Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
फ
TA
Pow/ GCG00600
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज विरचितया प्रमेयचन्द्रिकारूपया व्याख्यया समलत
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
MARA
॥श्री-भगवतीसूत्रम् ॥
(नवमो भागः)
नियोजक : संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशक
HESHICORIESideohd
राजकोट निवामी-श्रेप्टिश्री शामजीभाई-वेलजीभाई वीराणी तथा कडवीवाई-वीराणी स्नारकट्रस्टप्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था. जैनशास्त्रोद्वारसमितिप्रमुग्वः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा-आवृत्ति प्रति १२००
वीर संपत् विक्रम संवत् २ ४२३ २०२३ मूल्यम्-रू० २५-०-०
ईसवीसन् १९६७
Go
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवान श्री स. . . स्थानवासी
જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, 3. गया रोड,
ट, (सौराष्ट्र).
Published by : .. Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् पति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, , कालोह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ।। १॥
भूय: ३.२५%300
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૯ . વિક્રમ સંવત ૨૦૨૩
कासन् १८६७
: मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
J
अनुक्रमाङ्क
पहला उद्देशा
१ दशवें शतक के उद्देशाओं को संग्रह करनेवाली गाथा दिशाओंके स्वरूपका निरूपण
३ औदारिक आदि शरीरोंका निरूपण
20 5 10 9 ७
ܘܐ
११
१२
१३
१४
१५
१६
श्री
भगवनीसूत्र भा. नव वें की विषयानुक्रमणिकां
विषय
१७
१८
दूसरा उद्देशा
क्रियाविशेषका निरूपण योनि के स्वरूपका निरूपण वेदना के स्वरूपका निरूपण प्रतिमाके स्वरूपका निरूपण आराधना के स्वरूपका निरूपण
तीसरा उद्देशा
तीसरे उद्देशेका विषयविवरण देव स्वरूपका निरूपण
विस्मयकारकत्व वस्त्वन्तरका निरूपण भाषाविशेषका निरूपण
चौथा उद्देशा
चौथे उद्देशेका विषयविवरण चमरेन्द्रके त्रयत्रिंशकदेवोंका निरूपण
पांचवां उद्देशा
पांचवे उद्देशेका विषयविवरण चमरेन्द्रादिकोंकी अग्रमहिपीका निरूपण
छट्ठा उद्देशा
देवास्थानविशेषका निरूपण
सातवां उद्देशा अट्ठाईस प्रकार के अंतरद्वीपोंका निरूपण
पृष्ठाङ्क
१ - २
३-३१
३१-३५
३६-४५
४५-५२
५२-५८
५८-६१
६१-६७
६७-६९
६९-८७
८८-८९
८९-९८
९९
९९-१३४
१३५-१३६
१३७-१९८
१९९-२०५
२०६-२०९
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
20
- २८
२९ -
of o
३०
३१
३२
३३
३४
ग्यारहवें शतक के पहला उद्देशक
ग्यारहवें शतक के उद्देशाओंकी संग्रहार्थ गाथा
पहले उद्देशेके द्वारोंका संग्रह करनेवाली तीन गाथाएँ
उत्पलों में जीवत्वका निरूपण
दूसरा उद्देशा
शालूक जीवका निरूपण
२१०-२१२
२१२-२१५
२१५-२८०
तीसरा उद्देशा
पालाश संबंधी जीवोंका निरूपण
चौथा उद्देशा
कुम्भिक वनस्पति जीवका निरूपण
पांचवां उद्देशा
नालिक नामकी वनस्पतिमें रहे हुवे जीवोंका निरूपण २९३-२९४
red उद्देशेका विषयका विवरण
शिवराजर्षि के चरित्रका निरूपण
२८१-२८४.
दशai उद्देशा
दशवें उद्देशेका विषय कथन
atra Faser frरूपण
लोकालोक स्वरूपका निरूपण
जीवदेश विशेषाधिकका निरूपण
२८५-२८९
छडा उद्देशा
पद्मों-कमलों में रहे हुए जीवोंका निरूपण
सातवां उद्देशा
वनस्पतिविशेष-कर्णिका में रहे हुए जीवोंका निरूपण २९७-२९८
आठवां उद्देशा
कमल विशेषरूप नलिनमें रहे हुए जीवोंका निरूपण नवत्र उद्देशा
२९०-२९२
२९५-२९६
२९९-३०२
३०३
३०४-३८२
३८३- ३८४
३८४-४२•
४२०-४४४
४४४-४४७
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
१०
ग्यारहवां उद्देशा ग्यारहवें उद्देशेका विषाविवरण
४४८-४४९ कालद्रव्यके स्वरूपका निरूपण
४५०-४५९ प्रमाणकालका निरूपण
४५९-४७३ यथायुनिवृत्तिकाल आदिका निरूपण
४७३-४७९ सुदर्शन चरित्रका निरूपण
४७९-६१५ बारहवां उद्देशा देवोंकी कालस्थितिका निरूपण
६१६६२२ ऋषिभद्रपुत्रके कयनकी सत्यताका प्रतिपादन ६२२-६३० ऋपिभद्रपुत्रकी सिद्धिका निरूपण
६३०-६३६ पुद्गलापरिव्राजककी मिद्धिका निरूपण
६३६-६५१ वारहवें शतक के पहले उद्देशेका मारम्भ वारहवें शतकके पहले उद्देशेका विषयविवरण ६५२-६५३ वारहवे शतकके अर्थको संग्रह करनेवाली गाथा ६५३-६५४ शकश्रावकके चरित्रका वर्णन
६५५-७०३ दूसरे उद्देशेका प्रारम्भ दूसरे उद्देशेके विषयोका संक्षिप्त विषयवर्णन
७०४उदायन राजाके चरित्रका वर्णन
७०५-७१८ जयंति श्रमणोपासिका और महावीरस्वामी के प्रश्नोत्तर ७१८-७१२
तोसरा उद्देशा रत्नप्रभा आदि पृथ्वीयोका निरूपण
७४३-७४६
४७
॥ समाप्त ॥
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બા. બ્ર. શ્રી વિનાદમુનિનુ સક્ષિપ્ત જીવનયત્રિ
આ પરમ વૈરાગી અને દયાના પુંજ જેવા આ પુરુષને જન્મ વિક્રમ સંવત ૧૯૯૨ પાટ’સુદાન (આફ્રિકા)માં કે જે જયાં વીરાણી કુટુંબના વ્યાપાર આજ દિવસ સુધી ચાલુ છે, ત્યાં થયે હતા.
શ્રી વિનંદકુમારના પુણ્યવાન પિતાશ્રીનું નામ શેડશ્રી દુલ ભજી શામજી વીરાણી અને મહાભાગ્યવંતા માતુશ્રીનું નામ એન મિણબેન વીરાણી બન્નેનુ અસલ વતન રાજકાટ (સૌરાષ્ટ્ર) છે, એન મણિબેન ધાર્મિક ક્રિયામાં પહેલેથી જ રુચિવાળા હતા, પરંતુ શ્રી વિનાદકુમાર ગ`માં આવ્યા પછી વધારે દૃઢધમી અને પ્રિયધમી બન્યા હતા.
પૂર્વભવના સસ્કારથી શ્રી વિનેાદકુમારનું લક્ષ ધાર્મિક અભ્યાસ અને ત્યાગ ભાવ તરફ વધારે હાવા છતાં તેએશ્રીએ નાનમેટ્રીક સુધી અભ્યાસ કરી વ્યવહારિક કેળવણી લીધેલી અને વ્યાપારની પેઢીમાં કુશળતા બતાવેલી.
તેઓશ્રીએ યુનાઈટેડ કિંગડમ, ફ્રાન્સ, બેલ્જીયમ, હેાલેન્ડ, જની સ્વીઝર્લેન્ડ, તેમ જ ઇટાલી, ઈજીસ વગેરે દેશમાં પ્રવાસ કરેલ સાં ૨૦૦૯ના વૈશાખ માસ, સને ૧૯૫૩માં લ’ડનમાં રાણી એલીઝાબેથના રાજ્યારે હણુ પ્રસગે તેએશ્રી લ'ડન ગયા હતા. કાશ્મીરનેા પ્રવાસ પણ તેમણે કરેલ, દેશ પરદેશ ફરવા છતાં પણ તેમણે કેાઈ વખતે પણ કંદમૂળનેા આહાર વાપરેલ નહીં.
ઉગતી આવતી યુવાનીમાં તેઓશ્રીએ દુનિયાના રમણીય સ્થા જેવાં કે કાશ્મીર, ઈજીપ્ત અને યુરોપનાં સુંદર સ્થળાની મુલાકાત લીધી હેવા છતાંએ તેઓને રમણીય સ્થળેા કે રમણીય યુવતીઓનું આકર્ષણ થયુ નહીં. એ એના પૂર્વભવના ધામિક સ્ટારના જ રગ હતા અને એ રગે જ તેમને તે બધું ન ગમ્યું અને તુરત પાછા ફર્યાં અને સાધુ-સાધ્વીજીનાં દન-કરવાને ઠેકઠેકાણે ગયા અને તેમના ઉપદેશના લાભ લીધા અને વૈશષ્યમાં જ મન લાગ્યુ હુડાકાલ અર્પણના આ દુષમ પાંચમા આરાનું વિચિત્ર વાતાવરણ જેઇ તેમને કંઇક ક્ષેાભ થતે કે તુરત જ તેને ખુલાસે। મેળવી લેતા અને ત્યાગ ભાવમાં સ્થિર રહેતા દેશ પરદેશમા પણુ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, ચાવિહાર આદિ પચ્ચક્ક્ખાણ તેએ ચૂકયા નહી' ઊંચી કેટિની રીયાના ત્યાગ કરી તેએ સૂવા માટે માત્ર એક શેતર જી, એક એસીકુ અને માઢવા એક ચાદર ફક્ત વાપતા અને પલગ ઉપર નહી' પણ ભૂમિ પર જ
નામના
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
2
- ૧
+
1
*
*
*
*
*
.
,
*
*
*
S
**,
શ્રી વિનોદ ક મ ર વી રાણ (દીક્ષા લીધા પહેલાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતા)
જન્મ પિસુદાન સાં ૧૯૨ દીક્ષા
નિર્વાણ ખીચન – (રાજસ્થાન)
ફાદી – (રાજસ્થાન) સં. ૨૦૧૩ વૈશાખ વદ ૧૨
સાં. ૨૦૧૩ શ્રાવણ શુદ ૧૨ તા. ૨૬-૫-૧૭ રવિવાર
તા. ૭-૮૫૭ બુધવાર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
શયન કરતા. અને પહેરવા માટે એક ખાદીના લે છે અને ઝખ્મ વાપરતા, કાઇ વખતે કમજો પહેરતા ખહું ઢ'ડી હોય તે વખતે સાદે ગરમ કૅટ પહેરી લેતા અને મુહપત્તિ, પાથરણું', રજોહરણુ અને એ ચાર ધાર્મિક પુસ્તકની ઝોળી સાથે રાખતા સડાસમાં નહી. પણ જગલમાં એકાંત જગ્યામાં ઘણે ભાગે શરીરની અશુચિ દૂર કરવા જતા, હાલતાં ચાલતાં, સ'ડાસ અને પેશાબ સ`બંધીમાં જીવત્તુયાની
ખરામર જતના કરતા,
।
દેશમાં કે પરદેશમાં જ્યારે તેમને કેાઈની સાથે મળવાનું થતું ત્યારે તેમની સ થે અહિંસામય જૈનધર્મનું સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યા વગર રહેતા નહી.
દીક્ષાથી આને દીક્ષા લેવાની પ્રેરણા કરતા અને એમ જ કહેતા કે જીંદગીના કોઇ ભરાસેા નથી “ અસંય નીત્રિય' માવાયÇ ' આયુષ્ય તૂટતાં વાર લાગતી નથી, જીવન તૂટયું. સધાતું નથી માટે ધકરણીમાં સમયમાત્રા પ્રમાદ ન કરવા જોઇએ.
J
ગોંડલ સપ્રદાયના ઘણાખરા પૂ. મુનિવરે અને પૂ. મહાસતીજીએના તથા મેટાઇ સપ્રદાયના પૂ આચાય શ્રી માણેકચંદજીમ હારાજ અને દરિયાપુરી સ'પ્રદાયના શ`ત-શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ મુનિશ્રી ભાયચંદજી મહારાજ શ્રમણુ સધના મુખ્ય આચાર્યશ્રીજી આત્મારામજી મહારાજ તપેામય જ્ઞાનનિધિ શાસ્રોદ્વારક ખા. બ્ર પૂ આચાય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વગેરે અનેક સાધુસાધ્વીના ઉપદેશના તેમણે લાભ લીધેલ. મુબઈમાં સ’. ૨૦૧૧ સાલમાં શ્રી ધર્મસિંહજી મહારાજના સ'પ્રદાદાયના પતિરત્ન શ્રી લાલચદજી મહારાજને પરિચય થયા. લાલચંદજી મહારાજ પોતે, સસારપક્ષના ત્રણ પુત્રા અને એ પુત્રીએ એમ કુલ ૬ મકે આખા કુટુ'એ સ'યમ અંગીકાર કરેલ. તે જાણી તેમને અદ્ભૂત ત્યાગ ભાવના પ્રગટ થઇ કે જે કદી ક્ષય પામી નહી .
આ પહેલાં તેઓ જ્યારે માતા-પિતા સાથે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી માણેકચ દજી મહારાજના દઈને બેટાઇ ગયેલા ત્યારે તેમના ઉપદેશની જે અસર થઈ તે મુખ્ય અસર પહેલી હતી અને બીજી' અસર તે પૂજ્ય લાલચંદ્રજી મહારાજના સહકુટુંબની દીક્ષા એ હતી. આ બેઉ પ્રસંગે એ પૂભવની બાકી રહેલી આર ધનાને પૂરી કરવાના નિમિત્તરૂપ હાઇને વખતે વખત તેએ માતા-પિતા પાસે દીક્ષાની આજ્ઞા માગના હતા અને તેના જવાબ તેમના પિતાશ્રી તરફથી એક જ હતા જે હજુ વાર છે સમય પાકવા ફ્રીએ
*
જ્ઞાનાભ્યાસ વધારા,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં. ૨૦૧૨ના અષાઢ સુધી ૧૫ થી શ્રી વિનોદકુમારે ગોંડલ સંપ્રદાયના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ આચાર્યશ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ સાહેબ પાસે વેરાવળ ચાતુર્માસ દરમ્યાન ખાસ નિયમિત રીતે દીક્ષાની તૈયારી કરવા માટે તેમની પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ કર્યો તેને સાથે પૂ. આચાર્ય શ્રી પુરુષેતમજી મહારાજના સંસાર પક્ષના કુટુંબી દીક્ષાના ભાવિક શ્રી જસરાજભાઈ પણ જ્ઞાનાભ્યાસ કરતા હતા. તેઓએ ત્યાં એ નિર્ણય કરેલ કે આચાર્ય શ્રી પુરુષોતમ મહારાજ પાસે આપણે બનેએ દીક્ષા લેવી, પહેલાં વિનેદકુમારે અને પછી શ્રી જસરાજભાઈએ દીક્ષા લેવી, શ્રી જસરાજભાઈની દીક્ષા તિથિ ૫ શ્રી પુરુષોતમજી મહારાજ સાહેબે સં. ૨૦૧૩ના જેઠ સુદ ૫ ને સોમવારે માંગરોલ મુકામે નકકી કરી શ્રી જસરાજભાઈ વિનોદકુમારને રાજકેટ મળ્યા શ્રી વિનેદકુમારે શ્રી જસરાજ ભાઈની યથાયોગ્ય સેવા બજાવી, માંગરોળ રવાના કર્યા અને પિતે નિશ્ચયપૂર્વક દિક્ષા માટે આજ્ઞા માગી પણ તેઓના પિતાશ્રીની એકને એક વાણી સાંભળીને તેમને મનમાં આઘાત થયો અને દીક્ષા માટે તેમણે બીજો રસ્તો શોધી કાઢો
પૂજ્યશ્રી લાલચંદજી મહારાજ અને તેમના શિષ્યોને પરિચય મુંબઈમાં થયેલ હતું અને ત્યારબાદ કઈ વખત પત્રવહેવાર પણ થતું હતું. છેલા પત્રથી તેમણે જાણેલ હતું, જે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ. ખીચન ગામે ૫. આચાર્ય શ્રી સમર્થ મલજી મહારાજ સાહેબ પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ અર્થે ગયા છે પિતાને પિતાશ્રીને આજ્ઞા (દીક્ષા માટે) મળે તેમ નથી અને દીક્ષા તે લેવી જ છે આજ્ઞા વિના કેઈ સાધુ મુનિરાજ દીક્ષા આપે નહીં અને સ્વયમેવ દીક્ષા સૌરાષ્ટ્રમાં લઈને આચાર્ય શ્રી પુરુષોતમજી મહારાજ પાસે જવામાં ઘણું વિદતો થશે, એમ ધારીને તેઓએ દૂર રાજસ્થાનમાં ચાલ્યા જવાનું નકકી કર્યું.
તા. ૨૪-૫-૧૭ સં. ૨૦૧૩ના વૈશાખ વદ ૧૦ ને શુક્રવારના રોજ સાંજના માતુશ્રી સાથે છેલ્લું જમણ કર્યું. ભોજન કરી, માતુશ્રી સામાયિકમાં બેસી ગયા. તે વખતે કેઈને જાણ કર્યા વગર દીક્ષાના વિદનેમાંથી બચવા માટે ઘર, કુટુંબ, સૌરાષ્ટ્ર ભૂમિ અને ગોંડલ સંપ્રદાયને પણ ત્યાગ કરી તેઓ ખીચન તરફ રવાના થયા.
શ્રી વિનોદમુનિના નિવેદન પરથી માલુમ પડયું કે તા. ૨૪-૫–૫૭ના રોજ રાત્રે આઠ વાગે ઘેરથી નીકળી, રાજકોટ જકશને જોધપુરની ટિકિટ લીધી તા. ૨૫-૫-૫૭ના સવારે આઠ વાગ્યે મહેસાણા પહોંચ્યા ત્યાં અઢી કલાક ગાડી પડી રહે છે, તે દરમ્યાન ગામમાં જઈને લગ્ન કરવા માટેના વાળ રાખીને બાકીના કઢાવી નાખ્યાં અને ગાડીમાં બેસી ગયા મારવાડ જંકશન તથા જોધપુર જંકશન થઈને તા ૨૬-૫-૧૭ની સવારે કલા વાગ્યે ફલેદી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
કરી
ક
કકકર
?
-
k
શેઠશ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ
અમદાવાદ
(સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઈ
વીરાણું–રાજકોટ.
2
(સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર - અમદાવાદ,
ડ, પા. 4 કલાક દર
.. TETની
નર્મ -
વનરક
EB -5 , પસાર કરતા
,
, * , - કાનડી, '.
* ર’
p.'
અ -
શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ
વીરાણુ-રાજકેટ,
વચ્ચે બેઠેલા લાલાજી કિશન દજી સા જોહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ. મહેતાબચન્દજી સા નાના – અનિલકુમાર જૈન (દત્તા).
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
*
**
*
*
*
!!
-
એ
:
:
7
, *
*
4 ,
'જ..
(0) શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિઆ
ભાણવડ
(સ્વ.) શેઠ રંગજીભાઈ મોહનલાલ શાહ
અમદાવાદ.
(સ્વ) શેઠશ્રી દિનેશભાઈ કાંતિલાલ શાહ અમદાવાદ,
E
,
:*.
3
'
'
ક
*
'
ક
૮
'
SSA *
શેઠશ્રી જેસિંગભાઈ પાચાલાલભાઈ -
અમદાવાદ
સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ
અમદાવાદ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદ્યમુરબ્બીશ્રીઓ
૬
છે
?
t?
મને
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
રાજકેટ,
કોઠારી હરગોવિંદ જેચંદભાઈ
રાજકોટ,
•
દ
સ
:
'.
[3] 1
*
*
1
1
-
* ;
-
૨
- -
' '
:
*
.
.
'
શેઠશ્રી મિશ્રીલાલજી લાલચંદજી સા, લુણિયા તથા શેઠશ્રી જેવંતરાજજી લાલચંદજી સા.
-
-
૪
* પદા
(સ્વ) શેઠશ્રી ધારશીભાઈ જીવણલાલ
સ્વ શ્રીમન શેઠશ્રી મુકનચંદજી સા.
બાલિયા પાલી મારવાડ
બારસી,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલ અનેપચદ શાહ
ખંભાત,
. ૪ તારની સવ જેહા
મદ્રાસ,
श्रीमान् शेठ सा. चीमनलालजी सा. ऋषभचंदजी सा अजीतवाले (सपरिवार)
નમw
•
,
,
'..
૧ વચ્ચે બેઠેલા મોટાભાઈ શ્રીમાનું મૂલચંદજી
જવાહરલાલજી બરડિયા ૨ બાજુમાં બેઠેલા ભાઈ મિશ્રી લાલજી બરડિયા ૩ ઉભેલા સૌથી નાનાભાઈ પૂનમચંદ બરડિયા
श्रीमान् सेठश्री લીમ/નગર તા, વોદિયા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
પહોંચ્યા ત્યાંથી પગે ચાલીને ખીચન ઉપાશ્રયમાં બિરાજતા મુનિવરના દર્શન કર્યા વંદણા નમસ્કાર કરી સુખશાતા પૂછી, બહાર નીકળ્યા અને પિતાના સામાયિકના કપડા પહેર્યા અને પછી પૂજ્ય શ્રી મુનિવરોની સન્મુખ સામાયિક કરવા બેઠા, તેમાં “નવ નિ વઝુવામિ દુવિ તિવિí” ના બદલે “નાવ ની પન્નુવામિ તિવિદ્દ સિવિન” બોલ્યા તે શ્રી લાલચંદજી મહારાજે સાંભળ્યું અને તેઓશ્રીએ પૂછયું કે વિનોદકુમાર ! તમે આ શું કરે છે, તેનો જવાબ આપવાને બદલે “ગાળે વોસિરામિ” બલી પાઠ પૂરો કર્યો અને પછી વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને બેલ્યા કે “સાહેબ! એ તે બની ચૂકયું અને મેં સ્વયમેવ દીક્ષા લઈ લીધી, તે બરાબર છે અને તેમાં કોઈ ફેરફાર થઈ શકે તેમ નથી. આ સિવાય આપશ્રીની બીજી કોઈપણ પ્રકારની આજ્ઞા હોય તે ફરમાવે.”
તે જ દિવસે બપોરના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ મુનિશ્રી સમર્થલાલજી મહારાજ સાહેબે શ્રી વિનોદકુમાર મુનિને પિતાની પાસે બોલાવ્યા અને સમજાવ્યા કે “તમે એક સારા ખાનદાન કુટુંબની વ્યક્તિ છે. તમારી આ દીક્ષા અંગીકાર કરવાની રીત બરાબર નથી કારણ કે તમારા માતા પિતાને આ હકીકતથી દુઃખ થાય અને તેથી મારી સંમતિ છે કે રજોહરણની ડાંડી ઉપરથી કપડું કાઢી નાખે જેથી તમે શ્રાવક ગણાવ અને જરૂર પડે તે શ્રાવકને સાથ લઈ શકો, એમ ત્રણવાર પૂ. મહારાજશ્રીએ સમજાવેલા પરંતુ તેમણે ત્રણેય વખત એક જ ઉત્તર આપેલ કે “જે થયુ, તે થયું હવે મારે આગળ શું કરવું તે ફરમાવે.
શ્રી વિનોદમુનિના શ્રી સમર્થમલજી જેવા મહામુનિના પ્રશ્નના જવાબ પછી ખીચનને ચતુર્વિધ સંઘ વિચારમાં પડી ગયે અને મુનિશ્રીઓ પર સંસારીઓને કોઈ પણ પ્રકારને આ નિષ્કારણ હુમલો ન આવે તે માટે વિને દમુનિને જણાવવામાં આવ્યું કે “અમારી સલામતી માટે તમારે જાહેર નિવેદન બહાર પાડવાની જરૂર છે” ત્યારે શ્રી વિનોદ મુનિએ પિતાના હસ્તાક્ષરે નિવેદન શ્રીસંઘ સમક્ષ પ્રગટ કર્યું, તેને સારા નીચે મુજબ છે
મારા માતા-પિતા મહિને વશ થઈને દીક્ષાની આજ્ઞા આપે તેમ ન હતા અને “બસંહ વિ # જમાચ”ને આધારે એક ક્ષણ પણ ક્ષિાથી વંચિત રહી શકું તેમ નથી, એમ મને લાગ્યું. શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબ-વગેરેએ મને મારી દીક્ષા માટે વિચારી પછી કરવાનું કહેલ પરંતુ મને
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
સમય માત્રને પ્રમાદ કરવા ઠીક ન લાગ્યા, તેથી શ્રી અરિહંત ભગવતા તથા શ્રી સિદ્ધ ભગવતેની સાક્ષીએ મારા ગુરુ મહારાજ સમક્ષ પ્રત્રજ્યાના પા ભણીને મારા અત્માના કલ્યાણ માટે દીક્ષા અ’ગીકાર કરી છે. સમાજને ખાટા ખ્યાલ ન આવે કે મારી દીક્ષા ક્ષણિક જુસ્સાથી અગર ગેરસમજથી થઈ છે તેથી તથા સમાજમાં જૈનશાસનની પ્રભાવના થાય તે હેતુથી મારે મા વૃત્તાંત પ્રગટ કરવા ઉચિત છે.
ઉત્તરાધ્યયનજી સૂત્રના ૧૯ મા અધ્યયન પરથી મને લાગ્યુ` કે મનુષ્ય જીાનનુ' ખરૂ કન્ય મેાક્ષફળ આપનારી દીક્ષા જ છે.
છેવટ સુધી મે' મારા બાપુજી પાસે દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી અને તે વખતે પણ પહેલાંની જેમ વાત ઉડાવી દીધી અને અન ત ઉપકારી એવા મારા ખાપુજી સમક્ષ હુ. તેમને કડક ભાષામાં પણ કહી શકતા ન હતા અને ખીજી ખજુથી મને થયુ` કે આયુષ્ય અશાશ્વત છે અને આવા ઉત્તમ કા` માટે જરાપણુ પ્રમાદ કરવે ઉચિત નથી. તેથી મેં વિચારીને આ પગલુ ભર્યુ છે અને મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે શ્રી વીરપ્રભુ મહાવીર સ્વામીના સકળ સવ મારા આ કાર્યને અનુમેદશે જ તથાસ્તુ ”.
¢
રાજકાટમાં શ્રી વિનેાદકુમારના ગયા પછી પાછળથી ખખર પડી કે વિનેાદ્યકુમાર દેખાતા નથી એટલે તપાસ થવા માંડી ગામમાં કાંય પત્તો ન લાગ્યા એટલે મહારગામ તારા કર્યાં. કાંયથી પણ સતાષકારક સમાચાર સાંપડયા નહીં. અર્થાત્ પત્તો મળ્યેા જ નહીં. આમ વિમાસણના પરિણામે તેમના પિતાશ્રીને બે મહિના પહેલાંની એક વાતની યાદ આવી તે એ હતી કે તે વખતે શ્રી વિનાદકુમારે આજ્ઞા માગેલી કે k ખાપુજી । આપની આજ્ઞા હોય તેા આ ચાતુર્માસ ખીચન (રાજસ્થાન) જાઉ” કારણ કે ખીચનમાં પૂ ગુરુમહારાજ શ્રી સમ લજી મહારાજ કે જેઓ સિદ્ધાત વિશારદ છે અને અનેકાંતવાદના પૂરા જાણકાર છે, તેઓ ત્યાં બિરાજમાન છે જેએશ્રી પાસે શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવા માટે પૂ શ્રી લાલચ દજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ જવાના છે. તે મારી ઈચ્છા પણ ત્યાં તેમની પાસે જવાની છે.
આ વાતચીતનુ સ્મરણુ પિતાશ્રીને આવવા સાથે તેઓએ ૫. પૂર્ણ ચ’દ્રષ્ટ ટકને પેાતાની પાસે લાવ્યા અને વિનેદકુમાર માટેની પેાતાની ચિંતા વ્યક્ત કરી. પતિનુ આ વાતને સમર્થન મળ્યુ. તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે ઘેાડા સમય પૂર્વે વિનેદકુમારે મારી પાસે જાણવા માગ્યું હતું કે, ખીચનમાં કેવા પ્રકારની
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગવડ છે? આમ મારી સાથે વાર્તાલાપ થયે હતો. બનેના આ પ્રમાણે એકમત થતાં તેમના પિતાશ્રીએ ખીચન તાર કરવા સૂચના કરી તા. ૨૭-પ-પ૦ ના રોજ પૃથ્વીરાજજી માલ ખીચન (રાજસ્થાન) ઉપર તાર કર્યો.
તા. ૨૮-૫-૧૭ના રોજ જવ બ આવ્યો કે શ્રી વિનોદભાઈએ ખીચનમાં સ્વયમેવ દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે એટલે તેમના પિતાશ્રીએ રાવબહાદુરશ્રી એમ પી. સાહેબ શ્રી કેશવલાલભાઈ પારેખ અને પંડિતજી પૂર્ણચંદ્રજી cક એમ ત્રણેયને શ્રી વિનોદકુમારને પાછા તેડી લાવવા માટે ખીચન મોકલ્યા તા. ૨૮-૫-૧૭ના રોજ રવાના થઈ તા. ૩૦-પ-પ૭ના રોજ સવારે ફલેદી સ્ટેશને પહોંચ્યા. બળદગાડીમાં તેઓ ખીચન ગયા કે જ્યાં સ્થવિર મુનિશ્રી શીરેમલજી મહારાજ પૂજ્ય પંડિતરન શાસ્ત્ર વિશારદ શી સમર્થમલજી મહારાજ આદિ ઠાણ ૮ તથા પૂજ્ય તપસ્વી મહારાજ શ્રી લાલચ દજી મહારાજ આદિ ઠા. ૪ બિરાજમાન હતા. કુલ્લે સાધુ-સાધ્વીની સંખ્યા અદાવીસથી ત્રીસની હતી.
પૂછપરછના જવાબમાં શ્રી વિનોદમુનિએ કેશવલાલભાઈ પારેખને કહ્યું કે “મેં તે દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી છે તેમાં કોઈ ફેરફાર થાય તેમ નથી. તમે અમારા વીરા કુટુંબના હિતૈષી છે. અને જો સાચા હિતૈષી છે તે મારા પૂ બા અને બાપુજીને સમજાવીને મારી હવે પછીની મેટી દીક્ષાની આજ્ઞા અઠવાડિયાની અંદર અપાવી દ્યો એટલું જ નહીં પણ
સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી”ની ભાવનામાં અને આજ દિવસ સુધીના મારી ઉપરના ઉપકારના બદલામાં આગમને અનુલક્ષીને મારી ભાવના એ જ હોય કે, મારી દીક્ષા તેઓની દીક્ષાનું નિમિત્ત બને અને મારા માતા-પિતા સદ્દગતિને સાધે અર્થાત્ મારી સાથે દીક્ષા લીએ.
આવા દઢ જવાબના પરિણામે તે જ સમયે શ્રી વિનોદકુમારને પાછા લઈ જવાની ભાવનાને નિષ્ફળતા સાંપડી અને તા. ૩૧ ૫-૧૭ ની રાત્રીના રવાના થઈ તા. ૨-૬-૫૭ના સવારે મહા પરીષહરૂપ ક્ષેત્રને અનુભવ કરી, શ્રી વિનોદકુમારના પિતાશ્રીને તમામ વાતથી વાકેફ કર્યા.
થોડા વખતમાં ફલેદીને શ્રી સંઘે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારારાજને ફલેદીમાં ચોમાસુ કરવાની વિનંતી કરી તેને અસ્વીકાર થવાથી સઘ ગમગીન બન્યું એટલે નિર્ણય ફેર અને અષાઢ સુદ ૧૩ ના રોજ ખીચનથી વિહાર કરી ફરી આવ્યા.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફર
દીક્ષા પછી અઢી મહિનાને આંતરે લેાદી ચામાસા દરમ્યાન શ્રી વિનાદ મુનિને હાજતે જવાની સંજ્ઞા થઈ અને તે માટે જવા તૈયાર થયા એટલે તેમના ગુરુએ કહ્યુ અહુ ગરમી છે, જરાવાર થાલી જાવ એટલે શ્રી વિનેદમુનિએ રજોહરણુ વગેરેની પ્રતિલેખના કરી તે દરમ્યાન ન રેકી શકાય એવી હાજત લાગી તેથી ફરી આજ્ઞા માગતાં જણાવ્યુ કે મને હાત મહુ લાગી છે તેથી જાઉ' છું', જલદી પાઠા ફ્રીશ કાળની ગહન ગતિને દુ:ખદ્ રચના રચવી હતી. આજે જ હાજતે એકલા જવાના અનાવ બન્યા હતા, હમેશા તે ખટ્ટા સાધુએ સાથે મળીને દિશાએ જતા
હાજતથી મેાકળા થઈ પાછા ફરતા હતા, ત્યાં રેલ્વે લાઇન ઉપર એ ગાયે આવી રહી હતી ખીજી માજુથી ટ્રેનિ પણ આવી રહી હતી તેની વ્હિસલ વાગવા છતાં પણ ગાયા ખસતી ન હતી શ્રી વિનેદસુનિનું હ્રદય થરયરી ઉઠયુ અને મહા અનુકપાએ મુનિના હૃદયમા સ્થાન લીધું. હાથમાં રજોહરણ લઈ નતના જોખમની પરવા કર્યા વગર ગયાને ખચાવવા ગયા. ગારાને તા ખચાવી જ લીધી પરંતુ આ ક્રિયામાં છકાય જીવની દયાના સાધનભૂત રજોહરણુ કે જે વિનાદમુનિને આત્માથી વધારે પ્યારા હા, તે રેલ્વે લાઈન ઉપર પડી ગયે। અને શ્રી વિનેદમુનિએ તે પાછે સ પાદન કરવામાં જડવાદને સિદ્ધ કરતાં રાક્ષસી એન્જિનને ઝપાટે આવ્યા અને પેાતાનું ખલિદાન આપ્યુ. અરિહ'ત.... અરિહ'ત ...એવા શબ્દો મુખમાંથી નીકળ્યા અને શરીર તૂટી પડયું'. રક્ત પ્રવાહ છૂટી પડયા અને ઘેડા જ વખતમા પ્રાણાંત થઈ ગયા, બધા લેાકા હેવા લાગ્યા કે ગૌરક્ષામાં મુનિશ્રીએ પ્રાણુ આપ્યા અતિમ સમયે મુનિશ્રીના ચહેરા પર ભવ્ય શાન્તિ જ દેખાતી હતી
હમેશાં તેઓ જે તરફ્ હાજતે જતા હતા તે તરફ લેાર્દથી પેાકરણ તરફ જવાની રેલ્વે લ ઈન હતી આ લાઇન ઉપર રેલ્વે સત્તાવાળાઓએ ફાટક મૂકેલ નથી ત્યાં રસ્તા પશુ છે એટલે પશુઆની અવરજવર હાય છે. અને વખતેા વખત ત્યાં ઢારા રેલ્વેની હડફેટે ચડી જવાના પ્રસંગ અને છે,
લેાદી સ`ઘે આ દુર્ઘટનાના ખુખર રાજકોટ, ટેલીફેનથી આપ્યા. જે વખતે ટેલીફાન આવ્યેા, તે વખતે વિનેદમુનિના પિતાશ્રી બહાર ગયા હતા. અને માતુશ્રી મણિમેન સામાયિક-પ્રતિક્રમણુમા બેઠા હતા, માત્ર એક નેકર જ ઘરમાં હતા કે જેણે ટેલિફાન ઉટાબ્યા પણ તે કાંઇ ટૅલીફાનમાં હકીકત સમજી શકચે। નહી' અને સાચા સમાચાર મેડા મળ્યા સ્પેશ્યલ પ્લેનથી લેાદી પહાચે તે પહેલાં અગ્નિસ’કાર થઈ ગયા સૂચનાના ટેલીફોન
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્ધો કલાક માટે પહોંચ્યું જે સંદેશ સમયસર પહોંચ્યા હતા તે માતા-પિતાને શ્રી વિનેદમુનિના શબરૂપે પણ ચહેરા જેવાને અને અ તિમ દર્શનને પ્રસંગ મળત પરંતુ અંતરાય કમેં તેમ બન્યું નહીં.
આથી પ્લેઈનને ગ્રામ પડતું મૂકવામાં આવ્યું અને માતા-પિતા તા. ૧૪-૮-૧૭ના રોજ ટ્રેઈન મારફત ફદી પહોંચ્યાં, શ્રી દુર્લભજીભાઈ અને મણિબેને પૂજ્ય તપવીશ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબના દર્શન કર્યા.
આ પ્રસંગે શ્રી લાલચ છ મહારાજ સાહેબે અવસરને પિછાણને અને પૈયનું એકાએક એક કરીને શ્રી વિનોદમુનિના માતા-પિતાના સાંત્વન અર્થે ઉપદેશ શરૂ કર્યું જેને ટૂંકમાં સાર આ પ્રમાણે છે–
* હવે તે રત્ન ચાલ્યું ગયું ! સમાજને આશાદીપ ઓલવાઈ ગયો ! ઝટ ઊગીને આથમી ગયે ! હવે એ દીપ ફરીથી આવી શકે તેમ નથી”
શ્રી વિનોદમુનિના સંસાર પક્ષના માતુશ્રી મણિબેનને મુનિશ્રીએ કહ્યું કેબેન! ભાવિ પ્રબળ છે. આ બાબતમાં મહાપુરૂએ પણ હાથ ધોઈ નાખ્યા છે એમ સૌને મરણને શરણ થવું પડે છે, તે પછી આપણા જેવા પામર પ્રાણીનું શું ગજું છે? હવે તે શોક દૂર કરીને આપણે એમના મૃત્યુને આદર્શ જોઈને માત્ર ધીરજ ધરવાની રહી.
પૂ. શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબને અભિપ્રાય
પ્રાથમિક તેમ જ અલ્પકાળના પરિચયથી મને શ્રી વિનોદમુનિના વિષે અનુભવ થયો, કે તેમની ધર્મપ્રિયતા અને ધર્માભિલાષા “બપ્રિયંકા વેમારા રે ને પરિચય કરાવતી હતી પ્રાપ્ત સંસારિક પ્રચૂર વૈિભવ તરફ તેમની રુચિ દષ્ટિગોચર થતી ન હતી પરંતુ તેઓ વીતરાગવાણીના સંસર્ગથી વિષયવિમુખ ધર્મકાર્યમા સદા તત્પર અને તલ્લીન દેખાતા હતા ખાસ પરિચયના અભાવે વૈરાગ્ય પણ તેમની ધારાથી તેમની ધર્માનુરાગિતા તથા જીવનચર્ચાથી કઠિન કાર્ય કરવામાં પણ ગભરાટના સ્થાને સુખાનુભવની વૃત્તિ લક્ષમાં આવતી હતી.
શ્રી વિનોદમુનિના જીવનના બે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે તેને ખુલાસો કરવામાં આવે છે.
પ્ર ૧. તેમણે આજ્ઞા વગર સ્વયમેવ દીક્ષા કેમ લીધી?
ઉત્તર-પાંચમાં આરાના ભદ્રા શેઠાણીના પુત્ર એવંતા (અતિમુક્ત) કુમારને તેમની માતુશ્રીએ દીક્ષાની આજ્ઞા આપવાની તદ્દન ના પાડી એટલે તેણે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સ્વયમેવ દીક્ષા લીધી ત્યાર બાદ ભદ્રા શેઠાણીએ પેાતાના કુમારને ગુરુને સેાંપી દીધા તેજ રાત્રે તેણે ખારસી ભિખ્ખુની પદ્મિમા અ’ગીકાર કરી અને શિયાળણીના પરીષહુથી કાળ કરી નલીનશુક્ષ્મ વિમાનમાં ગયા તેવી જ રીતે શ્રી વિનેાદકુમાર સ્વય દીક્ષિત થયા
પ્ર. ર. આવા વૈરાગી જીવને આવે ભય'કર પરીષહ કૈમ આવે ?
ઉત્તર:-કેટલાક ચરમ શરીરી જીવને મારણાંતિક ઉપસગ આવેલ છે. જુએ ગજસુકુમાર મુનિ, મેતા મુનિ, કેશત્રુ મુનિ, કારણ કે તેમની સત્તામાં હારે। ભવનાં કમ હોવા જોઈએ ત્યારે તેમને એકદમ મેક્ષ જવુ' હતું, તે મારણુ તિક ઉપસર્ગ આવ્યા વગર એટલાં બધાં કમ કેવી રીતે ખપે ? બા, બ્રૂ શ્રી વિાદમુનિને અવેા પરીષહ આબ્યા, જે ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે તે એકાવતારી જીવ હૈ ય,
શ્રી વિનેાદમુનિનું' વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર જુદા પુસ્તકથી ગુજરાતી ભષા તથા હિન્દી ભાષામાં છપાયેત્ર છે તેમાથી સાર રૂપે અહી' સક્ષેપ કરેલ છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री-भगवतीसूत्रम् ॥
(नवमो भागः)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतरामाय नमः जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री-घासीलालघ्रतिविरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कत व्याख्थायज्ञप्त्यपरनामकम्
श्री-भगवतीसूत्रम्
(नयमो भागः)
अथ दशमशतकस्योदेशकार्यसंग्रहगाथामूलम्- दिसि १, गंवुड अगगारे २, आरड्डी ३, सामहत्थि ४,
देवी ५, समा ६। उत्तर अंतरदीवा (२८) ३४, दस__संमि साले वोलीसा ॥३४॥ या. १॥ छाया-दिशि १, संतोऽनगार. २, आत्मदिः ३, श्यामहस्ती ४, देवी ५,
सभा ६, उत्तरान्तरद्वीपा (२८) ३४, दशमे शतके चतुस्त्रिंशत् ३४ ॥१॥ टीका--नवमशतके जीवादयोऽर्थी प्रतिपादिताः, अथ दशमशतकेऽपि तानेव जीवादीन प्रकारान्तरेण प्रतिपादयितुं दशमगतकस्योद्देशकार्थसंग्रहगाथा
दावे शतकका पहला उद्देशेका प्रारंभदिसि १ संवुड अणगारे २ आयडी ३ सारथि ४ देवी ५ सभा। उत्तर अंतर दीवा २८ दसमसि सयंमि चोत्तीसा ३४ ॥
दिशा १, संवृत अनगार २, आत्मद्धि ३, श्यामस्ती ४, देवी ५, लमा ६ उत्तर दिशा संबंधी अन्तर्टीप २८, इस प्रकारले इस १० वें शतकमें ये ३४ उद्देशक हैं।
टीकार्थ-नौवे शतक, जीवादिक पदार्थों का कथन किया गया है। इस दशवें शतक भी उन्हीं जीचादिक पदार्थो का प्रकारान्तरसे प्रति
દશમા શતકના પહેલા ઉદેશાને પ્રારંભ– दिसि१ संवुड अणग रे२ आयडी३ समहत्थि४ देवि'५ सभा ६ । उत्तर अंतरदीका २८ दसमसि सयमि चोत्तीसा ३४ ।।
દશમા શતકમાં નીચે પ્રમાણે ૩૪ ઉદ્દેશા છે-(૧) દિશા, (૨) સંવૃત PA२, (3) सात्मऋद्धि, (४) श्यामला, (५) हेवी, (६) समा, गने (७ થી ૩૪) ઉત્તર દિશાના ૨૮ અન્તદ્વીપ,
ટીકાર્યું–નવમાં શતકમાં જીવાદિક પદાર્થોની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. હવે આ દશમા શતકમાં એજ જીવાદિક પદાર્થોનું પ્રકારાન્તર પ્રતિપાદન કરવાને
स०-१
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे माद - ' दिसि' इत्यादि, दिशि दिशमाश्रित्य प्रथम उद्देशकः १, संवृतानगारयो द्वितीयोदेशकः २, आत्मऋद्वया देवो देवीवा आवासान्तराणि व्यतिक्रामेदित्याद्यर्थाभिधायकस्तृतीयोदेशकः ३ श्यामहग्स्यभिधानश्रीमहावीरशिष्यप्रश्नविपयकश्चतुर्योदेशकः ४ चमराद्यग्रमहिपीरूप देवीप्ररूपणार्थ, पञ्चमोहेशः ५, सुधर्मसभा प्रतिपादनार्थ पटः उद्देशकः ६, उत्तरस्यां दिशि येऽन्तरद्वीपास्तत्म तिपादनार्थ अष्टाविंशतिरुदेशकाः २८, तथा चादितो दशमे शतके चतुस्त्रिंशदुद्देशा भवन्तीति भावः ॥ १ ॥
पादन करने के निमित्त ३४ उद्देशक कहे हैं । इन उद्देशकों में कौनसा विषय कहा गया है - इसको संग्रह करके प्रकट करनेवाली यह गाधा है । इसमें यह प्रकट किया गया है कि दिशाको लेकर प्रथम उद्देशक कहा गया है, संवृत्त अनगारको लेकर द्वितीय उद्देशक, " आत्मऋद्धि से देव अथवा देवी आवासान्तरोंको उल्लघन कर सकती है " इत्यादि संबंध को लेकर तृतीय उद्देशक, श्याम हस्ती नामके श्री महावीरस्वामीके शिष्य के प्रश्न को लेकर चतुर्थ उद्देशक, चमरादि इन्द्रकी अग्र महिषी रूप देवी सम्बन्ध में पांचवां उद्देशक, तथा सुधर्मा सभाका प्रतिपादन करनेवाला छठा उद्देशक कहा गया है । और उत्तर दिशाके २८ अन्तर्छापको प्रतिपादन करनेवाले २८ उद्देशक कहे गये हैं इस प्रकार इस दशवे शतक में आदिसे लेकर ३४ उद्देशक हैं ।
નિમિત્તે ૩૪ ઉદ્દેશા આપવામાં આવ્યા છે. આ ઉદ્દેશાઓમા કયા કયા વિષયનું પ્રતિપાદન કરવમાં આવ્યુ છે તે આ ગાથામાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યુ છે. પહેલા ઉદ્દેશામા દિશાએ વિષે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. બીજા ઉદ્દેશામાં સંવૃત્ત અણુગારનું કથન કરવામા આવ્યું છે. “ આત્મઋદ્ધિ વડે દેવ અથવા દેવી આવા સાન્તાને એળગી શકે છે, ” ઈત્યાદિ વિષયનુ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કરાયું છે. મહાવીર સ્વામીના શ્યામહસ્તી નામના શિષ્યના પ્રશ્નોનુ ચાથા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. ચમરાદિ ઇન્દ્રની અથમહિષી (પટ્ટરાણી) રૂપ દેવી વિષે પાંચમાં ઉદ્દેશામાં વર્ણન કરવામાં આણ્યુ છે છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં સુધર્માં સભાનુ` પ્રતિપાદન કરાયું છે. ૭ થી ૩૪ સુધીના ૨૮ ઉદ્દેશાએમા ઉત્તર દિશાના ૨૮ અન્તદ્વી પાનું પ્રતિપાદન કરવામા આવ્યું છે. આ રીતે આ દશમા શતકમા કુલ ૩૪ ઉદ્દેશાએ છે,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयन्द्रका टीका श० ९ उ० १ दिकूस्वरूपनिरूपणम्
दशमशतकस्य प्रथमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् पूर्वादिदिशाः दिशानां प्रकाराः, दिशानां दश नामानि, ऐन्द्री दिशा जीवरूया अस्ति इत्यादिप्रश्नः, आग्नेयी दिशा, याम्यादिशा, नैर्ऋ तीवारुणीमभृतिदिशावर्णनम् , शरीराणां प्रकारः, औदारिकशरीराणां प्रकारः ॥
अथ प्रथमोद्देशके दिशावक्तव्यता । म्लम्— 'रायगिहेजाव एव वयासी-किमियं भंते! पाईणत्ति पवुच्चइ ? गोयमा ! जीवा चेव अजीवाचे । किमियं भंते ! पडीणत्ति पवुच्चइ ? गोयमा एवं चेव एवं दाहिणा, एवं उदीणा एवं उड्डा, एवं अहे वि,। कइणं भंते दिसाओ पण्णताओ ? गोयमा ! दसदिसाओ एण्णताओ, तं जहा-पुरथिमा १, पुरस्थिमदाहिणा २; दाहिणा ३, दाहिणपच्चस्थिमा ४, पच्चस्थिमा ५, पच्चत्थिमुत्तरा ६, उत्तम ७, उत्तरपुरस्थिमा ८, उड्डा ९, अहो १० । एयाति णं भंते ! दसण्हं दिलाणं कइ णाम. धेजा पण्णता ? गोयमा ? दसनामधेज्जा पण्णता, तं जहाइंदा १, अरगेयी २, जमाय ३, नेरती ४, वारुणीय ५, वायचा
इस दशः शनकके प्रथम उद्देशकका संक्षिप्त विषय विवरण इस प्रकारसे है-पूर्वाद दिशाओंका कथन दिशाओंके भेदोंका काथन, दिशाओं के दश नामोंका कथन ऐन्द्री दिशा पूर्व दिशा जीवरूप है क्या इत्यादि प्रश्न, आग्ने उदिशा,याम्यादिशा, नैऋतोदिशा,आहि दिशाओंका वर्णन शरीरोंके प्रकारों तथा औदारिक शरीरों के प्रकारोंका कथन ।
દશમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનુ ટૂંક વિવરણ
પૂર્વાદિ દિશાઓનુ કથન-દિશાઓના ભેદનું કથન-દિશાઓનાં ૧૦ નામનું કથન-ઐક્રીદિશા (પૂર્વ દિશા) શુ જીવ રૂપ છે?” ઈત્યાદિ પ્રશ્નો એજ પ્રમાણે આવી દિશા (અગ્નિકેશ), યામ્યા દિશા (દક્ષિણ દિશા), નિત્ય, વારુણ દિશા (પશ્ચિમ દિશા) આદિ દિશાઓનું વર્ણન શરીરના પ્રકારનું તથા ઔદારિક શરીરના પ્રકારોનું કથન.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ६। सोमा ७, ईसाणी य ८, विमला य ९, तमा य १० बोद्धवा ॥१॥ इंदाणं भंते ! दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीव पएसा, अजीवा अजीबदेसा, अजीव एएला ? गोयमा ! जीदावि जीव देसावि, जीवपएलादि से चेव जाव अजीवपएसावि, जे जीवा ते नियमा एगिदिया, बेइंदिया, जाव पंचिंदिया, आणिदिया, जे जीवदेला ते नियमा एगिदियदेसा जाब अणि. दियदेसा, जे जीपाला तं एणिदियपएसा, बेइंदियपएसा, जाव अणिदियशएसा । जे अजीवा ते दुविहा पण्णता, तं जहा-रूबी अजीवा यह, अरूबी अजीवा य । जे रूवी अजीवा ते चउबिहा पण्णता, तं जहा-खंधा १, खंघदेसा २, खंधपएसा ३, परमाणु पोग्गला ४। जे अरूवी अजीवा, ते सत्तविहा पपणत्ता, तं जहा-जोधमाथिकाए, धम्मस्थिकायस्स देसे धम्नथिकायल्ल पएसा, णो अधम्मस्थिकाए, अधम्मत्थिकायस्स देले अधरूमाथिकायस्ल परसा, णो आगासस्थिकाए, आगासस्थिकायस्स देसे, आगालस्थिकायल्सपएला अदालमए। अग्गेई णं भंते ! दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? पुच्छा, गोयमा ! णो जीवा, जीवदेलावि १, जीवपदसावि २, अजीवावि १, अजीवदेलावि २, अजीवपएसावि ३, जे जीवदेसा ते नियमा एनिदियदेला, अहवा एगिदियदेसा य बेइंदियस्स देसे १, अहवा, एगिदियदेसा य, बेइंदियस्स देसा २, अहवा एगिदियदेसा य, वेइंदियाणयदेला ३, अहवा एगि
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र
का टीका श) ९ उ० १ दिकत्व पनिरूपणम् दियदेला, तेइंदियस्स देसे, एवं चेव तियभंगो भाणियदो, एवं जाव, अणिदियाणं तियभंगो, जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा, अहवा एगिदिशपएसा य, वइंदियात पएसा अहवा एगिदियपएसा य नेइंदियाण य पएला, एवं आइल्ल. विरहिओ जाव अणिदियाणं । जे अजीवा, ते दुविहा पण्णत्ता, तं जहा--रूवि अजीवा य, अरूवि अजीवा य, जे रूवि अजीवा ते चउबिहा पण्णत्ता, तं जहा-खंधा जाव परमाणुपोग्गला ४, जे अरूवि अजीवा ते सत्तविहा पण्णता, तं जहा-णो धम्मत्थिकाए, धन्तथिकायस्स देसे, धम्मत्थिकायस्ल पएसा, एवं अधम्मस्थिकायस्स वि जाव आगासस्थिकायस्स पएला अद्धालमए। विदिलासु नस्थि जीदा, देने, भंगोय होइ सम्वत्थ । जयाण भंते ! दिला किं जीवा ? जहा इंदा तहेव लिरवसेसा। नेरइया जहा अमेयी, वारुणी जहा इंदा, वायत्रा जहा अगगेयी, लोमा जहा इंदा, ईसाणी जहा अग्गेयी, विमलाए जीवा जहा अग्गेयी, अजीवा जहा इंदा, एवं तमाए वि, नवरं अरूत्री छविहा, अद्धासमयो न भन्नइ ॥ सू० १ ॥
छाया--राजय यावत एवम् अादीत-किमियं भदन्त ! प्राची इति पोच्यते ? गौतम ! जीवा चैन, अजीवा चैत्र, किमियं भदन्त ! प्रतीची इति मोच्यते ? गौतम । एवमेव । एवं दक्षिणा, एवम् उदीची, एवम् ऊर्धा, एत्रम् अयोऽदि । कति खलु भइन्त । दिशाः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! दश दिशाः प्रज्ञप्ताः, तथया-पौरस्त्या १, पौरस्त्यदक्षिणा २, दक्षिणा ३, दक्षिणपाश्चात्या ४, पाश्चास्या ५, पाश्चात्योत्ता ६, उत्तरा ७, उत्तरपोरया ८, अर्धा ९, अधः १०॥ एतासां खलु भदन्त ! दशानां दिशानां कति नालवेयानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम !
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
भगवती सूत्रे नैर्ऋती
दश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - ऐन्द्री १, आग्नेयी २, याम्या च ३, ४,२, वायव्या ६, सौम्या ७ ऐगानी च ८, विमला च ९, तमा च १०, बोद्धव्या ॥ १ || ऐन्द्री खलु भदन्त | दिशा किं जीवा, जीवदेगा, जोत्रप्रदेश ? अनीश, अजीव देशा, अजीवमदेशा ? गौतम | जीवापि, जीव देशाऽपि, जीवनदेशापि, तदेव यावत् अजीवमदेशापि, ये जीवारते नियमात् एकेन्द्रियाः, हीन्द्रियाः यावत् पञ्चेन्द्रियाः, अनिन्द्रियाः, ये जीवदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रिय देता यावत् अनिन्द्रियदेशाः ये जीवप्रदेशास्ते एकेन्द्रियप्रदेशाः द्वीन्द्रि प्रदेशाः यावत् अनिन्द्रियप्रदेशाः । ये अजीवास्ते द्विविधाः प्रज्ञाताः तय ॥ - रूपजीवाथ अरूप्यजीवाश्च ये रूप्यजीवास्ते चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तथवा–स्कन्पाः १, स्कन्धदेशाः २, स्कन्धप्रदेशाः ३, परमाणुपुद्गलाः ४, । ये सविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नो धर्मास्तिकायः, धर्मास्तिकायस्थ देव, १, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः २, नो अधर्मास्तिकाय, अधर्मास्ति कायस्य देशः ३ अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः ४, नो आकाशास्तिकायः, आकाशास्तिकायस्य देशः ५, आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः ६, अद्धासमयः ७ आग्नेयी खलु भदन्त ! दिशा कि जीवा, जीवदेशा, जीवप्रदेशा ? पृच्छा गौतम ! नो जीवा, जीव देशाsपि १, जोमदेशापि २, अजीवापि ३, अजीव देशापि ४, अजीव प्रदेशापि ५। ये जीवदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रियदेशाः, अथवा एकेन्द्रियदेशाथ, द्वीन्द्रिय देशः १ अथवा एकेन्द्रियदेशाथ द्वीन्द्रियस्य देशाः २, अथवा एकेन्द्रियदेशाथ, द्वीन्द्रियाणां च देशाः ३, अथवा एकेन्द्रियदेगाः, त्रीन्द्रियस्य देशः, एवं चैत्र त्रिक्रमङ्गो भणितव्यः, एत्र यावत् अनिन्द्रियाणां त्रिः ये जीवन देशास्ते नियमात् एकेन्द्रियपदेशाः, अथवा एकेन्द्रियमदेशा, द्विन्द्रियरूप प्रदेशाः, अथवा एकेन्द्रियपदेशाथ हीन्द्रियाणां च प्रदेशाः, एवम् आद्यविरहितो यावत् अनिन्द्रियाणाम् | ये अजीवास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - रूप्यजीवाश्च, अरूप्यजीवाथ, ये रूप्यजीवास्ते चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- कन्या', यानत् परमाणुपुद्गलाः ४ ये अरूप्य जीवास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- तो धर्मास्तिकाय धर्मास्तिकायस्य देश धर्मास्तिकारस्य प्रदेशाः, एवम् अवर्नास्तिकायस्यापि यावत् आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः, अद्धा समयः । विदिशामु न सन्ति जनाः, देशोभङ्गश्च भवति सर्वत्र । याम्या खलु भदन्त ! दिशा किं जीवा ? यथा ऐन्द्री तथैव निरवशेषा, नैर्ऋती च यथा आग्नेयी, वारुणो यथा ऐन्द्रो । वायव्या यथा आग्नेयी । सौम्या यथा ऐही । ऐशानी यथा आग्नेयी | विमला जीवा यथा आग्नेयो, अनीवा यथा ऐन्द्री । एवं तमापि, नत्ररम् अरूपिणः पचिधाः, अद्धामयो न भण्यते ॥ सू० १ ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ९ ० १ दिकूस्वरूपनिरूपणम्
टीका -- दिशा वक्तव्यतामिषेण जीवादीन् प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह' रायगिहे ' इत्यादि, ' रायगिहे जात्र एवं वयासी - ' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवतः स्वामिनं वन्दितु नमस्थितुं पर्पत निर्गच्छति, धर्मकथां श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत्, ततः शुश्रवमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनो गौतमो भगवन्तम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - ' किमियं भंते । पाईणत्ति पच्चई ? ' हे भदन्त ! किमियं प्राची पूर्ग इति प्रोच्यते ? जीवरूपा अजीददिशा व्यक्तव्यता-
'रायगिहे जाव एवं बयासी " इत्यादि ।
"
टीकार्थ - दिशा वक्तव्यता के मिषसे सूत्रकारने यहां प्रकारान्तर से जीवादिकों की प्ररूपणा की है - ' रायगिहे जाव एवं व्यासी' राजगृहमें यावत् एसा कहा यहां यावत् पद से “नगरे स्वामी समवसृतः स्वामिनं वन्दितुं नमस्थितुं पत् निर्गच्छनि धर्म का प्रतिगता पर्यत्, ततः शुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनो गौतमो भगवन्तं इस पूर्वोक्त अर्थवाले पाठका संग्रह हुआ है, इसका भाव इस प्रकार से है कि राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे, महावीर स्वामीको वंदना और नमस्कार करनेके लिये परिषद् उनके पास गई धर्मकथा सुनकर फिर वह वापिस अपने २ स्थान पर आ गई इसके याद बडे विनयके साथ प्रभुकी उपासना करते हुए गौतमने उनसे ऐसा कहा - पूछा ' किमियं भंते ! पाईणत्ति पवुच्चइ ' हे भदन्त ! प्राची દિશાએ વિષેની વક્તવ્યતા—
८८
" रायहि जाव एवं वयासी " त्याहि
ટીકા”—શાવક્તવ્યતા દ્વારા સત્રકારે અહી' પ્રકારાન્તરે જીવાદિકની પ્રરૂ
66
छे- " रायगिहे जाब एवं व्यासी” शनगृह नगरमां यावत् या प्रभा पूछ्च-अही' “ यवत् ” पहना प्रयोग द्वारा नीयेनो सुत्रपाठ श्रथ श्वा आव्यो छे-“ नगरे स्वामी समवसृत, स्वामिन वन्दितु नमयितुं पर्षत् निर्गच्छति,
कथां श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत्, ततः शुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन प्राब्जलिपुट' पर्युपासीनो गौतमो भगवन्तं " तेन। भावार्थ मा प्रभा छे-शनगृह नगरमां મહાવીર સ્વામી પધાર્યા તેમને વઢણા નમસ્કાર કરવાને પરિષદ ( પ્રખદા-લેકાના સમૂહ) તેમની પાસે ગઈ ધ કથા સાંભળીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ ત્યાર બાદ બહુ જ વિનયપૂર્ણાંક પ્રભુની પતુ પાસના કરતાં કરતાં ગૌતમ સ્વામીએ તેમને या प्रभारी पूछयु - " किमियं भंते ! पाईणत्ति पच्चइ ? " हे लगवन् ! आयी (પૂર્વાં) દિશાને જીવ રૂપ કહી છે, કે અજીવ રૂપ કહી છે?
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूने रूपा वा उच्यते ? ' गोयमा ! जीवाचेव, अजीवाचेव' हे गौतम ! जीवाचैव,
अनीवाचैत्र, जीवा जीरूरा माची, अजीवरूपा च, तत्र जीया एकेन्द्रियादया, __ अजीवास्तु बौस्तिकायादयः, तथा च भाच्यां दिशि जी', अजीवाश्च सन्तीति भानः गौतमः पृच्छति-'किमियं मंते ! पडीणत्ति पन्चई ? ' हे भदन्त ! किमियं प्रतीची पश्चिमा दिशइति प्रोच्यते ? किं जीवरूपा, अनीवरूपा वा उच्यते इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा । एवं चेत्र एच दाहिणा, एवं उदीणा, एवं उड़ा, एवं अहोवि ' हे गौतम ! प्रतीची दिशा एवमेव प्राचीवदेव, जीवरूपा, अजीव रूपाच, तत्र जीवाः एकेन्द्रियादयः, अनीवास्तु धर्मास्तिकायादयः प्रतीच्यां दिशि पूर्व दिशा जीवरूप कही गई है ? या अजीव रूप कही गई है ? इसके उत्तर में प्रचने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'जीया चेव अजीवा क्षेत्र' पूर्व दिशा जीवरूप भी कही गई है और अजीच रूप भी कही गई है। " जीव अजीव रूप कही गई है" इलका तात्पर्य ऐसा है कि प्राची दिशामें एकेन्द्रियादिक जीव और पुद्गलास्ति कायादिक अजीब रहे हुए हैं। इसलिये उनके रहने के कारण वह जीव रूप भी और अजीव रूप कही गई है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'किमियं भंते ! पडी
त्ति पयुचई 'हे भदन्त ! पश्चिम दिशा जीवरूप है या अजीव है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ' गोषमा' हे गौतम ! ' एवं चेच' "एवं दाहिणा एवं उदी गा, एवं उना, एवं अहो वि' प्रतीची-पश्चिम दिशापूर्व दिशाकी तरहही जीवल्प भी है और अजीव रूप भी है। यानं
महावीर प्रमुनी उत्तर-" गोयमा !" उ गौतम ! “जीवा चेव अजीवा चेव" पूर्व Cशाने ७ ३५ ५५१ ४डी छ भने १७३५ ५४ ही छे.
પૂર્વ દિશાને જીવજીવરૂપ કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમાં એકેદ્રિયાદિક જીત્ર અને પુદ્ગલાસ્તિકાયાદિક અજીવ રહેલાં હોવાથી તેને જીવરૂપ પણ કહી છે અને અજીવરૂપ પણ કહી છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-"किमियं भंते । पाइणत्ति पवुन्चइ ? सावन ! પશ્ચિમ દિશા જીવ રૂપ છે, કે અજીવરૂપ છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" एव चेव, एवं दाहिणा, एवं उदीणा, एवं उड्डा, एव अहो वि" प्रतीय हि॥ (पश्चिम CAL) ५५ पू शानी भ७१३५ પણ છે અને અજીવરૂપ પણ છે. કારણ કે ત્યા એકેન્દ્રિય વગેરે છે અને પુદગલાસ્તિકાય વગેરે અજીવ રહેલાં છે. એ જ પ્રમાણે દક્ષિણ દિશા, ઉત્તરદિશા, ઊર્વ દિશા અને અદિશા પણ જવરૂપ અને અજીવરૂપ છે એમ સમજવું.
तिम स्वाभान। प्रश्न-" कइणं भते ! दिसाओ पप्णत्ताओ ?"--
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिकूस्वरूपनिरूपणम्
,
भवन्तीति भावः । एवं-तथैव दक्षिणादिक, एवमेव उदीचीदिक्, एवम् ऊर्ध्वादिक्, एवम् अधोऽपि, अधोरूपादिगपि जीवरूपा, अजीवरूपा च भवति । गौतमः पृच्छति कणं भंते ! दिसाओ पण्णत्ताओ' हे भदन्तं ! कति कियत्यः खलु दिशाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ' गोयमा ! दस दिसाओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! दश दिशाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा - पुरस्थिमा १, पुरत्थिमा दाहिणा २, दाहिणा ३, दाहिणा पचत्यमा ४, पचत्थिमा ५, पच्चत्थिमुत्तरा ६, उत्तरा ७, उत्तरपुरत्थिमा ८, उड्डा ९, अहो १० ' तद्यथा - पौरस्त्या - पूर्वा १, पौरस्त्य दक्षिणा - पूर्वदक्षि एकेन्द्रियादिक जीव और पुद्गलास्तिकायादिक अजीव रहे हुए हैं। इसी प्रकार दक्षिण दिशा और उत्तर दिशा, ऊर्ध्व दिशा और अधो दिशा ये दिशाएँ भी जीवरूप और अजीव रूप हैं ऐसा जानना चाहिये । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं ' कइणं भंते । दिसाओ पण्णताओ ' दिशाएँ feart कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' दस दिसाओ पण्णत्ताओ' हे गौतम! दिशाऐं दश कही गई हैं । ' तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं ' पुरथिमा १, पुरस्थित दाहिणा २, दाहिणा ३, दाहिण पच्चथिमा ४, पच्चत्विमा ५, पच्चत्थिमुसरा ६, उत्तरा ७, उत्तर पुरस्थि - मा ८, उड्डा ९, अहो १०' पौरस्त्या पूर्व दिशा १, पौरस्त्य दक्षिणा पूर्व दक्षिणा पूर्व दक्षिण दिशाका अन्तराल रूप प्रदेश आग्नेय कोण, २, दक्षिणा - दक्षिणदिशा ३, दक्षिणपश्चिमा- दक्षिणपश्चिम दिशाको अन्तराल रूप प्रदेश नैर्ऋत कोण ४, पश्चिमा - पश्चिम दिशा ५, पश्चिमोत्तरा - पश्चिम उत्तर दिशाको अन्तराल रूप प्रदेश - वायव्य कोण ६, उत्तरा-उत्तर दिशा ७, उत्तर पौरस्त्या- उत्तर पूर्वदिशा का अन्तराल रूप
"
હે ભગવન્! દિશાએ કેટલી કહી છે?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! दस दिखाओ पण्णत्ताओ " हे गौतम ! दिशामा दृश हुडी छे. “तजहा " ते स प्रभा छे - "पुरस्थिमा १, पुरत्थिमदाहिणार, दाहिणा३, दाहिणपच्चत्थिभा ४, पच्चत्थिम५, पच्चत्थिमुत्तरा६, उत्तरा, उत्तरपुरत्थिमा८, उहूढा९, अद्दो१० " ( १ ) पौरस्त्या ( पूर्व हिशा ), (२) पौरस्त्य दक्षिणाપૂર્વ અને દક્ષિણની વચ્ચેની દિશા ( અગ્નિકાણુ ) (૩) દક્ષિણ દિશા (૪) દક્ષિણ પશ્ચિમા-દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દિશાની વચ્ચેની દિશા (નૈઋત્યકાણુ ), (૫) પશ્ચિમ દિશા (૬) પશ્ચિમાત્તર પશ્ચિમ અને ઉત્તરની વચ્ચે આવેલી દિશા (વાયવ્યકેણુ) (७) उत्तर दिशा, (८) उत्तरपौरस्त्या- उत्तर भने पूर्व दिशा (ईशान) (4) अवद्विशा मने (१०) अधोदिशा.
भ०-२
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
- भगवतीसूत्रे णान्तराला-आग्नेयकोणः २, दक्षिणा ३, दक्षिणपश्चिमा दक्षिणपश्चिमान्तराला नैऋतकोणः ४, पश्चिमा ५, पश्चिमोत्तरा-वायव्यकोणः ६, उत्तरा ७, उत्तर पौरस्त्या-ईशानकोणः ८, ऊर्जा ऊर्ध्वदिशा ९, अधश्च-अधो दिशा १०, गौतमः पृच्छति-' एयासि णं भंते ! दसण्हं दिसाणं कड णामधेज्जा पण्णत्ता, ? हे भदन्त ! एतासां खल्ल दशानां दिशानाम् कति नामधेयानि नामानि प्रज्ञप्तानि? भगवानाह- गोयमा ! दस नामधेना पणत्ता' हे गौतम ! दशानां दिशानां दश नामधेयानि नामानि प्रज्ञप्तानि भणितानि, ' तं जहा- इंदा १, अग्गेयी २, जमाय ३, नेरती ४, वारुणीय ५, वायव्या ३, सोम्मा ७ ईपाणीय ८, विमलाय ९, तमाय १० बोद्धव्या ॥१॥' तद्यथा-ऐन्द्री-इन्द्रो देवता यस्याः सा ऐन्द्री पूर्वादिगुच्यते १, आग्नेयी, अग्निदेवता यस्याः सा आग्नेयी अग्निकोणः २, प्रदेश ईशान कोण ८, ऊर्ध्व दिशा ९ एवं अधोदिशा १० । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-' एयासि णं भंते ? दसण्हं दिसाणं कइ णामधेज्जा पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन दशों दिशाओंके और दूसरे नाम कितने कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! ' दस नामघेज्जा पण्णत्ता' इन दश दिशाओंके और दूसरे नोम दश कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकारसे हैं-' इंदा १, अग्गेयी २, जमाय ३, नेरती ४, वारुणी य ५, वायव्वा ६। मोम्मा ७, ईमागीय ८ विमला य ९तमा य १० बोद्धव्या" जिस दिशाका स्वामी इन्द्र हैं वह दिशा ऐन्द्री पूर्वदिशा कहलाती है १, जिसका स्वामी अग्नि देवता है वह दिशा आग्नेयी दिशा कहलाती हैं २, जिस दिशाका स्वामी यम देवता हैं वह दिशा याम्या दक्षिण दिशा कहलाती है ३, जिस दिशाका स्वामी
गौतम स्वामीना प्रश्न-" एयासिणं भते । दसण्ह दिसाणं कइ णामधेज्जा पण्णत्ता!" 3 मापन् । - 240 शे दिशामान भी या नामी ४ा छ ?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा ।" गौतम ! " दस नामधेज्जा पण्णत्ता" ते दश मिना ollon नाम : Hi छ, “ तंजहा" नीचे प्रमाणे छ --" इदार, अग्गेयीर, जमा य३, नेरती४, वारुणी५, य वायव्वा६, सोम्मा७, ईसाणी ___ य८, विमला य९, तमाए१० बोद्धव्वा"
(१) २ हशान स्वामी न्द्र छ २ हिशाने भन्द्रि (पू .) ४ छे. (२) २ शान स्वामी मशिदेवता छ, त हशाने माया हिशा छ (3) જે દિશાનો સ્વામી યમદેવતા છે તે દિશાને યાખ્યા (દક્ષિણ દિશા) કહે છે. ( દિશાને સ્વામી નૈતી છે, તે દિશાને નિતી (નાયકોણ) કહે છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्वरूपनिरूपण म्
याम्या च, यमो देवता यस्या सा याम्या दक्षिणा दिक ३, नैर्ऋती, निर्ऋतिः देवता यस्याः सा नैर्ऋतीदिक्, नैर्ऋतकोणः ४, वारुणीच, वरुणो देवता यस्याः सा वारुणी पश्चिमादि ५, वायव्या वायुदेवता यस्याः सा वायव्या दिकू, वायव्य'कोणः ६, सौम्या सोमो देवता यस्याः सा सौम्या उत्तरा दिक् ७, ऐशांनी च ईशानो देवता यस्याः सा ऐशानीदिक, ईशानकोणः ८, विमला च, विमलत्वात् विमलाताद्दशा ऊर्ध्वा दिगुच्यते १, तमाच, तमा रात्रिस्तद्वदन्धकारानृतत्वात् अधोर्दिक तमा १० बोद्धव्या - विज्ञेया ! अत्रच दिशः शकटोद्धि संस्थिताः, विदिशेस्तु मुक्ताबली सदृशाः, ऊर्ध्वाऽधोदिशौ च रुचकाकारे वोध्ये, तदाह-' सगैडुद्धि संठियाओ महादिसाओ हवंत, चत्तारि ! मुत्तावली व चउरो दो चेत्र य होंति रूपगनिभे " ॥१॥ शकटोद्धिसंस्थिताः महादिशा भवन्ति चतस्रः मुक्तावलीव चतस्रः, द्वे एवच निर्ऋति है वह दिशा नैर्ऋती नैर्ऋत्यकोण कहलाती है ४, वरुण जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा वारुणी पश्चिम कहलाती है ५, वायुदेवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा वायन्त्र-वायव्य कोण कहलाती है ६ सोमदेवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा सौम्या उत्तर दिशा कहलाती है | ७ | ईशान देवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा ऐशानी - ईशानकोण कहलाती है ८, विमल - निर्मल होनेसे ऊर्ध्व दिशाको विमला दिशा ९, तथा रात्रिके समान अंधकार से आवृत होनेके कारण अधोदिशाको तथा कह दिया है १० | चारों दिशाओंका आकार शकटोद्धि (गाडे के औंधण) के जैसा है, विदिशाओंका आकार मुक्तावलीके जैसा है तथा ऊर्ध्व दिशा और अधो दिशा ये दानों दिशाएँ आकार में रुचकके जैसी हैं। अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा
v
(4) ? हिशाना स्वाभी वरुणु छे, ते हिशाने वारुणी ( पश्चिम हिया डे छे. (९) ? हिशाने। स्वाभी वायुदेवता छे, ते हिशाने वायव्य ( वायव्य ] ) मुंडे छे. (७) ने हिशाना स्वाभी सौभद्देवता छे, ते द्विशाने सौम्या ( उत्तरं द्विशा ) કહે છે. (૮) જે દિશાના સ્વામી ઈશાનદેવતા છે, તે દિશાને અશાની (દશીન आयु) हे छे. (८) विभस (निर्माण) होवाथी उर्ध्व हिशाने विभता हिंशा કહે છે. (૧૦) અાદિશા રાત્રિના જેવાં 'અધકારથી વ્યાસ હાવાથી તેને તમાદિશા કહે છે.
ચાર દિશાઓના આકાર શકટેદ્ધિ (ગાડાની ઉધ) જેવા છે અને ચારે વિદિશાએ ને! ( અગ્નિ આદિ ચાર વિદિશાઓના) આકાર મુક્તાવલી જેવા છે, તથા ઊર્ધ્વ દિશા અને અધાદિશાના આકાર રુચક (ગાયાના સ્તનના ) જેવા છે,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे णान्तराला-आग्नेयकोणः २, दक्षिणा ३, दक्षिणपश्चिमा-दक्षिणपश्चिमान्तराला नैऋतकोणः ४, पश्चिमा ५, पश्चिमोत्तरा-वायव्य कोणः ६, उत्तरा ७, उत्तरपौरस्त्या-ईशानकोणः ८, अर्धा ऊर्ध्वदिशा ९, अधश्च-अधो दिशा १०, गौतमः पृच्छति-' एयासि णं भंते ! दसण्हं दिसाणं कह णामधेज्जा पण्णत्ता, ? हे भदन्त ! एतासां खलु दशानां दिशानाम् कति नामधेयानि नामानि प्रज्ञप्तानि? भगवानाह- गोयमा ! दस नामधेना पण्णत्ता' हे गौतम ! दशानां दिशानां दश नामधेयानि नामानि प्रज्ञप्तानि भणितानि, 'तं जहा-इंदा १, अग्गेयी २, जमाय ३, नेरती ४, बारुणीय ५, वायवा से, सोम्मा ७ ईपाणीय ८, विमलाय ९, तमाय १० बोद्धव्या ॥१॥ तद्यथा-ऐन्द्री-इन्द्रो देवता यस्याः सा ऐन्द्री पूर्वादिगुच्यते १, आग्नेयी, अग्निदेवता यस्याः सा आग्नेयी अग्निकोणः २, प्रदेश ईशान कोण ८, ऊर्ध्व दिशा ९ एवं अधोदिशा १० । अव गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-' एयासि णं भंते ? दसण्हं दिसाणं कह णामधेज्जा पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन दशों दिशाओंके और दूसरे नाम कितने कहे गये हैं ? उत्तर प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! 'दस नोमघेज्जा पण्णत्ता' इन दश दिशाओंके और दूसरे नोम दश कहे गये हैं। तं जहा' जो इस प्रकारसे हैं-'इंदा १, अग्गेयी २, जमाय ३, नेरती ४, वारुणी य ५, वायव्या ६। मोम्मा ७, ईमागीय ८ विमला य ९ तमा य १० बोद्धव्वा" जिस दिशाका स्वामी इन्द्र हैं वह दिशा ऐन्द्री पूर्वदिशा कहलाती है १, जिसका स्वामी अग्नि देवता है वह दिशा आग्नेयी दिशा कहलाती हैं २, जिस दिशाका स्वामी यम देवता हैं वह दिशा याम्या दक्षिण दिशा कहलाती है ३, जिस दिशाका स्वामी
गौतम स्वामीना प्रश्न-"एयासिणं भंते । दसण्ह दिसाणं कइ णामधेजा पण्णत्ता !" मापन ! - 240 शामान भी या नामी ४ii छ ?
मडावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा !" गौतम ! " दस नामधेजा पण्णत्ता" तशे शियान! ollon नाम इस घi छ, “ तंजहा" नीचे प्रमाणे छ -" इदा१, अग्गेयीर, जमा य३, नेरती४, वारुणी५, य वायव्वा६, सोम्मा७, ईसाणी य८, विमला य९, तमाए१० बोद्धव्या"
' (૧) જે દિશાને સ્વામી ઈન્દ્ર છે ને દિશાને અદ્રિ (પૂર્વદિશા) કહે છે. (૨) જે દિશાનો સ્વામી અગ્નિદેવતા છે, તે દિશાને આયી દિશા કહે છે (૩) જે દિશાને સ્વામી યમદેવતા છે તે દિશાને પામ્યા (દક્ષિણ દિશા) કહે છે. (४) शिना स्वाभा नै त छ, ते हिशाने नेता (नत्य छी) छे.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ ० १ दिक्स्वरूपनिरूपणम्...११ याम्या च, यमो देवता यस्या सा याम्या दक्षिणा दिक ३, नैऋती, निति देवता यस्याः सा नैऋतीदिक्, नैऋतकोणः ४, वारुणीच, वरुणो देवता यस्याः सा वारुणी पश्चिमा दिक् ५, वायव्या वायुर्देवता यस्याः सा वायव्या दिक, वायव्यकोणः६, सौम्या सोमो देवता यस्याः सा सौम्या उत्तरादिक ७, ऐशांनी च ईशानी देवता यस्याः सा ऐशानीदिक , ईशानकोणः ८, विमला च, विमलावात विमली. ताद्दशा ऊर्वा दिगुच्यते १, तमाच, तमा रात्रिस्तद्वदन्धकारातत्वात् अधोर्दिक तमा १० वोद्धव्या-विज्ञेया ! अत्रच दिशः शकटोद्धि संस्थिताः, विदिशेस्तु मुंक्ता. वली सदृशाः, ऊर्धाऽधोदिशौ च रुचकाकारे वोध्ये, तदाह-' सगडुद्धि संठियाओ महादिसाओ हवंति, चत्तारि ! मुत्तावली व चउरो दो चेव य होति रुयगनिभे" ॥१॥ शकटोद्धिसंस्थिताः महादिशा भवन्ति चतस्त्रः मुक्तावलीव चतस्रः, द्वे एवंच निति है वह दिशा नैऋती-नैर्ऋत्यकोण कहलाती है ४, वरुण जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा वारुणी पश्चिम कहलाती है ५, वायुदेवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा वायव्य-वायव्य कोण कहलाती है ६, सोमदेवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा' सौम्या उत्तर दिशा कहलातो है ।७। ईशान देवता जिस दिशाका स्वामी है वह दिशा ऐशानी-ईशानकोण कहलाती है ८, विमल-निर्मल होनेसे ऊर्ध्व दिशाको विमला दिशा ९, तथा रात्रिके समान अंधकारसे आवृत होनेके कारण अधोदिशाको तमा कह दिया है १०। चारों दिशाओंका आकार शकटोद्धि (गाडेके औंधण) के जैसा है, विदिशाओंका आकार मुक्तावलीके जैसा है तथा ऊर्ध्व दिशा और अधो दिशा ये दानों दिशाएँ आकारमें रुचकके जैसी हैं। अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा (५) २ शान! स्वामी १२५ छ, ते निशाने पा! ( पश्चिम Cus छ. (E) शान पाभी वायुद्धेवता छ, त हिशाने वाय०५ (वायव्य ) છે. (૭) જે દિશાને સ્વામી સેમદેવતા છે, તે દિશાને સૌમ્યા ( ઉત્તર દિશા) કહે છે. (૮) જે દિશાનો સ્વામી ઈશાનદેવતા છે, તે દિશાને અશાની ( ઈશાન Bre) ४९ छे. (८) विभA (CR) पाथी Bq Cशान विमा संश કહે છે. (૧) અદિશ રાત્રિના જેવાં અધિકારથી વ્યસ્ત હોવાથી તેને તમાદિશા કહે છે.
ચારે દિશાઓને અકાર શકટેદ્ધિ (ગાડાની ઉધ) જે છે અને ચારે વિદિશાએ નો ( અગ્નિ આદિ ચાર વિદિશાઓનો) આકાર મુક્તાવલી જેવે છે. તથા ઊર્વ દિશા અને દિશાનો આકાર સૂચક (ગાયના સ્તનના) જે છે,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
भगवती सूत्रे भवतो रुचकनिभे इति च्छाया ॥ गौतमः पृच्छति - इंदाणं भंते । दिसा किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? अजीवा, अजीवदेसा, अजीव परसा ? ' हे भदन्त । ऐन्द्री खलु पूर्वदिशा किं जीवा ? किं वा जीवदेशा ? किं वा जीवप्रदेशा वर्तते ? किंवा अजीवा अजीवदेशा ? किंवा अजीव देशा ? वर्तते ? भगवानाह - ' गोयमा ! जीवावि, जीवदेसावि, जीवqrसावि, चेव tayara, जात्र अजीव सावि ' हे गौतम । ऐन्द्री दिशा जीवा अपि वर्तते तस्यां जीवानामस्तित्वात् एवमेव ऐन्द्री दिशा जीवदेशा अपि जीवदेशयुक्ता, जीव प्रदेशा चापि जीवम देशयुक्ता वर्तते तत्र अजीवानां पुद्गलादीनामस्तित्वात् तदेव यावत् - अजीवा अपि अजीव युक्ता धर्मास्तिकायादीनां सद्भावात् । अजीवदेशा अपि अजीवदेश तो धर्मास्तिकायादिदेशानां पुनर स्तित्वात् एवमेत्र अजीवमदेशा पूछते हैं-' इंदा णं भंते! दिसा किं जीवा जीवदेसा जीव पएसा ? 'अजीवा अजीवसा, अजीवपएसा' हे भदन्त ! ऐन्द्री दिशा जो पूर्व दिशा है वह क्या जीवरूप है ? या जीवदेशरूप है ? या जीव प्रदेश रूप है ? या अजीव रूप है ? या अजीव देशरूप है ? या अजीव प्रदेश रूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' गोयमा ' हे गौतम! 'जीवा वि जीवदेसा वि, जीवपएसा वितं चैव जाव अजीवपएसा वि ऐन्द्री दिशा जीव रूप भी है, क्योंकि इसमें जीवोंका अस्तित्व रहता है । इसी तरह वह जीव देश रूप भी है क्योंकि जीव देशसे वह युक्त 'है तथा जीव प्रदेश रूप भी है क्योंकि वह जीव प्रदेश से युक्त है । इसी तरह वह पुद्गलास्तिकायादि रूप अजीवों से युक्त होने के कारण ''अजीवरूप भी है। पुद्गलास्तिकायादिकों के देश से युक्त होने के कारण वह अजीव देशरूप भी है तथा पुद्गलास्तिकायादिकों के प्रदेशों से युक्त होने के
9
9
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " इंदाणं भंते । दिसा कि जीवा, जीवदेखा, जीव परसा १ अजीवा, अजीवदेसा, अजीव परसा ? " -
હે ભગવન્ ! અન્દ્રિ દિશા (પૂર્વ દિશા) શુ જીવરૂપ છે? કે જીવદેશરૂપ છે? કે જીવપ્રદેશરૂપ છે ? કે અજીવરૂપ છે ? કે અજીવદેશરૂપ છે ? કે અજીવ प्रदेश ३५ छे १
भहावीर प्रभुने। उत्तर- " गोयमा !” हे गौतम ! " जीवा वि, जीवदेसा वि, जीव एसा वि, तचैव जाव अजीवपएसा वि” पूर्व दिशा अवश्य प કારણ કે તે દિશામાં જીવાનુ અસ્તિત્વ રહે છે. એજ પ્રમાણે તે જીવદેશરૂપ - પણ છે કારણ કે જીવદેશથી તે યુક્ત છે તે એજ પ્રમાણે તે જીવપ્રદેશરૂપ · પણ છે કારણુ કે તે જીવપ્રદેશથી યુક્ત છે એજ પ્રમાણે પુદ્ગલસ્તિકાય આદિ રૂપ જીવાથી યુકત હેાવાને કારણે તે અજીવરૂપ પણ છે, તથા ધર્માસ્તિકાય વગેરેના
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयेचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिकस्वरूपनिरूपणम्
अपि - अजीव प्रदेशवती धर्मास्तिकायादिप्रदेशानां सद्भावात्, ऐन्द्रीदिग् वर्तते इति । तत्र 'जे जीवा ते नियमा एर्गिदिया, वे इंदिया, जात्र पंचिंदिया, अणिदिया ' ऐन्द्रयां दिशि ये जीवा वर्तन्ते ते नियमात् एकेन्द्रियाः द्वीन्द्रियाः, यावत्-त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाः, पञ्चेन्द्रियाः, अनिन्द्रियाश्च केवलिनो विज्ञेयाः । अथच - ' जे जोवदेसा ते नियमा एगिंदियदेसा जाव अर्णिदियदेसा' ऐन्द्रयां दिशि ये तु जीव देशा वर्तन्ते ते नियमात् एकेन्द्रियदेशाः यावत् द्वीन्द्रियदेशाः, श्रीन्द्रियदेशाः, चतुरिन्द्रियदेशाः, पञ्चेन्द्रियदेशाः, अनिन्द्रियदेशाश्च वोद्धव्याः, 'जे जोवपसा ते एर्गिदियपएसा, वेइ दियपएसा जाव अर्णिदियपएसा एवमेत्र तत्र ये जीवप्रदेशा वर्तन्ते, ते एकेन्द्रियमदेशाः, द्वीन्द्रियमदेशाः यावत् त्रीन्द्रियप्रदेशाः, चतुरिन्द्रियमदेशा, पञ्चेन्द्रियम देशाः, अनिन्द्रिय प्रदेशाश्च विज्ञेयाः, 'जे अजीवा ते दुबिहा पण्णत्ता ' ये ऐन्द्रयां दिशि अजीवा वर्तन्ते, कारण वह प्रदेश रूप भी है। इस दिशा में जो जीव रहते हैं ' ते नियमा एगंदिया, वेइंदिया जाव पंचिदिया अजिंदिया ' वे नियम से एकेन्द्रिय, दो इन्द्रिय यावत् तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, पञ्चेन्द्रिय और अनिन्द्रिय केवली रहते हैं । ' जे जीवदेसा ते नियमा एगिंदिपदेसा जाव अणिदिय'देसा' तथा यहां जो जीव देश रहते हैं वे नियमसे एकेन्द्रियके, दोइन्द्रियके, तेइन्द्रियके, चौइन्द्रियके, पञ्चेन्द्रियके और अनिन्द्रिय केवलीके होते हैं। 'जे जीवपएसा ते एगिंदियपएसा, बेइंदिय पएसा जाव अनिंदियपसा' इसी तरहसे जो इस दिशा में जीव प्रदेश रहते हैं वे नियमसे एकेन्द्रिय जीवोंके प्रदेश दो इन्द्रिय जीवों के प्रदेश, तेइन्द्रिय जीवों के प्रदेश, चौइन्द्रिय जीवोंके प्रदेश, पञ्चेन्द्रिय जीवों के प्रदेश और अनिन्द्रिय जोवोंके प्रदेश रहते हैं । 'जे अजीवा ते दुविहा ' तथा यहां દેશથી યુકત હેાવાથી તે અજીવદેશરૂપ પણ છે, તથા ધર્માસ્તિકાય વગેરેના પ્રદેશેાથી ચુત હૈવાને લીધે તે અજીવપ્રદેશરૂપ પણ છે. આ દિશામાં (પૂર્વ દિશામાં ) ? वो रहे छे. " ते नियमा एगि दिया, बेइदिया जाव पंचि दिया अणि दिया " ते नियमथी मेडेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, यतुरिन्द्रिय, पथेन्द्रिय भने अनिन्द्रिय ( ठेवली ) होय छे " जे जीवदेसा ते नियमा एगिंदियदेखा " तथा त्यां જે જીવદેશા રહે છે તે નિયમથી જ એકેન્દ્રિયના, દ્વીન્દ્રિયના, શ્રીન્દ્રિયના, ચતુરિન્દ્રિયના, પંચેન્દ્રિયના અને અનિન્દ્રિયના (કેવલીના ) જીવદેશે! હાય છે.
+
(C
जे जीवपसा ते एगिदियपएसा बेइंदियपएसा, जाव अणिदियपएसा " આ દિશામાં જે જીવપ્રદેશેા રસ્તે છે, તે નિયમથી એકેન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશ, દ્વીન્દ્રિય लवाना प्रदेश, त्रीन्द्रिय लवाना प्रदेश भने मनिन्द्रिय अधाना ( ठेवलीना )
"
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
- भगवती सूत्रे
धर्मास्तिकायस्य देशः सा तदेकदेशभागरूपा इति १, एवं धर्मास्तिकायस्यैव प्रदेशा प्रदेशरूपा सा भवति तस्याः असंख्यातमदेशात्मकत्वात् २, एवमेवात्र अधर्मास्तिकायोsपि नास्ति किन्तु अधर्मास्तिकायस्य देशः ३, प्रदेशा च प्रदेशरूपा सा भवति ४, तथैवात्राकाशास्तिकायोऽपि नास्ति किन्तु आकाशास्तिकायस्यापि देशः एकदेशरूपा सा ५, प्रदेशा च प्रदेशरूपा सा भवति ६, एवम् अद्धासमयश्राद्धासमयरूपा भवति ७, तदेवं सप्तमकारा रूप्यजीवरूपा ऐन्द्री दिगिति भावः । प्रकार यहां धर्मास्तिकाय नहीं है इस कथनका तात्पर्य यही है कि यहां धर्मास्तिका का एकदेश है और धर्मास्तिकाय का प्रदेश है ऐसे दो भेद ही ग्रहण किये गये हैं। इसका तात्पर्य ऐसा है कि पूर्व दिशा असंख्यात प्रदेश वाली है जैसे धर्मास्तिकाय का देश १ और प्रदेश रूप है २ वैसे ही यहां अधर्मास्तिकाय नहीं किन्तु अधर्मास्तिकाय का एकदेश रूप है ३ और अधर्मास्तिकाय का प्रदेश रूप है ४ यहां आकाशास्तिकाय भी नहीं है किन्तु आकाशास्तिकाय का वह एकदेश रूप है ५ और आकाशास्तिकाय के प्रदेश रूप हैं ६ तथा अद्धा समय नाम कालवाचक है सो वह पूर्व दिशा अद्धा समय रूप है क्योंकि लोकाकाश रूप पूर्व दिशा के ऊपर एक एक प्रदेश में एक एक काल देशका प्रदेश कहा गया है इसी प्रकार सात प्रकार के अरूपी अजीवोंके आश्रयभूत बनी हुई वह पूर्व दिशा अजीवरूप भी है।' अब गौतम स्वामी प्रभुको
१६
લેટ્ઠતુ નિરૂપણ કરેલ છે. આ રીતે અહિયાં ધર્માસ્તિકાય નથી. તેા આ કથનનું તાત્પ એજ છે કે—ધર્માસ્તિકાયના એકદેશ છે, અને ધર્માસ્તિકાયને પ્રદેશ છે, એવા એ ભેદો જ ગ્રહણ કરાયા છે. તેનું તાત્પ એ છે કે-પૂર્વ દિશા અસખ્યાત પ્રદેશવાળી છે. તેથી તે ધર્માસ્તિકાયના દેશ પ્રદેશ રૂપ છે.૨, એજ રીતે અહિયાં અધર્માસ્તિકાય નથી. પરંતુ અધર્માસ્તિકાયના એકદેશ રૂપ છે, અને અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ રૂપ છે૪, અહિયાં આકાશાસ્તિકાય પણ હેાતા નથી. પર`તુ આકાશાસ્તિકાયના તે એક ભાગ રૂપ છે. અને આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશ રૂપ છે. ૬ તથા અદ્ધા સમય નામ કાળનું છે, તે પૂર્વ દિશા અદ્ધા સમય રૂપ છે, કેમ કે લેાકાકાશ રૂપ પૂર્વ દિશા પર એક એક પ્રદેશમાં એક એક કાળ દ્રવ્યના પ્રદેશ રહેલ છે,છ. આજ રીતે સાત પ્રકારના અરૂપી અજીવેાના આશ્રયરૂપ બનેલી તે પૂર્વ દિશા અજીવ રૂપ પણ છે.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " अग्गेईएणं भंते! दिखा किं जीवा, जीवदेखा, जीवपएस्रा, ” डे भगवन् आग्नेयीद्विशा-अग्निभूणेो व३५ छे, हे लवद्देश३५ 'छे ?
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिकस्वरूपनिरूपणम् १७ गौतमः पृच्छति-'अग्गेईणं भंते ! दिसा कि जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? पुच्छा' हे भदन्त ? आग्नेयी खलु दिग्-अग्निकोणः किं जीवा, जीवदेशा, जीवप्रदेशा वर्तते १ किंवा अजीवा, अजीवदेशा, अजीवनदेशा वा वर्तते ? इति पृच्छा भगवानाह-'गोयमा ? णो जीवा जीवदेसा वि १ जीवपएसावि २, अजीवावि ३, अजीवदेसावि , अजीवपएसावि ५,' हे गौतम | आग्नेयी खलु दिग् नोजीवा वर्तते, आग्नेयो दिशा विदिक्तया विदिशां च एकप्रदेशिकत्वेन जीवानामसंख्यातप्रदेशावगादिस्वभावतया एकप्रदेशेऽवगाहामंभवात् , अपितु आग्नेयी दिगजीवदेशा अपि १, अथच जीवप्रदेशा अपि वर्तते २, एवम् अजीवा अपि ३, अजीवदेशा अपि ४, अजीवप्रदेशा अपि च वर्त्तते ५, तत्र 'जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा' पूजते है की-'अग्गेईणं भते ! दिला किं जीवा जीवदेसा जीवपएमा' हे भगवन् आग्नेयी दिशा-अग्निकोण जीवरूप है कि जीवदेश रूप है अथवा जीव प्रदेश रूप है कि अजीव रूप है अजीव देश रूप है अथवा अजीव प्रदेश रूप है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'णो जीवा, जीवदेसा घि, जीवपएसा वि २, अजीवा वि ३, अजीवदेसा वि ४, अजीषपएसा यि ५' आग्नेयी दिशा जीषरूप नहीं है इसका तात्पर्य ऐसा है कि आग्नेयी दिशा विदिशारूप है और विदिशा एक प्रदेशकी चौडाई वाली होती है। उसमें असंख्यात प्रदेशवाले जीषका अवगाह हो नहीं सकता है क्योंकि उसका स्वभाव असंख्यात प्रदेशामें अवगाहन करनेका है। इसलिये आग्नेयी दिशा जीवरूप नहीं है ऐसा कहा गया है। किन्तु वह आग्नेयी दिशा जीव देशरूप है क्योंकि जीव वहां अपने देशरूप से रहते हैं। इसी प्रकार वह आग्नेयी विदिशा जीव प्रदेशरूप भी है। क्योंकि जीव के प्रदेश रहते हैं। तथा
અથવા જીવપ્રદેશરૂપ છે? અજવરૂપ છે? અછવદેશરૂપ છે? અથવા અજીવ प्रश३५ छ ?
महावीर असुना उत्तर-" गोयमा ! गौतम ! “णोजीवा, जीवदेसा वि१ जीवपएसा वि २ अजीवा वि,३ अजीयने सावि ४ अजीवपएमा वि ५" ममिश (અગ્નિખૂણે) જીવરૂપ નથી આ પ્રમાણે કહેવાનું કારણ એ છે કે અગ્નિદિશા વિદિશારૂપ છે. અને વિદિશા એક પ્રદેશની પહેળાઈવાળી હોય છે. તેમાં અસં.
ખ્યાત પ્રદેશવાળાં જીવન અવગાહ થઈ શકતો નથી, કારણ કે અસંખ્યાત પ્રદેશમાં અવગાહન કરવાને તેમા સ્વભાવ હોય છે. તે કારણે આગ્નેયી દિશાને (અગ્નિકેણુને) જીવરૂપ કહેલ નથી. પરંતુ તે દિશા જીવદેશરૂપ છે, કારણ કે જીવને દેશ (અશ) ત્યાં રહી શકે છે. એ જ પ્રમાણે આથી દિશા જીવપ્રદેશ भ०३
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे आग्नेय्यां दिशि ये जीवदेशा वर्तन्ते, ते नियमात् नियमतः एकेन्द्रियदेशा विजेया एकेन्द्रियाणां सकललोकव्यापकतया आग्नेय्यामपि नियमतः एकेन्द्रियदेशाः सन्तीति भावः । 'अहवा एगिदियदेसा य, बेईदियस्स देसे ? ' अथवा ' आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य देशश्च वर्तते, एकेन्द्रियाणां सकललोकव्यापकत्वात् , द्वीन्द्रियाणां चाल्पत्वेन क्वचिदेकस्यापि तस्य सम्भवात् " एकेन्द्रियाणां देशाच, द्वीन्द्रियस्य देशश्च" इति द्विकयोगे प्रथमो भङ्ग उक्तः। 'अथवा एगिदिययह अजीव रूप भी है, अजीव देशरूप भी है और अजीव प्रदेशाप भी है। इस सब कथनका स्पष्टीकरण स्वय सत्रकार आगे कर रहे है-'जे जीवदेला ते नियमा एमिंदियदेसा' उस आग्नेयी दिशा जो जीवके देश हैं वे नियमसे वहां एकेन्द्रिय जीवके देश हैं। क्योंकि एकेन्द्रिय जीव सकल लाकमें व्यापक कहे गये हैं, अतः आग्नेयी दिशामें भी उनके अनेक देश मौजूद रहते हैं। 'भल्वा एगिदिय देना य वेइंदियस्स देसे १' अथवा आग्नेयी दिशा जीवदेशरूप इस तरहसे भी हो सकती है कि उसमें एकेन्द्रिय जीवोंके सकललोक व्यापी होनेसे अनेक देश रहते हैं और द्वीन्द्रिय जीवोंके इनकी अपेक्षा अल्प होनेसे काई एक हीन्द्रिय जीवका वहां अस्तित्व होनेकी संभावना से उस छोन्द्रियका एकदेश रहता है। एकेन्द्रियों के अनेक देशरूप और छीन्द्रियका एक देशरूप होनेसे वह दिशाजीव देशरूप है, इस प्रकार के विकसंयोगले यह प्रथम भङ्ग होता है । 'अहवा एगिदियदेसा य वेइंदियस्ल देसा २' ऐसा રૂપ પણ છે, કારણ કે જીવના પ્રદેશે ત્યાં રહે છે. તથા તે દિશામાં જીવરૂપ પણ છે અને અજીવપ્રદેશરૂપ પણ છે. આ સમસ્ત કથનનું સૂત્રકારે પોતે જ નીચે પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. –
“जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा" या रे पहेश २i छ, ते નિયમથી જ એકેન્દ્રિય જી સકલ લેકમાં વ્યાપેલા હોય છે, તેથી આગ્નેયી हिशाम पक्ष तमना भने देश भाट २९ छ. " अहवा एगिदियदेसा य बेइदिय देसे" मथवा माया हिशा पद्धेश३५ मे रीते ५ ससपी श છે કે તેમા એકેન્દ્રિય જેના અનેક દેશ રહે છે (કારણ કે એકેન્દ્રિય જી તે સકલલક વ્યાપી છે) અને કોઈ એક દ્રન્દ્રિય જીવને એકદેશ રહે છે. એકેન્દ્રિય કરતાં કીરિદ્રય જીવો અલ્પ હોવાથી ત્યાં કોઈ એક હીન્દ્રિય જીવના અસ્તિત્વની સંભાવના હોવાથી તે કૅન્દ્રિયને એકદેશ ત્યાં રહે છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે, એકેન્દ્રિયેના અનેક દેશરૂપ અને દીન્દ્રિયના એક દેશરૂપ હોવાથી તે દિશા જીવદેશરૂપ છે, આ પ્રકારના બ્રિકસંગથી આ પહેલે ભાંગે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्वरूपनिरूपणम् १६ देसा य, बेइंदियस्स देसाय २' अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाच, द्वीन्द्रियस्य देशाश्व वर्तन्ते इति द्वितीयो भङ्गः उक्तः, प्रथमभरे द्वीन्द्रियसम्बन्धि देशपदस्यैकवचनान्तत्वेन, अत्रच तत्पदस्य बहुवचनान्ततया प्रथमभङ्गापेक्षया द्वितीयभङ्गस्य विलक्षणता वर्तते । किन्तु अयं भङ्गो यदा द्वीन्द्रियो द्वयादिभिर्देशै स्तामाग्नेयीं दिशं स्पृशति तदा वोध्या, "अहेवा एगिदियदेसाय बेइंदियाणय देसा३" अथवा आग्नेयां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाच. द्वीन्द्रियाणां च देशा भवन्ति, इति तृतीयो भङ्गः, अत्र द्वीन्द्रियपदस्यापि बहुवचनान्तत्वेन पूर्वमङ्ग द्वयापेक्षया अस्य वैलक्षण्यम् । एवमेव त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियानिन्द्रियैः यह द्वितीय भंग भी होता है उस आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रिय जीवेके भी अनेक देश तथा हीन्द्रिय जीवके भी अनेक देश रहते हैं २ । प्रथम भङ्ग में और द्वितीय भंग में द्वीन्द्रिय जीवके देश पदको एकवचनान्त रखकरके भिन्नता कही गई है। यह द्वितीय भंग तय होता है कि जय द्वीन्द्रिय जीव अपने दो आदि देशोंसे उस आग्नेयी दिशाका स्पर्श करता है। 'अहवा एजिंदिय देसा य बेइंदियाण य देसा ३' अथवा आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रियों के अनेक देश और डीन्द्रियों के अनेक देश वत्तेमान रहते हैं ऐसा यह तृतीय भङ्ग है। यहां द्वीन्द्रिय पदको यह वचनान्त करके प्रयुक्त किया गया है इसलिये पूर्व भङ्ग व्यकी अपेक्षा इस भंगमें विलक्षणता-भिन्नता है। इसी प्रकार से तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, पंचेन्द्रिय और अनिन्द्रिय जीवोंके साथ एकेन्द्रियों के प्रत्येक भङ्ग त्रयको (१४६५) भन्यो छ “ अहवा एगि दियदेसा य वेइंदियस्स देसा२" भान દ્વિસંગી ભાંગે આ પ્રમાણે બને છે-“આગ્નેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવન પણ અનેક દેશ તથા શ્રીન્દ્રિય જીવના પણ અનેક દેશ રહે છે... પહેલા અને બીજા ભાંગામાં દ્વીન્દ્રિય જીવના “દેશ' પદને અનુક્રમે એકવચનમાં અને બહુવચનમાં રાખીને ભિન્નતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ બીજો ભાંગે ત્યારે બને છે કે
જ્યારે શ્રીન્દ્રિય જીવ પિતાના બે આદિ દેશોથી તે આગ્નેયી દિશાને સ્પર્શ કરે छ. “ अहवा एगिदियदेसाय वेइंदियाण य देसा३" श्रीम.गा-" अथवा આગ્નેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવેના અનેક દેશ અને દ્રીન્દ્રિય જીવોના પણ અનેક દેશ મોજૂદ રહે છે ” આ ત્રીજા ભાંગામાં દીન્દ્રિય પદને બહુવચનમાં વાપરીને આગલા બે ભાગાઓ કરતાં તેમાં ભિન્નતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. એજ પ્રમાણે ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિનિદ્રય, પંચેન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિય જીવોની સાથે એકેન્દિના સાગથી ત્રણ, ત્રણ ભાંગાએ કહેવા જોઈએ. એજ વાત સૂત્રકારે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२०
,
सह एकेन्द्रियाणां प्रत्येकभङ्गत्रयं वाच्यमित्यभिप्रायेणाह - ' अहवा एर्गिदियदेसा, तेइंदिपस्स देतेय, एवं चैव तियमंगो भाणियच्यो, एवं जाव अणिदियाणं तियभंगो' अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाच, त्रीन्द्रियस्य देशं वर्तते, एवमेष- पूर्वोक्तददेव त्रिकभङ्गो भणितव्यस्तथा च त्रीन्द्रियस्य देशाश्च एकेन्द्रियाणां देशाश्च वर्तन्ते २ एकेन्द्रियाणां देशस्थ, त्रीन्द्रियाणां देशाख, वर्त से ३ त्रिकभङ्गो बोध्यः, एवं रीत्या यावत् चतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियानिन्द्रियाणां त्रिकभङ्गो भणितव्यः तथाचाग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां देशाश्र, चतुरि न्द्रियस्य देश वर्तते १ एकेन्द्रियाणां देशाश्च चतुरिन्द्रियस्य देशाश्व वर्तन्ते २, कहना चाहिये - इसी अभिप्रायको प्रकट करनेके लिये सूत्रकारने 'अहवा एगिदिय देसा तेइंदियस्स देसे, एवंचेव तियसंगो भाणिघच्चो एवं जाव अनिंदियाण तियभंगो' ऐसा कहा है। इसमें जिन ३-३ भंग होने की बात कही गई है वे भंग इस प्रकार से है - आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश और तेइन्द्रिय जीवका एक देश रहता है ऐसा यह प्रथम भंग है. एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश और तेइन्द्रिय जीवके अनेक देश रहते हैं ऐसा यह द्वितीय भङ्ग है, एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश और तेइन्द्रिय जीवोंके अनेक देश रहते हैं ऐसा यह तृतीय भङ्ग है । इसी प्रकार से चौइन्द्रिय पंचेन्द्रिय और अनिन्द्रिय जीवों के ३-३ भंग भी इसी प्रकार से होते हैं - जैसे आग्नेयी दिशा में एकेन्द्रिय जीवोंके अनेक देश रहते हैं और चौडन्द्रिय जीवका एकदेश रहता १, एकेन्द्रियोंके अनेक देश और चौइन्द्रियके अनेक देश रहते
नीथेना सूत्रद्वारा व्यस्त उरी छे " अहवा एगि दियदेसा तेइदियस्थ देसे, एवं चेव तियभंगो भाणियव्वा एवं जाव अनिंदियाण तियभंगो "
ܐ
આ સૂત્રમાં જે ત્રણ ત્રણ ભાંગાએ થવાની વાત કહેવામાં આવી છે, તે ત્રણ ત્રણ ભાંગાએ આ પ્રમાણે સમજવા—
(૧) આગ્નેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવાના અનેક દેશ તથા તૈઇન્દ્રિય જીવના એકદેશ રહે છે (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેાના અનેક દેશે તથા તેઈન્દ્રિય જીવના અનેક દેશેા રહે છે. (૩) અથવા એકેન્દ્રિય જવાના અનેક દેશે અને તૈઇન્દ્રિય જીવાના અનેક દેશે રહે છે. આ ત્રણ ભાંગાએ એકેન્દ્રિયાનેા અને તેઇન્દ્રિયના દ્વિકસ'ચાગથી બન્યા છે.
એકેન્દ્રિયાના ચૌઈન્દ્રિય સાથેના સચૈાગથી નીચે પ્રમાણે ત્રણ ભાંગા અને છે-(૧) આગ્નેયી દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવાના અનેક દેશે! તથા ચૌઇન્દ્રિય જીવને એક દેશ રહે છે. (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવાના અનેક દેશે। તથા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्वरूपनिरूपणम् एकेन्द्रियाणां देशश्च चतुरिन्द्रियाणां देशाश्च वर्तन्ते ३, एकेन्द्रियाणां देशाच, परन्द्रियस्य देशश्च वर्तते १, एकेन्द्रियाणां देशाश्च पञ्चेन्द्रियस्य देशाश्च वर्तन्ते २, एकेन्द्रियाणां देशश्च पश्चन्द्रियाणां देशाश्च वर्तन्ते ३, एकेन्द्रियाणां देशाश्च अनिन्द्रियस्य देशश्न १, एकेन्द्रियाणां देशाश्च अनिन्द्रियस्य देशाच, २, एकेन्द्रियाणां देशाच अनिन्द्रियाणां देशाश्च वर्तन्ते ३ इति भावः। 'जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा आग्नेय्यां दिशि ये जीवप्रदेशाः सन्ति ते नियमात् नियमतः एकेन्द्रियप्रदेशा वोध्याः, 'अहवा एगिदियपएसा य, बेइदियस्स पएसा' हैं २, एकेन्द्रियोंके अनेक देश और चौइन्द्रिय जीवोंके अनेक देश होते हैं ३, इसी प्रकार से आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रियोंके अनेक देश पंचेन्द्रियका एकदेश १, एकेन्द्रियोंके अनेक देश पंचेन्द्रियके अनेक देश २
और एकेन्द्रियोंके अनेक देश और पंचेन्द्रियोंके अनेक देश होते हैं। इसी प्रकार वहां एकेन्द्रियोंके अनेक देश, अनिन्द्रिय जीवका एक देश १, एकेन्द्रियोंके अनेक देश अनिन्द्रयके अनेक देश २, एवं एकेन्द्रियों के अनेक देश तथा अनिन्द्रिय जीवोंके भी अनेक देश होते हैं। 'जे जीव पएसा ते निघमा एगिदिय पएसा' जीव देशको प्रकट कर अब सूत्रकार इस सूत्र द्वारा जीव प्रदेशको प्रकट करते हुए कहते हैं कि उस आग्नेयी दिशामें जो जीवप्रदेश हैं, वे नियमसे एकेन्द्रियप्रदेश हैं 'अहवा एगिदियपएसा य बेइदियस्स पएला' अथवा आग्नेयी दिशामें ચૌઇન્દ્રિયે જીવના અનેક દેશો રહે છે (૩) અથવા એકેન્દ્રિય ના અનેક દેશે તથા ચૌઈન્દ્રિય જીવેના અનેક દેશે રહે છે
હવે એકેન્દ્રિયેના એને પંચેન્દ્રિયના કિકસ એગથી બનતા ત્રણ ભાંગાઓ પ્રકટ કરવામાં આવે છે-(૧) આયી દિશામાં જીવના અનેક દેશે તથા પંચેન્દ્રિય જીવને એકદેશ રહે છે (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીના અનેક દેશે તથા જીવના અનેક દેશે રહે છે (૩) અથવા એકેન્દ્રિય જીના અનેક દેશો તથા પંચેન્દ્રિજીના અનેક દેશ રહે છે. એ જ પ્રમાણે આનેયી દિશામાં (૧) એકેન્દ્રિય જીવોના અનેક દેશે અને અનિન્દ્રિય જીવને એક દેશ રહે છે. (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવોના અનેક દેશો અને અનિન્દ્રિય જીવના અનેક દેશે રહે છે. (૩) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેના અનેક દેશો અને અનિન્દ્રિય જેના અનેક દેશે રહે છે. ____“जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा" वे सूत्रा२ साउनया शामi રહેલાં જીવપ્રદેશોની વાત કરે છે-આગ્નેયી દિશામાં જે જીવપ્રદેશ છે, તે નિયમથી स न्द्रिय ना प्रश। छ. " अवा एगि दियपएसा य वेइदियस्त पएसा"
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य प्रदेशाश्च सन्ति १, 'अहवा एगिदियपएसा य, वेइंदियाण य पएमा २, एवं आइल्लविरहिओ जाव अभिदिया णं' अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्व द्वीन्द्रियाणां च प्रदेशाः सन्ति, एवं रीत्या आधविरहितः "एकेन्द्रियाणां पदेशाच, द्वीन्द्रियस्य प्रदेशश्च" इत्याकारप्रथमभद्गरहितः केवलं द्वितीयतृतीयभद्गप्रदेशविपये वक्तव्य इति भानः। तथा च प्रदेशपक्षे द्वीन्द्रियादिपु प्रदेशपदं बहुवचनान्तमेव, यतो लोकव्यापकावस्थानिन्द्रियवर्जजीवानां यत्रैकः प्रदेशस्तत्रासंख्यातास्ते भवन्ति, लोकव्यापकावस्थानिन्द्रियस्य पुनर्यधप्येकत्र क्षेत्रप्रदेशे एक एव प्रदेश स्तथापि तत्प्रदेशपदेऽपि बहुवचनमेव भवति आग्नेय्यां तत्प्रदेशा एकेन्द्रियों के प्रदेश है और दो इन्द्रिय जीवके प्रदेश हैं १, 'अहवा एगिंदिय पएसा य बेइंदियाण य पएसा य २' अथवा वहां एकेन्द्रियोंके प्रदेश हैं और दो इन्द्रिय जीवोंके प्रदेश हैं २, एवं आइल्लविरहिओ जाव अणिदियाणं' अथवा आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रिय जीवों के प्रदेश हैं और द्वीन्द्रिय जीवके प्रदेश हैं २, इस रीतिसे 'एकेन्द्रियोंके प्रदेश आग्नेयी दिशामें है और दीन्द्रियका प्रदेश आग्नेयी दिशामें है" जो प्रथम भंग है उससे रहित ये द्वितीय और तृतीय भंगप्रदेश यहां कहे गये है । तथा च प्रदेश पक्षमें दीन्द्रियादिकोंमें प्रदेश पद बहुवचनान्त ही लिख गया है क्योंकि लोकव्यापक अवस्थावाले अनिन्द्रिय जीवके सिवाय जीवों का जहाँ एकप्रदेश होता है वहां वे असंख्यान होते हैं । यद्यपि लेाकव्यापक अवस्थावाले अनिन्द्रिय जीयका (૧) અથવા આગ્નેયી દિશામાં એકન્દ્રિય ના પ્રદેશ અને દ્વીન્દ્રિય જીવના भ्र।। २७ छ. “ अहवा एगिदियपएसा य वेइंदियाण य पएसा य२" (२) अथवा त्या मेन्द्रिय ना प्रदेश मने द्वन्द्रिय वाना प्रश। डाय छे. " एवं आइल्लविरहि ओ जाव अणि दियाणं" " अथवामशहिशामा सन्द्रिय वाना પ્રદેશ હોય છે અને શ્રીન્દ્રિય જીવને એક પ્રદેશ હોય છે. આ પ્રકારનો ભાંગે અહીં બનતું નથી. આગળ જીવદેશની અપેક્ષાએ આ પ્રકારને પહેલે ભાગે બતાવેલો છે. પણ જીવપ્રદેશની અપેક્ષાએ આ ભાંગા સિવાયના બે ભાંગા જ સંભવી શકે છે, એમ સમજવું
જીવપ્રદેશના ભાંગાઓમાં હીન્દ્રિયાદિમાં પ્રદેશ પદને બહુવચનમાં જ લેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે લેકવ્યાપક અવાવાળા અનિન્દ્રિય જીવ સિવાયના જ એક પ્રદેશમાં અસંખ્યાત હોય છે. જો કે લેકવ્યાપક અવસ્થાવાળા
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
shroffer टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्वरूपनिरूपणम्
नामसंख्यातानामवगाढत्वात्, अतः सर्वेषु द्विकयोगेषु प्रदेशानामाद्यविरहितं भङ्गकद्वयमेवावसेयम्, यावत् - अथवा आग्नेय्यां दिशि एकेन्द्रियाणां प्रदेशाच त्रीन्द्रियस्य प्रदेशाथ १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाच त्रीन्द्रियाणां प्रदेशाश्च सन्ति २, एवमेव एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च चतुरिन्द्रियस्य प्रदेशाश्च १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाच चतुरिन्द्रियाणां प्रदेशाश्च सन्ति २, तथैत्र एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च पञ्चेन्द्रियस्य प्रदेशाश्च १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च पञ्चेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च सन्ति २, एवम् एकेन्द्रियाणां प्रदेशाथ अनिन्द्रियस्य प्रदेशाथ १, एकेन्द्रियाणां प्रदेशाश्च अनिन्द्रियाणां
1
एक क्षेत्र प्रदेश में एक ही प्रदेश होता है तो भी उस प्रदेशपदमें भी बहुवचनान्तता ही होती है क्योंकि आग्नेयी दिशा में ऐसे असंख्यात प्रदेशोंका अवगाढ है । इसलिये सब द्विक संयोगों में प्रदेश के आचभङ्ग रहित दो भंग ही होते हैं ऐसा जानना चाहिये। इसी विषयको टीकाकारने इस प्रकार से प्रकट किया है - अथवा आग्नेयी दिशा में एकेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं और तेहन्द्रिय जीवके प्रदेश होते हैं १, अथवा एकेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं और तेइन्द्रियों के प्रदेश होते हैं २, इसी प्रकार से एकेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं और चौइन्द्रिय के प्रदेश होते हैं १, अथवा एकेन्द्रियोंके प्रदेश होते है और चौइन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं २, इसी प्रकार से वहाँ आग्नेयी दिशामें एकेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं और पंचेन्द्रियके प्रदेश होते हैं १, एकेन्द्रियो के प्रदशे होते हैं और
અનિન્દ્રિય જીવને એક ક્ષેત્રપ્રદેશમાં એક જ પ્રદેશ હોય છે, તે પશુ તે પ્રદેશ પદમાં બહુવચનાન્તતા જ રહે છે, કારણ કે અગ્નિ દિશામા એવા અસંખ્યાત પ્રદેશેાના અવગાઢ છે. તેથી બધાં દ્વિક સચાગેામાં પ્રદેશેની અપેક્ષાએ પહેલા ભાગા સિવાયના એ લાંગાએ જ મને છે, એમ સમજવું. આ વિષયને સરળતા પૂર્ણાંક સમજાવવા માટે ટીકાકાર તે ભાંગાએ અહીં પ્રકટ કર્યાં છે.~~
(૧) અગ્નિ દિશામાં એકેન્દ્રિય જવાના પ્રદેશ હાય છે અને તેઇન્દ્રિય જીવના પ્રદેશેા હોય છે. (ર) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશ હાય છે અને તેઇન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશ હાય છે. એજ પ્રમાણે (૧) અગ્નિ દિશામાં એકેન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશા અને ચતુરિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશે હાય છે (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશે અને ચતુરિન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશેા હાય છે. એજ પ્રમાણે તેમાં (૧) એકેન્દ્રિય જીવેાના પ્રદેશેા અને ૫ ચેન્દ્રિય જીવના પ્રદેશા હાય છે (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીવાના પ્રદેશેા અને પંચેન્દ્રિય જીવેાના
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे २४ प्रदेशाश्च सन्तीति भावः । अथच 'जे अजीवा ते दुविहा पण्णता, तंजहा-रूविअजीवाय अरूवि अजीवाय ' आग्नेय्यां दिशि ये अजीवाः सन्ति ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूप्यजीवाश्च, अरूप्यजीवाश्च, तत्र 'जे रूवी अजीवा ते वउविहा पण्णत्ता, तंजहा-खंधा जाव परमाणुपोग्गला ४ ' ये रूप्यजीवाः सन्ति, ते चतुविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्कन्धाः १, यावत-स्कन्धदेशाः २,स्कन्ध प्रदेशाः ३, परमाणुपुद्गलाश्च ४, 'जे अरूबी अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता' आग्नेय्यां दिशि ये अरूप्य जीवाः सन्ति, ते सतविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-णो धम्मस्थिकाए-धम्मस्थिकायस्स देसे, धम्मत्थिकायस्स पएसा, एवं अधम्मस्थिकायस्स वि जाव आगासस्थिकायस्स पएसा अद्धासमए ' तद्यथा-नो धर्मास्तिकायः समस्त एवोच्यते, स च पंचेन्द्रियोंके प्रदेश होते हैं २, एकेन्द्रियों के प्रदेश होते हैं और अनिन्द्रिय जीवके प्रदेश होते हैं १, एकेन्द्रियों के प्रदेश होते है और अनिन्द्रिय जीवोंके प्रदेश होते है २, 'जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता तंजहा-रूवि अजीवा य अरूवि अजीवा य' आग्नेयी दिशामें जो अजीव है वे दो प्रकारके कहे गये है जैले एक रूपी अजीव और दूसरे अरूपी अजीव 'जे रूवी अजीवा ते चउचिहा पण्णत्ता' जो रूपी अजीष है वे चार प्रकारके कहे गये है जैसे 'खंधा जाय परमाणुपोग्गला' स्कन्ध १, स्कन्धदेश २, स्कन्धप्रदेश ३, और परमाणुपुद्गल ४, 'जे अरूपी अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता' आग्नेयी दिशामें जो अरूपी अजीब है ये लात प्रकारके कहे गये है - 'तं जहा - णो धम्मस्थिमाए - धम्नस्थिकायरस देसे, धम्मत्थिकायस्स पएसा एवं अधम्मस्थिकायस्स वि जाष आगासस्थिकायस्स पएसा अद्धासमए' ना धर्मास्तिकाय - अखंड धर्मास्तिપ્રદેશો હોય છે એ જ પ્રમાણે તેમાં (૧) એકેન્દ્રિય જીના પ્રદેશો અને અનિન્દ્રિય જીવોના પ્રદેશો હોય છે. (૨) અથવા એકેન્દ્રિય જીના પ્રદેશ અને मनिन्दि च्वाना प्र हाय छे "जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता-तनहाकनि अजीवा य, अरूवि अजीवा य" PALACशाम मे प्रारनामा छ-(1) ३५ म मन (२) २५३पी 24.01. "जे रूवि अजीवा ते चउव्विहा पण्णता-तंजहा-खंघो, नाव परमाणुपोग्गला" ३पी मवाना नीचे प्रमाणे यार १२ ४ा छ-(१) २४५, (२) २४५श, (3) २४५प्रदेश मन (४) ५२मा पुगत. “जे अरूवी अजीवा ते सत्तविहा पण्णत्ता तंजहा'' ममिहिशामा नीय प्रमाणे सात प्र४२ना मा २ा छ-' णो धम्मस्थिकाए-धम्मस्थिकायस्म देसे, धम्मत्थिकायस्सपएसा, एव अधम्मत्थिकायस्स वि जाव आगासस्थिकायस्सपएसा अद्धासमए” (१) । याताय-
म स्तिय ३५ ते मसि
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
___२५
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० १० १० १ सू० १ दिक् स्वरूपनिरूपणम् आग्नेयी दिक् न संभवति तस्यास्तदेकदेशभूतत्वात् , किन्तु धर्मास्तिकायस्य देशः, सा तदेकदेशभागरूपा १, अथच सा आग्नेयी धर्मास्तिकायस्य प्रदेशा प्रदेशरूपा भपि भवति, तस्या असंख्येयप्रदेशात्मकत्वात् २, एवमेव सा नो अधर्मास्तिकायः अपितु अधर्मास्तिकायस्यापि यावत् देशभूता भवति ३, एवम् धर्मास्तिकायस्य प्रदेशा च प्रदेशरूपा सा भवति ४, तथा सा नो आकाशास्तिकायः, किन्तु आकाशास्तिकायस्य देशरूपा भवति ५, एवमाकाशास्तिकायस्य सा प्रदेशा प्रदेशरूपा अपि भवति, ६, तथा सा आग्नेयी दिक अद्धासमयश्च भवति ७, 'विदिसासु नत्यिजीवा, देसे भंगो य होइ सम्वत्थ' विदिशासु दिक्कोणेषु आग्नेयादिषु न सन्ति जीवाः, अपितु देशे भङ्गश्च-जीवानां देशे विकल्पश्च भवति सर्वत्र-आग्नेय-नैर्ऋतकायरूप वह आग्नेयी दिशा नहीं है किन्तु वह धर्मास्तिकायकी एकदेशरूप है १, वह धर्मास्तिकायकी प्रदेशांरूप है क्योंकि वह असंख्यात प्रदेशात्मक है २, इसी प्रकार वह अखंड अधर्मास्तिकायरूप नहीं है किन्तु अधर्मास्तिकायकी वह एकदेशरूप है ३, अधर्मास्तिकायकी वह प्रदेशरूप है ४, अखंड आकाशास्तिकायरूप वह आग्नेयी दिशा नहीं है किन्तु उसकी वह एकदेशरूप है ५, आकाशास्तिकायकी वह प्रदेश रूप है ६, तथा वह आग्नेयी दिशा अद्धासमय कालरूप भी है। इस प्रकार यह विदिशा सात अरूपी अजीवरूप है। 'विदिसासु नत्थि जीवा, देसे भंगो य होइ सव्वत्थ' आग्नेयी आदि दिकोणोंमें जीव नहीं है किन्तु यहां जीवोंके देश हैं । इसलिये जीवोंके देश विषयक भंग यहां होते हैं ऐसा जानना चाहिये तात्पर्य कहेनेका यही है कि - विदिशाદિશા નથી, પરંતુ તે ધર્માસ્તિકાયના એકદેશ રૂપ છે. (૨) તે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશો રૂપ છે, કારણ કે તે અસંખ્યાત પ્રદેશાત્મક છે. (૩) એજ પ્રમાણે તે અખંડ અધર્મારિતકાયરૂપ નથી, પરંતુ તે અધર્માસ્તિકાયના એકદેશરૂપ છે. (४) ते अस्तियना प्रदेश। ३५ छ (५) ते AA &AL मा. શાસ્તિકાય રૂપ નથી, પરંતુ આકાશાસ્તિકાયના એકદેશ રૂપ છે (૬) તે આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશ રૂપ છે. (૭) તથા તે અગ્નિદિશા અદ્ધાસમય (કાળ) રૂપ પણ છે. આ રીતે અગ્નિદિશા સાત અરૂપી અવરૂપ છે.
"विविसासु नत्थि जीवा, देसे भंगो य होइ सव्वत्थ"
मनि, नत्य, वायव्य, मन शान ३५६४ामां-वा -७३। નથી, પણ ત્યાં જીવોના દેશો છે, તેથી જીવના દેશવિષયક ભાંગા (વિકલ) જ ત્યાં સંભવી શકે છે, એમ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આનેયી, भ०४
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने घायव्य-ऐशानेषु इतिभावः, गौतमः पृच्छति-' जमाणं भंते ! दिसा जिंजीवा ?' हे भदन्त ! याम्या खलु दक्षिणा दिक् किं जीवा, जीवदेशा, जीवप्रदेगा ? किंवा अजीवदेशा, अजीवप्रदेशा ? भवति इति प्रश्नः, भगवानाह-'जहा इंदा, तहेव निरवसेसा' हे गौतम यथा ऐन्द्रीदिक् जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवप्रदेशा अपि, एवम् अनीवा अपि, अनीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि पूर्व प्रतिपादिता तथैव याभ्यादिगपि निरवशेषा अखिला-जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवप्रदेशा अपि, अजीया अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि, एवम् एकेन्द्रि
ओंमें आग्नेयी, नैऋती, वायब्ध और ऐशानी इनमें जीव नहीं हैं , किन्तु यहां इनके देश हैं - अतः देशको लेकर यहां भंग कहे गये हैं।
अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'जमाणं भंते ? दिसा कि जीवा ?' हे भदन्त ! जो याम्या - दक्षिण दिशा है वह क्या जीवरूप है ? या जीव देशरूप है ? या जीव प्रदेशरूप है ? किं वा - अजीवरूप है ? या अजीब देशरूप है ? या अजीवप्रदेशरूप है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'जहा इंदा तहेव निरवसेसा' हे गौतम ! जैसा कथन जीवरूप, जीवदेशरूप, जीवप्रदेशरूप, अजीररूप, अजीवदेशरूप और अजीवप्रदेशरूप होने का ऐन्द्रीदिशाके संबंध कथन किया गया है उसी प्रकारका कथन यहां पर भी सर्वरूपसे जानना चाहिये-अर्थात् जैसे ऐन्द्री दिशा जीवरूप भी है, जीवदेशरूप भी है, जीवप्रदेशरूप भी है, अजीवरूप भी है, अजीवदेशरूप भी है, अजीवप्रदेशरूप भी है ऐसा कथन पहिले किया जा चुका है उसी प्रकारसे याच्या दिशा भी जीवरूप भी है, जीवदेशरूप भी है, जीवप्रदेशरूप भी है, अजीवरूप भी है, भजीवदेशरूप भी है, और अजीवप्रदेशरूप भी है ऐसा जानना नैऋत्य, वायव्य भने भैशानी (शान), मायारे विहिशासभा नथा, પણ તેમના દેશ ત્યાં મોજૂદ છે. તે કારણે ત્યાં દેશની અપેક્ષાએ ભાંગ ४.मा माव्या छे.
गौतम स्वाभान प्रश्न--"जमा गंभंते । दिसा कि जीवा० १0 गवन् ! યાખ્યા દિશા (દક્ષિણ દિશા) શું જીવ રૂપ છે? કે જીવદેશ રૂપ છે? કે જીવપ્રદેશ રૂપ છે? કે અજીવ રૂપ છે? કે અછવદેશરૂપ છે? કે અજીવપ્રદેશરૂપ છે?
महावीर प्रसुना त्त२. “ जहा इंदा तहेव निरवसेसा" गौतम औन्द्री (પૂર્વ દિશા)ના જેવું જ કથન અહીં પણ સમજવું. એટલે કે પૂર્વ દિશાની જેમ દક્ષિણ દિશા જીવરૂપ પણ છે, જીવદેશ રૂપ પણ છે, જીવ પ્રદેશ રૂપ પણ છે, અજીવ રૂપ પણ છે, અછવદેશ રૂપ પણ છે અને અજીવ પ્રદેશ રૂપ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १. उ० १ ० १ दिक्वम्पनिरूपणम् यादयश्च प्रतिपत्तव्याः' 'नेरईय जहा आगेयो' नैऋती विदिक् नैऋत्य कोणः यथा आग्नेयी विदिक् पूर्व प्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, तथाच नाती दिगपि आग्नेयी दिगिव नोजीवा, अपितु जीवदेशा अपि १, जीवप्रदेशा अपि २, अजीवा अपि २, अनीवदेशा अपि २, अजीव प्रदेशाअपि, ३, भवति, एवम् तत्र एकेन्द्रियदेशादयश्च पूर्वोक्ताः प्रतिपत्तव्याः। 'वारुणी जहा इंदा' वारुणी पश्चिमादिक् यथा ऐन्द्रोदिक् पूर्वप्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या। 'वायव्या जहा अग्गेयी' वायव्या विदिक्-वायव्यकोणो यथा आग्गेयी विदिक् पूर्व प्रतिपादिता चाहिये । तथा यहां एकेन्द्रियादिक जीव हैं, उनके देश हैं, उनके प्रदेश हैं इत्यादि सब कथन अद्धासमय तकका यहां लगा लेना चाहिये। 'नेरई य जहा अग्नेयी' जिस प्रकारका कथन नोजीव आदिको लेकर आग्नेयो विदिशाका किया गया है उसी प्रकारको कथन यहां भी कर लेना चाहिये - तथा च - नैती विदिशा भी आग्नेयी विदिशाकी तरह नो जीव - जीवरूप नहीं है किन्तु वह जीव देशरूप भी है, जीव प्रदेशरूप भी है, अजीवरूप भी है, अजीवदेशरूप भी है, और अजीव प्रदेशरूप भी है। यहां पूर्वोक्त एकेन्द्रियादिक जीवों के देशादिकोंके होनेका भी सर कथन समझ लेना चाहिये। 'वारुणी जहा इंदा' पश्चिम दिशामें भी जीवरूर अजीवरूप होनेका कथन पूर्व दिशामें किये गये कथनके जैसा सब पसे जानना चाहिये - 'वायचा जहा પણ છે. તથા એકેન્દ્રિયાકિ જીવે છે, તેમના દેશો છે અને તેમના પ્રદેશો છે, ઈત્યાદિ અદ્ધાસમય (કાળ) પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં પણ કરવું જોઈએ.
"नेरई य जहा अग्गेयी" ना ७१ माहिनी अपेक्षा ४थन આગ્નેયી વિદિશા (અનિખૂણા) વિષે કરવામાં આવ્યું છે એવું જ કથન નઈતી વિદિશા (નૈનત્ય કણ) વિષે પણ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નિત્ય વિદિશા આગ્નેયી વિદિશાની જેમ જીવરૂપ નથી, પણ જીવદેશ રૂપ પણ છે અને પ્રદેશ રૂપ પણ છે, અવરૂપ પણ છે, અરદેશરૂપ પણ છે. અને અજીવ પ્રદેશ રૂપ પણ છે. અહીં પૂર્વોક્ત એકેન્દ્રિયાદિક ના દેશાદિકના અસ્તિત્વને લગતું સમસ્ત કથન પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ
"वारुणी जहा इंदा" पा२५ (पश्चिम) EिAL ५ पूशानी म જીવ રૂ૫, જીવદેશ રૂ૫, જીવ પ્રદેશ રૂપ, અવરૂપ, અજીરદેશ રૂપ અને અજીવ પ્રદેશ રૂપ છે. આ રીતે પશ્ચિમ દિશામાં જીવ–અજીવ આદિ વિષેનું સમસ્ત કથન પૂર્વ દિશા પ્રમાણે જ સમજવું.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने तथैव प्रतिपत्तव्या, 'सोमा जहा इंदा' सौम्या-उत्तरा दिक् , यथा ऐन्द्रीदिक पूर्वप्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, 'ईसाणी जहा अग्गेयी' ऐशानी-ईशानो देवता यस्याः सा ऐशानी विदिक्-ईशानकोणः यथा आग्नेयी विदिक्पूर्व प्रतिपा. दितातथैव प्रतिपत्तव्या, “विमलाए जीवा जहा अग्गेयीए " विमलायाम्अायां दिशि जीवा यथा आग्नेय्यां दिशि प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपत्तव्याः, तथाच यथा आग्नेय्यां जीवानामनवगाहात् नोजीवाः, अपितु जीवदेशाः जीवप्रदेशाः भवन्ति, तथैव विमलायामपि जीवानामनवगाहात् नोजीवाः, अपितु जीवदेशा, जीवपदेशा च भवतीति भावः । 'अजीवा जहा दाए' विमलायाम् अग्गेयी' वायव्य विदिशाका कथन आग्नेयी विदिशाकी तरहसे जानना चाहिये. 'सोमा जहा इंदा' उत्तर दिशा जीवरूप भी है अजीव रूप भी है इत्यादि सब कथन उत्तर दिशाके संबंध ऐन्द्री पूर्व-दिशाकी तरह से ही कर लेना चाहिये । 'ईसाणी जहा अग्गेयी' ईशान विदिशाका कथन आग्नेयी विदिशाकी तरहसे जानना चाहिये, 'विमलाए जीवा जहा अग्गेयीए' जिस प्रकारसे आग्नेयी दिशामें ऐसा कहा गया है कि जीवोंकी यहाँ अवगाहना नहीं होती है इसलिये यहां जीव नहीं है अपि तु यहां जीवदेश है और जीवप्रदेश है उसी प्रकारसे विमला "दिशामें भी ऊर्ध्वदिशामें भी जीवोंकी अवगाहना नहीं हैं इसलिये वहाँ
भी जीव नहीं है, किन्तु वहां जीवदेश और जीवप्रदेश है । इसलिये वह जीवदेशरूप भी और जीवप्रदेकरूप भी है । 'अजीवा जहा इंदाए'
"वायव्वा जहा अग्गेयी" वायव्य विशिनु ४५न माया विशाना ४थन प्रभारी । सभा. " सोमा जहा इंदा" उत्त२ हिशानु थन पू દિશાના કથન પ્રમાણે સમજવું..
', ईसाणी जहा अग्गेयी" शान विशानु थन मानेयी विशाला કથન પ્રમાણે સમજવું. ___“विमलाए जीवा जहा अग्गेयीए" विमलामा ( हशामा) 4 विषतुं કથન અગ્નિદિશા પ્રમાણે સમજવું. અગ્નિ દિશામાં જેમ જીવોની અવગાહના થતી નથી, તેમ ઉર્વ દિશામાં પણ જીવોની અવગાહના થતી નથી. તે કારણે અગ્નિ દિશાની જેમ ઉર્વ દિશામાં પણ જીવ નથી, પરંતુ ત્યાં જીવદેશ અને જીવપ્રદેશો હોય છે. તે કારણે ઉર્ધ્વ દિશા જીવદેશ રૂપ પણ છે અને જીવप्रदेश ३५ ५५ छ. " अजीवा जहा इदाए' Set Ai H७ विष
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० १ दिक्स्वरूपनिरूपणम् २१ ऊर्धायां दिशि अजीवा यथा ऐन्द्रयां दिशि प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपत्तव्याः, तथाच ऐन्द्रयाः समानवक्तव्यत्वात् यथा ऐन्द्रयां दिशि अजीवा द्विविधाः-रूप्यजीवाः, अरूप्यजीवाश्च, रूप्यजीवाश्चतुर्विधाः, अरूप्यजीवाः सप्तविधाः उक्तास्तथा विमलायामपि वक्तव्या इति भावः। एवं तमाए वि, नवरं अरूबी छबिहा, अद्धासमयो नभन्नइ ' एवं विमलायामिव तमायामपि जीवादयो वक्तव्याः, विमलावदेव तमाऽपि वाच्येत्यर्थः, ननु विमलायामनिन्द्रिय 'सिद्ध ' सम्भवात् तद्देशादयो युक्तास्तमायां पुनरनिन्द्रियासंभवात् कथंतदेशादया युज्येरन् ? समुद्घातरूपदण्डाद्यवस्थमनिन्द्रियऊर्ध्व दिशामें अजीव पूर्वदिशाकी तरह कहे गये हैं। तात्पर्य कहनेका यह है कि जिस प्रकारसे ऐन्द्री दिशामें रूपी अजीव और अरूपि अजीव ये दो प्रकारके अजीव कहे गये हैं, तथा रूपी अजीव खंध आदिके भेदसे चार प्रकारके और अरूपो अजीव धर्मास्तिकायादिकके भेदसे सात प्रकारके कहे गये हैं, उसी प्रकारसे ये सब इस अवदिशामें भी कहना चाहिये । 'एवं तमाए वि नवरं अस्वी छव्विहा, अद्धासमयो न भन्नई' ऊर्ध्वदिशाकी तरह अधोदिशामें भी जीवादिक कह लेना चाहिये अर्थात् विमलादिशाके वर्णन जैसा ही अधोदिशाका वर्णन है यहाँ ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिये कि 'विमला - अर्ध्वदिशा में तो सिद्ध जीव होते हैं इसलिये उसमें तो उनके देशों और प्रदेशांका होना ठीक है, परन्तु अधोदिशा में तो ऐसा संभवित नहीं है, फिर वहाँ अनिन्द्रिय - सिद्ध जीवोंके देश प्रदेशोदिकों का होना कैसो संभસમસ્ત કથન પૂર્વ દિશા પ્રમાણે સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેમ પૂર્વ દિશામાં રૂપી અજીવ અને અરૂપી અજીવ, આ બે પ્રકારના અજીવનું અસ્તિત્વ કહ્યું છે, તથા રૂપી અજીવને બંધ (કલ્પ) આદિના ભેદથી ચાર પ્રકારના અને અરૂપી અજીવને ધર્માસ્તિકાયાદિકના ભેદથી સાત પ્રકારના કહ્યા છે, એજ પ્રમાણે એ બધાંનુ ઉર્ધ્વદિશામાં પણ અસ્તિત્વ છે, એમ સમજવું.
"एवं तमाए वि नवरं अस्वी छविहा, अद्धासमयो न भन्नइ" भिसा (ઉર્વ દિશા)ના જેવું જ કથન અદિશા વિષે સમજવું.
।श-विभसामा (G4 शामi) तो सिद्ध छ। ५ डाय छे. तथा ત્યાં તો તેમના દેશો અને પ્રદેશ સંભવી શકે છે. અધે દિશામાં તે સિદ્ધ છે રહેતા નથી છતાં અદિશામાં અનિદ્રિયના સિદ્ધ ના દેશ પ્રદેશાદિકેનું અસ્તિત્વ હોવાની વાત કેવી રીતે સંભવી શકે છે?
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे माश्रित्य तस्य देशस्य, देशानाम्, प्रदेशानां च विवक्षायां तत्रापि युक्तत्वात् । अय तमायां विशेषमाह-नवरम्-रिमलापेक्षया तमायां विशेपस्तु अरूप्यजीवाः पड्विधाः वक्तव्याः, तत्रतु सप्तविधानामुक्तत्वात् किन्तु अद्धासमयस्तमायां न भण्यते न व्यवह्रियते, समयव्यवहारोहि सञ्चरिष्णु सूर्यादिप्रकाशकृतो भवति, सच तमायां नास्तीति तत्राद्धासमयो न भण्यते इति भावः । अथ विमलायामपि नास्ति सूर्यः वित हो सकेगा क्योंकि समुद्धातरूप दण्डादि अवस्था वाले अनिन्द्रिय जीवको आश्रित करके उसके देशमा, देशांका और प्रदेशांका वहां सद्भाव पाया जाता है इस विवक्षाको लेकर वहां पर भी उसके देशा. दिकका कथन बन जाता है। ऊर्वदिशामें जो सात प्रकारके अजीवों का कथन किया गया है वैसा कथन अधोदिशामें इस संबंधमें नहीं किया गया है, बस इतनी सी विशेषता ऊर्ध्वदिशाके कथनसे अधो. दिशाके कथन में है. अर्थात् ऊर्ध्वदिशामें सान प्रकारके अजीवोंका कथन है - यहां अद्धोसमयरूप कालको छोडकर ६ अजीवोंका कथन है। क्योंकि यहां पर अद्धासमयका व्यवहार नहीं है समय व्यवहार नित्यगतिमान् सूर्यादिकोंके प्रकाशले होता है-तमा में सूर्यादिकोंका प्रकाश है नहीं, इसलिये वहां अद्भासमय नहीं कहा गया है । यदि यहां पर ऐसी आशको की जाये कि विमलादिशामें तो सूर्यका सद्भाव
સમાધાન સમુદ્યાત રૂપ દંડાદિ અવસ્થાવાળા (સિદ્ધ) જીવને અનુલક્ષીને તેના દેશનું, દેશ અને પ્રદેશોનું અસ્તિત્વ ત્યાં સંભવી શકે છે. આ વાતને ધ્યાનમાં લઈને તેના દેશાદિકનું કથન સંભવી શકે છે
ઉર્વ દિશામાં અજીવ વિષયક જે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે કથન કરતાં અદિશાના અજીવ વિષયક કથનમાં નીચે પ્રમાણે વિશિષ્ટતા રહેલી છે. ઉર્વદિશામાં સાત પ્રકારના અજીનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ અધે દિશામાં છ પ્રકારના અજીનું જ કથન થવું જોઈએ, કારણ કે અદિશામાં અદ્ધા સમયરૂપ કાળ સિવાયના ૬ પ્રકારના અજીનું જ કથન કરવાનું કહ્યું છે. ત્યાં અદ્ધાસમયરૂપ કાળનું કથન કરવાને નિષેધ શા માટે કર્યો છે, તે નીચે પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે
અદિશામાં અદ્ધાસ (કાળ)ને વ્યવહાર સંભવી શકતું નથી કારણ કે સમય વ્યવહારને માટે જરૂરી નિત્ય ગતિમાન સૂર્યાદિકેના પ્રકાશનો જ ત્યાં અભાવ હોય છે તમામાં (અદિશામાં) સૂર્યાદિકેને પ્રકાશ જ હતો नथी. ते २२ त्या मद्धासमय (m)तुं मस्तित्व यु नथी.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्रिका टीका श० १० उ० १ सू० २ औदारिकादि शरीरनिरूपणम् ३१ इति कथं तत्र समयव्यवहारः ? इतिचेदुच्यते - मन्दरावयवभूतस्फटिककाण्डे सूर्यादि प्रभा संक्रातिद्वारेण तत्र सञ्चरिष्णुमर्यादिप्रकाशसम्भवात् ॥ सू० १ ॥ औदारिकादि शरीरवक्तव्यता ।
मूलम् -कइ णं भंते! सरीरा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचसरीरा पण्णत्ता, तं जहा ओरालिय जाव कम्मए । आरोलिय सरीरेण भंते! कइविहे पण्णत्ते ? एवं ओगाहणं संठाणं निरवसेसं भाणियवं, जाव अप्पा बहुगंति, सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति' ॥ सू० २ ॥ दस सए पढमो उद्देसो समत्तो ॥ १०- १॥
छाया -कति खलु भदन्त ! शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-औदारिकस्, यावत् कार्मणम्, औदारिकशरीर खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञतम् ? एवम् अवगाहनासंस्थानं निरवशेषं भणितव्यम्, यावत् अल्प बहुत्वमिति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥ ०२ ॥
दशमे शतके प्रथम उद्देशकः समाप्तः ।। १०-१ ॥
टीका-पूर्व जीवादिरूपा दिशः प्ररूपिताः, जीवाश्च शरीरिणोऽपि भवन्तीति नहीं है फिर वहां समयका व्यवहार कैसे होता है ? तो इस आशंका का उत्तर ऐसा है कि मन्दरावयवसून स्फटिककाण्ड में सूर्यादिकों की प्रभा की संक्रान्ति होती है। सो इस द्वारा वहां संचरिष्णु चलस्वभाववाले सूर्यादिकका प्रकाश हो सकता है ।। सू० १ ॥
औदारिकादि शरीर वक्तव्यता- " कइणं भते ! सरीरा पण्णता इत्यादि । टीकार्थ
इसके पहिले सूत्रकारने जीवादिरूप दिशाओंका प्रतिपादन कर दिया है । जीव शरीरधारी भी होते हैं । अतः शरीरोंकी શંકા- વિમલા ( ઉવ ) શામાં તે સૂર્યના સદ્ભાવ હૈ।ા જ નથી. તે પછી ત્યાં સમયના વ્યવહાર કેવી રીતે થતા હશે?
-
સમાધાન, મન્દરાવયવભૂત (સુમેરુના અવયવરૂપ સ્ફટિકકાડમાં સૂર્યાદિની પ્રભાની સક્રાન્તિ થાય છે. તેના દ્વારા ત્યાં સંચરિજ્જુ (સંચરણુ કરતા ) સૂર્યાદિકાના પ્રકાશ પહાંચી શકે છે. ! સૂ. ૧ !!
ઔદ્યારિક આદિ શરીરાની વક્તવ્યતા—
4. 'कइ णं भंते! सरीरा पण्णत्ता " त्याहि
ટીકાઓ પહેલાં સૂત્રકારે જીવાદિપ દિશાઓનું પ્રતિપાદન કર્યું છે જીવા શરીરધારી પણ હાય છે. આ મધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३२
"
शरीराणि प्ररूपयितुमाह - ' करणं भंते ' इत्यादि । 'कइणं भंते ! सरीरा पण्णत्ता ? गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कतिक्रियन्ति खलु शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह - 'गोयमा ! पंच सरीरा पण्णत्ता' हे गौतम ! पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि, ' तंजहा - ओरालिए जाव कम्मए ' तद्यथा - औदारिकं यावत् वैक्रियम्, आहारम्, तेजसम् कार्मणंच ! गौतमःपृच्छति - 'ओरालियसरीरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! औदारिक शरीरं खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - ' एवं ओगाहणसं ठाणं निरवसेसं भाणियन्वं जाव अप्पा हुगंति ' हे गौतम! प्रज्ञापनाया एकविंशतितमं पदम्अवगाहनासंस्थानं निरवशेषं सर्वं भणितव्यम्, तदवधिमाह - यावत् अल्पबहुक्म्
प्ररूपणा करने के लिये सूत्रकार प्रश्न रूपमें 'कइणं भंते! सरीरा पण्णत्ता, इस सूत्र को कहते हैं - इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा प्रश्न किया है किहे भदन्त ! शरीर कितने कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं. 'गोमा' हे गौतम! शरीर पांच कहे गये हैं । जो इस प्रकारसे हैं। 'ओरालिए जाव कम्मए' औदारिक शरीर, वैक्रिय शरीर, आहारक शरीर, तेजस शरीर और कार्मण शरीर ।
ROM
अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं - 'ओरालियसरीरेण भते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! औदारिक शरीर कितने प्रकारका कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' एवं ओगाहणसंठाणं निरवसेसं भाणियव्वं जाव अप्पाबहुगंति ' हे गौतम! यहां प्रज्ञापनाका २१ व पद जो अवगाहना संस्थानरूप है वह सम्पूर्णरूप से अल्पबहुत्व वक्तव्यता तक कहना चाहिये। वहां શરીરની પ્રરૂપણા કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર अलुने सेवा प्रश्न पूछे छे --" कइ णं भंते! सरीश पण्णत्ता १ " हे भगवन् ! શરીરા કેટલાં કહ્યા છે?
महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! पंच सरीरा पण्णत्ता तंजहा " गोतम ! नीथे प्रभाशे यांग शरीश उद्यां छे " ओरालिए जाव कम्मए " ( १ ) मोहारि शरीर, (२) वैडिय शरीर, (२) आहार शरीर, (४) तैक्स शरीर मने (4) अभी शरीर -
गौतम स्वामीनी प्रश्न- ' ओरालिय सरीरेणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते १ " હે ભગવન્ ! ઔદારિક શરીર કેટલાં પ્રકારના કહ્યાં છે ?
महावीर अलुन उतर- " एवं ओगाहणसं ठाणं निरवसेस भाणियन्त्र जाव अप्पाघहुगं ति ” डे गौतम ! या विषयने अनुसक्षीने ?बुं ईथन अज्ञायना सूत्रना અવગાહના સ્થાન રૂપ ૨૧ માં પદમાં કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ' જ સમસ્ત કથન અહી પણ સમજવું. તે કથન અલ્પ મહ્ત્વની વક્તવ્યતાના કથન પન્ત અહી પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ ત્યાં આ વિષયને અનુલક્ષીને આ પ્રમાણે કહ્યુ છે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० १ सू० २ औदारिकादि शरीरनिरूपणम् ३३ . अल्पवहुत्ववक्तव्यतापर्यन्तमित्यर्थः, तथाचोक्तम् तत्र___ 'पंचविहे पण्यत्ते, तंजहा-एगिदिय ओरालियसरीरे जाव पंचिदिय ओरालियसरीरे' इत्यादि, पञ्चविधम् औदारिकशरीर प्रज्ञप्तम्-तद्यथा एकेन्द्रियौदा रिकशरीरम् , यावत् द्वीन्द्रियौदारिकशरीरम् , चतुरिन्द्रियौदारिकशरीरम् , पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरम् , इत्यादि, तथा चास्य संग्रहगाथा-" कइ संठाणपमाणं पोग्गलचिगणा सरीरसंजोगो,
दव्यपएसप्पबहु सरीरओगाहणाए या ॥ १ ॥ छाया-कति, संस्थानम् , प्रमाणम् , पुद्गलचयनं, शरीरसंयोगः,
द्रव्यपदेशाल्पबहुत्वम् शरीरावगाइनायाश्च ॥९॥ तत्र च कतिशरीराणीतिवक्तव्यम् , तानि च औदारिकादीनि पञ्च बोध्यानि वा तथा औदारिकादीनां संस्थानं वक्तव्यम् , यथा नानासंस्थानमौदारिफम् २ । इस विषयमें ऐसा कहा गया है – 'पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा एगिदिय ओरालियसरीरे जाव पंचिदिघ ओरालियसरीरे' इत्यादि. औदारिक शरीर पांच प्रकारका कहा गया है - जो इस प्रकारसे है - (१) एकेन्द्रिय औदारिक शरीर, (२) दो इन्द्रिय औदारिक शरीर, (३) ते इन्द्रिय औदारिक शरीर, (१) चौ इन्द्रिय औदारिक शरीर और (५) पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर इत्यादि । इसकी संग्रह गाथा इस प्रकारसे है - 'कह संठाणपमाणं' इत्यादि।
इसका अभिपाय ऐसा है कि - शरीर कितने होते हैं ? तो इसके उत्तरमें कहना चाहिये कि वे पांच होते हैं । औदारिक आदि शरीरोंका संस्थान कैसा होता है ? औदारिक शरीरका संस्थान निश्चित आकार
____“पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा-एगि दिय ओरालिय सरीरे जाव पचिदिय ओरालिय सरीरे" या मोहार शरी२ना नीय प्रभा पांय प्रा२ Hai -(१) એકેન્દ્રિય ઓદારિક શરીર (૨) કીન્દ્રિય ઔદારિક શરીર, (૩) ત્રીન્દ્રિય ઔદ રિક શરીર, (૪) ચતુરિન્દ્રિય દારિક શરીર અને (૫) પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર, ઈત્યાદિ. તેને લગતી સ ગ્રહગાથા આ પ્રમાણે છે –
"कइ संठाणपमोणं" त्याह
તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-શરીર કેટલાં હોય છે? તેના ઉત્તર રૂપ કહેવું જોઇએ કે “શરીર પાચ હોય છે?
" सौहार माह शरीराना संस्थान (२४२) i जय छ १" ઔદારિક શરીરનું સંસ્થાન કેઈ નિશ્ચિત આકારવાળું હોતું નથી, પણું
भ०५
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
भगवतीसूत्र तथा एतेषामेव शरीराणां प्रमाणं वक्तव्यम्-यथा औदारिक जघन्येनालासंख्येयभागमात्रम् . उत्कृष्टेन सातिरेकयोजनसहस्रमानम् ३, तथा एपामेव शरीराणां पुगलचयनं वक्तव्यम् , यथा-औदारिकस्य निर्व्याघातेन पट्सु दिक्षु व्याघातं प्रतीत्य कदाचित् त्रिदिशीत्यादि ४, तथा एपामेव शरीराणां संयोगो वक्तव्योयथा यस्य औदारिकशरीरं भवति, तस्य चैक्रिय शरीरं कदाचित् भवति, इत्यादि ५, तथा एपामेव शरीराणां द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतयाऽल्पवहुत्वं वक्तव्यम् यथा" सर्वस्तोकानि आहारकशरीराणि द्रव्यार्थतया" इत्यादि,' तथा एपामेव शरीराणामवगाहनाया अल्पबहुत्वं वक्तव्यम्" यथा सर्वस्तोका औदारिकशरीरस्य वाला नहीं होता है किन्तु यह शरीर नाना प्रकार के संस्थान वाला होता है। इन शरीरोंका प्रमाण कितना होता है ? औदारिक शरीरका प्रमाण अजुलके असंख्यातवें भागमात्र होता है । यह जघन्य प्रमाण औदारिकका है। इसका उत्कृष्ट प्रमाण एक हजार योजनसे कुछ अधिक होता है। औदारिक आदि शरीरोंका पुद्गलचयन कितनी दिशाओं में होता है ? औदारिक शरीरके छह दिशाओंमें व्याघातको लेकर इसका पुदलचयन कदाचित् तीन दिशामें होता है इत्यादि । इन शरीरोंके संयोग वक्तव्यमें ऐमा कहना चाहिये कि जिस जीवके औदारिक शरीर होता है उसके वैक्रिय शरीर कदाचित् होता है इत्यादि. द्रव्यार्थता एवं पर्यायार्थताको लेकर इनके अल्पबहुत्वमें ऐसा करना चाहिये कि द्रव्यार्थताकी अपेक्षा से सबसे कम आहारक शरीर हैं इत्यादि. तथा त शरी२ विविध संस्थान (२४१२ )पाणु डाय छे. ___शरीरीनु प्रभार हाय छ १" मोहोरि शरीनु धन्य (ઓછામાં ઓછું) પ્રમાણ આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલું જ હોય છે, અને તેનું ઉત્કૃષ્ટ (અધિકમાં અધિક) પ્રમાણ એક હજાર એજન કરતાં પણ बाई मधि.
“ઓહારિક આદિ શરીરનું પુદ્ગલચયન કેટલી દિશાઓમાં થાય છે?” દારિક શરીરના છ દિશાઓમાં વ્યાવાતની અપેક્ષાએ તેનું પુદ્ગલચયન ક્યારેક
शामाभा याय छे, त्याल.
આ શરીરના સાગથી વક્તવ્યતામાં એવું કહેવું જોઈએ કે જે જીવને દારિક શરીર હોય છે, તે જીવને વૈકિય શરીર ક્યારેક હોય છે, ઈત્યાદિ.
દ્રવ્યતા અને પર્યાયાર્થતાની અપેક્ષાએ તેમના અલ્પબદુત્વ વિષે આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ-દ્રવ્યર્થતાની અપેક્ષાએ આહારક શરીર સૌથી ઓછાં છે, ઈત્યાદિ.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १० ७० १ सु० २ औदारिकादि शरीरनिरूपणम् ३५ जघन्यिका अवगाहना ' इत्यादि ७ । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाहसेवं भंते 'सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त । तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेवे ति ।। सू० २ ।। ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-मसिद्धवाचक पञ्चदश भाषाकलितललितककापालापक प्रविशुद्धगधपचानकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरुपालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचिता
श्री भगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य
।। प्रथमोद्देशः समाप्तः॥१०-१॥ इन शरीरोंकी अवगाहनाके अल्पपहुत्वमें ऐसा कहना चाहिये कि औदारिक शरीरकी जघन्य अवगाहना सबसे कम है इत्यादि. अन्तमें गौतम स्वामी भगवानके कथनको सत्य प्रमाणित करते हुए 'सेवं भंते ! सेवं भतेत्ति' कहते हैं । हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य है - हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य है। ऐसा कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ ०२॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीस्त्र" नी प्रियदर्शिनी व्याख्याना दसमा शतकनो पहेलो उद्देशक समाप्त ॥१०.१॥
તે શરીરની અવગાહનાની અલપબહુતા વિષે આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએદારિક શરીરની જઘન્ય અવગાહના સૌથી અહ૫ છે, ઈત્યાદિ.
સૂત્રને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણુભૂત માનીને તેમાં પિતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતા કહે છે કે
" सेवं भते ! सेवं भंते ! ति" " साप! माये २ यु त सथा સત્ય છે. હે ભગવન! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું છે સર્વથા સત્ય જ છે” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણું નમસ્કાર કરીને તેઓ પોતાને સ્થાને બેસી ગયા છે સૂ ૨ | જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રિયદર્શિની
વ્યાખ્યાના દસમા શતને પહેલે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૦-૧૧
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
अथ हितोयोद्देशकः प्रारभ्यते
दशमशत के द्वितीयोद्देशकस्य संक्षिप्त विषयविवरणम् कषायभावमापन्नस्य साधोः किम् ऐपिथिकी क्रिया भवति ? किंवा सांपरायिकी क्रिया भवति ? अपायभावमापन्नस्य साधोः किम् ऐर्यापथिकी क्रिया किंवा सांपरायिकी क्रिया भवति ? ऐपिथिकी क्रियायाः, अथवा सांपरायिकी क्रियायाः हेतुश्च कः ? योनिः, वेदनामकारः, नैरयिकाणां वेदना, भिक्षुपतिमा आराधनेति ।
क्रियाविशेषयक्तव्यता। मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी-संवुडस्त णं भंते ! अणगारस्स वीयीपथे ठीच्चा पुरओ रूवाइं निजायमाणस्स मग्गभो रूवाइं अवयक्खमाणस्त, पासओ रूबाई अवलोएमाणस्स, उरूवाइं आलोएमाणरत, अहे रूवाहं ओलोए माणस्स, तस्ल णं भंते ! किं ईरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरियाकज्जइ ? गोयमा! संवुडस्स णं अणगारस्ल वीयिपथे ठिच्चा जाव तस्सणं णोइरिया वहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया
शतक १० वें के दूसरे उद्देशेका प्रारंभ इस शतकके द्वितीय उद्देशकका विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकार है-कषायभावयुक्त साधुको ऐपिथिकी क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है ? अकषाय भावयुक्त साधुके ऐपिथिकी क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है ? ऐपिथिकी क्रियाका और सांपरायिकी क्रियाको क्या कारण है ? योनि, वेदना प्रकार, नैरयिकोंकी वेदना, भिक्षुप्रतिमा और आरा बना इनका कथन ।
દશમા શતકના બીજા ઉદેશકનો પ્રારંભ , દશમાં શતકના બીજા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વર્ણનકષાયભાવ યુક્ત સાધુને અર્યાપથિકી ક્રિયા થાય છે કે સાંપરાયિકી ક્રિયા થાય છે? અકષાય ભાવયુક્ત સાધુ દ્વારા ઐર્યાપવિકી ક્રિયા થાય છે? આ પ્રશ્નો. અપથિકી ક્રિયા અને સાંપરાયિકી ક્રિયાનું કારણ શું હોય છે? આ પ્રશ્નચનિ. વેદના પ્રકાર, નરયિકેની વેદના, ભિક્ષુપ્રતિમા અને આરાધના, આ વિષયનું કથન
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० १ क्रियाविशेषनिरूपणम् ३७ कज्जइ ! से केणटे णं भंते । एवं वुञ्चइ-संवुडस्त जाव संपराइया किरिया कन्जइ ? गोयमा! जस्ल णं कोहमाणमायालोभा एवं जहा सत्तमसए पढमोदेसए जाव सेणं उत्सुत्तमेव रीयति, से तेणटेणं जाव संपराइया किरिया कज्जइ ! संवुडस्स गं भते! अणगारस्त अवीयीपथे ठिच्चा पुरओ रूवाइं निजायमाणस्सजाव तस्स णं भंते! किं ईरिया वहिया किरिया कजइ ? , पुच्छा, गोयमा! संवुडस्स जाव तस्स णं ईरिया बहिया किरिया कजइ, णो संपराइया किरिया कज्जइ ! से केणट्टेणं भंते! एवं वुच्चइजहा सत्तमे सए पढमोदेसए जाव से गं अहासुत्तमेव रीयइ, से तेण?णं जाव नो संपराइया किरिया कजइ ।। सू०१॥
छाया-राजगृहे यावत् एवम् अवादीत-संकृतस्य खलु भदन्त ! अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निायतो, मार्गतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, पार्थतो रूपाणि अवलोकयतः, ऊध्वं रूपाणि अवलोकयतः, अधोरूपाणि आलोकयतस्तस्य खल्लु भदन्त । किम् ऐपिथिकी क्रिया क्रियते ?, सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! संतृतस्य खलु अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा यावत् तस्य खलु नो ऐ-- पथिकी क्रिया क्रियते, सांपरायिकी क्रिया क्रियते । तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते-संवृतस्य यावत् साँपरायिकी क्रिया क्रियते ? गौतम ! यस्य खल्लु क्रोधमानमायालोमा एव यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देशके यावत् स खल उत्सूत्रमेव रीयते, तत् तेनार्थेन यावद सांपरायिकी क्रिया क्रियते । संवृतस्य खलु भदन्त ! अनगारस्य अवोचिपथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निायतो यावत् तस्य खल्लु भदन्त 1 किम् ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते ? पृच्छा, गौतम ! संदृतस्य यावत् तस्य खलु ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, नो सांपरायिकी 'क्रया क्रियते, तत् केनाथैन भदन्त ! एवमुच्यते-यथा सप्तमे शतके प्रथमोद्देशके यावत् स खलु यथासूत्रमेव रीयते, तत् तेनार्थेन यावत् नो सांपरायिकी क्रिया क्रियते ॥ सू० १॥ ___टीका-प्रथमोद्देशकान्ते औदारिकादि शरीराणि प्रतिपादितानि शरीरीच क्रियाकारी भवतीति क्रियां प्ररूपयितुं द्वितीयोद्देशकमारभते 'रायगिहे' इत्यादि,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस 'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवस्तः, भगवन्तं वन्दितुं नमस्कत पर्पद निर्गच्छति, वन्दित्वा नमस्यित्वा प्रतिगता पर्पत् , तसःशुश्रूषमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः सन् पयुपासी रो गौतमः एवं वक्ष्यमाण प्रकारेण भवादीत्-'संवउस्स णं भंते ! अणगारस्स वीयीपथे ठिचा पुरओ रूबाई निज्जायमाणस्स मग्गओ रूवाई अवयक्खमाणस्स' हे भदन्त ! सपृतस्य सामान्येन
क्रियाविशेषवक्तव्यता-'रायगिहे जाव एवं वधासी, इत्यादि।
टीकार्थ - प्रथम उद्देशकके अन्तमें औदारिक आदि शरीरोंका कथन किया गया है. शरीरधारी क्रिया करने वाले होते हैं - इसलिये सूत्रकारने क्रियाको प्रतिपादन करनेके लिये इस द्वितीय उद्देशकका प्रारंभ किया है। 'रोयगिहे जाव एवं चघासी' यहाँ यावत् शब्दसे इस प्रकारके अथवाले पाठका संग्रह किया है - राजगृह नगरमें महावीर स्वामी पधारे । उनको वंदना एवं नमस्कार करने के लिये नगरकी परिषद निकली धर्मकथा सुनकर वन्दना नमस्कार कर वह फिर वापिस चली गई. इसके बाद विनयसे युक्त हुए गौतम गणधरने प्रभुसे धर्म श्रवणकी अभिलाषासे दोनों हाथ जोड़कर इस प्रकार पूछा - 'संघुडस्स णं भते ! अणगारस्स वीयीपंथे ठिच्चा पुरओ रूबाइं निज्झायमाणस्स मग्गओ ख्वाइं अवयक्खमाणेस्स, पालओ ख्वाइं अवलोएमा
ल्या विशेष पतव्यतारायगिहे जाव एवं वयासी" त्याह
ટીકાર્થ–પહેલા ઉદ્દેશાને અને ઔદારિક આદિ શરીરનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. શરીરધારીએ ક્રિયા કરતા હોય છે. તે કારણે સૂત્રકારે આ બીજા ઉદ્દેશામા ક્રિયાઓનું પ્રતિપાદન કરવાને નિમિત્તે ગૌતમ સ્વામી દ્વારા એ વિષયને અનુલક્ષીને પૂછાયેલા પ્રશ્નો અને મહાવીર પ્રભુ દ્વારા આપવામાં આવેલા ઉત્તર ५४८ ४ा छ- 'रायगिहे जाव एवं पयासी'' मी यावत् ' ५४थीरे सूत्र५४ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે તે નીચે મુજબ છે-રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા. તેમને વંદણા નમસ્કાર કરવાને નગરની પરિષદ નીકળી. વંદણા નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી ત્યારબાદ ધર્મતત્વને જાણવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક બે હાથ २१२ प्रभुने मा प्रमाणे प्रश्न पूछये।-" संवुडस णं भते ! अणगारस्स वीयीपथे ठिच्चा पुरओ रूवाई निल्झायमाणस मग्गओ रूबाइ अवयक्खमाणस्स,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श० १० उ० २ ० १ क्रियाविशेषनिरूपणम्
३९
प्राणातिपाताद्यास्रवद्वारसंव रोपेतस्य खलु अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा, वीचि शब्दः सम्प्रयोगे वर्तते, स च सम्प्रयोगो द्वयोर्भवति, एवंचेह कपायाणां जीवस्य च सम्बधो वीचिशब्दार्थः, ततश्च वीचिमतः कषायवतः पुरुषस्य पथे मार्गे स्थित्वा, अथवा विविच्य यथाऽऽख्यात संयमात् पृथग्भूय कषायोदयमनपवार्य. अथवा विरूपाकृति :क्रियासरागत्वात् यस्मिन् अवस्थाने तद् विकृति यथाभवति तथा स्थित्वा पुरतोऽग्रे रूपाणि नियतः पश्यतः, मार्गतः पृष्ठतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, अवकाङ्क्षतोऽपेक्षमाणस्य वा 'पासओ ख्वाई अवलोएमाणस्स, उडूं ख्वाइं ओलोएमाणस्स, अहेरूबाई भालोएमाणस्स तस्स णं भंते ! किं ईरियावहिया किरिया कज्जइ ? संपराइया किरिया कज्जह ?' पर्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः, ऊर्ध्वं रूपाणि अवलोकणस्स, उड्डू रुवाई आलोएमाणस्स अहे रुवाई आलोएमाणस्स तस्स णं भंते । किं ईरियाबहिया किरिया कज्जइ १ संपराइया किरिया कज्जह' यहां " बीधि" पद सम्प्रयोग में आया है। यह सम्मयोग दो का होता है. इस प्रकार कषाय और जीवका सम्बन्ध घीधि शब्दका अर्थ है । सामान्य रूपसे जो प्राणातिपात आदि आंखपद्वारके निरोधरूप संवरसे युक्त है ऐसा अनगार संवृत अनगार है। तथा कषाययुक्त पुरुषके मार्ग में स्थित होकरके अथवा यथाख्यातसंयमसे पृथक होकरके - कषायके उदयको दूर नहीं करके अथवा सराग होनेसे जिस अवस्थान में विरूपाकृति किया जैसी होती है इस प्रकार से स्थित होकर के आगे रूपोंको देखनेवाले, पीछेसे रूपोंको देखनेवाले अथवा उनकी चाहना करनेवाले' अपनी आजू बाजू के रूपोंको देखने वाले, उँचे रूपों को देखनेवाले, नीचे पासओ रुवाइ अवलोएमाणम्स, उड ओलोएमाणस्स, अ रुवाई आलोएमाणस्त्र तस्त्र णं भंते । कि ईरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ १ " आ सूत्रभां " वीधि " यह सभ्प्रयोगभां मान्य આ સમ્પ્રયેાગ એના થયેા છે આ રીતે કષાય અને જીવના સંબંધ રૂપે અહીં તેના પ્રત્યેાગ થયેા છે પ્રાણાતિપાત આદિ આસવદ્વારના નિરાધરૂપ સવથી યુક્ત એવા અણુગારને સંવૃત અણુગાર કહે છે
"
હવે અહી ગૌતમ સ્વામીના એવા પ્રશ્ન થાય છે કે કાયયુક્ત મનુષ્યના મામાં ઊભા રહીને, અથવા યથાખ્યાત ( સાધુને પાળવાયેાગ્ય) સંયમથી पृथम् ( अलग ) थधने - उषायना उध्यने दूर हुर्या विना, अथवा सराग भवસ્યાથી યુક્ત થઈને આગળ રહેલા રૂપાને દેખતે, પાછળ રહેલાં રૂપાને દેખતે, અથવા તેમને જોવાની ઈચ્છા રાખતે, પેાતાની આજુબાજુમાં રહેલાં રૂપાને દેખતે, ઊંચે રહેલાં રૂપાને દેખતે અને નીચે રહેલાં રૂપાને દેખતા સંવૃત
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
भगवती सूत्रे
यता, अघोरूपाणि अवलोकयतस्तस्य खलु हे भदन्त ! अनगारम्य किम् ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते ? भवति ?, किंवा सांपरायिकी क्रिया क्रियते ? भवति ? भगवानाह - 'गोमा ! संयुडस णं अणगाररस वीचिपथे ठिचा जाब तस्स णं णो ईरिया हिया किरिया कज्ज, संपराइया किरिया कज्जइ ' हे गौतम! संवृतस्य प्राणाविपाताद्यास्रत्रद्वारसंवरोपेतस्य खल्ल अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा यावत् पुरतो रूपाणि नियतो, मार्गतो रूपाणि अपेक्षमाणस्य, पार्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः ऊ रूपाणि अत्रलोकयतः, अवरूपाणि आलोकयतस्तस्य खलु नो ऐर्यापिथिकीक्रिया क्रियते न केवल योगप्रत्यया कर्मबन्धक्रिया भवति तस्य सम्पायत्वात् अपितु सां परायिकी क्रिया क्रियते, भवति ।
रूपों को देखने वाले ऐसे उस संवृत अनगारको -संवरयुक्त अनगारको क्या ऐर्याधिक क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'वुडस्स णं अणगारस्स वीयपंथे ठिचा जाव तस्स णं णो ईरिया बहिया किरिया कज्जह, संपराइया किरिया कज्जह' प्राणातिपानादि रूप आस्रवहारके निरोधरूप संबर से युक्त अनगार के कि जो वीचिप में स्थित होकरके - योवत् सामने के रूपोको देवता है, पीछे के रूपों की देखता है या चाहता है, पासके रूपों को देखता है, ऊपर के रूपोंको और नीचे के रूपोंको देखता है ऐयपथिकी क्रिया नहीं होती है - केवल योगनिमित्तक होनेवाली यह ऐधिक क्रिया नहीं होती है, किन्तु कपाययुक्त होनेसे उस संवृत अनगार के सांपराधिकी क्रिया होती है ।
અણુગાર (સંવર યુક્ત અણુગાર) શુ. ઐય્યપથિકી ક્રિયા કરતા હેાય છે ? કે સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતા હાય છે?
भडावीर अलुन। उत्तर-" गोयमा ! " हे गौतम !' संवुडस्स णं अणगारस वीयिपथे ठिच्चा जाव तस्स णं णो ईरियावहिया किरिए कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जइ " प्राथातियात महिय सव द्वारोना निरोध३५ सवस्थी युक्त सेवे। અણુગાર કે જે વીચિપથમાં (કષાય ભાવમાં) રહીને પાતાની સામે રહેલાં રૂપાને નીરખે છે, પેાતાની પાછળ રહેલાં રૂપને નીરખે છે અથવા નીરખવા ઇચ્છે છે, આસપાસનાં રૂપાને નીરખે છે, ઉપર રહેલાં રૂપાને નીરખે છે, અને નીચે રહેલાં રૂપાને નીરખે છે, તે એર્યાપથિકી ક્રિયા કરતા નથી પણ સાંપરાયકી ક્રિયા કરે છે, એ*પથિકી ક્રિયા તા ચેત્રનિમિત્તક જ હાય છે પણ તેની આ ક્રિયા ચેાગનિમિત્તક હાતી નથી. કષાય યુક્ત હાવાથી તે સંવૃત અણુગાર સાંપરાચિકી ક્રિયા જ કરતા હાય છે,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ ० १ क्रियाविशेषनिरूपणम् ४१ ___‘से केणटेणं भंते ! एवं बुचइ-संवुडस्स जाव सांपराइया किरिया कज्जइ ?' हे भदन्त ! तत्-अथ, केनार्थेन एवमुच्यते यत्-सहतस्य आसवद्वारसंवरयुक्तस्य यावत् अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निायतो, मार्गादितो रूपाणामवेक्षणादिकं कुर्वतो नोऐपिथिकी क्रिया क्रियतेभवति, अपितु सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवतीति किं कारणम् ? भगवानाह'गोयमा ! जस्स णं कोहमाणमायालोमा एवं जहा सत्तमसए पढमोद्देसए जाव सेणं उस्सुत्तमेव रीयइ' हे गोतम ! यस्य खलु अनगारस्य क्रोधमान-माया-लोभा एवं रीत्या यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देश के कथनानुसारं यावत् व्युच्छिन्ना नष्टा भवन्ति, तस्य खलु ऐपिथिकी क्रिया क्रियते-भवति, यस्य खलु पुनः क्रोधमानमाया लोभा अव्युच्छिन्ना भवन्ति, तस्य खलु सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवति,
___ अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-से केणटेणं भंते! एवं युच्चइ संवुडस्स जाव संपराइया किरिया कजह' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि चीचिपथ में स्थित होकरके सामने के रूपों को देखने वाले तथा पीछे आदि के रूपों को देखने वाले संवृत अनगार को ऐयापथिकी क्रिया नहीं होती है - सांपरायिकी क्रिया होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम! 'जस्स णं कोहमाणमायोलोभा एवं जहा सत्तमलए पढमोद्देलए जाव ले णं उत्तमेव रीयई' जिसके क्रोध, मान, माया और लोभ ये कषायें जैसा कि सप्तम शतक में प्रथम उद्देशक में कहा गया है उसके अनुसार नष्ट हो जाती है अर्थात् उदय में न हो उस अनगार के ऐपिथिकी क्रिया होती है। जिस अनगार को ये क्रोध, मान माया और लोभ कषायें नष्ट नहीं होते हैं अर्थात् उदय
गौतम स्वाभाना प्रभ-" से केण ठेण भंते | एव वुच्चइ सवुडस्स जाव सपराइया किरिया कज्जइ" भगवन् मा५ । ४२ मे है। छ। વીચિપથમાં (કષાયભાવમાં) રહીને-કષાયથી યુક્ત રહીને આગળના, પાછળનાં, આસપાસના, ઉપરનાં અને નીચેના રૂપે ને નીરખતે સંવૃત અણગાર સાંપ રાયિકી ક્રિયા કરે છે–ચર્યાપથિકી ક્રિયા કરતો નથી
महावीर असुन अत्त२-"गोयमा!" है गीतम! “ जस्सणं काहमाणमायालोभा एवं जहा सत्तमसए पढमोद्देसए जाव से णं उस्सुत्तमेवरीयइ" लेना ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ આ કષાયે-સાતમાં શતકના પહેલા ઉદેશમાં કહ્યા પ્રમાણે નષ્ટ થઈ ગયા હોય છે, અર્થાત્ ઉદયમાન હોય એવો અણગાર અિર્યાપથિકી ક્રિયા કરે છે -
પરતુ જે અણગારના ક્રોધ, માન, માયા અને ભરૂપ કષા નષ્ટ થયા નથી, અર્થાત્ ઉદયમાં આવ્યા નથી. તે અણગાર સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे ४२ यथासूत्रं रीतं रीयमाणस्य आगमानुमारं वर्तनं कुर्वतः ऐपिथिकी क्रिया क्रियतेभवति, उत्सूत्रं रीतरीयमाणस्य-आगममुल्लङ्ध्य वर्तनं कुतस्तु सांपरायिकी क्रिया क्रियते-भवति, स खलु अयमनगारः उत्मत्रमेव-आगमातिक्रमणत एव रीयतेगच्छति-वर्तनं करोतीत्यर्थः, ' से तेणटेणं जाव संपराइया किरिया फाजइ' तत् तेनार्थेन यावत्-संवृतस्य खलु अनगारस्य वीचिपथे स्थित्वा सर्वतो रूपाणि पश्यतो नो ऐपिथिको क्रिया क्रियते, अपित सांपरायि की क्रिया क्रियते-भवति । गौतमः पृच्छति-'संयुडस्स णं भंते ! अणगारस्स अधीयिपये टिचा पुग्यो स्वाई निज्जायमाणस्स जाब तस्स णं भने । किं ईरिया पहिया फज्जद ? पुन्छा हे भदन्त ! संवतस्य आस्रवद्वारसंबरोपेतस्य खलु अनगारस्य अवीचिपथे अबीचिमतः अझ पायसम्बन्धवतो मार्गे, अथवा अविविच्य-यथाख्यातसंयमात् अपृथग्भूय, अविमें नहीं होते हैं उसको सांपरायिको क्रिया होती है। सूत्र के अनुसार वर्तन करने वाले को ऐयोपथिकी क्रिया होती है। आगमको उल्लछन्न करके वर्तन करने वाले को लॉपरायिकी क्रिया होती है। यह वह अनगार उत्सत्रही-आगमाझा को उल्लंघन करके ही अपनी प्रवृत्ति करता है। 'से तेणटेणं जाय संपराइया किरिया कजइ' इस कारण हे गीतम! मैंने ऐसा कहा है कि बीचिपथमें स्थित होकर मर्य तरफरो रूपों को देखने वाले संवृत अनगार को ऐपिथिकी क्रिया नहीं होती है प्रत्युत उसको सांपराथिकी क्रिया होती है। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'संवुडस्स णं भाते ! भणगारस्स अवीयिपये ठिचा पुरओ रूपाइं निझायमाणस्स जाव तस्स ण म ते । किं ईरिया चहियाकिरिया कबह, पुच्छा' हे भदन्न ! जो संघरोपेत अनगार अबीचिपथमें अकपा. यवाले पुरुष के मार्ग में स्थित होकरके, अथवा - यथाख्यात संयम से છે. સૂત્રના આદેશ અનુસાર વર્તનાર એર્યાપથિકી ક્રિયા કરે છે, પણ આગમનું ઉલ્લંઘન કરીને વર્તનાર સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે છે. તે કપાયયુક્ત અણગાર ઉત્સત્ર (भागभनी माज्ञानु GAधनशन ) पातानी प्रवृत्ति ४२ छे. “से केणट्रेणं जाव सपराझ्या किरिया कज्जइ" गौतम ! ते ४।२।में घुछ पाथि. પથમા સ્થિત રહીને (કષાયભાવથી યુક્ત રહીને) સર્વ તરફથી રૂપિોને દેખનાર સંસ્કૃત અણગાર એપથિકી ક્રિયા કરતું નથી, પરંતુ તે સાંપરાવિકી ક્રિયા જ કરે છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" संवुडस्स णं भते अणगास्स अवीयिपये ठिचा पुरओ सवाई निसायमाणस्स जाव तस्स णं भने ! कि ईरियावहिया किरिया कज्जइ, पुच्छा" सन् ! रे सक्त मना२ मवायिपथमा ( माय मामi) યિત રહીને–અથવા યથાખ્યાત સંયમનું પાલન થાય એવી રીતે અથવા જે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
trafacter श० १० उ० २ ० १ क्रियाविशेषनिरूपणम्
४३
9
कृतित्रा यथा भवति तथा, पथि मार्गे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निर्ध्यायतो यावत् मार्गतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, पार्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः ऊर्ध्वं रूपाणि अबलोकयतः, अघोरूपाणि आलोकपतस्तस्य खलु भदन्त ! अनगारस्य किम् ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते भवति ? किंवा साम्परायिकी क्रिया क्रियते ? भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - -' गोयमा ! संबुडस्स जाव तस्स णं ईरियावहिया किरिया कज्जर, णो संपया किरिया कज्जइ' हे गौतम | संघृतस्य आवद्वारसवरोपेतस्य खल्लु यावत् अनगारस्य अवीचिपथे स्थित्वा पुरतो रूपाणि निर्ध्यायतो, मार्गतो रूपाणि अवेक्षमाणस्य, पार्श्वतो रूपाणि अवलोकयतः ऊर्ध्वं रूपाणि अत्रलोकयतः, अधोरूपाणि मालोकयतस्तस्य खलु ऐयपथिकी क्रिया के वलयोगप्रत्यया कर्मबन्धक्रिया क्रियते भवति, तस्य कपायरहितत्वात् नो सांवरायिकी क्रिया क्रियते भवति । अपृथक् होकर अथवा - विकृति जैसे नहीं हो इस तरहसे मार्ग में स्थित होकर के सामने के रूपों को, यावत् पीछे के रूपों को, पास के रूपों को, उपर के रूपों को, नीचे के रूपों को, देखता है - ऐसे उस अनगार को क्या ऐर्याधिक क्रिया होती है या सांपरायिकी क्रिया होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'वोपमा' हे गौतम! 'संबुडस्स जाव तस्स णं ईरिया बहिया किरिया कज्जह, णा संपराइया किरिया कज्जइ' rafar में स्थित होकर के सामने के पीछे के, आजू बाजू के, और नीचे के रूपों को देखने वाले उस आखवहार संवरोपेत अनगार को heroयोग प्रत्ययवाली कर्मबन्ध क्रिया रूप ऐर्यापथिकी क्रिया होती है । क्योंकि यह कपाय रहित होता है । सपरायिकी क्रिया नहीं होती
ऊपर
1
| क्योंकि यह कषायवाले को होती है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते રીતે વિકૃતિ ન થાય એવી રીતે-માર્ગ ના ઉસે રહીને પેાતાની સામેનાં, પાછળનાં, આજુબાજુનાં, ઉપરમાં અને નીચેતા રૂપને દેખે છે, તે અણુગાર શુ અય્યપથિકી ક્રિયા કરે છે, કે સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે છે ?
भहावीर अलुनो उत्तर- " गोयमा !" हे गौतम! " संवुडस्स जाव तहस ईरियावहिया किरिया कज्जइ, णो संपराइया किरिया कज्जइ " सवीथिमथमां स्थित રઢીને સામેન, પાછળના, આસપાસનાં ઉપરનાં અને નીચેનાં રૂપાને દેખતે એા તે સ'વૃત (આસ્રવેાના નિરાધ કરનાર) અણુગાર કેવળ ચેાગનિમિત્તક ક બંધ ક્રિયારૂપ ઐર્યાપથિકી ક્રિયા કરે છે, કારણ કે તે કષાયરહિત હોય છે. તેના દ્વારા સાંપરાયિકી ક્રિયા થતી નથી, કારણ કે તે ક્રિયા કષાયયુક્ત વ્યક્તિ વડે જ કરાતી હોય છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
भगवती सूत्रे
,
गौतमः पृच्छति-' से केणद्वेणं भने । एवं ब्लड' हे भदन्त । तत्-अथ केनार्थेन एवमुच्यते यन्- संहृतस्य खलु अनगारस्य पूर्वोक्तमकारस्य ऐयपथिकी क्रियते नो सांपरायिकी क्रिया क्रिवते ? भगवानाह - 'जहा सत्तमे सए पढमोदेसए जात्र सेणं अहातमेव रीयर से तेणद्वेगं जान जो संपराइमा किरिया कज्जइ गौतम ! यथा सप्तमेशतके मथमोदेश के कथनानुसारं यावत् - यस्य खलु क्रोधमानमायालोभाः व्युच्छिताः भवन्ति, तस्य खलु ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, यस्य पुनः मानमा पालोमा अव्युच्छिन्ना भवन्ति, तस्य खलु सांवरायिकी क्रिया क्रियते,
सूत्रं तं रीयमाणस्य ऐर्यापथिकी क्रिया क्रियते, उत्सूत्रं रीतं रीयमाणरय साम्परायिकी क्रिया क्रियते स खलु यथान आगमानतिक्रमणतएव रीयते हैं – 'सेकेणठ्ठेण भते ! एवं बुचह' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि पूर्वोक्त प्रकार वाले संवृत अनगार को ऐर्यापथिकी क्रिया होती है सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'जहा सत्तमे सए पढमोद्देसए जाव से णं अहासुत्तमेव रीयइ से तेणट्टेण जाव णा संपराइया किरिया कजह' हे गौतम! जैसा सप्तम शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है उसके अनुसार जिसका क्रोध, मान, माया और लोभ व्युच्छिन्न हो गये हैं उसको ऐपिथिक किया होती है, और जिसके ये क्रोध, मान, माया और लोभ व्युच्छिन्न नहीं हुए हैं उसको साँपरायिकी क्रिया होती है, तथा यथासूत्र प्रवृत्ति करने वाले को ऐर्याथिक क्रिया होती है और उत्सूत्र - आगनविरुद्ध प्रवृत्ति करने वालेको मपरायिकी क्रिया होती है. इस प्रकार के साधु की प्रवृत्ति
गौतम स्वाभीन। प्रश्न- " से केणट्टेणं भते । एवं वुच्चइ " हे भगवन् ! એવું આપ શા કારણે કહેા છે કે તે અણુગાર ઐોપથિકી ક્રિયા કરે છે, સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતા નથી?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " जहा सत्तमे बए पढमासदेए जाव से णं अहासुत्तमेव रीयइ-से तेणठेणं जाव णो संपराइया किरिया कज्जइ " हे गौतम ! સાતમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા અનુસાર જેના ક્રાય, સાન માયા અને बोल व्युग्छिन ( नष्ट ) था गया हे, तेना द्वारा मैंर्यापथिट्टी दिया थाय छे, પરન્તુ જેના ક્રાધ, માન, માયા અને લાભ ક્ષીણ થયા નથી, તે સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે છે. તથા સૂત્રની અજ્ઞા પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરનાર દ્વારા ઐપથિકી ક્રિયા થાય છે અને ઉત્સૂત્ર-આગમ વિરૂદ્ધની–પ્રવૃત્તિ કરનારના દ્વારા સાંપરાયિકી ક્રિયા થાય છે. આવીગ્નિપથમાં રહીને ઉપયુક્ત રૂપાને દેખનાર સાધુની પ્રવૃત્તિ આગમ વિરૂદ્ધની હાતી નથી પણુ આગામાનુકૂલ જ હોય છે. હે ગૌતમ! તે કારણે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ ० २ ये निस्वरूपनिरूपणम्,
છેલ
गच्छति वर्तन करोति, तत्-तेनार्थेन यावत् संहृतस्य खलु अनगारस्य अत्रीचिपथे स्थित्वा सर्वतोरूपाणि पश्यतस्तस्य कपायरहितत्वात् ऐर्यापथिकी क्रिया - केवकयोगप्रत्यया कर्मबन्धक्रिया क्रियते भवति, नो साम्परायिकी क्रिया क्रियते - भवति इति ॥ सू० १ ॥
-
योनिवक्तव्यता |
मूलम् -- "कइविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ? गोयमा ! तिविहा जोणी पण्णत्ता, तंजहा - सीया, उसिणा, सीतोसिणा, एवं जोणीपयं निरवसेसं भाणियां ॥ सू० २ ॥
छाया-कतिविधा खलु भदन्त ! योनिः पक्षप्ता ? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - शीता, उष्णा, शीतोष्णा, एवं योनिपदं निरवशेषं भणितव्यम् ॥ म्रु० २ || टीका - अनन्तरं क्रिया मरूपिता, क्रियावतां च प्रायो योनि प्राप्तिर्भवतीति योनि रूपयितुमाह-' इविहाणं भंते! जोणो' इत्यादि' ' कइविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त | कतिविधा खलु योनिः प्रज्ञप्ता ? भग आगमविरुद्ध न होकर आगमानुकूल ही होती है - इस कारण अवी चिपथमें रहकर सर्वतरफ से रूपों को देखने वाले उस संवृत अनगार को कपायरहित होने के कारण ऐर्यापथिकी क्रिया होती है- केवल योग प्रत्यया कर्मबंध क्रिया होती है, सांपरायिकी क्रिया नहीं होती है | सू० १ ॥ योनिवक्तव्यता
'कविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता' इत्यादि ।
टोकार्थ इसके पहिले क्रियाओंका निरूपण किया गया है । क्रियावालोंको प्रायः योनिकी प्राप्ति होती है। इसलिये सूत्रकार ने यहां योनिकी प्ररूपणा की है। इसमें गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'कहविहा એવુ' કહ્યુ છે કે અવીગ્નિપથમાં રહીને આગળના પાછળના આસપાસનાં અને ઉપર તથા નીચેનાં રૂપાને દેખનાર તે સંવૃત અણુગાર અકષાયભાવથી ચુક્ત હાવાને લીધે અય્યપથિકી ક્રિયા કરતા હુંય છે—તેની તે ક્રિયા "" ચેાગપ્રત્યયા કબંધક્રિયા ” હાય છે, તેના દ્વારા સાંપરાયિકી ક્રિયા થતી નથી. ૫ સ્ ૧ ૫ योनिवतव्यता
""
66
कइ विहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता" इत्याहि
ટીકા-આગળના સૂત્રમાં ક્રિયાનુ નિરૂપણુ કરવામાં આવ્યુ છે. ક્રિયા. વાળાને સામન્યતઃ ચેાનિની પ્રપ્તિ થાય છે, તેથી સૂત્રકારે અહી' ચાનિની પ્રરૂપણા કરી છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન
-
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદ્દ
भगवती सूत्रे
6
वानाह - 'गोमा | तिविधा जोणी पण्णत्ता' हे गौतम! त्रिदिवा योनिः प्रज्ञप्ता, 'तं जहा - सीया, उसिणा, सोओक्षिणा' तद्यथा - शीता, उष्णा, शीतोष्णा, तथाच 'यु मिश्रणे ' इति वचनात् युवन्ति नैजसकार्मणशरीर तो जीना औदारिकादि शरीरयोग्यस्कन्धसमुदायेन मिश्री भवन्ति यस्यां सायं विविधाशीतादिभेदात्, तत्र शीता - शीतस्पर्शा, उष्णा-उष्णस्पर्श, शीतोष्णा-की तस्पर्शोष्णस्पर्शरूपद्विस्वभावा चेति, 'एवं जोणीपर्यं निरवसेस माणियनं' एवंीत्या योनिषदं
णं भंते । जोणी पण्णत्ता' हे भवन्त ! जोवों की उत्पत्तिस्थान रूप योनि कितने प्रकार की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोवमा' हे गौतम! 'तिविहा जोणी पण्णत्ता' योनि तीन प्रकारकी कही गई है । 'तं जहा' जो इस प्रकार से है - 'सीया, उसिणा, सीओसिणा' शीतयोनि, उष्णयोनि और शीतोष्णयोनि, "यु" मिश्रणे - इस निश्रणार्थक "यु" धातु से यह योनि शब्द निष्पन्न हुआ है. "युवन्ति यस्यां सा योनिः " इस व्युत्पत्ति के अनुसार तैजस और कार्मण शरीर वाले जीव औदारिक आदि शरीर के योग्य स्कन्ध समुदाय से जिसमें मिश्रित होते हैं उसका नाम योनि है यह योनि शीतादि के भेद से तीन प्रकारकी कही गई है । शीता - शीतस्पर्शवाली, उष्णा- उष्णस्पर्शघाली और शीतोष्णा - शीतस्पर्श और उष्णस्पर्श इन दोनों स्वभावथाली । ' एवं ' जोणीपयं निरवलेलं माणिकचं' इस प्रकार से यहां
પૂછે 3- " कइविहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ? " हे भगवन ! छইना ઉત્પત્તિ સ્થાન રૂપ ચેતિ કેટલા પ્રકારની કહી છે ?
भावीर अलुन उत्तर- " तिविद्दा जोणी पण्णचा - - तं जहा " हे गीतम् । योनिना नीथे प्रभाये नथुअर उद्या छे' सीया, उसिन', सीओ सिणा " (१) शीतयोनि, (२) उप्थ योनि भने ( 3 ) शीतोष्णु ये नि " यु" धातु परथी योनि शब्द जन्यो छे भने तेना 'मिश्रषु वु' वो अर्थ थाय छे " युवन्ति यस्यां सा योनि." मी व्युत्पत्ति अनुसार “તેજસ અને કાણુ શરીરવાળા જીવા ઓઢારિક આદિ શરીરને ચેાગ્ય સ્કન્ધુસમુદાયથી જેમાં મિશ્રિત થાય છે, તેનુ નામ ચેતિ છે.” તેના ઉપર મુજખ શીત આદિ ત્રણ ભેદ છે શીતા— શીતપશવાળી, ઉષ્ણા-ઉષ્ણુસ્પર્શવાળી, અને શીતેાધ્યુ “શીતસ્પશ અને ઉષ્ણુ સ્પર્શ, આ ખન્ને વભાવવાળી
"(
एव जोणीपय निरवसेसं भाणियव्व " मा रीते अडी प्रज्ञापना सूत्रना નવમાં ચેાનિ પદનું સ‘પૂર્યું કથન થવુ જોઈએ. પ્રજ્ઞાપનાના નવમા સૂત્રમા આ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० १० २ सू. २ योनिस्वरूपनिरूपणम्
४७ प्रज्ञापनाया नवमं पदं निरवशेष मर्व भणितव्यम् , तथाचोक्तं प्रज्ञापनायां नवमे पदे. 'मेरयाणं अंते । किं सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीओसिणा जोणी ? गोयमा! सीयाविजोणी, उसिणावि जोणी, णोसीओसिमा जोणी' इत्यादि, नैरयिकाणां भद. म्त ! कि शीता योनिः ? उष्णा योनिः, शीतोष्णा योनिः गौतम ! शीताऽपि योनि:, उष्णापि योनिः, नोशीतोष्णा योनिः, इत्यादि, अयमाशयः-आधासु तिसृषु रत्न प्रमा-शर्फराप्रभा-वालुकापमासु नारकपृथिवीपुचतुर्था च पडूप्रमायां केषुचित्नरकावासेषु नैरयिकाणां यदुत्पत्तिक्षेत्रं तच्छीवस्पर्शपरिणतमिति तेषां शीताऽपि योनिरस्ति । अथच शेषाम् धूमप्रभाधासु पृथिवी चतुर्थपृथिवीनरकावासेषु च केषु प्रज्ञापना का नौर्षा पद सम्पूर्ण रूपसे कहना चाहिये - प्रज्ञापनाके ना पद में ऐसा ही कहा है - 'नेरइयाणं भंते ! कि सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीओसिणा जोणी ? गोयमा! सीया वि जोणी, उसिणा वि जोणी, णो सीओसिणा जोणी' इत्यादि गौतम ने यहां प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! नरयिकोंको क्या शीतयोनि होती है ? अथवा उष्णयोनि होती है ? वा शीतोष्णयोनि होती है ? इसके उत्तर में गौतम से प्रभु ऐसा कहते हैं - हे गौतम । नरपिशों को शीत भी योनि होती है, उष्ण भी योनि झोली है और नोशीतोष्ण योनि होती है। इत्यादि। इसका आशय इस प्रकारसे है - आदि की तीन प्रविधियों में स्निप्रभा, शर्करप्रभा और घालुकाप्रभा में तथा बाथी पक्षप्रभा में कितनेक नरकावालों में नैरथिकोका जो उत्पत्ति क्षेत्र है बाट शीतस्पर्श परिणत होता है इस कारण उनको शीन भी योनि होती है। तथा शेष धूमप्रभा विषय अनुरक्षीत L प्रमाणे ४ -नेरइयाणं भंते ! कि सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीओसिणा जोणी ?” “गोयमा! सीया वि जोणी, उत्रिणा वि जोणी, णो सिओसिणा जोणी" त्या
ગૌતમ અણુગરને પ્રશ્ન–હે ભગવન ! નારકેને શું શીતાનિ હોય છે ? કે ઉણનિ હોય છે? કે શીતળુનિ હોય છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ! નારકને શીતનિ પણ હોય છે. ઉષ્ણનિ પણ હોય છે અને તે શીતળુનિ હોય છે આ કથનનું સ્પષ્ટી કરણ નીચે પ્રમાણે છે-પહેલી ત્રણ પૃથ્વીઓમાં (રત્નપ્રભામાં, શર્કરામભામાં અને વાલુકાપ્રમામાં) તથા ચેથા પંકપ્રભાના કેટલાક નકાવાસમાં નૈરયિકેનાં જે ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર છે, તે શીતસ્પર્શ પરિણત હોય છે, તે કારણે નારકેને શીત ચેનિ પણ હેય છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે તથા બાકીની ધમપ્રભા, તમઃ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
--
-
-
भगवतीसूत्रे चित् नैरयिकाणां यदुत्पत्तिक्षेत्रं तदुष्णस्पर्शपरिणतमिति तेपामुष्णाऽपि योनिरस्ति, किन्तु नैरयिकाणां नोशीतोष्णा-मध्यमस्वभावा, द्विस्वभावा वा योनिरस्ति, तथा स्वभावत्वात् । तथाच शीतादियोनिप्रकरणार्थ सग्रहगाथा
" सीओसिण जोणीया सव्वे देवाय, गब्भवती। उसिणाय ते उकाए दुहनिरए तिविह से सेम" ॥१॥ शोनोप्णयोनिकाः सर्व देवाश्च गर्भव्युत्क्रान्ताः।
उष्णाच तेजस्काये, द्विधा निरये, त्रिविधा शेपेषु । तथैव-'कइविहाणं भंते । जोणी पण्णता ? गोयमा ! तिविहा जोणी पण्णत्ता, तं जहा-सचित्ता, अचित्ता, मीसिया' इत्यादि, कतिविधा खलु भदन्त ! योनिः
आदि पृधिवियों में और चतुर्थ पृथिवीके कितनेक नरकावासों में नैरयिकों का जो उत्पत्ति क्षेत्र है वह उष्ण स्पर्श परिणत होता है इसलिये उनके उष्ण भी योनि होती है। क्योंकि यहाँ ऐसा ही स्वभाव है। शीतादि योनि के प्रकार के अर्थको कहनेवालीकी यह संग्रह गाथा है'सीओलिण' इत्यादि।
समस्त देवों और गर्भज जीवों को शीतोष्णयोनि होती है तेज स्कायिकोंको उष्णयोनि होती है. नैरयिकों में शीत और उष्णयोनि होती है। बाकीके जीवोंमें - चार स्थावर, तीन विकलेन्द्रिय, अगर्भजपंचेन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्य इनमें शीत, उष्ण और शीतोष्ण ऐसी त्रिविध योनि होती है ॥१॥
इसी प्रकारसे -'काविहाणं भते! जोणी पण्णत्ता' हे भदन्त! योनि कितने प्रकारकी कही गई है ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहा जोणी पण्णत्ता' योनि तीन प्रकारकी कही गई है- 'त जहा' जैसेપ્રભા અને તમસ્તમપ્રભામાં તથા પંકપ્રભાના કેટલાક નરકાવાસમાં નરયિકનું ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર છે, તે ઉસ્પર્શ પરિણત હોય છે તેથી તે નરકોના નારકેને ઉનિ હોય છે, કારણ કે ત્યાં એવી જ પરિસ્થિતિ છે. શીતાદિ નિના प्रार्थना स अ या छ-" सीमोसिण" त्याल
સમસ્ત દેને ગર્ભ જ છેને શીતેણનિ હોય છે તેજસ્કાયિકેને ઉષ્ણનિ હોય છે. નારકને શીત અને ઉષ્ણનિ હોય છે. બાકીના છામાં એટલે કે ચાર સ્થાવર, ત્રણ વિકસેન્દ્રિય, અગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં શીત, ઉષ્ણ અને શીણ, એ ત્રણ પ્રકારની નિ હોય છે. સૂ૦ ૧ છે
मेरी प्रमाणे-"कइविहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता १" हे भगवन् ! योनि Real १२नी ४ी छ ? " गोयमा! तिविहा जोणी पण्णत्ता-तंजहा-सचित्ता,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयपन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० २ योनिस्वरूपनिरूपणम् प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सचित्ता, अचित्ता, मिश्राचेत्यादि । सचित्तादियोनिमकरणार्थसंग्रहगाथाचैवम्
"अचित्ता खलु जोणी नेरइयाणं तहेव देवाणं । मीसाय गम्भवासे तिविहा पुण होइ सेसेसु" अचित्ता खलु योनिः नैरयिकाणां तथैव देवानम् ,
मिश्राच गर्भवासे, त्रिविधा पुनर्भवति शेषेषु, इति, एकेन्द्रियमूक्ष्मजीवनिकायसम्भवे सत्यपि नैरयिकदेवानां यदुत्पत्तिक्षेत्रं तन केनचिज्जीवेन परिगृहीतमिति अचित्ता नैरयिकदेवानां योनिः, गर्भवासयोनिस्तु सचित्ताऽचित्तोभयमिश्रा भवति, शुक्रशोणितपुद्गलानामचित्तानां गर्भाशयस्य सचे'सचित्ता, अचित्ता, मीसिया' सचित्त योनि, अचित्त योनि और सचिसाचित्तयोनि । सचित्तादियोनि के प्रकरणके अर्थको कहनेवाली संग्रह गाथा इस प्रकार से है- 'अचित्ता खलु' इत्यादि।।
नारक और देवोंको अचित्त योनि होती है. गर्भज मनुष्य और तियञ्चों को मिश्र - सचित्ताचित्त योनि होती है। पांच स्थावर, तीन विकलेन्द्रिय और अगर्भज पंचेन्द्रिय तियश्च तथा मनुष्य इनके विविध
सचित्त चित्त तथा मिश्र योनि होती है। एकेन्द्रिय सूक्ष्म जीवनिकायको संभव होने पर भी नैरयिक देवों का जो उत्पत्ति क्षेत्र है वह किसी जीव से परिगृहीत नहीं है इस कारण नैरयिक और देवों की योनि अचित्त कही गई है। परन्तु जो गर्भावास योनि है वह सचित्त, अचित्त, उभयमिश्रित होती है। क्योंकि शुक्रशोणित पुद्गल अचित्त अचित्ता, मीसिया" गीतमा योनिन नीय प्रभार न २ घi छ(१) सचित्तयानि, (२) अथितयोनि मन (3) सथित्तायित्त यानि.
સચિત્ત આદિ ચેનિના પ્રકરણાર્થની સંગ્રહગાથા આ પ્રમાણે છે " अचित्ता खलु" त्याल
નારકેને અને દેવેને અચિત્તનિ હોય છે. ગર્ભ જ મનુષ્ય અને તિર્યાને મિશ્ર (સચિત્તાચિત્ત) નિ હોય છે પાંચ સ્થાવર, ત્રણ વિકસેન્દ્રિય અને અગર્ભજ પચેન્દ્રિય તિર્થં ચ તથા મનુષ્યને ત્રણે પ્રકારની સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્ર–નિ હોય છે એકેન્દ્રિય સૂમ જીવનિકાયનો સંભવ હોવા છતાં પણ નિરયિક અને દેવના જ ઉત્પત્તિક્ષેત્ર છે, તે કોઈ પણ જીવ વડે પરિગ્રહીત નથી, તે કારણે નારકે અને દેવેની એનિને અચિત્ત કહી છે. પરતું જે ગર્ભવાસ નિ છે તે સચિત્ત, અચિત્ત અને સચિત્તાચિત્ત હોય છે કારણ કે શુકશેણિત પુદ્ગલે અચિત્ત હે ય છે અને ગર્ભાશય સચેતન હોય છે. भ० ७
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
भगवती सूत्रे
,
तनस्य च सद्भावात् शेषाणां पृथिव्यादीनां संमूर्च्छनजानां च मनुष्यादीनाम् उत्पतिक्षेत्रे जीवेन परिगृहीतेऽपरिगृहीते, उभयरूपे चोत्पत्तिरिति त्रिविधाऽपि योनिर्भवति । तथा-कविहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता ? गोयमा ! विविधा जोणी पण्णा, तं जहा बुडाजोणी, विषढाजोणी, संबुडविडाजोणी" इत्यादि, कति विधा खलु भदन्त ! योनिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथासंहृता योनिः, विवृता योनिः संहृतविवृता योनिश्च, इत्यादि, संवृतादियोनिप्रकरणार्थ संग्रहस्त्वेवम्
" एर्गिदियनेरहया संवुडजोणी, तहेव देवाय । विगलिदिए विडा संबुडविडा य गव्र्भमि " ॥ १ ॥ छाया - एकेन्द्रियनैरयिकाः संहृतयोनयः, तथैव देवाश्च । विकलेन्द्रियेषु विद्यता, संवृतविवृताच गर्भे इतिच्छाया ।
होते हैं और गर्भाशय सचेतन होता है। शेष पृथिव्यादिकोंकी तथा संमूर्च्छज मनुष्यादिकों की जीव से परिगृहीत, अपरिगृहीत तथा उभयरूप ऐसे उत्पत्तिक्षेत्र में उत्पत्ति होती है । इस कारण इनकी योनि तीनों प्रकार की कही गई है। तथा 'कविहाणं भते! जोणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! योनि कितने प्रकारकी कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' तिविहा जोणी पण्णत्ता' हे गौतम! योनि तीन प्रकारकी कही गई है - 'तं जहा' जैसे 'संबुडा जोणी, विडा जोणी, संडविडा जोणी' इत्यादि संघृतयोनि १ विवृतयोनि २ और संवृति योनि ३ संवृतादि योनि के प्रकरणार्थ संग्रह की गाथा इस प्रकार से है 'एगिंदिनेरइया' इत्यादि ।
ખાકીના પૃથ્વીકાય આફ્રિકાની તથા સમૂચ્છિમ મનુષ્યાદ્રિકાની પરિગૃહીત, અપરિગૃહીત તથા ઉભયરૂપ (તે અન્ને પ્રકારના) ઉત્પત્તિ ઉત્પત્તિ થાય છે. તે કારણે તેમની ચેનિ ત્રણ પ્રકારની કહી છે. હવે ખીજી ચૈાનિના પ્રકારો પ્રકટ કરવામાં આવે છે
જીવથી
ક્ષેત્રમાં
.cc
'कइ विहाणं भंते! जोणी पण्णत्ता ? " हे भगवन् ! योनि डेंटला अनी उही छे ? महावीर अभुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गीतभ ! " तिविहा जोणी पण्णत्ता' योनि त्रयु अारनी उही छे, " तंजहा " ने त्रयु प्रमरो नीचे प्रभाये छे-" संबुडा लोणी, वियडा जोणी, संवुडवियडा जोणी ” (१) सौंवृतयोनि, (२) विवृतयोनि, અને (૩) સંવૃતનિવૃતયેાનિ. સવ્રતાદિ ચેતિ કાને હાય છે તે નીચેની સ‘ગ્રહ माथामां दर्शाव्यु छे-" एगिदियनेरइया " इत्याहि
ܕܕ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० २ योनिस्वरूपनिरूपणम् ५१ एकेन्द्रियाणां संहतायोनिर्भवति तथा स्वभावत्वात् , नरयिकाणामपि संवृतैव योनिभवति, यतो नारकनिष्कुटाः नारकस्थानानि संवृतगाक्षसदृशा भवन्ति, तेषु च जातास्ते बर्द्धमानशरीरास्तेभ्यः पतन्ति शीतेभ्यो नि'कुटेभ्यः उष्णेषु नारकेषु इति, एवं देवानामपि संस्तैवयोनिः, यतोदेवशयनीये दृष्यान्तरिताऽङ्गलासंख्यातभागमात्रावगाहनो देव उत्पद्यते इति । तथा “कइविहाणं भंते ! जोणी पण्णता ? गोयमा ! तिविहा जोणी पण्णत्ता, तंजहा-कुम्मुन्नया, संखावत्ता, वसीपत्ता" इत्यादि __ एकेन्द्रिय, नारक और देव इनके संवृत योनि होती है। विकलेन्द्रियोंके विवृत योनि होती है। गर्भजपंचेन्द्रियतियश्च और मनुष्यों के संवृत विवृत योनि होती है। एकेन्द्रियों की जो संवृत योनि होती है वह तथास्वभाव होने से होती है । नैरपिकों के जो संघृत योनि होती है वह इसलिये होती है कि उनके स्थान संवृत गवाक्ष जैसे होते हैं। उनमें उत्पन्न हुए बढते हुए शरीरवाले वे नारक उन शीत निष्क्लटों - उत्पत्तिस्थानों से उष्ण नारकों में गिरते हैं। उष्ण निष्कुटों से (क्षेत्रसे) शीतनारकों में गिरते हैं। देवोंको भी यही संवृत योनि होती है क्यों कि देवशय्या के ऊपर दृष्यान्तरित अर्जुलके असंख्यातवें भागमात्र अवगाहनावाला देव उत्पन्न होना है। तथा 'कइ विहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! योनि कितने प्रकार की कही गई है ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहा जोणी पण्णत्ता' योनि तीन प्रकार की कही गई है।
એકેન્દ્રિયને, નારકને અને દેવને સ વૃતનિ હોય છે. વિકલેન્દ્રિદ્વિીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયને-વિવૃતનિ હોય છે, ગર્ભ જ પંચેન્દ્રિય તિર્થં ચ અને મનુષ્ય ને સંવૃતવિવૃતાનિ હોય છે એકેન્દ્રિયોને જે સંવૃતયોનિ હેય છે તે તથાસ્વભાવ (એવી સ્વભાવ)ને લીધે હોય છે નારકેને સંવૃતયોનિ હોવાનું કારણ એ છે કે તેમનાં સ્થાન સંવૃત ગવાક્ષ જેવાં હોય છે. તેમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને વૃદ્ધિ પામતાં શરીરવાળાં તે નારકે તે શીત નિકુટમાંથી (ઉત્પત્તિસ્થાનમાંથી ઉષ્ણ નારકમાં પડે છે, અને ઉષ્ણ નિષ્ફટેમાથી શીત નારકમાં પડે છે. દેવેને પણ એવી સ વૃનિ જ હોય છે, કારણ કે દેવશય્યાની ઉપર ધ્યાન્તરિત આંગળના અસ ખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ જ અવગાહનાવાળે દેવ ઉત્પન્ન થાય છે
तथा “कद विहाणं भंते ! जोणी पण्णत्ता ? " है समन् ! योनि પ્રકારની કહી છે ?
"गोयमा । " गीतम ! “तिविहा जोणी पण्णचा-तजहा-फुम्मुन्नया, संखा.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कतिविधा खलु भदन्त ! योनिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - कुर्मोन्ना, शावर्ता वंशीपत्रा, इत्यादि एतद् वक्तव्यतासंग्रहम्“ संखावत्ता जोणी इत्थीरयणरस होट किन्नेया | ती पुण उपपन्नो नियमाउ विस्तई गम्भो " ॥१॥ छाया - शङ्खावर्ता योनिः स्त्रीरत्नस्य भवति विज्ञेया, तस्यां पुनरुत्पन्नो नियमात्तु विनश्यति गर्भः ॥ "कुम्मुन्नय जोणीए तित्थयरा चक्कि वासुदेवाय । रामावि जायंते सेसाए से सगजणो || १॥" छाया - कूर्मोन्नतयोनौ तीर्थकराथक्रियासुदेवाच |
राम अविच जायन्ते शेषायां शेपकजनस्तु ॥ १ ॥ सू० २ वेदना वक्तव्यता |
मूलम् - " कइ विहाणं भंते! वेयणा पण्णत्ता ? गोयमा ! ति विहा वेयणा पण्णत्ता, तंजहा-सीया, उसिणा, सीओसिणा, एवं वेयणापयं निरवसेसं भाणियवं जाव नेरइयाणं भंते! किं दुक्खं वेयणं वेयंति ? सुहं वेयणं वेयंति ? अदुक्खमसुहं 'त' जहा' जैसे - ' कुम्मुनया, संखावत्ता, वंसीपत्ता' इत्यादि कुक्षित, शंखावर्त और वंशीपत्र - इत्यादि । इस विषय की संग्रह गाधा इस मकार से है 'संखावत्ता जोणी' इत्यादि ।
1
शंखावर्त योनि चक्रवर्ती स्त्रीरत्न के होती है । इसके जो गर्भ उत्पन्न हो जाता है वह नियम से विनष्ट हो जाता है। इसमें गर्भ नहीं ठहरता है । कूर्मोन्नत योनि में तीर्थकर, चक्रवर्ती, वासुदेव और यलभद्र भी उत्पन्न होते हैं। वंश ग्त्र योनि में शेष संमारी जीव उत्पन्न होते हैं ॥ ०२ ॥
वत्ता, वंसीपत्ता " योनिना नीचे प्रमाणे त्रयु अमार ह्या छे - ( १ ) भन्न, (२) શખાવ અને (૩) વશીપત્ર. આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરતી સગ્રહગાથા આ प्रमाणे छे- “ संखावत्ता जोणी " इत्यादि.
શખાવત ચેાનિ ચક્રવતીનાં સ્રી રત્નને હાય છે, તેને જે ગર્ભ ઉત્પન્ન થાય છે, તે નિયમથી જ નષ્ટ થઈ જાય છે. તેમાં ગભ ટકી શકતા નથી.
ક્રેન્નિત ચેાનિમાં તીર્થંકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ અને ભળભદ્ર પશુ ઉત્પન્ન થાય છે. ખાકીના સ`સારી જીવ વશપત્ર ચેાનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ।। સૂ૦ ૨૫
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ ० ३ वेदनास्वरूपनिरूपणम्
वेयणं वेयंति ? गोयमा ! दुवखंपि, वेयणं वेयंति, सुपि वेयणं वेयंति, अदुक्खमसुपि वेयणं वेयंति ॥ सू० ३ ॥
छाया— कतिविधा खलु भदन्त । वेदना पक्षप्ता ? गौतम ! त्रिविधा वेदना मज्ञप्ता, तद्यथा - शीता, उष्णा, शीतोष्णा । एवं वेदनापदं निरवशेषं भणितव्यम्, यावत् नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं दुःखां वेदनां वेदयन्ति ? सुखां वेदनां वेदयन्ति ? अदुःखसुखां वेदनां वेदयन्ति ? गौतम ! दुःखामपि वेदनां वेदयन्ति, सुखामपि वेदनां वेदयन्ति, अदुःखासुखामपि वेदनां वेदयन्ति ॥ सू० ३ ॥
टीका - अनन्तरं योनिः प्ररूपिता, योनिमतांच वेदना भवतीति वेदनां प्ररूपयितुमाह-' कइ विहाणं ' इत्यादि, 'कविहाणं भंते ! वेयणा पण्णत्ता ? गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कतिविधा खलु वेदना प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - ' गोयमा ! तिविद्या वेयणा पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रिविधा वेदना प्रज्ञप्ता, 'वं जहा-सीया, उसिणा, सीओ सिणा ' तद्यथा - शीता, उष्णा, शीतोष्णाच. ' एवं वेयणापयं निरत्रवेदनावक्तव्यता
'कइ विहाणं भंते! वेयणा पण्णत्ता' इत्यादि ।
टीकार्य - इसके पहिले योनि का कथन किया जा चुका है । योनि वाले जीवों के वेदना होती है - इसलिये सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा वेदना का प्ररूपण किया हैं - इसमें गौनम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'कह विहाणं भते ! वेपणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! वेदना कितने प्रकार की होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! वेयणा तिविहा पण्णत्ता' हे गौतम! वेदना तीन प्रकार की होती है । 'त' जहा' जैसे - 'सीआ, उसिणा, सीओसिणा' शीतवेदना, उष्णवेदना और शीतो
વેદના વતવ્યતા
66
कइ विहाणं भंते! वेथणा पण्णत्ता" इत्यादि
ટીકા”—આગળના સૂત્રમાં ચેાનિતુ' કથન કરવ માં આવ્યુ છે. ચેાનિવાળા જીવેા વેદનાનો અનુભવ કરે છે તેથી સૂત્રકારે વેદ્નાની પ્રરૂપણા કરી છેગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે छे" कइविहाणं भंते ! वेयणा पण्णत्ता ? " हे भगवन् ! बेहना टला પ્રકારની કહી છે ?
भहावीर प्रलुन! उत्तर- " गोयमा ! वेयणा तिविहा पण्णत्ता" हे गीतभ ! प्रारनी उडी छे, " तंजहा ” ते प्रहरी मा प्रमाणे छे - "सीआ, उसिणा,
વેદના
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूरे सेसं भाणियव्यं' एवरीत्या वेदनापदं प्रज्ञाएनाया पश्चत्रिंशतमं पदं निरवशेष सम्पूर्ण भणितव्यम् । तथाचोक्तं प्रज्ञापनायाम् । ____ "नेरइयाणं भंते ! किं सीयं वेयणं वेयंति, उसिणं अयणं वेयंति, सीओसिणं वेयणं वेयंति ? गोयमा ! सीर्यपि वेयणं वेयंति, एवं उसिणंपि, णोसीओसिणं' नरयिकाः खलु भदन्त ! किं शीतां वेदनां वेदयन्ति, उष्णां वेदनां वेदन्ति, गीतो. ष्णां वेदनां वेदयन्ति ? गौतम ! नैरयिकाःशीतामपि वेदनां वेदयन्ति, एम् उष्णामपि वेदनां वेदयन्ति, नो शीतोष्णां वेदनां वेदयन्ति, एवमेवासुरकुमारसदयो वैमानिकान्ता अवसेयाः। एवं चउब्धिहा वेयणा दसओ, खेत्तो, कालो, भावो' एवं चतुर्विधा वेदना भवति, द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतच, तत्र. ष्णवेदना 'एव वेयणापयं निरवसेस भाणियन्वं' इस रीति से वेदना पद यहां पूर्णरूप से कहना चाहिये। प्रज्ञापनारसूत्र का यह वेदनापद ३५ वा पद है। प्रज्ञापना में इस विषय में ऐसा कहा है - "नेरइयाणं भते! किं सीयं वेयणं वेयंति. उसिणं वेयणं वेयंति, सीओसिणं वेयणं वेयति ? गोयमा! सीअंपि वेयणं वेयंति, एवं उसिणंपि. जोसीओसिणं" इस पाठका अर्थ पूर्वोक्त रूपसे ही है। इसी प्रकार से असुरकुमार से लेकर वैमानिक तक के देवों में भी जानना चाहिये। ‘एवं चउविहा चेयणा दव्यओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' वेदना चार प्रकार भी होती है - द्रव्य से, क्षेत्र से, काल से और भाव से, द्रव्य से जो वेदना सीओसिणा" (1) तवना, (२) वेना, मन (3) शीतपयुवेना “ एवं वेयणापय निरवसेसं भाणियव्यं" मा शत प्रज्ञापन सूत्रना ३५मा वहना पहन અહીં સંપૂર્ણ કથન થવું જોઈએ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને मा प्रभारी छु छ-" नेरइयाणं भते ! कि सियं वेयणं वेयंति, उसिणं वेयणं, वेयंति सी ओसिर्ण वेयवं वेयंति ?" मावन् ! ना२। शीतवहनानो अनुभव કહે છે કે ઉoણ વેદનાને અનુભવ કહે છે? કે શીતળુ વેદનાને અનુભવ કહે છે? "गोयमा! सीय पि वेयणं वेयंति एवं उसिण पि णो सीओसीणं " गौतम ! નારકે શીત અને ઉષ્ણ વેદનાનુ વેદન કહે છે શીતે oણ વેદનાનુ વેદન કરતા નથી એજ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિકે પર્યરતના જીવો વિષે પણ સમજવું "एवं चउम्विहा वेयणा दव्व ओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ" वदना य २ ५४२नी પણ હોય છે-દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ, કાળની અપેક્ષાએ અને ભાવની અપેક્ષાએ, એ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જે વેદના થાય છે તે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
!
teafद्रका टीका श० १० ३०२ सू० ३ वेदना स्वरूपनिरूपणम्
५५
पुद्गलद्रव्यसम्बन्धात् द्रव्यवेदना, नारकादिक्षेत्रसम्बन्धात् क्षेत्रवेदना, नारकादिकालसम्बन्धात् कालवेदना, क्रोधशोकादि भावसम्बन्धात् भाववेदना । सर्वे संसा'रिणो जीवातुर्विधामपि वेदनां वेदयन्ति । एवं 'तिचिहा येयणा - सारीरा, माणसा, सारी माणसा' पुनस्त्रिविधा वेदना, शारीरी, मानसी, शारीरमानसीच । तत्र समकास्त्रिविधमपि वेदनां वेदयन्ति, असंज्ञिनस्तु शारीरीमेत्र वेदनां वेदयन्ति । तथा'तिविद्या वेणा साया, असाया, सायासाया' पुनस्त्रिविधा वेदना - शांता अशाता, शाताऽशाताच । तत्र सर्वे संसारिणस्त्रिविधामपि वेदनां वेदयन्ति, तथा - 'तिविहा
होती है वह पुल द्रव्य के सम्बन्ध से होती है । नारकादि क्षेत्र के संबंध से जो वेदना होती है वह क्षेत्र वेदना है । नारकादि काल के सम्बन्ध से जो वेदना होती है वह काल वेदना है। क्रोध, शोक आदि भाव के सम्बन्ध से जो वेदना होती है वह भाव वेदना है । समस्त संसारी जीव इस चतुर्विध वेदना का अनुभव करते रहते हैं । 'तिविहा वेपणा - सारीरा, माणसा, सारीरमाणसा' वेदना इस तरह से तीन प्रकार की भी होती है - शारीरिक वेदना, मानसिक वेदना और शारीरिक्रमानसिक वेदना. इनमें जो समनस्क (संज्ञी) जीव हैं वे तीनों की वेदना भोगते रहते हैं । तथा असंज्ञी जो जीव है वे केवल शारीरिक वेदना को ही भोगते हैं । 'तिविहा वेयणा सापा, अलाया, सायासाया' तथा शाना, अशाता और शाताशाता के भेद से भी वेदना तीन प्रकारकी है । समस्त संसारी जीव इस त्रिविध वेदनाको भोगते रहते
प्रकार
પુદ્ગલ દ્રવ્યના સ’બધી વેદના હાય છે નારકાદિ ક્ષેત્ર *મ ધી જે વેઢના છે તેને ક્ષેત્રવેદના કહે છે. નારકાદિ કાળ સબંધી જે વેદના થાય છે તેને કાળ વેદના કહે છે. ક્રષ, શાક આદિ ભાવની ઋપેક્ષાએ જે વેદના થાય છે તેને ભાવેદના કહે છે. સમસ્ત સ`સારી જીવા આ ચારે પ્રકારની વેદનાના અનુભવ ४२ मछे " तिविहा वेयणा-सारीरा, माणसा, खारीरमाणसा " बेहनाना या प्रभाो पत्र प्रभार 43 छे - (१) शारीरि5 बेहना, (२) मानसिङ वेदना, मने (3) शारीरिक मानसिङ वेहना मेमां ने समनस-सशी व तेथे ત્રણે પ્રકારની વેદના ભાગળ્યા કરે છે પરન્તુ અસ'ની જીવા ફક્ત શારીરિક વેદના જ ભેગવે છે
तिविहा वेयणा - साया, असाया, सायासाया તથા વેદનાના આ પ્રમાણે पायु आयु अाश पडे छे - ( १ ) शातावेना, (२) अशातावेहना ( 3 ) शाताशाता વેદના, સમસ્ત સસારી જીવ આ ત્રિવિધ વેદનાને ભેગળ્યા કરે છે,
ܕ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
भगवतीसूत्रे वेयणा-दुक्खा, सुहा, अदुक्खममुहा' पुनस्त्रिविधा वेदना दुःखा, सुखा, अदुःखा. ऽसुखाच । तत्र सर्वे त्रिविधामपि वेदना वेदयन्ति, सातासात-सुखदुःखयोश्वायं विभेदः-सातासाते-अनुक्रमेणोदयप्राप्तानां वेदनीयकर्मपुद्गलानामनुभवरूपे, मुखदुःखे तु परोदीर्यमाणवेदनीयानुभवरूपे वोध्ये। एवं-'दुविहा वेयणा-अभुवगमिया, उव्यक्कमिया' पुनर्द्विविधा वेदना-आभ्युपगमिकी, औपक्रमिकीच, तत्र आभ्युपगमिकी सा उच्यते-या स्वयमभ्युपगम्य वेधते यथा साधवः केशलुश्चनातापनादिभिर्वेदयन्ति, औपक्रमिकीतु वेदना स्वयमुदीर्णस्य उदीरणाकरणेन चोदयमुहैं। 'तिविहा वेयणा दुक्खा, सुहा, अदुक्खमसुहा' तथा दुःख, सुख एवं अदुःखासुख. इस तरह से भी वेदना तीन प्रकार की है। समस्त संसारी जीव इस त्रिविध वेदना को भागते रहते हैं। सातासात और सुखदुःख में यह भेद है कि अनुक्रम से उदय प्राप्त वेदनीय कर्मपुद्गलों का सातासात रूप कर्म पुद्गलों का जो अनुभव है वह सातासात वेदना है। तथा पर के द्वारा उदीर्णमाण वेदनीय का जो अनुभव है वह सुखदुःख वेदना है। एवं दुविहां वेयणा अन्भुवगमिया, उपकमिया' तथा वेदना इस प्रकार से भी दो प्रकार की है-एक आभ्युपगमिकी और दूसरी औपक्रमिकी. जो वेदना स्वयं उत्पन्न करके अनुभव की जाती है वह आभ्युपगमिकी वेदना है - जैसे साधुजन केशलुश्चन आतापन आदि द्वारा वेदना उत्पन्न करके भागते हैं। उदीरणाकरण के द्वारा उदय में लाये गये कर्मका भोगना इसका नाम औपक्रमिकी वेदना है। इस
"तिविहा वेयणा-दुक्खा, सुहा, अदुक्खमसुहा" वेहनना मात्र प्रा। ५ छ-(१) ःम, (२) सुप भने मासुम. समस्त ससारी १ मा ત્રિવિધ વેદનાને ભોગવ્યા કરે છે.
સતાસાત અને સુખદુઃખમાં આ પ્રમાણે ભેદ રહેલે છે–અનુક્રમે ઉદય પ્રાસ વેદનીયકર્મ પુદ્ગલેને જે સાતાસાતરૂપ અનુભવ થાય છે તેને સાતાસાત વેદના કહે છે. તથા અન્યના દ્વારા ઉદીર્ણમાણ વેદનીયને જે અનુભવ છે, તે અનુભવને સુખદુ ખરૂપે ઓળખવામાં આવે છે. ___“एव दुविहा वेयणा-अन्भुवगमिया, उवक्कमिया" तथा नाना प्रभार मे २ ५५ 8-(१) मान्युपाभिटी, मने (२) मोपभिडी.
જે વેદના–પિતાની જાતે જ ઉત્પન્ન કરીને વેદવામાં આવે છે, વેદનાને આભુપગમિકી વેદના કહે છે. જેમ કે સાધુએ કેશલુંચન, આતાપના આદિ દ્વારા વેદના ઉત્પન્ન કરીને તેને ભેળવતા હોય છે. ઉદીરણાકરણ દ્વારા ઉદયમાં ભાવીને. જે કર્મોનું વેદન કરવામાં આવે છે, તે કમવેદનને ઔપક્રમિકી વેદના
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किा टीका श० १० उ० २ सू० ३ वेदनास्वरूपनिरूपणम् ५७ पनीतस्य वेद्यस्यानुभवात् विज्ञेया, द्विविधामपिवेदनां पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्याश्च वेदयन्ति, शेपास्तु औपक्रमिकीमेव वेदनां वेदयन्ति । तथा 'दुविहा वेयणानिदाय, ननिदाय' द्विविधापुनर्बेदना-निदाच, अनिदाच तत्र निदा-चित्तवती, अनिदातुभचिसवती वेदना उच्यते, तत्र संज्ञिनो द्विविधामणि वेदनां वेदयन्ति, असंझिनस्तु अनिदामेव अनामोगरूपामेन वेदना वेदयन्ति । प्रज्ञापनायां हारगाथा चेत्थम् __ 'सीयाय दन्त्र, सारीर, साय, तह वेयणा हवइ दुक्खा।
भन्घुवर्णमुवम्मिया निदाय, अनिदाय नायव्या ॥१ पाया-शीताच, द्रव्यतः, शारीरी, साता, तथा वेदना भवति दुःखा।
अभ्युपगमिकी, औपक्रसिकी, निदाच, अनिदाच ज्ञातव्या ॥१ अथ प्रजापनाया वेदनावक्तव्यताया अबधिमाह-जाव नेपयाणं भंते ! किं दक्वं वेयणं वेयंति, सुहं वेयणं चेयंति, अदुवामहं वेयणं वेयंति ?' गौतमः पृच्छतिदोनों प्रकार की वेदना को पञ्चेन्द्रियतिष और मनुष्य भागते हैं। पाकी के जीच औपकमिशी वेदना को भोगते हैं। 'दुविधा वेषणा निदा य अनिदा तथा निदा और अनिदा के भेदसे भी वेदना दो प्रकार की है। चिप्सक्सी वेदना का नान निदा और अचित्तपती वेदना का नाम अनिदा है। जो जीव संशी होते हैं वे इस दोनों प्रकार की बेदका को भागते हैं। जो असंशो जीव मन विना के जीव है वे अनाभोग रूप अनिदा घेदना को ही भागते हैं। प्रज्ञापना में हार गाथा इस प्रकार से है- 'सीया य व्वसारीर' इत्यादि।
वेदना विषयक प्रज्ञापनाका पाठ कहां तक यहाँ पर ग्रहण करना चाहिये तो इसके लिये 'जात्र नेरइयाण भते ! कि दुक्ख वेषण धेयंति, सुहं वेष वेयंति, अदुक्खमलुहं वेयण वेयति' ऐसा पाठ કહે છેઆ બન્ને પ્રકારની વેદનાનો પરચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય અનુભવ કરે છેબાકીના છ ઔપહમિકી વેદનાનુ વેદન કરે છે ____दुविहा रेयगा-निदा य, अनिदा य" तथा निह भने मनिहाना था પણ વેદનાના બે પ્રકાર પડે છે ચિત્તવતી વેદનાથે નિહા કહે છે અને અચિત્તવતી વેદનાને અનિદા કહે છે. સંજ્ઞી જ આ બન્ને પ્રકારની વેદના ભોગવે છે, પરન્ત સંસી જીવ (મન વિનાના જી) અનાજોગ અનિદાવેદનાનું જ વેદન ४२ छे. प्रज्ञापनामा दा२॥२मा प्रमाणे छ-"सीया य, व्यसारीर" त्याल. | વેદના વિષયક પ્રજ્ઞા કા સૂત્રને પાઠ ક્યા સુધી ગ્રહણ કરવાનો છે. તે नायना सत्रा द्वारा व्यात यु छ-"जाव नेरझ्याण भते ! किं दुक्खं वेयर्ण देयंति, सुहं वेयणं वेयंति, अदुक्खमसुह वेयण वेयति ?" हे सगवन। नारी भ०८
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५८
हे भदन्त ! यावत् - उपरि वर्णितरीत्या नैरयिकाः खलु किं दुःखां - दुःखरूपां वेदनां वेदयन्ति ? किंवा सुखां सुखरूपां वेदनां वेदयन्ति ? किंवा अदुःखासुखां दुःखरहितां, सुखरहितां च वेदनां वेदयन्ति ? अनुभवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! दुक्खं पिवेणं वेयंति, सुपिवेयणं वेयंति, अदुक्खमपि वेयणं वेयति' हे गौतम! नैरयिकाः खलु दुःखरूपामपि वेदनां वेदयन्ति अथ च सुखामपि सुखरूपामपि वेदनां वेदयन्ति तीर्थेङ्करजन्मादिकाले तत्सम्भवात् तथैव अदुःखासुखां दुःखसुखरहितामपि वेदनां वेदयन्ति - अनुभवन्ति इति । एवम सुरकुमारादिवैमानिकान्ताः बोध्याः ।। सू० ३ ॥
"
,
प्रतिमा वक्तव्यता
मूलम् -'मासियं णं भंते! भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अणगारस्स निच्चं वोसट्टे काये, चयित्ते देहे, एवं मासिया भिक्खुपडिमा निरवसेसा भाणियद्वा जाव आराहिया भवइ ॥ सू० ४ ॥
छाया - मासिकीं खलु भदन्त ! भिक्षुप्रतिमा प्रतिपन्नस्य अनगारस्य नित्यं व्युत्सृष्टे काये, त्यक्ते देहे, एवं मासिकी भिक्षुप्रतिमा निरवशेषा भणितव्या, यावत् आराधिता भवति ॥ सू० ४ ॥
टीका - वेदनायाः प्रस्तावात् तद्धेतुभूतां साधुजनाभिग्रहरूपां प्रतिमां प्ररूपयितु माह - ' मासि यं णं' इत्यादि, ' मासियं णं भंते! भिक्खुपडिमं कहा है - इससे सूत्रकार ने ऐसा कहा है कि प्रज्ञापना का वेदना विषयक पाठ इस सूत्र तक यहां ग्रहण करना चाहिये - इसमें यह प्रकट किया गया है कि नारक जीव दुःखरूप वेदना का भी अनुभव करते हैं और तीर्थंकर के जन्मादि कालमें सुखरूप वेदना का भी अनुभव करते हैं । तथा सुखरहित और दुःखरहित वेदना का भी अनुभव करते हैं। इसी प्रकार का वेदना विषयक कथन असुरकुमार से लगाकर वैमानिक देवों तक जानना चाहिये ।। सू० ३ ॥
દુઃખરૂપ વેદનાને અનુભવ કરે છે? કે સુખરૂપ વેદનાનું વેદન કરે છે? કે સુખરહિત અને દુઃખરહિત વેદનાનુ વેઇન કહે છે ? હે ગૌતમ ! નારકા હું ખરૂપ વેદનાના પણ અનુભવ કરે છે, અને તીર્થંકરના જન્મ કાળે સુખરૂપ વેદનાને પણ અનુભન્ન કરે છે, વળી તેએ સુખરહિત અને દુઃખ રહિત વેદનાને પણ અનુભવ કરે છે. એજ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિક ધ્રુવે પન્તના જીવેાના વૈદવિષેનુ કથન સમજવું. ॥ સૂ ૩ ॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रका टीका श० १० उ० २ ० ४ प्रतिमास्वरूपनिरूपणम्
पडिवन्नस्स अणगारस्स निच्च वोट्ठे काये चयित्ते देहे ? ' गौतमः पृच्छतिहे मदन्त ! मासिकीम् - मासः परिमाणं यस्याः सा मासिकी, ताम् एकमासिकीं लु भिक्षु प्रतिमां साधुजनाभिग्रहरूपां प्रतिपन्नस्य अङ्गीकृतस्याऽनगारस्य नित्यं - व्युत्सृष्टे काये - संस्कारादि परिकर्मवर्जनाद ममत्वरहिते शरीरे त्यक्ते देहे वधबन्धावारणात् आसक्तिरहिते शरीरे अथवा ' चियते' समते प्रीतिविषये देहे, धर्मसाधनेषु देहस्य प्रधानत्वात् एवं मासिया भिक्खुपडिमा निरवसेसा
"
"
प्रतिमावक्तव्यता
'मासियं णं भंते! भिक्खुपडिमं पडिवनस्स' इत्यादि । टीकार्थ- वेदना के प्रस्ताव को लेकर उस वेदना की हेतुभूत जो साधुजनाभिग्रह रूप प्रतिमा है उसकी प्ररूपणा सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा की है। इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'मासिय' ण भंते! भिक्खुपडिमं पडिवन्तस्म अणगारस्स निश्च वोमट्ठे काये चइत्ते देहे' हे भदन्त ! जिस भिक्षुप्रतिमा का परिमाण एक मासका है उस एक मासिकी भिक्षु प्रतिमा को जिस अनगार ने धारण किया है- अर्थात् साधुजनके अभिग्रह रूप इस प्रतिमा को जिस भिक्षु ने अङ्गीकार कर लिया हैऔर संस्कारादि परिकर्म के वर्जन से जिसका ममत्व देहमें रहा नहीं है, तथा धन्धादि के न रोकने के कारण शरीर में जो आसक्ति से रहित बना हुआ है अथवो जिसे धर्मसाधन के निमित्त ही देहमें प्रीति है ऐसे साधुके द्वारा एकमासिकी भिक्षुप्रतिमा आराधित होती है क्या ? इसके - प्रतिमा वतव्यता
"मासि णं भवे भिक्खुपडिमं पडिवन्नस् " त्यादि
ટીકા-વેદનાની વક્તમ્યતાનુ પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર તે વેદનાના હેતુભૂત સાધુજનાભિગ્રહરૂપ પ્રતિમાની પ્રરૂપણા કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને गौतम स्त्राभी भहावीर प्रभुने प्रभा प्रश्न पूछे छे - " मासिय णं भते ! भिक्खुनडिमं पडित्रन्नस्स अगगारस्स निच्च वोसेट्टेकाये चइत्ते देहे ” हे भगवन् ! भे ભિક્ષુપ્રતિમાની અવધિ એક માસની છે, તે એક માસિક ભિક્ષુપ્રતિમા જે અણુગારે અંગીકાર કરી છે-એટલે કે સાધુજનના અભિચડરૂપ આ પ્રતિમા જે ભિક્ષુએ અગી કાર કરી લીધી છે, અને શારીરિક સસ્કાર આદિના પરિત્યાગ પૂર્વક જે દેહના મમત્વથી રહિત થઈ ગયેલ છે, તથા વધ બન્ધાદિના નહી રોકવા દ્વારા જે શરીરની આસક્તિ રહિત થઇ ગયેલ છે, અથવા જેને ધમ સાધન નિમિત્તે જ દેહમાં પ્રીતિ રહેલી છે એવા સાધુ દ્વારા શુ એક માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાની સમ્યક્ રીતે આરાધના થાય છે ખરી ?
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र माणियवा जाव आराहिया भवई' एवं रीत्या मासिकी मिक्षुपतिमा-निरवशेषा सम्पूर्णा भणितव्या वक्तव्या यावत्-आराधिता भवति, तथा स व्युत्सृप्टे कायेत्यक्ते देहे 'जे के परीसहोरसग्गा उप्पज्नंति-संजहा-दिव्या दा, माणुसा वा, तिरिक्ख जोणिया वा, ते उत्पन्ने सम्मं सहइ, खगइ, तितिरखइ, यहियासेइ' इत्यादि, ये केचित् परीपहोपसर्गा उत्पधन्ते-तद्यथा-दिव्या वा-विविभवा वा मानुपा वा मनुष्यसम्बन्धिनो चा. तिर्यग्यानिका बा, तान उत्पन्नात् सर्वान् परीपदोपसर्गान् सह ते स्थानाऽदिचलनात् , क्षमते क्रोधाभावात् , तितिक्षतेउत्तरमें प्रभु कहते हैं-'एव मासिया भिवखुपडिमा निरवसेसा भाणियव्या जाव आराहिया भव' हे गौतम! इन रीतिले मालिकी भिक्षु प्रतिमा संपूर्णरूप से यहां कहना चाहिये थावत् आराधित होती है यहां तक । तथाच-देहके व्युरमष्ट हो जाने पर और त्यक्त हो जाने पर अर्थात् संस्कारादि परिक्रर्म के परिवर्जनले ममत्परहित एवं बधन्धादिक अवारणसे आसक्ति रहिन देह में हो जाने पर 'जेोइ परीसहो. वसग्गा उप्पजलि-त जलो - दिव्या बा माणुमा बा तिरिकखजोणिया वा ते उप्पन्ने सम्मं सहइ, खमइ, तितिक्खइ, अहियाइ' इत्यादि। उस अनगोर के ऊपर जो कोई भी परीपह और उपसर्ग आते हैं चाहे बे देव कृत हो चाहे मनुष्यकृन हों या तिर्यचकृत हो, उन उत्पन्न हुए सब परीपहों और उपलगों को अपने स्थान बिचलित नहीं होकर जो सहना है, उनके प्रति जिसे आत्मामें निश्चित मात्र भी क्रोध नहीं
महावीर प्रभुने। उत्तर-" एव मासिया भिक्खुपडिमा निरवसेसा भाणियषा जाव आराहिया भवइ” गीतम! मडी मिशुपतिमा विनु समस्त ४थन છે તે સંપૂર્ણ રીતે આરાધિત થાય છે,” આ સૂત્ર પાઠ પર્યત ગ્રહણ થવું જોઈએ સ્નાન, વાળની સજાવટ, આદિ ક્રિયાઓને શારીરિક સંસ્કાર કહે છે. આ રીતે શરીર સંસ્કારના પરિત્યાગ પૂર્વક અને વધખધાદિક ન કરવાને કારણે
प्रत्येनी भासतिथी २हित नी गया ५छी “जे केइ परीसहोवसग्गा उप्प. ज्जति-तंजहा-दिव्या वा माणुमा वा निरिक्खजोणिया वा ते उप्पन्ने सम्म सहा खमइ, तितिक्ख इ, अहियाम्मे इ" त्याल. - તે અણગાર ઉપર જે કઈ પરીષહ અને ઉપસર્ગો આવે છે–પછી ભલે તે દેવકૃત હય, મનુષ્યકૃત હેય કે તિય ચકૃત હેય-તે બધાં પરીષહ અને ઉપસર્ગોને પિતાને સ્થાનેથી વિચલિત થયા વગર જે સહન કરે છે, તેમના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० ५ भाराधनास्वरूपनिरपणम् ६१ दैन्याभावात् , क्रमेण वा मनःप्रभृतिभिः अधिसहते, तथासति सा मासिकी मिक्षुप्रतिमा आराधिता भवति ॥ सू० ४॥
आराधनावक्तव्यता। मूलम्-"भिवरवू य अन्नयरं अकिच्चटाणं पडिसेविता, से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते कालं करेइ, नत्थि. तस्ल आराहणा, से णं तस्ल ठाणस आलोइयपडिकंते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा! सिवस्तू य अन्नयरं अकिच्चटाणं पडिसेवित्ता तस्ल णं एवं भवह--पच्छा विणं अहं घरमकालतमयंति एयस्त ठाणस आलोएस्तामि, जाव पडिवजिस्सामि, से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते कालं करेइ नत्थि तस्स आराहणा, से णं तस्त ठाणस्स आलोइथपडिकते कालं करेइ अस्थि तस्ल आराहणा। भिवरखू च अन्नयरं अकिच्चट्टाणं पडिसक्त्तिा तस्स णं एवं अवइ-जइ ताव समणोबासगा वि कालमासे झालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवति, किमंगपुण अहं अन्नपन्निय देवत्तणं पिणो लभिस्लामि तिकटु से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते कालं करेइ, नत्थि तस्त आराहणा, सेणं तस्स ठाणजगता है, दीनना का भाव जिसके हृदय में थोडा सा भी नही आ पाता है, मनः उल्लास पूर्वक जो उनका सामना कर्मों की निर्जरा होने के अभिप्राय से करता है इस तरह की उसकी प्रवृत्ति से वह मासिकी भिक्षुपतिमा आराधित होती है । स्तू० ४ ।। પ્રત્યે જેના મનમાં બિલકુલ કેપ ઉત્પન્ન થતો નથી, જેના હૃદયમાં દીનતાને ભાવ બિલકુલ પેદા થતો નથી, કર્મોની નિર્જરા કરવાના હેતુપૂર્વક જે તેમને ઉલ્લાસપૂર્વક સામનો કરે છે તે તે અણગાર આ પ્રકારની તેની પ્રવૃત્તિ દ્વારા તે માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાની સંપૂર્ણરૂપે આરાધના કરે છે. આ સૂ૪ છે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र स्स आलोइयपडिकते कालं करेइ, अत्थि तस्स आराहणा, सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ॥ सू०५॥
छाया-भिक्षुश्च अन्यतरम् अकृत्यस्थान प्रतिषेविता स खलु तस्य स्थानस्य अनालोचितपतिक्रान्तः काल करोति, नास्ति तस्याराधना, स खलु तस्य स्थानस्य आलोचित्तप्रतिक्रान्तः कालं करोति, अस्ति तस्य आराधना । भिक्षुश्व अन्यतरम् अकृत्यस्थानं प्रतिपेविता तस्य खलु एवं भवति-पश्चादपि खलु अहं चरमकालसमये एतस्य स्थानस्य आलोचयिष्यामि यावत् प्रतिपत्स्ये, स खलु तस्य स्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्तः कालं करोति नास्ति तस्य आराधना, स खलु तस्य स्थानस्य पालोचितप्रतिक्रान्तः कालं करोति, अस्ति तस्य आराधना! भिक्षुश्व अन्यतरम् अकृत्यस्थानं प्रतिषेविता, तस्य खलु एवं भवति-यदि तावत् श्रमणोपासका अपि कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्तारो भान्ति, किमङ्ग ! पुनरहम् अन्नपन्निकदेवत्वमपि नोलप्स्ये इति कृत्वा स खलु तस्य स्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्तः कालं करोति, नास्ति तस्य आराधना, स खलु तस्य स्थानस्य, आलोचितप्रतिक्रान्तः कालं करोति, अस्ति तस्य आराधना, तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! ॥ सू० ५॥
इति दशमशतकस्य द्वितीयोद्देशकः समाप्तः॥ टीका-इतः पूर्व भिक्षुपतिमा आराधिता भवतीत्युक्तम् अथ आराधना यथा न भवति, यथा च भवति तथा दर्शयन्नाह-'भिक्खू य' इत्यादि, भिक्खूय अन्न यरं अकिच्चट्ठाणं पडि सेविता, से णं तस्य ठाणरस अणालोइयपडिकते कालं
आराधनावक्तव्यता'भिक्खू य अन्नयर अकिच्चट्ठोण पडिसेवित्ता' इत्यादि। टीकार्थ-इसके पहिले भिक्षुपतिमा आराधित होती है, ऐमा कहा गया है अब मूत्रकार हम बात को इस सूत्र द्वारा कहते हैं कि कैसे आराधना होती है और कैसे आराधना नहीं होती है। 'भिक्ख य अनयर अकिञ्चटाण पडिसेविता, से ण तस्ल ठाणस्त अणालोइय
આરાધના વ્યક્તવ્યતા “भिक्खू य अन्नयर अकिच्चट्ठाणं पडिसेवित्ता" त्यात
ટીકાર્થ-આગલા સૂત્રને અને એવો ઉલ્લેખ થયે છે કે “અમુક સંજોગોમાં જ ભિક્ષપ્રતિમાં આરાધિત થાય છે” હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે આરાધના કેવી રીતે થાય છે. અને કેવી રીતે આરાધના થતી નથી –
___ " भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चट्ठाणं पडिसेवित्ता, से ण तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते कालं करेइ, नत्थि तस्स आराहणा" | साधु द्वारा सत्य
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श० १० उ० २ सू० ५ आराधनास्वरूपनिरूपणम् ६३ करेइ, नत्यि तस्म आराहणा' भिक्षुः साधुश्चेत् अन्यतरत् , एकतरम् , अकृत्यस्थानं-पापस्थानं, प्रतिषेविता अकृत्यस्थानसेवकः भवेत् स खलु भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्तः आलोचनप्रतिक्रमणमकृत्वैव कालं करोति तदा नास्ति तस्य भिक्षोः अनालोचितप्रतिक्रान्तस्य आराधना, अत्र च शब्दश्चेदर्थे वर्तमानः सन् भिक्षो रकृत्यस्थानासे वनस्य प्रायेणासम्भवप्रदर्शनपरोऽवसेयः । 'से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकते कालं करेइ, अत्थि तस्स आराहणा' स खलु भिक्षुः अकृत्यस्थानं प्रतिषेविता तस्य अकृत्यस्थानस्य आलोचितप्रतिक्रान्तः सन् आलोचनप्रतिक्रमणं कृत्वा कालं करोति चेत् तदा अस्यभिक्षोः आलोचितप्रतिक्रान्तस्य आराधना । अथ अनाराधनामाराधनां प्रकारापडिकंते काल करेह, नस्थि तस्स आराहणा' किसी साधु ने यदि कदा चित् किसी पापस्थानका सेवन कर लिया हो और फिर उसने उस अकृत्यस्थानकी आलोचना प्रतिक्रमण न किया हो-इस तरह आलो. चनो प्रतिक्रमण किये विना ही यदि वह काल कर जाता है तो उस अनालोचित अप्रतिक्रान्त साधुको आराधना नहीं होती है। यहां "च" शब्द "यदि" अर्थमें प्रयुक्त हुआ है। और उससे ऐसा अर्थ निकलता है कि भिक्षु द्वारा अकृत्यस्थानका सेवन होना प्रायः असंभव है। 'से जनस्स ठाणस्स आलोइयपडिरते काल करेइ-अस्थि तस्स आराहणा' परन्तु अकृत्य स्थानका सेवन करने वाले साधुने यदि उस अकृस्यस्थान की आलोचना प्रतिक्रमण कर लिया है और बाद में उसका मरण हो गया है तो वह आराधक है-अर्थात् उसको आराधना होती है। સ્થાનનું સેવન થઈ ગયું હોય અને ત્યાર બાદ તેના દ્વારા તે અકૃત્યસ્થાનની આલેચના થઈ ન હોય અને પ્રતિક્રમણ (પ્રાયશ્ચિત્ત) પણ થયું ન હોય, આ રીતે પાપથાન સેવનની અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના જે તેનું મૃત્યુ થઈ જાય, તે તે અનાચિત અને અપ્રતિક્રાન્ત સાધુ દ્વારા આરાધના થઈ છે એમ भनातुनथी, ५९ सयभनी विराधना ययेबी गाय ®. मी 'च' २७४ • यदि” (न्) ना सभा १५२ये छ. २मा ७४ना प्रयोगा। वो मय નીકળે છે કે ભિક્ષુ દ્વારા અકૃત્યથાનનું સેવન થવાની વાત જ સામાન્ય રીતે तो मसावित छ “ से ण तस्स आलोइय-पडिक्कते काल करेइ अस्थि तस्स आराहणा" ५२न्तु सत्य स्थान सेवन ४२नार साधु द्वारा तनी मायन તથા પ્રતિક્રમણ કરી લેવામાં આવે અને ત્યાર બાદ જે તેનું મરણ થઈ જાય તે તે સ ધુને આરાધક કહેવાય છે. એટલે કે એ સાધુ સંયમન આરાધક જ કહી શકાય છે-વિરાધક ગણાતું નથી. હવે સૂત્રકાર પ્રકારાન્તર દ્વારા (અન્ય
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे न्तरेण प्रतिपादयितुमाह-'भिक्खू य' इत्यादि, 'भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चट्ठाणं पडिसे वित्ता तस्स ण एव भवइ-पच्छा वि णं अह चरमकालसमयंसि एयरस ठाणस्स आलोएस्सामि जाव पडिवज्जिस्मामि' भिक्षुः साधुश्चेत् अन्यतरत्एकतरम् , अकृत्यस्थानं प्रनिषेविता अस्ति तस्य खलु अकृत्यस्थानप्रतिपेवितुः “साधोः एवं वक्ष्यमाणरीत्या मनमि भावना भवति-पश्चादपि खलु अहं चरमपालसमयेऽपि एतस्य स्थानस्य एतद् अकृत्यस्थानम् आलोचयिष्यामि यावत् प्रतिक्रमिष्यामि, प्रतिपत्स्ये प्रायश्चित्तं स्वीकरिष्यागि, किन्तु-' से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिक जाव नत्थि तस्स आराहणा' स खलु पूर्वोक्तभावनावान् अकृस्यस्थानमतिपेपिता भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य पश्चादपि चरमकालसमये अनालोचितप्रतिक्रान्तः आलोचनप्रतिक्रमणमकृत्वैव यावत् कालमासे काल करोति तर्हि नास्ति तस्य अनालोचितप्रतिक्रान्तस्य भिक्षोराराधना । अथ चेत्____ अब सूत्रकार प्रकारान्तर से अनाराधना और आराधनाका प्रति.पादन करते हैं-'भिक्खू य अन्नयरं अकिञ्चट्ठाण पडिसेवित्ता तस्स ण __ एवं भवइ, पच्छा विणं अहं चरसकालसमयसि एयरस ठाणस्स
आलोएस्सासि जाव पडिवजिस्मामि' यदि कोई साधु अकृत्यस्थानका प्रतिसेवन कर चुका है और बाद में उसके मन में ऐसी भावना उठी है कि जब मेरे मरने का समय आवेगा तय में इस अकृत्य स्थानकी आलोचना कर लूंचा यावा प्रायश्चित्त ले लू गा और वह 'तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिझते जाव नस्थि तस्स आराहणा' इस प्रकारसे उस अकृत्यस्थानकी मरणकालमें भी आलोचना एवं प्रतिक्रमण नहीं करके काल अवलर में काल करता है तो उस अनालोचित-अप्रतिक्रान्त भिक्षु को आराधना नहीं होती है। और यदि वह 'तस्स ठाणस्स आलोइयપ્રકારે) આરાધના અને અનારાધનાનું પ્રતિપાદન કરે છે–
" भिक्खु य अन्नयर अकिञ्चट्ठाणं पडिसेवित्ता तस्स ण एव भवइ पच्छा वि णं अहं चरमकालसमयसि एयरस ठाणस्त आलोएस्सामि, जाव पडिवजिस्मामि" કઈ એક સાધુ દ્વારા અકૃત્યસ્થાનનુ સેવન થઈ જાય છે ત્યાર બાદ તેના મનમાં એ વિચાર આવે છે કે જ્યારે મારો મરણ કાળ નજીક આવશે, ત્યારે હું मा मत्यस्याननी मायोयना, प्रायश्चित्त माहिरीश त्या२ मा “ तस्स ठाणस्स-अणालोइयपडिकते जाव नस्थि तस्त आराहणा" ते मइत्यस्य ननी मातोयना આદિ કર્યા વિના તે સાધુ કાળને અવસર આવતા કાળ કરી જાય છે તો એવી પરિસ્થિતિમાં તે અનાચિત અને અપ્રતિકાન્ત સાધુ દ્વારા આરાધના થઈ ગણાતી
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्किाटीका श० १० उ० २ सू० ५ आराधनास्वरूपनिरूपणम् ६५ ' से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकंते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा' स खलु तथाविधभावनावान् भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य पश्चात् चरमकालसमये आलोचितः आलोचनप्रतिक्रमणं कृत्वैव कालं करोति तदा अस्ति भवत्येव हि तस्य आलोचितपतिक्रान्तस्य भिक्षोः आराधना, इति भावः । पुनरपि प्रकारान्तरेण अनाराधनामाराधनां प्रतिपादयति-'भिक्खू य अन्नयरं अकिच्चट्ठाणं पडिसेवित्ता तस्सणं एवं भवइ-जइ ताव समणोबासगा वि कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवंति, किमंगपुणअहं अन्नपन्नियदेवत्तणं पि णो लभिस्सामि त्ति कटु' भिक्षुः साधुश्चेत् अन्यतरत्-एकतमम् अकृत्यस्थानं, प्रति पेविता भवेत् , तस्य खलु अकृत्यस्थाननिषेवितुः साधोः मनसि एवं वक्ष्यमाणरीत्या विचारो भवति-यदि तावत् इति वाक्यालङ्कारे श्रमणोपासका अपि कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेपु, देवलोकेषु देवतया देवत्वेन उपपत्तारो भवन्ति, पडिकते कालं करेह अस्थि तस्स आराहणा' उस अकृत्य स्थानकी अपने चरमकालके समय में आलोचना एवं प्रतिक्रमण कर लेता है तो उस आलोचित प्रतिक्रान्त साधु को आराधना होती है। अब पुनः प्रकारान्तरसे अनाराधना और आराधना का सूत्रकार कथन करते हुए कहते हैं-भिक्खू य अन्नयरं अकिञ्चट्ठाणं पडिसेवित्ता तस्स णं एवं भवइ जइ ताव समणावासगा वि कालमासे काल किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्तीए उववत्तारो अवंति, किमंग पुण अहं अन्नपन्निय देवतणं पि णा लभिस्लामि त्तिक?' यदि किसी भिक्षुने कदाचित् किसी पापस्थानका प्रतिसेवन कर लिया है और फिर उसके मनमें ऐसा विचार आया कि जय श्रमणापासक भी कालमास में काल कर किसी नथी. ५२न्तु न त तस्स ठाणस्स आलोइयपडिक्कते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा" साधु द्वारा पोताना महत्यसेवनना अन्त मासायनश सेवामा આવે અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરી લેવામાં આવે, તો તે આચિત અને પ્રતિક્રાન્ત સાધુ દ્વારા આરાધના થઈ ગણાય છે. હવે પ્રકારાન્તરથી સૂત્રકાર અનારાધના मन माराधनानु नि३५ ४२ छ-" भिक्खू य अन्नयरं अकिञ्चट्ठाणं पडिसेवित्ता तस्स णं एवं भवइ जइ तोव समणोवासगा वि कालमासे काल किच्चा अन्नयरेस देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवति, किमग पुण अह अन्नपन्निय देवत्तणं वि णो लभिस्वामि त्ति कट्ट" असे साधु द्वा२१ ४था२४ 8 मत्यस्थाननु સેવન થઈ જાય છે ત્યારબાદ તેના મનમાં એ વિચાર આવે છે કે જે શ્રમપાસક પણ કાળને અવસર આવતાં કાળ કરીને કેઈ એક દેવલોકમાં દેવની
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीयो तदा किमङ्ग पुनः-किमुत वक्तव्यम्-अहम् अन्नपन्निकदेवत्वमपि-अन्नपन्निका व्यन्तरनिकायविशेषास्तत्सम्बन्धिदेवत्वमपि नोपलप्स्ये ? तत्तु अवश्यमेव लप्स्ये, इति कृत्वा विचार्य, ' से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकंते कालं करेइ, नत्थि तस्स आराहणा' स खलु उपर्युक्तविचारकर्ता भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य अनालोचित-प्रतिक्रान्तः सन् आलोचनप्रतिक्रमणमकृत्वैव कालं करोति चेत् तदा नास्ति तस्य अकृत्यस्थानानालोचितप्रतिक्रान्तस्य भिक्षोराराधना । अथचेत-से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिकते कालं करेइ, अस्थि तस्स आराहणा' स खलु अकृत्यस्थाननिषेविता भिक्षुः तस्य अकृत्यस्थानस्य आलोचितपतिक्रान्तः आलोचनप्रतिक्रमणं कृत्वा कालं करोति चेत्तदा अस्ति भवत्येव, तस्य भिक्षोराराधना इति भावः । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-' सेवं एक देवलोक में देव की पर्याय से उत्पन्न हो जाते हैं तो फिर मैं क्या व्यन्तरनिकाय विशेष अन्नपन्निक देवत्व को भी प्राप्त नहीं कर सकूँगाअवश्य ही प्राप्त कर लूगा इसमें तो कोई कहने जैसी बात ही नहीं है ऐसा विचार कर 'से णं तस्स ठाणस्त अणालोइयपडिकंते काल करेइ, नत्थि तस्स आराहणा' यदि वह पापस्थान सेवनकर्ता साधु उस पापस्थान की आलोचना एवं प्रतिक्रमण नहीं करता है और कालधर्मगत हो जाता है तो ऐसे उस साधुको ओराधना नहीं होती है। 'सेणं तस्स ठाणस्न ओलोहयपडिकंते काल करेइ, अस्थि तस्त आराहणा' और यदि वह पापस्थान सेवन कर्ता उस निषेवित पापस्थानकी आलो. चना प्रतिक्रमण कर लेता है बादमें यदि वह काल करता है तो उस आलोचन प्रतिक्रमण का साधु को आराधना होती ही है। अन्त में गौतमस्वामी भगवान् के वचनोंमें सत्यता का प्रतिपादन करने के પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે શું હું વ્યન્તરનિકાય વિશેષ અન્નપશ્વિક દેવત્વને પણ શું પ્રાપ્ત નહીં કરું? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અવશ્ય એ પ્રકારની દેવ पर्याय ताई पास ४0 शीश मा प्ररने विया२ ४शन “से णं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकते काल करेइ, नत्थि तस्स आराहणा" पा५स्थानk સેવન કરનારે સાધુ તે પાપસ્થાનની આલોચના આદિ કર્યા વિના મરણ પામે, तोता द्वारा माराधना थती नथी. “से णं तस्स ठाणस्त आलोइयपडिकंते काल करेइ, अत्थि तस्स आराहणा" ५२न्तु ते साधु पात सेवेसा पा५. સ્થાનની આલોચના, પ્રતિક્રમણ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યા બાદ મરણ પામે, તે તેને આરાધક જ કહેવાય છે. હવે મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને गौतम स्वामी ४ छ.-"सेव भते ! सेव भते ! ति" " भगवन् ! मापनी
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैटिका
१० उ० ३ तृतीयोदेशकस्य विषयविवरणम्
६७
भंते ! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्न ! तदेवं भवदुक्तं सर्वं सत्यमेत्र, हे भदन्त ! तं देव भवदुक्तं सर्वं सत्य मेवास्तीति ॥ सू० ५ ॥
इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादि पदभूपित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल प्रतिविरचिता श्री " भगवती " सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां दशमशनकस्य द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥ सू० १०- २॥ ॥ अथ तृतीयोदेशकः प्रारभ्यते ॥
दशशत के तृतीयोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्
राजगृहुं नाम नगरम्, देनः किम् आत्मशक्त्या चतुःपञ्च देवावासान् व्यतिक्रामेत् ? अल्पद्धिको देवो महर्द्धिकदेवस्य मध्यभागेन व्यतिव्रजेत् किम् ? समर्द्धिको देवः समद्धिकदेवस्य मध्य मध्यमागेन किं व्यतिव्रजेत् ? कि विमोध व्यतिव्रजेत्, किंवा अविमो व्यतित्रजेत् ? कि पूर्व विमोल व्यतिव्रजेत् ? किंवा पूर्व व्यतित्रज्य विमोलिये 'सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति' ऐसा कहते हैं । इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ए ॥ सू० ५ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृन भगवतीसूत्र " की प्रियदर्शिनी व्याख्या का दसवें शतकका द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥ १०-२॥ तीसरे उद्देशका प्रारंभ
((
दशवें शतक के इस तीसरे उद्देशेमें जो विषयका विवरण किया गया है सक्षेप से इस प्रकार है- राजगृहनगर देव क्या अपनी शक्ति से चार पांच देवावासों को उल्लङ्घन कर जा सकता है ? अल्पऋद्धिवाला देव महाऋद्धि वाले देव के बीचसे होकर जा सकता है क्या ? समद्धिक देव समद्धिक देव के बीच से होकर क्या जा सकता है ? यदि जा सकता है तो क्या उसे विमोहित करके जा सकता है या विना विमोहित વાત સત્ય છે. હે ભગવન્ ! આપે આ વિષયનુ જે પ્રતિપાદન કંર્યું તે સ થા सत्य छे. આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વ'દા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને એસી ગયા. !! સૂપ ॥
८८
જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતીસૂત્ર ''ની 'પ્રિયદશિની વ્યાખ્યાના દસમા શતના બીન્ને ઉદ્દેશક સમાપ્ત ॥૧૦~૨રા દશમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
દશમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સોંક્ષિપ્ત વિવરણુ નીચે પ્રમાણે છે–રાજગૃહ નગરમાં ગોતમ સ્વામી દ્વારા મહાવીર પ્રભુને પૂછાયેલા પ્રશ્નો-શુ દેવ પેાતાની શક્તિથી ચાર પાચ દેવાવાસેાનુ ઉલ્લઘન કરીને જઈ શકે છે ખરા ? અલ્પઋદ્ધિવાળે મહામૃદ્ધિવાળા દેવની વચ્ચે થઈને જઈ શકે છે ખરા ? સમદ્ધિક (સમાન ઋદ્ધિવાળા ) દેવ થ્રુ સમદ્ધિક દેવની વચ્ચે થઈને જઇ શકે ખરા? જો જઇ શકતા હોય તે શું વિમેાહિત કરીને જઈ શકે છે, કે વિમાહિત કર્યાં વિના જઈ શકે છે? જે વિમાહિત કરીને જઇ શકતા હોય,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફૂટ
भगवती सूत्रे
हयेत् ? महर्द्धिको देवः अल्पर्द्धिकदेवस्य मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? महर्द्धिकदेवः अल्पदिकं विमोह्य व्यतित्रजेत् ? अविमोल वा व्यतित्रजेत् ? महर्द्धिकदेवः किम् पूर्व विमो, पश्चात् व्यतित्रजेत् ? किंवा पूर्व व्यतित्रज्य पश्चाद् विमोहयेत् ? असुरकुमारसम्बन्धेऽपि तथैव प्रश्नोत्तरम्, अल्पर्द्धिकदेवो महर्द्धिकदेव्याः मध्यमध्येन व्यवित्रजेत् ? समर्द्धिकदेवः समर्द्धिकदेव्या मध्यमध्येन व्यतित्रजेत् ? अल्पर्द्धिकदेवी महर्द्धिकदेवस्य मध्यमध्येन व्यतित्रजेत् ? महर्द्धिकत्रैमानिकी देवी अल्पवैिमानिकदेवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? अल्पर्द्धिकदेवी महर्द्धिकदेव्या करके जा सकता है ? यदि विमोहित करके जा सकता है तो क्या वह उसे पहिले से विमोहित कर देता है ? या बीचमें से होकर निकलने के बाद उसे विमोहित कर देता है ? महर्द्धिक देव अल्पर्द्धिक देव के बीच में से होकर निकल सकता है क्या ? यदि निकल सकता है तो क्या वह उसे विमोहित करके निकल सकता है ? या विना विमोहित करके निकल सकता है ? यदि विमोहित करके निकल सकता है तो क्यों वह उसे निकलने के पहिले विमोहित कर देता है या निकल करके उसे विमोहित कर देता है ? असुरकुमार सम्बन्धमें भी इसी प्रकारके प्रश्न और उत्तर अल्पर्दिक देव महर्द्धिक देवी के बीच से होकर निकल 'सकता है क्या ? समर्द्धिक देव समर्द्धिक देवी के बीच से होकर निकल सकता है क्या ? अल्पर्द्धिक देवी महर्द्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या ? अल्पर्द्धिक देवी महर्द्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या ? महर्दिक वैमानिकी देवी अल्पर्द्धिक वैमानिक देव के बीच से होकर निकल सकती हैं क्या? इस प्रकार से
તે શું તે તેને પહેલેથી જ વિમાહિત કરી નાખે છે, કે વચ્ચે થઇને નીકળ્યા પછી વિમાહિત કરી નાખે છે? મહદ્ધિક દેવ શુ` અપ ઋદ્ધિવાળા દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરા? જો નીકળી શકતા હાય તે શુ તેને વિમેાહિત કરીને નીકળે છે, કે વિમેાહિતકર્યા વિના નીકળે છે? જો વિમાહિત કરીને નીકળતા હાય, તા શું તે તેને પહેલેથી જ વિમાહિત કરી નાખે છે, કે વચ્ચે થઈને નીકળ્યા પછી વિમાહિત કરી નાખે છે? અસુરકુમાર વિષે પણ આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરાનું કથન અપશ્ર્વિક દેવ મહદ્ધિક દેવીના વચ્ચેથી નીકળી શકે છે ખરા? સમદ્ધિક દેવ સમહિઁક દેવીના વચ્ચેથી નીકળી શકે છે ખરા ? અપઊિઁક દેવી શુ' મહદ્ધિક દેવની વચ્ચેાવચ્ચ થઈને નીકળી શકે છે ખરી ? અપદ્ધિક દેવી શુ' મહદ્ધિક દેવીની વચ્ચેાવચ્ચ થઈને નીકળી શકે છે ખરી ? મહદ્ધિક વૈમાનિક દેવી શુ. અપકિ વૈમાનિક દેવની વચ્ચે થઈને
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ६९ मध्यमध्येन व्यतिक्रामेत् ? एवं समर्दिकदेव्याः समद्धिकदेव्या साकम् आलापकः, महद्धिकवैमानिक्याः अल्पर्द्धिकवैमानिक्या सह आलापकः, महर्द्धिकदेवी विमोह्य व्यतिव्रजेत् ? अविमोह्य वा व्यतिव्रजेत् , धावतोऽश्वस्य 'खु, खु' शब्दोच्चारणे प्रश्नोत्तरम् , भाषाणां द्वादशपकाराः।'
देवस्वरूपवक्तव्यता। मूलम् - " रायगिहे जाव ऐवं वयासी-आइड्डीएणं भंते ! देवे जाव चत्तारि पंचदेवावासंतराइं वीइवएज्जा ते णं परं परिड्डीए? हंता, गोयसा? आइड्डीएणं तंचेव, एवं असुरकुमारे वि, नवरं असुरकुमारावासंतराइं सेसं तंचेव। एवं असुरकुसारे वि, नवरं असुरकुमारा वासंतराइं सेसं तंचेव।एवं एएणं कमेणं जाव थणियकुमारे। एवं वाणमंतरजोइस वेमाणिय जाव तेणं परपरिड्डीए। अप्पिड्डीए णं अंते! देवे महिड्डियस्त देवस्स मज्झमज्झेणं वीइवइज्जा ? णो इणटे सभट्टे। समिड्दिए णं भंते ! देवे समड्डियस्स देवस्स मज्झं मज्झेणं वीइवएज्जा? णो इणटे, समटे पमत्तं पुण वीइवइज्जा। सेणं भंते ! किं विमोहित्ता पभू, अविमोसमद्धिक देवीका समर्द्धिक देवी के साथ आलापक, महर्द्धिक वैमानिकी का अल्पद्धिक वैमानिकी के साथ आलापक, महद्धिक देवी विमोहित करके निकलती है, या अविमोहित करके निकलती है ? दौड़ते हुए घोड़े के खु खुइस प्रकार के शब्दोचारण में प्रश्नोत्तर. भाषाओं के १२ प्रकार। નીકળી શકે છે ખરી ? એજ પ્રમાણે સમદ્ધિક દેવીને સમદ્ધિક દેવીની સાથે આલાપક, મહદ્ધિક વૈમાનિક દેવીને અલ્પદ્ધિક વૈમાનિક દેવીની સાથે આલાપક, મહદ્ધિક દેવી વિહિત કરીને નીકળે છે કે વિહિત કર્યા વિના નીકળે છે? દેડતા ઘડાના “ખુ ખુ” આ પ્રકારના શબ્દચ્ચારણની અપેક્ષાએ પ્રશ્નોત્તર ભાષાઓના ૧૨ પ્રકાર. આ બધા વિષયનું આ ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન થાય છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
हिता पसू ?' गोयमा ! विमोहेचा पभू, णो अविमोहेत्ता पभू, से भंते! किं पुद्धिं विमोहेत्ता, पच्छा वीइवएज्जा, पुविं वीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा ? गोयमा ! पुधिं विमोहेत्ता पच्छा वीइवपज्जा, णां पुत्रं वविता पच्छा विमोहेज्जा, महिडिए णं भंते! देवे अपिडियस मज्झं सज्झेणं वीइवएज्जा ? हंता, वीइवएज्जा | सेणं ते! किं विमोहित्ता पसू ? अविमोहिता पभू ? गोयमा ! विमोहेत्तावि पभू, अविमोहेत्ता वि पभू । से णं भंते ! किं पुत्रिमोहन्ता, पच्छा वीइवइज्जा, पुत्रिं वोइवइत्ता, पच्छा विमोहेज्जा ? गोयमा ! पुधिं वा विमोहेत्ता, पच्छा वोइवएज्जा, पु िवा वविता, पच्छा विमोहेज्जा । अपिडिएणं भंते! असुरकुमारे महिड्डियस्त असुरकुमारस्स मज्झं मज्झेणं वीइवएज्जा ? णो इणट्टे समद्धे । एवं असुरकुमारेण वि, तिन्नि आलावगा भाणियन्त्रा, जहा ओहिए णं देवेणं भणिया, एवं जाव थणिवकुमारे णं । वाणमंतरजोइसियवे माणिएणं एवं चेत्र । अप्पड्डिणं भंते! देवे महट्टियाए देवीए मझं मज्झेणं बीइवएज्जा ? जो इट्टे समट्ठे । समड्डिएणं भंते! देवे समडि या देवी मज्झं मज्झेणं.? एवं तहेव देवेण य, दवीए य, दंडओ भाणियत्वो जाव वेमाणियाए । अप्पडियाणं भंते! देवी महड्डियस्स देवस्स मज्झं मज्झेणं, एवं एसो वितइओ दंडओ भाणिवो जाव महड्डिया माणिणी अप्पड्डियस्स वेमणियस्स मज्झंमझेणं, बीइवएज्जा | अप्पड्डिया णं भंते! देवी महिड्डियाए देवीए मझं मज्झेणं वोइवएज्जा ? णो इणट्टे समट्टे । एवं सम
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
७१
डिया देवी समडियाए देवीए तहेव, महड्डियावि देवी अप - याए देवीए तहेव, एवं एक्केक्के तिन्नि आलावगा भाणियवा, जाव महड़ियाणं भंते! वेमाणिणी अप्पट्टियाए वैमाणिणीए मज्झं मज्झेणं वीइवएज्जा ? हंता, वीइवएज्जा । सा अंते ! किं विमोहित्ता पभू, तहेव जात्र पुयिं वा वीइवइत्ता, पच्छा विमोहेज्जा, एए चत्तारि दंडगा || सू० १ ॥
"
छाया - - राजगृहे यावत् एवम् अवादीद - आत्मद्धर्चा खलु भदन्त ! देवा यावत् चत्वारि पञ्च देवावासान्तराणि व्यतिव्रजति तेन परं परद्धर्चा ? हन्त, गौतम ! आत्मद्धय खलु तदेव, एवम् असुरकुमारोऽपि, नव(म् असुरकुमारावासान्तराणि, शेषं तदेव । एवम् एतेन क्रमेण यावत् स्तनितकुमारः, एवं वानव्यन्तरज्योतिष वैमानिका यावत् तेन परं परद्धर्या । अल्पर्द्धिकः खलु भदन्त ! देवः महर्द्धिकस्य देवस्य मध्य मध्येन व्यतित्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः समर्द्धिकः खलु भदन्त ! देवः समर्द्धिकस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतित्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः, प्रमत्तं पुनः व्यतिव्रजेत् । स खलु भदन्त ! किं विमोह्य प्रभुः अविमोह्य प्रभुः ? गौतम विमा प्रभुः, नो अविमो प्रभुः । स खलु भदन्त १ किं पूर्व विमोह्य पश्चात् व्यतिव्रजेत् ? पूर्वं व्यतित्रज्य पश्चात् विमोहयेत् ? गौतम ! पूर्वं विमोह्य पात् व्यतिव्रजेत्, नोपूर्वं व्यतिव्रज्य पश्चात् त्रिमोहयेत् । महर्द्धिकः खलु भदन्त ! देवः अल्पर्द्धिकस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? हन्त । व्यतिव्रजेत् । स खलु भदन्त ! किं विमोह्य प्रभुः ? अविमोह्य प्रभुः ? गौतम ! विमोह्यापि प्रभुः अविमोह्यापि प्रभुः, स भदन्त ! किं पूर्वे विमद्य पश्चात् व्यतिव्रजेत् ? पूर्वं व्यतिव्रज्य पश्चात् त्रिमोहयेत् ? गौतम ! पूर्व वा त्रिमोद्य पश्चात् व्यतिव्रजेत् पूर्ववा व्यतिव्रज्य पश्चाद् त्रिमोहयेत् | अल्पर्द्धिकः खलु भदन्त ! असुरकुमारो महर्द्धिकस्य असुरकुमारस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः । एवम् अमुरकुमारेऽपि त्रयः आलापका भणितव्याः, यथा औधिकेन देवेन भणिताः, एवं यावत् स्वनितकुमाराणाम् । वानव्यन्तरज्योतिषिक- वैमानिकेन एवमेव, अल्पर्द्धिकः खलु भदन्त ! देवो महर्द्धिकायाः देव्या मध्यमध्येन व्यवित्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः । समर्द्धि'कः खलु भदन्त ! देवः समर्द्धिकायाः देव्याः मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? एत्र तथव, देवेन च, देव्या च दण्डको भणितव्यो यावत् वैमानिक्या । अल्पर्द्धि
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
भगवतीसूत्रे का खलु भदन्त ! देवी महद्धि कस्य देवस्य मध्यमध्येन ? एवम् एपोऽपि तृतीयो दण्डको भणितव्यः, यावत् महद्धि का वैमानिकी अल्पर्द्धि कस्य वैमानिकस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? हन्त, व्यतिव्रजेत् , अल्पर्धिका खलु भदन्त ! देवी महर्द्धिकाया देव्या मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? नायमर्थः समर्थः । एवं समर्द्धि का देवी समद्धि काया देव्याः, तथैव । महद्धि काऽपि देवी अल्पर्धि काया देव्यास्तथैव । एवम् एकैकस्मिन् त्रयस्त्रयः आलापकाः भणितव्याः, यावत् महर्द्धि का खलु भदन्त ! वैमानिकी अल्पर्धि काया वैमानिक्याः मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? हन्त, व्यतिव्रजेत् । सा भदन्त ! किं विमोह्य प्रभुः, तथैव यावत् पूर्व वा व्यतिव्रज्य, पश्चात् विमोहयेत् , एते चत्वारो दण्डकाः ।। मू० १ ॥ ___टीका-द्वितीयोदेशकान्ते देवत्वमुक्तम्-अथ तृतीयोद्देश के देवप्ररूपणाममिधातुमाह-' रायगिहे ' इत्यादि, 'रायगिहे जाव एवं वयासी'-राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवसृतः, धर्मोपदेशं श्रोतुं पर्पद निर्गच्छति, धर्मोपदेशं श्रुत्वा पतिगता पर्पत् । ततः शुश्रूपमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः गौतमो भगवन्तम् एवं वक्ष्यमाणरीत्या अवादीत्-'आइडिए णं भंते ! देवे जाव चत्तारि
देवस्वरूपवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं वघासी' इत्यादि । टीकार्थ-द्वितीय उद्देशक के अन्तमें देवत्व कहा गया है। सो अब इस तृतीय उद्देशकमें सूत्रकार उसी देवत्वकी प्ररूपणा कर रहे हैं'रायगिहे जाव एवं वयासी' यहां यावत् शब्दसे इस प्रकार पाठ ग्रहण किया गया है-राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे. धर्मोपदेश सुन नेके लिये नगर से परिषद उनके पास आई और धर्मोपदेश सुनकर फिर वह वापिस चली गई। बाद में प्रश्न पूछनेकी इच्छासे युक्त हुए गौतम ने विनयके साथ दोनों हाथ जोड़कर प्रभु से इस प्रकार पूछा
દેવ સ્વરૂપ વક્તવ્યતા "रायगिहे जाव एवं वयासी" त्या
ટીકાઈ–બીજા ઉદ્દેશાને અને તે દેવત્વનો ઉલ્લેખ થયેલ છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને આ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં સૂત્રકારે એ દેવત્વની પ્રરૂપણું કરી છે
" रायगिहे जाव एव वयासी" माही " जाव (यावत् )" ५४थी ! પ્રકારને પાઠ ગ્રહણ કરાવે છે-રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર સ્વામી પધાર્યા તેમના ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે નાગરિકની પરિષદ નીકળી. મહાવીર પ્રભુને વંદ ન રરકાર કરીને તથા તેમને ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી. ત્યાર બાદ પ્રશ્ન પૂછવાની ઈચ્છાવાળા ગોતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક બને હાથ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० १० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ७३, पंच देवावासंतराई वीइवयइ, तेण परं परिडीए ? ' हे भदन्त ! आत्मद्वर्या स्व. शक्त्या खलु देवः यावत् एकं, द्वे, त्रीणि, चत्वारि, पञ्च वा देवाऽऽवासान्तराणि देवाऽऽवासविशेषान् व्यतित्रजति-उल अन्य गच्छति तेन परं-ततः परं तदने पर
र्या परशक्त्या व्यतिव्रजति किम् ? भगशनाह-'हंता, गोयमा! आइडीए ण. तंचेच' हे गौतम ! हन्त सत्यम् आत्मर्या स्वशक्त्या खलु देवस्तदेव यावत्एकं, द्वे, त्रीणि, चत्वारि, पञ्च वा देवाऽऽवासान्तराणि व्यतिव्रजति-उल्लङ्घन्य गच्छति, ततः परं तदने परर्या व्यतिव्रजति, इतिभावः, एवं असुरकुमारे वि' एवंपूर्वोक्तरीत्या सामान्यदेववदेव असुरकुमारोऽपि आत्मर्या यावत् चत्वारि पञ्च वा असुरकुमारावासान्तराणि व्यतिव्रजति, ततः परं परर्या व्यतिव्रजति । इत्यभिप्रायेणैवाह-'नवरं असुरकुमारावासंतराइं, सेसं तंचेव' नवरम् सामान्य. 'आइडिएणं भंते! देवे जाव चत्तारि पंच देवावासंतराई वीइवएजा, तेण पर परिड्डिए' हे भदन्त ! सामान्य देव पहिले आत्मऋद्धि-स्वशक्ति द्वारा यावत्-एक, दो, तीन, चार अथवा पांच देवाबासविशेषोंको उल्लङ्घन करके जाता है क्या? उसके आगे फिर क्या वह दूसरेकी शक्ति द्वारा जाता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा!' हां, गौतम! घात ऐसी ही है कि 'आइडीए णं तं चेव' सामान्य देव पहिले तो एक, दो, तीन, चार अथवा पांच देवावास तक अपनी शक्ति से ही चला जाता है पश्चात् वह आगे दसरेकी शक्तिकी सहायतासे जाता है। 'एवं असुरकुमारे वि' सामान्य देव की तरह असुरकुमार भी अपना शक्ति से ही यावत् चार पांच असुरकुमार देवावासों तक चला जाता है, बाद में वह आगे पर की शक्ति
बहान प्रसन मा प्रभारी पूछ्यु-"आइ दिएणं भते देवे जाव चत्तारि पच देवावासंतराइं वीइवएज्जा, तेण पर परिढिए ?" मगवन् ! सामान्य देव આત્મદ્ધિ દ્વારા–પિતાની શક્તિથી શુ એક, બે ત્રણ, ચાર અથવા દેવાવાસ વિશેનું ઉલઘન કરી શકે છે? શું તેના કરતાં પણ વધારે આગળ જવું હોય તો તે અન્યની શક્તિ દ્વારા જાય છે ?
मडावी२ असुने। उत्तर-" आइढिएणं त चेव'(डी, गौतम! सामान्य દેવ શરૂઆતના ચાર પાંચ દેવાવાસોને પિતાની શક્તિ વડે જ ઉલ ઘી જાય છે. પણ તેના કરતાં વધારે આગળ જવું હોય, તે તે બીજાની શક્તિની सहायताथी तयछे “एवं असुरकुमारे वि" सामान्य पनीरम मसुरभार પણ પિતાની શક્તિથી ચાર અથવા પાંચ અસુરકુમાર દેવાવાસ સુધી જઈ શકે છે, તેના કરતાં આગળ જવું હોય તે તે અન્યની શક્તિની સહાયતાથી જાય છે. भ० १०
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भगवतीसूत्रे
देवापेक्षया विशेषस्तु देवावासान्तरस्थाने असुरकुमारावासान्तराणि बोध्यानि, शेषं तदेव पूर्वोक्तवदेव बोध्यम् । ' एवं एएणं कमेणं जाव थणियकुमारे ' एवमुक्तरीत्या एतेन - सामान्यदेवविषये प्रोक्तेन क्रमेण यावत् - सुवर्णकुमारः, नागकुमारः, विद्युत्कुमारः, अग्निकुमारः, उदधिकुमारः द्वीपकुमारः, दिशाकुमारः, वायुकुमारः, स्तनितकुमारश्चापि आत्मद्धर्चा यावत् चत्वारि पञ्च सुवर्णकुमाराद्यावासान्तराणि व्यतिव्रजति, ततः परं परद्धर्था व्यतिव्रजति, इति भावः, 'एवं वाणमंतरजोइसियवेमाणिय जाव तेण परं परिड्डिए' एत्रम् सामान्यदेवादि -
की सहायता से जाता है। यही बात 'नवरं असुरकुमारावासंतराईसेसं तं चेव' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है. अर्थात् सामान्य देव के देवावासों तक के जाने के कथनमें सामान्य रूपसे देवावासोंका ग्रहण किया गया है - तब कि यहांपर देवावासों के स्थान में असुरकुमारदेवावासका ग्रहण किया है। बाकीका और सय कथन सामान्य देव की तरहसे ही है । ' एवं एएणं कमेणं जाव थणिघकुमारे' इसी तरह से सुवर्णकुमार, नागकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, उदधिकुमार, द्वीपकुमार, दिशाकुमार, वायुकुमार और स्तनितकुमार ये सब भवनपतिदेव भी अपने २ यावत् चार पांच सुवर्णकुमारादि आवासों तक तो अपनी २ शक्ति से ही चले जातें हैं परन्तु इनसे आगे वे दूसरे की शक्ति की सहायता से जाते हैं । 'एवं वाणमंतर जोइसियवेमाणिय जाव तेण परं परड्डिए' सामान्यदेव की तरह ही वानव्यन्तर, ज्योतिषिक
એજ વાત "नव असुरकुमारावासंतराइ, सेस त चेव " मा सूत्रपाठे द्वारा વ્યક્ત થયેલ છે. એટલે કે સામાન્ય દેવના દેવાવાસેાનુ ઉલ્લંઘન કરવા વિષેના આલાપકમાં સામાન્ય રૂપે દેવાવાસાને ગ્રહણુ કરવામાં આવેલ છે. પરંતુ અહિંયાં દેવાવાસાને બદલે અસુરકુમાર દેવાવાસાને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. ખાકીના સમસ્ત કથન સામાન્ય દેવના કથન પ્રમાણે જ સમજવુ. 66 एवं णं कमेण जाव थणियकुमारे " मेन प्रमाणे सुवार्थकुमार, नागठुभार, विद्युत्कुमार अभि शुभार, उदधिभार, द्वीपकुमार, वायुभार भने स्तनितकुमार, मे अघां लवनપતિ દેવે પણ પાત પેાતાના ચાર અથવા પાંચ સુધીના સુવર્ણ કુમાશવાસ આદિ આવાસેા સુધી તે પાત પાતાની શક્તિથી જઇ શકે છે. પરન્તુ તેના કરતાં આગળ જવું હાય તેા અન્યની સહાયતાથી આગળ જાય છે.
८८
एव वाणमतर जोइसिय वेमाणिय जाव तेण परं परढिए " सामान्य हेवनी જેમ વાનન્યન્તર, ચૈાતિષિક અને વૈમાનિક ધ્રુવે, પણ પાત પેાતાની
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ७५ वदेव वानव्यन्तरो ज्योतिषिको वैमानिकश्च यावत् आत्मा एकं, द्वे, त्रीणि, चत्वारि, पञ्च वा वानव्यन्तराधावासान्तराणि व्यतिव्रजति, तेन परं ततः परं परर्या व्यतिव्रजति-इतिभावः । गौतमः पृच्छति-'अप्पट्टिएणं भंते देवे महिडियस्स देवस्स मज्ज मज्जेणं वीइवइज्जा ? ' हे भदन्त ! अल्पदिकः अल्पा ऋद्धिर्यस्य स तथाविधः खलु देवः किं महद्धि कस्य महती ऋद्धिर्यस्य स तथाविधस्य देवस्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, व्यतिव्रजेत् ? व्यति कामेत् किम् ? भगवानाह'णो इणढे सम?' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः-नैतत् संभवति ? गौतमः पृच्छति- समड्डिए णं भंते ! देवे समडियस्स देवस्स मज्जमज्जेणं वीइवएज्जा ? हे भदन्त ! समद्धिकः समा तुल्या ऋद्धिर्यस्य स तथाविधः खलु देवा समद्धिकस्य तुल्यर्द्धिकस्य देवस्य मध्यमध्येन मध्यभागेन किं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह- णो इणहे समढे ' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नैतत्और वैमानिक भी अपनी शक्तिसे तो यावत् चार पांच वानव्यन्तरादि आवासों तक चले जाते हैं. परन्तु इनसे आगे वे दूसरे की शक्ति की सहायतासे जाते हैं।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अप्पड्रिएणं भते ! देवे महडियस्स देवस्स मज्झं मज्झेण वीइवइन्जा' हे भदन्त ! जो देव अल्पऋद्धिवाला होता है वह घड़ी ऋद्धि वाले देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो इणटे समढे' हे गौतम! ऐसी वात संभवित नहीं है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं "समड्डिएण भते! देवे समडियस्त देवस्स मज्झं. मज्झेण वीइवएजा' बराबर की ऋद्धिवाला देव घरायर की ऋद्धिवाले देवके बीचोंबीचसे होकर निकल सकता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- इणढे समढे' हे गौतम! यह बात भी संभवित नहीं है। શક્તિથી તે ચાર અથવા પાંચ વાનવ્યન્તરાદિ આવાસોનું ઉલ્લંઘન કરી શકે છે, પણ તેના કરતાં આગળ જવું હોય તે અન્યની સહાયતાથી જાય છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" अप्पड्दिए ण भते । देवे मह ढियस्स देवस्स मज्झ मज्झेण वीइवइज्जा ?" उ मसन ! म ऋद्धिवाणा व शुमधि द्विपापा દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરો ? ___ महावीर प्रभुने। उत्तर-“णो इणद्वे समठे" है गौतम! मेवी पात સંભવી શકતી નથી,
गौतम स्वाभान प्रश्न-" समहिए णं भंते ! देवे समइढियस्स देवस्स मझ मज्झेण वीरवज्जा ?" 8 लगवन्! मरासनी ऋद्धिवाणो देव બરાબરની દ્ધિવાળા બીજા દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરા?
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
भगवती सूत्रे
संभवति, किन्तु 'पत्तं पुण बीइवइज्जा' प्रमत्तं ममादवन्तं पुनः समर्द्धिकं देवं समद्धि को देवो व्यतित्रजेत्-व्यतिक्रामेत् । गौतमः पृच्छति' से णं भंते! किं विमोहित्तापभू, अविमोहित्ता पभू ? ' हे भदन्त ! स खलु समर्द्धिको देवः कि समर्द्धिकं देवं विमो महिकाद्यन्धकारकरणेन मोहमुत्पाद्य अपश्यन्तमेव तं व्यतिव्रजितुं - व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्थः ? किंवा अविमोह्य महिकाद्यन्धकारा- करणेन मोहमनुत्पाद्यैव पश्यन्तमेत्र तं व्यतिवजितुं व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्थः भवेत् ? भगवानाह - 'गोमा ! विमोहेत्तापभू, णो अविमोहेत्तापभू' हे गौतम! समर्द्धि को -देवः समर्द्धिकं देवं विमोहोत्र मोहमुत्पाद्यैव व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्थो भवति नोनेव खेल अविमोह्य मोहमनुत्पाद्य व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्थो भवतीति भावः । गौतमः
-
परन्तु हां यह बात ऐसे बन सकती है 'पमत्तं पुण वीइवइज्जा' कि जब समद्धिक देव प्रमादवान् - असावधान हो तो उसके बीचोंबीच से होकर दूसरा समर्द्धिक देव निकल सकता । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है से णं भते । किं विमोहित्ता पनू, अविमोहित्ता पभू' हे भदन्त । वह समद्धिक देव दूसरे समद्धिक देवको महिकादिसे अंधकार उपनकर के उसे मोह में गिरा कर उसके नहीं देखने पर उसके बीच में से होकर निकलने में समर्थ होता है ? या महिकादि के अंधकार से मोहित किये बिना ही उसके देखते उसके बीच में से होकर निकलने में समर्थ होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'विमोहेत्ता पण अविमोहेत्ता पन्' समर्द्धिक देव दूसरे समर्द्धिक देवको विना मोह उत्पन्न किये उसके बीचोंबीच से होकर निकल संक
भहावीर अथुने! उत्तर- " णो इणट्ठे समट्ठे " हे गौतम! शेवी वात • सलेवी राहुती नथी. परन्तु मे वात त्यारे ४ सलवी शडे छे. " पमत्त पुण वीइवइज्जा ” } न्यारे ते संभान ऋद्धिवाणी प्रभाहयुक्त (सावधान) होय છે. તેની સાવધાનતાના લાભ લઈને સમાન ઋદ્ધિવાળા દેવ તેની વચ્ચે થઈને नी४जी लय छे. गौतम स्वाभीना अश्न - " से ण भते ! विमोहित्ता पभू, अवि माहित्ता पभू?” हे भगवन् ! ते सभानऋद्धिवाणी हेव जीन समानऋद्धिवाजा દેવને (ધુમસના ) અંધકાર દ્વારા તેને વિમેાહિત કરીને તેની વચ્ચે થઈને ચાહ્યા જાય છે? કે મહિકાદિના અંધકાર દ્વારા તેને વિમાહિત કર્યાં વિના જ તેના દેખતાં જ તેની વચ્ચે થઈને ચાલ્યા જાય છે ?
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयखन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ ० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
ॐ
पृच्छति -' से भंते! किं पुत्रि विमोहेत्ता, पच्छा विश्वएज्जा पुनि ' वीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा ? ' हे भदन्त । स समर्द्धिकः किं पूर्व - प्रथमं, विमो में हम - त्पाद्य, पश्चात् तदनन्तरं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? किंवा पूर्व प्रथमं व्यतित्रज्य - व्यतिक्रम्य, पश्चात् तदनन्तरं विमोहयेत् ? ' भगवानाह - ' गोयमा ! पुत्र विमोहेत्ता पच्छा वीइवएज्जा, णो पुर्वित्र वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा ' हे गौतम ! पूर्व प्रथमं विमोह्य महिकाद्यन्धकारकरणेन मोहमुत्पाद्य, पश्चात् व्यतिव्रजेत् व्यतिक्रामेत्, नो पूर्वं व्यतित्रज्य व्यतिक्रम्य, पश्चाद् विमोहयेत् । गौतमः पृच्छति - 'महिड्डिनेमें समर्थ नहीं हो सकता है वह तो उसे मोह उत्पन्न करके ही उसके aratataसे होकर निकल सकने में समर्थ होता है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' से भंते! किं पुव्वि विमोहित्ता पच्छा वीहवएज्जा, पुच्चि वीवएत्ता पच्छा विमो हेज्जा' हे भदन्त । पहिला समर्द्धिक देव दूसरे समद्धिक देवकी विमोहित करके निक्लने में समर्थ होता है, सो इस पर हमें यह शंका होती है कि क्या वह उसे पहिले मोहित कर देता है तब उसके बीचोंबीच से निकलता है या पहिले निकल जाता है, बाद में उसे मोहित करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'पुवि विमोहेत्ता पच्छा वीहवएजा, जो पुचि वीइवहन्ता पच्छा विमोहेजा' वह समर्द्धिक देव दूसरे समद्धिक देवको पहिले से ही विमोहित करके. अर्थात् सहिकादि के अंधकार करने से मोह उत्पन्न कराके पश्चात् उसके बीचोंबीच से होकर निकल जाता है। ऐसा
भडावीर अलुन। उत्तर-“ गोयमा !" हे गौतम! “ विमोहेत्ता पभू, णो अविमोहेत्ता पभू " 5 समद्धि देव जी महद्धि देवमां भोई उत्पन्न કર્યાં વિના તેની વચ્ચે થઈને જવાને સમથ હાતા નથી, પરંતુ તેને વિમે હિત કરીને જ તેની વચ્ચે થઈને નીકળવાને સમર્થ હાય છે.
गौतम स्वामीनी प्रश्न - " से भते । किं पुव्वि विमोहित्ता पच्छा विइवएज्जा, पुच्चि वीरवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा १ " હે ભગવન ! જે પહેલે સમદ્ધિક ધ્રુવ ખીજા સમધ્ધિક દેવને વિમાહિત કરીને તેની વચ્ચેથી નીકળવાને સમર્થ બને છે, તે શુ તે પહેલાં તેને વિમેાહિત કરી નાખીને ત્યાર બાદ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે, કે પહેલાં તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે અનેત્યાર ખાદ તેને વિમાહિત કરે છે?
भहावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " पुधि त्रिमोहेत्ता पच्छा इज्जा, णो पुत्र वीवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा " ते समद्धि देव मील સમદ્ધિક દેવને માહિત કરીને એટલે કે ધુમસના અધકાર દ્વારા પહેલાં તેને વિમાહિત કરે છે અને ત્યારખાદ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે. પહેલાં
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
GE
भगवतीस्त्रे एणं भंते ! देंवे अप्पड्रियस्स देवस्स मज्जमज्जेणं वीइवएज्जा ? ' हे भदन्त ! महर्द्धिकः खलु देवः अल्पद्धि कस्य देवस्य मध्यमध्येन मध्यभागेन व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् गन्छन् कि ? भगवानाह-'हंता, वीइवएज्जा? हे गौतम ! हन्त, सत्यम् महद्धिकः खलु देवः अल्पर्द्धिकस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् व्यतिक्रामेत् । गौतमः पृच्छति-'से णं भंते ! किं विमोहित्ता पभू, अविमोहित्ता पभू?' हे भदन्त ! स खलु महद्धिको देवः किम् अल्पद्धिकं देवं विमोह्य-मिहिकायन्धकारकरणेन मोहमुत्पाद्य, व्यतिब्रजितुं प्रभुः समर्थः ? कि वा अविमोह्य मोहमनुत्पाध व्यतिबजितुं प्रभुः समर्थों भवति ? भगवानाह- गोयमा ! विमोहेत्ता वि पभू, अविमोहेत्ता वि पभू' हे गौतम ! महद्धिको देवः अल्पदिकं देवं विमोह्यापि मोहनहीं है कि पहिले निकल जावे और बादमें वह उसे मोहित करे।। ___ अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'महिडिए णं भंते । देवे अप्पड्डियस्त देवस्स मज्झ मज्झेण वीइबएज्जा' हे भदन्ती जो देव महद्धिक होता है वह अल्पर्धिक देव के बीचोंबीचसे होकर निकल सकता है क्यो ? इसके उत्तर प्रभु कहते हैं-'हंता, वीइवएज्जा' हां, गौतम निकल सकता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से ण भंते ! किं विमोहेत्ता पभू, अविमोहेत्ता पभू' हे भदन्त ! वह महद्धिक देव जो अल्पद्धिक देव के बीचोंबीचले होकर निकल सकता है सो क्या वह उसे पहिले महिकादि के अंधकार करने से विमोहित कर देता है तब निकलता है, या पहिले उसके बीचमें से होकर निकल जाता है वादमें वह उसे विमोहित कर देता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं'गोयमा! विमोहेत्ता वि पभू, अविमोहेत्ता वि पभू' हे गैातम! वह નીકળી જાય અને ત્યાર બાદ તેને વિહિત કરે, એવું બનતું નથી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પહેલાં તેને વિમોહિત કરવામાં આવે છે અને ત્યાર બાદ જ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"महढिए णं भंते ! देवे अप्पइढियस्स देवस्स मज्झ मज्झेणं वीइवएना” 8 सपन! अधिर द्विवाण हैशु. १५ द्धिवार દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરે?
भावी२ प्रभुने। उत्त२-“हता, वीइवएज्जा" ७, गौतम ! नीजी शछ.
गौतम स्वाभानी प्रश्न-" से ण भते ! कि विमोहित्ता पभू, अविमोहेत्ता पभू १" मावन् ! शुत भद्धि ते सपद्धि हुवन विमोडित शन (મેહિકદિને અંધકાર કરીને તેના દ્વારા તેને વિમોહિત કરીને) તેની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે, કે તેને વિહિત કર્યા વિના તેની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે?
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् ७९. मुत्पाद्यापि व्यतिब्रजितुं प्रभुः समर्थों भवति, अथच अविमोह्यापि मोहमनुत्पाद्यापि व्यतिबजितुं प्रभुः समर्थों भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति-' से णं भंते ! कि पुचि विमोहेत्ता, पच्छा वीइबइज्जा, पुचि चीइचहत्ता पच्छा विमोहेज्जा ? ' हे भदन्त ! स खलु महर्दिको देवः किम् अल्पद्धिकं देवं पूर्व प्रथमं विमोह्य-मोहमुत्पाद्य, पश्चात् व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रमेत् ? किंवा पूर्व प्रथमं व्यतिबज्य-व्यति क्रम्य पश्चात् विमोहयेत् ? मोहमुत्पादयेत् ? भगवानाह-' गोयमा! पुचि वा विमोहेत्ता, पच्छा वीइवएज्जा, पुलिं वीइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा' हे गौतम ! पूर्व वा विमोह्य, पश्चात् व्यतिव्रजेत्-व्यतिक्रामेत्, पूर्व वा महर्द्धिक देव उस अल्पद्धिक देव को विमोहित करके भी निकल सकता है और नहीं विमोहित करके भी उसके बीचोंबीचसे होकर निकल सकता है। इस पर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-से ण भंते! किं पुब्धि विमोहेत्ता, पच्छा वीइवइज्जा, पुचि वीहवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा' हे भदन्त ! वह महद्धिक देव उस अल्पर्धिक देव को पहिले से ही मोह उत्पन्न कर देता है. फिर बादमें निकलता है, या पहिले वह उसके बीच में से होकर जाता है-बादमें उसे मोह उत्पन्न कर देता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पुच्चिा वा विमोहेत्ता, पच्छा वीइवएज्जा, पुचि वीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा' वह महर्द्धिक देव अल्पऋद्धि वाले देव को पहिले भी विमोरित कर सकता है और बाद में जा सकता है और पहिले वह उसके बीचोंबीच से होकर
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा ! विमोहेत्ता वि पभू , अविमोहेत्ता वि पभू" है गीतमा ते महा सद्विवाणी हेव ते मापा हेपन વિહિત કરીને પણ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે અને તેને વિમોહિત કર્યા વિના પણ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે . गौतम स्वामी प्रश्न-" से णं भते ! किं पुब्बि बिमोहेत्ता पच्छा वीइवइज्जा, पुब्बि विइवइत्ता पच्छा विमोहेज्जा ? " है भगवन् ? ते मद्धि દેવ શું તે અલ્પદ્ધિક દેવને પહેલાં વિમોહિત કરીને તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે, કે પહેલાં તે તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે અને ત્યાર બાદ તેને વિહિત કરી નાખે છે ?
मडावीर प्रभुने। उत्तर- 'गोयमा !" गौतम! “पुबिवा, विमोहेत्ता, पच्छा वीइवएज्जा, पुवि वीइवएत्ता पच्छा विमोहेज्जा" ते पात भन्ने शत શક્ય બને છે તે મહદ્ધિક દેવ પહેલાં તેને વિહિત કરીને ત્યાર બાદ તેની વચ્ચે થઈને ચાલ્યા જાય છે, એવું પણ બની શકે છે. અને અને પહેલાં તેની
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे व्यतिव्रज्य-व्यतिक्रम्य, पश्चात् विमोहयेत् , उभयमपि संभवतीत्यर्थः । गौतमः पृच्छति- अप्पडिए णं भंते ! असुरकुमारे सहडियरस असुरकुमारस्स मज्जमज्जेणं वीइवएज्जा ? हे भदन्त ! अल्पद्धिकः खलु असुरकुमारो महर्दिकस्य असुरकुमारस्य मध्यमध्येन मध्यभागेन किं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगरानाह-'णो इणटे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः नैतत्संभवति, ‘एवं असुरकुमारे वि तिन्नि आलावगा भाणियबा जहा ओहिएण देवेणं भणिया' एवं रीत्या असुरकुमारेऽपि त्रय: आलापकाः भणितव्याः वक्तव्याः, यथा औधिकेनसामान्येन देवेन त्रयः आलापकाः भणिताः उक्ताः, तत्र अल्पद्धिकमहद्धिकयो. रेयः १, समकियोद्वितीयः २, महर्द्विकाल्पकियो स्तृतीयः इत्येवं त्रयः आला. निकल सकता है और बाद में उसे मोहित कर सकता है। इस तरह से दोनों बातें भी संभवित हो सकती हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अप्पडिए णं भले ! अस्तुरकुमारे महडियस्स असुरकुमारस्स मज्झमझेणं वीइवएज्जा' हे भदन्त ! जो असुरकुमार देव अल्पऋद्धि वाला होता है वह क्या अपने से बड़ी ऋद्धिवाले असुरकुमार देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं
को इणडे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । 'एवं असुरकुमारे वि तिन्नि आलावगा भाणियन्वा, जहा ओहिएण देवेणं भणिया' इस तरह असुरकुमार में भी तीन आलापक कहना चाहिये, जैसे सामान्यदेव के साथ तीन आलापक कहे गये हैं। अल्पद्धिक महर्द्धिक का पहिला, दोनों समद्धिकों का दूसरा, और महद्धिक अल्पर्द्धिक વચ્ચે થઈને પસાર થઈ જાય છે અને ત્યાર બાદ તેને વિહિત કરે છે. એવું પણ સંભવી શકે છે. આ રીતે બને વાત અહીં સંભવિત હોઈ શકે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"अप्पढिपणं भते ! असुरकुमारे महि ढियस्स असुरकुमारस्स मज्झमझेणं वीइएज्जा ?" लगवन् ! म द्धिवा मे અસુરકુમાર દેવ શું અધિકઋદ્ધિવાળા અસુરકુમાર દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરો? ___महावीर प्रसुन उत्त२-"णी इणढे समठे" उ गौतम ! मे पात सलवी शती नथी. “एव असुरकुमारे वि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा जहा ओहिएणं देवेण भणिया "२वी शत सामान्य पनी साथे ३ साताप ४ा છે, એજ પ્રમાણે અસુરકુમારની સાથે પણ ત્રણ આલાપકે કહેવા જોઈએ– અલ્પદ્ધિક અને મહર્દિકને પહેલે આલાપક તે ઉપર આપવામાં આવ્યું છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १०७० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम् पका अवसे याः 'एवं जाव थणियकुमाराणं' एवं पूर्वोक्तरीत्या यावत्-सुवर्ण: कुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्तानामपि त्रयस्त्रयः आलापका वक्तव्याः, 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिए णं एवं चेव' तथा वानव्यन्तर-ज्योतिषिकवैमानिकेनापि एवमेव पूर्वोक्तरीत्या त्रयस्त्रयः आलापका वक्तव्याः। गौतमः पृच्छति-'अप्पट्टिएणं भंते ! देवे महिड्डियाए देवीए मज्झं मज्झेणं वीइवइज्जा ?" हे भदन्त ! अल्पर्दिकः खलु देवो महर्टिकाया देव्याः मध्यमध्येन मध्यभागेन किं व्यतिव्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह-'णो इणहे समहें' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नैतत् संभवति । गौतमः पृच्छति-समडिएणं भंते ! देवे समड्रियाए देवीए मज्झं मज्झेणं वीइव एज्जा?' हे भदन्त ! समर्द्धिकः खलु देवः समइनका तीसरा इस तरह से ये तीन आलापक हैं। 'एवं जाव थणियकुमाराण' इसी तरह से सुवर्णकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक के भवनपति देवों के ३-३ ओलापक कहना चाहिये । 'वाणमंतर जोइसिय वेमाणिएणं एवं चेव' वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, एवं वैमानिक इन देवों के भी इसी तरह से ३-३ आलापक होते हैं ऐसा जानना चाहिये। अघ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अप्पडिएण भंते ! देवे महिड़ियाए देवीए मज्झमज्झेण वीहवएज्जा' हे भदन्त ! जो अल्पद्धिक देव है वह महद्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णा इणसमढे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा द्वितीय आला पक पूछते हैं की-'समडिएण भंते ! देवें समझियाए देवीए मज्झ. मज्झेण वीइवएज्जा' हे भदन्त ! जो समद्धिक-समान ऋद्धि जिसकी બને સમાનઅદ્ધિવાળા અસુરકુમારને બીજે આલાપક, અને મહદ્ધિક તથા અદ્ધિક અસુરકુમારને ત્રીજો આલાપક સમજવો. આ રીતે અસુરકુમાર વિષયક
मासापडे समा . “एच जाव थणियकुमाराणं' से प्रमाणे सुवर्ण भारथी લઈને નિતકુમાર પર્યન્તના પ્રત્યેક ભવનપતિ દેવના ત્રણત્રણ આલાપકે સમसा. “वाणमतरजोइसियवेमाणिएणं एव चेव" का प्रभारी वानव्यन्त२, જ્યોતિર્ષિક અને વિમાનિક દેવાના પણ ત્રણત્રણ આલાપકે સમજવા.
गौतम स्वाभान प्रश्न-अप्पढिए णं भंते ! देवे महढियाए देवीए मझे मन्झेणं वीइवएज्जा?" लगवन् ! २८५ द्धवाणे हे शुभद्धिा દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરો? भडावीर प्रसुत्ति२ “णो इणठे समझे" गीतमा पात सलवी शती नथी.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" समढिएण भते ! देवे समड्ढिएणं देवीए मज्झ मज्झेण वीइवएजा ?" सारन् । म५ ऋद्धिवाना हे शु महाऋद्धिवाणी દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરો ?
भ० ११
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
भगवतीसुत्रे
र्द्धिकायाः देव्याः मध्यमध्येन व्यतित्रजेत् ? व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह एवं तहेव देवेणय, देवीय दंडओ भाणियन्त्रो जाव वेमाणियाए' एवं पूर्वोक्तरीत्या, तथैव पूर्ववदेव देवेन च देव्या च दण्डको भणितव्यो यावत् असुरकुमारादि वैमानिक्या, तथाच समर्द्धिको देवः समर्द्धिकायाः देव्याः मध्यमध्येन व्यतित्रजितुं न समर्थः, इत्यादिरीत्या सर्वेषाम् असुरकुमारादिवैमानिकान्तानाम् अल्पर्दिक- महर्दिकयोरेकः समर्द्धिकयोरन्यः, महर्द्धिकाल्पर्द्धि कयोरपरः इत्येवं त्रयः आलापका वक्तव्याः । एवमेव असुरकुमारादिभिः असुरकुमारी प्रभृतीनां त्रयस्त्रयः आलापका है ऐसो देव है वह अपनी जैसी ऋद्धिवाली देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' एवं तहेव देवेण य देवीए य दंडओ भाणिव्वा, जाव वैमाणियाए' हे गौतम! जैसा पहिले कहा गया है कि समद्धिक देव समर्द्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकता है, यदि निकलता है तो वह उसकी असावधानता में ही निकलता है इत्यादि सब कथन यहां पर भी समद्धिक देव और समद्धिक देवी के साथ लगा लेना चाहिये -तथा-समर्द्धि क देव समद्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर नहीं निकल सकता हैइत्यादि रीति से समस्त असुरकुमारादि वैमानिकान्त देवों में अल्पमहद्धिक का एक, दोनों समद्धिकों का दूसरा, तथा महर्द्धिक और अपद्धिकों का तीसरा इस प्रकारके ये तीन आलापक कहना चाहिये. इसी तरह से असुरकुमार आदिकों के साथ असुरकुमारी
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-દ્ધ एव तद्देव देवेण य देवीए य दडओ भाणियन्त्रो जाव वेमाणियाए " हे गौतम! प्रेम सागण हवामां मन्युछे समद्धि ધ્રુવ બીજા સમદ્ધિક દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકતા નથી, અને જો નીકળે છે તેા તેની અસાવધાનતાના લાભ લઈને જ નીકળે છે, એજ પ્રમાણે સમદ્ધિક દેવ અને સમદ્ધિક દેવીનુ કથન પણુ સમજવુ'. એટલે કે સમદ્ધિક દેવ સમદ્ધિક દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકતા નથી, કદાચ સમદ્ધિક દેવીની અસાવ ધાનતામાં તે તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે. આ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઇને વૈમાનિક પર્યન્તના દેવ દેવીની સાથે ત્રણ ત્રણ આલાપી કહેવા જોઇએ. જેમ કે અપદ્ધિક અસુરકુમારાદિ દેવ અને મહદ્ધિક અસુરકુમારી આદિના પહેલા આલાપક, સમદ્ધિક અસુરકુમાદ્રિ દેવ અને સમદ્ધિક અસુરકુમારી આદિના ખીો આલાપક, અને મહદ્ધિક અસુરકુમારાદિ દેવ અને અ૫દ્ધિક અસુરકુમારી અદિને) ત્રીજે આલાપક ખનશે. આ રીતે અસુકુમાર આદિકાની સાથે અસુર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ ० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
८३
वक्तव्याः, एवंच सामान्येन देवेन एकः १, एवमालापकत्रयोपेतो देव-देवी दण्डको वैमानिकान्तोऽन्यः २, एवमेव च देवीदेवदण्डको वैमानिकान्त एवापरः ३, एवमेव च देव्पो र्दण्डकोऽन्यः ४, इत्येवं चत्वार एते दण्डकाः अवसेयः । तदेव विशदयन्नाह - ' अपड़ियाणं भंते! देवी महिडियस्स देवरस मज्झं मझेणं, एवं एसोओि दंडओ भाणियन्त्रो' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! अल्पर्द्धिका खलु देवी महर्द्धिकस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतित्रजेत् ? भगवानाह - नायमर्थः एवं रीत्या एषोऽपि तृतीयो दण्डको भणितव्यः, 'जाव महिड्डियां वैमाणिणी आदिकों के ३-३ आलापक कहना चाहिये. इस तरह सामान्यदेव संबंधी पहिला दंडक १, आलापक त्रयोपेत वैमानिक तक देव देवी संबंधी दण्ड दूसरा, वैमानिकान्त तक देवी देव संबंधी दण्डक तीसरा और दो देवियों संबंधी दण्डक चौथा इस तरह से ये चार दण्डक हो जाते हैं । इन्हीं को स्पष्ट रूप से समझाने के लिये सूत्रकार प्रश्नोत्तर के · रूप में यह आगे का प्रकरण प्रारंभ करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'अपड़ियाणं भंते! देवी महिडियस्स देवस्त मज्झ - मज्झेणं, एवं एसोवितइयो दंडओ भाणियव्वा' हे भदन्त ! जो अल्पद्धि देवी है वह महद्धिक देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है । इस रीति से यह तृतीय दण्डक भी कहना चाहिये । 'जीव કુમારી આફ્રિકાના ત્રણત્રણ આલાપકે કહેવા જોઇએ. આ રીતે સામાન્ય દેવ સંબધી પહેલુ' દઉંડક, દેવદેવી સબધી ખીજુ' દંડક, વૈમાનિક પન્તના દેવી અને દેવ સ ખંધી ત્રીજી દડક અને વૈમાનિક પર્યન્તની ખખ્ખ દેવીએ સબધી ચેાથું દંડક અને છે. આ રીતે ચાર દડક થાય છે. હવે તેમને વધારે સ્પષ્ટ. તાથી સમજાવવા માટે સૂત્રકાર પ્રશ્નોત્તર રૂપે પછીના 'ડકાના આલાકા પ્રકટ કરે છે—
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " अपढिण भंते! देवी महिढियस्स देवस्स मज्झमज्झेण एवं एसो वि तइओ दडओ भाणियवो " हे भगवन् ! यद्धि (અપઋદ્ધિ સપન્ન ) દેવી શું મહદ્ધિક દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે ખરી ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-હે ગૌતમ! એ વાત સ'ભવી શકતી નથી આ રીતે આ ત્રીજું ઈંડક પણ કહેવું જોઇએ. સમદ્ધિક દેવી અને સમદ્ધિ દેવના ખીજો આલાપક અને મહુદ્ધિ ક દેવી અને અપદ્ધિ ક દેવના ત્રીજો આલાપક સમ જવા. સામાન્ય ઢેલના વિષે જેવાં પ્રશ્નોત્તર સૂત્રેા આપ્યાં છે એવાં જ અહી' પૈંણુ સમજવા. 'जाव महिड्डिया वैमाणिणी अप्पडियस्य मज्झ मज्झेण वीहवऍजा "
66
{
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र अप्पड्रियस्स मज्झं मज्झेणं वीइवएज्जा?' यावत्-महद्धिका असुरकुमारस्य मध्यमध्येन व्यतिव्रजेत् ? इत्यादि रीत्या महर्द्धिकसुवर्णकुमारीप्रभृतीनामपि अल्पद्धिकसुवर्णकुमारप्रभृतिभिः सह तृतीयो दण्डको भणितव्यः अन्तिममालापकमाहमहर्द्धि का वैमानिकी अल्पद्धि कस्य वैमानिकस्य मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् व्यतिक्रामेत् ? भगवानाह-'हंता वीइवएज्जा' हन्त, सत्यम् , व्यतिव्रजेत्-महर्द्धिका असुरकुमारी मभृति वैमानिकी पर्यन्ता देवी अल्पद्धि कस्य असुरकुमारप्रभृतिवैमानिकान्तस्य देवस्य मध्यमध्येन व्यतिक्रामेत् , गौतमः पृच्छति-' अप्पड्रियाणं भंते ! देवी महिडियाए देवीए मज्झमझेणं वीइवएज्जा' हे भदन्त ! अल्पद्धिका खल्लु देवी महर्टिकायाः देव्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? भगवानाह-'णो इणडे महिडिया वेमाणिणी अप्पनियस्स वेमाणियस्स मज्झमज्झेण वीइवएज्जा' यावत्-महर्द्धिक असुरकुमारी अल्पर्धिक अस्तुरकुमार के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या ? इत्यादि रीति से महर्द्धिक सुवर्णकुमारी आदिकों का भी अल्पर्द्धिक सुवर्णकुमार आदिकों के साथ तृतीय दण्डक कहना चाहिये। इसका अन्तिम ओलापक ऐसा है-महर्द्धिक वैमानिकी अल्पर्धिक वैमानिक के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, वीइवएज्जा' हां, गौतम! महद्धिक असुरकुमारी आदि वैमानिकी पर्यन्त देवी अल्पद्धिक असुरकुमार आदि वैमानिकान्त देव के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है। अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं-'अप्प. ड्रियाण भंते। देवी महिडियाए देवीए मज्झ मज्झेण वीइवएज्जा' 'हे भदन्त ! अल्पऋद्धिवाली देवी क्या महाऋद्धिवाली देवी के बीचोंએજ પ્રમાણે અલ્પદ્ધિક અસુરકુમારી અને મહર્તિક અસુરકુમારનો, સમદ્ધિક અસુરકુમારી અને સમદ્ધિક અસુરકુમારને, મહદ્ધિક અસુસ્કુમારી અને અલપદ્ધિક અસુરકુમારને, એમ ત્રણ આલાપકો બનશે. એજ પ્રમાણે સ્વનિતકુમારી અને સ્વનિતકુમાર પર્વતના ભવનપતિઓના તથા વૈમાનિક પર્યન્તની દેવીઓ અને દેના ત્રણત્રણ આલાપક બને છે. છેલ્લે આલાપક–“શું મહર્દિક વૈમાનિક દેવી અ૫દ્ધિક વિમાનિક દેવની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે?” ઉત્તર -"डा, गौतम वुमनी श? छे." .. गीतमस्वामीना प्रश्न-" अप्पभूढियाण भंते ! देवी महिढियाए देवीए मझमझेण वीइवएज्जा! लापन ! मद्विपाणी हवीशु महाद्धिवाजी वानी पथ्य यन नीजी श छ ? भडावीर प्रसुती उत्त२-" णो इणठे समठे"
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ ० १ देवस्वरूयनिरूपणम् १५ समट्टे' नायमर्थः समर्थः, 'एवं समडिया देवी समडियाए देशए तहेव' एवं पूर्वोक्तरीत्या समर्द्धिका देवी समद्धिकाया देव्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? तथैव-नायमर्थः समर्थः, 'महिड्रिया वि देवी अप्पड्रियाए देवीए तहेव' तथा महद्धिकाऽपि देवी अल्पद्धिकाया देव्याः मध्यमध्येन तथैव व्यतिव्रजेत् , ' एवं एक्केके तिन्नि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा, जाव महिड़ियाणं भंते ! वेमाणिणी अप्पडियाए वेमाणिणीर मज्जमज्जेणं वीइवएज्जा ?' एवं रीत्या एकैकस्मिन् त्रयस्त्रयः आलापका भणितव्या वक्तव्याः, यावत्-महद्विका खलु असुरकुमारी अल्पद्धिकाया असुरकुमार्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेम् ? एवमेव महिद्धिका सुवणकुमारी प्रभृतिः अल्पदिकायाः सुवर्णकुमारीप्रभृतेः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? यीच से होकर निकल सकती है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-णो इण? समटे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है। ‘एवं समड़ियाए देवीए तहेव' इसी तरह से ऐसा भी समझना चाहिये कि समद्धिक देवी समद्धिक देवी के बीचोंबीच से होकर नहीं निकल सकती है। "महिड्डिया वि देवी अप्पडियाए देवीए तहेव' परन्तु जो महद्धिक देवी है वह अल्पदिक देवी के बीचोंबीच से होकर अवश्य निकल सकती है। 'एवं एकेके तिनि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा, जांच महिडियाण भंते । वेमाणिणी अप्पडियाए वेमाणिणीए मज्झमज्झेण वीइवएज्जा' इस रीति से एक एक में तीन तीन आलापक कहना चाहिये। यावत महर्द्धिक असुरकुमारी अल्पर्द्धिक असुरकुमारी के बीचोंबीच से होकर निकल सकती हैं क्या ? इसी तरह से महर्द्धिक सुवर्णकुमारी आदि देवियां अल्पद्धिक सुवर्णकुमारी आदि देवियों के बीचोंबीच से होकर
गीतमा सवी पात सलवी शती नथी. “ एवं समइढियाए देवीए तहेव" એજ પ્રમાણે સમદ્ધિક દેવી સમદ્ધિક દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકતી નથી - ४ाय तेनी असावधानता य त त तनी १२येथी नीजी छ. “ महि'इढिया वि देवी अप्पढियाए 'देवीए तहेव" ५२-तु महासद्धिवाजी पानी १२ये
उन अवश्य नीजी श छे " एव एकके तिन्नि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा -जाव महि ढियाण भते ! वेमाणिणी अप्पड्ढियाए वेमाणिणीए मज्झमझेणं वीइ. पएन्जा" मा शत मसु२४मारीया वैमानि हेवी पय-तनी देवीमा विषेत्र ત્રણ આલાપકે સમજવા. જેમ કે પહેલે આલાપક અ૫દ્ધિક અસુરકુમારી આદિ દેવી મહદ્ધિક અસુરકુમારી આદિ વિષે સમજે. બીજો આલાપક બને સમદ્ધિક અસુરકુમારી આદિ દેવીઓ વિષે અને ત્રીજે મહર્થિક અસુરકુમારી
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवती तदन्तिमालापकमाह-महद्धिका खलु भदन्त ! वैमानिकी अल्पद्धिकायाः वैमानिक्याः मध्यमध्येन किं व्यतिव्रजेत् ? भगवानाह-'हंता, बीइबएज्जा' हे गौतम ! हन्त सत्यम् , व्यतिव्रजेत् महर्द्विकादेवी प्रभृतिः अल्पर्धिका देवी प्रभृतेः मध्यमध्येन व्यतिक्रामेत् इति भावः, गौतमः पृच्छति-सा भंते ! किं विमोहेत्ता पभू, तहेव जाव पुद्धि वा बीइबईत्ता पच्छा विमोहेज्जा, एए चत्तारि दंडगा' हे भदन्त ! सा महर्द्धि का देवी मभृतिः किम् अल्पद्धि का देवीप्रभृति विमोह्य मिदियाधन्धकारकरणेन मोहमोहमुत्याध तां पश्यन्तीमेव व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्था भवति ? १ किंवा तथैव यावत् ताम् अविमोह्य-मोहमनुत्पाद्यैव व्यतिक्रमितुं प्रभुः समर्था भवति ? २ भगवानाह-हे गौतम ! विमोह्यापि प्रभुः, अविमोह्यापि प्रभुः, एवं महद्धि कादेवी निकल सकती हैं क्या ? इसका अन्तिम आलापक ऐसा है-महर्दिक वैमानिकी देवी अल्पदिका वैमानिकी देवी के बीचोंबीच से होकर निकल सकती है क्या ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हंता, वीवएज्जा' हां, गौतम जो महद्धिक देवियां हैं वे सब अल्पर्दिक देवियों के वीचोंबीच से होकर निकल सकती हैं। चाहे वे अस्तुरकुमार संबंधिनी हो, चाहे वैमानिक संबंधीनी हो। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सो भंते ! कि विमोहित्ता पभू' हे भदन्त ! असुरकुमार से लेकर वैमानिक पर्यन्त की समर्द्धिक देवी असुरकुमार से लेकर वैमानिक पर्यन्त की अल्पदिक देवो को महिकादि (धूअर) के अंधकार के करने से विमोहित करके उसके देखते २ उसके बीचोंबीच से होकर निकल जाती है ? या पहिले वह उसके बीचों बीच से होकर निकल जाती है और बादमें वह उसे मोहित कर देती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते
આદિ દેવી અને અલ્પદ્ધિક અસુરકુમારી આદિ દેવી વિષે સમજવો છે વિમાનિક દેવીઓ વિષે આલાપક આ પ્રમ ણે સમજ-“શું મહર્તિક વૈમાનિક દેવી અલ્પદ્ધિક વિમાનિક દેવીની વચ્ચે થઈને જઈ શકે છે ખરી ?”
महावीर प्रसुने। उत्तर-" हता, गोयमा! वीइवएज्जा” , गौतम! મહદ્ધિક વૈમાનિક દેવી અલ્પદ્ધિક વૈમાનિક દેવીની વચ્ચે થઈને નીકળી શકે છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" सा भंते! कि विमाहिता पभू?" लसन् ! અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિક પર્યાની મહદ્ધિક દેવી, શું અસુરકુમારથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તની દેવીને ધુમસના અંધકાર આદિ દ્વારા વિહિત કરીને તેને દેખતાં જ તેની વચ્ચે થઈને નીકળી જાય છે. કે વિમોહિત કર્યા વિના તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે?
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० ० ३ सू० १ देवस्वरूपनिरूपणम्
८७
प्रभृतिः अल्पद्धिका देवी मभृर्ति पूर्वं विमोहा पश्चात् व्यतिव्रजेत् ३ पूर्वं वा व्यतित्रज्य पश्चात् विमोहये ४ एते चत्वारो दण्डकाः पूर्वोक्तरीत्या अवसेयाः इतिभावः ॥सू० १ ॥
हैं- 'तहेव जाव पुत्रि वा बीइवएज्जा पच्छा विमोहित्ता' हे गौतम ! वह पहले उसे विमोहित नहीं करके भी उसके बीचोंबीच से होकर निकल जाती है और पहिले वह उसे विमोहित कर देती है और बाद में निकल जाती है इस प्रकार दोनों तरह से वह उसके बीच से होकर निकल जाती है । 'एए चत्तारि दंडगा' इस तरह से यहां ये चार दण्डक हैं । अर्थात् महर्द्धिक देवी अल्पर्द्धिक देवी के बीच से होकर निकल जाती है यह प्रथम दण्डक है. वह उसे मोह में डालकर उसके बीच से होकर निकलती है या विना मोह में डाले उसके बीच से होकर निकलती है ? इसका उत्तररूप द्वितीय दण्डक है. अर्थात् वह उसे मोह में डालकर भी निकल जाती है और बिना मोह में डाले भी निकल जाती है २ यदि वह उसे मोह में डालकर निकल जाती है तो क्या वह निकलने के पहिले उसे मोह में डालती है ? या निकलने के बाद उसे मोह में डालती है ? इसके उत्तररूप दो दण्डक है अर्थात् वह अल्पर्द्धिक को
<
भडावीर प्रभुने। उत्तर- " तद्देव जाव पुव्व वा वीहवएज्जा पच्छा विमाद्दित्ता" અહી' પણ પૂર્વોક્ત ઉત્તરા જ ગ્રહણ કરવા જોઇએ જેમ કે . . હે ગૌતમ ! તે તેને વિમે હિત કરીને પણ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, અને વિમાહિત કર્યા વિના પણ નીકળી જાય છે.
પ્રશ્ન-પહેલાં વિમાહિત કરે છે અને ત્યાર ખાદ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, કે પહેલાં તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે અને ત્યાર બાદ વિમાહિત કરે છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! પહેલાં વિમાહિત કરીને પણ નીકળી શકે છે અને પહેલાં તેની વચ્ચેથી નીકળી જઈને પછી પણુ વિમાહિત કરે છે. આ રીતે બન્ને अारे नी४जी राडे छे. " एए चत्तारि दंडगा " मा शेते मही यार ह35 छे
પહેલુ દડક-મહડ્રિંક દેવી અપકિ દેવીની વચ્ચેથી નીકળી શકે છે. ખીજુ દડક-તે તેને માહિત કરીને તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, કે વિમાહિત કર્યા વિના નીકળી જાય છે?” આ પ્રશ્ન અને વિમાહિત કરીને પણ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, અને વિમેાહિત કર્યાં વિના પણ નીકળી જાય છે, ”
આ ઉત્તરરૂપ બીજુ દડક સમજવુ, ત્રીજુ દડક–“ તે તેને પહેલાં વિમેાહિત કરીને પછી તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે, કે પહેલાં નીકળી જઈને પછી તેને વિમાહિત કરે છે. આના ઉત્તર રૂપ ત્રીજું દડુક આ પ્રમાણે છે— તે
(2
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
भगवतीसूत्र मूलम्-" आसस्स णं भंते! धावमाणस्त किं खु खु त्ति करेइ ? गोयमा ! आसस्स णं धावमाणस्स हियवस्स य जगयस्ल य अंतरा, एस्थणं कब्बडए नाम वाए संमुच्छइ, जेणं आसस्स धावमाणस्स खु खु त्ति करेइ ॥सू०२॥ __ छाया-अश्वस्य खलु भदन्त ! धावतः किं 'खु खु' इति क्रियते ? गौतम ! अश्वस्य खल्लु धावतो हृदयस्य च यकृतश्च अन्तरा, अत्र खलु बबटको नाम वातः संमूर्च्छति, येन अश्वस्य धावतः 'खु खु' इति क्रियते ।। सू० २ ॥
टीका-पूर्वमुक्ताया देवक्रियायाः अतिविस्मयकारकत्वात् विस्मयकारकत्वसम्बन्धात् विस्मयकारकं वस्त्वन्तरं प्ररूपयितुमाह-' आसस्स णं भते' इत्यादि। 'आसस्स णं भंते ! धावमाणस्स कि खु खु त्ति करेइ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अश्वस्य खलु घोटकस्य, धावतः पलायमानस्य किं कथं तावत् 'खु खु' पहिले विमोहित कर देती है और बाद में निकल जाती है यह तृतीय दण्डक है अथवा पहिले वह निकल जाती है और बाद में उसे मोहित कर देती है यह चतुर्थ दण्डक है ॥ सू० १॥
'आसस्स भंते !' इत्यादि। टीकार्थ-पूर्वोक्त देवक्रिया अतिविस्मयकारक है-इस विस्मयकारकत्व के सम्बन्ध से विस्मयकारक वस्त्वन्तर की प्ररूपणा सूत्रकार ने की है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं-'आसस्सण भंते! घाव. माणस्स किं 'खु खु त्ति करेइ' हे भदन्त ! दौड़ता हुआ घोड़ा खु खु પહેલા તેને વિહિત કરે છે અને ત્યાર બાદ તેની વચ્ચેથી નીકળી જાય છે.” અને ચોથું દંડક પહેલાં નીકળી જાય છે અને ત્યાર બાદ તેને વિમાહિત કરે છે. આ રીતને આલાપકે અસુરકુમાર આદિ ભવનપતિથી લઈને વાતવ્ય. સ્તર, તિષિક, અને વૈમાનિક બે દેવ, દેવ અને દેવી, દેવી અને દેવ તથા દેવી દેવી, વિષે પણ સમજી લેવા સૂર ના
“आसस्स ण भते !" त्याहिं
ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત દેવાકિયા અતિશય વિસ્મયકારક છે. એ સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે એવી જ વિસ્મયકારક અન્ય વસ્તુની અહીં પ્રરૂપણ કરી છે. गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सो प्रश्न पूछे छे है . “आसस्स णं भते ! धावमाणस्स कि 'खु खु' त्ति करेइ ? " 3 साप ! aashi भुसुवा
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श० १० उ० ३ ० ३ भाषाविशेषनिरूपणम्
८९.
इति क्रियते भवति ? अश्वस्य धावनकाले 'खु खु ' इति शब्दोच्चारणे किं कारणमिति प्रश्नः, भगवानाह - ' गोयमा ! आसस्स णं धावमाणस्स हिययस्स य, जगयस्स य, अंतरा, एत्थणं कव्वडरणामं वाए संमुच्छर ' हे गौतम! अश्वस्य खलु धावतः - धावनकाले इत्यर्थः हृदयस्य च यकृतश्च दक्षिणकुक्षिगतोदरावयवविशेपस्य, अन्तरा-मध्ये, अत्र खलु स्थाने कर्बटको नाम वातः सम्मूच्छेति संमूर्च्छनां प्राप्नोति वर्द्धते इत्यर्थः ' जे णं आसस्स धावमाणस्स खु खुत्ति करेइ' येन कारणेन अश्वस्य धावतः 'खु खु' इति शब्दः क्रियते ॥ ०२ ॥
भाषाविशेषवक्तव्यता |
मूलम् - " अह भंते ! आसइस्लामो, सइस्लामो, चिट्टिस्लामो, निसिइस्लामो, तुयहिस्सामो,
"आमंतणि आणवणी, जायणी तहपुच्छणी य पण्णवणी । पच्चक्खाणी भासा भासा इच्छानुलोमा य ॥ १ ॥ अभिग्गहिया भासा, भासा य अभिग्गहंभि बोद्धवा । संसकरणी भासा, बायडमव्वोयडा चेव ॥२॥ " पण्णवणी णं एसान एसा भासा मोसा ? हंता, गोयमा ! आस
ऐसा क्यों करता है ? इसमें क्या कारण है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'आसस्स णं' धावमाणस्स हिययस्स य जगयस्स य अंतरा एत्थ णं कन्नड़ए णामं वाए संमुच्छ' दौड़ते हुए घोड़े के हृदय और यकृत में दक्षिणकुक्षिगत उदरावयवविशेष के बीच कर्यटक नामका वायु बढता है। 'जेणं' आसस्स धावमाणस्स खु खुत्ति करेह' जिससे दौड़ता हुआ घोड़ा खु खु ऐसा शब्द करता है || सू०२ ॥ -
એવા અવાજ શા કારણે કરે છે?
भहावीर अलुन। उत्तर- आसस्स णं धावमाणस्स हिययरस य जगयस्स य अतरा एत्थ णं कव्वडए णाम वाए समुच्छइ " हे गौतम! घोडो क्यारे होतो હાય છે, ત્યારે તેના હૃદય અને યકૃતમાંથી (શરીરમાં પેટની જમણી બાજુએ આવેલુ. અંગ—કાળજુ' ) કટક નામને वायु नीडजे छे, “ जेण आस
होडतो घोडे। "भु भु” भेवो शब्दो
घावमाणस्स 'खु खु' त्ति करेइ " ते आये ચ્ચાર કરે છે. !! સ્ ૨ |
भ० १२
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
इस्लामो तं चैव जाव न एसा भासा मोसा । सेवं भंते! सेवं
भंते त्ति ॥ सू० ३ ॥
दसमे सए तइओ उद्देसो ॥ १० - ३ ॥
निपेत्स्यामः
छाया - अथ भदन्त ! आश्रयिष्यामः, शयिष्यामहे, स्थास्यामः, त्वग् वर्तयिष्यामः, ' आमन्त्रणी, आज्ञापनी, याचनी तथा पृच्छनीच प्रज्ञापनी । प्रत्याख्यापनी, भाषा, भाषा इच्छानुलोमा च ॥ १ ॥ अनभिगृहीता भाषा, भाषाच अभिग्रहे बोद्धव्या ।
संशयकरणी भाषा, व्याकृता अव्याकृता चैव ॥२॥
प्रज्ञापनी खलु एपा, न एपा भाषा मृपा ? हन्त, गौतम ! आश्रयिष्यामस्तच्चैत्र यावत् न एषा भाषा मृषा, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ॥ भ्रू० ३ ॥ दशमे शतके तृतीय उद्देशः ॥ १०- ३ ||
"
टीका - पूर्वं 'खु खु' इति शब्दः मरूपितः, स च भाषारूपोऽपि स्यादिति भाषाविशेषान् भापणीयत्वेन मदर्शयितुमाह- ' अह मंते ' इत्यादि, गौतमः पृच्छति अह भंते! आसइस्लामो, सहस्सामो, चिट्ठिस्सामो निसिइस्सामो, तुयहिस्सामो' 'अथ' इति प्रश्नार्थः, हे भदन्त ! वयम् आश्रयणीयं वस्तु आश्रयिष्यामः, आशयिभाषाविशेषवक्तव्यता
4
'अह भंते । आसइस्सामा सइस्सामा चिट्ठिस्सामे।' इत्यादि ।
टीकार्थ - अभी पहिले यहां 'खु खु' इस शब्द की सूत्रकार ने प्ररूपणा की है। यह शब्द भाषारूप भी हो सकता है। इसलिये भाषणीय होने से भाषाविशेषों को यहाँ प्रकट किया जा रहा है - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'अह भंते! आसइस्सामो, सहस्सामो, चिट्ठि सामो, निसिइस्सामो तुहिस्सामो' यहां 'अर्थ' यह शब्द प्रश्नार्थक ભાષા વિશેષ વકતવ્યતા
66 अह भते ! आसहसामो, सहसामो, चिट्ठित्सामो " त्याहि ટીકા આગલા સૂત્રમાં સૂત્રકારે એ વાતની પ્રરૂપણા કરી કે દોડતા ઘાટા ‘ખુ ખુ’ એવેા અવાજ કેમ કરે છે. આ “ખુ ખુ” શબ્દ ભાષારૂપ પણ હાઈ શકે છે. આ સબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે અહીં ભાષાવિશેષાની પ્રરૂપણા કરી છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવે अश्न पूछे छे - " अह भंते! आसइस्लामो, सहस्सामो, चिट्ठिस्सामो, निमि सामो, तुयहिस्सामो” सही" अह " यह पश्नार्थ छे. हे भगवन्! अमे
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमे यन्द्रिका टोका श० १० उ० ३ ० ३ भाषाविशेषनिरूपणम् ११ प्यामहे वा ? अत्यन्तं शयिष्यामः शयिष्यामहे, शयनं करिष्यामः, सामान्येन, स्थास्यामः-ऊर्ध्वस्थानेन निषेत्स्यामः-उपवेक्ष्यामः, त्वग्वर्तयिष्यामः-पार्श्वपरिवत्तनं करिष्यामः, इत्यादिका भाषा किं प्रज्ञापनी उच्यते ? इत्यग्रेण सम्बन्धः, एवं जातीयानां भाषाविशेपाणां प्रज्ञापनीत्वं व्यष्टमथ भाषाजातीनां प्रज्ञापनीत्वं गाथाद्वयेन पृच्छति-'आमंतणी' इत्यादि । 'आमंतणी' आमन्त्रणी हे जिनदत्त! इत्यादि वस्तुनः अविधायकत्वात् अनिषेधकत्वाच्च सत्यासत्यमिशेति भाषात्रयलक्षणराहित्येन च असत्यामृषा व्यवहाररूपेत्यर्थः प्रज्ञापनाया एकादशतमे पदे प्रतिपादिता १, 'आणवणी' आज्ञापनी-कर्तव्यवस्तुनि परस्य प्रतिका, यथापुस्तकमानय' इत्यादिका एपाच निर्दिष्टकार्थप्रवर्तकत्वाददुष्टविवक्षासद्भावाचहै। हे भदन्त ! हम इस आश्रय करने योग्य वस्तु का आसरा लेगेअथवा खूब सोये गे, सामान्यतः सोयेंगे, खड़े रहेंगे, बैठ जावेंगे, लेट जावेंगे ऐसी जो यह भाषा है सेा क्या वह प्रज्ञापनी है ? ऐसा आगे के पद के साथ सम्बन्ध कर लेना चाहिये। इस प्रकारकी भाषा. विशेषों में प्रज्ञापनीत्व पूछकर अब गौतम भाषा जातीयों में प्रज्ञापनीत्व इन दो गाथाओं द्वारा पूछते हैं-आमंत्रणी-हे जिनदत्त! इस प्रकार से संवोधन पूर्वक वाली जाती भाषा वह वस्तुकी अविधायक और अनिषेधक होने से सत्य, असत्य और मिश्र इन तीन प्रकार की भाषाओं से रहित होती है इस कारण यह असत्यामृषा है- इसका वर्णन प्रज्ञापना के ग्यारहवे पदमें किया गया है। आज्ञापनी-कर्तव्य वस्तु में परको प्रवर्तन कराने वाली भाषा-जैसे पुस्तक को लाओ इत्यादि, यह भाषा निर्दिष्ट कार्यमें प्रवर्तक होने के कारण और अदुष्ठ આશ્રય કરવાને ચગ્ય વસ્તુનો આશ્રય લઈશુ, ખૂબ સુશું, ઊભા થઈશું, બેસણું, પડ્યા રહીશું, આ પ્રકારની જે ભાષા છે, તે શું પ્રજ્ઞાપની (વાચ્યાર્થીને કહેનારી) છે? આ પ્રકારને સંબંધ આગળના સૂત્રપાઠ સાથે સમ, આ પ્રકારની ભાષાઓમાં પ્રજ્ઞાપનીત્વ વિષયક પ્રશ્ન પૂછીને હવે ગૌતમ સ્વામી બાર પ્રકારની ભાષાઓમાં પ્રજ્ઞાપની છે કે नही a मा मे थामे द्वारा पूछे छ-(१) भाभत्रीलाषा-“लिन. ‘દ !” આવા સંબોધન પૂર્વક બેલાતી ભાષાને આમંત્રણ ભાષા કહે છે. તે વસ્તુની અવિધાયક અને અનિષેધક હોવાથી સત્ય, અસત્ય અને મિશ્ર આ ત્રણ પ્રકારની ભાષાઓથી રહિત હોય છે, તે કારણે તે અસત્યામૃષા રૂપ હોય છે. તેનું વર્ણન પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના ૧૧ માં પદમાં કરવામાં આવ્યું છે. (૨) આજ્ઞા પની ભાષા–“પુસ્તક લઈ આવે,” આ રીતે કઈ ક્રિયા કરવાને અન્યને પ્રવૃત્ત કરનારી ભાષાને આજ્ઞાપની ભાષા કહે છે. આ પ્રકારની ભાષા નિર્દિષ્ટ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती असत्यामुषेति २। 'जायणि' याचनी-वस्तुविशेषस्य 'देहि' इत्येवं मार्गणरूपा यथा 'भिक्षां देहि' इत्यादिका ३ । पुच्छणी' प्रच्छनी-अविज्ञातस्य संदिग्धस्य वाडथस्य ज्ञापनार्थ पृच्छारूपा यथाकथमेतत्' इत्यादि ४, 'पण्णवणी' प्रज्ञापनी-विनेयस्योपदेशदानरूपा, यथा हिंसाप्रत्तोऽनन्तदुःखभागी भवति" इत्यादि, यथावा प्राणिवधानियत्ताः पाणिनो भवे भवे दीर्घायुपो नीरोगाश्च भवन्ति, उक्तंच"पाणिवहाओ नियत्ता भवंति, दीहाउया अरोगाय ।।
एमाई पन्नवणी पण्णत्ता वीयरागेहिं ॥१॥" इति ५, 'पच्चक्खाणी' प्रत्याख्यानी-याचमानाय प्रतिषेधवचनम् , मर्यादातिरिक्तं वस्त्रं पात्रं वा याचमानं शिष्यं गुरुर्वदति-" अधिकं वस्त्रं पात्रं वा न दीयते" इत्यादिविवक्षा का इसमें सद्भाव होने के कारण असत्यामृषारूप है । याचनी"दो" इस प्रकार से किसी वस्तु विशेषकी याचना करनेरूप भाषाजैसे-भिक्षा दो इत्यादि, पुच्छणी-प्रच्छनी-अविज्ञात अथवा संदिग्ध अर्थको पूछने के लिये प्रयुक्त की गई भाषा-जैसे यह यात कैसे ? इत्यादि 'पण्णवणी' प्रज्ञोपनी-शिष्यजनोंको उपदेश देनेरूप भाषा-जैसे हिंसामें प्रवृत्त जीव अनन्त दुःख का पात्र होता है इत्यादि. अथवा प्राणिवध से निवृत्त प्राणी भव २ में दीर्घ आयुवाले होते हैं और नीरोग होते हैं आदि ही कहा है-'पाणिवहाओ' इत्यादि। ____ 'पञ्चक्खाणी' प्रत्याख्यानी-मांगने वाले के प्रति प्रतिषेधवचनरूप भाषा जैसे मर्यादातिरिक्त वस्त्र अथवा पात्र की याचना करनेवाले शिष्य કાર્યમાં પ્રવૃત્ત કરનારી હોવાથી અને અ૬ વિવક્ષાનો તેમાં સદૂભાવ હેવાથી અસત્યામૃષારૂપ જ છે યાચની ભાષા–“ભિક્ષા દે” ઈત્યાદિ યાચના ભાવયુક્ત ભાષાને યાચની ભાષા કહે છે. (૪) પુછણી ભાષા-પ્રચ્છની ભાષા–અવિજ્ઞાત અથવા સંવિધ અર્થ પૂછવા નિમિત્તે જે ભાષાને ઉપયોગ થાય છે તે ભાષાને પુચ્છભાષા કહે છે. જેમકે “આ વાત કેવી રીતે બની શકે ?”
(५) पण्णवणी-प्रज्ञापनी भाषा-शिष्याने 6पहेश १३५ भाषा है“હિંસા કરનાર જીવ અનંત દુઃખને પાત્ર બને છે અથવા “પ્રાણિવધને પરિત્યાગ કરનાર જીવ ભવભવમાં દિર્ઘઆયુવાળે અને નીરોગી બને છે.” "पाणिवहाओ" त्या सूत्र वारा मा aa or व्यरत थ छे.
(E) पञ्चक्खाणी-प्रत्याभ्यानी भाषा-भागनारने तेम ४२ २५४ापना માટે જે પ્રતિષેધવચનરૂપ ભાષાને પ્રયોગ થાય છે, તેને પ્રત્યાખ્યાની ભાષા કહે છે. જેમકે મર્યાદાથી અધિક વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ લેનાર શિષ્યને ગુરુ આ પ્રમાણે કહે છે-“સાધુઓએ અધિક વસ્ત્ર અને પાત્ર રાખવાં જોઈએ નહી”
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० ३ भाषाविशेषनिरूपणम् रूपा प्रत्याख्यानी भाषा ६, भाषा-इच्छानुलोमाच-प्रतिपादयितु या इच्छा तदनु लोमा तदनुकूला इच्छानुलोमा, यथा शुभकार्य प्रेरितस्य "एवमस्तु ममाप्यभि'प्रेतमेतत् इत्येवं कथनरूपा, यथावा कश्चित् किञ्चित् शुभकार्यमारभमाणः कञ्चनपृच्छति-'साधुसेवां करोमि किम् ?" इति पृच्छन्तं प्रति "करोतु भवान् ममाप्येत-दभिप्रेतम्" इति कथनरूपा, यथावा कश्चिद् वक्ति-"साधुसमीपे दीक्षा गृह्णामि" इतिवदन्तम् "एवमस्तु गृह्णातु दीक्षाम्" इति कथनरूपा ७। इति प्रथम गाथया प्रोक्तम् अथद्वितीय गाथयाऽऽह-अनभिगृहीता-अर्यानभिग्रहेण या उच्यते भाषा, साडित्थडवित्यादिवत् ८, अथवा-यत्र न प्रतिनियतार्थावधारणं भवति सा, से गुरु ऐसा कहे कि अधिक वस्त्र और पात्र नहीं लिये जाते हैं इत्यादि इच्छानुलोमा-प्रतिपादन करनेवाले की इच्छा के अनुकूल कही गई भाषा जैसे शुभ कार्य में प्रेरित हुए से ऐसा कहना, हां ऐसा ही रहो. मुझे भी यह इष्ट है अथवा शुभकार्यको प्रारंभ करते हुए कोई किसी से पूछता है-कहो क्या सोधुसेवा करूँ-हां, करो-मुझे भी यह स्वीकृत हैं । इस प्रकार की वक्ता के अनुकूल वाली गई भाषा इच्छानुलोमा भाषा है। अथवा कोई जब ऐसा कहे कि मैं साधु के पास दीक्षा धारण कर लूं तप उससे ऐसा कहता हां, भाई ! दीक्षा धारण कर लो. इस प्रकार से प्रथम गाथा द्वारा ये सात भाषाएँ कही गई हैं। द्वितीय गाथा द्वारा अनभिगृहीत आदि भाषाओं को प्रकट किया गया है-जो इस प्रकार से है-अनभिगृहीत-जो अर्थ ग्रहण किये विना वाली जावे वह भाषा-जैसे डिस्थ डवित्थ आदि कहना अथवा
(૭ઈછાનોમાપ્રતિપાદન કરનારની ઈચ્છાને અનુકૂળ થઈ પડે એવી ભાષા જેમ કે શુભ કાર્ય કરવાને પ્રવૃત્ત થયેલ વ્યક્તિને આ પ્રમાણે કહેવું
હા. એવું જ કરે, મને પણ તે બહું ઈષ્ટ લાગે છે કે શુભ કાર્યની શરૂઆત કરતી વખતે કોઈ આપણને આ પ્રકારને પ્રશ્ન પૂછે છે કે “સાધુની સેવા કરૂ?” તો એવો જવાબ આપવો કે “હા, કરો, મને પણ તે કરવા ચોગ્ય લાગે છે” કઈ પૂછે કે દીક્ષા અંગીકાર કરૂં?” તે કહેવું કે “હા, ભાઈ જરૂર દીક્ષા અંગીકાર કરે આ પ્રકારની વક્તાને અનુકૂળ એવી જે ભાષા તેને ઈચ્છાનુલેમા ભાષા કહે છે. પહેલી ગાથા દ્વારા આ સાત પ્રકારની ભાષામાં પ્રકટ કરવામાં આવી છે. બીજી ગાથા દ્વારા અનભિગૃહીત આદિ ભાષાઓને પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે–
(८) मनमिडीत भाषा-मथ 8४ा विना मासाती भाषामा “ડિથ ડવિથ આદિ અર્થહીન બાલવું. અથવા જે ભાષામાં કેઈ ચોક્કસ અર્થને
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
भगवतीसूत्रे यथा-बहुषु कार्येपू-पस्थितेषु कश्चित् पृच्छति-"किमिदानीं करोमि" अस्योत्तरे " यद्रोचते तदेव कार्य कुरु'' इत्यादिरूपा च भाषा च अभिग्र हे बोद्धव्या-अभिगृहीते त्यर्थः-अर्थमभिगृह्य या भाषा उच्यते, सा अभिगृहीता "इदं वस्त्रपात्रादिकं धर्मोपकरणम्" इति । अथवा "इदमिदानी कर्त्तव्यम्" इत्येवं प्रतिनियतार्थतया कथनरूपा ९। एवम् संशयकरगी मापा-याऽनेकार्थप्रतिपादिका सा संशयकरणी, या भापा अनेकार्थाभिधायितया परस्य संशयमुत्पादयति, यथा सैन्धवशन्दः पुरुषलवणाववाचकतया, हरिशब्दोवा विष्णुपानरसिंहाकविंशत्यर्थवाचकतया च संशयोत्पादको भवति १०। व्याकृता-लोकप्रसिद्धशब्दार्था या भाषा उच्यते जिस भाषामें प्रतिनियत अर्थका अवधारण न हो वह भाषा, जैसे अनेक कार्यों के उपस्थित होने पर कोई पूछता है कि मैं इस समय क्या करूँ ? इस के उत्तर में ऐसा कहना कि जो तुम्हें रूचे वह करा. इत्यादि अर्थको ग्रहण करके जो भापा वाली जावे वह अभिगृहीत भाषा है-जैसे ये वस्त्र पात्र आदि धर्मके उपकरण हैं। अथवा पह इस समय करना चाहिये, यह इस समय नहीं करना चाहिये. इस तरह से प्रतिनियत अर्थरूपसे कथन करनेवाली भाषा अभिगृहीत भाषा कही गई हैं । संशयकरणी-अनेक अर्थों में संशय उत्पन्न करनेवाली भाषा संशयकरणी भापा अनेक अर्थों को कहनेवाली होने के कारण पर को संशय उत्पन्न करा देती है जैसे सैन्धव शब्द, अश्व और लवणका वाचक होने से, हरि शब्द विष्णु, वानर, सिंह आदि २१ प्रकार के બધ ન થાય એવી ભાષાને અનભિગૃહીથી ભાષા કહે છે. જેમ કે અનેક કાર્ય ४२वाना हाय त्यारे १७ मापने मे प्रश्न ४२ ४ "हुमत्यारे शुं ४३" તેને જે એમ કહેવામાં આવે કે “તમને રુચે તેમ કરે,” તે તે પ્રકારની ભાષાને અનભિગૃહીત ભાષા કહે છે.
(૯) અભિગૃહીત-કકસ અર્થ વ્યક્ત કરતી ભાષા જેમકે- આ વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ ધર્મના ઉપકરણ છે.” અથવા “અત્યારે તમે આમ કરે, અત્યારે આમ કરવું જોઈએ નહી” આ અભિગૃહીત ભાષાના નમુના છે.
(૧૦) સંશયકરણી–સશય ઉત્પન્ન કરનારી ભાષા. અનેક અર્થોને કહેનારી હેવાથી સામા માણસના મનમાં શંકા ઉત્પન્ન કરનારી ભાષા. જેમકે સિન્ધવ”
v४ पुरुष, म मने द६५ (भी) पाय छे. “३२" श विY, वानर, सिह माहि २१ मारना मथ ५४८ ४रे छे मा प्रा२ना शहाना પ્રયોગ કરીને સામેની વ્યક્તિના દિલમાં સંશય ઉત્પન્ન થાય એવી જે ભાષા બાલવામાં આવે છેતે ભાષાને સંશયકરણ ભાષા કહે છે,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० ३ भाषाविशेष निरूपणम् सा व्याकृता, यथा घटपटादयः अथवा व्याकृता-प्रकटार्थी, यथा-अहिंसा सर्वकल्याणकारीणी" इत्यादिरूपा ११। अव्याकृता-गम्भीरशब्दार्था यथा “संयतस्य महत्पापं प्रतिक्रमणकर्मणा" इति। अव्यक्ताक्षरमयुक्ता वा या भाषा उच्यते सो अव्याकृता भवति, यथा मम्मणादि बालभाषा १२। एवंरीत्या गाथाद्वयार्थव्याख्याय उपसंहरन्नाह-प्रज्ञापनी खलु एषा-प्रज्ञाप्यते-प्रकटीक्रियतेऽर्थोऽनया अर्थों का कथक होनेसे संशय का उत्पादक होता है। व्याकृता-लोक प्रसिद्ध शब्दार्थवाली भाषा जैसे-घट पट आदि रूप भाषा अथवा प्रकट अर्थवाली भाषा व्याकृता-भाषा-जैसे-अहिंसा सर्व कल्याणकारी है इत्यादि । अव्याकृता-गंभीरशब्दार्थवाली भाषा, जैसे "संयतस्य महत्पापं प्रतिक्रमणकर्मणा" यहां जय इस प्रकारका अर्थ किया जाता है कि प्रतिक्रमणरूप कर्म से संयत को बड़ा भारी पाप लगता है-तब यह यात सिद्धान्त मार्ग से प्रतिकूल पडती है इसलिये इस पदका वास्तविक अर्थ ऐसा नहीं है किन्तु और दूसरी तरह से है इस प्रकार विचार करने पर "स्व" पद को मध्यमपुरुष के एकवचन की क्रिया के रूप में
और "संयत" पद को सम्बोधन में रख कर इसके गंभीर अर्थको निकोला गया है। तब फिर इस पद का अर्थ ऐसा हो जाता है कि हे संयंत! तुम प्रतिक्रमण कर्म से अपने पापकर्मको नष्ट करो. अव्याकृता भाषा में उसका अर्थ एकदम नहीं प्रतीत होता है । अथवा-अव्यक्त अक्षरोंवाली जो भाषो बोली जाती है वह अव्याकृता भाषा है. जैसे बालकोंकी तोतलो भाषा. इस प्रकार गाथा इयका अर्थ व्याख्यात करके . (११) व्याकृता- प्रसिद्ध शहा वाणी भाषा, "ड, १ " અથવા પ્રકટ અર્થવાળી ભાષા જેમ કે “અહિંસા સર્વકલ્યાણકારી છે.”
(१२) अव्या-आली२ शतार्थवाजी भाषा भ “सयतस्य मह स्पाप प्रतिक्रमण कर्मणा" महीने मेव। अथ ४२वाभा माव, प्रतिभा રૂઘ કર્મ કરવાથી સંયતને ઘણું જ ભારે પાપ લાગે છે,”તો તે વાત સિદ્ધાન્તની वि३ साणे छे. ५१५ माडी " स्य" पहने भी पुरुष सवयननी ठियाने. રૂપે અને “સંત” પદને સ બેધન વિભક્તિમાં વાપરીને તેના ગૂઢ અર્થને આ પ્રમાણે પ્રકટ કરી શકાય–“હે સયત! તું પ્રતિક્રમણ કર્મ દ્વારા તારાં પાપ કને નષ્ટ કરી નાખ” આ પ્રકારની ગૂઢ અર્થ યુક્ત ભાષાને અવ્યાકૃતા કહે છે. તેનો અર્થ એકદમ નક્કી થતું નથી. અથવા અવ્યક્ત અક્ષરોવાળી જે ભાષા બેલાય છે, તે ભાષાને અવ્યાકૃત ભાષા કહે છે. જેમ કે બાળકની તેતડી બેલી,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूरे इति प्रज्ञापनी अर्थाख्यायिका किं न एपा भाषा मृपा ? पूर्वोक्ता एपा भापा किम् असत्या न वर्तते । इति । प्रश्नकर्तुरयमभिमायः-यत्-'आश्रयिष्यामः' इत्यादिका भाषा भविष्यत्कालविषया, सा च मध्ये विघ्नबाधा संभवेन विसंवादिन्यपि स्यात्, तथा एकार्थविषयाऽपि बहुवचनान्ततयोक्तत्वेनायथार्था । तथा आमन्त्रणीप्रभृतिका भाषा विधिप्रतिषेधरहितत्वेन न सत्या भापावद् अर्थे नियता किंतु अव्यवस्थितैव इत्यतः किमियं भाषा वक्तव्या स्यात् उत न १ इति। भगवानाह-'हता, गोयमा ! उपसंहार करते सूत्रकार कहते हैं कि यह भापा प्रज्ञापनी है- जिससे अर्थ प्रकट किया जावे-ऐसी अर्थाख्यायिका है, सो इस पर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि क्या यह पूर्वोक्त भाषा असत्या नहीं है ? प्रश्नकर्माका भाव ऐसा है कि "आश्रय लेंगे" इत्यादि रूप 'जो भाषा है वह भविष्यत्काल को विषय करनेवाली है। बीच में विघ्नबाधा आनेकी संभावना से यह विसंवादिनी भी हो सकती है तथा कहनेवाला जय इसे इस रूप में कहता है तब वह अपने आपके लिये एक होने पर भी बहुवचन का प्रयोग करके बोलता है-इस कारण एकार्थ विषयवाली होने पर भी बहुवचनान्त रूप से बोली जाने के कारण यह अयथार्थ है। तथा आमंत्रणी आदि जो भाषा है वह विधि प्रतिषेध से रहित होने के कारण सत्यभाषा की तरह अर्थमें नियत नहीं है-किन्तु अव्यव. स्थित ही है-ऐसी हालत में यह भाषा बोलनी चाहिये या नहीं वेलिनी
આ પ્રમાણે બને ગાથાઓના અર્થનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને હવે સૂત્રકાર આ સૂત્રને ઉપસંહાર કરતા કહે છે કે આ ભાષા પ્રજ્ઞાપની છે–જેમાં અર્થ પ્રકટ કરવામાં આવે એવી અર્થને સ્પષ્ટ કરનારી છે.
ત્યારે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે શું પૂર્વોક્ત ભાષા અસત્યા નથી? પ્રશ્નકર્તાના પ્રશ્ન પાછળનો ભાવ એવો છે કે “આશ્રય કરીશ” ઈત્યાદિ રૂપ જે ભાષા છે તે ભવિષ્યકાળને વિષય કરનારી છે–ભવિષ્ય કાળની અપેક્ષાએ તેમાં કઈક કહેવામાં આવેલ છે. વચ્ચે વિધ આવી પડવાની શક્યતા હોવાથી તે વિસંવાદિની પણ હોઈ શકે છે. તથા તે ભાષાનો પ્રયોગ કરનાર પિતાને માટે જ્યારે બહુવચનને પ્રયોગ કરે છે ત્યારે એકાર્થ વિષય વાળી હોવા છતાં તે બહુવચનાન્ત રૂપે બેલવામાં આવે છે, તે કારણે તે અયથાર્થ જ છે તથા આમંત્રણ આદિ જે ભાષાઓ છે તે વિધિપ્રતિષેધથી રહિત હોવાથી સત્ય ભાષાની જેમ અર્થમાં નિયત નથી પણ અવ્યસ્થિત જ છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ હોવાથી તે ભાષા બોલવી જોઈએ, કે ન બોલવી જોઈએ—એ ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન પાછળનો આશય છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ३ सू० ३ भाषाविशेषनिरूपणम् ९७ आसहस्सामो तं चैव जाव न एसा भासा मोसा' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् , 'आश्रयिष्यामः १, तदेव यावत् शयिष्यामहे स्थास्यामः, निषेत्स्यामः, त्ववर्तयिप्यामः, इत्यादिका भाषा प्रज्ञापनी खलु एपा बोध्या, न एपा भाषा मृपा भवति, तथा च 'आश्रयिष्यामः' इत्यदिका भाषा अनवधारणत्वात् वर्तमानयोगेन इत्येतद् विकल्पगर्भवाद् आत्मनि गुगैचैकार्थत्वेऽपि बहुवचनानुमतत्वेन प्रज्ञापन्येव भवति, तथा आमन्त्रण्यादिकापि भाषा वस्तुनोविधि प्रतिषेधाकारकत्वेऽपि निरवद्यपुरुषार्थसाधकत्वात् मज्ञापन्येव भवतीति भावः। अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाहचाहिये. ऐसा प्रश्न गौतम का है ? इस प्रकार के इस प्रश्नके उत्तर में प्रभु कहते हैं "हंता गोयमा! आसइस्सामो तं चेव जाव न एसा भासा मोसा" हे गौतम! हम आश्रय लेंगे, यावत् सोएँगे, खडे रहेंगे, यैठेंगे, लेटेंगे" इत्यादि रूप जो भविष्यत्काल विषयक भाषा है वह प्रज्ञापनी भाषा है. यह भाषा असत्य नहीं है। तथा 'आश्रयिष्याम:' इत्यादिक भाषा वर्तमानके योग को लेकर अनवधारण रूप है-फिर भी "आश्रय ले गे" इत्यादि रूप विकल्प गर्भवाली है. इस कारण से तथा गुरुमें और अपने में एक होने पर भी बहुवचनका प्रयोग अनु. मत माना गया है-इस कारण से यह भाषा प्रज्ञापनी-अर्थाख्यायिकाअपने वाच्यार्थ को कहनेवाली ही है। तथा आमंत्रणी आदि जो भाषा है वह यद्यपि वस्तु का न विधान करती है और न उसका प्रतिषेध करती है, फिर भी वह निरवद्य-निर्दोष पुरुषार्थ की साधक होती हैइस कारण वह भी प्रज्ञापनी ही है। अब अन्तमें गौतम भगवान् के
मडावीर प्रभुना जत२- 'हंता, गोयमा ! आसइस्सामो तं चेव जाव न एमा भासा मोसा" उ गीतम! ईमाश्रय ४२रीश, सूश, यश, मेसीश, પડ્યો રહીશ” ઈત્યાદિ રૂપ જે ભવિષ્યકાળ વિષયક ભાષા છે, તે પ્રજ્ઞાપની ભાષા छ. ते मापा मसत्य नथी तथा “ आश्रयिष्यामः" त्या भाषा वतभानना ચાગની અપેક્ષાએ નવધારણરૂપ છે, છતાં પણ આશ્રય કરીશ” ઈત્યાદિરૂપ વિકલ્પ ગર્ભવાળી છે. તે કારણે તથા ગુરુ અથવા પિતે એક હેવા છતાં બહ વચનને પ્રગ ચગ્ય (અનુમત–સ્વીકાર્ય) માનેલ હોવાથી તે ભાષાને પ્રજ્ઞાપની –અર્થાખ્યાયિકા પિતાના વાગ્યાથને પ્રકટ કરનારી કહેલ છે. તથા આમંત્રિણી આદિ જે ભાષા છે તે જોકે વસ્તુનું વિધાન કરતી નથી અને તેને પ્રતિષેધ પડ્યું કરતી નથી, છતાં પણ તે નિરવદ્ય (નિર્દોષ) પુરુષાર્થ સાધક હોય છે. તેથી તે પણ પ્રજ્ઞાપિની જ છે.
भ० १३
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
भगवती सूत्रे
,
“ सेवं भंते ! सेदं संते |त्ति ' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव वर्तते, दे भदन्त ! भवदुक्तं सर्वं सत्यमेव वर्तते इति ॥ मु० ३ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभ-मसिद्धवाचक पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्ध गद्यपद्यन्यनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित - कोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचिता श्री भगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य ||तीयोदेशः समाप्तः॥ १०३ ॥
वचनों में सत्यता का ख्यापन करते हुए कहते हैं- 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा ही सत्य है । इस प्रकार कह कर गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू०३ ॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृन भगवती सूत्र " की प्रियदर्शिनी व्याख्या के दसवें शतकका तृतीय उद्देशक समाप्त ॥१०-२॥
સૂત્રને અન્તે ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનેાને પ્રમાણભૂત ગણીને તેમના પ્રત્યે પેાતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતાં કહે છે~~
66
(6
सेव भवे ! सेव भवे ! त्ति " हे भगवन् । आपनी बात सत्य छे. डे ભગવન્! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે.” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને બેસી ગયા ! સૂ ૩ !!
જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત
66
‘ભગવતીસૂત્ર ”ની પ્રિયદર્શિની
વ્યાખ્યાના દસમા શતકના ત્રીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૧૦-૨
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्रिका टीका श० १० उ० ४ चतुर्थीदेशकस्य विषयविवरणम् अथ चतुर्थोद्देशः प्रारभ्यते
दशमशतके चतुर्थीदेशकस्य संक्षिप्त विषय विवरणल वाणिज्यग्रामवक्तव्यता, दूतिपलाशनामक चैत्यवर्णनम्, श्याम हस्तिनामको नगारस्य प्रश्नः, चमरेन्द्रस्य त्रयस्त्रिंशक देववक्तव्यता, गायत्रिंशक देवानां सम्बन्धः, वलीन्द्रस्य प्रायत्रिंशक देववक्तव्यता, तद्धेतुवर्णनं व धरणेन्द्रस्य त्रयस्त्रिंशकदेव वक्तव्यता, ईशानेन्द्रस्य त्रायस्त्रिंशकदेववन्यता, सनत्कुमारस्य त्रयस्त्रिंशक देववक्तव्यता च ।
मूलम् - " तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाणियग्गासे नाम नयरे होत्था, वण्णओ, दूतिपलालए बेइए, सामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया, तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंडसइनामं अणगारे जाव
दसवें शतक के चौथे उद्देशका प्रारंभ
दशवे शतक के इल चतुर्थ उद्देशक का विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकार है - वाणिज्य ग्राम वक्तव्यता. दूतिपलाचा नामके चैत्य का वर्णन. श्यामहस्ति नामके अनगार के प्रश्न अमरेन्द्र के नाशिक देवों की वक्तव्यता त्रास्त्रिंशक देवों का सम्बन्ध बलीन्द्र के प्रायस्त्रिंशक देवों की वक्तव्यता. इनके होने में हेतु कथन. धरणेन्द्र के नास्त्रिंशक देवों की वक्तव्यता. शकेन्द्र के नात्रिंशक देवों की वक्तव्यता ईशानेन्द्र के त्रायत्रिंशक देवों की वक्तव्यता सनत्कुमार के नायस्त्रिंशक देवोंकी वक्तव्यता ।
દશમા શતકના ગાથા ઉદ્દેશાને પ્રારભ
દશમાં શતકના ચેાથા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સ ́ક્ષિમ વિવરણુવાણિજ્યગ્રામનુ વધુ ન—તિપલાશ નામના ચૈત્યનુ‘ વર્ણન-શ્યામહસ્તિ નામના અણુગારના પ્રશ્નો-ચમરેન્દ્રના ત્રાયઅિશક દેવાની (૩૩ સહાયક દેવેની ) વક્ત ચતા-ત્રાયસ્મિશક વેાના સ'બ ધ-ખલીન્દ્રના ત્રાયસ્પ્રિંશક દેવાની વક્તવ્યના– શક્રેન્દ્રના ત્રાયશ્રિ’શક દેવાની વતવ્યતા ઇશાનેન્દ્રના ત્રાયશ્રિંશક દેવેશની વક્ત ન્યતા—સનકુમારના ત્રાયશ્રિ’શક દેવાની વતવ્યતા,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
भगवतीस्त्रे उड़ जाणू जाव विहरइ । तेणं कालेणं, तेणं समरणं समणस्स भगवओ महावीरस्त अंतेवासी सासहत्थी णासं अणगारे पयइभदए जहा रोहे जाव उड्दु जाणू जाव विहरइ । तए णं से सामहत्थी अणगारे जायसड्ढे जाव उढाए उठूत्ता, जेणेव भगवं गोयमे, तेणेव उवागच्छा, उवागच्छित्ता भगवं गोयनं तिक्खुतो जाव पज्जुवासमाणे एवं क्यालो-अस्थिणं संते ! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीलगा देवा ? हंता, अस्थि। से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररपणो तायत्तीलगा देवा, तायत्तील सहाया? एवं खलु सामहत्थी ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं, इहेब जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे कायंदीनामं नयरी होत्था, वण्णओ, तत्थ णं कायंदीए नयरीए तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा परिवसंति, अड्डा जाव अपरिभूया आभिगयजीवाजीवा, उवलद्ध. पुण्णपावा जाव विहरंति, तए णं ते तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासया पुष्विं उग्गा उग्गविहारी संविग्गा संविग्गविहारी भवित्ता, तओ पच्छा पासत्था पासत्थविहारी, ओसन्ना ओसन्नविहारी, कुसीला कुसीलविहारी संसत्ता ससत्तविहारी, अहाछंदा अहाछंदविहारी, वहूई वासाई समणोवासगपरियागं पाउणति पाउणित्ता, अद्धमासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूति, झूसित्ता तीसं भत्ताई अणसणाए छेदेइ, छेदित्ता, तस्ल ठाणस्स अणालोइयपडिकंता कालमासे कालं किच्चा, बमरस्त असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना। जप्पभिई च णं भंते ! कायंदगा तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सु०१ चमरेन्द्रादीनां त्राय त्रिशक निरूपणम् १०१ मरस्स असुरिंदर असुरकुमाररण्णो तायत्तीसदेवत्ताए उववन्ना, तप्पभिई व णं भंते ! एवं वुच्चइ -- चमरस्स असुरिंदस्त असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा । तए णं भगवं गोयमे सामहत्थिणा अणगारेणं एवं वृत्ते समाणे संकिए, कखिए, वितिगिच्छिए, उट्टाए उट्टेइ, उट्ठेत्ता सामहत्थिणा अणगारेणं सद्धिं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नसंसित्ता एवं वयासी- अस्थिणं भंते! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायन्तीसं सहाया ? हंता, अस्थि, से केणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ ! एवं तं चैव सव्वं भाणियव्वं जाव तप्पभिडं च णं एवं बुच्चइ - चमरस्स असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो तायत्ती - सगा देवा तायत्तीसं लहाया ? णो इणहे समट्टे, गोयमा ! चमरस्त णं असुरिंदरस असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेजे पण्णत्ते, जं न कयाइ नासी, न कयावि न भवइ, ण कयाई ण भविस्सई, जाव निच्चे अव्वोच्छित्तिनयट्टयाए अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जति । अस्थि णं भंते! बलिस्स वइरोयदिस्स धइरोयणरण्णो तायत्तीसगा देवा ? तायत्तीसं सहाया ? हंता अस्थि । से केणट्टे णं भंते! एवं बुच्चइ - बलिस्स वइरोयदिस्त जाव तायत्तीसगा देवा ? तायत्तीसं सहाया ? एवं खलु गोयना ! तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेव जंबुद्दीचे दीवे भारहे वासे विभेले णामं संनिवेसे होत्था, वण्णओ, तत्थ णं बिभेले संनिवेसे जहा चमरस्स जाव उववन्ना । जप्यभिई च णं भंते!
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
भेगवती तेविभेलगा तायतीसं सहाया गाहावइ लमणोवासगा बलिस्स बरोवर्णिदस्त वइरोयणरणो तायत्तीसगा देवा सेतं तं वेद जार निच्चे अब्बोच्छित्तिणयट्रयाए, अन्ले चयंति, अन्ने उकवजांति, अस्थि मं अंते ! धरणस्स णागकुमारिंदस्त नागकुमारणो तायत्तीलगा देवा तायत्तीसं सहाया ? हंता अस्थि । से केणढेणं जाव तायत्तीलगा देवा तायत्तीसंसहाया? गोयमा! धरणस्त नागकुमारिदस्त नागकुमाररण्णो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेने पणते, जंन कयाइ नासी जाव अल्ने चयंति, अन्ने उववज्जति । एवं भूपाणंदल वि, एवं जाव महाघोसस्ल। अस्थिणं अंते ! सक्कल देविंदस्त देवरपणो पुच्छा, हंता अस्थि से केणटेणं जाव तायत्तीसगा देवा? एवं खलु गोथमा ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं, इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे पालालए नामं सनिवेसे होत्था वणओ, लत्थ णं पालासए सन्निवेले तायत्तीसं सहाधा गाहावई समणोवासया जहा चमरस्त जाब विहरति, तए णं तायत्तीसं सहाया गाहावई समणोवासगा, पुद्धिं पि, पच्छावि, उग्गा, उग्गविहारी, संविधा, संविगाविहारी बहूई वासाइं समणोवा लगपरियाणं पाउणित्ता, मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेइ, झूसित्ता सटिं भत्ताई अणलगाए छेदति, छेदिता आलोइयपडिकंला लसाहिपत्ता कालमाले कालं किच्चा जाब उबन्ना, जप्पभिई च णं भंते ! पालासिगा तायन्तीसं सहाया गाहावई समणोवालगा, सेसं
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां शायशिकनिरूपणम् १०३ जहा वमरस्ल जाब उबवज्जति, अस्थिणं भंते ! इसाणल एवं जहा सकरत नवरं चंपाए नयराए जाव उबरन्ना । जप्पभिज्ञ चणं संते ! चंपिज्जा तायतीसंसहाया, लेलं तं चेव जाव अन्ने उववज्जति । अस्थिणं भंते ! सणकुमारस्त देविदास देवरण्णो पुच्छा, हंता, अस्थि। से केणष्टेणं जहा धरणस्त तहेव, एवं जाब पाणयस्स एवं अच्चुयस अच्ने उववज्जति, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' ॥ सू० १ ॥
दलमलयगस्ल चउत्थो उदेसो ससत्तो । छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वाणिजक ग्रामो नाम नगरम् अभवत् , वर्णकः, दूतिपलाशकं चैत्यम् , स्वामी समवस्तः, यावत् पर्पत, प्रति. गता, तस्मिन् काले, तस्मिन् सनये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेचासी इन्द्रभूति म अनगारो यावत् ऊर्ध्वजानुः यावत् विहरति, । तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तेवासी श्यामहस्ती नाम अनगारः प्रकृतिभद्रको यथारोहो यावत् ऊध्वजानुवित् विहरति । ततः खलु स श्यामहस्तीनाम अनगारो जातश्रद्धः यावत् उत्थया उत्थाय, यत्रव भगवान् गौतम स्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य भगवन्तं गौतमं त्रिकृत्यो यावत् पर्युपासीनः एवमवादीत-सन्ति खलु भदन्त ! चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सायन्त्रिशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? हन्त, सन्ति, तत् के नार्थेन भदन्त ! एवमुच्यतेचमरस्य अमरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? एवं खलु श्यामहस्तिन् ! तस्मिन् काले, तस्मिन्समये इहैव जम्बुद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे काकन्दी नाम नगरी अभवत, वर्णकः, तत्र खल्ल काकन्यां नगर्या त्रयस्त्रिंशत सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढया यावत् अपरिभूताः, अभिगत जीवाजीवा उपलब्धपुण्यपापाः, यावत् विहरन्ति, ततः खलु ते त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः पूर्वम् उग्राः, उपविहारिणः, संविग्नाः, संविग्नविहारिणो भूस्वा, ततःपश्चात् पार्श्व स्थाः, पावस्थविहारिणः, अबसन्नाः, अवसनविहारिणः, कुशीलाः, कुशीलविहारिणः, यथाच्छन्दा, संसक्ता संसकविद्दारी यथाच्छन्दविहारिणो वहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयन्ति, पालयित्वा, अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मानं जूपयन्ति, जूषित्वा, त्रिंशद्भक्तानि अनशनया छिन्दन्ति, छित्त्वा, तस्य स्थानस्य अनालोचितपतिक्रान्ताः कालमासे कालं कृत्वा चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, यत् प्रभृतिच खल्ल भदन्त !
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
भगवतीसूत्रे
काकन्दकाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरक्कुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशक देवतया उपपन्नाः, तत्मभृति च खलु भदन्त । एव मुच्यतेचमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? ' ततः खलु भगवान् गौतमः श्यामहस्तिना अनगारेण एवमुक्तः सन् शङ्कितः, काङ्क्षितः, विचिकित्सितः उत्थाया उत्तिष्ठते उत्थाय श्यामहरितना अनगारेण सार्द्धम् यत्रैव श्रमणो भगवान महावीरस्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादीत् - सन्ति खलु भदन्त ! चमररय असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? इन्त, सन्ति, तत् केनार्थेन मदन्त । एवमुच्यते ? एवं तदेव सर्व भणितव्यम्, यावत् तत्प्रभृति च खलु एवमुच्यते चमरस्य असुरेन्द्ररूप अनुरकुमारराजस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? नायमर्थः समर्थः, गौतम | चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रयस्त्रिंशकानां देवानाम् शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम्, यत् न कदाचित् नासीत् न कदापि न भवति, न कदापि न भविष्यति यावत् नित्यम् अव्युच्छित्तिनयार्थतया अन्ये व्यवन्ति, अन्ये उपपद्यन्ते । सन्ति खलु भदन्त ! वलेः वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचन राजस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? इन्त !, सन्ति, तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते - वले: वैरोचनेन्द्रस्य यावत् त्रयस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? एवं खलु गौतम ! तस्मिन् काले तरिमन् समये इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे विभेलो नाम सन्निवेशोऽभवत्, वर्णकः, तत्र खलु विभेले सन्निवेशे यथा चमरस्य यावत् उपपन्नाः ? यत् प्रभृतिच खलु भदन्त । ते विभेलगाः त्रयस्त्रिंशत्सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकाः वले: वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य त्रयस्त्रिंशकाः देवाः शेष तदेव यावत् नित्यम् अभ्युच्छि चिनयार्थतया अन्ये व्यवन्ति, अन्ये उपपद्यन्ते । सन्ति खलु भदन्त ! धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ९ हन्त, सन्ति, तत् केनार्थेन यावत् त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? गौतम ! धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं मज्ञप्तम्, यत् न कदापि नासीत्, यावत् अन्ये च्यवन्ति, अन्ये उपपद्यन्ते, एवं भूतानन्दस्यापि एवं यावत् महाघोपस्य । सन्ति खलु भदन्त ! शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य पृच्छा, हन्त, सन्ति, तत्केनार्थेन यावत् त्रायस्त्रिंशकादेवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ९ एवं खलु गौतम ! तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, व जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे पालाशको नाम सन्निवेशोऽभवत्, वर्णकः, तत्र खलु पालाशके सन्निवेशे त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासकाः
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १०५ यया चमरस्य यावत् विहरन्ति, ततःखलु यस्त्रिंशत् सहाया गाथापतयः श्रमणो. पासका पूर्वमपि पश्चादपि उग्राः उग्रविहारिणः, संविग्नाः, संविग्नविहारिणो बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया आत्मानं जूषयन्ति, आत्मानं जूपयित्वा पष्टिं भक्तानि अनशनया छिन्दन्ति, अनशनया च्छिवा, आलोचितप्रतिकान्ताः समाधिप्राप्ताः कालमासे कालं कृत्वा यावत् उपपन्ना, यत्प्रभृतिच खलु भदन्त ! पालाशगाः त्रयसिंशत् सहायाः गृहपतयः श्रमणोपासकार, शेष यथा चमरस्य यावत् उपपद्यन्ते । सन्ति खल्ल भदन्त, ईशानस्य एवं यथाशक्रस्य नवरं चम्पायां नगर्यां यावत् उपपन्नाः, यत् प्रभृतिच खलु भदन्त ! चम्पायाः, त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, शेषं तदेव यावत् अन्ये उपपद्यन्ते । सन्ति खलु भदन्त ! सनत्कुमारस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य पृच्छा, हन्त, सन्ति, तत्केनार्थेन यथा धरणस्य तथैव एवं यावत् प्राणतस्य, एवम् अच्युतस्य यावत् अन्ये उपपद्यन्ते तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० १॥
इति दशमशतकस्य चतुर्थोद्देशकः समाप्तः टीका-तृतीयोद्देशके देववक्तव्यता उक्ता, अथ चतुर्थोद्देशकेऽपि देववक्तव्यतामेव प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह-' तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाणियग्गामे नामं नयरे होत्था, वण्णओ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वाणिज्यग्रामो नाम नगरम् आसीद, वर्णकः, अस्य वर्णनं चम्पानगरीवत बोध्यम् , 'तिपलासए चेइए, सामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया' ती
देववक्तव्यता_ 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि। टीकार्थ-तृतीय उद्देशक में देववक्तव्यता कही जा चुकी है. इस चतुर्थ उद्देशक में भी सूत्रकार देव वक्तव्यता को प्रकारान्तर से प्रतिपादन करने के लिये 'तेण कालेग' इत्यादि रूप से कहते हैं-'तेणं कालेण तेणं समएण वाणियग्गामे नाम नयरे होत्था, वण्णओ' उस काल और उस समय में वाणिज्यग्राम नामका नगर था. इसका वर्णन चंपा
દેવ વકતવ્યતા " तेण कालेणं तेणे समएण" त्या ટકાર્ય–ત્રીજા ઉદેશામાં દેવ વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે. એ સંબંધને अनुलक्षीन सूत्ररे महायशिश हेविशवानु ४थन ४यु छे.-"तेण कालेणं तेणं समएणं " ते आणे भने त सभये "वाणियग्गामे नाम नयरे, होत्या, वण्णओ" વાણિજ્યગ્રામ નામે નગર હતું. તેનું વર્ણન ચંપા નગરીના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું.
भ०१४
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१०६
भगवतीस पलाशकं नाम चैत्यम् उद्यानम् आसीत् , अस्य वर्णनं पूर्णभद्रचैत्यवर्णनव बोध्यम् , स्वामी-महावीरः प्रभुः समवसृतः यावत् धर्मोपदेशं श्रोतुं पर्पत् निर्गच्छिति, धर्मोंपदेशं श्रुत्वा पर्पत् प्रतिगता । तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स, जेढे अंतेवासी इंदभूईनामं अणगारे जाव उड़ जाण जाव विहरइ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूति म अणगारो यावत् ऊध्वजानुः यावत् संयमेन तपसा आत्मानं भावगन् विहरति । तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी सामहत्थीनाम अणगारे पगइभदए, जहा रोहे जाच उड्डजाण जाव विहरइ' नगरी के वर्णन की तरह से जानना चाहिये 'दूतिपलासए चेहए' लामी समोसढे, जाव परिसा पडिगया' उसमें दृतिपलाश नामका उद्यान था. इसका वर्णन भी पूर्णभद्र उद्यान के वर्णन की तरह जानना चाहिये. वहां महावीर प्रभु पधारे. यावत् धर्मोपदेश सुनने के लिये परिपदानिकली, वह धर्मोपदेश लुनकर पीछी अपने स्थानपर आगई. 'तेणं कालेण तेण समएण समणस भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूई नाम अणगारे जाव उई जाणू जाव विहरह' उस काल में और उस समय में श्रमण भगवान महावीर के बडे शिष्य इन्द्रभूति नाम के अनगार थे. यावत् ये ऊर्वजानु थे, यावत् संयम और तपसे अपनी आत्मा को भावित करते हुए रहते थे। 'तेण कालेण तेण समएण समणस्स भगवओ महावीररस्स अंतेवासी सामहत्थी नाप्न अणगारे पगभद्दे, जहा रोहे जाच उड्डे जाणू जाव विहरइ' उस काल और उस समय में "दूतिपलासए चेइए" मा ति५माश नामे यैत्य हेतु: तेनु न ५ भद्र यत्यना वन प्रभारी सभा'. ' सामी समोसदे, जाव परिसा पडिगया" त्यां महावीर પ્રભુ પધાર્યા. તેમનો ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરવાને પરિષદ નીકળી, વંદણા નમસ્કાર शधापहेश श्रव ४शन परिष४ पाछी १२ तेण कालेणं तेणं समएण समणस्स भवगओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी इंदभूई नाम अणगारे जाव उड़ जाणू जाव विहरइ" ते अणे म त समये श्रम लगवान भ७ वा२ना पट्टशिष्य छन्द्रभूति નામના અણગાર હતા. તેમનું સમસ્ત વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું. “ઉદર્વજાનુ हुता" मा सूत्रांश पर्यन्तनु मना विषनु समस्त ४थन "जाव (यावत) પદથી ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું છે. એવા તે ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર (ગૌતમ સ્વામી) સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિચરતા હતા.
__"वेणं कालेण तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्त जेठे अतेवापी सामहत्थी नाम भणगारे पगइभद्दे, जहा रोहे जाव उड़े जाणू जाव विहरह" ते
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१० ४०४ सू० १ चमरेन्द्रादीनां त्रयस्त्रिंशक निरूपणम् १०७
9
"
4
तस्मिन् काले तस्मिन् समये, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तेवासी श्यामहस्तीनाम अनगारः प्रकृतिभद्रकः यथा रोहको नाम अनगारः प्रथमशतकस्य षष्ठोदेश के प्रतिपादितः यावत् ऊर्ध्वजानुः यावत् संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति । ' तए णं से सामहत्थी अणगारे जायसड्डे जाब उठाए उट्ठेत्ता, जेणेव भगवं गोयमे, तेणेव उवागच्छन् ' ततः खलु स श्यामहस्ती अनगारी जातश्रद्धो यावत् जातश्रद्धादीनामर्थः औपपातिके उत्तराद्धे गौतम - प्रकरणे विलोकनीयः उत्थया उत्थानेन उत्थाय, यत्रैव भगवान् गौतमः आसीत तत्र उपागच्छति, उवागच्छित्ता भगवं गोयमं तिक्खुत्तो जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासी ' -उपाश्रमण भगवान् महावीर के शिष्य थे. जिनका नाम श्याम हस्ती अनगार था ये प्रकृति से भद्र थे. छठे उद्देशक में प्रतिपादित रोहक अनगार की तरह इनका प्रत्येक व्यवहार था. यावत् ये ऊर्ध्वजानु थे. यावत् संयम और तप से ये अपनी आत्मा को भावित करते हुए विचरते थे. 'तएण से सामहत्थी अणगारे जायसड्ढे जाव उडाए उड्डेत्ता जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छद्द' एक समय की बात है कि श्यामहस्ती अनगार अपने स्थान से अपने आप ऊठकर जहां भगवान् गौतम बिराजमान थे. वहां पधार गये. 'जायसड्डेजाव' सूत्रस्थ इन जातश्रद्ध आदि पदोंका अर्थ औपपातिक सूत्र के उत्तरार्धमें गौतम प्रकरण में लिखा गया है सो वहां से देख लेना चाहिये । 'उवागच्छित्ता भगवं गोयम निक्खुत्तो जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासी' वहां पर जाकरके उन्होंने
(C
કાળે અને તે સમયે શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય સમુદાયમાં એક સ્વામ હસ્તી અણુગાર નામે શિષ્ય પણ હતા. તેએ ભદ્રિક પ્રકૃતિવાળા હતા છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં રાહક અણુગારના ગુણ્ણાનુ જેવુ. વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ તેમના ગુણાનુ વર્ણન પણ સમજવું. તે વર્ણન અહીં ઉભડકાસને (ઢી'ચણુ ઊંચા રાખીને ) બેસીને પેત ના આત્માને સયમ અને તપથી ભાવિત કરતા વિચરતા હતા ” આ સૂત્રપાઠ પન્ત ગ્રહણ કરવું. तएण से सामइत्थी अणगारे जाव उट्ठाए उट्ठेत्ता जेणेव भगव गोयमे तेणेव उवागच्छइ ” मे दिवस ते સ્વામહસ્તી અણુગાર પેાતાને સ્થાનેથી પેતાની જાતે ઊભા થયા અને જ્યાં भगवान गौतम मिराता हुता, त्यां गया. “ जायसड्ढे जाव" या सूत्रभां વપરાયેલ જાતશ્રદ્ધ આદિ પદોના અર્થ ઔપપાતિક સૂત્રના ઉત્તરા માં ગૌતમ સ્વામીના પ્રકરણમાં આપવામાં આવેલ છે, તા જિજ્ઞાસુ વાચકાએ તે પદોના અય ત્યાંથી જાણી લેવા.
“ उवागच्छित्ता भगवं गोयमं तिक्खुतो जाव पज्जुवासमाणे एव बयासी " तेभवे
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
भगवतीसूत्रे गत्य भगवन्तं गौतमम् इन्द्रभूतिमनगारं विकृत्वः त्रिवारम् यारत् आदक्षिण प्रद. क्षिणं करोति, आदक्षिणप्रदक्षिणं कृत्वा शुश्रूपमाणो नमस्यन् विनयेन अभिमुख माञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'अस्थि णं भंते ! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ? ' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! सन्ति खल्ल किं चमरस्य असुरेन्द्रस्य, अमुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः मन्त्रिकल्पाः, त्रयस्त्रिंशत्परिमाणाः सहायाः चमरेन्द्रस्य साहाय्यकारिणः गुरुस्थानीयाः? इन्द्रभूति राइ 'हंता, अस्थि' हे श्यामहस्तिन् ! हन्त, सत्यम्-चमरस्य त्रायस्त्रिंशकाः गुरुकल्पाः त्रयस्त्रिंशत्परिमाणाः सन्ति । श्याम हस्ती तत्रकारणं पृच्छति'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररणोतायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ?' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! तत् केनार्थेन एवमुच्यते-चमरस्य असुभगवान् गौतम को तीन बार प्रदक्षिणा पूर्वक बडे विनय के साथ दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार करते हुए उनके समक्ष बैठ गये बैठकर उन्होंने उन गौतम इन्द्रभूति से इस प्रकार पूछा-'अस्थि णं भंते! चमरस्स असुरिंदस्स, असुरकुमाररण्णा तायत्तीसगा देवा तायतीसं सहाया' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज जो चमर हैं उनके ३३ सहायक:भूत देव-त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं क्या? इसके उत्तर में इन्द्रभूति ने कहा 'हता अत्थि' हां श्याम हस्तिन् होते हैं। 'चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णा तायत्तीसगा देवा तायतीसं सहाया' चमर इन्द्र के ये तेतीस ३३ संख्या में गुरुस्थानीय त्रायस्त्रिंशकदेव सहायभूत होते हैं 'सेकेणटेणं भंते ! एवं वुच्चह' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! ऐसा आप किस
ત્યાં જઈને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા પૂર્વક બને હાથ જોડીને ઘણું વિનયપૂર્વક ગૌતમ સ્વામીને વંદણું નમસ્કાર કર્યા, અને વંદણ નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે प्रश्न पूछये।-" अस्थि णं भते ! चमरस्स असुरि दस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया" हे भगवन् ! मसुरेन्द्र, मसु२मा२२।०४ यमरने सहायભૂત થનારા એવા ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દેવે છે ખરાં?
गीतमस्वाभाना उत्तर-"हता अस्थि " , श्यामस्ती ! मसुरेन्द्र यभरना સહાયક ૩૩ ત્રાયશિક દેવે છે ખરાં.
श्यामस्ती भरने प्रश्न-" चमरस्स असुरि दस्स असुरकुमाररण्णो तायः तीसगा देवा तायत्तीस सहाया" सगवन् ! मसुरेन्द्र, मसुरभा२२१०४ यभरना सहाय 33 प्रायशिश हे। छे, “ से केणठेणं भते ! एवं बुच्चइ ? " मेनु
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १०९ रेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः मन्त्रिकल्पा: गुरुकल्पाः देवाः प्रयस्त्रिंशत् परिमाणाः सहायाः सन्तीति ? इन्द्रभूति राह-' एवं खल्लु सामहत्थी । तेणं कालेणं, तेणं समएणं इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे कायंदी नामं नयरी होत्था, वण्णओ' हे श्यामहस्तिन् ! एवं खलु निश्चयेन तस्मिन् काले, तस्मिन् समये इहैव तावत् जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे काकन्दी नाम नगरी आसीत् , वर्णकः, अस्याः वर्णनं चम्पानगरी वर्णनवदेव बोध्यम्, 'तत्थ णं कायंदीए नयरीए तायत्तीसंसहाया गाहावइ समणोबासगा परिवसंति' तनखलु काकन्यां नगर्या त्रयस्त्रिंशत संख्यकाः सहायाः साहाय्यकारिणो गाथापतयः श्रमणोपसकाः-श्रावकाः, परिवसन्ति, 'अट्टा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा उवलद्धपुण्णपावा जाव विहरंति' आढ्या:कारण से कहते हैं ? इसका उत्तर देते हुए इन्द्रभूति श्यामहस्ती अनगार से कहते हैं 'एवं खलु सामहत्थी' हे श्यामहस्तिन् ! सुनो मैं तुम से इस बात को कहता हूं जो इस प्रकार से है-'तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेव जंबुद्दीवे दीवे मारहेवासे कायंदी नाम नयरी होन्था, वण्णओ' उस काल और उस समय में इसी जंबुद्धीप नामके द्वीप में भरतक्षेत्र स्थित काकंदी नामकी नगरी थी. इसका वर्णन चंपालगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये 'तत्थ णं कायंदीए नयरीए तायत्तीस सहाया गोहायई समाधासमा परिवसति' उस काकंदी नगरी में तेतीस ३३ श्रमणापासक श्रावक रहते थे. ये आपस में इतने सहृदय थे कि प्रति समय एक दूसरे के सुख दुःख का ध्यान रखते थे. इतना इनका मैत्रीभाव था. 'अडाजाव अपरिभूया' अभिगय जीवाजीवा, उवलઆપ શા કારણે કહે છે? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અમરેન્દ્રને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયસ્ત્રિ શકે છે, એવું શા કારણે કહે છે?
गौतम स्वामीन सपा-" एव खलु सामहत्थी" ७ श्यामस्ती ? तमा। मा प्रश्न उत्तर ३२ तमने तमनी पूथा ईधुत समी-" तेण कालेण तेण समएण' इहेव जवुद्दीवे दीवे भारहे वासे कायंदी नाम नयरी होत्था, घण्णओ" ते आणे गने ते समय भूदी नामना पन मरतक्षेत्रमा ४.a નામની નગરી હતી તેનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં વર્ણવેલી ચંપાનગરીના વર્ણન प्रभारी सभा “तत्थ ण कार्य दीए नयरीए तायत्तीस सहाया गाहावई समणोवासगा परिक्स ति" ही नगरीमा 33 श्रभास श्राप २९ ता. तेमन એક બીજા પ્રત્યે એટલો બધે પ્રેમ હતો કે તેઓ હમેશા એક બીજાના સુખમાં मे मीलने म४४३५ यता उता." अड्डा जाव अपरिभूया"तो सामान्य स्थितिना
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
भगधतीसूत्र धनिनः यावत्-दीप्ताः, इत्यारभ्य बहुजनस्य इतिपर्यन्तानां विशेषणानामर्थः उपासकदशाङ्गसूत्रे प्रथमाध्ययनतृतीयसूत्रस्य मत्कृतागारधर्मसंजीवनी व्याख्यायां विलोकनीयः, बहुजनस्य जनैरपरिभूताः बहुजनपराभववर्जिताः अभिगतजीवाजीवाः ज्ञातजीवाजीवतत्त्वाः, उपलब्धपुण्यपापाः यावत् विहरन्ति-तिष्ठन्ति । 'तए णं ते तायत्तीसंसहाया गाहावई समणोवासया पुब्धि उग्गा, उग्गविहारी, संविग्गा संविग्गविहारी भवित्ता, तो पच्छा पासत्था पासत्थविहारी' ततःखलु ते त्रयस्त्रिशत् सहाया परस्परेण साहाय्यकारिणः, गाथापतयः श्रमणोपासकाः श्रावकाः, पूर्वम्-आदौ, उग्रा:-मावतः उदात्ताः, उपविहारिणः उदात्ताचाराः सदनुष्ठानत्वात् द्धपुण्ण पौवा जाव विहरंति' ये सामान्य स्थिति के नहीं थे, किन्तु इनकी आर्थिकस्थिति बहुत अच्छी थी ये धनिक थे, यावत् कोई भी इनका पराभव नहीं करता था. ऐसे ये प्रभावशाली थे. यहां 'यावत्' पदसे अन्यत्र कथित "दीप्त से लेकर बहुजन" तक के विशेषणों का संग्रह हुओ है इन विशेषणों का अर्थ यदि देखना होतो उपासक दशाङ्ग सूत्र के अध्ययन १ आनन्द श्रावक प्रकरणमें खून ३ पर जो मेरे द्वारा अगारधर्मसंजीवनी नामकी टीका लिखी गई है उसमें देख लेना चाहिये. ये श्रमणोपासक श्रावक जीव और अजीव के स्वरूप के ज्ञाता थे. पुण्य और पाप के मर्म को जानने वाले थे. 'तएणते तायतीस सहाया गाहावई समणोवासगा पुचि उग्गा, उग्गविहारी, संविग्गा, संविग्गविहारी, भवित्ता तओपच्छापासत्था पालथविहारी' इस तरह ये अपने जीवन में पहिले तो श्रावकपनकी उत्कृष्ट क्रिया पालते थे और ન હતાં, પણ તેમની આર્થિક સ્થિતિ ઘણું સારી હતી–તેઓ ધનાઢ્ય હતા અને घinापाणी उता. तभने ५२म ४२वान समथ न तु. “जाव अपरिभया" मा सूत्रांशमा १५२रायेदा " जाव (यावत् )" ५४थी " Hथी सन બહુજન” પર્વતને સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. દીપ્ત આદિ જે વિશેષ તેમની સાથે વપરાયાં છે, તેને અર્થ ઉપાસક દશાંગ સૂત્રના પહેલા અધ્યાયમાં આનંદ શ્રાવક વિષયક ત્રીજા સૂત્ર પર અગારધર્મસ અવની નામની મારા द्वारा समायब टमाथी दांयी al. "अभिगयजीवाजीवा, उवलद्धपुण्णपावा जाव विहरति" ते 33 श्रभास गृहस्थी व भने अपना स्१३५ने જાણનારા હતા. વળી તેઓ પુણ્ય અને પાપના મર્મને પણ સમજતા હતા.
"तएण ते तायत्तीस सहाया गाहावई समणोवासगा पुव्वि'उग्गा, उग्ग विहारि, सविगगा स विगविहारी, भवित्ता तओ पच्छा पासस्था, पासत्थविहारी" તે પરસ્પરને સહાય ભૂત થનારા ૩૩ શ્રમપાસક ગૃહસ્થો પહેલાં શ્રાવકધર્મનું કડક રીતે પાલન કરતા હતા અને શ્રાવક ધર્મની ઉત્કૃષ્ટ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ ०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणभू १११ संविग्ना:-मोक्षमाप्यर्थ व्यग्राः, संसारभीरवो वा, संविग्नविहारिणः-संविग्नविहारः संविग्नानुष्टानमस्ति येषां ते तथाविधाः भूत्वा, ततः पश्चात्-तदनन्तरम् पार्श्वस्था:-ज्ञानादिवहिवर्तिनः, पार्श्वस्थविहारिणः-पार्श्वस्थानुष्ठानकारिणः, 'ओसन्ना, ओसन्नविहारी, कुसीला, कुसीलविहारी, अहाछंदा, अहाछंदविहारी, बहूई वासाई समणोवासगपरियागं पाउणंति' अवसन्नाः इव धार्मानुष्ठानाव परिश्रान्ता इस अवसन्नाः शिथिलाचारिणः आलस्यादनुष्ठाना सम्यक्करणात् , अवसन्नविहारिणः-शिथिलाचाराः, कुशीला:-ज्ञानाधाचारविराधनात् , कुशीलविहारिणः-ज्ञानाद्याचारविराधनात्, यथान्छन्दा:-यथाकथञ्चित् नागम परतन्त्रतया छन्दः-अमिमायो बोधो वा प्रवचनार्थेषु येषां ते यथाच्छदाः यथेच्छाचारिणः, उत्कृष्ट क्रियो में विचरते थे, संविग्न-मोक्षाभिलाषी थे, अथवा संसार भीरू थे, सविग्नविहारी-वैरोग्य दशा में विचरने वाले थे, बाद में येपासत्थ-सम्यग्ज्ञानादि से बहिर्भूत बन गये . पावस्थविहारी-पार्श्व. स्थघिहारी हो गये. 'ओसन्ना, ओसन्नविहारी, कुसीला कुलीलविहारी, अहाछदा, अहाछ दविहारी, बहूई वासई समणोवासगपरियाग पाउणंति' धर्मानुष्ठान से थके हुए जैसे बन गये-शिथिलाचार वाले हो गये-आलस्य से अनुष्ठान को यथावत् नहीं करने से अवसन्नविहारी हो गये, ज्ञानादि आचारकी विराधना वाले हो गये, कुशीलविहारी-जन्मभर ज्ञानादि की आराधनाकी विराधना करने वाले बने रहे, शास्त्रमर्यादाका ख्याल नहीं करके अपनी इच्छाके अनुसार आचार विचार वाले हो गये और यथाच्छन्दविहारी-जीवनभर तक भी इसी કિયાએ પાળવામાં જ પ્રયત્નશીલ રહેતા હતા તેઓ સવિગ્ન -સંસાર ભીમાક્ષાભિલાષી હતા, વૈરાગ્યદશામાં વિચરતા હતા. પણ કાળાન્તરે તેમના જીવનમાં પરિવર્તન થઈ ગયું અને તેઓ પાસથ (સમ્યગ્ર જ્ઞાન આદિથી વિહીન) થઈ ગયા, પાર્શ્વવિહારી-અનુચિત અનુષ્ઠાનકારીथ या, "ओसन्ना-ओसन्न विहारी, कुसीला, कुसील-विहारी अहाछदा अहाछद विहारी, बहूई वासाई समणोवासापरियाग पाउण ति"धर्मानुष्ठानथी था या डेय એવા–શિથિલાચારી થઈ ગયા, આળસને લીધે શ્રાવકના અનુષ્ઠાનેનું પાલન નહી કરીને અવસર્જવિહારી થઈ ગયા, જ્ઞાનાદિ આચારની વિરાધનાવાળા થઈ ગયા કુશીલ વિહારી થઈ ગયા એટલે કે જ્ઞાનાદિ આરાધના કરવાને બદલે વિરાધના કરનારા થઈ ગયા, શાઅમર્યાદાને ખ્યાલ રાખ્યા વિના પોતાની ઈછા અનુસાર આચારવિચાર રાખનારા એટલે કે સ્વરછદી બની ગયા આ રીતે તેમણે પોતાની જિંદગીના બાકીનાં વર્ષો વ્યતીત ફર્યા.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
भगवतीसूत्रे यथाच्छन्दविहारिणः-आजन्मापि स्वेच्छाचाराः, वहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्याय श्रावकाचारम् पालयन्ति, 'पाणित्ता अद्धमासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेंति,
सेत्ता तीसं भत्ताई अणसणाए छेदेति' वहूनि वर्षाणि श्रावकपर्यायं पालयित्वा अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मानं जूपयन्ति-भावयन्ति, जूपयित्वा अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मान भावयित्वा, त्रिंशद्भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति, 'छेदेता तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकंवा कालमासे कालं किचा, चमरस्स अमरिंदस्स असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगदेवत्ताए उपबन्ना' त्रिंशद्भक्तानि अनशनतया छित्वा तस्य स्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्ताः-आलोचनप्रतिक्रमणरहिताः आलोचना. दिकमकृत्वैव कालमासे मरणसमये कालं कृत्वा चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमार. राजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः। श्यामहस्ती पृच्छति-'जप्पभिई च णं तरह के स्वेच्छाचारी बन गये. इसी स्थितिमें इन्होंने अनेक वर्षों तक श्रमणोपासक पर्यायका पालन किया. 'पाणित्ता अद्धमासियाए संलेहणाए अत्ताण झूसे ति, झूसित्ता तीस भत्ताई अणसणाए छेदेति' बाद में इन्होंने इसी अवस्थामें अर्द्धमासिकी-१५-दिन की संलेखना धारण की और उसमें रहकर ३० तीस भक्तोंका अनशन द्वारा छेदन किया 'छेदेत्ता तस्ल ठाणस्स अणालोइयपडिकतो कालपासे काल किचा चमरस्स असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना' छेदन करके मरते समय इन्होंने अपने उस पापस्थान की आलोचना प्रतिक्रमण नहीं किआ और विना आलोचना प्रतिक्रमण के ये काल अवसर काल कर असुरेन्द्र अस्तुरकुमारराज चमरके ये सय के सब त्रायस्त्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हो गये, इस प्रकार से इन्द्रभूति અનેક વર્ષ પર્યત આ રીતે શ્રમણોપાસક પર્યાયનું વ્યતીત કરીને તેમણે "पाउणित्ता अद्धमासियाए सलेहणाए अत्ताण झूति, झूसित्ता तीस भत्ताई अणसणाए छेति" सन्ताजे मामासना सथा। ध्या. सथा। ४२ मनशन द्वारा ૩૦ ભકતોનું છેદન કર્યું (૧૫ દિવસ પર્યત આહારને ત્યાગ કર્યો) "छेदत्ता तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिकता कालमासे काल किच्चा चमरस्स असुररिंदस्स असुरकुमाररणो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्नो" ५ सन्ताणे તેમણે તે પાપસ્થાનકની આલોચના કરી નહીં અને પ્રતિક્રમણ પણ કર્યું નહીં. આવી સ્થિતિમાં કાળને અવસર આવતા કાળ પામીને તેઓ અસરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના ૩૩ ત્રાયશ્ચિંશક દેવો રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે.
ગૌતમસ્વામીની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને શ્યામહસ્તી અણગારે तभर मा प्रभारी प्रश्न पूछया-" जप्पभिई च ण भते ! कायंदगा तायत्तीस
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् ११३ भंते ! कायंदगा तायत्तीसंसहाया गाहावई समणोवासगा चमरस्स, असुरिंदस्स, असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना' हे भदन्त ! इन्द्रभूते ! यत् प्रभृति च खलु काकन्दगाः काकन्दीवासिनस्त्रयस्त्रिंशत् संख्यकाः, सहायाः परस्परेण साहाय्यकारिणः गाथापतयः श्रमणोपासकाः चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः 'तप्पभिई च णं भंते ! एवं वुच्चइ-चमरस्य अमुरिंदस्स अमुरकुमाररन्नो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ?' तत्मभृति च खलु-तदारभ्यैच, हे भदन्त ! इन्द्रभूते । किमेवमुच्यते-यत् चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः? 'तए णं भगवं गोयमे सामहत्थिणा अणगारेणं एवं वुत्ते समाणे संकिए, संखिए, वितिगिच्छिए उठाए उठेइ ' ततः खलु भगवान् गौतमः इन्द्रभूतिः श्यामहस्तिना अनगारेण एवमुक्तः का कथन सुनकर श्यामहस्ती अनगारने उनसे तब ऐसा पूछा-'जप्पभिई प णं भंते ! कायंदगा तायत्तीसं सहाया गाहावई समणावासगा चमरस्स असुरिंदस्स असुर कुमाररण्णा तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना' हे भदन्त ! इन्द्रभूते! जिस दिन से लेकर काकदीनिवासी वे परस्पर में सहायता करने वाले ३३ श्रमणोपासक श्रावक असुरेन्द्र असुरकुमारराज धमर के त्रायस्त्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हुए हैं 'तप्पभियं च णं भंते! एवं वुच्चइ, चमरस्ल असुरिंदस्स असुरकुमाररपणा तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया' उसी दिनसे क्या हे भदन्त ! इन्द्रभूते! ऐसा कहा जाता है कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के ३३ सहायक वायत्रिंशक देव हैं ? 'तएणं भगवं गोयमे सामहस्थिणा अणगारेणं एवं घुत्ते समाणे संकिए, कंखिए, वितिनिच्छिए, उट्ठाए उद्वेइ' इस प्रकार महाया गाहावई समणोवासगा चमरस असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो देवत्ताए उववन्ना” 8 सपन! इन्द्रभूति म॥२ | रे हिसथी ४ निवासी તે પરસ્પરના સહાયક ૩૩ શ્રમણે પાસક શ્રાવકે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય यभरना त्रायझिं वो ३२ पिन्न थया छे. " तप्पभिइच ण मते ! एवं वुन्चइ, घमरस्स असुरिंदरस असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायतीस सहाया" ત્યારથી જ શું એવું કહેવાય છે કે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના સહાયક ૩૩ ત્રાયશિક દે છે ? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેઓ ત્યાં ત્રાયશિક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા પહેલાં શું ચમરેન્દ્રના સહાયકારી ત્રાયશ્ચિશક દેવેનું અસ્તિर न ? ___“तएण भगवं गोयमे सामहत्थिणा अणगारेण एव वुत्ते समाणे संकिए, कनिए, वितिगिच्छए, उट्टाए चढेइ " श्यामती मारने २२ प्रश्न समजाने
भ. १५
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
भगवती सूत्रे
सन् शङ्कितः संशयापन्नः, काङ्क्षितः - आकाङ्क्षायुक्तः, विचिकित्सितः - विचिकित्सापन्नः उत्था उत्थानेन उत्तिष्ठते 'उट्ठाए उडेत्ता सामहत्थिणा अणगारेण सद्धिं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छ ' उत्थया उत्थानेन उत्थाय श्यामहस्तिना अनगारेण सार्द्ध यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीर आसीत् तत्रैवउपागच्छति, 'उत्रागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं बंद णमंस, वंदित्ता, णमंसित्ता एवं वयासी' - उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दि - त्वा नमस्त्विा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'अस्थि भंते! चमरस्स अमुर्रिदस्स असुरकुमाररणो तायत्तीसगा देवा, तायत्तीसं सहाया ?" हे भदन्त ! सन्ति खलु चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः गुरुस्थानीयाः से जब श्याम हस्ती अनगारने उन गौतम से कहा तब वे गौतम स्वयं शंकायुक्त बन गये, कांक्षायुक्त बन गये, एवं विचिकित्सायुक्त बन गये और इस प्रकार बनकर वे अपने आप ऊठे और 'उट्ठाए उट्ठेत्ता साम हत्या अणगारेण सद्धिं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छद्द' ऊठकर श्याम हस्ती अनगारके साथ वहां गये जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे । 'उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदह, नर्मसह, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी' वहाँ जाकर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर को वंदना की, नमस्कार किया, वंदना नमस्कार करके फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार से पूछा- 'अस्थिणं भंते चमरस्स असुरिंदरस असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के क्या ३३ सहा
ગૌતમ સ્વામી શ'કાયુક્ત ખની ગયા, કાંક્ષાયુક્ત બની ગયા અને વિચિકિત્સાયુક્ત ખની ગયા. ( આ પદોની જમાલી અણુગારના પ્રકરણમાં સ્પષ્ટતા કરાઇ ચુકી છે) પેાત'ની શ’કાનું નિવારણુ કરવા માટે મહાવીર પ્રભુ પાસે જવાના વિચાર કરીને तेथे। चातानी उत्थान शक्तिथी असा थया. " उट्ठाए उट्ठत्ता सामहत्थिणा अणगारेणं सद्धिं जेणेव समणे भगव महावीरे तेणेव उवागच्छ ” त्यांथी उठीने श्यामहस्ती અણુગારની સાથે તેએ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા, ત્યાં ગયા त्रागच्छत्ता सम भगव महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदिता, नमसित्ता एवं वयासी" त्यां ने तेम श्रम भगवान भडावीरने वधारी भने નમસ્કાર કર્યો. વંદા નમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યો!– " अत्थिण भते । चमरस्स असुरिंदरस असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायतीस सहाया ? " ३ लगवन् ! शुं मसुरेन्द्र, असुरकुमार राय अभरना सहाय
(C
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ यमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् ११५ देवाः त्रयस्त्रिंशत्सहायाः साहाय्यकारिणः किम् ? भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे इन्द्रभूते । हन्त, सत्यम् , सन्ति तावत् चमरस्य त्रयस्त्रिंशत् त्रायस्त्रिंशकाः देवाः सहायाः । इन्द्रभूतिः पृच्छति-' से केणटेणं भते । एवं बुच्चइ ? एवं तं चेव सव्वं भाणियध्वं जाव तप्पभिई च णं एवं वुच्चइ-चमरस्स, असुरिदस्स, असुरकुमाररणो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ? ' हे भदन्त ! तत्केनार्थेन केन कारपणेन तावत्-एवमुक्तरीत्या उच्यते-एव तदेव सर्व भणितव्यं वक्तव्यं यावत्-यत् प्रभृति च खलु काकन्दकाः काकन्दीनगरीवासिनः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गायापतयः, श्रमणोपासकाः चमरस्य असुरेन्द्रस्य, असुरकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, तत्पभृतिच खलु एवं पूर्वोक्तरीत्या उच्यते चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरयकभूत बायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'हता, अस्थि' हां, गौतम ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के गुरुस्थानीय ३३ सहा. यता करनेवाले देव हैं। . अब गौतम इन्द्रभूति प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं-से केण: छणं भंते ! एवं वुच्चई' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के सहायकभूत ब्रायस्त्रिंशक देव हैं ? क्या इस कारण से कि 'एवं तं चेव सव्वं भाणियन्वं जाव तप्पभिइं च णं एवं वुच्चइ चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमारः रण्णा, तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया' वे काकंदी नगरी वासी श्रमणोपासक तेतीस ३३ गाथापति जो कि आपस में एक दूसरे के सहायक थे जिस दिन से असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के वायस्त्रिं शक देवेरूप से उत्पन्न हुए हैं, सो उसी दिन से लेकर "अमुरेन्द्र असुरेकुमारराज चमर के सहायकभूत तेंतीस ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं" ऐसा
1 33 त्राय४ि हेवे। छ १२i ? महावीर प्रभुने। 61२-" हंता, अत्थि" ગૌતમ ! અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના મંત્રી સમાન ૩૩ સહાયકારી દેવો છે.
गीतम. स्वामीना प्रश्न-“से केणठेण भते । एव वुच्चइ०१"मग વન્ ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના સહાયકારી ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દેવે છે? શું આપ આ કારણે એવું કહે છે કે " एवं त चेव सव्व भाणियव्य जाव तप्पभिई च ण' एवं बुच्चइ, चमरस्स असुरिदस्स असुरकुमाररण्णो, तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया ?" ४४ी नगरी નિવાસી, પરસ્પરને સહાયભૂત થનારા ૩૩ શ્રમણોપાસક ગૃહસ્થો અસુરન્દ્ર, અસુરકુમારરાય ચમરના ત્રાયસ્વિંશક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે? શું એ જ દિવસથી જ એવું કહેવાય છે કે અસુરેન્દ્ર અમરના સહાયકારી ૩૩ ત્રાયશ્વિક દેવે
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંધ
भगवती सूत्रे
कुमारराजस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? इति, भगवानाह - 'णो इण सम, गोयमा ! चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो तायत्तीसगाणं देवाणं सासर नामधेज्जे पण्णत्ते' हे गौतम! इन्द्रभूते ! नायमर्थः समर्थः, नैतत् संभवति - यत् - यत् प्रभृत्येव काकन्दकाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासकाः चमरस्य त्रयस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः तत्प्रभृत्येव चमरस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः इति उच्यन्ते इति न अपितु चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य नाशिकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम्, 'जं न कयाइ नासी न कयाइ न भवइण कया ण भविस्सह, जाव निचे अन्योच्छित्तिनयाए अन्ने चयंति, 'अन्ने उववज्जंति ' यत् चमरस्य त्रायशिकानां देवानां नामधेयं न कदाचित् न आसीत्, अपितु सर्वदा आसीत्, एवं न कदापि न भवति - अपितु सदा भवत्येव
कहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'णा' इणट्टे समट्ठे' हे गौतम | ऐसा अर्थ समर्थ नहीं है कि जिस दिन से लेकर काकन्दी नगरी निवासी तैंतीस ३३ सहायक गाथापति श्रमणोपासक चमर के प्रायत्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हुए हैं उसी दिन से लेकर चमर के त्रास्त्रिंशक देव हैं क्योंकि - 'चमरस्स णं असुरिंदरस असुरकुमाररण्णा तायत्तीसगाणं देवाणं सासर नामधेज्जे पण्णत्ते' असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के जो त्रास्त्रिंशक देव हैं उनका नाम शाश्वत कहा गया है। 'जेन कयाइ नासी, न कयाह न भवइ, ण कयाह ण भविस्सह' जाव निच्चे अव्वाच्छित्ति नपाए, अन्नेचयंति, अन्ने उचवज्जति' इसलिये ऐसा नहीं है कि असुरकुमार के प्रायस्त्रिंशक देवोंका नाम पहिले नहीं था. वर्तછે? શું તેઓ ત્યાં તે પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા અગાઉ ચમરેન્દ્રની પાસે ત્રાયસ્ત્રિશંક દેવાનું અસ્તિત્વ જ ન હતુ', એમ માની શકાય ખરું ?
भहावीर प्रलुना उत्तर—“ णो इणट्ठे समट्ठे " हे गौतम! खेवी वात शभ्य નથી. એટલે કે તે ૩૩ શ્રમણાપાસકે ચમરેન્દ્રના ત્રાયઐશક દેવની પર્યાચ જ્યારથી ઉત્પન્ન થયા ત્યારથી જ ચમરેન્દ્ર પાસે ૩૩ ત્રાયશ્રિંશક દેવેશન' અસ્તિત્વ छे, मेवी अध वात नथी, अरण } " चमरस्स ण असुरिंदरस ससुरकुमाररणो तायत्तीसगाणं देवाण साखए नामघेज्जे पष्णते " सुरेन्द्र, असुरकुमारराय शुभरना ? त्रायस्त्र हेवा छे, तेभनु' नाम ( अस्तित्व ) तो शश्वत ह्युं छे. " ज न कयाइ नासी, न कयाइ न भवइ, ण कयाइ ण भविस्सइ जाव निच्चे अबोच्छित्तिनयट्टाए, अन्ने चयंति, अन्ने उपवज्जति " ते अर सेवी वात संलवित નથી કે અસુરેન્દ્ર, ચમરના ત્રાર્યાભ્રંશકાનું અસ્તિત્વ ભૂતકાળમાં ન હતું,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
मेन्द्रका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रयस्त्रि एकनिरूपणम् ११७
न कदापि न भविष्यति - अपितु भविष्यत्कालेऽपि स्थास्यत्येव, यावत्-ध्रुवं शाश्वतं नित्यम् अव्युच्छित्ति नयार्थतया द्रव्शर्थिकनयेन अनादिश्वाइतया अन्ये केचित् व्यवन्ति, अन्ये - अपरे केचित् उपपद्यन्ते न तु सर्वे सर्वथा विनश्यन्ति । गौतमः पृच्छति - ' अस्थि णं भंते ! बलिस्स वइरोयदिस्स वहशेयणरन्नो वायत्तीसगा देवा तायी सहाया' हे भदन्त । सन्ति खलु किं वलेः वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य त्रयस्त्रिंशका मन्त्रिकल्पाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् संख्यकाः सहायाः ? भगवानाह - 'हंता, अस्थि' हे गौतमः हन्त सत्यम् सन्ति तावत् वलेः त्रयस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गौतमः पृच्छति - ' से केणद्वेणं अंते ! एवं बुच्चइ-बलिस्स बइरोयदिस्स जाव वायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया' हे भदन्त ! तत् अथ केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-वलेश्च वैरोचनेन्द्रस्य यावत् वैरोचनराजस्य त्रास्त्रिमान में नहीं है और भविष्यत् काल में भी नहीं रहेगा । किन्तु वह पहिले था, वर्तमान में भी है और भविष्यकाल में भी वह रहेगा. क्योंकि वह ध्रुव है, शाश्वत है, नित्य है । द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षा से इनका सर्वथा विच्छेद नहीं होता है । इसलिये अन्यका विच्छेद होने पर और अन्यकी उत्पत्ति होने पर भी इनका सर्वथा विनाश नहीं माना गया है । अनादिकाल से वहां ऐसा ही प्रवाह चलता आ रहा है कि एक की उत्पत्ति होती है और एक का च्यवन होता है । पर सर्वका सर्वथा अभाव नहीं होता है । सर्वदा त्रास्त्रिंशक देवों का नाम रहता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है- 'अस्थि भंते ? बलिस्स वहरोमणिस्स वरोपणरण्णा तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त । वैरोचनेन्द्र वैरोचनराजा बलि के सहायकभूत क्या तें तीस કે વમાનમાં તેમનુ અસ્તિત્વ ની, કે ભવિષ્યમાં તેમનું અસ્તિત્વ નહી' હાય. ખરી વાત તે એવી કે તેઓ ભૂતકાળમાં પણ હતા, વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે જ. કારણ કે તેમનું અસ્તિત્વ તે ધ્રુવ, શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ તેમને સથા વિચ્છેદ થતેા નથી હા, એવુ' અવશ્ય મને છે કે અમુકનું ત્યાંથી ચ્યવન થતું રહે છે અને અમુક નવા ઉત્પન્ન થતા રહે છે. અનાદિકાળથી ત્યાં એને જ ક્રમ ચાલ્યા કરે છે કે એકની ઉત્પત્તિ થાય છે અને એકનુ ચ્યવન થાય છે પરન્તુ સમસ્ત ત્રયસ્ત્રિ'શક દેવેને! સર્વથા અભાવ કદી શકય નથી તે કારણે ત્રાયશ્રિંશક દેવેનુ નામ તે ત્યા કાયમ રહે છે જ.
गौतम स्वाभीना प्रश्न - अस्थि भते ! बळिस्स वइरोयणिदस्स वइरोयणरष्णो तायत्तता देवा तायत्तीस सहाया ?" डे भगवन् ! वैरेथिनेन्द्र, वैशयनराय લિના સહાયક.રી ૩૩ ત્રાસસ્પ્રિંશક દેવા છે ખરા ?
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८... .
भगवतीस्त्र शंकादेवाः त्रयस्त्रिंशत्सहायाः सन्ति ? भगवानाह-' एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं, इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे विभेले णामं संनिवेसे होत्था, वणो ' हे गौतम ! एवं खलु निश्चयेन, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये इहैव तावत् जम्युद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे विभेलो नाम सन्निवेशः आसीत् , वर्णकः, अस्य वर्णनमपि चम्पानगरी वर्णनवदेव बोध्यम् । 'तत्थ णं विभेले संनिवेसे जहा चमरस्म जाव उचवन्ना' तत्र खलु बिभेले सन्निवेशे यथा चमरस्य यावत् त्रयस्त्रिंशत् सहाया गाधापतयः श्रमणोपासकाः परिचसन्ति, आढयाः यावद्दीप्ताः परैरपरिभूताः अभिगत३३ प्रायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अत्यि' हां, गौतम । हैं अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'से केणटेणं ! एवं वुच्चइ, वलिस्स बहरोयणि दस्स जाव तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वैरोचनेन्द्र, वैरोचनराज पलिके मंत्रिकल्प तेंतीस ३३ सहायकभूत त्रायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं तेण समएण इहेव जंबुद्दीवे दीवे, भारहे वासे, विभेले णामं संनिवेसे होस्था, वणी ' हे गौतम! तुम्हारे प्रश्नका उत्तर इस प्रकार से हैंउस काल में और उस समय में इस जंबूदीप नामके द्वीप में स्थित भारतवर्ष में-भरतक्षेत्र में-विभेल नामका एक संनिवेश था. इसका वर्णन भी चंपानगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये 'तस्थणं विभेले संनिवेसे जहा चमरस्स जाव उववन्ना' उस विभेल संनिवेश में चमर के त्रायस्त्रिंशक देवोंके सम्बन्ध में जैसा कथन किया गया है उसी प्रकार से परस्पर में एक दूसरे के सहायक श्रमणापासक तेंतीस ३३
भडावीर प्रभुने। उत्तर-“हंता, अस्थि " 1, गौतम । पात भरी छ.
गौतम स्वाभीमा प्रश्न-" से केणठेण एवं वुच्चइ, बलिस्स वइरोयणि दस्स जाव तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया ?" लगवन् ! मेवु भा५ ॥ કારણે કહે છે કે વિરોચનેન્દ્ર, વિરેચનરાય બલીના મંત્રી સમાન સહાયકારી 33 त्रायशि व छ?
महावीर प्रसन। उत्त२-" एव खलु गोयमा ! तेण' कालेण तेण समएण इहेव ज बुद्दीवे दीवे भार हेवासे, बिभेले णाम सनिवेसे होत्था, वण्णओ" गीतम! તમારા પ્રશ્નનો ખુલાસો આ પ્રમાણે છે-તે કાળે અને તે સમયે આ જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં ખિલેલ નામનું એક સ ત્રિવેશ હતું. તે સન્નિવેશનુ (કરબાનું) वन यानगरीन वन प्रभारी समसपु. “तत्थ ण विभेले सनिवेसे जहा चमरस्सव जा उववन्ना" ते मिसेस सनिवेशमा परस्पर सहाय
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० १०४ २०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् ११९ जीवाजीवा उपलब्धपुण्यपापा यावत् विहरन्ति, ततस्ते त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापः तयः श्रमणोपासकाः पूर्वम् उग्रा उग्रविहारिणः, संदिग्नाः, संविग्नविहारिणो भूत्वा ततःपश्चात् पाश्वस्थाः पार्श्वस्थ विहारिणः, अवसन्नाः, अबसन्नविहारिणः, कुशीलाः, कुशीलविहारिणः, यथाच्छन्दाः यथाच्छन्दविहारिणः, बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयन्ति, पालयित्वा अर्द्धमासिक्या संलेखनया आत्मानं जूपयन्ति, जूषयित्वा त्रिंशद्भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति, छित्त्वा तस्य स्थानस्य अनालोचितप्रतिक्रान्ताः कालमासे कालं कृत्वा क्लेश्च वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य त्रायस्त्रिंशकग्रहस्थ रहते थे। ये सब के सब आट्य यावत् दीस एवं परजनों के द्वारा अपरिभूत थे। जीव और अजीव के स्वरूप के ये ज्ञाता थे, पुण्य और पाप के अर्थ को जानते थे । इत्यादि। ये तेतीस ३३ परस्पर सहायक श्रमणोपासक गृहस्थ पहिले उग्र, उग्रविहारी, संविग्न, संविग्नविहारी होकर बादमें पार्श्वस्थ, पार्श्वस्थविहारी, अवसन्न, अवसन्नविहारी, कुशील, कुशीलविहारी, यथाच्छन्द और यथाच्छन्दविहारी हो गये. इसी स्थिति में रहकर उन्होंने अनेक वर्षों तक श्रमणापासक पर्याय का पालन किया, इस पर्याय का पालन करके फिर इन सबने अर्द्धमासिकी संलेखना द्वारा अपने आपको युक्त करके अनशन द्वारा तीस ३० भक्तोंका छेदन किया. परन्तु इन्होंने अपने उस पापस्थानकी न आलोचना की और न प्रतिक्रमण किया. कालमास आने पर काल ભૂત થનારા ૩૩ શ્રમણોપાસક શ્રાવકે રહેતા હતા. તેમનું વર્ણન કાક દીનિવાસી ૩૩ શ્રમણોપાસકેના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું. એટલે કે તેઓ ધનાઢ્ય દીપ્ત આદિ પ્રભાવશાળી પર્યન્તના વિશેષણોથી યુક્ત હતા. તેઓ જીવ અને અજીવન સ્વરૂપને જાણનારા હતા અને પુણ્ય અને પાપના મર્મને સમજતા હતા. પહેલાં તે તેઓ શ્રાવકધર્મનું ઉગ્રરૂપે પાલન કરતા હતા. અને ઉગ્રવિહારી, સ વિગ્ન તથા સંવિનવિહારી હતા. પણ કાળાન્તરે તેઓ શ્રાવકધર્મના આરાધક મટીને વિરાધક બની ગયા. આ રીતે તેઓ પાર્શ્વસ્થ, પાર્થસ્થવિહારી, અવસગ્ન, અવસગ્નવિહારી, કુશીલ, કુશલવિહારી, સ્વછંદ અને સ્વચ્છંદવિહારી બની ગયા. આ રીતે તેમણે અનેક વર્ષ પર્યન્ત શ્રમપાસક પર્યાયને વ્યતીત કરી. અત સમયે તેમણે અર્ધા મહિનાને સંથારે કર્યો. સંથારો કરીને અનશન દ્વારા ૩૦ ભક્તને (૧૫ દિવસનો અથવા ૩૦ ટંકના આહારને) પરિત્યાગ કર્યો પરંતુ પિતાના દ્વારા લેવાયેલા પાપસ્થાનકેની આચના અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળને અવસર આવતા તેઓ કાળધર્મ પામ્યા અને વરેચનેન્દ્ર,વેરેચનરાય બલિના ત્રાયસ્ત્રિ શક દેરૂપે ઉત્પન્ન થયા.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
भगवतीसूत्रे
देवतया उपपन्नाः । गौतमः पृच्छति - 'जप्पभिई च णं भंते ! ते विभेलगा तायतीस सहाया, गादावई, समणोवारागा, बलिस्स वइरोयनिंदस्स वडरायणरन्नो तायत्तीसगदेवत्ताए उववन्ना, तप्पभि च णं अंते ! एवं बुचइ-बलिम्स रोयर्णिदस्स वइरोयणरन्नो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ?' हे भदन्त । यत् प्रभृति च खलु ते विभेलगा-विभेलनिवासिनः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, गाथापतयः, श्रमणोपासकाः, वळेश्व वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य त्रयस्त्रिंशक देवतया उपपन्नाः तत्प्रभृतिच खलु हे भदन्त 1 बलेश्च वैरोचनेद्रस्य वैरोचनराजस्य त्रयस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः उच्यन्ते किम् ? भगवानाह - ' सेसं तं चेत्र जात्र निच्चे अन्नोच्छित्तिणया अन्ने चयति, अन्ने उवत्रजेति ' हे गौतम! शेषं तदेव - पूर्वोक्तकरके वे वैरोचनेन्द्र वैरोचनराजा बलि के नाशिक देव रूप से उत्पन्न हो गये ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'जप्पभिडं चणं भंते । ते बिलगा तायत्तीस सहाया गाहावई समणोवासमा बलिस्स वइरोयदिस्सवहारोपण रन्नो, तायत्तीसगदेवत्ताए उवचन्ना, तप्पभिदं च णं भंते ! एवं बुच्चह, बलिस्स वइरोयद्स्सि वइरोपणरणी तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' तो क्या हे भदन्त । जयसे वे विभेलकनिवासी तीस ३३ श्रमणोपासक गाथापति वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलिके वायस्त्रिंशक देवरूप से उत्पन्न हुए-तभी से हे भदन्त ! ऐसा कहा गया है कि वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलि के सहायभूत ते तीस ३३ त्रयस्त्रिंशक गुरुस्थानीय देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सेसं तं वेत्र जाव निच्चे अच्वोच्छित्तिणघट्टाए अन्ने चयंति, अन्ने उयवज्जति' हे गौतम! यह अर्थ योग्य नहीं है। क्योंकि वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज
गीतभ स्वाभीना अश्न - "जपभिई' च ण' भते । वे बिभेलगा तायत्ती सहाया गाहावई समणोवासगा बलिस्स वइरोयणि दस्स वइरोयणरच्णो, तायत्तीसग देवत्ता ववन्ना, तप्पभिइ च ण' भते । एवं वुच्चइ, वलिस्स वइरोयणि दस्त वहगेयणरच्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया " हे भगवन् ! त्यास्थी मिसेस સન્નિવેશાનવાસી તે ૩૩ શ્રમણેાપાસક ગૃહસ્થા વેરાચનેન્દ્ર, વૈરાચનરાય બલિના ત્રાયશ્રિ’શક દેવા રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે, ત્યારથી જ શુ' એવું કહેવાય છે કે વૈરાચનેન્દ્ર, વેરેાચનરાય મલિના સહાયકારી ૩૩ ત્રાયસ્ત્રિ શક ડેવે છે? શુ તેએ તેના ત્રાયસ્ત્રિ’શક વા રૂપે ઉત્પન્ન થયા તે પહેલાં વૈરાચનેન્દ્ર ખલિના સહાયક દેવાનું અસ્તિત્વ જ ન હતું ?—
भहावीर प्रभुने। उत्तर—“ सेस' त चेव जाव निच्चे अबोच्छित्तिया अ चय'ति, अन्ने स्ववज्जति ” हे गौतम! मे सलवी शस्तु नथी. अर
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १२१ रीत्यैव यावत्-नायमर्थः समर्थः, हे गौतम ! बलेश्च वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य प्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् न कदापि नासीत , न कदापिन भवति, न कदापि न भविष्यति, वम् शाश्वतं नित्यम् , अव्युच्छित्तिनथार्थतया अनादिनचाहतया अन्ये केचन नायस्त्रिंशकदेवाश्चयवन्ति, अन्ये अपरे केचित् उपपद्यन्ते नतु सर्वे सर्वथा उच्छिद्यन्ते । गौतमः पृच्छति-'अस्थि णं भते ! धरणस्स णागकुमारिंदस्स णागकुमाररन्नो तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया ?' हे भदन्त ! सन्ति खलु धरणस्य नागकुमारेन्द्र स्य, नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकादेवाः प्रयस्त्रिंशत् सहायाः १ भगदानाह-'हता, अस्थि' हे गौतम! हन्त, सत्यम् , सन्ति तावत् धरणस्य प्रायस्सिका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः। गौतमः पृच्छति-' से केणद्वेणं जाव तायनीसगा देवा तायत्तीतं सहाया?' हे भदन्त ! बलि के त्रायस्त्रिंशक देवोंका नाम शाश्वत कहा है क्योंकि वह कभी पहिले नहीं था ऐसा नहीं है, अब भी वह नहीं है ऐसा नहीं है, और भविष्यत् में भी वह नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है. यह ध्रुथ शाश्वत नित्य कहा गया है। द्रव्याथिकलयकी विवक्षा से इनका सबका सर्वथा विच्छेद नहीं होता है । इसलिये अन्यका विच्छेद होने पर और अन्य की उत्पत्ति होने पर भी इनका सबका सर्वथा अभाव नहीं माना गया है। अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थिणं भंते ! धरणस्स णाग कुमारिंदस्स णागकुमाररणो तात्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया' हे भदन्त ! नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के सहायकभूत ते तीस ३३ त्रायशिक देव हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अस्थि' हाँ, गौतम! हैं। अब गौत्तम प्रभु से ऐप्ता पूछते हैं-'सेकेणष्टेणं વૈચિનેન્દ્ર બલિના સહાયકારી ત્રાયશ્ચિંશક દેવેનું અસ્તિત્વ કાયમી-શાશ્વત કહ્યું છે. ભૂતકાળમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ હતું, વર્તમાનમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ રહેશે. તેમનું (અસ્તિત્વ) ધ્રુવ શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ તેમને સર્વથા વિચછેદ થતું નથી. તેમ થી કોઈનું ચ્યવન થાય છે અને તેમાં કેઈની ઉત્પત્તિ પણ થતી રહે છે, છતાં પણ તેમને સર્વથા અભાવ તે કદી થતા નથી. '
गौतम स्वामीना प्रश्न-"अस्थिण भते! धरणस्स णागकुमारिदस्स णागकुमाररण्णो तायत्तीसगा देवा तायत्तीस सहाया ? " भगवन् I नागभारेन्द्र, નાગકુમારરાજ ધણના સહાયભૂત ૩૩ ત્રાયસ્ત્રિ શક દે હેય છે ખરાં?
मडावीर प्रसुना त्तर- "हता अस्थि" , गौतम! ५२३-द्रना सहाय , ભૂત ત્રાયશિક દેવો હોય છે ખરાં.
भ० १६
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तत्-अथ केनार्थेन कथं तावत् , यावत्-एवमुच्यते-धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः इति, भगवानाह'गोयमा धरणस्स नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो तायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेज्जे पण्णत्ते' हे गौतम ! धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य पायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , 'जं न कयाइ नासी, जाव अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जति' यत्-त्रायस्त्रिंशकानां नामधेयं न कदापि नासीत् अपितु अवश्यम् आसीत् , यावत्-न कदापि न भवति, अपितु सर्वदा भवति, न कदापि न भविष्यति, अपितु अवश्यं भविष्यति, अथच ध्रुवं शाश्वतं नित्यम् अव्यु: च्छित्तिनयार्थतया अनादिप्रवाहतया द्रव्यार्थिकनयेन अन्ये केचन धरणस्य प्रायजीव तायत्तीसगा देवा तायत्तीसं सहाया' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के सहायकभूत ३३ नायस्त्रिंशक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! धरणस्त नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नोतायत्तीसगाणं देवाणं सासए नामधेज्जे पणत्ते' हे गौतम ! नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के जो ३३ सहायकभूत प्रायस्त्रिंशक देव हैं उनका नाम शाश्वत कहा है। 'जं न कयाइ नासी, जाव अन्ने चयंति, अन्ने उववज्जंति' यह इनका नाम भूतकाल में नहीं था-ऐसा नहीं है, वर्तमान में भी नहीं है ऐसा
भी नहीं है और भविष्यकाल में वह नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है। किन्तु यह नाम पहिले भी था, अब भी है, और भविष्यत् में भी रहेगा। यह नाम ध्रुव है, शाश्वत है और नित्य है। अनादिप्रवाह रूप
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" से केणट्टेण" 3 मावन् ! मा५ ॥ ४॥२ એવું કહે છે કે નાગકુમારેદ્ર, નાગકુમારરાય ધરણેન્દ્રને સહાયભૂત થનારા 33 प्रायशि हे ?
महावीर प्रभुन। उत्तर-"गोयमा!" 3 गौतम | "धरणस्स नागकुमारिदस्स नागकुमाररन्नो तायत्तीसगाण देवाण सोसए नामधेजे पण्णत" नामકુમારેન્દ્ર, નાગકુમારરાજ ધરણ સહાયક જે ૩૩ત્રાયઅિંશક દેવો છે, તેમનું નામ (अस्तित्व ) शश्वत यु छ "जं न कयाइ नासी, जाव अन्ने चयति, अन्ने उववज्ज ति" भर्नु नाम (मस्तित्व) भूतभ न तु, म ४४ी शाय તેમ નથી. વર્તમાનમાં તેમનું અસ્તિત્વ નથી, એવી વાત પણ નથી, ભવિષ્યમાં તેમનું અસ્તિત્વ નહી હોય, એવું પણ માની શકાય તેમ નથી. તેમનું નામ પહલાં હતું, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. તેમનું નામ કૃવ છે,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १२३ स्त्रिंशका: देवाच्यवन्ति, अन्ये केचन त्रायस्त्रिंशकाः देवाः उपपद्यन्ते नतु सर्वे सर्वथा च्यवन्ति एवं भूयाणदस्स वि । एवं जाव महाघोसस्स' एवं पूर्वोक्तरीत्या चमरादिवदेवभूतानन्दस्यापि, एवं यावत् वेणुदेवस्य, वेणुदाले, हरेः, हरिषहस्य, अग्निशिखस्य अग्निमाणवस्य, पूर्णस्य, वशिष्ठरय, जलकान्तस्य, जलप्रभस्य, अमितगतेः, अमितवाहनस्य, वेलम्बस्य, प्रसञ्जनस्य, घोपस्य महाघोषस्यापि च त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः स्वयमूहनीयाः। गौतमः पृच्छति'अस्थि णं भंते ! सकस्स देविंदस्स देवरको पुच्छा' हे भदन्त | सन्ति खल्लु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायविंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः ? इति-पृच्छा-- 'प्रश्नः, भगवानाह-'हंता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् सन्ति खलु शक्रस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः। गौतमः पृच्छति-' से केणढणं जाव तायत्तीसे द्रव्यार्थिक नय से धरण के अन्य कितनेक त्रायस्त्रिंशक देव चवते हैं और अन्य कितनेक उत्पन्न होते हैं-ऐसा नहीं है कि सघ सर्वथा रूप से चध जाते हो। 'एवं भूयाणंदस्स वि, एवं जाव महाघोसस्स' चमरादिकोंकी तरह ही भूतानन्द के भी, यावत् वेणुदेव, वेणुदालि, हरि, हरिषह, अग्निशिख, अग्निमाणव, पूर्ण, वशिष्ठ, जलकान्त, जलप्रभ, असितगति, अमितवाहन, वेलम्ब, प्रभञ्जन, घोष और महाघोप इनके भी त्रायस्त्रिंशक देव ३३ होते हैं ऐसा स्वतः जान लेना चाहिये । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अत्थिणं भंते ! सकारस देविंदस्स देवरण्णा पुच्छा' हे भदन्त । देवेन्द्र देवराज शक्रके सहायकभूत ३३ प्रायस्त्रिंशक देव होते हैं क्या? इसके उत्तर में प्रसु कहते हैं-हंता, अस्थि' हां, गौतम ! देवेन्द्र देवराज शक के सहायकभूत ३३ त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं। अब गौतम प्रभु से पुनः ऐसा पूछते हैं-'सेकेणटेणं શાશ્વત છે અને નિત્ય છે અનાદિ પ્રવાહ રૂપે આમ ચાલ્યા કરે છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ ધરણના કેટલાક ત્રાયઅિંશક દેવેનુ ચવન થતું રહે છે અને કેટલાક ત્રાયઅિશક દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન પણ થતા રહે છે. બધાનું એક સાથે ચ્યવન થઈ જાય એવું કદી બનતું નથી.
___"एव भूयाण दस्स वि, एवं जाव महाघोसस्स वि" यमहिना त्राय: શિક દેના કથન જેવું જ કથન ભૂતાનન્દ, વેણુદેવ, વેણુદાલિ, હરિ, હરિષહ, અગ્નિશિખ, અગ્નિમાણા, પૂર્ણ, વશિષ્ઠ, જલકાન્ત, જલપ્રલ, અમિતગતિ અમિતવાહન, વેલમ્બ, પ્રભંજન, ઘોષ અને મહાષના ત્રાયસ્વિંશક દેવેને વિષે પણ સમજવું તે દરેકના ૩૩ ય િશક દેવેનું અસ્તિત્વ પણ શાશ્વત સમજવું.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने ફરષ્ઠ सगा देवा ? ' तत्-अथ केनार्थेन कथं यावत्-शकस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिशकाः मन्त्रिसदृशाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहाया उच्यन्ते ? भगवानाह-एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं इहेब जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे पालासए नाम संनिवे से होत्था, वण्णओ' हे गौतम ! एवं खलु निश्चयेन, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, इहैव तावत् जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते व पालाशको नाम सभिवेश आसीत् , वर्णकः, अस्य पालाशकसन्निवेशस्य वर्णनं चम्पानगरी वर्णनवद् बोध्यम् , 'तत्थ णं पालासए सन्निवेसे तायत्तीसं सहाया गाहावई, समणोवासया, जहा चमरस्स जाव विहरंति' तत्र खलु पालाशके सन्निवेशे त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, गाथाजाव तायत्तीसगा देवा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र के मंत्रि स्थानापन्न-सहायकभूत ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं खलु गोयमा ! सेणं कालेणं तेणं समएणं इहेव जवुद्दीवे दीवे मारहे वासे पालासए नाम संनिवेसे होत्था, वण्णओ' हे गौतम! इसका उत्तर इस प्रकार से हैउसकाल में और उस समय में इस जंबूदीप नामके द्वीप में स्थित भरतक्षेत्र में एक पालाशक नामका संनिवेश था-इसका वर्णन चंपा नगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये. 'तत्थ णं पालासए सन्निवेसे तायत्तीस सहाया गाहावई, समावालथा, जहा चमरस्स जाव विहरंति' उस पालोशक लन्निवेश में परस्पर में सहायता करने वाले ३३
गौतम स्वामीना प्रश्न-“ अत्थिण भते सक्करस देवि दस्स देवरण्णो पुच्छा" मगन् ! हेवेन्द्र, हेव२।०४ शने सहायभूत थनारा तेत्रीस कायसिश है। य छ भ२२ ? महावीर प्रसुनो उत्त२-"ह ता अस्थि" , ગૌતમ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયશ્વિશક દેવ હોય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से केणठेण जाब तायत्तीसगा देवा" -. વન! એવું આપ શા કારણે કહે છે કે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શક્રના મંત્રીસ્થાનાપન્ન સહાયક્ત ૩૩ ત્રાયઅિંશક દે હોય છે?
भावीर प्रभुना उत्तर-एव खलु गोयमा तेण कालेण तेण' समएण इहेव जबुद्दीवे दीवे भारहे वासे पालासए नाम' सनिवेसे होत्या वणो" गौतम ! આ જંબૂઢીપ નામના દ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં પાલશક નામે એક સંનિવેશ (ક) हेतु. तेनु न पानगरी प्रभारी समर'. “ तत्थण पालासर सन्निवेसे तायत्तीस सहाया गाहावई, समणोवा मया, जहा चमरस्स जाब विहरति " ते પાલાશક સંનિવેશમાં પરસ્પરને સહાયભૂત થનારા ૩૩ શ્રમણોપાસક શ્રાવકે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादी त्रास्त्रिशक निरूपणम् १२५
पतयः श्रमणोपासकाः यथाचमरस्य यावत् परिवसन्ति, आढयाः यावत् दीप्ताः यावत् बहुजनैरपरिभूताः अभिगतजीवाजीवाः, उपलब्ध पुण्यपापाः यावत्-विहरन्ति, ' तरणं वायत्ती संसहाया गाहात्रई समणोवासगा पुचि पि, पच्छावि उग्गा, उमविहारी, संविग्गा, संविग्गविहारी, बहूई वासाइ समणोवासगपरियागं पाउणित्ता' ततः खलु त्रयस्त्रिंशत् सहायाः, गाथापतयः श्रमणोपासकाः पूर्वमपि, पश्चादपि उपाः- भावतः उदात्ताः श्रावकाचारेण उत्कृष्टाः उग्रविहारिणः उदात्ताचाराः सदनुष्ठानत्वात्, संविग्नाः - वैराग्यसम्पन्नाः मोक्षमाप्त्यर्थं व्यवाः, संसारकान्तारपरिभ्रमणarat वा, संविग्नविहारिणः- संविग्नविहारः-संविग्नानुष्ठानमस्ति येषां ते तथाविधा', बहूनि अनेकानि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं श्रावकाश्रमणोपासक श्रावक रहते थे. जैसा इनका वर्णन चमर के प्रकरण में किया गया है वैसा ही यहां पर इनका वर्णन जानना चाहिये. अर्थात् ये सब के सब आढ्य - धनिक, यावत्-दीस और बहुजनों से भी अपरिभूत थे । जीव और अजीव तत्वोंके ये जानने वाले थे, पुण्य और पाप के फल पर इन्हें पूर्ण श्रद्धा थी. 'तएण तायत्तीस सहाया गाहावई मोवासा पुत्र पि, पच्छा वि, उग्गा, उग्गविहारी, संविग्गा, संविग्गविहारी, बहई वासाई समणोवासगपरियागं पाणिता' उन ३३ सहायक श्रमणोपासक श्रावकोंने पहिले भी और पीछे भी उग्र भाव से उदात्त - श्रावकाचार से उत्कृष्ट, उग्रविहारी - सदनुष्ठान वाले होने के कारण उदान्ताचार वाले, संविग्न-वैराग्यसंपन्न - मोक्षाभिलाषी अथवा संसाररूपी कान्तार में परिभ्रमण करने से भयभीत संविग्न
८८
રહેતા હતા. ચમરના પ્રકણમાં કાકીનિવાસી ૩૩ શ્રમણેાપાસકેાનુ જેવુ વર્ણન કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ' જ આ ૩૩ શ્રાવકાનુ... પણ વર્ણન સમજવું એટલે કે તેએ ધનાઢ્ય હતા, દીસ હતા અને અતિશય પ્રભાવશાળી હતા. ઘણા લોકો મળીને પશુ તેમને પરાભવ કરવાને અસમર્થ હતા તેમે જીત્ર અને અજીવ તત્ત્વાના જ્ઞાતા હતા, પાપ અને પુણ્યના ફળને જાણનારા હતા. तएण तायत्तीस सहाया गाहावई समणोवासगा पुव्विं वि, पच्छा वि, उग्गा, विहारी, सविग्गविहारी, बहूइ वासाई समणोवासगपरियाग पाउणित्ता " ते ५२સ્પરના સહાયક ૩૩ શ્રમણેાપાસક શ્રાવકાએ છત્રન પન્ત ઉદાત્ત ભાવપૂર્વક શ્રાવકેાના આચારેનું ઉત્કૃષ્ટરૂપે પાલન કર્યું. તેએ સ’વિગ્ન-સ’સારીરુ, સ’સાર રૂપી કાનનમા પરિભ્રમણ કરવાના ડરથી ભયભીત થયેલા હતા, તેથી તેઓ વૈરાગ્ય ભાવમાં વિચરનારા હતા. પૂર્વોક્ત કાક'ક્રીનિવાસી શ્રકેાની જેમ પાછળથી તેઓ શિથિલાચારી બની ગયા ન હતા, ઘણાં વર્ષોં સુધી તેમણે શ્રમણેાપાસક પર્યાયનું
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
भगवतीस्त्रे चारं पालयित्वा-'मासियाए संलेहणाए, अत्ताणं झुसेइ' मासिक्या एकमासनिष्पाघया संलेखनया आत्मानं जूपयति-भावयति, 'अत्ताणं झूसित्ता सहि भत्ताई अणसणयाए छेदेति' तथाविधया संलेखनया आत्मानं जूपयित्वा, पटि भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति, 'छेदेत्ता आलोइयपडिकंता समाहिपत्ता कालमासे कालं. किच्चा जाब उववन्ना' पष्टि भक्तानि अनशनतया छित्त्वा आलोचितपतिक्रान्ताः कृतालोचनप्रतिक्रमणाः, समाधिमाता:-समाधिसम्पन्नाः कालमासे कालं कृत्वा यावत्-शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य बायस्त्रिंशकदेवत्या उपपन्ना । गौतमः पृच्छति-' जप्पभिई च णं भंते ! पालासिगा तायत्तीसंसहाया गाहावई समगो. वासगा, सेसं जहा चमरस्स जाव उववज्जति' हे भदन्त ! यत्प्रभृतिच खलु यदाविहारी-वैराग्यदशा में विचरने वाले होकर अनेक वर्षों तक श्रमणोपासक पर्याय-श्रावकाचार का पालन किया और पालन करके उन्होंने 'मालियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेह' एक भासकी संलेखना धारण की 'अत्ताणं झूलित्ता सहि भत्ताई अणसणाए छेदेति' उस एक मासिकी संलेखना से उन्होंने अपने ६० भक्तोंका अनशन द्वारा छेदन किया. 'छेदेत्ता आलोइयपडिकता समाहिपत्ता कालमासे काल किच्चा जाव उववन्ना' छेदन करके अपने पापस्थानककी आलोचना और प्रति क्रमण किया और समाधि प्राप्तकर फिर वे कालमास में काल करके यावन् देवन्द्र देवराज शनाके नायस्त्रिंशक देव रूप से उत्पन्न हो गये।
अब गौतम प्रभुले ऐसा पूछते हैं-'जप्पभिई च णभंते! पालासिगातायत्तीस सहाया गाहाबई समणोवासगा, सेसं जहा चमरस्स जाव यथा शत पासन ४थु:. “मासियाए संलेहणाए अत्ताण झूसेइ” त्या२ माह પિતાને અન્તકાળ નજીક આવેલ જાણીને તેમણે એક માસન સંથારો ધારણ કર્યો "अत्ताण झूसित्ता सद्वि भत्ताई अणसणाए छेदेति " PAL मे भासना सथा। દ્વારા તેમણે ૬૦ ભક્તોનુ (૬૦ ટંકના જનનું ૧ માસના આહારનું) અનશન दा। छह यु. “ छेदेत्ता आलोइयपडिक्क त्ता समाहिपत्ता कालमासे काल किच्चा जाव उववन्ना" श्री सिना अनशन ४शन तमाये ताना वा सेवायला પાપસ્થાનકની આલોચના કરી અને પ્રાયશ્ચિત કર્યું. આ રીતે આલોચના અને પ્રતિક્રમણપૂર્વક કાળને અવસર આવતા કાળ કરીને તેઓ દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકના ત્રાયશ્ચિંશક દેવરૂપે ઉપ્તન્ન થઈ ગયા છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"जप्पभिइ च ण भते । पाला सिगा तायत्तीस सवाया गाहाईव समणोवासगा, सेसं जहा चमरस्स जाव उववज्जति" उ समपन्!
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ १०१ चमरेन्द्रादीनां त्रायस्त्रिंशक निरूपणम् १२७ रभ्यैव क्लि पालाशकाः पालाशसन्निवेशनिवासिनः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासकाः शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्राय स्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, तत्पभृत्येव-तदिनादारभ्यैव च खलु हे भदन्त ! किम् एवमुच्यते-शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः गुरुस्थानीया देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः इति ? भगवानाह-हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य प्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् खलु न कदाचित् नासीत् , अपितु सर्वदा आसीत् , न कदापि न भवति, अपितु सदैव भवति, न कदापि न भविष्यति, अपितु सदैव भविष्यति, यावत् ध्रुवम् , शाश्वतं, नित्यम् अव्युच्छित्तिनयार्थतया द्रव्याथिकनयार्थतया अनादिपवाहतया अन्ये केचन शक्रस्य त्रायस्त्रिशका यवन्ति, अन्ये केचन उपपद्यन्ते नतु सर्वे सर्वथा समुच्छिद्यन्ते, गौतमः उववजंति' हे भदन्त ! जिस दिन से लेकर पालाश संनिवेश निवासी वे परस्पर में सहायक श्रमणोपासक गाथापति देवेन्द्र देवराज शक के प्रायस्त्रिंशक रूप से उत्पन्न हुए क्या उसी दिन से लेकर हे भदन्त । ऐसा कहा गया कि देवेन्द्र देवराज शक्र के ब्रायस्त्रिंशक-गुरुस्थानीय देव ३३ सहायक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम । यह अर्थ समर्थ नहीं है । क्योंकि देवेन्द्र देवराज शक्र के बायस्त्रिंशक देवोंका नाम शाश्वत कहा गया है। ऐसा नहीं है कि वह पहिले कभी नहीं था, वर्तमान में वह अभी नहीं है और भविष्यत् में वह कभी नहीं रहेगा। यह नाम तो भूतकाल में भी था, अब भी है और भविष्यत् में भी रहेगा। यावत् यह ध्रुव, शाश्वत और नित्य है। द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से अन्य कितनेक वहाँ त्रायस्त्रिंशक देव रूप से उत्पन्न होते हैं
જ્યારથી પાલાશ સંનિશનિવાસી, પરસ્પરને સહાયભૂત થનારા એવા તે ૩૩ શ્રમણોપાસક શ્રાવકો દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના ત્રાયસ્વિંશક દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે, ત્યારથી જ શું એવું કહેવામાં આવે છે કે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના મ ત્રીસ્થાનીય ૩૩ ત્રાયસ્ત્રિ શક દે છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે ગૌતમ! આ અર્થ સમર્થ નથી કારણ કે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના ત્રાયઅિંશક દેના નામ શાશ્વત કહ્યાં છે. તેમનું નામ (અસ્તિત્વ) ભૂતકાળમાં પણ હતું, વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. કઈ પણ કાળ તેમના અસ્તિત્વથી રહિત હેતે નથી તેમનું નામ
યુવ, શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ કેટલાક ત્રાયઅિંશકોનું વન અને કેટલાકની ઉત્પત્તિ થતી જ રહે છે. આ પ્રમાણે અનાદિ ક્રમ ચાલ્યા જ કરે છે, તે કારણે તેમને સર્વથા વિચ્છેદ કદી થતું નથી. તેથી જ તેમનું નામ શાશ્વત કહેલ છે,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे पृच्छति-अस्थि णं भने ! ईसाणस्स एवं जहा सक्कस्स, नवरं चंपाए नयरीए जाव उववन्ना' हे भदन्त ! सन्ति खलु ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशका देवाः प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपत्तव्याः, नवरम् शक्रस्य नायस्त्रिंशकदेवापेक्षया ईशानस्य बायस्त्रिंशकदेवानां विशेपस्तु-चम्पायां नगयों यावत्-उपपन्नाः, तथाच यावत् करणात्-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे चम्पानामनगरी आसीत् , वर्णका, अस्या वर्णनम् औपपातिके द्रष्टव्यम् , तत्र खलु
और अन्य कितनेक का च्यवन होता है, परन्तु उन देवोंका सर्वथा विच्छेद नहीं होता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अत्धि ण भंते ! ईसाणस्स, एक जहा सकस्स नवरं चंपाए नयरीए जाव उववन्ना' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज ईशान के ब्रायस्त्रिंशक देव हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! देवेन्द्र देवराज ईशान के प्रायस्त्रिंशक देव हैं। इस विषय में समस्त प्रायशिक सबंधी कथन देवेन्द्र देवराज शक के बायस्त्रिंशक के कथन जैसा जानना चाहिये, परन्तु शक्र के जो त्रायस्त्रिंशक देव कहे गये हैं उनकी अपेक्षा ईशान के वायस्त्रिंशक देवों में यही विशेषता है कि ये चंपानगरी में यावत् उत्पन्न हुए हैं। यहाँ यावत् शब्द से ऐसा पाठ कहना चाहिये-जो इस प्रकार से है-"तेण कालेणं तेण समएणं इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे चंपा नाम नयरी होत्था वण्णओ' इत्यादि । तथा उस काल और उस सम यमें चंपा नामकी नगरी थी. इसका वर्णन औषपातिक सूत्र में किया
गौतम स्वामीना प्रश्न-"अस्थिण भाते ! ईसाणस्स, एवं जहा सकरन नवर चपाए नयरीए जाव उवबन्ना" 3 मावन् ! हेवेन्द्र ३५२१०१ शानना त्रायशि
હેય છે ખરાં? - મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હા, ગૌતમ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ ઈશાનના પણ ત્રાયશ્ચિંશક દે હોય છે. આ ત્રાયશ્ચિંશક દે વિષેનું સમસ્ત કથન દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના ત્રાયઅિંશકે કથન પ્રમાણે સમજવું. અહીં દેવેન્દ્ર શુક્રના ત્રાયસિંશકો કરતાં એટલી જ વિશેષતા છે કે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના ત્રાય ન્નિશક દેવે તેમના પૂર્વભવમાં ચંપાનગરીમાં વસતા હતા. બાકીનું તેમની સમૃદ્ધિ આદિનું કથન પાલાશ સંનિવેશ નિવાસી ૩૩ શ્રાવકના કથન પ્રમાણે સમજવું. “તેઓ ઈશાનેન્દ્રના ત્રાયશ્ચિંશક દેરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે.” આ સૂત્ર ५.४ ५यन्तनुं समस्त थन : “मी " जाव (यापत्)" ५४थी नयना सूत्रपा8 अड] ४२राये। छ-" तेण कालेण तेण समएण इहेच ज बु. होने दीने भारहेवासे चपानामं नयरी होत्था वण्णओ" "ते आणे भने ते
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेन्द्रका टीका श०१० उ०४ ०१ चमरेन्द्रादीनां प्राथस्त्रिंशक निरूपणम् १२९ चम्पायां नगर्यां त्रयस्त्रिशत् सहायाः गाथापतयः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढ्याः यावत् दीप्ताः यावद् बहुजनैरपरिभूताः अभिगतजीवाजीवाः, उपलब्धपुण्यपापाः, यावत् विहरन्ति ततः खलु ते त्रयस्त्रिंशत् सहायाः गाथापतयः, श्रमणोपासकाः पूर्वच पञ्चाच्च उग्राः, उग्रविहारिणः, संविग्नाः, संविग्नविहारिणः, बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया आत्मानं जूषयन्ति, जूषयित्वा पट्टि भक्तानि अनशनतया छिन्दन्ति, छित्वा आलोचितमतिक्रान्ताः समाधि प्राप्ताः कालमासे कालं कृत्वा ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य
9
गया है. अतः वहाँ से यह देख लेना चाहिये । उस चंपानगरी में .. आपस में एक दूसरे की सहायता करनेवाले ३३ श्रमणोपासक गाथापति रहते थे, ये सब के सब आढ्य यावत् दीप्त थे. अनेक जन भी मिलकर इनका पराभव नहीं कर सकते थे. ऐसे ये प्रभावशाली थे. जीव और अजीव तत्त्व के ये ज्ञाता थे. पुण्य और पापके अर्थ के ज्ञाताथे. ये ३३ श्रमणोपासक गोधापति पहिले भी और पीछे भी उग्र, उग्र, बिहारी, संविग्न, संविग्नविहारी, बने रहे और इसी अवस्था में रहकर इन्होंने अपनी श्रमणोपासक पर्याय के अनेक वर्ष निकाले बाद में एक मास की संलेखना से अपने आपको वासित करके ६० भक्तों काअनशन द्वारा छेदन कर दिया और आलोचना एवं प्रतिक्रमण से समाधिप्राप्त होकर जब ये कालमास में कालकिये तो देवेन्द्र देवराज ईशान के नाशिक गुरुस्थानीय देव रूप से उत्पन्न हो गये ।
સમયે જમ્મૂઠ્ઠીપના ભરતક્ષેત્રમા ચંપા નગરી હતી. તેનુ' વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં કર્યા પ્રમાણે સમજવુ, ” ઈત્યાદિ કથન. તે ચ’પા નગરીમાં એક ખીજાને સહાય કરનારા ૩૩ શ્રમણેાપાસક ગૃહસ્થા રહેતા હતા. તેઓ ધનાઢય અને દીસ આદિ વિશેષણાથી યુક્ત હતા. તેએા એવા પ્રભાવશાળી હતા કે અનેક” માણુરો ભેગા મળીતે પણ તેમના પરાભવ કરવાને અસમથ હતા. તે જીવ અને મજીવ તત્ત્વના જાણુકાર હતા, પાપ અને પુણ્યના સ્વરૂપને તેઓ સારી રીતે સમજતા હતા, તેઓ પહેલાં અને પછી પણુ-જીવન પર્યંન્ત–ઉગ્ર, ઉચ્ચબિહારી, સવિઘ્ન અને સવિઘ્નવિહારી રહ્યા હતા. આ રીતે પેાતાની શ્રમણેાપાસક પર્યાયને અનેક વર્ષોં વ્યતીત કરીને, અન્તકાળે તેમણે એક માસને સારા ધારણ કર્યાં આ રીતે સંથારા વધુ પેાતાના આત્માને વાસિત કરીને અનશન દ્વારા તેમણે ૬૦ ભક્તોનુ છેદન કરી નાખ્યું (૧ માસના ઉપવાસ દ્વારા ૬૦ ટકના ભાજનના ત્યાગ કર્યાં.) પેાતાનાં પાપસ્થાનકની આલેચના
સ
भ० १७
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
भगवतीसूत्रे त्रायस्त्रिंशकदेवतया उपपन्नाः, गौतमः पृच्छति-' जप्पभिई च णं मंते ! चंपिज्जा तायत्तीसं सहाया, सेसं तंचेव जाव अन्ने उववज्जति' हे भदन्त ! यत् प्रभृति च खलु-यदारभ्यैव किल चाम्पेयाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः शेपं तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव यावत्-गाथापतयः श्रमणोपासकाः ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायशिक देवतया उपपन्नाः, तत्मभृत्येव च खलु किम् एवमुच्यते-ईशानस्य देवेन्द्रस्य, देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः इति ? भगवानाह-हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नैतत् संभवति, ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् न कदाचित् नासीत्, अपितु सर्वदेव ___ अघ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जप्पभिइंचण भंते ! चंपिज्जा तायत्तीस सहाया-सेस तं चेव, जाव अन्ने उववज्जति' तो क्या हे भदन्त ! जबसे ये चंपानगर निवासी तेंतीस ३३ श्रमणोपासक गाथापति देवेन्द्र देवराज ईशान के वायस्त्रिंशक देव रूप से उत्पन्न हुए हैं, तभी से देवेन्द्र देवराज ईशान के गुरुस्थानीय तेंतीस ३३ प्रायस्त्रिंशक हैं ऐसो कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि देवेन्द्र देवराज ईशान के त्रायस्त्रिंशक देवों का काम शाश्वत कहा गया है। ऐसा नहीं है कि यह नाम वहाँ पहिले कभी नहीं था, वर्तमान में वहां यह नाम नहीं है और भविष्यत् में भी वहां यह नाम नहीं रहेगा-कारण यह नाम वहां पहिले भी था, अय भी है और आगे भी रहेगा-इस तरह यह नोम वहां हर एक काल અને પ્રતિક્રમણ દ્વારા સમાધિ પ્રાપ્ત કરીને, કાળને અવસર આવતા કાળ કરીને તેઓ દેવેન્દ્ર દેવરાજ, ઈશાનના ત્રાયઅિંશક દેવેરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" जप्पभिई च ज भते । चपिज्जा तायत्तीम सहाया सेस त चेत्र, जाव अन्ने उववज्जति" से सावन् । ज्याथी या नगरी નિવાસી તે ૩૩ શ્રમણોપાસક ગૃહસ્થો દેવેન્દ્ર, દેવરાજ ઈશાનના ત્રાયઅિંરાક ર રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે ત્યારથી જ શું એમ કહેવાય છે કે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયસ્ત્રિ શક દે છે! શું તે પહેલાં ઈશાને દ્રના સહાયક ત્રાયઅિંશક દેવાનું અસ્તિત્વ જ ન હતું ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ! એ વાત બરાબર નથી કારણ કે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના ત્રાયશિક દેવોનાં નામ શાશ્વત કહ્યાં છે. એવું નથી કે પહેલાં ત્યાં તેમનું નામ (અસ્તિત્વ) ન હતું, કે વર્તમાનમાં નથી, કે ભવિષ્યમાં નહીં હોય. ઈશાનેન્દ્રની પાસે ભૂતકાળમાં પણ ત્રાયઅિંશક દે હતા, વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે. તેમનું નામ તે ત્યાં
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय बन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०१ चमरेन्द्रादीप त्रायशिकनि रूपणम् १३१ आसीत् , न कदापि न भवति, अपितु सदैव भवति-नकदापि न भविष्यति-अपितु सर्वदेव भविष्यति, यावत् ध्रुवं शाश्वतम् नित्यम् , अव्युच्छित्तिनयार्थतया अनादिप्रवाहेण द्रव्यार्थिफनयेन अन्ये केचन ईशानस्य त्रायस्त्रिंशकाश्चयवन्ति, अन्ये केचन त्रायस्त्रिंशका उपपद्यन्ते न तु सर्वे सर्वथा समुच्छिद्यन्ते । गौतमः पृच्छति'अस्थि णं भंते ! सणंकुमारस्स देविंदस्स देवरण्णो पुच्छा' हे भदन्त ! सन्ति खलु सनत्कुमारस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः? इति पृच्छा, भगवानाह-'हंता, अस्थि ' हे गौतम ! हन्त सत्यम् सन्ति सनत्कु मारस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आयस्त्रिंशका देवाः, गौतमः पृच्छति-से केणटेणं, जहा-धरणस्स तहेव एवं जाव पाणयस्स एवं अच्चुयस्स जात्र अन्ने उववज्जति' में सर्वदा विद्यमान रहता है, क्योंकि यह ध्रुव शाश्वत नित्य है यद्यपि वहां से अन्य कितनेक त्रायस्त्रिंशक देव चव जाते हैं और अन्य कितनेक प्रायस्त्रिंशक देव उत्पन्न होते हैं-फिर भी द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षा से अनादि प्रवाह की दृष्टि से इनका सबका सर्वथा अभाव नहीं होता है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अस्थिण भंते ! सण. कुमारस्स देविदस्त देवरण्णो, पुच्छा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के सहायकभून तेंतीस त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हां, गौतम ! देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के सहा. यकभूत ३३ त्रायस्त्रिंशक देव होते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केणटेणं भंते ! जहा धरणस्स तहेव एवं जाव पाणयस्स एवं अच्चुपस्स जाव अन्ने उववज्जंति' हे भदन्त ! ऐसा आप किस ત્રણે કાળમાં કાયમ રહે છે, કારણ કે તેમનું નામ તે યુવ, શાશ્વત અને નિત્ય કહ્યું છે. હા, એવું અવશ્ય બને છે કે કેટલાક ત્રાયસ્ત્રિ શક દે ત્યાથી
વે છે અને કેટલાક ઉત્પન્ન પણ થતા રહે છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ -અનાદિ પ્રવાહની દૃષ્ટિએ તેમને સૌને સર્વથા અભાવ સંભવી શકતો નથી.
गौतम मीना -" अस्थिण भते ! सणकुमारस्सं देवि दस्स देवरणी पुच्छा" भगवन् ! देवेन्द्र, ४१२१४ सनमारना सहाय सेवा 33 श्रायः અિંશક દેવો હોય છે ખરા ?
महावीर प्रभुने। त्त२-' ह ता, अस्थि "हा, गौतम! हेवेन्द्र देव સનસ્કુમારને સહાયભૂત થનારા ૩૩ ત્રાયશ્ચિંશક દેવો હોય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से देणठेण भते" या भगवन् ! मे આપ શા કારણે કહે છે કે દેવેન્દ્ર દેવરાય સનકુમારના સહાયભૂત ૩૩ ત્રાયશ્ચિશક દે હોય છે?
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीस्त्रे तत्-अथ हे भदन्त ! केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-सनत्कुमारस्य देवेन्द्रस्य देवरानस्य प्रायस्त्रिंशका देवाः इति ? भगवानाह-यथा धरणस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः प्रतिपादिता स्तथैव सनत्कुमारस्यापि देवेन्द्रस्य त्रायस्त्रिंशकाः देवाः प्रयस्त्रिंशत् सहायाः प्रतिपत्तव्याः, एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव यावत्-माहेन्द्रस्य, ब्रह्मलोकेन्द्रस्य लान्त केन्द्रस्य महाशुक्रेन्द्र
स्य सहस्रारेन्द्रस्य, माणतेन्द्रस्य एवम् अच्युतेन्द्रस्य-देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रायत्रिंशका देवाः त्रयस्त्रिंशत् सहायाः वोध्याः किन्तु माहेन्द्रादेरच्युतान्तस्य देवराजस्य कारण से कहते हैं कि देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के गुरुस्थानीय ३३ त्रायशिक देव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! जिस प्रकार से नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के गुरुस्थानीय ३३ प्रायस्त्रिंशक देव कहे गये हैं, उसी प्रकार से देवेन्द्र देवराज सनत्कुमार के भी गुरुस्थानीय ३३ त्रायस्त्रिंशक देव जानना चाहिये। इसी पूर्वोक्त रीति के अनुसार यावत्-इन देवेन्द्र देवराज माहेन्द्र, ब्रह्मलोकेन्द्र, लान्तकेन्द्र, महाशुक्रेन्द्र, सहस्रारेन्द्र, प्रागतेन्द्र और अच्युतेन्द्र के भी गुरुस्थानीय ३३-३३ ते तीस ते तीस वायस्त्रिंशक देव हैं ऐसा जानना चाहिये. तथा-इस बातको लेकर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज माहेन्द्र आदिकोंके गुरुस्थानीय ३३-३३ प्रायस्त्रिंशक देव है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हाँ, गौतम ! इन सब देवेन्द्र देवराज माहेन्द्र आदिकों के गुरुस्थानीय ३३-३३ प्रायत्रिंशक देव होते हैं मोहेन्द्रादि अच्युतान्त देवराज के ब्रायस्त्रिं
भावी२ प्रभुने। Gत्त२-" जहा धरणस्य तहेव एव जाव पाणयस्स एवं अच्चुयरस जाव अन्ने उववज्जति" गौतम ! नागभारेन्द्र, नागभा२२०, ધરઘુના ત્રાયઅિંશક દેવેન જેવું જ કાન સ- કુમારના ત્રાયશિક દેવો વિષે પણ સમજવું. એ જ પ્રમાણે દેવેન્દ્ર, દેવરાજ મહેન્દ્ર, બ્રહ્મક, લાન્તકા, माशु, सनार, प्रायत, अयुत मा छन्द्रीना सहायभूत ५] 33-33 ત્રાયઅિંશકે હેય છે એમ સજવું. એજ વાતને સૂત્રકારે નીચેની પ્રશ્નોત્તર દ્વારા વ્યક્ત કરી છે.
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-હે ભગવન્ ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ મહેન્દ્ર આદિ ઈન્દ્રોના સહાયભૂત ૩૩-૩૩ ત્રાયઅિંશક દેવ હોય છે ખરાં?
મહાવીર પ્રભુનો ઉત્તર-હા, ગૌતમ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ મહેન્દ્રથી લઈને દેવેન્દ્ર દેવરાજ અશ્રુત પર્યંતના દેવેન્દ્રોના સહાયભૂત ૩૩-૩૩ વાર્ષાિશક
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
"प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ खू०१ चमरेन्द्रादीनां प्रायस्त्रिंशकनिरूपणम् १३३ ‘त्रायस्त्रिंशकानां देवानां शाश्वतं नायधेयं प्रज्ञप्तम् , यत् न • कदाचित नासीत् , न कदापि न भवति, न कदाचित् न भविष्यति, यावत् ध्रुवम् शाश्वतम् , नित्यम्
अव्युच्छित्तिनपार्थत या-अनादिप पाहतया अन्ये केचन माहेन्द्रादयः त्रायस्त्रिंगका 'देवाश्वधान्ति, अन्ये के वन त्रास्त्रिशकाश्च उपपद्यन्ते जायन्ते नतु सर्वे सर्वथा व्युच्छिद्यन्ते इति भावः, अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' हे भदन्त । तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवयुक्तं सत्यमेवेति ॥ ० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पश्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपधनकग्रन्थनिर्मापक वादियानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित-कोल्हापुर राजगुरु-. बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर . -पूज्य श्री घासीलालतिविरचिता .. श्री भगवतीसुत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख़्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य
।।चतुर्थोदेशः समाप्तः॥१०.४॥ शक देवोंको नाल शाश्वन कहा गया है । ऐसा नहीं है कि इनका नाम पहिले कभी नहीं था, वर्तमान में भी नहीं है और भविष्यत् में भी नहीं रहेगा. किन्तु यह पहिले भी था, अब भी है और भविष्यत् में भी रहेगा. इस प्रकार यह सदा रहता है। क्योंकि यह नाम ध्रुव, शाश्वन, नित्य कहा गया है। अनादि प्रवाह से वहां अन्य कितनेक उत्पन्न होते रहते हैं और अन्य किननेक चवते रहते हैं, पर इनका यहां सर्वथा अभाव नहीं होता है। अब अन्त में गौतम भगवान् के वचनों દેવા હોય છે માટેન્દ્રથી લઈને અમૃત પર્વતના દેવના નામ શાશ્વત કહ્યાં છે. એવું નથી કે તેમનું નામ ભૂતકાળમાં ન હતું, વર્તમાનમાં નથી અને ભવિષ્યમાં નહીં હોય. ખરી વાત તે એ છે કે તેમનું નામ પહેલાં પણ હતું વર્તમાનમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. આ રીતે તેમનું નામ તે ત્રણે કાળમાં રહેનારુ છે કારણ કે તે નામ તે ધ્રુવ, શાશ્વત અને નિત્ય છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અનાદિ કાળથી ત્યાં એ ક્રમ ચાલ્યા કરે છે કે કેટલાક ત્રાયઅિંશકે ત્યાંથી એવે છે અને કેટલાક ત્રાયશ્ચિંશકે ઉત્પન્ન થતા રહે છે, પરંતુ કદી પણ તેમને ત્યાં સર્વથા અભાવ સંભવી શકતું નથી.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भंगवतीस्त्र में सत्यता का ख्यापन करते हुए 'सेवं भंते ! सेवं भंते !' ऐसा कहते हैंहे भदन्त ! आपका कहाँ हुआ यह सच विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपकाकहा हुआयह सप विषय सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कह कर वे गौतम! यावत् अपने स्थान पर विरजमान हो गये।सू० १॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीमत्र" की प्रियदर्शिनी व्याख्याके दसवें शतकका चौथा उद्देशक समाप्त ॥१०-४॥
સૂત્રને ઉપસંહાર કરતા મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને गौतम भाभी ४ छ , “ सेव भते ! सेव भते! ति" लगवन्! भाये જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે.” આ પ્રમાણે કહીને તેમને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને બેસી ગયા છે. સૂત્ર ૧ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રિયદર્શિની
વ્યાખ્યાના દસમા શતકને ચેશે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૦-૪
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ४ पंञ्चमोद्देशकस्य विषयविवरणम् १३५
अथ पञ्चमोद्देशः प्रारभ्यते
दशमशतके पञ्चमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् राजगृहनगरवर्णनम् , गुणशिलनामकचैत्यवर्णनं च, चमरेन्द्रस्य अग्रमहिषी वक्तव्यता, तस्य अग्रमहिषीणां परिवारवक्तव्यता, चमरेन्द्रः स्वसभायाम् अग्रमहिष्यादिदेवीभिः सह दिव्यभोगभोगान् परिभोक्तुं समर्थों भवति नवेति प्रश्नः, न समर्थः इत्युत्तरम् , तद्वेतुकथनं च, चमरेन्द्रस्य सोमलोकपालाग्रमहिपी वक्तव्यता, सोमो लोकपालः स्वसभायां देवीभिः सह भोगभोगान् परिभोक्तुं समर्थोभवति नवेति प्रश्नः, न समर्थ इत्युत्तरम् , तद्धेतुकथनं च, चमरेन्द्रस्य यमनामकलोकपालायमहिषी वक्तव्यता, वलीन्द्रस्य अग्रमहिपी वक्तव्यता। बलीन्द्रस्य लोकपालसोमस्य अग्र
__ पांचवें उद्देशेको प्रारंभ दशमशतक के इस पांचवें उद्देशे में जो विषय कहा गया है उसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है
राजगृह नगरका वर्णन. गुणशिलक चैत्यका वर्णन. चमरेन्द्र की अग्रमहिषियों का वर्णन. और उनके परिवारोंका वर्णन. चमरेन्द्र अपनी सभा में अग्रमहिषी आदि देवियों के साथ दिव्यभोगों को भोगने के लिये समर्थ होता है, या नहीं ऐसा प्रश्न. नहीं होता है ऐसा उत्तर. इसमें कारण कथन. चमरेन्द्र के सोम लोकपाल की अग्रमहिषियोका कथन. सोमलोकपाल अपनी सभा में देवियों के साथ भोगों को भोगने के लिये समर्थ होता है या नहीं ऐसा प्रश्न. नहीं होता है ऐसा उत्तर. इस में कारण कथन, चमरेन्द्र के यम नाम के
દશમા શતકના પાંચમા ઉ શાનો પ્રારંભ આ દશમાં શતકના પાંચમા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન નીચે પ્રમાણે છે
રાજગૃહ નગરનું વર્ણન, ગુણશિલક ચિત્યનું વર્ણન-ચમરેન્દ્રની પટ્ટરાણીઓ નું વર્ણન, અને તેમના પરિવારનું વર્ણન. પ્રશ્ન-“ચમરેન્દ્ર પિતાની સભામાં અમહિષી આદિ દેવીઓ સાથે દિવ્ય ભેગે જોગવી શકે છે ખરો?” ઉત્તર –“ના, તે તેમ કરવાને સમર્થ નથી.” આ પ્રકારના ઉત્તર માટેના કારણનું પ્રતિપાદન. અમરેન્દ્રના સમ લોકપાલની અગ્રમમિહિષીઓનું કથન પ્રશ્ન-સોમ
કપાલ શું પિતાની સભામાં દેવીઓની સાથે ભેગો ભેગવવાને સમર્થ છે ખરો?” આ પ્રશ્નને નકારમાં ઉત્તર અને તેના કારણનું ફથન. ચમરેન્દ્રના
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
भगवती सूत्रे महिपी वक्तव्यता, धरणेन्द्रस्य अग्रमद्दिपी वक्तव्यता । धरणेन्द्रस्य लोकपाल कालवालस्याग्रमहिषी वक्तव्यता, भूतानन्देन्द्रस्य नागकुमारेन्द्रस्य - अग्रमहिपी वक्तव्यता, भूतानन्देन्द्रस्य लोकपालानाम् अग्रमद्दिपी वक्तव्यता, काछेन्द्रस्य अन महिषी वक्तव्यता, सुरूपेन्द्रस्य अग्रमहिपी वर्णनम्, पूर्णभद्रस्याग्रमहिषी वक्तव्यता, राक्षसेन्द्रस्य भीमस्य अग्रमहिपी वक्तव्यता । तथैव किन्नरेन्द्रस्य, सत्पुरुषेन्द्रस्य, अतिकायेन्द्रस्य, गीतरतीन्द्रस्य च अग्रमहिषी वक्तव्यता । सूर्यचन्द्रस्य अङ्गारस्य ग्रहस्य, शक्रेन्द्रस्य चाग्रमहिपीवक्तव्यता । शक्रो देवेन्द्रः सुधर्मायां सभायां स्वदेवीभिः सहदिव्यान् भोगभोगान् भोक्तुं समर्थो भवति नवेति प्रश्नः, न समर्थ इत्युत्तरं, तद्धकथनं च शक्रस्य लोकपालस्य सोमस्याग्रमहिपी वक्तव्पता, ईशानेन्द्रस्यं तल्लोकपालसोमस्य चाग्रमद्दिपी वक्तव्यता ।
लोकपाल की अग्रमहिषियोंका कथन. चीन्द्र की अग्रमहिषियोंका har. लीन्द्र और लोकपाल सोम इनकी अग्रमहिपियोंका कथन. घर
न्द्र की अग्रमहिषियों को कथन. धरणेन्द्र और लोकपाल कालवाल की अग्रमहिषियोंका कथन भूतानन्द इन्द्र और नागकुमार इन्द्र इनकी अग्रमहिषियोंका कथन. भूतानन्द इन्द्र के लोकपालों की अग्रमहिषियोंका कथन. कालेन्द्र की अग्रमहिपियोंका कथन सुरूपेन्द्र की अग्रमहिषियों का वर्णन. पूर्णभद्र की अग्रमहिषियों का वर्णन. राक्षसेन्द्र भीम की अग्रमहिषियों का कथन किन्नरेन्द्र, सत्पुरुषेन्द्र, अतिकायेन्द्र, गीतरतीन्द्र, इनकी अग्रमहिषियों का वर्णन, सूर्य चन्द्र, अङ्गारग्रह (मंगल) आदि महाग्रह और शक्रेन्द्र की अंग्रमहिषियों का कथन. देवेन्द्र शक्र सुधर्मासभा में अपनी देवियों के साथ दिव्य भोगों को भोगने के लिये समर्थ होता है या नहीं ऐसा प्रश्न नहीं होता है ऐसा उत्तर. इसमें
66
યમ નામના લેાકપાલની અગ્રમહિષીચેાનુ` કથન ખલીન્દ્રની અગ્રમહિષીનું કથન પ્રશ્ન- લેાકપાલ સેામ અને લેાકપાલ અલીન્દ્ર શુ તેમની સભામાં દેવીએની સાથે ભેાગ ભાગવવાને સમથ છે ખરાં?'' તેના નકારમાં ઉત્તર ધરણેન્દ્રની અગ્રમહિષીનુ યન. ધરણેન્દ્ર અને લેાકપાલ કાલવાલની અગ્રમહિષીઓનુ` કથન, ભૂતાનન્દ-ઇન્દ્ર અને નાગકુમારેન્દ્રની અગ્રમહિષીઓનું કથન, કલેન્દ્રની અગ્ર મહિષીઓનું કથન, સુરૂપેન્દ્રની અગ્રમહિષીઓનુ વણુતા, પૂર્ણ ભદ્રની અગ્રમહિષીઓનુ' વર્ણન, રાક્ષસેન્દ્ર ભીમની અગ્રમહિષીઓનુ* કથન, કિન્નરેન્દ્ર, સત્પુરુષેન્દ્ર, अतिप्रायेन्द्रे, गीतरतीन्द्र, वगेरे - ईन्द्रोनी अश्रमहिषीभेोतुं स्थन, सूर्य, यन्द्र, અગારગ્રહ ( મંગળ ) વિગેરે અને શક્રેન્દ્રની અગ્રમહિષીઓનુ કથન પ્રશ્ન“ વેન્દ્ર શ¥શું પેાતાની સુધર્મા સભામાં પેાતાની દેવીએ સાથે દિવ્ય
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम् १३७
देवीवक्तव्यता। मूलम्-“तेणं कालेणं, तेणं सभएणं रायगिहे नामं नयरे, गुणसिलए चेइए जाव परिसा परिगया, तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीर स बहवे अंतेवासी थेरा भग. वंतो जाइसंपन्ना जहा अट्टमे सए त्तमुद्देसए जाव विहरति । तएणं तं थेरा भगवंतो जायस । जायसंसया जहा गोयमसामो जाव पज्जुवासमाणा एवं क्यासी-चमरस्स णं भंते ! असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो कइ अगमहिलीओ पण्णताओ? अजो! पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-काली १, रायी २, रयणी ३, विज्जु ४, मेहा ५, तत्थणं एगमेगाए देवीए अट्र देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो। पभू णं भंते ! ताओ एगमेगा देवी अन्नाई अटू देवीसहस्लाइं परिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुवावरेणं चत्तालीसं देवीसहस्सा, से तं तुडिए। पभू णं भंते ! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया, चमरचंचाए रायहाणीए समाए सुहम्माए चमरंलि स्लीहासणंलि तुडिएणं सद्धिं दिवाई भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए ? णो इणहे समटे, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ-णो पभू चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए जाव विहरित्तए ? अज्जो! चमरस्सणं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो चमरचंपाए रायहाणीए सभाए
कारण कथन, शक्र के लोकपाल सोमकी अग्रमहिषियों का कथन. ईशानेन्द्र और इसके लोकपाल लोम आदि की अग्रमहिषियोंका कथन। ભોગોને ભેગવવાને સમર્થ છે ખરો?” ઉત્તર-“ નથી હેતે,” અને તેના કારણનું પ્રતિપાદન. શકના લેકપાલ સોમની અગમહિષીઓનું કથન ઈશાનેન્દ્ર અને તેના લેકપાલ સમ વિગેરેની અમહિષીઓનું કથન.
म. १८
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र सुहम्माए माणवए चेइयखंभे वइसमएसु गोलबहे समुग्गएसु बहओ जिसकहाओ संनिश्खिताओ चिटुंति, जाओणं चरमरस्ल असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो अन्नेसिं च बहूणं असुरकुमाराण देवाणय, देवीणय, अञ्चणिज्जाओ, वंदणिज्जाओ, नमसणिज्जाओ, पूणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणिणज्जाओ कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुबासणिज्जाओ भवंति, तेसिं पणिहाए णो पभू से तेणटेणं अज्जो ! एवं बुच्चइ-जो पभूचमरे असुरिंदे जाव राया चारचंपाए जाब विहारत्तए, पभूणं अजो! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया बलरच्वंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए चमरलि सीहासणंसि चउसटीए लालाणियसाहस्सगह तायत्तीसाए जाव अन्नेहिब बहहिं असुरकुमारेहि देवेहिय, देवीहिय, सद्धिं संपरिवुडे महया हय जाव भुंजमाणे विहरितए, केवलं परियारिड्डीए, णो घेवणं मेहुणवत्तिय॥सू०१॥
छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरं, गुणशिलकं चैत्यं यावत वर्षत प्रतिगता। तस्मिन् काले, तस्मिन् समये,श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य वहवोऽन्तेवासिनः स्थविराः भगवन्तः, जातिसम्पन्नाः यथा अष्टमे शतके सप्तमोदेशके यावत् विहरन्ति, ततः खलु ते स्थविराः भगवन्तो जातश्रद्धाः जातसंशयाः यथा गौतमस्वामिनो यावत् पर्युपासीनाः एवम् अवादिषुः-चमरस्य खलु भदन्त ! असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य कति अग्रमाहिष्यः प्रज्ञप्ताः? आर्याः ! पञ्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता:-तद्यथा-काली १, रात्रिः२, रजनी ३, विद्यत् ४, मेघा ५, तत्र खल्लु एकैकस्याः देव्याः अष्टौ अष्टौ देवीसहस्राणि परिवारः सज्ञप्तः, प्रभुः खलु भदन्त ! ताभ्य एकैका देवी अन्यानि अष्टाष्टदेवी सहस्राणि पश्चिार विकुर्वितुम् , एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारिंशद् देवीसहस्राणि, तदेतत् त्रुडि गम् । प्रभुः खलु भदन्त ! चमरः असुरेन्द्रः अमरकुमारराजः चमरचञ्चायां राजधान्यां सभायां सुधर्मायां चमरे सिंहासने त्रुटिकेन साई दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् ? नायमर्थ समर्थः,
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श०१० ४०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम् १३५
सत् केनार्थेन भदन्त ! एग्युच्यते-नो प्रभुश्चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजश्चमरचायां राजधान्यां यावत् निर्तुम्, आर्याः । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य चमरचचार्या राजधान्यां सभायां सुधर्मायां माणवकचैत्यस्तम्मेषु वज्र मयेषु गोलवृत्तनमुद्गकेषु बहूनि जिनसक्थीनि संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति येभ्यः खल चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य अन्येषां च बहूनाम् असुरकुमाणां देवानां च, देवीनां अर्चनीयाः, बन्दनीयाः, नमस्याः, पूजनीयाः सत्करणीयाः, सम्माननीया', कल्याणं, मङ्गलं, दैवतं, चैत्यं पर्युपासनीयाः भवन्ति तेषां प्रणिधया नो प्रभु, तत् तेनार्थेन आर्याः ! एवमुच्यते नो प्रभुश्वमरः असुरेन्द्रो यावत् राजः चमरचञ्चाय यावत् विहर्तुम् | मनुः खलु आर्याः ! चमरः असुरेन्द्रः अस्टरकुमारराजः चमरचचाय राजधान्यां सभायां सुवर्मायां चमरे सिंहासने चतुप्पटया सामानिकसहस्रैः नाशिन्यैश्च बहुभिः असुरकुमारै देवैश्व देवीभिथ सार्द्धम्, संपरिवृतो महताऽदत यावत् भुञ्जानो हिर्तुम्, केवलं परिवारर्द्धया, नौ चैत्र खलु मैथुन || सू० १ ॥
•
टीका - चतुर्थोद्देशके चायस्त्रिंशक देववक्तव्यता प्ररूपिता, अथ पञ्चमोद्देश के देवीक्क्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-' तेणं काले' इत्यादि । ' तेणं कालेणं, तेणं समरणं रायगिहे नामं नयरे, गुणसिलए चेडए जाव परिसा पडिगया' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरम् आसीत्, गुणशिलकं नाम चैत्यम् - उद्यानम् देवीवक्तव्यता
'तेणं कालेणं लेणं समएणं' इत्यादि ।
टोकार्थ-चतुर्थ उद्देश में गुरुस्थानीय त्रयत्रिंशक देवसंबंधी वक्तव्यता कही जा चुकी है। अब हम पांचवे उद्देशक में देवी मंबंधी वक्तव्यता का कथन किया जारहा है । 'तेण कालेणं तेणं समपण रायगिहे नामं नवरे, गुणसिलए चेहए जाब परिसा पडिगया' उस काल और उस समय में राजगृह नामका नगर था उसमें गुणशिलक नामका
દેવી વકતવ્યતા
" तेणं कालेणं तेणं समर्पण " त्याहि
ટીકા-ચેાથા ઉદ્દેશામા ગુરુ સ્થાનીય ત્રાયસ્પ્રિંશક દેવાની વાત કરવામાં આવી છે. હવે આ પ ચમા ઉદ્દેશામા દેવી વિષયક વક્તવ્યતાનું નિરૂપણુ કરવામાં
भावे छे
" तेणं कालेणं तेण समए णं रायगिद्दे नामं नयरे, गुणसिलए चेहए जाव परिसा पगिया " ते याने ते समये रामगृह नामे नगर हेतु तेमां गुष्यु शिक्ष નામે ચૈત્ય ( ઉદ્યાન ) હેતુ'. તેમા શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यावत् आसीत् , स्वामी समवस्तः, धर्मोपदेशं श्रोतु पर्पत् निर्गच्छति, धर्मोपदेश श्रुत्वा प्रतिगता पर्पत , ' तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवश्री महावीरस्स वहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपन्ना जहा अट्टमे सए सत्तयोदेसए जाव विहरंति' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य बहवोऽने के अन्तेवासिनः स्थविराः भगवन्तो जातिसंपन्नाः यथा अष्टमे शतके सप्तमोद्देशके यावत्-कुलसम्पन्नाः, यावत्-जीविताशामरणभयविनमुक्ताः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अद्रसामन्ते-नातिदूरे नातिसमीपे ऊर्ध्वजानवः अधःशिरसः ध्यानकोष्ठोपगताः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्तो विहरन्ति तिष्ठन्ति, 'तएणते थेरा उद्यान था यावत्-उसमें महावीर स्वामी पधारे, उनसे धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषद् उनके पास अपने २ स्थान से निकल कर पहुँची. प्रभुने धर्मोपदेश दिया. धर्मोपदेश सुनकर परिषद् अपने २ स्थान पर चली गई । 'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्प्ल भगवओ महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपन्ना जहा अट्टमे सए सत्तमोद्देसए जान विहरंति' उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर के अनेक अंतेवासी स्थविर भगवन्त जो कि जाति संपन्न
आदि विशेषणों वाले थे-जैसा कि अष्टमशतक के सप्तम उद्देशक में कहे गये हैं। यहां यावत् पदसे-'जीवियासाभरणभयविप्पमुक्का समणस्स भगवओ महावीरस्म अदूरसामन्ते उडजाणू अहोसिरा झाणकोहोवगया संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा विहरंति' इस તેમને વંદણા નમસ્કાર કરવાને તથા તેમની દેશના સાભળવાને રાજગૃહનગરની જનતા પરિષદ નીકળી પડી. પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેમના ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને પરિષદ પાછી ચાલી ગઈ.
" तेण कालेणं तणं समए णं भगवओ महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवतो जाइसंपन्ना जहा अटुमसए सत्तमोदेसए जाव विहरंति" णे मने તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ઘણા જ અંતેવાસી (શિષ્ય) સ્થવિર ભગવાને પણ તપ અને સંયમથી આત્માને ભાવિત કરતા ત્યાં વિચરતા હતા. તેઓ જાતિસંપન્ન આદિ ગુણોથી યુક્ત હતા. તેમના ગુણોનું વર્ણન આઠમાં શતકના સાતમાં ઉદ્દેશામાં આપ્યા મુજબ સમજવું અહીં “યાવ” પદથી नीयता सूत्रा: अY ४२वामा मा०यो छे-"जीवियासामरणभयविप्पमुक्का समणस्स भगवओ महावोरस्स अदूरसामंते उड्ढ'जाणू अहोसिरा ज्झाणको द्वोवगया संजमेण तवसा अप्पाण भावेमाणा विहरति" तेमा
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम १४१ भगवंतो जायसड़ा जायसंसया जहा गोयमसामी जाव पज्जुवासमाणा एवं वयासी'-ततःखलु ते स्थविराः भगवन्तो जातश्रद्धाः श्रद्धावन्तः, जातसंशयाः संशयवन्तः यथा गौतमस्वासिनो विशेषणानि तथैव यावत् शुश्रूपमाणा विनयेन नमस्यन्तः प्राञ्जलिपुटाः पर्युपासीनाः एवं वक्ष्यमाणमकारेण अवादिषुः-'चमरस्स णं भंते ! असुरिंदस्स अमुरकुमाररन्नो कइ अग्गम हिसीओ पण्णताओ ?' हे भदन्त ! चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य, कति कियत्यः, अग्रमहिष्यः प्रज्ञताः ? " भगवानाह-'अज्जो ! पंच अगमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः! स्थविराः ! पञ्च अग्रमहिष्यः मज्ञप्ताः, 'तंजहा-काली, रायी, रयणी, विज्जू , मेहा' तद्यथापाठका संग्रह हुआ है । 'तएणं थेरा भगवंतो जायसड़ा जायसंसया जहा गोयमसानी जाव पज्जुवासमाणा एवं बयासी' इसके पाद श्रद्धा युक्त उन स्थविर भगवन्तों ने संशययुक्त होने पर गौतमस्वामी की तरह "शुश्रूषमाणाः विनयेन नमस्यन्तः, प्राञ्जलिपुटाः, पर्युपासीना" इन विशेषणों से युक्त बनकर प्रभु से इस प्रकार पूछा-'चमरस्स णं भंते ! असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो कइ अग्गहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के कितनी अग्रमहिषियाँ कही गई है ? अर्थात चमर के पट्टदेवियां कितनी हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐला कहा-'अज्जो पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो। स्थविरों । अप्सुरेन्द्र अस्तुरकुमारराज चमर की अग्रमहिषियां-पट्टदेवियां पांच कही गई है 'तं जहा'-काली, राघी, रयणी, विज्जू, मेहा' उनके
જીવનની ઈચ્છા અને મરણના ભયથી રહિત હતા. ભગવાન મહાવીરથી દૂર પણ નહીં અને નજીક પણ નહીં એવું ઉચિત સ્થાને, ઉભડક આસને મસ્તક નીચુ રાખીને, ધ્યાનરૂપી કઠામાં લીન થઈને સયમ અને તપથી આમાને सावित ४२ता वियरता ता" "तएणं ते थेरा भंगवतो जायसड़ जहा गोयम. सामी जाव पज्जुवासमाणा एव वयासी" त्या२ मा श्रद्धायुत ते स्थविर - पता सडयुत थवाथी गौतम स्वाभानी रेम " शुश्रषमाणाः विनयेन नमस्यन्तः प्राञ्जलिपुटा , पर्युपासिना." भगवाननी सेवा ३२ता था, मन्ने हाथ लेडी विनयपूर्व प्रमुनी ५युपासना ४२di ४२i २मा प्रमाणे पूछ्यु -"चम रस्स णं भंते ! असुरि दस्स असुरकुभाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" के ભગવન અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમરને કેટલી અગ્રમહિષીઓ(પટ્ટરાણીઓ) છે? ___महावीर प्रभुने। उत्तर--" अज्जो ! पंच अगामहिसीओ पण्णत्ताओ" . आयो! मसुरेन्द्र, मसुरमा२२।०१ यभरने पांय महिषास। छ “ तंजहा" तमना नाम नीय प्रभारी छ- 'काली, रायी, स्यणी, विज्जू , मेहा" (१) rel, . .
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
भगवती सूत्र काली १. रात्रिः २, रजनी ३, विशुन् ४, मेधा ५, 'तत्यणं एगमेगाए देवीए, अढदेवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो' तत्र खलु तास पश्चम मध्ये एकैकस्याः देव्याः अअमहिष्याः अष्टौ अष्टौ देवीसहस्राणि परिवारः मज्ञः, 'पभूणं भंते ! ताओ एगमेगा देवी अन्नाई अट्ट देवीसहस्साई परिवारं विउवित्तए' प्रक्षुः समर्थी खलु ताभ्यः पञ्चाग्रमहिषीषु एकेका देवी अग्रमडिपी अन्यानि अट अष्ट देवीसहस्राणि परिवारं विकुक्तुि-विकुणया शक्त्या निष्पादयितुम् ‘एवामेत्र सपुव्यावरेणं चत्तालीमं देवीसहस्सा, से तं तुडिए' एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव प्रश्नोत्तरीत्यैव उत्तरं विज्ञेयम् . यथा-हन्त हे आर्शः? प्रभुः समर्था. तास्तु पञ्चायमहिषीषु एकैका देवी नाम इस प्रकार से हैं काली १, रात्री २, रजनी ३, विद्युत् ४, और पाचवी मेघा 'तत्य णं एगमेगाए देवीए अ देवी सहाला परिवारो पण्णत्तो इन पांच पट्ट देवियों के मध्य में एक एक अग्रमहिषी पी ओठ आठ हजार देवी परिवार है। अब उन स्थविर भगवन्तों ने प्रभुसे ऐसा पूछा-'पभू णं भते! ताओ एगमेगा देवी अन्नाई अहट देवी सहस्साइ परिवार विउवित्तए' हे भदन्त ! उन पांच अग्रसहिपियों में ले एक एक अग्रहिवी अपनी विकर्षणा शक्ति से या अन्य आठ २ हजार देवी परिवार को चिकुर्वित करने के लिये समर्थ है ? अपनी चिकुर्वणा शक्ति द्वारा देवी परिवार को निष्पादित करने में शक्तिशाली है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एचामेव सव्वारेण चत्तालीस देवीसहस्सा से तं तुडिए' हे स्थविरों! प्रश्नोतरीति के अनुसार ही अपने प्रश्न का उत्तर जालना चाहिये-अर्थात् पांच अग्रहिपियों में से (२) रात्री, (२) २४ नी, (४) विधुत् , (५) भेछ। “ तत्थण एगमेगाए अव देवी सहस्सा परिवारा पणतो" ते प्रत्ये। ममहिषीनी मार, २मा १२ દેવીઓને પરિવાર છે.
स्थविर सताने प्रश्न-पभूण भंते ! ताओ एगमेगादेवी अन्नाई अहट्ट देवी छहस्साई परिवारं विउवित्तए ? " , सावन् ! ते पांय महिषीमे। શું પિતાની વિદુર્વાશક્તિથી ૮૦૦૦-૮૦૦૦ દેવી પરિવારની વિમુર્વણા કરવાને સમર્થ છે?–એટલે કે તેઓ શું વૈદિયશક્તિ દ્વારા આઠ આઠ હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરવાને શક્તિશાળી છે? - महावीर प्रसुने। उत्त२-" एवामेव सपुवावरेण चत्तालीत देवी सहस्मा से त तुहिए" है यदि ! प्रश्नोत शत अनुसा२ ५ तमा२१ प्रश्न उत्तर સમજ. એટલે કે તે પ્રત્યેક અમહિષી પિતાની વિકુવં શક્તિદ્વારા આઠ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० ३०५ सू० १ चमरेन्द्रादीनाथ अग्रमहिषोनिरूपणम् १४३ अन्यानि अष्टाष्टदेवी सहस्राणि परिवारं विकुर्वितुम् । एवं विकुर्वणे कृते सति सपूर्वाऽपरेण - पूर्वापरहितेन एकैकदेव्या अष्टाष्ट अन्यानि देवीसहस्राणि परिवारतया त्रिकुर्वतीनां पञ्चानाम् अष्टभिर्गुणिते सर्वसमेलनेन चत्वारिंशद् देवीसहस्राणि भवन्ति तदेवर- त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते, वैक्रियकृत देवीशरीराणां समूहः त्रुटिक शब्देन उच्यते, स्थविराः पृच्छन्ति-' पभूणं भंते ! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायढाणीए, सभाए सोहन्याए चमरंसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धि दिव्वाई भोग भोगाई नमाणे विहरितए !' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खलु किस् चमरः असुरेन्द्र', अमुरकुमारराजः चमरचञ्चायां राजधान्यां सभायां सुधर्मायाम् चमरे - सिंहासने त्रुटिकेन वैक्रियकृत देवीसमूहेन सार्द्धम्, दिव्यान् भोगभोगान्, भोगः स्त्रीशरीर, तदुपयोगितया भोगाः मनोज्ञस्पर्शादयः भोगभोगाः तान् यद्वा भोग्य भोगान् - भोक्तुं योग्या भोग्यास्तेषां भोगास्तान् भुञ्जान:- विहर्तुम् ? भगवाएक एक अग्रमहिषी अन्य आठ २ हजार देवी परिवार को अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा निष्पन्न कर सकने में समर्थ है। इस प्रकार से इन पांच अग्रमहिषियों का देवी परिवार ४० हजार का हो जाता है । इस प्रकार चालीस हजार देवी परिवार का नाम शुटिक है। इसका दुसरा नाम वैक्रियकृत देवी शरीरों का समूह भी है । जय स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'एभू णं' भते । चमरे अनुरिंदे असुकुमारराया चरचंचाए रायहाणीए सभाए सोहम्माए चमरंनि सीहासनि डिएण सद्धिं दिव्वाई भोगाभोगाई भुंजमाणे विहरित' हे भदन्त । असुरेन्द्र अलुरकुमारराज चमर अमरचं चाराजधानी में सुधर्मा सभा में मरसिंहासन पर बैठ कर ४० हजार वैक्रिय शरीरकून देवीमहरूप त्रुटिक के साथ क्या दिव्य भोग भोगों को भोग सकने में समर्थ होता
આઠ હજાર અન્ય દેવીએતુ' નિર્માણ કરવાને સમથ' હાય છે. આ રીતે તે પાંચે અગ્રમહિષીગ્માના દેવીપરિવાર ૪૦ હજારના થાય છે. આ ૪૦ હજાર દેવીપરિવારને વ્રુદ્રિક કહે છે. તેઢું બીજુ નામ વૈક્રિયકૃત દેવી શરીરના
"(
સમૂહ ” પણ છે
स्थविरोना प्रश्न -" पभूणं भंते । चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचाए रायहाणीए सभाए सोहम्माए चमरंसि मीहाससि तुडिएणं सद्धि दिव्वाई भोगभोगाइ भुंजमाणे विहरित्तए ? " हे भगवन्! शु असुरेन्द्र, सुरमा २०४ ચમર પેાતાની ચમરચચા રાજધાનીની સુધર્માંસભામા ચમર નામના સિંહાસન પર બેસીને ૪૦ હાર વૈક્રિયશરીર ધારી દેવીઓના સમૂહ સાથે (ત્રુટિક સાથે ) દિવ્ય ભાગે ભેગવી શકે છે ખરા ?
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
भगवतीसो नाह-'णो इणढे समहे' हे स्थविराः ! नायमर्थः समर्थः, नैतत् संभवति, स्थविराः पृच्छन्ति-'सें केणटेणं भते! एवं वुच्चइ-णो पभू चमरे असुरिंदे असुरकुमारराए, चमरचंचाए, रायहाणीए जाब विहारत्तए ?' हे भदन्त ! तत्-अथ केनार्थेन कथं तावत् एवमुच्यते-नो प्रभु समर्थः चमरः असुरेन्द्रः, अमुरकुमारराजः, चमरचञ्चायां राजधान्यां, यावत् सुधर्मायां समायाम् , चमरे सिंहासने टिकेन पूर्वो. तेन देवीसमूहेन साद्धम् दिव्यास् , भोगभोगान् भुनानो विहर्तुम् ? भगवानाइ'अज्जो ! चमरस्स णं असुरकुमाररन्नो चमरचंचाए रायहाणीप, सभाए सुहम्माए, माणवए चेइयखंभे वइरामएम्ल गोलवट्टसमुग्गएसु बहूओ निणसकहाओ, संनिक्वित्ताओ चिट्ठति' हे आर्याः । स्थविराः । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारहै क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं जो इण? सम?' हे स्थविरों यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् ऐसी बात वहां संभवित नहीं होती है। इस विषय को पुनः जानने के अभिप्राय से स्थविर भगवन्त प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'से केणटेणं भंते! एवं बुच्चइ, णो पभू चमरे असुरिंदे असुरकुमारराए चमरचंचाए रायहाणीए जाप विहरित्तए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर चमरचंचा राजधानी में थावत्-सुधर्मा सभा में, चमरसिंहासन ऊपर बैठकर पूर्वोक्त त्रुटिक के साथ-देवी समूह के साथ-दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'अज्जो ! चमरस्स णं असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो चमरचंघाइ राय. हाणीए, सभाए सुहम्माए, माणवए चेयखंभे, वामएसु गोलघट्टसमुग्गएस्सु बट्टओ जिणसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिट्ठति' हे विरो! असुरेन्द्र असुरकृमारराज चमर की चमरचंचाराजधानी में सुधर्मा
भावीर प्रभुने। उत्तर-“णो इण समद्धे " है यवि ! मे सभी शजतु नथी. स्थविशन। प्रश्न-" से केणद्वेण भते ! एवं वुच्चइ" त्या 3 ભગવદ્ ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર પિતાની ચમચંચા રાજધાનીની સુધર્માસભામાં અમર નામના સિહાસન પર વિરાજમાન થઈને પૂર્વોક્ત ત્રુટિક (૪૦ હજાર દેવીઓના સમૂહ સાથે દિવ્ય ભેગે ભેગવવાને સમર્થ નથી ?
महापा२ प्रभुना उत्तर-" अज्जो |" उ मा ! " चमरम्स ण असुरिदरस असुरकुमाररन्नो चमरचचाए रायहाणीए, सभाए सुहम्माए, मोणवए चेइयखंभे, वहरामएसु गोलवट्टममुग्गएसु बहूओ निणसकहाओ सनिविखत्ताओ चिट ति" सु રેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમરની ચમચંચા રાજધાનીમાં આવેલી સુધર્માસભામાં
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५९०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषोनिरूपणम् १४५ राजस्य चमरचञ्चायां राजधान्यां, सभायां सुधर्मायां माणवके नाम्नि चैत्यस्तम्भे वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्केषु गोलकाकाराः वृत्तसमुद्गकाः गोलवृत्तसमुद्कास्तेषु वहूनि अनेकानि जिनसक्थीनि-जिनास्थीनि संनिक्षिप्तानि-स्थापितानि तिष्ठन्तिवर्तन्ते, 'जाओणं चमरस्स अमरिंदस्स असुरकुमाररन्नो अन्नेसिंच बहूणं असुरकुमाराणं देवाणय, देवीणय अच्चणिज्जा भो, वंदणिज्जाओ, नमंसणिज्जाओ, पूणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणणिज्जाओ' यानि खलु जिनसक्यीनि चमरस्य अनुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य, अन्येषां च बहूनाम् असुरकुमाराणां देवानां च, देवीनां च अर्चनीयानि, वन्दनीयानि, नमस्करणीयानि, पूजनीयानि, सत्कर णीयानि, सम्माननीयानि, तथा ' कल्लाणं मगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिज्जाओ भवंति' कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्य पर्युपासनीयानि भवन्ति । तेसिं पणिहाए नो पभू!, तेषां प्रणिधया-अपेक्षया तेषां सान्निध्ये नेत्यर्थः नो प्रभुः-न समर्थः देवीभिः सह भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुमित्यन्वयः। सभा में माणवक चैत्यस्तम्भ में वज्र निर्मित गोलवृत्तसमुद्गको-गोलाकार डिव्यों में अनेक जिनेन्द्र अस्थियां स्थापित हैं 'जाओ णं चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररणो अन्नेसिंच बहूणं असुरकुमाराण देवाण य, देवीण य अच्चणिज्जाओ, वंदणिज्जाओ, नमंसणिज्जाओ, पूयणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणणिज्जाओ' जो जिनेन्द्र की ये अस्थियां असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर को अनेक दूसरे असुरकुमार देवों को एवं देवियों को अर्चनीय, बन्दनीय, नमस्करणीय, पूजनीय, सत्करणीय और सन्माननीय हैं, तथा 'कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिज्जाओ भवंति कल्याणरूप एवं मंगलरूप चैत्य की तरह सेवनीय हैं 'तेसिं पणिहाए नो पभू' अनः उनके समीप में वह धमर देवियों के साथ भोग भोगोंको भोगने के लिये समर्थ नहीं होता है । માણવક ચિત્ય સ્તંભમાં વા નિર્મિત ગળાકારની ડબ્બીઓમાં અનેક જિનેન્દ્ર मस्थित छे. "जाओणं चमरस्स असुरि दस्स असुरकुमाररन्नो अन्नेसि च बहूणं असुरकुमाराणं देवाण य, देवीण य अच्चणिज्जाओ, वदणिज्जाओ नमसणिज्जाओ, पूयणिज्जाओ, सकारणिज्जाओ, सम्माणणिज्जाओ" मिनेन्द्र भगवानना ते मस्थियान અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર તથા બીજા અસુરકુમાર દેવ અને દેવીએ અર્ચનીય, વન્દનીય, નમસ્કરણય, પૂજનીય અને સન્માનનીય ગણે છે, તથા “कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिज्जाओ भवति" तेस तेन या३५ भने भ६३५ येत्याना समान सेवनाय भान छ “तेसिं पणिहाए नो पभ" તેથી તેમની સમીપમાં તે ચમરેન્દ્ર દેવીઓની સાથે ભેગવિલાસને ભોગવવાને
भ० १९
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती प्रकृतमुपसंहरन्नाह-' से तेणद्वेणं अज्जो ! एवं बुच्चइ-नो पभू चमरे असुरिंदे जाव राया चमरचंचाए जाब विहरित्तए' हे आर्याः! तत् तेनार्थेन एवमुच्यतेनो प्रभुः समर्थः चमरः असुरेन्द्रो यावत् असुरकुमारराजः चमरचञ्चायां यावत् राजधान्यां, सुधर्मायां सभायां, चमरे सिंहासने त्रुटिकेन चत्वारिंशद् देवी सहस्रवर्गेण सार्द्ध दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहतम् । किन्तु 'पभूणं अज्जो। चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए, सभाए सुहम्माए, चमरंसि सीहासणंसि, चउसट्ठीए सामाणियसाहस्सीहिं तायत्तीसाए जाव'-भग वानाह-हे आर्याः ! प्रभुः समर्थः खलु चमरः असुरेन्द्रः असुरकुमारराजः, चमरचञ्चायां राजधान्याम् , सुधर्मायां च सभायाम् , चमरे सिंहासने चतुष्षष्टयाचतुःषष्टिसंख्यकैः सामानिकसह त्रायस्त्रिंशकैः यावत्-त्रयस्त्रिंशता सहायैः चतुर्भिः प्रकृत विषय का उपसंहार करते हुए प्रभु कहते हैं-'से तेणटेणं अज्जो। एवं वुच्चा, नो पभू चमरे असुरिंदे जाव राया चमरचंचाए जाव विहरित्तए' हे आर्यों ! इसी कारण मैंने ऐसा कहा है कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर अपनी चमरचंचाराजधानी में सुधर्मा सभा में चमर सिंहासन पर बैठकर त्रुटित के साथ-४० हजार देवियों के साथ-दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं है। किन्तु-'पभूणं अज्जो चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया चमरचंत्राए रायहाणीए सभाए सुहम्माए, चमरंसि सिंहासणंसि, चउसठ्ठीए सामाणियसाहस्सीहि सायतीसाए जाव' हे आर्यो ! वह असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर चमरचंचाराजधानी में सुधर्मा सभा में चमरसिंहासन पर बैठकर ६४ हजार सामानिक देवों के साथ गुरुस्थानीय प्रायस्त्रिंशक देवों के साथ સમર્થ હોતો નથી આ વિષયને ઉપસહાર કરતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે "से तेणट्रेणं अजो! एवं वुच इ, नो पभू चमरे असुरिंदे जाव राया चमरचंचाए जाव विहरित्तए" हे मायो ! ते २णे मे मे ४यु छ है मसुरेन्द्र, ससुरકુમારરાજ ચમર પિતાની ચંમરચંચા રાજધાનીની સુધર્માસભામાં અમર નામના સિંહાસન પર બેસીને ત્રુટિતની સાથે (૪૦ હજાર દેવીઓની સાથે) દિવ્ય सोसावी श४वाने समय हाती नथी. ५२न्तु “पभूणं अजो! चमरे असुरिंदै असुरकुमारराया चमरचंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए, चमरंसि सिंहासणंसि, चउसवीए सामाणियसाहस्सीहिं तायत्तीसाए जाव" 3 भार्या ! ते અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર તેની ચમરચંચા રાજધાનીની સુધર્માસભામાં ચમર નામના સિંહાસન પર બેસીને ૬૪ હજાર સામાનિક દેવની સાથે, ગુરુ સ્થાનીય ૩૩ ત્રાયસ્ત્રિ શક દેવ સાથે, ચાર લોકપાલની સાથે, પાચ અગ્રમ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०१ चमरेन्द्रादीनाम् अग्रमहिषीनिरूपणम् १४७ लोकपालैः, पञ्चभिः अग्रनहिपीभिः सप्तभिः अनीकैः सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः चत्वारिंशता आत्मरक्षकदेवसहस्रैः 'अन्नेहिं च बहूर्हि असुरकुमारेहिं देवेडिय सद्धिं संपरिवुडे महयाहय जाव भुंजमाणे विहरित्तए' अन्यैश्च बहुभिः असुरकुमारैः, देवैश्व, देवीभिश्च सार्द्ध' संपरिवृतः - सहितः सन् महता - बृहता, अहत- यावत्नाट्यगीतवादिततन्त्रीतलताल टितघनमृदङ्ग पटुमवादितरवेण -- अहतानि - अच्छि - न्नानि आख्यानकप्रतिबद्धानि वा यानि नाट्यगीतवादितानि तेषां तन्त्रीतलतालानां च शेपत्रुटितानां च घनमृदङ्गस्य च मेघसदृशध्वनिकारक मर्दलस्य, पटुना - निपुणेन पुरुषेण प्रवादितस्य यो रवः - शब्दः स तथा तेन तत्पूर्वकमित्यर्थः दिव्यान् यावत् चार लोकपालों के साथ, पांच अग्रमहिषियों के साथ, सोत अनीकों के साथ, सात अनीकाधिपतियों के साथ ६४ हजार आत्मरक्षक देवों के साथ, तथा 'अन्नेहिं च पहूहिं, असुरकुमारेहिं देवेहि य देवीहिय सद्धि संपरिवुडे महया हम जाव भुंजमाणे विहरित्तए' अन्य अनेक असुरकुमार देवों के साथ और देवियों के साथ घिरा हुआ होकर अर्थात् इनके सब के साथ से युक्त होकर बड़े २ अहत-अच्छिन बीच में भंग नहीं होने वाले अथवा कथाओं के सिलसिले से युक्त हुए ऐसे यावत्-नाटय, गीत संबंधी बाजों के तथा तंत्री तल तालों के तथा और भी त्रुटि के-बाजों के तथा मेघ की जैसी ध्वनिवाले मृदंग के, कि जो पहृत ही वाद्यविद्या में निपुण देव द्वारा बजाया जाता था नादों के साथ २ दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ है अर्थात् ६४ हजार सामानिक देवों आदिकों से घिरा हुआ वह चमर बड़े २ मनोहर नाटकों को देखने में एवं सुन्दर जिनमें विविध प्रकार के बाजे
८८
હિષીએની સાથે, સાત અનીકેાની સાથે, સાત અનીકાધિપતિએ સાથે ૬૪ હજાર આત્મરક્ષક દેવાની સાથે, તથા अन्नेहिं च बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहि य देवीहि यखद्धि स परिवुडे महया हय जाव भुजमाणे विहरित्तए " अन्य અનેક અસુરકુમાર દેવે! અને દેવીએની સાથે ( એટલે કે તે બધાંના સ ગથી યુક્ત થઈને) ભવ્ય અને અચ્છિન્ન ( વચ્ચે ભ ગ ન પડે એવાં-કથાઓના ક્રમથી युक्त शेवां) नाटी, गीता, वानित्रा (भेघना नेवा नाहवाजां गृह गो, वीया, કરતાળ આદિ વિવિધ વાજિત્રા) આદિના મધુર નાદો સાંભળી શકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અસુરેન્દ્ર ચમર પેાતાના ૬૪ હજાર સામાનિક દેવા આદિના સમૂહથી વીંટળાઇને મનેાહર નાટકા દેખે છે, વિવિધ પ્રકારનાં વાદ્યસંગીતની સાથે મધુર ગીતા સાંભળે છે તે દરેક વાદ્ય, વાદ્યવિદ્યામાં નિપુણ દેવા દ્વારા વગાડ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीसो ५४८ भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुं प्रभुः, केवलं परियारिड्रिए, णो चेवण मेहुणवत्तियं' केवलं-विशेषस्त्वयम्-परिचारद्धा-परिचारः स्त्रीशब्दश्रवणरूप-संदर्शनादिरूपः ऋद्धिः सम्पत्तिः परिचारद्धिस्तया परिवारद्धा वा वनितादिपरिजन-परिचारणामात्रेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहत प्रभुः किन्तु नो चैव खलु मैथुनपत्ययिकं मैथुनविषयकं यथा भवति तथा न मैथुनवृत्त्या दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहत्तु प्रभुरिति भावः ॥ सू० १ ॥
__मूलम्-"चमरस्त णं भंते ! असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो सोमस्स महारपणो कइ अगमहिसीओ पण्णत्ताओ? अजो! चत्तारि अग्गमाहिसीओ पण्णताओ, तंजहा-कणगा, कणगलया, चित्तगुत्ता, वसुंधरा। तत्थणं एगमेगाए देवीए, एगमेगं देवीसहस्सं परिवारो पण्णत्तो पभूणं ताओ एगमेगा देवी, अन्ने एगमेगं देवीसहस्सं परिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुत्वावरेण वजाये जा रहे हैं ऐसे गीतो को सुनने में एवं नृत्यों को देखने में जो अपना समय व्यतीत करता है यही उसका उस समय का दिव्य भोग भोगों को भोगना है। यही बात 'केवलं परियारिडीए, नो चेव णं मेहु. णवत्तियं' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि असुरेन्द्र असुरकुमारराज वह चमर स्त्री शब्द श्रवणरूप एवं उनके रूपों को देखने आदिरूप परिचार से एवं संपत्तिरूप ऋद्धि से अथवा देवी परिजनरूप परिवार द्वारा की गई परिचारणामात्र से दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये तो समर्थ है पर वह मैथुन आदि निमित्तक दिव्य भोगों को भोगने के लिये वहां समर्थ नहीं है ।सू० १॥ વામાં આવે છે. આ રીતે તે નાટ્ય, સંગીત આદિરૂપ દિવ્ય ભેગે ભેગવવામાં પિતાનો સમય વ્યતીત કરે છે. એ જ વાત સૂત્રકારે નીચેના સૂત્રમાં વ્યક્ત *श 2-" केवलं परियारिड्ढीए, नो चेव णं मेहुणवत्तिय " मानना भावार्थ આ પ્રમાણે છે–અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમર દેવીઓના મધુર ગીતને શ્રવણ કરવા રૂપ અને દેવીઓનાં રૂપોને દેખવારૂપ પરિચાર દ્વારા અને સંપતિરૂપ અદ્ધિ દ્વારા અથવા પરિજન રૂપ પરિવાર દ્વારા કરતી પરિચારણરૂપ દિવ્ય ભેગોને ભોગવવાને જ સમર્થ હોય છે. પરંતુ મૈથુન આદિ મિમિત્તક દિવ્ય ભેગોને ભેગવવાને તે સમર્થ હોતે નથી. એ સૂત્ર ૧૫
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेधचन्द्रिका टीका श०१० ४०५ ०२ अमरेन्द्रादीनामप्रमद्दिषनिरूपणम् १४९ चत्तारि देविसहस्ता से चतुडिए । पभूणं भंते! चमरस्स असुरिं दस असुरकुमाररपणो सोमे महाराया, सोमाए रायहाणीए, सभाए सुहम्मार, सोमंसि सीहासणंसि, तुडिएणं अवसेसं जहा चमरस्स, नवरं परिवारो जहा सूरियाभस्स, सेसं तंचेव जाव णो चेवणं मेहुणवत्तियं । चमरस्त णं भंते! जाव रण्णो जमस्स महारन्नो कइ अग्गमहिसीओ ? एवं चेत्र, नवरं जमाए रायहाजीए, सेसं जहा सोमस्स । एवं वरुणस्स वि, नवरं वरुणाए यहाणी | एवं वेसमणस्स वि, नवरं वेसमणाए रायहाणीए, सेसं तं चेत्र जाव णो चेव णं मेहुणवत्तियं । वलिस्स णं भंते ! वइरोयदिस्त पुच्छा ? अजो ! पंच पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-सुंभा, निसुंभा, रंभा, निरंभा, मदणा । तत्थणं एगमेगाए देवी, अट्ठट्ठ सेसं जहा चमरस्स नवरं बलिचंचाए रायहाणीए, परिवारो जहा मोउद्देसए, सेसं तंचेव, जाव नो चेवणं मेहुणवत्तियं । बलिस्स णं भंते! वइरोयणिंदस्स, वइरोयणरण्णो, सोमस्स महारन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ? अज्जो ! तर अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-सीणगा, सुभद्दा, विजया, असणी । तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरसोमस्स । एवं जाव वेसमणस्स | धरणस्स णं भंते! नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ? अजो! छ अग्गमहिसओ पण्णत्ताओ, तंजहा - इला, सुका, सदारा, सोदामणी, इंदा, घणविज्जुया । तत्थ णं एगमेगाए देवीए छ, छ,
ラ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3A
भगवतीस्त्रे देवी सहस्सा, परिवारो पन्नत्तो। पभूणं भंते ! ताओ एगमेगा देवी अन्नाई छ, छ, देवी सहस्साई परिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुवावरेणं छत्तीसं देवीसहस्साई, सेत्तं तुडित्तए। पभूणं भंते ! धरणे. सेसं तंचेव, नवरं धरणाए रायहाणीए, धरणंसि सीहासणीसं, सओ परिवारो, सेसं तंचेव। धरणस्स ण भंते ! नागकुमारिंदस्स कालवालस्स, लोगपालस्स, महारणो कइ अग्गमहिसीओ पण्णताओ? अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ,तंजहा-असोगा, विमला, सुप्पभा, सुदंसणा। तत्थणं एगमेगाए अवसेसं जहा घमरस्त लोगपालाणं। एवं सेसाणं तिण्हवि। भूयाणंदस्स णं भंते ! पुच्छा, अजो! छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा-रूया, रूयंसा, सुरूया, रुयगावती, रूयकता, रूयप्पभा। तत्थणं एगमेगाए देवीए अवसेसं, जहा धरणस्स। भूयाणंदस्सणं भंते ! नागवित्तस्स पुच्छा ? अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा सुणंदा, सुभद्दा, सुजाया, सुमणा। तत्थणं एगामेगाए देवीए अवसेसं जहा चमर लोगपालाणं। एवं सेसाणं तिण्हवि लोगपालाणं। जे दाहिणिल्लागिंदा तेसिं जहा धरणिंदस्त, लोगपालाणंपि, तेसिं जहा धरणस्त लोगपालाणं। उत्तरिल्लाणं, इंदाणं जहा भूयाणंदस्स; लोगपालाण वि तेसिं जहा भूयाणंदस्त लोगपालाणं, नवरं इंदाणं सव्वेसिं रायहाणीओ सीहासणाणि य सरिसणामगाणि परियारो जहा तइयसए पढमे उद्देसए । लोगशालाणं सव्वेसिं
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ समरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १५१ रायहाणीओ सीहासणाणिय, सरिसनामगाणि परियारो जहा मरस्त लोगपालाणं । कालस्सणं भंते! पिसाविंदस्स पिसायरगो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ? अजो ? चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा- कमला, कमलप्पभा, उप्पला, सुदंसणा तत्थणं एगमेगाए देवीए एगमेगं देवीसहस्सं सेसं जहा चमरलोगपालाणं, परियारो तहेव, नवरं कालाए, रायहाणीए, कालंसि सीहासणंसि, सेसं तंश्चेव । एवं महाकालस्सवि । सुरुवस्सणं भंते! भूइंदस्स रण्णो पुच्छा ? अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसओ पण्णत्ताओ, तं जहा - रूववई, बहुरुवा, सुरूवा, सुभगा । तत्थणं एगमेगाए सेसं जहा कालस्स । एवं पडिरुवस्स वि । पुन्नभद्दस्स णं भंते! जक्खिदस्त पुच्छा ! अजो ? चत्तारि अग्ग महिसीओ पण्णत्ताओ, तं जहा- पुण्णा, बहुपुत्तिया, उत्तमा, तारयाय, तत्थणं एगमेगाए सेसं जहा कालस्स । एवं माणि भद्दस्त वि|भीमस्स णं भंते ! रक्खसिंदस्स पुच्छा, भज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहा - पउमा, पउमावई, कणगा, रयणप्पभा । तत्थणं एगा मेगा सेसं जहा कालस्स । एवं महाभीमस्स वि । किन्नरस्स णं भंते ! पुच्छा ? अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ, पण्णत्ताओ, तंजहा-वडेंसा, केउमई, रइसेणा, रहपिया । तत्थणं सेसं तंचेव । एवं किंपुरिसस्स वि । सप्पुरिसस्सणं पुच्छा ? अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजा - रोहिणी, नवमिया, हिरीपुप्फवई, तत्थणं एगमेगा.,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सेसं तंचेव। एवं महापुरिसस्स वि। अइकायस्सणं पुच्छा, अजो! चत्तारि अग्गमाहिसीओ पपणत्ताओ तंजहा-भुयंगा, भुयंगवई, महाकच्छा, फुडा, तत्थणं एगमेया., सेसं तंचेव। एवं महाकायस्त वि। गीयरइस्स णं भंते ! पुच्छा? अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ तंजहा-सुघोसा, विमला, सुस्सरा, सरस्सई । तत्थणं एगमेगाए.,सेसंतंचेव। एवं गयिजसस्स वि। सवेसि जहा कालस्स, नवरं सरिसनामियाओ रायहाणीओसीहासणाणि य, सेसं तंचेव। चंदस्सणं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरन्नो पुच्छा, अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तंजहाचंदप्पभा, दोसिणाभा, अञ्चिमाली, पभंकरा। एवं जहा जीवाभिगमे जोइसियउद्देसए तहेव। सूरस्सवि-सूरप्पभा, आयवाभा, अचिमाली, पभंकरा, सेसं तं चेव, जावणो चेवणं मेहुणवत्तियं। इंगालस्स णं भंते। महग्गहस्स कइ अग्गमाहिती पुच्छा? अजो। चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णताओ तं जहा विजया वेजयंती, जयंती, अपराजिया, तत्थणं एगमेगाए देवीए, सेसं तं घेव जहा चंदस्त, नवरं इंगालवडेंसए विमाणे इंगालगंसि, सीहासणंसि सेसं तं चेव । एवं जाव वियालगस्सवि, एवं अट्रासीतीएवि महागहाणं भाणियवं, जाव भावकेउस्स, नवरं वडेंसगा सीहासणाणिय, सरिसनामगाणि, सेसं तं चेव। सक्कस्सणं भंते। देविंदस्स देवरन्नो पुच्छा, अज्जो। अझ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओतजहा-पउमा १, सिवा २, सेया ३, अंज ४, अमला ५,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयश्चन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १५३ अच्छरा ६, नवमिया ७, रोहिणी ८! तत्थणं एगमेगाए देवीए, लोलल, सोलस देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो। पभूणं एगमेगा देवी, अन्नाइं सोलस देवीसहस्सपरिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुवावरेणं अट्ठावीसुत्तरं देविसयसहस्सं परिवारो सेत्तं तुडिए। पभूणं भंते ! सके देविंदे, देवराया, सोहम्मे कप्पे, सोहम्मब.सए विमाणं, सभाए सुहम्माए, सकसि सीहालणंलि, तुडिएणं सद्धिं सेसं जहा चमरस्स, नवरं परिवारो जहा मोउद्देसए। लकस्स णं दोविंदस्ल, देवष्णो सोमस्ल, महारण्णो कइ अग्गमहिलीओ? पुच्छा, अजो! चत्तारि अग्गमहिलीओ पण्णताओ तंजहा-रोहिणी मदणा, चित्ता, सोमा। तत्थणं एगसेगा. लेसं जहा चमरलोगपालाणं नवरं सयंपभे विमाणे, सभाए सुहम्माए, सोमंसि सीहासणंसि, सेसं तं घेव। एवं जाव वेसमणस्त, नबरं विमाणाइं जहा तइयलए। ईसाणतणं अंते। पुच्छा ? अजो। अह अगसहिसीओ, पण्णत्ताओ, तंजहा-कहा, कण्हाराई, रामा, रामरक्खिया, वसू, वसुगुत्ता, वसुमित्ता, वसुंधरा । तत्थ णं एगमेगाए. सेसं जहा सकस्स, ईसाणस्लणं भंते ! देविंदरल, सोमस्ल, महारण्णो कइ अग्गमहिसीओ ? पुच्छा, चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ तंजहा--पुढवी, रायी रयणी विज्ज । तत्थणं एगमेगाए., सेसं जहा सकस्त लोगपालाणं। एवं पाव वरुणस्स, नवरं विमाणा, जहा चउत्थसए, सेसं तंव जाव णो छेव णं मेहुणवत्तियं । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति, जाव विहरइ ॥सू०२॥ भ० २०
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
भगवत सू छाया-चमरस्य खलु भदन्त ! असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कनका १, कनकलता २, चित्रगुप्ता ३, वसुन्धरा ४,। तत्र ग्बल एकैकस्या देव्याः एकैकं देवीसहस्रम् परिवारः प्रज्ञप्तः । प्रभुः खलु ताभ्य एकैका देवी अन्यत् एकैक देवीसहस्रं परिवारं विकुर्वितुम्, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवी सहस्राणि, तदेतत् तुडिकम् । प्रभुः खलु भदन्त ! चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमो महाराजः सोमायां राजधान्यां, सभायां सुधर्मायां, सोमे सिंहासने तुडिकेन, अवशेपं यथा चमरस्य, नवरं परिवारो यथा सूर्याभस्य, शेष तदेव, यावत् नो चैव खल्लु मैथुनपत्ययिकम् । चमरस्य खलु भदन्त ! यावत् राजस्य यमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः १ एवमेव, नवरं यमायां राजधान्यां शेष यथा सोमस्य । एवं वरुणस्यापि, नवरं वरुणायां राजधान्याम् । एवं वैश्रवणस्यापि, नवरं वैश्रवणायां राजधान्यां, शेषं तदेव यावत् नो चैव खलु मैथुनमत्ययिकम् । वले खल्ल भदन्त ! वैरोचनेन्द्रस्य पृच्छा, आर्याः ! पञ्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शुंभा १, निशुंभा २, रम्भा ३, निरम्भा ४, मदना ५, तत्र खलु एकैकस्या देव्याः अष्ट अष्ट शेष यथा चमरस्य, नवरं बलिचञ्चायां राजधान्याम् , परिवारो यथा मोकोद्देशके, शेष तदेव, यावत् नो चैव खलु मैथुनप्रत्ययिकम् । बलेः खलु भदन्त ! वैरोचनेन्द्रस्य, वैरोचनराजस्य सोमस्य महाराजस्य कति अनमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मेनका १, सुभद्रा २, विजया ३, अशनिः ४,। तत्र खल एकैकस्याः देव्याः शेषं यथा चमरसोमस्य, एवं यावत् वैश्रवणस्य । धरणस्य खलु भदन्त ! नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्राप्ताः? आर्याः! षट् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-इला १, शुक्रा २, सतारा ३, सौदामिनी ४, इन्द्रा ५, घनविद्युत् ६, तत्र खलु एकैकस्याः देव्या षट् षट् देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः। प्रभुः खलु ताभ्यः एकैका देवीअन्यानि षट् षट् देवीसहस्राणि परिवारं विकुर्वितुम् ? एवमेव सपूर्वापरेण पट्त्रिंशत् देवी सहस्राणि, तदेतत् तुडिकम् । प्रभुः खलु भदन्त ! धरणः शेष तदेव, नवरम् धरणायां राजधान्याम् , धरणे सिंहासने स्वकः परिवारः, शेष तदेव । धरणस्य खल्लु भदन्त ! नागकुमारेन्द्रस्य कालवालस्य लोकपालस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाअशोका १, विमला २, सुप्रभा ३, सुदर्शना ४, । तत्र खलु एकैकस्याः अवशेष यथा चमरस्य लोकपालानाम् । एवं शेषाणां त्रयाणामपि । भूतानन्दस्य खलु भदन्त ! पृच्छा? आर्याः! षट् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूपा १, रूपांशा २, मुरूपा ३,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ ०२ घमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १५५ रूपकावती ४, रूपकान्ता ५, रूपप्रभा ६, । तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः अवशेष यथा धरणस्य । भूतानन्दस्य खलु भदन्त ! नागवित्तस्य पृच्छा ? आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्राप्ताः, तद्यथा-सुनन्दा १, सुभद्रा २, सुजाता ३, सुमनाः ४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः अवशेष यथा चमरलोकपालानाम् । एवं शेषाणां
त्रयाणामपि लोकपालानाम् । ये दक्षिणेन्द्रास्तेषां यथा धरणेन्द्रस्य, लोकपालानामपि - तेषां यथा धरणस्य लोकपालानाम् । उत्तरेन्द्राणां यथा भूतानन्दस्य, लोकपाला
नामपि तेषां यथा भूतानन्दस्य लोकपालानाम् , नवरम् इन्द्राणां सर्वेषां राजधान्यः, सिंहासनानिच सदृशनामकानि, परिवारो यथा तृतीयशतके प्रथमोद्देशके, लोकपालानां सर्वेषां राजधान्यः, सिंहासनानिच सदृशनामकानि, परिवारो यथा चमरस्य लोकपालानाम् । कालस्य खलु भदन्त ! पिशाचेन्द्रस्य पिशाचराजस्य कति अग्नमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कमला १, कमलप्रभा २, उत्पला ३, सुदर्शना ४, तत्र खलु एकैकस्याः एकैक देवीसहस्त्रम् शेष यथा चमरलोकपालानाम् , परिवारस्तथैव, नवरम्-कालायां राजधान्यां, काले सिंहासने, शेषं तदेव, एवं महाकालस्यापि । सुरूपस्य खलु भदन्त ! भूते. न्द्रस्य भूतराजस्य पृच्छा, आर्या ! चतस्त्र:अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूपवती१, बहुरूपा २, मुरूपा ३, सुभगा ४, तत्र खलु एकैकस्याः शेषं यथा कालस्य । एवं प्रतिरूपस्यापि । पूर्णभद्रस्य खलु भदन्त ! यक्षेन्द्रस्य पृच्छा ? आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्णा १, बहुपुत्रिका २, उत्तमा ३, तारका ४,। तत्र खलु एकैकस्याः शेपं यथा कालस्य। एवं मणिभद्रस्यापि । भीमस्य खलु भदन्त ! राक्षसेन्द्रस्य पृच्छा, आर्याः! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पद्मा १, पद्मावती २, कनका ३, रत्नप्रभा ४,। तत्र खलु एकै कस्या देव्याः शेष यथाकालस्य ! एवं महाभोमस्यापि । किन्नरस्य खलु भदन्त ! पृच्छा, आर्याः । चतस्रः अग्रमहिन्यः प्रज्ञाताः, तयथा-वशिष्ठा १, केतुमती २, रविसेना ३, रतिमिया ४। तखलु एकैकस्या देव्याः शेपं तदेव । एवं किम्पुरुपस्यापि। सत्पुरुषस्य खलु पृच्छा, आर्या । चतस्त्र अग्रमदिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रोहिणी १, नवमिका २. हीः३, पुष्पवती ४, । तत्र खलु एफैकस्या देव्याः शेषं तदेव । एत्र महापुरुष. स्यापि । अतिकायस्य खलु पृच्छा, आर्याः । चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाभुजङ्गा १, भुजगवती २, महाकच्छा ३, स्फुटा ४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेपं तदेव । एवं महाकायस्यापि । गीतरतेः खलु भदन्त ! पृच्छा? आर्याः। चतस्रः अग्रमहिन्यः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सुघोषा १, विमला २, सुस्वरा ३, सरस्वती४,। तत्र खनु एकैकस्या देव्याः शेषं तदेव । एवं गीतयशसोऽपि, सर्वेषाम् एतेपां यया
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
भगवतीसूत्रे कालस्य, नवरं सदृशनामिकाः राजधान्यः, सिंहासनानि च, शेषं तदेव । चन्द्रस्य खलु भदन्त ! ज्योतिपिकेन्द्रस्य ज्योतिपिकराजस्य पृच्छा, आर्याः! चतस्रः अग्नमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चन्द्रप्रभा १, ज्योत्स्नाभा २, अचिोली ३, प्रभंकरा ४,। एवं यथा जीवाभिगमे ज्योतिपिकोदेशकस्तथैव । सूर्यस्यापि, सूर्यप्रभा १, आतपासा २, अचिमाली ३, प्रभंकरा ४, । शेष तदेव, यावत् नो चैत्र खलु मैथुन प्रत्ययिकम् । अङ्गारस्य खलु भदन्त ! महाग्रहस्य कति अग्रमहिन्यः ? पृच्छा, आर्याः ! चतस्त्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-विजया १, वैजयन्ती २, जयन्ती ३, अपराजिता४,। तत्र खलु एकैकस्या देव्याः शेप तदेव यथा चन्द्रस्य, नवरमअङ्गारवरिष्ठे विमाने, अङ्गारके सिंहासने शेपं तदेव, यावत् व्यालकस्यापि । एवम् अष्टाशीतेरपि महाग्रहाणां भणितव्यम् , यावत् भावकेतोः, नवरम्-वरिष्ठकानि, सिंहासनानि च सदृशनामकानि, शेष तदेव । शक्रस्य खलु भदन्त ! देवेन्द्रस्य देवराजस्य पृच्छा, आर्याः। अष्टौ अग्रमहिप्यः प्राप्ताः, तप्रथा-पद्मा १, शिवा २, श्रेया ३, अजू: ४, अमला ५, अप्सरा ६, नवमिका ७, रोदिणी ८, तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः पोडश पोडश देवीसहस्राणि परिवार: मज्ञप्तः प्रभुः खलु ताभ्यः एकैका देवी अन्यानि पोडश देवीसहस्राणि परिवार विकुर्वितुम् एवमेव सपूर्वापरेण अष्टाविंशत्युत्तरं देवीशतसहस्रम् परिवारः, तदेतत् तुडिकम् । प्रभुः खलु भदन्त ! शक्रो देवेन्द्रो देवराजः, सौधर्मे कल्पे सौधर्मवरिप्ठ के विमाने सभायां सुधर्मायाम् , शक्रे सिंहासने तुडिकेन सार्द्धम् शेष यथा चमरस्य, नवर परिवारो यथा मोकोदेशके । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः ? पृच्छा, आर्याः! चतस्रः अग्नमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथारोहिणी १, मदना २, चित्ता ३, सोमा ४, । तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः शेषं यथा चमरलोकपालानाम् , नवरम् स्वयंप्रभे विमाने, सभायां, सुधर्मायां सोमे सिंहासने शेप तदेव, एवं यावत् वैश्रवणस्य, नवरं विमानानि यथा तृतीयशतके। ईशानस्य खलु भदन्त | पृच्छा, आर्या: । अष्टमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णा १, कृष्णराजिः २, रामा ३, गमरक्षिता ४, वसुः ५, वसुगुप्ता ६, वसुमित्रा ७, वसु. न्धरा ८,। तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः शेष यथा शकस्य,। ईशानस्य खलु भदन्त ! देवेन्द्रस्य सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः ? पृच्छा, आर्याः! चासः अग्रमहिष्यः प्राप्ताः, तद्यथा-पृथिवी १, राजिः २, रजनी ३, विद्युत् ४,। ता खलु एफैकस्या देव्याः शेपं यथा शक्रस्य लोकपालानाम् । एव यावत् वरुणस्य, नवा विमानानि यथा चतुर्थ शतके, शेवंतदेव यावत् , नो चैव खलु मैथुनप्रत्ययिकम् । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति यावत् विहरति ॥ सू० २ ।।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयश्चन्द्रिका टीका श०१० उ०५ ०२ चमरेन्द्रादोनामग्रमहिषीनिरूपणम् १५७
टीका-अथ चमरेन्द्रादेश्चतुर्णा चतुर्णा लोकपालानां तदन्येषां च अग्रमहिपी वक्तव्यतामाह-'चमरस्स ण भंते !' इत्यादि, 'चमरस्स णं भते ! असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो सोमस्स महारन्नो कइ अग्गमहिसीओ पन्नत्तानो ?' स्थविराः पृच्छन्ति-हे भदन्त ! चमरस्य खल असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमादि चतुर्णा लोकपालानां मध्ये सोमस्य महाराजस्य कति-कियत्यः अग्रमहिध्य; प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-'अज्जो ! चत्तारि अग्गम हिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता, 'तंजहा-कणगा १, कणगलया २, चित्तगुत्ता ३, वसुंधरा ४,' तघथा कनका १, कनकलता २, चित्रगुप्ता ३, वसुन्धरा १, च,
देवी विशेषवक्तव्यता
'चनरस्सणं भंते' इत्यादि ।। टीकार्थ-इस सूत्र में सूत्रकार ने चमरेन्द्र आदिकों के चार २ लोकपालों की तथा इनसे भिन्न देवों की अयमहिषियों की वक्तव्यता का प्रतिपादन किया है इसमें आर्यों ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! 'चमरस्स णं भंते ! अस्सुरिंदस्स' असुरकुमारों के इन्द्र और अलुरकुमारों के राजा चमर के जो चार लोकपाल कहे गये हैं उनके बीच में सोम लोकपाल महाराज की कितनी अग्रमहिपियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा-'अज्जो । चत्तारि अगमहिलीओपण्णत्ताओ' हे आर्यो। सोम लोकपाल की चार अग्रहिपियाँ कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'कणगा १, कणगलया २, चित्तगुत्ता ३, वसुंधरा ४' कनका,
દેવી વિશેષ વતવ્યતા 'चमरस्स णं भंते ! त्या
ટીકાર્ય–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે અમરેન્દ્ર આદિ ઈન્દ્રોના ચાર ચાર કપાલેની તથા બીજાં ઈન્દ્રોની અગ્રમહિષીઓની પ્રરૂપણા કરી છે આ વિષયને અનુલક્ષીને स्थविर भगवतीय महावीर प्रभुने मा प्रमाणे प्रश्न ५७ये। छ-" चमरस्स णं भते ! असुरिंदस्व०" मगवन् ! मसुमाराना न्द्र, मसुरभा२२।०४ यमरना જે ચાર લેકપાલ કહ્યાં છે, તેમાં જે સેમ મહારાજ નામના લેકપાલ છે, તેમને કેટલી અગ્રમહિષીઓ (પટ્ટરાણીઓ) કહી છે?
भावीर प्रभुनः उत्त२-“ अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" माय सोम सोपान न्या२ अमहिषामा डी छ. “ तंजहा" तमना नाम या प्रभाव छे-" कणगा१, कणगलया२, चित्तगुत्ता३, वसुधरा४” (१) ४नी, (२) ४iseal, (3) चित्रगुता, अने. (४) सुध। “ तत्थणं एगमेगाए देवीए
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे १५८ 'तत्थ णं एगमे गाए देवीए एगमेगं देवीसहस्सं परिवारो पण्णत्तो' तत्र खलु तासु चतसृषु मध्ये एकेकस्याः देव्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्ताः । 'पभू णं ताओ एगमेगाए देवीए अन्नं एगमेगं देवीसहस्रं परियारं विउवित्तए' प्रभुः समर्था खलु ताभ्यः पूर्वोक्ताभ्यश्वतसभ्यः एकैका देवी अन्यत् एकैकं देवीसहस्रं परिवार विकुर्वितुम्-विकुर्वगया निष्पादयितुम् , एकैका देवी क्रियकरणशक्त्या एकैकं वैक्रियं देवीसहस्रं निर्मातुं किं समर्था इतिभावः। 'एवामेव सपुवावरेणं चत्तारि देविसहस्सा, सेत्तं तुडिए' एवमेव तथैव सपूर्वापरेण पौर्वापर्येण चतमृभिः रपि देवीभिः प्रत्येकं वैक्रियकरणद्वारा एकैकदेवीसहस्रस्य निर्माणे सति चत्वारि देवीसहस्राणि भवन्ति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः उच्यते। स्थविराः पृच्छन्ति-'पभू कनकलता, चित्रगुप्ता और वसुन्धरा तत्थ णं एगमेगाए देवीए एगमेगंसि देवीसहस्सं परिवारो पण्णत्तो' इन चार अग्रमहिषियों के बीच में एक एक देवी का एक २ देवी सहस्ररूप परिवार कहा गया है 'पभू णं ताओ एगमेगाए देवीए अन्नं एगमेगं देवीसहस्सं परियारं विउवित्तए' आर्यों ने प्रभु से पूछा हे भदन्त ! इन चार देवियों में से क्यो एक एक देवी ऐसी भी समर्थ है कि जो अपनी विक्रिया से एक एक देवी सहस्र (हजार) की निष्पत्ति कर सके ? 'एवामेव सपुवावरेणं चत्तारि देवी सहस्सा, से तं तुडिए' इसके उत्तर में प्रभु ने कहा- हां, आर्यो ! एक एक देवी एक २ हजार देवियों के परिवारको अपनी विक्रिया शक्ति से निष्पन्न करने में समर्थ है. इस प्रकार इन चार देवियों का देवी परिवार ४ हजार का हो जाता है. इस चार हजार देवी परिवार का नाम वर्ग है. अब स्थविर पूछते हैं-'पभू ण भंते! चमरस्स असु. एगमेगंसि देवीसहस्सं परिवारो पण्णत्तो" ते या२ ममहिषासोमानी प्रत्येक અગ્નમહિષીઓને એક એક હજાર દેવી પરિવાર કહ્યો છે.
स्थविरोना प्रश्न-“पभूणं ताओ एगमेगाए देवीए अन्नं एगमेगं देवीसहस्सं परिवार विउवित्तए ?"
હે ભગવન્! શું તે ચાર દેવીઓમાંની પ્રત્યેક દેવી પિતાપિતાની વૈકિયશક્તિથી એક એક હજાર દેવીઓની વિદુર્વણ કરી શકવાને સમર્થ છે? ___ मडावीर प्रभुने। उत्त२-:" एवामेव सपुवावरेणं च तारि देवी सरसा, से तं तडिए" उ माय! ते प्रत्ये, भमहिषी पातपातानी व शतिथी એકએક હજાર દેવીના પરિવારનું નિર્માણ કરી શકે છે આ રીતે તે ચારે અગ્રમહિષીઓને દેવી પરિવાર એકંદરે ૪૦૦૦ દેવીએ ને થાય છે. આ ચાર હજાર કેવીઓના પરિવારને ત્રુટિક (વર્ગ) કહે છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १५९ णं भंते ! चमरस्स असुरिदस्स असुरकुमाररन्नो सोमे महाराया सोमाए रायहाणीए, सभाए सुहम्माए, सोमंसि सीहासणंसि तुडिएणं, अबसेस जहा चमरस्स' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खलु चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमो महाराजो लोकपालः सोमायां राजधान्यां, मुधर्मायां सभायाम् , सोमे सिंहासने त्रुटिकेन पूर्वोक्तेन वैक्रियरचितदेवी सहित देवीवगण सार्द्धम् अवशेषं यथा चमरस्योक्त तथा वक्तव्यम् , तथाच अन्यैश्च वहुभिः असुरकुमारैः देवैश्च देवीभिश्च संपरिटतो महताऽऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदगण्टुप्रवादितरवेण भोगभोगान् भुनानो विहर्तुमितिभावः । ' नवरं परियारो जहा मुरियाभस्स. सेसं तं रिंदस्स असुरकुमाररन्नो सोमे महाराया सोमाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए, सोमंसि सीहोसण सि तुडिएणं अवसेसं जहा चमरस्स' हे भदन्त ! असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के लोकपोल सोम महाराज अपनी सामा नामकी राजधानी में, सुधर्मासभा में सोमसिंहासन पर विराजमान होकर अपने बुटिक-वैक्रिय रचित देवी वर्ग से-सहित चार अग्रमरिषियों के साथ दिव्य भोगों को भोगने के लिये समर्थ है क्या ? यहां 'अवसेसं जहा चमरस्स' इप्त पाठ से पाकी का कथन जैसो चमर के पाठ में कहा गया है वैसा यहां पर उसे ग्रहण करना चाहिये" ऐसा प्रकट किया गया है। सो घमर के पाठ में ऐसा पाठ कहा गया है "अन्यैश्च बहुभिः असुरकुमारः देवैश्च देथीभिश्च सपरिवृतो महताऽऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालनटितघनमृदापटुप्रवादितरवेणभोगभोगान् भुंजानो विहर्तुम्” इनसे -" अतिरिक्त दूसरे-२
स्थविशनी प्रश्न-“पभूणं भंते ! चमरस असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो सेामे महाराया सोमाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए सोमसि सीहासणसि तुडिएण अव सेसं जहा चमरस्स" है भगवन् ! मसुरेन्द्र, १२मा२२।०१ यभरने पास સોમ મહારાજ પિતાની સેમા નામની રાજધાનીની સુધર્માસભામાં, સોમ નામના સિંહાસન પર વિરાજમાન થઈને, પિતાની ગુટિકની (કિય શક્તિ દ્વારા રચિત દેવીસમૂહની) સાથે અને ચાર અગ્રમહિષીઓની સાથે ભોગો ભેગવવાને સમર્થ डाय छ भने १ मी. “अवसेसं जहा चमरस्स" मा सूत्रा४ द्वारा मे पात ५४८ ४२वामा भावी छ है यभरना प्र२८मा मा प्रभारी छु छ-" अन्यैश्च बहुभि. असुरकुमार. देवश्च देवीमिश्च संपरिवृत्तो महताऽऽहत नाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण भोगभोगान् भुजानो यिदतम्" वान
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
भगवती सूत्रे
चेन, जाव णो मेहुणवत्तीयं' नवरं चमरापेक्षया मोमरय विशेषम्तु-परिवारो यथा सूर्यास्य, प्रतिपादितस्तथैव प्रतिपत्तव्यः, शेषं तदेव - पूर्वोक्तचसरवदेव यावद - केवलं परिवार्द्धया, कलत्रादिपरिजनपरिचारणामात्रेण, स्त्रीगन्दश्रवणरूप संदर्शनादिरूपपरिचारणवा, किन्तु नो चैव खलु मैथुनप्रत्ययिकम् । स्थविरा पृच्छन्ति - ' चमरस्त णं भंते ! जाव रन्नो जमस्त महारन्नो कइ अग्गनहिसीओ ?' हे भत! चमरस्य खलु यावत् असुरेन्द्रस्य अमुरकुमारराजस्य चतुर्णां लोकपालानां मध्ये द्वितीयम्य यमस्य महाराजस्य कति कियत्यः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? बहुत से असुर कुमारों देव देवियोंसे चारों दिशाओंसे परिशोभित होकर दिव्य भोग भोगों को भोगते हुवे आहत जो नाटय-गीत है उसमें बजाई गई जो तभी उसके तलतालोंसे त्रुटिक (गुंजमान) मेघ के सदृश मृदङ्गों के सुन्दर बजाए गए उच्च तारतर शब्दों से विहार करने के लिये समर्थ हैं ? इस पाठका यहां पर भी संग्रह किया गया है । 'नवरं परिवारो जहा सुरिया भस्स, सेसं तं चेत, जाव णो चेवणं सेहुणवत्तियं' चमर की अपेक्षा सोम की यह विशेषता है - जैसा परिवार सूर्याभदेव का कहा गया है वैसा ही इसका परिवार है. बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है. अर्थात् चमर के जैसा है. वह सोम वहां परिवाररूप ऋद्धि से, परिजन द्वारा परिचारणा मात्र से, स्त्रियों के शब्दश्रवण, उनके रूप दर्शन आदि रूप से भोग भोगने में तो समर्थ है पर उनके साथ मैथुन करने रूप भोग भोगने के लिये समर्थ नहीं है । अथ स्थविर मुनिराज प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'चमरस्त णं भंते! जाव रन्नो जमस्स महारनी कह अग्गमहिसीओ' हे भदन्त ! चमर के लोकपाल जो यम महाराज हैं उनकी कितनी अग्रमहिषियाँ
તાત્પર્ય એ છે કે સેામ લેાકપાલ ખીજા અનેક અસુરકુમાર દેવા અને દેવીએ ના સમૂહની સાથે તે સભામાં નાટકો દેખી શકે છે, દિય સંગીત તથા વિવિધ વાજિંત્રાના નાદ સાંભળી શકે છે. આ રીતે તે શબ્દાદિ અવશ્ય સેગવી શકે છે. પરન્તુ તે ત્યાં મૈથુન સેવનરૂપ ભાગભાગેાને ભાગવી શકતા નથી
" नवरं परियारो जहा सूरिया भस्स, सेस तं चैव जाव णो चेत्र णं मेहुणवत्तियं" यमरनी अपेक्षा सोभ सोपासना स्थनभां के विशेषता छे. ते भा પ્રમાણે છે-સામલાકપાલના પિરવારનુ વર્ણન સૂર્ય દેવના પરિવારના વન પ્રમાણે સમજવુ. ખાકીનુ' સમસ્ત કથન ચમરના કથન અનુસાર જ ગ્રહણ કરવું. આ કથનના સારાંશ ઉપર આપવામાં આવી ગયા છે.
स्थविरे। प्रश्न-" चमरस्स णं भंते ! जाव रन्नो जमस्स महारन्नो कइ अग्गमहिसीओ ?" हे भगवन् ! यभरना सोपास यभ महाराने डेंटली अग्रभ હિષીઓ છે?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सु०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १६१ भगवानाह-' एवं चेव, नवरं जमाए रायहाणीए, सेसं जहा सोमन्स एवं वरुणस्स वि, नवरं वरुणाए रायहाणीए' हे आर्याः! एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव सोमस्य अग्रहिपीवदेव यमस्यापि चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, अथच तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः एकै देवीसहस्त्रं परिवारः इत्यादिकं वोध्यम्, नवरं सोमापेक्षया यमस्य विशेषस्तु सोमाराजघानी स्थानेऽत्र यमायां राजधान्यामिति वक्तव्यम् , शेषं यथा सोमस्योक्तं तथैव वक्तव्यमिति एवं तथैव वरुणस्यापि तृतीयलोकपालस्य सोमयदेव चतस्र एव अग्रमहिष्यो वक्तव्याः अथ च तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः एकै देवीसहस्रं परिवारः, वैक्रियदेवीसहस्रचतुष्टयम् , किन्तु नवरम्-सोमयमापेक्षया वरुणस्य विशेषस्तु-तत्तन्नाम राजधान्यपेक्षयाऽत्र वरुणायां राजधान्यामिति हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव, नवरं जमाए रायहाणीए, सेसं जहा सोमस्स एवं वरुणस्स चि, नवरं वरुणाए रायहाणीए' हे आर्यो! पूर्वोक्त रीति से ही सोम की अग्रमहिषियों की तरह यम की भी चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। इनमें एक एक अग्रमहिषी का देवी परिवार एक एक हजार का कहा गया है इत्यादि सब यहां जानना चाहिये. साम की अपेक्षा यम के कथन में विशेषता ऐसी है कि सोम राजधानी के स्थान में यहां यमा राजधानी है. बाकी का और सब कथन सोम के कथन के जैसा ही है इस प्रकार का कथन ततीय लोकपाल वरुण का भी जानना चाहिये. वरुण की भी चार अग्रमहिषियां हैं. इनका देवी परिवार प्रत्येक अग्रमहिषीका एक २ हजार देवियों का है इस प्रकार यह परिवार सब अग्रमहिपियोंका ४ हजार देवियों का हो जाता है। यह सब परिवार वैक्रिय शक्ति जन्य होता है। किन्तु सोम एवं यम के कथन की अपेक्षा वरुण के कथन में विशेषता ऐसी
महावीर प्रसुना उत्त२-" एवं चेव, नवरं जमाए रायहाणीए, सेसं जहा' सोमस्स" है माया! सोम साउपासना ४थन २j यमसीपालन थन સમજવું. એટલે કે યમ મહારાજને પણ ચાર અગ્રમહિષીઓ છે તે પ્રત્યેકને એક એક હજાર દેવીઓને પરિવાર છે, ઈત્યાદિ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું. સીમ લેકપાલના કથન કરતાં યમ મહારાજાના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે યમ મહારાજની રાજધાનીનું નામ ય છે તેમના સિંહાસનનું નામ યમ सिडासन छे. “एवं वरुणस्स वि, नवरं वरुणाए रायहाणीए' से प्रहार थन ત્રિીજા કપાલ વરુણ વિષે પણ સમજવું પરંતુ તેની રાજધાનીનું નામ વરુણા સમજવુ. વરુણને પણ ચાર મહિષીઓ છે. તે પ્રત્યેકને દેવી પરિવાર એક એક હજાર હોવાથી કુલ ચાર હજારને દેવી પરિવાર થાય છે. આ સમસ્ત પરિવાર વૈશિક્તિજન્ય હોય છે.
भ० २१
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
1
वक्तव्यमितिभावः । ' एवं वेसमणस्स वि, नवरं वेसमणाए रायहाणीए, सेसं तंचेव नो चेवणं मेहुणवत्तियं' एवं सोमयमवरुणलोकपालवदेव वैश्रवणस्यापि चतुर्थलोकपालस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः मज्ञप्ताः, तत्र च एकैकस्याः देव्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः । प्रभुश्च खलु ताभ्यः एकैका देवी अन्यत् एकैकं वैक्रियं देवीसहस्रं परिवारं निष्पादयितुम् इत्यादिकं पूर्ववदेव बोध्यम्, नवरं पूर्वापेक्षया विशेषस्तु तत्तन्नाम राजधानीस्थानेऽत्र वैश्रवणायां राजधान्यामिति वक्तव्यम्, शेषं तदेव सोमादिलोकपालवदेव यावत् चमरस्य असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य वैश्रमणो नाम महाराजो लोकपालो वैश्रवणायां राजधान्याम्, सुधर्मायां सभायाम्, वैश्रमणे सिंहासने टिकेन सार्द्धम् अन्यैश्च बहुभिः देवैश्व देविभिथ संपरिवृतो है कि वरुण की राजधानी वरुणा है 'एवं वेसमणस्स वि, नवरं वेसमणाए रायहाणीए, सेसं तं चैव नो चेव णं मेहुणवत्तियं' इन चतुर्थ लोकपाल वैश्रमण की भी सोम, यम, वरुण की तरह चार अग्रमहिषियाँ कही गई हैं। इन प्रत्येक अग्रमहिषियोंका देवी परिवार १ - १ हजार देवियों का है. अर्थात् इनमें से १-१ देवी एक एक हजार देवियोंकी निष्पत्ति अपनी विक्रिया शक्ति से कर सकती है. इत्यादि सब कथन पूर्वोक्त जैसा जानना चाहिये. यदि कोई विशेषता है तो राजधानी के नाम की अपेक्षा से है. क्योंकि यहां वैश्रमण राजधानी है। तात्पर्य कहने का यह है कि जब ऐसा प्रश्न किया जावे कि "असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के जो वैश्रमण लोकपाल है वह वैश्रमणा राजधानी में सुधर्मासभा में वैश्रमण सिंहासन पर अपने देवीवर्ग के साथ अनेक
१६२
" एवं वेसमणस्स वि, नवर वेसमणाए रायहाणीए, सेसं तं चेव, नो चेव णं मेहुणवत्तिय " थोथा सोम्यास वैश्रभने पशु यार अग्रमहिषीया छे. ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીના દેવીપરિવાર એક એક હજાર દેવીએના કહ્યો છે. એટલે તે પ્રત્યેક દેવી પાતાની વૈક્રિયશક્તિથી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓનુ નિર્માણુ કરી શકે છે, ઇત્યાદિ કથન સેામલેાકપાલની અગ્રમહિષીઓના કથન પ્રમાણે સમજવું, સેમ લેાકપાલના કથન કરતાં અહીં એટલી જ વિશેષતા છે કે વૈશ્રવણ લે।૪પાલની રાજધાનીનું નામ વૈશ્રવણા છે. કહેવાનુ તાત્પય' એ છે કે સેામલેાકપાલની અપેક્ષાએ જેવા પ્રશ્નોત્તરા આગળ આપ્યા છે, એવા પ્રશ્નોત્તરેા અહી પણુ ગ્રહેણુ કરવા જેમ કે .
પ્રશ્ન- શુ વૈશ્રવણ લેાકપાલ પેાતાની વૈશ્રવણા રાજધાનીની સુધર્માંસભામાં વૈશ્રવણુ સિંહાસન પર વિરાજમાન થઇને, પાતના અનેક અસુરકુમાર દેવા અને
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकोटीका श०१० १०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १६३ महताऽहतनाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुमवादितरवेण भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तु प्रभुः ? केवलं परिवारद्धर्था वा किन्तु नैव च खलु मैथुनप्रत्ययिकम् , स्थविराः पृच्छन्ति 'वलिस्स णं भंते ! वइरोयणिदस्स पुच्छा' हे भदन्त ! वलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो पंच अगामहिसीओ पण्णताओ' हे आर्याः ! बलेः पश्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा-मुंभा १, निसुंभा २, रंभा ३, निरंमा ४, मदणा५,' तद्यथा-शुम्भा १, निशुम्भा २, रम्भा ३, निरम्भा ४, मदना ५, च, 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए अट्ठ सेसं जहा चमरस्स' तत्र खलु पञ्चसु मध्ये एकैदेवों एवं देवियों से युक्त हुआ मृदङ्ग आदि बाजों की तुमुल ध्वनिपूर्वक दिव्य भोगों को भोगने के लिये समर्थ हो सकता है क्या? तो इसका उत्तर ऐसा है कि वह परिवार रूप ऋद्धि से अथवा परिचाररूप ऋद्धि से दिव्य भोगों को भोग सकता है, मैथुन निमित्तक भेोगों को नहीं भोग सकता है। अब स्थविर मुनिराज भगवान् से ऐसा पूछते हे-'बलिस्स णं भंते ! वहरोयर्णिदस्स पुच्छा' हे भदन्त ! वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलि के कितनी पट्टदेवियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यों ! बलि की पांच अग्रहिषियों- देवियों कही गई हैं। 'तं जहा-सुंभा, निसुंभा, रंभा, निरंभा मदणा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-शुम्भा, निशुम्भा. रम्भा, निरम्भा, मदना. 'तत्थणं एगमेगाए देवीए अहट सेसं जहा चमरस्स' इन पांच अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का દેવીઓના સમૂહથી વીટળાઈને, ઉપર્યુક્ત ચાર હજાર દેવીઓના સમૂહ સાથે દિવ્ય ભેગો ભેગવી શકે છે ખરો?
ઉત્તર-હે આ! વેશ્રવણ લેકપાલ અન્ય દેવની સાથે નાસ્ત્ર, સંગીત આદિ દિવ્ય ભેગો ભેગવી શકે છે, પરંતુ તે ત્યાં મૈથુન સેવન કરી શકતો નથી.
स्थविर मभवताना प्रश्न-" बलिस णं भंते ! वइरोयणि दस्स पुच्छा" ભગવન! વૈરાચનેન્દ્ર, વૈરચનરાજ બલિને કેટલી અગ્રમહિલીએ કહી છે?
महावीर प्रसुनो उत्त२-“अज्जो ! पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" माय! मदीन्द्रने पांय अभडिपी। (पट्टराणी) ४ी छे “ तंजहा-सुभा, निसुभा, रमा, निरभा मदणा" मना नाम नीय प्रभा छ- (१) शुभमा, (२) निशुम्मा, (3) २'भा, (४) नि२ मा भने (५) मन (तत्यणं एगमेगाए देवीए अद्व सेस
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कस्या देव्याः अग्रमहिष्याः अष्ट श्रष्ट देवी सहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्ता, शेपं यथा चमरस्य प्रतिपादितं तथा बलेरपि प्रतिपत्तव्यम् , तथाच ताभ्यः पश्चाग्रमहिपीभ्यः एकैका देवी, अन्यानि अष्टाष्ट देवी सहस्राणि परिवार विकुर्वितुम् विकृर्वणया निष्पादयितुं प्रभुः समर्था एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारिंशद् देवीसहस्राणि परिवारः तदेतत् त्रुटिकं नामवर्ग उच्यते, इति भावः । 'नवरं वलिचंचाए गयहाणीए, परियारो जहा मोउद्देसए, सेसं तं चेव जाव मेहुणवत्तियं' नवरम् चमरापेक्षया वले विशेषस्तु चमरचञ्चा राजधानीस्थाने बलिचश्चायां राजधान्यामिति वक्तव्यम् , बलेस्तु परिवारो यथा मोकोदेश के मोकानगरी प्रतिपादकत्वेन मोकेति नामके तृतीयशतकस्य प्रथमोद्देशके प्रतिपादितस्तथैवात्रापि पतिपत्तव्यः, शेष तदेवचमरोक्तवदेव यावत्-मैथुनप्रत्ययवर्जितम् बोध्यम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'बलिपरिवार देवियां ८-८ हजार की संख्या में हैं । इस कथन से बाकी का
और सब कथन जैसा चमर के संबंध में किया जा चुका है-वैसा ही बलि के विषय में जानना चाहिये । इस प्रकार बलि का सब देवी परि वार एक २ देवी के ८-८ हजार देवी परिवार को लेकर ४० हजार का हो जाता है. यह ४० हजार देवी परिवार बलि का वर्ग है. 'नवरं बलिचंचाए रायहाणोए, परियारो जहा मोक उद्देलए, सेसं तं चेव जाव मेहुः णवत्तिय चमर की अपेक्षा बलि के कथन में यही विशेषता है कि चमर की राजधानी चमरचश्चा है और बलि की राजधानी बलिचश्चा है। बलि का परिवार जैसा मोकोद्देशक में-मोका नगरी में प्रतिपादित होने के कारण मोका इस नामके तृतीय शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है, उसी प्रकार का वह यहां पर भी जानना चाहिये. वह बलि, जहा चमरस्स" ते प्रत्ये: ममडिवाना परिवार भाउ मा रन छ. આ વિષયને લગતુ બાકીનું સમસ્ત અઝમહિષીઓના પૂર્વોકત કથન પ્રમાણે સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે બલીન્દ્રની પ્રત્યેક અગ્રમહિષી આઠ આઠ હજાર દેવીઓની વિકૃર્વ કરી શકે છે. આ રીતે બલીને કુલ દેવી પરિવાર ४० हुतरना थाय छे. ते हेवीपरिवारने मदीन्द्रन। त्रुटित ड छ. “नवर बलिचंचाए, रायहाणीए, परियारो जहा मोउद्देसए, सेसं तं चेव जाव मेहुणवत्तियं" ચમરના કથન કરતા લિના કથનમો એટલી જ વિશેષતા છે કે અમરની રાજધાની ચમચંચા છે, પણ બલિની રાજધાની બલિચંચા છે. બલિના પરિવારનું કથન ત્રીજા શતકના પહેલા ઉદેશામાં કહ્યા અનુસાર સમજવું. આ ઉદ્દેશાને અહીં મોકેદ્દેશક કહેવામાં આવેલ છે, કારણ કે આ ઉદ્દેશામાં વર્ણિત વિષયનું પ્રતિપાદન મેકાનગરીમાં કરાયું હતું. બલીન્દ્ર પણ સુધર્મા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिपीनिरूपणम् १६५ स्म णं भंते ! बइरोयगिंदास वइरोयणरण्णो सोमरस महारष्णो बाइ अगमहिसोभी पण्णताओ ? ' हे भदन्त ! बलेश्च खलु वैरोचनेद्रस्य वैरोचनराजस्य चतुर्णा लोक पालानां मध्ये सोमस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह'अन्नो ' चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः! चतस्त्रः अग्रमद्दिष्यः पज्ञप्ताः, 'तंजहा-मीणगा १, सुभद्दा २, विजया ३, असणी ४,' तद्यथा-मेनका १, सुभद्रा २, विजया ३, अशनिः ४, 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरसोमस्स, एवं जाय वेसमणस्स' तत्र खलु उपर्युक्तासु चतसृषु अग्रमहिपीपु मध्ये एकैकस्याः देव्याः शेषं यथा चमरसोमस्य लोकपालस्य अग्रमहिपीविषये पतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तथाच बलेर्लोकपालसोमस्यापि एकैकस्या अग्रमहिचमर की तरह मैथुन निमित्तक दिव्य भोग भोगों को छोड़कर अपने सिंहासन पर बैठकर परिवार रूप प्रद्धि से भोगों को भोगता है। अब स्थविर सुनिराज अगवान् से ऐसा पूछते हैं-'बलिस्स णं भंते ! वइरोयणिदस्स वइरोयणरण्णो लोमस्स महारपणो कइ अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे भदन्त ! वैरोचनेन्द्र एवं वैरोचनराज बलि के जो लोकपाल सोम महाराज हैं उनकी कितनी पट्टदेवियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो चत्तारि अग्गमाहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो ! पलि के लोकपाल सोम की चार अग्रहिषियां कही गई हैं ? 'तं जही मीणगा, सुभद्दा, विजया, असणी' उनके नाम इस प्रकार से है-मेनका सुभद्रा, विजया और अशनि 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरसोमस्स' एवं जाच वेनमणस्स' इन चार अग्रहिषियों में से एक २ अग्रमहिषीको देवी परिवार १-१ हजार देवियों का है. इस प्रकार जैसा સભામાં મૈથુન સંબંધી ભોગ ભોગવી શકતો નથી, પણ નાટ્ય, ગીત, વાદ્યસંગીત આદિ શબ્દાદિ ભેગે અવશ્ય ભોગવી શકે છે.
स्यविशन प्रश्न-"पलिस णं भंते । वइरोयणि दस्स वहरोयणरण्णो सेमिस्स महारण्णो कइ अगामहिसोओ पण्णत्ताओ?" 3 मसलन् । शयनेन्द्र वैश्यनराय બલિના લેપાલ સેમ મહારાજને કેટલી અગ્રમહિષીઓ છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-“ अज्जो चत्तारि अग्गमहिमीओ पण्णत्ताओ". આર્યો! બલિના લોકપાલ સેમ મહારાજને ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી છે. " तजहा-मीणगा, सुभद्दा, विजया, असणी" तेमन नाम नीचे प्रमाणे - (१) भनी, (२) सुभद्रा, (3) विळ्या , मने (४) सशनि. " तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरसोमस्स, एवं जाव वेसमणस्स" प्रत्येन वापर.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसू प्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, ताभ्यश्च एकैका देवी अग्रमहीपी अन्यत् एकैकं देवीसहस्रं परिवार विकुर्वितुं प्रभुः समर्था, एवमेव सपुर्वापरेणपौर्वापर्येण, चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नामवर्ग उच्यते एवमेव एतस्यापि वलिलोकपालसोमस्य चमरलोकपालसोमवदेव परिभोगविहारादिकमवसेयम् , यावत्-मैथुनप्रत्ययवर्जितम् । एवंरीत्या यावत्-यमस्य, वरुणस्य, वेश्रवणस्य च वलिकोकपाळस्यापि चमरलोकपालवदेव उपर्युक्तरीत्या अग्रमहिष्यादिकम् स्वयमेवोहनीयम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'धरणस्स णं भंते ! नागकुमारिंदस्स, नागकुमाररन्नो कइ अग्गमहिसीओ पण्णताओ ?' हे भदन्त ! धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य कति कियत्यः अग्रमहिष्यः प्रज्ञ. प्ताः ? भगवानाह-' अज्जो छ अग्गमरिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! धरणस्य घमर के लोकपाल सोम को अग्रमहिषियों के विषय में कहा गया हैवैसा ही कथन यहाँ पर जानना चाहिये इस प्रकार बलि के लोकपाल सोम की चार अग्रमहिषियों का देवी परिवार ४ हजार देवियों का है ऐसा जानना चोहिये. यह पलि के लोकपाल सोम का देवी वर्ग है। चमर के लोकपाल सोम का जेसा परिभोग विहार आदि कहाजा चुका है उसी प्रकार से घलिके लोकपाल सोमका परिभोग विहार आदि जानना चाहिये । पलि के अवशिष्ट लोकपाल यम, वरुण और वैश्रमण के विषय में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये। ___ अब स्थविर ऐसा पूछते हैं-'धरणस्त णं संते! नागकुमारिदस्त नागकुमाररन्नो कइ अगामहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! नागकुमारेन्द्र और नागकुमारराज धरण की कितनी अग्रमहिषियां कहो गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंવારનું કથન ચમરના લોકપાલ ઓમની અમહિષીઓના પરિવાર પ્રમાણે સમજવું એટલે કે એક એક હજાર દેવીઓનો તે પ્રત્યેક અમહિષીને પરિવાર સમજ. આ રીતે બલીન્દ્રના લેકપાલ સે મને દેવી પરિવાર ચાર હજારને થાય છે, એમ સમજવું. એજ બલીન્દ્રના લોકપાલ સોમનું ત્રટિત (દેવી સમૂહ) સમજવું તેને ભોગ આદિ વિષયક કથન ચમરના લોકપાલ મને કથન અનુસાર સમજવું. બલિના બાકીના ત્રણ કપાલ–થમ, વરુણ અને વિશ્રવણના વિષયમાં પણ સોમ લેપાલના જેવું જ કથન સમજવું.
स्थविशन। प्रश्न-“धरणस्स णं भंते । नागकुमारिदास नागकुमारन्नो काइ अगमहिसीओ पण्णत्ताओ?" 8 लगवन् ! नागाभागना न्द्र, नागभा२२।। ધરણને કેટલી પટ્ટરાણીઓ કહી છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" अज्ञो छ अग्गम हिसीओ पण्णत्ताओ" माय! नामारेन्द्र परशुने ७ घरधुने छ पट्टराणीसाही छ. " जहा" तेमना
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ २०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १६७ षट् मग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-इला १, मुक्का २, सदारा ३, सोदामणी ४, इंदा ५, घणविज्जुया ६,' तद्यथा-इला १, शुक्रा २, सदारा ३, सौदामिनी ४, इन्द्रा ५, घन विद्युत्काच । ' तत्थणं एगमेगाए देवीए छ छ देवीसहस्सा परिवारो पण्णत्तो' तत्र खलु षट्सु धरणाग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्या देव्याः षट् षट् देवी सहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः । 'पभूणं ताओ एगमेगादेवीए अन्नाई छ छ देवी सहस्साई परिवार विउवित्तए' प्रभुः समर्था खलु ताभ्यः षड्भ्यः अग्रमहिषीभ्यः एकैका देवी अन्यानि षटू षट् देवीसहस्राणि परिवारम् विकुर्वितम् , 'एवामेव सपुवावरेण छत्तीसं देवीसहस्साई, सेत्तं तुडिए ' एवमेव सपूर्वापरेण पौर्वापर्येण पट्त्रिंशत् देवीसहस्राणि परिवारो भवतीति भावः। तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गउच्यते। स्थविराः पृच्छन्ति-'पभूणं भंते ! धरणे सेस तंचेव' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः 'अज्जो छ अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे आयो । धरणकी ६ अग्रमहिषियां कही गई हैं । 'तं जहा- इला, सुक्का, सदारा, सोदामणी, इंदा, घणविज्जुया' उनके नाम इस प्रकार से हैं-इला, शुक्रा, मदारा, सौदामिनी, इन्द्रा और घनविद्युत्का, 'तत्वणं एगमेगाए देवीए छ-छ देवी सहस्सा परिवारो पण्णत्तो' इनमें एक एक देवीका देवी परिवार ६-६ हजार देवियों का है 'पभूणं ताओ एगमेगा देवी भन्नाई छ देवी सहस्साई परिवारं विउवित्तए' क्योंकि इन छह अग्रमहिषियों के बीच एक एक देवी अन्य और ६-६ हजार देवियों के परिवार की विकर्वणा कर सकती है. 'एवामेव सपुव्वावरेण तीसं देवी सहस्साइं, से तं डिए' इस प्रकार धरण की देवियों का सब परिवार ३६ हजारका हो जाता है. इस छत्तीस हजार देवी परिवार का नाम ही देवी वर्ग है। नाम मा प्रभार छ-" इला, सुफा, सदाग, सोदामणी, इदा, धणविज्जुया" (१) Sel, (२) शुन, (3) सा२१, (४) सोभिनी, (५) न्द्र। सने (९) धनविधु.४!. “ तत्थणं एगपगाए देवीए .. रेवीसहस्साई परिवारो पणत्तो" ते प्रत्ये पट्टराणीना देवीपरिवार १-१ १२ वीमान छ, “पभूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाई छ छ देवीसहस्साइ परिवार विउव्वित्तए" २५ ते प्रत्ये પટ્ટરાણી પોતાની વક્રિયશક્તિથી બીજી છ છ હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરી शवाने समय डाय छे. “एवामेव सपुव्वावरेण छत्तीसं देवीसहरसाई, से त्त तुडिए" मा शत घान्द्रने। भुस हेवीपरिवार 3६८०० थाय छे. माछत्रीय હજારના દેવીપરિવારને ત્રુટિક (ગ) કહે છે,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
१६८
खलु धरणो नागकुमारेन्द्रो नागकुमारराजो धरणायां राजधान्यां सुधर्मायां समागं धरणे सिंहासने त्रुटिकेन सार्द्धं दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् ? भगवानाह - हे आर्याः ! शेषं तदेव पूर्वोक्त चमरवलिदेव सर्वं बोध्यम्, केवलं नवर चमराद्यपेया धरणस्य विशेषस्तु धरणायां राजधान्यां धरणे सिंहासने इति वक्तव्यम्, तथाचोक्तमेव, एवं धरणस्य स्वकः - निजः परिवारो-वक्तव्यः, शेषं तदेव पूर्वोक्तरीत्यैवावसेयम्, धरणस्य स्वकः परिवारस्त्वेवम्- 'छर्दि सामाणियसाहसी, तायत्चीसाए वायत्तीसएहिं चउहिं लोगपालेर्दि, उहिं अग्गमद्दिमीहिं,
अव स्थविर पुनः पूछते हैं- 'पभू णं भंते ! धरणे लेतं तं चेव, नवर धरणाए रायहाणीए, धरणंसि सोहासणंसि, सओ परिवारो, सेसे तं 'चेच' हे भदन्त ! नागकुमारेन्द्र एवं नागकुमारराज धरण क्या धरण राजधानी में सुधर्मसिंहासन पर बैठकर अपने त्रुटिक के साथ ३६ हजार देवी परिवार के साथ दिव्य भोग भोगों को भोगने के लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा - हे र्यो ! इस विषय का उत्तर पूर्वोक्त मर और बलि के प्रकरण में क त उत्तर के जैसा जानना चाहिये | थोड़ा सा जो अन्तर उस कथन की अपेक्षा इस कथन में आता है वह राजधानी को लेकर ही आता है. चमरकी राजधानी चमरचचा है और बलिकी राजधानी पलिचंचा है - इस की राजधानी धरणा है। सिहामन भी इसका घरण है । वरणका निज परिवार इस प्रकार से कहा गया है- 'छर्हि सामाणियसाहस्सीहिं तात्तीमहि,
स्थविरोना प्रश्न -" पभूण' भते ! धरणे सेसं 'चेव, नवर धरणाए रायहाणीए, धरण सि सीइासणंसि, सओ परिवारो, सेसं तं चैव " हे भगवन् ! नागकुमारेन्द्र, નાગકુમારરાજ ધરણુ પાતાની ધરણા રાજધાનીની સુધર્માંસભામાં ધરણુ નામના ત્રિહાસન પર વિરાજમાન થઈને પોતાના ત્રુટિક સાથે (૩૬ હજાર દેવીએના પરિવારની સાથે ) દિવ્ય ભાગેાને ભાગવવાને સમર્થ છે ખગ્ન ?
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર હું આર્યાં! આ પ્રશ્નને ઉત્તર ચમર અને અલિના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે આપવામાં આવ્યે છે, તે પ્રમાણે ધરણના વિષયમાં પણ સમજવા. તેમાં રાજધાનીના નામના તથા સિહાસન નામના જ તફાવત છે. ચમરની રાજધાની ચમરચાં છે, ખલિની રાજધાની લિચચા છે અને ધરણની રાજધાની ધરણા છે. ધરના સિંહાસનનુ પશુ ધરણુ મ ાસન છે. ધરણના પરિવાર આ પ્રમાણે કહ્યો છે
નામ
"L
छह सामायिसाहस्सीहिं तायत्तीसएहि, चउहि लागपालेहि, छह अंगमहिसहि, सत्तहिं अणिएहि, सतहिं भणियाहिवईहि, चवीसाए आयरक्खदेवस । हस्सीहिं,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषोंनिरूपणम् १६९ सत्तहिं अणिरहि, सत्तहिं अणियाहिबईडिं, चवीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीहिं, अन्नेहिय बहूहि नागकुमारेहिं देवेहिय, देवीहिय सद्धि संपरिघुडे' , इति, पइभिः सामानिकसाइः, त्रयस्त्रिंशता त्रायस्त्रिंशकैः चतुर्मिलॊकपालैः, षभिः अग्रमहिपीभिः सप्तभिः अनीकैः, सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः, चतुर्विंशत्या आत्मरक्षक देवसाहः, अन्यैश्च बहुभिः नागकुमारैः, देवैश्व, देवीभिश्च साई संपरिसृतः" इति । स्थ विराः पृच्छन्ति-'धरणस्स णं भंते ! नागकुमारिंदस्स कालवालस्स लोगपालस्स महारणो कइ अगमहिसीओ पण्णत्ताओ ? ' हे भदन्त ! धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य लोकपालानां मध्ये कालवालस्य लोकपालस्य महाराजस्य कतिकियत्यः, अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-'अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ चउहिं लोगपालेहिं छहिं अग्गमहिसीहिं, लत्तहिं अणिएहिं, सत्तहिं अणियाहिबई हिं, चवीसाए आयरकखदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि य बहूहि नागकुमारहिं देवेहि य देवीहिं य सद्धि संपरिबुडे' छह हजार इसके सामानिक देव हैं। ३३ त्रायस्त्रिंशक देव हैं। चार इसके लोकपाल हैं। ६ इसकी अग्रमहिषियों हैं । सात इसकी सेनाएँ हैं। सात सेनाओं के सात सेनापति हैं । २४ हजार आत्मरक्षक देव हैं। इस प्रकार वह धरणदेव हन सब अपने परिवार से तथा और भी बहुत से नागकुमार देवों से और देवियों से सदा युक्त बना रहता है। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'धरणस्स णं अंते! नागकुमारिंदस्त कालवालस्स लोगपालस्स महारपणो कइ अग्गहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! धरणके चार लोकपालों में से जो कालबाल लोकपाल है-उसकी पटरानियां अन्नेहि य वहहिं नागकुमारेहिं देवेहिं य, देवीहि य सद्धि संपुरिखुडे " तना छ હજાર સામાનિક દે છે, ૩૩ ગુરુસ્થાનીય ત્રાયશ્વિશક દે છે, ચાર લોકપાલે છે, છ પટ્ટરાણીઓ છે, સાત સેનાએ છે, સાત સેનાઓના સાત સેનાપતિઓ છે, ૨૪ હજાર આત્મરક્ષક દેવે છે, અને બીજા પણ અનેક નાગકુમાર દેવે અને દેવીઓ છે આ બધાં દેવના પરિવારથી તે સદા યુક્ત રહે છે. તે પિતાની સુધસભામાં આ બધાં પરિવારથી યુક્ત થઈને શબ્દાદિક ભેગો ભે ગવી શકે છે, પણ મિથુનસેવન કરી શક્તો નથી.
स्थविशना प्रश्न-" धरणस्स ण नागकुमारिदस्म कालवालस्स लोगपालस्स महारण्णो कइ अग्गम हिसीओ पण्णताओ ?" भवन् ! नागभारेन्द्र, नागम(२. રાજે ધરણને જે ચ ર લેકપાલે છે, તેમાંથી કાલવાલ નામના કપાલને 2ी अयमहिषामा छ १ . भ० २२ .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे पण्णत्ताओ' हे आर्याः! धरणस्य लोकपालस्य कालवालनाम्नः चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ' तंजहा-असोगा १, विमला २, सुप्पभा ३, सुदंसणा ४,' तद्यथाअशोका १, विमला २, सुप्रभा ३, सुदर्शना ४ च, 'तत्थणं एगमेगाए अवसेसं जहा चमरम्स लोगपालाणं, एवं सेसाणं तिण्ह वि' तत्र खलु चतसृषु धरणलोकपाल कालवाला महिषीषु मध्ये एकैकस्या देव्याः अवशेष यथा चमरस्य लोकपालानां प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तथाच एकैकस्या अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, अथच प्रभुः समर्था खलु ताभ्यः-चतसुभ्योऽयमहिकितनी कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो! धरण के कालवाल नामक लोकपाल की पट्टरानियां ४ कही गई हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं'असोगा, विमला, सुप्पभा, सुदंसणा' अशोका १, विमला २, सुप्रभा ३, और सुदर्शना । 'तत्थणं एगमेगाए अवसेसं जहा चमरस्स लोगपालाण, एवं सेसाणं तिण्हवि' इनमें से इसकी एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार चमर के लोकपालों की अग्रमहिषियों के देवी परिवार जैसा कहा गया है-अर्थात् चमर के लोकपालों की एक २ अग्रमहिषीका देवी परिवार १-१ हजार का प्रकट किया गया है उसी प्रकार से इसकी एक २ अग्रमहिषीका देवी परिवार है । तथा इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा दूसरी और हजार देवियों को निष्पन्न कर सकती है-इस प्रकार लोकपाल कालवाल का देवी परिवार ४ हजार का हो जाता है यह इसका बुटिक है; इत्यादि ____ महावीर प्रभुने। उत्त२-" अज्जो ! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" . भाया! धरना stana नामना सासने यार भयभडिषीय छे. "तंजहा" तमना नाम भी प्रभाग छ-" असोगा, विमला, सुप्पा, सुदंसणा" (१) ANI, विभता, (3) सुप्रमा भने (४) सुश ना. "तत्थण एगमेगाए अवसेसं जहा चम रस्स लोगपालाण', एवं सेसाण तिण्ह वि" ते प्रत्ये समाहवाना वा परिवार न्यभરના લેકપલેની અગ્રમહિષીઓના દેવી પરિવાર એટલે કહ્યો છે. એટલે કે ચમરના લોકપાલની અગ્રમહિષીઓને દેવીપરિવાર એક એક હજારનો કહ્યો છે. તેથી કાલવાલ લેક્ષાલની પ્રત્યેક અમહિષીને ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર સમજતે પ્રત્યેક અગ્રમહિષી પિતાની વિટુર્વણાશક્તિથી બીજી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે ચારે અગ્રમહિષીઓ કુલ ૪૦૦૦ દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે આ રીતે કાલવાલ લેકપાલને દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને સમજ, એજ કાલવાલનું ત્રુટિક (દેવીસમૂહ) છે, ઈત્યાદિ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १७५
पीभ्यः एकैका देवी, अन्यत् एकैक देवीसहस्रपरिवार विकुर्वितुम् , एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवी सहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् तुडिकं नामवर्ग उच्यते, इत्यादिकं पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् । एवमुक्तरीत्यैव शेषाणां-कालवालातिरीक्तानां कोलवाल- शङ्खवालानां त्रयाणामपि धरणस्य लोकपालानां वक्तव्यता स्वयमहनीया, स्थविराः पृच्छति-'भूयाणंदस्स णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! भूतानन्दस्य खलु कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो! छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः! भूतानन्दस्य पट् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? 'तंजहाख्या १, रूयंसा २, मुख्या ३, रूयगावती ४, रूयकता ५, रूयप्पभा ६,' तद्यथारूपा १, रूपांशा २, सुरूपा ३, रूपकावती ४, रूपकान्ता ५, रूपप्रभा ६ । 'तत्थणं एगमेगाए देवीए, अवसेसं जहा धरणस्स' तत्र खलु षटूस भूतानन्दाग्रमहिषीषु सब विषय इसके साथ संबंधित कर स्वतः पूर्वोक्तरूप से समझ लेना चाहिये। इसी प्रकार से कालवाल से अतिरिक्त शेष तीन कोलपाल, शैलवाल, और शङ्खपाल इन धरण लोकपालों के विषय की वक्तव्यता जाननी चाहिये। अब स्थविर प्रभु से ऐसो पूछते हैं- भूयाणंदस्स णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! भूतानन्द की अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो! छ अग्गमहिसीओ पण्ण. त्ताओ' हे आयों ! भूतानन्द की अग्रमहिषियां ६ कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'रूया, ख्यंसा, सुरूया, स्यगावती, ख्यकता, रूयप्पभा' रूपा १, रूपांशा २, सुरूपा ३, रूपकावती ४, रूपकान्ता ५,
और रूपप्रभा ६. 'तत्थणं एगमेगाए देवीए अवसेसं जहा, धरणस्स' हुन भनानन्द की ६ अग्रनहिषियों के बीच में से एक २ अग्रमहिषीका સમસ્ત કથન અહીં ચમરના લેકપાલના કથન અનુસાર સમજવું. ધરણના બાકીના ત્રણ લોકપાલના નામ આ પ્રમાણે છે-કોલવાલ, શિલવાલ અને શંખ વાલ. આ ત્રણે લોકપાલ વિષે પણ કાલવાલના જેવી વક્તવ્યતા સમજવી.
२५विर लगतान प्रश्न-भूयाणंदरस ण भंते ! पुच्छा” 8 सपन। ભૂતાનન્દને કેટલી અગ્રમહિષીઓ છે ?
महावीर प्रभुना उत्त२-" अज्जो ! छ अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" के भार्या ! भूतानन्दने ७ सयभडिपीमा छ. “ तंजहा" तमना नाम नीय प्रभार छ-"रूया, रूयंसा, सुरूया, रूयगावती, रूयकता, रूयप्पभा" (१) ३५, (२) ३५ांशा, (3) सु३५, (४) ३५वती, (५) ३५४idो भने (६) ३५५ला. " तत्थणं एगमेगाए देवीर अवसेसं जहा धरणास" भूतानन्नी प्रत्ये: समडिवान। परि. વાર ધરણેન્દ્રની પ્રત્યેક અગ્રમહિષીના પરિવાર જેટલો સમજ, આ રીતે ભૂતા
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
भगवतीसूबे मध्ये एकैकस्या देव्याः अवशेष यथा धरणस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तथाच एकैकस्याः अग्रमविष्याः पटू पट् देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, ताम्यश्च पड्भ्योऽग्रमहिपीभ्यः एकैका देवी अन्यानि पढ्, पट्, देवीसहस्राणि परिवार विकुर्वितु प्रभुः, एवमेत्र सपूर्वापरेण पत्रिंशत् देवीसहस्राणि परिवारो भवति, इत्यादि सर्व धरणेन्द्रप्रकरणोक्तरीत्या स्वयगृहनीयम् । स्थविराः पृच्छन्नि- 'भूयाणं दस्स णं भंते ! नागवित्तस्स पुच्छा' हे मदन्त ! भूतानन्दस्य खलु लोकपालाना मध्ये नागवित्तस्य लोकपालस्य कति अग्रमहिन्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवा. नाह-'अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसोओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! भूतानन्द लोकपालस्य नागवित्तस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-मुणंदा १, सुभद्दा२, सुजाया ३, मुमणा ४,' तघथा-सुनन्दा १, सुभद्रा २, सुजाता३, सुमनाः ४, 'तत्यणं एगदेवी परिवार धरणकी अग्रमहिपियोंका जैसा एक एक हजारका कहा गया है इस प्रकार भूतानन्द की६अग्रमझिषियों का देवी परिवार सव कुल ३६ हजारका हो जाता है। क्योंकि एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार ६-६ हजार का है इत्यादि रूप से इसले संबंध रखने वाला कथन धरणेन्द्र प्रकरण में कही गई रीति के अनुसार स्वतः समझ लेना चाहिये। __ अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं -'भूयाणंदस्स णं भंते! नागवित्तस्ल पुच्छा' हे भदन्त ! भूतानन्द के जो चारलोकपाल कहे गये हैं उनमें जो नागवित्त नामका लोकपाल है उसकी अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो चत्तारि अग्गनहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयो ! इस भूतानन्द के लोकपाल नागवित्त की अग्रमहिषिधां ४ कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'स्तुणंदा १, सुभद्दा २, નન્દની પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને દેવી પરિવાર ૬-૬ હજાર દેવીઓને થાય છે. તેથી તેની છ અગ્રમહિષીઓને ૩૬૦૦૦ દેવીઓનો કુલ પરિવાર થાય છે. આ રીતે ભૂતાનન્દને દેવી પરિવાર ૩૬૦૦૦ દેવીઓના સમૂહ રૂપ હોય છે. ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન ધરણેન્દ્રના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ અહીં પણ સમજી લેવું.
स्थविना प्रश-" भूया दरस ण भंते ! नागवित्तरस पुच्छा " सगवन्! ભૂતાનંદના જે ચાર કપાલે છે, તેમાથી નાગવિત્ત નામને જે લોકપાલ છે. તેને કેટલી અગ્રમહિષીઓ છે ?
मडावीर प्रभुने। उत्तर-चत्तारि अग्गमहिषीओ पण्णत्ताभो" माये ! सूतानन्हापा नागपित्तने या२ अमहिषामा छ-" तजहा" तमना नाम मा प्रमाणे छ-"सुगंदा, सुभद्दा, सुजाया, सुमणा" (१) सुनही, (२) सुमद्रा,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० ८०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १७३ मेगाए देवीए. अबसेसं जहा चमरलोगपालाण एवं सेसाणं लिपट् वि लोगपालाण' तत्र खलु चतसृषु नागवित्तस्याग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः देव्याः अवशेप यथा चमरलोकपालानां प्रतिपादितम् , तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तधाचैकै कस्याः अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्र परिवारः प्रज्ञप्तः, ताभ्यश्च एकैका देवी, अन्यत् एकै देवीसहस्रं परिवार विकुर्वितुं प्रभुः-समर्था, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवी सहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः उच्यते, इत्यादि सर्व चमरलोकपालोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् , एव पूर्वोक्तरीत्यैर शेपाणां नागवित्तातिरिक्तानां त्रयाणामपि लोकपालानां वक्तव्यता बोध्या। 'जे दाहिणिल्लाजिंदा, तेसिं जहा धरणिदस्स, लोगपालाणंपि तेति जहा धरणस्स लोगपालाणं' ये दक्षिणेन्द्राः सन्ति तेषां वक्तव्यता यथा धरणेन्द्रस्य सुजाया ३, सुमणा ४' सुनन्दा १, सुभद्रा २, सुजाता ३ और सुमना ४ 'तत्थण एगमेगाए देवीए अवसेसं जहा चमरलोगपालाणं, एवं सेसाणं तिण्ड वि लोगपालाणं' इनमें एक २ देवी का देवीपरिवार चमर के लोगपालों की अग्रमहिषियों के देवी परिवार जैसा कहा गया है। इस प्रकार एक २ देवी का देवी परिवार एक एक हजार देवियों का हो जाता है। इनमें से-इन चार अग्रमहिषियों में से एक एक अग्रमहिषी ऐसी शक्ति रखती है जो वह अपनी विकृर्वणा द्वारा एक २ हजार देवियों को और निष्पन्न कर सकती है। इस प्रकार नागवित्त लोकपाल का देवी परिवार ४ हजार का कहा गया है । इस परिवार का नाम त्रुटिक शब्द से कहा है इत्यादि सब कथन चमर लोकपालों की तरह जानना चाहिये । इसी तरह का कथन नागवित्तातिरिक्त और तीन इसके लोकपालों के संबंध में जान लेना चाहिये । 'जे दाहिणिल्हाणिंदा तेसिं जहा सुनता भने (४) सुमना “ तथणं एगमेगाए देवीए अवसेसं जहा चमरलोगपालाण , एवं सेसाण तिण्ह वि लोगपालाण" ते प्रत्ये: २५भडिपाना हेवा પરિવાર ચમરના લેકપલેની અઠ્ઠમહિષીઓના દેવી પરિવાર એટલે કહ્યો છે. આ રીતે નાગવિત્ત લોકપાલની પ્રત્યેક પટ્ટરાણને ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર કલ્યો છે, કારણ કે તે પ્રત્યેક પટ્ટણી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓનું પિતાની વૈક્રિયશક્તિથી નિર્માણ કરી શકે છે તેથી ચારે અગમહિષીઓને ૪૦૦૦ દેવીએને કુલ પરિવાર કહ્યો છે આ રીતે નાગવિત્ત લેકપાલને દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ને છે તે પરિવારને ત્રુટિક કહે છે. આ પ્રકારનું કથન નાગવિત્ત સિવાયના a & विष ५ सभा “जे दाहिणिल्लाणिदा तेसिं 'जहा धरणिस्स लोगपालण पि तेसि जहा धरणास लोगपालाण " क्षिणुन छन्द्री छ, तमना
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्से वक्तव्यता प्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, लोकपालानामपि तेपां दक्षिणेन्द्राणां यथा धरणस्य लोकपालानां वक्तव्यतोक्ता तथैव वक्तव्या, 'उत्तरिल्लाणं, इंदाणं जहा भूयाणंदस्स लोगपालाणवि तेसिं जहा भूयाणंदस्स लोगपालाणं' उत्तरेन्द्राणां वक्तव्यता यथा भूतानन्दस्य वक्तव्यतोक्ता तथैव बोध्या, तेपाम् उत्तरेन्द्राणां लोकपालानामपि वक्तव्यता यथा भूतानन्दस्य लोकपालानां वक्तव्यता प्रतिपादिता तथैव पतिपत्तव्या, 'नवरं इंदाणं सम्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणीय सरिसणामगाणि' नवरं विशेषस्तु इन्द्राणां सर्वेषां राजधान्यः सिंहासनानिच सदृशनामकानि अबसेयानि, परियारो जहा तइयसए, पहमे उसए' परिवार : सर्वेषाम् इन्द्राणां यथा तृतीयशत के प्रथमे उद्देश के प्रतिपादितस्तथैव प्रतिपत्तव्यः धरणिंदस्स लोगपालाणं पि तेसिं जहा धरणस्स लोगपालाणं' जो दक्षिण दिशाके ईन्द्र हैं, उनकी वक्तव्यता धरणेन्द्र की वक्तव्यता जैसी कही गई है। तथा दक्षिणेन्द्र लोकपालों की वक्तव्यता धरणे के लोकपालों की वक्तव्यता के अनुसार कही गई है। 'उत्तरिल्लाणं इंदाणं जहा भूयाणंदस्स, लोगपालाणंवि तेसिं जहा भूयाणंदस्स लोगपालाणं' उत्तरेन्द्रों की वक्तव्यता भूतानन्द की वक्तव्यता के जैसी कही गई है। तथा उत्तरेन्द्रों के लोकपालों की वक्तव्यता भूतानन्द के लोकपालों की वक्तव्यता तुल्य कही गई है, ऐसा जानना चाहिये। किन्तु-'नवरं इंदाणं सव्वेसिं राय. हाणीओ, सीहासणाणी य सरिसणामगाणि' जो विशेषता है वह राजधानी और सिंहासनों को लेकर है क्योंकि सब इन्द्रों की राजधानियां और सिंहासन इन्द्रों के नामानुसार कहे गये हैं। 'परियारो जहा तइय. सए पढमे उद्देसए' समस्त इन्द्रों का परिवार तृतीय शतक के प्रथम વક્તવ્યતા ધરણેન્દ્રની વકતવ્યતા અનુસાર સમજવી. તથા દક્ષિણેન્દ્રોના લેકપાલની વક્તવ્યતા ધરણના લેકપાલની વક્તવ્યતા પ્રમાણે જ સમજવી. " उत्तरिल्लाण इंदाण' जहा भूयाण दस्स, लोगपालाण मि तेसि जहा भूयाण दस्स लोगपालाण'" त्त२ हिशाना छन्द्रोनी तन्यता भूतानन्तनी વક્તવ્યતા પ્રમાણે સમજવી અને ઉત્તરેન્દ્રોના લોકપાલની વકતव्यता भूतानन्तना सायासानी पतव्यता रेवी समावी. “नवर" ५२न्तु "इंदाण सम्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणी य सरिसणामगाणि " भनी રાજધાનીઓ અને સિંહાસનોના નામમાં જ ફેર પડે છે. દરેક ઈન્દ્રની રાજ यानी मने सिडासननु नाम तना नाम प्रमाणे ४ सभापु . “ परियारो जहा तइयसए पढमे उद्देसए" भरत न्द्रीना परिवारनु अथन श्री शतन પહેલા ઉદેશામાં આપવામાં આવેલ છે, તે તે પ્રકારનું કથન અહીં પણ ગ્રહણ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० ४०५ ०२ चमरे' द्रादीनामप्रमद्दिषनिरूपणम् १७५ 'लागपालाणं सव्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, परियारो जहा चमरस्स लागपालाणं' लोकपालानां सर्वेषां राजधान्यः, सिंहासनानिच सदृशनामकानि अत्रसेयानि, लोकपालानां परिवारः यथा चमरस्य लेाकपालानामुक्तस्तथैव वक्तव्यः अथ व्यन्तरविषये स्थविरा: पृच्छन्ति - कालस्स णं भंते ! पिसार्थिदस्य पिसायरणो कई अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ? हे भदन्त ! कालस्य खलु पिशाचेन्द्रस्य पिशाचराजस्य कति अग्रमहिष्य : मज्ञप्ता : १ भगवानाह - ' अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्या ! कालस्य पिशाचेन्द्रस्य चतत्र : अग्रमहिष्यः प्रझप्ताः तं जहा - कमला १, कमलप्पभा २ उप्पला ३ सुदंसणा ४ तद्यथाकमळा१ कमलप्रभा२ उत्पला ३ सुदर्शना ४, च । 'तत्थ णं एगमेगाए, देवीए, एगमेगं उद्देश में कहे अनुसार है । 'लोगपालाणं सव्वेसिं रायहाणीओ, सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, परियारो जहा चमरस्स लोगपालाणं' समस्त लोकपालों की राजधानियां एवं सिंहासन लोकपालों के जैसे नाम हैं उनके अनुरूप हैं । तथा इनका परिवार चमर के लोकपालों के परिवार जैसा है ऐसा समझना चाहिये । अपस्थविर व्यन्तरों के विषय में पूछते हैं- 'कालस्स णं भंते । पिसाविंदस्स पिसायरण्णो कह अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' है भदन्त ! पिशाचों के इन्द्र जो पिशाचों के राजा जो काल हैं उनकी अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ'
आर्यो ! पिशाचन्द्र की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं। तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं- 'कमला १, कमलप्पा २, उप्पला ३, सुदंसणा ४ '
४२. “ लोगपालाण' सव्वेसि रायहाणोओ सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, परियारो जहा चमरस्थ लोगपालाण " समस्त सोयासोनी राजधानी थे। भने सिहासनाना નામ, તે લેાકપાલાના નામ પ્રમાણે જ સમજવા. તે લેાકપાલાના પિરવારનુ કથન ચમરના લેાકપાલાના પરિવારના કથન પ્રમાથે સમજવું.
હવે સ્થવિર ભગવાના મહાવીર પ્રભુને યન્તા વિષે પ્રશ્ન પૂછે છેकाल भंते! पिसार्थिदस्स पिसायरनोकइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ?
66
હે ભગવન્! પિશાચેાના ઇન્દ્ર, પિશાચરાજ કાળને કેટલી અગ્રમહિષીએ છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ " डे मायें । पिशाचेन्द्रने यार मग्रमहिषी उड्डी छे. " तंजहा " तेमनां नाभ मा प्रमाणे छे–“ कमला, कमलपभा, उप्पला, सुदुखणा " ( १ ) उभसा, (२) उभयप्रभा, (3) उत्पा भने (४) सुहरांना. " तत्क्षण एगमेगाए देवीप एगमेग'
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
. .
भगवती देवोसहरूम, सेनं जहाचमालोगशालाणं, परियारो तहेव' तत्र खलु चतसए अग्रम हिपोपु मन्ये एककस्या देव्याः एकैकं देवीसहस्र परिवारः प्रज्ञप्तः, शेपं यथा चमरलेाकपानानां प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम्, तथाच ताभ्यश्चतसृभ्योऽग्रमहिपीभ्यः एकैका देवी अन्यत् एकैकं देवीसहस्त्रं परिवार विकुतिम् प्रभुः, एवमेव मपूर्वापरेण चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते इत्यभिप्रायेणाह-परिवारस्तथैव-चमरलेाकपालवदेव बोध्यम्, 'नवरं कालाए रायहाणीए, कालंसि सीहासणंसि, सेसं तंचेव, एवं महाकालस्स वि' नवरम्-विशेषस्तु कालाय राजधान्यां, काले सिंहासने इति वक्तव्यम्, शेपंतदेव कमला १, कमलप्रभा २, उत्पला ३ और सुदर्शना 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए, एगमेगं देवीसहस्त, सेसं जहा चमरलोगपालाणं परियारो तहेव' इन चार अग्रमाहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक एक हजार का है। बाकी का और कथन चमर लोकपालों के कथन जैसा कहा गया है। तथा इन चार अग्रमविषियों में से एक २ अग्रमहिषो की ऐसी शक्ति है जो वे चाहें तो अपनी विक्रुर्वणा से और भी एक २ हजार देवियों का निर्माण कर सकती हैं। इस तरह पिशाचेन्द्र काल का देवी परिवार ४ हजार का हो जाता है. जो काल का प्रटिक इस नाम से कहा गया है । इसी अभिप्राय से सूत्रकार ने "परिवारो तहेव" चमर लोकपाल की तरह इसका परिवार जानना चाहिये ऐसा कहा है। परन्तु चमर लोकपाल की वक्तव्यता में और इसकी वक्तव्यता में जो अन्तर आता है वह राजधानी और सिंहासन के नामकी अपेक्षा ले आता है। इसकी राजधानी को नाम काला और
देवीसहरसं, सेसं जहा घमरलोगपालाण परियारा तहेव" २मा या२ सयमडियामामांनी પ્રત્યેક અમહિષીનો પરિવાર ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ચમરના લેપાલના કથન અનુસાર સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે પ્રત્યેકઅગ્રમહિષી પિતાની વિટુર્વણા શક્તિથી ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓની વિકુર્વણું કરી શકે . તેથી પિશાચેન્દ્ર કાળને ૪૦૦૦ નો દેવી પરિવાર થાય छ, २२ मनु त्रुटि वाय छ २मा २ " परिवारो तहेव" यभरना લેકપલના પરિવાર જે તેને પરિવાર કહેવામાં આવ્યો છે. અમરના લોકપાલની વક્તવ્યતા કરતાં પિશાચેન્દ્રની વક્તવ્યમાં જે તફાવત છે, તે રાજધાની અને સિંહાસનના નામમાત્રને જ છે. પિગેચેન્દ્રની રાજધાનીનું નામ કાલા છે અને તેના સિંહાસનનું નામ કાળ સિંહાસન છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ચમરના લેકપાલના કયા અનુસાર સમજવું.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्र महिषीनिरूपणम् १७७ चमरलोकपालवदेव बोध्यम् । एवं पूर्वोक्तरीत्या महाकालस्यापि चमरलेोकपालवदेवावसेयम् । स्थविराः पृच्छन्ति - 'सुरुवस्स णं भंते ! भूइंदस्स भूयरण्णा पुच्छा ?' हे भदन्त ! सुरूपस्य खलु भूतेन्द्रस्व भूतराजस्य कति अग्रमहिष्य : मज्ञप्ता : ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्या : ! सुरूपस्य भूनेन्द्रस्य चतस्र: अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता : ' तंजहा - रूववई १, बहुरूवार, सुखवार सुभगा ४,' तद्यथा - रूपवती १, बहुरूपा २ सुरूपा३ सुभगा४ च । 'तत्थणं एगमेगाए, सेस जहा कालस्स, एवं पडिस्क्स्सवि' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्या अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः शेषं यथा कालस्य प्रतिपादित तथव प्रतिपत्तव्म्, तथाच ताभ्यश्रतसृभ्योऽग्रमहिपीभ्यः एकैकादेवी अन्यत् एकैक देवीमहस्रं परिवार विकुर्वितुं प्रभु : समर्था, एवमेव सिंहासन का नाम काल है । बाकी की और सब इसकी वक्तव्यता चमर लोकपाल की तरह है । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'सुरू' वस्स णं भंते! भूइदस्त भूगरण्णो पुच्छा' हे भदन्त ! भूतेन्द्र भूतराज सुरूप की अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्योो ! भूतेन्द्र सुरूप की अग्रमहिषियां चार कही गई हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं - 'रुववई १, बहुवा २, सुरूवा ३, सुभगा ४' रूपवती १, बहुरूपा २, सुरूपा ३, सुभगा : - ' तत्थणं एगमेगाए, सेसं जहा कालस्स, एवं पडिब्वस्स वि' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है बाकी का और सब कथन कोल के कथन जैसा जानना चाहिये । तथा-इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी की ऐसी शक्ति विशिष्ट है कि यदि वह चाहे तो अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा अन्य और १- १ हजार देवी परिवार को
સ્થવિરાના પ્રશ્ન- सुरूवर ण भंते! भूइंदस्स भूयरण्णो पुच्छा " हे लग વન્! ભૂતેના ઈન્દ્ર, ભૂતરાજ સુરૂપને કૈટલી અગ્રમહિષીએ કહી છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ " डे मार्यो ! भूतेन्द्र, भूतरा, सु३पने यार पट्टराणी मोडी हे " "तं जहा " तेमनां नाम या अभाबे छे- (१) ३५वती, (२) महुइया, (3) सुइया अने (४) सुलगा. " तत्थणं पगमेगाए, सेसं जहा कालरस एत्र पडिरुवस्स वि" ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને દેવીપરિવાર ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને કહ્યો છે. ખાકીનુ કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન અનુસાર સમજવુ' એટલે કે તે પ્રત્યેક અગ્ર મહિષીમાં એવી શક્તિ છે કે તે પાતપેાતાની વૈયિશક્તિથી ૧૦૦૦-૧૦૦૦
भ० २३
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र सपूर्वापरेण चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम्, एव पूर्वोक्तरीत्या प्रतिरूपकस्यापि कालवदेव चतस्त्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, अन्यत् सर्व कालवदेव बोध्यम् । स्थविरा : पृच्छन्ति-' पुण्णभरस णं भंते ! जक्खिदस्स पुच्छा ? हे भदन्त ! पूर्णभद्रस्य खलु यक्षेन्द्रस्य कति अग्रमहिप्य : प्रज्ञप्ता :? इति पृच्छा, भगवानाह'अज्जो । चत्तारि अग्रमहिसीओ पण्णतायो' हे भार्या : ! पूर्णभद्रग्य यक्षेन्द्रस्य चतस्त्र : अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता:, तं जहा-पुन्ना१ वहुपुत्तियार उत्तपा३ तारया ४ तद्यथा-पूर्णा १ बहुपुत्रिका र उत्तमा ३ तारका४ च ' तत्थण एगमेगाए सेसं जहा निष्पन्न कर सकती है । इस तरह इसका देची परिवार चार हजार का हो जाना है-इसका यह त्रुटिक-वर्ग है। इसके आगे का और भी सव कथन अपने आप पूर्वोक्त रूप से समझ लेना चाहिये। प्रतिरूपक की भी काल की तरह ४ अग्रमहिषियों हैं। इसकी भी वक्तव्यता कालकी वक्तव्यता जैसी ही है । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुण्णभद्दस्स णं संते ! जक्खिदास पुच्छा' हे भदन्त ! यक्षेन्द्र पूर्णभद्र की कितनी अग्रमहिषियों कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो। चतारि अगामहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो ! पूर्णभद्र की चार अग्रमहिणियां कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'पुन्ना, बहुपुत्तिया, उत्तमा, तोश्या,' पूर्णा १, बहुपुत्रिका २, उत्तमा ३ और तारका ४ 'तत्थणं एगमेगाए लेसं जहा कालस्स' इनमें एक २ अग्रमहिषीका દેવીઓનુ નિર્માણ કરી શકે છે આ રીતે તેને દેવીપરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને થાય છે. આ દેવી પરિવારને જ તેનું ત્રુટિક કહેવામાં આવ્યું છે. બાકીનું સમસ્ત કથન કાળ ઈન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવું પ્રતિરૂપકની વક્તવ્યતા પણ પિશાચેન્દ્ર કાળની વક્તવ્યતા જેવી સમજવી એટલે કે તેને પણ ચાર અમહિષીઓ છે. તેની દરેક અગ્રમહિષીને ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર છે. તેથી તેને પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને છે.
स्थविज्ञान प्रश्न-" पुण्णभहस्स ण भते ! जक्खिंदस्स पुच्छा" मावन् ! યક્ષેના ઈન્દ્ર પૂર્ણભદ્રને કેટલી અમહિષીઓ કહી છે?
महावीर प्रभुनेउत्त२-" अजो! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" माया ! यन्द्र भद्रने या२ सश्रमडिया। . छ. “ जहा" तभनi न म मा प्रभारी छ-"पुण्णा, बहुपत्तिया, उत्तमा, तारया” (१) पू, (२)
पुत्रिया, (3) इत्तमा भने (४) ता२४१. "तत्थण' एगमेगाए सेसं जहा
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १७९ कालस्स तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीपु मध्ये एकैकरपा : अग्रमहिप्या : एकैकं देवीसहस्रं परिवार : अज्ञप्त :, शेषं यथा कालस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् तथाच-ताभ्यश्चतसृभ्योऽयमहिषीभ्य : एकैका अग्रमहिपी अन्यत् एकके देवीसहस्रं परिवारं विकुक्तुिं प्रभु : समर्था, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते इत्यादिक कालप्रकरणोक्तरीत्याऽवसेयम् । 'एवं माणिभद्दस्सवि' एवं पूर्णभद्रवदेव मणिभद्रस्यापि चतस्रोऽग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ताः, अन्यत् सर्वं पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् । स्थविरा : पृच्छन्ति-'भीमस्सणं भंते । रक्खसिंदस्स पुच्छा' हे भदन्त । भीमस्य खलु
परिवार कालको अग्रनहिषियों की तरह एक २ हजार देवी का कहा गया है। इलले संबंधित आगे का और सब कथन फोल के प्रकरण में कथित कथन के अनुसार समझना चाहिये । तयाच इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी में अपनी विकर्षणा शक्ति द्वारा अन्य और एक हजार देवी परिवार को उत्पन्न करने की शक्ति है. इस प्रकार इसका देवी परिवार चार हजार का कहा गया है। यह देवी परिवार इसका त्रुटिक है। इत्यादि आगे का और अवशिष्ट कथन काल प्रकरण में कही रीति के अनुसार स्वयं लगाना चाहिये। 'एवं माणिभद्दस्त वि' पूर्णभद्र की तरह मणिभद्र के विषय में भी कथन जानना चाहिये-मणिभद्र की भी चार अग्रमहषियों कही गई हैं-इत्यादि रूप ले सब कथन कर लेना चाहिये । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भीमस्स णं भंते ! रक्खसि. दस्स पुच्छा' हे भदन्त ! राक्षलेन्द्र भीम की अग्रमहि पियां कितनी कही कालस्स" ते प्रत्ये: ममडिपीना हवीपरिवार पिशायेन्द्र जनी ममाही એની જેમ એક એક હજાર કહ્યો છે તેને અનુલક્ષીને બાકીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવું જેમકે...“તે ચાર અગ્રમહિષીમાની પ્રત્યેક અમહિષી એક એક હજાર દેવીની વિદુર્વણ કરી શકવાને સમર્થ હોય છે. તેથી ચારે અગ્રમહિષાએ કુલ ૪૦૦૦ દેવીઓની વિતુર્વણા કરી શકે છે. આ રીતે પૂર્ણભદ્રને દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને છે. એ દેવી સમૂહને જ તેનું ત્રુટિક કહે છે.” ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન मनुसार सभा. “ एव माणिभद्दस्स वि" पूलद्रना २१ मारामानु કથન પણ સમજવું
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
'भगवती सूत्रे
राक्षसेन्द्रस्य कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता : ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्या : भीमस्य चतस्रः अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता :, तंजहा - पउमा १, पउमावई २ कणगा ३ रयणप्पभा४' तद्यथा- पद्मा १ पद्मावती २, कनका ३, रत्नप्रभा ४, च । तत्थणं एगमेगाए, सेसं जहा कालस्स' तत्र खलु चतमृषु अग्रमहिपीषु मध्ये एकैकस्या : अग्रमहिष्या : एकैकं देवीसहस्रं परिवार : प्रज्ञप्तः, शेषं यथा कालस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम्, तथाचंताभ्यश्चतसृभ्योऽग्रमहिषीभ्यः एकैका अग्रमहिषी अन्यत् देवीसहस्रं परिवारं विकुर्वितुं प्रभुः समर्था, एवमेव सपूर्वापरेण चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारो भवति, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते इत्यादि सबै कालपकरणे तव देवाव से यम् । ' एवं महाभीमस्सवि' एवं पूर्वोक्तरीत्येव महाभीमस्यापि राक्षसेन्द्रस्य कालव देव गई हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अजो। चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो ! राक्षसेन्द्र भीम की अग्रमहिषियां चार कही गई हैं। तं जहा' जो इस प्रकार से हैं- 'उमा, पउमावई, कणगा, रणभा' पद्मा १, पद्मावती २, कनका ३ और रत्नप्रभा ४ 'तत्थ णं एगमेगाए सेसं जहा कालस्स' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार १-१ हजार का है तथा इन चोर अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी अपनी विकुर्वण शक्ति द्वारा अन्य और भी १-१ हजार देवी परिवार को निष्पन्न कर सकती है । इस तरह भीम का देवी परिवार ४ हजार का कहा गया है । यह नीम का त्रुटि है। इसके आगे का और सब कथन काल प्रकरण में जैसा कहा जा चुका है । वैसा ही है - ऐसा समझना चाहिये. 'एवं महाभीम
स्थविरोना प्रश्न - भीमस्स ण भंते! रक्खसिदास पुच्छा' " हे लगवन् ! રાક્ષસેન્દ્ર ભીમને કેટલી અગ્રમહિષીએ કહી છે ?
महावीर प्रभुन। उत्तर- " अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ " मार्यो । राक्षसेन्द्र लीमने यार अश्रमहिषी उडी छे. " तेजहो ' तेमनां नाभे। या प्रमाणे छे-" पउमा, पउमावई, कणगा, रयणप्रभा (३) पद्मा, (२) पद्मावती, (3) अनडा मने (४) रत्नअला. " तत्थण एगमेगाए सेसं जहा कालस्ल " ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીના એક એક હજાર દેવીઓના પરિવાર છે, કારણ કે તે પ્રત્યેક અગ્રસહિષી પેાતાની વૈક્રિયશક્તિથી એક એક હજાર દેવીએનુ` નિર્માણ કરવાને સમય હાય છે. આ રીતે રાક્ષસેન્દ્ર ભીમના ૪૦૦૦ દેવીઓના પરિવાર થાય છે. આ દેવીપરિવારને તેનુ ત્રુટ્રિક કહે છે. ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવું,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रेमहिषोनिरूपणम् १८१ चतस्र : अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता, शेषं कालप्रकरणोक्तवदेवावसे यम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'किन्नरस्सणं भंते ! पुच्छा ?' हे भदन्त ! किन्नरस्य खलु कति अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ता : इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो! चत्वारि आगमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः! किन्नरस्य चतस्त्रः अग्रमहिष्य : प्रज्ञप्ताः 'तंजहा-वडेंसा १, केतुमई २, रइसेगा ३, रइपिया ४,' तद्यथा-वतंसा १, केतुमती२ रतिसेना३ रतिप्रिया ४, च 'तत्थणं से सं तंचेव' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकस्याः अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवार : शेषं तदेव चमरलोकपालोक्तवदेव अवसे यम् तथाच-ताभ्य : एकैका देवीसहस्रं परिवारं विकुवितुं प्रभु : इत्यादि स्स वि' इसी प्रकारका कथन महाभीम के विषय में भी समझना चाहिये। इसकी भी चोर अग्रमहिषियां हैं । आदि आदि-अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'किन्नरस्त णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! किन्नर की कितनी अग्रमहिषियों कही गई हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयों ! किन्नर की अग्रमहिपियां चार कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं- 'वडेंसा १. केत. मई २, रहसेणा ३, रइप्पिया ४' वतंसा १, केतुमती २, रतिसेना ३
और रतिप्रिया ४, 'तत्थ णं सेसं तं चेव' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। बाकी का और सब कथन चमर के लोकपाल की तरह से जानना चाहिये। तथाच-उनमें से एक २ देवी अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा एक २ हजार देवी परिवार की और भी विकुर्वणा कर सकती है
महाभीमरस वि" महालाभन ५ या समलिपीमा छ. तमना પણ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર છે, ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવું.
स्थविशन प्रश्न- किन्नरस्त ण भते ! पुच्छा" भगवन् ! तराना ઈન્દ્રને કેટલી અમહિષીઓ છે? ___ महापार प्रसुन उत्त२-" अजो चत्तारि अग्गमहिसीओ पणत्ताओ» 0 माय। नशा छन्द्रने यार सश्रमहिषायो ४ी छे. "त'जहा" तेमना नाम नाय प्रभाव है-"वडे'सा, केतुमई, रइसेणी, रइप्पिया" (१) तसा, (२) तुमती, (3) २तिसेना भने (४) २तिप्रिया. " तत्थण सेसं त'चेव"ते ચારમાંની પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને એક એક હજારનો દેવી પરિવાર છે તે પ્રત્યેક દેવી પિતાની વિકુણાશક્તિથી એક એક હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
भगवतीसूत्रे वोध्यम् ‘एवं किंपुरिसस्स वि' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव किम्पुरुपस्यापि चतस्त्र : अग्रसहिष्प : प्रज्ञप्ताः, अन्यत् सर्व किन्नराक्तरीत्यैव फिम्पुरुपस्यापि अवसे यम्, स्थविराः पृच्छन्ति- सप्पुरिसस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! सत्पुरुषस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो! चत्तारि अग्गमडिसीओ पण्णताओ' हे आर्याः! स्थविराः! सत्पुरुषस्य चतस्रः अग्रमहिण्यः प्रज्ञप्ताः , तंजहा-रोहिणी १, नवमिया २, हिरी ३, पुप्फबई ४, तद्यथा-रोहिणी १, नवमिका २, हीः ३ पुष्पवती, 'तत्थणं एगमेगाए० सेस तंत्र' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु मध्ये एकैकरयाः अग्रमहिष्याः एकैकं देवोसहस्रं परिवार. प्रज्ञप्ता, शेषं तदेव-कालप्रकरणाक्तरीत्यैवाव सेयम्, ताभ्य एकैका देवी एकैकं देवीसहस्रं. इत्यादि सब आगे का कथन जानना चाहिये । 'एवं किंपुरिसस्स वि' इसी प्रकार से किंपुरुष के चार अग्रमहिषियां कही गई हैं ऐसा जानना चाहिये । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सप्पुरिसस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! सत्पुरुष के कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो ! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्तोओ' हे आयों ! सत्पुरुष की चार अग्रसहिपियां कही गई हैं ? 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'रोहिणी, नवमिया, हिरी, पुप्फबई' रोहिणी १, नवमिका २, ही ३ और पुष्पवती ४ 'तत्थ णं एगमेगाए सेसं तं चेव' इनमें एक २ देवी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। इनमें से-इन चार देवियों में से-एक २ देवी-अपनी २ विकुर्वणा शक्ति द्वारा अपने देवी परिवार से भी अतिरिक्त और एक हजार देवी परिवार को उत्पन्न છે. આ રીતે કિન્નરેન્દ્રને દેવી પરિવાર ૪૦૦૦ દેવીઓને થાય છે તે ૪૦૦૦ ને દેવી પરિવારને કિન્નરેન્દ્રનું ત્રુટિક કહે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન આગળના કથન પ્રમાણે સમજવું.
" एवं किंपुरिसस्स वि" मे प्रमाणे ठिपुरुषने ५५ यार समलिषी। કહી છે. તેમને વિષે પણ આગળ મુજબ વકતવ્યતા સમજવી.
स्थविशने। प्रश्न-“ सप्पुरिस ण पुन्छा" है भगवन् ! सत्पुरुष ही અગ્રમહિષીઓ કહી છે?
महावीर प्रमुनी उत्तरे -“ अज्जो! चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" सार्या ! सत्रुपने यार समडिपीडी छ. " तंजहा" मनां नाम नाये प्रभारी छ-" रोहिणी, नवमिया, हिरी, पुप्फबई" (१) शहिए, (२) नवभि, (3) ही मन (४) पु०५५ती. " तत्थण एगमेगाए० सेसं तचेव" ते प्रत्ये। અમહિપનો એક એક હજાર દેવીઓને પરિવાર છે, તે પ્રત્યેક દેવી પિત
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेद्रिकाटीका श०१० ४०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमष्टिषोनिरूपणम् १८३ परिवार विकुर्वितुं प्रभुः इत्यादिबोध्यम् । एवं महापुरिसस्स वि' एवं पूर्वोक्तरीत्या महापुरुषस्यापि चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, इत्यादि सर्वे स्वयमूहनीयम् | स्थविराः पृच्छन्ति 'अतिकायस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! अतिकायस्य खलु महोरगेन्द्रt कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमडिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः ! अतिकायस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा - अयंगा १, भुयंगवइ २, महाकच्छा ३, फुडा ४, ' तद्यथा - भुजङ्गा १, भुजङ्गवती २, महाकच्छा ३, स्फुटाच ४, तत्थ णं एगमेगा एक सेसं तंचेच' तत्र खलु चतसृषु मध्ये एकैकस्या अमहिया एकैकं देवीसहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, शेषं तदेव पूर्वोक्तकालादिवदेवावसेयम् तथाच एकैका देवी एकैकं देवीसहस्रं परिवारं विकुर्वितुं
कर सकती है । इत्यादि सब आगे का कथन काल के प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा जानना चाहिये. 'एवं महापुरिसस्स वि' इसी प्रकार का कधन महापुरुष के संबंध में भी कर लेना चाहिये । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'अतिकायस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! महोरगेन्द्र अतिकाय के कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'अजो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आप ! महोरगेन्द्र अतिकाय के चार अग्रमहिषियां कही गई हैं । 'तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं- 'भुयंगा, भुयंगवई, महाकच्छा, फुडा' भुजंगा १, भुजङ्गवती २, महाकच्छा ३, और स्फुटा ४, 'तत्थ णं एगमेगाए० सेसं तं चेव' इन चार अग्रमहिषियों में से एक अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का है । इत्यादि और सब कथन इसका काल प्रकरणोक्त कथन પેાતાની વિધ્રુવ ણા શક્તિ વડે ખીજા એકએક હજાર દેવીઓના પરિવારની વિકૃણા કરી શકે છે. ખાકીનુ* સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન અનુસાર સમજવું. 'एव महापुरिसस्स वि " मेन अारनु उथन महापुरुषने विषे पशु समन्वु. स्थविरोना प्रश्न-“ अतिकायस्स ण भंते! पुच्छा " हे भगवन् ! भार ગેન્દ્ર અતિકાયને કેટલી અગ્રસહિષીએ કહી છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર" अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' હું આર્ચી ! મહારગેન્દ્ર અતિકાયને ચાર અગ્રમહિષીએ કહી છે. तं जहा " तेभनां नाम नीचे प्रभाणे छे–“ भुयगा, भुय गवई, महाकच्छा, फुडा ” (१) लुगा, (3) सुभगपती, (3) भाछ भने (४) स्टुटा " तत्थणं एगमेगाए० सेस तचैव " ते પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને એક એક હજાર દેવીઓના પરિવાર છે તે પ્રત્યેક દેવી પેાતાની વિકુવા શક્તિ વડે ખીજા એક એક હજાર દેવીઓના પરિવારનુ નિર્માણ કરી શકે છે. ખાકીત્તુ સમસ્ત કથન પિશાચેન્દ્ર કાળના કથન પ્રમાણે સમજવું,
66
"
61
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
'भगवतीस्टे प्रभुः, 'एव महाकायस्सवि' एवं पूर्वोक्तरीत्या महाकायस्यापि चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः इत्यादिकं सर्वमूहनीयम् । स्थविरा : पृच्छन्ति-'गीयरइस्स णं भंते । पुन्छा' हे भदन्त ! गीतरतेश्च खलु कति अग्रमहिष्यः मज्ञप्ताः ? भगवानाह-'अज्जो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे आर्याः! गीतरतेः चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-सुघोसा १, विमला२, सुस्सरा ३, सरम्सई ४, तद्यथा-सुधोपा १, विमला २, मुस्वरा ३, सरस्वती ४, च 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए, सेसंतं चेव' तत्र खलु चतसृषु मध्ये एकैकस्या देव्याः अग्रमहिष्याः एकैकं देवीसहस्रं परिवारः के जैसा जानना चाहिये । तथाच-एक एक देवी अपनी विकुर्वणा शक्ति से अपने देवी परिवार के अतिरिक्त और भी १-१ हजार देवी परिवार को निष्पादित कर सकती है। 'एवं महाकायस्स वि' इसी प्रकार से महाकाय के सबंध में भी "उसकी चार अग्रमहिषियां हैं" इत्यादि सय कथन जानना चाहिये । अब स्थविर ऐसा पूछते हैं-'गीयरइस्सणं भंते! पुच्छा' हे भदन्त! गीतरति के कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयो ! गीतरति के चोर अग्रमहिषियां कही गई हैं । 'तं जहां' जो इस प्रकार से हैं-'सुघोषा १, विमला २, सुस्सरा ३, सरस्सई ४' सुघोषा १, विमला २, सुस्वरा ३, और सरस्वती ४ 'तत्थ णं एगमेगा देवीए, सेसं तं चेव' इनमें से एक एक अग्रमहिषी का देवीपरिवार एक २ हजार का कहा गया है। बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त रीति के अनुसार " एव महाकायस्स वि" मेरी प्रमाणे मायने ५ यार मअमहिषीया छे. તેને અનુલક્ષીને બાકીનું સમસ્ત કથન આગળના કથન અનુસાર સમજવું.
स्थविशनी प्रश्न-" गीयरइस्स ण, भंते ! पुच्छा" उगवन्! गीत. રતિને કેટલી અગ્રમહિષીએ કહી છે?
भावी२ प्रभुन। उत्त२-" अज्जो! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णताओ" उ माया । गीतरतिन या२ महिषास। ४ी छ. " तजहा" तमना नाम नाये प्रभारी छ-" सुघोसा, विमला, सुस्सरा, सरस्मई" (1) सुधेषा, (२) विभसा, (3) भुस्व। मन (४) २२२वती. “ तत्थण एगमेगाए देवीए, सेसं तचेव" ते પ્રત્યેક અગ્રમહિને એક એક હજાર દેવીઓને પરિવાર કહ્યો છે. माडीनु समस्त ४थन पडता ४ प्रभानु सभा “एव गीयजसस्स वि " मे प्रा२नु थन गीतयशन परिवार माहिना
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० १०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामप्रमहिषीनिरूपणम् १८५ प्रज्ञप्ता :, शेषं तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैवारसेयम् । 'एवं गीयजसरस वि' एवंपूर्वोक्तरीत्यैव गीतयशमोऽपि चतस्त्र अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः शेषं कालबदबसे यम्इत्याह- 'सव्वे सि एण्मि जहा कालरस' सर्वेषाम् एतेषाम् पूर्वोक्तानां किन्नरकिम्पुरुषादीनां वक्तव्यता यथा कालस्योक्ता तथा वोध्या, 'नवरं सरिसनामियाओ रायहाणीओ, सीहासणाणि य सेसं तं चेव' नवरं-विशेषरतु-सदशनामिहाराज धान्यः, सिंहासनानिच सदशनामकानि अवसेथानि, शेषं तदेव-पूर्वोक्तदेव बोध्यम् । स्थविगः पृच्छन्ति-'चंदरून गं भंते ! जोइमिदस्स जोइसरण्णा पुच्छा' हे भदन्त ! चन्द्रस्य खलु ज्यौतिषेन्द्रस्य ज्योतिपिकराजस्य कति अग्रमहिष्य : प्रलप्ता : ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अन्जो चत्तारि अग्गम हिसीओ पण्णतामो, हे आर्याः। चन्द्रस्य चतस्रः अग्रहिष्यः प्रज्ञप्ता', ही समझना चाहिये 'एवं गीयजमस्स वि' पूर्वोक्त पनि के अनुसार ही गीतयश के भी चार अग्रमाहिषियां कही गई हैं. इसके आगे का कथन काल के जैसा जानना चाहिये. यही बात 'लवेसिं एएसि जही कालस्स' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है अर्थात् किन्नर किंपुरुष आदि की वक्तव्यता कोल की वक्तव्यता जैसी प्रकट की गई है। 'नवरं सरिसनामियाओ, रायहाणीओ, सीहासणाणि य सेसं तचेव' इन सब की राजधानियां और सिंहासन जैसे इनके नाम हैं उसी के अल. सार हैं। बाकी का और मय कथन पूर्वोक्त जैसा ही है। अन्य स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'चंदस्स णं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरणो पुच्छा' हे भदन्त ! ज्योतिष्कों के इन्द्र और ज्योतिष्कों के राजो चन्द्र के कितनी अग्रहिषियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'अजो चत्तारि अग्गम हिसीओ पण्णताओ' हे आयो । ज्योतिषकों के વિષયમાં પણ સમજવું એટલે કે તેને પણ ચાર અમહિષીઓ છે, ઈત્યાદિ. ४थन पूरित पद्धति अनुसार सभा मे पात सूत्रारे “सव्वेसि एएसिं जहा कालस" मा सूपा द्वारा ४८ ४री छे. मा ४थननु तात्पर्य से छ કે કિપુરુષથી લઈને ગીતયશ પર્યન્તના ઇન્દ્રોની વક્તવ્યતા કાલેદ્રની વક્તવ્યતા अनुसार समावी. " नवर' सरिसनामियाओ रायहाणीओ, सीहामणाणि य सेस तचेव" ते मयां छन्द्रोनो नाम प्रमाणे ० तेभनी ४धानीमा मन तमना સિંહાસનનાં નામ સમજવા બાકીનું સમરત કથન પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે સમજવું. હવે સ્થવિ તિશ્કેન્દ્રો વિષે નીચે પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે"चंदस्स णं भंते । जोइसिंदस्स जोइसरण्णो पुच्छा" है भगवन ? योतिष દેના ઈન્દ્ર, જતિષ્કરાજ ચંદ્રને કેટલી અઝમહિષીએ છે? મહાવીર પ્રભુનો
भ० २४
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'तंजहा-चंदप्पभा १, दोसिणाभा २, अचिमाली ३. पभंकरा ४,' तयथा-चन्द्रप्रभा १, ज्योत्स्नाभा २, अचिर्माली ३, प्रभाग ४ च, ‘एवं जहा जीवामिगमे जोइमिय उढेसए तहेव' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा जीवाभिगमे तृतीयमतिपत्तौ ज्योतिषिकोद्देश के प्रतिपादित तथैवा-त्रापि प्रतिपत्तव्यम् , तथाचोक्तं जीवाभिगमे-'तत्थणं एगमेगाए देवीए चत्तारि चत्तारि देवीसाहस्सीभो परिवारो पण्णत्तो, पहणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाई चनारि चत्वारि देवीसहस्साई परिवार विउन्धित्तर, एवामेन सपुधाव रेणं सोलस देवीसाहसीओ पण्णत्ताओ' ति 'तत्र खलु एकैकस्या देव्याश्चत्वारि चत्वारि देवीसहस्त्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, प्रभुः खलु ताभ्यः एकैका देवी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारं विकुर्षितुम् । इन्द्र और ज्योतिष्कों के राजा चन्द्र के चार अग्रनहिपियां कही गई है। 'त जहा' जो इस प्रकार से हैं-'चंदप्पा , दोसिणाभा, अचिमाली, पभंकरो' चन्द्रप्रभा १, ज्योत्स्ना २, अचिौली ३, और प्रभंकरा ४, 'एवं जहा जीवाभिगमे जोइलिय उद्देसए नहेब' यहां जैसा जीवाभिगमसूत्र में तृतीयप्रतिपत्ति में ज्योतिषिक उद्देशक में कहा गया है वैसा ही कहना चाहिये. वहां ऐसा कहा गया है-'तत्य णं एगोगाए देवीए चत्तारि चत्तारि देविलाइस्लीओ परिवारोपण्णत्तो, एहणं ताओं एगमेगा देवी अन्ना चत्तारि चत्तारि देवीसहस्साई परिधारं विउवित्सए, एवामेव सपुब्धावरेणं सोलसदेवी साहस्सीओ पण्णत्ताओ' इनमें से एक एक देवी का परिवार चार चार हजार देवियों का कहा गया है. इसके अतिरिक्त ये चारों ही देवियां अपनी २ विकुर्वणा शक्ति के द्वारा इस परिवार के सिवाय अन्य और भी चार २ हजार देवियों को उत्पन्न उत्तर- "अज्जो। चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" ७ मा ! ज्योतिन्द्र यन्द्र२ ॥२ समलिषीमे। ही छ. ‘तजहा" तनां नाम नीचे प्रमाणे छे-“ चंदप्पभा, दोसिणाभा, अच्चिमाली, पभंकरा" (१) यन्द्रप्रसा, (२) स्यारनामा, (3) माथिली भने (४) २१. “ एवं जहा जीवभिगमे जोइसियउद्देसए तहेव” नियम सूचना यातिषि: देशाम. ह्या પ્રમાણેનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ ત્યા આ વિષયને અનુલક્ષીને या प्रमाणे ४यु छ- " तत्थणं एगमेगाए देवीए चत्तारि चत्तारि देवीसाहस्सीओ परिवारो पण्णत्तो, ण्हूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाइं चत्तारि बचारि देवीसहस्साई परिवार विउवित्तए, एवामेव सपुवावरेणं सोलस देवी साहस्सीओ पण्णत्ताओ" તે પ્રત્યેક અગ્રમહિષીને ચાર ચાર હજાર દેવીઓને પરિવાર કહ્યો છે. વળી તે પ્રત્યેક અમહિષી તપતાની વિટુર્વણું શક્તિવડે ૨૦૦૦-૪૦૦૦ અન્ય
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका १०० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १८७ एवमेव सपूर्वापरेण पोडशदेवीसहस्त्राणि प्रज्ञतानि, इति । अन्यत् पूर्वोक्तवदेव बोध्यम् । 'सूरस्स वि सूरप्पमा १, आयराभा २, अच्चिमाली ३, पभेकरा ४,' सूर्यस्यापि चतन्त्रः अग्रमहिष्मः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मूर्यप्रभा १, आतपाभा २, अर्चिमौली ३, प्रभाकरा ४,' सेसं तंत्र, जाव णो वेवणं मेहुणवत्तिय' शेष तदेवपूर्वोक्तवदेव बोध्यम् यावत्-तत्र खलु एकैकस्याः देव्याः चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, नाभ्यश्च एकैका देवी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारं विकुर्वितम् प्रभुः, एवमेव सपूर्वापरेण पोडश देवीसहस्राणि प्रज्ञप्तानि। तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यने, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्यैवावसे यश् यावत्-नो चैव खलु मैथुनमत्ययिकम् । स्थविराः पृच्छन्ति-'इगालस्म णं भंते ! महग्गहस्स कर सकती हैं. इस प्रकार इसका सब देवी परिवार १६ हजार का होतो है 'सूरस्त वि सूरप्पभा, आयवाभा, अचिमाली, पभंकरा' सूर्य की भी 'सूर्यप्रभा १ आसपाला २, अबिर्माली ३ और संकरा ४' ये चार अग्रमहिषियां कही गई हैं । 'सेसंत चेव जाब णोचेवणं मेहुणवत्तियं' बाकी का और लब इस विषय का कथन पहिले जैसा ही है-यावत् एक २ देवी को परिवार चोर २ हजार देवियों का है. इसके अतिरिक्त वे प्रत्येक अपनी २ विकुर्वणा शक्ति द्वारा अन्य और भी चार २ हजार देधियों की भित्ति कर सकती हैं। इस प्रकार से इसका सब कुल देवी परिवार १६ हजार का होता है इसका नाम सूर्यका त्रुटिक वर्ग कहा गया है. इत्यादि सब इस विषय सषधी वक्तव्यता पूर्नमें जैसी कही गई દેવીઓનું નિર્માણ કરવાને પણ સમર્થ હોય છે. આ રીતે ચન્દ્રને કુલ ૧૬૦૦૦ દેવીએ ને પરિવાર થાય છે.
“सूरस्स वि सूरप्पभा, आयवाभा, अच्चिसाली, पभैकरा" सूयने ५५ मा यार ममडिया में। छ.-(१) सूर्य प्रसा, (२) मातामा, (5) मर्थिती मन (४) प्रल'!. " सेसं ते चेव, जाव णो चेव णं मेहुणवत्तिय " माडीनु સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવું જેમ કે-સૂર્યની પ્રત્યેક અગ્ર મહિષીને ચાર ચાર હજાર દેવીઓને પારવાર છે વળી તે પ્રત્યેક અમહિષી પિતાની વિક્ર્વણ શકિત વડે બીજા ચાર ચાર હજાર દેવીઓના પરિવારનું નિર્માણ કરી શકે છે આ રીતે સૂર્યને ૧૬૦૦૦ દેવીઓને પરિવાર થાય છે. તે પરિવારને સૂર્યનું શુટિક કહે છે. તે પિતાની સભામાં મિથુન સંબંધી ભેગો ભેગવી શકવાને સમર્થ નથી,” આ કથન પર્યતનું સમસ્ત કથન ‘ચમરેન્દ્રના પૂર્વોક્ત કથન અનુસ ૨ સમજવું.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र कइ अग्गमहिसोओ पुच्छा' हे भदन्त ! अङ्गारस्य-मङ्गलस्य खलु महाग्रहस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह-' अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः । अङ्गारस्य महाग्रहस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा विजया १, वेजयंती २, जयंती ३, अपराजिया ४,' तद्यथा-विजया १, वैजयन्ती२, जयन्ती ३, अपराजिता ४ च । 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं तंव जहा चंदस्स' तत्र खलु चतसृषु अनमहिषीषु एकैकस्याः देव्याः चततः देवीसाहरूयः परिचारः प्रज्ञप्तः, ताभ्योऽयमहिपीभ्यः एकैका अग्रमदिपी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवी सहस्राणि परिवार विकुर्वितुं प्रभुः, एवमेव सपूर्वापरेण पोडशदेवीसहस्राणि प्रज्ञहै-वैसी जाननी चाहिये. यावत् वह मैथुन मंबंधी भोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं है यहां तक।
अघ स्थविर प्रभु से ऐमा पूछते हैं-' इंगालरस णं भंते ! महग्गहस्ल कइ अग्गहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! महाग्रह जो अङ्गार-मंगल है उमकी कितनी अग्रमहिपियों कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो! चत्तारि अगमहिसीओ पाणतोओ' हे आर्यों ! महाग्रह मंगल की चार पट्टरानियां कही गई हैं। 'त जहा' जो इस प्रकार से हैं-'विजया, वेजयंती, जयंती, अपराजिया' विजया १, वैजयन्ती २, जयन्ती ३, अपराजिता. 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए सेसं त चेव जहा चदस्स' इनमें से एक २ देवी का देवी परिवार चार २ हजार का कहा गया है तथा इनमें प्रत्येक में ऐसी शक्ति है जो वे उस शक्ति के द्वारा इल अपने परिवार के अतिरिक्त अन्य और भी ४-४ हजार देवी परिवार की विकुर्वणा कर सकती हैं। इस प्रकार से मंगल महाग्रह का देवी परिवार कुल १६ हजार का है। यह इसका
वे स्थविर भगवतो मग विधे नायना प्रश्न पूछे छ- " इंगालस्स णं भंते । महग्गहस्स कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ?" उ मन्! मा२ (म) नामनी रे मला छे, तेने दी पट्टएगो डी छ ?
मडावीर प्रभुना उत्तर- "अज्जो चत्तारि अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" माय ! महायड भने या२ पहेलियो ४४ी छे. “जहा" तभनां नाम नीचे प्रमाणे छ-" विजया, वेजयंती, जयंती. अपराजिया” (१) विल्या, (२)
जयन्ती, (3) यन्ती मने (४) अपलिता. " तत्वणं एगमेगाए देवीए, सेसं तंचेव जहा चंदस्स" ते प्रत्ये: वीना यार या२ डलर वामाना परिवार છે, અને તે પ્રત્યેક દેવી પિતપોતાની વૈક્રિય શક્તિ વડે બીજી ચાર ચાર હજાર દેવીઓના પરિવાની વિકૃર્વ કરી શકે છે. આ રીતે મહાગ્રહ મંગળને દેવીપરિવાર ૧૬૦૦૦ને થાય છે. તે પરિવારને તેનું ત્રુટિક કહે છે. તેના વિષે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्र महिषों निरूपणम् १८५ प्तानि तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग उच्यते, इत्यादि शेषं तदेव - पूर्वोक्त्रदेव यथा चन्द्रस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम्, 'नदर' इंगाल डेंसर विमाणे इंगालगंसि सीहासणंसि, से तंचेव' नवरम् - विशेषस्तु - अङ्गारावतंस के विमाने, अङ्गारके सिंहासने इति वक्तव्यम्, शेषं तदेव पूर्वोक्त चन्द्रप्रकरणचदेव स्वयमूहनीयम् ' एवं जाव वियागस्स वि, एवं अट्ठासीतीएवि महाग्रहाणं भाणियन्त्रं जात्र भावके उस्स' एवं - पूर्वोक्तरीत्या यावत् - विकालकस्यापि महागहस्य चतस्रः अगमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तत्र खलु एकैकस्या अग्रमहिष्यः चतस्रः चतस्रो देवी साहरूयः परिवारः प्रज्ञप्तः ताभ्यः एकैका अग्रमहिषी अन्यानि चत्वारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारं विकुर्वितुं प्रभुः इत्यादि चन्द्रप्रकरणोक्तवदेव ऊहनीयम् । एवं रीत्याऽशीतेरपि महाग्रहाणाम् अङ्गारक-विकालकत्रुटिक है। बाकी का इसका और सब कथन चन्द्र के परिवार जैसा किया गया है, 'नवरं इंगालवर्डेसए विभाणे इंगालगंसि सीहासणंसि, सेसं तं चेव' इसका जो विमान है उसका नाम अंगारावत सक है और सिंहासन का नाम अङ्गारक है । अवशिष्ट कथन चन्द्र प्रकरण के समान है । 'एवं जाव वियालगस्स वि, एवं अट्ठासीतीए वि महग्गहाणं भणियव्वं जाव भाव उस्स' इसी प्रकार का कथन विकाल महाग्रह का है. अर्थात् इस विकाल महाग्रह की चार पट्टरानियां हैं- इसमें एक एक पट्टरानी का देवी परिवार चार २ हजार का है. तथा इनमें से एक एक पहरानी ऐसी शक्तिवाली है जो वह इस परिवार के अतिरिक्त और भी चार २ हजार देवी परिवार की विकुर्वणा कर सकती है । इत्यादि सब कथन चन्द्र प्रकरण में कहे हुए कथन की तरह जानना चाहिये. इसी तरह का
ખાકીનું સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવુ. " नवरं इंगाल डेसए विमाणे इंगालगंसि सीहासणसि, सेसं तंचेव " परन्तु यन्द्रना उथन उरतां મગળમાં આટલી જ વિશેષતા છે-મહાગ્રહ મ*ગળના વિમાનનું નામ અંગારા વત...સક છે, અને સિંહાસનનું નામ અંગારક છે. ખાકીનું સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન મુજખ સમજવાનુ છે,
" एवं जाव वियालगस्छ वि, एवं अट्ठासीतीए वि महगगहाणं भाणियचे जात्र भावकेउ स " सेन अाउनु विहास महाथहेतु पशु उथन समन्न्वुः એટલે કે વિકાલ મહુગ્રહને પણ ચાર પટ્ટદેવિચે છે. તે દરેક પટ્ટવિયાના ચાર ચાર હજાર દેવીઓના પિરવાર છે, અને તે પ્રત્યેક પટ્ટરાણી મીજી ચાર ચાર હજાર દેવીઓનુ પેાતાની વૈક્રિય શક્તિવર્ડ નિર્માણ કરી શકે છે. ત્રિકાલ મહાગ્રહ વિષેનુ' ખાકીતુ સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવુ‘,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
भगवतीसूत्रे लेोहिताक्ष-शनैश्चराऽघुनिक-याधुनिक-कण-कण-कण कणक-कणवितानकफणसन्तानकादीनां भारकेतुपर्यन्तानां सूर्यप्रज्ञप्तिमोक्तानाम् अग्नहिप्यादिकं भणितव्यम् अतएव प्रोक्तम् 'जाव भावके उस्स' यावद् भाव केतोरिति । 'नवरं वडें मगा सीहासणाणि य सरिसनामगाणि, सेसं तं चेव' नवरं विशेपस्तु-अवतं. सकाः विमानावतंसकाः सिंहासनानि च सदृशनामकानि अवसे यानि, शेषं तदेव चन्द्रप्रकरणोक्तादेव अबसेयम् । स्थविराः पृच्छन्ति- 'सक्कस्स णं भंते ! देविंदस्स, देवरण्णा पुच्छा' हे भदन्त ! शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य कति अग्रमहिन्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह-'अज्जो! अट्ट अग्गम हिमीभो पण्णताओ' हे आर्याः ! शक्ररय अष्टौ अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तंजहा-पउमा १, सिवा२, कथन अट्ठासी महाग्रहों की - अंगारक, विकालक, लोहिनाक्ष, शनैश्वर, आधुनिक, प्राधुनिक, कण, कणक, कणकणक, कवितालक आदि भावकेतुतक के ग्रहोंकी-जो कि सूर्यप्रज्ञप्ति में कहे हुए हैं अग्रपहिवी आदि का जानना चाहिये। इस्ली यातको कहने के लिये 'जाव भावरेउस्स, कहा गया है । 'नवरं बडेंसगा सीहासणाणि य, सरिम नामगाणि, सेसं तं चेच' इनके विमानावतंसक, एवं सिंहासन ये सब जसे इनके नाम हैं उसी नाम के हैं। बाकी का और सब कधन चन्द्र प्रकरण में कहे हुए अनुसार है । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सकस ण भंते ! देविंदस्स देवरगणो पुच्छा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र की कितनी पट्टरानियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अज्जो! अट्ठ अग्गमहिसोओ पण्णताओ' हे आवों । देवेन्द्र देवराज शक्र की " जाव भावके उच" मा सूain द्वा२सूबारे मे पात ५४८ ४३॥ छ । पाश्रीन A1२४, विses, aडिताक्ष, शनैश्वर, माधुनि, आधुनि, ४, કણક, કણકણક, કવિતાનક આદિ ભાવકેતુ પર્વતના ૮૮ ગ્રહોની વકતવ્યતા પણ આ પ્રમાણે જ સમજવી આ બધાં ગ્રહોને પણ ચાર, ચાર અમહિ. ષીઓ છે, ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન ચન્દ્રના કથન પ્રમાણે સમજવું આ બધાં अडानी विशेष पतव्यता सूर्य प्रतिमा मावामा मावस छ "नवर वडे लगा खीहासणाणि य सरिसनामगाणि, सेसं तंचेव" यन्द्रनाथन २० मा મહાના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા કડી છે કે આ દરેક ગ્રહના નામ પ્રમાણે જ તેમના વિમાનાવતં સકેના અને સિહાસનોનાં નામ સમજવા જોઈએ
स्थविशना प्रश्न-" सकस्य णं भंते ! देविंदस्व देवरपणो पुच्छा" 1વન ! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકને કેટલી અગ્રમહિષીએ કહી છે?
महावीर प्रभुने। उत्तर-“ अज्जो ! अदु अगमहिसीओ पण्णत्ताओ"
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १९१ सेया ३, अंजू ४, अमला ५, अच्छरा ६, नवमिया ७ राहिणी ८ तद्यथा-पद्मा१, शिवा २, श्वेता ३, अतः ४, अमला ५ अप्सरा ६, नवमिका ७, रोहिणी ८ च 'तत्थणं एगमेगाए देवीए सेलम सेालस देवीसहस्सा परिवारा पण्णत्तो' तत्र खलु अष्टसु अग्राहिपीषु मध्ये एकैकस्याः देयाः षोडश षोडश देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्ता, 'पभ्रूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नाई सेोलस सेलम देवी सहरसं परियारं विउवित्तए' प्रभुः समर्था खल ताभ्योऽष्टभ्योऽयमहिपीभ्यः एकैका देवी, अन्यानि षोडश पाडश देवी सहस्राणि परिवार विकुर्वितुम्, 'एवमेव सपुब्दावरेणं अट्ठावीसुत्तर देवीसयसहरसं परियारो, सेत्तं तुडिए एवमेवोक्तरीत्या सपूर्वापरेण पौर्वापर्येण अष्टाविंशत्युत्तर देवीशतसहस्रम्-अष्टाविंशतिसहस्राधिकैकर क्षं देवीरूपः परिवारः । तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः । स्थविराः पृच्छन्ति- 'पभूणं भंते ! सक्के देविंदे देवराया, सोहम्मे कप्पे, सोहम्मबडें सए विमाणे, सभाए सुहग्माए, आठ अग्रमहषियां कही गई हैं 'तजहा' जो इस प्रकार से हैं-'पउमा १, सिवा २, सेया ३, अंजू४, अमला ५, अच्छरा ६, नमिया ७, रोहिणी ८, पद्मा १, शिवा २, श्वेता ३, अंजु ४, अमला ५, अप्सरा ६, नवमिका ७, और रोहिणी ८ 'तत्य गं एगोगाए देवीए लोलस सोलस देवीसहस्सा परिवारोपण्णताओ' इनमें से एक एक देव का देवी परिवार १६-१६ हजार को कहा गया है। 'पभूणं ताओ एगमेगादेवी सेोलस सोलस देवीसहस्स परियारं विउवित्तए' इन आठ पट्टरानियों में एक २ पट्टरानी सोलह २ हजार का और दूसरा देवी परिवार निष्पन्न कर सकती है। 'एचामेव सपुत्वावरेणं अट्ठावीसुत्तर देवीसयसहस्सं परियारो, सेत्तं तुडिए' इस प्रकार शक्र का देवी परिवार एक लाख २८ हजार का है । यह इसका त्रुटिक-वर्ग है। अब स्थविर प्रभु से पूछते हैं-'पभूणं भंते! सके देविंदे देवराया, सेोहम्मे कप्पे लोहम्भवडेंसए विमाणे, है साथ। हेवेन्द्र, वरान श3 मा समडिपीमा ही छ. "तजहा" तमनां नाम नाय प्रमाणे छे-“पउमा, सिवा, सेया, अंजू, अमला, अच्छरा, नव मिया, रोहिणी," (१) ५५१, (२) शिवा, (3) वेता, (४) २५, (५) ममता, ९) मस२१, (७) नवभिन मन (८) बि. "तत्थण एगमेगाए देवीए सोलस सोलस देवीसहस्मा परिवारो पण्णत्तो" ते प्रत्ये मनमहिषीनी सण सोण २ हवामाना परिवार ह्यो छे. "पभूणं ताओ एगमेगा देवो अन्नाई सोलस सोलम देवीसहस्स परियार विउव्वित्तए" मन તે પ્રત્યેક પટ્ટરાણી પિતપતાની વિદુર્વણા શક્તિ વડે બીજી ૧૬-૧૬ હજાર हवामानु निर्माय 30 श छे. “ एवामेव सपुव्वावरेणं अट्ठावीसुत्तर देवोसयसहस्स परियारो, से तं तुहिए" मा शत शहना हेवीपरिवार १२८००० ने। छे. तने श त्रुटि ४३ छे.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
भगवतीस्त्र सकसि सीहासणंसि, तुडिएणं मद्धि सेसं जहा चमरस्स' हे भदन्त ! प्रभुःसमर्थः खलु किं शक्रो देवेन्द्रो देवराजः, मौधर्मे कल्पे, सौधर्मावतमके विमाने, सभायां सुधर्मायां, शके सिंहासने त्रुटिकेन सार्द्ध दिव्यान भोगभोगान् भुञ्जाना विर्तम ? भगवानाह-शेपंयथा चमरस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् नवरं परियारो जहा मोउद्दे गए नवरं चमरापेक्षरा शक्रस्य वक्तव्यतायां विशेषस्तु केवलं परिवारोऽबसेयः स च शक्रपरिवारा यथा मोकादेशके तृतीयशतकस्य प्रथमो. दशके प्रतिपादितस्तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यः । स्थविराः पृच्छन्ति-'सकस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरण्णो सोमस्स महाणो कइ अग्गम हिमीओ ? पुन्छा' भदन्त । सभाए सुहम्माए, सरति सीतासण सि, तुडिएण सद्धिं सेसं जहा चमरस्य' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवगज शक सौधर्मकल्प में सौधर्मावतं. सक विमान में बैठकर सुधर्माम्भा के बीच क्या अपने पूर्वोत त्रुटिक के साथ भोग भोग सकता है ? इलके उत्तर में प्रश्न कहते हैं-हे आर्यो ! जैमा पहिले चमर के संबंध में कहा गया है वैसा ही थाकी का कथन यहां पर जानना चाहिये. अर्थात् सुधर्मा सभामें भोग नहीं भोग सकता है 'नवरं परियारो जहा मोउद्देसए । परन्तु चमरकी वक्तव्यता की अपेक्षा शक्र की वक्तव्यता में परिवार को लेकर अंतर आता है शक्र का परिवार तृतीय शतक के प्रथम उद्देशकमें जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर समझना चाहिये। अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सकस्ल णं भते ! देविंदस्म देवर णो सोमरस महारणो
स्थविशन प्रश्न-" पभूणं भंते । सक्के देविंदे देवराया, सोहम्मे कप्पे, सोहम्मव.सए विमाणे, सभाए सुहम्माए, सकसि सीहासणंसि तुडिएणं सद्धिं, सेसं जहा चमरस्स" 3 मावान् ! हेवेन्द्र, १२२८ २४, सौध८५मा, सौधर्माવતંસક વિમાનની સુધર્મા સભામાં પિતાના શક્ર નામના સિંહાસન પર વિરાજમાન થઈને પોતાના ત્રુટિકની (૧૨૮૦૦૦ દેવીઓના પરિવારની) સાથે ભેગો ભોગવી શકે છે ખરો ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે આ ! ચમરના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ उत्त२ मा पY समवे. “नवर परियारो जहा मोउद्देसए " ५२न्तु यमः ૨ના પરિવાર કરતાં શકના પરિવારમાં જે વિશેષતા છે, તે ત્રીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવી. (મોકા નગરીમાં આ ઉદેશાની પ્રરૂપણ થઈ હતી, તેથી આ ઉદ્દેશાને મકાઉદ્દેશક પણ કહે છે.) __स्थविशन। प्रश्न-“ सकस णं भंते ! देविंदरस देवरण्णा सोमस्स महारष्णो
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १९३ शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य लोकपालानां मध्ये सोमस्य महाराजस्य लोकपालस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्याः शक्रलेाकपालसेामस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा - रोहिणी १ मदणा २ चित्ता ३, सोमा ४, तद्यथारोहिणी १, मदना २ चित्रा ३, सोमा ४, । ' तत्थणं एगमेगाए देवीए० सेसंजहा चमरलोगपालाणं' तत्र खलु चतसृषु अग्रमहिषीषु एकैकस्या देव्याः एकैक देवी सहस्रं परिवारः प्रज्ञप्तः, शेषं यथा चमरलेाकपालानां प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, तथा च ताभ्यश्चतसृभ्योऽग्रमहिषीभ्यः एकैका अग्रमहिषी अन्यत् एकैकं देवीसहस्र परिवारं विकुर्वितुं प्रभुः, एवमेवोक्तरीत्या सपूर्वापरेण चत्वारि देवी सहस्राणि परिवारः, तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग इत्यादिकं स्वयम्hs अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओं' हे भदन्त । देवेन्द्र देवराज शक्र के सोम लोकपाल की कितनी पट्टदेवियां कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अजो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओं' हे आर्यो ! शक्र के लोकपाल सोम की चार पट्टदेवियां कही गई हैं । 'त' जहां' जो इस प्रकार से हैं - ' रोहिणी, मदणा, चित्ता, सोमा' रोहिणी, मदना, चित्रा और सोमा 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए० सेसं जहा चमरस्स लोगपालाणं' इनमें से एक एक देवी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। बाकी का और सब कथन चमर के लोकपालों के जैसा यहाँ पर लगा लेना चाहिये । इस प्रकार से इन चार अग्रमहिषियों में से प्रत्येक अयमहिषी में ऐसी शक्ति है कि यदि वे चाहे तो इनके अतिरिक्त और भी १-१ हजार देवी परिवार की विकुर्वणा कर सकती है । कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ" हे भगवन् ! देवेन्द्र, देवरान शहना सो उपास સેામ મહારાજને કેટલી અગમહિષીએ કહી છે ?
महावीर प्रसुना उत्तर- " अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ " હું આÜ! શકના લેાકપાલ સામ મહારાજને ચાર અથમહિષીએ કહી છે. " तंजहा " तेभनां नाम या प्रमाणे छे -“ रोहिणी, मदणा, चित्ता, सोमा " (१) रोहिणी, (२) भहना, (3) चित्रा अने (४) सोभा. “ तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा चमरस्त लोगपालाणं " यभरना सोयासनी अश्रमद्विषीमानी જેમ સામ લેાકપાલની અગ્રમહિષીઓના એક એક હજાર દેવીઓના પરિવાર કહ્યો છે. તે પ્રત્યેક અથમહિષી પેતપેાતાની વૈકિય શક્તિ વડે ખીજી એક એક હજાર દેવીઓનુ નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે શકના લેાકપાલ સેક્રમના
भ० २५
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
भगवती सूत्रे
हनीयम् | नवरं सयंपर्भे विमाणे, समाए सुहम्माए, से मंसि सीहासणंसि, सेसं तं चेत्र' नवरं - विशेषस्तु स्वयंभे विमाने, सभायां सुधर्मायां, सोमे सिंहासने इति वक्तव्यम्, शेषं तदेव चमरलोकपालवदेवाच सेयम्, 'एवं जाव वेसमणस्स, नवरं विमाणाई जहा तइयसए' एवम् उक्तरीत्या यावत् - यमस्य वरुणस्य, वैश्रवणस्यच अवशिष्टस्य शक्रलेाकपालत्रयस्यापि एकैकस्य चतस्रः चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, शेषं सर्वं चमरलेाकपालत्रयवदेवाव से यम्, नवरं - विशेषस्तु तेषां विमानानि यथा तृतीयशतके प्रथमे | देश के प्रतिपादितानि तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यानि तत्र सोमस्य स्वयंप्रभं विमानं प्रोक्तमेव शेषाणां त्रयाणां यमवरुणवैश्रवणानां इस प्रकार साम लोकपाल का देवी परिवार कुल चार हजार का है। यह इसका त्रुटिक है । इत्यादि और सब कथन अपने आप जान लेना चाहिये । 'नवरं सयंपभे विमाणे सभोए सुहम्माए सोमंसि सीहास -
सि, सेसं तं चेव' चमर लोकपाल की अपेक्षा इस लोकपाल के प्रकरण में ऐसा कथन करना चाहिये कि इसका विमान स्वयंप्रभ है उसमें सुधर्मा नामकी एक सभा है और उस सभा में सोम नामका इसका सिंहासन है । बाकी का और सब कथन चमर लोकपाल के जैसा समझ लेना चाहिये । ' एवं जाव वेसमणस्स, नवरं विमाणाई जहा तहयसए' इसी प्रकार का कथन यावत्-यम, वरुण, और वैश्रमण-इन अवशिष्ट तीन इन्द्रके लोकपालों के विषय में भी जानना चाहिये - अर्थात् इनमें एक २ लोकपाल की चार चार पट्टदेवियां है । इत्यादि और सब इनके विषय का कथन चमर लोकपाल त्र्य की तरह समझ लेना चाहिये ।
૪૦૦૦ દૈવીએના પિરવાર છે. તેને સેામલેાકપાલતુ' ત્રુટિક કહે છે. બાકીનુ समस्त प्रथन यभरना सोयासना उथन अनुसार समन्वु "नवर" परन्तु ते ¥थन १२तां या उथनमा भेटली विशेषता छे ! "सयंपभे विमाणे, सभाए सुम्माए, सोमंसि सीहासणंसि, सेसं तं चेव " शकुना सोम्यास सोमभडाराજના વિમાનનું નામ સ્વયંપ્રભ વિમાન છે, તેમની સભાનું નામ સુધર્મો સભા છે અને સિંહાસનનુ' નામ સેામ સિંહાસન છે. ખાકીનુ સમસ્ત કથન ચમરના લેાકપાલાના કથન પ્રમાણે જ સમજવું'.
""
एवं जाव वेसमणस्स, नवर विमाणाई जहा तइयसए" ४ प्रहारनु કથન યમ, વરુણ અને વૈશ્રવણુ નામના ખાકીના ત્રણ લેાકપાલે વિષે પશુ સમજવુ. એટલે કે તે દરેક લેાકપાલને પણ ચાર ચાર પટ્ટદેવીએ છે અને તે પ્રત્યેક પટ્ટદેવીના ૧૦૦૦-૧૦૦૦ ના દેવીપરિવાર છે, ઇત્યાદિ કથન ચમના લેકપાલાના કથન પ્રમાણે સમજવું. પરન્તુ આ કથનમાં વિમાનેાના
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०४ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १९५ त्रीणि विमानानि क्रमेग-वशिष्ठ स्वयंजलं बल्गु, इतिनामकानि सन्तीति । स्थविराः पृच्छन्ति 'ईसाणस्स णं भंते ! पुच्छा, हे भदन्त ! ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य कति अपमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगानाह- 'अज्जो ! अट्ठ अग्गमंहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयोः ! ईशानस्य अष्टौ अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता, 'तंजहा-कण्हा १, कण्हराई २, रामा ३, रामरक्खिया ४, चमू ५. वमुगुत्ता ६, वसुमित्ता ७ वसुंधरा ८, तद्यथा-कृष्णा १, कृष्णराजिः २ रामा ३, रामरक्षिता ४, वसूः ५, वसगुप्ता ३ वसुमित्रा ७ वसुन्धरा-च, तत्थ णं. एगमेगाए 'देवीए सेसं जहा सकस्स' तत्र खेलु 'परन्तु उनके कथन की अपेक्षा इनके कथन में विमानों को लेकर विशेपता कही गई है सा जैसे ततीयशतक के प्रथम उद्देशक में विमान कहे जा चुके हैं उसी प्रकार से वे यहां पर भी कहना चाहिये। इनमें सेोम के विमान का नाम स्वयंप्रभ है यह तो कहा ही जा चुका है। यम के विमान का नाम वशिष्ठ है, वरुण के विमान का नाम स्वयंजल है और वैश्रमण के विमान का नाम वल्गु है। अब स्थदिर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ईसाणस्स णं भते ! पुच्छा' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज ईशान की कितनी अग्नमहिषियां हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजो । अठ्ठ अग्गहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आयो ! देवेन्द्र देवराज ईशान की आठ अग्रमहिषियां हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'कण्हो, कण्हराई, रामा, रामरक्खिया, वसु, वसुगुत्ता, वसुमित्ता, वसुंघरो' कृष्णा १, कृष्णराजि २, रामा ३, रामरक्षिता ४, वस्तु ५, वसुगुप्ता ६, वसुमित्रा७, और वसुन्धरा ८, 'तस्थ णं एगमेगाए देवीए सेसं जहा सक्कस्स' इन નામની અપેક્ષાએ જ વિશેષતા રહેલી છે, તે વિમાનેનાં નામ આ પ્રમાણે કહ્યાં છે. તેમનું સ્વયંપ્રભ વિમાન છે, યમનું વશિષ્ઠ વિમાન છે, વરુણનું સ્વય જલ વિમાન છે અને વૈશ્રવણનું વશું વિમાન છે.
स्थविज्ञान प्रश्न-"ईसाणस्स णं भंते ! पुच्छा" भगवन् । हेवेन्द्र દેવરાજ ઈશાનને કેટલી અગ્રમહિષીઓ કહી છે?
महावीर प्रसन। उत्तर- “अज्जो | अटू अगमहिसीओ पण्णत्ताओ" है माया। हेवेन्द्र, हे१२१ शनने मा8 महिषामो डी छे. "तजहा" तमना नाम नीय प्रमाणे छ- "कण्हा, कण्हराई, रामा, रामरक्खिया, वसू , वसुगुत्ता, वसुमित्ता, वसुंधरा,” (१) ४!, (२) ४२, (3) राभा (४) शभक्षिता, (५) वसू, (९) सुशुप्ता, (७) सुमित्रा, (८) वसुध। 'तत्थणं एगमेगाए देवीए, सेसं जहा सफरस" ते प्रत्ये महिषान। १६-६६
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
भगवती सूत्रे
अष्टसु अग्रमहिपोषु मध्ये एकैकस्याः देव्याः अग्रमहिष्याः पोडश पोडश देवी सहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः, शेषं यथा शक्रस्य प्रतिपादितं तथैव ईशानस्यापि प्रतिपत्तव्यम्, तथाच - ताभ्यः अष्टाग्रमहिपीभ्यः एकैका अग्रमहिपी अन्यानि पोडश षोडश देवी सहस्राणि परिवारं विकुर्वितुं प्रभुः, एवमेवोक्तरीत्या अष्टाविंशति सहस्राधिकक्ष देवी परिवार विकुर्वितुं प्रभुः तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्गः इत्यादि शक्रदेव बोध्यम् । स्थविरा: पृच्छन्ति- ' ईसाणस्स णं भंते । देविंदस्स सोमस्स महारण्णा कइ अग्गमहिसीओ ? पुच्छा' हे भदन्त ! ईशानस्य खल्ल देवेन्द्रस्य लोकपालानां मध्ये सेामस्य महाराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ' हे आर्याः ! आठ अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार १६, १६ हजार का है। अवशिष्ट कथन जैसा शक्र को किया गया है वैसा ईशान का भी जानना चाहिये । तथा इन आठ अग्रमहिपियों में से एक एक अग्रमहिषी का देवी परिवार सोलह २ हजार का कहा गया है इन आठ अग्रमहिषियों में प्रत्येक में ऐसी शक्ति है कि यदि वे चाहें तो अपनी उस विकुर्वणा शक्ति द्वारा अन्य और सोलह २ हजार देवी परिवार को उत्पन्न कर सकती हैं। इस प्रकार से एक लाख २८ हजार का देवी परिबार कहा गया है । यही इसका त्रुटिक है । इत्यादि सब कथन ईशान का भी शक्र की तरह जानना चाहिये । अब स्थविर प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'ईसाणस्स णं भते ! देविंदस्स सेामस्स महारण्णो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त । देवेन्द्र ईशान के जो लोकपाल सोम हैं उनकी अग्रमहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अज्जो ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे आर्यो ! ईशान
દેવીપરિવાર કહ્યો છે અને તે પ્રત્યેક અગ્રમહિષીમાં એવી શક્તિ રહેલી હાય છે કે જો તેઓ ધારે તા પાતપેાતાની વૈયિશક્તિ વડે ખીજી ૧-૧૬ હજાર દેવીઓનું નિર્માણ કરી શકે છે. આ રીતે ઈશાનેન્દ્રને ૧ લાખ ૨૮ હજાર દેવીઓના પિરવાર થાય છે, તે પરિવારને ઈશાનેન્દ્રનું ત્રુટ્રિક કહે છે. ઈશાનેન્દ્રના વિષયને અનુલક્ષીને ખાકીનું સમસ્ત કયન શકના પૂર્વોક્ત કથન અનુસાર સમજવું.
""
स्थविरानो प्रश्न- "ईसाणस्स णं भते ! देविंदस्स सोमस्स महारण्णो कइ महसीओ पण्णत्ताओ ? હે ભગવન્ ! દેવેન્દ્ર દેવર જ ઈશાનના લેાકપાલ સેામ મહારાજને કેટલી અગ્રમહિષીએ કહી છે? મહાવીર પ્રભુનેા ઉત્તર" अज्जो ! चत्तारि अग्गमहसीओ पण्णत्ताओ" हे मार्यो ! ईशानेन्द्रना बोम्यास
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०५ सू०२ चमरेन्द्रादीनामग्रमहिषीनिरूपणम् १९९७ ईशानलेाकपाल सेमिस्य चतस्रः अग्रमहिष्य प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-पुढवी १, रायी २, रयणी ३, विज्जू ४, तद्यथा-पृथिवी १, रात्री २, रजनी ३, विद्युत् ४, 'तत्यणं एगामेगाए देवीए, सेसं जहा सक्कस्स लेोगपालाणं' तत्र खलु चतसृषु अग्रहिपीपु मध्ये एककस्या देव्याः एकै देवीसहस्रं परिवार प्रज्ञप्तः, शेषं यथा शक्रस्य छोकपालानां विषये उक्तं तथैव वक्तव्यम् तथा च ताभ्योऽयमहिपीभ्यः एकैका अग्रमहीषी अन्यत् एकैकं देवी सहस्रं परिवार विकुक्तुिं प्रभुः, एक्मेवोक्तरीत्या चत्वारि देवी सहस्राणि परिवारा भवति तदेतत् त्रुटिकं नाम वर्ग:- समूहः उच्यते, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्यैवावसे यम्, 'एवं जाव वरुणस्स' एवम् उक्तरीत्यैव यावत्-यमस्य, वैश्रवणस्य, वरुणस्यच ईशानलोकपालत्रयस्यापि विज्ञेयम् । 'नवरं विमाणा जहा चउत्थसए, सेमं तं चे जाव, णा चेवणं मेहुण वत्तियं' नवर-विदेवेन्द्र के लोकपाल सोम की अग्रमहिषियां ४ कही गई हैं ? 'त जहा' जो इस प्रकार से हैं-'पुढची १, रायी २, रयणी ३, विज्जू ४' पृथ्वी १, रात्री २, रजनी ३, और विद्युत् ४, 'तत्थ ण एगमेगाए देवीए, सेसं जहा सक्कस्स लोगपालाण' इन चार अग्रमहिषियों में से एक २ अग्रमहिषी का देवी परिवार एक २ हजार का कहा गया है। बाकी का कथन शक्र के लोकपालों के जैसा जानना चाहिये. तथा इन चार अग्रमहिषियों में से प्रत्येक अग्रमहिषी इनके अतिरिक्त और भी १-१ हजार देवी परिवार की अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा निष्पत्ति कर सकती है। इस प्रकार इसका दैवी परिवार चार हजार का है । यह इसका त्रुटिक है। इसके आगे का कथन पूर्वोक्तरूप से है। ‘एवं जाव वरुणस्स' इसी प्रकार से इसके जो यम, वरुण और वैश्रमण नामके ओर लोकपाल हैं उनके विषय में धन जानना चाहिये । 'नवरं विमाणा जहा चउत्थसए सामन यार अअमहिषामा ४ी छे "तंजहा" तमना नाम नीय प्रभारी छ__"पुढवी, रायी, रयणी, विज्जू" (१) पृथ्वी, (२) रात्री, (3) २१नी मने (१) विद्युत् "तत्थणं एगमेगाए देवीए सेसं जहा सकस लोगपालाणं" "त પ્રત્યેક અમહિષીને એક એક હજારનો દેવીને પરિવાર છે. ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન શકના લેકપાલોના કથન પ્રમાણે સમજવું એટલે કે તે પ્રત્યેક અગ્રમમહિષી પોતાની વેકિય શક્તિ વડે બીજી એક એક હજાર દેવીઓની વિમુર્વણા કરી શકે છે આ રીતે સેમ લેકપાલને દેવી પરિવાર ચાર હજારને થયું છે. આ ૪૦૦૦ દેવીઓના સમૂહને તેનું ત્રુટિક કહે છે
"एवं जाव वरुणस्स" मे प्रमाणे तेनामी पास यम, १२५ भने श्रवणन वि ५ सभा "नवर विमाणा जहा चउत्थसए, सेस' तंचेव
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
१९८
शेषस्तु - ईशानलेोकपालानां विमानानि यथा चतुर्थशत के प्रथमादारभ्याष्टमादेशकपर्यन्तेषु अष्ट उद्देशकेषु प्रतिपादितानि तथैव प्रतिपत्तव्यानि तथा च सेम- -यम-त्ररुगग- वैश्रवणानां चतुर्णा लेोकपालानां क्रमेण सुमनः, सर्वतोभद्रं, गु, सुगु, इति चलारि विमानानि बोध्यानि । शेषं तदेव यावत् ना चेत्र खलु मैथुनप्रत्ययकम् । अन्ते स्थविरा: प्राहु: - 'सेव भंते ! से भंते! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति ।। ० २ || इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूपित वालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल व्रतविरचिता श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य पंचमोद्देशकः समाप्तः ।। सू० १०-५ ।।
सेसं तं चैव जाव णो चेवणं मेहुणवत्तियं' इन ईशान लोकपालों के विमान जैसे चतुर्थ शतक के प्रथम उद्देशक से लेकर चार उद्देशक पर्यंत उद्देशों में कहे गये हैं उसी प्रकार से जानना चाहिये। तथा-२ 1- सोम, यम, वरुण और वैश्रमण इन चार लोकपालों के विमान क्रमशः सुमन, सर्वतोभद्र, वल्गु और सुवल्गु हैं। बाकी का और सब कथन " यावत् मैथुन निमित्तक भोगों को वे नहीं भोगते हैं" यहां तक जानना चाहिये | अन्तमें स्थविरों ने "सेव भते । सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपका कहा हुआ सब विषय सर्वथा सत्य ही है" ऐसा कहा. बाद में वे सब के सब यावत् स्वस्थान पर बिराजमान हो गये || सू० २ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र " की चन्द्रिका व्याख्या के दसवें शतकका पंचम उद्देशक समाप्त ॥ १०५ ॥
जाब,
णो चेवण मेहुणवत्तियं" परन्तु ईशानेन्द्रना सोयासना विभानाना नाभ પહેલાથી લઈને આઠમાં ઉદેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવા. સેમનું વિમાન સુમન, યમનું સ તે ભદ્ર, વણનુ વર્લ્ડ અને વૈશ્રમણનુ સુવલ્ગુ છે. ખાકીનું તેઓ મૈથુન સેવન કરી શકતા નથી, ” આ કથન પન્તનું સમરત કથન અહી શકેન્દ્રના લેાકપ લેાના કથન અનુસાર સમજવું. સૂત્રને ઉપસંહાર કરતાં સ્થવિરા મહાવીર પ્રભુનાં વચનામાં પેાતાની શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતા કહે छे - "सेवं भंते । सेवं भंते । त्ति " हे भगवन् ! या विषयनुं आये પ્રતિપાદન કર્યું" તે સથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આપની વાત યથાથ છે,
આ પ્રમાણે કહી, પ્રભુને વદણા નમસ્કાર કરીને તેએ પાતાને સ્થાને मिराभान थया ॥सू० २||
જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ ભગવતીસૂત્ર ”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાનાં દસમા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૦-પા
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ० ६ ० १ देवावस्थानविशेषनिरूपणम् १९९
अथ षष्ठोद्देशः प्रारभ्यते
देवावस्थानविशेष वक्तव्यता मूलम्-'कहिं णं भंते ! सक्कस्त देविंदस्स, देवरण्णो सभा, सुहम्मा पण्णत्ता? 'गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणणं इमीसे रयणप्पभाए एवं जहा-रायप्पसेणइज्जे जाव पंच वडेंसगा पण्णत्ता, तंजहा-असोगव.सए, जाव मज्झे सोहम्म वडेंसए, से णं सोहम्मवडेंसए महाविमाणे, अद्धतेरस य, जोयणसयसहस्साइं, आयामविक्खंभेणं। एवं जहा सूरियाभे, तहेव माणं तहेव उववाओ। सकस्स य अभिसेओ तहेव जह सूरियाभस्स,॥१॥अलंकारअञ्चणिया, तहेब जावआयरक्खत्ति। दो सागरोवमाइं ठिई, सक्केणं भंते! देविदे देवराया के महिड्एि जाव के महसोक्खे ? गोयमा! महिड्डिए जाव महासोक्खे, सेणं तत्थ बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्साणंजाव विहरइ, एवं महासोक्खे सके देविंदे देवराया, सेवं भंते! सेवं भंते!त्तिासू०१॥
इइ दसमस्त छट्टो उद्देसो समत्तो छाया-कुत्र खलु भदन्त ! शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य सभा मुधर्मा प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे अस्याः रत्नप्रभायाः एवं यथा राजप्रश्नीये यावत् पञ्च अवतंसकानि प्रज्ञप्तानि, तपथा-अशोकावतंसकं, यावत् मध्ये सौधर्मावतंसकम् तत् खलु सौधर्मावतंसकं महाविमानम् अर्द्धत्रयादशानिच योजनशतसहस्राणि आयामविष्कम्भेणं. "एवं यथा मूर्याभं तथैव मानं, तथव उपपातः, शक्रस्य च अभिपेकः तथैव यथा सूर्याभस्य ॥१॥ अलङ्कारः, अर्चनिका. तथैव यावत् आत्मरक्षका इति, द्वे सागरोपमें स्थितिः। शक्रः खलु भदन्त ! देवेन्द्रो देवराजः किं महर्दिको यावत् किं महासौख्यः ? गौतम !
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
भगवतीसूत्रे
महर्द्धिको यावत् महासौख्यः, स खलु तत्र द्वात्रिंशतेा विमानावासशतसहस्राणाम् यावत् विहरति, एवं महार्दिको यावत् एवं महासौख्यः शक्रो देवेन्द्रो देवराजः, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! | सू० १ ॥
इति दशमशतकस्य पष्ठोदेशः समाप्त |
टीका - पञ्चमोदेशे देवदेवी वक्तव्यता प्रतिपादिता, पष्ठोदेशेतु देवानां स्थानादिकं प्रतिपादयितुमाह-- 'कहि णं भंते इत्यादि । 'कहिं णं भंते ! सकस देविंदस्स देवरण्णा सभा सुहम्मा पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! कुत्र खलु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य सभा सुधर्मा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा ! जंबु दीवे दीवे मंदरस पत्रयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए, एवं जहा - रायप्प सेणइज्जे जात्र पंचवडेंसगा पण्णत्ता ?' हे गौतम! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे दशवें शतक के छठे उद्देशेका प्रारंभ देवावस्थानविशेपवक्तव्यता
'कर्हिणं भंते ! सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो' इत्यादि ।
टीकार्थ- पंचम उद्देशक में देव और देवी संबंधी वक्तव्यता कही जा चुकी है। अब इस छठे उद्देशक में उन देवों के स्थान आदिकी प्ररू पणा कही जा रही हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'कहिं णं in | सकस देविंदस्स देवरण्णो सभा सुहम्मा पण्णत्ता' हे भदन्त । देवेन्द्र देवराज शक की सुधर्मा सभा कहां कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेण हमसे रणपभाए एवं जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पंच वडेंसगा छुट्टी उद्देशाने प्रारंभ— દેવાવસ્થાન વિશેષ વકતવ્યતા
" कहिणं भंते! सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो" इत्याहि. ટીકા”—પાંચમાં ઉદ્દેશામાં દેવ અને દેવી વિષયક વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. હવે આ છઠ્ઠા ઉદેશામાં તે દેવાનાં સ્થાન આદિની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે છે.
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવેા પ્રશ્ન પૂછે છે } "कहिं णं भते ! सकस्य देविंदस्स देवरण्णा सभा सुहम्मा पणत्ता ?” ભગવન્! દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકની સુધર્મો સભા કયાં આવેલી છે?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्ख दाहिणेण इमीसे रयणप्पभाए एवं जहा रायप्पसेइज्जे जाव पंच वडें सगा पण्णत्ता"
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० उ०६९०१ देवावस्थानविशेषनिरूपणम् २०१ -दक्षिणदिविभागे अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः एवं-वक्ष्यमाणरीत्या यथा राजमश्नोये यावत-बहुसम यावत् भूमिभागात् उचे चन्द्रमूर्यग्रहगणनक्षत्र तारारूपाणां बहूनि योजनानि, बहूनि योजनशतानि, एवं बहूनि योजनसहस्राणि एवं बहूनि योजनशत महस्राणि बहयो योजनकोटयः, बढ्यो योजनकोटा कोटय ऊर्ध्व दूरं व्यतिव्रज्य, अत्र खलु सौधर्मो नाम कल्पः पज्ञप्तः इत्यादि राजप्रश्नीयमूत्रे विलोकनीयम्, तत्र पश्च अवतंसकानि अवतंस इव अवतंसकं श्रेष्ठमित्यर्थः, तानि महाविमानानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, ' तंजहा असोगवडेंसए, जाव मज्झे सोहम्मवडेंसए' तद्यथा-अशोकावतंसकम् यावत्-सप्तपर्णावतंसकम्, चम्पकावतंसकम्, आम्रावतंसझम्, मध्ये सौधर्मावतंसकंच, ‘से णं सोहम्मवडें सए महाविमाणे, अद्धतेरम य जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं-' तत्खलु पण्णत्ता' हे गौतम! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में सुमेरु पर्वत की दक्षिण दिशा में इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसम और रमणीय भूमिभाग से ऊपर चन्द्र, सूर्य, ग्रह गण, नक्षत्र एवं तारा इनके बहुत योजनों, बहुत सैकडों योजनों, बहुत हजारों योजनों, अनेक लाख योजनों, अनेक करोडों योजनों एवं अनेक कोटाकोटी योजनों दूर पर सौधर्म नामका कल्प कहा गया है। इत्यादि कथन राजप्रश्नीय सूत्र में किया गया है सेो वहां देख लेना चाहिये । वहां पर सौधर्म देवलोक में पांच अवतसक श्रेष्ठ विमान कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'असेागवडेंसए जाच मज्झे सेाहम्मवडेंसए' अशोकावतंसक यावत्-सप्तपर्णावत. सक, चम्पकावत सक, आम्रावतंसक और बीच में सौधर्मावतसक 'सेण साहम्मवर्डेसए महाविमाणे अद्धतेरस य जोयणसयसहस्साई - “હે ગૌતમ ! જ બૂઢીપ નામના દ્વીપના સુમેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુ સમ અને રમણીય ભૂમિભાગની ઉપર ચન્દ્ર, સૂર્ય, શહગણ, નક્ષત્ર અને તારાઓ છે. ત્યાંથી અનેક એજન, અનેક સેંકડે એજન, અનેક હજાર એજન, અનેક લાખ એજન, અનેક કરોડ જન અને અનેક કેટકેટી પેજન દૂર સૌધર્મ નામનું કલ્પ આવેલું છે– ” ઈત્યાદિ કથન રાજપ્રશ્નીય સૂત્રમાં કહ્યા અનુસાર સમજવું, તે સૌધર્મ દેવલોકમાં પાંચ भवत'- श्रेष्ठ विभान छ " तजहा "ते विमानानां नाम नीचे प्रमाणे " असागवडेंसए, जाय मज्झे सेोहम्मवडे सए" (१) म तस, (२) सोपवित स४, (3) A५४ात स४, (४) मामात अने () मध्यमा से सीधावत'. ' सेणं सेोहम्मवडे सए महाविमाणे अद्धतेरस य जोयण
भ० २६
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ने यत् मध्ये सौधर्मावतंसक महाविमानम् तद् अर्द्धत्रयोदशानि अर्द्धत्रयोदशं येषु तानि च योजनशतसहस्राणि साईद्वादशयाननलक्षाणि आयामविष्कम्भेन देयपरिधिना प्रज्ञप्तम्, अथ प्रस्तुत विषयम् वनार्थमतिदेशगाथामाह-"एवं जह" इत्यादि, एवं जह मूरियाभे तहेव माणं तहेव उवत्राओ' एवमुक्तरीत्या यथा सूरियामे विमाने राजाश्नीयसूत्रोक्त प्रमाणमुक्तं तथैवास्मिन् सौधर्मावतंसके वक्तव्यम्, एवं यथा सरियामदेवस्य देवत्वेन तत्रोपरातः उक्तस्तथैवोपातः शक्रस्यात्र वक्तव्यः, 'अभिसे भो तहेव जह मुरियाभस्स' यया सूर्याभदेवस्य अभिषेका वर्णिता राजमश्नीये तथैवास्य शकस्याभिषेको वर्णनीयः । अलंकार अच्चणिया तहेव' यथा सूर्याभस्य अलंकारेति अलङ्कारवर्णनम् अर्चनिकेति अर्चनिकावर्णनम् राजप्रश्नीये आयामविरखंण' यह सौधर्मावतंसक महाविमान साढे बारह लाख योजन का लंबाई चौडाई में कहा गया है. इनी प्रस्तुत विषयकी सूचना निमित्त सूत्रकोर अतिदेश गाथा का कथन करते हुए कहते हैं-'एवं जहा सूरिया तहेव माण तहेव उववाओं' जिस प्रकार इस उक्त रीति के अनुसार सूरियाभ विमान के सम्बन्ध में राजप्रश्नीय सूत्रोक्त प्रमाण कहा गया है. उसी प्रकार से इस सौधर्मावतंसक महाविमान के सम्बन्ध में भी उक्त प्रमाण कहा गया जानना चाहिये. तथा जैसा सूरियाभ देव का देवरूप से वहाँ उपपात कहा गया हैं उसी प्रकार से यहां शक का भी उपपात जानलेना चाहिये । 'अभिसेओ तहेव जह सूरिभस्स' राजप्रश्नीय में सूर्याभ देव का जैसा अभिषेक वर्णित हुआ है वैसो ही शक के अभिषेक का वर्णन करना चाहिये। अलंकार अच्चनिया तहेव' जैसा राजप्रश्नीय में सूर्याभ देव के अलङ्कारो का वर्णन और सयसहस्साई आयामविक्खभेणं । ते सौधर्मावत' विमाननी मा मन પહોળાઈ ૧રશા સાડા બાર લાખ જનની કહી છે પ્રસ્તુત વિષયનું પ્રતિપાદન ४२॥ निमित्त सूत्र॥माडी नायनी था भूडी छ “ एवं जहा सूरियाभे तहेव माण तहेव उववाओं" राप्रश्नीय सूत्रमा सूरियाम विभाननु प्रभाए। કહ્યું છે, તે ઉપર્યુક્ત પ્રમાણ સૌધર્માવલંક મહાવિમાનનું પણ સમજવું. જેવું સૂર્યાભ દેવના દેવરૂપે તે વિમાનમાં ઉપપાત થવાનું કથન રાજપક્ષીય સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ શર્કના સૌધર્માવલંસક વિમાનમાં ઉ૫પાત विषयः ४थन सभा “ अभिसेओ तहेव जह सरियाभस्स" २४ प्रश्नीय सूत्रमा સૂર્યાભદેવના અભિષેકનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ શકના मनिषनु ५५ सभा “ अलंकार अच्चनिया तहेव" २४ प्रश्नीय સૂત્રમાં સૂર્યદેવના અલંકારનું તથા અનિકાનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमयचन्द्रिका टीका शं० १० उ० ६ सू० १ देवावस्थानविशेषनिरूपणम् २०३ प्रोक्तं तथैव सर्व वाच्यम्-कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव आयरक्खत्ति' यावत् आत्मरक्षकदेववर्णन तावत्पर्यन्तमत्र वाच्यम् । शकस्य स्थितिविषये प्राह- ‘दो सागरोवमाई ठिई' द्वे सागरोपमे स्थितिः शक्रस्य कथनीयेति । शक्रस्य प्रायः सर्व वर्णनं राजमश्नीयसूत्रोक्तमूर्याभदेववदेव विज्ञेयमिति भावः। गौतमः पृच्छति'सकेणं भंते ! देविंदे देवराया के महिड्डिए जाव के महा सोक्खे ?' हे भदन्त ! शो खलु देवेन्द्रो देवराजः किं महर्द्धिको यावत्-किं महाद्युतिकः, किं महानुभागः,कि महायशाः, किं महाबलः, किं महासौख्यो वर्तते ? भगवानाह-'गोयमा! महिडिए जाव महासोक्खे' हे गौतम ! शक्रो देवेन्द्रो देवराजो महद्धिको यावत् महाद्युतिका, अर्चनिका का वर्णन किया गया है वैसा ही इन सब का वर्णन यहां शक्र के विषय में भी कर लेना चाहिये 'जाव आयरक्खत्ति' यह सब वर्णन आत्मरक्षक देव वर्णन तक वहां किया गया है से। यहां पर भी इतने कथन पर्यन्त ही वर्णन करना चाहिये। 'दो सागरोवमाई.ठिई शक की दो सागर की स्थिति कही गई है । तात्पर्य सूत्रकार का ऐसा है कि राजप्रश्नीय सूत्र में जैसा वर्णन सूर्याभदेव का किया गया है-वैसा ही वर्णन प्रायः सब का सब शक का भी है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'सक्केण भंते ! देविंदे देवराया के महिडिए जाव के महासेाक्खे' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक कितनी बड़ी भारी ऋद्धिवाला है ? कितनी बड़ी धुतिवाला है ? कितने बड़े प्रभाववाला है ? कितने बड़े यशवाला है ? कितने बड़े बलवाला है ? और कितने बड़े सुखवाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा । महिड्डूिए जाव महासाक्खे' हे गौतम ! देवेन्द्र छे म प न शनी मस ४२ महिना विधे ५९] समन “जाव आयरक्खत्ति" समस्त पन मात्भक्ष देवाना वन पर्यन्त मही' ५ अहए ४२७ मे. “दो सागरोपमाई ठिई" शनी स्थिति (त દેવકનું આયુષ્ય) બે સાગરોપમનુ કહ્યું છે આ સઘળા કથનને ભાવાર્થ એ છે કે રાજપ્રશ્નીક સૂત્રમાં સૂર્યાભદેવનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ વર્ણન શકનું પણ સમજવું જોઈએ.
गौतम स्वाभान प्रश्न-“ सक्कणं भंते ! देविदे देवराया के महिइढिए जाव के महासेोक्खे ?" उमापन हेवेन्द्र ११२।०४ श वी भद्धि भने મહાતિ વાળો છે ? તે કે પ્રભાવશાળી છેતે કે મહાયશવાળે છે? તે કે મહાબળસંપન્ન છે? તે કે મહાસુખસંપન્ન છે?
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२०४
महानुभागः, महायशाः, महाबलः, महासौख्य:- महन् मुखमेव सौख्यं यस्य स महासौख्यो वर्तते इति । ' से णं तत्थ बत्तीसार विमाणावासमसहस्ताणं जाव विहरइ' स खलु शक्रस्तत्र द्वात्रिंशतेा विमानावासगत सहस्राणाम् यावद - चतुर शीतेः सामानिकसाहस्रीणाम् त्रयस्त्रिंशता त्रयस्त्रिंशकानाम्, अष्टानाम् अग्र महिषीणाम्, यावत् अन्येषां च बहूनां देवानां च देवीनां च आधिपत्यं यावत्पौरपत्यम्, स्वामित्वम् भर्तुत्वम् कारयन्, पारयन् विति-निष्ठति । तदुपसंहरना एवं महिडिए, जाव एवं महासे क्खे सके देविदे देवराया' एवं पूर्वोक्तवर्णितरीत्या महर्द्धिको यावत्-महाद्युतिकः, महानु मागः महायशाः, महाबलः, एवं महासौख्यः खलु शक्रो देवेन्द्रो देवराजो वर्तते इति । अन्ते गौतमा भगवद्देवराज शक्र बहुत बड़ी ऋद्धिवाला हे, यावत् बहुत बड़े सुखवाला है। यहां यावत् पद से महाद्युतिकः, महानुभाग, महायशाः, महाबलः" इस पाठ का संग्रह हुआ है । 'सेणं' तत्थ बत्तीमाए विमाणावाससयसहस्सा णं जाव विहरह' वह शक्र वहां पर बत्तीस लाख विमानों का, चौरासी हजार सामानिक देवों का, ३३ त्रयस्त्रिंशक देवों का, आठ अग्रमहिपियों का यावत् - अन्य और भी देव देवियों का आधिपत्य, पौरपत्य, स्वामित्व एवं भर्तृत्व करवाता हुआ पलवाना हुआ आनन्द के साथ अपना समय व्यतीत करता रहता है । 'एवं महिडिए जान एवं महासाखे सके देविदे देवराया' इस प्रकार पूर्वोक्त वर्णित रीति के अनुसार शक्र बडी भारी ऋद्धिवाला, घडी भारी द्युतिवाला, महाप्रभाववाला, महायशवाला, महाबलवाला, एवं बहुत बडे सुखवाला है । अब
महावीर प्रभुना उत्तर - "गोयमा ! " महि ढिए जाव महासाक्खे " देवेन्द्र, देवरान शई घी महान ऋद्धिवाणी, घी भाघतिवाणी, ઘણા જ મહાપ્રભાવવાળા, ઘણા જ મહાયશાળા અને ઘણા જ મહાસુખवाणी हो. " से णं तत्थ बत्तीसार विमाणावासस्यसहस्साणं जाव विहरइ તે શક્રેન્દ્ર સૌધમ દેવલેાકમાં ૩૨ લાખ વિનાનું, ૮૪ હુંજાર સામાનિક દેવેાનુ, ૩૩ ત્રયઐિશક દેવાનું, આઠ ગ્રમહીષીઓનુ અને બીજા પણ ઘણાં દેવદેવીઓનું આધિપત્ય પૌરપત્ય, સ્વામિત્વ, અને ાત કરતા થકે આનંદપૂર્વક પાતાના સમય વ્યતીત કરે છે. एवं महिइटिर जाव एवं महासे[क्खे सके देविंदे देवराया " हे गौतम ! मा प्रभाशे (७५२ वर्षाच्या अभाएँ]) देवेन्द्र, देवरान शहषी महाऋद्धि, भडाधुति, भहाप्रलाव, भा ખળ, મહાયશ અને મહાસુખથી સ'પન્ન છે.
il
ܕܕ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० १० उ० ६ सू० १ देवावस्थानविशेषनिरूपणम् २०५ वाक्यं सत्यापयन्नाह-'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव हे भदन्त । तदेवं भवदुक्त सत्यमेवेति । सू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिका. ह्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य
षष्ठोद्देशः समाप्तः॥१०.६॥ अन्त में भगवान के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त गौतम प्रभु से कहते हैं कि 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये |सू०१॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका दसवें शतकका छट्टो उद्देशक समाप्त ॥१०-६॥
ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને કહે છે કે "सेवं भते । सेवं भंते ! ति" 3 लगवन् ! मायनी पात मिसस सत्य छे. હે ભગવન! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું, તે સર્વથા સત્ય, જ છે ” આ પ્રમાણે કહીને તેમને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ પોતાને સ્થાને बसमान २४ गया. ।। सू०१॥ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાન દશમા શતકને છઠ્ઠો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૧૦-૬
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र अथ सप्तमोद्देशकः प्रारभ्यते ।
अष्टाविंशत्यन्तरद्वीपवक्तव्यता। मूलम्-'कहिणं भंते ! उत्तरिल्लाणं एगोरुयमणुस्साणं एगोरुयदीवे नामंदीवे पण्णत्ते? एवं जहा जीवाभिगमे तइयपडिवत्तीए तहेव निरवसेसं जाव सुद्धदंतदीवो त्ति । एए अट्ठावीसं उद्देसगा भाणियवा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ ॥सू०१॥
इइ दसम सयं समत्तं छाया--कुत्र खलु औतरिकाणाम् एकोरुकमनुष्याणाम् एकोस्कद्वीपो नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः ? एवं यथा जीवाभिगमे तृतीयप्रतिपत्तौ तथैव निरवशेपं यावत् शुद्धदन्तद्वीपइति, एते अष्टाविशतिः उद्देशका भणितव्या। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावत् विहरति ।। सू०१॥
टीका--पष्ठोद्देशके सुधर्मासभायाः प्ररूपितत्वेन तस्याश्च आश्रयविशेप. स्थानरूपत्वेन तदधिकारात् आश्रयविशेषस्थानरूपान् उत्तरद्वीपाभिधान् मेरूतरदिग्वति शिखरिपर्वते वर्तमानान् लवणसमुद्रान्तर्वर्तिनोऽष्टाविंशति संख्यकान् अभिधातुमिच्छु रप्टाविंशतिमुद्देशकान् प्राह-'कहिण भते' इत्यादि,
सातवें उद्देशेका प्रारभ 'कहिं णं भंते ! उत्तरिल्लाण एगोरुपमणुस्साणं' इत्यादि । टीकार्थ-सूत्रकार ने छठे उद्देशक में सुधर्मा सभा का प्ररूपण किया है. यह सुधर्मासभा आश्रय विशेष स्थानरूप है. इस अधिकार से आश्रय विशेष स्थानरूप अन्तर्वीपों का जो कि मेरु पर्वत की उत्तर दिशा में वर्तमान शिखरि पर्वत पर हैं और लवण समुद्र के भीतर है एवं संख्या में जो अट्ठाइस २८ है. वर्णन करते हैं-इसमें गौतम ने
સાતમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– " कहिणं भंते ! उत्तरिल्लाणं एगोरुयमणुस्साणं " साहि.
ટીકાર્થ– સૂત્રકારે છક્કા ઉદ્દેશામાં સુધર્મા સભાની પ્રરૂપણ કરી છે. તે સુધર્માસભા અશ્રય વિશેષ સ્થાનરૂપ છે આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર આશ્રયવિશેષ સ્થાનરૂપ અન્તદ્વીપ અને તેમની સંખ્યા ૨૮ અઠયાવીસની છે કે જે મેરુપર્વતની ઉત્તરદિશામાં રહેલા શિખર પર્વત પર છે, અને લવણસમુદ્રની અંદર છે, તેમની પ્રરૂપણ કરે છે. એવાં ૨૮
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १० उ०७ सू० १ अष्टाविंशत्यन्तरद्वीपनिरूपणम् २०७ 'कहिगं भंते! उत्तरिल्का एगोरुयमणुस्साणं एगोरुयदीवे णामं दीवे पण्णत्ते ? " हे भदन्त ! कुत्र खलु औत्तरिकाणाम् उत्तरदिग्भवानाम् एकोरुकमनुष्याणाम् एकोरुकद्वीपा नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' एवं जहा जीवाभिगमे तव निरवसेसं जा सुद्धदंत दीत्रोति, एए अट्ठावीस उद्देसमा भाणियंत्रा' हे गौतम! एवं पूर्वोक्तत्या यथा जीवाभिगमसूत्रे तृतीयप्रतिपत्तौ प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् निरवशेषं यावत् शुद्धदन्तद्वीप इति, तथाच यावत्करणात् अयमतिदेशः पूर्वोक्तेन नवमशतकस्य तृतीयेादेशके दाक्षिणात्यान्तरद्वीपवक्तव्यतानुसारेण अवगन्तव्यः, एवं अष्टाविंशते अन्तर्द्विपानां नामानि यथा एकोरुको १०मासिक २ वैषणिक ३ -लिक ४ - कर्ण - गजकर्ण ६ - गोकर्ण ७ - शष्कुली कर्ण ८- आदर्शमुख ९प्रभु से ऐसा पूछा है - 'कहिं ण भंते! उत्तरिल्लाण एगोरुयमणुस्ताणं गोरुपदीचे णामं दीवे पण्णत्ते' हे भदन्त ! उत्तर दिशा में रहने वाले rator मनुष्यों का एकोरुक द्वीप नामका द्वीप कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एवं जहा जीवाभिगमे तदेव निरवसेस जाव सुद्धदंत दीवो-ति, एए अट्ठावीस उद्देगा भाणिव्वा' हे गौतम! पूर्वोक्त रीति के अनुसार जैसा जीवाभिगम सूत्र में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कहना चाहिये - सम्पूर्णरूप से यावत् शुद्धदन्त द्वीप तक यहां यावत् शब्द से पूर्वोक्त नवम शतक के तृतीय 'उद्देशक में दाक्षिणात्यान्तरद्वीप की वक्तव्यता के अनुसार जानने को कहा गया है । अन्तर द्वीपों के २८ नाम इस प्रकार से हैं- एकोरुक १, अभासिक २, वैषणिक ३, लाङ्गुलिक ४, हमकर्ण ५, गजकर्ण, गोकर्ण ७, અન્તર્કીંપા છે. ગૌતમ સ્વામી તે અન્તર્દીા વિષે મહાવીર પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછે " कहि भंते । उत्तरिल्लाण' एगोरुयमणुस्साण एगोरुय दीवे पण्णत्ते १ " હૈ' ભગવન્ ! ઉત્તર દિશામાં રહેનારા એકાક મનુષ્યેાના એકેક નામના દ્વીપ કર્યાં આવેલા છે
महावीर अलुना उत्तर- " एवं जहा जीवाभिगमे तद्देव निरवसेस' जाव सुद्धदंतदीवा त्ति, एए अट्ठावीस उद्देसगा भाणियव्वा ” डे गौतम] मा द्वीपनी જેવી'પ્રરૂપણા જીવાભિગમં સૂત્રમા કરવામા આવી છે, એવી જ સમસ્ત अ३पाया अडी' पशु थवी लेहरिये "शुद्धहन्त " पर्यन्तना द्वीपो विषेनु સમસ્ત કથન અહી ગ્રહણ કરવુ જોઈએ. અહિં ‘ યાવત્' પદથી નવમાં શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામા જે ૨૮ દ્વીપેા ગણાવવામાં આવ્યા છે, તે ૨૮ દ્વીપ અહી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે ૨૮ અન્ત પાનાં નામ નીચે પ્રમાણે छे—(१) भेरु४ (२) आलासिङ, (3) वैषाधि, (४) सांगुलिः, (4) ड्युडाय
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२००
भगवतीने मेण्ढ़मुख १०-अयोमुख ११-गोमुख १२-अश्वमुख १३-हस्तिमुख १४-सिंहमुख १५-व्याघ्रमुख १६-अश्वकर्ण १७-हस्तिकण १८-कर्ण १९ कर्णमावरण २० उल्कामुख २१-मेघमुख २२-विधुन्मुख २३-विद्युदन्त २४-वनदन्त २५-लष्ट दन्त २६-गूढदन्त २७ शुद्धदन्त २८-रूपाणि अवसे यानि। एतेषांच अष्टाविंशतः उत्तरान्तीपानामायामविष्कम्भादिकं नवमशतकस्य तृतीयोदेशके वर्णितानुसारमवगन्तव्यम् । एकैकान्तीपानाम् आयामविष्कम्भादि वर्णनार्थम् अष्टाविंशतिरुदेशकाः अवगन्तव्याः इत्यभिप्रायेणाह-एए अट्ठावीसं उद्देमगा भाणियन्या' एते अष्टाविंशतिरुद्देशका भणितव्याः, वक्तव्याः। अन्ते गौतमो भगवद वाक्यं सत्यापयन्नाह-सेवं मंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव चिहरइ' हे भदन्त ! तदेव शष्कुलीकण ८, आदर्शमुख ९ मेढ़मुख १०, अयोमुख ११. गोमुख १२, अश्वमुख १३, हस्तिमुख १४, सिंहमुख १५ व्याघ्रमुख १६, अश्वकर्ण १७, हस्तिकर्ण १८, कर्ण १९, कर्णप्रावरण २०, उल्कामुख २१, मेघ. मुख २२, विद्युन्मुख २३, विशुद्दन्त २४, घनदन्त २५, लप्ठदन्त २६, गूढदन्त २७, और शुद्धदन्त २८, इन उत्तर दिग्वर्ती अन्तर द्वीपों की लंबाई चौड़ाई आदि का वर्णन नवमशतक के तृतीय उद्देशक में किया गया है सा उसी के अनुसार जोनना चाहिये। एक २ अन्तर्वीप के आयाम एवं विष्कम्भ आदि के वर्णन करने निमित्त २८ उद्देशक हैं-इसी यातको प्रतिपादन करने के अभिप्राय से "एए अट्ठावीसं उद्देनगा भाणियन्वा" ऐसा कहा गया है। अब अन्त में गौतम भगवान् के वाक्य को सर्वथा सत्य रूप से प्रकट करने के अभिप्राय से 'सेव भते । सेव भंते! सि' (६) ४), (७) गो , (८) Avelsey, (८) माइश भुम. (१०) भेदभुम (११) मयोभुम (१२) नोभुम (१3) सधभुम, (१४) स्तिभुम, (१५) सिउभुम, (१६) व्याप्रभुम, (१७) २५३), (१८) स्ति:, (१८) ४ (२०) ४ प्रा१२९५ (२१) भुम, (२२) मेधभुम, (२3) विधुन्भुम, (२४) विधुहन्त, (२५) धनहन्त, (२६) सहन्त, (२७) गूढहन्त भने (२८) શુદ્ધદઃ આ ઉત્તર દિશાના અન્તદ્વીપની લંબાઈ, પહોળાઈ આદિનું વર્ણન નવમાં શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં કર્યા પ્રમાણે અહીં પણ ગ્રહણ કરવું પ્રત્યેક અન્નદીપની લંબાઈ, પહોળાઈ આદિનું પ્રતિપાદન કરતો એક એક ઉદ્દેશક છે. તેથી ૨૮ અન્તરદ્વીપનું વર્ણન કરતા ૨૮ ઉદ્દેશકે અહીં સમ
पा न. मे पातन सूत्ररे “एए अदावीस उद्देसगा भाणियव्वा" આ સૂત્રપાઠદ્વારા પ્રકટ કરી છે. સૂત્રને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrन्द्रिका टीका श० १० उ० ७ सू० १ अष्टाविंशत्यन्तरद्वीपनिकपणम् २०१
भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त । तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव इत्यादिरीत्या प्रतिपादयन यावत् ! विहरति- तिष्ठति । इति दशमशतकस्य सप्तमादेशकादारभ्य चतुखिशरामोद्देशपर्यन्तं समाप्तम् ॥ ३४ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वश्लभ - प्रसिद्धवाचक पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्धनिर्माणक बादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनाचार्य' पद सूषित - कोल्हापुर राजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर
--
- पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती सूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां दशमशतकस्य || मोद्देशः समाप्तः ॥ १०-७॥ दशमं शतकं समाप्तम्
ऐसा कहते हैं । हे सदन्त ! जैसा आपने यह विषय कहा है वह सव सर्वथा सत्य ही है-हे भदन्त ! जैसा आपने यह सब विषय कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० १ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या का दसवें शतकका सातवां उद्देशक समाप्त ॥ १०-७॥ दशवां शतक समाप्त
भ० २७
66
છે હે ભગવન્ !
આ પ્રમાણે
ध्यनाभां पोतानी अपार श्रद्धा अउट हुरता छे ! " सेवं भते ! सेवं भये ! त्ति " " हे भगवन् ! माये ? उह्यु ते सत्य ४ આ વિષયનુ' આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું, તે સ॰થા સત્ય છે.” કહીને પ્રભુને વદણા નમસ્કાર કરીને તે તેમને સ્થાને બેસી ગયા. IIસૂ॰ ૧|| જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીહ્લાલજી મહારાજ કૃત “ ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના દશમા શતકને સાતમા ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫ ૧૦-૭ ll દશમું સતક સમાપ્ત
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
अथ एकादश शतकं प्रारभ्यते अथ एकादशशतकस्योद्देशकार्य संग्रहगाथा मूलम् -' उप्पल १, सालु २, पलासे ३, कुंभी ४,
लोग १०,
पउम ६, कन्नीय ७ | नलिण८, सिव ९, ssभिय १२, दसदोय एक्कारे ॥ सू० १॥
भगवती सूत्रे
छाया - उत्पलम्, १, शालूकम् २, पलाशः ३, कुम्भी ४, नालिकः ५ पद्मम् कर्णिका ७, नलिनम् ८ शिवराजर्षिः ९ लोकः १०, काल: ११ आलम्मिकः १२ दशद्वौ एकादशे | | ० १ ॥
,
टीका - दशमशतकस्यान्तेऽन्वद्वपाः मरूपिताः तेषां चान्तद्वीपानां वनस्पतिबहुलतया वनस्पतिविशेषप्रभृतिवस्तुस्वरूपं प्रतिपादयितुम् एकादशशतकस्य द्वादश देशका संग्रहगायामाह - ' उप्पल' इत्यादि उत्पलम्-उत्पलपदार्थ कमलविशेषविषये
प्रथमो शकः १,
नालीय ५, काला ११,
પણા કરવામાં આવી છે.
शालूकम्
ग्यारहवे शतकका प्रारंभ
इस शतक के उद्देशकों की अर्थ संग्रह गाथा इस प्रकार से हैउप्पल सालु पलासे कुंभी नाली य परमकनीय । नलिण सिव लोग काला-लंभिय दस दो य एक्कारे ॥
उत्पल १, शालूक २, पलाश ३, कुंभी ४, नालिक ५, पद्म ६, कर्णिका ७, नलिन ८, शिवराजर्षि ९, लोक १०, काल ११ और आलम्भिक १२, इस प्रकार से ये १२ उद्देशक इस ग्यारहवें शतक में कहे गये हैं । . टीकार्थ - कमल विशेष का नाम उत्पल है. इस सम्बन्ध में प्रथम અગિયારમા શતકના પ્રારંભ
આ શતકમાં કયા કયા વિષયની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, તે નીચેની સગ્રહગાથા દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
८८
उप्पल सालु पलासे कुभी नाली य पउमकन्नीय । नलिण सिव लोग काला-लंभिय दस दोय एकारे ॥
अपक्ष (१)' शांसूर, (२) पलाश ( 3 ) हुली, (४) नासिङ (य) यद्म (६) डिंडा (७) नविन (८) शिवराजर्षि (2) सो (१०) आज अने (૧૧) આલમ્બિક. આ અગિયારમાં શતકમાં આ પ્રમાણે ૧૨ ઉદ્દેશાની પ્રરૂ.
ટ્રીફા ઉત્પલ એટલે ક઼મલ વિશેષ, પહેલા ઉદ્દેશમાં તેની પ્રરૂપમા
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ एकादशशतकस्योद्देशार्थगाथा २१५ उत्पलकन्दस्तद् विषयं प्रतिपादयितुं द्वितीयाद्देशकः २, पलाश:- किंशुका 'हाक' इति प्रसिद्धः तद् विद्विषये तृतीयोदेशकः ३, कुम्भी-चनस्पति विशेषस्तद् विषये चतुर्थोद्देशकः ४, मालिक:-कमलनालविशेषस्तदू विषये पञ्चमो देशका ५, पमम्-कमलविशेष तद् रिपये षष्ठोद्देशकः ६, कर्णिका-कमलमध्यभागस्यकिञ्जल्फः केशरपदवाच्यः तद्विषये सप्तमेाद्देशकः ७ नलिनम्-कमलविशेषएव तद् विषये अष्टमाद्देशकः ९, अत्रोत्पलपद्मनलिनानां कोशरीत्या समानार्थकत्वेऽपि रुढिवशात् अवान्तरविशेषोऽवगन्तव्यः। शिवः-शिवराजर्षि वक्तव्यताओं नवमोद्देशकः ९, लेोकः-लोकविषयवक्तव्यताओं दशमोद्देशकः १० उद्देशक है। उत्पल कन्द का नाम शालूक है. इस विषय में द्वितीय उरे'शक है । ढाक वृक्षका नाम पलाश है. इस सम्बन्ध में तृतीय उद्देशक है. वनस्पति विशेष का नाम कुभी है. इस सम्बन्ध में चतुर्थ उद्देशक है. कमल नाल विशेष का नाम मालिक है. इस सम्बन्ध में पंचम उद्दे. शक है. कमल विशेष का नाम पद्म है. इस सम्बन्ध में छठा उद्देशक है. कमल के मध्यभाग में स्थित केशर रूप किञ्जल्क, नाम कर्णिका है. इस सम्बन्ध में ७ वा उद्देशक है. कमल विशेष का नाम नलिन है. इस सम्बन्ध में आठवां उद्देशक है. यद्यपि कोष के अनुसार उत्पल, न और नलिन येसप पर्यायवाची-एकार्थक नाम वाले शब्द हैं-परन्तु रूढ़िवशात् इनके अर्थ में अवान्तर विशेषता है ऐसा जानना चाहिये, शिवराजर्षि के संबंध में ९वां उद्देशक है. लोकविषयक वक्तव्यार्थ के विषय में १० वां કરવામાં આવી છે. ઉત્પન્ન કન્દને શાક કહે છે. બીજા ઉદ્દેશામાં તે શાકની પ્રરૂપણ કરી છે. પલાશ એટલે ખાખરાનું વૃક્ષ તે પલાશની ત્રીજા ઉદેશમાં પ્રરૂપણ કરી છે. ચેથા ઉદ્દેશામાં કુભી નામની વનસ્પતિ વિશેષની, અને પાંચમાં ઉદ્દેશામાં કમલનાલ વિશેષ રૂપે નાલિકાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે કર્મલ વિશેષને પદ્મ કહે છે. તે પદ્મ વિષે છઠ્ઠો ઉદ્દેશક છે. કમલના મધ્ય ભાગમાં જે કેશર રૂપ તંતુઓ હોય છે. તેને કર્ણિકા કહે છે. સાતમા ઉદ્દેશામાં તે કર્ણિકાની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. કમલવિશેષનું નામ નલિન છે. આઠમાં ઉદ્દેશામાં તે નલિનની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે જે કે ઉત્પલ, પ અને નલિન એકાઈક (પર્યાયવાચી) શબ્દો છે, પરંતુ તેમના અર્થમાં રુઢિગત વિશિષ્ટતા રહેલી હોવાથી અહીં તેમનું અલગ અલગ રૂપે પ્રતિપાદન થયું “છે. નવમા ઉદેશામાં શિવરાજરૂષિનું જઈમાં ઉદ્દેશામાં લેક વિષયક વક્તવ્ય
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
भगवती सूत्रे
काल:- फाल विषयवक्तव्यतार्थ एकादश देशकः ११ आलम्भिकः - आलम्भिकायां नगर्यां यत् प्ररूपितं तत्प्रतिपादक उद्देशकोऽपि आलम्भिक इत्युच्यते, द्वादशतम उद्देशकः १२ इत्येवं रीत्या दशच द्वौचेति द्वादगो देशका एकादशे शते भवन्तीति ॥ १॥
अथ प्रथमोदेशकद्वारसंग्रहे गायत्रयम्
मूलम् - 'उववाओ, परिमाणंर, अत्रहारु३, बत्त४, वंध५, वेदे ६य । उद७, उदरिणाए८, लेसा९, दिट्टी १०य, नाणे११ य, ॥१॥ जोगू१२, वओगे १३, वन्न १४, रसमाई १५, ऊसासगे१६ य आहारे १७ । विरई १८, किरिया १९, बंधे २०, सन्न २१, कसायि२२, त्थि २३, बंधे २४ य ॥२॥ सन्निं २५, दिय२६,
उदेशक है । काल विषय वक्तव्यार्थ के विषय में ११ वें उद्देशक है. आलम्भिकानगरी में जो कुछ प्ररूपित हुआ उस सम्बन्ध में १२ व उद्दे( शक है. इस प्रकार से ये बारह१२ उद्देशक इस ग्यारह वे शतक में हैं । प्रथम उद्देशक द्वारसंग्रह में तीन गाथाएँ उववाओ १, परिमाणं २, अवहारू ३, चत्त ४ बंध ५ वे दे ६ य । बंद ७, उदीरणाए ८ लेसा ९ दिट्टी १० य नाणे ११ च ॥१॥ जोग १२, वओगे १३ वन्न १४ रसमाई १५ ऊसासगे १६ य आहारे ९७ । चिरई १८ किरिया १९ बंधे २०, सन्न २१ कसायि २२ स्थि२३ वे य २४॥२॥
તાનુ અને ૧૧ માં ઉદ્દેશામાં કાળ વિષયક વક્તવ્યતાનુ પ્રતિપાદન કરાયું છે. આલ’ભિકા નગરીમાં મહાવીર પ્રભુએ જે પ્રરૂપણા કરી હતી તેનું પ્રતિપાદન અલભિક નામના ૧૨માં ઉદ્દેશામાં કરવામાં આવ્યુ છે. આ રીતે અગિયારમાં શતકમાં કુલ ૧૨ ઉદ્દેશકેાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. પહેલા ઉદ્દેશાના ઢારસંગ્રહની ત્રણ ગાથા
उववाओ १ परिमाणं २ अवहारु, चत्त, ४ बंध ५ वेदेद्द य । उदए ७, उदीरणाए ८, लेसा ९, दिट्ठी १०, य नाणे य ॥। ११ ॥ जोगू १२, व ओगे १६, वन्न १४, रसमाई १५, ऊसास १६ य आहारे १७ । विरई१८, किरिया १९ बंधे२०, सन्न२१ कसायि२२ स्थि२३ बंधेय २४ ॥२॥
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ ७० १ प्रथमोहशद्वारसंग्रहे गाधात्रयम् २१३ • अणुबंधे२७, संवेहा२८, हार२९, ठिई३०, समुग्धाए३१,
चयणं३२, सूलादीसुय, उबवाओ सब जीवाणं ३३,।गा.१.३॥
छाया-उपपातः १, एरिमाणम् २, अपहारः ३ उच्चत्वम् ४ वन्धः ५ वेदश्च,। उदयः ६, उदीरणा ७ लेश्या ९, दृष्टि १० श्वज्ञानम् ११, ॥१॥ योगः१२, उपयोगः १३, वर्णः १४, रसादिः १६, उच्छ्वासक १५ श्वाहारः १७ विरतिः १८, क्रिया १९, बन्धकः २०, संज्ञा २१, कषायः २२, स्त्री २३, वन्धः २४ ॥२॥ संझी २५, इन्द्रियाणि २६, अनुबन्धः २७ संवेध' २८ आहारः २९ स्थितिः समुद्धातः ३१, च्यवनम् ३२ मूलादिषुच उपपातः सर्वजीवानाम् ३३ ॥३॥
टीका- अथ प्रथमादेशे त्रयस्त्रिंशद् विषयद्वाराणि प्रतिपादयितुं प्रथमा सन्नि २५, दिय २६ अणुबंधे २७ संवेहा २८ हार २९ठिई ३० समुग्धाए ३१ । घणं ३२ मूलादीसु य उववाओ सब्वजीवाणं ३३ ॥गा. १-३॥
उपपात १, परिमाण २, अपहार ३, उच्चत्व ४, बंध ५, वेद ६, "उदय ७, उदीरणा ८, लेश्या ९, दृष्टि १० ज्ञान ११ योग १२, उपयोग १३ वर्ण १४ रसादि १५, उच्छ्वोम १६, आहार १७, विरति १८, क्रिया १९ बन्धक २०, संज्ञा २१, कषाय २२, स्त्रीवेदादि २३, वन्ध २४ संज्ञी २५ इन्द्रिय २६, अनुबंध २७ संवेध २८ आहार २९ स्थिति ३० समुद्धात ३१ च्यवन ३२ और समस्त जीवों का मूलादिकों में उपपात ३३ ये ३३ द्वार प्रथम उद्देशक गत विषय को प्रतिपादन करने के लिये हैं।
टीकार्थ-उत्पत्ति द्वार का नाम उपपात है १, इयत्ता द्वार का नाम सन्निर५, दिय२६ अणुवंधे२७, संवेहा२८, हार२९, ठिई३० समुग्धाए ३१ । चयणं३२ मूलादीसु य उववाओ सव्वजीवाणं ३३ ! गा.१-३॥
(१) तपात, (२) परिमाण, (3) अ५8॥२, (४) अश्यप, (५) मथ, (6) ३६, (७) ध्य, (८) ही२!, (6) सेश्या, (१०) ष्ट, (११) ज्ञान, (१२) योगा, (१३) 8421, (१४) पण, (१५) २साह (१६) पास, (१७) माहा२ (१८) विति (16) या (२०) मन (२१) सज्ञा, (२२) ४पाय, (२3) श्रीवाद, (२४) अन्य (२५) सज्ञी, (२६) छन्द्रिय (२७) मनुध, (२८) समध, (२८) मा २, (30) स्थिति, (३१) समुद्धात, (३२) यवन भने (13) समस्त छान भूमामि ५५ोत. पडे ઉદ્દેશાના વિષયનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે આ ૩૩ દ્વાર બતાવ્યાં છે. -
ટીકાર્ય–-(૧) ઉત્પત્તિ દ્વારને ઉપપાત કહે છે. (૨) ઈચત્તા દ્વારને પરિ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
मैगवतीस्त्र देशकार्थसंग्रहगाथात्रयमाह- 'उववाओ' इत्यादि, 'उववाओ' उपपात:-उत्पत्ति द्वारम् १ परिमाणम्-इयत्ताद्वारम् २ अपहारः-अपहरणद्वारम् ३, उचत्यम्-उच्चताद्वारम् ४, वन्धः-ज्ञानावरणादिकमो बन्धद्वारम् ५ वेदना-वेदनाद्वारम् ६, उदयः-उदयद्वारम् ७ उदीरणा-उदीरणाद्वारम् ८, लेश्या लेश्याद्वारम् ९, दृष्टि:सम्यग् मिथ्या-मिश्र-दृष्टिद्वारम् १० ज्ञानम्-ज्ञानद्वारम् ११, योग:-योगद्वारम् १२ उपयोगः- उपयोगद्वारम् १३ वर्णः- वर्णादिद्वारम् १४, रसादि -रसादिद्वारम् १५ उच्छ्वासका- उच्छ्वासकद्वारम् १६, आहार:- आहारकद्वारम् १७ विरतिःविरतिद्वारम् १८,-क्रिया-क्रियाद्वारम् १९. वन्धका-बन्धकद्वारम् २०, संज्ञासंज्ञाद्वारम्, २१, कपाय:- कपायद्वारम् २२, स्त्री-स्त्रीवेदादिद्वारम् २३, वन्धःपरिमाण है २' अपहरण द्वार का नाम अपहार है ३, उच्चता द्वार का नाम उच्चत्व है ४ ज्ञानावरणादि कर्मो के बन्ध द्वार का नाम यन्ध है ५, वेदना द्वार का नाम वेदना है ६, उदय द्वार का नाम उदय है ७, उदी. रणा द्वार का नाम उदीरणा है ८, लेश्या द्वार का नाम लेश्या है ९, सम्यक् मिथ्या और मिश्र दृष्टि द्वार का नाम दृष्टि है १०, ज्ञानद्वार का नाम ज्ञान है ११, योगदार का नाम योग है १२, उपयोगद्वार का नाम उपयोग है १३, वर्णादि द्वार का नाम वर्ण है १४, रसादि द्वार का नाम रस है १५, उच्चासक द्वार का नाम उच्चासक है १६, आहारक द्वार का नाम आहार है १७, विरति द्वार का नाम विरति है १८, क्रिया द्वार का नाम क्रिया है १९, बंधद्वार का नाम बंध है २०, संज्ञाहार का नाम संज्ञा है २१, कषाय द्वार का नाम कषाय है २२, खीवेदादि માણુ કહે છે. (૩) અપહરણું દ્વારને અપહાર કહે છે. (૪) ઉચ્ચતાદ્વારને ઉચ્ચત્વ કહે છે (૫) જ્ઞાનાવરણવ આદિ કર્મોના બધદ્વારને બવ કહે છે. (९) वहनावार नाम वेदना छे (७) यद्वा२नु नाम लक्ष्य छ (८) ! वामनु' नाम जीरा 2. (6) वैश्याद्वारनु' नाम वेश्या छ. (१०) सभ्य, મિથ્યા અને મિશ્રષ્ટિ દ્વારનું નામ દષ્ટિ છે. (૧૧) જ્ઞાનદ્વારનું નામ જ્ઞાન छ (१२) योगवार नाम ये छे. (१3) ७५यानु नाम 6पये. छे. (१४) वा द्वा२नु नाम व छ (14) २साह द्वा२नु नाम २स छे. (१६) ઉચ્છવાસક દ્વારનું નામ ઉચ્છવાસક છે. (૧૭) આહારક દ્વારનું નામ આહાર છે. (१८) पतिद्वा२नु नाम वि२ति छे. (14) &ियावानुं नाम हिया छे' (२०) मातु नाम -4 छे. (२१) सारनु नाम सज्ञा छ.' (२२) पायदानु नाम ४पाय छे. (२3) श्री वा द्वा२नु नाम श्री छे. (२४)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयपन्द्रिका टीका श० ११७० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पादनिरूपणम् २१५ बन्धद्वारम् २४, संज्ञी-संज्ञोद्वारम् २५, इन्द्रिाणि-इन्द्रियद्वारम् २६, अनुबन्धःअनुवन्धद्वारम् २७, संवेधः-संवेधद्वारम् २८, आहारः-आहारद्वारम् २९ स्थितिः -स्थितिद्वारम् ३०, समुद्घातः-समुद्घातद्वारम् ३१, च्यवनम्-च्यवनद्वारम् ३२, मूलादिषु च सर्वजीवानाम् उपपातः-उपपातद्वारम् ३३, इत्येतानि त्रयस्त्रिंशद् विषयद्वाराणि प्रथमोद्देशके प्रतिपादितानि सन्तीति ॥
उत्पले जीवोत्पादवक्तव्यता ॥ मूलम् “तेणं कालेणं, तेणं समएणं रायगिहे जाव पज्जुवासमाणे एवं वयासी उप्पलेणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ? गोयमा एगजीवे, णो अणेगजीवे, तेणं परं जे अन्ने जीवा उववजंति, तेणं णो एगजीवे, अणेगजीवे, तेणं भंते ! जीवा कओहिंतो उववजति? किं नेरइएहिंतो उववनंति, तिरिक्खजोणिएहितो उववजंति ? मणुस्सेहिंतो उववजंति ? देवेहिंतो उववज्जति ? गोयमा ! णो नेरइएहितो उववजंति, तिरिक्खजोणिएहितो वि उववज्जति, माणुस्सेहितो वि उववद्वार का नाम स्त्री है २३, घन्धद्वार का नाम वन्ध है २४, संजीद्वार का नाम संज्ञी है २५, इन्द्रिय द्वार का नाम इन्द्रिय हैं २६, अनुबन्ध द्वार का नाम अतुबन्ध है २७, संवेधद्वार का नाम संवेध है २८, आहार द्वार का नाम आहार है २९, स्थितिद्वार का नाम स्थिति है ३०, समु. द्घात द्वार का नाम समुद्घात है३१, च्यवन द्वार का नाम च्यवन है ३२॥ मूलादिकों में सर्वजीवों के उत्पादक द्वार का नाम सर्वजीव मूलादि उपपात है ३३ । इस प्रकार से प्रथम उद्देशक में तेतीस द्वार कहे गये हैं। भानु नाम छे (२५) सज्ञाद्वा२तु नाम सभी छ. (२६) धन्द्रियद्वार नाम छन्द्रिय छे. (२७) मनुमन्य वा२नु नाम अनुमध छे. (२८) સંવેધ દ્વારનું નામ સંવેધ છે. (૨૯) આહારદ્વારનું નામ આહાર છે. (૩૦) स्थितिवा२नु नाम (स्थति छ. (31) समुद्धात द्वारनु नाम समुधात छ. (३२) ચ્યવનદ્વારનું નામ ચ્યવન છે. (૩૩) મૂલાદિકમાં સર્વજીના ઉત્પાદ દ્વારનું નામ સર્વ જીવ મૂલાદિ ઉ૫પાત છે. આ રીતે પહેલા ઉદ્દેશકમાં તેત્રીસદ્વાર કહ્યા છે,
७
.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र जंति, देवेहितो वि उववजति, एवं उबवाओ भाणियबो, जहा वक्रतीए वणस्तईकाइयाणं जाव ईलाणेत्ति ?। तेणं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उबवज्जति ? गोया ! जहाणेणं एक्कोवा, दोवा, तिन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा उववज्जति २। तेणं भंते ! जीवा सलए, समए, अवहीरमाणा केवरकारेणं अवहीरंति ? गोयमा ! तेणं अनेजा, समए, समए, अवहीरमाणा अवहीरमाणा, असंखेजाहिं उस्लप्पिणि ओसप्पिणीहिं अवहीरंति, णो चेवणं अबहिया लिया ३ तेसिं णं भंते ! जीवाणं के महालिया लरीरोगाहणा पण्णता ? गोयमा ! जहपणेणं अंगुलस्ल असंलज्जासागं, उकोसेणं सातिरेगं जोयणसहस्तं ४ । तेणं भंते ! जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मरस किं बंधगा अबंधगा ? गोयमा! णो अबंधगा, वंघएवा, बंगावा १, एवं जाव अंतराहयस्त, नवरं आउयस्स पुच्छा ? गोयमा ! बंधए वा १, अबंधए वा २, बंधगा वा ३, अबंधगावा, ४, अहवा बंधएय, अबंधएय ५, अहवा बंधएय, अबंधगाय ६, अहवा बंधगाय, अबंधएय ७, अहवा बंधगाय अबंधगाय ८। एते अट्ट भंगा ५ । तेणं भंते ! जीवा जाणावरणिज्जस्ल कम्मरस किं वेदगा, अवेदगा ? गोयमा ! णो अवेदगा, वेदएवा वेदगावा, एवं जाव अंतराइयस्स। तेणं भंते! जीवा किं साया वेदगा, असाया । वेदगा ? गोयमा ! साया वेयएवा, आसाया वेयएवा अट्ट भंगा ६ । तेणं भंते।
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पादनम् २१७ जीवा णायावरणिज्जस्स कम्सस्स किं उदई, णुदई ? गोयमा णो अणुदई, उदईवा, उदईणो वा, एवं अंतराइयस ७। तेणं अंते ! जीवा पाणावरणिजास्त सस्स किं उदीरमा, अणुदीरणा वा ? गोयमा ! णो अणुदी, उदीरए वा, उदीरगा का, एवंजाब अंतराईचस्ल, नवरं जाउएसु अट्ठ भंगा ८ । से भंते ! जीवा किं कण्हलेसुनीललेमा, काउलेता, तेउलेसा? गोयना! कण्हलेसे का, जाउलेले का, कण्डले पावा, नीललेस्लाया काउलेपाना, तेउललेवा अहवा कण्हलेने य, नीललेले अ, एवं एए दुयासजोग तशासंजोग चकलंजोगणं अलीईनंगा भवंति ९! लेणं ते! कि सम्मदिटी, निच्छादिष्ठी, सम्मासिछादिही ? बोका णो सम्मविठ्ठी, णो, सरूमामिच्छादिट्टी, मिच्छादिट्टी वा, मिदिष्टीणोक्षा, १० ते भंते ! जीया किं नाणी, अन्नाणी? माया जो नाणी, अशाणीवा, अमाणिजोबा,१११ तेणं मंते !जी मणजोगी,
जोगी, कायजोगी ? गोयमा! जो सणजोगी वयजोगी, हायजोगीया, काय जोषिणोवा १२ तेणं भंते ! जाकिं लागारोउत्ता? अणागारोवउत्ता गोपमा ! सागशेवउत्ते, अपागारोउसेवा, अष्टभंगा १३॥ सिं गं संते ! जीवाणं सगाकावन्ना, कहगंधा, कहरला, कइफासा पण्णता ? गोयमा चिवन्ना, पंचरसा,दुगंधा, अहफाला पण्णता, तेपुण अप्पणा, अग्णा, अगंधा, सरसा, अहवासा पण्णता १४१५॥ तेणं अले! जीवा किं उशाला,
भ० २८
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
भगवती सूत्रे
निस्सा, गोउस्सास निस्सासा ? गोयमा ! उस्सासएवा१ निस्सावाणोउस्सास निस्लास एवा ३, उस्सासगावा ४, निस्सासगाव, पोउस्सासनिस्सासगावा ६, अहवाउस्सासए य, निस्साय ४, अहवा उरसासए य, जो उस्सासनिस्सासए४, अनिस्सासए य, णो उस्सासनिस्सासए य ४, अहवा उस्सास्त्र निस्सासए य, णो उस्सासनिस्लासए य, अट्टभंगाटा एए छ भंगा भवंति १६ । तेणं भंते! जीवा किं आहारगा ? अणाहा? गोयमा ! णो अणाहारगा आहारएवा, अणाहारएवा, एवं अद्या १७। तेणं भंते! जीवा किं विरया, अविरया, विरया विरया ?यमा ! णो विरया णो विरयाविरया, अविरएवा, अविरया१८ | तेणं भंते! जीवा किं सकिरिया, अकिरिया ? गोयमा गो अकिरिया, सकिरिए वा, सकिरिया वा १९ । तेणं ! जीवा किं सत्तविहबंधगा, अट्टविहबंधगा ? गोमा विधवा, अटूविहबंधए वा, अट्टभंगा २० | तेनं भंतेतीवा किं आहारसन्नोवउत्ता, भयसन्नोवउत्ता मेहु णसन्नोवा, परिग्गहसन्नोवउत्ता ? गोयमा ! आहारसन्नोव - उत्ता वा, सीई भंगा २१ । तेणं भंते जीवा किं कोहकसाई, माणकामायाकसाई, लोभकसाई ? असीईभंगा २२ | तेणं भंते! जीकिं इत्थी वेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंसगवेदगा ? गोयमा ! इत्थीवेद्गा, नो पुरिसवेदगा, नपुंसगवेयएवा, नपुंगवेखा २३ तेणं अंते ! जीवा किं इत्थी वेदबंधगा, पुरिसवेददा, नपुंसगवेयवंधगा ? गोयमा ! इत्थीवेयबंधए
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पाद निरूपणम् २१९. वा, पुरिसवेयबंधवा, नपुंसगवेय बंधएवा, छब्वींसं भंगा२४| तेणं भंते! जीवा किं सन्नी, असन्नी ? गोयमा ! णो सन्नी, असन्नीवा, असन्निणोवा २५| तेणं भंते! जीवा किं लइंदिया, अणिदिया ? गोयसा ! णो अनिंदिया, सईदिएवा, सइंदियावा२६ | से णं भंते! उप्पलजीवे ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहणणं अंतोमुहुतं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं २७| सेणं भंते! उप्पलजीवे पुढवीजी पुणरबि उप्पलजीचे त्ति केवइयं कालं सेवेज्जा ? केवइयं कालं गतिमागति करेज्जा ? गोयमा ! भवादेसेणं जहणेणं दोभवरगहणाई, उक्कोसेणं असंखेज्जाई भवगहणाई, कालादेसणं जहणणेणं दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं, एवतियं कालं सेवेज्जा, एवंतियं कालं गतिरागतिं करेज्जा | सेणं भंते! उप्पलजीवे, आउजीवे एवं चेव, एवं जहा पुढवीजीवे भणिएं तहा जाव वाउजीवे भाणियव्वे । सेणं भंते! उप्पलजीवे से वणस्सइजीवे से पुणरवि उप्पलजीवेति केवइयं कालं सेवेज्जा, केवइयं कालं गतिरागतिं कज्जइ ? गोयमा ! भवादेसेणं जहणेणं दो भवग्गहणाई, उक्कोसेणं अणंताई भवग्गहणाई, कालादेसेणं जहणेणं दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेणं अनंतं कालं - तएकालं, एवइयं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागतिं कज्जइ । सेणं अंते ! उप्पलजीवे वेइंदियजीवे, पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केवइयं कालं सेवेज्जा, केवइयं कालं गतिमागतिं कज्जइ ? गोयमा ! भवादे सेणं जहण्णेणं दो भवग्गहणाई, उक्की
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
भगवती स्त्र सेणं संखेज्जाई भवग्गणाई, कालादेसेणं जहणणं दो अंतोमुडुत्ता, उक्कोसेणं संखेज्जं कालं, एवइयं कालं सेवेज्जा एवइयं, कालं गतिरागति कज्जइ। एवं तेइंदिय जीवे; एवं बरिदिय जीवे वि। सेणं भंते ! उप्पलजीवे पंचिंदियतिरिक्खजोणिय जाव, पुणरवि उप्पलजीवे त्ति, पुच्छा, गोयमा! भवादेसणं जहण्णेणं दोभवग्गणाई, उक्कोसेणं अहमवरगहगाई कालादेसे जहण्णेणं दोअंतोमुहुत्ताई. उकोलेणं पुनकोडिपुहुत्ताई, एवइयं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिमागति करेज्जा। एवं मणुसेण वि, समं जाय, एवइयं कालं गतिरागति करेज्जा २८ । लेणं भंते ! जीवा किमाहारमाहारोंति ? गोयमा ! दव्यओ अणंतपएसियाई दव्वाइं, एवं जहा आहारुद्देसए। वणस्लइकाइयाणं आहारो तहेव जाव सव्वप्पणयाए, आहारमाहारेंति, नवरं नियमाछाहर्सि सेसं तंचेक २९१ तेसिं णं भंते! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा! जहणणं अंतोनुहुतं; उक्कोलणं दसवाससहस्साइं३० तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइसमुग्धाया पण्णता? गोयमा! तओ ससुग्घाया पण्णत्ता, तंजहा-वेयणालमुग्घाए, कषायसमुग्धाए, मारणतियसमुग्घाए ३११ तेणं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धारणं किं समोहया मरंति, अलमोहया मरंति? गोयमा! समोहयावि मरंति, असमोहयावि मरंति ३२॥ तेणं भंते ! जीवा अणंतरं उवष्टित्ता कहिं गच्छंति, कहिं उक्वजंति?कि नेरइएसु उववज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति ? एवं
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जी गोत्यादनिरूपण २२१
जहा बकंतीए उबद्दणाए, वणस्सइकाइयाणं तहा भाणियव्वं । __ अह भते ! सबपाणा, सव्वभूया, सबजीवा, सव्वसत्ता, उप्प
लमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालत्ताए, उप्पलपत्तताए, उप्पलकेसरत्ताए, उप्पलकन्नियत्ताए, उप्पलचिमुग्धाए. उववन्न पुव्वा ? हंता, गोषमा! असतिं अदुवा अणंतक्खुत्तो । सेवं भंते ! सेवं भंते ति॥सू० १॥
॥इ उप्पलुद्देलओ सम्मत्तो॥११-॥ छाया-तस्मिन् काले, तरिमन् समये राजगृहे यावत पर्युपासीनः एवमवादीद-उत्पलं खलु भदन्त ! एकपत्रम् किम् एकजीवम् , अनेकजीवम् ? गौतम ! एकजीवं, नो अनेकजीवम्, तेन परं ये अन्ये जीवा उपपद्यन्ते, ते खलु नो एकजीवाः, अनेकजीयाः, ते खलु भदन्त ! जीवः केभ्यः उपपद्यन्ते ? कि थिकेभ्यः उपपद्यन्ते ? तिर्यगयोनिकेभ्यः उपपद्यन्ते? एनप्येभ्यः उपपद्यन्ते ? देवेभ्य उपपद्यन्ते ? गौतम ! ना नैरयिकेभ्यः उपपद्यन्ते तिर्यग्यो निकेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, मनुष्येभ्योऽपि उपपद्यन्ते, देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, एवम् -उषपाता भणितव्यः, यथा व्युत्क्रान्ति के वनस्पतिकायिकानां यावत ईशान इति? ते खलु मदन्त ! जीवाः, एकसमयेन कियन्तः उपपद्यन्ते ? गौतम! जधन्येन एकोबा, द्वौ वा, त्रयोवा, उत्कृष्टेन संख्येयाः वा, असंख्येया वा उपपद्यन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवाः समये समये अपहियमाणा: अपहियमाणाः कियत्कालेन अपहियन्ते ? गौतम । ते खलु असंख्येयाः समये समये अपहियसाणा: अपहियमाणाः असंख्येयाभ्यः उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्यः अहियन्ते, नाचैव खल्लु अपहताः स्युः ३। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां फि महालया शरीरावगाहना मज्ञप्ता ? गौतम ! जधन्येन अ लस्य असंख्येय भागम्, उत्कृष्टेन सातिरेक योजनसहस्रम् ४ । ते खल भदन्त ! जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं बन्धकाः, अबका ? गौतम! नो अवन्धकाः, बन्धको बा, वन्धकाः वा एवं यावत् अन्तरायिकस्य, नवरम्-आयुषः पृच्छा ? गौतम | बन्धकोवा, अबन्धको वा, इन्धका वा, अवन्धका बा, अथवा वन्धकच, अनन्धकश्व, अथवा बन्धकश्च अवन्का श्व, अथवा बन्धकोच, अबन्धकध, अथवा बन्धकाच अवधकाश्च, ८ एते अष्टौ भङ्गाः ५। ते खलु भदन्त ! जीयाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं वेदकाः, अवेदकाः ? गौतम ? नेा अवेदकाः वेदको वा,
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
भगवतीसूत्र वेदका बा, एवं यावत्-आन्तरायिकस्य । ते खल्लु भदन्त ! जीवाः किं सानावेदकाः, असातावेदका ? गौतम ! सातावेदको वा, असातावेदकोवा, अष्ट भगाः ६ ! ते खलु भदन्त ! जीवा ज्ञानावणीयस्य कर्मणः किम् उदयिनः ? अनुदयिनः ? गौतम ! तो अतुदयिनः, उदयीवा, उदयिनेो वा, एवं यावत् आन्तरायिकस्य ७१ ते खलु भदन्त ! जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किम् उदीरका अनुदीरकावा ? गौतम ! नो अनुदीरकाः, उदीरको चा, उदीरकाबा । एवं यावत् आन्तरायिकस्य, नवरम्, वेदनीयायुष्योः अष्टभङ्गा ८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याः, नीललेश्याः, कापातलेश्याः, तेनोलेश्याः १ गातम! कृष्णलेश्यो वा, यावत् तेजोलेश्यो वा, कृष्णलेश्याः वा, नीललेश्या वा, कापातलेश्या वा, तेजोलेश्या वा, अथवा कृष्णलेश्यश्च, नोललेश्यश्च, एवम् एते द्विकसंयोग त्रिकसंयोगचतुष्कसंयोगेन अशीति भङ्गा भवन्ति ९ ते खलु जीवाः किं सम्यग्दृष्टयः, मिथ्या दृष्टयः, सम्यग् मिथ्यादृष्टयः ? गौतम! नो सम्यदृष्टिः, नो सम्यग मिथ्यादृष्टिः, मिश्यादृष्टिी, मिथ्यादृष्टयोवा १० ते खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः ? अज्ञानिनः गौतम ! नेा ज्ञानी, अज्ञानी वा, अज्ञानिनावा ११ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं मनायोगिनः, वायोगिनः, काययोगिनः? गौतम! नो मनायोगी, ना वचो योगी, काययोगीवा, काययोगिना वा, १२॥ ते खलु भदन्त! जीवाः किं साका. रोपयुक्ताः, अनाकारोपयुक्ताः ? गौतम ! साकारोपयुक्तोवा, अनाकारोयुक्तोवा, अष्ट भङ्गः १३ । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीरकाणि कति वर्णानि, कति गन्धानि, कति रसानि, कति स्पर्शानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पञ्चवर्णानि, पश्चरसानि, द्विगन्धानि. अष्टस्पर्शानि मज्ञप्तानि ते पुनः आत्मना अवर्णाः, आन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः, प्रज्ञप्ताः १४-१५ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किम् उच्छ्वासाः, निश्वासाः, नो उच्छ्वासनिःश्वासः? गौतम ! उच्छ्वासको वा१, निःश्वासको वा२, नो उच्छवासनिश्वासका वा३, उच्छ्वास का वा४, निःश्वासका वा५ नो उज्छ्वास. निःश्वासका वा ६ अथवा उच्छ्वासकञ्च, निःश्वासकश्च ४ अथवा उच्छवासकश्च, नो उच्छ्वासनिश्वासकश्च ४, अथवा निःश्वासकश्च, नो उच्छ्वास निःश्वासकश्च ४, अथवा उच्छ्वासकश्च, निश्वासकश्च, नो उच्छ्यासनिःश्वासकश्च अष्टौ भङ्गाः, ८ एतेषडविंशतिः भङ्गा भान्ति १६। ते खलु जीवाः किम् आहारकाः, अनाहारकाः ? गौतम ! णो आहारका आहारको वा, अनाहारकोचा, एवम् अष्टौ भङ्गाः १७ ते खलु भदन्त ! जीवाः किं विरताः, अविरताः, विरताविरताः ? गौतम ! नो विरताः, नो विरताविरताः, अविरतोवा, अविरतावा १८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पादनिरूपणम् २२३ सक्रियाः, अक्रियाः ? गौतम ! नो अक्रियाः, सक्रियो वा सक्रिया वा १९ । ते स्खलु भदन्त ! जीवाः कि सप्तविधवन्धकाः, अष्टविधवन्धकाः ? गौतम | सप्तविधवन्धको वा, अष्टविधवन्धको वा, अष्ट सङ्गा : २० । ते खलु भदन्त ! जीवाः किम् आहारमंज्ञापयुक्ताः, भयसंज्ञोपयुक्ताः, मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः ? परिग्रह संज्ञोपयुक्ता गौतम ! आहारसंज्ञोपयुक्ता वा, अशीतिः भङ्गाः । २१ ते खलु भदन्त । जीवाः किम क्रोधकपायिणः, मानकपायिणः, मायाकपायिणः, लेनिकषायिणः ? अशीतिः भङ्गाः २२ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं स्त्रीवेदकाः, पुरुपवेदकाः, नपुंसकवेदकाः? गौतम ! नो स्त्रीवेदकाः, नो पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदको धा, नपुंसकवेदका वा २३। ते खलु भदन्त ! जीवाः किम् स्त्रीवेदवन्धकाः, पुरुषवेदयन्धकाः, नपुंसकवेद वन्धकाः ? गौतम ! स्त्रीवेदवन्धको वा पुरुषवेदबन्धको बा, नपुंमकवेदयन्धको वा पइविंशतिः भगा । २४ ते खलु भदन्त ! जीवाः किं संज्ञिनः, असंज्ञिनः ? गौतम ! नो संज्ञी, असंजीवा, असंज्ञिनोवा २५ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सेन्द्रियाः, अनिन्द्रियाः? गौतम ! नो अनिन्द्रियाः, सेन्द्रियो वा, सेन्द्रिया वा २६। स खल भदन्त ! उत्पलजीव इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! जधन्येन अन्तमुहूर्तम्, उत्कृष्ठेन असंख्येयं काळम् २७। स खलु भदन्त ! उत्पल जीवः पृथिवीजीवः पुनरपि उत्पलजीव इति कियन्तं कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागतिं कुर्या ? गौतन ! भवादेशेन जधन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्छण्टेन असंख्येयानि भवग्रहणानि, कालादेशेन जधन्येन द्वे अन्तर्मुहूते, उत्कृप्टेन असंख्येयं कालम, एतावन्तं कालं सेवेत, एकावन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् । स खलु भदन्त ! उत्पलजीवः अपूजीवः, एवमेव, एवं यथा पृथिवीजीवो भणितस्तथा यावत् वायुजीवो भणितव्यः । स खलु भदन्त । उत्पलजीवः स वनस्पतिजीवः, स पुनरपि उत्पकजीव इति कियन्तं कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागर्ति करोति? गौतम! भवादेशेन जघन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन अनन्तानि भवग्रहणानि, काला देशेन जधन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्त, उत्कृष्टेन अनन्तं कालं तरुकालम् इयन्तं कालं सेवेत, इयन्तं कालं गतिमागतिं करोति । स खलु भदन्त ! उत्पलजीवो द्वीन्द्रियजीव पुनरपि उत्पलजीव इति कियन्त काल सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागतिं करोति? गौतम! भवादेशेन जधन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन संख्येयानि भवनहणानि, कालादेशेन जधन्येन द्वे अन्तर्मुहूते, उत्कृप्टेन संख्येयं कालम्, इयन्तं कालं सेवेत, इयत्तं कालं गतिमागतिं करोति । एवं त्रीन्द्रियजीवः एवं चतुरिन्द्रिय जीवोऽपि । स खलु भदन्त ' उत्पल नी: पञ्चेन्द्रियतियंग्योनिक जीवः पुनरपि उत्पलजीव इति पृच्छा ? गौतम ! भवादेशेन जधन्येन द्वे भवग्रहणे, उत्कृष्टेन अष्ट भवग्रहणानि, कालादेशेन जघन्येन वे अन्तर्मुहूर्ते, उत्कृष्टेन पूर्वकोटिपृथक
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती त्वानि इयन्तं कालं सेवेत, इयन्तं झालं गतिमागतिं कुर्यात् । एवं मनुष्रेणापि समं यावर इयन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् २८ । ते खलु भदन्त ! जीवाः, किम् आहारमाहारयन्ति ? गौतम! द्रव्यतोऽनन्तप्रदेशानि द्रव्याणि, एवं यथा आहारकोदेशके वनस्पतिकायिकानाम् आहारस्तथैव यावत् सर्वात्मना आहारमाहारयन्ति, नवरं नियमात् पड् दिक्षु शेषं तदेव २९ । तेषां खलु भदन्त । जीवानां कियन्तं कालं स्थिति : प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टेन दशवर्षसहस्राणि ३० तेषां खलु भदन्त | जीवानां कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ता ? गौतम । व्यः समुद्धाता: मज्ञप्ताः, नद्यथा-वेदना सप्लुद्धातः, कपायससुरातः, मारणान्तिकसमुद्धातः ३१ । ते खलु भदन्त ! जीवाः मारणान्तिकसमुद्धातेन कि समबहताः नियन्ने, असमदहनाः नियन्ते ? गौतम ! समवहता आप नियन्ते, भलमबदता अपि नियन्ते ३२ । ते खलु भदन्त । जीवाः अनन्तरम् उद्वव कुत्रगच्छन्ति ? कुत्र उपपद्यन्ते ? कि नैरषिकेषु उपपद्यन्ते, तिर्यग्योनिकै उपधन्ते, एव यथा व्युत्क्रान्तिकानि, उद्वर्तनानि वनस्पतिकायिकानाम् लथा भणितव्यम् । अथ भदन्त ! लषेप्राणाः सर्वेभूताः, सर्वजीवाः, सर्वे सत्याः, उत्पमूटतया, उत्पल कन्दनया, उत्पललालतया, उत्पलपत्रतया, उत्पलकेमरतया, उत्पलक्षणिकतया, उत्पलधिभुगतया उपपबपूर्वाः ? हन्न, गौतम ! असहत् अवना अतन्तकृत्वः तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥५० ।।
टीका-अथोत्पलस्थजीवान् महायितुमाह-'तेणं काले' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं रायगिहे जाव पज्जुबासमाणे एवं ववाल- तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, रामगृहे यावत्-नगरे स्वामीसमवस्मृतः, धर्मोपदेश श्रोतुं पर्पत
उत्पल (कमल) में जीवोत्पाददातव्यता
'तेण कालेण तेण समएण' इत्यादि। टीकाथ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा उत्पल (बल) के जीवों की प्ररूपणा की है-'तेण कालेण तेग समएणरायगि जान पज्जुनासयाणे एवं पयासी' उस काल और उस समय में राजगृह नगर में लहावीर स्वामी पधारे. उनके धमोपदेश को सुनने के लिये परिषद अपने
पसभा (भसमा) वाया 4xतव्यता' "तेणं कालेणं तेणं समएणे" त्या
साथ-सूत्र ३ मा सूत्रद्वा२। अ५८ (HI) ! वाली नीय प्रभारी • 'प्र३५) 10- सेण कालणणं समएणं चगिहे जाव पज्जुवासमाणे एवं - वासी ? अनसभये २४ नगरमा मडावी प्रभु पयायो.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११४० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २२५ निर्गच्छति धर्मोपदेश श्रुत्वा प्रतिगता पर्यंत्, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो नमस्यन् प्राञ्जलिपुट: विनयेन पर्युवासीनो गौतमः भगवन्तम् एव - वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'उप्पलैणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?' हे मदन्त ! उत्पलम् खलु कमलविशेषः एक पत्रकम् - एक पत्रं यत्र तदेकपत्रकम्, अथवा एकंच उत्पत्रम् एकपत्रम् एकपत्रं तदेव एकपत्रकम् तस्मिन् सति, उत्पलादेरेक पत्रावस्थायामित्यर्थः, एकपत्रकं चात्र किशलयावस्थाया अनन्तरम् अनयमितिभावः । किए एक जीयम् एको जीवो यत्र तदेकजीवम् ? किंवा अनेकजीवं मदति ? अनेकेजीवा यत्र तदनेकजीवम्, तथाविधमित्यर्थः, भगवानाह - 'गोयमा ! एनीवे, णो अणेग जीवे, तेण परं जे अन्ने जीवा उत्रवज्जति, तेणं णो राजीना, अणेगजीवा हे गौतम! उत्पलम् एकपनावस्थायास एक जीवं २ स्थान से निकली और महावीर स्वामी के पास आई, महावीर स्वामी ने धर्मदेशना दी. उसको श्रवण कर वह पीछे अपने २ स्थान पर चली गई. इसके बाद विनय के साथ गौतम ने दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार करते हुए प्रभु से इस प्रकार पूछा- 'उप्पले णं भंते! एमपत्तए किं एगजीवे अगजी' है भदन्त ! उत्पल - कमलविशेष आदि जब एकपत्रावस्था वाला होता है (यह अवस्था किशलयावस्था (कपल) अनन्तर होती हैं) तब वह क्या एकजीव वाला एक है जीव जिसमें ऐसा होता है या अनेक जीव वाला - अनेक है जीव जिसमें ऐसा होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! 'एगजीवे, जो अणेग जीये, लेण परं जे अन्ने जीवा उचवज्जंति, तेण णो एगजीवा-अगजीवा' एक पन्नावस्था में उत्पल एकजीव वाला होता है, अनेकजीब वाला नहीं
તેમનાં દન કરવાને માટે તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે પરિષદ (પ્રખા) નીકળી મહાવીર પ્રભુને વદણા નમસ્કાર કરીને તથા તેમની દેશના સાંભળીને પરિષદ્ર પાછી ફરી ત્યાર બાદ ગૌતમ સ્વામીએ બન્ને હાથ જોડીને નમસ્કાર उरीने विनयपूर्व का प्रमाणे पृछ्यु – “उप्पलेण भसे । एगपत्तए कि एंगजीवे क्षणेगजीवे ? हे भगवन् उत्पहा (उभण विशेष) न्यारे अपत्रावस्थावालु ડાય છે, ત્યારે શુ' તે એક જીવવાળુ' હાય છે, કે અનેક જીવવાળુ હાય છે ? (જેમાં એક જ જીવ હાય તેને એક જીવવાળું અને અનેક જીવ હાય તેને અનેક જીવવાળુ' કહે છે)
भहावीर अलुन। उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " एग जीवे णे। अगजीवे, वेण पर जे अन्ने उववज्जति, देणं ण एग जीवा-अणेग जीवा
21
એક
५० २९
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवतीसूत्रे भवति, नो अनेकजीवं भवति, किन्तु तेनपरं तदनन्तरम् प्रथमपत्रानन्तरम् अनेकानावरथायामित्यर्थः, ये अन्ये प्रथम पत्रव्यतिरिक्ताः जीवाः जीवाश्रयत्वात् द्वितीयपत्रादयोऽवयवाः उपपद्यन्ते, ते खलु नो एकजीवाः नैकजीवाश्रयाः किन्तु अनेकजीवाश्रया भवन्ति अथवा तेन परं-ततः एकपत्रात् परतः शेपपत्रादिषु येऽन्ये जीवा उत्पद्यन्ते, ते नो एफजीवाः, अपितु अनेकजीवाः अनेके भवन्तीति प्रथममुपपातद्वारम् १॥ अथ प्रथममुपपात द्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति'तेणं मंते ! जीवा कमोहितो उश्वज्जति ? कि नेहए हिंतो उपज्जति ? तिरिक्खजोणिएहिनो उज्जति ? मणुस्से हिंतो उत्रवज्जति ? देवेहितो उववज्जति ? हे भदन्त ! ते खलु द्विपत्राद्यवस्थोत्पलस्था जीवाः केभ्यः उपपद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्यः उपपद्यन्ते किंवा तिर्यग्योनि केभ्यः उपपद्यन्ते ? किंवा मनुष्येभ्यः होता है। किन्तु-जय प्रथमपत्र के अनन्तर वह अनेक पत्रों से युक्तता की अवस्था में आ जाता है-प्रथमपत्र से व्यतिरिक्त द्वितीय पत्रादिरूप अवयव उत्पन्न हो जाते हैं तब के एक जीवाश्रय नहीं रहते किन्तु अनेक जीवाश्रय हो जाते हैं-अथवा-एक पत्र से आगे शेष पत्रादिकों में जो दूसरे जीव उत्पन्न होते हैं वे एक जीव नहीं हैं, अपि तु अनेक जीव हैं। ऐसा यह प्रथम द्वार है। _____ अब गौतम इसी प्रथम उपपात द्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेण भंते ! जोया कओहितो उपवति , किं नेर इएहितो उचव
जंति, तिरिक्खजोणिएहितो उववज्जति, मणुस्से हितो उबवज्जति, देवे. हिंनो उववज्जति' हे भदन्त ! वे द्वि पत्रादि अवस्थाबाले उत्पल में रहे हुए जीव वहां कहां से उत्पन्न होते हैं-क्या नैरयिकों में से उत्पन्न होते પત્રાવસ્થામાં ઉત્સલ એક જીવવાળું હોય છે, અનેક જીવવાળું હોતું નથી. પરંતુ જ્યારે તે અનેક પત્રોથી યુક્ત બને છે,–પ્રથમ પત્ર ઉપરાન્ત જ્યારે દ્રિતીય પત્રાદિરૂપ અવયવ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ત્યારે તે એક જીવવાળું રહેતું નથી, પણ અનેક જીવવાળું થઈ જાય છે. અથવા વધારાના પત્રાદિકમાં જે બીજા જીવ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે જીવોને કારણે તેને એક જીવવાળું કહ્યું નથી, પણ અનેક જીવવાળું કહ્યું છે. એવું આ પ્રથમદ્વાર છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી આ પ્રથમ ઉપપાત દ્વારને વિષે મહાવીર પ્રભુને सेवा प्रश्न पूछे छे ?- तेण भो । जीवा कमोहितो उबवजंति, किं नेरइएहितो उववज्ज ति, तिरिक्ख जोणिएहितो उववति, मणुस्सेहितो उववज्ज ति, देवेहितो उववज्ज ति ?” स ! ते प ५१२थापामा त्यसमा રહેવા જી કયાંથી આવીને ત્યા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે- નારકમાંથી આવીને
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २३७ उपपद्यते ? किंवा देवेभ्यः उपपद्यन्ते ? भगवानाह - 'गोयमा ! नो नेरइए डितो. भगवानाह - उववज्र्ज्जति, तिरिक्खजोगिएर्हितो वि उववज्जंति, माणुसे हिंतो. वि उववज्जंति, देवेर्हितो वि उववज्जंति ' हे गौतम! द्विपत्राद्यवस्थोत्पलस्था जीवा नो नैरयिकेभ्य उपपद्यन्ने, अपितु तिययौनिकेभ्योऽपि उपपद्यन्ते मनुष्येभ्योऽपि उपपद्यन्ते, देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, ' एवं उनवाओ भाणियन्बो, जहा बकंती दणश्मइकाइयाणं जाव ईसाणेति' एवम् उक्तरीत्या उपपातः उत्पलस्थजीवानामुत्पादो भणितव्यो वक्तव्यः, यथा प्रज्ञापनायाः षष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे वनस्पतिकायिकानां यावत् ईशानान्तदेवेभ्यः उपपातः उक्तस्तथैवात्रापि हैं ? यो तिर्यञ्चों में से उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से उत्पन्न होते हैं ? या देवों में से उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'नो इहितो उववज्जति, तिरिक्खजोणिरहितो वि उचवज्जति, माणुसेहितो वि उववज्जेति देवेहिंतो वि उचवज्जति' द्विपत्रादि अवस्थावाले उत्पल में रहे हुए जीव वहां नैरयिकों में से उत्पन्न नहीं होते हैं, किन्तु वे वहां तिर्यंच योनि में से भी उत्पन्न होते हैं. मनुष्ययोनि में से भी उत्पन्न होते हैं, तथा देवयोनि में से भी उत्पन्न होते हैं । एवं उवबाओ भणिच्वो, जहा वकंतीए वणस्सहकारण जाव ईसाणेत्ति' इस प्रकार से उत्पलस्थ जीवों का उत्पाद जैसा कि प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रान्तिपद में वनस्पति कायिक जीवों का उत्पाद यावत् ईशानान्त
તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે? તિય ચામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે મનુ ચેામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય થાય છે? કે દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? भहावीर प्रभुन। उत्तर– “गोर्यमा ! हे गौतम! नो नेरइएहितो उaaજ્ઞત્તિ ” દ્વિ પત્રાદિ અવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલા જવા ન કામાથી આવીને त्यां उत्पन्न थतां नथी, ' तिरिक्खजोणिएहिंतो वि उववज्जति माणुसेहिंतो वि उववज्जंति, देवेहिंतो वि उववज्जंति " परन्तु तेथे तिर्यययोनिमाथी भावने પણ ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્યયેાનિમાથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને દેવयोनिमांथी भावीने या उत्यन्न थाय छे. " एव उवत्राओ भाणिया, जहा वक्कतीए वणस्लइयाणं जाव ईम्राणेत्ति" मा अरे उत्पदना लेवोना उत्पादने मनु લક્ષીને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠ્ઠા વ્યુત્ક્રાન્તિપદમાં વનસ્પતિકાયિક જીવેાના ઉત્પા
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત
भगवती सूत्रे
वक्तव्यः, तथा-चोक्तं प्रज्ञापनायाम् -'यदि तिर्यतिर्यग्योनि केभ्य उपपद्यन्ते ? किम् एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकेभ्य उपपद्यन्ते ? किंवा द्विन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकेभ्य उपपद्यन्ते ? हे गौतम! एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकेभ्योऽपि उपपद्यन्ते यावत्-द्विन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनि केभ्योऽपि उपपद्यन्ते, एवं मनुष्येभ्योऽपि उपपद्यन्ते तथा देवेभ्योऽपि भवनपत्यादीशान्तेभ्य उपपद्यन्ते इति भावः इति प्रथममुपपात द्वारम् | १ |
-
देवों में से कहा गया है वैसा ही कहना चाहिये । प्रज्ञापना में इस विषय में ऐसा कहा गया है-गौतम ने प्रभु से जब ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! जब जीव वनस्पतिकायिकों में तिर्यंच योनि में से आकर उत्पन्न होता है तो क्या वह एकेन्द्रिय तिर्यंच योनिकों में से आकर उत्पन्न होता है ? या दीन्द्रिय तिर्थ चों में से आकर उत्पन्न होता है ? या तेइन्द्रिय, चौहन्द्रिय और पंचेन्द्रिय तिर्यंचों में से आकर उत्पन्न होते है ? तब इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा - हे गौतम! वहां जीव एकेन्द्रिय तिर्यंचों में से आकर भी उत्पन्न हो सकता है और द्वीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय तथा पंचेन्द्रिय तिर्यंचों में से भी आकर उत्पन्न हो सकता है : मनुष्यों में से भी आकर उत्पन्न हो सकता है। देवों में से भी आकर के उत्पन्न हो सकता है । अर्थात् भवनपति से लेकर ईशान तक के देव एकेन्द्रियरूप पर्याय में उत्पन्न हो सकते हैं। ऐसा यह पहिला उपपात द्वार है | १|
દના વિષકમાં જેવું પ્રતિપાદન કરવામા આવ્યુ છે, તેવુ પણુ કરવુ જોઈએ. “ઇશ.નદેવલાક પર્યન્તના જીવે ત્યાં આ કથન પર્યન્તનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઇએ. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને આ પ્રમાણે કહ્યુ છે—
પ્રતિપાદન અહીં ઉત્પન્ન થાય છે,”
ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન- ભગવન્ ! જો જીવ વનસ્પતિયિકામાં તિય ચચેનિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, તે શું તે એકેન્દ્રિય તિય ચચેાનિકામાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે દ્વીન્દ્રિયતિય ચામાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે તેઇન્દ્રય, ચૌઇન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય તિય ચામાંથી આવીને ત્યા ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નને મહાવીર પ્રભુએ આ પ્રમાણે ઉત્તર આપ્યા છે૪ ગૌતમ! ત્યાં એકેન્દ્રિય તિય"ચામાંથી આવીને પણ જીવા ઉત્પન્ન થાય છે, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય તિર્યંચામાથી પણ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્યામાંથી અને દેવામાંથી આવીને પણ જીવ ત્યાં ઊત્પન્ન થઈ કે છે. એટલે કે ભવનપતિથી લઈને ઈશાનકલ્પ પન્તના દેવે ત્યાં એકે
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २२९ . अथ द्वितीयं परिमाणद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा एग समएणं केवइया उववज्जति ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पळस्था जीवा एकसमयेन एकसमये कियन्तः उपपद्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा! जहन्नेणं एक्को चा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेण संखेज्जावा, असंखेज्जावा उववज्जति२' हे गौतम ! ते जीवा:
उत्पलवर्तिनो जघन्येन एको वा, द्वौं वा, त्रयो वा उत्पद्यन्ते उत्कृष्टेन संख्येया वा __ असंख्येया वा उपपद्यन्ते २, इति द्वितीयं परिमाणद्वारम् ।।
अथ तृतीयमपहारद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते । जीवा समए समए अवहीरमाणा अवहीरमाणा केवइकालेणं अवहीरंति ?' हे भदन्त ! ते खलु
अब द्वितीय परिमाण द्वार को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेण भंते ! जीवा एगसमएणं केवड्या उववजति' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव एक समय में कितने तक उत्पन्न हो सकते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेण एको वा. दोवा, तिन्नि वा, उक्कोसेण संखेज्जा वा उववजति' जघन्य से उत्पल में जीव एक भी उत्पन्न हो सकता है दो भी उत्पन्न हो सकते हैं और तीन भी उत्पन्न हो सकते हैं। उत्कृष्ट से उसमें संख्यात भी उत्पन्न हो सकते हैं और असंख्यात भी उत्पन्न हो सकते हैं। इस प्रकार से यह परिमाणद्वार है ।२। ____ अव गौतम तृतीय अपहारद्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तेण भंते ! जीवा समए समए अबहीरमाणा अवहीरमाणा केवह. ન્દ્રિય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. આ પ્રકારનું આ પહેલું ઉપપાતદ્વાર છે
___मी परिभाद्वारनी ५३५४! - गौतम स्वाभीनी प्रश्न..."तेण भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उववज्जति ?" मगवन्! पनी भ६२ मेर સમયમાં કેટલા જીવ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा । गौतम 'जहण्णेण एको वा, दोवा, तिन्निवा, उकोसेणं सखेज्जा वा, असंखेज्जा उववज्ज ति" ४ समयमा 64. લમાં ઓછામાં ઓછા એક જીવ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, બે જીવ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે અને ત્રણ જીવ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત છે પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે અને અસ ખ્યત જીવો પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે આ પ્રકારનું આ પરિમાણ દ્વાર છે મારા
ત્રીજા અપહાર દ્વારની પ્રરૂપણ-આ વિશયને અનુલક્ષીને ગૌતમનો પ્રશ્ન"तेणं भंते ! जीवा समए समए अवहीरमाणा अवहीरमाणा केवई कालेणं अवहीर ति"
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
भगवती सूत्रे
उत्पलवर्तिनो जीवाः समये समये - प्रतिसमयम् अपह्रियमाणाः अहियमाणाः उत्पलात् निस्सार्यमाणाः निस्सार्यमाणाः कियत्कालेन अपह्रियन्ते ? निस्मार्यन्ते ? भगवानाह - 'गोयमा ! तेणं असंखेज्जा समए समए अवीरमाणा अवहीरमाणा असंखेज्जाहिं उम्मपिणि ओसप्पिणिहि अवहीरंति' हे गौतम । ते खलु उत्पलनतिनो जीवाः समये समये प्रतिसमयम् अपह्रियमाणाः अपहिममाणाः निरन्तरं निस्सार्यमाणाः सन्तः असंख्येयाभिः उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः अपह्रियन्ते - निस्सार्यन्ते किन्तु 'णो चेवणं अपहियासिया ३' नो चैत्र खलु अपहृताः सर्वथा निःसारिताः स्यु-भवेयुः इति तृतीयमपहारद्वारम् ३ |
अथ चतुर्थ मुच्चत्वरूपावगाहनाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' तेर्सिणं भंते! tari के महालिया सरीरोवगाहणा पण्णत्ता ? ' हे भदन्त । तेपां खलु उत्पलस्थकाले अवहीरंति' हे भदन्त ! वे उत्पलवर्ती जीव यदि उस उत्पल में से एक एक समय में बाहर काढे जावें तो कितने काल में वे उससे पूरे बाहर निकाले जा सकते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं - गोयमा' हे गौतम! 'ते' असंखेजा समए २ अवहीरमाणा अव होरमाणा असंखेजाहिं उस्सपिणी ओसप्पिणीहि अवहीरति' वे उत्पलवर्ती जी यदि एक एक समय में उसमें से असंख्यात २ की संख्या मैं बाहिर निकाले जावें और इस प्रकार से वे निरन्तर असंख्यात उत्स दिणी काल तक एव असंख्यात अवसर्पिणी काल तक बाहिर निकाले जाते रहें- इ-तब भी वे उसमें 'णो चेत्र णं' अवहिया सिया' पूरे बाहर नहीं निकाले जा सकते हैं । इस प्रकार से यह तृतीय अपहार द्वार है | |३| अ गौतम चतुर्थ उच्चत्वरूप अवगाहना द्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेसि ण' भते | जीवाण के महालिया सरीरो
હે ભગવન્! ઉત્પલવતી જીવાને જો એક એક સમયે એક એકને હિસાબે બહાર કાઢવામાં આવે, તેા કેટલા કાળમા તેમાંથી તે ખધાં જીવેશને મહાર કાઢી શકાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर—“ गोयमा ! " हे गौतम! वेणं असंखेज्जा समए अवहीरमाणार असंखेज्जहि उस्सप्पिणीं ओसप्पिणीहि अवहीरंति " ते उत्पाभाथी જો એક. એક સમયે અસëાતને હિસાબે જીવેશને નિરન્તર બહાર કાઢવ મા આવે, અને અસખ્યાત ઉત્સર્જિણી અને અસ`ખ્યાત અવસર્પિણી કાળપન્ત ते दिया निरन्तर यासु रहे तो पशु " णो चेत्र ण अपहिया सिया " तेभने પૂરેપૂરા બહાર કાઢી શકાતા નથી. આ પ્રકારનું આ ત્રીજી' અપહાર દ્વાર છે, ાકા
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २३१ जीवानां किं महालया की विशाला शरीरावगाहना- प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा । जहणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्को सेणं सातिरेगं जोयणसहस्सं४' हे गौतम! उत्पलवर्तिजीवानाम् शरीरावगाहना जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम्, उत्कृष्टेन सातिरेकम् किञ्चिदधिकम् योजनसहस्रं प्रज्ञप्तं इति चतुर्थमुच्चस्वद्वारम् | ४|
अथ पञ्चस वन्धद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - तेणं भंते जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मरस कि बंधगा, अवधगा?' हे भदन्त । ते खलु उत्पलवर्तिनो जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं चन्धकाः भवन्ति ? अवन्धाः वा भवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! णो अबंधगा, बंधवा, बंधगावा । एवं जाव अंतराइयस्स' गाहणा पण्णत्ता' हे भदन्त ? उन उत्पवलतीं जीवों की शरीरावगाहना कितनी बडी विशाल कही गई है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ? 'जहणणं अंगुलस्स असखेज्जइभागं, उक्कोसेणं सातिरेग जोयणसहस्स' उत्पलवर्ती उन जीवों की अर्थात् कमल की शरीरावगाहना कम से कम अङ्गुल के असंख्यातवें भगप्रमाण और अधिक से अधिक कुछ अधिक एक हजार योजन प्रमाण की कही गई है । इस प्रकार यह उच्चश्वद्वार है |४|
अब पंचवां बन्धद्वार को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं' तेणं भते । जीवा णाणावर णिज्जस्स कम्मस्स किं बंधगा, अबंधगा ' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती वे जीव ज्ञानावरणीय कर्म के बंधक होते हैं ? या अन्धक होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं - 'गोयमा ! जो अबंधगा, बंधए वा बंधगा वा एवं जाव अंतराइयस्स' हे गौतम! वे
भडावीर प्रभुने। उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम! " जहणेणं अगुलस्स असंखेच्जइभाग, उक्कोसेण खातिरेग जोयणसहस्त्र " उत्पद्यवर्ती भवानी भेटले કે કમળની શરીરાવગાહના એછામાં ઓછી આંગળના અસખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ છે અને વધારેમાં વધારે એક હજાર ચેાજન કરતાં પણ સહેજ વધારે . આ પ્રકારનું આ ચેાથું ઉચ્યત્વદ્રાર છે. રાજા
હવે પાચમાં અન્યદ્વારની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે છે—
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " तेणं भंते ! जीवा णाणावर णिज्जस्स कम्मरस कि व ज्ञानावरणीय अर्मना
बंधगा, अबंधगा ? " हे भगवन् ! ते उत्पद्यवती અન્યક ાય છે કે અખન્યક હોય છે ?
भडावीर अलुने। उत्तर—“ गोयमा ! " हे गौतम! “ णो अबंघगा, बंधा बंधा वो एवं जाव अतिराइयस्व " ते कवी ज्ञानावरणीय अर्मना
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीसूत्रे हे गौतम ! ते जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अवन्धका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रावस्थायाम् जीवस्य एकत्वात् स जीवो बन्धको भवति ज्ञानावरणी यस्य कर्मणः, द्वयादि पत्रावस्थायां तु जीवानां बहुत्वात् ते जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो बन्धका भवन्ति । एवं रीत्या यावत्-दर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मणां नो अबन्धका भवन्ति, अपितु एकपत्रावस्थायाम् जीवस्य एक त्वाद् बन्धको भवति, द्वयादिपत्रावस्थायांतु जीवानां वहुत्वात् बन्धकाः भवन्तीति भावः। आयुष्केतु कर्मणि तदबन्धावस्थाऽपि स्यात् , तदपेक्षया च अवन्धकोऽपि भवति, अवन्धका अपि भवन्ति, इत्यभिप्रायेण प्रश्नोत्तरमाह-'नवर आउयस्स जीव ज्ञानोवरणीय कर्म के अबन्धक नहीं होते हैं-किन्तु एकपत्रावस्था में उत्पल के एक जीव होने से वह एक जीव ज्ञानावरणीय कर्म का बंधक होता है और जब वह उत्पल द्वयादिपत्रावस्था में हो जाता है-तव उस अवस्था में जीवों की अधिकता हो जाने से वे सब जीव ज्ञानावरणीय कर्म के बंधय होते हैं। हली प्रकार से यह कथन दर्शना वरणीय कर्म से लेकर अन्तराय कर्म तक जानना चाहिये-अर्थात् दर्शनावरणीयकर्म से लेकर अन्तरायकर्म तक के कर्मों के वे जीव अबन्धक नहीं होते हैं किन्तु एकपनावस्था में उत्पलस्थ एक जीव इनका बंधक होता है, तथा व्यादिपत्रावस्था में जीवोंकी बहुता होने से वे सब जीव इन कर्मों के बंधक होते हैं। आयुष्क कसे में अबंधक भी होती है-इस अपेक्षा से एक जीव इसका अबंधावस्था वाला भी होता है और अनेक जीव भी इसके अबंधक होते हैं-इसी अभिप्राय से प्रश्नोत्तर અખબ્ધક હોતા નથી, પરંતુ એક પત્રાવસ્થામાં ઉત્પલમાં એક જીવનું અસ્તિત્વ હોવાથી તે એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને બન્ધક હોય છે, પણ જ્યારે તે ઉત્પલ યાદિ પત્રાવસ્થાથી યુક્ત થાય છે, ત્યારે તેમાં જીવોની અધિકતા હોય છે, તે કારણે એ અવસ્થામાં ઉત્પલના સમસ્ત છે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના બન્ધક હોય છે. એવું જ કથન દર્શનાવરણીય કર્મથી લઈને અત્તરાય પર્યતના કર્મો વિષે પણ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે ઉત્પલના જી દર્શનાવરણીયથી લઈને આન્તરાયિક પર્યન્તના કર્મના અબંધક હતા. નથી, પરંતુ ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં ઉત્પલથ એક જીવ તે મને બન્યક હોય છે, તથા ઉત્પલની દ્વયાદિ પત્રાવસ્થામાં ઉત્પલસ્થ બધાં જ તે કર્મોના બર્ધક હોય છે આયુષ્યકર્મમાં અખંધાવસ્થા પણ હોય છે. તે અપેક્ષાએ એક જીવ પણ તેને અબક હોઈ શકે છે અને અનેક જી પણ તેના અબન્ધક હોઈ શકે છે. એક વાત સૂત્રકારે નીચેના પ્રશ્નોત્તર
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०१ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम्
२३३
पुच्छा, गोयमा ! बंधए वा, वधगावा, अवैधगावा' नवरं ज्ञानावरणीयदि कर्मापेक्षया आयुष्यस्य कर्मणः को विशेषः ? इति पृच्छा, भगवानाह - हे गौतम | उत्पलस्थो जीवः एकपत्रावस्थायाम् एकत्वात् आयुष्यस्य कर्मणो बन्धको वा भवति, अन्धको वा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु बहुत्वात् उत्पलस्था जीवाः आयुष्यस्य कर्मणो बन्धका वा भवन्ति, अबन्धका वा भवन्ति । ' अहदा वधए य, अबंधस्य ' अथवा बन्धकश्च भवति, अवन्धकश्च भवति, ' अहवा बधए य, अवधगाय ' अथवा बन्धकश्च भवति, अवन्धकाश्च भवन्ति, 'अहवा बंधगाय, अवंधण्य' अथवा बन्धकाश्व भवन्ति, अवन्धवश्च भवति, 'अहवा वधगाय, अवधगाय,' एते अटु भंगा' अथवा प्रकट करते हुए मूत्रकार कहते हैं - 'नवरं आउयस्तपुच्छा - गोगना ! बंघए वा अबधए वा बंधना य अबधगा वा' भदन्त ! ज्ञानावरणीयादि कर्मो की अपेक्षा से आयुष्यकर्म में क्या विशेषता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! उत्पलस्थ एक जीव एक पत्रावस्था में अकेला होने से एक होने से आयुष्य कर्मका बंधक भी होता है, अथना अवधकभी होता है. द्वयादिपन्नावस्था में बहुता होने से उत्पलस्थ वे सब जीव आयुष्य कर्म के बंधक भी होते हैं। ' अहवा बंधए य अबंधए य' अथवा एक जीव बंधक और एक जीव अबंधक होता है अहवा 'बंधए य अबंधगा य' अथवा एक जीव बंधक होता है और अनेक जीव अबंधक होते हैं । 'अहवा बंधगा य, अबंधए य' अथवा अनेक जीव बंधक होते हैं और एक जीव अबंधक होता है 'अहवा बंधगा य अबंधगा य एए अट्ठ भंगा' अथवा अनेक जीव-बंधक होते हैं और દ્વારા વ્યક્ત કરી છે-- - " नवरं आउयस्त पुच्छा गोयमा ! बंधवा, अबंधपत्रा गावा, अबंधा वा " गोतम स्वाभीने प्रश्न- हे भगवन् ! ज्ञानाવરણીય આદિ કર્મની અપેક્ષાએ આયુષ્ય કમ'માં શી વિશેષતા છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-હે ગૌતમ! ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં ઉત્પલમાં જે એક જીવ હાય છે તે આયુક`ના અંધક પણુ હાય છે અને અષધક પણ હાય છે યાદિ પત્રાવસ્થામાં તે ઉત્પલમાં જે અનેક જીવા હાય છે તે मषां आयुर्भुना मध च होय छे भने म ध णु डयि छे, " अहवा
"
"C
S
(1
}
बंधए य अचघर य” अथवा भेड़ व मध भने होय छे, " अहवा बंध य अधगा य" अथवा खेल अव होय छे भने भनेउ-लव- होय छे. " अहवा मेघगा य, अधए य. ? अथवा
4
भ० ३०
1
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे २३४ बन्धकाश्च भवन्ति, अवन्धकाश्च भवन्ति, एते वर्णिता अष्टौ भङ्गा भवन्ति, तथाचात्र वन्धकावन्धकपदयोरेकत्वयोगे एकत्रचनेन द्वौ विकल गौ, बहुवचनेन च द्वौ विकल्पो, द्विकयोगेतु यथायथमे त्वबहुत्वाभ्यां चत्वारो विकल्पाः इत्येवं सर्वसंकलनेन अष्टौ भङ्गा भवन्ति, ते च प्रदर्शिता एव । कोष्टकं यथा१ बन्धकः | ३वधकाः । ५ वन्धकश्व अवन्धकश्च | ७ बन्धकाश्च अवन्धकश्च । २अबन्धकः | ४ अवन्धकाः | ६ बन्धश्च अबन्धकाश्च | ८बन्धकाश्च अवन्धकाश्च।
इति पञ्चमं वन्धद्वारम् ५ । अथ पष्ट वेदनद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- तेणं भंते ! जीवा णाणावरअनेक जीव अबंधक होते हैं-इस प्रकार से ये आठ भग होते हैं। जैसे यहां पर बंधक और अबंधक इन पदोंके एकत्वयोग में एक वचन के दो विकल्प और न झुवचन के दो विकल्प, तथा द्विकयोग में यथायोग्यरीति से एकत्व और बहुत्व को लेकर चार विकल्प होते हैं, इस प्रकार सब मिलोकर आठ अंग हो जाते हैं-जो ऊपर प्रदर्शित किये ही जा चुके हैं
जैसे-एक बंधक १, एक अबंधक २, अनेक बंधक ३, अनेक अवं. धक ४, एक बंधक और एक अबंधक ५, एक बंधक और अनेक अबंधक ६, अनेक बंधक और एक अबंधक ७, तथा अनेक बंधक और अनेक अबंधक ८, ___अघ छठे वेदनद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पछते
मन 01 मय डाय छ भने मे, १ माघ जाय छे. “ अहवा बंधगाय अधगा य, एए अटू भंगा” अथमन 04 (माल) હોય છે અને અનેક અખધક હોય છે આ પ્રમાણે અહીં આઠ ભાંગા (વિકલ્પ) બને છે તે આઠ ભાંગાનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ–અહીં બલ્પક અને અબધૂક, આ બે પદોના એકત્વ ચેગમાં એક વચન હોવાથી બે વિકલ્પ, બહુવચન હોવાથી બે વિકલ્પ તથા હિક સંયોગમાં યથા યોગ્ય રીતે એકત્વ . અને મહત્વની અપેક્ષાએ ૪ વિકલ્પ થાય છે. આ રીતે બધા મળીને ૮ વિકલ્પ બને છે, જે ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે આ વિકલ્પને કઠે નીચે
भा-ये। छ (१) मे मध (२) मे समधा (3) मा मध (४) मा અબ ધક (૫) એક બંધક, એક અબંધક, (૬) એક બંધક અને બધાં અબંધક (७) मा मध, मे मम, (८) मा म म मयां अध
હવે છઠા વેદનદ્વારનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. सौतम स्वामीन। प्रश्न-" तेण भंते ! जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस्थ
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयखन्द्रिका टीका श०११ उ०१ सू०१ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम्
३३५
1
णिज्जस्स कम्मस्त किं वेदगा, अवेदगा ?' हे भदन्त ! ते खल्ल उत्पलस्था जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं वेदका भवन्ति ? किंवा अवेदका भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! णो अवेदगा, वेदएवा, वेदगावा, एवं जाव अंतराइयस्स' हे गौतम! उत्पलस्था जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अवेदका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रावस्थायाम् एकत्वात् जीवो वेदको वा भवति द्वयादिपत्रांस्थायां तु त्वात् जीवा वेदका चा भवन्ति, एवं - पूर्वोक्तरीत्या यावददर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मणाम् उत्पलस्था जीवा नो अ दका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रावस्थायाम् जीवस्य एकत्वात् वेदको भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु जीवानामनेकत्वात् वेदका भवन्ति इति भावः । गौतमः पृच्छति - ' तेणं मंते ! जीवा किं सायावेयगा, असायावेयगा ? ' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलवर्तिनो जीवाः किं सातावेदकाः ? भवन्ति ? किंवा असाताहैं- 'तेणं भंते! जीवा णाणावर णिज्जस्स कम्मल किं वेदगा अवेदगा ?? हे भदन्त ! वे उत्पलाथ जीव क्या ज्ञानावरणीय कर्मके वेदक होते हैं या अवेदक होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा ! णो अवेदगा, वेदएवा, वेदगा वा, एवं जात्र अंतराइयस्स' हे गौतम! उत्पलस्थ जीव ज्ञानावरणीय कर्म के अवेदक नहीं होते हैं किन्तु उत्पल की एक पत्रावस्थामें एक जीव होने से वह जीव ज्ञानावरणीय कर्म का वेदक होता है, तथा दयादिपत्रावस्था में जीवों की बहुता होने से वे सब जीव ज्ञानावरणीय कर्म के वेदक होते हैं इस प्रकार अन्तरायतक कह देना चाहिये ।
अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'तेणं भंते ? जीवा सामावेगा, अमायावेघगा' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती वे जीव क्या सातावेदनीय कर्म के वेदक होते हैं या असातावेदनीय कर्म के वेदक होते हैं ? इसके किं वेदगा अवेदगा ?' हे लगवन् ! उत्यवस्थ व शुं ज्ञानावरणीय अर्मना વૈદક હાય છે, અવૈદક હાય છે?
भडावीर अनुना उत्तर - "गोयमा ! णो भवेदगा, बेदएव वा, वेदगा वा, एवं जाव अतराइयस्स " हे गौतम! अत्यवस्थ व ज्ञनावशीय अना આવેદક હાતા નથી, પરન્તુ ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેની અંદર રહેલે એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કના વેદક હાય છે, તથા ઢયાદિ પત્રાવસ્થામાં તેની અદર રહેલા અનેક જીવે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના વેદક હાય છે એજ પ્રમાણે આંતરાયિક પન્તના કર્માંના વિષયમા પણ સમજવું.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " तेण भते ! जीवा किं खायांवेयगा, असायावेगा ?” हे लगवन ! उत्पनाते वो शु सातावेदनीय अर्चना वैद्य હાય છે, કે અસાતા વેદનીય ડમના વેદક હોય છે ?
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
भगवती सूत्रे
वेदकाः ? भवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! सायावेदएवा, असायावेदएवा, अट्ट भंगा' हे गौतम! उत्पलस्य एकपत्रतायाम् एकत्वात् तद्वर्ती जीवः सातावेदको वा भवति, असातावेदको वा भवति, द्वयादिपत्रतायां तु अनेकत्वात् तद्वर्ति नो जीवाः सातावेदका वा भवन्ति, असातावेदका वा भवन्ति इत्येकत्वे चत्वारो भङ्गाः, (४) द्विकयोगेतु चतुरो भङ्गानाह - सातावेदक असातावेदकश्च भवति १, सातावेदकच असातावेदकाश्च भवन्ति २, सातावेदकाश्च असातावेदकश्च उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'साधावेयए वा असा यावेयए 'वा अड्ड भंगा' जब उत्पल एकपत्रावस्था में रहता है-तब उसमें एक जीव होता है- -अतः वह एक जीव साताकर्म का वेदक होता है अथवा असता कर्म का वेदक होता है और जब वही उत्पल अनेक पत्रावस्था में आ जाता है-तब वह अनेक जीवोंवाला हो जाता है. इसलिये वे सब तगत जीव साताकर्म के वेदक होते हैं अथवा - असाता कर्म के वेदक होते हैं । यहाँ पर एकत्व में चार भंग और द्विकयोग में चार भंग होते हैं इस प्रकार आठ भंग कहे गये हैं । एकत्व में हुए ४ भंग तो पूर्व में दिखला ही दिये हैं । द्विक योग में हुए चार भंग इस प्रकार से हैं - एक जीव सातावेदक, एक जीव असातावेदक होता है यह पांचवा भंग है। एक जीव सातावेदक और अनेक जीव असातावेदक होते हैं यह छठा भंग है । अनेक जीव सातावेदक और एक
-
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! सायावेयए वा असा यावेयए वा, अट्ठ 'भंगा " हे गौतम! न्यारे उत्पस मे यत्रावस्थावाणु होय छे, त्यारे ते भां એક જીવ હોય છે. તેથી ઉપલની તે અવસ્થામાં તે એક જીવા સાતાવેદનીય કમ ના પણ વેદક હોય છે અને અસાતાવેદનીયને પણ વેદક ડાય છે. પરન્તુ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થાવાળું થાય છે. ત્યારે તેમાં અનેક જીવા હાય છે. ત્યારે તે ઉપલના ખધાં જીવા સાતાવેદનીય કર્માંના પણ વૈદક હાય છે અને અસાતાવેદનીય કર્મોના પણ વેદક હાય છે. અહીં એકત્વમાં ચાર ભાંગા અને દ્વિકાગમાં ચાર ભાંગા બને છે. આ રીતે કુલ આઠ ભાંગા ખને છે. એકસ ચાગી ચાર ભાંગાનું કથન ઉપર થઈ ચૂકયુ છે. હવે ચાર દ્વિકસયેાગી ભાંગા પ્રકટ કરવામાં આવે છે—(૫) એક જીવ સાતાવેદક અને એક જીવ આસાતા વેદક હોય છે . (૬) એક જીવ સાતા દક અને બધાં જીવા અસાતાવેદક હાય છે. (૭) માં જીવેા સાતાવેકવે
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० ११ उ०१ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २३७ भवति ३, सातावेदकाच असातावेदकाश्च भवन्ति ४ इत्येवं रीत्या अष्टौ भङ्गा भवन्ति । इति पष्ठ वेदनद्वारम् । ६ । ____ अथ सप्तमम् उदयद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भंते ! जीवा णाणा वरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदई, अणुदई ? हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्थाः जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किम् उदयिनो भवन्ति ? किंवा अनुदयिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! नो अणुदई, उदईवा, उदइणो वा, एवं जाव अंतराइयस्स७' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अनुदयिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् एकत्वात् जीवो ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः उदयोवा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकत्वात् ते जीवा उदयिनो वा भवन्ति, एवं रीत्या यावत्-दर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मणां नो अनुदयिनो जीव असातावेदक होता है यह ७ वा भंग है। अनेक जीव सातावेदक और अनेक जीव असातावेदक होते हैं यह आठवां अंग है। इस प्रकार से ये आठ भंग हैं। ___ अव सातवें उद्यद्वार को लेकर गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते। जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदई? अणुदई' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती वे जीव ज्ञानावरणीय कर्मके उदयवाले होते हैं या अतुदयवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! णो अणुदई, उदईवा उदइणो वा, एवं जाव अंतराइयस्स' उत्पलपती वे जीव ज्ञानावरणीय कर्मके अनुदय-वाले नहीं होते हैं किन्तु जब वह उत्पल एकपत्रावस्था में रहता है तब तक उसमें एक जीव रहता है. अतः वह एक जीव ही ज्ञानावरणीय कर्म के उदयवाला होता है और અને એક જીવ અસાતવેદક હોય છે. (૮) અનેક જીવ સાતવેદક અને અનેક જ અસાતા વેદક હોય છે. આ પ્રમાણે આઠ ભાંગા બને છે
सातमा य२नी ५३५९।-गीतम स्वाभाना प्रश्न-" तेणं भंते ! जीवा णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदई, अणुदई ? ” उ सन् ! ५८स्थ જી જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયવાળા હોય છે કે અનુદયવાળા હોય છે ? ___महावीर प्रभुन त२-" गोयमा ! ड गीतम" णो अणुदई, उदई वा, उदइणो वा, एवं जाव अ तराइयस्स" ते ५२थ वा ज्ञाना१२४ीय मना અનુદયવાળા હોતા નથી, પરંતુ એકપત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલો એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયવાળો હોય છે, તથા જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થાવાળું થાય છે ત્યારે તેમાં રહેલા અનેક જી દર્શના
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
भगवती भवन्ति, अपितु उदयी वा भवति, उदयिनो वा भवन्ति, अत्रेदं वोध्यम्-अनुक्रमोदितस्य उदीरणोदीरितस्य वा कर्मणोऽनु भयो वेदनमुच्यते, अनुक्रमोदितस्यैव कर्मणो न तु उदीरणोदीरितस्य अनुभवः उदय उच्यते इति वेदनोदययोः परस्परं भेदेन वेदकत्वमरूपणेऽपि उदयित्वप्ररूपणं कृतमितिभावः इतिसप्तममुदयद्वारम् । ७ । ___ अथाष्टममुदीरणाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भते ! जीश णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं उदीरगा ? अणुदीरया ? ' हे भदन्त । ते खल्लु उत्पलवर्तिनो जब वह उत्पल अनेक पत्रोंवाला हो जाता है-तब उसमें अनेक जीव हो जाता है-अतः वे सब जीव ज्ञानावरणीय कर्मके उदय वाले होते हैं। इसी प्रकार से दर्शनावणीय कर्म से लेकर अन्तरायकर्स तक के कर्मों के वे अनुदयवाले नहीं होते हैं-किन्तु उत्पल की एक पत्रावस्था में रहा हुआ एक जीव दर्शनावरणीयकर्म से लेकर अन्तराय तक के कर्मों के उदयवाले होते हैं। यहां ऐसा समझना चाहिये-अनुक्रम से उदित कर्म का अथवा उदीरणाकरण द्वारा उद्दीरित हुए कर्म का अनुभव करना इसका नाम वेदन है। तथा अनुक्रम से उदित हुए ही कर्म का अनुभवन करना उदय है। इसी कारण को लेकर सूत्रकार ने वेदत्व की प्ररूपणा कर देने पर भी यह उदयित्व की प्ररूपणा स्वतन्त्र की है। क्यों कि वेदना और उदय में भेद है। इस प्रकार से यह साता उदयद्वार है। - अब गौतम आठवें उदीरणाछार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तेणं भंते ? जीवा जाणावरणिज्जस्स कम्मस कि उदीरगा ? अनुदीવરણીયથી લઈને આંતરાયિક પર્યતના કર્મોના અનુદયવાળા દેતા નથી, પરન્તુ ઉત્પલની એક પત્ર વસ્થામાં તેમાં જે એક જીવ રહેલું હોય છે તે દર્શનાવરણયથી લઈને આંતરાયિક પર્યન્તના કર્મોના ઉદયવાળો હોય છે, તથા તે ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે તેમાં રહેલા અનેક જ દર્શનાવરણયથી લઈને આંતરયિક પર્યન્તના કર્મોના ઉદયવાળા હોય છે અહીં એ વાત ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ કે અનુક્રમે ઉદિત કર્મને અથવા ઉદીરણા કરણ દ્વારા ઉદીરિત થયેલા કર્મને અનુભવ કર તેનું નામ વેદન છે. પરંતુ અનુક્રમે ઉદિત થયેલા જ કમને અનુભવ કરવો તેનું નામ ઉદય છે. આ કારણે સૂત્રકારે વેદકત્વની પ્રરૂપણ કર્યા બાદ ઉદધિત્વની પણ સ્વતંત્ર પ્રરૂપણ કરી છે. વેદના અને ઉદયમાં આ પ્રકારનો ભેદ હોવાથી તે દરેકની સ્વત ત્ર પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. આ પ્રકારનું આ સાતમું ઉદર છે. . ૭
सभi stle|द्वारनी ५३५९!-गौतम स्वाभाना प्रश्न-" तेण भंते! जीवा णाणावर्राणज्जस्स कम्मस किं उदीरगा ? अनुदीरगा ?" उ मन् !
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०१ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणय
२३९
जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किम् उदीरका भवन्ति, किं वा अनुदीरका भवन्ति ? भगवानाह - 'गोमा ! णो अणुदीरगा, उदीरएवा, उदीग्गावा, एवं जाव अंतराइयस्स, नवरं वेणिज्जाउएसु भट्ट भंगा' हे गौतम! उत्पलस्था जीवा ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो नो अनुदीरका अनुदीरणावन्तो भवन्ति, तस्यामवस्थायां तेषामनुदीरकत्वस्य असंभवात्, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् एकत्वात् उदीरको वा भवति द्वयादिपत्रांतु जीवानामनेकलात् उदीरका वा भवन्ति, एवंरीत्या यावत्दर्शनावरणीयादारभ्य आन्तरायिकपर्यन्तानां कर्मणां नो अनुदीरका भवन्ति, अपितु रंगा?' हे भदन्त ! उत्पलवर्ती जीव ज्ञानावरणीय कर्म के उदीरक होते हैं या अनुदीरक होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु करते हैं - 'गोयमा ' हे गौतम ? ' जो अनुदीरगा, उदीरए वा, उदीरगा वा - एवंजाब अंतराइयस्स, नवरं वेयणिज्जाउएस अट्ठभंगा' उत्पलवर्ती जीव ज्ञानावर णीय कर्म के अनुदीरक नहीं होते हैं - अनुदीरणा वाले नहीं होते हैं।क्योंकि इस अवस्था में इनमें अनुदीरकता का सर्वथा अभाव रहता है । अतः जब उत्पल एकपत्रावस्था में रहता है तब उसमें एक जीव ही रहता है इसलिये वह एक जीव ही उस समय ज्ञानावरणीय कर्म का उदीरक होता है। तथा जब वही उत्पल अनेक पत्रावाला हो जाता है तब वह अनेक जीवों वाला हो जाता है । अतः इस अवस्था में वे सब जीव ज्ञानावरणीय कर्म के उदीरक होते हैं। इसी प्रकार से अन्तराय तक कह देना चाहिये किन्तु दर्शनावरणीय कर्म से लगाकर अन्तराय तक के कर्मों के अनुदीरक नहीं होते हैं किन्तु एक पत्रावस्था में તે ઉત્પલસ્થ જીવા શું જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ઉત્તીરક હાય છે, કે અનુીરક होय छे ?
महावीर अलुना उत्तर - "गोयमा" हे गौतम! " णो णुदीरगा उदीरए वा, उदीरगावा, एवं जाव अतराइयस्स, नवरं वेयणिज्जाउएस अट्ठ भगा " ઉત્પલસ્થ જીવેા જ્ઞાનાવરણીય કર્મીના અનુદીરક (અનુદીરણાવ ળા) હાતા નથી, કારણ કે આ અવસ્થામાં તેમનામાં નુઢ્ઢીરતાના સવથા અભાવ રહે છે. પરન્તુ જ્યારે ઉત્પલ એક પત્રાવસ્થામા હૈાય છે, ત્યારે તેમા એક જ જીવ હાય છે, તે એક જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદીરક હૈાય છે, ત્યાર ખાદ જ્યારે તે ઉપલ અનેક પત્રોથી યુક્ત થાય છે, ત્યારે તેમા જે અનેક જીવા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે બધા જીવા જ્ઞાનાવરણીય કમના ઉદ્દીરક હાય છે એજ પ્રમાણે અ તરાય સુધી કહેવુ જોઈ એ. પર`તુ દશનાવરણીયથી લઈને અન્તરાય પન્તના કમે’ના પશુ તેઓ અનુદ્દીરક હાતા નથી, પરન્તુ એક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२४०
"
पूर्वरीत्या एकपत्रतायाम् जीवस्य एकत्वात् उदीरको वा भवति द्वयादित्रतायां तु जीवानामनेकत्वात् उदीरका वा भवन्ति, नवरं विशेषस्तु वेदनीयेषु आयुष्येषु च कर्मसु अष्टौ भङ्गा भवन्ति, तथाच - वेदनीयस्य आयुष्यस्य च कर्मणः उत्पलस्य एकपतायां जीवस्य एकत्वे उदीरकोवा भवति, अनुदीरकोवा भवति द्वयादिपत्रतायां जीवानां बहुत्वेतु उदीरका वा भवन्ति, अनुदीरका वा भवन्ति इत्येवमेकत्वयोगे चत्वारो मङ्गाः ४, द्विकयोगेतु उदीरकश्च अनुदीरकश्च भवति, उदीरकश्च अनुदीरकाच भवन्ति, उदीरकाच अनुदीरकथ भवति, उदीरकाच अनुदीरकाथ भवन्ति इति एक जीव दर्शनावरणीय आदि कर्मों का उदीरक होता है और अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव-सबजीव दर्शनावरणीयादि कर्मों के उदीरक होते हैं - वेदनीय और आयु कर्म में आठ अंग होता है- जो इस प्रकार से हैं- उत्पलकी एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव वेदनीय और आयु कर्म का उदीरक होता है और अनुदीरक होता है । द्वयादिपत्तों की अवस्था में जीवों की बहुता में वे सब जीव उदीरक भी होते हैं और अनुदीरक भी होते हैं । इस प्रकार से इनके एकत्व में ये चार भंग होते हैं । तथा द्विकयोग में भी चारभंग इस प्रकार से होते हैं - एक जीव उदीरक होता है और एक जीव अनुदीरक होता है ?, एक जीव उदीरक होता है और सब जीव अनुदीरक होते हैं २ सब जीव उदीरक होते हैं और एक जीय उदीरक होता है । ३ त सब जीव उदीरक
તે ઉત્પલસ્થ એક જીવ દનાવરણીય આદિ કર્માંના ઉદીરક હાય છે અને અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ વિચારવામા આવે તે તે ઉત્પલસ્થ અનેક જીવે ખયાં જીવેા દનાવરણીય આદિ કર્મના ઉદીરક હાય છે પરન્તુ વેદનીય અને આયુકમાં વિશેષતા છે કે તેમાં આઠ ભાંગા (વિકલ્પા) થાય છે, તે વિકલ્પો નીચે પ્રમાણે છે—ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલા એક જીવ વેદનીય અને આયુકમના ઉદીરક પણ હોય છે અને અનુદીરક પણ હાય છે. પણ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થાવાળું મને છે ત્યારે તેમાં રહેલાં બધાં જીવા ઉદ્દીરક પણ હોય છે અને અનુદી૨ક પશુ હોય છે. આ રીતે તેમના એકત્વમાં ( એક સ ચેગની અપેક્ષાએ) ચાર વિકલ્પે અને છે હવે તેમના દ્વિક સંચાગી ચાર ભાંગા પ્રકટ કરવામાં આવે છે (૧) એક જીવ ઉદીરક હાય છે અને એક જીવ અનુત્તીરક હોય છે. (૨), એક જીવ ઉદ્દીરક હાય છે અને ખધાં જીવા અનુદીરક હૈાય છે. (૩) ખાં જીવા ઉદીરક હાય છે અને એક જીવ અનુદ્દીરક હાય છે, (૪) માં જીવા – ઉદ્દીરક હાચ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू. १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४१ चत्वारो भनाः १, सर्वमेलनेन अष्टौ भङ्गा भवन्ति ८, । अत्रेदं बोध्यम्-वेदनीये कर्मणि सातासातापेक्षया, आयुष्ये कर्मणि तु उदीरकत्वापेक्षया अष्टौ मला अब सेयाः, आयुष्यस्य कर्मणः अनुदीरकत्वं च उदीरकत्व च उदीरणायशः कादाचिस्कत्वात् संभवति, इति अष्टमम् उदीरणाद्वारस्। ८ । ___ अथ नवमम् लेश्याद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- तेणं भते ! जीवा किं कण्हलेस्सा, नीललेसा, काउलेस्सा, तेउलेस्सा ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलवर्तिनो जीयाः किं कृष्णलेश्या भान्ति ? किंवा नीललेश्याः किंवा कापोतलेश्याः किंवा तेजोलेश्या भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! झण्डले से का, जाव तेउलेसे होते हैं और सब जीव अनुदोरक होते हैं इस प्रकार में छियोग में ये चार भंग हो जाते हैं। पूर्व के एकत्व योग के ४ भंग और हिकयोग के ४ भंग कुल मिलकर सब ८ भंग वन जाते हैं। तात्पर्य कन्ने का यह है कि वेदनीय कार्य में साला और असाता की अपेक्षा से तथा आयुष्क कर्स में उदीरकत्व और अनुदीरकल्व की अपेक्षा से पूर्ववत् ८ भंग होते हैं ऐसा जानना चाहिये। आयुष्कर्म की अतुदीरकता उदीरणा की कादाचित्यता होने से संभवनी।
अब नौवें लेश्याचार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'रोणं भंते ! जीवा किं कहलेस्ता, नीललेस्या, काउलेस्ता, तेउलेस्सा भदन्त! उत्पल वर्मा के जीव क्या कृष्णलेश्याबाले होते हैं ? या नीललेश्यावाले होते हैं ? था कापातलेश्याबाले होते ? या तेजोलेश्याजाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा ! क्षणहઅને બધા જી અનુદીરક હોય છે પૂર્વના ચાર એક સગી બાગમાં આ ચાર દ્ધિક સંચોગ ભગા ઉમેરવાથી કુલ ૮ ભાગા થઈ જાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે વેદનય કર્મમાં સાતા અને અમાતાની અપેક્ષાએ તથા આયુકર્મમાં ઉદી કત્વ અને અનુદીરકત્વની અપેક્ષાએ આઠ વિકપિ થાય છે, એમ સમજવું આયુષ્કકર્મની અનુદીરકતા ઉદીરણની કદાચિતતા હેવાથી સંભિવે છે. આ પ્રકારનું આ આઠમું ઉદીરણકાર છે
હવે સૂત્રકાર નવમાં વેશ્યાવ્રારની પ્રરૂપણ કરે છે– ગૌતમ સ્વામીનો प्रश्न-"तेणं भवे । जीवा किं कण्हरेस्सा, नी डेस्सा, काउलेस्सा, सेउलेस्ला?" હે ભગવન્! ઉલવતી જીવે શું કૃષ્ણલેશ્ય વાળા હોય છે? કે નીલલેશ્યાવાળા હોય છે? કે કાપિત શ્યાવાળા હોય છે? કે તેલેસ્થાવાળા હોય છે?
महावीर असुन त्त२-"गोयमा! कण्हलेस्से दा, जाव टेनलेसे या, भ० ३१
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
भगवती वा, कण्हलेसा वा, नीरलेस्सा वा काउलेस्ला वा, तेउलेस्सा वा' हे गौतम | उत्पलस्थो जीवः उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् कृष्ण लेश्यो वा भवति, यावत् , यावत्पदेन नीललेश्यो वा भवति, कापोतलेश्यो वा भवति, तेजोलेश्यो वा भवति, द्वयादिपत्रतायां तु जीवानां बहुतात् उत्पलस्था जीशः कृष्णलेश्या वा भवन्ति, नीललेश्या वा भान्ति, कापोतलेश्या वा भवन्ति, तेजोलेश्या वा भवन्ति, इत्येवं रीत्या एककयोगे अष्टौ भगा भवन्ति । ८।।
अथ द्विक त्रिक चतुष्कयोगे द्वाप्सनति भङ्गान् प्रतिपादयितुमाह-'अहवा कण्हलेस्से य, नीललेस्से य, एवं एए दुया सभोगतियामंयोगचउकसंयोगेणं असीती मंगा भवंति ९' अथवा उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् उत्पललेस्से वा, जाव तेउलेस्से' वा कण्हलेरला वा, नीललेस्सा चा, तेउलेस्सा वा' हे गौतम ! उत्पलस्थ जीव उत्पल की एक.पत्रावस्था में जीव के एक होने से कृष्णलेश्यावाला भी होता है यावत् यावत्पद से नीललेश्यावाला भी होता है, अथवा कापोतलेश्यावाला भी होता है, तेजोलेश्यावाला भी होता है ४ तथा जब वही उत्पल अनेक पत्रों वाला हो जाता है तब जीवों की बहुता होने से उत्पलस्थ अनेक जीव कृष्णलेश्या वाले भी होते हैं, अथवा नीललेश्या वाले भी होते हैं, कापोतलेश्यावाले भी होते हैं, तेजोलेश्याराले भी होते हैं, इस रीतिसे एक के योग में आठ भंग होते हैं ८ । अब द्विकयोग में त्रिकयोग में और चतष्कयोग में होने वाले ७२ बहत्तर भंगों को पत्रकार कहते हैं'अहवा कण्हलेस्से य, नीलस्से य, एवं एए दुगा संजोग-तियासंजोगचरकसंजोगेण असीइ भंगा भवंति,' उत्पल की अनेक पत्रावस्था में कण्हलेस्सा वा, नीललेस्सा वा, काउलेस्सा वा वे उलेस्सा वा" गीतम 1 S५२२५ જીવ ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં એક જ હોય છે. તે એક જીવ કુલેશ્યાવાળે પણ હોય છે, નીલશ્ય વાળ પણ હોય છે, કાપિત લેશ્યાવાળો પણ હોય છે અને તેનેશ્યાવાળે પણ હોય છે પરંતુ જયારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રવાર્થ થાય છે, ત્યારે તેમાં અનેક જ રહેતા હોય છે, તે બધાં જ કણ્વેશ્યાવાળા પણ હોય છે, નીલક્ષ્યાવાળા પણ હોય છે, કાપોતલેશ્યાવાળા પણ હોય છે અને તેજલેશ્યાવાળા પણ હોય છે. આ રીતે એકના રોગમાં આઠ ભાંગા થાય છે, તથા હિંગ, ત્રિગ અને ચતુષ્ક રોગમાં કુલ ૭૨ मा॥ य छे. मामाने अट ४२॥ सूत्र१२ ४ छ , "भहना कण्हलेस्से य, नीललेस्से य एवं एए दुयास जोग, तियासंजोग, चउकसंजोगेण
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४३ स्थो जीवः कृष्णलेश्यश्च, नीलेश्यश्च भवति, एवमनया रीत्या एते उक्ताः द्विकसंयोगत्रिकसं पोगचतुष्कसंयोगेन अशीतिः भङ्गाः भवन्ति तथाहि-एककयोगे एकवचनेन चत्वारः ४, बहुवचनेनापि चत्वार एन ४, एवमष्टौ ८ । मङ्गा एककयोगे जाताः ८। द्विकयोगेतु यथायोगमेकवचनबहुवचनाभ्यां चतुर्भद्राः ४, चतुर्णा च पदानां षड्विकयोगाः, ते च चतुर्गुणाश्चतुर्विंशतिः २४ एते चतुर्विशतिर्भङ्गा द्विकयोगे जाताः २४। त्रिकयोगे पुनः त्रयाणां पदानामष्टो भङ्गाः, चतुर्णा च पदानां चत्वारस्त्रिकसंयोगाः, तेच अष्टभिर्गुणिताः द्वात्रिंशत् ३२, एते द्वात्रिंशद्भङ्गास्त्रिकयोगे जाताः ३२' चतुष्कसंयोगेतु पोडशभद्गाः १६ एवं विकत्रिकचतुश्चसंयोगे द्वासप्तति भङ्गाः जाताः ७२ । पूर्वोक्ता एकक संयोगे जाता अष्टौ ८ । सर्वसंमेलनेतु अशीतिर्भङ्गाः भवन्ति' इति नवम लेश्याद्वारम् ९ । द्वयादिजीव होने से उत्पलस्थ एक जीव कृष्णलेश्यावाला और एक जीव नीललेश्यावाला होता है, इस प्रकार पूर्वोक्त रीति से ये कहे गये विकसंयोग त्रिकसंयोग और चतुष्क संयोग को लेकर ८० अस्सी भंग हो जाते हैं। एक के योग में एक वचन को लेकर चार ४ और ववचन को लेकर भी चार ४, ये आठ भंग एक के योग में हुए ८ छिक के छह दिक के योग में यथायोग एकवचन बहुवचन को लेकर चार भङ्ग होते हैं, चार पदों के छह द्विकयोग को चार से गुणाकरने पर चौवीस २४, त्रिकयोग में तीन पदों के आठ भंग होते हैं, चार पदोंके त्रिक संयोगमें चार बनते है इनके साथ ८ का गुण करने पर बत्तीस ३२ और चतुष्क संयोग में सोलह १६, इस प्रकार पूर्व के आठ और ये बहत्तर ७२ सब मिलकर कुल अस्सी ८० भंग होते हैं। यह नवमलेश्या द्वार है।९।
असीति अभगा भवंति" 6 ५३नी से पत्रावस्थामा तमासा मे 0 કૃષ્ણલેશ્યાવાળો અને નીલલેશ્યાવાળો હોય છે, આ રીતે પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ અનુસાર ક્રિકસંગ, ત્રિકસ ચેગ અને ચતુષ્કસંગ કરવાથી ૭૨ ભાગા બને છે. એકસચેગી પ્રક્તિ આઠ ભાંગ સાથે તેને સરવ ળો કરવાથી કુલ ૮૦ ભાંગા બને છે. એકને ગમાં એક વચનની અપેક્ષાએ ચાર અને બહુવચનની અપેક્ષાએ ચાર ભાગ બને છે. બ્રિકસ ગમા યથાચે ગ એક વચન બહુવચનની અપેક્ષાએ ચાર ચાર પદોના દ્વિકગ ૬ ને ચાર વડે ગુણવ થી ૨૪ ભાગ બને છે. ત્રિકોગમાં ત્રણ પદના ૮ ભાગાને ચ ર પદના ત્રિકસંગ ૪ વડે ગુણવાથી ૩૨ ભાગ બને છે અને ચતુષ્ક સાગમાં ૧૬ Hin मन छ. म शत ८+२४+3२+१९3८० मा थाय छे.
આ પ્રકારનુ નવમું લેસ્યાદ્વાર છે. ૯
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे __ अथ दशमं दृष्टिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीरा किं सम्मदिही, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं सम्यगृदृष्टयो भवन्ति ? वा मिथ्या दृष्टयो भवन्ति ? सम्यगमिथ्या दृष्टयो वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा नो सम्मदिट्ठी, नो सम्मामिच्छादिही, मिच्छा दिट्ठी वा, मिच्छादिहिणो वा' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः नो सम्यग्दृष्टयो भवन्ति, नोवा सम्यग् मिथ्यादृष्टयो वा भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् जीवरय एकत्वात् मिथ्यादृष्टिर्भवति वा, द्वयादिपत्रतायां तु जीवानां बहुत्वाद मिथ्यादृष्टयो वा भवन्ति, इति दशमं दृष्टिद्वारम् १०॥
अब दशवे दृष्टिद्वार को आनित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्टी, गिच्छादिट्ठी, सम्ममिच्छादिट्ठी' हे भान्त! उत्पलस्थ वे जीव क्या सम्धदृष्टि होते हैं ? अथवा मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यक्मिथ्योदृष्टि होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' लो सम्मदिट्टी, नो सम्मामिच्छद्दिट्टी, मिच्छादिही वा, मिच्छादिहिणो वा' उत्पलस्थ वे जीव न सम्यकदृष्टि होते हैं, न सम्यक् मिथ्याप्टि होते हैं किन्तु एक मिथ्यादृष्टि होता है और अनेक भी मियादृष्टि होते हैं। यदि उत्पल एकपत्रावस्था वाला है तो ऐसी हालत में वह एक जीव वाला होता है-अतः वह एक जीव मिथ्याष्टि होता है और जब वह उत्पल अनेक पत्रों वाला हो जाता है-तब उसमें अनेक जीव हो जाते हैं और वे अनेक भी लिया हष्टि होते हैं। यह दशर्श दृष्टि द्वार हैं।
इस टारनी ५३५-गौतम स्वामीन। प्रश्न-" तेणं भंते ! जीवो किं सम्मपिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिद्वी "सावन् | G५१२य તે જીવો શુ સમ્યગૃષ્ટિ હોય છે? કે મિશ્રાદષ્ટિ હોય છે? કે સમ્યમિથ્યાदृष्टि डाय छ ? महावीर प्रभुने। उत्तर--" गोयमा ! गौत! नो सम्मदिट्ठी, नो सम्मामिच्छादिवो, मिच्छादिट्ठी वा, मिच्छादिदिको वा' त्यसय ७१ सभ्य દષ્ટિ હોતા નથી, અને અમ્યગૃમિથ્યાદષ્ટિ (મિશ્રદષ્ટિ) પણ હોતા નથી, પરન્તુ મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે. જે ઉત્પલ એક પત્રાવસ્થાવાળું હોય છે, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે એક જીવવાનું હોય છે, તેથી તે એક જીવ મિથ્યાષ્ટિ હોય છે, અને જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રોવાળું થાય છે, ત્યારે તેમાં અનેક જીવ પેદા થાય છે, અને તે બધા જ મિથ્યાદષ્ટિ જ હોય છે. આ પ્રકારનું દસમું દષ્ટિદ્વાર છે. ૫ ૧૦ છે
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४५ ___ अय एकादशं ज्ञानद्वारमाश्चित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! ते खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति ? किंवा आज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! नो नाणी, अण्णाणी वा, अण्णाणिणो बा?' हे गौतम ! ते उत्पलस्था जीवाः नो ज्ञानिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रवायां जीवस्य एकत्वात् अज्ञानी वा भवति, द्वयादिपत्रतायां तु जीवानां तत्र बहुत्वात अज्ञानिनो वा भवन्ति, इति एकादशं ज्ञानद्वारम् । ११।
अथ द्वादशं योगद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- तेणं भंते ! जीया कि मणजोगी, वयजोगी, कायजोगी ?' हे भदन्त ! ते खलु उपलस्था जीवाः किं मनोयोगिनो भवन्ति ? किं वा वचोयोगिनो भवन्ति ? किंवा काययोगिनो भवन्ति ? ___ अप ग्यारहवें ज्ञानद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूरते हैं-'तेणं भंते! जीवा कि नाणी अन्नाणी?' हे अदन्त स्त्पलम्थ वे जीब क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु रहते हैं'गोयमा! नो नाणी अन्नाणी वा अन्नाणिणो वा' हे गौतम ? उत्पलस्थ वे जीव ज्ञानी नहीं होते हैं-किन्तु अज्ञानी होते हैं। उत्पल की एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव अज्ञानी होता है। और उत्पल की अनेक पन्नावरथा में वर्तमान अनेक जीव सब अज्ञानी होते हैं। यह ग्यारहवां ज्ञानद्वार है।११। ____अव चारह वे योगद्वार को आश्रित करके गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते! जीवा कि मणजोगी, वयजोगी, कायजोगी ?' हे भदन्त ! उत्पलस्थ उत्पल-कमल में रहनेवाले वे जीव क्या मनोयोगी होते हैं, या वचनयोगी होते हैं या काययोगी होते है ? इसके उत्तर में
मगिया२मा ज्ञानवानी प्र३५।-गौतम स्वाभीमा प्रश्न-“ तेण भते । जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' 3 सावन् । ते ५४२५ ७२॥ ज्ञानी हाय छ , मज्ञानी य छ ? महावीर प्रभुनी उत्तर--" गोयमा ! गीत ! नो नाणी, अन्नाणी वा, अन्नाणिणो वा, त्यसस्थ ते ज्ञानी डरता नथी પણ અજ્ઞાની હોય છે. ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલે એક જીવ અજ્ઞાની હોય છે, અને તેની અનેક પત્રાવસ્થ મા તેમાં રહેલા બધાં જ અજ્ઞાની હોય છે. ___ मारमा योगदानी प्र३५५।--गौतम स्वामी प्रश्न- वेणं मते ! जीवा किं मणजोगी वयजोगी, कायजोगी" उ भगवन् ! ते Guaना । શું મને બી હોય છે? કે વચનગી હોય છે? કે કાયમી હોય છે ?
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
भगवतीने भगवानाइ-गोयमा! णो मण नोगी, णो वय जोगी, कायजोगी वा, कायजोगिणो वा १२' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः नो मनोयोगिनो भवन्ति, नो वा वचोयोगिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायाम् जीवस्य एकत्वात् काययोगी भवति, द्वयादिपत्रतायां तु जीवानाम नेकत्वात् काययोगिनो वा भवन्ति । इति द्वादशं योगद्वारम् १२॥ ____ अथ त्रयोदशमुपयोगद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' ते णं भंते ! जीवा कि सागारोवउत्ता, अणागारोवउत्ता?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं साकारोपयुक्ताः भवन्ति ? किं वा अनाकारोपयुक्ताः मवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! सागारोवउत्तेवा, अणागारोवउत्तेवा, अट्ट भंगा १३' हे गौतम ! उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् उत्पलस्थो जीवः साकारोपयुक्तो वा भवति, १ अनाकारोप्रभु कहते हैं-'गोयमा! णो मणजोगी, णो वयजोगी, कायजोगी वा कापजोगिणो वा' हे गौतम! उत्पलस्थ वे जीवन मनोयोगी होते हैं, न बचनयोगी होते हैं किन्तु काययोगी होते हैं। उत्पल की एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव कायजोगी होता है और उत्पल को अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव सय काययोगवाले होते हैं। यह १२ वां योगद्वार है। ___ अब गौतम तेरहवे उपयोगद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते है-'तेणं भंते! जीवा कि सागारोवउत्ता, अणागारोवउत्ता' हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या साकारोपयोगवाले होते हैं अथवा अनाकारोपयोगवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा? सागारोवउत्ते वा अणागारोवउत्ते वा अट्ठभंगा' हे गौतम! उत्पलस्य वे जीव साकारोपयोगवाले भी होते हैं और अनाकारोपयोगवाले भी होते
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा! णो मणजोगी, णो वयजोगी, काय जोगी वा कायजोगिणा घा” 8 गौतम! G५६५ ते ७ मनाया जाता નથી, વચનગી પણ હતા નથી, પરંતુ કાયાગ હોય છે. ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં ઉપલભ્ય એક જીવ કાયયોગી હોય છે અને તેની અનેક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલા બધાં જ કાયમી હોય છે. ૧૨
तभा उपयोदानी ५३५५। गोतम स्वाभान प्रश्न-"तेणं भते । जीवा किं सागारोवउत्ता, अणागारोवउत्ता १ "लाव G५स्य । શુ સાકાશે પગવાળા હોય છે ? કે અનાકારપગવાળા હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-- 'गोयमा ! सागारोवउत्ते वा, अणागारोवउत्ते १" वा अट भंगा" गौतम | Bruaस्थ व सारोपयोगवाणा पण हाय छ અને અનાકારોપગવાળા પણ હોય છે. એટલે કે ઉ૫લની એક પત્રાવસ્થા
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २४७ पयुक्तो वा भवति, २ द्वयादिपत्रतायां तु जीवानामनेकत्वात् उत्पलस्था जीवाः साकारोपयुक्ता वा भवन्ति ३ अनाकारोपयुक्ता वा भवन्ति ४ इति एककयोगे चत्वारो भङ्गाः ४। अथ द्विकसंयोगे चतुरो भङ्गान् आह-साकारोपयुक्ताश्च अनाकारोपयुक्तश्च भवति १, साकारोपयुक्त श्च अनाकारोपयुक्ताश्च २, अनाकारोपयुक्ताश्च साकारोपयुक्तश्च ३, साकारोपयुक्ताश्च अनाकारोपयुक्ताश्च भवन्ति । इत्येवमुभयसंमेलनेन अष्टौ भङ्गा भवन्ति, इति त्रयोदशमुपयोगद्वारम् १३। हैं-अर्थात्-उताल जब एकपत्रावस्था वाला होता है-तब उसमें एक ही जीव होता है-अतः वह एक जीव ही साकार उपयोगवाला होता है अथवा अनाकार उपयोगवाला होता है। और जब वह उत्पल अनेक पत्रोंवाला हो जाती है तब उसमें अनेक जीव हो जाते हैं। अतः वे सब जीव साकार उपयोगवाले अथवा अनाकोरोपयोगवाले होते हैं। इस प्रकार एक के योग में चारभन और द्वियोग में चार भंग, कुल आठ भंग होते हैं। वे इस प्रकार से हैं-उत्पलकी द्वयादिपत्रावस्थामें वर्तमान द्वयादिजीवोंमें से एक जीव साकारोपयोगवाला और एक जीव अनाकारोपयोगवाला होता हैं १' उत्पलकी यादिवत्रावस्था मे एक जीव साकारोपयोगवाला और अनेक जीव अनाकारोपयोगवाले होते हैं । एवं अनेक जीव साकारोपयोगवाले होते हैं और एक जीच अनाकारोपयोगवाला होता है ३। अनेक जीव साकारोपयोगवाले होते हैं और अनेक ही अनाकारोपयोगवाले होते हैं ४ । इस प्रकार एक के योग के હોય ત્યારે તેમાં રહેલ એક જીવ સાકારપગવાળો પણ હોય છે અને અનાકારપગવાળા પણ હોય છે. પણ જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રોવાળું થાય છે, ત્યારે તેમાં અનેક જી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ઉત્પલસ્થ તે બધા જીવો સાકાર ઉપગવાળા પણ હોય છે અને અનાકાર ઉપગવાળા પણ હોય છે. આ રીતે એકના યોગથી ૪ ભગા (વિક) બને છે અને બ્રિકસં. ચેની ચાર ભાંગા નીચે પ્રમાણે બને છે (૧) ઉત્પલની એક પત્રાવરથા વખતે ઉત્પલ વિગેરે બે ત્રણ વિગેરે પત્રોની અવસ્થામાં રહેલા બે વિગેરે જીવેમાથી એક જીવ સાકારપગવાળો અને એક જીવ અનાકારપગવાળો હોય છે ૧ ઉત્પલની બે વિગેરે પત્રાવસ્થામાં એક જીવ સાકારપગવાળો અને અનેક જીવો અનાકાર ઉપગવાળા હોય છે ૨ તથા અનેક છે સાકાર ઉપવાગવાળા હોય છે અને એક જીવ અસાકાર ઉપગવાળો હોય છે. ૩ અનેક જ સાકારપગવાળા હોય છે અને અનેક જીવો અનાકારપગવાળા હોય છે. (૪) તથા ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થા વખતે તેમાં રહેલા અનેક
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ___ अथ चतुर्दशं पञ्चदशं च वर्णादिद्वारयाश्रित्य गौतमः पृच्छति'-'तेसिंणं भंते ! जीवाणं सरीरगा कवन्ना, कहगंधा, कइरसा, कइफासा पणत्ता ?' हे भदन्त ! तेषां खलु उत्पलातिनां जीवानां शरीराणि कतिवर्गानि, कतिगन्धानि, कपिरसानि, कतिस्पानि प्रज्ञतानि ? भगानाह-'गोयमा ! पंचपन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अहफासा पण्णना' हे गौतम ! तेपामुत्पलजीवानां शरीराणि पश्चवर्णानिकृष्णनोलपोतलोहितशुक्लवर्णयुक्तानि, पञ्च रसानि शिक्तकदुपायाम्लमधुरन्स युक्तानि, द्विगन्धानि-मुरभि-दुरभिगन्धयुक्तानि, अप्टर नि-कार्कश-मृदु-गुरुलघु-शीतोष्ण-स्निग्ध-रूक्ष स्पर्शयुक्तानि प्रज्ञप्तानि, किन्तु 'ते पुण अप्पणा ४ भंग और हिकयोग के थे ४ भंग मिलकर सम यहां आठ लग होते हैं। प्रकार तेरहवां योग मार है।
अब गौतम चौदहवें और पन्द्रहवें वर्णादि कार को आश्रित फरके प्रलु ते ऐमो पूछते हैं-'तेर्सि णं भते । जीवाणं सरीरमा कइ बन्ना, कइ. गंधा, कहरसा कइ फासा. पण्णता' हे अदन्त ! उत्पलस्थ उन जीवों के शारीर किसने वर्णवाले, कितनी गंधवाले, कितने रलवाले और मिलने स्पर्शवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'पंचवन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अफासा पणत्ता' हे गौतम? उत्पलस्थ उनजीवों के शरीर पांचवर्णवाले, पांचरसबाले, दो गंधवाले और आठ स्पर्शवाले होते हैं। कृष्ण, नील, शुक्ल, लाल और पीना ये पांचवर्ण हैं, तिक्त, कटु, कषाय, आम्ल, और मधुर ये पांच रस हैं सुगध और दुर्गध से दो प्रकार की છે (બધાં જવે) સાકાર ઉપયોગવાળા પણ હોય છે અને અનાકાર ઉપ
ગવાળા પણ હોય છે. આ રીતે એકના એગથી ૪ ભંગ અને દ્રોગથી ૪ ભંગ મળીને કુલ આઠ ભાગા થાય છેઆ પ્રકારનું ૧૩ મું ઉપગદ્વાર છે ૧૩
ચૌદમાં અને પંદરમાં વર્ણાદિ દ્વારની પ્રરૂપણુ–ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન" तेसिं णं भते ! जीवाण सरीरगा इवन्ना, कइ गधा, कइ रसा, कइ फासा, पण्णत्ता ?' 8 सान् ! ६५ ते न शरी२ टसा पाणi, दी ગંધવાળાં, કેટલાં રસવાળાં અને કેટલા સ્પર્શવાળાં હોય છે?
महावीर प्रसुने। त्त२-"पंचवन्ना, पंचरसा, दुगधा, अटूफासा पण्णत्ता" છે ગૌતમ! ઉત્પલથ તે જીવોનાં શરીર પાંચ વર્ણવાળાં, પાંચ રસવાળાં, બે ગધવાળાં અને આઠ સ્પર્શવાળાં હોય છે. કૃષ્ણ, નીલ, સફેદ, લાલ અને પીળો, આ પાંચ વર્ણ છે. તીખે, ક તુ, ખાટો અને મીઠે, આ પાંચ રસ છે ગધના બે પ્રકાર છે- સુગધ અને દુર્ગધ સ્પર્શના આઠ પ્રકાર છે,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम्
૨૪૨
"
अवन्ता, अगंधा, अरसा अफासा पण्णत्ता १४-१५' ते पुनः उत्पलजीवाः आत्मना - स्त्ररूपेण अवर्णाः- वर्णरहिताः भवन्ति तेषामत्वात् एवम् अगन्धाः गन्धवर्जिता, अरसा:-रसरहिताः, अस्पर्शाः - स्पर्शरहिताच प्रज्ञप्ताः इति चतुदशं पश्वदर्शच वर्णादिद्वारम् १४-१५ ।
अथ षोडशमुच्छ्वासनिःश्वासद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति' तेणं भंते! जीवा कि उस्सामा, निम्मामा, तो उस्सासनिस्यासा ?' हे भदन्त । ते खलु उत्पलस्था जीवा' किए उच्छ्वासाः - उच्छ्वासवन्तः श्वासग्राहकाः भवन्ति ? किंवा निःश्वासाःनिःश्वासयन्तः श्वासमोचका भवन्ति ? किंवा नो उच्छ्वास - निःश्वासाः - उच्छ्वासनिःश्वास रहिता वा सवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! उस्मापा २, निस्सासएवा २, नोउनिसासएवा २' हे गौतम! उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवम्य
गंध हैं. कर्कश, मृडु, गुरु, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध और ख्क्ष ये आठ स्पर्श हैं। ते पुणा अवन्ना, अगंचा अरसा, अफाल पण्णत्ता' परन्तु वे उत्पल जीव अपने मूलरूप से वर्णरहित, गंधरहित, रसरहित और स्पर्शरहित होते हैं। क्योंकि जीव अमूर्त कहा गया है । १४-१५
अव गौतम सोलहवें उच्चाद्वारको आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं- ' तेणं भंते । जीवा किं उस्साला, निस्सासा नो उल्लासनिस्साला' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या उच्चासवाले श्वास ग्रहण करने वाले और निश्वासवाले श्वाम छोड़नेवाले होते हैं? या उच्छ्वास निःश्वास वाले नहीं होते हैं क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोया | उरुसासर वा १, निस्सासए वा २, नो उस्सास निस्सासएवार, हे गौतम! उत्पलकी एक पत्रावस्था में जीवके एक होने से यह उत्पलस्थ देश, भृडु, गुरु रघु शीत, उप्णु, स्निग्ध भने ३क्ष से पुण अप्पणा पण्णत्ता" પરન્તુ તે ઉત્પન્નસ્ય જીવા પેાતાના મૂળ રૂપની અપેક્ષાએ તે વરદ્ધિત, ગધરહિત, રસરહિત અને સ્પશ રહિત હેય છે, કારણ કે જીવને અમૃત કહ્યો છે ૧૪-૧પાા
66
अवन्ना, अगधा, अरसा अफासा
સેાળમાં ઉચ્છ્વાદ્ન નિ:શ્વાસદ્વારની પ્રરૂપણા——ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન " तेण भते ! जीवाम्मासा, निस्सासा, ना उस्तासनिस्सासा ?” हे लजवन् ! તે ઉપસ્થ જીવે શુ' ઉચ્છવાસવાળા (શ્વાસ ગ્રહણ કરનાર) અને નિશ્વાસવાળા (શ્વાસ છેડનારા) હેાય છે ? કે ઉચ્છ્વશ્ર્વાસનિશ્ચમ વિનાના હાય છે? महावीर अलुनोत्तर- " गोयमा । हे गौतम । उखाएवा १, निरसाखदा २ ना उत्सासनिस्सासए वा ३ ઉત્પલ જ્યારે એક પત્રાવસ્થા
८८
"
५० ३२
-
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
भगवतीसूत्रे एकत्वात् उन्छ्वासको वा भवति १ निःश्वासको वा भवति २, नो उच्छ्वासनिःश्वासको वा भवति अपर्याप्तावस्थायाम् ३, 'उस्सासगा वा ४, निस्सासगा वा,५, नो उस्सासनिस्सासगाबाद' द्वयादिपत्रतायांतु जीवानां बहुत्वात् उच्छ्वासका वा भवन्ति ४, निःश्वासका वा भवन्ति ५, नो उन्छवासनिःश्वासका वा भवन्ति ६, इति एकरुयोगे पड्भगाः, अथ द्विकयोगे द्वादशभगानाह-'अहवा उस्सासए य, निस्सासए य ४' अथनी उच्छ्वासकश्च निःश्वासकश्व १, उच्छ्वासमाश्च निःश्वासकाश्च २, उच्छ्वासकाश्च निःश्वास सच ३, उच्चासकाश्च निःश्वास काश्च ४, भवन्ति, एक जीव उवामक होता है १ अथवा निःश्वासक होता है २ अथवा जय वह अपर्याप्तावस्था में होता है तब वह उच्चास निःश्वासक नहीं भी होता है ३ 'उस्सासगा ४, निस्सासगा वा ५, नो उस्सासनिस्सासगावा ६' तथा उत्पल जव द्वयादिपत्रावस्थावाला हो जाता है तय इस स्थिति में उसमें जीव बहुत हो जाते हैं इसलिये वे अनेक जीव उच्छा. सवाले ४ अथवा नि:श्वासवाले होते हैं ५ अथवा अपर्याप्तावस्था में ये मब नो उच्चासनिःश्वासवाले होते हैं ६ । इस प्रकार से एक के योग में ये६ भंग होते हैं। अब विक (दो) के योग में १२ भंग इस प्रकार से होते हैं 'अहवा उस्सासए य, निस्सासए य ४, अथवा उत्पल की एक पत्रावस्था में वर्तमान एक जीव उच्छ्वासवाला होता है और निःश्वासवाला भी होता है १, तथा उत्पल की एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव उच्छवास वाला होता है और अनेक पत्रावस्थामें वर्तमान अनेक जीव વાળ હોય છે, ત્યારે તેમાં રહેલે એક જીવ ઉશ્વાસક પણ હોય છે, નિશ્વાસક પણ હોય છે અને જ્યારે તે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં હોય છે ત્યારે २७पास भने नि:श्वास विनान। ५५ डाय छे. “ उस्सासगा४, निस्सासगा वा५, नोउस्सासनिस्सासगा वा ६" ५२न्तु न्यारे ५८ मे त्र] माह पत्राવસ્થાવાળું હોય છે, ત્યારે તેમાં રહેલાં બધાં જ ઉચ્છવાસક હોય છે. અથવા નિઃશ્વાસક પણ હોય છે અથવા અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તે બધાં જીવો ઉચ્છવાસ નિશ્વાસથી રહિત પણ હોય છે. આ રીતે એકના એગમાં છ ભાંગ थाय छे ६४ सय १२ मin मा प्रभारी मन छ-"अहवा उस्सासए य, निस्सासए य ४" (१) अथ। न्यारे ५८ मे पत्रावस्थावाणु हाय છે. ત્યારે તેમાં રહેલે એક જીવ ઉવાચક પણ હોય છે અને નિઃશ્વાસક પણ હોય છે. (૨) તથા ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થામાં તેમાં અનેક છો રહેલા હોય છે, તે બધાં ઉછુવાસક (ઉચ્છવાસવાળાં) હોય છે, અને
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्यातनिरूपणम् २५१ निःश्वासवाले होते हैं २, उत्पल की अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जोव उछ्वासवाले होते हैं और उत्पल की एक पत्रावस्था में वर्तमान एक जीव नि:श्वासवाला होता है ३, उत्पलकी अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव उछयासबाले होते हैं और अनेक ही निःश्वास वाले होते हैं ४ । 'अहवा उस्लासए य नो उस्सास निस्सास ए य ४, अथवा एकजीव उत्पल की एकपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव ऊच्चालवाला होता है और वही जीव अपर्याप्तावस्था में नो उच्छ्वास निःश्वासवाला होताहै १, एक जोव उच्छवामवाला होता है और अनेक जीव नो उच्छवास निःश्वास वाले होते हैं २, अनेक जीव उच्छ्राप्तवाले होते हैं और अपर्याप्तावस्था को अपेक्षा एक जीव नो उच्छ्वास निःश्वासवाला होता है ३, अनेक जीव उच्छवासवाले होते हैं, और अनेक जीव ही नो उच्छवास निःश्वासराले अपर्याप्तावस्था में होते हैं ४ । 'अहवा-निस्सासए य, नो उस्सासनीसासए य ४' अथवा उत्पल की एक पत्रावस्था में वर्तमान एक जीव नि.श्वासक होता है और जब वह अपर्याप्तावस्था में रहता है तब वह नो उच्छ्वासनिःश्वासक होता है १, उत्पल को एक તેની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં જે એક જીવ રહેલો હોય છે તે વિશ્વાસ હોય છે. (૩) એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉં,પલને એક જીવ ઉછુવાસવાળે હેય છે અને અનેક પત્રાવસ્થ વાળા ઉત્પલના અનેક જી નિ:શ્વાસવાળા હોય છે (૪) " अहवा उस्सासए य ना उस्सासनिस्मासए य ४" मथवा मे पत्रावस्था. વાળ ઉત્પલમાં રહેલે એક જીવ ઉછુવાસવાળો હોય છે અને એજ જીવ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ વિનાને હોય છે (૨) અથવા અનેક જીવ ઉછુવાસવાળા હોય છે અને એક જીવ ઉચ્છવાસનિશ્વાસ વિનાનો હોય છે. (૩) અથવા એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉ૫લમાં રહેલ એક જીવ ઉછુ. વાસવાળા હોય છે અને અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલા અનેક અપતક ઉચ્છવાસ નિધાસ વિનાના હોય છે. (૪) અથવા બધાં જ ઉચ્છવાસવાળા હોય છે અને તે બધા જ અપર્યાપ્તાવસથામાં ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસથી હિત હોય છે.
“ अहवा निस्सासए य, नो उस्सासनीस्सासए य ४ (१) अथवा ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થામાં તેમાં રહેલે એક જીવ નિ:શ્વાસ હોય છે અને એજ જીવ જ્યા સુધી અપર્યાપ્તક અવસ્થાવાળો હોય છે, ત્યાં સુધી ઉ છુવાસ નિશ્વાસ વિનાને હોય છે. (૨) અથવા ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થામાં તેમા
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
भगवतीसूत्रे 'अध्वा उम्सासएय, नो उस्सासनिस्सासएय ४' अथवा उच्छ्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकश्च१, उन्छ्वासकश्च नो उन्नामनिःश्वासकाश्च २, उच्छ्वासकाश्च नो -उच्छ्वासनि: वसकाश्च, ३ उच्छ्वासकाच नो उच्छ्वासनिःश्वासकाश्च ४ भवन्तिइति भावः ४ । 'अहवा निस्सासएय, नो उस्सासनीसासएय ४' अथवा निःश्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकश्च, १ निःश्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकाश्च २ निःश्वासकाश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकाथ३, निःश्वासकाथ नो उच्छ्वास निःश्वासकाश्च४, अथ त्रिकयोगे अष्टभङ्गानाइ-'अहवा ऊसासएय, नीमासएय, नो उस्सामपत्रावस्था में वर्तमान एक जीव निःश्वासक होता है और अपर्याप्ता. वस्था की अपेक्षा अनेक जीव नो उच्छ्वास निश्वासक होते हैं २, उत्पल की अनेक पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव निश्वासक होते हैं
और अपर्याप्तावस्था की अपेक्षा उत्पल का एक जीब नो उच्छवासनि:श्वासक होता है ३। उत्सल की अनेक पत्रावस्था से वर्तमान अनेक जीव नि:श्वासक होते हैं और अपर्याप्तावस्या में वर्तमान वे अनेक जीव नो उच्छ्वास निःश्वासक होते हैं ४। ये ४, ४, ४, बारह भंग हिक संयोग में हुए १२।
अय तिनके योग में होनेवाले आठभंगों को प्रकट किया जाता है-एक उच्छ्वासक, एक निःश्वालक, एक नो उच्छ्वासनि:श्वासक १, अथवा एक उच्छ्वासक, एकनिःश्वासक और अनेक नो उच्छ्वासक २, अथवा एक उच्छ्वासक, अनेक नि:श्वामक और एक नो उच्छ्वास निःश्वासक ३, अथवा-एक उच्छवासक, अनेक-निःश्वासक રહેલાં બધા જ વિશ્વાસ હોય છે, અને અપર્યાપક અવ થાવાળો એક જીવ ઉવાસ નિઃશ્વાસ વિનાને હોય છે. (૩) એક પત્ર વસ્થાવાળા ઉત્પલને એક જીવ નિઃશ્વાસક હેાય છે અને અપર્યાપ્તાવસ્થાની અપેક્ષાએ અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલના બધાં અપર્યાપ્ત અવસ્થાવાળાં જીવે ઉશ્વાસ નિઃશ્વાસથી રહિત હોય છે (૪) અનેક પત્રાવસ્થ વાળા ઉત્પલના બધાં પર્યાપ્તક જી નિશ્વાસવાળા હોય છે પણ બધાં અપર્યાપ્તક છ ઉશ્વાસ અને નિશ્વાસ વિનાના હોય છે.
હવે ત્રિકગી આઠ ભાંગાઓ પ્રકટ કરવામાં આવે છે–(૧) એક ઉચ્છવાસક, એક નિઃશ્વાસક અને એક ઉશ્વાસ નિશ્વાસથી રહિત (૨) અથવા એક ઉપવાસક, એક નિશ્વાસક અને બધા ઉછૂવાસ નિ શ્વાસથી રહિત. (૩) અથવા એક ઉંડ્યાસક, બધાં નિશ્વાસક અને એક ઉચ્છવાસ નિશ્વાસથી રહિત. (૪) અથવા એક ઉછુવાસક, બધાં નિઃશ્વાસક અને બધાં
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५३ निस्सासएय अह भंगा ८ एए छब्बीसं भंगा भवंति २६' अथा उच्छवासकश्च, निःश्वासकञ्च, नो उच्छ वाम निःश्वासकश्च, भवति १ अथवा उच्छ्वासकश्च, निःश्वासकश्च, नो उन्छ वासनिःश्वासकाश्च भवन्ति२, अथवा उच्छ्वासकश्च, निःश्वासकाश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकश्च भवति ३, अथवा उच्छ्वासकश्च निःश्वासकाश्च नो उच्छासनिःश्वासकाश्च भवन्ति ४, अथवा उच्छवासकाश्च निःश्वासकश्च, नो उच्छ्वासनिःश्वासकश्च भवति ५, अथवा उच्छ्वासकाश्च निश्वासकश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासकाश्च भवन्ति ६, अथवा उच्छ्वासकाश्च निःश्वासकाश्च नो उच्छ्वासनिःश्वासव.श्च भवति ७, अथवा उच्छ्वासकाश्च निःश्वासकाश्च नो उच्छ्वासनिःश्वामकाश्च भवन्ति ८ इत्येवं रीत्या अष्टौ भङ्गाः वक्तव्याः। एते उपरि वर्णिताः पड्विंशतिः भङ्गाः भवन्ति २६ । तथा च एककयोगे एकवचनान्तास्त्रयः, बहुवचनान्ता अपित्रय, इति पट ६' द्विकयोगेतु यथायोगमेकल बहुत्वाभ्यां तिचतुर्मशिका इति द्वादश १२, त्रिकयोगेतु अष्टौ भङ्गा ८ स्वन्तीति सर्वमेलनेन पडविंशतिरिति भाव। इति पोडशसुच्छ्वासनिःश्वासद्वारम् । १६ ।
और अनेक लो उच्छ्वासक निःश्वासक ४, अथवा अनेक उच्छ्वालक, एक निश्वासक, एक नो उच्छ्वासनिःश्वासक ५, अथवा अनेक उच्छवासक, एक नि:श्वासक, अनेक नो उच्छ्चालक निःश्वासक ६, अधवाअनेक उच्छ्वासक, अनेक निःश्वासक, एक नो उच्छ्वासक निःश्वालक ७, अथवा-अनेक उच्छ्वासक, अनेक नि:श्वासक, अनेक नो उच्छवाल निःश्वासक होते हैं ८। इस प्रकार से त्रिक संयोग में ये आठ भंग होते हैं। एक योग में एक वचनान्त ३, बहुवचनान्त भी ३, ऐसे छह ६, दो के योग में १२, और त्रिक योग में ८ ये बीस २० इस प्रकार सब मिलाकर छन्वीस २६ भंग होते हैं। इस प्रकार से यह सोलहवां 'उच्छ्वास निःश्वासद्वार हैं १६ ।। ઉચ્છવાસ નિશ્વાસથી રહિત (૫) અથવા બધાં ઉચ્છવાસક, એક નિશ્વાસક અને એક ઉચ્છવાસ નિ શ્વાસથી રહિત, (૬) બધાં ઉચ્છવાસક, એક નિ શ્વાસક અને બધાં ઉફવાસ નિ શ્વાસથી રહિત. (૭) અથવા બધાં ઉવાચક, બધા નિશ્વા પ્રક અને એક ઉચછૂપાસ નિશ્વાસથી રહિત. (૮) અથવા બધાં ઉચ્છવાસક બધા નિશ્વસક અને બધાં ઉશ્વાસનિશ્વાસથી રહિત હોય છે. આ રીતે ત્રિકસંગી આંઠ ભાગા બને છે એક એગમાં એક વચનવાળા ૩ અને બહુવચનવાળા ૩ ભાંગ, હિંગમાં ૧૨ ભગા અને ત્રિકોગમાં ૮ ભેગા મળીને કુલ ૨૬ ભાંગા બને છે. આ પ્રકારનું આ ૧૪મું ઉપવાસ નિશ્વાસ દ્વાર છે. ૧૬
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
भगवतीसूत्रे ____ अथ सप्तदशमाहारद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भंते ! जीवा कि आहारगा, अणाहारगा?' हे भदन्त । ते खलु उत्पलस्था जीवा किम्-अ हारका भवन्ति ? किंवा अन हारका अवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा। आहारचा, अणाहारएवा, एवं अट्ट भंगा १७' हे गौतम ! कश्चित् आहारकोवा भवति, कश्चिद् विग्रहगतौ मनाहारकोका भवति, केचित् आहारकाया भवन्ति, केचिद् अनाहारकावा भवन्ति, इति एकयोगे चत्वारो भङ्गाः। अथ द्विकयोगे चतुरो भङ्गान् आह कश्चिद् आहारकश्च कश्चिद् अनाहारकच १, केचिद् आहारकश्च केचित् अनाहारवाश्च २, केविद् आहारकाच, केचिद् अनाहारकश्च३, केचिद् आहारकाश्च केचिद् अनाहार
___ अब सत्रहवें आहार द्वार को आश्रित करके गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भते ? जीवा किं आहारगा, अणाहारगा' हे भदन्त! वे उत्पलस्थ जीव क्या आहारक होते हैं अथवा अनाहारक होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयना आहारए वा अणाहारए चा एवं अट्ठ भंगा' हे गौतम! कोई एक आहारक होता है १ और कोई एक विग्रहगति में रहा हुआ अलाहारक होता है २। तथा अनेक आहारक होते हैं ३ और अनेक अनाहारक होते हैं । इस प्रकार से थे चार भंग एक के योग में हुए हैं ४ । अब विकयोग में जो चार भंग होते हैं वे इस प्रकार से हैं-कोई एक जीव आहारक, कोई एक जीच अनाहारक १, कोई एक जीव आहारक और कितनेक अनाहारक २, कितनेक आहारक, कोई एक अनाहारक ३, और कितने क आहारक होते हैं । इस
१७ मा मा२६॥२नी प्र३५९ -गीतम. स्वामीना प्रश्न-"तेणं भते ! जीवा किं आहारगा, अणाहारगा ?" उ लगवन् ! ७५सती मा२४ હાય છે ? કે અના કારક હોય છે ?
महावीर प्रसुने। उत्त२ - "गोयमा ! 3 गौतम! “णो अणाहारगा, आहारए वा, अणाहारए वा, एवं अट्ठ भंगा" ते मना २४ उता नथी, ५५५ (૧) કોઈ જીવ આહાક હોય છે અને (૨) વિગ્રહગતિમાં રહેલે કઈ એક 9 भन डा२४ प य छ. (3) i wो माहा२४ डाय छे. (४) અથવા બધાં જ અનાહારક હોય છે. આ રીતે એકના રોગથી ચાર ભાંગા બને છે હવે વિકસંગી ચાર ભાંગા પ્રકટ કરવામાં આવે છે (૧) કોઈ એક જીવ આહારક અને કેઈ એક જીવ અનાહારક હોય છે. (૨) અનેક જીવો આહારક અને કઈ એક જીવ અનાહારક હોય છે. (૩) અથવા અનેક જીવે અનાહારક અને કેઈ એક જીવ આહારક હોય છે (૪) અથવા અનેક છે.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१ सू०१ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५५ काश्च भान्ति ४ इत्युभयसंमेलनेन अष्टौ भवन्ति । इति सप्तदशमाहारकद्वारम् ।१७।
अथ अष्टादशं विरतिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा कि विरया, अविरया, विरया विरया ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं विरताः-विरतिमन्तो भवन्ति ? किंवा अविरताः-विरतिरहिता भवन्ति ? किंश विरताऽविरताः भवन्ति ? भगवानाह-' गोयमा । नो विरया, नो विरया विरया, अविरएवा, अविरया वा १८' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवा नो विरताः भवन्ति, नो वा चिरताऽचिरता भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् अविरतोवा भवति, द्वयादिपत्रतायांतु जीवाना मनेकत्वात् अविरतावा भवन्ति इति । इत्यष्टादशं विरतिद्वारम् ॥१८॥ प्रकार एक योग के ४ और विकयोग के चार मिलाकर सब जोडकर आठ भंग हो जाते हैं इस तरह से यह सत्रह वां आहारक द्वार है । १७ । ____ अठारहवें विरतिद्वार को लेकर गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- तेणं भंते! जीवा कि विरया, अविश्या, विरयाविरया' हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या विरतियुक्त होते हैं ? अथवा अविरतियुक्त होते हैं ? अथवा विरताविरत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ? 'गोयमा' हे गौतम! 'नो विरया, नो विरयाविरया, अविरए वा, अविरया वा' उत्पलस्थ वे जीव न विरतियुक्त होते हैं और न विरता. विरत होते हैं किन्तु उत्पल की एकपत्रावस्था में एक जीव अविरतियुक्त होता है तथा उत्पल की अनेकपत्रावस्था में अनेक जीवों के सद्भाव हो जाने से वे सब जीव अविरतिवाले होते हैं। इस प्रकार यह अठारहवां विरतिद्वार है।१८। આહારક અને અનેક અનાહારક હોય છે. આ રીતે એકના રોગથી ૪ અને દ્વિગથી ૪ ભાંગા મળી કુલ આઠ ભાંગા બને છે. ૧૭
१८मा वितिद्वारनी ५३५!- गौतम स्वाभाना प्रश्न- तेणं भते ! किं विरया, अविरया, विरया विरया १". मगवन्! ते पटना शु. વિરતિયુક્ત હોય છે? કે અવિરતિયુક્ત હોય છે ? કે વિરતાવિરત હોય છે?
महावीर प्रसन। उत्तर-" गोयमा!" है गोतम ! "नो विरया, नो विरयाविरया, अविरए वा, अविरया वा" a S५३ती व वितियुत હેતા નથી, વિરતાવિત પણ હોતા નથી. પરંતુ ઉત્પલની એક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલે એક જીવ અવિરતિયુક્ત હોય છે. તથા તે ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલા અનેક જીવે અવિરતિયુક્ત હોય છે. ૧૮
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
भगवतीस्त्र ___ अथ एकोनविंश क्रियाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ? जीवा कि सकिरिया, अकिरिया ? ' हे भदन्त । ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं सक्रिया भवन्ति ? किंवा अक्रिया भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा। नो अकिरिया, सकिरिएवा, सकिरियावा १९' हे गौतम ! उत्पलस्थाजीवाः नो अक्रिया भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रावस्थायाम् जीवस्य एकत्वात् मक्रियोबा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायांतु जीवानामनेकत्वात् सक्रिया वा भवन्ति। इत्येकोनविंशं क्रियाद्वारम् ।। १९ ॥ ____अथ विंशतितम बन्धकद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- तेणं भंते ! जीवा कि सनविहबंधगा, अट्ठबिहबंधगा?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं सप्तविध कर्मबन्धका भवन्ति ? किंवा अष्टविसमवन्धका भवन्ति ? भगवानाह____ अन्न उन्नीस में क्रियाद्वारको आश्रित करके गौतम प्रभुसे ऐना पूछते है-'तेणं भंते ? जीवा किं सक्लिरिया, अकिरिया, हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या सक्रिय होते हैं अथवा अक्रिय होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमानो अकिरिया, मकिरिए बा, सकिरिया वा' हे गौतम ! उत्पलस्थ वे जीव अभिया वाले नहीं होते हैं किन्तु उत्पल की एकपत्रावस्था में जीव की एकताबें वह जीव सक्रिय होता है और उत्पल की दयादिपत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीवों के होजाने से वे सय जीव सक्रिय होते हैं। इस प्रकार से यह उन्नीसनां क्रियाद्वार है।।९। ___ अब गौतम स्वामी २० वें बन्धकदार को आश्रित करके प्रभु से ऐमा पूछते हैं-' तेणं भंते ! जीवा कि सत्तविह बंधगा, अविहवंधगा' हे भदन्त ! के उत्पलस्थ जीव क्या सात प्रकार के कर्मो के बंधक होते
१६मा याद्वारनी प्र३५ ---गीतमा स्वाभीमा प्रश्न-" तेण भो ! जीव! कि सकिरिया, अकिरिया ?" भगवन् ! Guaना त । शु. सष्टिय હોય છે કે અક્રિય હોય છે?
महावी२ प्रमुना उत्त२-" गोयमा! नो अकिरिया, सकिरिए वा, सकिरिया वा " गौतम ! G५सना ते ४ मठिय (ख्यिा २हित) होता નથી, પરંતુ એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલો એક જીવ સક્રિય હોય છે, અને ઉત્પલની અનેક પત્રાવસ્થાની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલા અનેક જ સક્રિય 3य छे. ॥१६॥
२० भां माद्वारनी ५३५- गौतम स्वाभाना -" सेण भते ! जोवा किं सत्तविह बंधगा, अढविह बंधगा ?" उ समवन् ! Guarती ते જીવ સાત પ્રકારનાં કર્મોના બન્ધક હોય છે કે આ પ્રકારનાં કર્મોના બન્યક હોય છે ?
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
stefका टीका श० ११ ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५७
4 गोमा ! सत्तविधवा, अबिबंधवा, अभंगा २०' हे गौतम ! उत्पल स्थो जीवः सप्तविध फर्मबन्धको वा भवति, अष्टविधकर्मबन्धकोवा भवति अथवा सप्तविध कर्मबन्धका भवन्ति, अष्टविध कर्म वन्धका वा भवन्ति, इस्येक के चत्वारो भङ्गाः४, अथ द्विके चतुरो भङ्गानाह - सप्तविध कर्मबन्धकच अष्टविधकर्मबन्धश्च भवति १, अथवा सप्तविध कर्मकच अष्टविध कर्मवन्धकाच भवन्ति २, अथवा सप्तविध कर्मवन्धकाथ अष्टविधकर्मबन्धकश्च भवति, अथवा सप्तविध कर्मवन्धकाथ अष्टविधकर्मबन्धाश्च भवन्ति ४, इत्येवम् अष्टौ भा भवन्तीति । इति विंशतितमं बन्धकद्वारम् ||२०||
है अथवा आठ प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोया' हे गौतम! 'सत्तविहबंधए वा, अट्ठविहबंधए वा, अट्ठ भंगा' उत्पलस्थ जीय सात प्रकार के कर्मों का बंधक भी होता है ? और आठ प्रकार के कर्मों का बंधक भी होता है २ । अथवा अनेक जीव सात प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं ३ और अनेक आठ प्रकार के कर्मों के भी बंधक होते हैं ४ । इस प्रकार से ये ४ भंग एक के योग में हुए हैं । द्विक योग में होने वाले चारभंग इस प्रकार से हैं- कोई एक जीव सति प्रकार के कर्मों का बंधक होता है और कोई एक जीव आठ प्रकार के कर्मो का धक होते है १, अथवा एक जीव सात प्रकार के कर्मों का बंधक होता है और अनेक जीव आठ प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं २, अथवा अनेक जीव सात प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं और एक जीव आठ प्रकार के कर्मों का बंधक हैं ३, अथवा अनेक जीव सात
षा,
भडावीर प्रभुने। उत्तर-" गोयमा ! " हे गौतम! सत्तविह बंध agar ar ar, अट्ठ भंगा " अत्यवस्थ व सात प्रहारना हर्मना અષા પણ ડાય છે અને આઠ પ્રકારનાં કર્માંને! પણ અન્ધક હોય છે અથવા પલસ્ય બધા જીવે. સાત પ્રકારનાં કર્મોના પશુ અન્ધક ડાય છે અને આ પ્રકારનાં કર્મોના પણ બન્યક હોય છે. આ રીતે એકના ચગવાળા ૪ ભાંગા મને છે. દ્વિકસ ચેગી ચાર ભાગા નીચે પ્રમાણે બને છે. (૧) અથવા કાઈ એક જીવ સાત પ્રકારનાં કર્મોના બન્ધક હાય અને કઈ એક જીવ આ પ્રકારનાં કર્માંના અન્ધક હાય છે (ર) અથવા કાઇ એક જીવ સાત પ્રકારનાં કર્મના અન્ધક હોય છે અને અનેક જીવા આઠ પ્રકારનાં હાય છે (૩) અથવા કોઈ એક જીવ સાત પ્રકારના કર્મોને
भ० ३३
કર્મોના અન્યક અન્યક હોય છે.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र २५८ ___अथ एकविंशतितमं संज्ञाद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा कि
आहारसन्नोवउत्ता, भयसन्नोवउत्ता, मेहुणसन्नोवउत्ता, परिंग्गहसन्नोवउत्ता?' हे भदन्त ! ते खल्लु उत्पलस्था जीवाः किम् आहारसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति ? किंवा भयसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति ? किंवा मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः भवन्ति, किं वा परिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! आहारसन्नोवउत्तावा, असीती भंगा २१' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः आहारसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति, भयसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति, मैथुनसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति, परिग्रहसंज्ञोपयुक्तावा भवन्ति, इत्यादिरीत्या अशीति भगा भवन्ति, तथाहि-एककयोगे एकवचनेन चत्वारः४, बहुवचनेनापि चत्वारएव४) प्रकार के कर्मों के बंधक होते हैं और अनेक जीव आठ प्रकार के कर्मों के बंधकहोते हैं४, इस प्रकार से ये आठ भंग हैं। बीसा यह बंधद्वार है।२०। . अब गौतम इक्कीसवें संज्ञाद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-तेणं भंते ! जीवा कि आहारसन्नोव उत्ता, भयसन्नोवउत्ता मेहु
सन्नोवउत्ता, परिग्गहसन्नोव उत्ता' हे भदन्त ! उत्पलस्थ जीव क्या आहारसंज्ञोपयुक्त होते हैं, या भयसंज्ञोपयुक्त होते हैं ? अथवा मैथुनसंज्ञावाले होते हैं ? अथवा परिग्रह संज्ञोपयुक्त होते हैं। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' आहारसन्नोवउत्ता वा असीतीभंगा' हे गौतम! उत्पस्थ वे जीव आहार सज्ञावाले भी होते हैं, भयसंज्ञोपयुक्त भी होते हैं, मैथुनसंज्ञोपयुक्त भी होते हैं, और परिग्रहसंज्ञोपयुक्त भी होते हैं। इसरीति से यहां पर अस्सी भंग होते हैं। वे इस प्रकार से होते हैं -एक के योग में एक वचन को लेकर चार भंग और बहुवचन અને અનેક જીવે આઠ પ્રકારના કર્મોના બંધક હોય છે (૪) અથવા અનેક
સાત પ્રકારનાં કર્મોના પણ બન્યક હોય છે અને આઠ પ્રકારનાં કર્મોના ५५ सय डाय छे. या शते दर मा8 Min मन छे. ॥ २० ॥
२१ मां सादानी ३५!- गौतम स्वामीना प्रश्न-" तेण भते ! जीवा किं आहारसन्नावउचा, भय सन्नोवउत्ता, मेहुणसन्नोवउत्ता परिग्गहसन्नोवउत्ता" હે ભગવન્! ઉત્પલના તે જીવો આહાર સંજ્ઞાથી યુક્ત હોય છે ખરાં? ભયસંજ્ઞાથી યુક્ત હોય છે ખરાં? મૈથુનસંજ્ઞાથી યુક્ત હોય છે ખરા? પરિગ્રહ સંજ્ઞાથી યુક્ત હોય છે ખરાં?
___ महावीर प्रभुने। उत्तर-“ अहारसन्नोवउत्ता वा असीती भंगा" गीतमा ઉત્પલસ્થ તે છ આહાર સંજ્ઞાથી પણ યુક્ત હોય છે, ભય સંજ્ઞાથી પણ યુક્ત હોય છે, મૈથુન સંજ્ઞાથી પણ યુક્ત હોય છે અને પરિગ્રહ સ જ્ઞાથી પણ યુક્ત હોય છે. અહીં કુલ ૮૦ ભાંગા બને છે. તે ભાગા (વિકલ્પો) નીચે પ્રમાણે સમજવા-એકના રોગથી એક વચનવાળા ૪ ભાંગી અને બહુ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिकाटीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २५९ द्विक योगेतु यथाक्रमम् एक वचनबहुवचनाभ्या चतुर्भगी ४, चतुर्णा च पदानां षड् द्विकयोगास्तच चतुर्गुणाश्चतुर्विंशतिः २४, त्रियोगेतु त्रयाणां पदानाम् 32 भङ्गा ८, चतुर्णा पदानां चत्वारस्त्रिकरोगास्ते चाष्टाभिर्गुणता द्वात्रिंशत् ३२, चतुष्कसंयोगेतु षोडश भङ्गाः इति सर्वमेलनेन चाशीतिर्भगा भवन्तीति । इत्येफविंशतितम संज्ञाद्वारम् २१ । ___ अथ द्वाविंश कपायद्वारमाश्रित्य गौतम पृच्छति-तेणं भंते ! जीवा कि कोईकसाई, माणकमाई, मायाकसाई, लोभकसाई ?' हे भदन्त ! ते खल्लु उत्पलस्था जीवाः किं क्रोधकपायिणो भवन्ति ? किं वा मानर पायिणो भवन्ति ? किंवा मायाकषायिणो भवन्ति ? किं वा लोभकपायिणो भवन्ति ? भगवानाह-'असीतीभंगा २२' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः क्रोधकपायिणोवा भवन्ति, मानकपायिणों वा भवन्ति, मायाकषाषिणोवा भवन्ति, लोभकपायिणोवा भवन्ति, इत्यादिरीत्या को लेकर भी चार भंग होते हैं। द्विकयोग में एकवचन और बहुवचन को लेकर चार भंग होते है, चारपदों के द्विवयोगमें छह होते है इनके साथ चार भंगाका गुणा करने पर चौव्वीस द्विकयोगी भंग आते हैं। चार संज्ञाओं के त्रिक संयोगी ८ भंग होते है , इनका चभंगी के साथ गुणा करने पर ३२ त्रिसंयोगी भंग आते हैं। चतुष्कसंयोग में १६ भंग होते हैं। सव भंग मिलकर कुल यहां ८० भंग हो जाता है।
अब २२ वें कषायद्वार को आश्रित करके गौतमस्वामी प्रभ से ऐसा पूछते हैं-तेणं भते ! जीवा किं कोह कसाई, माणकसाई, मायाकसाई, लोभकसाई' हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या क्रोधकषायवाले होते हैं ? अथवा मानकषायवाले होते हैं ? अथवा माया कषायवाले होते हैं? अथवा लोभकषायवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'असीती વચનવાળા ૪ ભાગા બને છે ક્રિકસ વેગમાં એક વચન અને બહુવચનવાળા ચાર ભાંગા બને છે ચાર પાના છ ક્રિયેાગ થાય છે તેથી કુલ ૬૪૪૨૪ બ્રિકસંગી ભાગા બને છે. ચાર સંજ્ઞાઓના ત્રિકસ યોગી ૮ ભાગ થાય છે. તે આઠ ભાગ ને ચાર પદે વડે ગુણતા કુલ ૩૨ ત્રિકસંગી ભાગા બને છે. અને ચતુષ્કસ એગી ૧૬ ભોગ બને છે. આ રીતે કુલ ૮૦ ભાંગા બને છે ૨૧
२२i षायद्वारनी प्र३५९]!-गौतम स्वामीन। प्रश्र-" तेण भंते ! जीवा कि कोहकसाई, माणकसाई, मायाकसाई, लोभकसाई ? " भगवन् ! सस्थ તે જીવો શું ક્રોધકષાયવાળા હોય છે ? કે માનકષાયવાળા હોય છે? કે માયાકષાયવાળા હોય છે? કે લોભ કષાયવાળા હોય છે?
महावीर प्रसन। उत्त२-" असीति भंगा" गौतम ! उत्पथ | ક્રોધકષાયવાળા પણ હોય છે, માનકષાયવાળા પણ હોય છે, માયાકષાયવાળા
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
भगवतीसूत्रे अशीतिभंगा भवन्ति, तथाहि-एककयोगे एकवचनेन चत्वारः, वहुवचनेनापि चत्वार एव भवन्ति इत्यष्टौ, द्विकयोगेतु यथायोगमेकवचनबहुवचनाभ्यां चतुर्भङ्गी, चतुर्णा च पदानाम् पड्कियोगास्तेच चतुर्गुणाश्चतुर्विंशतिः, त्रिकयोगेतु त्रयाणां पदामष्टौ भङ्गाः, चतुर्णाच पदानां चत्वारस्त्रिक संयोगास्ते चाष्टाभिर्गुणिता द्वात्रिंशद , चतुष्कसंयोगेतु षोडशभङ्गा', सर्वमेलनेन चाशीतिरिति । इति द्वाविंश कषायद्वारम् । २२ । ___अथ त्रयोविंशं स्त्रीवेदादिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा किं इत्थीवेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंसगवेदगा ?' हे भदन्त ! ते खल्ल उत्पनस्था भंगा' हे गौतम' उत्पलस्थ जीव क्रोधकषयवाले भी होते हैं, मानकषायवाले भी होते हैं, मायाकपायवाले भी होते हैं और लोभकषायवाले भी होते है । इत्यादि रीति से यहां ८० भग होते हैं। एकयोग में एकवचन को लेकर चार भंग और पहवचन को लेकर भी ४ भंग होते हैं। इस प्रकार ये आठ भंग हो जाते हैं। दो के योग में यथायोग एकवचन और बहुवचन को लेकर ४ चतुर्भगी होती है। चार पदोंके द्विक्रयोग ६ होते हैं, इनके साथ ४ भंगो का गुण करने पर २४ द्विकयोगी भंग आते हैं। चार कषायोंके त्रिकसंयोगी भंग ८ होते हैं, इनका घउभंगी के साथ गुणा करने पर ३२ तीनसंयोगी भग आते हैं। चतुष्क संयोग में १६ भंग होते हैं। सथ मिलकर कुल अस्सी ८० भंग हो जाते हैं। इस प्रकार से यह २२ वां कषायहार है। . अब गौतमस्वामी २३ वें स्त्रीवेदादिद्वार को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ! जीवा किं इत्थीवेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंसगवेदगा' પણ હોય છે અને લેભકષાવાળા પણ હોય છે. અહીં પણ સંજ્ઞાદારની જેમ ૮૦ ગા બને છે એક એગમાં એક વચનવાળા ૪ ભાંગા અને બહુ વચનવાળા ચાર ભાંગા બને છે. આ રીતે તેમના એક સગી ભાંગા કુલ ૮ થાય છે. દ્વિગમાં યથાયોગ એક વચન અને બહુવચનની અપેક્ષાએ ૪ ચતુર્ભ ગી થાય છે. ચાર પદોના ૬ કિગ થાય છે, તે ૬ને ૪ ભાંગા વડે ગુણવાથી કુલ ૨૪ દિકસંગી ભાંગા બને છે ચાર કષાયેના ત્રિકસંગી ૮ ભાગા થાય છે તેમને ચતુર્ભ"ગી (ચાર ભાંગા) વડે ગુણવાથી કુલ ૩૨ ત્રિકસંગી ભાંગા બને છે અને ચતુષ્ક સંયોગી ૧૬ ભાંગ બને છે. આ રીતે બધા મળીને ૮૦ ભાગા બને છે. / ૨૨ !!
२७ मा श्रीमानी प्र३५।- गौतम स्वाभाना प्रश्न-" तेज भते ! जीवा किं इत्थीवेदगा, पुरिसवेदगा, नपुंमगचेदगा ?" मापन ! ते अत्यल्पता
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६१ जीवाः किं स्त्रीवेदका भवन्ति ? किंवा पुरुषवेदका भवन्ति ? किंवा नपुंसकवेदका भान्ति ? भगवानाह-गोयमा नो इस्थिवेदगा, नो पुरिसवेदगा, नपुंमगवेदम्वा, नपुंसगवेदगावा २३' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवाः नो स्त्रीवेदका भवन्ति, नो वा पुरुषवेदका भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् नपुंसकवेदकश्च भवति, द्वथादिपत्रतायांतु जीवानामनेकत्वात् नपुसकवेदका भवन्ति । इति त्रयोविंशं स्त्रीवेदद्वारम् ।२३। ____ अथ चतुर्विश बन्धकद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! जीवा कि इत्थीवेदवंधगा, पुरिसवेदवंधगा, नपुंसगषेदवंधगा? ' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं स्त्रीवेदकर्मवन्धका भवन्ति ? किंवा पुरुषवेदकर्मवन्धका भवन्ति ? हे भदन्त ! उत्पलस्थ वे जीव क्या स्त्रीवेदवाले होते हैं। अथवा पुरुष वेदवाले होते है ? या नपुंसक चेवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! नो इत्थिवेदगा नो पुरिसवेदगी, नपुंसगवेद एवा नपुंसगवेदगा वा' हे गौतम ! उत्पलस्थ वे जीवन स्त्री वेवाले होते है और न पुरुष घेदवाले होते है किन्तु उत्पल की एकपनावस्था में जीव की एकता में वह जीव नपुंसक वेदवाला होता है और उत्पलकी द्वयादि पत्रावस्था में जीवों की अनेकता में वे सब जीव नपुंसक वेद वाले होते हैं । इस प्रकार से यह २३वां स्त्री वेदादि द्वार है।।
अब गौतम २४ वें बन्धक द्वार को ओश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'तेणं भंते ! जीवा कि इत्थीवेदवंधगा, पुरिसवेदबंधगा, नपुंसगवेयधगा' हे भदन्त । वे उत्पलस्थ जीव क्या स्त्री वेदकर्म के बंधक होते हैं ? अनवा-पुरुषवेद कर्म के बंधक होते हैं ? या नपुंसक જીવે શું સ્ત્રીવેદવાળા હોય છે ? કે પુરુષ વાળા હોય છે કે નપુ સક. पाणी डाय छे ?
महावीर प्रभुनी उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम ! “नो इत्थिवेदगा, नो पुरिसवेदगा, नपुसगवेदए वा, नपुसगवेगा वा” ते ५५ । સ્ત્રીદવાળા પણ હોતા નથી, પુરુષદવાળા પણ હોતા નથી, પરંતુ જ્યારે તે ઉત્પલ એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં રહેલે એક જીવ નપુંસક વેદવાળો હોય છે અને જ્યારે તે ઉત્પલ અનેક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં રહેલા બધાં જીવો નપુંસક દવાળા હોય છે
ર૪ માં સ્ત્રીવેદાદિ બધેક કારની પ્રરૂપણુ-ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન" तेण भंते ! जोवा किं इत्थीवेदपंधगा, पुरिसवेदबंधगा, नपुसगवेवधगा?"
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्र किंवा नपुंसकवेदकर्मवन्धका भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! इत्थी वेदबंधएवा, पुरिसवेदवधएवा, नपुंसगवेदबंधएवा छव्वीसं भंगा २४' हे गौतम ! उत्पलस्थो जीवः स्त्रीवेदवन्धकोवा भवति, पुरुपवेदवन्धको वा भवति, नपुंमत्र वेदवन्धको वा भवति, इत्यादिरीत्या पविशतिर्भङ्गा भवन्ति २४, तथाहि एककयोगे एकवचनान्तास्त्रयः, बहुवचनान्ता अपि त्रयः इति पद, द्विकयोगेतु यथायोगम् एकत्वबहस्वाभ्यां तिस्रश्चतुर्भङ्गिका इति द्वादश, त्रिकयोगेतु अष्टौ भङ्गा भवन्ति, इति सर्व मेलनेन पइविंशतिर्भङ्गाः, इति चतुर्विशम् वन्धकद्वारम् । २४ । वेद कर्म के बंधक होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा। इत्थीवेदबंधएवा, पुरिसवेदबंधएवा, नपुंसगवेदबंधएवा छव्यास भंगा' हे गौतम ! उत्पलस्थजीव स्त्रीवेदबंधक भी होता है पुरुषवेद बंधक भी होता है, और नपुंसकवेदबंधक भी होता है। इत्यादि रीति से यहां २६ भंग होते हैं । ये इस प्रकार से समझना चाहियेएक योग में एक वचन को लेकर ३ भंग और पहुवचन को लेकर भी ३ भंग होते हैं इस प्रकार ये ६ भंग होते हैं । दोकेयोग में यथा योग एक वचन और बहुवचन को लेकर चार भंगोंवाली तीन भंगी होती है, इस प्रकार ये १२ भंग हो जाते हैं । त्रिकयोग में आठ भंग होते है। इस प्रकार सब मिलकर यहाँ २६ भंग आ जाते हैं । इस प्रकार से यह २४ वां बंधकद्वार है। હે ભગવન્! તે ઉત્પલસ્થ જીવ શું સ્ત્રીવેદ કર્મના બન્યક હોય છે? કે પુરુષવેદ કર્મના બન્ધક હોય છે? કે નપુંસક વેદકર્મના બન્ધક હોય છે?
महावीर प्रभुन। उत्त२-" गोयमा " ! 3 गीतम! " इत्थीवेदवधए वा, पुरिसवेदनधए वा, नपुसगवेबधए वा, छब्बीस मंगा" ५मा सो જીવ સ્ત્રીવેદને બંધક પણ હે ઈ શકે છે, પુરુષવેદન બન્યક પણ હોઈ શકે છે અને નપુંસવેદને બન્યક પણ હોઈ શકે છે અહીં કુલ ૨૬ ભાંગા બને છે. તે ભાંગા આ પ્રમાણે સમજવા એક ભેગમાં એક વચનની અપેક્ષાએ ૩ ભાંગા અને બહુવચનની અપેક્ષાએ ૩ ભાંગા બને છે. આ રીતે એક
ગમાં કુલ ૬ ભાગા બને છે. દ્વિકોગમાં યથાગ્ય એક વચન અને બહુ વચન લેવાથી ચાર ભાગાઓવાળી ત્રિભ ગી બને છે તેથી ૪૪=૧૨ ભાગ બને છે. અને ત્રિગમાં આઠ ભાગ બને છે. આ રીતે કુલ ૬+૧૨૮=૨૬ ભાંગા બને છે તે પ્રત્યેક ભંગ ૧૬માં લવાસ નિઃશ્વાસ દ્વારમાં બતાવ્યા પ્રમાણે અહીં પણ બનાવી શકાય છે. એ ૨૪.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६३ ___ अथ पञ्चविंश संज्ञिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' तेणं भंते ! जीवा किं सन्नी, असन्नी ?' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः किं संज्ञिनो भवन्ति ? किंवा असंज्ञिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! नो सन्नी, असन्नी वा, असन्निणो वा २५' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवा नो संज्ञिनो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्यात् असंजीवा भवति, द्वयादिपत्रतायांत जीवानामनेकत्वात् असंझिनो वा भवन्ति । इति पञ्चविंशं संज्ञिद्वारम् २५।। ____ अथ पडूविमिन्द्रियद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति- तेणं भंते ! जीवा किं सइंदिया, अणिदिया?' हे भदन्त ! ते खलु उपलस्था जीवाः किं सेन्द्रियाःइन्द्रियसहिताः भवन्ति ? किंवा अनिन्द्रियाः-इन्द्रियरहिता भवन्ति ? भगवानाह___ अब गौतम २५ वें संज्ञिद्वारको आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते है -'तेणं भते ! जीवा किं सन्नी, असन्नी' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या संज्ञी होते है या असंज्ञी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा। ने। सन्नी, असन्नी वा, असन्निावा' हे गौतम ! वे उत्पलस्थ जीव संज्ञी नहीं होते है, किन्तु उत्पल की एकपत्रावस्था में एक जीव असंज्ञी होता है तथा व्यादि पत्रावस्था में वर्तमान अनेक जीव असंज्ञी होते हैं । इस प्रकार से यह २५ वां संज्ञिद्वार है। ___अब गौतम २६ - इन्द्रियद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तण भत ! जीवा किं सइंदिया, अणिदिया' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव क्या इन्द्रिय सहित होते है अथवा विना इन्द्रियों के होते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमो' हे गौतम ! 'नोअणिदिया,
२५ मा सशिद्वारनी ३५।-गौतम स्वामीना प्रश्न-" तेण भते । जीवा किं सन्नी, असन्नी ?" भगवन् ! ते १५सवती व शुसी હોય છે? કે અસંજ્ઞી હોય છે?
महावीर प्रभुना 6त्तर-" गोयमा! हे गौतम । “नो सन्नी, असन्नी वा, असन्निणो वा" ५५ ७ सज्ञी डोत नथी, ५२न्तु ये પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલ એક જીવ અસ શી હોય છે, અને અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલા અનેક અસંજ્ઞી હોય છે. જે ૨૫
२६ मा ४न्द्रियानी ५३५९]!-गौतम स्वामीन। प्रश्न- ' तेण भंते ! जीवा कि सइदिया, अजिंदिया १" है भगवन् । ते ५समा २९साल। ઈન્દ્રિયવાળા હોય છે ? કે ઈન્દ્રિયોથી રહિત હોય છે?
महावी२ सुन त२- “ गोयमा । 3 गौतम । “न अणिदिया, सइदिए वा, सइ दिया वा” (५६२५ ७ घन्द्रियाथी २डित जाताना
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
भगवतीसूत्र 'गोयमा ! नो अणिदिया, सइंदिएवा, सइंदियावा २६' हे गौतम ! उत्पलस्था जीवा नो अनिन्द्रियाः-इन्द्रियरहिता नो भवन्ति, अपितु उत्पलस्य एकपत्रतायां जीवस्य एकत्वात् सेन्द्रियो वा भवति, द्वयादिपत्रतायांतु जीवानामनेकत्वात् सेन्द्रियावा भवन्ति । इति षशिमिन्द्रियद्वारम् । २६।
अथ सप्तविंशमनुबन्धपर्यायतया उत्तलस्य स्थितिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' सेणं भंते ! उप्पलजीवे त्ति कालओ केवचिरं होई ' हे भदन्त ! स खलु उत्पलस्थो जीव. उत्पलनीव इति-उत्पलजीवत्वरूपेण कालतः-कालापेक्षया कियचिरं भवति ? उत्पलन्वस्थितिः कियत्कालपर्यन्तं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्त, उक्कोसेणं असंखेनं कालं २७' हे गौतम ! उत्पछ स्थ जीवस्य उत्पलजीवत्वरूपेण स्थितिः जघन्येन अन्तर्मुहूतं भवति, उत्कृप्टेन असंख्येयं कालं भवति इति सप्तविंशमनुव-धद्वारम् । २७। लईदिए वा सइंदिया वा' उत्पलस्थ वे जीव इन्द्रिय सहित होते हैं विना इन्द्रियों के नहीं होते हैं। उत्पल की एकपत्रावस्थावाला हो जाता है, तब उसमें वर्तमान अनेक जीव इन्द्रिय सहित होते हैं। इस प्रकार से यह २६ वा इन्द्रियद्वार है। ____अब गौतम २७ वें अनुबन्ध पर्याय रूप उत्पलश्व स्थितिद्वार को लेकर प्रसु से ऐसा पूछते है-'सेणं भंत! उप्पलजीवेत्ति कालको केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! उत्पलस्थ जीव उत्पल जीव रूपसे कालकी अपेक्षा कब तक रहता है अर्थात् उत्पलकी स्थिति कितने काल तक की है ? इसके उत्तर में प्रभु करते है-'गोयमा! जहण्णेणं अंतो मुहत्त, उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं' हे गौतम ! उत्पलस्थ जीव की उत्पल जीव પરંતુ એક પત્રાવસ્થાવાળા ઉ૫લમાં રહેલે એક જીવ ઈન્દ્રિય સહિત હેય છે અને અનેક પત્રાવસ્થાવાળા ઉત્પલમાં રહેલા અનેક જી ઈન્દ્રિય સહિત डाय छे ।। २६ ।।
૨૭ માં અનુબંધ દ્વારની પ્રરૂપણા–હવે ગૌતમ સ્વામી અનુબંધ પર્યાય રૂપ ઉત્પલ સ્થિતિ દ્વારની અપેક્ષાએ મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે " सेण भंते ! उप्पलजीवेत्ति कालओ केवञ्चिर हाई?" 3 गवन् ! તે ઉ૫લસ્થ જીવ ઉત્પલના જીવ રૂપે કાળની અપેક્ષાએ કયાં સુધી રહે છે ? એટલે કે ઉત્પલની સ્થિતિ કેટલા કાળની હોય છે?
___ महावीर प्रसुन उत्त२-"गोयमा" गौतम | "जहण्णेण' अतोमुहतं उक्कोसेग असंखेज कालं " गौतम | B(५२५ ०१ ५सना 0 રૂપે ઓછામાં ઓછા અન્તર્મુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત
सुधी रहे छे ।। २७ ॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१ सू०१ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६५
अथाप्ट.विंश संवेधद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-सणं भंते ! उपएलजीवे पुढवी जीवे पुणरवि उप्पलजीवे ति केवाय कालं से वेज्जा ? के वश्यं कालं गतिरागति करेजा ?' हे भदन्त ! स खल्ल उत्पलजीव उत्पलजीवत्वं परित्यज्य पृथिवीजीवो भवेत् पृथिवी जीवतया उत्पधेत, अथच पुनरपि उत्पलजीवो भवेत् उत्पलजीवतया उत्पद्यत इति भवान्तराद पुनस्तद् भवमहणे कियन्तं काल से वेत? कियन्तं काळं गतिमागदि गमनागमनं कुर्याद ? भगवानाह-'गोयमा ! भवादेसेणं जहन्नेणं दो सवग्महणाई, उक्कोसेणं असंखेन्जाई भवग्गणाई' हे गौतम ! स उत्पलजीवः भवादेशेन भवप्रकारेण भवापेक्षयेत्यर्थः जघन्येन द्वे भवग्रहणे-एकं पृथिवीकायिकत्वे, बतो द्वितीयम् उत्पलत्ये, तदनन्तरं मनुष्यादिगति गच्छेदिति भावः । रूप से स्थिति जघन्य से लो अन्तर्गत की होती है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल की होती है। इस प्रकार यह २७ छा अनुबंधछार है।
अब गौतम २८ चे संवेधवार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सेणं भंते! उपएलजीचे पुरुधोजीधे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केवइयं कालं वेज्जा ? देवइयं कालं गतिरागतिं करेज्जा' हे भदन्त ! उत्पल का जीव उत्पलइए पर्याय ने छकर घदि पृथिवी जीवरूप से उत्पन्न हो जाता है और बाद में उस पर्याय को छोडकर वह पुनः उसी उत्पल जीष रूप से उत्पन्न हो जाता है इस प्रकार भयान्तर से पुनः उसी अबके ग्रहण करने में वह कितने कोलका सेवन करता है ? किसने कोल तक वह गमनागमल करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गीलम ! 'अथादेसेणं जहन्नेणं दो भवग्गहणाई उको संखेज्जाई बबणादणाई' यह उत्पल जीय भयकी अपेक्षा से फलले कम दो मयप्रक्षण तक-एक पृथिवी कायिक में और
२८ मा सवारी ५३५४ा-गौतम स्वाभानी प्रश्न- ‘से भंते ! पप्पलादे पुषी सीने पुणरवि उप्पलजीवे त्ति फेवइयं काल सेवेज्जा' केवइय झालं गतिरागति' कारेमा १" जन् ! ५। ७ ५३३५ पर्यायन છેડીને પૃથ્વીકાયિક જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાપ, તો આ રીતે ભવાન્તર કરીને ફરીથી એજ ભવને ગ્રહણ કરવામાં તે કેટલા કાળનું સેવન કરે છે? કેટલા કાળ સુધી તે ગમનાગમન કરે છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर- “गोयमा" हे गौतम । “ भवादेसेणं जहन्नेण दो भगाहणाई, उससेण' असंखेज्जाई भवगहणाई" a Grand १ ભવની અપેક્ષાએ ઓછામાં ઓછા બે ભવગ્રહણ પર્યત-એક પૃથ્વીકાયિકમાં
भ० ३४
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२६६
उत्कृष्टेन तु असंख्येयानि भवग्रहणानि सेवेट, गतिमागतिं च कुर्यात्, 'कालादे से जो दो भोत्ता, उकोसेणं असंखेज्जं कालं, एवतियं कालं सेवेज्जा, एवतियं कालं गतिरागर्ति करेज्जा' कालादेशेन काळापेक्षयातु जघन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्ते, उत्कृष्टेन तु असंख्येयं कालम् - इयत्कालं सेवेत इयत्कालं गतिमागति कुर्यात्, गौतमः पृच्छति - ' से णं भंते! उप्पलजीवे आउजीवे ?' हे भदन्त ! सख उत्पलजीचः उत्पलजीवत्वं परित्यज्य अपूजीवो भवेत् - अकायिकतया उत्पद्येत, अथ च पुनरपि, उत्पलजीको भवेत् उत्पलजीवतया उत्पद्यत इति भवान्तरात् पुनस्तद्भनग्रहणे कियन्त कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् ? दूसरा उस्पल में भवग्रहण करने में रहता है बाद में फिर यह मनुष्यादि गति में चला जाता है । और अधिक से अधिक असंख्यात भग्रहण तक रहता है और गमनागमन करता रहता है । 'कालादेसे
जो दो अतोमुहुसा, उकोलेणं असंखेज्ज काल एवतियं कालं गतिरागति करेज्जा' तथा काल की अपेक्षासे जघन्यसे दो अंतर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से असंख्यात कालतक रूप काल का सेवन करता है और इतने ही कातक वह गमनागमन करता है । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है 'से णं भंते ! उप्पलजीवे आजीवे' हे भदन्त ! वह उत्पलस्थ जीव उत्पल जीषरूपता को छोडकर यदि अप् जीवरूप से अपकायिकरूप से उत्पन्न हो जाता है और पुनः वह अपकायिकावस्था को छोडकर उत्पल जीवरूप से उत्पन हो जाता है - इस प्रकार भवान्तर से पुनः उस भवग्रहण करने में वह कितने काल का सेवन करता અને બીજું ઉત્પન્નબ ભય વ્રતુણુ કરવા સુધી રહે છે, ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં જતા રહે છે અને વારેમાં વધારે સખ્યાત ભવગ્રહણુ સુધી રહે છે અને ગમનાગમન કરના રહે છે. कालादेसेण जहणेणं दो तो मुहुत्ता, उक्कोसेण असंखेज्ज' काले एइतिय काल सेवेज्जा, एवतियं कालं गतिरागति' करेज्जा " तथा हाजनी अपेक्षा ते गोछाभां સુધી અને વધારેમાં વધારે અસખ્યાત કાળનુ` સેવન કર્યા કાળ પન્ત તે ગમનાગમન કરતા રહે છે
गोछा मे सुहूर्त કરે છે અને એટલા
गौतम स्वाभीना प्रश्न -" सेण भंते । उप्पलजीचे आउजीवे ? ” हे ભગવન્ ! તે ઉત્પલસ્થ જીવે જે ઉત્પલપર્યાયને છેડીને અષ્ઠાયિક જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય અને અાયિક પર્યાયને ઢેડીને ફરીથી ઉપલવ રૂપે ઉત્પન્ન
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रसैयचन्द्रिका टीदा श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६७ इति प्रश्नः भगवानाइ-एव च। एव जहा पुढविलीवे भणिए ता जाव चाउ जीवे माणिगवे' हे गौतम! एकमेर-पूर्वोक्तरीत्यर अपकाधिकरवेऽपि अबसेयम् एवं प्रकारेण यथा प्रथिवीजीगे मणिनस्तथैव यावर तेजरकायिको जीवः, गरकायिको जीवश्च मणितव्यो-वक्तव्यः । गौतमः पृच्छति-से णं भंते । उप्पलजीवे से वणस्सद जीवे, से पुणरवि उप्पलनीये ति केवइयं कालं सेवेज्जा ? केवइयं कालं गतिरागति कज्जइ ? ' हे भदन्त ! स खल उत्पलजीवः तत-अथ उस्पलजीवत्वं परित्यज्य वनस्पतिजीबो भवति-वनस्पतिकायिकतया उत्पद्यते, तत्-अथ पुनरपि उत्पलजीको भवि-उत्पकजीवतया उत्पद्यते इति अवान्तरात् पुनस्तद्भवग्रहणे कियन्तं कालं सेवेत ? कियन्तं कालं गतिमागति-गमनागमनं करोति ? है ? कितने कालतक गमानागलन करता है ? इसके उत्सर में प्रभु कहते
'एवं चेद एवं हा पुढवि जोवे भगिए तहा जाच वाउजीवे, भाणियव्धे' हे गौतम ! जैसा पृथिवी जीन कहा गया है उसी प्रकार से अपक्षाधिकरव में भी जानना चाहिये। तथा जिस प्रकार से पृथिवी जीव कहा गया है उसी प्रकार यावत् तेजस्काधिक और वायुकायिक जीवं भी कहना चाहिये। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है - 'देणं भंते! उप्पलजीवे से वणस्लइजीवे से पुणरवि उप्पलजीवे, त्ति केवयं काल सेवेज्जा केवायं कालं गतिरागतिं कज्जई' हे भदन्त ! वह उत्पल जीव यदि उत्पल जीवत्व की पर्याय को छोडकर वनस्पति जीवरूप पर्याय धारण कर लेता है और वनस्पति जीवरूप पर्याय को छोडकर पुनः उत्पल થઈ જાય, તે આ રીતે ભવાતર કરીને ફરીથી એજ ભવગ્રહણ કરવામાં તે કેટલા કાળનુ સેવન કરે છે? કેટલા કાળ સુધી તે ગમનાગમન કરતો રહે છે ?
महावीर प्रसुन। उत्तर-' एवं चेब, एवं जहा पुढवीजीवे तहा जाव वाउजीवे भाणियव्वे" गौतम I GIRनी पर्यायमाथी मा4ि Sपन्न ने शथा ઉત્પલને જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થનાર જીવનું કથન ઉપર્યુકત પૃથ્વીકાયિક પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવના કથન અનુસાર સમજવું. અને એ જ પ્રમાણે તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિકમાથી ઉપલની પર્યાયમાં ફરી આવનાર જીવવિષે પણ સમજવું
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" सेण भने । उप्पलजीवे से वणस्सइ जीवे, पुणरवि उप्पलजोवे, चि केवइयं काल से वेज्जा, देवइयं काल गविरागतिकज्जा" હે ભગવન ! તે ઉત્પલ0 જીવ જે ઉત્પલ જીવવની પર્યાય છોડીને વનસ્પતિ જીવ રૂપ પર્યાય ધારણ કરે અને ત્યાર બાદ વનસ્પતિ છવરૂપ પર્યાયને
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
भगती
भगवानाह - 'गोमा ! अत्रादेसेणं जहणेणं दो भग्गहणाई, उकोसेणं अनंताई भग्गहणाई' हे गौतम! स उत्पलजीवः भवादेशेन भवापेक्षया जवन्येन द्वे भव ग्रहणे एकम् अपकायिकत्वे, ततो द्वितीयमुत्पलत्वे, तदनन्तर मनुष्यादिगतिगच्छेत्, उत्कृष्टेन तु अनन्तानि भवग्रहणानि सेवेत, 'कालादेसेणं जहणणेणं दो अंतमुत्ता, उक्कोसेणं अनंत कालं तरुकालं, एत्रय कालं सेवेज्जा, एव्हयं कालं 'गविरागर्ति कज्जह' कालादेशेन कालापेक्षया जघन्येन द्वे - अपकायिकश्वेन अन्तर्मुहूर्तम्, पुनरुपलत्वेनान्तर्मुहूर्त मित्येवं कालापेक्षया द्वे अन्तर्मुहूर्ते इत्यर्थः,
जीवरूप पर्यायवाला घन जाता है, इस प्रकार भवान्तर से पुनः उस भवग्रहण करने में वह कितने कालफा सेवन करता है? कितने कालतक गमनागमन करता है ? इसके उत्तर में मधु कहते है - 'गोधमा ! भवादेसेणं जणेणं देो भवग्गणाएं उसेणं अनंताएं भवग्गणाई' हे गौतम! भषकी अपेक्षा वह कमसे कम दो भवग्रहण रूप कोलका सेवन करता है । पहिला भय वनस्पतिकायिक में और द्वितीय भव उत्पल में लेकर के याद में वह मनुष्यादि गति में चला जाता है । उत्कृष्ट से वह अनन्त मका लेपन करता है । 'कालादेसेणं जहणेणं दो अंतमुत्ता, उकासेणं अनंतं कालं तरुकाल एषइयं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागति कज्जह' कालकी अपेक्षा से वह दो अन्तर्मुहूर्तकालका- एक अन्तर्मुहूर्त वनस्पति कायिक में और दूसरा अन्तर्मुहूर्त उत्पल में रहने रूप कालका- सेवन करता है और उत्कृष्ट से तरुकाल
છેડીને ફરીથી ઉપલ૭૧ રૂપ પર્યાયમાં આવી જાય, તે આ રીતે અન્ય ભવમાથી એ ભત્રમાં છાવવામાં તે કેટલા કાળનુ સેવન કરે છે ? કેટલા કાળ સુધી તે ગમનાગમન કરે છે ?
महावीर अनुनेो उत्तर- गोयमा !" हे गौतम! "भवादेसेण' जहणणेण दो भवग्गणाइ', उक्कोसेण अणताइ' भवग्गणाई' " लवनी अपेक्षाये ते मोछाभां આછા એ ભગ્રહણ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે. એટલે કે પહેલા ભવ અપૂકાયિકમાં અને ત્રીજો ભવ ઉ-પલમાં લઈને, ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં ચાલ્યું જાય છે. અને વધારેમાં વધારે અનેક ભવાનું સેવન કરે છે. कालादेसेण' जहणेण दो अंतोमुहुत्ता, उक्कोसेण अणत कालं - तरुकाल एवइयं कालं सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागति' कज्जइ " अजनी गपेक्षामेते मे अन्तर्मुहूर्त રૂપ કાળનુ સેવન કરે છે, એટલે કે એક અન્તર્મુહૂત અાયિકામાં અને ખીજું અન્તર્મુહૂત ઉત્પલમાં રહે છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તે તરુકાળનુ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २६९ उत्कृष्टेन अनन्तं कालं तरुकालं - वनस्पतिकालम् इति इयन्तं कालं सेवेत, इयन्त कालं गतिमागति - गमनागमन करोतीति भावः । गौतमः पृच्छति - से णं भंते ! उपजीवे वेइंदियजीवे पुणरवि उप्पलजी वे त्ति केवइयं कालं सेवेज्जा ? केवइयं कालं गतिरागर्ति कज्जइ ?' हे भदन्त । स खलु उत्पळजीवः उत्पळजीवत्वं परित्यज्य द्वीन्द्रियजीवी भवेत् - द्वीन्द्रियजीवतया उत्पद्येत, पुनरपि उत्पलजीवः उत्पलजीवतया उत्पद्येत इति - भषान्तरात् पुनस्तद्भवग्रहणे कियन्त काल सेवेत ? कियन्तं का गतिमागति - गमनागमनं करोति ? भगवानाह - 'गोयमा ! भवादेसेणं जहणेणं दो भवग्गहणाई, उपोसेणं संखेज्जाई भवग्गहणाई' हे गौतम ! भवादेशेन भवापेक्षया जघन्येन द्वे भवग्रहणे - एकं द्वीन्द्रियजीवत्वे, ततो द्वितीयमुत्पलत्वे तदनवनस्पति कालरूप अनन्तकालका सेवन करता है - इस प्रकार से इतने काल तक गमनागमन करता है ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं' 'से णं भंते! उप्पलजीवे वे इंदियजीवे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति केषइयं कालं सेवेज्जा, केवइयं कालं गतिरागत फज्ज' हे भदन्त ! यह उत्पलस्थजीव यदि उत्पल जीव रूप पर्याय को छोडकर द्वीन्द्रियरूप पर्याय धारण करले और फिर उस पयोग को छोड़कर पुनः उत्पलजीव रूप पर्याय को धारण करे तो इस प्रकार से भवान्तर से पुनः उसी भव में आने में वह कितने कालका सेवन करता है? कितने कालतक गमनागमन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहतें हैं - 'गोयमा । भवादेसेणं जहणेणं दो भवग्गहणाई, उक्कोसेणं संखेज्जाइ भवग्गहणाई' हे गौतम! भवकी अपेक्षा से वह
વનસ્પતિકાળ રૂપ અનત કાળનું સેવન કરે છે. આ રીતે આટલા કાળ સુધી તે ગમનાગનમ કરતા રહે છે.
गौतम स्वाभीने प्रश्न - " सेणं भवे ! उप्पलजीवे वेइंद्रिय जीवे पुणरवि उप्पलजीवेत्ति केवइयां कालं सेवेज्जा, केवइयं कालं गतिरागति कज्जइ १ " હે ભગવન્! તે ઉત્પલસ્થ જીવ જે ઉત્પલજીવરૂપ પર્યાયના ત્યાગ કરીને દ્વીન્દ્રિયરૂપ પર્યાયમાં જન્મ ધારણ કરે અને ત્યાર બાદ તે પર્યાયને ત્યાગ કરીને ફરીથી ઉપલ જીવરૂપ પર્યાયને ધારણુ કરે, તે આ રીતે અન્ય ભવમાં જઈને એજ ભવમા આવવામા તે કેટલા કાળનુ સેવન કરે છે? કેટલા કાળ પન્ત ગમનાગમન કરે છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! ” हे गीतभ ! " भवादेसेण जहणेण दो भवग्गणा, कोसेण संखेज्जाइ' भवग्गहणाइ " भवनी अपेक्षाये ते श्रोछाभां
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
भगवतीसूर्य न्तरं मनुष्यादिगति गच्छेत् , उत्कृप्टेन संख्येयानि भवग्रहणानि से वेत, 'कालादेसेणं जहणेणं दो अंतोमुहुत्ता, उकोसेणं संखेज्ज कालं, एवइय काल सेवेज्जा, एवइयं कालं गतिरागतिं कज्जइ' कालादेशेन कालापेक्षया जघन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्त-द्वीन्द्रियत्वेन अन्तर्मुहत पुनरुत्पलत्वेनान्तर्मुहूर्त्तमित्येवं कालादेशेन जघन्यतो । अन्तर्मुहूर्त, उत्कृष्टेन संख्येयं कालम् , इयन्तं कालं सेवेत. इयन्तं कालं गतिमागति-गमनागमनं करोति, एवं तेईदियजीवे वि' एवं-द्वीन्द्रियोक्तरीत्या त्रीन्द्रियजीवः एवमुक्तरीत्येव चतुरिन्द्रियजीवोऽपि बोध्यः, तथा च-उत्पलजीवः उत्पलजीवत्व परित्यज्य श्रीन्द्रिय जीवोभवेत्-एवं चतुरिन्द्रियजीवो भवेत् , अथ च पुनरपि उत्पलजीयो भवेत् उतितत्तद् भवान्तरात् पुनस्तद् भवग्रहणे कियन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् इनि प्रश्ना, जघन्य दो भवग्रहणरूप एक भच द्वीन्द्रिय में रहने तक के कालका और दूसरा भद उत्पल में रहने तक के कालसा सेवन करता है, इसके बाद वह मनुष्यादि गति में चला जाता है। तथा उत्कृष्ट से संख्यात भवग्रहण रूप कालका सेवन करता है। कालकी अपेक्षासे वार जघन्य में दो अन्तर्मुहूर्तरूप कालका और उस्कृष्ट से संख्यात कालका सेवन करता है। इस प्रकार वह इतने कालतक गमनागमन करता है। 'एवं तेइंदियजीवे एवं चरिंदियजीवे वि,इस दो प्रकार इन्द्रिय वाले जीव के कथन के अनुसार त्रीन्द्रियजीब और चौइन्द्रि पजीव भी जानना चाहिये तथा उत्पल जीवत्व को छोडकर त्रीन्द्रियजीव हो जाता है चौइन्द्रियजीव हो जाता है और पुन: वह वहांसे मरकर उत्पलजीव हो जाता है-इस प्रकार उस अवान्तर से पुनः उस उत्पल भरके ग्रहण करने में वह कितने काल का सेवन करता है-शिलने कालनक गमनागमन करता ઓછા બે ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે એટલે કે-એક ભવ દીન્દ્રિયામાં રહે છે અને બીજો ભાવ ઉત્પલમાં રહે છે ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં ચાલ્યો જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તે સ ખ્યાત ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે. કાળની અપેક્ષાએ તે ઓછામાં ઓછા બે અન્તર્મુહૂર્ત રૂપ કાળનું અને વધારેમાં વધારે સ ખ્યાત કાળનું સેવન કરે છે. આ રીતે આટલા
॥ -आमनागमन ४ ४२ छे. “ एवं तेइंदिय जीवे, एवं चरिदियजीवे वि" से प्रभारी श्रीन्द्रिय भने यतुरिन्द्रिय ७१ विधे पर सभा. એટલે કે ઉ૫લસ્થ જીવ જે ઉત્પલપર્યાયને છોડીને ત્રીન્દ્રિય અથા ચતુરિન્દ્રિય જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી ઉત્પલ જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય, તે આ રીતે તે પ્રત્યેક ભવાન્તરમાંથી ફરીથી ઉ૫લાવમાં આવવામાં
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ ० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २७१ भवापेक्षया जघन्येन द्वे भवग्रहयो, उत्कृप्टेन संख्येयानि-भवग्रहणानि सेवेत, कालापेक्षया जघन्येन द्वे अन्तर्मुहत, उत्कृष्टेन संख्येयं कालं से वेत, गतिमागतिंच कुर्यात् इति भावः । गौतमः पृच्छति-से णं भंते उप्पलजीवे पंचिंदियतिरिवखजोगियजीवे, पुणरवि उप्पलजीवे ति पुच्छा?' हे सदन्त स खलु उत्पलजीवः उम्पलनीवत्वं परित्यज्य पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीवो भवेत् , अथ च पुनरपि उत्पलजीवो भवेत् , इति भवान्तरात् पुनस्तद्भग्रहणे कियन्तं कालं सेवेत, किवन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् ? भगवानाह-गोयमा ! भवादे सेणं जहण्णेणं दो है ? तो इसका उत्तर यही है कि भवको अपेक्षा से वह जीव जघन्य से दो भवग्रहणरूप कालका और उत्कृष्ट से संख्यात भवग्रहणरूप कालका सेवन करता है, तथा कालकी अपेक्षा से जघन्य दोअन्तर्मुहर्तका और उत्कृष्ट से संख्यातकाल का सेवन करता है। इस प्रकार से वह इतने काल तक गलनानमन करता है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-'लेणं भंते । उप्पल जीवे पंचि. दियनिरिक्ख गोणियजीरे पुगरवि उप्पलजीदेति पुच्छा' हे भदन्त ! वह उस्पलस्थजीव यदि अपनी उत्पलपर्याध को छोडकर पंचेन्द्रियतिर्यन को पर्याय को धारण कर लेता है और पुनः वह उस पाय के परित्याग से उत्पलपर्याय में आ जाता है इस प्रकार भवान्तर से पुनः उह उत्पलरूप पर्याय के ग्रहण करने में वह जीव कितने कालका सेवन करता है? कितने काल तक गमनागमन करता है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'भोयमा । भवादेलेणं जहणणं दो भवरगहકેટલા કાળનું સેવન કરે છે અને કેટલા કાળ સુધી ગમનાગમન કરે છે? આ પ્રકારને પ્રશ્ન બને છે તેને આ પ્રમાણે ઉત્તર સમાજ ભવની અપેક્ષાએ તે જીવ ઓછામાં ઓછા બે ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું સેવન કરે છે. આ રીતે આટલા કાળ પર્યત તે ગમનાગમન કરે છે.
गीता स्वाभानी प्रश्न- “से ण भसे । उप्पलजीवे पचिंदियतिरिक्ख जोणियजीवे पुणरवि उप्पलजीवे त्ति पुच्छा" गवन् ! तपस्थल જે પિતાની ઉ૫લ જીવ ૩૫ પર્યાયને છોડીને પંચેન્દ્રિતિયય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, અને ત્યાંથી મરીને ફરીથી ઉત્પલ જીવ રૂપ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, તો આ રીતે અન્ય ભવમાથી ઉત્પલ જીવ રૂ૫ પર્યાયમાં ગમન કરતા તે કેટલા કાળનું સેવન કરે છે? કેટલા કાળ સુધી ગમનાગમન કરે છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर- “गोयमा" जीतम ।' भवादे सेण जहण्णेण' दो भवागहणाइ, उकोसेण, अट्ट भवग्गणाई" अपनी अपेक्षा सम.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
भगवतीसूत्रे भवग्गहणाई' उक्को सेणं अट्ठ भवग्गणाई' हे गौतम ! भवादेशेन-भवापेक्षया जघन्येन द्वे भवग्रहणे एकं पंश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वे, ततो द्वितीयमुत्पलत्वे, ततःपरं मनुष्यादिगति गच्छेत् , उत्कृप्टेन अष्टभवग्रहणानि चत्वारि पश्चेन्द्रियतिरश्च श्चत्वारि चोत्पलजीवस्य इत्येवमष्ट भवग्रहणानि उत्कृष्टेन सेवेत, 'कालादेसेणं जहण्णेणं दो अनमुहुत्ताइ, उक्कोसेणं पुनकोडिपुहुत्ताई, एवइयं काल से वेज्जा, एवइय कालगतिरागति करेन्जा'कालादेशेन कालापेक्षया जघन्येन द्वे अन्तमुहूर्ते-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वेनान्तर्मुहूर्तम् , पुनरुत्पलत्वेनान्तर्मुहूर्तमित्यर्थः, उत्कृष्टत्वेन पूर्वकोटी पृथक्त्वं चतुर्यु -पश्चेन्द्रियतिर्यग्भवग्रहणेषु चतस्रः पूर्वको. णाइ उक्कासेणं अभवग्गहणाई' हे गौतम ! भवकी अपेक्षा से दो भवग्रहण तक पंचेन्द्रियतियेच का और द्वितीय उत्पलका इस प्रकार से दो भवग्रहण तक के काल का जघन्य से सेवन करता है और उत्कृष्ट से आठ भवग्रहण तक के कालका सेवन करता है। चार भव पंचेन्द्रियतियच के और चार भव उत्पल के इस प्रकार से आठ भवग्रहण के कालका सेवन करता है । 'कालादेसेणं जहण्णेणं दो अंतोमुत्ताई, उकोसेणे पुवकोडिपुत्ताई, एवइयं काल सेवेजा, एक्यं कालं गति रागतिं करेज्जा' कालकी अपेक्षा वह दो अन्तर्मुहूर्तरूप कालका सेवन जघन्य से और उत्कृष्ट से पूर्व कोटिपृथक्रू प कालका सेवन करता है। पंचेन्द्रिधतियच योनि में रहनेका एक अन्तर्मुहत और उत्पल पर्याय में रहनेका एक अन्तर्मुहूर्त इस प्रकार से दो अन्तर्मुहर्त का समय जानना चाहिये इसके बाद वह मनुष्यादि गति में चला जाता है। तथा उत्कृष्ट से जो पूर्वकाटि पृथक्त्व कहा गया है सोचार पश्चेन्द्रियतिर्यग्भપર્યન્ત (એટલે કે એક ભવ પચન્દ્રિય તિર્યંચ અને બીજો ભવ હત્પલન) ના કાળનું તે સેવન કરે છે અને વધારેમાં વધારે આઠ ભવગ્રહણ પર્યન્તના કાળનું સેવન કરે છે એટલે કે ચાર ભવ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના અને ચાર ભવ ઉત્પલના, એ રીતે આઠ ભવગ્રહણ સુધીના કાળનું સેવન કરે છે "कालादेसेण जहण्णेण दो अंनोमुहत्ताई, सक्कोसेण पुव्वको डिपुटुसाई, एवइयं काल सेवेज्जा, एवइय' काल गतिरागतिं करेजा” जना अपेक्षा ते माछामा ઓછા બે અન્તર્મુહૂર્ત પર્યન્તના કાળનું અને વધારેમાં વધારે કટિપૃથકત્વરૂપ કાળનું સેવન કરે છે. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચમાં રહેવાનો એક અત્તમુહૂર્ત કાળ, આ રીતે બે અન્તર્મુહૂર્તને જઘન્ય કાળ સમજે, ત્યાર બાદ તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં ચાલ્યા જાય છે હવે ઉત્કૃષ્ટ કાળનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू०१ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७३ टया, उत्कृष्टकालस्य विवक्षितत्वेन उत्पलकायोवृत्त जीवयोग्योत्कृष्टपञ्चेन्द्रियतिरस्थिते ग्रहणात् , उत्पलजीवन चैतास्वधिकमित्येवमुत्कृष्टतः पूर्वकोटी पृथकत्वं बोध्यम् , इयन्तं कालं सेवेत ऽयन्तं कालं गतिमागति-गमनागमनं कुर्यादिति भावः । एवं मणुस्सेण वि समं जाव एवइयं कालं गतिरागति करेज्जा' एवमुक्तरीत्या मनुष्येणापि समं यावत्-उत्पलजीवः उत्पलजीवत्वं परित्यज्य मनुष्यजीतो भवति, अथ च पुनरपि उत्पलजीवग्रहणे भशपेक्षया जघन्येन द्वे भग्रहणे, उत्कृष्टेन अष्टभवग्रहणानि सेवेत, कालापेक्षया जघन्येन से वग्रहणेां में चार पूर्वकोटि काल उत्कृष्ट से विवक्षिन हुआ है, क्यों कि उत्पल कायके उबृत्त हुए जीव के योग्य उत्कृष्ट पंचेन्द्रिय तिर्थच स्थिति का ग्रहण किया जाता है। उत्पल का जीयन इनमें अधिक है। इसलिये उस्कृष्ट ले पूर्वकोटि पृथक्त्व कहा है ऐसा जानना चाहिये। इस प्रकार से वह इतने कालका सेवन करता है, इतने कालतक गमनागमन करता है। 'एवं मणुस्लेण वि समं जाव एवइयं कोलं गतिरागति करेजा' इसी प्रकार से उत्पलजीव उत्पलजीवत्व का परित्याग करके जय मनुष्य होता है और मनुष्यपर्याय के परित्याग से पुनः उत्पल पर्याय में जन्म धारण करता है इस प्रकार भवान्तर से पुनः उसीभयके ग्रहण करने में भवकी अपेक्षा वह जीव जघन्य से दो भवग्रहणरूप कालका सेवन करता है और उत्कृष्ट से अष्टभवग्रहणरूप कालका सेवन करता तथा कालकी अपेक्षा से जघन्य में वह दो अन्तर्मुहूर्तरूप कालका और આવે છે-ઉકષ્ટની અપેક્ષાએ જે પૂર્વકેટિપૃથકૃત્વ કાળ (બેથી લઈને નવ - પૂર્વકેટિ કાળો કહ્યો છે તેનું કારણ એ છે કે ચાર પ ચેન્દ્રિયતિયં ચ સવગ્રહણમાં વધારેમાં વધારે ચારકેટિકાળ વ્યતીત થાય છે, કારણ કે ઉત્પલજીવ રૂપ પર્યાયમાંથી નીકળીને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિમાં ઉત્પન્ન થનાર જીવની જે ચગ્ય પચેન્દ્રિય તિર્યંચ સ્થિતિ (આયુષ્ય) હોય છે, તે અહી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે તેમાં ઉત્પલનું જીવન અધિક હોય છે, તે કારણે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પૂર્વકેટિ પૃથક્વ કાળ કહ્યો છે, એમ સમજવું. આ રીતે તે એટલા કાળનું સેવન કરે છે, એટલા કાળ સુધી ગમનાગમન કરે છે. " एवं मणुरसेण वि समं जाव एवइयं कालं गतिरागतिं करेज्जा" मा शत ઉત્પલ જીવ ઉ૫લ ૬ વ પર્યાયને ત્યાગ કરીને જ્યારે મનુષ્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાંથી મારીને ફરીથી ઉત્પલ જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યારે ભાવાતરમથી ફરી એજ ભવમાં આવતા તે જઘન્યની અપેક્ષાએ છે લવગ્રહણ રૂપ કાળનુ અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ આઠ ભવગ્રહણ રૂપ કાળનું भ० ३५
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
भगवती सूत्रे
अन्तर्मुहूर्ते, उत्कृष्टेन पूर्वकोटिपृथकत्वानि इयन्तं कालं सेवेत, इयन्तं कालं गतिमागतिं कुर्यात् । इत्यष्टाविंशं संवेधद्वारम् |२८|
अथैकोनत्रिंशम् आहारकद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' तेणं भंते! जीवा किमाहारमाहारेंति' हे भदन्त ! ते खलु उत्पलजीवाः किमाहारम् आहरन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! दव्वओ अनंतपएसियाई दव्बाई, एवं जहा आहारुदेसए Treaser याणं आहारो तहेव जात्र सव्वष्पणयाए आहारमाहारेंति' हे गौतम ! द्रव्यतः द्रव्यापेक्षया अनन्तप्रदेशिकानि द्रव्याणि, एवं यथा आहारोदेशके प्रज्ञापनाया विंशतितमे पदे आहारः प्रज्ञप्तस्तथैव यावत् सर्वात्मना सर्वप्रदेशेन आहारउत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्वरूप कालका सेवन करता है ऐसा जानना चाहिये | इतने कालतक वह गमनागमन करता है। इस प्रकार से यह २८ व संवेधद्वार है ।
अब गौतम २९ वे आहारद्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तेणं भंते ! जीवा किमाहारमाहारेति' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थजीव किसका आहार लेते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! दव्वओ अणतपएसियाइ दव्वाई, एवं जहा आहारुद्देसए वणस्स काहाणं आहारो तहेव जाव सव्वष्पणयाए आहारमाहारेंति' हे गौतम ! वे उत्पलस्थजीव द्रव्य की अपेक्षा से तो अनन्त प्रदेशोंवाले द्रव्योंका आहार करते हैं इस प्रकार से जैसा प्रज्ञापना के आहारक उद्देशक में जो कि उसका वीसवां पद है, कहा है वैसा ही यहां સેવન કરે છે, તથા કાળની અપેક્ષાએ તે ઓછામાં ઓછા છે અન્તમુહૂત કાળનું અને વધારેમાં વધારે પૂર્વકાટ પૃથવરૂપ (એથી લઇને નવ પૂર્વ કાટ) કાળનુ સેવત કરે છે. આટલા કાળ પર્યંન્ત તે ગમનાગમન કરતા રહે છે. આ પ્રકારનું આ ૨૮ સુ सवेधद्वार " छे. ॥ २८ ॥
८८
२८ भां आडा२४द्वारनी अश्या - गौतम स्वाभीने प्रश्न - " तेण भंते ! जीवा किमाहारमाहारेति ? " हे भगवन् ! ते उत्पक्षस्थ लव यां કન્યાના આહાર લે છે?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! दव्वभ अणतपएसियाई' दव्बाई, एवं जहा आहारुद्देसए वणरसइकाइयाण' आहारो तहेव जाव सव्वप्पणयाए आहारमाहारेति " हे गौतम! ते उत्यसस्थ व द्रव्यनी अपेक्षाये तो અન‘તપ્રદેશેાવાળાં દ્રબ્યાના આહાર કરે છે. આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૦ માં પદ્મમાં-માહારક ઉદ્દેશામાં વનસ્પતિકાયિકાના આહાર વિષયક જેવું
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ ४० १ ० १ उत्पले जीवोत्पातनिरूपणम् २७५ माहरन्ति, यावत्करणात् क्षेत्रतः असंख्येयप्रदेशावगाढानि, कालात. कस्मिन्नपि एकतरस्मिन् काले अन्यतरकालस्थितिकानि, भावतो वर्णवन्ति-वर्णयुक्तानि, इत्यादि, 'नवरं नियमा छदिसिं तचेव २९' नवर-विशेषस्तु नियमात् नियमतः षट्स दिक्षु पृथिवी कायिकादयः सूक्ष्मतया निष्कुटगलत्वेन स्यादिति स्यात्-कदा. चित् विसृषु दिक्षु, स्यात्-कदाचित् चतसृषु दिक्षु इत्यादिनापि प्रकारेण आहारमाहरन्ति, उत्पलजीवास्तु वादरत्वेन तथाविधनिष्कुटेषु तदभावान्नियमात् पट्स दिक्षु आहारमाहरन्तीति, शेषं तदेव । इत्येकोनत्रिंशमाहारकद्वारम् ।२९। ____ अथ स्थितिद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेसिंणं भंते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! तेषां खलु उत्पलजीवानां कियन्तं कालं स्थितिः पर कहना चाहिये-यावत् वे सर्वात्मना-सर्वप्रदेश से आहार ग्रहण करते हैं-यहां यावत्पद से-'क्षेत्रतः असंख्येयप्रदेशावगाढानि, कालनः कस्मिन्नपि एकतरस्मिन् काले अन्यतरकास्थितिकानि भावतो वर्णवन्ति" इत्यादि पाठका स ग्रह हुआ है 'नवरं नियमा छदिति तंचेव विशेषता इनके आहारग्रहण करने में केवल इतनी ही है कि ये पृथिवी. कायिकादिजीव सूक्ष्म होने से छहोंदिशाओं से नियम से आहोरग्रहण करते हैं-कदाचित् तीन दिशाओं में से कदाचित् चार दिशाओं में से, इत्यादि प्रकार से ये आहार करते हैं ! परन्तु उत्पलजीव बादर होने से तथाविध निष्कुटों में सूक्ष्मता के अभाव के कारण छहों दिशाओं में से आहार ग्रहण करते हैं। बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है। इस प्रकार से यह २९ वां आहार द्वार है।
__ अब स्थितिद्वारको आश्रित करके गौतम प्रभु ले ऐसा पूछते हैं'तेसिणं भंते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन કથન કરવામાં આવ્યું છે એવું કથન “સર્વાત્મના-સર્વ પ્રદેશમાંથી આહાર
हए। ४२ छ," मा सूत्रपा ५यन्त ! ४२. माही “ यावत् (प-त)" पहथा नायना पाने अहए ४२ - " क्षेत्रत : असंख्येयप्रदेशावगाढानि, कालत : कस्मिन्नपि एकतरस्मिन् काले अन्यतरकाल स्थितिकानि, भावतो वर्णवन्ति "
"नवर छहिसिं तचेव" तमना माख२ मेटली r विशेषता છે કે પૃથ્વીકાયિક આદિ જીવ સૂક્ષમ હોવાથી નિયમથી જ છે એ દિશાઓમાથી ઈત્યાદિ પ્રકારે પણ તેઓ આહાર ગ્રહણ કરે છે. પરંતુ ઉત્પલ જીવ બાદર હોવાથી તથાવિધ નિષ્કામાં સૂક્ષ્મતત્વના અભાવને કારણે છએ દિશાઓમાથી આહાર ગ્રહણ કરે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન પૂવક્ત કથન અનુસાર સમજવારા
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
भगवतीने प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! जहणेणं अंतोसुहृत्तं उको सेणं दसवाससहस्साहं३०' हे गौतम ! उत्पलजीवानाम् जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृप्टेन दशवर्पसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। इति त्रिंशत्तमं स्थितिद्वारम् ॥३०॥ ____ अथ एकत्रिंशत्तमं समुद्घातद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ समुग्घाया पणत्ता?' हे भदन्त ! तेषां खलु उम्पलजीवानां कति समुद्घाताः प्राप्ताः ? भगवानाद-'गोयमा ! तओ समुग्धाया पण्णत्ता' हे गौतम! उत्पल जीवानां नयः समुद्घाता: प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-वेपणालमुग्याए, कसायसष्ठग्याए, मारणंतियसमुग्घाए ३१' तद्यथा-वेदनासमुद्घातः कपायसमुद्घातः, मारणान्तिक-समुद्घातश्च । इत्येकत्रिंशत्तसं समुद्घातद्वारम् ।३१।। उत्पलस्थ जीवों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा । जहण्णेणं अतोमुहत्तं उकोलेणं दसवाससहस्साइ' हे गौतम ! इन उत्पलस्थ जीवों की स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट से दश हजार वर्षकी कही गई है यह तीसवां स्थितिहार है।
अघ गौतम समुद्धातहार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेसिंणं भंते ! जीवाणं कह समुग्धाया पण्णत्ता! हे भदन्त ! उन उत्पल जीवों के कितने समुद्घाल कहे गये है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! तओ ससुरवाया पण्णसा' हे गौतम उन उत्पलजीचों के तीन समुद्घात कहे गये हैं- ' तंजहा' जो इस प्रकार से हैं- 'वेयणासमुरघाए, कसायसनुग्धाए, मारणंतियसामुग्घाए'
30 स्थितिवारनी ५३५९।-गौतम स्वाभान प्रश्न- तेसिं ण भंते । केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता १" लगवन् ! तपस्थ वानी डेटा કાળની સ્થિતિ કહી છે? ___महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा! जहण्णेण अंतोमुहत्त, कोसेण दसशससहरसाई" गीतम! GARस्थ वानी माछामा माछी मन्तभुइतनी मन धारेभा पधारे इस ६०१२ षनी स्थिति ४ छ. ॥ ३०॥
३१ भां समुद्धात वा२नी प्र३५!- गौतम स्वामीना प्रश्न- “तेसिं ण भंते ! जीवाणं कइ समुग्घाया पण्णत्ता ?" उ मगन्। ते पथ જના કેટલા સમુદ્દઘાત કહ્યા છે?
भडावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा! तओ समुग्घाया पण्णत्ता" उ गौतम! a G५५ वाना र समुहूधात - छ, “तंजहा" रे नाये प्रमाणे
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैrन्द्रिका टीका श० ११ उ० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७७
अथ द्वात्रिंशं च्यवनद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - ' तेणं भंते ! जीवा मारणंतिसमुग्धारणं किं समोहया मरंति, असमोहया मरंति ? हे भदन्त ! ते खलु उत्पलस्था जीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन किं समवहताः सन्तो म्रियन्ते ? किंवा मारणान्तिक - समुद्घातेन असमवहताः म्रियन्ते । भगवानाह - 'गोयमा ! समोहया वि मरंति, असमोहया त्रिसरति ३२' हे गौतम! उत्पलजीवाः मारणान्तिक समुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते, असमवहता अपि म्रियन्ते इति द्वात्रिंशं च्यवनद्वारम् ॥ ३२॥
अथ त्रयस्त्रिंशमूलादिषु उपपातद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छवि - ' तेणं संते ! जीवा अनंतरं उट्टित्ता कहिं गच्छति, कहि उववज्जेति ?' हे भदन्त ते खल्ल वेदना समुद्घात, कषाय समुद्घात और मारणान्तिक समुद्घात | इस प्रकार से यह इकतीसवां समुद्धात द्वार है ।
अब ३२ वे च्यवनहार को लेकर गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तेणं भंते! मारणंतियसमुग्धाए णं किं समोहया मरंति, असमोहया मरंति' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव मारणान्तिक समुद्घात से समयहत होकर मरते हैं, अथवा मारणन्तिक समुद्घात से असमवहत होकर मरते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! समोहा वि मरंति, असमोहयावि मरंति ' हे गौतम | वे उत्पलस्थ जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं और असमवहत होकर भी मरते हैं । इस प्रकार से यह ३२ वां च्यवनद्वार है ।
अब गौतम मूलादिकों में उपपात रूप ३३ वें द्वार को आश्रित करके प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' तेणं भंते! जीवा अणंतर उट्टित्ता कहिं गच्छति, छे-वेयणासमुग्धाए, कसायसमुग्धाए, मारणंतियसमुग्धाए " ( १ ) वेहना सभुद्धात, (२) उषाय समुद्द्धात भने ( 3 ) भारयान्तिः सभुद्धात ॥ ३१ ॥
३२ भां व्यवनद्वारनी अ३पा - गौतम स्वाभीना अश्न- " तेण भवे ! जीवा मारण तियसमुग्धापणं किं समोहया मरंति, असमाइया मरति ? " હૈ ભગવન્! તે ઉપલવતી જીવે શુ' મારણાંતિક સમુદ્દાતથી સમવહત થઈ ને મરે છે ? કે મારણાન્તિક સમુદ્દાતથી અસમવહત થઈ ને મરે છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! समोहया वि मरंति, असमाया वि मरंति ” हे गौतम ! तेसो भारयान्तिः समुद्घातथी सभवहुत थाने पशु भरे छे भने मभवहुत थाने भरे छे ॥ ३२ ॥
મૂલાર્દિકામાં ઉત્પત્તિ રૂપ ૩૩મુ" ઉષપાતર-ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન
66
" वेण' भंते! जीवा अणंतरं उवट्टित्ता कहि गच्छेति, कहि उववज्जति ? " ड
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
भगवती सूत्रे
,
उत्पलस्था जीवाः अनन्तरम् - उत्पलजीवभवानन्तरम् उद्धृत्य कुत्र गच्छन्ति, कुत्र उत्पद्यन्ते ? 'किनेरइस उववज्र्ज्जति, तिरिक्खजोणिएस उववज्जेति ?' किं नैरयिकेषु उपपद्यन्ते ? किंवा तिर्यग्योनिकेषु उपपद्यन्ते ? भगवानाह - ' एवं जहा anate उणा वणस्सइकाइयाणं तहा भाणियन्त्र एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा व्युत्क्रान्तिके प्रज्ञापनायाः पष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे, उद्वर्तनाधिकारे वनस्पतिकायिकानां तिर्यग्योनिकेषु उपपद्यन्ते मनुष्येषु उपपद्यन्ते, प्रोक्तम्यथा - कि नैरयिकेषु उपपद्यन्ते देवेषु उपपद्यन्ते ? गौतम ! नो नैरयि के पु उपपद्यन्ते, तिर्यग्योनिकेपु उपपद्यन्ते, मनुष्येषु उपपद्यन्ते इति, तथा भणितव्यम्, कर्हि उववति ' हे भदन्त ! वे उत्पलस्थ जीव उत्पलजीव रूप भवके अनन्तर मर कर कहां जाते हैं ? कहां उत्पन्न होते हैं, "किं नेरइएसु उबवज्र्ज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववजति ' क्या नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं, या तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' एवं जहावकंतीए उवट्टणाए वणस्सइकाइयाणं तहा भाणियव्वं ' हे गौतम! जैसा प्रज्ञापना के छठे उद्वर्त्तनाधिकार में वनस्पति कायिकों के विषय में कहा गया है-जैसे क्या वे नैरथिको में उत्पन्न होते हैं ? यातिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में उत्पन्न होते हैं ? तो हे गौतम ! वे न नैरयिकोंमें उत्पन्न होते हैं । न देवों में उत्पन्न होते हैं, किन्तु तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं, मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं वैसा यहां कहना चाहिये ।
ભગવન્ ! ઉપસ્થ જીવ ઉત્પલ જીવ રૂપ ભવને છેાડીને-ત્યાથી મરીને કર્યાં लय छे ? अया उत्पन्न थाय छे ?” " किं नेरइएमु उववज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति ? " शु तेथेो नरगतिमां उत्पन्न थाय छे? हे तिय भयो नि अभां ઉત્પન્ન થાય છે ?
भहावीर अलुना उत्तर- " एवं जहा वक्तीए उबट्टण. ए वणस्सइकाइयाणं सहा भाणियव्वं " हे गौतम प्रज्ञापनाना छ। उद्वर्त्तनाधिकारभां नेषु वन સ્પતિકાચિકાની ઉદ્દત્તના વિષે કથન કરવામાં આવ્યુ છે એવું કથન અડી પણ ગ્રહણ કરવું. ત્યાં આ પ્રમાણે કહ્યુ છે—
С.
“ ગૌતમ સ્વામ્સના પ્રશ્ન− · શું તેએ નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે તિય ચામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે મનુષ્યગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે?
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-હે ગૌતમ ! તેઓ દેવામાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી, નારકામાં પશુ ઉત્પન્ન થત્તા નથી, પરન્તુ તિય ચર્ચાનિકામાં અથવા મનુષ્યેામાં ઉત્પન્ન થાય છે ” આ કથન ઉત્પલના જીવાને પણ લાગૂ પડી શકે છે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श० ११ ४० १ सू० १ उत्पले जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७९ गौतमः पृच्छति - ' अह भंते । सव्वपाणा, सव्वभूया, सव्वजीवा, सव्वसत्ता, उत्पलमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालचाए, उप्पलपत्तत्ताए, उप्पलकेसरत्ताए, उप्पलकन्नियत्ताए, उप्पलथिभुगत्ताए, उववन्न पुच्चा ? ' हे भदन्त ! अथ सर्वप्राणाः सर्वभूताः, सर्वजीवाः, सर्वसत्त्वाः, उत्पलमूलतया, उत्पलकन्दतया, उत्पलनालतया, उत्पलपत्रतया, उत्पलके सरतया, उत्पलकर्णिकतया, उत्पलवीजकेशरतया, उत्पलथिमुगतयेति उत्पलपत्रमूलस्थानतया किम् उपपन्नपूर्वाः ? पूर्व कदाचित् उत्पन्नाः ? भगवानाह - 'हंता गोयमा ! असइ अदुवा अणंतक्खुत्तो' हे गौतम! इन्त सत्यम् सर्वमाणादय उत्पलभूतादितया असकृत् अनेकवारम् अनन्तकृत्वः अनन्तवारम् पूर्वमुत्पन्नाः, इति त्रयत्रिंशत्तमं मूलादिषूपपावद्वारम् |३३|
,
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अह भंते । सव्वपाणा, सव्वभूया, सच्चजीवा, सव्वसत्ता, उप्पलमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालत्ताए, उप्पलपत्तत्ताए, उप्पलकेसरत्ताए, उप्पलकन्नियत्ताए, उपलथिमुगन्ताए उववन्नपुव्वा' हे भदन्त ! क्या समस्त प्राण, समस्तभूत, समस्तजीव, समस्तसत्त्व, उत्पल के मूलरूप से उत्पल के कन्दरूप से, उत्पल के नालरूप से, उत्पल के पत्ररूप से, उत्पल के केशर रूप से, उत्पल की कर्णिका रूप से और उत्पल के धिमुगरूप से क्या पहिले कदाचित् उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हंता, गोमा ! अस अदुवा अनंतक्खुत्तो' हां गौतम ! समस्त प्राणादिक उत्पल आदि रूप से अनेकवार अथवा अनन्तबार पहिले उत्पन्न हो 'चुके हैं । इस प्रकार से यह ३३ वां मूलादिकों में उत्पत्तिद्वार है |३३|
गौतम स्वामीना प्रश्न - " अह भंते ! सव्वपाणा, सव्वभूया, सव्ब जीवा, सव्त्र सत्ता, उप्पलमूलत्ताए, उप्पलकंदत्ताए, उप्पलनालत्ताए, उप्पलपत्चत्ताए, उप्पटकेसरत्ताए, उप्पलकन्नियत्ताए, उप्पलधिमुत्ताए उववन्नपुव्वा ?" हे भगवन् ! શુ' સમસ્ત પ્રાળુ, સમસ્ત ભૂતા, સમસ્ત જીવે! અને સમસ્ત સત્ત્વા; ઉત્પલના મૂળ રૂપે ઉત્પલના કન્હ રૂપે, ઉત્પલની નાલ રૂપે, ઉત્પલનાં પાન રૂપે, ઉત્પલના કેશરરૂપે, ઉત્પલની કણિકારૂપે અને ઉત્પલના થિભ્રુગરૂપે પહેલાં કદી પશુ ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા હૈાય છે ખરાં?
"
भहावीर प्रभुने! उत्तर– “हंता, गोयमा ! असई अदुवा अणंतक्खुत्तो હા, ગૌતમ ! સમસ્ત પ્રાણુ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વા ઉત્પલના મૂળ આદિ રૂપે भने वार अथवा मनतवार पडेसां उत्यन्न थर्ध युभ्या होय छे, ॥ ३३ ॥
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! भवदुक्तं सत्यमेवे ति ।मु०१॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वमलभ-मसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपधनकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित-कोल्हापुग्गनगुरुवालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायो श्री "भगनतीमत्रस्य" प्रमेयचन्द्रियाल्यायांव्याख्यायां एकादशशतकस्य
प्रथमोद्देशः समाप्तः।।११.१॥ अव अन्त में भगवान के कथन में सत्यता प्रकट करते हुए कहते हैं-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जो आपने कहा है वह सर्वथा सत्य ही कहा है, हे भदन्त ! जो आपने कहा है यह सर्वथा सत्य ही कहा है ॥१० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतकका पहला उद्देशक समाप्त ॥११-१॥ હવે સૂત્રને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનોને પ્રમાણભૂત ગણીને
छ “ सेवं भंते ! सेवं भते । ति" “ लगन् । मापे सुते સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન ' આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણ નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા. સૂના જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાપ્ત . ૧૧-૧n
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २० २ सू० १ शालूकजीवनिरूपणम्
अथ द्वितीयोद्देशकः प्रारभ्यते
शालूकसम्बन्धिजीव वक्तव्यता मूलम्-“सालुएणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे,अणेगजीवे? गोयमा ! एगजीवे, एवं उप्पलुदेसगवत्तवया अपरिसेसा भाणियव्वा जाव अणंतखुत्तो, नवरं सरीरोगाहणा जहण्णणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं धणुपुहुत्तं, सेसं तंचेव, सेवं भंते! सेवं भंते ति” ॥सू० १॥ ___ छाया-शालूकः खलु भदन्त ! एकपत्रकः किम् एकजीवः ? अनेकजीवः ? गौतम ! एकजीवः, एवम् उत्पलोद्देशकवक्तव्यता अपरिशेषा भणितव्या, यावत् अनन्तकृत्वः, नवर शरीरावगाहना जघन्येन अर्जुलस्य असंख्येयभागम् ; उत्कृष्टेन धनुष्पृथक्त्वम् , शेषं तदेव, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥
टीका--अनन्तरोद्देशके उत्पलजीवाः प्ररूपिताः अथ उद्देशकार्थसंग्रहगाथोक्तं द्वितीयं शालूकोदेशमाह-'सालुएणं भंते' इत्यादि, गौतमः पृच्छति-सालुएणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ? हे भदन्त ! शालूकः खलु वनस्पति विशेषः एकपत्रकः एक पत्रं यस्य स तादृशः, एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवः ?
दुसरे उदेशेका प्रारंभ
शालूक संबंधी वक्तव्यता" सालूए णं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे अणेगजीये" इत्यादि टीकार्थ-अनन्तर उद्देशक में उत्पल जीवों की प्ररूपणा की गई है।
अप सूत्रकार उद्देशकार्थ संग्रह गाथा में कहे गये द्वितीय शालूकउद्देशे का कथन करते हैं-'सालुए णं भंते ! एगपत्तए किं एगजीये, अणैगजीवे' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछो है कि हे भदन्त ! बन
બીજા ઉદેશાને પ્રારંભ
શાકછવ વક્તવ્યતા " सालूए णं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे अणेगजीवे" त्या
ટીકાઈ– આગલા ઉદ્દેશામાં ઉ૫લજીની પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે. હવે સૂત્રકાર ઉદ્દેશકાર્થસંગ્રહગાથામાં કહેલા બીજા શલકેશકની નીચે પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરે છેस. ३६
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
भगवतीसूत्रे
एको जीवो यस्मिन् स तथा विधो भवति ? किंवा अनेकजीवः ? अनेके जीवा यस्मिन् स तथाविधो भवति ? | भगवानाह - ' गोयमा ! एगजीवे, एवं उप्पलुद्दे सगवत्तव्त्रया अपरिसेसा भाणिव्वा' हे गौतम! शालूकः खलु एकपत्रावस्थाम् एकजीवो भवति, द्वयादिपावस्थायां तु अनेकजीवो भवति इत्यभिप्रायेणाह एवं पूर्वोक्तरीत्या अत्र शालूकप्रकरणे उत्पलोद्देशक वक्तव्यता अपरिशेषा - सर्वा भणितव्या वक्तव्या, तदवधिमाह - 'जान अनंतखुतो' यावत् - यावत्पदेन उपपातादीनि त्रयत्रिशद् द्वाराणि सर्वाणि अत्र उत्पलवदेव वाच्यानि किन्तु उत्पले ति स्थाने शालूकेति वक्तव्यम् । तथा सर्वमाणाः सर्वभूताः, सर्वजीवाः सर्वाः शाकमूलादितया
1
,
6
स्पति विशेष रूप जो शालूक कमलकंद है वह एकपत्रावस्था में एकजीव है या अनेक जीव हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' गोयमा ' हे गौतम ! ' एगजीवे, एवं उप्पलुदेसगवत्तव्वया अपरिसेला भाणियच्चों ' शालूक एक पन्नावस्था में एक जीववाला होता है और दो आदि पत्र की अवस्था में अनेक जीवचाला होता है । इस प्रकार से उत्पल उद्देशक की यहां समस्त वक्तव्यना कहनी चाहिये और वह जाव अनंतखुत्तों' इस पाठ तक ग्रहण करनी चाहिये। यहां जो यावत् पद आया है वह “उत्पातादिक सब ३३ द्वार उत्पल उद्देशक के जैसा यहां पर कहना चाहिये - यही बात कहता है । परन्तु ' उत्पल 3 शव्द के 'स्थान में शालूक इस शब्द का प्रयोग करके उन ३३ द्वारों का प्रश्नोत्तररूप से कथन 'सालूए ण भंते! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ? " गौतम स्वाभी મઙાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે “ હે ભગવન્ ! વનસ્પતિ વિશેષ રૂપ જે શાલૂક એટલે કે-કમળકન્દ હાય છે, તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં હાય છે, ત્યારે એક જીવવાળું હાય છે? કે અનેક જીવવાળુ હાય છે ?
$1
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा !" हे गौतम । " एगजीवे, एवं उप्पलुदेगवत्तत्रया अपरिसेसा भाणियव्वा " પત્રાવસ્થાવાળા શાલૂકમાં એક જીવ હાય છે, પરન્તુ જયારે તે એ વિગેરે પત્રાવસ્થાવાળું ખને છે, ત્યારે તે અનેક જીવવાળું હાય છે. આ રીતે ઉત્પલ ઉદ્દેશક અનુસારનું સમત કથન અહી પણ હેણુ કરવું જોઇએ "C जाव अणतखुत्तो " આ સૂત્રપાઠ પન્ત ગ્રહણ કરવુ જોઇએ અહી જે 'यावत् પદ વપરાયુ છે તેના દ્વારા સૂત્રકાર એ વાત સૂચિત કરે છે કે “ઉત્પલ ઉદ્દેશકમાં ઉત્પાત આદિ તેત્રીસ દ્વારનું જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ જ પ્રતિપાદન અહી પણ થવું જોઇએ. ઉત્પલ ઉદ્દેશકની વક્તવ્યતામાં ઉત્પલ'ને સ્થાને
८
66
શાક ” પદ મૂકીને તે ૩૩ દ્વારાનું પ્રનેત્તર રૂપે અહીં કથન થવુ
""
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० २ ० १ शालूक जीवनिरूपणम्
૨૮૩
,
अथवा असकृत्–अनन्तकृत्वः - अनन्तवारम् उत्पन्न पूर्वाः पूर्वमुत्पन्ना इति पर्यन्तं वक्तव्यम् । किन्तु - ' नवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अगुलस्य असंखेज्जहभागं, उकोसेणं धणुपुहुत्तं, सेसं तंचेव' नवरम् - उत्पलापेक्षया शालूकजीवस्य शरीरावगाहना जधन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् उत्कृप्टेन धनुःपृथक्त्वम्, शेषं तदेव - उत्पलवक्तव्यतावदेव शालूकवक्तव्यताऽपि वोध्या । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह - 'सेवं भवे ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेव भवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवयुक्त सत्यमेवेति ॥०१॥
"
इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥०११-२॥
करना चाहिये । तथा इस प्रकरण को ' सर्वप्राण, सर्वभूत, सर्वजीव, सर्वसत्व, शालक मूलादि रूप से अनेक बार अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं।' इस अन्तिम पाठतक संबंधित कर कहना चाहिये । 'नवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अगुलस्त असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं धणुपुहुत्तं, सेसं तंचेव ' परन्तु पूर्व उत्पल जीव संबंधी प्रकरण से इस शांक जीव के प्रकरण में " शरीर की अवगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भागप्रमाण और उत्कृष्ट से धनुषपृथक्त्व है " इतनी
જોઈએ, “ સ પ્રાણુ સર્વ ભૂત, સર્વ જીવ અને સો સત્ત્વ શાકમૂળાદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અન તવાર ઉત્પન્ન થઇ ચુકયાં હાય છે” આ સૂત્રપાઠ पर्यन्तनुं भ्थन सही हुए। ४२वु ले थे. "नवरं सरीरोगाहणा जहणणं अ ंगुलरस असखेज्जइभ ग, उक्कोसेणं धणुपुहुत्त, सेस तं चेत्र " परन्तु उत्यस જીવ સબંધી વક્તવ્યતા કરતા શાલૂક જીવ સંબધી વક્તવ્યતામાં ફક્ત શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાના પ્રમાણ પુરતું જ અન્તર છે, ઉત્પલજીવના શરીરની ઓછામાં ઓછી અવગાહના પણ આંગળના અસખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુ અને શાલુક જીવેાની શરીરની ઓછામાં ઓછી અવગાહના પણ આંગળના અસ’ખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણે છે પરન્તુ ઉત્પલ જીવેાના શરીરની વધારેમાં વધારે અવગાહના એક હજાર ચેાજન કરતાં ઘેાડી અધિક છે. ત્યારે શાલુકના જીવે ને
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
भगवतीचे ही विशेषता है और कोई विशेषता नहीं है क्योंकि बाकीका और सब कथन उत्पलजीव की वक्तव्यता के जैसा ही है । अब अन्त में भगवान् गौतम भगवान के वाक्य को सत्यरूप में प्रकट करते हुए कहते हैं ' सेवं भंते ! सेवं भते । त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया वह सघ विषय सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० १ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या ग्यारहवें शतकका दूसरा उद्देशक समाप्त।।११-२॥ શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ધનુષપૃથકત્વ પ્રમાણ (બેથી લઈને નવધનુષ પ્રમાણ) કહી છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ઉત્પલ જીવન કથન અનુસાર જ સમજવું,
____"सेवं भंते सेवं भंते । ति" गौतम स्वामी समपानना क्यनाने प्रभाણભૂત ગણીને કહે છે કે “હે ભગવન ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય છે. હે ભગવન્! આપે જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય છે,” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકનો બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-રા
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८५
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०३ सू०१ पलाशजीवनिरूपणम्
अथ तृतीयोद्देशः प्रारभ्यते
पलाशसम्बन्धिजीववक्तव्यता। मूलम्- "पलासेणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ? एवं उप्पलुद्देसगवत्तव्यया अपरिसेसा भाणियव्वा, नवरं सरीरोगाहणा, जहण्णेणं अंगुलस्ल असंखेज्जइभागं, उकोसेणं गाउयपहुत्ता, देवा एएसु न उववज्जंति । लेसासु ते णं भंते! जीवा किं कण्हलेस्सा, नीललेस्सा काउलेस्ला ? गोयमा! कण्हलेस्सा वा, नीललेस्ला वा, काउलेस्सा वा, छवीसं भंगा, सेसं तंचेव, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' ॥सू०२॥ __छाया-पलाशः खलु भदन्त ! एकपत्रकः किम् एकजीवः ? अनेकजीवः ? एवम् उत्पलोद्देशकवक्तव्यता अपरिशेपा भणितव्या, नवर शरीरावगाहना जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कृष्टेन गन्यूति पृथक्त्वम् । देवा एतेषु न उपपद्यन्ते, लेश्यासु ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याः, नीललेश्याः कापोतलेश्याः? गौतम ! कृष्णलेश्या वा, नीललेश्या वा, कापोतलेश्या वा, पइविंशतिभंगाः, शेषं तदेव, तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ।मु०१॥
टीका-अथ तृतीयं पलाशोदेशक माह-पलासे णं भंते' इत्यादि, 'पलासे णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे ? अणेगनीवे ?' हे भदन्त ! पलाशः खल्लु बनस्पति
तीसरे उद्देशेका प्रारंभ
पलाश संबंधी जीववक्तव्यता "पलासे णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे " इत्यादि
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा पलाशोद्देशक का कथन किया है, इसमें गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पलोसे णं भंते ! एगपत्तएँ कि एगजीवे ? अणेगजीवे' हे भदन्त ! पलाश (खाखरा) नामका वनस्पति
ત્રીજ ઉદેશાનો પ્રારંભ
પલાશવતિજીવ વક્તવ્યતા “पलासेणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे" त्यादि
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા પલાશેદ્દેશકનું કથન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કેपलासे णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे ? अणेगजीवे ?" 8 लगवन् पाश
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
भगवतीचे विशेषः एकपत्रका-एकपत्रावस्थायां किम् एफजीवो भवति ? किंवा अनेकजीवो भवति ? भगवानाह-एवं उप्पलुदेसगवत्तव्यया अपरिसेसा भाणियबा' हे गौतम ! एवं पूर्वोक्तरीत्या अत्रापि पलाशप्रकरणे उत्पलोदेशकवक्तव्यता अपरिशेषा-सर्या भणितव्या वक्तव्या, 'नवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्म असंखेज्जाभार्ग, उकोसेणं गाउयपुहत्ता, देवा एएमु न उघवज्जति' नवरम्-उत्पलापेक्षया पलाशजीवस्य शरीरावगाहला जघन्येन अगुलस्य असंख्येयभागम् , उस्कृष्टेन गव्युति पृथकत्वम्-क्रोशद्वयादारभ्य नवक्रोगपर्यन्तमित्यर्थः, तथा देवा जब एक पत्रावस्था में होता है, तब वह क्या एक है जीव जिस में ऐसा होता है ? या अनेक हैं जीव जिस में ऐसा होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एव उप्पलद्देसगवत्तव्यया अपरिलेसा भाणियच्या' हे गौतम ! पूर्वोक्त रीति से यहां पर भी पलाशप्रकरण में उत्पलोद्देश. कवक्तव्यता सम्पूर्णरूप से योजित करना चाहिये। परन्तु इस प्रकरण में जो उस प्रकरण की अपेक्षा विशेषता है यह शरीर की अवगाहना को लेकर है यतः यहां शरीर की अवगाहना जघन्य से अगल के असं. ख्यातवें भाग प्रमोण है और उत्कृष्ट से गव्यूति पृथक्त्व-दो कोश से लेकर नौ कोश पर्यन्त की है। तथा इन में देव उत्पन्न नहीं होते हैं। यही बात 'नवर सरीरोगाहणा जहण्णेणं अ गुलस्त असंखेजइ भाग उझोलेणं गाउयपुसा, देवा एएसु न उवरज्जति' इन सूत्र पाठ द्वारा (ખાખરો) નામની જે વનસ્પતિ થાય છે તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં શું એક જીવ હોય છે? કે અનેક જીવ હોય છે?
महावीर प्रसुना हत्त२- “ एवं उप्पलुद्देसगवत्तन्वया अपरिसेसा माणिथवा " गौतम ! अत्पादेशमा Grua विपी १४त०यनानु प्रतिपादन કરવામાં આવ્યું છે, એવી જ વક્તવ્યતા અહીં પલાશ વિષે પણ સમજવી. પરતુ ઉત્પલની વક્તવ્યતા કરતાં પલાશની વક્તવ્યતામાં જે વિશેષતા છે, તે નીચેના સૂત્રમાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
" नवरं सरीरोगाणा जहण्णेण अमुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेंण गाउयपुहुत्ता, देवा एएसु न उववज्ज ति" लाशना शरीरनी २मानामा ઉત્પલના શરીરની અવગાહના કરતાં નીચે પ્રમાણે અત્તર છે.
પલાશના શરીરની જઘન્ય અવગાહના આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ કહી છે અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ગભૂતિપૃથફત્વ પ્રમાણ-એ-કેશથી લઈને નવ કેશ પર્વતની-કહી છે. તથા દે પલાશજીવ રૂપે ઉત્પન્ન થતા
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ३ सू० १ पलाशजीवनिरूपणम्
२८७
एतेषु पलाशेषु न उत्पद्यन्ते, पलाशस्य । प्रशस्तत्वात्, देवानां च प्रशस्तेष्वेव उत्पलादि वनस्पतिषु उत्पत्तिसंभवात्, अतएव उत्पलोद्देशके देवेभ्यः उद्द्वत्ता उत्पधन्ते इत्युक्तम् । गौतमः पृच्छति - 'लेसासु- तेणं संते ! जीवा किं मण्डलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा?' हे भदन्त ! लेश्यासु पविधासु मध्ये लेश्याद्वारे इत्यर्थः, ते खलु जीवाः किं कृष्णलेश्या भवन्ति ? किंवा नीललेश्या भवन्ति ? किंवा कापोतश्या भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ' कण्डलेस्सा वा, नीललेस्सा वा, काउले सावा, छन्त्री भंगा, सेमं तचेत्र' हे गौतम! पलाशजीत्राः कृष्णलेश्या वा भवन्ति, नीललेश्या वा भवन्ति, कापोतलेश्या वा भवन्ति, एवं रीत्या उत्पलोक्तप्रदर्शित की गई है । देव जो पलाश वनस्पति में उत्पन्न नहीं होते हैं इसका कारण यह है कि पलाश वनस्पति अप्रशस्त वनस्पति है । अप्रशस्त वनस्पतियों में देवों का उत्पाद नहीं होता है । प्रशस्त वनस्पतियों में उत्पलादि जैसी सुन्दर वनस्पतियों में ही इनका उत्पाद होता है । इसीलिये उपलोद्देशक में " देवों से चलकर जीव उत्पलों में उत्पन्न होते हैं" ऐसा कहा है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'लेसासु णं भंते! जीवा किं कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा' हे भदन्त ! छह प्रकार की लेइयाओंमें से थे जीव क्या कृष्णलेश्यावाले होते हैं या नीललेल्यावाले होते हैं, या कापश्यावाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं' गोयमा' हे गौतम ! पलाश जीव कृष्णलेइयावाले भी होते हैं, नीलयावाले भी होते हैं और कापोतले यावाले भी होते हैं ? इस प्रकार
નથી. દેવા ત્યા ઉત્પન્ન ન થવાનુ. કારણ એ છે કે પલાશ અપ્રશસ્ત વનસ્પતિ ગણાય છે. અપ્રશસ્ત વનસ્પતિઓમાં દેવાની ઉત્પત્તિ થતી નથી— પ્રશસ્ત વનસ્પતિયામાં જ- ઉત્પલાદિ જેવી સુંદર વનસ્પતિમાં જ દેવેશ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ ઉત્પલાવેશકમાં એવુ કહ્યું છે કે દેવગતિમાંથી ચવીને જીવ ઉત્પલામા પણ ઉત્પન્ન થાય છે ”
गौतम स्वाभीने प्रश्न- " केसासु णं भंते ! जीवा किं कण्हलेरखा, नीललेस्सा, काउलेस्ला ?” हे लभवन् । ते व अर्ध अर्ध वेश्याभोवाणा होय છે? શુ' કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા હાય છે ? કે નીલ લેસ્યાવાળા હોય છે ? કે કાપેાત લેશ્યાવાળા હાય છે ?
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર- હે ગૌતમ! પલાશસ્થ જીવા કૃષ્ણે લેસ્યાવાળા પશુ હોય છે, નીલ લેસ્યાવાળા પશુ હાય છે અને કાપાતલેશ્યાવાળા પશુ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
२८८
भगवतीसूत्र क्रमेण षड्विशतिः मङ्गाः वक्तव्याः, शेषं तदेव-पूर्वोक्तवदेव सर्वं बोध्यम्, तथाघयदा खलु तेजोलेश्यायुक्तो देवो देवभवादुद्वर्तनां कृत्वा वनस्पतिपुत्पद्यते तदा वनस्पतिषु तेजोलेश्या लभ्यते, किन्तु पलाशे देवत्वादुत्तो नोत्पद्यते तस्या प्रशस्तत्वात् , अत एव पलाशोद्देशके पलाशजीवे तेजोलेश्या न संभवति, तदभावादाद्या एवात्र तिस्रोलेश्या भवन्ति, एतासु तिसृषु लेश्यास पइविंशतिभा भवन्ति, त्रयाणां पदानामेतावतामेव सद्भावात् , अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह-सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति ।।मू०१॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य तृतीयोद्देशकः समाप्तः ॥मू०११-३॥ उत्पलोक्त क्रम से यहां २६ भंग होते हैं । बाकी का और सब कथन यहां पूर्वोक्तरूप से ही जानना चाहिये। तथा-जब तेजोलेश्यायुक्त देव, देवभव से चक्कर वनस्पतिकायिक रूप से उत्पन्न होता है तब वनस्पतिकायिकों में तेजोलेश्या पाईजाती है। किन्तु पलाश में देवगति से चवकर जीव उत्पन्न नहीं होता है क्योंकि यह वनस्पति अप्रशस्त है, अतः इस पलाशोद्देशक में पलाश जीव में तेजोलेश्या संभवित नहीं होती है, इसलिये आदि की तीन लेश्याएँ ही यहां होती हैं। इन तीन लेश्याओं में २६ भंग होते हैं । क्यों कि तीन पदों के इतने ही भंगों का यहां सद्भाव पाया जाता है ।
હોય છે ? આ પ્રમાણે ઉત્પલેત ક્રમ અનુસાર અહી ૨૬ ભાંગા (વિક) બને છે. બાકીનું સમસ્ત કથન અહીં પૂર્વોક્ત રૂપે જ સમજવું. તથા જ્યારે તે શ્યાયુક્ત દેવ દેવભવમાંથી ચ્યવને વનસ્પતિકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે વનસ્પતિકાયિકેમાં તેજેશ્યાને સદ્ભાવ રહે છે. પરંતુ પલાશ અપ્રશસ્ત હોવાથી દેવગતિમાંથી યેવેલે જીવ તેમાં ઉત્પન્ન થતો નથી, તે કારણે પલાશ જીવોમાં તેજેસ્થા સંભવતી નથી પણ પહેલી ત્રણ વેશ્યાઓને જ સદુભાવ હોય છે. આ ત્રણ લેશ્યાઓની અપેક્ષાએ અહીં ૨૬ ભાંગા જ સંભવી શકે છે. અહીં એક સગી ૮, દ્વિીકગી ૧૨ અને ત્રિકોગી ६ मा मन छ,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ३ सू० १ पलाशजीवनिरूपणम्
२८९
अब अन्त में गौतम प्रभु के वचनों में सत्यता का ख्यापन करने के लिये कहते हैं कि 'सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है । इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये | सू० १ ॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत 45 भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका ग्यारहवें शतकका तीसरा उद्देशा समाप्त ॥ ११-३॥
સૂત્રને અન્તે મહાવીર પ્રભુનાં વચનામાં પેાતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત ईश्ता गतिभ स्वाभी आहे छे - " सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति "हे लगवन् ! આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે. હે ભગવન્! આ વિષયનુ આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે” આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેએ પેાતાને સ્થાને બિરાજમાન થયા. ||સૢ૦ ૧| જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ ભગવતીસૂત્ર'ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-૩ા
भ० ३७
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
भगवतीस
अथ चतुर्थोद्देशकः प्रारभ्यते
कुम्भिकसंबन्धिजीवरक्तव्यता। मूलम्-"कुंभिए णं भंते! एगपत्ता किं एगजीवे, अणेगजीवे ? एवं जहा पलासुदेसए तहा भाणियहे, नवरं ठिती जहपणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोलेणं वासपुहत्तं, सेसं तंचेव, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति।।सू० १॥
छाया--कुम्भिकः खलु भदन्त ! एकपत्रकः किम् एकजीवः. अनेकजीवः ? एवं यथा पलाशोदेशकस्तथा भणितव्यः, नवर स्थितिः जघन्येन अन्तर्मुहर्तम् , उत्कृष्टेन वर्पपृथक्वम् , शेपं तदेव, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्न ! इति । ।मु०१॥
टीका-अथ चतुर्थं कुम्भिको देशमाह-कुंभिए ण मंते । इत्यादि, गौतमः पृच्छति-'कुंभिए णं भंते ! एगपत्तए कि एमजीवे, अणेगजीवे?' हे भदन्त ! कुम्भिकः खलु वनस्पतिविशेपः एकपत्रका-एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवो भाति ? किंवा अनेकजीवो भवति ? भगवानाह-एवं जना पलासुद्देसए तहा
चोथे उद्देशेका प्रारंभ
कुंभक संबंधी जीववक्तव्यता "कुंभिए णं भंते ! एगपत्तर" इत्यादि
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा कुम्भिकोद्देशक का प्रतिपादन किया है। इसमें गौतम प्रभु से पूछते हैं-'कुंभिए ण भंते एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे' हे भदन्त ! जो बनस्पति विशेष कुम्भिक वनस्पति है- वह जब एक पत्रावस्था में रहती है तब क्या वह एक जीव युक्त होती है अथवा अनेक जीव युक्त होती है ? इस के उत्तर में
ચોથા ઉદેશાનો પ્રારંભ
કુંભિસ્થજીવ વક્તવ્યતા "कुंभिएणं भंते ! एगपत्तए" त्यादि ટીકાઈ–હવે સૂત્રકાર સંગ્રહગાપ્ત થા કુંભિકે દેશકની પ્રરૂપણ કરે છે
गौतम स्वाभान प्रश्न-" कुंभिएणं भंते । एगपत्तए किं एगजीवे, अणेग जीवे 7 8 लगवन् ! लि नामनी २ पनस्पति थाय छे, ते न्यारे मे પત્રાવસ્થામાં હોય છે ત્યારે શું તે એક જીવથી યુક્ત હોય છે? કે અનેક જીવથી યુક્ત હોય છે?
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०४ सु० १ कुम्भिीकजीवनिरूपणम् २९१ भाणियव्वं' एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथा पलाशोदेशके पलाशसम्बन्धिजीववक्तव्यता तृतीयोदेशके भणिताः तथाऽत्रापि भणितव्यम् , तथा च कुम्भिक एकपत्रावस्थायाम् एकजीवः, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकजोवो भवति, इत्यादिकं स्वयमूहनीयम् , किन्तु-'नवर ठिई जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं वासपुरतं, सेसं तंचेव' नवरं-पलाशापेक्षया कुम्भिकस्य विशेषस्तु-स्थितिः आयुष्यं जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन वर्षपृथक्त्वम् वर्षद्वयादारभ्य नव वर्ष पर्यन्तम् शेषं तदेवपलाशोक्तवदेव बोध्यम् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह- सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव वर्तते इति ।मु०१॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल अतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य चतुर्थो देशकः समाप्तः ॥म्०११-४॥ प्रभु कहते हैं- ' एवं जहा पलालुद्देलए तहा भाणियन्बे, नवरं ठिई जहणेण अंतोमुहत्तं उकोसेण वासपुहत्तं सेसे तं चेव, सेवं भंते ! से भंते ! त्ति' हे गौतम ! पूर्वोत्तरीति के अनुसार जैसा पलाशोदेशक में कहा गया है, उसी प्रकार से वह सब विषय यहां पर भी कहना चाहिये । तथा कुम्भिक एकपत्रावस्था में एक जीववाला होता हैं और दो आदिरूप अनेक पत्रावस्था में अनेक जीववाला होता है। इत्यादि सब विषय समझ लेना चाहिये । किन्तु पलाशापेक्षया जो इस प्रकरण में विशेषता है वह स्थिति को लेकर है। यहां स्थिति जघन्य से अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से वर्षपृथक्त्व-दो वर्ष से लेकर नौ
महावीर प्रभुना उत्तर--- 'गोयमा ।" उ गीतम! " एवं जहा पलासुद्देसए तहा भाणियव्वे, नवर ठिई जहण्णेणं अतोमुहत्त, उक्कोसेणं वासपुहत्त, सेसं त चेत्र) हे गीतम! पूnि पाशदेश४॥ ५॥शक्ती व वर्ष જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ જ કથન અહીં કુભિકવર્તી છે વિષે પણ કરવું જોઈએ. એટલે કે એક પત્રાવસ્થાવાળા કુભિકમાં એક જીવ હોય છે, બે, ત્રણ આદિ પત્રાવસ્થાવાળા કુભિકમાં અનેક જીવો હોય છે, ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઈએ. પરંતુ પલાશેદ્દેશક કરતા આ ઉદેશામાં સ્થિતિની અપેક્ષાએ જ નીચે પ્રમાણે વિશેષતા છે– કુંભિકવતો જીની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વર્ષ પૃથકત્વની હોય
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
भगवतीसूत्रे वर्ष तक की है। बाकी का और सब कथन पलाश प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही है। ___ अब अन्त में प्रभु के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के लिये गौतम कहते हैं कि हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब वैसा ही है-हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब वैसा ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतकका चोथा उद्देशा समाप्त ॥११-४॥ छ. (मे था न१ वष सुधीना आणने १ ५४.१ ४ छ) “सेवं भंते ! सेवं भते ! त्ति" गौतम स्वामी महावीर प्रभुना तयनाने प्रमाणभूत मान કહે છે- “હે ભગવન્! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવદ્ ! આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બિરાજમાન થયા પાસૂત્ર ના જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને ચેાથે ઉદ્દેશક સમાપ્ત . ૧૧-૪
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ ७० ५ सू० १ नालिकस्थजीवनिरूपणम् २१३
. अथ पञ्चमोदेशकः प्रारभ्यते
नालिकजीव वक्तव्यता। यूलम्-"नालिए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे? एवं उद्देलगवत्तवया निरवसेसा भाणियवा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥सू० १॥ ___ छाया-नालिकः खलु भदन्त ! एकपत्रकः किम् एकजोधः, अनेकजीवः? एवं कुम्भिकोदेशकवक्तव्यता निरवशेषा भणितव्या, तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥०१॥
अथ पञ्चमं नालिकादेशकमाह-'नालिए णं भंते' इत्यादि, गौतमः पृच्छति 'नालिए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?'-हे भदन्त ! नालिकः खलु वनस्पति विशेषः एकपत्रकः एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवो भवति ? किंवा अनेकजीवो भवति? भगवानाह-एवं कुंभिउद्देसगवत्तव्वया निरवसेसा भाणियव्या'
पांचवें उद्देशे का प्रारंभ
लालिका जीच वक्तव्यता'नालिएणं भंते एगपत्तए कि एगजीवे अणेगजीवे" इत्यादि
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा पांचवें नालिकोद्देशक को कहा है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' नालिए ण भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे अणेगजीवे' हे भदन्त ! नालिका जो वनस्पति है वह जब एकपत्रावस्था में रहती है तब वह एक जीववाली होती है ? या अनेक जीवोंवाली होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं‘एवं कुंभि उद्देगसगवत्तव्यया निरवसेसा भाणियव्वा' हे गौतम ! यहां
પાંચમા ઉદેશાને પ્રારંભ
____ नति४२५ ७१५४तव्यता" नालिए णं भंते ! एगपत्तए कि एगजोवे अणेगजीवे ?" त्या
ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા પાચમા માલિકે દેશકની પ્રરૂપણ કરી छ. या विषयने मनुलक्षीन गीतमा स्वाभाना -" नालिएणं भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?" है मगवन् ! नाति नामनी २ वनस्पति छ તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં કેટલા જી રહેલા હોય છે? શું ત્યારે તેમાં એક જીવ હોય છે? કે અનેક જીવ હોય છે?
महावीर प्रभुन। उत्त२-" एवं कुंभि उद्देसगवत्तव्वया निरवसेना भाणियव्वा"
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
મૈં ૨૪
एवं पूर्वोक्तरीत्या कुम्भिकरूप वनस्पतिविशेपसम्बन्धिनः उद्देशकस्य या वक्तव्यता-सा निरवशेषा - सम्पूर्णा भणितव्या वक्तव्या, तथा च नालिकः खलु वनस्पतिविशेषः एकपत्रावस्थायाम् एकजीवो भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकजीवो भवति, इत्यादिकं स्वयमूहनीयम् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्याप यन्नाह - 'सेवं भंते ! सेत्र भंते! त्ति' हे भदन्त । तदेव - भवदुक्तं सत्यमेत्र, हे भदन्त ! तदेव - मदुक्तं सत्यमेवेति । सू० १ ॥
इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूपित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल प्रतिविरचिता श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य पञ्चमोदेशकः समाप्तः ॥नू० ११-५ ॥ कुम्भिकरूप वनस्पति विशेष संबंधी उद्देशक की जो वक्तव्यता पूर्व में कही गई है - वही सब वक्तव्यता यहां पर भी कहनी चाहिये । तथानालिका वनस्पति विशेष एकपत्रावस्था में एक जीवरूप होती है और अनेक पत्रावस्था में अनेक जीवरूप होती है । इत्यादि सब कथन अपने आप लगा लेना चाहिये । अन्त में गौतम भगवान् के वचन को सत्य प्रमाणित करते हुए कहते हैं ' सेवं भंते सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य ही हैं, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है । ऐसा कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये || सू० १॥
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतकका पांचवां उदेशक समाप्त ॥ ११-५॥
હે ગૌતમ ! ચેાથા ઉદ્દેશામાં કુલિકસ્થ જીવેાની જેવી વક્તવ્યત્તા આપી છે, એવી જ વક્તવ્યતા અહીં પણ સ પૂણુત ગ્રહણ કરવી જોઇએ એટલે કે · નાલિકા નામની વનસ્પતિ તેની એકપત્રાવસ્થામાં એક જીવથી યુક્ત હોય છે અને અનેકપત્રાવસ્થામાં અનેક જીવેથી યુક્ત હાય છે, ” ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન અહી' લાગૂ પાડીને સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
અન્તે ભગવાનનાં વચનામાં પેાતાની અપાર શ્રદ્ધા પ્રકટ કરતા ગૌતમ स्वाभी डे - " सेव भते ! सेवं भते ! त्ति " हे भगवन् ! आये भा વિષયનુ જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સÖથા સત્ય છે હે ભગવન્ ! આપે જે કહ્યુ તે યથા જ છે, ” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેએ પેાતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. | સૂ॰૧ ॥ જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અગિયારમા રાતર્કના પચમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૧૧-પા
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयपन्द्रिका टीका श० ११ उ० ६ सू०१ पद्मस्थजीवनिरूपणम् २९५
अथ पष्टोद्देशकः प्रारभ्यते
पशासम्बन्धिजीव वक्तव्यता। मूलम्-"पउमेणं भंते ! एमपत्तए किं एमजीवे, अणेगजीवे ? उप्पलुद्देसगवत्तवया निरवलेसा भाणियबा, सेवं भंते! लेवं भंते ! त्ति” ॥सू०१॥ - छाया-पद्म खलु भदन्त ! एकपत्रकम् किम् एवाजीवम् , अनेकजीवम् ? उत्पलोदेशकवक्तव्यता निरवशेषा सणितव्या। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।मु०१॥ ___टीका-अथ पष्ठं पद्मोद्देशकमाह-'पउमेणं भंते !' इत्यादि। गौतमः पृच्छति-'पउमेणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अग्रेगजीवे ?' हे भदन्त ! पद्म खलु कमलविशेषो नाम एकपत्रम्-एकपत्रावस्थाया किम् एकजीव भवति ? किंवा अनेकजीवं भवति ? भगवानाह-उत्पलोद्देशक वक्तव्यता निरवशेषा-सकला, भणितव्या-वक्तव्या, तथा च पद्मं खलु कमलविशेपः एकपत्रावस्थायाम् एकजी
छट्टे उद्देशे का प्रारम्भ
पद्म संबंधी जीव वक्तव्यता" पउमेणं भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ।। इत्यादि
टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने छहा पद्मोद्देशक कहा है ! इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'पउमेण भंते ! एगपराए कि एगजीये, अणेगजीवे' हे भदन्त ! पद्म जब एक पत्रकी अवस्था में होता है तब वह क्या एक जीववाला होता है या अनेक जीवोंवाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा-'उप्पलुद्देसगवत्तव्वया निरवसेसा
છઠ્ઠા ઉદેશાનો પ્રારંભ
પસંબંધી જીવવક્તવ્યતા“पउमेणं भंते । एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे ?" त्या: - ટીકાથ–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે છઠ્ઠા પદ્મ વિષયક ઉદ્દેશાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે छ । पउमेणं भंते । एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ?", सन् ! જ્યારે પદ્મ પિતાની એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે શું તેમાં એક જવનું અસ્તિત્વ હોય છે? કે અનેક નુ અસ્તિત્વ હોય છે ?
मडावी२ प्रभुना उत्तरे- “ उप्पलुद्देसगवत्तव्वया निरवसेसा भाणियवा"
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
२९६
म् भवति द्वयादि पत्रावस्थायां तु अनेकजीवं भवति, इत्यादिकम् पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह - 'सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति । मू० १ ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूपित वालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य पष्ठोद्देशः समाप्तः ॥ ०११-६॥ भाणिवा' हे गौतम इस पद्मजीव वक्तव्यता में उत्पलोद्देशक वक्तव्यता सब की सब यहां कहनी चाहिये । तथा कमलविशेषरूप पद्म एकपत्रावस्था में एक है जीव जिसमें ऐसा होता है और जब वह यादिरूप अनेक पत्रोंवाला हो जाता है-तब उसमें अनेक जीव हो जाते हैं - इसलिये वह अनेक हैं जीव जिसमें ऐसा हो जाता है । इत्यादिरूप से सब कथन उत्पल संबंधी जैसा कि उत्पद्देशक में किया गया है यहां पर कह लेना चाहिये । अन्त में गौतम भगवान् के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त ' सेवं भंते । सेवं भंते ! ऐसा कहते हैं । इस प्रकार कहकर फिर अपने स्थान पर यावत् विराजमान हो गये || सू० १|| जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याका ग्यारहवें शतक का छट्ठा उद्देशा समाप्त ॥ ११-६॥
હે ગૌતમ 1 આગળ પહેલા ઉપલેદ્દેશકમાં ઉત્પલવતી જીવાની જેવી પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, એવી જ પ્રરૂપણા અહી' પદ્મવતી જીવેાના વિષયમાં પણ સપૂર્ણ રૂપે થવી જોઇએ. એટલે કે “ કમળવિશેષ રૂપ પદ્મ જ્યારે એક પત્રાવસ્થામાં ઢાય છે, ત્યારે તેમાં એક જીવનું અસ્તિત્વ હોય છે, પણ જયારે તે અનેક પત્રાવસ્થામાં હાય છે, ત્યારે તેમા અનેક જીવેાના સદ્ભાવ હાય છે, ” ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન અહી ઉપલેદ્દેશકમાં કહ્યા પ્રમાણે ગ્રહણ થવું જોઈએ. ઉદ્દેશાને અન્તે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનાને પ્રમાણભૂત गलने छे " सेव भते ! सेव भते ! त्ति " हे भगवन् ! माये भा વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું. તે સત્ય છે. હે ભગવન્! આપનું કથન સથા સત્ય જ છે. ” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમને સ્થાને બેસી ગયા ! ૦ ૧ ॥
તે
જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રક્રયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકના છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ॥૧૧-૬ા
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ७ ० १ कर्णिका जीवनिरूपणम् २९७ अथ सप्तमोदेशकः प्रारभ्यते कर्णिकाजीव वक्तव्यता
मूलम् -' कणिए णं भंते ! एगपत्तए किं एराजीवे, अणेगजीवे ? एवं चैव निरवसेसं भाणियवं, सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ।
छाया -कर्णिका खलु भदन्त ! एकपत्रिका किम् एकजीवा, अनेकजीवा ? एवमेव निरवशेषं भणितव्यम्, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ||सू० १ ||
टीका - अथ सप्तमं कर्णिकोदेशक माह-' कणिए णं भंते!" इत्यादि, गौतमः पृच्छति - 'कणिए णं भंते ! एगपत्त किं एगजीवे ? अणेगजीवे ? हे भदन्त ! कर्णिका खलु वनस्पति विशेषः, एकपत्रिका - एकपत्रावस्थायाम् किम् एकजीवा raa ? किंवा अनेकजीवा भवति ? भगवानाह - ' एवं चेत्र निरवसेसं भाणियध्वं ' सातवे उद्देशे को प्रारम्भ" कर्णिका जीव वक्तव्यता
“ कणिए णं संते । एगपत्तए किं एगजीवे अनेगजीवे । इत्यादि
टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने सातवें कर्णिकोदेशकका कथन किया है। इसमें गौतमने प्रभु से ऐस पूछा है - ' कणिए णं ते! एगपत्त किं एगजीवे ? अणेगजीवे ?' हे भदन्त | वनस्पति विशेषरूप जो कर्णिका है - वह क्या एक पत्रावस्था में एक जीववाली होती है ? अथवा अनेक जीववाली होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं -' एवं 'चेव निरवसेस' भाणियब' हे गौतम! पूर्वोक्त उत्पल के कथन के जैसा प्रकार यहां पर भी सम्पूर्णरूप से कथित करना चाहिये । तथाસાતમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભણિક જીવવકતવ્યતા—
" कणिए ण अंधे ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे १” हत्याहि ટીકા—આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે સાતમાં કણિકા ઉદ્દેશક નામના ઉદ્દેશકની પ્રરૂપણા કરી છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને सेवा प्रश्न पूछे छे - " कणिए णं भवे । एगपत्तए किं एगजीचे ? अणेगजीवे ? " है लगवन् ! अशुभ नामनी ने वनस्पति छे, ते न्यारे भेड પત્રાવસ્થાવાળી હાય છે, ત્યારે શુ તે એક જીવવાળી હાય છે ? કે અને જીવવાળી ડાય છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " एवं चैव निरवसेख भाणियव्व " हे गौतम! પહેલા ઉદ્દેશામાં ઉત્પલસ્થ જીવા વિષે જેવુ' કથન કરવામાં આવ્યુ છે, એવું
भ० ३८
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
भगवतीस्त्रे हे गौतम ! एवमेव-पूर्वोक्तोत्पलवदेव अत्रापि निरवशेषं सर्व भणितव्यम्-वक्तव्यम् । तथा च कर्णिकाऽपि एकपत्रावस्थायाम् एकजीवा भवति, द्वयादिपत्रावस्थायां तु अनेकजीवा भवति, इत्यादिकं सर्वगृहनीयम् । अन्ने गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भने त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यसेवे ति ॥९० १॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिषदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥सू०११-७॥ कणिका भी एकपत्रावस्था में एक है जीव जिसमें ऐसी होती है और छयादि पत्ररूप अवस्था में वह अनेक हैं जीव जिसमें ऐसी होती है। इत्यादि सब उत्पल प्रकरणोक्त कथन यहां पर उत्पल के स्थान में कर्णिका शब्द रखकर करना चाहिये। ___ अब अन्त में भगवान के कथन में सत्यता का ख्यापन करने के निमित्त गौतम कहते हैं-' सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये॥१० १॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतककासातवां उद्देशक समाप्त।।११७॥
જ સંપૂર્ણ કથન અહી કર્ણિકાના વિષે પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. એટલે કે “જ્યારે કર્ણિકા એક પત્રાવસ્થામાં હોય છે, ત્યારે તેમાં એક જીવને સદ્ભાવ હોય છે, અને જ્યારે અનેક પત્રાવસ્થામાં હોય છે. ત્યારે તેમાં અનેક જીવોને સદ્ભાવ હોય છે. ” ઈત્યાદિ ઉત્પલપ્રકરણકત સમસ્ત ४थन मी. Gya' स्थान "ए" श६ भूटी प्राय ४२७ . " सेवभते! सेव भते । ति" शान ५७२ (समाति) ४२ता गोतम स्वामी કહે છે- “હે ભગવન ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે,” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણુ નમસ્કાર કરીને તેઓ પોતાને સ્થાને બેસી ગયા શાળા જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને સાતમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-છા
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
-
-
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ८ सू० १ नलिनस्थजीवनिरूपणम् २९९
अथाष्टमोदेशः प्रारभ्यते
नलिनजीव वक्तव्यता। — मूलम्-"नलिणे णं भंते! एगपत्तए कि एगजीवे, अणेगजीवे? एवं चेव निरवलेसं जाव अणंतक्खुत्तो, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति" ॥सू० १॥ .
छाया-नलिनं खलु भदन्त ! एकपत्रकं किम् एकजीवम्, अनेकजीवम् ? एवमेव निरक्शेषं यावत अनन्तकृत्वः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥स०१॥
टीका-अथाष्टमं नलिनोदेशकमाह-'नलिणे णं भंते' इत्यादि, गौतमः पृच्छति-'नलिणे ण भंते ! एगपत्तए किं एगजीवे, अणेगजीवे ?' हे भदन्त ! नलिनं खलु कमलविशेषः एकपत्रकम्-एकपत्रावस्थायां किम् एकजीवं भवति किंवा अनेकजीवं भवति ? भगवानाह-एवं चेव निरवसेसं जाव अणंतवखुत्तो' हे गौतम ! एवमेव-पूर्वोक्तोत्पलवदेव निरवशेषं सर्वं यावत् अनन्तकृत्वः अनन्तवारम् अत्रापि
आठवें उद्देशे का प्रारम्भ
नलिन जीव वक्तव्यता
'नलिणे णं अंते !" इत्यादि टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा आठवें नलिनोद्देशक का कथन किया है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि ' नलिणेणं ते! एगपत्तए कि एगजीवे अणेगजीवे हे भदन्त ! कमल विशेषरूप जो नलिन है वह जब एक पावस्था में होता है तब क्या एक है जीव जिसमें ऐसा होता है अथवा अनेक है जीव जिसमें ऐसा होता है? इसके उत्तर में प्रभु कहेते है-एवं चेव निरवसेसं जाव अणंतक्खुत्तो' हे गौतम! इस विषय के उत्तर में उत्पल प्रकरण गत समस्त कथन
આઠમા ઉદેશાનો પ્રારંભ
नलिन १३४तव्यता" नलिणेण भते ! एगपत्तए कि एगजीवे "त्याह ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં આઠમાં નલિનદેશક નામના ઉદ્દેશકની પ્રરૂપણા કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભન सेवा प्रश्न पूछे छे , " नलिणेण भंते ! एगपत्तए कि एगजीवे, धणेगजीवे ?" હે ભગવન! કમલે વિશેષ રૂપ જે નલિન થાય છે, તે જ્યારે એક પત્રાવસ્થા વાળું હોય છે, ત્યારે તેમાં શું એક જીવ હેય છે? કે અનેક જીવ હેય છે ?
मडावीर प्रसुन। उत्तर-" एव चेव निरवसेस जाव अणंतक्खचो" गौतम | भा प्रशना उत्तर ३२ Grua४२ गत सभरत ४थन “अनन्तकृत्वः"
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
भगवतीने वक्तव्यम् , तथा चोत्पलचदेव नलिनमपि एकपत्रावस्थायाम् एकजीनं भवति,
धादिपत्रावस्थायांतु अनेकजीवं भवति इत्यादिकं यावत् उपपातादीनि सर्वाणिद्वाराणि वाच्यानि, तथा सर्वे पाणथूतजीवसत्वाः नलिनमूलादितयो तत्र उत्पनपूर्वाः असकृत् अनन्तकृत्वः, इसि पर्यन्तं वाच्यम्' अन्ते गौतमो भगवद्वाक्य सत्यापयनाइ-सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यमेव, के भदन्त ! तव भवदुक्त सत्यमेव इति । एतेषु द्वितीयोद्देशकाघष्टमोद्देशाकपर्यन्तानां सप्तमोद्देशकानां नानात्वसंग्रहार्थास्तिस्रो गाथा यथायहां पर करना चाहिये, यावत् 'अनन्तकृत्वः' इस पद तक । तथा उत्पल के जैसे ही ललिन भी एकपत्रावस्था में एकजीववाला होता है और दो आदि पत्रावस्था में वह अनेक जीववाला होता है, इत्यादि रूप से यावत्-उपपात आदि समस्त नारों का कथन यहां पर करना चाहिये । वह कथन-समस्त प्राण, सबस्तभूत, समस्त जीव और समस्त सत्त्व नलिन सूलादिरूप से पहिले कईचार अथवा अनन्तयार उत्पन्न हो चुके हैं यहां तक का कथन यहां पर ग्रहण करना चाहिये। ___ अब अन्त में गौतम प्रभु के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त ऐसा कहते है-' सेवं भते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! यह जो विषय आप देवानुमिय ने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है हे भदन्त ! आपका कथन सर्वथा सत्य ही है इस प्रकार कहकर અનંતવાર આ પદ પર્યત ગ્રહણ થવું જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ઉત્પલના ૩૩ દ્વારના કથન જેવું જ કથન અહી ગ્રહણ કરવું– “નલિન તેની એક પત્રાવસ્થામાં એક જીવથી યુક્ત હોય છે અને અનેક પત્રાવસ્થામાં અનેક જીવોથી યુક્ત હોય છે,” આ કથનથી લઈને ૩૩માં “મૂલાદિમાં उपपात " पय-तना वारानुडी प्रतिपाहन यवु नये. “ समस्त प्रा, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વ નલિનના મૂળાદિ રૂપે અનેકવાર અને અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા હોય છે ” આ કથન પર્યાનું સમરત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ ' ઉદેશાને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત हीने ४३ छे. " सेव' भते । सेव भते ! ति" भगवन् ! माय भी વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે હે ભગવન! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વણું નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श० ११ उ० ८ स्लू० १ नलिनस्थजीवनिरूपणम् ३०१
" सालंमि धणुपुहुत्तं, होइ पलासेय गाउयपुहत्तं । जोयणसहस्समहियं अरसेसाणं तु छण्डंपि ॥१॥ कुंभीइ, नालियाए, वासपुहुत्तं ठिईउ योद्धव्वा । दसवाससहरसाइं अबसेसाणं ' छोहंपि ॥२॥ कुभीइ नालियाए, होति, पलासे य तिनि लेसाओ।
चत्तारि उ लेसाओ अवसेसाणं तु पंचण्हं ॥३॥ छाया-शालू के धनुष्पृथक्त्वं भवति पलाशे च गन्यूति पृथक्त्वम् ।
योजनसहस्रमधिकम् अवशेषाणातु षण्णामपि ॥१॥ कुम्भिके नालिकायां वर्षपृथकत्वं स्थितिस्तु बोद्धव्या।
दशवर्षसहस्राणि अपि शेषाणां तु पण्णामपि ॥२॥ वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये। द्वितीय उद्देशक से लेकर अष्टम उद्देशकतक के ईन सात उद्देशकों में प्रतिपादित अवगाहना एवं स्थितिरूप विषय को संग्रह करके कथन करनेवाली तीन गाथाएँ इस प्रकार से हैं- 'सालुमि' इत्यादि । धनरपति विशेष रूप शालूक में शरीर सी अदगोहना उत्कृष्ट से धनुष पृथक्त्व है (जघन्य से अवगाहना अर्जुल के असंख्यातवे भागजमाण है) पलाशरूपवनस्पति विशेपकी शरीरावशाहना चाउयपुहलं' उत्कृष्ट ले गव्यूति पृथक्त्व है (जघन्य अवगाहना अगुल के असर यातवें भागप्रमाण है) इन दो वनस्पतियों ले बाकी बचे हुए उत्पल, कुंलिक, मालिक पद्म कर्णिका और नलिन इनकी अबभाहना उत्कृष्ट खे कुछ अधिक एक हजार योजन की है। तथा इन सब की जघन्य अवगाहना अगुल
બીજા ઉદેશાથી શરૂ કરીને આઠમાં ઉદ્દેશા પર્યન્તના સાત ઉદ્દેશાઓમાં પ્રતિપાદિત વિષયોને પ્રકટ કરનારી ત્રણ સ ગ્રહગાથાઓ નીચે પ્રમાણે છે
“ सालुमि" इत्याहिम गाथा माने। मावा नीय प्रमाणे छे.
વનસ્પતિ વિશેષ રૂપ શાકના શરીરની અવગાહના ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ધનુષપૃથકત્વ પ્રમાણું–બેથી લઈને નવ ધનુષ પ્રમાણેકહી છે (તેની જઘન્ય અવગાહના આગળના અસ ખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે ) પલાશ નામની વનસ્પतिना शरी२नी साना “गाउयपुहुत्त " Bष्टनी मपेक्षा भव्यूतियइप (બેથી નવ કેશ) પ્રમાણુ કહી છે. (તેની જઘન્ય અવગાહના આગળના અસ ખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છેઆ બે સિવાયની વનસ્પતિઓની–એટલે કે ઉત્પલ, કુભિકનાલિકા, પધ, કર્ણિકા અને નલિનની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના એક હજાર એજન કરતાં સહેજ વધારે છે, તથા જઘન્ય અવગાહના આગળના
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
भगवतीस्त्र कुम्भिके नालिकायां भवन्ति पलाशे च तिस्रो लेश्याः ।
चतस्रस्तु लेश्या अवशेषाणां तु पञ्चानामपि ॥३॥ सू०१ ।। ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वरलभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकपत्रिशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख़्यायांव्याख्यायां एकादशशतकस्य
॥अष्टमादेशः समाप्तः॥११-८॥ के असंख्यातवें भाग प्रमाण है । कुंभिक और नालिका इनकी स्थिति उत्कृष्ट से वर्ष पृथक्त्व की है। जघन्य स्थिति इनकी अन्तर्मुहर्त की है। थाकी ६ की १० हजार वर्ष की है । कूभिक, नालिका और पलाश इनमें कृष्ण, नील और कापोत ये तीन लेश्याएं होती हैं। बाकी पांचों के कृष्ण, नील, कापोत और तेज ये चार लेश्याएँ होती हैं ॥१॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिकाव्याख्याका ग्यारहवें शतकका आठवां उद्देशक समाप्त॥११-८॥ અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે. કુંભિક અને નાલિકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વર્ષ પૃથકત્વની (રથી લઈને ૯ વર્ષની) છે, અને તેમની જઘન્ય સ્થિતિ અત
હર્તની છે કુંભિક અને નાલિકા સિવાયની બાકીની છ વનસ્પતિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૦ હજાર વર્ષની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની છે. કુ ભિક, નાલિકા અને પલાશવતી કૃષ્ણ, નીલ અને કાપિત લેશ્યાવાળા હોય છે અને બાકીની પાચે વનસ્પતિવર્તી જી કૃષ્ણ, નીલ, કાપિત અને તેજોલેશ્યાવાળા હોય છે. સૂ૦૧ છે જૈનાચાર્ય શ્રી વાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા - વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને આઠમો ઉદ્દેશક સમાત ૧૧-૮
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ नवमोद्देशकविषयविवरणम्
अथ नवमोद्देशकः प्रारभ्यतेएकादशशतके नवमोद्देशकस्य सक्षिप्तविषयविवरणम् ।। हस्तिनापुरनगरवर्णनम् , शिवराजवर्णनम् , शिवभद्रपुत्रस्य वर्णनम् , शिवराजस्य संकल्पः, शिवभद्रस्य राज्याभिषेका, शिवराजस्य प्रव्रज्याग्रहणम् , शिवराजर्षेः अभिग्रहस्वीकरणम् , शिवराजर्षेः विभङ्गज्ञानोत्पत्तिवर्णनम् , सप्तैव द्वीपाः, सप्तव समुद्राश्च सन्ति, इत्येवं शिवराजर्षेः अध्यवसायः, शिवराजर्षिसम्मतसप्तद्वीपसप्तसमुद्रसम्बन्धे प्रश्नोत्तरम् , जम्बूद्वीपे वर्णादिरहितवर्णादिसहितद्रव्यस्थितिविषये प्रश्नोनरम् , लत्रणसमुद्रे तादृशद्रव्यस्थितिनिरूपणम् , धातकीखण्डे द्रव्यस्थितिविचारः, शिवराजः कथनमपामाणिकम् , असंख्यातद्वीपसमुद्राः सन्तीति महावीरस्वामिनः कथनम् । शिवराजः महावीरसमीपे समागमनम् ।
नवे उद्देशेका प्रारंभ ग्यारहवें शतक के इस नौवें उद्देशक का विषयविवरण संक्षेप से इस प्रकार से है-हस्तिनापुरनगर का वर्णन शिवराज का वर्णन शिवभद्र पुत्र का वर्णन शिवराज के संकल्प का कथन शिवभद्रका राज्याभिषेक शिवराजका प्रव्रज्याग्रहण. शिवराजऋषिका अभिग्रह स्वीकारका कथन शिवराजऋषि को विभङ्गज्ञानकी उत्पत्ति का वर्णन 'सात ही द्वीप और सात ही समुद्र हैं इस प्रकार का शिवराजऋषिका अध्यवसाय. शिवराजऋषि संमत सप्तद्वीप, सप्तसमुद्र के संबंध में प्रश्नोत्तर जम्बूद्वीप में वर्णादिरहित, एवं वर्णादिसहित द्रव्य की स्थति के विषय में प्रश्नोत्तर लवणसमुद्र में ऐसे द्रव्य की स्थिति का निरूपण धातकी खण्ड में द्रव्य की स्थिति का विचार शिवराजऋषि का कथन
નવમા ઉદેશાનો પ્રારંભ આ નવમા ઉદ્દેશનું સંક્ષિપ્ત વિષયવિવરણ–
હસ્તિનાપુર નગરનું વર્ણન, શિવરાજનું વર્ણન, શિવભદ્રપુત્રનું વર્ણન, શિવરાજના સંકલ્પનું કથન-શિવભદ્રને રાજ્યાભિષેક-શિવરાજ દ્વારા પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરાય છે શિવરાજ ષિના અભિગ્રહનું કથન તેમને વિભંગ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયાનું કથન-“સાત જ દ્વીપ છે અને સાત જ સમુદ્ર છે,” એ તેમને અભિપ્રાયશિવરાજ ઋષિસંમત સાત દ્વીપ અને સાત સમુદ્ર વિષે પ્રશ્નોત્તર-જબૂદ્વપમાં વર્ણાદિ રહિત અને વદિ સહિત દ્રવ્યની સ્થિતિ વિષયક પ્રશ્નોત્તરો-લવણુ સમુદ્રમાં એવા દ્રવ્યની સ્થિતિનું નિરૂપણ ધાતકી
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
भगवतीस्त्रे शिवराजर्षि वक्तव्यता। लम्-"तेणं कालेणं, तेणं समर्पणं हथिणापुरे नामं नयरे होत्था, वणओ, तस्ल णं हथिणापुरस्स नयरस्स बहिया उत्तर पुरस्थिमे दिसीमागे एत्थ णं सहसंबवणे णाम उजाणे होत्था, सव्वोज्य पुफफफलसमिद्धे को गंदणवणसंनिप्पगासे सुहसीयलच्छाए मणोरमे सादुफले अकंटए पासादीए जाव पडिरूवे, तत्थ णं हस्थिणापुरे नयो सिवे नास राया होत्था, महया हिमवंत. वण्णओ, तस्त णं तिवस्स रन्नो धारिणी नासं देवी होत्था, सुकुमालपाणिपाया, वण्णओ तस्लण सिबल्स रन्नो पुत्ते धारिणीए अन्तए सिवभदए नाम कुमारे होत्था, सुकुमालपाणिपाये जहा सूरियत जान पच्चुवेक्खमाणे पच्चुवेक्खमाणे विहरइ। तएणं तस्स सिक्स्स रन्नो अन्नया कयाई पुठवरत्तावरत्तकालसमयसि रज्जधुरं चिंतेमाणस्स अयमेयावे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था,-अस्थि ताले पुरा पोराणाणं जहा तामलिस्स जाव पुत्तेहिं वड्डामि, पमूहि दड्ढामि, रज्जेणं बडामि, एवं रटेणं, बलेणं, वाहणेणं, कोसेणं, कोडागारेणं, पुरेणं, अंतेउरेणं बड्डामि, विपुलअप्रमाणञ्चूत है क्यों की द्वीप और समुद्र असंख्यात हैं ऐसा महावीर स्वामी का कथन शिवराजऋषि के संशय से युक्त होने का कथन शिवराजऋषिका महावीरस्वामी के पास आने का संकल्प पश्चात् महावीरस्वामी के पास आना इसका कथन । ખંડમાં દ્રવ્યની સ્થિતિનું નિરૂપણુ-શિવરાજ ષિની માન્યતા પ્રમાણભૂત હોવાનું મહાવીર પ્રભુદ્વારા પ્રતિપાદન અને અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રો છે, એ વાતનું પ્રતિપાદન શિવરાજ ઋષિને આ વિષયમાં સંશય થવાનું કથનમહાવીર પ્રભુ પાસે જવાને સંક૯પ-મહાવીર પ્રભુ પાસે તેમના આગમનનું કથન.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७०९ ३० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणस् धणकणगरयणजाव संतसारसाव एज्जेणं अई अईन अभिवामि, तं किं णं अहं पुरा पोराणाणं. जाव एर्गतसोक्खयं उव्वेहसाणे विहरामि ? तं जाव ताव अहं हिरण्णैणं बड्डामि, तंचेव जाव अभिवडासि, जाव मे सामंतरायाणोऽवि बसे बहंति तावता से सेयं कल्लं पाउप्पभायाए जाव जलते सुबहु लोही लोहकडाहए कडु - च्छ्रयं तंचियं तावसमंडगं घडावेत्ता सिवमहं कुमारं रज्जे ठावेता तं सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुच्छ्रयं तंबियं तावसमंडणं नहाय जे इसे गंगाकूले वाणपत्था तावसा भवंति तंजहा - होत्तिया, पोतिया, कोक्तिया जन्नई, सड्ढई, थालई, हुंबउदंतुक्खलिया उम्मजगा संमज्जगा निमज्जगा संपखाला उद्घकंड्यमा अहोकंडूया, दाहिणकूलगा, उत्तरकूलगा संखधमगा, कूलधमगा, निगलुइया, हत्थितावसा, जलाभिसेयकिढिणगाया अंबुवासिणो वाउवासिणो वक्कलवासिणो चेलवासिणो अंबुभक्खिणो वाउभक्खिणो सेवालभविखणो मूलाहारा कंदाहारा पत्ताहारा तयाहारा पुप्फाहारा फलाहारा बीयाहारा परिसडियकंदमूल पंडुपसपुष्कफलाहारा उद्दंडगा रक्खमूलिया मंडलिया बणवासिणो दिसा पोक्खिणो आयावणाहिं पंचग्गितावेहिं इंगालसोल्लियंपिव कंडुसोल्लियंपिव कट्टसोल्लियं पिव अप्पाणं जाव करेमाणा विहरंति, तत्थणं जेते दिसापोक्खियतावसा तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ताए पवइत्तए । पव्व वियणं समाणे Rahured अभिहं अभिगिहिस्सामि - कप्पइ मे जावज्जी
भ० ३९
३०५
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
=
भगवतीभे वाए छटै छट्रेणं आणिरिखतेणं दिला चकवालेणं तवोकालेणं उडूं बाहाओ पगिझिय पगिज्झिय जाब विहरितए तिक, एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता, कल्लं जाव जलंले सुबहुं लोहीलोह जाव घडावेत्ता कोडुंबियपुरिले सद्दावेइ, सहावा, एवं क्याली-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हथिणागपुरं लयरं सभितरवाहिरिवं आसिय, जाव तमाणत्तियं पच्चप्पिति! तएणं ले लिये राया दोच्चपि कोडुबियपुरिले सहावेइ, सदावेता एवं बयासीखिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! सिवमदरस कुमारस्त महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेचं उबटुवेह । तएणं ते कोडंबियपुरिसा तहेब जाव उक्टुवेति । तएणं ले लिये राश अणेशगणनायगदंडनायग. जाव संधिपालसद्धिं संपरिबुडे सिवभई कुमारं सीहालणवरंसि पुरत्थाभिमुहं निलीयावेइ, लिसीयावेत्ता अष्टसएणं लोबनियाणं कलसाणं जाव अट्ठलएणं गोमेज्जाणं कलसाणं सविडिए जाब रवेण महया राधाभिलेशणं अभितिचइ, अभिसिंचित्ता पम्हलसुकुमालाए सुरभीए गंधकालाईए गायाई लुहेइ, लहिता सरसेणं गोसीसेणं एवं जहेब जमालिस्स अलंकारो तहेव जाव कप्परुक्खगं पिव अलंकिय विभूतियं करेइ, करित्ता करयल. जाव कटु लिवभई कुमारं जएणं विजएणं वद्धावेइ, वद्धवित्ता ताहि इट्टाहि कंताहिं पियाहिं जहा उक्वाइए कोणियस्स जाव परमाउं पालयाहि इट्ठजणसंपरिवुडे हथिणापुरस्स नयरस्त अन्नेसिंच बहूणं गामागरणगर जाद विहराहि
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३०७ सिक जयजय लई पडंजइ, तएणं से सिवभद्दे कुमारे राया जाए सहया हिमवंत. वणओ, जाब विहरइ" |सू०१॥ - छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये हस्तिनापुर नाम नगरम् आसीत् , वर्णकः तस्य खलु हस्तिनापुरस्य नगरस्य बहिः उत्तरपौरस्त्ये दिमागे अत्र खलु सहस्राब्रवन नाम उद्यानम् आसीत, सर्वतपुष्पफलसमृद्धं रम्यं नन्दनवनसन्नि प्रकाश सुखशीतलच्छायं, सनोरमन, स्वादुफलम् अकण्टकम् , पासादीयं यावत् अविरूपम् । तत्र खलु इस्तिनापुरे नगरे शिवो नाम राजा अभवत् , महाहिमवत् , वर्णकः, तत्व खलु विषय माज्ञो धारिणीनाम देवी आसीद, सुकुमारपाणिपादा, वर्णकः, तस्य खलु शिवस्य राज्ञःपुत्रो धारिण्या आत्मजः शिवभद्रको नाम कुमारः आसीत् , सुकुमारपाणिपादः, यथास्यकान्तो, यावत्-प्रत्युपेक्षमाणः प्रत्युपेक्षमाणो विहरति, ततः खलु तस्य शिनस्य राज्ञोऽन्यदा कदाचित् पूर्वराजाऽपररात्रकालसमये राज्यधुरां चिन्तयत्तः अयमेतद्रूपः आध्यात्मिको यावत् समुदपद्यत-अस्तितावत् मे पुरा पुराणानां यथा तामले यावत् पुत्रैः वई, पशुभिः वर्दै, राज्येन वः, एवं रक्षेन, वलेन, वाहनेत, कोषेण कोष्ठागारेण, पुरेण, अन्तःपुरेण बढे, विपुलधनकनकरत्न यावद सत्तावापतेयेन अतीव अतीव अभिव, तव किं खलु अहंपुरापुराणानां यावत् एकान्तसौख्यम् उद्वान् विरामि ? तत् यात् तावत् अहं हिरज्येन बढे, नदेव याना अभिव, यावत् में सामन्तराजानोऽपि वशे वर्तन्ते, तापद मे श्रेषः, झल्ये प्रादुःभभायां याद ज्वलति, मुबहुलोही लौहकटाहकडु. च्छुकं ताम्रक तापमाण्ड घटयित्या शिवभद्रं कुमारं राज्ये स्थापयित्वा तत सुबहुलौहकटाहकडुच्छुकं तनिक तापसभाण्डकं गृहीत्वा ये इमे गङ्गाकले बानप्रस्थातारसा सवन्ति, तधा-होतृकाः, पोतकाः, कोत्रिकाः, यज्ञिन श्राद्धकिनः, स्थालशिनः, "हुबउहा-'इण्डिका श्रम गा:-कुण्डिकाधारिणः, दन्तोखलिकाः, उन्मज्जकाः, संमज्जकाः, निमज्जका, संप्रक्षालकाः, ऊर्चकण्डूयकाः, अधःकप्डएकाः, दक्षिणकूलकाः, उत्तरकूल झाः, शङ्ख बायकाः, कूलमायकाः, मृगलुब्धकाः, हस्तितापमाः, जलाभिषेकक्लिन्नगावाः, अम्बुवाससः, वायुवाससः, वल्कलवा. सतः, चेलनालसा, अन्धुमक्षिणः, वातभक्षिणः, शैलालभक्षिणः, मृलाहाराः, कन्दाहाराः, पनाहारा, साहाराः, पुष्पाताराः, फलाहाराः, वीजाहाराः, परिशस्तिकन्दमूलपाण्डुपुष्यफलाहाराः, उदण्डगा, वृक्षमूलकाः मण्डलिकाः वनवासिनो दिशापोक्षिणः, मानापनः पञ्चाग्नितापैः अङ्गारपवमित्र, कन्दुपक्वमित्र, काष्ठपक्वमित्र आत्मानं यावत् कुर्वन्तो विहरन्ति । तत्र खलु ये ते दिशा
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
भगवती सूत्रे प्रोक्षकतापसा स्तेपामन्तिके मुण्डो भूत्वा दिशामोक्षकतापसतया प्रव्रजितुम्, प्रजितोऽपि च खलु सन्नू इसमेतद्रूपम् अभिग्रहम् अभिग्रहीप्यामि कल्पते मम यावज्जीव पण्ठेन अनिक्षिप्तेन दिशाचक्रवालेन तपःकर्मणा ऊर्ध्ववाह प्रगृध प्रगृह्य यावव विहर्तुमिति कृत्वा एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य कल्यं यावत् ज्वलति सुबहु atriots या घटना कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अवादीव - क्षिप्रमेव सो देवानुप्रियाः । हस्तिनापुरं नगरं सर्वाभ्यन्तरवाद्यम्, आसिक्त यावत् वाम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति ततः खलु स शिवो राजा द्वितीयानपि कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुमिया: ? शिवसद्रस्य कुमारस्य महार्थ महाये महार्ह विपुल राज्याभिषेकम् उपस्थापयत। ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषा स्तथैव यावत् उपस्थापयन्ति, ततः खलु स शित्रो राजा अनेकगणनायकदण्डनायक यावत् सन्धिपालैः सार्द्धं संपरिवृतः शिवभद्रं कुमार सिंहासनवरे पौरस्त्याभिमुखं निपादयति, निपद्य अष्टशतेन सौवर्णिकानां कलशानां यावत् अष्टशतेन भौमेयानां कलशाकां सर्व यावत् रवेण महता महता राज्याभिषेकेण अभिषिञ्चति, अभिषिच्य पक्ष्म सुकुमारया सुरभिकया गन्धकापादिया गात्राणि रुक्षयति, रुक्षयित्वा सरसेन गोशीर्षेण एवं यथैव जमालेः, अलङ्कारस्तथैव याद कल्पवृक्षकमित्र अलङ्कृतविभूषितं करोति कृत्वा करतल यावत् कृत्वा शिवभद्रं कुमारं जयेन विजयेन वर्द्धयति, कईयित्वा ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिः यथा औपपातिके कूणिकस्य यावत् परमायुष्यं पालय इष्ट जनसंपरिवृतः हस्तिनापुरस्य नगरस्य भन्येषां च बहूनां ग्रामाकरनगर यावत् विहर इति कृत्वा जयजयशब्दं प्रयुङ्क्ते । ततः खलु स शिवभद्रः कुमारो राजा जातः, महाविद, वर्णः यावत् विहरति ॥०१॥
टीका-पूर्वोदेश के उत्पादीनामर्थानां निरूपितत्वेन तांश्रार्थान् सर्वज्ञ एव यावज्ञातुं समर्थः नतु अन्यः शिवराजर्पिरिवेति शिवराज पिंचरित्रं प्ररूपयितु
शिवराजऋषिवक्तव्यता
'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि ।
टीकार्थ- पूर्व उद्देशे में उत्पल आदि पदार्थ का वर्णन किया गया है । इन पदार्थों को यथार्थस्वरूप से सर्वज्ञ ही जान सकता है | शिवશિવરાજ ઋષિની વતવ્યતા
" वेणं कालेणं तेणं समएणं " इत्यादि
ટીકા-પૂર્વના ઉદ્દેશામાં ઉત્પલ દિપદાર્થોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે પદાર્થોનું યથાસ્વરૂપ તા સજ્ઞજ જાણી શકે છે.-શિવરાજ
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३०९ माह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेण काले गं, तेणं समएणं हथिणापुरे नाम नयरे होत्था, वणओ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये हस्तिनापुरं नाम नगरम् आसीत , वर्णकः, अस्य वर्णनम् औपपातिके चम्पानगरी वर्णनवद विज्ञेय, शालणं हत्थिणापुरस्म नगरस्त बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीमागे, एत्थणं सहसंवधणे णाम उज्जाणे होत्था' तस्य खलु हस्तिनापुरत्य नगररय वहिः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागेईशानकोणे, अत्र खलु सहस्साम्रवनं नाम उद्यानमासीत् 'सव्योउयपुष्फफलसमिद्धे रम्मे गंदणवणसंनिप्पगासे सुहसीयलच्छाए, मणोरमे सादुफले अकटए जाव पडिरूवे' तदुधानम् सर्वर्तुपुष्पफलसमृद्धं-बसन्तादि पडऋतु सम्बन्धि पुप्पफलसम्पन्नम् , रम्यं-रमणीयम् नन्दनवनसन्निप्रकाशं-गन्दनवनसशम् , सुखशीतलराजऋषि के जैसे अन्य छास्थ प्राणी नहीं, इसीलिये यहां शिवराजऋषि के चरित्र का वर्णन किया है। 'तेणं कालेणं तेणं लमएणं हत्धिणापुरे नयरे होत्या वण्णओ' उसकाल और उस समय में हरितनापुर नामका नगर था इसका वर्णन औषपातिक सूत्र में जला चंपर नगरीको वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये। 'लक्ष्मण हत्थिणा पुरस्ल नगरस्स बहिया उत्तर पुत्थिले दिसीमागे,एत्थणं लहसंपवणे णानं उजाणे होत्या' उस हस्तिनापुर नगर के बाहर ईशानकोन में सहस्त्राप्रवन नासका उचान था. 'सन्योज्य पुप्फफलसमिद्धे, रम्ने, णंदणवणनिप्पगाले, सुहलीयलच्छाए, गणोरमे, सादुफले, अकंटए, जाव पडिहवे' यह उद्यान वसन्तादि छह ऋतुओं संबंधी पुष्पफलों से सम्पन्न था, रमणीय था, और नन्दनवन के जैसा सुहावन था, सुखप्रद ઋષિ જેવા છસ્થ છે તે જાણી શક્તા નથી. તેથી અહિં શિવરાજ ષિના यात्रिनी ५३५। ४२वामां मावी छ. " तेणं कालेणं तेणं समएणं हस्थिणापुरे णाम णयरे होत्था"
तेणे. भन त समय दिनापुर नामे न२ हेतु “वण्णओ" भोपयाति सूत्रमा २२ ५नगरीनुपान यु छे, मे ४ तेनु पान सभा " तस्स ण' हत्यिणापुरस्ल नगरस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभागे, एत्यण सहसंबवणे णामं उजाणे होत्था " ते हस्तिनापुर नानी બહાર, તેના ઈશાન ખૂણામાં સહસ્સામ્રવન નામનો એક ભાગ હતો. " सम्बोउयपुप्फफलसमिद्धे, रम्मे, णदणवणसंनिपगासे, सुहसीचलच्छाए, मणोरमे, सादुफले, अकंटए जाव पडिरूवे" ते मा वसन्त मा छ मानां કુપો અને ફલેથી સંપન્ન હતો, રમણીય હતા, નંદનવન સમાન સુંદર હતો,
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगती सूत्रे
च्छायं-सुखकारकशीतलच्छायायुक्तम्
,
मनोरमम्-हदयाहादकम्, स्वादुफलंस्वादिष्ट फलयुक्तम्, अकण्टकं कण्टकरहितम् मासादीयं - हृदयोल्यासजनकम्, यावत् दर्शनीयम् - अतिरमणीयम् यतनया प्रतिक्षणं द्रष्टुं योग्य, अभिरूपम्-अभिमतम् अनुकूलं रूपं यस्य तत् मतिरूपम् - असाधारणरूपम् आनीत्, 'तत्थण हत्थिणापुरे नवरे सिवे नाम रागा होत्या, महया हिमवंत चष्णभो' तत्र खलु हस्तिनापुरे नगरे शित्रो राजा आमीद, महाहिमवन्महालय मन्दर महेद्रसारः महाहिमवत्सदृशः सर्वराजश्रेष्ठः मलयाचलमन्दर महेन्द्रवत्सारः प्रधानः वर्णकः अस्य वर्णनम् कूणिकवर्णनवद् अवसेयम्, 'तरसणं सिर रख्नो धारिणीना देवी होत्या, सुकुमालपाणिपाया, चण्णओ' तस्य खलु शिवस्य राज्ञो धारिणीनाम देवी अग्रमद्दिपी शीतल छाया से युक्त एवं हृदयाह्लादकारक था. इसमें स्वादिष्ट फल थे, यहां की भूमिकण्टक आदि के उपद्रयों से रहित थी. यह हृदयोलासजनक यावत् दर्शनीय - अतिरमणीय होने से प्रतिक्षण देखने योग्य, अभिरूप - अनुकूलरूपवाला एवं प्रतिरूप असाधारणरूप से युक्त था 'तत्थ णं हथिणापुरे नवरे सिवे नाम राया होत्या, मह्या हिमवंत. चण्णओ' उस हस्तिनापुरनगर में शिवनामका राजा था. यह विशाल हिमवान पर्वत के तुल्य समरत राजाओं में श्रेष्ठ था. मलयाचल मन्दर महेन्द्रवत्सारः " मलयाचल एवं सुमेरुपर्यत के जैली इसकी विशिष्ट शक्ति श्री. कूषिकराजा के जैसे इसका वर्णन समझना चाहिये 'तस्स णं सिवरसरन्नो धारिणी नाम देवी होत्या, सुकुमाल पाणिपाया, वण्णओ' इस शिवराजा की धारिणी रामकी पहरानी थी.
"
३१०
.
સુખદાયક શીતલ છાયાર્થી યુક્ત હતેા અને હૃદયને આહ્લાદદાયક હતેા. તેમા સ્વાદિષ્ટ લે થતાં હતા, અને તે ખાગ કટક આદિ ઉપદ્રવેથી બિલકુલ રહિત હતા. તે હૃદયમા ઉલ્લાસ ઉત્પન્ન કરનારા, દશનીય-અતિશય રમણીય હાવાથી પ્રતિક્ષણ દેખવા ચેાગ્ય, અભિરૂપ-અનુકૂલ રૂપવાળા અને પ્રતિરૂપઅસાધારણ સૌંદય. સપન્ન તેા. तथ्थ ण हत्थणापुरे नवरे सिवे णामं
<<
या होत्या, महाहिमवंत० वण्णओ " ते हस्तिनापुर नगन्भां शिव नामनेो રાજા હતા, તે મહાન હિમાલયની જેમ સઘળા રાજાએમાં શ્રેષ્ઠ હતા.
66
" मलयाचलमन्दर महेन्द्रवत् सारः મલયાચલ અને સુમેરુ પર્વતના જેવી તેની વિશિષ્ટ શક્તિ હતી તેનુ' વણુન કૂણુક રાજાના વર્ણન પ્રમાણે સમજવુ.
<<
तस्म ण सिवस्स रण्णो धारिणी णामं देवी होत्या, सुकुमालपाणिपाया, वण्ण श्रो” તે શિવ રાજાને ધારિણી નામની પટ્ટરાણી હતી. તેના હાથ અને પગ અત્યંત
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ सू०१ शिवराजपिचरितनिरूपणम् ३११ आसीत् , सा च धारिणी सुझुमारपाणिपादा-अत्यन्तकोमलकरचरणा आसीत् , वर्णकः, अस्या वर्णनम् कूणिकदेवीधारिणी वर्णनवद् अबसेयम् 'तस्स णं सिरस्स रन्नो पुत्ते धारणीए अत्तए भिवभइए नामं कुमारे होत्था' तस्य खलु शिवस्य राज्ञः पुत्रः धारिण्याः आत्मजः शिव मद्रको नाम कुमारः आसीत, सुकुमालपाणिपाए जहा यूरियाकंन जाव पच्छुवेवखमा बिहरह' स खलु शिवभद्रका कुमारः सुकुमारपाणिपाइ:-अत्यन्तकोमलकरचरणः लक्षणव्यञ्जनगुणोपेतः इत्यादि कुमारस्य वर्णन यथा राजमश्नीने भूर्यकान्तस्य राजकुमारस्य वर्णनं कृतं तथैव अबसेयम् , यावद-सः शिवभको राजकुमारः राज्यं, राष्ट, सैन्यादिकंच प्रतीक्षमाणः प्रतीक्षमाणः- राज्यादिकस्य पानःपुन्थेन निरीक्षणं कुर्वन विहर्गत, तिष्ठति, तथा च स खलु शिवभद्रका कुमारी युवराजथापि आसीत् शिवस्य राज्ञो राज्यंच, राष्ट्रंच, यह धारिणीदेवी-पटरानी-उसके हाथ पैर अत्यन्त कामलला से युक्त थे. इसका वर्णन ऋणिक राजा के धारिणी के वर्णन जैसा जानना चाहिये. 'तस्ल खिचरम र एणो पुत्ते धारिणीए अन्सए सिपमए नाम कुमारे लोत्या' इस शिवराजा का शिवभद्र लामका पुत्रथा. जो धारिणी की कुक्षि से उत्पन्न हुआ था 'सुकुमाल पाणिपाए जहा सरियकंत जाव पच्चुवेखमाणे विहरइ' इसके हाथ पैर भी बहुत सुकुमार थे. लक्षणव्यञ्जनगुणों से यह युक्त था. इत्यादिरूप से कुमार का वर्णन जैसा राजप्रश्नीय राजकुमार सूर्यकान्त का वर्णन किया गया है ऐसा ही जानना चाहिये। यावत्-बह शिवभद्रराजकुमार अपने राज्यराष्ट्र और सैन्य आदिका पुनःपुनः निरीक्षण करता रहता था. तात्पर्य कहने का यह है कि शिवभद्र राजकुमार युवराज पद को भी કેમળ હતા. તેનું વર્ણન કૂણિક રાજાની મહારાણી ધારિણીના વર્ણન પ્રમાણે सभा. “ तस्स ण सिवस्स रण्णो पुत्ते धारिणीए अत्तए सिबभदए नाम कुमारे होत्था " शिव साने शिवम नामनी मे उभार हता, रे पारिनी G4-1 22 नो “सुकुमालपाणिपाए जहा सूरियकत जोव पच्चुवेक्खमाणे विहरइ' तेना 2 अने ५ घ! सुमा तia Eत्तम क्षणव्यान ગુણોથી યુક્ત હતો તે રાજકુમાર પિતાના રાજ્ય, રાષ્ટ્ર અને સિન્યનું વારંવાર નિરીક્ષણ કરતે રહેતો હતે, આ કથન પર્યન્તનું રાજપ્રક્ષીય સૂત્રમાં રાજકુમાર સૂર્યકાન્તનું જે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે સમસ્ત વર્ણન અહી ગ્રહણ કરવું આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે તે શિવભદ્રકુમાર યુવરાજ પદને પણ ભાવ હતા. તે કારણે તે શિવ રાજાના રાજ્યની, રાષ્ટ્રની, સૈન્યની
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
भगवसीसूत्रे बलंच, वाहनंच, कोशंच, कोप्टागारंच, पुरंच, अन्त पुरंच जनपदंच स्वयमेव प्रतीक्षमाणो विहरति-इति भावः 'तएणं तस्स सिवन्स रन्नो अन्नसा कयाई पुनर. तावरत्तकालसमयंसि रज्जधुरं चिंतेमाणस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव सम्मुप्पज्जित्था' ततः खलु तस्य शिवस्य राज्ञः अन्यदा कदाचित् पूर्वरात्रापररात्रकालसमये-पूर्वरात्रस्य पश्चाभागे, राज्यधुरा-राज्य कार्यभार चिन्तयतो विचाश्यतः अयमेतद्रपः वक्ष्यमाणप्रकारः आध्यात्मिकः आत्मगतः यावत-चिन्तितः मार्थितः कल्पितः मनोगतः-संकल्पः-अव्यवसायः समुदपद्यत-समुत्पन्नः, तदेव संकल्पस्वरूपं प्रतिपादयितुपाह-अत्थितामे पुरापोराणाणं जहा नामलिरस जाब पुत्तेहिंबडामि, पमहिनामि, रज्जेणामि अस्ति नायद मम पुरा पुराणा सुशोभित करता था इसलिये वह शिवराजा के राज्यका, राष्ट्र का, चल का, बालन का, कोश का, कोठामार का, पुर का, अन्तःपुर का, एवं जनपद का स्वयं ही बहुत अच्छी प्रकार से निरीक्षण करता रहता था 'तरणं तरस लिवस्स रन्नो अन्नया कयाई पुखरतावरत्तकालसमयंसि रज्जधुरं चिंतेमाणस अयलेयाल्वे अज्झस्थिए जाव समुप्पज्जि. स्था' एक समयकी बात है जप कि वह शिवराजा अपने राज्य के कायमार का विचार करने में मग्न हो रहा या-लय उसे पूर्वरान के पश्चाद्भाग में यह इस प्रकार का आध्यात्मिक-आत्मगत याचत् चिन्तित, प्रार्थित, बल्पित, अनोगत संकल्प-अध्यवसाय उत्पन्न हुआ. वह संकल्प इस प्रकार से है-'अस्यिता से पुरापोराणाणं जहा तालिस्स વાહનની, કેશની, કેષ્ઠાગારની, પુરની, અત પુરની અને જનપદની ઘણી જ સારી દેખભાળ રાખતા હતા.
" तएणं तस्स सिवस्स रण्णो अन्नया कयाई पुव्वरत्तावरत्तकाउसमयसि रज्जधुर वितेमाणस्स अयमेयासवे अज्झथिए जाव समुपज्जित्था” वे छ એક દિવસે એવું બન્યું કે પૂર્વરાત્રિના પાછલા ભાગ દરમિયાન તે શિવ રાજા પિતાના રાજ્ય કારભારને લગતી કઈ બાબતને વિચાર કરવામાં લીન થઈ ગયા હતા, ત્યારે તેના મનમાં આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક–આત્મગત, ચિતિત, પ્રાર્થિત, કલ્પિત અને મને ગત અધ્યવસાય (વિચાર) ઉત્પન્ન થયો. આધ્યાત્મિક આદિ શબ્દનો અર્થ આગળ જમાલીના પ્રકરણમાં આપ્યા પ્રમાણે સમજ. તેને શે વિચાર ઉદ્ભવ્યું તે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે____ अत्थि ता मे पुरा पोराणाणं जहा तामिलस्स आव पुत्तेहिं वामि, पसृहि बवामि, रज्जेण चड्ढामि" alon शतना पडसा देशमा तामसिना
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१३*
-
प्रचन्द्रिका टीका श०११ उ०९ ० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् नाम् पूर्वोपार्जितानां यथा तामलेः यावत्-गाथापते तृतीयशतकस्य प्रथमोदेश के प्रोक्तस्य वर्णनं तथा विज्ञेयम् । सुचीर्णानां सुविहितानां कर्मणां प्रभावी माहात्म्यं फलमित्यर्थः, यदहं पुत्रैः वर्डे, पशुभिः वर्डे, राज्येन बर्डे, 'एवं रद्वेणं, वलेणं, वाहणेणं, कोसेणं, कोडागारेणं, पुरेणं, अंतेउरेणं वट्टामि' एव पूर्वोक्तरीत्या राष्ट्रेण बलेन - सैन्येन, वाहनेन हस्त्यश्वादिना, कोशेन, कोष्ठागारेण, पुरेण, अन्तः पुरेण वर्दे, 'विपुलघणकणगरयण जाव संतसारसावएज्जेणं अई अईव अभिवामि विपुलधनकनकरत्न यावत् सत्सारस्वापतेयेन - विपुलं प्रधानं यद् धनं, कनकसू, रत्न यावत् सत्सारं स्वापतेयच पद्मरागादिरूपं धनम् - - तेन अतीवेति अतिशयम् अभिवर्द्धे, 'तं किं णं' अहं पुरा पोराणा जान एगंतसोखयं जाव पुतेहि वड्डाम, पहिं वड्डामि, रज्जेण बट्टामि' जैसा वर्णन तामलि के विचारों का संकल्प का तृतीय शतक के प्रथम उद्देशक में किया गया है उसी प्रकार से इस शिवराजा के भी विचारों का संकल्प का वर्णन यहां करना चाहिये तथा उसने ऐसा विचार किया कि मेरे पूर्वोपार्जित पुण्य कर्मो का ही यह प्रभाव है जो मैं पुत्रों से, पशुसंपत्ति से और राज्य से, बढ रहा हूँ ' एवं रहेणं, बलेणं, वाहणे ण, कोसेण, कोट्टागारेण पुरेण, अतेउरेण वदामि' एवं राष्ट्र से, बल से - सैन्य से- हस्ति, अश्व आदिरूप वाहन से, खजाने रूपकोश से, भंडार - रूप कोष्ठागार से, पुर से और अन्तपुर से बढ रहा हूँ 'विपुलवणकणगरयणजाव संतसारसावएजेण अई अईत्र अभिवामि' प्रधान धन से कनक से, रत्नों से, यावत् - सत्सारभूत पद्मरागादिरुप मणियों से खूब अच्छी प्रकार से बढ रहा हूँ 'तं किंण अहं पुरा पोराणाण સ’કલ્પનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યુ છે, એવી જ રીતે અહી શિવ રાજાના સ‘કલ્પનું પણ વર્ણન કરવું જોઇએ તે વર્ણન આ પ્રમાણે સમજવુ –તેણે એવા વિચાર કર્યાં કે પૂર્વપાર્જિત મારાં પુણ્યકર્મોના પ્રભાવથી મારા પુત્રાની, पशुसंपत्तिनी भने गल्यंनी वृद्धि था रही है. " एवं रट्टेण ं, वलेण ं, वाहणेण, कोसेण ं, कोट्ठागारेण', पुरेणं, अतेउरेण वामि " संने शल्यनी, सैन्यनी, હસ્તિ, અશ્વ આદિ રૂપ વાહનાની, ખજાના રૂપ કેશની ભ ડારરૂપ કાષ્ઠોરની, 'विपुलधणकणगरयण जाव પુરની અને અન્ત પુરની વૃદ્ધિ થઈ રહી છે. मंतसारसावजेण अव अभिवामि " वणी विपुल धन, उन, रत्न, पद्मराज आदि सारभूत धनथी हु अतिशय समृद्ध छु' “ तं किं अह पुरा परिणाण जाय एंगतसक्खियं उदेहमाणे विहरामि " तो शु पूर्वोपाति
3
9
66
T
i
० ४०
*
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
___भगवतीले उवेहमाणे विहरामि ?' तत् किं खलु अहं पुरापुराणानां पूर्वोपार्जितानां यावत् सुचीर्णानां सुविहितानां शुभानां कर्मणाम् एकान्तशः क्षयम् आत्यन्तिकं नाशम् उपेक्षमाणः शुभकर्मक्षयस्य उपेक्षां कुर्वाणः उदासीनः सन् विहरामि-तिष्ठामि किम् ? यन्मम एतावत् वर्तमान सुखादिकं विद्यते तावन्मात्रमेव पर्याप्तमितिधिया पारलौकिकसुखसाधनादौ औदासीन्यमवलम्व्य निष्क्रियत्वेन कालक्षेपणं नोचित मिति भावः । 'तं जाव ताव अहं हिरण्णेणं बट्टामि, तंचेव जाव अभिवट्टामि, जाव मे सामंतरायाणोऽवि वसे बटुंति, तावता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए जाव जलंते' तत्-तस्मात् कारणात् यावत् तावद् अहं हिरण्येन वः, तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावत् सुवर्णादिना वर्दै, यावद्-यदवधि ममवशे-अधीने, सामन्तराजानोऽपिस्वतन्त्रभूपतयोऽपि वर्तन्ते, तावत् मम श्रेयः प्रत्रजितुमित्यग्रेणान्वयः कल्ये-आगामि जाव एगंतसोक्खयं उवेहमाणे विहरामि' तो क्या मैं पूर्वोपार्जित सुविहित शुभ कर्मों के एकान्तरूप से क्षय की अपेक्षा करनेवाला बना रहूं ? अर्थात् जो मुझे इतना वर्तमान में सुखादिक प्राप्त है वही पर्याप्त है इस बुद्धि से पारलौकिक सुखसाधनादिक में उदासीन बनकर निष्क्रिय भाव से कालक्षेप करना मेरे लिये उचित नहीं है। 'तं जाव ताव अहं हिरण्णेण वड्डामि, तं चेव जाव अभिवढामि, जाव मे सामंतरायाणो वि वसे वहति, तावता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए जाव जलंते' इसकारण जय तक मैं हिरण्य से एवं सुवर्णादि से समृद्ध थना हुआ हूं और जब तक स्वतंत्र रहने वाले राजाजन मेरे अधीन बने हुए हैं तबतक मुझे यही श्रेयस्कर है कि मैं आगामी दिवस, जब रात्रि प्रभातकाल से युक्त हो जावे और सूर्यका प्रकाश फैल जावे, સુવિહિત શુભકર્મોને એકાન્ત રૂપે ક્ષય કરનાર બની રહેવું તે મારે માટે
ગ્ય છે ખરૂં! કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે મને જે સુખની પ્રાપ્તિ થયેલી છે, એજ પર્યાપ્ત છે હાલમાં મારા સુખમાં કશી કમી નથી. આવો વિચાર કરીને પારલૌકિક સુખ પ્રત્યે ઉદાસીન બનીને નિષ્ક્રિય ભાવે કાળક્ષેપ કરે a भारे भाट अथित नयी. “ त जाव ताव अह हिरणेण वयामि, तंचेव जाव अभिशामि, जाव मे सामंतरायाणा वि वसे वति, तावता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए जाव जलते" तेथी या सुधी हु२५य (यांी), सोना माहिथी સમૃદ્ધ છું, જયાં સુધી મારા સામંત રાજાઓ મારી સર્વોપરિસત્તાની સામે માથું ઉચકતા નથી અને મારી અધીનતા સ્વીકારે છે, ત્યાં સુધી મારે માટે એ વાત જ શ્રેયકર છે કે મારે આ સંસારને ત્યાગ કરવો જોઈએ. કાલે જ્યારે રાત્રિ પૂરી થઈને પ્રભાતકાળ થાય અને જ્યારે સૂર્ય પિતાને પ્રકાશ
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ६ ० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३१५ दिवसे प्रादुष्पभायां रजन्यां रजन्याः प्रभातकाले इत्यर्थः यावत् सूर्ये ज्वलति प्रकाश माने सति 'सुबहुं लोहीलोहकडाहकडच्छुयं, तंबियं, तावसभंडगं घडावेत्ता, सिवभदं कुमार रज्जे ठावेत्ता' सुबहु-अनेकम् , लोहीलोहकटाह-कडुच्छुकम् ताम्रकम् , वापसभाण्डकं श्रमणपात्रं घटयित्वा-विरचय्य, शिवभद्रं कुमार राज्ये स्थापयित्वा युवराजपदे अभिषिच्य 'तं सुबहुं लोहीलोहकटाहकडुच्छुयं तंपियं तावसभंडगं गहाय जे इमे गंगाकूले वाणपत्था तावसा भवंति'-तत् सुबहु अनेकं लौही-लोहकटाह-कडुच्छुक ताम्रक, तापसभाण्डकं गृहीत्वा ये इमे अग्रे वक्ष्यमाणा गङ्गाकूले गङ्गायास्तटे वानप्रस्थाः वने भवा वानप्रस्था प्रस्थानम् अवस्थितिः येषां ते वानप्रस्थाः, ब्रह्मचर्य-गृहस्थ-वानप्रस्थ-संन्यस्तरूपाणां चतुर्णामाश्रमाणां मध्ये तृतीयाश्रमवर्तिनः वानप्रस्थाः, तापसाः तपस्विनो भवन्ति-निवसन्ति 'तजहाहोतिया, पोत्तिया, कोत्तिया, जन्नई, सङ्घई, थालई, हुंवउटा दंतुक्खलिया, उम्मतब मैं " सुवहुं लोहीलोहकडाहकडच्छुय, तंषिय, तावसभंडगं घडा. वेत्ता, सिवभई कुमारं रज्जे ठवित्ता' अनेक लोही लोहकटाह, कडच्छुक, तांवे का श्रमणपात्र-इन सब को बनवाकर और शिवभद्र राजकुमार को राज्य में स्थापित कर-राज्यपद में अभिषिक्त कर' त सुयई लोहीलोहकटाहकडच्छुयं तंचियं तावसभंडगं गहाय जे इमे गंगाकूले वाणपत्था तावसा भवंति' तथा उस लोहकटाह, कडच्छुय एवं तांबे का कमण्डलु-तापसभाण्ड, लेकर जो ये गगाके तटपर वानप्रस्थ-ब्रह्म चर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ और संन्यस्तरूपचार आश्रमों में से तृतीय आश्रमवती तापस रह रहे हैं कि जिनके नाम इस प्रकार से
सावा मांड, त्यारे हु “ सुबहुं लोहीलोह कडाहकडुच्छुय, तंबियं, तावन भडग घडावेत्ता, सिवभई कुमार रज्जे ठवित्ता" सादानी मने बाढी, सास કડાહીએ, અને ચમચા તથા તાંબાના શ્રમણગ્ય પાત્ર તૈયાર કરાવીને શિવભદ્ર રાજકુમારને રાજગાદીએ બેસાડીને તેને રાજ્યાભિષેક કરીને, “ सुबहुं लोही लोहकटाहकडुच्छुयं तंबियं तावसभंडगं गहाय जे इमे गगाकुले वाणपत्था तावमा भवंति " सोढी, दानी ४ाही, यमाया भने तामानु કમંડળ (તાપસપાત્ર) લઈને, ગગા તટે આ જે વાનપ્રસ્થ (બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યસ્ત આશ્રમ રૂપ ચાર આશ્રમમાંથી ત્રી આશ્રમ) તાપસ રહે છે, અને જે તાપસનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે, (તેમની સાથે હું પણ તાપસ બનીને રહીશ, એ સંબંધ અહીં ગ્રહણ કર જોઈએ)
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
भगवती सूत्रे
ज्जगा, संमज्जगा, निमज्जगा, संपक्खालगा, उद्धकंड्या अहोकंड्यगा दाहिणकूलगा उत्तरकूलगा' होत्रिका:- अग्निहोत्रिणः, पोत्रिका:- वस्त्रधारिणः, कौत्रिका:भूमिशायिनः, यक्षकिनः- यज्ञयाजिनः, श्राद्धकिनः - श्राद्धकारकाः, स्थलकिन:भोजनपात्रधारकाः, 'हुवउट्टा कुण्डिकश्रमणाः कुण्डिकाधारिणः 'हुंबउडा' इति देशीयोऽयं शब्दः, दन्तोलूखलिकाः दन्ता एव उलूखलमिव उलूखलं येषां ते तथा दन्तैश्चयित्वा फलमोजिन इत्यर्थः, उन्मज्जकाः- जलोपरितरणमात्रेण स्नानकर्त्तारः, समज्जकाः - असकुज्जलोपरितरणेन ये स्नान्ति ते. निमज्जकाः- जले क्षणं निमज्य स्नानकारिणः संप्रक्षालकाः -ये मृत्तिकादि घर्षणपूर्वकमङ्गानि प्रक्षालयन्ति ते, ऊर्ध्वकण्डूयकाः- नाभेरुपरि खर्जूकारिणः, अधःकण्डूयकाः- नाभेरधः खर्जूकारकाः, दक्षिण कूलकाः पूर्वाभिमुखगामिन्या गङ्गायाः दक्षिणतटवास्तव्याः उत्तरकूलकाः हैं" होत्रिक - अग्निहोत्री, पोत्रिक वस्त्रधारी, कोत्रिक - भूमिपर सोनेवाले, यज्ञकी - यज्ञयाजी, श्राद्धकी श्राद्धकारक, स्थल की - भोजनपात्र'धारक, 'काधारी, 'हुंबउड' यह देशीशब्द है, दन्तोलूखलिक - उलूखल के समानदातोंवाले अर्थात् दान्तों से ही चबाकर फलों का भोजन करनेवाले, उन्मज्जक-जल के ऊपर तैरने मात्र से स्नान करनेवाले, समज्जक- बार बार जलके ऊपर तैरने मात्रसे स्नान करलेवाने निसज्जक - जल में क्षण भर डुबकी लगाकर स्नान करनेवाले, संप्रक्षालक - पहिले मृत्तिकादि से शरीर को रगड कर बाद में अङ्गो का प्रक्षालन करनेवाले, ऊर्ध्वकंड्यक- नाभि के ऊपर के अंगों की खुजानेवाले, अधःकंक- नाभि से नीचे के अह्नों को खुजानेवाले, दक्षिण-मूलक- पूर्वाभिमुखगामी गंगा के दक्षिण तटपर रहनेवाले,
1
८८
डेत्रि:-अग्निहोत्री, चेात्रि- वस्त्रधारी, मैत्रि - लूमियर शयन पुरनाश, यज्ञष्ठी-यज्ञ १२नारा, श्राद्धी - श्राद्ध १२नाश, स्थाडी -लोभनपात्रधारङ, हुमउट्ठे-ठुडिधारी ( उभउसधारी ) हुमउट्ठ " આ ગામઠી શબ્દ છે. દન્તાલુખલિક–દાંત વડે ચાવીને જ ફળાના આહાર કરનારા, ઉન્મજક પાણીના ઉપર તરીને જ સ્નાન કરનારા, સમજજક-વારવાર પાણી ઉપર તરીને જ સ્નાન કરનારા, નિમજ્જક-જલમાં ક્ષજીભર ડૂબકી મારીને સ્નાન કરનારા, ‘સ’પ્રક્ષાલક-પહેલાં શરીર પર માટી આદિ ચેાને, ત્યાર બાદ શરીરનુ પ્રક્ષાલન કરનારા, કહ્રયક—નાભિથી ઉપર રહેલાં અંગેાને જ ખંજવાળનારા, અધઃક ટૂયક-નાભિથી નીચે રહેલાં અગેને જ ખજવાળનારા, દક્ષિણફૂલક-પૂર્વ દિશામાં વહેતી એવી ગંગા નદીને દક્ષિણુ કિનારે રહેનારા, ઉત્તરપૂલક—ગ ગા નદીના ઉત્તર કિનારે રહેનારા, શ'ખમાયક—શખ વગાડનારા
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३१७ तस्या एव गङ्गाया उत्तरतटवासिनः 'संखधामगा मिगलुद्धया हत्थिताबसा जलाभिसेयकिनिणगया' शंखध्मायकाः शसवादकाः शङ्ख वादयित्वा ये सुञ्जते ते, कूलधायकाः नद्यारतटे शब्दं कृत्वा ये भुञ्जते ते, मृगलुव्यका:-मृगमांसभोजिना, हस्तितापसाः-हस्तिमांसभोजिना, जलाभिषेकक्लिन्नगात्राः जलाभिषेकेण आशीराः, 'अंबुवासिणो, वाउवासिणो, वकलवासिणो, चेलवासिणो' अम्बुवाससः अस्यू-येव वासांसि येषां ते तथा-नग्नीभूय जले स्थायिनः, वायुवाससः-वायत्र एव वासांसि येषां ते तथा अनावृतशरीरत्वात् , वल्कलवासस:-वल्कलान्येव वासांसि येषां ते तथा-वृक्षत्वचाधारिणः इत्यर्थः चेलवाससः-चेलानि वस्त्रखण्डान्येव वासांसि येषां ते तथा कन्याधारिण इत्यर्थः। अंबुभविखणो, वाउभक्खिणो, सेवालभविखणो' अम्बुमक्षिणः-जलमात्रपायिनः, वायुभक्षिण'-वायुमात्राहारकारका, शैवालभक्षिणः शैवालमात्राहारकारकाः, 'मूलाहारा, कंदाहारा, पत्ताहारा, तयाहारा, पुफ्फाहारा, उत्तरकूलक-उसी गंगा के उत्तर तट पर रहनेवाले, शंग्वमायकशङ्ख बजानेवाले, अर्थात् शंख बजाकर भोजन करनेवाले, कूलधायक-- नदी के तट पर शब्द करके भोजन करनेवाले, मृगलुब्धक-मृग के मांस का भोजन करनेवाले, हस्तितापस-हाथी के मांसका भोजन करनेवाले, जलाभिषेकक्लिन्न गात्र-जलस्नान से गीले हुए शवीरवाले, अवुवासम्-नग्न होकर के जल में बैठे रहनेवाले, वायुशस-बिलकुल नग्न रहनेवाले वल्कलवासयू-वृक्षों की छाल धारण करनेवाले, चेलवासस्थ-वस्त्रखंडों को-कन्था को धारण करनेवाले, 'अंधुभक्विणो. घाउभक्खियो, सेवालमक्खिणों ' जलमात्र पी कर के रहनेवाले, वायुमात्र आहारवाले, शैवालमात्र · आहारवाले, 'मूलाहाग, - कंदाहारा, અથવા શખ વગાડીને ભજન કરનારા, કૂલમાયક-નદીના તટપર શબ્દ કરીને ભજન કરનારા, મૃગલબ્ધક - મૃગના માયનું ભજન કરનારા, હસ્તિતાપસહાથીના માંસનું ભજન કરનારા, જલાભિષેક કિલન્નગાત્ર-જળસ્નાન વડે સદા ભીના શરીરવાળા અબુવાસ-નગ્નાવસ્થામાં પાણીમાં બેસી રહેનાર, વાયુવાસસવાયુરૂપી વસ્ત્ર ધારણ કરનારા–બિલકુલ નગ્ન રહેનારા, વકલવાસસ્ વૃક્ષોની छास धा२५ ४२नारा, येसवासस्-परमाने (४न्याने धारण ४२नारा, 'अंबुभक्खिणो' मात्र पाणी पीने २नारा, पयुमक्षी-मात्र, पायुना माहार ४२१२१, शवासमक्षी-शवाजी ४ मा १२ ४२नारा, 'मूलाहारा" या મૂળાહારી–માત્ર મૂળને જ, આહાર કરનારા, કન્દાહારી–સૂરણઆદિ કન્દને १ २ ४२१२१, पत्ताडारी-मात्र पानाने ४ २.२ ४२१२१, " तयाहारा"
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂઢ
भगवती सूत्रे
फलाहारा, वीयाहारा' मूलाहारा - मूलकभक्षिणः, कन्दाहाराः - सुरणादिकन्दभक्षिणः, एवं पत्राहाराः, त्वचाहाराः, पुष्पाहारा, फलाहाराः, वीजाहारा विज्ञेयाः । 'परिसडियकंदमूलपंडुपत्तपुप्फफलाहारा' परिमडितकन्दमूलपाण्डुपत्र पुष्पफलाहाराः - परिशटितानि - जीर्णजीर्णभूतानि कन्दमूलपाण्डुपत्रपुष्पफलानि आहारोयेषां ते तथाविधाः, 'उदंडगा, रुक्खमूलिया, मंडलिया, वणवासिणो, दिसापोक्खिणी' उद्दण्डकाः- उर्ध्वोकृतदण्डा ये सञ्चरन्ति ते तथा, वृक्षमूलिका:वृक्षमूले निवसन्ति ये ते तथा मण्डलिका :- मण्डलाकारेण वासिनः, वनवासिनः चनएव वास्तुं शीलं येषां ते तथा, दिशाप्रोक्षिणः, दिशः मोक्षितुं शीलं येषां ते तथा उदकेन दिशं मोक्ष्य ये पुष्पफलादि - संचिन्वन्ति ते दिशामोक्षिणः, 'आयावणार्हि, पचग्गितावेहि, इंगालसोल्लियं पित्र, कंदुसोल्लियंपित्र, कटुसोल्लियंपिव, अप्पाणं पताहारा, तयाहारा, पुप्फाहोरा, फलाहारा, बीयाहारा ' मूल का आहार करनेवाले, सुरण आदि कन्द का आहार करनेवाले, पत्र का आहार करनेवाले, छाल का आहार करनेवाले, पुष्पों का आहार करनेवाले, फलों का आहार करने वाले, बीजों का आहार करनेवाले, 'परिसडियकंदमूलपंडुपत्तपुप्फफलाहारा, जीर्णभूत कन्दमूल, पाण्डुपत्र, पुष्प फलों का आहार करनेवाले, ' उद्दंडगा, रूक्खमूलिया, मंडलिया, वर्णवासिणो, दिमापोक्खिणो ' दण्डे को ऊपर करके चलनेवाले, वृक्षों के मूल में निवास करनेवाले, मण्डलाकार से निवास करनेवाले, वन में ही रहने के स्वभाववाले, उदक से दिशा को सींच कर पुष्पफलादि कों को लेनेवाले, दिशाप्रोक्षी। सब के सब 'आघावणाहिं, पंचग्गितावेहिं हंगालसोल्लियं पिव, कंसोलियं पिव, कटुसोल्लियं पिव, अप्पार्ण
C'
માત્ર છાલના જ આહાર કરનાશ, પુષ્પાહારી-માત્ર લેને જ માહાર કરનારા, ફલાહારી-માત્ર કાનાજ આહાર કરનારા, ખીજાહારી–માત્ર બીજોને ७४ આહાર કરનારા, परिसडियकंदमूळ पंडुपत्त पुप्फफलाहारा” भूत उन्ह-भूज-पीजां पान-पुण्य इमानो भाडार १२ रा >> उड्डगा 3 'थेो राजीने यावनाश, " रुक्खमूलिया " वृक्षाना भूणभा निवास पुरनादा, मंडलिया " भउसारे निवास ४२नार " वणवारिणो " वनमा ४ रहेनारा, " दिखा पोक्खिणो " हिशा ओक्षी - पाणी वडे हिशाने सिथीने युष्य इसाहिना આહાર કરનારા, ઈત્યાદિ પ્રકારના તાપ ગંગાના તટ પર રહેતા હતા. तेथे। मघां “ आयावगाहिं, पंचग्गितावेहिं, इंगालसोल्लिय' पिव, कंदूसोल्लियोपन, लिपिक, अपाण करेमाणा विहरइ " सूर्यना तडकामां खतायना सन
"L
८८
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयबन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३१९ करेमाणा विहरंति' आतपनाभिः-सूर्यातपे क्रियमाणाभिः, पञ्चाग्नितापैः-पञ्चाग्नीनां ये तापास्तैः 'अंगालसोल्लियंपिव इति, अङ्गारेषु पक्वमिव 'कंदुसोल्लियं पित्र' इति, कन्दुः-चणकादिभर्जनपात्रम् , तत्र पक्वमित्र, कट्टसोल्लियं पिव' इति काष्ठे-काष्ठाग्नौ पक्वमिव आत्मानं-शरीरं कुर्वन्तौ विहरन्ति-तिष्ठन्तीति । 'तत्थ णं जे ते दिसापोक्खियतावसा तेर्सि अंतिए डे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ता पन्नइत्तए' तत्र तेषु पूर्वोक्तेषु खलु ये ते दिशाप्रोक्षिण स्तापसाः सन्ति तेषा मन्तिके-समीपे मुण्डो भूत्वा दिशा मोक्षकतापसतया प्रबजितुं प्रवज्यां ग्रहीतुं मम श्रेयः इति पूर्वेणान्वयः, 'पन्चइएविय णं समाणे अयमेयाख्वं अभिग्गहं अमिगिहिस्सामि'-प्रबजितोऽपि च खलु सन् प्रव्रज्या ग्रहणानन्तम् इममेतद्रूपम् वक्ष्यमाण स्वरूपम् अभिग्नहम् अभिग्रहीष्यामि-स्वीकरिष्यामि,-तदेवाह-'कप्पइ मे करेमाणा विहरंति' सूर्य के आतप में की गई आतापनाओं से पंचाग्नितापों से-चारों दिशाओं में अपनी चारों ओर जलाई हुई अग्नियों के और ऊपर में तपते हुए सूर्य के तापों से अंगारों से पकाये हए कन्द-चना भूजने के पात्र में भूज गये की प्रकार, तथा लकड़ी की अग्नि में पकाये गये की तरह अपने शरीर को कर रहे हैं। सो इनमें जो दिसापोक्खियतावसा तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ता पम्वइत्तए' दिशामोक्षी तापस हैं उनके पास जाऊं और मुंडित होकर मैं दिशाप्रोक्षक तापसरूप से प्रव्रज्या को धारण करलं इसी में मेरी भलाई है ! 'पव्वइए वि य णं समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिहिस्सामि' और जय मैं दीक्षा ले लूंगा-तय दीक्षा लेते ही मैं इस प्रकार के इस अभिग्रह को धारण कर लूंगा, "कप्पह मे કરતા હતા, પંચાગ્નિતા વડે–એટલે કે પિતાની ચારે દિશાઓમાં આગ સળગાવીને તથા ઉપર તપી રહેલા સૂર્યના તાપથી આતાપના લેતા હતા, આ રીતે આતાપનાનું સેવન કરીને તેઓ ચણા શેકવાના પાત્રમાં શેકાતા ચણાની જેમ, તથા કાષ્ઠના અગ્નિમાં પકાવવામાં આવતી વસ્તુની જેમ પિતાના शरीरने मातायनान्य पी.31 पयाड २६ ता. “ दिसापाक्खियतावसा तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापाक्खियतावसत्ता पव्वइत्तए" मा प्रारना તાપમાથી જે દિશાક્ષી તાપસ છે, તેમની પાસે જઈને મુંડિત થઈને હું દિશાપોક્ષક તાસરૂપ પ્રવજ્યાને અંગીકાર કરી લઉં, એમાં જ મારુ श्रेय छे. “ पनइए वि य ण' प्रमाणे अयमेयाहव' अभिग्गह अभिगिहिस्सामि" રિક્ષા અગીકાર કર્યા બાદ તરત જ હું આ પ્રકારનો અભિગ્રહ ધારણ કરી
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
जावज्जीवं उट्टे अनिश्वितेणं दिसाचकवाले नवोकम्मेण उडू बाहाओ पनि गिझिय जानवर एवं संपेहेड' कल्पते युज्यते मम यावज्जीव- जीवनपर्यन्त पाठपण्ठेन अनिक्षिप्तेन निरन्तरेण दिशाचक्रवालेनएकस्मिन पारणे पूर्वस्यां दिशि यानि फलादीनि तान्वाहत्य मुक्के द्वितीयेतु पारणे दक्षिणस्यां दिशि इत्येवं दिक् चक्रवालेन यत्र तपः कर्मणि पारणकरण तत्तपःकर्म विश्चक्रबालमुच्यते तादृशेन तपःकर्मणा ऊ बाहू प्रगृह्य प्रगृद्य संस्थायेत्यर्थः यावत् नि स्थातुं कल्पते इतिकृत्या एवं सप्रेक्षते - विचारयति, 'संपेहेता कल्ल जाव जलते सुबहु लोहीलोह जान घडावेत्ता को वियपुर से सद्दावेड, सहावेत्ता एव वयासी' संप्रेक्ष्य- सम्यग्विचार्य कल्ये - आगामि दिवसे यावत् प्रादृष्यजावजीचाए छहं छह अणित्रिण दिमाचवावारेण तवोकसेण ल महाओ परिक्षिय २ जाव वित्तिएतिक एवं संपेहेट' कि जिससे मैं यावजीव छड छड की तपस्या निम्लर करता रहं । हम तपस्या का दूसरा नाम दिशाचक्रवाल भी है, इस तपस्या में साधक एक धारणा में पूर्वदिशा में जितने फलादिरु मिलते हैं उन्हें लोकर वह वादा है, दूसरी पारणा में दक्षिणदिशा में उसे जितने फलादिक मिलते हैं उन्हें लाकर वह खाता है, इस प्रकार से दिक्चक्रवाल से जिस तपस्या में पारणा किया जाता है उस तपस्या का नाम दिक्च
बाल है। इस तपस्या में दोनों हाथों को ऊंचा कर के खड़ा रहना होता है । इस प्रकार से उसने विचार किया । 'संपेहेत्ता' विचार करके 'कल' जाव जलते सुबहुं लोहीलोह जाव घडावेत्ता कोयियपुरिसे सावे, महावेत्ता एवं वयासी' जब दूसरे दिन प्रातःकाल
३२०
"
66
ares मे जावज्जीवाए छट्ठ छट्टेण अणिक्खित्तेण दिसाचक्कत्राणं तवोकम्मे ' उड्ढ बहाओ पगिज्झिय २ जाव वित्तिए, त्ति कट्टु एवं सपेहेइ " भारे निरंतर આજીવન છઠ્ઠને પારણે છઠ્ઠની તપસ્યા કરવી અને પારણાને દિવસે પૂર્વાદિ કોઈ પણ એક દિશામાંથી જેટલા ફળાદિક મળે તેનાથી પારણું કરવું,
""
આ વ્રતને દિશાઢવાલ કહે છે એક પારણા વખતે પૂર્વ દિશામાંથી, ખીજા પારણા વખતે- દક્ષિણ દિશામાંથી આ રીતે અમુક એક દિશામાંથી જ ફળા લાવીને તે- ફળેથી આ તપસ્યા કરનાર પારણું કરે છે. આ તપસ્યા કનારે બન્ને હાથ ઊંચા રાખીને ઊભા રહેવું પડે છે. આ પ્રમાણે તે શિવ રાજાએ સ’કલ્પ કર્યાં. 'सपेहेत्ता कर जाये जलते सुबह लोडीलोह जव घडावेत्ता को§बियरिसे सहावे सहावेत्ता' एवं 'वयासी " या प्रेमा वियर प्रशने, जीभ
८८
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३२१. भातायां रजव्यां प्रातःकाले इत्यर्थः सूर्ये ज्वलति सति सुबहु अनेकर लौहीलोह यावत् कडाइ कडुन्छुकं ताम्रक तापसभाण्डकं घटयित्वा निर्माय कौटुम्विकप्नुस पान् शब्दयति-आहत्रयत्ति, शब्दायित्वा एन वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत-'विप्पामेव मो.देवाणुप्पिया! हथिणापुर नगरं सभितरवाहिरियं आमियजाव तमाणत्तिय पच्चप्पिणंति' भो देवानुपियाः! क्षिपमेव-शीघ्रातिशीघ्रमेव हस्तिनापुरं नाम नगरं साभ्यन्तवाह्यम्-आभ्यन्तरवाह्य सहितम् आभ्यन्तरं बाह्य चेत्यर्थः आसिक्त यावत् सुसज्जितं कृत्वा मम एतामाज्ञप्तिकाम्--आज्ञा प्रत्यर्पयत, ततस्ते कौटुश्विकपुरुषा हस्तिनापुर नगरम् सर्वनः सुमज्जितं कृत्वा शिवस्य ताम् आज्ञप्तिकां मत्यर्पयन्ति । 'तए णं से सिवे रामा दोचंपि कोड बियपुरिसे सदावेइ, सदाविता एवं वयासी'हुआ और सूर्यका प्रसाश फैल गया-तब उसने अनेक लोही, लोह कटाह, कच्छश, तथा लांबे के तापस माण्डक को बनवाया और धनवा कर फिर उसने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया. 'सावित्ता एवं वयासी' बुलाकर उनसे उसने ऐसा कहा-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया हथियापुर नगरं साभितरबाहिरियं आलियजाद तमाणत्तियं पच्चप्पिणति' भो देवानुप्रियो ! तुम लोग आज हस्तिनापुर नगर को भीतर बाहिर से खर साफ सुथरा कराओ. उसमें पानी का छिडकाव कराओ, यावत उसे सुसज्जि कराओ, बाद में जब कहे हुए अनुसार सब काम हो जावे-तप मुझे इसकी खर दो, इस प्रकार उसकी आज्ञा के अनुसार उन लोगों ने सब काम ठीक ठाक करके इसकी खबर शिवराजा के पास भेज दी, 'लएण से सिवे राया दोच्चापि દિવસને પ્રાતકાળ થતા જ્યારે સૂર્ય પિતાને પ્રકાશ ચોમેર ફેલાવવા લાગ્યો ત્યારે તેણે અનેક લેઢી, લેઢાની કડાહીએ, ચમચાઓ તથા તાંબાનું કમંડળ આદિ તાપસને ચોગ્ય પાત્ર તૈયાર કરાવ્યાં ત્યાર બાદ તેણે પિતાના કૌટુંબિક पुरुषाने (मनुयशने तापीने मी प्रमाणे माज्ञा ४री- “खिप्यामेव भो देवाणुप्पिया ! हथिणापुर नयर सभितरवाहिरिय' आमिय जाव तमाणत्तिय पच्चपिणंति " वानुप्रियो ! तमे मनी श मेटली (१२थी हस्तिनापुर નગરની અંદરના ભાગોને તથા બહારના ભાગને સાફ કરો, અને તેના પર પાણું છ ટાવો અને તેને શણગારીને સુસજિત કરાવે. મારી આજ્ઞા પ્રમાણે કરીને મને તેની ખબર પહોંચાડે શિવરાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે નગરને સાફ કરાવીને તેમણે તેને રસ્તાઓ પર પાણી છંટાવ્યું અને ધજાપતાકા આદિ વડે નગરને શણગારીને તેમણે શિવ રાજાને ખબર આપ્યા કે “આપની જ્ઞાનુસાર શહેરને શણુંગારવામાં આવ્યું છે.” * भ० ४१
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र तताखलु स शिवो राजा द्वितीयमपि वारं कौटुम्बि कपुरुषान् शब्दयति-आह्वयति, सन्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! सिवभहस्स कुमारस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उबवेड' भो देवानुप्रियाः ! क्षिप्रमेव शीघ्रातिशीघ्रमेव शिवभद्रस्य कुमारस्य महार्थ-महाप्रयोजनम् , महाध्यैबहुमूल्यम्-अतीव महत्त्वपूर्णम् , महार्ह-महतां योग्यम् , विपुलं-प्रचुरं राजाभिषेकम् राजत्ययोग्यां सामग्रीम् उपस्थापयत-समानयत, 'तएणं ते कोडुवियपुरिसा तहेव जाव उवट्ठवेति' ततःखलु ते कौटुश्विकपुरुषा-आज्ञाकारिणः तथैव शिवस्याज्ञानुसारमेव यावत् शिवभद्रस्य कुमारस्य महार्य महायं महाहं विपुलं राजाभिषेकम्राजाभिषेकोत्सवससामग्रीम् उपस्थापयन्ति-समायोजयन्ति 'तएणं से सिवे राया कोडंवियपुरिसे सहावेइ ' शिव राजाने पुनः उन कौटुम्यिकपुरुषों को बुलाया 'सहावित्ता एवं वयासी' और बुलाकर फिर से उसने उनसे ऐसा कहा-'खिप्पामेव भी देवाणुप्पियो! सिवभहस्स कुमारस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उवट्ठवेह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग अब पछुतजल्दी शिवभद्रकुमार के निमित्त महाप्रयोजन साधक बहुमूल्य महत्व पूर्ण तथा महापुरुषों के योग्य ऐसी प्रचुर राजस्व योग्य सामग्री को उपस्थित करो। 'तएणं ते कौटुंबियपुरिसा तहेव जाव उवट्ठवेति' इसके बाद ही उन कौटुम्यिकपुरुषोंने आज्ञाकारी-जनोंने-शिवराजा की आज्ञा के अनुसार ही यावत्-शिवभद्रकुमार के निमित्त महाप्रयोजनवाली, बहुमूल्य, महत्वपूर्ण तथा महापुरुषों के योग्य ऐसी प्रचुर राजस्व योग्य सामग्री को उपस्थित कर दिया 'तएणं से सिवे राया अणेगगणनायग-दंडनायग जाव ____“तएण ते सिवराया दोचपि कोड बियपुरिसे सदावेइ” त्यामा ते शिव से ते टुमि पुयाने वीथी मासाव्या एवं वयानी" अन भने म प्रमाणे ४/- " खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया । सिवभइरम कुमारस्स महत्थं महग्ध महरिह विउळ रायाभिसेय उवटवेह" देवानुप्रिया! તમે બની શકે એટલી ત્વરાથી શિવભદ્ર કુમારને નિમિત્તે મહા પ્રોજન સાધક બહુ મૂલ્ય, મહત્વપૂર્ણ તથા મહા પુરુષોને યોગ્ય એવી વિપુલ રાજમાनिषेः सामग्रीमा पश्यित ४२। “तएण ते कोढुंदियपुरिसा तहेव नाव उबट्वें ति" त्या२ मा टुमि पुरुषास-माज्ञा -शिव RIME આજ્ઞા અનુસાર શિવભદ્રકુમારને નિમિત્તે મહા પ્રોજનવાળી, બહુમૂય, મહત્વપૂર્ણ તથા મહાપુરુષોને યોગ્ય એવી રાજ્યાભિષેકને ચગ્ય સામગ્રીઓ उपस्थित री सीधी. “तपण से सिवे राया अणेगगणनायग-दंडनायग जाप
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ ७० ९ सू० १ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३२३ अणे गगणनायगदंडणायग जाव मंधिवालसद्धिं संपरिचुडे सिवभई कुमारं सीहासणवरंसि पुरत्थाभिमुहं निसीयावेत' ततःखलु स शिवोराजा अनेकगणनायकदण्डनायक-यावत् राजेश्वरतलवरमाडम्बिक-कौटुम्बिकमन्त्रिमहामन्त्रिगणकदौवारिकामात्यचेटपीठमर्दकनगरनिगमष्टिसेनापतिसार्थवाहतसन्धिपालैः सार्द्धम् संपरितः संवेष्टितः शिवभद्रं कुमार सिंहासनवरे श्रेष्ठसिंहासने पौरस्त्याभिमुख-पूर्वाभिमुखम् निषीदयति-उपवेशयति, 'निसीयावेत्ता असएणं सोवभियाणं कलसाणं जाव अट्ठसएणं भोमेज्जाणं कलसाणं सवडोए जाव रवेणं महया महया रायाभिसेएणं अभिसिंचई' निपीय-उपवेश्य अष्टशतेन सौवर्णिकानांसुवर्णमयानां कलशानाम् , यावत् अष्टशतेन रजतमयानां कलशानाम् , अष्टशतेन भौमेयानां मृत्तिकानां कलशानाम् , सर्वद्धर्था यावत् सर्वधुत्या सर्वयशसा महतासंधिवालसद्धिं संपरिबुडे सिवभई कुमारं सीहासणवरंसि पुरत्याभिमुहं निसीयाति' इस के बाद उस शिवराजाने अनेक गणनायक, दण्डनायक, थावत्-राजेश्वर, तलवर, माडम्बिक, कौटुम्बिक, मंत्री, महामंत्री, गणक, दौवारिक, अमात्य चेट, पीठमर्दक, नगर निगम के सेठ, सेनापति, सार्थवाह दूत और संधिपाल इन सब से युक्त होकर शिवभद्रकुमार को उत्तम सिंहासन पर पूर्वाभिमुख कर के वैठाया. 'निसीयावेत्ता अट्ठसएणं सोनियाण कलसाणं जाव अडस. एणं भोमेज्जाणं कलसाणं सव्वड्डीए जाव रवेणं महया महया रायाभिसेएणं अभिसिंचइ' बैठाने के बाद फिर उसने १०८ सुवर्ण के कलशों थावत् १०८ चांदी के कलशों से और १०८ मिट्टी के कलशों से अपनी समस्त ऋद्धि के अनुरूप एवं अपने यश के अनुरूप, वाजों की तुमुल संधिवालसद्धि संपरिबुडे सिवभई कुमार सीहासणवरंसि पुरत्याभिमुह निसीयावे ति" त्या२ मा शिव२२ मने गनाय४, 3नाय४, शरेश्वर, तस१२, भामि, होटु, मत्री, महामनी, ग, वा४ि, समात्य, येट, પીઠમાઈક, નગર નિગમના શ્રેષ્ઠીઓ, સેનાપતિ, સાર્થવાહ હૂત અને સધિપાલથી યુક્ત થઈને શિવભદ્ર કુમારને ઉત્તમ સિહાસન પર, પૂર્વ દિશામાં મુખ રાખીને मेसायी. "निसीयावेत्ता अट्टसएण स्रोवन्नियाण कलसाण जाव अदृसएण भोमेजण' कलसाण सव्वड्ढाए जाव रवेण मह्या महया रायाभिसेएण' अभिसिंचा'' તેને સિંહાસન પર બેસાડીને તેણે ૧૦૮ સુવર્ણ કળશે વડે, ૧૦૮ રજત કળશે વડે, અને ૧૦૮ માટીના કળશ વડે, પિતાની સમસ્ત ઋદ્ધિને અનુરૂપ અને પિતાને યશને અનુરૂપ, વાંજિત્રને તુમુલનાદ સહિત, અતિ મહત્વપૂર્ણ
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे रवेण वादिनादिशब्दोच्चारणेन सस्ता महता-अतिमहत्वपूर्णेन राज्याभिषेकेण अभिपिश्चन्ति, राजत्वयोग्य संस्कारेण संस्कृत्य संस्थापयितुं स्नपयन्ति 'अभिसिंचेत्ता पम्हलाकुमालाए सुरभीए गंधकासाईए मायाई लहेई' अभिपिच्य राजाभिषेक कृत्वा पक्ष्मलकुमारया सुरभिणा रोमयुक्तकोमलया गन्धकापायिक्या शाटिकया कोमलसुवासितरत्रेण गात्राणि शरीरावयवान् मुखादिकान् रुक्षयति प्रोन्छयति, 'लहेत्ता सरसेणं एवं जहेब जमालिस अलंकारो तहेव जाव कप्परक्वगं पित्र अलंकियविभूसियं करेइ, करेला करयलजायकटु सिवभई कुमारम् जएणं विजएणं बद्भावेइ ' क्षयित्वा मोच्छय सरसेन गोशीण चन्दनेन एवं पूर्वोक्तरीत्या यथैव जमाले अलङ्कारः प्रतिपादिन रतथैव शिवभत्स्यापि प्रतिपत्तव्यः, यावत् कल्पवृक्षमिव अलंकृतविभूपितं करोति, कृत्वा करतल यावत् शिरसावत मस्तके ध्वनि के बीच अति महत्त्व पूर्ण राज्याभिषेक से राजस्व योग्य संस्कार से-सुसंस्कृत करके शिवभद्रकुमार का राज्याभिषेक किया-राज पद पर उसे रथापित करने के लिये स्नान कराया. ' अभिलिचित्ता पम्हलसुकुमालाए सुरभीए गंधकालाईए गायाई लूहेइ' शिवभद्रकुमार का जब ठाठ बाट के साथ राज्याभिषेक हो चुका-तब इसके बाद उसने उसके शरीर को पक्ष्मल सुकुमार सुरभि शाटिका से-कोमल सुवासित वल्ल ले-पोछा. 'लूहेत्ता लरलेण एवं जहेव जमालिस्स अलंकारो तहेव जाब कप्परकखगं पिव अलंकियविभूसियं करेइ' पोंछकर फिर उसने शरीर पर गोशी चन्दन का लेप किया इस प्रकार जैसा जमालि का अलंकार करना कहा है, उसी प्रकार से यहां पर शिवअद्रकुमार के अलंकार होने के विषय में भी जानना चाहिये. राजाने यावत् कल्पवृक्ष के जैसा उसे अलंकृत विभूषित कर के बना दिया अर्थात् जब वह विविध प्रकारों के अलंकारों से विभूषित हो चुका. तब वह कल्पवृक्ष રાજ્યાભિષેક કરાવ્ય-રાજ્ય પદ પર તેને સ્થાપિત કરવાને માટે તેને સ્નાન ४२।०यु. अभिसिंचित्ता पम्हल सुकुमालाए सुरभीए गंधकासाईए गायाई लूहेई" આ રીતે અભિષેક કરાવ્યા પછી તેમણે તેના શરીરને રૂંવાટીના જેવાં કેમળ मन सुयुत पस 43 सू७यु. “लूहेत्ता सरसेण एवं जहेव जमालिस अलकारो तहेव जाब कप्परुस्खपिव अलकियविभूसिय करेइ" शरी२२ सूछीन તેમણે તેના શરીર પર ગશીર્ષ ચન્દનને લેપ કર્યો ત્યાર બાદ તેને વિવિધ અલંકારેથી વિભૂષિત કરવામાં આવ્યા જમાલિના અલંકારના વર્ણન જેવું જ શિવભદ્રના અલ કારેનું પણ વર્ણન સમજવું. શિવ રાજાએ તેને એ તે અલંકારોથી વિભૂષિત કર્યો કે તે ક૯પવૃક્ષના સમાન શોભવા લાગ્યા
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ ४० ९ खू० १ शिवरामर्षिचरितनिरूपणम् ३२५ अञ्जलिं कृत्वा शिवभद्र कुमार युवराज जयेन विजयेन बर्द्ध यति, 'वद्धावेत्ता ताहि इटाहिं, कंताहि पियाहिं जहा उववाइए कोगियस्स जाव परमाउं पालयाहि' वर्द्ध यित्वा ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः, यथा औषपातिके कूणिकस्य प्रतिपादित तथैव शिवभद्रस्यापि प्रतिपत्तव्यस् , यावत् मनोज्ञाभिः मनोमामिः वाभिः अन, वरतम् अभिनन्दंश्च अभिष्टुवंश्च एवनारादीत जयजयनन्द ! जयजय मद्र! जयजयनन्द । भदंते, अजितं जय, जितं पालय, जितमध्ये वस, अजितं च जय शत्रुपक्ष, जितं च पालय मित्रपक्षम् , जितविघ्नोऽपि च वस तत् देव ! स्वजनमध्ये इन्द्रइन देवानाम्, चन्द्रइव ताराणाम् , धरणच नागानाम् . भरतइव मनुष्याणाम् , जैसा जचने लग गया. इसके बाद उसने दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार किया और उस शिवभद्र गाजा को जय विजय शब्दों से वधाइ दी. 'बद्धावसा ताहि हहाह, कंताहिं, पियाहिं जहां उबदाइए कोणिरस्स जीव परमाउँपालबाहि' वधाई देकर फिर उसने उन इष्ट, कान्त, प्रिय, यावत् मनोज्ञ एवं मनोम वचनों द्वारा जैला कि औपपातिक खत्र में कूणिक राजा के लिये दिया है वैसा ही शुभाशीर्वाद शिवभद्र को दिया-ऐसे ही वचनों द्वारा उसने उसका अभिनन्दन एवं स्तवन करते हुए कहा-'जय जय नन्द ! जय जय भद्र! जय जय नन्द महते, अजितं जय, जितं पालय, जिय मध्ये बस' अजितं च जय-शत्रुपक्षको जीतो, मित्रपक्ष का पालन करो स्वजनों के बीच तुम देवों की वीच इन्द्र के समान रहो, तारागणों के बीच चन्द्रमा के समान रहो, नागदेवों ત્યાર બાદ તેણે બન્ને હાથ જોડીને તેને નમસ્કાર કર્યા અને “તા જય है! ता विनय ," मेवा नाथ ने धान्ये.. "बद्धावेचा ताहि इटाहि कताहिं, पियाहिं जहा उववाइए कोणियस्स जाव परमाउ पालया हि " ત્યાર બાદ તેણે તેને આ પ્રકારના ઈષ્ટ, કાન્ત, પ્રિય, મનોજ્ઞ, અને મને વચને દ્વારા શુભાશીર્વાદ દીધાં ઔપપાતિકસૂત્રમાં કૃણિક રાજાને જેવા આશીર્વાદ દેવામાં આવ્યા નું લખ્યું છે, એવાં જ આશીર્વાદ અહી શિવભદ્ર કુમારને આપવામાં આવ્યાં, એમ સમજવું જેમ કે–
"जय जय नन्द ! जय जय भद्र। जय जय नन्द । भद्रं ते, अजित जय. जित पालय, जियमध्ये वस" "नन् ! तु शत्रुपक्ष ५२ विनय पास કરજે મિત્ર પક્ષનું પાલન કરજે, દેવની મળે જેમ ઈદ્ર શોભે તેમ તે સ્વજને વચ્ચે શોભજે, તારાગણની વચ્ચે રહેલા ચન્દ્રની જેમ તું રહે નાગોની વચ્ચે રહેતા ધરણની જેમ તું રહેજે, મનુષ્યની વચ્ચે તું ભારતની
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे वहूनि वर्षशतानि, बहूनि वर्षसहस्राणि अनुभव भोगान् , हष्टतुष्टः परमायुष्य पालय 'इनणसंपरिवुडे हस्थिणापुरस्स नगरस्स अन्नेसिं च वहणं गामागरनगर जाव विहराहित्ति कटु जयजयसदं पउंजइ' इष्टजनसंपरिटतो हस्तिनापुरस्य नगरस्य अन्येषां च बहूनां ग्रामाकरनगर यावत् सन्निवेशकर्वटादिपु विहर इति कृत्वा जयजय शब्द प्रयुङ्क्ते । 'तए णं से सिवम कुमारे राया जाए महया हिमवंतमलयमंदरमहिंदसारे, वण्णओ जाव विहरइ' ततःखलु स शिवभद्रः कुमारो राजा जातः महाहिमवान् इव महान् तथा मलयः मलयाचलनामकः पर्वतविशेषः, मन्दर:-मेरुः, महेन्द्रः शक्रादिः देवरानः तद्वत् सारः प्रधानो यः स तथा भूत्वा वर्णकः अस्य वर्णनम् अन्यराजवर्णवदव से यम् , यावत् विहरति-तिष्ठति ।मु० १॥ के बीच धरण के समान रहो और मनुष्यो के बीच भरत के समान रहो. अनेक वर्षातक, सेकडों वर्पा तक, हजारों वर्षों तक तुम भोगों को भोगो । तथा संतुष्ठचित रहकर दीर्घ आयु प्राप्त करो । ' एवं इट्ठजण संपरिवडे हस्थिणापुरस्त नगरस्स अन्नेसिं च वणं गामागरनगर जाव बिहराहित्ति क? जय जय सद्द पउंजइ' इष्टजनों से परिवृत होकर तुम हस्तिनापुर के और दूसरे देशों के ग्राम, नगर सग्निवेश, कर्वट आदि कों में सुखपूर्वक विहार करो। इस प्रकार कह कर उसने पुनः जय जय शब्द का प्रयोग किया। इस प्रकार के शुभाशीर्वादों से युक्त हुआ वह 'से सिवभद्दे कुमारे राया जाए, मया हिमवंतमलयमंदमहिंदसारे वगो जाव विहरइ' वह शिवभद्रकुमार राजा हो गया महान् हिमवान् पर्वत के समान महान् वह वन गया. मलयाचल पर्वत, मन्दरसमेह एवं महेन्द्रदेवराज के जैमा वह राजाजनों में प्रधान हो गया. इसका वर्णन अन्यराजाओं के वर्णन के जैसा जानना चाहिये ।।सू०१॥ જેમ રહેજે. અનેક વર્ષો સુધી, સેંકડે વર્ષો સુધી, હજારો વર્ષો સુધી તું ભેગેને ભોગવ્યા કર અને સ તુષ્ટ રહીને દીર્ધાયુ પ્રાપ્ત કર.”
" एवं इट्ठजणसंपग्वुिडे हत्थिणापुरस्स नगरस्त अन्नेसि च बहूण गामागरनगर जाव विहराहि त्ति कटु जयजयसई पउंजइ" नाथा पी2018 (युत થઈને) તે હસ્તિનાપુરના અને બીજા દેશોનાં ગ્રામ, નગર, સન્નિવેશ, કર્બટ આદિમાં સુખપૂર્વક વિચરતે રહે.” આ પ્રમાણે કહીને તેણે ફરીથી તેને જય यात्रा मारीत पिताना शुनाशीवाद सहित “से सिवभदकमारे राया जाए"
शिव कुमार २ थये. “ महया हिमवंतमलयमदरमहिदसारे वण्णओ जात्र विर" त महान भासयन र महान / गया, मस्यायन પર્વત. મંદર (સુમેરુ) અને મહેન્દ્રના જે તે રાજાઓમાં મુખ્ય બનીને ભિવા લાગે. તેનું વર્ણન અન્ય રાજાઓના વર્ણન અનુસાર સમજવું સૂપ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ २० २ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३२७
__ मूलम्-"तए णं से सिवे राया अन्नया कयाइं सोभणंसि तिहिकरणदिवसनक्खत्तमुहसि विउलं असणपाणखाइम साइमं उवक्खडावेइ, उवक्खडावित्ता मित्तणाइनियगसयण संबंधिपरिजणं रायाणो य खत्तिया आमंतेइ, आमंतित्ता तओ पच्छा पहाए जाव सरीरे भोयणवेलाए भौयणमंडवंलि सुहासणवरगए तेणं मित्तणाइनियगसयणसंबंधिपरिजणेणं राएहिय खत्तिएहिय, सद्धिं विउलं असणपाणखाइमसाइमं एवं जहा तालली जाव सकारेइ, संमाणेइ, सकारेत्ता, संमाणेत्ता, तं मित्तणाइ जाव परिजणंरायाणो य खत्तिए य लिवभई चरायाणं आपुच्छह, आपुच्छित्ता सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुच्छुयं जाव भंडगं महाय जे हमे गंगाकुलगा वाणपत्था तावसा भवंति, तंचेव जाव तेसिं अंतियं मुंडे भवित्ता दिसापोक्खिय-तावसत्ताए पव्वइएऽवियणं समाणे अयभेयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ,कप्पइ मे जावजीवाए छटुं तंचेव जाव अभिगिण्हइ, अभिगिपणेत्ता पढमं छक्खमणं उपसंपज्जित्ताणं विहरइ, तएणं से सिवे रायरिसी पढमछक्खमणपारणगंसि, आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहिता वागलवत्थनियत्थे जेणेव सए उदए, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता किढिण-संकाइयगं गिण्हइ, गिहित्ता, पुरथिमं दिसं पोखेइ, पुरस्थिमाए दिसाए सोमे महाराया पत्थाणेपत्थियं अभिरक्खउसिवं रायरिसें अभिरक्खेत्ता जाणिय, तत्थ कंदाणिय, मूलाणिय, तयाणिय, पत्ताणिय,
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३२८
पुण्फाणिय, फलाणिय, बीयाणिय, हरियाणिय, ताणि अणु जाउ तिकट्टु पुरत्थिनं दिसं पसरइ, पुरत्थिमं दिसं पसरित्ता जाणिय, तत्थ कंद्राणिय जाब हरियाजिय ताइ गेण्हइ, गेण्हित्ता किढिकाइयं भरेs, भरिता, दव्भे य, कुसे य, समिहाओ य पत्तामोडं च गेण्हइ, गेण्हित्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवा गच्छइ, उवागच्छित्ता किढिणसंकाइयगं ठवेइ, ठवित्ता, वेदि बढई, बड्डिता, उबलेवणसंभजणं करेइ, करिता, दव्भसगन्धकलसहत्थगए जेणेव गंगामहानई तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छता गंगामहानई ओगाहे. ओगाहित्ता, जलमजणं करेड, करिता, जलकीडं करेइ, करिता जलाभिसेयं करेइ, करिता, आयंते चोक्खे परमसुइ सूप, देवय पिइकयकज्जे दब्भसगब्भकलसहत्थगए गंगाओ महानईओ पच्चुसरइ, पच्चुत्तरेता, जेणेव सए उडप, तेणेव उवागच्छइ, उनागच्छित्ता दव्भेहिय, कुसेहिय, वालुयाएहिय, वेई रएइ, रइत्ता सरएणं अरणि महेइ, महिता, अरिंग पाडे, पाडित्ता, अग्गि संधुक्खइ संधुक्खित्ता, समिहा कटाई पक्व, पक्खिविश्वा अरिंग उज्जालेइ, उज्जालित्ता"अग्गस्स दाहिणे पासे, सत्तं गाई समादहे, सकई वक्कलं ठाणं, सिजाभंड कमंडलुं ॥ १ ॥ दंडदारुं तहा पाणं, अहे ताई समाद हे ॥
महुणा, घणय तंदुलेहिय, अरिंग हुणइ, हुणिता चरुं साह, साहित्ता, बलिवइस्तदेवं करेइ, बॉलवइस्लदेवं करिता अतिहिपूयं करेइ, करिता, तओपच्छा, अप्पणा आहारमाहारेइ ।
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ ० २ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३२९
तणं सिवे रायरिसी दो चं छटुक्खमणं उवसंपज्जित्ताणं विहरइ । तणं से सिवे रायरिसी दोचे छटुक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्बोरुहs, पच्चोरुहित्ता एवं जहा पढमपारणगं, नवरं दाहिणगं दिसं पोक्खेइ पोक्खेत्ता दाहिणाए दिलाए जमे महाराया पत्थाणे पत्थियं सेसं तंचेव आहारमाहारेइ, तरणं से सिवे रायरिसी तचं छक्खमणं उवसंपजित्ताणं विहरड, तएणं से सिवे रायरिसी सेसं तंचेव, नवरं पच्चत्थिमाए दिसाए वरुणे महाराया पत्थाणे पत्थियं सेसं तंवेव जाव आहारमाहारेइ । तपणं से सिवे रायरिसी चउत्थं छटुक्खमणं उवसंपजित्ताणं विहर, तरणं से सिवे रायरिसी 'वउत्थं छटुक्खमणपारण गंसि एवं तदेव नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ । उत्तराए दिसाए वेसमणे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिवं, सेसं संदेष जाव तओ पच्छा अपणा आहारमाहारेइ ॥ सू० २ ॥
1
छाया - ततः खलु स शिवो राजा अन्यदा कदाचित शोभने तिथिकरणदिवस मुहूर्त नक्षत्रे विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् उपस्थापयति, उपस्थाप्य मिमज्ञातिनिजक स्वजनसम्बन्धिपरिजनं राशश्च क्षत्रियाँ आमन्त्रयति, आमन्त्र्य ततः पश्चात् स्नातो यावत् शरीरो भोजनवेलायां भोजनमण्डपे सिंहासनवरगतस्सेन मिश्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनेन राजभिश्च क्षत्रियैव सार्द्धम् विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् एव यथा तामलिः यावत् सत्कारयति, सम्मानयति, सत्कार्य - सम्मान्य त मित्रज्ञाति यावत् परिजनं राज्ञश्च क्षत्रियांश्च शिवसद्र च राजानम् आपृच्छति, आपृच्छ्य सुबहुलौही लौह कटाह कडुच्छुकं यावत् भाण्डकं गृहीत्वा ये इमे गङ्गाकूलगा वानप्रस्था स्वापसा भवन्ति वदेव यावत् तेषामन्ति के सुण्डो भूत्वा दिशाप्रोक्षकतापसतया प्रव्रजितः, प्रब्रजितोऽपि खलु सन् इममेतपम् अभिग्रहम् अभिगृह्णाति-कल्पते मम यावज्जीवं षष्ठं तदेव यावत् अभिगम् अभिगृह्णाति, अभिगृह्य प्रथमं पष्ठक्षमणम् उपसंपद्य विहरति, दवः खलु स शिदो
भ० ४२
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
--
-
।
भगवतीसूत्रे राजर्षिः प्रथमषष्ठक्षपणपारणे आतापनभूमितः प्रत्यारोपति, प्रत्यवाह्य बल्कलवस्त्रनिवसितो यत्रैव स्वकम् उटजं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य किठिनसांकायिक गृह्णाति, गृहीत्वा पौररत्यायां दिशि सोपो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितम् अभिरक्षतु शिवं राजर्पिम् , अभिरक्ष्य यानि च तत्र कन्दानि च, मूलानि न त्वचश्च, पत्राणिच, पुष्पाणि च, फलानि च, वीजानि च, धरितानि च, 'तानि अनुजानातु इतिकृत्या पौरस्त्यां दिश प्रसरति, प्रसृत्य यानि तत्र कन्दानि च वाग्द हरितानि च तानि गृह्णाति, गृहीत्वा किढिनसांकायिकं भरति, मृत्वा दर्भाश्च, समिधश्च पत्रामोटक च गृह्णाति, गृहीत्वा यत्रैव स्वकः उटजः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य किदिनसां कायिकं स्थापयति, स्थापयित्वा वेदिम् वई यति, वर्तयित्वा उपलेपनसंमार्जन करोति, कृत्वा दर्भसगर्भकलशहस्तगतो यत्रैव गहामहानदी तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य गङ्गामहानदीम् अवगाहते, अवगाह्य जलमज्जनं करोति, कृत्वा जलनीडां करोति, कृत्वा जलाभिषेकं करोति, कृत्वा आचान्तः चोक्षः परमशुचीभूतो देवतपितृकृतकार्यः दर्भ सगर्भ कलशहस्तगतो गङ्गाया महानघाः प्रत्यवतरति, प्रत्यवतीर्य यत्रैव स्वकउटजः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य दमैश्च कुशैश्च बालकाभिश्च वेदि रचयति, रचयित्वा शरकेण अरणि मनाति, मथित्वा अग्नि पातयति, पातयित्वा अग्नि संधुक्ष समित्काष्ठानि मक्षिपति, प्रक्षिप्य अग्निमुज्ज्वाल्य, अग्नेः दक्षिणे पाश्च सप्ताङ्गानि समादधाति, तद्यथा-सकथा १, वल्कलम् २, स्थानम् ३, शय्यामाण्डम् ४, कमण्डलुम् ५, दण्डदारु ६, तथाऽऽत्मानम् ७, अथ तानि समादधाति, मधुनाच घतेन च तण्डुलैश्च अग्नि जुहोति, हुत्वा चरुं साधयति, साधयित्वा बलिवैश्वदेवं करोति कृत्वा अतिथिपूजां करोति, कृत्वा ततपश्चात् आत्मना आहारमाहरति । ततः खलु शिवो राजपिः द्वितीयं पष्ठक्षपणम् उपसंपद्य विहरति, ततःखलु स शिवो राजर्षिः द्वितीये पाठक्षपणपारणे आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, प्रत्यवसह्य एव यथा प्रथमपारणे, नवर दक्षिणां दिशं प्रोक्षति, प्रोक्ष्य दक्षिणस्यां दिशि यमो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितं वेप तदेव आहारमाहरति । ततः खल्ल स शिवो राजर्षिः तृतीयं पष्ठक्षपणम् उपसंपद्य विहरति, ततखलु स शिवो राजर्पिः, शेष तदेव नवर पश्चिमायां दिशि वरुणो महाराजः प्रस्थाने पस्थितं शेषं तदेव यावत्-आहारमाहरति । ततःखलु स शिवो राजर्षिः चतुर्थ पष्ठक्षपणपारणके, एवं तदेव, नवरम् उत्तरदिशं प्रोक्षति, उत्तरस्यां दिशि वैश्रमणो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितम् अभिरक्षतु शिवम् , शेष तदेव यावत् , ततःपश्चात् आत्मना आहारमाहरति ।।सू० २॥
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ २० २ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३१
टोका–'तएणं से विवे राया अन्नया कयाई सोभणंसि तिहिकरणदिवस हुत्तलखत्तंति विऊलं असणपाणखाइमसाइमं उवक्खडावेइ ततः खलु स शिवो राजा अन्यदा कदाचित् शोभने तिथिकरण दिवसमुहूर्तनक्षत्रे विपुलम् अशनपानखादिमरवादिमम् उपस्कारयति-निर्मापयति 'उवखडावेत्ता मित्तणाइनियमसयणसंबंधिपरिजणं रायाणो य खत्तिया य आमंतेइ, आमंतेत्ता' उपस्कायेनिर्माप्य मित्रज्ञातिनिकबजनसम्बन्धि-परिजनं राज्ञश्च क्षत्रियांश्च आमन्त्रयति, आमन्त्र्य 'तओ पच्छाण्हाए जाव सरीरे मोयणवेलाए भोयणमंडवंसि मुहासणवरगए तेणं मित्तणाइनियणसयणसंबंधिपरिजणेणं राएहिय खत्तिएहि य सर्टि' ततः
'तएणं से सिवे राया' इत्यादि । टीक्षार्थ-'तएणं से सिवे राया अन्नया कयाई सोभसि तिहि. करणदिवसनकखत्तमुहत्तंति निउलं असणपाणखाइमसाइमं उव
खडावे' इसके बाद उस शिवराजा ने अन्यदा कदाचित् शुभ तिथि, शुभ करण, शुभ दिवस, शुभ नक्षत्रवाले मुहूर्त में विपुल अशन, पान, स्वादिम एवं स्वादिमरूप चार प्रकार का आहार तैयार करवाया, 'उबक्खडावेत्ता मित्तणाइनियमसयणसंबंधिपरिजणं रायाणो य खत्तिया च आलंतेत, आमंतेत्ता' चारों प्रकार का आहार तैयार करवा करके फिर उलने मित्रजनों को ज्ञालिजनों को अपने जनों को सम्बन्धियों को एवं परिजनों को तथा राजाओं को आमंत्रित किया. आमंत्रित करके 'तओ पच्छा पहाए जाव सरीरे भोयणलाए लोषणमंडलि सुहासणवर गए तेणं मित्तणाइनियगसयणसंबंधि
“तएण' से सिवे राया " त्याहदीका_“तएण से सिवे राया अन्नया कयाइ सोभणसि तिहिकरणदिवसनाखत्तमुहुत्तसि विउल असणपाणखाइमसाइम उवक्खडावेइ" त्यार બાદ ઠાઈ એક શુભ તિથિ, શુભ કરણ, શુભ દિવસ અને શુભ નક્ષત્રવાળા મુહૂર્તમાં તે શિવરાજાએ વિપુલ આહાર, પાન, ખ ઘ અને સ્વાદ્ય રૂપ ચાર साना सान तैयार ४२१०या. “ उवक्खडावेत्ता मित्तणाइनियगसयणसंवधि परिजणं रायाणो य खत्तियाय आमतेइ" यार ४१२ना माडा२ तैयार ४२६वीन તેણે પિતાના ત્રિજનેને, જ્ઞાતિજનોને, રવજનોને, સ બ ધીઓને, પરિજનોને,
नयाने मने क्षत्रियाने १ मवानु मात्र मा यु " आमतेत्ता तओ पच्छा पहाए जाव सरीरे भोयणवेलाए भोयणमंडवसि सुहासणवरगए तेण' मित्तणाइनियगसयणसंवधि परिजणेण राएहि य खत्तिएहि य सद्धिं " त्या२ मा
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
भगवतीस्
पात् स्नातो यावत् कृतवलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलमायश्चितः शुद्धमवेश्यानि मागल्यानि वस्त्राणि प्रवरपरिहितः अल्पमहार्घाभरणालङ्कृतशरीरो भोजनवेलायां भोजनसमये भोजनमण्डपे मुखासनवरगतः तेन मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनेन राजभित्र क्षत्रियैश्व सार्द्धम् 'विपुलं असणपाणखाडमसाइमं एवं जहा तामली जाव सकारेइ, संमाणेड़' विपुलं प्रचुरम् अशनपानखादिमस्वादिमम् एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा तामलेः प्रकरणे तृतीयशतके प्रथम देश के प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यं यावत् - स शिवो राजा सर्वान् सत्कारयति सम्मानयति परिजणेणं राएहि य खत्तिएहि य सद्धिं ' फिर उसने स्नान किया, का आदि पक्षियों के लिये अन्न का भागरूप वलि कर्म किया, कौतुक, मंगल, प्रायश्चित्त किया, बाद में शुद्ध भोजनमंडप में प्रवेश योग्य मांगलिक वस्त्रों को अच्छी प्रकार से पहिरा, वेश कीमती अल्प भारवाले आभूषण पहिरे, इस प्रकार से अलंकृत शरीर होकर वह भोजन समय में भोजन मंडप में सुखासन पर आकर बैठ गया और उस आमंत्रित मित्र, जाति, निजक स्वजन सम्बन्धि परिजन के साथ, राजाओं के साथ एवं क्षत्रियों के साथ 'विपुलं असणपाणखाहमसा इमं एवं जहा तामली जान सकारेह सम्माणेह ' उस विपुल, अनशन पान खादिम स्वादिम रूप चतुर्विध आहोर को किया इस विषय का कथन तामली के प्रकरण में तृतीय शतक में प्रथमोद्देशक में जैसा कहा है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये. यावत् उस शिव राजाने
તેણુ સ્નાન કર્યુ, કાગડા આદિને માટે અન્નના વિભાગ અલગ કરવા રૂપ ખલિકમ કર્યું, કૌતુક, મ‘ગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ પતાવી, ત્યાર ખાદ લેાજનમ’ડપમાં પ્રવેશવા ચેાગ્ય માંગલિક વઓને પરિધાન કર્યાં, અતિ કીમતિ પણ અલ્પ ભારવાળાં આભૂષણેાથી શરીરને વિભૂષિત કર્યુ”, આ રીતે સુંદર વઓ અને અલકારાથી સુસજ્જિત થઇને તે લેાજનને સમયે ભેાજનમ'ડપમાં આવીને એક ઉત્તમ સુખાસન પર બિરાજમાન થઇ ગયેા. તેણે તે આમત્રિત मित्रो, ज्ञातिना, स्वन्ना, समधीओ, परिन्न, रामयो भने क्षत्रियो साथै मेसीने “ विपुलं असणपाणखाइमसाइम एवं जहा तामली, जाव सकारेइ, सम्माणेइ " ते विस अशन, पान खाद्य भने स्वाद्य ३५ यतुविध महार આરેાગ્યા. આ વિષયને અનુલક્ષીને ત્રીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં તામલીના પ્રકરણમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ· કથન અહી' પણ ગ્રહણ કરવું.
“તે શિવ રાજાએ તે સૌ આમત્રિતાના સત્કાર કર્યાં અને સન્માન यु, આ સૂત્ર પાઠ ન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણુ કરવુ. જોઈ એ.
"
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श• ११ उ० ९ १०२ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३३३ च, 'सकारेत्ता संमाणेत्ता तं मित्तणाइ जाव परिजणं रायाणो य खत्तिएय सिवभई च रायाणं आपुच्छई' सत्कार्य संमान्य यावत् तस्यैव मित्रादिकस्य राज्ञां क्षत्रियाणां च पुरतः शिवभद्रं कुमार राज्ये स्थापयित्वा तं मित्रज्ञाति यावत् स्वजनसम्बन्धिपरिजनान् राज्ञश्च क्षत्रियांश्च शिवभद्रं च राजानम् आपृच्छति, 'आपुच्छिता सुबहु लोहीलोहकडाहकडुच्छ्रयं जाव भंडगं गहाय ये इमे गंगाकूलगा वोणपत्था तावसा भवंति, तंचे जाव तेसिं अंतिए मुंडे भवित्ता दिसापोक्खियतावसत्ताए पव्वइए' आपृच्छय सुबहु लौहीलौहकटाहकटुच्छुकं यावत् ताम्रकं तापसभाण्डकं गृहीत्वा ये इमे पूर्वोक्ता गङ्गाकूलगाः वानप्रस्थास्तापसा भवन्ति, तदेव पूर्वोक्तवदेव यार तेषामन्तिके मुण्डो भूत्वा दिशाप्रोक्षकतापसतया प्रव्रजितः, 'पञ्चइएऽविषणं आगत उन सवका सत्कार किया, और सन्मान किया. 'सक्कारेत्ता संम्मानेत्ता तं मित्तणाइ जाव परिजणं रायाणो य खसिए य सिवभई च रायाणं आपुच्छइ' सव का सत्कार सन्मान कर के यावत् उसी मित्रादिक राजाओं के एवं क्षत्रियों के समक्ष शिवभद्रकुमार को राज्य में स्थापित किया-स्थापित कर के फिर शिवराजा ने मित्र ज्ञाति यावत् स्वजन संबंधि परिजनों से राजाओं से, एवं क्षत्रियों से तथा शिवभद्र राजा से पूछा-'आपुच्छित्ता सुबहु लोहो-लोहकडाह-कडुच्छुयं जाव भंडगं गहाय जे इसे गंगाकूलगा बाणपत्था तावसा भवंति तं चेव जाव तेसिं अतिए झुंडे अचित्ता दिलापोक्खियतावसत्ताए पव्वहए' पूछकर वह तैयार किये हुए उन लोही लोहकटाइ एवं कर छली आदि तापस योग्य उपकरणों को लेकर गंगा तटवासी उन वानप्रस्थों के पास पहुँचा वहां पहुच कर उसने उन के पास मुंडित " सकारेत्ता समाणेत्ता तं मित्तणाइ जाव परिजण रायाणो य खत्तिए य सिवभह च रायाण आपुच्छइ " सोना सा२ तथा सन्मान शेने तो पाताना મિત્રોને, જ્ઞાતિજનોને, સ્વજનેને, સંબધીઓને અને પરિજનોને તથા રાજાએને અને ક્ષત્રિયને તથા શિવભદ્ર રાજાને પૂછ્યું એટલે કે તાપસ પ્રવજ્યા म २२ ४२१। भाटे तेमनी अनुमति मा. “ आपुच्छित्ता" तेमनी अनुमति भगवान “सुबह लोही-लोहकडाह-कडुन्छुयं जाव भंडग गहाय जे इसे गंगाकूलगा वाणपत्था तावसा भवति तं चेव जाव तेसिं अंतिए मुंडे भविता दिसापोक्खियतावसत्ताए पव्वइए" पडलेधी न तयार ४२रावेस ता. ४ाही. કડછી, તાબાનુ કમંડળ આદિ લઈને તે ગંગાતટવાસી તે વાનપ્રસ્થ તાપ પાસે પહોંચી ગયે. ત્યાં પહોંચીને તેણે દિશા પ્રેક્ષી તાપની પાસે ખંડિત थन दिशा२७ ५ ३१ दीक्षा २०१२ ४ सीधी. "पव्वइए वि
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्डइ'-प्रवनितोऽपि च र लु सन इममेवद्रूपम् अभिग्रहम् अभिगृह्णाति-कप्पइ मे जावज्जीशए छटुं तचेव जाब अभिग्गह अभिगिण्डित्ता पमं छठ्ठकस्त्रमणं उचसंपज्जित्ताणं विहरइ' कल्पने-युज्यते, मम यावज्जीव-जीवनपर्यन्त पष्ठषष्ठेन तदेव-पूर्वोत्तरीत्यैव यावत् अनिक्षिप्तेन दिशाचकवालेन तपार्मणा उर्ववाहू प्रगृह्य प्रगृत्य यावद् वितुमित्यादिरीत्या अभिव्रहम् अभिगृह्णाति, अभिगृह्य प्रथमं षष्ठ भत्ततपाउपसंपध स्वीकृत्य विहरति-तिष्ठति । 'तए णं से सिवे रायरिसी पहमस्खमण पारणगलि आया पणभूमी भो पचोरुहइ, पचोरुहिता वागलपत्थनियन्थे जेणेव सए उडए तेणेव उवागन्छ।' ततः खलु स शिवो राजर्षिः प्रथमषष्टक्षपणपारणे आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, अवतरति, प्रत्यवरुह्य-अवतीर्य, वल्कलवस्त्र नियतितः वल्कलनिर्मितं वस्त्रं निवसितं परिहितं येन स वाल्कलवस्त्रनिवलितः, यव रवकः उटना-पर्णकुटी होकर दिशाप्रोक्षक तापसरूप ले दीक्षा धारण की 'पन्चा वियणं समाणे अयसेधारूवं अशिगह अभिगिण्याइ'दीक्षा धारण करते ही उसने एला अभिग्रह ले लियो कि अब मुझे कप्पाने जावजीवाए छतं चेव जाव अभियह अभिगिण्ह' जन्मपर्यन्त छह छह तपस्या करना ही योग्य है । अल. उसने उस तपस्या को करना प्रारंभ कर दिया इस प्रथन छह की तपस्या में जैसा कि पहिले कहा गया है उसने दिशा चहावाल तपः कर्म क्रिया-दोनों हाथ ऊपर किये 'तएणं से सिवे रायरिसी पढम छट्टरखमणपारणगंसि आयाबानूनीओ पच्चोरुहइ' इसके बाद जब उस शिवराजऋषि की प्रथम छ? तपस्या की पारणा करने का दिन आपा. तब वह आतापन भूमि से नीचे उतर कर अपनी जहां झोपडी थी वहां आया-झोपडी में आने के पहिले उसने य ण समाणे अयमेयारून अभिग्गह' अभिगिण्हइ " दीक्षा ५०४२ रीने तो सेवा लिन धारए ये है "कप्पइ जावज्जीवाए छटुं तचेव जाव अभिग्गह' अभिगिण्हइ” पनपर्यन्त ४ ४२११ ७१नी तपस्या ६२भियान હું અને હાથ ઊંચા કરીને આતાપના લઈશ અને પારણાને દિવસે અમુક દિશામાંથી જ ફળાદિ લાવીને પાર કરીશ.” આ પ્રકારનું દિશાચકવાલ नामनु त५ ते मारावा भांडयु'. " तएण' से सिवे रायरिसी पढमछ?क्खमणारणगसि आयावणभूमीओ पच्चारहइ" मारीत २१२।४बिना पडे છઠના પારણાને દિવસ આવી પહોંચ્યા. ત્યારે તે આતાપના ભૂમિ પરથી નીચે ઉતર્યો તેણે વલડલ (ઝાડની છાલના વસ્ત્રો ધારણ કર્યા અને તે પોતાની ઝૂંપડીમાં
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३५ आसीत् तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता किढिणसंकाइयगं गिण्डइ, गिण्डित्ता पुरस्थिमं दिलं पोरखेइ' उवागत्य किढिनसांकायिकं-किढिनयोः वंशमयतापसभाजनविशेषयोः सांकायिक-सारोद्वहनयन्त्रम् . 'कावड' इति भाषाप्रसिद्धम् वंशनिर्मितपात्रविशेपम् गृह्णाति, गृहीत्वा पौरस्त्यां-पूर्वी दिशं मोक्षति-जलादिना सिञ्चति, 'पुरस्थिमाए दिसाए सोमे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिब रायरिसिं' पौरस्त्यायाः पूर्वस्याः दिशः सोमो सहाराजः मस्थाने प्रस्थित धर्मसाधने प्रवृत्तस् अभिरक्षतु शिवं राजर्षिम् , 'अभिरक्खित्ता, जाणिय तत्थ कंदाणिय, मूलाणि य, तयाणि य, पत्ताणि य, पुप्फाणि य, फलाणि य, बीयाणि य, हरियाणि य, ताणि जाणउ तिकडे पुरस्थिमं दिसं पसरइ' अभिरक्ष्य यानिच तत्र कन्दानि च, छालरूप बत्रों को पहिर लिया थो ‘उवागच्छिता किढिणसंकाहयग गिण्हह' यहां आते ही उसने वांसो की पंचों ने घने हुए पात्र विशेष को अपने हाथ में उठाया-उठाकर फिर वह पूर्वदिशाकी ओर चलने को तैयार हुआ. इसके पहिले उसने उस दिशा की ओर जल डालकर उसका प्रोम्छम किया प्रोञ्छन करके फिर उसने ऐसा कहा कि 'पुरस्थिमाए दिसाए लोले महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ लिवे रारिसिं' पूर्वदिशा के लोकपोल सोम महाराज धर्मसाधन में प्रवृत हुए मुझ शिवराजऋषि की रक्षा करें । 'अभिरविलत्ता जाणिय तत्थ कंदाणि य, मूलाणि य, नयाणि य, पत्ताणि य, पुप्फाणि य, फलाणि य, बीयाणि च, हरियाणि य, ताणि अणुजाणउत्ति कटु पुरथिनं दिन पसरह' रक्षा कर के फिर वे मुझे आज्ञा देखें कि उस दिशा में जितने भी
मान्यो. "आगच्छित्ता किढिणसंकाइयग गिण्हइ" त्या भावाने तो पांसनी સળીઓમાંથી બનાવેલું એક કિઠિન નામનુ પાત્રવિશેષ પિતાના હાથમાં લીધું અને તે પૂર્વ દિશા તરફ ફલાદિની શોધમાં જવાને નીકળી પડયો. તે દિશામા આગળ વધતા પહેલાં તેણે તે દિશા તરફ જલનુ સિંચન કરીને પૂર્વ દિશાના खोपास सोम महान मा प्रमाणे प्रार्थना 3री- “पुरस्थिमाए दिसाए से।मे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिव रायरिसि " " 4' हशाना અધિપતિ એવા હે સોમ મહારાજ ! ધર્મસાધનમાં પ્રવૃત્ત થયેલા એવા આ शिवरानि सरक्षा ४२ले “ अभिरक्खित्ता जाणिय तत्थ कंदाणि य, मूलाणि य, तयाणि य, पत्ताणि य, पुप्फाणि य, फलाणि य, वीयाणि य, हरियाणि य, ताणि जाणउत्ति क पुरस्थिम दिस पसरइ " " 3 सेमि पार ! પૂર્વ દિશામાંથી જે કંઈ કન્દ, મૂળ, છાલ, પાન, ફુલ, ફળ, બીજ અને
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
भगवती सूत्रे
मूलानि च, त्वचाथ, पत्राणि च पुष्पाणि च फलानि च वीजानि च, हरितानिच, तानि ग्रहीतुम् अनुजानातु अनुज्ञां ददातु इति कृत्वा - इत्युक्त्वा पौरस्त्यां पूर्वा दिशं प्रसृत्य यानि च तत्र कन्दानि च यावत् - मूलानि च, त्वचाथ, पत्राणि च पुष्पाणि च, फलानि च, वीजानि च, हरितानि च तानि गृह्णाति, 'गिण्डित्ता किठिणसंकाइयं भरे, भरेत्ता, दव्भेय, कुसेय, समिधाओय, पत्तामोडं च गेण्डइ' तानि कन्दादीनि गृहीत्वा किढिनसांकायिक-वंशनिर्मित पात्र विशेष भरति कन्दादिभिः परिपूरयति, किनिसांकायिकं भृत्वा परिपूर्य, दर्भाच मूलसहितान- कुशयछिन्नमूलान् दर्भानित्यर्थः, समिधश्व - हवनयोग्य काष्ठखण्डानि, पत्रामोटकंचतरुशाखामोदितपत्र' गृह्णाति 'गिन्हित्ता' जेणेत्र सप उडए, तेणेव उनागच्छछ, उवागन्छित्ता किटिणसंकाइयगं ठवे३' दर्भादिकं गृहीत्वा यंत्र स्वकः उटजःजो कन्द हों, मूल हों, छाल हों, पत्र हों पुष्प हो, फल हो बीज हों, और हरित वनस्पति हों - उन सब को में लेलं - इस प्रकार कह कर वह उस दिशा की ओर चल दिया ' पसरिता जाणिय तत्थ कंदाणिय जाव हरियाणि य ताइ गेव्हह ' चलकर उसने उस दिशावर्ती जितने कंद यावत् हरित पदार्थ थे उन सबको ले लिया. 'गिटित्ता फिडिण संकाय भरेह' लेकर अर्थात् उठाकर फिर उसने उन सब को उसवंश निर्मित पात्र विशेष में रख लिया इसके बाद उसने सूल सहित दर्भों को छिन्न मूलवाले कुशों को, हवन योग्य लकडियों के टुकडों को और वृक्षों की शाखाओं को जुकाकर तोडेगये पत्रों को लिया. गिव्हित्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छ ' लेकर फिर वह जहां अपनी झोंपडी थी वहां पर चला आघा 4 'उवागच्छित्ता किठिण संका લીલી વનસ્પતિ મળી શકે, તે ગ્રહણ કરવાની આણ મને અનુમતિ આપે।” આ પ્રમાણે સેામ લેાકપાલને પ્રાર્થના કરીને તેએ પૂર્વ દિશા તરફ ગયા. " पसरिता जाणि तत्थ कंदाणि य, जाव हरियाणि य ताइं गेण्ड्इ " पूर्व દિશામાં જઈને, તે દિશામાંથી જે કન્દ આદિ લીલી વનસ્પતિ પર્યન્તના यहार्थो भज्या, ते तेथे सह सीधां. " गिव्हित्ता कठिण संकाइय भरेइ " मने તે પદાર્થોને તેણે તે વાંસ નિમિત પાત્ર વિશેષમાં ભરી લીધાં. ત્યાર તેણે મૂળ યુક્ત દને, છિન્નમૂળવાળાં કુશને અને હવનને ચેાગ્ય સમિધાને (હવનમાં હામવાને ચેાગ્ય કાષ્ઠાને) ગ્રહણ કર્યાં, અને વૃક્ષાની શાખાએને नीथे नभावीने पान तोडयां “गिन्दित्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छइ या उन्हाहि सामग्रीने सहने ते पोतानी पडीमांगा। ये " वागवित्ता किढिणसकाइयग ठवेइ " त्यां भावीने तेथे ते वांसनिर्मित पात्र विशेषने
માદ
""
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० २ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३३७ पर्णकुटी आसीत् तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य किढिनसांकायिकं स्थापयति, 'ठवेत्ता, वेदि वढेइ, बट्टित्ता उपलेषणसंमज्जणं करे' किढिनसांकायिकं स्था. पयित्वा वेदिकां बर्द्धयति-प्रमार्जयति, वर्द्धयित्वा-प्रमाय उपलेपनसंमार्जन करोति, तत्र गोमयादिना उपलेपलेपनम् , संमार्जन-संमार्जनिकया शोधनम् , 'उचलेवणसंमज्जणं करित्ता दमसगब्भकलसहत्थगए, जेणेव गंगामहानई तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता गंगामहानइं ओगाहेइ' उपलेपनसंमार्जन कृत्वा दर्भसगर्भकलशहस्तगतः-दमैं सगर्भोयुक्तः कलशो हस्तगतो यस्य स तथाविधः सन् यत्रैव गङ्गामहानदी आसीत्-तत्रैव-उपागच्छति, उपागत्य महानदीम् अवगा. हते स्नातुं गङ्गां प्रविशति, 'ओगाहेत्ता जलमज्जणं करेइ, करेत्ता, जलकीड करेइ' गङ्गां सहानदीम् अवगाह्य-प्रविश्य जलमज्जन-जलान्तर्वाडनं करोति, कृत्वा, जलक्रीडां-जले इतस्ततस्तरणरूपां करोति, 'करेत्ता, जलाभिसेयं करेइ, करेत्ता, इयगं ठवेइ' वहां आकर के उसने उस वंशनिर्मित पात्र को एक ओर रख दिया 'ठवेत्ता वेदि वट्टइ' रख कर उसने वेदी को साफ-झाडकर स्वच्छ किया. 'वत्तिा उक्लेवणसंमज्जणं करेइ' स्वच्छ करके फिर उसने उले गोबर आदि से लीपा, फिर उसे बुहारी से मुहारा, 'उवले. णसंमज्जण करिता दम्भसगम्भकलसहत्थगए जेणेव गंगामहानई तेणेव उवागच्छइ ' लीपने और बुहारने के बाद फिर वह दर्मयुक्तकलश को हाथ में लेकर गंगा महानदी की ओर चला ‘उवागच्छित्ता गंगा महान ओगाहेइ' वहां पहुंच कर उसने उस नदी में नहाने के लिये प्रवेश किया, 'ओगाहेत्ता जलमज्जण करेइ' प्रवेश करते ही उसने पहिले उसमें डुबकी लगाई। 'करेत्ता जलकीडं करे।' दुधकी लगा कर फिर वह कुछ समयतक उस में इधर उधर तैरा. 'करेत्ता जलाभिसेपं
मे मा ५२ भूली हीधु "ठवेत्ता वेदि वड्ढइ " त्या२ मा तो सीन पजीन सा५ ४३ " वढित्ता उवलेवणसंमज्जण करेइ" त्या२ मा maaनसी पापान न ४२वाने योग्य सनावी “उवलेवण' समज्जण करित्ता भसगब्भकलसहत्थगए जेणेव गंगामहानई तेणेव उवाग#g વેદિકાને લીંપીગૂ પીને, હાથમાં દર્ભયુક્ત કળશ ગ્રહણ કરીને તેણે 11 भडानही त२३ प्रया! यु. “ उवागच्छित्ता गंगा महानई' ओगाहेड हो
। महानदीना प्रभात . " ओगाहेत्ता जलमज्जण करेइ, " पाएमा तरीन ५७i ता तो मां मी भारी, " करेत्ता जाटनी करेड" त्या२ मा तभा थाडी पा२ सुधी msst री-माम तम तर्या, “करेत्ता अलाभिसेय' करेइ" त्या२ मा तापातान भरत ५२ पासी
भ० ४३
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
भगवती आयंते, चोवखे परमसुइभृए, देवयपितिकयकज्जे' जलक्रीडां कृत्वा, जलाभिषेकमस्तकोपरि जलक्षरणं करोति, कृत्वा, आचान्तः-कृताचमनः चोक्ष:-धूल्यादिद्रव्यापनयनात् पवित्रीभूतः, अतएव परमशुचिभूतः, दैवत-पितृकृतकार्यः देवतानां पितॄणांच कृतं कार्य जलाञ्जलिदानादिकं येन स तथाविधः सन् 'दव्भसगम्भकलसहत्थगए, गंगाओ महानईओ पच्चुत्तरइ' दर्भसगर्भवलशहस्तगतः-दर्भयुक्त कलशसहितः गङ्गाया महानद्या प्रत्युत्तरति-वहिनिच्छति 'पच्चुत्तरेत्ता, जेणेव सए उड़ए, तेणेच उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, दम्भेहिय, कुसेहिय, वालुयाएहि य, वेई रएइ, रइत्ता, सरएणं अरणिं महेइ' गङ्गाया महानदीतो निसत्त्व यत्रैव स्वको निजः, उटजा-पर्णकुटी आसीत् , तत्रैव-उपागच्छति, उपागत्य, दर्भेश्च-समूले, कुशैश्च-निमूलैः, वालुकाभिश्च वेदि रचयति, रचयित्वा शरकेण निमन्थनकाप्ठेन अरणि निर्मन्थनीयकाष्ठं मध्नाति-धर्षयति, 'महेत्ता, अग्गि पाडेइ, पाडेत्ता, अग्गि करेइ ' तैर कर उसने अपने माथे पर पानी डाला. पानी डालकर 'आयते, चोक्खे, परमसुइभूए देव य पितिळयकज्जे' आचमन किया, (अंजली में पानी लेकर पिया) इस प्रकार धुलि आदि को अपने शरीर ऊपर से हटाने से परमशुचिभूत हुए उसने पितरों को एवं देवताओं को जलांजलि आदि देने रूप कार्य किया. फिर वह दर्भयुक्त कलश को हाथ में लिये हुए ही गंगा महानदी में से बाहर निकल आया.' पच्चुत्तरेत्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छइ' निकल कर वह जहां अपनी झोपडी थी. वहां पर आया. 'उवागच्छित्ता दम्भेहि य कुसेहिय वालुयाए हि य वेई रएइ, रइत्ता सरएण अरणिं महेइ ' वहां आ करके उसने समूल दर्भो से, निर्मूल कशों से और बालुका से वेदी की रचना की, रचना कर शरक सेनिर्मथन काष्ठ से दूसरे निर्मन्थनीय काष्ठ को घिसा, 'महेत्ता अग्गि नायु. “ आयते, चोक्खे परमसुइभूए देव य पीतिकयकज्जे" त्या२ माह तय આચમન કર્યું. આ રીતે શરીર પરથી મેલ આદિ દૂર થવાને કારણે પરમ શચિભત થયેલા તે શિવરાજર્ષિએ દેવતાઓને તથા પિતૃઓને જલાંજલિ અર્પણ કરી. ત્યાર બાદ દર્ભયુક્ત કલશને હાથમાં લઈને તે મહાનદી ગંગાभाथी मा२ नीvt. “पच्चुत्तरेत्ता जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छइ" ५७२ नाजान पातानी ५१मा पाछे। श्या. “ उबागच्छित्ता दभेहि य, कुसेहिय, बालयाएहि य वेइ रएइ, रइत्ता सरएण अरणिं महेइ" त्यो भावी સમૂળ દસેં, નિર્મૂળ કુશે અને વાલુકા (રેતી) ની મદદથી હેમ કરવાની વેદી બનાવી આ રીતે વેદીની રચના કરીને તેણે નિર્મથન કાષ્ટ વડે બીજા નિમ થન કાષ્ઠને ઘસ્યું. (જે લાકડાંઓને ઘસવાથી અગ્નિ પ્રકટે છે તે લાકડાને
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३३९ संधुक्खेइ' शरकेण अरणि मथित्वा अग्नि पाडयति-उत्पादयति, पाडयित्वा, अग्नि संधुक्षयति-उद्दीपयति, 'संधुक्खेत्ता, समिहा कट्ठाई पक्खिवइ, पक्खिवित्ता अग्गि उज्जालेइ, उज्जालेत्ता'-अग्निसंधुक्ष्य उद्दीप्य समित्काष्ठानि पक्षिपति, प्रक्षिप्य अग्निम् उज्ज्वालयति, उज्ज्वाल्यं ततः किमित्याह-'अग्गिस्स दाहिणे पासे, इत्यादि, 'अग्गिस्स दाहिणे पासे' अग्नेश्च दक्षिणे पार्थे 'सत्तंगई समादहे' सप्ताङ्गानि अग्रे वक्ष्यमाणस्वरूपाणि समादधाति स्थापयति' 'सकह, बक्कलठाणं' सकथातत्समयप्रसिद्धमुपकरणविशेषम्, वल्कलं-वृक्षत्वचाम्, स्थान-ज्योति स्थानम् दीपपात्रस्थानं वा, 'सिज्जाभंडकमंडलु' शय्यामाण्डम्-शय्योपकरणम् , कमण्डलु तापस-जलपात्रम्, 'दंडदारं तहप्पाणं' दण्डदारु-काष्ठदण्डं तथा आत्मानं स्वकम् पाडेइ' घिस कर उसने अग्नि को उसमें से तैयार किया बाहर निकाला --'पाडेत्ता अग्गि संधुक्खेई' अग्नि को उत्पन्न कर के उसने उसे धोंका, 'संधुक्खित्ता समिहाकट्ठाई पक्खिवई' धोंककर उसने लकडिकों के छोटे २टुकड़ों को उस अग्निमें डाला. 'पक्विवित्ता अग्गिं-उज्जाले' डालकर उसने उस अग्नि को खूब प्रज्ज्वलित कियो बाद में 'अग्गिस्स दाहिणे पासे' इत्यादि. उसने उस अग्नि की दक्षिण दिशा के पास में इन सात अंगों को स्थापित किया- 'सकह, वक्कलं ठाण' संकथा को-उपकरण विशेष को, वल्कल-छाल को, स्थान-ज्योतिःस्थान अथवादीपपात्रस्थान को, 'सिज्जाभंड, कमंडल' शय्यो-भाण्ड को शय्यो पकरण को कमण्डलु को-तापसजलपात्र को, 'दंडदारूं, तहप्पाणं' दण्डदोरू-काष्ठ दण्ड को तथा अपने आप को इस प्रकार से इन वस्तुओं નિ થન કાષ્ઠ કહે છે. સામાન્ય રીતે અરણીના લાકડાં આ કાર્ય માટે १५२।य छे.) “ महेत्ता अग्गि पाडेइ " मा शत मे महान सीन तो भनि पेटायो, “ पाडेता अग्गि सधुक्खेइग त्य.२ ५छी भुटान मशिन विलित " संधुक्खिता सेमिहाकट्ठाई पक्खिवई" त्या२ माह तो तमा सभिधी नाया. " पविखवित्ता अगि उज्जालेइ" मा शत समिधा भी अभिन ५५ ४ प्रaralad र्या त्या२ मा “अगिरस दाहिणे पासे" त्या तेरे मशिनी क्षिशि त२५ नायनी सात परतु भूमी- "सकह , वक्कल , राण" (१) स४था-6५४२ विशेष (४४), (२) વકલ-છાલનાં વસ્ત્ર, (૩) સ્થાન એટલે કે જ્યોતિ સ્થાન , અથવા દીપપાત્ર स्थान, “सिज्जाभडं, कमंडलु” (४) शय्यामा-शय्यानां B५४२ (५) भ3
पात्र), "देडदारू, तहप्पाणं (6) 18-निर्मित है मा छ वरतमान અગ્નિની દક્ષિણ દિશામાં ગઠવીને સાતમે પોતે પણ એજ દિશામાં
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
৪০
भंगवतीसूत्रे इत्यर्थः 'अहे' अथ 'ताई' एतद्वस्तूनि 'समादहे' समादधाति स्थापयति, स्थापयिस्वा 'महुणा य, घएण य, तंदुलेहि य, अग्गि हुणइ, हुणित्ता चरुं साहेइ, साहेत्ता बलिवइस्सदेवं करेइ, करेत्ता अतिहिपूयं करेइ' मधुना च, घृतेनच, तण्डुलैश्च अग्नि जुहोति-मध्वादिकम् अग्नौ प्रक्षिपतीत्यर्थः, अग्नि हुत्वा चरुं साधयतिनिष्पादयति, चरुः-भाजनविशेष स्तत्र पच्यमानद्रव्यमपि चरुरेव तं चकै वलिमित्यर्थः, रन्धयति, चरुं साधयित्वा वलिवैश्वदेवं करोति-बायसादिभ्योऽन्नादिदानं करोतीतिभावः, वलिवैश्वदेवं कृत्वा अतिथिपूजाम्-अतिथे:-अभ्यागतस्य पूजामअन्नादिदानरूपां करोति, 'करेत्ता तओ पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ' अतिथिपूजां कृत्वा ततः पश्चात् आत्मना-स्वयम् आहारम् आहरति-करोति । 'तए णं से सिवे रायरिसी दोच्चं छक्खमणं उदसंपज्जित्ताणं विहरइ' ततः खलु स शिवो को रखा. रखने के बाद 'महुणा य, घएण य, तंदुलेहिय अग्गि हुणइ' हुणित्ता चरु साहेइ, साहित्ता बलिवइस्सदेवं करेइ, करेत्ता अतिहिपूर्य करेइ ' उसने मधु से, घत से और तन्दुलों से अग्नि का हवन किया इन चीजों को उसने अग्नि में डाला. अग्नि का हेम कर उसने चरू को निष्पन्न किया चरु नाम पात्र विशेष का है. उस में पकाये हुए द्रव्य को भी चरु कहा जाता है । इस चरु को-बलि को उसने रांधा, रांध कर के वैश्वदेव को बलि दी अर्थात् काक ओदि कोंके लिये अन्नादि प्रदान किया. वैश्वदेव को बलि देने के बाद फिर उसने अतिधि की पूजा की अर्थात् अभ्यागत के लिये भोजन कराया. 'करेत्ता तओ पच्छो अपणा आहारमाहारेइ' भोजनादि कराने के बाद फिर उसने स्वयं आहार किया. 'तएण से सिवे रायरिसी दोच्च छटुक्खमणं मेसी गया. त्या२ मा तेथे महुणा य, घएण य, तंदुलेहि य, अग्गि हुणइ, इणित्ता चरु साहेइ, साहित्ता बलिवइस्सदेवं करेइ, करेत्ता अतिहिपूय करेइ" મધ, ઘી અને તાંદુલની અગ્નિને આહુતિ આપી, આ ચીજોને હેમીને તેણે ચરુને તિયાર કર્યો. એક પ્રકારના પાત્રવિશેષને ચરુ કહે છે. અહીં તેમાં પકાવેલા દ્રવ્યને ચરુ કહેલ છે. આ પ્રમાણે ચરુમાં રાધીને તેણે વૈશ્વદેવ બલિ અર્પણ કર્યો એટલે કે કાગડાદિને અન્ન પ્રદાન કર્યું. ત્યાર બાદ તેણે અતિથિની धूत ४३ म ते लोन 43 अतिथिन भाउया. 'करेत्ता तओ पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ" मतिथिने मन भाया मा तेरे नान यु.
“तएण' सेवे सि रायरिसी दोच्च छक्खमण उपसंपज्जित्ताण विहरइ" हवे ते शिव सबको ilon छठनी आराधना २३ ४री. “ तएण से सिवे
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ १०९ सू० २ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३४१ राजर्षिः द्वितीयपष्ठक्षपणं पष्ठभक्ततपः उपसम्पद्य-अङ्गीकृत्य खलु विहरतितिष्ठति, 'तएणं से सिवे रायस्सिी दोच्चे छटक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ' ततः खलु स शिवो राजर्षिः द्वितीये पष्ठक्षपणपारण के पप्ठतपः पारणसमये आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति-अवतरति, 'पच्चोरहेत्ता, एवं जहा पढमपारणगं' आतापनभूमितः प्रत्यवरुह्य-अवतीय, एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथाप्रथमपारणके प्रतिपादितं तथैव अत्रापि द्वितीयपारण के प्रतिपत्तव्यम् , किन्तु, 'नवर दाहिणगं दिसं पोक्खेइ, पोक्खेत्ता, दाहिणाए दिसाए जमे महाराया पत्थाणे पत्थियं, सेसं तंचेव आहारमाहारेइ' नवरम् पूर्वदिशाप्रोक्षणापेक्षया विशेपस्तु दक्षिणां दिशं प्रोक्षपति-जलादिना सिञ्चति, मोक्ष्य जलादिना अभिषिच्य, दक्षिणस्याः दिशः यमो महाराजः प्रस्थाने प्रस्थितं शेषं तदेव-पूर्वदिशोक्तवदेव उवमंपज्जित्ता णं विहरइ' इस के बाद उस शिव राजऋषिने द्वितीय छठभक्त तप की आराधना की 'तएणं से सिवे रायरिसी दोच्चे छ?क्खमणपर णगंसि आयावणभूमिओ पच्चोरुहइ ' इसके अनन्तर जव उसने उस द्वितीय छट्ट तपस्या का पारणा किया तब वह इसके पहिले आतापनभूमि से उतरा और 'पच्चोरुहिता एवं जहा पढमपारणगं' उतर कर जिस प्रकार से उसने प्रथम पारणा के दिन काम किया उसी प्रकार से इस द्वितीय पारणा के दिन भी वही सब काम किया. परन्तु
इस पारणा में यही विशेषता रही कि इसमें इसने 'दाहिणगं दिसं .. पोक्खेइ० ' दक्षिणदिशा का जलादि से सिंचन किया और सिंचन करने के बाद उस दिशा के लोकपाल हे यम महाराज से ऐसी प्रार्थना की, इस दिशा के लोकपाल यम महाराज धर्मकार्य में प्रवृत्त हुए मुझ रायरिसी दोच्चे छटुक्खमणपारणगंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहह" मा બીજા છઠના પારણાને દિવસે તે શિવરાજર્ષિ આતાપના ભૂમિ પરથી નીચે
तय. " पच्चोरुहित्ता एवं जहा पढमपारणगं" त्या२ मा प्रथम पाण्याने દિવસે જે જે વિધિ તેણે કરી હતી, તે તે વિધી તેણે બીજા પારણાને દિવસે પણ કરી પરન્તુ આ બીજા પારણાની વિધિમાં આટલી જ વિશેષતા હતી"धारिणगं दिसं पोक्खेइ० ईत्याहि" मा मते ते दक्षिा हिशन વડે સિંચીને તે દિશાના યમ મહારાજ નામના કપાલને એવી પ્રાર્થના કરી કે “ તમે ધર્મ સાધનમાં પ્રવૃત્ત થયેલા આ શિવરાજર્ષિની રક્ષા કરજો,* ત્યાર બાદ સમસ્ત કથન પ્રથમ પારણાના કથન અનુસાર સમજવું. અહીં પૂર્વ દિશાને બદલે દક્ષિણ દિશામાં જેટલાં કન્દ મૂળ, છાલ, પાન, ફૂલ, ફળ, ખી અને લીલી વનસ્પતિ મળે, તે ગ્રહણ કરવા માટે તેમણે યમલેકપાલની
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂાર
भगवती
बोध्यम्, तथा शिव राजर्षिम् अभिरक्षतु प्रस्थाने प्रस्थितं धर्मसाधने मवृत्तं शिवं राजर्षिम् अभिरक्ष्य, यानिच तत्र दक्षिणस्यां दिशि कन्दानि च, मूलानि च, त्वचाश्र, पत्राणि च पुष्पाणि च फलानि च, वीजानि च, हरितानि च वर्त्तन्ते तानि अनुजानातु - ग्रहीतुम् अनुज्ञां ददातु इति कृत्वा दक्षिणां दिशं प्रसरति, प्रसृत्य यानि च तत्र कन्दादीनि हरितान्तानि सन्ति तानि गृह्णाति, गृहीत्वा तैः किटिनसांकायिकं वंशमयपात्रविशेषं भरति इत्यादिकं सर्वं पूर्वदिशावद् अवसेयम्, अन्ते च आहारमाहरति, 'तणं से सिवरायरिसी तच्चं छट्ठक्खमणं उवसंपज्जिताणं विर' ततः खलु स शिवराजर्पिः तृतीयं पष्ठक्षपणं- पृष्ठभक्ततपः उपसंपध-स्त्रीकृत्य विहरति - तिष्ठति, 'तपणं से सिवे रायरिसी सेसं तं चैत्र, नवरं पच्चत्थि - मार दिस/ए वरुणे महाराया पत्थाणे पत्थियं सेसं तं चेत्र जावं आहारमाहारेइ' शिवराजऋषि की रक्षा करें इत्यादि सब कथन आगे का जैसा प्रथम पारणा के दिन में कहा गया वैसा यहां समझना चाहिये। यहां पूर्वदिशा के स्थान में दक्षिण दिशा को उच्चारण करके उसने ऐसा कहादक्षिणदिशा में जितने भी कन्द, मूल, त्वचा, पत्र, पुष्प, फल, बीज और हरित वनस्पति हैं- उन्हें लेने के लिये उस दिशा के लोकपाल हे यम महाराज मुझे आज्ञा दे । इस प्रकार कह कर वह दक्षिण दिशाकी ओर चला, वहां जाकर उसने वहाँ के कन्दादि हरितान्त पदार्थों को लिया, लेकर उसने उन्हे वंशमयपात्र विशेष में रखा, इत्यादि सब पूर्वदिशा के जैसा यहां कहना चाहिये । अन्त में उसने आहार किया
एणं से सिवे राघरिसी तच्चं छट्ठक्खमणं उवसंपज्जित्ता णं विहरह ' इसके बाद उस शिव राजऋषिने तृतीय षष्ठभक्त की आराधना की ' तरणं से सिवे रोयरिसी सेसं तंचेव, नवरं पच्चत्थिमाए दिलाए वरुणे महाराया पत्थाणे पत्थियं सेसं तंचेव जाव आहारमाहारेइ ' इसके આજ્ઞા માગી ત્યાર બાદ દક્ષિણ દિશામાં પ્રયાણ કરીને તેણે કન્દાદિ પદાર્થો લઈને તે વાસિનિત પાત્રમાં મૂકયા, ઇત્યાદિ સમસ્ત પૂર્વોક્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. “ અન્તે તેણે પોતે ભાજન કર્યું, સમસ્ત પૂર્વોક્ત કથન અહી' ગ્રહણ કરવું જોઈએ. "तएण ते सिवे रायरिसी तच्च छट्ठक्खमण उवसंपज्जित्ताण विहरइ " त्यार ખદ તે શિવ રાજર્ષિ એ ત્રીજા ટ્યુની (ષષ્ઠભક્તની બે દિવસના ઉપવાસની) आराधना श३, मेरी. "तरण' से सिवे रायरिसी सेस तंचेव, नवरं पच्चस्थिमाए दिसाए वरुणमहारायो पत्थाणे पत्थिय सेसं तंचेव जाव अहारमाहारेंइ " श्रील
આ કન
ન્તનુ
-
""
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू०२ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३४३ ततः खलु स शिवो राजपिः शेप तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव तृतीयपष्ठतपःपारण के विज्ञेयम् । नवरं-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु पश्चिमाया दिशः वरुणो सहाराजः प्रस्थाने पस्थितं शेष तदेव-पूर्वोक्तवदेव आहारम् आहरतीति । 'तए णं से सिवे रायरिसी चउत्थं छटक्खमणं उत्रसंपज्जित्ताणं विहरइ' ततः खलु स शिवो राजपिः चतुर्थम् पप्ठक्षपणं-पष्ठभक्तपः उपसम्पध विहरति-तिप्ठति, 'तएणं से सिवे रायरिसी चउत्थ छट्टकरखमणपारणगंसि, एवं तं चेव, नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ, उत्तराए दिसाए वेसमणे महाराया पत्थाणे पत्थियं अभिरक्खउ सिवं, सेसं तं चेव जाव तो पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ ततः खलु स शिवो राजर्षिः चतुर्थषष्ठक्षपणपारणके, एवं रीत्या तदेव-पूर्वोक्तवदेव सर्वमुह्यम् , नारं विशेषस्तु उत्तरपारणों के दिन का कर्तव्य उसने पूर्वोक्तरूप ले ही किया यहां उसने पश्चिमदिशा के लोकपाल वरुण महाराज से ऐसा कहा-कि हे पश्चिम दिशा के लोकपाल वरुण महाराज ! तुम धर्मकार्य में प्रवृत्त हुए मुझ शिवराजऋपि की रक्षा करो बाकी का और सब इसके आगे का कथन पूर्वोक्त जैला ही है । अन्त में उसने आहार किया 'तएणं से सिवेरायरिसी चउत्थ छक्खमण उवसंपज्जित्ताण विहरइ' इसके बाद उस शिवराजऋषिने चौथे छट्टभक्त की तपस्या स्वीकार की, 'तएणं सिवे रापरिसी चउत्थ छटुक्खमणपारणगंसि, एवं तंचेव, नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ, उत्तराए दिसाए वेसमणे महाराया पत्थाणे पत्थिय अभिरक्खउ सिवं, सेसं तंचेव जाव तओ पच्छा अप्पणो आहारमाहारेह' उस छ? भक्त तपस्या के पारणा के दिन उस शिवराजनपिने पूर्वोक्त છદ્રના પારણાને દિવસે પણ તેણે પૂર્વોક્ત પહેલા છઠ્ઠના પારણા જેવી વિધિ કરી. આ વખતે તેણે પશ્ચિમ દિશાના લોકપાલ વરુણ મહારાજને એવી પ્રાર્થના કરી કે ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલા આ શિવ રાજર્ષિની તમે રક્ષા કરજે” બાકીનું “તેણે પિતે આહાર કર્યો ” આ કથન પર્યન્તનું સમાપ્ત કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
'तएण से सिवे रायरिसी चउत्थ छटुक्खमण उवसपज्जिताण विहरह" त्या२ मा ते शिष २।०४ पिसे याथा ७४ तपनी माराधना श३४१ “तएण से सिवे रायरिसी छटुक्खमणपारणगंसि, एवं तं चैव, नवरं उत्तरदिसं पोक्खेइ, उत्तराए दिसाए वेसमणे जाव तओ महाराया पत्थाणे पत्थिय अभिरक्खउ सिव', सेंस तंचेव जाव तओ पच्छा अप्पणा आहारमाहारेइ" मा यथा ७४ना पारણાને દિવસે પણ તે શિવ રાજર્ષિએ પૂર્વોક્ત સઘળી વિધિ કરી. પરંતુ આ
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
भगवती सूत्रे
३४४
दिशं प्रोक्षयति उत्तरस्याः दिशो वैश्रमणो महागजः प्रस्थाने प्रस्थितं शिवं राजर्षिम् अभिरक्षतुः शेषं तदेव यावत्, ततः पश्चाद् आत्मना थाहारम् आहरति ॥ म्र० २ ॥ शिवराजर्षिसिद्धि वक्तव्यता ॥
मूलम् - तए णं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स छहं छहेणं अनि क्खित्तेणं दिसाचकवालेणं जाब आयावेमाणस्स पगइभक्ष्याए जाव विणीययाए अन्नया कयाई, तयावरणिजाणं कम्माणं खओवसणं ईहापोह मग्गणगवेसणं करेसाणस्स विभंगे नामं अन्नाणे समुत्पन्ने, सेणं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं पासइ, अस्सि लोए, सत्तदिवे, सत्तसमुद्दे, तेण परं न जाणइ, न पासइ, तणं तस्स सिस्स रायरितिस्स अयमेयारूवे अज्झत्थिए जाव ससुप्पजित्था, - अस्थिणं ममं अइसेसे नाणदंसणे समुत्पन्ने, एवं खलु अस्सि लोए, सत्तदीवा, सत्तसमुद्दा, तेण परं वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, एवं संपेहेइ, संपेहित्ता, आयावणभूमीओ पञ्च्चोरुहइ, पच्चोरुहेत्ता, वागलवत्थनियत्थे जेणेव सए उडए, अनुसार ही सब कृत्य किया ऐसा अपने आप समझ लेना चाहिये परन्तु यहां पर उसने उत्तर दिशा का प्रोक्षण किया और उस दिशा के लोकपाल वैश्रमण महाराज से धर्मकार्य में प्रवृत्त हुए अपनी रक्षा करने की प्रार्थना की इस के बाद का और सब कथन जैसा पूर्वदिशा के प्रकरण में प्रथम पारणा के अवसर पर कहा जा चुका है वैसा ही जानना चाहिये इस के बाद अन्त में उसने पारणा किया || सू० २ ॥
વખતે તેણે ઉત્તર દિશામા જળતુ સિંચન કરીને ઉત્તર દિશાના લાકપ'લ વૈશ્રમણુ મહારાજને એવી પ્રાના કરી કે “ ધર્માંકા માં પ્રવૃત્ત થયેલા આ શિવ રાજર્ષિની આપ રક્ષા કરજો, '’ ત્યાર બાદનું સમસ્ત કથન પહેલા છટ્ટના પાણાના કથન અનુસાર સમજવુ. “ ત્યાર रीने पाराशु यु", " આ સૂત્રપાઠ સુધીનું ગ્રહણ કરવુ જોઇએ. ૫ સૂ૦૨ !
માદ તેણે પોતે લેાજન સમસ્ત થન અહી
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३४५ तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, सुबहुं लोहीलोहकडाह कडुच्छ्यं जाव भंडगं किढिगसंकाइयं च गेण्हइ, गेण्हेत्ता जेणेव हत्थिणाउरे नयरे, जेणेव तावसावसहे, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता भंडनिक्खेवं करेइ,करित्ता, हत्थिणाउरे नयरे सिंघाडगतिगजाव पहेतु बहुजणस्स एवमाइक्खइ जाव एवं परूवेइअत्थिणं देवाणुप्पिया ! ममं अतिसेसे नाणदंसणे समुप्पन्ने, एवं खल्लु अस्सि लोए, जाव दीवाय, समुदाय, तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतियं एवमट्ट सोच्चा, निसम्म, हस्थिणाउरे नयरे सिंधाडगतिगजाव पहेसु बहुजणो अन्नभन्नस्स एवमाइक्खड़, जाव परूवेइ-एवं खलु देवाणुप्पिया! सिवे रायरिली एवं आइक्खइ, जाव परूवेइ-अस्थिणं देवाणुप्पिया ! समं अतिसेसे नाणदंसेणं जाव तेण पर वोच्छिन्ना, दीवाय, समुदाय, से कहमेयं मन्ने एवं?। तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे, परिसा जाव पडिगया, तेणं कालेणं, तेणं समएणं, समणस्स भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी जहा वितिएसए निपंटुद्देसए, जाव अडमाणे बहुजणसहं निसामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, एवं जाव परूवेइ-एवं खलु देवाणुप्पिया! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, जाव परूवेइअस्थिणं देवाणुप्पिया ! तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय से कहमेयं मन्ने एवं ? तएणं भगवं गोयमे बहुजणस्त अंतिए एवमटुं सोच्चा, निसम्म, जाव सड्ढे जहा नियंठुद्देसए जाव
भ० ४४
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीय तेण परं वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय, से कहमेयं भंते ! एवं ?। गोयमा लमणे भगवं महावीरे भगवं गोयमं एवं व्यासी-जं गं गोयमा ! से बहुजणं अन्नमन्नत एवमाइक्खा, तंथेव सवं भाणियई, जाव भंडनिक्खेवं करेइ, हथिणापुरे नथरे सिंघाडग० तंचेब जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय, तएणं तस्ल सिवस्त रायशिसिल अंतिए एयमहूँ सोच्चा, निसम्स, तंचेत्र सव्वं भाणियध्वं जाव तेण परं बोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, तं गं मिच्छा, अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खाभि जाव परूवेमि-एवं खलु जंबु. दोबादिया दीवालवणादिया समुद्दा, संठाणओ एगविहिविहाणा वित्थारओ अणेगविहिविहाणा एवं जहा जीवाभिगमेजाव लयंभूरभणपज्जवसाणा अस्ति तिरियलोए असंखेज्जादीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो ?। अस्थिणं भंते! जंबुद्दीवे दी दव्वाइं सवन्नाइं पि, अवन्नाइं पि, सगंधाइंपि, अगंधाइंपि, सरसाइं पि, अरसाइंपि, सफासाइंपि,अफासाइं पि, अन्नमन्नवद्धाइं,अन्नमन्नपुटाइंजाव घडताए चिट्ठति ? हंता, अत्थि। अत्थिणं भंते ! लवणसमुद्दे दव्वाइं सवन्नाई पि, अवन्नाइं पि, सगंधाइंपि, अगंधाइंपि, सरसाइंपि,अरसाइं पि,सफासाइंपि, अफासाइंपि, अन्नमन्लबद्धाई, अन्नमन्नपुटाई जाव घडताए चिटुंति ? हंता अस्थि, अस्थि णंभंते! धायइसंडे दीवे दवाइं सवन्नाइं पि, अवन्नाइंपि, एवं चेव, एवं जाव सयंभरमणसमुद्दे ? जाव हता, अस्थि, तएणं ला महड़महालया महच्चपरिसा समणस्त भगवओ महावीरस्स
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३४७ अंलिए एयमटुं सोच्चा, निसम्म, हतुट्ठा लमणं भगवं महावीर वंदइ, नसंसह, बंदित्ता, नमंसित्ता जामेव दिसंपाउन्भूया तामेव दिसं पडिगया। तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव पहेसु बहुजणा अन्नमन्नस्स एक्माइक्खइ, जाव परूवेइ-जं णं देवा. णुपिया! सिवे रायरिसी एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ-अत्थिणं देवाणुप्पिया! समं अतिसेसे नाणे जाव समुदाय, तं नो इणढे समढे समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खड़, जाव परूवेइ-एवं खल्लु एयस्स सिवस्स रायशिसिस्स छठं छठेणं तंचेव जाव भंडनिक्खेवं करेइ, करित्ता, हथिणापुरे नयरे सिंघाडगजाव समुदाय। तएणं तस्स लिवाल रायििसस्त अंतिए एयम सोच्चा, निसम्म जाव समुदाय, तं गं मिच्छा, समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ जाय एवं पलदेइ-एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा लवणादिया लसुदा तंचेव, जाब असंखेजा दीवस्तमुद्दा पण्णत्ता, समणाउसो! तएणं ले सिदे रायरिसी बहुजणस्स अंतिए एयमह सोच्चा निसम्म सकिए, कंखिए, वितिगिच्छिए भेदसमा. वन्ने कलुससमावन्ने, जाए यावि होत्था। तएणं तस्स सिवस्स रायरिलिस्त संकिया, कंखियस्स जाव कलुससमावन्नस्ल से विभंगे अण्णाणे खिप्पामेव परिवडिए । तएणं तस्ल सिवस्स रायिितस्स अयमेथारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था-एवं खलु समणे भगवं महावीरे आदिगरे तित्थगरे जाव सम्वन्न सव्वदरिसी आगालगएणं चक्केणं जाव सहसंबवणे उजाणे
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अहापडिरूवं जाब विहरइ, तं महाफलं खलु तहारूवाणं अमहंताणं भगवंताणं नामगोयस्स जहा उववाइए जाव गहणयाए, तं गच्छामि णं समणं भगवं महावीरं वंदामि जाव पज्जुवासामि, एयं णं इहभवे य, परभवे य, जाव भविस्सइ तिकडु एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता, जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, तावसावसहं अणुप्पविसइ, अणुप्पविसित्ता सुवहुं लोहीलोहकडाहजाव किढिणसंकाइगंच गेण्हइ, गेण्हित्ता तावसावसहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता परिवडियविभंगे हत्थिणापुरं नयरं मज्झं मज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता, जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे. जेणेव समणे भगवं महावीरं, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरे तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करित्ता, वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, नच्चासन्ने, नाइदूरे जाव पंजलिउडे पज्जुवासइ। तएणं समणे भगवं महावीरे सिवस्स रायरिसिस्स तीसेय महइमहालियाए जाव आणाए आराहए भवइ। तएणं से सिवे रायरिसी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म, जहा खंदओ जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसिभागं अवकमइ, अवक्कमेत्ता, सुबहुं लोहीलोहकडाह जाव किढिणसंकाइगं एगंते एडेइ, एडेत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ, करित्ता, समणं भगवं महावीरं एवं जहेव उसभदत्ते तहेव पव्वइओ, तहेव इक्कारसअंगाई अहिज्जइ, तहेव सवं जाव सवदुक्खप्पहीणे ॥सू०३॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०११ उ०९ सू०३ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३४९
छाया-ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षे षष्ठषष्ठेन अनिक्षिप्तेन दिशाचक्रवालेन यावत् आतापयतः प्रकृतिभद्रतया यावत् विनीततया अन्यदा कदाचित तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोह-मार्गणगवेषणं कुर्वतो विभङ्गो नाम अज्ञानं समुत्पन्नम्। स खल्ल तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन पश्यति-अस्मिन् लोके सप्तद्वीपाः सप्तसमुद्राः, तेन परं न जानाति, न पश्यति । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अयमेतद्रूपः आध्यात्मिको यावत् समुदपधत-अस्ति खलु मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , एवं खलु अस्मिन् लोके सप्तद्वीपाः सप्तसमुद्राः, तेन परं व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्थ, एवं संपेक्षते, संप्रेक्ष्य आतापनभूमितः प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुह्य वाल्कलवस्त्रनिवसितो यत्रैच स्वकः, उटजस्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सुबहु लोहीलोहकटाहकडुच्छुकं यावत् भाण्डकं किदिनसांकायिकंच गृह्णाति, गृहीत्वा यत्रैव हस्तिनापुर नगरं, यत्रैव तापसावसंथः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकत्रिकयावत्पथेषु बहुजनस्य एवमाख्याति, यावत् एवं प्ररूपयति-अस्ति खलु देवानुप्रियाः ! मम अतिशय ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्-एवं खलु अस्मिन् लोके यावद् द्वीपाश्च, समुद्राच । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हस्तिनापुरे नगरे शङ्गाटक त्रिक यावत्पथेषु बहुजनोऽन्योन्यस्य एवमाख्याति यावत् प्ररूपयति-एवं खलु देवानुप्रियाः। शिवो राजर्षिः एवमाख्याति यादत्मरूपयति-अस्ति खलु देवानुप्रियाः। मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं यावत् तेन परं व्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च, समुद्राश्च, तत् कथमेतदू मन्ये एवम् ? । तस्मिन् काले, तस्मिन् समये स्वामी समवस्तः, पर्षद् यावत्पतिगता, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी यथा द्वितीयशतके निर्ग्रन्थोद्देशके यावत् अटन् बहुजनशब्दं निशाम्यति, बहुजनोऽन्योन्यस्य एवम् आख्याति, एवं यावत् प्ररूपयति-एवं खल्ल देवानुप्रियाः! शिवो राजर्पिः एवम् आख्याति यावत्मरूपयति-अस्ति खलु देवानुप्रियाः। तदेव यावत् व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च, तत्कथमेतत् मन्ये एवम् । ततः खलु भगवान् गौतमो बहुजनस्य अन्ति के एतमथै श्रुत्वा निशम्य यावत्-श्रदो यथा निग्रन्थोद्देशके यावत् तेन परं व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च, तत्कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? गौतम इति! श्रमणो भगवान महावीरो भगवन्तं गौतमम् एवम् अवादीत-यत खलु गौतम ! स बहुजनः अन्योन्यस्य एवमाख्याति तदेव सर्व भणितव्यम् यावत् भाण्ड निक्षेपं करोति, कृत्वा, हस्तिनापुरे नगरे शनाटकत्रिक यावत्-व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च, । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्य तदेव सर्वे भणितव्यम् यावत्-तेन परं व्युच्छिन्ना दीपाश्च,
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्त्रे समुद्राच, तत् खलु मिथ्या, अहं पुनगौतम ! एवमाख्यामि यावत् रूपयामि-एवं खलु जम्बूद्वीपादिका द्वीपाः, लवणादिकाः समुद्राः संस्थानतः एकविधविधानाः, विस्तारतः अनेकविधविधाना एवं यथा जीवाभिगमे यावत् स्वयम्भूरमणपर्यवसानाः अस्मिन् तिर्यग्लोके असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन्! अस्ति खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि सरसान्यपि, अरसान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यबद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत्-घटतया तिष्ठन्ति ? हन्त, अस्ति । अस्ति खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगधान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यवद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् घटतया तिष्ठन्ति ? इन्त, अस्ति । अस्ति खल्ल भदन्त ! धातकीखण्डे द्वीपे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि, सरसान्यपि, अरमान्यपि, सरपर्शान्यपि, अस्पर्शान्यापि, एवमेव एवं यावत् स्वयंभूरमणसमुद्रः ? यावत् हन्त, अस्ति । ततः खलु सा महातिमहालया महापत् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा यामेव दिशं प्रादुर्भूता तामेव दिशं प्रतिगता। ततः खलु हस्तिनापुरे नगरे शशाटकयावत् पथेषु बहुजनोऽन्योन्यस्य एवमाख्याति यावत् प्ररूपयति यत् खलु देवानुप्रियाः ! शिवो राजर्पिः एचमाख्याति यावत् प्ररूपयति-अस्ति खल देवानुपियाः ! मम अतिशयं ज्ञानं यावत् समुद्राश्च, तत् नायमर्थः समर्थः, श्रमणो भगवान महावीरः एवमाख्याति यावत् मरूपयतिएवं खलु एतस्य शिवस्य राजः षष्ठपष्ठेन तदेव यावत्-भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकयावत् समुद्राश्च । ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्य, यावत् समुद्राश्च, तत् खलु मिथ्या, श्रमणो भगवान महावीरः एवमाख्याति यावत् एवं मरूपयति-एवं खलु जम्बूद्वीपादिका द्वीपाः, लपणादिकाः समुद्राः तदेव यावत् असंख्येयाः द्वीपसपुद्राः प्रज्ञप्ता श्रमणायुष्मन् !| ततः खलु स शिवो राजर्पिः बहुजनस्य अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य शशितः काङ् क्षेतो विचिकित्सितो भेदसमापन्नः कलुपसमापन्नो जातश्चापि अभ. वत ॥ ततः खल्ल तस्य शिवस्य राजर्षे शङ्कितस्य काक्षितस्य यावद कलुषसमापन्नस्य तद्विभङ्गज्ञानं क्षिममेव परिपवितम्। ततः खलु तस्य शिवस्य राजः अयमेतद्रपः आध्यात्मिको यावत् समुदपद्यत-एवं खलु श्रमणो भगवान् महावीरः आदिकर तीर्थकरो यावत् सर्वज्ञः सर्वदर्शी आकाशगतेन चक्रेण यावत् सहस्राम्रवने उपाने यथामतिरूपं यावत् विहरति, तत् महाफलं खलु तथारूपाणाम् अहतां
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५१ भगवतां नामगोत्रस्य यथा औपपातिके यावत् ग्रहणतया, तद्गच्छामि खलु श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दे यावत् पर्युपासे, एतत् खलु इहमवेच, परभवे च, यावद् भविष्यति इति कृत्वा एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य यत्रैव तापसावसथ स्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य तापसावसथम् अनुपविशति, अनुप्रविश्य सुबहु लौहीलोहकटाहयावत किदिनसांकायिकंच गृह्णाति, गृहीत्वा तापसावसथात् प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिक्रम्य परिपतितविमङ्गो हस्तिनापुरस्य नगरस्य मध्यमध्येन निर्गच्छति, निगम्य यत्रैव सहस्राब्रवनम् उद्यानम् , यत्रैव श्रमणो भगवान महावीर स्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा नात्यासन्ने नातिदूरे यावत् प्राञ्जलिपुटः पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीर शिवस्य राजर्षेः, तस्याश्च महातिमहालया यावत् आज्ञायाः आराधको भवति । ततः खलु स शिवो राजर्षिः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य यथा स्कन्दको यावत् उत्तरपौरस्त्यं दिशा भागम् अपक्रामति, अपक्रम्य सुबहु लौहोलोहकटाह यावर किढिनसांकायिकम् एकान्ते एडयति, एडयित्वा स्वयमेव पञ्चमुष्टिकं लोचं करोति, कृत्वा श्रमणं भगवन्तं महावीरम् एवं यथैव ऋषभदत्तस्तथैव प्रबजितः, तथैव एकादश अङ्गानि अधीते, तथैव सर्वं यावत् सर्वदुःखमहीणः ।।सू० ३॥
टीका-अथ शिवराजर्षेः सिद्धिवक्तव्यतामाह-'तएणं तस्स' इत्यादि. 'तएणं तस्स सिक्स्स रायरिसिस्स छठें छटेणं अनिक्खित्तेणं दिसाचकवालेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभद्दयाए जाब विणीययाए' ततः खल तस्य शिवस्य राजर्षेः षष्ठषष्ठेन एतन्नाम केन, अनिक्षिप्तेन-निरन्तरेण, दिक्चक्रवाकेन यावत तपसा
'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने शिवराजऋषि की सिद्धि की वक्तव्यता का कथन किया है-इस में यह प्रकट किया गया है कि शिव राजऋषि जब निरन्तर छह छट्ट की तपस्या की आराधना में तल्लीन थे और इस प्रकार वे दिशाचक्रवाल के अनुष्ठान से आतापना लेते रहते थे-तब उनके स्वभावकी सरलता से यावत् विनम्रतासे ' अन्नया
“तपण' तस्स सिवस्त्र रायरिसिस्स" त्याहટીકાઈ–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે શિવરાજ ઋષિની સિદ્ધિની વતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. અહીં એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે શિવરાજ ઋષિ નિરન્તર છઠને પારણે છઠ્ઠ કરતા હતા, નિરન્તર આતાપના લેતા હતા અને દિશાચકવાલ તની આરાધના કરતા હતા સરલ સ્વભાવ, વિનમ્રતા
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
भगवती सूत्रे
आतपतः आतापनां कुर्वतः प्रकृतिभद्रतया स्वभावसरलतया यावत् विनीततया - विनम्रता 'अन्नया कयाई तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोह - मग्गणगवेसणं करेमाणस्स विभंगे नामं अन्नाणे समुप्पने' अन्यदा कदाचित् तदावरणीयानां कर्मणा क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गणगवेषणं कुर्वतः विभङ्गो नाम अज्ञानं समुत्पन्नम्, 'से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं पासह-अस्सिलोए सत्तदीवे, सत्तसमुद्दे, तेणपरं न जाणइ, न पास' स खलु शिवो राजर्पिः तेन विभङ्ग ज्ञानेन समुत्पन्नेन पश्यति - अवलोकयति-यत्-अस्मिन् लोके सप्तद्वीपान् सप्त एव समुद्रांश्च पश्यति, तेन परं तदरितं द्वीपसमुद्रादिकं न जानाति, न पश्यति, 'तए णं तस्स सिक्स रायरिसिस्स अयमेयाख्वे अज्झत्थिए नाव समुप्पज्जित्था ' ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अयमेतद्रूप आध्यात्मिकः आत्मगतः यावत् चिन्तितः, कया इं' किसी एक समय ' तयावरणिज्जाणं कम्माण'' तदावरणीय कर्मों के क्षयोपशम के अनुसार 'ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स विभंगे नामं अन्नाणे समुप्पन्ने' ईहा, अपोह, मार्गण और गवेषण करते समय विभंग नाम का अज्ञान उत्पन्न हो गया सेणं तेणं विभंनाणेण समुपने पासइ ' उसने उस उत्पन्न हुए विभंग ज्ञान से ऐसा देखा कि ' अस्सिलोए सप्त दीवे; सप्तसमुद्दे, तेण परं न जाण, न पासइ ' इसलोक में सात द्वीप हैं और सात समुद्र हैं, इनके सिवाय द्वीप समुद्रादि को न उसने जाना और न देखा 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेयारूवे अज्ज्ञथिए जाव समुप्पज्जित्था ' सो इस कारण उस शिवराजऋषि को ऐसा यह आध्यात्मिक-आत्मगत यावत् चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ कि આદિ શુભેાથી તેમને વિભ’ગ નામનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઇ ગયુ. એજ વાત સૂત્રકારે નીચેના સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યક્ત કરી છે–
(6 अन्नया कयाइ " अर्ध मे समये " तयावरणिज्जाणं कम्माणं " तेने આવરણુ કરનારા કર્મોના ( અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ) જવાથી (< ईहापोह मग्गणगवेसणं करेमाणस्स विभंगे नाम' તેને ઈહા, અપેાહ, માગણુ અને ગવેણુ કરતાં કરતાં अज्ञान उत्पन्न थर्ध गयु " से णं तेणं विभंगनाणेण तेथे ते उत्पन्न थयेसा विभंग ज्ञानना प्रभावथी लेयु सप्तदीवे, सत्त समुद्दे, तेण पर न जाणइ, न पोइ " मा सोभां सात द्वीपो છે અને સાત સમુદ્રો છે, તે સિવાયના અન્ય દ્વીપોને અને સમુદ્રને તે જાણીहेभी राज्यो नहीं. “ तरणं तस्स सिवस्स रायरिसिप्स अयमेयारूवे अज्झत्थिए जाव समुप्पज्जित्था " ते आरये ते शिव राजर्षिने मेवा आध्यात्मिङ (आत्मगतं),
ક્ષચેાપશમ થઇ अन्नाणे समुपपन्ने” વિભંગ નામનું समुप्पन्नेणं पासइ " " अस्सिं लोए "
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सु०३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५३ कल्पितः, प्रार्थितः, मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत-समुत्पन्न –'अत्थिण ममं अइ सेसे नाणदसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अस्सि लोए सत्तदीवा, सत्तसमुद्दा, तेण परं वोच्छिन्ना दीवाय, समुदाय, एवं संपेहेइ' अस्ति-सम्भवति खलु मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् ,-यत् एवं खलु निश्चयेन अरिमन् लोके सप्तैव द्वीपाः सप्तैत्र समुद्राश्च सन्ति, तेनपर--तदरिक्ता व्युच्छिन्नाः-अस्तित्वशून्याः न विद्यमाना, द्वीपाश्च, समुद्राश्च इत्येवं संप्रेक्षते-विचारयति, 'एवं संपेहेत्ता आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहेत्ता वागलचस्थनियत्थे, जेणेव सए उडए, तेणेव उवागच्छ।' एवं संप्रेक्ष्य-पूर्वोक्तरीत्या विचार्य आतापनभूमितः प्रत्यवशेहति-प्रत्यक्तरति, आताएनभूमितः प्रत्यररुह्य-प्रत्यवतीर्य दलकलवस्त्रनिवारितः परिहितवल्क लवतः सन यत्रैव स्वको-निजः उटन.-पर्णकुटी आसीत् , तत्रैवोपागच्छति, 'उवागन्छित्ता सुबहुं लोहीलोहकडाहकडुन्छुयं जाव भंडग मिढिणसंकाइयं च गेण्डइ' उपागत्य 'अस्थि ण सम अहले से नाणदसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अरिस लोए सत्तदीवा सत्तसमुदा तेण पर वोच्छिन्ना दीवाय सदा य एवं लपेहेह' मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ है, इससे मुझे ऐसा विचार आता है कि इसलोक में सात ही बीप और सातही समुद्र हैं। इनसे अधिक न छीप है और न समुद्र है। 'एवं संपेहेत्ता आयाधणभलिओ पच्चोरुहह' ऐसा विचार कर के वह उसी समय आतापनभूमि से नीचे उतर आया और 'पच्चोसहिता वागलपत्थनियत्थे, जेणेव सए उडए तेणेव उपागच्छ।' उतर कर उसने त्वचा-वृक्ष की छाल के वनों को पहिरा, और फिर जहां अपनी झोपड़ी थी-वहां वह आ गया 'उवाच्छित्ता लुपहुं लोहीलोहकडाहक डुच्छुयं जाव भंडगं किठिण. यिन्तित, अपित, आथित म भनागत स ४८५ उत्पन्न थयो “अस्थिण ममं अइसेसे नाणदसणे समुप्पन्ने, एवं खलु अस्सिं लोए सत्तधीवा सत्त समुहा, तेण पर वोच्छिन्ना दीवा य समुहा य एवं सपेहेइ" भने गतिशय ज्ञान भने દર્શન ઉદ્ભવ્યું છે તેથી હું જોઈ શકું છું કે આ લેકમાં સાત જ શ્રી અને સાત જ સમુદ્રો છે. તેનાથી અધિક દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્રો ५ नथी. “ एवं संपेहेत्ता " प्रमाणे विया२ अरीने “ ओयावणभूमीओ पञ्चोरहइ " ते मातापना भूमि ५२थी नीय माव्य.. " पच्चोरुहिता वागलवत्थनियत्थे, जेणेव सए उडए तेणेव उवागच्छइ " नीय उतरीन तो १६५ ( नानी છાલનાં વસ્ત્રો) પહેર્યા અને જ્યાં પિતાની પડી હતી ત્યાં તે આવ્યો. " उवागच्छित्ता सुबहु लोही लोहकडाकडुच्छुयं जाव भंडग किढिणसंकाइयं भ० ४५
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३५४
सुबहु अनेकं लौहीलोहकटाहकच्छुकं यावत् ताम्रकं माण्डकं किटिनसांकायिकवंशमयपात्र विशेष च गृह्णाति 'गेव्हेता, जेणेव इरिथणापुरे नगरे जेणेव तावसाबस, तेणेत्र उनागच्छिह, उवागच्छित्ता भंडनियखेवं करेड, करिता' गृहीत्वा यत्रैव हस्तिनापुरं नगरं यत्रैव तापसावसथं - तापलाश्रम आसीत्, तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य भाण्ड निक्षेपं पात्रादिस्थापनं करोति पात्रापकरणानि स्थापयतीत्यर्थः, कृत्वा पात्रादिकं स्थापयित्वा हत्थापुरे नगरे सिंघारण जान पहेनु बहुजणस्स एवमाक्खर, जा एवं परुवेई' हस्तिनापुरे नगरे नृङ्गाटकवियात् चतुष्क चत्वर सहापथपथेषु बहुजनस्य एवं वक्ष्यमाणरीत्या आख्याति यावत्- भापते, संकायंच गेहइ' वहां आकर के उसने अपने उन अनेक लोही, लो कटाह, कडछी आदि को तथा तांबे के तापस योग्य भाण्डोपकरण को एवं वंशनिर्मित पात्र को लिया 'गेहिता जेणेव उत्थिणापुरे नयरे जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छद्द ' लेकर वह जहां हस्तिनापुर नगर में तापसों का आश्रम था वहां पर आया, 'उपावच्छित भंडनिक्रखेव' करे, करिता' वहां आकर के उसने अपने उन समस्त पात्रादिक उपकरणों को एक ओर रख दिया रखकर 'दक्षिणापुरे नयरे सिंघाउन जाव पहेसु बहु जणस्स एवमाइक्खह जोव एवं परुवेह ' फिर उसने हस्तिनापुर नगर में शृङ्गाटक आदि मार्गों पर एवं राजमार्ग पर मिले हुए अनेक मनुष्यों से इस प्रकार कहा - यावत् भाषण किया, प्रज्ञापित किया और प्ररूपणा की यहाँ चावत् शब्द से 'त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ' इन मार्गों का ग्रहण किया गया है | 'अस्थि
च गेण्ड्इ ' त्यां भावीने तेथे येतानां अने तथा बोड उडाडी, उच्छी माहि ઉપકરણેાને તથા તાંબાના તાપસચેાગ્ય ભાડાપકરણેાને તથા વાંસ નિમિત કઢિનને (પાત્રવિશષને ) ઉઠાવી લીધાં गेण्हित्ता जेणेव हत्थिणापुरे नयरे जेणेव तावसावर हे तेणेव उत्रागच्छछ ” अने ते हस्तिनापुर नगरभां तायसोनी ? आश्रम हतो त्यां मान्यो “उवागच्छित्ता भडनिक्खेव करेइ, करिता " ત્યાં આવીને તેણે પેાતાનાં તે સમસ્ત પાત્રા અને ઉપકરણાને એક ખાજુ મૂકી દીધાં. ત્યાર બાદ हथिणापुरे नरे घाडग जाव पहेसु बहुजणस्स एवमाइक्खइ जाव एवं परूवेइ " तेथे हस्तिनापुर नगरना श्रंगार साहि भार्गो पर अने राजमार्ग पर ( अड्डी' 'जाब' ) पहथी त्रि, यतुष्, यत्वर અને મહાપથ, આટલા માર્ગોને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે) એકત્ર થયેલા અનેક મનુષ્યને આ પ્રમાણે કહ્યું, ભાંખ્યું, પ્રજ્ઞાપિત કર્યુ અને પ્રરૂપણ્ણા કરી
66
८८
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५५ प्रज्ञापयति, प्ररूपयति च-'अत्थिणं देवाणुप्पिया! ममं अतिसे से नाणदंसणे सप्लुप्पन्ने, एवं खलु अरिंस लोए जाव दीवाय, समुदाय' अस्ति खल्लु सम्भवति भो देवानुप्रियाः! मम अनिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , यत्-अस्मिन्लोके यावत्सप्तव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राश्च सन्ति, तेन परं व्युन्छिन्नाः द्वीपाश्च समुद्राश्चेति, 'तए णं तरस सिबस्स रायरिसिस्स अंतिए एयम्टुं सोचा निसम्म हथिणाउरे नयरे सिंघाडगतिगजाब पहेस बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खड, जाव परूवेइ'ततः खलु तस्य शिवस्य राजः अन्तिके-समीपे, एतमर्थ-पूर्वोक्तं वृतान्तं श्रुत्वा, निशम्य हइये अवधार्य, हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकत्रिक यावत् चतुष्क चत्वर-महापथपथेषु वहुजनः अन्योऽन्यस्य एवं-वक्ष्यमाणरीत्या आख्याति, यावत्-भापते, प्रज्ञापयति, 'एव खल्लु देवाणुप्पिया ! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, जाव परूणं देवाणुपिया! बम अति से नाणदलणे समुप्पन्ने' हे देवानुप्रियो ! सुझे अनिकाय जाम और दर्शन उत्पन्न हुआ है ' एव खलु अस्सि लोए जान दीया य समुदा च' इसले मैं ऐसा जानता और देखता हूं कि इस लोक सात ही हीप हैं और लात ही समुद्र हैं। इनके आगे द्वीप और समुद्र व्युच्छिन्न हैं। 'तएणं तस्स सिक्स्स रायरिसिस्स अतिए एयम सोचा लिलम हरियणाउरे नयरे सिंघाडगतिग जाव पहेतु पहजो अनसन्माल एमाहक्खा जाव परूवेई' इस प्रकार से उस शिवजऋषि के कथन को सुनकर और उसे हृदय में धारण कर हस्तिनापुर में अनेक लोक सृङ्गाटक त्रिक यावत् राजमार्ग पर आपल में इस प्रकार से कहने लगे और प्ररूपणा करने लगे-यहां यावत् शब्द से 'भक्ते, प्रज्ञापयति' इन क्रियापदों का अध्याहार हुआ है। एवं " अस्थिणं देवाणुपिया । मम अतिसे से नाणदसणे ससुरपन्ने" भने अतिशय ज्ञान मन हर्शन उत्पन्न युछे “एवं खलु अस्लि लोए जाव दीवा य समुद्दा य" ते ज्ञान मने दशानना प्रभावथा मे Mel-भी. श छु । આ લેમાં સાત જ દ્વીપ છે અને સાત જ સમુદ્રો છે. તેનાથી અધિક દ્વિીપ પણ નથી અને સમુદ્રો પણ નથી.
तएणं तस्स सिवरायरिसिस्स अतिए एयमढे सोच्चा निसम्म हथिणारे नयरे सिंघाडगतिग जाब पहेसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्वइ, जाव परवेइ" શિવરાજ ઋષિના આ પ્રકારના કથનને શ્રવણ કરીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને હસ્તિનાપુર નગરને છૂગાટક, ત્રિક આદિ માર્ગો પર તથા રાજમાર્ગ પર એકત્ર થયેલા અનેક માણસો એક બીજાને એવું કહેવા લાગ્યા, ભાષણ ४२वा साया, प्रज्ञापना मन ५३५४ा ४२वा माया -"एवं खलु देवाण
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
भगवतीसूत्रे वेई'-मोदेवानुपियाः ! एवं खलु पूर्वोक्तरीत्या शिको राजर्षिः एवं-वक्ष्यामाणप्रकारेण आख्याति-यावत्-भापते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत्-'अत्थिणं देवाणुप्पिया ! ममं अतिसे से नाणदसणे जाव तेण पर वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय, से कहमेयं मन्ने एवं ? ' भोदेवानुप्रियाः ! अस्ति संभवति खलु मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं यावत् समुत्पन्नम्-यत्-अस्मिन्लोके सप्तव द्वीप्ताः, सप्तैव समुद्राश्च, तेन पर-तदरिक्ताः व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च समुद्राश्चति, तत् कथमेतत् मन्ये एवं ? शिवराजर्पिप्रतिपादितं पूर्वोक्तं विषयं कथं यथार्थतया मन्ये ? इति भावः युक्तेरभावात् , अत्र मन्ये इति क्रियापदं वितीर्थेप्रयुक्त वेदितव्यभू , 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं सागी समोसढे, परिसा जाब पडिगया' तस्मिन् काले, तस्मिन् खलु देवाणुपिया ! लिये रायरिसी एवं आइदखइ, जाव पल्वेह' हे देवानुप्रियो ! शिव राजऋषि इस प्रकार से कहता है भगक्षण करता है, प्रज्ञापित करता है और प्ररूपित करता-कि 'अस्थिण देवाणुप्पिया! ममं अइलेसे नागदंलणे जाव तेण पर वोच्छिन्ना, दीवा य, समुदायसे कहमेव मनो एवं' हे देवानुभियो। मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ है-सो उनले मैंने ऐसा जाना है और देखा है कि इस लोकमें सात ही द्वीप हैं और खात ही समुद्र हैं इन के बाद न बीप हैं न और समुद्र हैं। सो शिवराजऋषि के द्वारा प्रतिपादित पूर्वोक्त विषय को यथार्थ रूप से युक्ति के अभाव में हम कैसे माने । यहां मन्ये यह क्रियापद विता में प्रयुक्त हुआ है। तेणं कालेणं ते सहएणं लामी समोस, परिसा जाव पडिगया' जब परस्पर में लोगों की इस प्रकार से
प्पिया ! सिवे रायरिसी एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ” उ पानुप्रिये! शिव રાજર્ષિ આ પ્રમાણે કહે છે, ભાખે છે, પ્રજ્ઞાપિત કરે છે અને પ્રરૂપણા કરે छ , “ अस्थिण देवाणुप्पिया! ममं अइसेसे नाण दंसणे जाव तेण परं वोच्छिन्ना, दीवा य, समुदा य-से कहमेय मन्ने एवं ? " नुशिय! भने अतिशय જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયું છે. તેના પ્રભાવથી હું એવું જાણે અને દેખી શકું છું કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપે અને સાત જ સમુદ્રો છે. તે સિવાય બીજા દ્વિીપ કે સમુદ્રો નથી ” તે શિવરાજ ત્રાષિ દ્વારા પ્રતિપાદિત આ વિષયને યુક્તિના અભાવે કરીને યથાર્થ રૂપે કેવી રીતે માની શકાય? અહીં " भन्ये " मा छियाप वितथिभा १५यु छ
__“वेणं कालेणं तेण समएणं सामी समोसढे, परिसा जाव पडिगया" જ્યારે લેકમાં આ પ્રકારની ચર્ચા ચાલી રહી હતી, તે કાળે અને તે સમયે
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिघराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५७ समये स्वामी समवसृतः पर्षत् धर्मोपदेशं श्रोतुं निर्गच्छति, धर्मोपदेशं श्रुत्वा पतिगता पर्पत् , 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी जहा वितियसए नियंठुद्देसए जाव अडमाणे बहुजणसदं निसामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ, एव जाव परूवेइ'-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूति म यथा द्वितीयशतके निर्ग्रन्थोद्देशके पञ्चमे यावत् भिक्षार्थम् भटन्-गृहाद् गृहान्तरं परिभ्रमन् बहुजन शब्दं निशाम्यति-शृणोति, बहुजनः अन्योऽन्यस्य एवम् आख्याति, एवं यावत् भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति-एवं खलु देवाणुप्पिया! सिवे रायरिसी एवं कहा सुनी हो रही थी-की उसकाल और उस समय में महावीर स्वामी वहां हस्तिनापुर नगर में पधारे, परिषदा-जन समूह धर्मोपदेश सुनने के लिये प्रभु के पास आई, और धर्मोपदेश सुनकर फिर वह वापिस अपने २ स्थान पर चली गई 'तेण कालेण तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्ल जेहे अंतेवाली जहा चितियलए नियंठदेसए जाव अडमाणे बहुजनस निलामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खा, एक जाब परुवेह' उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीर के बडे शिष्य जो इन्द्रभूति नाम के अनगार थे वे जैसा कि द्वितीय शतक में पांचवे निश्रन्थोद्देशक में कहा गया है उसके अनुसार भिक्षा के लिये एक घर से दूसरे घर फिरते हुए आये उन्होंने उस समय उन अनेक मनुष्यों की बातचीत के शब्दों को सुना-वे परस्पर में कह रहे थे कि 'एवं खलु देवाणुपिया ! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, સહાવીર પ્રભુ હસ્તિનાપુર નગરમાં પધાર્યા. પ્રપદા (જનસમૂહ) તેમને વદણ નમસ્કાર કરવાને તથા તેમની ધર્મદેશના સાંભળવાને માટે તેમની પાસે પહોંચી ગઈ વદ નમસ્કાર કરીને તથા પ્રભુના ધર્મોપદેશ સાંભળીને કે पोत पाताने ३२ ५७i . ' तेण कालेण तेणं समएण समणस्स भगवओ महावीरस्त जेद्वे अतेवासो जहा वितियसए नियंठदेसए जाव अहमाणे बहुजण संदं निसामेइ, बहुजणो अन्नमन्नस्स एवं आइक्खइ,, एव जाव परूवेइ" ते કાળે અને તે સમયે, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ઈન્દ્રભૂતિ અણુગાર (ગૌતમ સ્વામી) નામના જે શિષ્ય હતા, તેઓ બીજા શતકના નિદેશક નામના પાંચમા ઉદ્દેશકમાં કહ્યા પ્રમાણેની પદ્ધતિથી ગોચરીને માટે નીકળ્યા. ગોચરીને માટે હસ્તિનાપુર નગરના એક ઘેરથી બીજા ઘેર ફરતા એવાં તે ઈન્દ્રભૂતિ मारे भने मनुष्यानी मा २नी पातयात सieी.-एवं खलु देवाणु
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीचे आइक्खई' जाव पलं वेइ'-भो देवानुप्रियाः। एवं खलु पूर्वोक्तरीत्या शिवो राजपिः एवम्-उक्तप्रकारेण आख्याति, यावत् भापते, प्रज्ञापयति, प्ररूपति-'अस्थिणं देवाणुप्पिया! तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, से कहमेयं मन्ने एवं?' भो देवानुपियाः ! अस्ति संभवति खलु तदेव-पूर्वोक्तवदेव यावत्-मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्-यत्-अस्मिन् लोके सप्तव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राः सन्ति, तेन पर व्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च, समुद्राच इति, तत् कथमेतत् मन्ये अहम् , एवं ? सत्यमेवैतत् शिवराजर्पिकथनमितिकथं सत्यतया मन्ये प्रमाणाभावत् इति कोकवाक्यम् । 'तएणं भगवं गोयमे बहुजणग्स अंतिए एयम सोचा, निसम्म, जाय खड़े जहा नियंठुसिए जाव तेण परं वोच्छिन्ना दीवा य, समुद्दा य, से कहमेयं भंते ! एवं ?' ततः खलु भगवान् गौतमो भिक्षार्थ भ्रमन् बहुजनस्य अन्तिकेजाव पल्वेह' हे देवानुप्रियो ! शिवराजऋषि इस प्रकार से कह रहे हैं यावत् भाषण कर रहे हैं, प्रज्ञापित कर रहे हैं और प्रवपित कर रहे हैं कि ' अस्थि णं देवाणुप्पिया! तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य समुद्दा य से कहमेयं भन्ने एवं' मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ हैं सो में ऐसा उनले जानता और देखता कि इस लोक में मात ही छीप हैं और सात ही समुद्र हैं-इन के बाद फिर छीप समुद्र नहीं है, सो में उन के इस कथन को " यह सत्य ही है" ऐसा कैसे मानू क्यों कि इस में कोई प्रमाश तो वे उपस्थित करते नहीं हैं। 'तरण भगवं गोयने बहुजणस्स अंतिए एयमg लोच्चा, निसम्म जाव सई जहा नियंठुद्देसए जाव तेणएर घोच्छन्निा, दीया य समुद्दा य से कहमेयं भंते ! एवं' इस प्रकार से लोकगक्य को सुनकर और पिया ! सिवे रायरिसी एवं आइक्खइ, जाव परुवेइ-अस्थिण देवाणुप्पिया । तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय कहमेयं मन्न एवं" उ प्रिया । શિવરાજ ઋષિ આ પ્રમાણે કહે છે, ભાખે છે, પ્રજ્ઞાપિત કરે છે અને પ્રરૂપિત કરે છે કે “મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયેલ છે તે જ્ઞાન અને દર્શનના પ્રભાવથી હું જાણું શકું છું અને દેખી શકું છું આ લેકમાં સાત જ દ્વિીપ છે અને સાત જ સમુદ્રો છે. તેનાથી વધારે દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્રો પણ નથી. તેમના આ કથનને હું કેવી રીતે સત્ય માની શકુ ? તેઓ તેમના આ કથનને પુરવાર કરવા માટે કઈ પ્રમાણ તો બતાવતાં જ નથી. પ્રમાણને અભાવે તેમની તે વાત કેવી રીતે સ્વીકાર્ય બની શકે ?
___“तएणं भगः गोयमे बहुजणस्स अतिए एयमट्ट सोच्चा निसम्म जाव सड्ढ' जहा नियंठुईसए जाव देण परं वोच्छिन्ना दिवा समुदाय-से कहमेयं भंते !
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३५९ समीपे, एतमर्थ-शिवराजप्युिक्तं बहुजनमुखात् श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य यावत्श्रद्धः-जातश्रद्धः, जातसंशयः, जातकुतूहकः, इत्यादि, यथा निग्रन्थोद्देशकेद्वितीयशतकस्य पञ्चमोद्देशके कथितं तथाऽत्रापि विज्ञेयम् , यावत् भिक्षां गृहीत्वा समागतो गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम् अवादी-भगवतः समीपे समागत्य हे भदन्त ! हस्तिनापुरे नगरे श्रृङ्गाटकादिमार्गेषु बहुजनः एवमाख्याति, भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत्-शिवोराजर्षिः एवमाख्याति यत् मम अतिशयं ज्ञा दर्शन समुत्पन्न यत-अरिमन् लोके सप्तव द्वीपाः, सप्तैत्र समुद्राः, तेन पर व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्च इति, नत्कथमेतत्उसे हृदय में धारण कर वे गौतम श्रद्धाबाले, संशयवाले एवं कुतूहलवाले हो गये इत्यादि जैसा निग्रन्थोऽशक में-द्वितीयशतक के पांचवें उद्देशक में कहां है उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये-यावत् वे भिक्षा को लेकर आये और आकर उन्होंने श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की-उन्हें नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर के फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार कहा-हे भदन्त ! हस्तिनापुर नगर में शृङ्गाटक
आदि मार्गों पर अनेक जन इस प्रकार से आपस में कह रहे थे, भाषण कर रहे थे, प्रज्ञापित एवं प्ररूपित कर रहे थे कि शिवराजऋषि ऐसा कहते हैं कि मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ है सो उनसे मैं ऐसा जानता और देखता हू कि इसलोक में सात ही द्वीप और सात ही समुद्र हैं इनके विना न द्वीप हैं और न समुद्र हैं-सो उनका एवं" मा अन ते भासाना शह समजान मने तभनयमा धा२५५ કરીને તે ગૌતમવામીના મનમાં શ્રદ્ધા, સંદેડ અને કુતૂહલનો ભાવ ઉત્પન્ન થયા. બીજા શતકના પાંચમાં નિરાકમાં કહ્યા અનુસારનું કથને અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે- 'તેઓ ગોચરી કરીને પાછા ફર્યા ત્યાર બાદ તેમણે શ્રમણ ભગવાન મંહાવીરને વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું“હે ભગવન ! હસ્તિનાપુર નગરના શ્રૃંગાટક ત્રીકચતુષ્ક આદિ માર્ગો પર અનેક લોકે આ પ્રમાણે કહેતા હતા, ભાષણ કરતા હતા, પ્રજ્ઞાપિત અને પ્રરૂપિત કરતા હતા કે શિવરાજ ઋષિ એવું કહે છે, એવું પ્રતિપાદન કરે છે કે મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયું છે. તેના પ્રભાવથી હું એ વાત જાણી દેખી શકું છું કે આ લોકમાં સાત જ દ્વીપ છે અને સાત જ સમુદ્ર છે. તેના કરતાં વધારે દ્વિીપ કે સમુદ્રો નથી.” હે ભગવન્! શું તેમનું કથન
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३६०
एवं ? सत्यमेवैतत् किम् ? भगवानाह - 'गोयमाइ समणे भगवं महावीरे भगवं गोमं एवं वयासी - हे गौतम ! इति संबोध्य श्रमणो भगवान् महावीरो भगवन्तं गौतमम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्- 'जं णं गोयमा ! से बहुजणे अन्नमन्नस्स एवमाइक्खर, तंचेत्र सव्वं भाणियव्वं जाव अंडनिक्खेवं करेड' हे गौतम! यद खल्लु स बहुजनः अन्येाऽन्यस्य एवम् उक्तप्रकारेण आख्याति, तदेव - पूर्वोक्तं सर्वमेव भणितव्यम् यावत्-स शिवो राजर्षिः पूर्वक्तिरीत्या भाण्ड निक्षेपं करोति, कृत्वा 'हत्थिणाउरे नयरे रिघाडगतिग तंचैव जाव वोच्छिन्ना दीवा य समुदाय' हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटकत्रिक तदेव यावत् चतुष्कचत्वरमहापथपथेषु शिवो राजर्षिः बहुजनस्य एवमाख्याति, यत्-मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् - ऐसा कहना क्या सत्य है तब भगवान् ने उनसे 'गोमा समणे भगवं महावीरे भगवं गोयमं एवं व्यासी' हे गौतम! ऐसा सम्बोधित करते हुए कहा- 'जंणं गोयमा । से बहुजणे अन्नमन्नस्ल एचमाइकबड तंचेव सव्वं भाणियव्वं जाव भंडनिक्खेवं करेड़ ' हे गौतम! जो वे मनुष्य परस्पर में एक दूसरे से पूर्वोक्तरूप में कहते हैं वह पूर्वोक्त सर्व कथन वहां पर कर लेना चाहिये - यावत् वे शिवराजऋपि पूर्वोक्तिरीति से आकर के अपने भाण्डों को रख देते हैं और रखकर 'रुत्थिणाउरे नयरें सिंघाडगतिग तंचेव जाव वोच्छिन्ना दीवा य समुदाय, वे हस्तिनापुर नगर में शृङ्गाटक, त्रिक, चतुष्क, चर, सहाथ एवं पथ ऊपर ऐसा अनेक जनों से कहते हैं कि मुझे अतिशय ज्ञान, दर्शन उत्पन्न हुआ है - सो मैं ऐसा जानता देखता हूं कि इस लोक में सात
सत्य छे ? " गोयमाइ समणे भगव महावीरे भगव' गोयम एवं वयासी " त्यारे “ હું ગોતમ ! એવુ સમેધન કરીને મહાવીર પ્રભુએ તેમને આ પ્રમાણે श्वास साध्यो “ जं णं गोयमा ! से बहुजणे अन्नमन्नरस एव माइक्खइ. तंचेव सव्वं भाणियव्वं जाव भंडनिक्खे करेइ " हे गौतम! ते बोझ अन्योन्यने આ પ્રમાણે જે કહે છે. અહીં “ શિવરાજઋષિએ તાપસાશ્રમમાં આવીને પેાતાનાં પાત્રા અને ઉપકરણે મૂકી દીધાં ” આ સૂત્રપાઠ પર્યન્તનુ પૂર્વોક્ત अथन अणु ४२ ले . त्यार माह ते " इत्थिणाउरे नयरे सिंघाडगतिग तंचेव जाय वोच्छिन्ना दीवा य समुद्दा य" हस्तिनापुर नगरना श्रृंगार, त्रिभु, ચતુષ્ક, ચવર, મહાપંથ અને રાજમાર્ગ ઉપર અનેક લેાકેાને એવુ' કહેવા લાગ્યા કે “ મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયુ' છે, તેના પ્રભાવથી હુ જાણી–દેખી શકું છું કે આ લેકમાં સાત જ દ્વીપે। અને સાત જ
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ १०३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३६१ अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः सप्तैव समुद्राश्च सन्ति, तेन पर व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च समुद्राश्चेति । 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए, एयम सोच्चा निसम्म तंचेव सव्वं भाणियन्त्र जाव तेण पर वोच्छिन्ना दीवा य, समुदाय तं णं मिच्छा' ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षे अन्तिके-समीपे एतमर्थ-पूर्वोक्ताथै श्रुत्वा, निशम्य -हृदिअवधार्य तदेव-पूर्वोक्तरीत्या सर्व भणितव्यम्, यावत्-अस्मिन् लोके सप्तव द्वीपाः, सप्तव समुद्राः सन्ति, तेन पर व्युच्छिन्ना द्वीपाश्च, समुद्राश्चेति, तत् खलु सर्व मिथ्या असत्यमेच, तथा च शिवराजर्षिणा यत् प्रतिपादितं-सप्तव द्वीपाः सप्तय समुद्रा इति, तन्मिथ्यैव तदन्येषामपि द्वीपसमुद्राणां सद्भावादितिभावः तदेव विशदयन्नाइ-'अहं पुण गोयमा! एमाइक्खामि, जाव परूवेमि'द्वीप हैं और सात ही समुद्र हैं- इनके आगे ओर द्वीप समुद्र नहीं हैं-'तएणं तस्स सिवस्स रापरिसिस्स लिए एयमढे सोच्चा, निसम्म तचेव सव्वं भाणियव्वं, जीव तेण परं वोच्छिन्ना, दीवा य समुदा य, तं गं मिच्छा' सो इस शिवराजऋषि के पास इस प्रकार की बात को सुनकर जो वे लोग ऐसा कहते हैं-यहां पर पूर्वोक्त सब कथन कहना चाहिये यावत् इनके द्वीप समुद्र नहीं हैं-सो उनका ऐसा कथन सय मिथ्या है। शिवराजऋषि का ऐसा कथन मिथ्या इसलिये है कि इनके आगे भी अन्य द्वीप और समुद्रों का सद्भाव है। इसी बात को सूत्रकार विशदरूप से प्रकट करने के लिये कहते हैं-'अहंपुण गोयमा! एकमाइक्वामि, जाच परवेमि' हे गौतम ! मैं तो ऐसा कहता है यावत्-ऐसा भाषण करता हूं ऐसा प्रज्ञापित करता हूं, एवं ऐसा प्ररूपित करता हूँ कि ' एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणा दिया समुद्दा, સમદ્રો છે. ત્યાર બાદ બીજો એકે દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી. " तरण तस्स सिवस्स रायरिसिरस अतिए एयम8 सोच्चा, निसम्म तचेव जाव सव्व भाणियव्वं, जाव तेण पर वोच्छिन्ना, दीवा य स मुद्दा य, ते ण मिच्छा" શિવરાજ ઋષિની પાસે આ પ્રકારની વાત સાંભળીને અને હૃદયમાં ધારણ કરીને તે લેકે “ત્યાર બાદ દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી” આ સૂત્રપાઠ પર્યતનું જે કથન કરે છે, તે તેમનું કથન સત્ય નથી પણ મિથ્યા કથન જ છે. શિવરાજર્ષિનું આ કથન મિથ્યા હોવાનું કારણ એ છે કે આ સાત દ્વિીપ અને સાત સમુદ્રો ઉપરાંત બીજા પણ અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમૃદ્ધો આ લેકમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. એજ વિષયનું સૂત્રકાર હવે વિસ્તારપૂર્વક પ્રતિપાદન કરે છે
" अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्वामि, जाव परुवेमि" गीतम! ई. તે એવું કહું છું, એવું પ્રતિપાદન કરું છું, એવું પ્રજ્ઞાપિત કરું છું અને भ०४६
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
भगवतीसूत्रे हे गौतम ! अहं पुनरेवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यामि यावत्-भाषे, प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि,-एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा संठाणयो एगविहिविहाणा, वित्थारओ अणेगविहिविहाणा' एवं खलु वक्ष्यमाणरीत्या जम्बूद्वीपादिका द्वीपाः, लवणादिकाः समुद्राश्च संस्थानतः आकारेण वृत्ताकारतया एकविधिविधानाः एकेन विधिना-प्रकारेण विधानं व्यवस्थानं येषां ते तथाविधाः एक सदृशा' सन्तीत्यर्थः, किन्तु विस्तारतः देयेण विशालतया अनेकविधिविधाना:अनेकेन विधिना-प्रकारेण विधानं येषां ते तथाविधाः नैकसदृशाः सन्तीत्यर्थः, तेषां द्विगुणद्विगुणविस्तारस्वात् , 'एवं जहा जीवाभिगमे जाव सयंभूरमणपज्ज. वसाणा, अस्सि तिरियलोए असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो ?' एवंसंठाणओ एगविहिविहाणा, वित्थारओ अणेगविहिविहाणा' कि इस लोक में-मध्यलोक में जम्बूद्वीप आदि द्वीप और लवणसमुद्र आदि समुद्र संस्थान-आकार की अपेक्षा एक जैसे एवं विस्तार की अपेक्षा अनेक प्रकार के हैं। क्यो कि इनका विस्तार दूना २ कहा गया है। द्वीप की अपेक्षा समुद्र का और समुद्र की अपेक्षा द्वीप का इस प्रकार से विस्तार-विशालता इनकी सिद्धान्तकारों ने कही है। ' एवं जहा जीवाभिगमे जाव सयंभूरमणपज्जवसाणा, अस्सि तिरियलोए असं खेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो!' इस प्रकार से जीवाभिगम सूत्र में वर्णित रीति के अनुसार इस तियंग्लोक में-मध्यलोक में स्वयंभूरमण तक असंख्यात द्वीपों और असंख्यात समुद्रों का अस्तित्व प्रकट किया गया है. जीवाभिगम सूत्र का पाठ जो कि वहां तृतीय प्रतिपत्ति
मे ५३पित ४३ छु “ एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुहा, सठाणओ एगविहिविहाणा, वित्थारओ अणेगविहि विहाणा" ! सोमiમધ્યલેકમાં જંબુદ્વીપ આદિ જે દ્રી અને લવણસમુદ્ર આદિ જે સમુદ્રો છે, તેઓ સંસ્થાન (આકાર) ની અપેક્ષાએ એક સરખા આકારવાળા-ચૂડીના આકારના–છે. પરંતુ તેઓ વિસ્તારની અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારના છે, કારણ કે તેમને બમણે બમણ વિસ્તાર કહ્યો છે. દ્વીપ કરતાં સમુદ્રને અને સમુદ્ર કરતાં દ્વીપને આ પ્રકારને વિસ્તાર (વિશાળતા) સિદ્ધાંતકારએ કહેલ છે. " एवं जहा जीवाभिगमे जाव सयंभूरमणपज्जवसाणा, अस्सिं तिरियलोए असंखेज्जा दीवस मुद्दा पण्णत्ता समणाउसो!" ! शत मिराम सूत्रमा वात રીત અનુસાર આ તિર્યકમાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર સુધીમાં અસંખ્યાત દ્વીપ અને અસંખ્યાત અમુદ્રનું અસ્તિત્વ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જીવા
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ उ० ९ सू८३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३६३ पूर्वोत्तरीस्या यथा जीवाभिगमे तृतीयप्रतिपत्तौ यावत्-स्वयम्भूरमण-पर्यवसानाः स्वयम्भूरमणनामकसमुद्रपर्यन्ताः अस्मिन् तिर्यग्लोके असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ताः भो श्रमण ! आयुष्मन् ! ___तथा चोक्तजीवाभिगमे-'दुगुणादुगुणं पडुप्पाएमाणा २ पवित्थरमाणा ओभासमाणवीइया, बहुप्पलकुमुदनलिणनुभगसोगंधियपुंडरीयसयपत्त-सहस्सपत्त सयस हस्सपत्तपप्फुलकेसरोक्वेया, पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ता, पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्तोत्ति' द्विगुणद्विगुणाः प्रतिपद्यमानाः प्रविस्तरन्त: अवभासमानवीचयः-शोभमानतरङ्गः इति समुद्र विशेषणम् , बहूत्पलकुमुदनलिनसुमगसौगन्धि कपुण्डरीक महापुण्डरीक शतपत्रसहस्रपत्रशतसहस्रपत्रप्रफुल्लकेशरोपचिताः, यहूनाम्अनेकेपाम् उत्पलादीनाम्, प्रफुल्लानां विकसितानां यानि केशराणि तैरुपचिता व्याप्ता ये ते तथाविधाः सन्तीत्यर्थः, प्रत्येकं प्रत्येकं पनवनवेदिका परिक्षिप्ता, प्रत्येक प्रत्येकं वनपण्डपरिक्षिप्ता द्वीपा समुद्राश्च सन्ति, इत्यादि-सर्व तत्रत्य तृतीयप्रतिपत्तितोऽवगन्तव्यम्। गौतमः पृच्छति-'अस्थिणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दवाई सवन्नाई पि, अवन्नाई पि, सगंधाइं पि, अगंधाई पि, सरसाइं पि, अरसाइं पि, सफासाइ पि, अफासाई पि, अन्नमन्नबद्धाह, अन्नमन्नमें कहा गया है. इस प्रकार से है 'दुगुणादुगणं पडप्पाएमाणा २ पविस्थरमाणा, ओलालमाणबीईया, बहुप्पलकुमुदनलिणसुभगसोगंधियपुंडरीयलयपत्ता, सहरसपत्तसयसहस्सपत्तपप्फुल केसरोववेया, पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेझ्यापरिक्खित्ता पत्तयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ता त्ति' इस पाठ में समुद्रों और द्वीपों के विषय में कथन किया गया है। 'ओभासमाणवीईया' तक के विशेषण समुद्रों के संबंध में और बाकी के विशेषण द्वीपों के संबंध में कहे गये हैं। ____अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अस्थि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दवाई सवन्नाई पि, अवन्नाई पि सगंधाई पि अगधाइ पि, सरसाइपि अरसाइंपि, सफासाइंपि अफासाइंपि निगम सूत्रभा मा विषयने मनुक्षीन नीय प्रमाणे घुछ- “ दुगणा दुगण पडुप्पाएमाणा २ पवित्यरमाणा, ओंभासमाणवीईया, बहुप्पलकुसुदनलिणसुभग. सोगधियपुडरीयसयपत्ता, सहस्सपत्तसयसहस्सपत्तपप्फुलके सरोववेया,पत्तेय पत्तेय पउमवरवेइया परिक्खित्ता, पत्तेय पत्तेय वणसडपरिक्खित्ता, ति" मा સૂત્રપાઠ દ્વારા સમુદ્રો અને દ્વીપોના વિષે કથન કરવામાં આવ્યું છે. "ओभासमाणवीईया" मा विशेष पय-तनां विषय। समुद्रीन वायू ५३ અને બાકીના વિશેષણે દ્વીપને માટે વપરાયાં છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न—“ अविण भंते ! जंबुद्दीवे दीवे व्वाइ सवन्नाई पि, अवन्नाइं पि, सगंधाई पि, अगंधाई पि, सरसाइ पि अरसाई पि सफासाइ
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३६४
भगवतीस्त्र पुट्ठाई, जाव घडताए चिट्ठति ?' हे भदन्त ! अस्ति-संभवति खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे द्रव्याणि किं सवर्णान्यपि भवन्ति, अवर्णान्यपि भवन्ति, एवमेव सगन्धान्य पि, अगन्धान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यवद्धानि-परस्परगाढालेपेण संवद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि, यावत्-श०१-उ० ६ अन्योन्यावगाढानि-परस्परमेकीभावं प्राप्तानि अन्योन्यस्नेहप्रतिवद्धानि-अन्योन्यं स्निग्धतया संबद्धानि,
अन्योन्यसमभरघटतया, समोन विषमः घटस्य सर्वदेशाश्रितत्वेन भरो जलसमुदायो __ यत्र स समभरः, सर्वथा भृतो वा समभरः समशब्दोऽत्र सर्वार्थवाचका, स चासौ घटश्चेति समभरघटः, तस्य मावस्तता तया, सर्वथा भृतघटाकार-तयेत्यर्थः तिष्ठअन्नमन्नबहाइं अन्नमन्नपुटाई जाव घडत्ताए चिट्ठति' हे भदन्त ! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में क्या वर्णसहित, वर्णरहित, गंधसहित, गंधरहित, रससहित, रसरहित और स्पर्शसहित, स्पर्शरहित भी द्रव्य परस्पर गाढश्लेष से संबद्ध हो कर तथा आपस में स्पृष्ट होकर रहते हैं ? यहां यावत् शब्द से-'अन्योन्यावगाढानि, अन्योन्यस्नेहप्रतिघद्धानि, अन्योन्यसमभर" इन पदों का संग्रह हुआ है। परस्पर में एकीभाव को प्राप्त हो कर रहना इसका नाम अन्योन्यावगाढ है, तथा परस्पर में स्निग्ध गुणको लेकर संबद्ध होकर रहना इसका नाम अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्ध है। तात्पर्य-पूछनेका यह है कि जिस प्रकार घट में भरा हुआ जल उस घट में सम्पूर्णरूप से भरा रहता है-वह उसमें सम विषम रूप से भरा हुआ नहीं रहता है-किन्तु घट के सर्वदेशों में व्याप्त होकर भरा रहता है-अथवा सर्वथा भरा रहता है-यहां सम शब्द सर्व अर्थका पि अफासाई पि, अन्नमन्नबद्धाइ अन्नमन्नपुट्ठाई जाव घडत्ताए चिट्ठति ?" હે ભગવન્ ! શું જ બૂદ્વીપમાં વર્ણસહિંત, વર્ણરહિત, ગંધ સહિત, ગંધરહિત, રસસહિત, રસરહિત, સ્પર્શ સહિત અને સ્પર્શ રહિત દ્રવ્ય પણ પરસ્પર ગાઢ
શ્લેષથી સંબદ્ધ થઈને તથા આપસમાં પૃષ્ટ થઈને (એક બીજાને સ્પશીને) २सा डाय छे ४२i ? मी " जाव (यावत् ) ५४थी “ अन्योन्यावगाढानि, अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धानि, अन्योन्यसमभर” '२मा पहीन सय थये। छे.
પરસ્પરમાં શિકય ભાવથી યુક્ત થઈને રહેવું તેનું નામ “અન્યાવગાઢ છે. તથા સ્નિગ્ધતા (ચિકાશ) ના ગુણને લીધે સંબદ્ધ થઈને રહેવું તેનું નામ “અન્ય નેહપ્રતિબદ્ધ” છે. આ પ્રશ્નનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે જેવી રીતે ઘડામાં ભરેલું પાણી તે ઘડામાં સંપૂર્ણ રૂપે ભરેલું રહે છે તે તેમાં સમ વિષમ રૂપે ભરેલું રહેતું નથી, પરંતુ ઘડાના સર્વ દેશોમાં વ્યાપેલું डाय छ अथवा सपू ३२ सयु २७ छ (माही " सम" ५४ 'सव'
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणन ३६५ न्ति ? भगवानाह-हता, अत्थि' हे गौतम ! हन्त-सत्यम् , अस्ति-सम्भवति खलु द्रव्याणि पुद्गलात्मकानि, वर्णगन्धरसस्पर्शवन्ति सन्ति, धर्मारितकायादीनि च द्रव्याणि अवर्णाऽगन्धाऽरसाऽस्पर्शानि सन्ति, तानि च उभयानि द्रव्यानि अन्यो. न्यवद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् समभरघटतया तिष्ठन्ति, गौतमः पृच्छति'अस्थिणं भंते ! लवणसमुद्दे दयाई सवन्नाइं पि, अवन्नाई पि, सगंधाइं पि, अगंधाई पि, सरसाइ पि, अरसाइं पि, सफासाई पि, अफासाई पि, अन्नमन्नवद्धाई, अन्नमन्नपुट्ठाइ जाव घडताए चिट्ठति ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु लवणसमुद्रे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि, सस्पान्यपि, अस्पर्शान्यपि अन्योन्यबद्धानि, यावत् समभरघटतया विप्ठन्ति किम् ? भगवान् आह-हंता अत्थि' हे गौतम! हन्त, सत्यस् , अस्ति-संभवति खलु लवणसमुद्रे पुद्गलात्मकानि द्रव्याणि वर्णगन्धरसस्पर्शसहितानि भवन्ति, धर्मास्तिकायादीनिच द्रव्याणि वर्णगन्धरसस्पर्शरहितानि भवन्ति तानिच उभयान्यपि परस्परवद्धानि परस्परस्पृष्टानि, यावत समभरघटतया तिष्ठन्ति, इतिभावः। गौतमः पृच्छति'अत्थिणं भंते ! धायइसंडे दीवे दव्याइ सवन्नाई पि, अन्नाई पि, सगधाई पि, अगंधाई पि, सरसाइपि, अरसाई पि, सफासाइ पि, अफासाइपि, अन्तमन्तबद्धाइ, अन्नमन्नपुट्ठाई जाव घडताए चिट्ठति ? एवं चेव जाव सयंभूरमणसयुद्दे ?' हे भदन्त ! अस्ति-संभवति खलु धातकीखण्डे द्वीपे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अबवाचक है। उसी प्रकार से जीवपुद्गलादिक द्रव्य क्या इस जम्बूदीप में इसी प्रकार से भरे होकर रहते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जाव हंता, अस्थि' है गौतम ! जवूद्वीप से लेकर धातकीखण्ड में और स्वयंभूरमण समुद्र तक में अर्थात्-समस्त असंख्यात द्वीपसमुद्रों में वर्ण, गध, और रस स्पर्श युक्त पुद्गल द्रव्य एवं वर्ण, गंध, रस, रपर्श रहित धर्मास्तिकायादिय द्रव्य ये दोनों प्रकार के द्रव्य अन्योन्य बद्ध एवं अन्योन्य स्पृष्ट होकर यावत्-समभर घट की तरह रहते हैं। तात्पर्य कहने का અર્થનું વાચક છે) એજ પ્રમાણે શું જીવપુદ્ગલાદિક દ્રવ્ય પણ આ જંબુદ્ધીપમાં સંપૂર્ણ રૂપે ભરેલું રહે છે ખરું ?
महावीर प्रभुन। उत्त२-" जाव हता, अस्थि" उ गीतम! दीपथी લઈને ધાતકી ખડ પર્યતમાં અને સ્વય ભૂરમણ સમુદ્ર પર્યન્તના અસંખ્યાત દ્વિીપ સમુદ્રોમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શયુક્ત પુદ્ગલ દ્રવ્ય, અને વર્ણ ગધ, રસ અને સ્પર્શરહિત ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્ય, આ બંને પ્રકારનાં દ્રવ્ય અન્ય બદ્ધ અને અન્ય સ્પષ્ટ થઈને સમભર ઘડાની જેમ રહે છે.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
भगवती सूत्रे र्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि, सरपर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि अन्योन्यवद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् समभरघटना किं तिष्ठन्ति ? एवमेत्र - तथैव - पूर्वोक्तरीत्या यावत् - २वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तेष्वपि सर्वेषु द्वीपे समुद्रेषु च द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णान्यपि, सगन्धान्यपि, अगन्धान्यपि, सरसान्यपि, अरसान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि, अन्योन्यवद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् सममरघटतया तिष्ठन्ति किम् ? भगवानाह - 'जाब हंता, अस्थि' हे गौतम! यावत्-घातकीखण्डे द्वीपे स्वयम्भूरमण समुद्रपर्यन्तेच इन्तसत्यम्, अस्ति-संभवति - द्रव्याणि पुद्गलात्मकानि वर्णगन्धरसस्पर्शसहितानि भवन्ति, धर्मास्तिकायादीनिच द्रव्याणि वर्णगन्धरसस्पर्शरहितानि भवन्ति, तानि च उभयान्यपि अन्योन्यवद्धानि, अन्योन्यस्पृष्टानि यावत् समभरघटतया तिष्ठन्तीति भावः 'तणं सा मद्दतिमहालिया महच्चपरिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठा समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमंस, वंदित्ता नर्मसित्ता, जामेत्र दिसं पाउन्भूआ, तामेव दिसं पडिगया' ततः खलु सा. या गोतममहावीरयोः प्रश्नोत्तरसमये नत्रस्थिता सा महातिमहालया - अतिवि शाळा महापर्षत् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्धिके - समीपे एतम् - पूर्वोक्तम् यह है कि जीवादिक समस्त मूर्त अमूर्त द्रव्य लोकाकाश में परस्पर में संबद्ध और स्पृष्ट होकर रहते हैं फिर भी ये अपने २ स्वभाव को नहीं छोडते हैं । अतः इस प्रकार से रहने में इनमें किसी भी प्रकार की बाधा नहीं आती है । 'तरणं सा महतिमहालिया महच्चा परिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म हतुट्ठा समणं भगवं महावीरं वंद, नमंसह, वदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसं पाउन्भूयातामेव दिसं पडिगया' इस प्रकार गौतम एवं महावीर के प्रश्नोत्तर के समय में वहां उपस्थित हुए अतिविशाल जनपरिषदा श्रमण भगवान्
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવાદિ સમસ્ત “મૂર્ત અમૂદ્રવ્ય લેાકાકામા પરસ્પરની સાથે સંબદ્ધ અને સ્પૃષ્ટ થઈને રહે છે, છતા પણ તેએ પાતપેાતાના સ્વભાવ છે।ડતાં નથી, તેથી આ પ્રમાણે રહેવામાં તેમને કાઈ ખાધા નડતી નથી,
" तरणं सा महतिमहालिया महच्चा पारिसा समणस्स भगवओ महावीर स्स अंतिए एयमट्ट सोच्चा निसम्म हटुट्ठा समण भगव' महावीर वंदइ, नमसइ, बंदित्ता, नमसिता जा मेत्र दिस पाउन्भूया - तामेव दिस पडिगया " गीतभ સ્વામી અને મહાવીર પ્રભુ વચ્ચે આ પ્રકારના જે પ્રશ્નોત્તરા થયા; તે ત્યાં ઉપસ્થિત થયેલી વિશાળ જનપ્રખદાએ સાંખ્યા. આ પ્રકારની વાત સાંભ
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ ० ३ शिवराजषिचरितनिरूपणम् ३६७ असंख्यातद्वीपसमुद्ररूपम् अर्थम्-विषयम् , श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टा सती श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दिन्वा, नमस्यित्वा, यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुर्भुता, तामेव दिशं प्रतिगता, 'तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडगजाव पहेसु बहुमणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव परू वेइ'-ततः खलु हस्तिनापुरे नगरे शनाटक यावत् त्रिकचतुष्कचत्वर महापथपथेषु बहुजनः अन्यो न्यस्य एवं वक्ष्यमाणपकारेण आख्याति, यावत्-भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति'जं णं देवाणुप्पिया ! सिवे रायरिसी एवमाइक्खा, जाव परूवेइ'-हे देवानुपियाः। यत् खलु शिवो राजर्षिः एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेणाख्याति, यावत् भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति-'अत्यिण देवाणुप्पिया! ममं अतिसेसे नाणे जाव समुदाय, महावीर से इस प्रकार के अर्थ कोविषय को सुनकर और उसे हृदय में धारण कर बडी प्रसन्न हुई बहुत संतुष्ट हुई-उसने चलते समय प्रभु को वन्दना की-उन्हें नमस्कार किया वंदना नमस्कार कर वह जहां से आई थी-वहां वापिस चली गई। 'तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव पहेसु बतुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव परुवेइ' इसके बाद श्रृंगाटक यावत्-त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ एवं राजमार्ग इन सब रास्तों के उपर मनुष्य इस प्रकार से कहने लगे यावत् प्ररूपणा करने लगेयहाँ यावत् शब्दसे 'भाषते, प्रज्ञापयति' इन क्रियापदों का ग्रहण हुआ है, 'जणं देवाणुप्पिया! सिवे रायरिसी एवमाइक्खा , जाव परवेह' हे देवानुप्रियो । शिव राजऋषि ने जो ऐसा कहा है यावतू प्ररूपित किया है, कि- अस्थिणं देवाणुप्पिया ! ममं अइलेसे नाणे जाच समुदाय तंणो ળીને તેમને ઘણે હર્ષ અને સંતોષ થયો ત્યાર બાદ તે પ્રખદાએ મહાવીર પ્રભુને વદણ કરી, નમસ્કાર કર્યા. વંદણા નમસ્કાર કરીને તે પ્રખદા (પરિષદ)
જ્યાંથી આવી હતી ત્યા પાછી ફરી એટલે કે લેકે પિતાને ઘેર પાછાં ફર્યા. ત્યાર બાદ શું બન્યું તે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે
" तएण हथिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव पहेसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, जाव परुवेइ " त्या२ मा स्तिनापुर नगरना श्रृगाटी, त्रि, ચતુષ્ક, ચવર, મહાપથ અને રાજમાર્ગો પર ટોળે મળીને લેકે એક બીજાને એવું કહેવા લાગ્યા, ભાષણ કરવા લાગ્યા, પ્રજ્ઞાપિત અને પ્રરૂપિત કરવા माया "ज ण देवाणुपिया ! सिवे रायरिसी एवमाइक्खइ जाव परूवेद" હે દેવાનુપ્રિયે! શિવરાજઋષિ એવું જે કહે છે, ભાખે છે, પ્રજ્ઞાપિત અને ३पित ४२ छ है “ अस्थिण देवाणुप्पिया! मम अइसेसे नाणे जाव समुदाय,
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
भगवती तं णो इणटे समढे ?' हे देवानुप्रियाः! अस्ति-संभवति खलु मम अतिशयं ज्ञानं दर्शनं यावत् दर्शनं समुत्पन्नम्-एवं खलु अस्मिन् लोके सप्तव द्वीपा, सप्तैव समुद्राः मन्ति, तेन परं व्युच्छिन्नाः द्वीपाश्च, समुद्राश्चेति, वत् नायमर्थः समर्थः नैतत् संभवति, 'माणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ जाव पस्वेड' श्रमणो भगवान् महावीरः, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्याति-यावत्-भापते, प्रज्ञापति, प्ररूपयति-'एवं खलु एयस्त सिवस्स रायरिसिस्स छ8 छटेणं, तंचेव जाव भंडनिक्खे करेइ, करेत्ता हस्थिणापुरे नयरे सिंघाडगजाय समुदाय' एवं खलु पूर्वोक्तरीत्या एतस्य शिवस्य रानः पन्उपप्ठेन पूर्वोक्तरीत्या यावत्-अनिक्षिप्तेन दिकचक्रवाळेन आतापयतः अन्यदा कदाचित् तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गणगवेषणं कुर्वतः विभङ्गो नाम अज्ञानं समुत्पन्नम् , नेन विभगज्ञानेन इण समढे 'हे देवानुपियो । मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुआ हैं सो उनसे मैं ऐसा जानता हूं कि इस कोक में सात दीप और सात समुद्र हैं, इनके विनो द्वीप समुद्र नहीं है-सो ऐसा उनका यह कथन ठीक नहीं है ! परन्तु- समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ' श्रमण भगवान् महावीर ने जो ऐसा कहा है यावत् प्ररूपित किया है कि ' एवं खलु एयरस रायरिसिस्स छटुं छठेणं तं चेव जाव भडनिक्खेवं करेइ, करित्ता हथिणापुरे नथरे सिंघाडग जाव समुदाय' इस राजऋषि शिव को जो कि निरन्तर छह छट्ट की तपस्या के द्वारा दिक्चक्रवाल व्रत की आरा. धना के निमित्त आतापना लेता रहता था अन्यदा कदाचित् तदावरणीय क्षों के क्षयोपशम से ईहा, अपोह, मार्गण एव गवेषणा करते तं णो इणठे सम?" : हेवानुनिये ! भने मतिशय ज्ञान भने शन ઉત્પન્ન થયું છે. તેના પ્રભાવથી હું એવું જાણું દેખી શકું છું કે આ લોકમાં સાત જ દ્વિીપ અને સાત જ સમુદ્રો છે. ત્યાર બાદ એકે દ્વિીપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી” તે શિવરાજઋષિનું આ કથન સત્ય નથી, તેમનું मा ४थन तो मिथ्याथन ४ छे. परन्तु " समणे भगवौं महावीरे एवमाइक्खइ, जाव परूवेइ" श्रम मंगवान महावीर मे ४७ छ ( यावत) सेवी प्र३ ५! ४२ छे - " एवं खलु एयरस सिवस्स रायरिसिस्स छठठेण तंचेव जाव भंडनिक्खेव करेइ, करित्ता हत्थिणापुरे नयरे सिंघाडग जाव समुद्दा य" “આ શિવરાજર્ષિ કે જે નિરન્તર છકને પારણે ઇદની તપસ્યા દ્વારા દિશાચકવાલ વ્રતની આરાધનાને નિમિત્તે આતાપના લેતાં હતાં, તેમને કોઈ એક સમયે અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મોને પશમ થયે. તેથી ઈહા, અપોહ, માર્ગ
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १०९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३६९ पश्यति-अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राश्च सन्ति, तेन परं न जानाति, नं पश्यति, इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या हस्तिनापुरे नगरे, तापसावसथे उपागत्य, भाण्डनिक्षेपं करोति, कृत्वा, हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटक यावत्-त्रिकचतुष्कचत्वरपथेषु बहुजनस्य एवम् आख्याति-अस्ति खलु देवानुपिया:! मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्, एवं खलु अस्मिन् लोके सप्तैव द्वीपाः, सप्तैव समुद्राः, तेन पर व्युच्छिन्नाःद्वीपाश्च, समुद्राश्चति, 'तएण तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयमह सोचा, निसम्म, जात्र समुदाय, तं णं मिच्छा' ततःखल तस्य शिवस्य समय विभंग नाम का अज्ञान उत्पन्न हो गया-सो उससे ऐसा जाना
और देखा कि इस लोक में सात ही द्वीप और सात ही समुद्र हैं-इनके विना न द्वीप और न कोई समुद्र हैं इत्यादि पूर्वोक्त रीति के अनुसार वह हस्तिनापुर नगर में तापसे के आश्रम में आया-आकर के उसने अपने भाण्डों को एक ओर रख दिया-फिर बाद में श्रृङ्गाटक यावत्त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ एवं पथ इन रास्तों पर मिले हुए अनेक मनुष्यों से अपने इस मन्तव्य को कहने लगा-कि हे देवानुप्रियो । मुझे अतिशय ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हो चुका है-इससे मैं ऐसा जान गया है कि इस लोक में केवल सात ही द्वीप और सात ही समुद्र हैंइनके सिवा द्वीप समुद्र नहीं हैं 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म जाव समुदाय तं णं मिच्छा' सो जनता - અને ગવેષણ કરતી વખતે તેને વિલંગ નામનું અજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું. તેના પ્રભાવથી તેણે જોયું કે આ લોકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્ર છે, તે સિવાય કઈ દ્વીપ પણ નથી અને સમુદ્ર પણ નથી, ઈત્યાદિ “તે હસ્તિનાપુર નગરમાં આવ્યા,” આ સૂત્રપાઠ પર્યન્તનું કથન અહી ગ્રહણ કરવું. ત્યાં તાપસીના આશ્રમમાં જઈને તેણે પિતાનાં પાત્ર અને ઉપકરને કેઈ એક જગ્યાએ મૂકી દીધાં. ત્યાર બાદ તે હસ્તિનાપુર નગરના શ્રગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચવર, મહાપથ અને રાજમાર્ગ પર એકત્ર થયેલા જનસમૂહ પાસે પિતાનું આ પ્રકારનું મંતવ્ય પ્રકટ કરવા લાગ્ય
હે દેવાનપ્રિ ! મને અતિશય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયેલ છે. તેના પ્રભાવથી મેં એવું જાણી લીધું છે અને દેખી લીધું છે કે આ લોકમાં સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્રો છે ત્યાર બાદ કઈ દ્વીપ કે સમુદ્રોનું અસ્તિત્વ नथी. " तरण तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अतिए एयम? सोच्चा निसम्म, जाव समुदा य तण मिच्छा" सायन्यारे तेभमा २ मतव्य समय
अ० ४७
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
भगवतीस्
राजर्षेः अन्तिके -समीपे एतं पूर्वोक्तम्, अर्थम् श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य, यात्रत - सप्तैव द्वीपाः सप्तैव समुद्राव सन्ति ततः परं व्युच्छिन्ना द्वीपाव, समुद्राश्चेति लोकोऽन्योन्यस्य कथयति सप्तैव द्वीपाः सप्तैव समुद्रा इति, तत् खल मिथ्या-असत्य सेव, वस्तुतस्तु - 'समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खइ - जाव परूवेई'श्रमणो भगवान महावीरः, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्याति यावत् भाषते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति, 'एवं खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, तंचेव जात्र असंखेज्जा, दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो !" एवं खलु - पूर्वोक्तरीत्या जम्बूद्वीपादिका द्वीपाः, लवणादिकाः समुद्राः, तदेव - पूर्वोक्तवदेव यावत्-संस्थानतः एकविधविधानाः, विस्तरतः अने विविविधानाः सन्ति, यावत्-स्वयम्भूरमणपर्यवसानाः अस्मिन् तिर्यग्लोके असंख्येयाः द्वीपसमुद्राः प्रज्ञप्ताः, हे श्रमण ! ने जब उनके इस प्रकार के मन्तव्य को सुना और उसे हृदय में धारण किया-सो वे लोग भी आपस में ऐसा ही कहने लगे कि इस लोक में सात ही द्वीप समुद्र हैं और द्वीप समुद्र नहीं हैं - सो ऐसा कथन असत्य ही है - वस्तुतः तो 'समणे भगवं महावीरे एबमाइक्खइ जाव परूवेह ' श्रमण भगवान् महावीर जो ऐसा कह रहे हैं कि ' एवंखलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, तंचेत्र जाव असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो' हे श्रमण आयुष्मद् । इस लोक में जम्बूदीपादिक द्वीप और लवणसमुद्रादि समुद्र हैं- ये सब संस्थान की अपेक्षा तुल्य हैं और विस्तार की अपेक्षा तुल्य नहीं हैं यावत् स्वयंभूरमण समुद्र पर्यन्त इस तिर्यग्लोक में असंख्यात द्वीप समुद्र कहे गये हैं सो ऐसा ही कथन
3
८
અને પેાતાના હદમાં ધારણ કર્યું, ત્યારે લેાકેા પણ અચૈન્યને એવુ' જ કહેવા લાગ્યા કે “ આ લાકમા સાત જ દ્વીપ અને સાત જ સમુદ્ર છે. તે ઉપરાન્ત ખીજા દ્વીપે। અને સમુદ્રો છે જ નહીં, '' તા આ કથન અસત્ય ४ छे. “ समणे भगव महावीरे एवमाइक्खइ जाव परूवे " भरी रीते तो શ્રમણુ ભગવાન આ પ્રમાણે જે કહે છે, જે પ્રતિપાદન કરે છે, જે પ્રજ્ઞાપિત કરે છે અને પ્રરૂપિત કરે છે, એજ સત્ય છે. મહાવીર પ્રભુ જે પ્રજ્ઞાપિત કરે छे, ते हवे अष्ट श्खामा आवे छे – “ एव' खलु जंबुद्दीवादिया दीवा, लवणादिया समुद्दा, तंचेव जाब असंखेज्जा दीवसमुद्दा पण्णत्ता समणाउसो " हे श्रमायु આયુષ્યમન્ ! આ લેકમાં જે 'બુદ્ધીપાકિ દ્વીપા અને લવણાદિ સમુદ્રે છે તે ખયાં આકારની અપેક્ષાએ સમાન છે, પરન્તુ વિસ્તારની અપેક્ષાએ સમાન નથી—વિવિધ વિસ્તારવાળાં છે. સ્વયંભૂમણું સમુદ્ર પર્યન્તમાં અસંખ્યાત દ્વીપા અને સમુદ્રો આવેલાં છે ” મહાવીર પ્રભુનું આ કથન જ સત્યઅને પ્રમાણભૂત છે. ”
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीको श० ११ उ०९ सू० ३ शिवराजस्चिरितनिरूपणम् ३७१ आयुष्मन् !, 'तएणं से सिवे रायरिसी-बहुजणरस अंतिय एयमढे सोचा, निसम्म, संकिए, कंखिए, वितिगिच्छिए, भेदसमावन्ने, कलुससमावन्ने जाएयाहि होत्था' ततः खलु स शिवो राजर्षिः बहुजनस्य अन्तिके-समीपे एतं-पूर्वोक्तम् , अर्थम् श्रुत्वा, निशम्य, शङ्कितः, काशितः-आकाङ्क्षायुक्ता, विचिकित्सितः-विचिकि
सायुक्तः, भेदसमापन्नः, कलुषसमापन्नोजातश्चापि कालुप्यमुपगतश्चापि आसीत , ''तए णं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स संकियस्स, कखियस्स, जाव कलससमावन्नस्स से विभंगे अन्नाणे खिप्पामेव परिवडिए' ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः शङ्कितस्य, काक्षितस्य, यावत्-विचिहित्सितस्य, भेदभावसमापन्नस्य, 'कलुषसमापन्नस्य तत् विभङ्गो नाम अज्ञानं क्षिप्रमेव-झटित्येव, परिपतितम्-विनप्टम्, 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जिस्था'-ततः खलु तस्य शिवस्य राजर्षेः अयमेतदूषः आध्यात्मिकः-आत्मगतः, सत्य है । 'तएणं से सिवे रायरिसी बहुजणस्स अंतिए एयभट्ट सोच्चा निसम्म संकिए कंखिए वितिनिच्छिए भेइसमादन्ने, कालुसलभावन्ने, जाए यावि होत्था' इस प्रकार से जब शिवराज ऋषिने अनेक मनुष्यों के मुख से ऐसा सुना तब वह उसे हृदय में धारण कर शंकित हुआ आकांक्षा युक्त हुआ, विचिकित्तायुक्त हुआ, लेदयुक्त हुआ और कालु. ध्ययुक्त भी हुआ-अतः 'तएणं तस्स सिधस्ल रायरिसिल कंखियस्स जाव कलुस समावन्नस्स से विभंगे अन्नाणे खिपणामेव परिवडिए' शंकित, कांक्षित, यावत्-विचिकित्सायुक्त एवं कालुप्य युक्त उस शिवराजऋषि का वह विभंग अज्ञान परिपतित हो गया-शीघ्र ही छूट गया. 'तएणं तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेधारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था'
___ “तएण से सिवे राारसी बहुजणरस अतिए एयम? सोच्चा, निसम्म सकिए कंखिए वितिनिच्छिए भेदसमावन्ने, क्लुससमावन्ने, जाए याषि होत्था" હસ્તિનાપુરના લેકેને મુખે મહાવીર પ્રભુના આ પ્રકારના મંતવ્યને શ્રવણ કરીને તથા તેને પિતાના હૃદયમાં ધારણ કરીને શિવરાજઋષિનું મન શંકાથી કાંક્ષાથી અને વિચિકિત્સાથી (સંદેહથી) યુક્ત થયુ વળી તેનું મન ભેદયુક્ત भने ४सुषमायुत ५९थयु. “ तएण' तस्स सिवस्स रायरिसिस्स सकियस्स, फेखियस्स जाव कलुससमावन्नस्स से विभगे अन्नाणे खिप्पामेव परिषडिए" શકા, કાક્ષા, વિચિકિત્સા ભેદભાવ અને કલુ.ભાવથી યુક્ત થયેલા તે શિવરાજ पिनु (Rt अज्ञान तुरत ४ ५२५तित (नट) २४ गयु. “तएण' तस्स सिवस्स रायरिसिस्स अयमेयाल्वे अज्झथिए जाय समुप्पज्जित्था " त्यार
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
भगवती सूत्रे
"
यावत् - चिन्तितः, कल्पितः, मार्थितः, मनोगतः संकल्पः, समुदपद्यत - समुत्पन्नः - 'एवं खलु समणे भगवं महावीरे, आदिगरे, तित्थगरे. जाव सव्चन्नू सन्यदरिसी, आगासगएणं चकेणं जाव सहसंवत्रणे उज्जाणे अहापडिवं जाव विहरई' एवं खलु श्रूयते - श्रमणो भगवान् महावीरः आदिकरः- धर्मस्य आदिकर्ता तीर्थकरो यावत्सर्वज्ञः सर्वदर्शी, आकाशगतेन चक्रेण यावत् सहस्राम्रवने उद्याने यथाप्रतिरूपं यावत् अभिग्रहम् अभिगृह्य, विहरति, 'तं महाफलं खलु तहारूवाणं भरहंताणं भगवंताणं नामगोयस्स जहा उववाइए जाव गहणयाए' तत् महाफलम् अत्यन्तं श्रेयः खलु भविष्यति तथारूपाणाम् अर्हतां भगवतां नामगोत्रस्य यथा औपपातिके प्रतिपादनं कृतं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, यावत् एतस्य धार्मिकवचनस्य यदा श्रवणतयापि, महाफलं भवति, तदा किमुत वक्तव्यम्, अभिगमनचन्दनादेः, महाइसके बाद उस शिवराजऋषि को यह इस प्रकार का आध्यात्मिकआत्मगत यावत् चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ - ' एवं खलु समणे भगवं महावीरे आदिगरे तित्थगरे जाव सव्वन्नू सव्वदरिसी आगासगएणं चक्केणं जाव सहसंघवणे उज्जाणे अहापडिरूवं जाव विहरइ ' मुझे ऐसा सुनने में आया है कि धर्म के आदि कर्त्ता, तीर्थकर यावत्- सर्वज्ञ, सर्वदर्शी श्रमण भगवान् महावीर आकाशगत धर्मचक्र से युक्त हुए सहस्राम्रवन नाम के उद्यान में यथाप्रतिरूप अव ग्रह ग्रहण कर विचरते हैं 'तं महाफलं खलु तहारूवाणं अरहंताणं नामगोरस जहा उववाहए जाव गहणयाए ' तो जैसा औपपातिक सूत्र में कहा गया है उसके अनुसार तथारूप अर्हन्तों के नाम गोत्र के श्रवण जीवों को अत्यन्त श्रेय होनेरूप जब फल की प्राप्ति होती है तो फिर બાદ તે શિવરાજઋષિને આ પ્રકારના આધ્યાત્મિક (આત્મગત ), ચિન્તિત, उपित आर्थित मने मनोगत विचार उत्पन्न थयो- " एव खलु समणे भगव महावीरे आदिगरे तित्थगरे जाव सव्वन्नू सव्वदरिसी आगासगएण' चक्केणं जाव सहसंबवणे उज्जाणे अहापडिरूव जाव विहरइ " भे' मेवु' सांलज्यु छे ધર્મના આદિ કર્તા, તીથ કર, સજ્ઞ, અને સદશી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સહસ્રામ્રવન નામના ઉદ્યનમાં યથાપ્રતિરૂપ ( સાધુને યાગ્ય એવી ) આજ્ઞા લઇને વિચરી રહ્યા છે. તેમનું ધર્મચક્ર વિગેરે આકાશમાં ચાલે છે.
66
'त महाफल' खलु तहारूवाण' अरहंताणं भगवंताणं नामगोयस्स जहा उववाइए जाव गहणयाए ” ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહ્યા અનુસારનુ' સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહેણુ કરવુ. જોઈએ “ આ પ્રકારના અર્હત ભગવાના નામ ગેાત્રના શ્રવણ માત્રથી જ તે અતિશય મહાલની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેા તેમના એક
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०९ ० ३ शिवराज विश्वरितनिरूपणम् ३७३ र्थस्य ग्रहणतया - अवधारणतया, यदा नामगोत्रस्य श्रवणेनापि महाफलं भवति तदा अभिगमनवन्दनादेः कथैवका, 'तंगच्छामिणं समणं भगवं महावीरं वंदामि जात्र पज्जुवासामि' तत् तस्मात् कारणात् गच्छामि खलु श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दे, यावत्-नमस्यामि, पर्युपासे, 'एयं णे इहभवेय, जात्र भविस्सर तिकट्टु एवं संपेहेइ, संपेहित्ता, जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छ, उवागच्छित्ता, तावसावसह अणुप्पविसद्द' एतत् खलु भगवदभिगमनादिकं श्रेयः कारणम्, इहभवे च, परभवे च यावत् - आनुगामिकतया भविष्यति, इति कृत्वा एवमुक्तप्रकारेण संप्रेक्षते - विचार - एक धार्मिक वचन के श्रवण से कितना घडा फल जीवों को प्राप्त नहीं होता होगा । अवश्य ही कोई अनिर्वचनीय महाफल प्राप्त होगा- इसमें तो कुछ कहना ही नहीं है । तात्पर्य यह है कि जब नाम गोत्र के श्रवण से भी महाफल होता है तो अभिगमन वन्दना आदि से तथा महार्थ के ग्रहण एवं अवधारण से जीव को महाफल प्राप्त होता ही है- इसमें तो कहना ही क्या है । ' तं गच्छामि णं समणं भगवं महावीरं वंदामि, जाव पज्जुवासामि' इसलिये मैं जाऊं और उन श्रमण भगवान् महावीर को वंदना करूं यावत्-नमस्कार करूं और उनकी पर्युपासना करूं 'एयं णे इहभवे य जाव भविस्सह त्ति कट्टु एवं संपेहेइ ' ये मेरे लिये इस भव में शरणभूत होगें और परभवमें भी शरणभूत होगें- ऐसा शिवराज ऋषिने विचार किया 'संपेहित्ता जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छह, उवागच्छित्ता तावसावसहं अणुप्पविसइ' इस प्रकार विचार करके वह પણ ધાર્મિક વચનના શ્રવણુથી પ્રાપ્ત થતાં ફળની તે વાત જ શી કરવી ? તેમની દેશના સાંભળવાથી તા જીવને અવર્ણનીય મહાફળની અવશ્ય પ્રાપ્તિ થતી જ હશે આ કથનનુ' તાત્પર્ય એ છે કે જેના નામાત્રના શ્રવણુથી પણ મહાલ પ્રાપ્ત થતું હેાય, તેમની પાસે જઈને વંદા નમસ્કાર આદિ કરવાથી અને તેમની સમક્ષ ધમ તત્વનું શ્રવણ કરવાથી જીવને અત્યન્ત મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય તેનું કલ્યાણ થઇ જાય-એમાં નવાઈ પામવા જેવુ... શું છે ! " तं गच्छामि ण समण भगव महावीर धंदामि, जाव पज्जुवासामि " મારે તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમક્ષ જવુ જોઈ એ. તેમને વણા અને नभस्४२ ४२वा लेहो. अने तेभनी पर्युपासना अरवी लेखे “ एय णे इहभवेय जाव भविस्सइत्ति कट्टु एव संपेद्देइ " मेम अश्वाथी या लवभां अने પરભવમાં મારુ કલ્યાણ થશે. તેમને શરણે જવામાં જ મારુ શ્રેય રહેલ છે. ( " संपेत्ता जेणेव तावसावसहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तावसावद्द अणुप्पविसद्द " मा प्रभाये विचार उरीने ते त्यां तापसाश्रम तो त्यां भा
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
AD
SEdi
३७४
भगवती यति, एवं संप्रेक्ष्य-विचार्य, यत्रेव तापसावसथः-तापसाश्रम आसीत् , तत्रैवउपागच्छति, उपागत्य तापसावसथम् अनुपविशति, 'अणुप्पविसित्ता, वह लोहीलोहकडाह जाव किढिगसंकाइगं च गेण्हइ' तापसावसथम् अनुपविश्य, सुबहुअनेकम्-लौहीलोहकटाह-यावत् ताम्रकं भाण्डकं किढिनसांकायिकं च-वंशमय पात्रविशेपं गृह्णाति, 'गेण्हेत्ता ताबसावसहाओ पडिणिकाखमइ' गृहीत्या तापसावसथात्. प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति, 'पडिनिक खमेत्ता, परिवडियविभंगे हथिणापुरं नगरं मज्झमज्झेणं निगच्छइ, निग्गच्छित्ता' तापसावप्तथात्-मतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य परिषतितविभङ्गः एरिपतितः-नष्टः विभङ्गो-मिथ्याज्ञानं यस्य स तथा विभद्गज्ञानरहितो भूत्वेत्यर्थः, हस्तिनापुरस्य नगरस्य मध्यमध्येन-सध्यभागेन निर्गच्छति, निर्गत्य 'जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे, जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागरिछत्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आवाहिणपयाहिणं करेइ' जहां तपस्वियों का आश्रम था-वहां पर गया वहां जाकर वह उसमें प्रविष्ट हुआ, अणुप्पविसित्ता सुबहुं लोही, लोहकाडाह जाद किढिणसं. काहगं च गेण्हइ' वहां प्रविष्ट होकर उसने अपने ये अनेक लोही-ता, लोहकटाह-कडाही, चावत् ताम्रक भाण्डक एवं वंशमयपानविशेष इन सबको उठाया-'गेण्हिता तावसावसाहाओ पडिनिक्खनह' ठाकर वह फिर उस तापनाश्रम से बाहर निकला 'पडिनिवावनित्ता पडिवडियविभंगे हधिणारं नगरं मज्झ मज्झंग निग्गच्छद, निगच्छित्ता'दाहर निकल कर वह कि जिसका विभंगज्ञान परि पतित हो चुका है हस्ति. नापुर नगर के बीचोंबीच से होकर निकला-निकलकर 'जेणेव सहसंपवणे उज्जाणे जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ, उवा6५४ये त्यांनते तापसीना माश्रममा प्रवेश श. " अणुप्पविसित्ता सुबह लोही, लोहक डाहजाव किढिणसकाइगं च गेण्हह" त्या प्रवेश शन हो पातानां તે તવા, લેહકડાહી, કડછી, તામ્રકમંડળ અને વાંસનિમિત પાત્રને ઉઠાવ્યાં “गेण्हित्ता तावसावसाहो पडिनिक्खमइ” मने त्या२ माह से तापसोना माश्रममाथी १२ नये. “पडिनिक्खमित्ता परिवटियविभंगे हथिणारं नयर मझ मज्झेण निगच्छइ, निगच्छित्ता" तु विज्ञान नट 25 गयु छ એવો તે શિવરાજષિ હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચેવચ થઈને ચાલી નીકળે.
। शत यस्ता यासतi " जेणेव सहसंबवणे उजाणे जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छद" ते सन भवन धानमा मापी ५४i22. Gधा'નમાં પ્રવેશ કરીને તે જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજતા હતા ત્યાં,
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० ११ उ० ९सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३७५ यत्रैव सहस्राम्रवनम् उद्यानम् आसीत् यत्रैव श्रमणो भगान् महावीरः आसीत्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीर त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रद क्षिणं करोति, कृत्वा 'वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, नच्चासन्ने, नाइदूरे जाव पंजलिउडे पज्जुवासइ' वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा नात्यासन्ने-न प्रत्यासन्ने, नातिदूरे यावत् विनयेन शुश्रूषमाणो नमस्यन् प्राञ्जलिपुटो भूत्वा पर्यु.
पास्ते । 'तए णं समणे अगवं महावीरे सिवस्स रायरिसिरस तीसे य महतिमहा- लियाए जाच आगाए आराहए भवइ' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः शिवस्य राजर्षेः तस्याश्च महातिमहालयायाम्-अतिविशालायां यावत् , पर्पदि धर्मकथा कथयति, अत्र सर्वा धर्मकथा वक्तव्या धर्मकथाया अवधिमाह-'आणाए आराहओ गच्छित्ता समणं भगवं महावीर तिश्नुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ' और निकल कर वह वहां सहस्राम्रवन उद्यान में पहुंचा कि जहां श्रमण भगवान महावीर विराजमान थे. वहां पहुंच कर उसने श्रमण भगवान् महावीर को प्रदक्षिणा पूर्वक तीन बार वन्दना की-नमस्कार किया वन्दना, नमस्कार करके वह न उनसे अधिक दूर और न अधिक पास किन्तु समुचित स्थान पर दोनों हाथजोड कर जाकर खड़ा हो गया'तएणं समणे भगवं महावीरे सिवरस रायरिसिस्स तीले य महतिमहालियाए जाव आणाए आराहए भवइ' तव श्रमण भगवान् महावीर ने शिवराजऋषि को उस बड़ी विशाल परिषदा में धर्मकथा कही-यहां पर सर्व धर्मकथा कहनी चाहिये थावत् 'आणाए आराहओ भव' वह
गया. “ उवागच्छित्ता समण भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिण करेइ. " त्यो न त माक्षि प्रशिक्षण पूर्व श्रम सगवान महाવીરને વંદણ કરી, નમસ્કાર કર્યા વંદણ નમસ્કાર કરીને તે તેમનાથી અધિક દૂર પણ નહીં અને બહુ નજીક પણ નહીં, એવાં ઉચિત સ્થાને બને साथ सन सो रह्यो. " तएण समणे भगव' महावीरे सिवस्स रायरिसिम्स तीसे य महतिमहालयाए, जाव आराहए भवइ" त्या२ मा श्रम भगवान મહાવીર તે શિવરાજઋષિને તે ઘણી વિશાળ પરિષદમાં ધર્મદેશના સંભળાવી અહીં સર્વ ધર્મકથાનું વર્ણન કરવું જોઈએ તે તેમની ધર્મદેશના સાભળીને તેમની આજ્ઞાને આરાધક થઈ ગ” આ સૂત્રપાઠ પર્યન્તનું કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઈએ. તેની સાથે આ સૂત્રપાઠને મેજિત કરીને તેનું વિસ્તૃત વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રના ૫૬ મા પદની મેં જે પીયૂષવર્ષિણી ટીકા લખી છે. તેમાંથી જોઈ લેવું નીચે સૂત્રપાઠ પૂર્વોક્ત સૂત્રપાઠ સાથે અહીં જ જોઈએ
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
भगवती भवई' अज्ञाया आराधको भवति, "अयमाउसो अगारसामाइए धम्मे पण्णत्ते, एयस्य धम्मस्स सिकरवाए उवहिए, समणोवास एवा, समणोवासियादा विहरमाणे " इति संयोज्य अस्य विस्तृतवर्णनम् औपपातिकस्य पट्पञ्चाशत्तमे मुत्रे मत्कृतायां पीयूपवर्पिणीटीकायां विलोकनीयम् , 'तएणं से सिवे रायरिसी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा, निसम्म, जहा खंदओ जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसिभागं अवक्कमइ' ततः खलु स शिवो राजर्पिः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे धर्म श्रुत्वा, निशम्य-हदिअवधार्य, यथा स्कन्दको राजर्षिः द्वितीये शत के प्रथमोद्देशके प्रतिपादितस्थैवात्रापि शिवो राजपि. प्रतिपत्तव्यः यावउत्तरपौरस्त्य दिग्भागम्-ईशानकोणम् अपक्रामति, गच्छति, 'अबक्कमेत्ता सुवहुं लोहीलोहकडाह जाव किहिणसंकाईगं एगंते एडे', उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् आराधक हो जाता है- इस पाठ तक 'अयमाउसो अगारसामाइए धम्मे पण्णत्ते, एयरस धम्मस्स सिक्खाए उवट्टिए, सनणोवासए वा समणोवासिया वा विहरमाणे' इस पाठ को योजित करके. इसका विस्तृत वर्णन औपपातिक सूत्र के ५६ वे सूत्र की पीयूपवर्षिणी टीका में जो कि मेरे द्वारा रची गई है देख लेना चाहिये. 'तरणं से सिवे रायरिसी समणस्स भगवओ महावीरस्त अंतिए धम्मं सोच्चा, निसम्म, जहा खंदो, जाव उत्तरपुरत्थिमं दिसिभागं अवक्कमह' इसके याद वे शिवराजऋषि श्रमण भगवान् महावीर के पास धर्म श्रवण करके और उसे हृदय में धारण करके स्कन्दक के जैसे यावत् ईशान कोन में चले गये 'अवक्कमेत्तासुबहुं लोही लोहकडाह जाव किढिणसकाइगं एगंते एडेइ' वहां जाकर उन्होंने अनेक अपने लोही, लोहकटाह यावत् किढिणसंकायिक को-वंशनिर्मित पात्र विशेष को-एकान्त में रख दिया. 'एंगते “अयमोउसो अगारसामाइए धम्मे पण्णत्ते, एयरस धम्मस्स सिक्खाए उवट्ठिए, समणोवासए वा समणोवासिया वा विहरमाणे"
"तएण से सिवे रायरिसी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम सोच्चा, निसम्म, जहा खदओ, जाव उत्तरपुरथिम' दिसिभागं अवक्कमइ” ત્યાર બાદ તે શિવરાજત્રાષિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમક્ષ ધર્મશ્રવણું કરીને તથા તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને સ્કન્દની જેમ (થાવત્ ) ઈશાન કેણુમાં यादया गया. "अवकमित्ता सुबहुं लोहीलोहकडाह जाव किढिणसंकाइगं एगवे एडेइ" त्याने तेथे पोताना भने तपाई 11, ४४४ीमा, तांमार्नु કમંડળ અને કિઢિણ સંકાયિકને (વાંસનિર્મિત પાત્રવિશેષને) એકાન્ત સ્થાને
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ९ सू० ३ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३७७ अपक्रम्य, सुबहु अनेकस्, लौडोलोइकटाई यावत् किढिनसांका चिकम् - एकान्ते एडयति - स्थापयति, 'एगंते एडेत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ, करेत्ता, समणं भगवं महावीर एवं जहेव उसभदत्ते, तहेव पव्वइओ, तहेव इकारस अंगाई अहिज्जर, तहेव सव्वं जात्र यदुक्खप्पहीणे' एकान्ते तापसो चितोपकरणानि एडयित्वा संस्थाप्य स्वयमेव पञ्चमुष्टिकम् - पञ्चमुष्टिप्रमाणं, लोचं- केशलुश्चनं करोति, कृत्वा श्रमण भगवन्तं महावीरम् एवं यथैव ऋषभदत्तो नवमशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके मत्रजितः तथैव शिवो राजर्षिः प्रव्रजितः, एकादश अङ्गानि अधीते, तथैव सर्वं यावत् सिद्धः मुक्तः सर्वदुःखप्रहीणश्वापि संजातः ॥ सु० ३ ॥ सिद्धिगमनयोग्य संहननादिवक्तव्यता |
मूलम् - "भंते ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं बंदड़, नमसई, वंदिता, नमंसित्ता, एवं वयासी-जीवा णं भंते! सिज्झमाणा कयराम संघयणे सिज्झंति ? गोयमा ! वयरोसभणारायसंघयणे सिज्झति, एवं जहेव उववाइए, तहेव-संघयणं, संठाण, एडेत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ' एकान्त में रखकर फिर उन्होंने अपने हाथ से अपने केशों का पंचमुष्टिप्रमाण लुञ्चन किया'करिता, समणं भगवं महावीरं एवं जहेव उस भदत्ते तहेव पञ्चइओ, तहेव इक्कारस. अंगाई अहिज्जह, तहेव सव्वं जाव सव्वदुक्खप्पहीणे' पंचमुष्टि प्रमाण केशलुञ्चन करके फिर वह श्रमण भगवान् महावीर के पास नौंवें शेतक के ३३ वे उद्देशक में प्रव्रजित रूप से प्रतिपादित हुए ऋषभदत्त के जैसे प्रव्रजित हो गया., ग्यारह अंगोंका उसने अध्ययन किया अन्त में वह सिद्ध, बुद्ध, मुक्त हुआ समस्त दुःखों से रहित हो गया || सू० ३ ||
● भूडी दीघां. "एगते एडेत्ता खयमेव पचमुट्ठिय लोयं करेइ " ત્યાર બાદ તેણે पोताना हाथथी ? पोताना पांच मुष्टिभाष देशीनु दुयन भ्यु'. " कस्तिा, समण' भगव' महावीर' एव जद्देव उसभदत्ते तदेव पव्वइओ, तहेव इकारस अंगाई अहिज्जइ, तहेव सव्व' जोव सव्वदुक्खप्पहीणे " त्यार माह तेथे ? प्रमल्या અગીકાર કરી તેનુ વર્ષોંન તથા તેના તપ, સયમ આદિનું વન નવમાં શતકના ૩૩ માં ઉદ્દેશામાં વર્ણિત ઋષભદેવ બ્રાહ્મણુના કથન અનુસાર સમજવું પ્રજ્ઞા લઈને તેણે અગિયાર અગાના અભ્યાસ કર્યાં અને અન્તે તે સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, શીતલીભૂત અને સમસ્ત દુખાથી રહિત થઈ ગયેા. ૫ સૂ૦ ૩ ll
भ० ४८
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
-
-
भगवतीसरे उच्चत्तं, आउयं च परिवसणा, एवं सिद्धिगंडिया निरवसेसा भाणियव्वा जाव अव्वाबाहं सोक्खं अणुहवंति सासया सिद्धा, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति।।सू०४॥
सिवो समत्तो॥११-९ छाया-भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीर चन्दते, नमस्यति, रन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवम् अवादी-जीवाः खलु भदन्त ! सिध्यन्तः कतरस्मिन् संहनने सिध्यन्ति,? गौतम | वज्रऋषभनाराच संहनने सिध्यन्ति, एवं यथैव औपपातिके तथैव संहननम् , संस्थानम् , उच्चत्वम् , आयुष्यंच, परिवसना, एवं सिद्धिगण्डिका निरव शेपा भणितन्या, यावत-अव्यायाधम् , सौख्यम् अनुभवन्ति शाश्वताः सिद्धाः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥१०॥
शिवः समाप्तः ॥११-९। टीका-इतः पूर्वं शिवराजः सिद्धिरुक्ता तत् प्रस्तावात् वां संहननादिभिः प्ररूपयितुमाह-भंते' त्ति' इत्यादि, 'भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर वंदइ, नमंसइ, बंदिसा, नमंसित्ता, एवं बयासी'-हे भदन्त ! इत्येवम् सम्बोध्य भगवान् गौतमः श्रमण भगवन्तं महावीरवन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यि. त्वा, एवं-दक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'जीवाणं भंते सिज्झमाणा कयरंमि संघ
'भंते !त्ति भगवं गोयमे' इत्यादि। टीकार्थ-यहां से पहिले शिवराजऋषि की सिद्धि कही गई है। अतः इस सिद्धि के प्रस्ताव को लेकर सूत्रकार उसका निरूपण संहनन आदि द्वारा इस सूत्र में कर रहे हैं-इसमें भगवान् गौतमने 'भंते.'त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमंसह, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी' हे भदन्त. 'ऐसा कहकर श्रमण भगवान् महावीर को पहिले वन्दना की उन्हे नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर
भते ! त्ति भगव' गोयमे " त्याहટીકાઈ–આગલા સૂત્રમાં શિવરાજષિની સિદ્ધિની વાતનો ઉલ્લેખ કરાવે છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર અહીં તે સિદ્ધિનું સંહની माहिनी अपेक्षामे नि३५ ४२ छ- “ भंते ! त्ति ! भगव गोयमे समण भगव महावीर वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एव वयासी" "मशन" मे સંબોધન કરીને, ભગવાન ગૌતમ મહાવીર પ્રભુને વંદણ કરી, નમસ્કાર કર્યા,
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ९ सू० ४ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३७५ यणे सिझंति ?' हे भदन्त ? जीवाः खलु सिध्यन्तः कतरस्मिन् संहनने सिध्यन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! वयरोसभणारायसंघयणे सिझंति' हे गौतम ! जीवाः खल सिध्यन्तः वज्रऋषभनाराचसंहने सिध्यन्ति, ‘एवं जहेव उवचाइए तहेच संघयणं, संठाणं, उच्चत्तं, आउयं च परिवसणा', एवं रीत्या पूर्वोक्तप्रकारेण यथैव औपपातिके सिद्धान् अधिकृत्य संहननादिकं प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् , तत्रच संहननादिद्वाराणं संग्रहाय गाथापूर्वार्द्धमाह-संहननम् , संस्थानम् , उच्चत्वम् , आयुष्यंच, परिवसना, तत्र संहननमुक्तम् , संस्थानादिकन्त्वेवं वोध्यम्, तत्र संस्थाने उन्हों ने उनसे ऐसा पूछा-'जीवाणं भंते ! सिज्झमाणा कयरंमि संघ. यणे सिझंति' हे भदन्त ! जीव जब सिद्ध होने लगते हैं-तब वे कौन से संहनन से सिद्ध होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम ! 'वयरोसभणारायसंघयणे सिझंति' जीव जघ सिद्ध होने लगते हैं-तब वे वज्रऋषभनाराचसंहनन से सिद्ध होते हैं ‘एवं जहेव उववाइए तहेव संघयणं, संठाणं, उच्चत्तं, आउयंच परिवसणा'जिस प्रकार औपपातिक सूत्र में सिद्धों को लेकर संहनन आदिका प्रतिपादन किया गया है उसी प्रकार पूर्वोक्त प्रकार से यहां पर भी इनका प्रतिपादन करना चाहिये ! संहनन आदि द्वारों के संग्रह के लिये यहां सूत्रकार ने यह गाथा का पूर्वार्धकहा है-"संहननम्, संस्थानम्, उच्चत्वम्, आयुष्यं च परिवसना" इन द्वारों में आये हुए संहनन के विषय में तो कहा भने ४ नमः४२ ४श२ मा प्रमाणे प्रश्न ५७।- “ जीवा गं भंते । सिझमाणा कयरंमि संघयणे सिमंति" मगन् ! सिद्ध गतिमा ताला કયા સંહનનમાંથી સિદ્ધ ગતિમાં જાય છે? એટલે કે જ્યારે જીવ સિદ્ધ ગતિમાં જાય છે ત્યારે કયા સંહનાથી યુક્ત હોય છે?
महावीर प्रभुना त२- वयरोसभणारायसंघयणे सिज्झति" गीतम! સિદ્ધ ગતિમાં જતા જી વજાત્રાષભનારાચ સંહનનથી યુક્ત હોય છે. આ પ્રકારના સંહનનવાળા જી જ સિદ્ધગતિમાં જઈ શકે છે.
“एवं जहेव उववाइए तहेव संघयण', संठाण उच्चत्तं, आउय च परिघसणा" २ प्रमाणे मी५पाति: सूत्रमा सिद्ध थना। वानी सहनन, આદિનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ તેમનું પ્રતિપાદન થવું જોઇએસંહનન આદિ દ્વારના સંગ્રહ નિમિત્તે અહી સૂત્ર आरे थान मा पूर्वाध २॥छ-सहननम्, संस्थानम्, उच्चत्वम्, आयष्य' प परिवसना" म पांय द्वारामांया नन बानु म मा प्रमाणे
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
भगवती पण्णां संस्थानानाम् एकतरस्मिन् सिध्यन्ति, उच्चत्वेच जघन्येन सप्तरनिममाणे, उत्कृप्टेन तु पञ्चधतुःशतके, आयुष्ये तु जघन्येन सातिरेकाष्टवर्प प्रमाणे, उत्कर्षण पूर्वकोटीप्रमाणे, परिवसना-बासस्तु रत्नप्रभादिपृथिवीनां सौधर्मादीनां चेपत्यागभारान्तानाम् क्षेत्रविशेषाणामधः सिद्धाः न परिवसन्ति, अपितु सर्वार्थसिद्वमहाविमानस्योपरितनाव स्तूपिकाग्रादूर्ध्व द्वादशा योजनानि व्यतिमाम्य ईपत्माग्रमारानाम पृथिवी पञ्चचत्वारिंशद् योजनलक्षपमाणाऽऽयामविष्कम्भाच्यां वर्णतः श्वेता अत्यन्तरम्या, तदुपरियोजने लोकान्तो भवति, तस्यच योजनस्योपरितनगव्य॒तोपरितनपडूभागे सिद्धाः परिवसन्तीतिभावः, । "एवं सिद्धिगंडिया निरवसेसा जा चुका है कि जीव वज्रऋषभनाराच संहनन से सिद्ध होता है. छह संस्थानों में जीव किसी एक संस्थान से सिद्ध होता है ! उच्चत्व की अपेक्षो जीव जघन्य से सात रत्नि प्रमाण उच्चत्व से मिद्ध होता है और उत्कृष्ट से पांच सौ धनुप प्रमाण उच्चत्य से सिद्ध होता है। आयुष्य की अपेक्षा जघन्य से कुछ अधिक आठ वर्ष में सिद्ध होता है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटीप्रमाण आयुष्य में सिद्ध होता है। परिवसना. वास की अपेक्षा-जीव रत्नप्रभा आदि पृथिचियों के, मोधर्म आदि विमानों के गैर ईषत् प्रारभारान्त क्षेत्र विशेषों के नीचे सिद्ध नहीं रहते हैं, अपि तु वे सर्वार्थसिद्धमहाविमान के उपरितन स्तूपिकान से ऊंचे १२ योजन आगे जाकर ईपत्प्रारभारा नामकी जो एक पृथिवी है, कि जो आयाम और विष्कम्भ से ४५ लाखयोजन की है, वर्ण से जो श्वेत है, अत्यन्त रम्य है, उसके ऊपर एक योजन में लोकान्त है. उस પ્રતિપાદક કરવામાં આવી ચુકયુ છે કે જીવ વિજયભનાચ સંહનાથી યુક્ત હોય ત્યારે જ સિદ્ધ થાય છે. છ સંસ્થાને (આકારે)માથી ગમે તે સંસ્થાનયુક્ત જીવ સિદ્ધ થઈ શકે છે. ઓછામાં ઓછા સાત રત્ની પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે ૫૦૦ ધનુષ પ્રમાણુ ઊંચાઈવાળે મનુષ્ય સિદ્ધ થાય છે. ઓછામાં ઓછા આઠ વર્ષ કરતાં અધિક આયુષ્યવાળે અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કોટિ પ્રમાણુ આયુષ્યવાળો જીવ સિદ્ધ થાય છે રત્નપ્રભા આદિ નરકે, સૌધર્મ આદિ વિમાન અને ઈષત પ્રાગભારાન્ત ક્ષેત્ર વિશેની નીચે સિદ્ધ રહેતાં નથી, તેઓ સર્વાર્થસિદ્ધ મહાવિમાનના ઉપરિતન પિકાગથી ઊંચે ૧૨
જન આગળ જતાં જે ઈષ»ાભારા નામની પૃથ્વી આવે છે, જેની લંબાઈ પહોળાઈ ૪૫ લાખ જનની છે, શ્વેત વર્ણવાળી અને અત્યન્ત રમ્ય છે, તે ઇષ~ાગ્યારાની ઉપર એક એજનના વિસ્તારમાં કાન્ત છે, તે એજનમાં
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिको टीका श० ११ उ० ९ सू० ४ शिवराजर्षिचरितनिरूपणम् ३८१ 'भाणियन्या, जाव अव्यावाहं सोक्खं अणुहवंति सासय सिद्धा,' एवं रीत्या पूर्वोक्तसंहननादिद्वारनिरूपणक्रमेण, सिद्धिगण्डिका-सिद्धिस्वरूपप्रतिपादनपरा वाक्यपद्धतिः औपपातिके "कहि पडिहया सिद्धा" इत्यादि सप्तोत्तरशततमगाथात आरभ्य "निथिण्णसव्यदुक्खा' इति सप्ततिसमाधिकशततम १०७-१७० गाथापर्यन्तं प्रसिद्धाऽत्रपठितव्या। तदवधिमाह-यावत् निस्तीर्णसर्व दुःखा,-जातिजरामरणबन्धनवियुक्ता, अव्या सौख्यम् अनुभवन्ति शाश्वत सिद्धाः ॥१२७॥ इति । अन्ते गौतम आह-तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ।।सू० ४॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालबतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायो एकादशशतकस्य नवमोदेशकः समाप्तः ॥सू०११-९॥ : योजन में उपरितन गव्यूति के उपरितन छठे भाग में सिद्ध रहते हैं। 'एवं सिद्धगंडिया निरवसेखो भाणियव्वा-जाच अव्वावाहं सोक्खं अणुहति सालयं सिद्धा' इस प्रकार पूर्वोक्त संहननादि द्वार निरूपणक्रम से सिद्धिगंडिका-सिद्धि के स्वरूप को प्रतिपादन करने में तत्पर वाक्यपद्धति जो औषपातिक सूत्र कहि पडिहया सिद्धा' इत्यादि १०७ वीं गाथा से लेकर 'निधिणसव्वदुक्खा' इस १७० वीं गाथा तक मसिद्ध है वहां यह पढना चाहिये., उस अन्तिम १७० वी गाथाकी संस्कृत छाया इस प्रकार से है-"निस्तीर्णसर्वदुःखा, जातिजरामरणरन्धन वियुक्ता, अव्यायाधं सौख्यं अनुभवन्ति शाश्वतं सिद्धाः" अब अन्त में
परितन यूतिना (अशना) परितन ६ मामा (सद्धो २ छ. " एव' सिद्धिगडिया निरवसेसा भाणियव्वा जाव अव्वावाह सोक्ख अणुहवंति सासय' सिद्धा" मा शत पूरित उनना दास नि३५ मे २ सिद्धिमान
પપાતિક સૂત્રમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તેનું અહીં કથન થવું જોઈએ. સિદ્ધિના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરનાર વાકયપદ્ધતિને-વર્ણનને સિદ્ધિ ग४९ छे. “कहिं पडिहया सिद्धा" त्याहि १०७ गाथाथी asa " नित्थिण्णसव्वदुक्खा " 21 १७० भी गाथा पतनी था। मही કહેવી જોઈએ તે છેલી–૧૭૦ મી ગાથાની સંસ્કૃત છાયા નીચે પ્રમાણે છે “निस्तीर्ण सर्वदुःखा, जातिजरामरणबन्धनवियुक्ता, अव्याबाध सौख्य अन भवन्ति शाश्वत सिद्धाः." , सिद्धो सामने
त न, जति १२ भने મરણના અન્વનેથી મુક્ત થઈને શાશ્વત અને અવ્યાબાધ સુખને અનુભવ કરે છે,
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ने गौतम प्रभु के इस कथन में सत्यताख्यापन करने के लिये सेवं भंते। सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है है भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह वैसा ही है " ऐसा कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये।।सू० ४॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके ग्यारहवें शतक कानवां उद्देशक समाप्त।११.९॥
અને મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને ગૌતમ સ્વામી
छ " सेव भंते ! सेव भंते ! ति" मग ! मान द्वारा भी વિષયનું જે પ્રતિપાદન થયું છે તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્! આપે છે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે,” આ પ્રમાણે કહીને તેમને વંદણું નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને બેસી ગયા છે સૂ૪ જેન ચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વાગ્યાના અગિયારમા શતકને નવમો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૧-લા
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्रिका टोकाश० ११० १० दशमोद्देशकस्य विषयविधरणय ३८३ अथ दशमोदेशकः प्रारभ्यते
"
एकादशशत के दशमोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् - लोकमकारवक्तव्यता, क्षेत्रलोकप्रकारवर्णनम्, अधोलोक क्षेत्रलोक वक्तव्यता प्रकारः, तिर्यगलोक वक्तव्यतामकारः, ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोकप्रकारवर्णनम्, अधोलोकसंस्थानवर्णनम्, तिर्यग्लोकसंस्थान वर्णनम्, ऊर्ध्वलोकसंस्थानवर्णनम्, लोकसंस्थानवर्णनम्, अलोकसंस्थानवर्णनम् किम् अधोलोको जीवरूपो वर्तते १ इत्यादि प्रश्नः, किं तिर्यगुलोको जोवरूपो वर्तते ? इत्यादि प्रश्नः, किम् अलोकाकाशो जीवरूप वर्तते इत्यादि प्रश्नः, किम् अधोलोकस्य एकस्मिन आकाशप्रदेशे जीवो वर्तते ? इत्यादि प्रश्नः किम् तिर्यग्लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जीवो वर्तते ? इत्यादि प्रश्न, लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवो वर्तते ! इत्यादि प्रश्नः, ग्यारहवें शतक के दसवें उद्देशेका प्रारंभ
ग्यारहवें शतक के इस दशवे उद्देशक में वर्णित विषय का संक्षिप्त विवरण इस प्रकार से है-लोकप्रकार कथन, क्षेत्रलोक प्रकार का वर्णन अधोलोक क्षेत्र लोक की वक्तव्यता का प्रकार, तिर्यगूलोक की वक्तव्यता का प्रकार ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोक के प्रकार का वर्णन, अधोलोक संस्थान का वर्णन तिर्यग्लोक संस्थान का वर्णन ऊर्ध्वलोकसंस्थान का वर्णन, लोकसंस्थान का वर्णन अलोकसंस्थान का वर्णन क्या अधोलोक जीवरूप है ? इत्यादि प्रश्न क्या तिर्यग्लोक जीवरूप है ? इत्यादि प्रश्न क्या अलोकाकाश जीवरूप है ? इत्यादि प्रश्न, क्या अधोलोक के एक आकाश प्रदेश में जीव रहता है ? इत्यादि प्रश्न क्या तिर्यग्लोक के एक आकाश प्रदेश में जीव रहता है ? इत्यादि प्रश्न लोक के एक आकाश प्रदेश में
અગિયારમાં શતકના દસમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ
આ ઉદ્દેશામાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તેનુ સ’ક્ષિપ્ત વિવરણુ લેાકના પ્રકારનું કથન-ક્ષેત્રલેાક પ્રકારનુ વર્ણન-અપેાલેાક ક્ષેત્રલેાકની વક્તવ્યતાના પ્રકાર–તિય ગ્લાકની વક્તવ્યતાના પ્રકાર-ઉર્ધ્વલાક ક્ષેત્રલેાકના પ્રકારનું વન અધેાલાક સસ્થાનનુ વર્ણન-તિય 'ગ્લાક સસ્થાનનું વર્ણન-ધ્વલેાક સંસ્થાનનું વર્ણન—લેકસ સ્થાનનું વર્ણન–અલેકસ સ્થાનનું વર્ણન શુ અધેાલાક જીરૂપ છે ? શુ તિય'ગ્લાક જીવરૂપ છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નો શુ અલેાકાકાશ જીવરૂપ છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્ના શુ' અધાલાકના એક આકાશ પ્રદેશમાં જીવ રહે છે ? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો શુ તિયÀાકના એક આકાશ પ્રદેશમાં જીવ રહે છે ? ઈત્ય ફ્રિ પ્રશ્નો. લાકના એક માકાશપ્રદેશમાં શું જીવ રહે છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નો
f
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
trader
अलोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे कि जीवो वर्तते ! इत्यादि प्रश्नः, द्रव्यादीनामपेक्षया अधोलोकादिविचारवक्तव्यता, लोकस्य विस्तारवर्णनम्, अलोकस्य विस्ता रवर्णनम्, लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जीवस्य प्रदेशाः किं परस्परसम्बद्धाः सन्ति । अथ किं ते परस्पर पीडायुत्पादयन्ति ? एकस्मिन् आकाशमदेशे जघन्ये उत्कृष्टे व पदे स्थितानां जीवप्रदेशानाम्, सर्वजीवानां च अल्पबहुत्ववक्तव्यता । लोकवक्तव्यत्ता
मूलम् - 'रायगिहे जाव एवं वयासी--कइविणं भंते ! लोए पणते ? गोयमा ? चव्विहे लोए पण्णत्ते, तंजहा - दव्वलोए, खेतलोए, काललोए भावलोए । खेत्तलोए णं भंते! कड़विहे पणते ? गोयमा ! तिविहे पण्णत्ते, तं जहा अहोलोयखेत्तलोए १, तिरियलोयखेत्तलोए २, उडलोए खेतलोए ३ | अहोलोय खेतलोए णं भंते! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ? सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा - रयणप्पभापुढवि अहोलोयखेत्तलोए, जाव अहे सत्तमाः पुढवि अहोलोयखेत्तलोए । तिरियलोयखेत्तलोए, णं भंते ! कइ
जीव रहता है ? इत्यादि प्रश्न अलोक के एक आकाश प्रदेश में क्या जीव रहता है ? इत्यादि प्रश्न द्रव्यादिकों की अपेक्षा से अधोलोक आदि के विचार की वक्तव्यता लोक के विस्तारका वर्णन अलोक के विस्तार को वर्णन लोक के एक आकाश प्रदेश में क्या जीव के प्रदेश परस्पर में सम्बद्ध है ? क्या वे आपस में पीडा को उत्पन्न करते हैं ? एक आकाशप्रदेश में जघन्य और उत्कृष्टपद में स्थित जीवप्रदेशों के और सर्वजीवों के अल्पस्य वक्तव्यता.
અલાકના એક આકાશપ્રદેશમાં શું જીવ રહે છે ? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો દ્રવ્યાક્રિકાની અપેક્ષાએ અધેાલોક આદિની વક્તવ્યતા, લેકના વિસ્તારનુ વર્ણન, અધેાલાકના વિસ્તારનુ વર્જુન, લેાકના એક આકાશ પ્રદેશમાં શુ' જીવના પ્રદેશે પરસ્પર સાથે સદ્ધ હાય છે? શું તેા પરસ્પર પીડા ઉત્પન્ન કરે છે એક આકાશ પ્રદેશમાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં સ્થિત જીવપ્રદેશાના અને સર્વે જીવેાના અલ્પમર્હુત્વની વક્તવ્યતા આ વિષયાનુ આ ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન ફરવામાં આવ્યું છે.
↓
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू०१ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३८५ विहे पण्णत्ते? गोयमा! असंखेजविहे पण्णत्ते, संजहा-जंबुद्दीने दीवे तिरियलोयखेत्तलोए, जाव सयंभूरमणसमुद्दे, तिरियलोय. खेत्तलोए। उद्दलांगखेत्तलोए णं भंते ! कहाविहे पण्णत्ते? गोयमा! पन्नरसविहे पण्णत्ते, तंजहा-सोहम्मकप्पउडलोगखेतलोए, जाव अच्चुय उड्डलोयखेत्तलोए, गेवेजविमाणउडलोयखेतलोए, अणुत्तरविमाणउ लोयखेत्तलोए, इसिपब्भारिपुढवि उ. लोयखेत्तलोए। अहोलोगखेत्तलोए णं भंते! किं संठिए पत्ते? गोयमा! तप्पागारसंठिए पएणत्ते। तिरियलोय-खेत्तलोए णं भंते ! किं संठिए पण्णत्ते ? गोयमा ! झल्लरीलंठिए पपणत्ते। उ लोयखेत्तलोय पुच्छा, उद्धमुइंगाकारसंठिए पण्णते। लोएणं भंते ! किं संठिए पण्णत्ते ? गोयमा! सुपइटगसंठिए लोए पण्णत्ते, तंजहा-हेट्टा वित्थिन्ने, सज्झे संखिन्ते जहा सत्तमलए पटमुसिए जाब अंतं करोति। अलोए णं भंते! किं संठिए पण्णते ? गोयमा! झुसिरगोलसंठिए पण्णत्ते। अहेलोयखेत्तलोए णं भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा? एवं जहा इंदादिसा तहेव निरवलेसं भाणियव्वं जाव अद्धासमए। तिरियलोयखेत्तलोए णं भंते ! किंजीवा, जीवदेसा, जीवपएसा? एवं चेव, एवं उद्दलोयखेतलोए वि, नवरं अरूवी छव्विहा, अद्धालमओ नस्थि । लोए णं भंते ! किं जीवा जहा बितिएसए अस्थिकायउहेसए लोयागासे नवरं अरूवी सत्तवि जाव अहम्मत्थिकायस्ल पहला, णो आगासत्थिकाए, आगासस्थिकायस्स देसे, आगासस्थिकायल पासा,
भ० ४९
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
भगवती सूत्रे
अद्धासमए, सेसं तं श्वेव । अलोएणं भंते ! किं जीवा, जीवदेसी, जीव परसा ? एवं जहा अस्थिकायउद्देसए अलोयागासे तहेवं निरवसेसं जाव अनंतभागूणे । अहेलोयखेत्तलोयस्स णं भंते! एगंमि आगासपरसे किं जीवा, जीवदेसा जीवप्पएसा ? अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएला ? गोयमा ! णो जीवा, जीवदेसा वि, जीवपएसा वि, अजीवा वि, अजीव देसा वि, अजीवपएसा वि, जे जीवदेसा ते नियमा एमिंदिरदेसा १ अहवा एगिंदिय देसाय, बेइंदियस्स देखे २, अहवा एगिंदियदेसा य, बेईदियाण य देसा ३, एवं मझिल्लविरहिओ जाव अनिंदिए जाव, अहवा एगिंदिय देसाय, अणिदियाणय देसा, जे जीवपएसा, ते नियमा एगिंदिय परसा १ अहवा एगिंदियपएसाय, बेइंदियस्स पएसा २, अहवा एगिंदियपएसाय, बेइंदियाण य पएसा ३, एवं आइल्लविर - हिओ जाव पंचिदिए, अणि॑िदिएसु, तियभंगो जे अजीवा, दुविहा पण्णत्ता, तंजहा - रूबी अजीवाय, अरूवी अजीवाय, रूवी तहेव, जे अरूवी अजीवा ते पंचविहा पण्णत्ता, तंजहाणो धम्मत्थिकाए, धम्मत्थिकायस्त देसे १, धम्मत्थिकायस्स पसे २, एवं अहम्मत्थिकायस्स वि ४, अद्धासमए ५ । तिरियलोयखेत्तलोयस्स णं भंते! एगंमि आगासपएसे किं जीवा, जीवदेसा, जीवप्पएला ? एवं जहा अहोलोग खेत्तलोगस्स तहेव, एवं उडलोगखेत्तलोगस्स वि, नवरं अद्धासमओ नत्थि, अरूवी विहा, लोगस्स जहा अहेलोगखेत्तलोगस्स एगंमि आगा
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० स० १ लोकस्परूपनिरूपणम् ३८७ सपएसे अलोगस्स णं भंते ! एगमि आगासपए से पुच्छा, गोयमा! णो जीवा, नो जीवदेखा, तंचे जाव अगंतहिं अगुरुयलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासस्स अणंतभागूणे, दव्वओ णं अहेलोगखेत्तलोए, अणताइंजीवदवाई,अणंताई अजीवदवाई, अणंता जीवाजीवदव्वा, एवं तिरियलोयखेत्तलोए वि, एवंउनुलोमखेत्तलोए वि, दरओणं अलोए णेवास्थि जीवदव्या, नेवत्थि अजीवदया, नेवत्थि जीवाजीवदवा, एगे अजीवदव्वदेसे, जाव सव्वागास अणंतागूणे, कालओ णं अहेलोयखेतलोए न कयाइ, नासि, जाव निच्चे एवं जाब अहोलोए, भावओ णं अहेलोगखेत्तलोए अणंता वन्नपज्जवा, जहा खंदए जाव अणंता अगुरुयल हुयपज्जवा एवं जाव लोए, भावओ णं अलोए, नेवत्थि वन्नपज्जवा जाव नेवस्थि अगुरुल हुयपज्जवा एगे अजीवदव्वदेसे जाव अणंतभागूणे ॥सू०१॥
छाया-राजगृहे यावत्-एवम् अवादीत्-कतिविधः खलु ‘भदन्त ! लोकः प्रज्ञप्त : गौतम | चतुर्विधो लोक : प्रज्ञप्तः, तद्यथा-द्रव्यलोकः, क्षेत्रलोकः, काल. लोकः, भावलोकः । क्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः १ गौतम ! विविधा प्रज्ञप्तः,' तद्यथा-अधोलोकक्षेत्रलोकः। तियग्लोकक्षेत्रलोकः २, अवलोकक्षेत्रलोकः ३ अधोलोकक्षेत्रलोकः ख मदन्त । कतिविधः प्रज्ञप्तः गौतम! सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-रत्नप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, यावत्-अधःसप्तमी पृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः । तियग्लोकक्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः? गौतम ! असंख्येयविधः प्रज्ञप्त', तयथा जम्बूद्वीपः तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः, याचत स्वयम्भूरमणसमुद्रस्तियग्लोकक्षेत्रलोकः। ऊध्वेलोर क्षेत्रलोयः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पश्चदशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सौधर्म वल्लोललोकः, यावत्-अच्युतोवलोकक्षेत्रलोकः, अवेयकविमानोर्बलोकक्षेत्रलोकः, अनुत्तरविमानोर्ध्व लोकक्षेत्रलोकः, ईपत्माय्भारपृथिव्यूलोकक्षेत्रलोकः। अधोलोक
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
भगवती सूत्रे
यथा
क्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! किं संस्थितः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! तप्राकारसंस्थितः प्रज्ञप्तः । तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! किं संस्थितः प्रज्ञप्तः ? गौतम | झल्लरीसंस्थितः प्रज्ञप्तः । ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोकपृच्छा, ऊर्ध्वमृदङ्गाकारस स्थितः प्रज्ञप्तः । लोकः खलु भदन्त ! किं संस्थितः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! सुप्रतिष्ठकसस्थितो लोकः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - अन्ते विस्तीर्णः, मध्ये संक्षिप्तः, यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देश यावत् अन्तं करोति । अलोकः खलु भदन्त ! किं सस्थितः प्रज्ञप्तः ? गौतम | शुपिरगोलसस्थितः प्रज्ञप्तः अधोलोक क्षेत्रलोके खलु भदन्त ! किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवमदेशा : १ एवं यथा ऐन्द्रीदिक, तथैव निरवशेष भणितव्यम्, यावत् अद्धासमयः, । तिर्यग्लोक क्षेत्रलोके खलु भदन्त ! कि जीवाः, जीवदेशा, जीवप्रदेशाः १ एवमेव एवम् ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोकोऽपि, नवरसूअरूपिणः पदविधाः, अद्धासमयो नास्ति । लोके खलु भदन्त ! किं जीवाः, द्वितीयशतके अस्तिकायोद्देशके (१०) लोकाकाशः नवरम् - अरूपिणः सप्तापि यावत् अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः, नो आकाशास्तिकायः, आकाशास्तिकायस्य देशः, आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः, अद्धासमयः, शेषं तदेव, अलोके खलु भदन्त ! कि जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशा : १ एवं यथा अस्तिकायोद्देश के (श०२ - उ० १०) अलोकाकाशस्तथैव निरवशेषं यावत् - अनन्तभागोनम् । अधोलोक क्षेत्रलोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवनदेशाः, अजीवाः, अनीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः ? गौतम ! नो जीवाः, जीवदेशा अपि, जीवमदेशा अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि अजीव प्रदेशा अपि, ये जीवदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रियदेशाः ? अथवा एकेन्द्रियदेशाथ द्वीन्द्रियस्य देशः २, अथवा एकेन्द्रियदेशाश्च, द्वीन्द्रियाणां च देशाः ३, एवं मध्यमविरहितो यावत् अनिन्द्रियेषु यावत् अथवा एकेन्द्रियदेशाथ, अनिन्द्रियाणां च देशाथ, ये जीवप्रदेशास्ते नियमात् एकेन्द्रियप्रदेशाः १, अथवा एकेन्द्रियपदेशाथ, द्वीन्द्रियस्य प्रदेशाः २, अथवा एकेन्द्रियपदेशाथ, द्वीन्द्रियाणां प्रदेशाः ३ । एवम् आदि विरहितो यावत् पञ्चेन्द्रियेषु, अनिन्द्रियेषु त्रिकभङ्गः, ये अजीवास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूप्यजीवाश्च, अरूण्यजीवाश्थ, रूपिणस्तथैव, ये अरूप्यजीवास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तथा - नो धर्मास्तिकायः, धर्मास्तिकायस्य देशः १, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशः २, एवम् अधर्मास्तिकायस्यापि ४, अद्धा समय: ५ । तिर्यग्लोक क्षेत्रलोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवमदेशाः ? एवं यथा अधोलोकक्षेत्रलोकस्य तथैव, एवम् ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकस्यापि, नवरम् अद्धासमयो नास्ति । अरूपिणश्व
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयाँन्द्रका टीका श० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३८६ तुर्विधाः, लोकस्य यथा अधोलोकक्षेत्रलोकस्य, एकस्मिन् आकाशप्रदेशे अलोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशपदेशे पृच्छा, गौतम ! नो जीवा', नो जीवदेशास्तदेव यावत्-अनन्तैः अगुरुकलघुकगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशस्य अनन्तभागोनः । द्रव्यतः खलु अधोलोकक्षेत्रलोके अनन्तानि जीवद्रव्याणि, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि, एवं तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकेऽपि, एवम् ऊलोकक्षेत्रलोकेऽपि । द्रव्यतः खलु अलोके नैव सन्ति जीवद्रव्याणि, नैव सन्ति अजीवद्रव्याणि, नैव सन्ति जीवाजीवद्रव्याणि, एकः अजीवद्रव्यदेशः यावत् सर्वाकाशानन्तभागोनः। कालतः खलु अधोलोकक्षेत्रलोकः न कदाचित् नासीत, यावत् नित्यः एवं यावत्-अधोलोके । भावतः खल्लु अधोलोकक्षेत्रलोके अनन्तवर्ण पर्यवाः, यथा स्कन्दके, यावत् अनन्ताः अगुरुकलघुकपर्यवाः, एवम्-लोके । भावतः खलु अलोके नैव सन्ति वर्णपर्यवाः यावत् नैव सन्ति अगुरुकलघुकपर्यवाः, एक अजीवद्रव्यदेशो यावत् अनन्तभागोनः ॥ मू० १॥
टीका-नवमोदेशकान्ते लोकान्ते सिद्धनिवासस्य उक्तत्वेन दशमे लोकस्वरूपमेव प्ररूपयितुमाह-'रायगिहे ' इत्यादि.' 'रायगिहे जाव एवं वयासी-' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवसृतः धर्मोपदेशं श्रोतुं पर्पत् निर्गच्छति, धर्मोपदेश श्रुत्वा प्रतिगता पर्षत, ततो विनयेन प्राञ्जलिपुटो गौतमः पर्युपासीनः,
लोकवक्तव्यता'रापगिहे जाय एवं वयासी' इत्यादि। टीकार्थ- नौवें उद्देशक के अन्त में ऐसा कहा है कि सिद्ध लोक के अन्त में रहते है-अतः उस लोक के स्वरूप को बताने के लिये सूत्रकारने इस दशवे उद्देशक का कथन किया है-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे-धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषद आई, वह धर्मोपदेश सुनकर अपने २ स्थान को चली गई. तब विनयावनत होकर गौतम ने दोनों हाथ जोड कर प्रभु की पर्येपासना
લેક વિષયક વક્તવ્યતા
"रायगिहे जाव एव वयासी" ટીકાર્ય–નવમાં ઉદ્દેશાને અન્ને એ ઉલ્લેખ થ છે કે સિદ્ધ ભગવન્તો લોકના અન્ત ભાગમાં રહે છે તે સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે અહી सोना २१३५तु नीय प्रभारी प्रतिपाइन यु छ-" रायगिहे जाव एवं वयासी" રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર સ્વામી પધાર્યા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને પરિષદ આવી, ૧ દણા નમસ્કાર કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને પરિષદ પાછી કરી ત્યાર બાદ વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને, વદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામીએ
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे एवं-वक्ष्यमाणमकारेण अवादीत-'कइविहे गं भंते ! लोए पण्णत्ते' कतिविधः खलु लोकः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोपमा ! चडबिहे लोए पण्यत्ते- 'हे गौतम | चतुर्विधो लोकः प्रज्ञप्तः, तंजहा-दबलोए, खेत्तलोए, काललोए, भावलोए' तद्यथा-द्रव्यलोकः १, क्षेत्रलोकः २, काललोकः ३, भावलोकः ४, अथ क्षेत्रलोकमाद-'खेत्तलोए ण भंते ! काविहे एण्णत्ते ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त । क्षेत्रलोकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्त: ! भगवानाह-' गोयमा! दिविहे एण्णत्ते' हे गौतम ! क्षेत्रलोकः खलु त्रिविधः प्रज्ञप्तः, 'तंगहा-अहोलोयखेतलोए १, तिरियलोयखेत्तलोए २, उडलोयखेतलोए ३ तद्यथा-अधोलोकक्षेत्रलोकः, तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः, ऊधलोकक्षेत्रलोकः, क्षेत्ररूपो लोकः सः- क्षेत्रलोकःकरते समय उनसे ऐसा पूछा- कइचिहेणं भंते ! लोए पण्णत्ते' हे भदन्त! लोक कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में मसुने ऐसा कहा'गोयमा' हे गौतम ! 'चबिहे लोए पण्णत्ते' लोक चार प्रकार का कहा गया है। 'तंजहा' जो इस प्रकार से है-'व्वलोए, खेसलोए, काललोए, भावलोए द्रव्यलोक, क्षेत्रलोक, काललोक और भावलोक। अब क्षेत्रलोक के विषय में गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं कि-'खेत्तलोए णं भंते ! कविहे पण्णन्ते' हे सदन! क्षेत्रलोक कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोथमा हे गौतम ! 'तिविहे पण्णत्ते' क्षेत्रलोक तीन प्रकार कहा गया है 'तंजहा' जो इस प्रकार से है -'अहो. लोयखेत्तलोए १, तिरियलोयखेत्तलोए २, उडुलोचखेत्तलोए ३' अधोलोकक्षेत्रलोक १, तिर्यग्लोकक्षेत्रलोक २, और ऊलोकक्षेत्रलोक ३. महावीर प्रभुने मा प्रमाणे पूछ्यु- " कइविहेण भंते ! लोए पण्णत्ते?"
लगवन् ! tal ४ारने। यो छ ? महावीर प्रभुने। उत्तर- “गोयमा" गौतम ! " चउबिहे लोए पण्णत्ते-तंजहा" सो या२ प्रश्न यो छे, २ प्रारी नीचे प्रमाणे छ " व्वलोए, खेत्तलोए, काललोए, भावलोए, द्रव्य, ક્ષેત્રલેક, કાળક અને ભાવલેક હવે ક્ષેત્રલેક વિષે ગૌતમ સ્વામી આ પ્રકાरना प्रश्न पूछे छ- ' खेत्तलोएण भंते ! कइविहे पण्णत्ते " सावन् । क्षेत्र કેટલા પ્રકારને કહ્યો છે?
मडावीर प्रभुना उत्त२- " गोयमा " गौतम ! 'तिविहे पण्णत्ते" क्षेत्रमा ऋण प्रा२ने ४ह्यो छे “ तंजहा" प्रा२। म प्रभाये छ"अहोलोयखेत्तलोए १, , तिरियलोयखेत्तलोए २, उड्डलोयखेत्तलोए" (१) घोसा क्षेत्र, (२) तिय क्षेत्र भने (3) tra त्रयी. ह्यु ५५ छ ।
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० ११ ७० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३६१ तदुक्तम्-' आगोसस्स पएसा उच्च अहेय तिरियलोए य। जाणाहि खेत्तलोय, अणंतजिणदेसिण सम्म ॥१॥
छाया-आकाशस्य प्रदेशाः, ऊर्ध्वच, अधश्च तिर्यग्लोके च, जानी हि क्षेत्रलोकम् अनन्तजिनदेशित सम्यक् ॥ इति, ॥ 'काल: समयादिः तद्रूपो लोका कालेलोकः तथाचोक्तम्- समयावलीमुहुत्ता दिवसभहोरत्तपवमासाय ।
संबच्छरजुगपलिया, सागर उस्सप्पिपरियहा।॥ १॥ छाया-समयावलिमुहूर्ताः दिवसाहोरात्रपक्षमासश्च ।
संवत्सरः युगपल्यानि, सागरोत्सर्पिणी परिवर्ताः। इति । परिवर्त इति मुगलपरावतः, भावरूपो लोको भावलोकः, स च द्विविधः-आगमतः, नोआगमत थ, तत्रागमतो लोकशब्दार्थज्ञस्तत्र चोपयुक्तो भावरूपो लोकः, नो आगगतन्तु भावाः-औदयिकादयस्तद्रूपो लोको भावलोकः, तथा चोक्तम्-“ओदइए, क्षेत्ररूपलोक का नाम क्षेत्रलोक है ! सो ही कहा है-'आगासरस पएसा उच्च अहे यतिरियलोए थ, जाणाहि खेत्तलोय अणंनजिणदेलियं सम्म,
आकाश के प्रदेश, ऊँचे, नोचे, तिरछे सर्वत्र है इसी का नाम अनन्तजिने न्द्रों द्वारा कहा गया क्षेत्ररूप लोक है । काल, समय आदिल्प काललोक है. तथा चोक्तम्-'समथाबली मुहत्ता' इत्यादि। समय आवली, मुहूर्त, दिवस, अहोरात्र, पक्ष, मास, संवत्सर, युग, पल्य, सागर, उत्सर्पिणी
और परिवर्तन अवसर्पिणी ये सब कालरूप लोक हैं, भावरूप लोक का नाम भाव लोक है-यह भावरूप लोक आगम और नो आगम की अपेक्षा से दो प्रकार का कहा गया है-आगम की अपेक्षा भावलोक वह है, जो लोक शब्द के अर्थ का ज्ञाता है और उसमें उपयुक्त है.नो आगमकी अपेक्षा भावलोक औदयिक आदि भावरूप है सो ही कहा है-'ओदइए'
" आगासस्स पएसा उड्ढ' च अहे य तिरियलोए य, जाणाहि खेत्तलोय अणवजिणदेसिय सम्म" 241शना प्रदेश थे, नीय मने ति२७i, सम સર્વત્ર હોય છે. તેનું જ નામ જિનેન્દ્રોદ્વારા કથિત ક્ષેત્રરૂપ લેક છે. કાળ. समय मा ३५ mls , ४ . पण छे ४- "समयावलीमहत्ता " छत्याहि समय, मावी, मुड़त, हस, मात्र, पक्ष, मास, १५, युग, પલ્ય, સાગર, ઉત્સર્પિણ અને પરિવર્તન (અવસર્પિણ), એ બધાં કાળાપ લેક છે. ભાવરૂપ લેકને ભાવલક કહે છે. તે ભાવરૂપ લેક આગમ અને નેઆગમની અપેક્ષાએ બે પ્રકારને કહ્યો છે. આગમની અપેક્ષાએ ભાવલોક એ છે કે જે લોક શબ્દના અર્થને જ્ઞાતા હોય છે અને તેમાં ઉપયુક્ત હોય છે. ને આગમની અપેક્ષાએ ભાવલેક ઔદાયક આદિ ભાવરૂપ છે. એજ વાત
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
भगवती उक्समिए, खइए य, तहा खओवसमिएय । परिणामसनिवाए य छविहो भावलोगोउ" ॥१॥ .. छाया-औदयिका, औपशमिकः, क्षयिकश्च, तथा क्षायोपशमिकञ्च, परिणामः सन्निपातच, पविधो भावलोकस्तु ।। इति, गौतमः पृच्छति 'अहोलोयखेत्तलोए णं भंते। कइविहे पण्णत्ते ? ' हे भदन्त । अधोलोकक्षेत्रलोकः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! सत्तविहे पन्नत्ते' हे गौतम ! अधोलोक क्षेत्रलोकः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा रयणप्पभापुढवि अहेलोयखेत्तलोए जाव अहे सत्तमापुढवि अहेलोयखेत्तलोए' तद्यथा-रत्नप्रभा पृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, यावत् शर्कराममापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, वालुकाप्रभापृथिव्यधो. लोकक्षेत्रलोकः, पङ्कप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोका, धूमप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, तमःप्रभापृथिव्यधोलोकक्षेत्रलोकः, अधःसप्तमीपृथिव्यधोलोकइत्यादि । औदयिक औपशमिक, क्षायिक, क्षायोपमिक, पारिणामिक, और सान्निपातिक इस प्रकार से भावलोक छह प्रकार का होता है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अहोलोयखेतलोए णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! अधोलोक रूप क्षेत्रलोक कितने प्रकारका कहा गया है? इसके उत्तर में प्रयु कहते हैं-'गोयमा!' हे गौतम ! अधोलोकरूप क्षेत्रलोक 'सत्तविहे पण्णत्ते सात प्रकार का कहा गया है। ' तंजहा' जो इस प्रकार से है-'रयणप्पभापुढवि अहे. लोयखेत्तलोए' जाव अहेसत्तमा पुढवि अहेलोपखेसलोए रत्नप्रभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक यावत्-शर्करामभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक, वालुकामभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक पङ्कप्रभापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक, धूमप्रभाधिधीरूप अधोलोक क्षेत्रलोक
“ोदइए" त्या ॥ ४२ ॥ छ मौयि, भोपामिर, क्षायि४. क्षाये।પશમિક, પારિણામિક અને સાન્નિપાતિક, આ રીતે ભાવલોકના છ પ્રકાર કહ્યા છે.
गौतम स्वाभामा प्रश्न- “अहोलोय खेत्तलोए ण भते । कइविहे पण्णत्त?" હે ભગવન્! અલેક રૂપ ક્ષેત્રલેક કેટલા પ્રકારનો કહ્યો છે?
__ महावीर प्रभुना उत्त२- “गोयमा" गीतमा “ सत्तविहे पण्णत्ते-- तंजहा " मधे. ३५ क्षेत्रना नीय प्रमाणे सात २ Hai छ
" रयणप्पभा पुढवि अहेलोयखेत्तलोए, जाव अहे सत्तमापुढवि अहेलोय. खेत्तलोए" (1) २नमा पृथ्वी३५ मधासो क्षेत्र, (२) मा पृथ्वी३५ અધોલેક ક્ષેત્રલેક, (૩) વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીરૂપ અધલોક ક્ષેત્રલેક, (૪) પંકપ્રભા 'पृथ्वी३५ मधील क्षत्र, (५) धूमप्रमा पृथ्वी३५ अधाना क्षेत्रा, (6) तम:
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम्
३९३
क्षेत्रलोकः । तत्र अधोलोकरूप' क्षेत्रलोकोऽधोलोकक्षेत्रलोकः, अत्र मेरुमध्ये किलाऽष्टकमदेशोरुचकस्तस्य चाधस्तन प्रतरस्याधो नत्र योजनशतपर्यन्तं तिर्यग्लोक स्ततः परमधः स्थितत्वात् अधोलोक : साधिकसप्तरज्जुप्रमाणः । गौतम : पृच्छति - 'तिरियलोय - खेतलोए णं भंते ! कड़विहे पण्णत्ते ?' दें भदन्त ! तिर्यग्लोक क्षेत्रलोकः खलु कतिविधः मशप्त ? भगवानाह - 'गोयमा ! असंखेज्जविहे पष्णत्ते' हे गौतम ! तिर्पगलोकक्षेत्रलोकः असंख्येयविधः प्रज्ञप्तः, तत्र रुचकापेक्षया अधःउपरि च नवनवयोजनशतमानस्तिर्यग् रूपत्वात् तिर्यग्लोकस्तद्रूपः क्षेत्रलोकः तिर्यगुलोक क्षेत्रलोकः, तस्यासंख्येयविभत्वं प्रतिपादयति- 'तंजदा जंबुद्दीवतिरियलोयखेत्तलीए, जाव सर्वभूरमणसमुदतिरियलोय खेत लोए' तद्यथातमः प्रमापृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक और अधः सप्तमी पृथिवीरूप अधोलोकक्षेत्रलोक नेह के मध्य में आठ प्रदेश हैं इनका नाम रुचक प्रदेश है इसके अघस्तन प्रतर के नीचे नौ सौ योजन पर्यन्त तिर्यग्लोक है इससे नीचे स्थित होने के कारण अधोलोक कुछ अधिक सातराजूप्रमाण का है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पृछते हैं-' तिरियलोय खेतलोए णं भंते ! इविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक कितने प्रकार का कहा गया है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम | 'असंखेज्जबिहे पण्णत्ते' तिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक असंख्यात प्रकार का कहा गया है यह तिर्यग्लोक रुचक के अधस्तन प्रतर नीचे नौ सौ योजन है और ऊपर में भी नौ सौ योजन तक है यह तिर्यगरूप है इसलिये इसका नाम तिर्यग्लोक ऐसा हुआ है। यह असंख्यात प्रकार का कैसे है सो अब इसी बात को सूत्रकार प्रकट करते हैं। जंधुद्दीवे “तिरिअमा पृथ्वी३य अधोसो क्षेत्र !, भने (७) अधः ससभी ( तस्भतभअसा) પૃથ્વીરૂપ અધેલાક ક્ષેત્રલેાક મેરુની મધ્યમાં આઠ પ્રદેશ છે. તેમનુ નામ રુચક પ્રદેશ છે. તેના અધરતન પ્રતરની નીચે ૯૦૦ ચેાજનપર્યન્તમાં તિ વ્લાય છે. તેની નીચે રહેલા એવા અધેાલાક સાત રાજ્યૂપ્રમાણુથી સહેજ મોટી છે,
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " तिरियलोयखेत्तलोपणं भवे ! कइवि पण्णत्ते १" હું ભગવન્ ! તિગ્યેક રૂપ ક્ષેત્રલેકના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ?
भडावीर अलुनो उत्तर- " गोयमा " हे गौतम! " अस बेब्जबिहे पण्णत्ते " तिर्यो ४ ३५ क्षेत्रसोना असख्यात अठार उद्या छे मा तिर्यो ઉપર્યુ ક્ત રુચ પ્રદેશના અધસ્તન પ્રતરની નીચે ૯૦૦ ચેાજન સુધીના વિસ્તારમાં પથરાયેલા છે, તે તિર્યંગરૂપ (તિરકસ) હાવાથી તેને તિયગ્લાક કહે છે
०५०
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र जम्बूद्वीपतिर्यग्लोकक्षेत्रलोका, यावत्-स्वयम्भूरमणसमुद्रस्तियलोकक्षेत्रलोकः। गौतमः पृच्छति-'उलोयखेत्तलोए णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः खलु कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! पन्नरसविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! ' अवंलोकक्षेत्रलोकः पञ्चदश विधः प्रज्ञप्तः, तत्र-तिर्यग्लोकरयोपरिदेशोनसप्तरज्जुपमाणः अर्बभागवत्तित्वात् अर्वलोकम्तद्रूपः क्षेत्रलोकः ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः अथवा अधः-बाहुल्येन द्रव्याणाम् अशुभः परिणामः क्षेत्रानुभावात् यत्र लोके असौ अधोलोकः, एवं तिर्यङ्मध्यमानुभावं क्षेत्रं नातिशुभं नाप्यत्यशुभं तद्रूपोलोकयलोयखेत्तलोए, जाच सयंभूरमणसमुद्दे तिरियलोयखेत्तलोए," जंबूद्वीप तिर्यग्लो रुरूपक्षेत्रलोक यावत् स्वयंभूग्मणसमुद्रतिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'उडलोयखेत्तलोए णं भंते ! कइविहे पण्णते' हे भदन्त ! ऊलोकरूप क्षेत्रलोक कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पन्नरसविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अवलोकरूपक्षेत्रलोक १५ प्रकार का कहा गया है. ऊर्ध्वलोक का प्रमाण कुछ कम सातराजू का है । यह तिर्यग्लोक के ऊपर है ! इसलिये ऊर्ध्व भागवत्ती होने के कारण इसका नाम ऊर्ध्वलोक हुआ है । अथवा-द्रव्यों का अशुभ परिणाम बछुत करके क्षेत्र के प्रभाव से जिस लोक में होता है वह अधोलोक है जो क्षेत्र मध्यम अनुभाव वाला होता है न अतिशुभ होता है और न अति अशुभ होता है वह " तंजहा" ती असभ्यात प्रारना छ, त नीये ५४८ ४२वामा म व्यु छ " जंबुद्दीवतिरिय लोयखेत्तलोए, जाव संयंभूरमणममुरतिरियलोय. खेत्तलोए" दी५ तिय ३५ क्षेत्रोथी : स्पय भूरभर समुद्र તિર્યલેક રૂપ ક્ષેત્રલેક પર્યન્તના અસંખ્યાત તિર્થક ક્ષેત્ર ત્યાં આવેલા હોવાથી તેના અનેક પ્રકાર કહ્યા છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-“ उङ्कलोयखेत्तलोए ण भते ! कइविहे पण्णत्ते ?" હે ભગવન્! ઉલોકરૂપ ક્ષેત્રલેકના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ?
___ "गोयमा " ॐ गौतम ! " पन्नरसविहे पण्णत्ते " Barals ३५ क्षेत्रवाना પંદર પ્રકાર કહ્યા છે. ઉર્વકનું પ્રમાણ સાતરાજૂ કરતાં કંઈક ઓછું છે. તે તિર્યલોકની ઉપર આવેલું છેઆ રીતે ઉદ્ઘભાગમાં હોવાથી તેનું નામ ઉર્વિલેક પડયું છે. અથવા દ્રવ્યોનું અશુભ પરિણામ જ્યાં વધારે પ્રમાણમાં જેવામાં આવે છે ક્ષેત્રના પ્રભાવથી જે લોકમાં દ્રવ્યોનું અધિક અશુભ પરિણામ હોય છે તે ક્ષેત્રને અલક કહે છે. જે ક્ષેત્રમાં દ્રવ્યોનું પરિગ્રામ મધ્યમસરનું અતિ શુભ પણ નહી અને અતિ અશુભ પણ નહીં એવું હોય છે, તે
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
trafer टीका ० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम्
३६५
स्तिर्यग्लोकः, तथा ऊर्ध्वम् शुभः परिणामो द्रव्याणां बाहुल्येन यत्रासौ ऊर्ध्वलोकः, तथा चोक्तम्- 'अह अहो परिणामो खेत्ताणुभावेण जेण ओसण्णं । अहो अहोत्ति भणिभ दव्वाणं तेणाsहोलोगो ॥ १ ॥ छाया - अथवा अधः परिणामः क्षेत्रानुभावेन प्रायशः । शुभः अध इति भणितः द्रव्याणां तेनाधोलोकः ॥
इत्यादि, एवं तिर्यगूर्ध्वलोकविषयेऽपि विज्ञेयम् । तमेव पञ्चदशविधम् ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकं प्रतिपादयति- 'तं नद्दा- सोहम्म कम्पउड़ लोगखेत्तलोए, जाव अच्चुयउडूलोयखेत्तकोए, गेवेज्ज विमाण उडूलोय खेचलीए, अणुत्तरविमाणउडूलोयखेतलोए, इसि पन्सारपुढवि उढलोग खेत लोए' तद्यथा - १ सौधर्मकल्पोर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः, यावत् - २ ईशानकर गोलोक क्षेत्रलोकः, ३ सनत्कुमार- ४माहेन्द्र - ५ ब्रह्मलोक- ६लान्तक-७महाशुक्र - ८सहस्रा - ९रात - १०माणताऽऽ११रणाऽ१२च्युतोर्ध्व लोक क्षेत्रलोकाः, १ श्यैवेयकविमानोर्ध्वलोकक्षेत्रलोकः, १४अनुत्तर विमानोर्ध्वतिर्यक्लोक है । और जहां पर बहुतकरके द्रव्यों का परिणाम शुभ होता है वह ऊर्ध्वलोक है । सो ही कहा है- ' अहव अहो, परिणामो' इत्यादि । इसी प्रकार से तिर्यग्लोक ऊर्ध्वलोक के विषय में भी जानना चाहिये
लोक रूप क्षेत्र पन्द्रह प्रकार का किस प्रकार से है सो सूत्रकार इसी बात को प्रकट करने के लिये कहते है ' तंजहा- सोहम्मकप्प उडलोगखेत्तलोए, जाव अच्चुय उडूलोयखेत्तलोए, गेवेज्जविमान उडूलोयखेत्तलोए अणुत्तरविमाणडडूलो घरखेतलोए, इसिं कभार पुढवि उडुलोध खेत्त लोए' सौधर्मकल्प ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक १, यावत् - ईशानकल्प ऊर्ध्वलोकरूपक्षेत्रलोक २, सनत्कुमार ३ - माहेन्द्र ४ - ब्रह्मलोक ५-लान्तक ६महाशुक्र ७–सहस्रार ८ - आनत ९ - प्राणत १० - आरण ११ - अच्युत १२ ક્ષેત્રને તિગ્લાક કહે છે. જ્યાં મેાટે ભાગે દ્રવ્યાનુ પરિણામ શુભ હાય છે, તે ક્ષેત્રનું નામ ઉર્ધ્વ લેાક છે,
छे.
એજ વાત "L अह अहो परिणाम " इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा अडेंट उरी प्रभा तिर्यो वसो विषे पशु समन्धुं " तंजहा " - લેાક રૂપ ક્ષેત્રલેાકના ૧૫ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે
CC
सोहम कप्प उडलोग खेत्त लोए, जाव अच्चुयउडलोयखेत्त लोए, गेवेज्ज त्रिमाणडलोयखेत्तलोए, अणुत्तरविमाण उडलोयखेत्तलोए, इसिंपन्भारपुढवि उड्डलोयखेत्तलोए ” (१) सौधर्भ व ३५ क्षेत्रसो, (२) ईशानम्य व बो४३५ क्षेत्रयोङ, (3) सनत्कुमार, (४) माहेन्द्र, (५) ब्रह्मसोड, (1) सान्तः, (७) भड्डाशुङ, (८) सहस्रार (2) मानत, (१०) आयुत, (११) भार
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
भगवती लोकक्षेत्रलोकः १५ईषत्पागभारपृथिव्यू लोकक्षेत्रलोकइति । गौतमः पृच्छतिअहोलोगखेत्तलोए णं भंते ! हि संठिए पयत्त ?' हे भदन्त | अधोलोकक्षेत्रलोकः खलु कि संस्थितः, किम्-कीश, संस्थितं-संस्थानं यस्य सः तथाविधः किमा. कारका प्रज्ञप्तः? भगवानाह-'गोयमा! तप्पागारसंठिए एज्यते' हे गौतम | अधोलोकक्षेत्रलोकः तमाकारसंस्थितः-तमः-लघुनौका तदाकारः अधोमुखशरा वाकारसंस्थानः प्रजप्तः, तदाकारो यथा A इति । गौतम पृच्छति-तिरियलोयखेत्तलोए णं भंते ! कि संठिए पण्णत्ते?' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः खलु कि संस्थितः किमाकारः प्रज्ञान: ? भगवानाह-'गोयमा! बल्लरिसंठिए पन्नत्ते' ऊर्यलोकरूपक्षेत्रलोक १३-३वेयकविमान ऊर्वलोकरूपक्षेत्रलोक अनुत्तरविमान ऊर्ध्वलोकरूपक्षेत्रलोक, १४ एवं ईपत्माग्भारपृथिवीअवलोकरूप क्षेत्रलोक ५१ ॥ ____ अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं-'अहो लोगखेत्तलोए णं भंते ! कि संठिए पण्णत्त' हे भदन्त ! अधोलोकल्प जो क्षेत्रलोक है उसका संस्थान-आकार कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम !' तप्पागारसंहिए पत्ते' अधोलोकल्प क्षेत्र लोक
का आकार लप्र के आकार जैसा है. लघु नौका का नाम तय है। इसका संस्थान अधोमुग्ववाले शराव के जैसा होता है. इसका आकार का प्रतीक टीका में दिया है तो वहां देख लेवें. __अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-- निरिलोय खेतलोए णमंते । कि संठिए पगत्ते' हे भदन्त ! तिर्यग्लोकरूप क्षेत्रलोक का आकार कैसा है ? इसके उत्तर में प्रयु कहते हैं-'गोथमा' हे गौतम ! 'झल्लरिसैठिए (૧૨) અશ્રુત ઉર્વલેક રૂપ ક્ષેત્રલોક, ૧૩) રૈવેયક વિમાન ઉર્વિલેકરૂપ क्षेत्र, (१४) अनुत्तर विमान Bq ३५ क्षेत्र गने (१५) ध्यत्माભાર પૃથ્વી ઉર્વિલેકરૂપ ક્ષેત્રલેક
હવે ગૌતમ સ્વામી તે પ્રત્યેકના સંસ્થાન (આકાર) વિશે પ્રશ્ન પૂછે છે
" अहोलोगखेत्तलोएण' भवे! किं सठिए पण्णत्त ?" मगवन् । અધેલોકરૂપ જે ક્ષેત્ર છે તેને આકાર કેવો કહ્યો છે ? . __मडावी२ प्रभुने। उत्तर .. “ गोयमा ' है गौतम। “तप्पागारसंठिए पण्णत्ते" मधेसी ३५ क्षेत्रानो मा२ त५ (नानी नौस) न वा डाय છે તેનું સંસ્થાન (આકાર) ઊંધા પાડેલા શરાવ શિકાર ) જેવો હોય છે. તેને આકાર ટીકામાં બતાવવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે સમજી લેવા
गीतमस्वाभाना प्रश्न-"तिरियलोयखेत्तलोए ण' भते । किं सठिए पणत्ते ?" मगवन् ! तिय ३५ क्षेत्र ने। २ । डाय छे ?
महावीर प्रभुना उत्तर- “गोयमा” गीतम!" झल्लरिसठिए पण्णत्ते"
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १६० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् हे गौतम ! तिर्यग्लोकक्षेत्रलोको झल्लरीसंस्थितः, झल्लरीवत् संस्थितं- संस्थानं यस्य स तथा विधः प्रज्ञप्तः अल्पोच्छ्रायत्वात महाविस्तारत्वाच्च तिर्यलोकक्षेत्रलोको मल्लरीसंस्थान इत्यर्थः तदाकारो यथा-0 इति । गौतमः पृच्छति-'उडलोयखेत्तछोय पुच्छा' ऊर्वलोकक्षेत्रलोक पृच्छा, तथा च ऊर्वलोकक्षेत्रलोकः खलु कि संस्थितः किमाकारः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'उडमुइंगाकारसंठिए पण्णत्ते' हे गौतम ! ऊर्चलोकक्षेत्रलोकः खलु ऊर्ध्वमुखमुदङ्गाकारसंस्थितः शरावसंपुटाकार प्रत्यर्थः प्राप्तः, तदाकारो यथा- इति, गौतमः पृच्छति-'लोए णं भंते । कि संठिए पन्नत्ते? ' हे भदन्त ! लोकः खलुकि संस्थितः-किं कीदृशं संस्थितं संस्थानम् आकारो यस्य स तथाविधः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! सुपइड्रगसठिए लोए पभत्ते तिर्यग्लोकरूप क्षेत्रलोक का आकार झल्लरी के आकार जैसा है। झल्लरी ऊँचाइ में तो कम होती है, पर उसका विस्तार बहुत होता है. तिर्यग्लोक भी ऐसा ही है. इसलिये इसे झल्लरी के आकार जैसा कहा गया है । भव गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-'उडलोप खेतलोधपुच्छा' हे भदन्त ! ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक का आकार कैसा कहा गया है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'उडमुइंगाकारसंठिए पण्णत्त' हे गौतम! अलोकरूपक्षेत्रलोक का आकार ऊर्ध्वमुख कर रखे गये मृदङ्ग के आकार जैसा कहा गया है। इसका आकार टीकामें दीखाये अनुसार समझ लेवें.अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-'लोए णं भंते ! कि संठिए पण्णते' हे भदन्त ! लोक का आकार कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! सुपागसंठिए लोए पपणत्ते' हे गौतम! लोक का आकार सुप्रतिष्ठक के હે ભગવન તિર્થંકરૂપ ક્ષેત્રલકને આકાર ઝલરી (ઝાલર) ના જે હેય છે. ઝલરી બહ જાડી હતી નથી પણ તેને વિસ્તાર ઘણો જ હોય છે, તિબ્લેક પણ એ જ હોવાથી તેને આકાર ઝલ્લરી જે કહ્યો છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-“ उडलोयखेत्तकोय पुच्छा ?” से भगवन् ! ઉર્વિલેક રૂપ ક્ષેત્રલોકને આકાર કે હોય છે?
महावीर प्रभुने। उत्तर ---" उड्डेमुइंगाकारसठिए पण्णचे" गौतम ! હવલોક રૂપ ક્ષેત્રકનો આકાર ઉર્વમુખ સ્થિત મૃદગના જેવું હોય છે. તે આકાર ટીકામાં આપ્યા પ્રમાણે સમજી લે.
गौतम स्वाभाना -" लोएण भंते । किं संठिए पण्णत्ते ?" ભગવદ્ ! લેકને આકાર કેવો કહ્યો છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२ “ गोयमा ! सुपइटगसंठिए पण्णते " उ गीतम!
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
भगवतीस्ने पन्नत्ते' हे गौतम ! लोकः सुप्रतिष्ठकसंस्थितः-सुपतिष्ठक-संस्थापनकं घटस्थापनोपकरणं, तस्मिन् स्थापितं घटादि ग्रहीतव्यम् । तादृशेने व लोकसादृश्योपपत्ति संभवात् , तदाकारो यथा- इति, तदेव दर्शयति-तंजहा-हेट्ठा वित्यिन्ने मझे संखित्ते जहा सत्तम सए पढमुद्देसए जाव अंतं करेंति' । तद्यथा-अन्ते विस्तीर्णः मध्ये संक्षिप्तः यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देश के प्रतिपादितस्तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यः, यावत्-उपरिविशालः, अधःपल्यङ्कसंस्थानसंस्थितः, मध्ये वरवनविग्रहीतः वरवज्रमध्यमागवत् प्रालः, उपरि ऊर्ध्वमृदङ्गाकारसंस्थितः, तस्मिश्च खलु शाश्वते. लोके अन्ते विस्तीर्णे, मध्ये सक्षिप्ते, उपरि विशाले, अधःपल्यङ्कसंस्थानसंस्थिते, आकार जैसा कहा गया है । घट जिस पर रक्खा जाता है ऐसा उपकरण का नाम सुपतिष्ठक है। इस पर स्थापित हुआ घटादि पदार्थ सहित यह यहां ग्रहण करना चाहिये. क्योंकि ऐसी स्थिति में ही लोक के आकार का साद्रश्य घट सकता है। यह नीचे विस्तृन, मध्य में संकीर्ण और फिर विस्तृत होकर कार में संकीर्ण होता है। इसका आकार टीकामें दिया है सो इसके अनुसार समझ लेवें. दोनों हाथ फैला कर-कटि पर दोनों हाथ रखने पर मनुष्य का जैसा आकार बन जाता है-ठीक इसी प्रकार से यह आकार होता है। इसी बात को सूत्रकार 'तंजहा हेहा बिस्थिन्ने, मज्झे संखित्ते, जहा सत्तमसए पढमुद्देसए जाच अंत करेंति' जिस प्रकार से सप्तमशतक के प्रथम उद्देशक में लोक के आकार का प्रतिपादन किया गया है-पैसा ही आकारप्रतिपादन यहां पर भी करना चाहिये-यह लोक नीचे विस्तीर्ण है, मध्य में सक्षिप्त-संकीर्ग है. ऊपर में ऊर्ध्वमुख वाले मृदङ्ग के आकार લેકને આકાર સુપ્રતિષ્ઠના આકાર જે હોય છે જેના પર ઘડે રાખવામાં આવે છે, તે સાધનને સુ પતિષ્ઠક કહે છે. ઘણાદિ પદાર્થ સહિત તે ઉપકરણના આકારને અડી સુ પતિષ્ઠક કહેવામાં આવેલ છે, કારણ કે એવી સ્થિતિમાં, વિચાર કરવામાં આવે તો જ લેકને એવો આકાર ઘટાવી શકાય છે તે નીચેથી વિસ્તૃત, મધમાં સંકી અને ફરીથી વિસ્તત થઈને ઉપર જતા સંકી હાય છે. બંને પગ પોળા કરીને તથા બન્ને હાથ કેડ પર રાખીને ઉભેલા મનુષ્યના જે તે આકાર હોય છે. તેનો આકાર ટીકામાં દેખાયા પ્રમાણે સમજી લે. मे पातने सूत्रारे नायना सूत्रपा द्वारा ट री छ- " तंजडा-हेट्ठा वित्थिन्ने, मज्झे सखित्ते, जहा सत्तमसए पढमुद्देसए जात्र अंतं करेंति" सातमा શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં લેકના આકાર વિષે જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એવું પ્રતિપાદન અહી પણ કરવું જોઈએ, આ લેક નીચે વિસ્તીર્ણ છે,
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० १० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ३९ मध्ये वरवज्रविग्रहीते, उपरि ऊमृदङ्गाकारसंस्थिते उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अहन् जिनः केवली जीवमपि जानाति, अजीचमपि जानाति, ततः पश्चात् सिध्यति, बुध्यते, मुच्यते, सर्वदुःखानामन्तं वरोति । गौतमः पृच्छति-'अलोएणं भंते ! कि संटिए पन्नत्ते?' हे भदन्त ! अलोक खलु किं संस्थितः कीदृसंस्थानवान् प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गोयया! झुसिरगोलसंठिए पानते' हे गौतम ! अलोकः खलु शुषिरगोलकसंस्थितः-अन्तश्छिद्रगोलाकारः प्रज्ञप्तः, तथाहि-अलोकस्य लोकः शुषिरमिवाभाति तदाकारो यथा- © इति। सम्पति जीवदेशपदेशादि-वक्तव्यतामाह-गौतमः पृच्छति-'अहेलोगखेत्तलोए ण मंते ! किं जीवा, जीवदेशा, जीव जैसा है। इसी बात को “ यावत् उपरि विशालः, अधः पल्यङ्कसंस्थान
स्थितः, मध्ये वरवज्रविग्रहीतः, उपरि मृदङ्गाकारसंस्थितः" इन पदों द्वारा यहां प्रकट किया गया है। यह लोक शाश्वत है। इस शाश्वतलोक में उत्पन्न हुए अनन्तज्ञान दर्शन धारी अर्हन्त जिन केवली जीव को भी जानते हैं, अजीव को भी जानते हैं। इसके पश्चात् वे सिद्ध हो जाते हैं, बुद्ध बन जाते हैं, संसार से मर्वथा छूट जाते हैं और शारीरिक एवं मानसिक समस्त दु:खों का अंत करदेते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'अलोए ण भंते ! किं संठिए पण्णत्ते' हे भदन्त! अलोक का आकार कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! असिरगोलसंठिए पपणत्ते' हे गौतम! अलोक का आकार भीतर में जिस को पोल है ऐसे गोला के आकार जैसा है । लोक अलोक के शषिर-छिद्र जैसा मालूम होता है । टीका में दिये अनुसार समझ लेवें। अयगौतमस्वामी મધ્યમાં સંક્ષિપ્ત (સંકીર્ણ) છે, અને ઉપરના ભાગમાં ઉર્વ મુખવાળા મૃગના આકાર છે. એજ વાતને સૂત્રકારે અહી આ સુત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરી છે " यावत् उपरि विशालः, अध.पल्यङ्घसस्थानसस्थितः, मध्ये वरवनविग्रहीतः, उपरि मदङ्गाकारसस्थित :" मा : शाश्वत छ मा शावत सभा उत्पन्न થયેલા અનન્ત જ્ઞાનદર્શનધારી અહત જિનકેવલી ભગવાને જીને પણ જાણતા હતા. અ ને પણ જાણુતા હતા. આ પ્રકારના કેવળજ્ઞાની છે આ લોકમાંથી સિદ્ધગતિમાં જાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, સમસ્ત સાંસારિક પરિતાપોથી રહિત થઈ જાય છે અને સમસ્ત દુખેને અન્ત કરી નાખે છે.
गौतम २वाभान प्रल-" गोयमा । झुसिरगोलसठिए पण्णत्ते" गौतम અલકને આકાર અંદરથી પિલા ગાળાના જેવો હોય છે. લોક અલાકના શષિર (છિદ્ર) જે લાગે છે. ટીકામાં બતાવ્યા પ્રમાણે તેને આકાર સમજી લે.
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
भगवती पएसा?' हे भदन्त ! अधोलोकक्षेत्रलोके खलु किं जीवाः, जोवदेशाः, जीव प्रदेशा भवन्ति ? भगवानाइ-'एवं जहा इंदा दिसा तहेव निरवसेसं भाणियब्वं जाव अद्धासमएः' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा ऐन्द्री पूर्वा दिक् दशमशतके प्रथमोद्देशके पतिपादित्ता तथैयात्रापि निरवशेष सर्वम् अधोलोकक्षेत्रलोकस्वरूपं भणितव्यम्प्रतिपत्तव्यम् , यावत्-अद्धासमयः, यावत्करणाव-अधोलोकक्षेत्रलोके खलु भदन्त ! कि जीशः, जीवदेशाः, जीवपदेशाः, किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवमदेशाः? गौतम ! जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवन देशा अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवपदेशा अपि, इत्यादि संग्र त्यम् । गौतमः पृच्छति-'तिरियलोयखेत जीव देश-प्रदेश आदि की वक्तव्यता के विषय में पूछते हैं -'अहेलोग खेत्तलोए णं भंते । किं जीवा, जीवदेखा, जीवपएसा' हे भदन्त ! अधो. लोक रूप क्षेत्रलोक में क्या जीव हैं ? या जीवदेश हैं ? या जीव प्रदेश हैं? इसके उत्तर में प्रसु करते हैं-'एवं जहा इंदा दिसा तहेव निरवसेसं भाणियवंजाव अद्धासमए ' जैसा कथन पूर्व दिशा के संबंध में दशवें शतक के प्रथम उद्देशक में किया गया है वैसा ही वह सम्पूर्ण कथन यहां पर भी करना चाहिये वहां इस विषय में ऐसा कथन आया हैहे भदन्त ! अधोलोकरूपक्षेत्रलोक में क्या जीव हैं ? जीवदेश हैं ? या जीव प्रदेश हैं ? या अजीव हैं ? अजीवदेश हैं ? या अजीव प्रदेश हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा-हे गौतम! अधोलोकरूप क्षेत्रलोक में जीव भी हैं जीव देश भी हैं और जीवप्रदेश भी हैं, अजीव भी हैं, अजीवदेश भी हैं और अजीव
હવે ગૌતમસ્વામી છવદેશ, જીવપ્રદેશ આદિ વિષે પ્રશ્ન પૂછે છે
“हेलोगखेत्तलोए ण भंते ! कि जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा" ભગવન! અલેક રૂપ ક્ષેત્રમાં શું છે છે ખરાં? શું જીવશે છે ખરાં? શું જીવપ્રદેશ છે ખરાં?
__महावीर प्रभुना उत्तर-“ एवं बहा इंदा दिसा तहेव निरवसेस भाणियव्व जाव अद्धासमए " गौतम ! शमi शतना पडे देशमा पूर्व વિષે જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ સંપૂર્ણ કથન અહીં પણ કરવું જોઈએ. તે કથનને આધારે અહીં આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરી બનાવી શકાય
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-હે ભગવન્ ! અર્ધલેક રૂપ ક્ષેત્રકમાં શું છે છે ખરાં? જીવદેશે છે ખરાં? જીવપ્રદેશ છે ખરાં? અજવે છે ખરાં? અજીવદેશે છે ખરાં ? અજીવ પ્રદેશ છે ખરાં ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-“હે ગૌતમ! અધોલેક રૂપ ક્ષેત્રલોકમાં છ પણ છે, જીવશે પણ છે, જીજપ્રદેશે પણ છે, અજી પણ છે, અને
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रtraन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम्
४०१
लोणं भंते! कि जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? ' हे भदन्त । तिर्यग्लोक क्षेत्रलोके खलु किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः सवन्ति ? किंवा अजीवाः, अजीव देशाः, अजीव देशाः भवन्ति ? भगवानाह - ' एवं चेव' हे गौतम । एवमेवपूर्वोक्तरीत्यैव तिर्यग्लोक क्षेत्रलोके. जीवा अपि जीवदेशा अपि, जीवन देशा अपि, तथा अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि सन्ति, ' एवं ' उडुलोयखेत्तोएचि' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकेऽपि जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवमदेशा अपि, तथा अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीवप्रदेशा अपि भवन्तीविभाव', 'नवर' अरुची छन्विहा, अद्धासमओ नत्थि' नवरस्
6
प्रदेश भी हैं, इत्यादि यह सब कथन यहां यावत् शब्द से गृहीत किया गया है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' तिरियलोयखेत्तलोए पण भंते! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा, हे भदन्त ! तिर्यग्लोकरूपक्षेत्रलोक में क्या जीव हैं जीवदेश हैं या जीवप्रदेश हैं ? अजीव हैं, या अजीवदेश हैं या अजीवप्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' एवं ' चेव' पूर्वोक्तरीति के अनुसार तिर्यग्लोक क्षेत्रलोक में जीव भी हैं, जीवदेश भी हैं, जीवप्रदेश भी हैं, तथा अजीव भी हैं, अजीवदेश भी हैं और अजीवप्रदेश भी हैं । ' एवं उडलोयखेत्तलोए वि' इसी प्रकार से ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक में भी जीव, जीवदेश और जीवप्रदेश तथा अजीव, अजीवदेश और अजीवप्रदेश हैं ' नवर' अरुवी छविहा, अद्धा समयो नस्थि' अधोलोक और तिर्यग्लोकरूप क्षेत्रलोक की अपेक्षा દેશેા (અંશે) પણ છે અને અછપ્રદેશે પણ છે '' ઇત્યાદિ અદ્ધાકાળ (કાળ) પર્યન્તનું કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઇએ.
गौतम स्वाभीना अश्न-" तिरियलोयखेत्तलोए ण भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीव एसा० १” हे भगवन् ! तिर्यो ३५ क्षेत्रसम्म शुभवा છે ખરાં? જીવદેશે! છે ખરાં? જીવપ્રદેશે છે ખરાં ? અછા કે અજીવદેશે છે ખરાં ? અજીવ પ્રદેશેા છે ખરાં ?
भहावीरं प्रभुने। उत्तर—“ एव' चेवं " हे गौतमं । अधोसेोउनी ?भ तियÀાક રૂપ ક્ષેત્રલેાકમાં પશુ જીવા, જીવદેશે, જીવપ્રદેશેા અજીવા, અજીવદેશે અને અજીવપ્રદેશનુ* અસ્તિત્વ હાય છે. “ एवं उड्ढलोयखेत्तलोए वि " ४ प्रभा ઉધ્વ લેાક રૂપ ક્ષેત્રલે।કમાં પણ જીવા, જીવદેશા, અને જીવપ્રદેશે મછવા, અજી
हैशी भने गलत प्रदेशी होय हे "नवरं अरुवी व्विहा, अद्धासमयो नत्थि”
भ० ५१
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
भगवतीस्से अधोलोक तिर्यग्लोकापेक्षया ऊर्ध्वलोकस्य विशेषस्तु अस्मिन् ऊर्बलोके अरूपिणः पविधाः प्रतिपत्तव्याः, किन्तु अद्धासमयो नास्ति, तथाच अधोलोकतिर्यग्लोकयोः धर्माधर्माकाशास्तिकायानां देशास्त्रयः, प्रदेशास्त्रयः कालश्चेत्येवं रूपेण अरूपिणः सप्तविधाः पूर्व प्रतिपादिताः, अधोलोकतिर्यग्लोकयोः सूर्यप्रकाशाभिव्यङ्गयकालसद्भावात् , अधोलोके सलिलावती विजयापेक्षया सूर्यप्रकाशो विज्ञेयः। ऊर्ध्वलोकेतु सूर्यप्रकाशाभिव्यङ्गयकालो नास्ति, अतः पडेवारूपिणः उक्ताः। गौतमः पृच्छति-लोएणं भंते ! किं जीवा जहा वितियसए अस्थिकायउद्देसए लोयागासे' हे भदन्त ! लोके खलु किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः, किं वा अजीवाः ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्र के कथन में विशेषता केवल इतनी ही है कि उस कथन में अद्धासमय वहां पर नहीं होने से उसका कथन नहीं करना चाहिये. इस प्रकार यहां अरूपी ६ प्रकार के हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि अधोलोक एवं तिर्यग्लोक रूप क्षेत्रलोक में धर्मास्तिकाय, अध
स्तिकाय और आकाशास्तिकाय इन तीन अस्तिकायों के देश तीनों के प्रदेश और काल. अर्थात् ऊर्वलोक में सूर्यका प्रकाश न होने से काल नहीं हैं। इस रूप से अरूपी ७ सात प्रकार के पहिले कहे जा चुके हैं क्यों कि इन दोनों क्षेत्र लोकों में सूर्य के प्रकाश द्वारा अभिव्यङ्गय काल का सद्भाव है. अधोलोक में सलिलावती विजय की अपेक्षा से सूर्यप्रकाश है ऐसा जानना चाहिये. परन्तु ऊर्ध्वलोक में तो सूर्यप्र. काशाभिव्यङ्गय काल है ही नहीं । इसलिये यहां ६ प्रकार के ही अरूपी कहे गये हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'लोए णभंते ! किं जीवा, जहा वितियसए अस्थिकायउद्देसए लोयागासे' हे भदन्त लोक में પરન્ત અધોલેક અને તિર્યશ્લેક રૂપ ક્ષેત્રલોક કરતાં ઉર્વલેકરૂપ ક્ષેત્રના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે અહીં (ઉદર્વલોકમાં) અદ્ધાસમય (કાળ) હેત નથી. તેથી અહીં કાળ સિવાયના ૬ અરૂપી દ્રવ્યનું જ કથન થવું જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અર્ધલેક અને તિર્યકમાં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, અને આકાશાસ્તિકાય, આ ત્રણ અસ્તિકાના ત્રણ દેશ, ત્રણ પ્રદેશ અને કાળ રૂ૫ સાત અરૂપી પ્રત્યેનું અસ્તિત્વ હોય છે. આ પ્રકારના સાત અરૂપી દ્રવ્યોનું પ્રતિપાદન આગળ કરવામાં આવી ચુકયું છે. કારણ કે તે બને ક્ષેત્રમાં સૂર્યના પ્રકાશ દ્વારા અભિવ્યંગ્ય કાળને સદુભાવ હોય છે. અધેલોકમાં સલિલાવતી વિજયની અપેક્ષાએ સૂર્યપ્રકાશ છે એમ સમજવું. પરંતુ ઉદર્વકમાં તે સૂર્ય પ્રકાશ દ્વારા અભિવ્યંગ્ય કાળને સદુખાવ જ નથી તેથી ત્યાં છ પ્રકારના અરૂપી દ્વવ્યા પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે,
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका २० उ० १० रु०१ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४०३ अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः सन्ति ? यथा द्वितीयशतके अस्तिकायोद्देशके इत्यर्थः लोकाकाशे विषयभूते जीवादयः प्रतिपादितास्तथैव प्रतिपत्तव्याः, तथाच लोके जीवा अपि, जीवदेशा अपि, जीवनदेशा अपि, एवम्-अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि अजीवप्रदेशा अपि, सन्तीतिभावः, किन्तु-'नवरं अरूबीसत्तवि जाव अहम्मत्थिकाय: स्स पएसा४, नोआगासस्थिकाए, आगासत्थिकायस्सदेसे५, आगासत्थिकायस्स पएसा६,अद्धासमये,सेसं तंचेव' नवरं विशेषस्तु केवलमयमेव तत्र द्वितीयशतकास्त्युदेशे अरूपिणः पञ्चविधाः प्रतिपादिताः तथाहि-'धम्मत्थिकाए१ नो धम्मत्थिकायस्सदेसे, धम्मत्थिकायस्सपदेसा २, अधम्मस्थिकाए ३ नो अधम्मत्थिकायस्सदेसे, अधम्मत्यिकायस्सपदेसा४ अद्धासमए५" इति । अत्रतु सप्तापि-सप्तविधाः प्रतिपत्तजीव हैं ? या जीवदेश हैं ? या अजीव प्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! 'जहा वितियसए अस्थिकाय उद्देसए लोयागासे' जिस प्रकार द्वितीयशतक में अस्तिकाय उद्देशक में (दशवें उद्देशक में ) लोकाकाश में जीवादिक कहे गये हैं-उसी प्रकार से वे यहां पर भी कहना चाहिये तथा लोक में जीव भी हैं, जीवदेश भी हैं और जीवप्रदेश भी हैं। इसी प्रकार से वहां अजीव भी हैं, अजीव देश भी हैं और अजीव प्रदेश भी हैं। किन्तु 'नवरं अस्वी सत्तवि जाव अहम्मत्थिकायस्स पएसा, नो आग. सत्थिकाए आगासस्थिकायस्स देसे, आगासस्थिकायस्स पएसा अद्धास. मए, सेसं तंचेव' नवरं-उस वक्तव्यता की अपेक्षा इस वक्तव्यता में इतना ही अन्तर है कि वहां पर पांच प्रकार के ही अरूपी प्रतिपादित किये हैं, आकाश के भेद वहाँ प्रतिपादित नहीं हुए तपकि लोक में
गौतम २१ाभाना प्रश्न-" लोएण भते ! किं जीवा., ? " भगवन! શું લેકમાં જીવે છે ખરાં? જીવ દેશ છે ખરાં? જીવ પ્રદેશ છે ખરાં? અજી છે ખરાં? અજવ દેશે છે ખરાં? અજીવ પ્રદેશ છે ખરાં?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" जहा बितियसए अस्थिकायउदेसए लोयागासे"
હે ગૌતમ! બીજા શતકના દશમાં અસ્તિકાયેદ્દેશકમાં, લેકાકાશમાં જીવાદિકનું જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહી' પણ કહેવું જોઈએ. જેમ કે-લોકમાં જીવે પણ છે, જીવદેશે પણ છે અને જીવપ્રદેશ પણ છે. એ જ પ્રમાણે ત્યાં અજી પણ છે, અછવદેશ પણ છે અને भलवडेश। ५ छे. " नवर'" ते १४तव्यता ४२ता मा तव्यतामा मेरो જ તફાવત છે કે ત્યાં પાંચ પ્રકારના જ અરૂપી પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે, આકાશના ભેદનું ત્યાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું નથી, ત્યારે લેકમાં
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
भगवतीले व्याः, तत्रास्त्युद्देशकेहि लोकाकाश आधारतया प्रतिपादयितुमिष्टः, अतएवाकाशस्य देशप्रदेशात्मकौ भेदौ तत्र नोक्ती अत्रतु लोकोऽस्तिकायसमुदायरूपः आधारतया प्रतिपादयितुमिष्टोऽत आकाशस्य द्वौ भेदौ अपि आधेयौ भवत, इति सप्तविधाः वोध्याः, तेचैवं-१ धर्मास्तिकायः लोके परिपूर्णस्य तस्य विधमानत्वात् , धर्मास्तिकायदेशस्तु न भवति धर्मास्तिकायस्यैव तत्र सद्भावात , धर्मास्तिकायप्रदेशाश्च सन्ति धर्मास्तिकायस्य तद्रूपत्वादितिद्वयम् २, तथैव सातों प्रकार के अरूपी प्रतिपादित हुए हैं-धर्मास्तिकाय १, धर्मास्तिकाय के प्रदेश २, अधर्मास्तिकाय ३, अधर्मास्तिकाय के प्रदेश ४, नो आकाशास्तिकाय यहाँ आकाशास्तिकाय कानिषेध है क्योंकि लोक आकाशास्तिकाय का देशरूप है अतः आकाशास्तिकायदेश ५ आकाशास्तिकायप्रदेश ६, और काल ७। कहने का तात्पर्य यह है कि वहां दूसरे शतक के दसवें अस्तिकाघ उद्देशक में लोकाकाश आधाररूपसे प्रतिपादन करना इष्ट है, इसलिये लोकाकाश में आकाश के दो भेद-आकाशास्तिकाय और इसके प्रदेश नहीं प्रतिपादित हुए हैं । परन्तु यहां तो अस्तिकाय का समुदाय रूप लोक आधारपने से प्रतिपादन करने के लिये इष्ट हुआ है. इसलिये आकाश के दो भेद भी आधेय (आधार में रहनेवाला पदोयें) हो जाते हैं इसलिये वहां सातों प्रकार के अरूपी प्रकट किये गये हैं। धर्मास्तिकाय लोक में परिपूर्णरूप-व्यापकरूप से विद्यमान है। धर्मास्तिकाय का देश तो होता नहीं है क्यों कि पूरा धर्मास्तिकाय ही वहां સાતે પ્રકારના અરૂપીનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે સાત પ્રકારના અરૂપી નીચે પ્રમાણે છે___“अरूवी सत्तविहा जाव अहमत्थिकायस्स पएसा, ना आगासस्थिकाएआगासत्थिकायस्सदेसे, आगासत्थिकायस्स पएमा अद्धासमए, सेसं तंचेव"
(१) पारिताय, (२) मास्तियन प्रशी, (3) अस्तिय, (૪) અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ, (૫) ને આકાશાસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય દેશ, (૬) આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ અને (૭) કાળ આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ત્યાં કાકાશની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદન થવું જોઈએ. તેથી કાકાશમાં આકાશના ભેદ–આકાશાસ્તિકાયના દેશે અને પ્રદેશો-નું પ્રતિપાદન થયું નથી. પરંતુ અહીં તે અસ્તિકાયના સમુદાય રૂપ લેકની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદન કરવાનું હોવાથી આકાશના ભેદને પણ સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. તે કારણે અહીં સાતે પ્રકારના અરૂપીને સદૂભાવ બતાવ્યો છે ધર્માસ્તિકાય લેકમાં પરિપૂર્ણરૂપે- વ્યાપક રૂપે રહેલ છે. ધર્માસ્તિકાયને દેશ (અંશ) તે હેત નથી, કારણ કે પૂરૂં ધર્માસ્તિકાય જ ત્યાં વર્તમાન હોય છે.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४०५ : अधर्मास्तिकायोऽपि ३ अधर्मास्तिकायः तत्पदेशाश्चेति द्वयं बोध्यम् ४ तथा नोआकाशास्तिकायः, आकाशारितकायो नास्ति लोकस्य तस्य एतद्देशत्वात् , किन्तु-आकाशदेशः संभवति, लोकस्य तदंशत्वात् ५ आकाशप्रदेशाश्च सन्ति, कालश्चास्ति ७, इत्यभिमायेणाह-यावत्-अधर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः, नो आकाशास्तिकायस्य देशः आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः, अद्धासमयः कालः, शेप-तदेवद्वितीयशतकस्थ दशमोद्देशकवदेव बोध्यम्। गौतमः पृच्छति-'अलोएणं भंते ! किं जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा?' हे भदन्त ! अलोके खल्लु किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः, किंवा अजोवा:, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशा भवन्ति ? भगवानाह-'एवं जहा-अस्थिकायउद्देसए विद्यमान रहता है इसलिये धर्मास्तिकाय हैं १ । धर्मास्तिकाय के प्रदेश होते हैं क्यों कि धर्मास्तिकाय प्रदेशरूप होता है २ । अधर्मास्तिकाय है ३ और अधर्मास्तिकाय के प्रदेश हैं ४ तथा आकाशास्तिकाय नहीं है किन्तु उसका देश है क्यों कि लोक जो है वह आकाशास्तिकाय का एकदेश है ५ आकाश के प्रदेश भी हैं. क्यों कि आकाश प्रदेशरूप होता है ६ और काल भी है ७ ऐसे सात होते हैं बाकी का और सब कथन द्वितीयशतक के दशवे उद्देशक के समान ही जानना चाहिये.1 - अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अलोए ण भंते कि जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा ? अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा' हे भदन्त ! अलोक में क्या जीव है ? जीवदेश हैं ? या जीवप्रदेश हैं ? अजीव है? अजीवदेश हैं या अजीव प्रदेश हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं जहा-अस्थिकायउद्देसए अलोयागासे, तहेव निरवलेस ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશે હોય છે, કારણ કે ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશરૂપ હોય છે. અધમસ્તિકાય છે અને અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ છે તથા ને અકાશાસ્તિકાય રૂપ આકાશ દેશ છે, કારણ કે આ જે લેક છે તે આકાશાસ્તિકાયને એક દેશ છે. આકાશના પ્રદેશ પણ છે, કારણ કે આકાશ પ્રદેશરૂપ હોય છે, અને કાળ પણ છે. બાકીનું સમસ્ત કથન બીજા શતકના દશમા ઉદેશામાં કહ્યા અનુસાર જ સમજવું
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" अलोए ण भंते ! किं जीवा, जीवदेसा. जीवपएसा १ अजीवा, अजीवदेसा अजीवपएसा " 3 सावन् ! शमसभा જીવે છે ખરાં? જીવદેશે છે ખરાં? જીવપ્રદેશ છે ખરાં ? અજી કે અછવદેશે છે ખરાં? અજીવ પ્રદેશ છે ખરાં?
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
भगवतीस्त्रे अलोयागासे, तहेव निरवसेसं जाव अणंतभागृणे' एवं-पूर्वोक्तरीस्या यथा अस्थिकायोद्देशके द्वितीयशतके दशमोद्देशके अलोकाकाशे अलोकाकाशवक्तव्यतायां जीवादयः उक्ता स्तथैवात्रापि निरवशेष यावत्-अनन्तभागोनः सर्वाकाश अनन्त. भागन्यूनः इतिपर्यन्तं वक्तव्यम् , तथाच यावत्करणात्- 'अलोगागासेणं भंते । कि जीवा पुच्छा तहचेव । किं जीवा जीवदेसाः, जीवपदेसा ? किं अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपदेसा? गोयमा ! जाव नो जीवा, नो जीवदेसा, नो जीवपदेसा, नो अजीवा, नो अजीवदेसा, नो अजीवपदेसा, एते अजीवदव्यदेसे अगुरुयलहुए जाब अणंतभागूणे' हे गौतम ! द्वितीयशतक के दशवें उद्देशक में अलोकाकाश की वक्तव्यता में जिसप्रकार से जीवादिक संबंधी वक्तध्यता कही गई है, उसी प्रकार से इस वक्तव्यता में भी वे सम्पूर्णरूप से यहां पर कहना चाहिये. यावत् वह अलोक अनन्तवें भाग से न्यून है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है-जब प्रभु से गौतम ने ऐसा पूछा कि अलोकाकाश में क्या जीव हैं ? या जीवदेश हैं ? या जीवप्रदेश हैं ? या अजीव हैं ? अजीवदेश हैं ? या अजीवप्रदेश हैं ? तब प्रभु ने उनसे कहा-हे गौतम ! अलोक में न जीव हैं, न जीवदेश हैं, न जीवप्रदेश हैं, न अजीव हैं न अजीवदेश हैं और न अजीवप्रदेश हैं किन्तु वह अलोकाकाश स्वयं सर्वाकाश के अनन्तवें भाग से न्यून एक अजीव द्रव्य का देश रूप है अर्थात् अलोकाकाश में यह देशता लोकालोकरूप आकाश द्रव्य का
महावी२ प्रभुन। उत्त२-“ एवं जहा-अस्थिकायउद्देसए अलोयागासे, तहेव निरवसेस जाव अणतभागूणे" गौतम ! मीनन शतना समय देशाम અલકાકાશની વક્તવ્યતામાં જે પ્રકારની જીવાદિક સબંધી વક્તવ્યતાનું પ્રતિ પાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ તે વક્તવ્યતાનું સંપૂર્ણ ४थन न . “ते म मनन्तमा लागे न्यून छ," मा थन પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ આ કથનનું તાત્પર્ય नीय प्रभा छ
ગૌતમ સ્વામીએ જ્યારે મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે કે અલોકાકાશમાં શું જીવ, જીવદેશ, જીવપ્રદેશ, અજીવ, અજીવદેશ અને અજીવપ્રદેશ હોય છે ખરાં ? ત્યારે મહાવીર પ્રભુએ તેમને એ જવાબ આપ્યો કે હે શૌતમ! અલોકમાં જે પણ નથી, જીવદેશે પણ નથી, જીવપ્રદેશે પણ નથી, અજી પણ નથી, અજીવદેશે પણ નથી અને અજીવપ્રદેશે પણ નથી. પરંતુ તે અલકાકાશ પતે જ સર્વકાશના અનન્તમાં ભાગે ન્યૂન એક અજીવ દ્રવ્યના દેશરૂપ છે. એટલે કે અલકાકાશમાં આ દેશના કાલક
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययन्द्रिका टीका श० ११ ७० १० सू०१ लोकस्वरूपनिरुपणम् ४०७ अणंतेहि अगुरुयलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासे अणंतभागूणे' इति अलोकाकाशे जीवादयः पडपि न सन्ति किन्तु एका अजीवद्रव्यदेशः, अजीवद्रव्यस्य देशरूपः अलोकाकाशस्य देशत्व लोकालोकरूपाकाशद्रव्यस्थ भागरूपत्वात् अगुरुलघुकः गुरुत्वलघुत्वव्यपदेशरहितत्वात , अनन्तः स्वपर्याय परपर्यायरूपैरगुरुलघुकगुणैः अगुरुलघुस्वभावैः संयुक्तः सर्वाकाशः अनन्तभागोनः इति संग्राह्यम् , तत्र सर्वाकाशः अनन्तभागोन इत्यस्यायमर्थः सर्वाकाशस्य अनन्तभागेन लोकस्वरूपेण न्यून लोकाकाशस्य अलोकाकाशापेक्षया अनन्तभागरूपत्वात् एतादृशः सर्वाकाशः अलोको व्यपदिश्यते । गौतमः पृच्छति-'अहेलोगखेत्तलोगस्स णं भंते ! एगंमि आगासपएसे कि जीवा, जी देसा, जीवपएसा, अजीवा अजीवदेसा, अजीवपएसा ?' है भदन्त ! अधोलोकक्षेत्रलोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवएक भागरूप होने से आई है । अनन्त स्वपर्याय परपर्यायरूप अगुरुलघुक गुणों से यह अलोकाकाश युक्त है। सर्वाकाश के अनन्तवें भाग से यह अलोकाकाश न्यून है-इसका तात्पर्य ऐसा है कि सर्वाकाश का अनन्तवां भाग लोकाकाश है-उससे यह न्यून है. अलोकाकाश की अपेक्षा लोकाकाश अनन्तभागरूप है। ऐसे अनन्तवें भाग से न्युन सर्वाकाश अलोक कहा गया है । अघ गौतमस्वामी ऐसा पूछते हैं-'अहे लोग खेत्तलोगस्स णभंते ! एगमि आगासपएसे किं जीवा, जीव देसा, जीवप्पएसा, अजीवा, अजीवदेसा, अजीवपएसा' हे भदन्त ! अधोलोकरूप क्षेत्रलोक के एफ आकाश प्रदेश में क्या जीव हैं ? जीवदेश हैं ? जीवप्रदेश हैं ? या अजीव हैं ? अजीव देश हैं ? या अजीवप्रदेश हैं ? રૂપ આકાશદ્રવ્યના એક ભાગરૂપે તે હોવાની અપેક્ષા ગ્રહણ કરવી. જોઈએ. અનઃ સ્વપર્યાય પરપર્યાય રૂપ અગુરુ લઘુગુણોથી આ અલકાકાશ યુક્ત છે “અવકાશના અનન્તમાં ભાગથી આ અલકાકાશ જૂન છે,” આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-સર્વાકાશના અનતમાં ભાગરૂપ લોકાકાશ છે, તે કાકાશ કરતાં આ અલકાકાશ જૂન છે એમ સમજવું. અલકાકાશ કરતાં કાકાશ અનન્ત ભાગ રૂપ છે. એ અનન્તમાં ભાગે ન્યૂન સર્વીકાશ અલે કરૂપ કહ્યો છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-“ अहेलोगखेत्तलोगरस ण भंते ! एगमि आगास पएसे कि जीवा, जीवदेसा, जीवप्पएसा, अजीवा, अजीवदेसा, अजीवप्पएसा ?" હે ભગવન્! અધલેક રૂપ ક્ષેત્રલોકના એક આકાશપ્રદેશમાં શું જીવો હોય छ ? 21 (4iNI) हाय छ। शु. ७१ ।। डाय छ ? अथ। ' અજી હોય છે ? અજીવદેશ હોય છે ? અજીવપ્રદેશે હેય છે?
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
भगवती देशाः, जीवप्रदेशाः, अजीवा', अजीवदेशाः, अजीवपदेशाः-सन्ति ? भगवानाह'गोयमा! नोजीवा, जीवदेसावि, जीवपएसावि, अजीवावि, अजीवदेसावि, अजीवपएसावि' हे गौतम ! अधोलोकक्षेत्रलोकस्यैकस्मिन् आकाशपदेशे नोजीवाः सन्ति, एकप्रदेशे तेषामनवगाहनात् , किन्तु जीवदेशा अपि सन्ति, जीवप्रदेशा अपि सन्ति, बहूनां जीवानां देशस्य प्रदेशस्य चावगाहनात् । अजीवा अपि सन्तिधर्मास्तिकायाद्यजीवद्रव्यस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे अवगाहनाया अभावेऽपि, परमाणुकादि द्रव्याणां कालद्रव्यस्य चावगाहन संभवादुच्यते-अजीवाअपि सन्तीति। अजीवदेशा अपि सन्ति-द्वयणुकादिस्कन्धदेशानामरगाहनादुच्यते-अजीव देशा अपि सन्तीति, अजीवप्रदेशा अपि सन्ति-धर्माधर्मास्तिकायप्रदेशयोः पुद्गलइसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोथमा' हे गौतम ! 'नो जीवा, जीवदेसा वि, जीवपएसा वि, अजीवा वि, अजीव देसा वि, अजीवपएला' वि' अधोलोकरूप क्षेत्र के एक आकाश प्रदेश में जीव नहीं हैं क्यों कि एक प्रदेश में उनका अवगाह नहीं होता है। किन्तु उस एक आकाश प्रदेश में जीवदेश भी हैं, जीवप्रदेश भी हैं। क्यों कि अनेक जीवों को देश और प्रदेश उसमें अवगाहित होता है। उसके एक प्रदेश में अजीव भी हैं । यद्यपि धर्मास्तिकायादिक अजीव द्रव्य का एक आकाशप्रदेश में अवगाहना नहीं हो सकती हैं, परन्तु फिर भी परमाणु आदि द्रव्यों की और काल द्रव्य की उस एक प्रदेश में अलगाहना होती है इसलिये ऐसा कहा है कि उस एक प्रदेश में अजीव भी हैं। अजीवदेश भी हैं अजीवप्रदेश भी हैं। दूधणुकादिस्कन्धदेशों की उसमें अवगाहना होती
महावीर प्रभुना उत्त२ " गोयमा " गीतम! “नो जीवा, जीवदेसा वि, जीवपएसा वि, अजीवा वि, अजीवदेसा वि, जीवपएसा वि" ALs રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશમાં જ નથી, કારણ કે એક પ્રદેશમાં તેમને અવગાહ થતું નથી. પરતું તે એક આકાશપ્રદેશમાં જીવદેશે પણ હેય છે અને જીવપ્રદેશે પણ હોય છે, કારણ કે અનેક જીવોના દેશ અને પ્રદેશ તે આકાશપ્રદેશમાં અવગાહિત હોય છે. વળી અધલેક રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશમાં અજીવ પણ હોય છે. જો કે ધર્માસ્તિકાય આદિ અજીવ દ્રવ્યોની એક આકાશપ્રદેશમાં અવગાહના થઈ શકતી નથી, પરંતુ પરમાણુ આદિ દ્રવ્યની અને કાળદ્રવ્યની તે એક પ્રદેશમાં અવગાહના થઈ શકે છે, તે કારણે એવું કહ્યું છે કે તે એક આકાશપ્રદેશમાં અજી પણ હોય છે. વળી તે એક આકાશપ્રદેશમાં અછવદેશ અને અજીવપ્રદેશને સદૂભાવ હોય છે. બે આદિ
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० १ लोकम्वरूपनिरूपणम ४०९, द्रव्यप्रदेशानां चावगाहनादुच्यते-अजीवप्रदेशा अपि सन्तीति । 'जे जीवदेसा. ते नियमा एगिदियदेसा?' तत्र ये जीवदेशास्तत्र भवन्ति, ते नियमाल-नियमंतः एकेन्द्रियदेशाः सन्ति, 'अहया एगिदियदेसाय, बेइंदियस्स देसे २' अथवा एकेन्द्रियदेशाश्च, द्वीन्द्रियस्य देशश्च, भवति२, 'अहना एगिदियदेसाय, वेइंदियाणयदेसा३' अथवा एकेन्द्रियदेशाच, द्वीन्द्रियाणां च देशाः भवन्ति । 'एक मजिल्लविरहिओ जाव अणिदिएसु जाव अहवा एगिदियदेसा य अणिदियाण य देसा य ' एवंपूर्वोक्त दशमशतके प्रथमोद्देशके प्रदर्शितत्रिकभङ्गरीत्या मध्यभङ्गविरहितः"अथवा एकेन्द्रियस्य देश.श्व द्वीन्द्रियस्य देशाश्च, इत्येवं रूपमध्यभङ्गविरहितोऽ. है इसलिये तो वहां अजीवदेश भी हैं तथा धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय के देश की और प्रदलद्रव्य के प्रदेशों की अवगाहना होती है इसलिये अजीब प्रदेश भी हैं। 'जे जीबदेला ते नियमा एगिदियदेला वहां जो जीवन हैं वे नियम ले एकेन्द्रिय जीव के देश हैं 'अहवा एगिदियदेशा य येइंदियस्पदेले २,' अथवा एकेन्द्रियों के देश हैं और एक हीन्द्रियका एकदेश है 'अहवा एगिदियदेला य देइंदियाण य देसा ३' अथवा-एकेन्द्रियों के देश हैं और थे इन्द्रियों के देश हैं ३ । 'एवं झिल्लविरहिओ जाच अणिदिएस्तु जाब अहदा एगिदियदेसा य अणिदियाण य देसाय' इस प्रकार-दशम शतक में प्रथल उद्देशक में प्रदर्शित निकभंग रीति के अनुसार 'एकेन्द्रियों के और एक हीन्द्रिय के देश' इस रूप मध्यमविकल्प से रहित ये पूर्वीक्त दो अंग अनिन्द्रियઅવાળા અદેશોની તેમાં અવગાહના થાય છે, તેથી ત્યાં અછવદેશ પણ છે અને ધર્માસ્તિકાય અને અધમસ્તિકાયના પ્રદેશની અને પુદ્ગલ દ્રવ્યના પ્રદેશોની અવગણના થાય છે તેથી ત્યાં એજીવપ્રદેશ પણ છે તે વાત પુરવાર थाय छे “जे जीवदेसा ते नियमा एगिदिय देसा १ (१) त्यां २ ।
तसा नियमधी । गन्द्रिय छन । साय छे “ अहवा एगिदिय देसा य बेइदियस्स देसे २ ' (२) अथवा मेन्द्रिय वाना देश। मन में दीन्द्रय 4 मे श य छ “ अहवा एगिदियदेसाय वेइंदियाणय देसा ३" (3) अथवा गेन्द्रिय छन । भने दद्रिय वन देशा राय . “ एवं मझिल्लविरहियो जाव अणिदिएसु जाव अहवा एगिदियदेसा य अणिदियाण व देसा य " मे प्रमाण-समां शत। ५8a1 देशामा प्र त ત્રિકમ ગ રીત અનુસાર “એકેન્દ્રિય જીવોના દેશે અને એક દ્વન્દ્રય જીવન मे देश" । मध्यम वि४५ (Hisu) थी २हित पूर्वरित मे ला (Asell) भ० ५२
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सौत्रिकभगः भङ्गद्वयमित्यर्थः, यावत्-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियेषु अनिन्द्रियेषु यावत् १ एकेन्द्रियदेशाच, त्रीन्द्रियाणां देशाश्च,२-एकेन्द्रियदेशाच, चतुरिन्द्रियाणां देशाच, ३ एकेन्द्रियदेशाच पञ्चन्द्रियाणां देशाश्च अथवा एकेन्द्रियदेशाच, अनिन्द्रियाणांच देशाश्च भवन्ति, 'जे जीवपएसा ते नियमा एगिदियपएसा?' तत्र ये जीवप्रदेशा भवन्ति, ते नियमाव-एकेन्द्रियप्रदेशाः सन्ति, 'अहवा एगिदियपएसा य, बेइंदियस्स परमार' अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाश्च, द्वीन्द्रियस्य प्रदेशाश्च सन्ति२, 'अहवा एगिदियपएसा य, वेइंदियाण य पएसा ३' अथवा एकेन्द्रियप्रदेशाच, द्वीन्द्रियाणांच प्रदेशाः सन्ति, ‘एवं आइल्लविरहिओ सिद्धों में जानना चाहिये। यावत् अथवा वहाँ एकेन्द्रियों के देश और अनिन्द्रियों के देश हैं। यहां यावत् शब्दसे-हीन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौहन्द्रिय एवं पंचेन्द्रिय इनका संग्रह हुवा है। तथा-वहां पर एकेन्द्रियों का देश हैं३, एकेन्द्रियों के देश हैं और पंचेन्द्रियों के देश हैं, अथवा-एकेन्द्रियों के देश हैं और अनिन्द्रियों देश है" इस पाठ का संग्रह हुआ है। 'जे जीवपएसा ते नियमा एफिदियपएसा ११ वहां जो जीवप्रदेश है वे नियम से एकेन्द्रिय जीव के प्रदेश हैं। 'अश्या-एगिदियपएसा य, बेइंदियस्स पएसा अथवा-वहां एकेन्द्रिय के प्रदेश हैं और वेन्द्रिय के प्रदेश हैं । 'अहवा एगिदिशपएसा य वेइंदियाणयपएसा ३' अथवा वहां एकेन्द्रियों के प्रदेश हैं और वेन्द्रियों के प्रदेश हैं ३, ‘एवं અનિયિમાં (સિદ્ધોમાં) પણ સમજવા જોઈએ. આ રીતે છેલ્લે વિકલ્પ આ प्रमाणे अनशे-“ त्यां गेन्द्रियाना ।। (40) मन भनिन्द्रियो (सिद्धी) ના દેશનો સદ્ભાવ દેય છે “યાવત્ ” પદથી કનિદ્રય, તેઈન્દ્રિય, ચૌઈન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય સંગ્રહ કરાય છે. વચ્ચેના વિકલ્પ આ પ્રમાણે સમજવા અથવા ત્યાં એકેનિદ્રાના દેશે અને તેઈન્દ્રિયના દેશો હોય છે. અથવા એકેન્દ્રિના દેશો અને ચતુરિન્દ્રિોના દેશ હોય છે અથવા એકેન્દ્રિના દેશે અને પંચેન્દ્રિયોના દેશે હોય છે. અથવા એકેન્દ્રિના દેશે અને અનિન્દ્રિયના દેશ હોય છે. ____“जे जीवपएसा ते नियमो एगिदियपएसा १" (१) त्या प्रदेश। हाय छ, ते नियमयी ०१ मेन्द्रिय बना प्रदेश हाय छ, “ अहवा एगिदिय पएसाय, बेइंदियस्स पएसा" (२) अथवा त्यां मेन्द्रियना अशा छ भने द्वान्द्रियना प्रदेश छ. “ अह्वा एगिदियपएसा य, वेइंदियाण य पएसा" (૩) અથવા ત્યાં એકેન્દ્રિયના પ્રદેશ અને દુન્દ્રિયોના પ્રદેશ હોય છે,
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोहा श० ११ उ० १० १० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् ४११ जाव पंचिंदिरसु,' एवं-सूत्रप्रदर्शित भङ्गकद्वयरूपोऽध्येतव्यः, आधभङ्गकविरहितः 'अथवा एकेन्द्रियस्य प्रदेशाश्च द्वीन्द्रियस्य प्रदेशश्च" इत्येवं रूपाधभगकविरहितस्त्रिकभङ्गो बोध्यः, आधभङ्गकस्येहा संभवात् , एकस्मिन्नेव आकाशप्रदेशे सम्भवो नास्त्येव, असंख्यातानामेव भावात्-यावत् द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियेषु पतिपत्तव्यम्। 'अणिदिएम तियभंगो' अनिन्द्रियेषु त्रिकभङ्गः-पूर्वोक्तभनक त्रयमाप संभवतीति कृत्वा तेषु तत् त्यपि वक्तव्यम् । तथाहि-एकेन्द्रियप्रदेशाच, अनिन्द्रि. यप्रदेशाचर' एकेन्द्रियपदेशाच, अनिन्द्रियस्य प्रदेशाच२, एकेन्द्रियपदेशाच अनिद्रियाणांपदेशाच३' 'जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता' अधोलोकक्षेत्रलोकस्य एकस्मिन् आइल्लविरहिओ जाव पंचिदिएप्सु' अथवा एकेन्द्रिय के प्रदेश हैं और कीन्द्रिय जीव का प्रदेश है"ऐसा जो आद्यविकल्प है उस आद्यविकल्प के सिवाय यहां दो विकल्प यावत् पंचेन्द्रियों तक में जानना चाहिये. आधभङ्ग को जो यहां छोडा गया है उसका कारण यह है कि यहां आद्यभङ्ग बनता नहीं है। क्यों कि एक आकाश के प्रदेश में केवलि समुद्घात को छोडकर एक जीव के एक प्रदेश का रहना संभव नहीं है. क्योंकि वहां पर जीव के असंख्यात प्रदेशों का ही रहना होता है। यहां यावत् शब्द से दीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीवों में ऐसा ही कथन जानना चाहिये. वह कहा गया है। 'अणिदिएहतियभंगो' अनिन्द्रियों में पूर्वोक्त भङ्ग त्रय भी संभवित होते हैं ऐसा समझकर उनमें उन तीन भङ्गों को कहना चाहिये जैसे वहां एकेन्द्रियों के प्रदेश हैं और एक अनिन्द्रिय का प्रदेश हैं १, एके" एव आइल्लविरहिओ जाव पंचिंदिएसु" अथवा मेन्द्रियना अशा छ અને કીન્દ્રિય જીવન પ્રદેશ છે,” એ જે પહેલો વિક૯પ છે તે સિવાયના બબ્બે વિકલ્પ પ ચેન્દ્રિય પર્યન્તમાં સમજવા પહેલા ભાંગાને (વિકલ્પને) છડી દેવાનું કારણ એ છે કે અહીં પહેલે વિકલ્પ બનતો નથી, કારણ કે એક આકાશપ્રદેશમાં કેવલિસ મુદ્દઘાતને છોડીને એક જીવના એક પ્રદેશનું અસ્તિત્વ સભવી શકતું નથી, કારણ કે ત્યાં જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશોનું જ અસ્તિત્વ सलवी श छे. मही "जाव (यावत्) ५६थी दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, यतुन्द्रिय અને પંચેન્દ્રિય જીવ માં પણ એવું જ કથન ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું છે. ." अणिदिएसु तियभंगो" मिन्द्रियामा (Hai) पूति र मा પણ સંભવી શકે છે, તેથી તેમના વિષે તે ત્રણ ભાંગા કહેવા જોઈએ. તે ત્રણ ભાંગા નીચે પ્રમાણે સમજવા
(૧) ત્યાં એકેદ્રિયના પ્રદેશ હોય છે અને અનિદ્રિય જીવનો પ્રદેશ હોય છે (૨) એકેન્દ્રિયના પ્રદેશ હોય છે અને એક અનિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ હોય છે (૩) એકેન્દ્રિયના પ્રદેશ હોય છે અને અનિયિ જીના
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
भगवतीस्त्रे आकाशपदेशे ये अजीनाः सन्ति ते द्विविधाः मज्ञप्ताः 'तजहा-रूबी अजीबा य, अरूबी अजीवा य' तयथा-रूपजीवाश्थ, अरूप्यजीवाश्थ, 'स्वी तहेब' रूप्यजीवा स्तथैवपूर्वोत्तरीत्यैव र कन्याः, देशाः, प्रदेशाः परमाणवश्चेति भावः। 'जे अरूबी अजीवा ते पंचविहा पण्णत्ता' ये अप्यजीवाः सन्ति, ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा-नो धम्मत्यिकार धम्मस्थिकायस्स देसे १' तद्यथा-नो धर्मास्तिकायः एकस्मिन् आकाशपदेशे धर्मारितकायो न संभवति तस्या संख्यातप्रदेशावगादित्वात् , अपितु धर्मास्तिकायस्य देशोऽस्ति १, अत्रेदं वोध्यम्-धर्मास्तिकायस्य एकम्मिन् आकाशन्द्रियों के प्रदेश हैं और एक अनिन्द्रिय जीच के प्रदेश है २, एकेन्द्रियों के प्रदेश हैं और अनिन्द्रियों के प्रदेश हैं ३, 'जे अजीवा ते दुविहा पण्णत्ता' अघोलोजपक्षेत्रलोक के एक आकाशप्रदेश में जो अजीव हैं, वे दो प्रकार के कहे गरे हैं- तंजहा' जैसे-'हवी अजीग थ, अरूवी अजीवा य' स्पी अजीब और अल्पी अजीव 'स्वी तहेव 'रूपी अजोव स्कन्ध के देश, स्कंध के प्रदेश और परमाणु हैं। 'जे अल्धी अजीवाते पंचविहा पण्णत्ता' तथा जो अरूपी अजीब हैं वे पांच प्रकार के कहे गये हैं-' तंजता वे ये हैं-'नो धम्नत्यिकाए, धम्मत्यिकायरस देसे १,' नोधर्मास्तिकाय धर्मारिनकायका देश, एक आकाशप्रदेश में धर्मास्तिकाय पूरा का पूरा नहीं रह सकता है, क्यों कि यह द्रव्य असंख्यातप्रदेशावगाही है । अतः वहां धर्मास्तिकाय का देश है १ । यहां यह समझना प्राय . "जे अजीवा ते दुविहा पणत्ता" मधेसी ३५ क्षेत्र
४ मा प्रदेशमा म छ, मे. ४२ना है. छ. “ तजहा" तमा । नीये प्रमाणे छे. 'रूवो अजीवा य, अरूवी अजीवा य" (१) ३. म अने (२) ४३५. २५04. " रूबी तहेव" ३० म०७१ २४.५, २४न्धन ।। २४न्धन प्रश। भने ५२मा ३५ डाय छे. “जे अरूवी अजीवा पंचविहा पण्णत्ता" तथा "३५० म०१ छ तेना पाय प्रार
॥ छ. “ तंजहा" २i , "नो धम्मस्थिकाए, धम्मस्थिकायरस देसे १,” (१) ને ધર્માસ્તિકાય રૂપ ધર્માસ્તિકાયનો દેશ (અંશ) એક આકાશ પ્રદેશમાં ધર્માસ્તિકાય પૂરેપૂરૂં રહી શકતું નથી, કારણ કે તે દ્રવ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશવગાહી હોય છે. તેથી ત્યાં ધર્માસ્તિકાયનો દેશ (અંશ) જ સંભવી શકે છે.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
प्रमेयचन्द्रिका टीका शक ११ उ० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् प्रदेशे यद्यपि प्रदेश एवास्ति तथापि देवशब्दस्यावयवार्थतया अवयवमात्रस्यैव विवक्षि तत्वेन निरंशत्वरय च तत्र सतोऽपि अविवक्षितत्वात् धर्मास्तिकायस्य देश इत्युक्तम्, प्रदेशस्तु स्वाभाविक एवमस्ति इत्याभिप्रायेणाह - 'धम्मत्थिकायस्स पए से २' धर्मा स्तिकायrय प्रदेशोऽस्ति २, 'एवं अहम्मत्थिकायस्स वि ४' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव अधमस्तिकायस्यापि विज्ञेयम् - तथाच तत्सूत्रम् - "नो अधम्मत्थिकाए. अधम्मस्थिका यस्स देसे, अम्मत्थिकायस्स परसे " इति, एवं धर्मास्तिकायवद् अधर्मास्तिकायो नास्ति किन्तु अधर्मास्तिकायरय देशः, प्रदेशश्चास्ति ४, 6 अद्धा समए' ५' अद्धासमय:- कालथेत्यर्थ: ५' गौतमः पृच्छति - ' तिरियलोग खेत्त लोगचाहिये - यद्यपि आकाश के एकमदेश में धर्मास्तिकाय का एक ही प्रदेश हैतो भी अवययार्थवाला होने से देश शब्द का अर्थ अवयवमात्ररूप विव क्षित होता है. इसलिये निरश उसका वहां सद्भाव होने पर भी अविक्षित होने के कारण वहां धर्मास्तिदाय का देश हैं इसरूप से कहा गया है । 'धम्मकिायस्स परसे २' धर्मास्तिकाय का प्रदेश २, यह यहां स्वाभाविक रूप से ही है । ' एवं ' अहम्मत्थि कायस्स वि' इसी प्रकार से यहां अधर्मास्तिकाय का देश ६, और अधर्मास्तिकाय का प्रदेश है ४, अधर्मास्तिका पूरा का पूरा नहीं है, परन्तु उसका देश और प्रदेश यहां है । यही बात-' नो अवम्मस्थिकाए, अधम्मत्थिकायस्वदेसे, अधम्मत्थिकायस 'पसे' इस सूत्र द्वारा समझाई गई है । अद्धासमए' ५ आकाश के एकप्रदेश में काल है ही. इस प्रकार से ये अरूपी अजीव पांच प्रकार के हैं । અહી એવુ સમજવું જોઈએ કે આકાશના એક પ્રદેશમાં ધર્માસ્તિ કાયને એક જ પ્રદેશ હાય છે, તે પણ અવયવા વાળા હેાવાથી દેશ શબ્દને અ અવયવમાત્રરૂપ વિવક્ષિત થાય છે. તેથી નિરશ તેના ત્યાં સદ્ભાવ હાવા છતાં પણ અવિક્ષિત હવાને કારણે “ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના દેશ હાય 'छे, " या अारनुं धन ४२वामा मान्युछे.
"C
" धम्मथिकायरस पएसे " (२) त्यां धर्मास्तियनो प्रदेश तो स्वासावि शते होय छे" एव अहम्मत्थिकायस्स त्रि" (3) मे४ असा અધર્મા!સ્તકાયના દેશ અને (૪) અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ હાય છે ત્યાં અધર્માસ્તિકાય પૂરેપૂરૂ હાઈ શકતુ નથી, પરન્તુ તેના દેશ અને પ્રદેશ જ ત્યા सलवी शडे छे. थेन वात सूत्रारे "नो अधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थि कायस् देसे, अवम्मत्थिकायस्त्र पसे " मा सूत्रपाद्वारा समन्वी छे, "अद्धा समए ५ " (૫) અને આકાશના એક પ્રદેશમાં કાળ હેાય છે જ. આ રીતે આ અરૂપી પંચ પ્રકારના અજીવા અધેાલે ક રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશમાં હાય છે.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
भगवती स्ल णं भने ! एगंमि आगासपएसे किं जीवा, जीवदेखा, जीवपएसा? अजीवा. अजीवदेसा, अजीपदसा ? हे भदन्त ! तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे कि जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः सन्ति ? किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः रान्ति ? भगवानाह-‘एवं जधा-अहोलोगखेत्तलोगस्स तहेव' एवं पूर्वोत्तरीत्या यथा अधोलोकक्षेत्रलोकग्य प्रतिपादितं तथैव तियग्लोकक्षेत्रलोकस्यापि प्रतिपत्तव्यम् , ‘एवं-उलोगखेचलोगस्सवि' एवं-पूर्वोक्तरोत्यैव अवलोक क्षेत्रलोकस्यापि अधोलोकक्षेत्रलोकवदेव, प्रतिपत्तव्यम्, - नवर अद्धासमओ नत्थि, अरूबी उबिहा' नवम्म् अधोलोकतिर्यगलोकापेक्षया उजलोकस्य विशेषस्तु अत्र अदालमयो नास्तीति कृत्वा, अरूपिणश्चतु___ अन गौतमस्वामी प्रशु से ऐसा पूछते हैं-'मिरियलोयरवेश लोगस्स णं भंते ! एगलि आगासपएसे कि जीचा जीवदेला जीवपएला? हे भदन्त ! तिम्लीकरूप क्षेत्रलोक के एक आकाश प्रदेश में क्याजीव हैं, जीवदेश है, जीवप्रदेशा है ? 'अजीया, अग्जीवदेसा, अजीवपएसा ?' अजीच्य है, अजीनदेश हैं या अजीवप्रदेश है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'एवं जहा अहोलोक खेत्तलोगस तहेव' जिस प्रकार से अधोलोक रूप क्षेत्रलोक के एक प्रदेश में कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये-' एवं उथलोगखेतलोगस्त वि' इसी प्रकारका कथन अवलोकरूप क्षेत्रलोक के एक आकाशप्रदेश के विषय में भी समझना चाहिये। परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकार से है कि यहां पर 'अद्धासमयो लत्यि' काल नहीं है। इसलिये चार अरूपी यहां हैं।
जीतम साक्षीने प्रश्न-" तिरियलोयखेत्तलोगस्स ण भंते ! एगमि आगा सपरसे कि जीवा, जीवदेसा, जीवपएसा, अजीवा, अजीवदेसा अजीवपएसा ?" હે ભગવન્! તિર્યગ્લેક રૂપ ક્ષેત્રલેકના એક આકાશપ્રદેશમાં શું છે હોય છે ખરાં? અથવા જીવદેશ છે કે જીવપ્રદેશ છે ? અજી અજીવ દેશ કે અજીવ પ્રદેશ છે? ____ महावीर प्रभुन। त्तर-एव जहा अहोलोग खेत्तलोगस्स तहेव" माया રૂપ ક્ષેત્રલોકન એક આકાશપ્રદેશમાં જેવું કામ કરવામાં અાવ્યું છે. એવું જ કથન તિર્થક રૂપ ક્ષત્રલેકના એક આકાશપ્રદેશ વિષે પણ સમજવું. " एवं उलोगखेत्तलोगस्स वि" मे ४ थन सो ३५ क्षेत्रदाना એક આકાશપ્રદેશ વિષે પણ સમજવુ. પરંતુ તે કથન કરતાં આ કથનમાં मेटी विशेषता छ है “ अद्धासमओ नत्थि" Saals ३५ क्षेत्रमा जना - સદૂભાવ હોતે નથી. તેથી ત્યા ચાર અરૂપી દ્રવ્યને જ સદ્ભાવ હોય છે,
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१५
प्रमैrन्द्रिका टीका श० ११० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम् विधाः धर्मास्तिकायस्याधर्मास्तिकायस्य च देशाः प्रदेशाथ पूर्वोक्ताः ऊर्ध्वलोके एकस्मिन् आकाशप्रदेशे संभवन्ति, 'लोगस्स जा अहेलोग खेत्तलोगस्स एमि आगासपए से ' लोकस्य यथा अधोलोक क्षेत्रलोकस्य एकरिमन आकाशमदेशे यद्वक्तव्यत्वं पूर्व प्रतिपादितं तद् लोकरयापि एकस्मिन् आकाशप्रदेशे प्रतिपत्तव्यम् तदभिकापत्थम् -' लोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशमदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवप्रदेशाः सन्ति किंवा अजीवाः, अजीव देगा', अजीवप्रदेशाः गन्ति ? गौan ! नो जीवाः, जीवदेशा अपि जीवप्रदेशाश्चापि अजीव अपि, अजीवदेशा अपि, अजीव देशा अपि सन्ति इत्यादि बोध्यम्, गौतम पृच्छति - 'अलोगस्स धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय के देश और प्रदेश के चार प्रकार के ही अरूपी अजीव ऊर्ध्वलोक के एक आकाश प्रदेश में है । 'लोगस्स जहा अहेलोग खेत लोगस्स एमंमि आगासपएसे' अपोलोकरूप क्षेत्रलोक के एक आकाशप्रदेश में जो कथन पहिले किया गया है वही कथन लोक के एक आकाशप्रदेश में जानना चाहिये अभिलाप ऐसा है- 'लोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः जीबप्रदेशाः सन्ति, किंवा अजीवाः अजीवदेशाः, अजीवप्रदेशाः सन्ति हे भदन्त ! लोक के एक आकाश प्रदेश में जीव है ? जीवदेश है ? जीवप्रदेश है? या अजीव हैं ? अजीवदेश है ? या अजीब प्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा' ! हे गौतम! 'नो जीवाः जीवदेशा अपि
,
એમ સમજવુ", ધર્માસ્તિકાયના દેશ અને પ્રદેશ તથા અધર્માસ્તિકાયના દેશ અને પ્રદેશ, આ ચાર અરૂપી અજીવ દૂબ્યા જ વલાયના એક આકાશ પ્રદેશમાં હાય છે.
,
" लोगस्स जहा अहेोगखेतलोगस्स एगंमि आगासपए से અપેાલાક રૂપ ક્ષેત્રના એક આકાશપ્રદેશ વિષે જેવું કથન પહેલા કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ જ કથન લોકના એક આકાશ પ્રદેશ વિશે પણ થવુ જોઇએ. તેના अश्नोत्तर नीथे अभाषे सभ४वा - " लोकस्य खलु भंते ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे कि जीवा : जीवदेशा जीवप्रदेशाः सन्ति, किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः अजीव प्रदेशा सन्ति ?” हे भगवन् ! साउना मे भाभशप्रदेशमां शु भवेो होय ખરાં ? જીવદેશે! હાય છે ખરાં ? જીવપ્રદેશે! હાય છે ખરા ? અથવા અજીવે હાય છે ખરાં? અથવદેશે હાય છે ખરા ? અજીવપ્રદેશે! હાય છે ખરા?
•
महावीर अलुना उत्तर- "गोयमा ! नो जीवा, जीवादेशा अपि जीव प्रदेशाः अपि, अजीवा अपि, अजीवदेशा अपि, अजीव प्रदेशा अपि सन्ति "
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
४१६
संते ! एमि आगासपए से पुच्छा' हे भदन्त ! अलोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे किं जीवाः, जीवदेशाः, जीवमलेशाः सन्ति ? किंवा अजीवाः, अजीवदेशाः, अजीपप्रदेशाः सन्ति ? इति पृच्छा । भगवानाह - ' गोयमा ! णो जीवा, जो जीवसा, तंचेव जाय अनंतेर्हि अगुरुयल हुयगुणेति संजु सन्यागाare भागणे' हे गौतम ! अलोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेश नो जीवाः, तो जीवदेशाः, तदेव यावत्- नो जीवप्रदेशा, नो अजीवाः, को अजीवदेशा', नो अजीवमदेशाः, किन्तु एकः अजीवद्रव्पदेशः अगुरुलघुनः अनन्तैः अनुरूक्लघुगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशस्य अनन्तभागोनः अथ द्रव्यादिना तान वर्णयतिजीवप्रदेशा अपि, अजीवा अपि, अजीव देशा अपि अजीवप्रदेशा अपि सन्ति' लोक के एक आकाश प्रदेश में जीव नहीं हैं, जीन्देश भी हैं, जीवप्रदेश भी हैं, अजीव भी है अजीवदेश भी हैं और अजीव प्रदेश भी हैं, इत्यादि अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अलोगस्स णं भंते! एमि आगासपए से पुच्छा' हे भदन्त ! अलोक के एक आकाशप्रदेश में क्या जीव है ? जीवदेश है ? जीवप्रदेश है ? अजीव है ? अजीव देश हैं ? अजीव प्रदेश हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'गोमा ' हे गौतम! 'जो जीवा, जो जीवदेवा, तं चैव जाव अहिं अगुरुलयगुणेहिं संजुते सच्चानालस्त अणनभागूणे" अलोकाकाश के एक आकाशप्रदेश में व जीव हैं, न जीवदेश हैं न जीवप्रदेश हैं, न अजीव है, न अजीवदेश है और न अजीवपदेश हैं। यह अलोकाकाश तो एक अजीवद्रव्यदेशरूप है अनन्त अगुरुबुक गुणों से यह सदा संयुक्त रहता है । सर्वाकाश के अनन्तदें भाग ગૌતમ! લેાકના એક આકાશ પ્રદેશમા જવેા નથી, પરંતુ જીવદેશે પણુ છે, જીવપ્રદેશા પણ છે, અજીવા પણ છે, અજીવદેશે પણ છે અને અજીવપ્રદેશ પણ છે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न --" अलोगस्स ण' भंते! एगंमि आगासपएसे पुच्छा ” હે ભગવન્! અલેાકના એક આકાશ પ્રદેશમાં શુ જીવે છે ? Maદેશેા છે ? જીવપ્રદેશેા છે ? અજીવેા છે? જીવદેશે! છે? અજીવપ્રદેશ છે ? महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम! " णो जीवा, णो जीवदेखा, तंचेव जाव अणतेहिं अगुरुलहुयगुणेहिं सजुत्ते सव्यागाररस अणूंतभागूणे ” अडे || प्रशना मे आश प्रदेशमा लवों पशु नथी, लवद्देशी પશુ નથી, જીવપ્રદેશા પણ નથી, અજીવા પણ નથી, અજીવદેશેા પણ નથી અને અજીવપ્રદેશે પણુ નથી. તે અàાકાકાશ તેા એક અજીવ દ્રવ્યદેશ રૂપ
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ ७० १० सू० १ लोकस्वम्पनिरूपणम् ४१५, 'दव्यश्रो णं अहेलोगखेत्तलोए अणंताई जीवदयाई, अणंताई अजीवदव्वाई, अणंता जीवाजीवदया' द्रव्यतः खलु अधोलोकक्षेत्रलोके अनन्तानि जीवद्रव्याणि सन्ति, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि सन्ति, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि सन्ति, 'एवं तिरियलोयखेत्तलोएवि' एवं-पूर्वोक्तरीत्या तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकेऽपि अनन्तानि जीवद्रव्याणि, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि सन्तीति भाषः, 'एवं उडलोयखेत्तलोए वि, एवं पूर्वोक्तरीत्यैव ऊर्ध्वलोकक्षेत्रलोकेऽपि अनन्तानि जीवद्रव्याणि, अनन्तानि अजीवद्रव्याणि, अनन्तानि जीवाजीवद्रव्याणि सन्तीतिभावः, 'दचओ ण अलोए वत्थि जीवबा, नेवत्थि अजीवदव्या, नेवत्यि जीवाजीवदया, एगे अजीवद्रव्वदेसे जाव सव्वागासअर्णतभागूणे' द्रव्यतः खलु अलोके नैव सन्ति जीवद्रव्याणि, नैव सन्ति से यह न्यूनरूप हैं। अब सूत्रकार द्रव्यादिकों की अपेक्षा लेकर इन जीवादिकों का वर्णन करते हैं-'दव्वओ णं अहेलोगखेत्तलोए अणं. ताई जीवदव्वाई, अणंताई अजीचदव्वाई. अणंता जीवा जीवद्व्वा द्रव्य की अपेक्षा से अधोलोकप क्षेत्रलोक में अनन्त जीवद्रव्य हैं, अनन्त अजीव द्रव्य हैं और अनन्त जीवाजीव द्रव्य हैं । “एवं तिरियलोयखेत्त. लोए वि' इसी प्रकार से लियंग्लोक रूप क्षेत्रलोक में भी जानना चाहियेअनन्तजीवद्रव्य हैं. अनन्त अजीव द्रव्य हैं और अनन्त जीवाजीव द्रव्य हैं। 'एवं उडलोयखेत्तलोए वि. इसी प्रकार से ऊर्ध्वलोकरूप क्षेत्रलोक में भी जानना चाहिये ! 'दब्बओ णं अलोए णेवस्थि जीपदव्वा, नेवस्थि अजीवव्वा, नेवस्थि जीवाजीवव्वा, एगे अजीवव्वदेसे, जाव सव्याછે. અનન્ત અગુરુલઘુક ગુણેથી તે સદા સ યુક્ત રહે છે. સર્વાકાશના અનન્તમાં ભાગથી તે ન્યૂન રૂપ છે.
હવે સૂત્રકાર દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ આ જીવાદિકાનું વર્ણન કરે છે. __“दव्वओ ण अहेलोगखेत्तलोए अणंताई, जीपदव्वाइं अणंताई अजीबदव्वाई', अणंता जीवाजीवदव्वा" द्रव्यनी अपेक्षा, मघास ३५ क्षेत्रमा અનંત જીવદ્રવ્ય છે, અનંત અજીવ દ્રવ્ય છે અને અનંત જીવાજીવ દ્રવ્ય છે.
" एव तिरियलोयखेत्तलोए वि" मे ॥ ४थन तिय ४३५ क्षेत्रलाई વિષે પણ સમજવું. ત્યાં પણ અનંત જીવ દ્રવ્ય છે, અનંત અજીવ દ્રવ્ય छ भने मानत द्र०य छे. “एवं उड्डलोयखेत्तलोए वि" मे र ४थन Saals ३५ सो विष ५९ अहए ४२. "दव्यओ ण अलोए णेवस्थि जीवव्वा, णेवत्थि अजीवव्वा, वस्थि जीवाजीवव्वा, एगे अजीव
भ० ५३
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
भगवतीस्से अजीवद्रव्याणि, नैव सन्ति जोचाजीवद्रव्याणि, किन्तु एकः अजीवद्रव्यदेशोऽस्त, यावत्-अनन्तैः अगुरुकलघुकगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशः अनन्तभागोनः इति भावः, 'कालओ ण अहेलोयखेत्तेलोए न कयाइ नासि, जाव निचे एवं जाव अलोगे' कालतः खलु अधोलोकक्षेत्रलोको न कदापि नासीत् , अपितु सर्वदेवासी, यावत् नैव कदाचित् नास्ति, नैव कदापि न भविष्यति, अपितु सर्वदैवाभूद, सर्व देवास्ति, सर्वदैव च भविष्यति, ध्रुवः, शाश्वतः, अव्ययः नित्यो वर्तते, एवंपूर्वोक्तरीत्या यावत्-तिर्यग्लोकक्षेत्रलोकः, ऊर्बलोकः, क्षेत्रलोकः, लोकः, अलोकश्च न कदापि नासीत्, नैव कदापि न भवति, नैव कदाचित् न भविष्यति, गासअणंतभागणे' द्रव्य की अपेक्षा जीवद्रव्य अलोक में नहीं हैं, अजीव द्रव्य अलोक में नहीं हैं, जीवाजीवद्रव्य अलोक में नहीं हैं, किन्तु एक अजीव द्रव्यदेश वहां है । यावत् वह अलोक अनन्त अगुरुकलघुक गुणों से युक्त है और वह सर्वांकाश के अनन्तवें भाग से न्यून है। 'कालओ णं अहेलोयखेत्तलोए न कयाइ नासि, जाव निच्चे, एवं जाव अलोगे' कालकी अपेक्षा से अधोलोकरूप क्षेत्रलोक कभी नहीं था ऐसा नहीं है, अपि तु वह सर्वदा ही था. यावत्-वह सर्वदा से है और सर्वदा ही रहेगा. यह ध्रुव है, शाश्वत है, अव्यय है और नित्य है। इसी प्रकार से यावत्-तिर्यग्लोकरूप क्षेत्रलोक, ऊर्वलोकरूपक्षेत्रलोक, लोक एवं अलोक ये सब पहिले से थे, अब हैं और सदा रहेंगे, ऐसा नहीं है कि ये सब पहिले नहीं थे, वर्तमान में नहीं हैं और भविष्यत् में नहीं रहेंगे। क्यों कि ये सब के सब ध्रुव हैं, शाश्वत हैं, अव्यय हैं और नित्य हैं। दव्वदेसे. जाव सव्वागास अणतभागूणे" द्रव्यानी अपेक्षा मसभा १ દ્રવ્ય પણ નથી, અજીવ દ્રવ્ય પણ નથી, જીવાજીવ દ્રવ્ય પણ નથી, પરંતુ એક અજીવ દ્રવ્ય દેશ ત્યાં હોય છે. તે અલેક અનંત અગુરુક લઘુક ગુણોથી યુક્ત છે અને તે સર્વકાશના અનંતમાં ભાગે ન્યૂન છે.
“कालओ ण अहेलोयखेत्तलोए न कयाइ नासि जाव निच्चे, एव जाव अलोगे" आनी अपेक्षा मघास ३५ क्षेत्र भूतभा यारे य न हता એવું નથી, એટલે કે તેનું અસ્તિત્વ હતું જ, વર્તમાનમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. તે વ છે, શાશ્વત છે, અવ્યય છે અને નિત્ય છે એજ પ્રમાણે તિક રૂપ ક્ષેત્રલેક, ઉદલેક રૂપ ક્ષેત્રલેક, લેક અને અલક પણ ભૂતકાળમાં હતાં, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે. એવું નથી કે તે ભૂતકાળમાં ન હતાં, વર્તમાનમાં નથી અને ભવિષ્યમાં નહીં હાય, કારણ કે તેઓ પણ ધ્રુવ છે, શાશ્વત છે, અવ્યય છે અને નિત્ય છે,
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
४१९
प्रन्द्रिका टीका ० १२ ३० १० सू० १ लोकस्वरूपनिरूपणम्
--
ध्रुवः, शाश्वतः, अव्ययः, नित्यश्च वर्तते इति भाव', 'भावओ णं' अहेलोग खेत्तलोए अनंता वन्नपज्जवा जहा खंदए, जात्र अणंता अगुरु य लहुयपज्जवा, एवं जाव लोए' भावतः खल्लु अधोलोक क्षेत्रलोके अनन्ता वर्णपर्यवाः वर्णपर्यायाः सन्ति, एकगुणकालिकादीनाम् अनन्तगुणकालाधव सान्तानां पुद्गलानां तत्र सद्भावात्, यथा स्कन्द के द्वितीयशतके प्रथम देश के प्रतिपादितम् तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम् - यावत् अनन्ताः अगुरुलघुकपर्यंवाः सन्ति, ए व पूर्वोक्तरीत्या यावत् तिर्यग्लोक क्षेत्रलोके, ऊर्ध्व - लोक क्षेत्रलोके, लोके च अनन्ता वर्णादिपर्यवाः सन्तीति भावः । ' भावओण अलोए नेत्रत्थि वन्नपज्जत्रा जाव नेवत्थि अगुरुयलहुयपज्जवा, एगे अजीवदव्वदेसे जाव अणंतभागूणे' भावतः खलु अलोके नैव सन्ति वर्णपर्यंवाः, यावत्-नैव 'भावओ णं अहेलोग खेत्तलोए अनंता वन्नपज्जवा जहा खंदए, जाव अनंता अगुरुय लहुयपजवा, एवं जाव लोए' वर्ण की अपेक्षा से अधोलोकरूप क्षेत्रलोक में अनन्त वर्णपर्यायें हैं क्यों कि एक गुणकृष्णवर्णवाले, दो गुणकृष्णवर्णवाले आदि अनन्तगुणकृष्णवर्णवाले पुद्गलों का वहां पर सद्भाव है । जैसा स्कन्दक नामके, द्वितीयशतक के प्रथमोदेशक में कहा गया है- वैसा ही यहां पर यावत् - अनन्तरसादिपर्यायें हैं, अनन्तअगुरुकलघुकपर्यायें हैं, इसी प्रकार से यावत्-तिर्यग्लोक क्षेत्रलोक में और ऊर्ध्वलोक क्षेत्रलोक में एव लोक में अनन्त वर्णादि पर्याये हैं । 'भावओ णं अलोए नेवत्थि वण्णपज्जवा जाव नेवत्थि अगुरु य लहुय पज्जवा, एगे अजीवद्व्व देसे, जाव अनंतभागूणे' भावकी अपेक्षा अलोक में वर्णपर्यव नहीं हैं, यावत् रसादि पर्यायें नहीं हैं, और अगुरुलघुकप
"भावओ ण अहेलोगखेत्तलोए अणता वन्नपज्जवा जहा खंदए, जाष अनंता अगुरु य लहुयपज्जवा, एव जाव लोए " वर्षानी अपेक्षाओ अधोडो રૂપ ક્ષેત્રલેાકમા અનંત વઘુ પર્યાય છે, કારણ કે એક ભુિત કૃષ્ણવ વાળાં, એ ગુણિત કૃષ્ણવ વાળાં આદિ અનંત શુદ્યુિત કૃષ્ણવ વાળા પુદ્ગલેને ત્યા સદૂભાવ છે. ખીજા શતકના સ્કન્દક નામના પહેલા ઉદ્દેશામાં જેવુ કથન કરવામાં આવ્યુ છે. એવું જ કથન અહી પણ ગ્રહણ થવુ જોઈ એ. આ કથન “અન ત રસાદિ પર્યાયેા છે, અનંત અશુરુક લઘુક પર્યાય છે. ” આ સૂત્રપાઠ પર્યંન્ત ગ્રહણ કરવુ જોઇએ. એજ પ્રમાણે તિય ગ્લેક ક્ષેત્રલેાકમાં ઉર્ધ્વ લેાક क्षेत्रयोङमा भने साम्भां पशु अनंत वर्षाहि पर्याय। छे, मेभ समन्वु “भवओ अलोए नेवत्थ वण्णपज्जचा, नेवत्थि अगुरु य लहुयपज्जवा, एगें अजीवदव्वदे से ” ભાવની અપેક્ષાએ અલેાકમાં વધુ પયાયે પશુ નથી, जव अतभागू
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
सन्ति रसादि पर्यवाः, नैव सन्ति अगुरुकलघुकपर्ययाः, अगुरुलघुपर्याययुक्तद्रव्याणां पुद्गलानां तत्राभावात्, किन्तु अगुरुकलघुकगुणैः संयुक्तः सर्वाकाशस्य अनन्तभागोनो वर्तते इति भावः ॥ सू० १ ॥
लोकालोकपरिमाणवक्तव्यता ॥
मूलम् - 'लोए णं भंते ! के महालए पण्णसे ? गोयमा ! अयं णं जंबुद्दीचे दीवे सव्व दीवा जाव परिक्खेवे णं । तेणं कालेणं, तेणं समएणं छ देवा महिड्डीया जाव महासोक्खा जंबुवे दीवे मंदरे पव्व मंदरचूलीयं सव्वओ समंता, संपरिक्खिताणं विट्टेना, अहेणं चत्तारि दिसाकुमारीओ महत्तरियाओ, पत्तारि बलिपिंडे गहाय जंबुद्दीवस्स विस्स चउसु वि दिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चत्तारि बलिपिंडे जमगसमगं वहिगा मुहे पक्खिवेजा, पभूणं गोयमा ! ताओ एगमेगे देवे ते चत्तारि बलिपिंडे धरणितलम संपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए, तेणं गोयमा ! देवा ताए उक्किट्टाए, जाव देवगईए, एगे देवे पुरस्थाभिमुहे पया, एवं दाहिणाभिमुहे, एवं पच्चत्थाभिमुहे एवं उत्तराभिमुहे, एवं उड्डाभिसुहे, एगे अहोभिमुहे पयाए, तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाससहस्साउए, दारए, पयाए, तरणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति को चेवणं ते देवा
नहीं हैं। क्योंकि अगुरुलघुक पर्याय युक्त अन्य द्रव्यपुलों का वहां अभाव है । किन्तु अगुरुलघुक गुणों से युक्त तथा सर्वाकाश के अनन्तवें भाग से न्यून वह अलोक ही वहां एक अजीव द्रव्यरूप है | सू० १ ॥
ગધ, રસાદિ પાંચે પણુ નથી, અને અણુરુ લઘુક પર્યાયે પણુ નથી, કારણુ કે અશુરુ લઘુક પર્યાય યુક્ત અને દ્રવ્યપુદ્ગલાને ત્યાં અભાવ છે. કારણુ અગુરુ લઘુક ગુણાથી યુક્ત તથા સર્વાકાશના અનન્તમાં ભાગથી ન્યૂન એવા તે અલેાક એક અજીવ દ્રવ્ય દેશ રૂપ જ છે. । સુ૦૧ ॥
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
".
प्रमेयखन्द्रिका टीका श० ११० १० सू० २ लोकालोकपरिणाम निरूपणम् ४६१ लोगंत संपाउणंति, तए णं तस्स दारगस्त आउए पहिणे भवद्द, णो चेवणं जाव संपाउंणंति, तरणं तस्स दारगस्स अट्ठमिंजापहीणा भवंति णो वेवणं ते देवा लोगंत संपाउणति, तए णं तस्स दारंगस्स आसत्तमे वि कुलवंसे पहीणे भवइ, जो वेव णं ते देवा लोगंत संपाउणति तए णं तस्स दारगस्स नामगोएवि पहीणे भवइ, णो चेवणं ते देवा लोगंत संपाउणति । तेसिं णं भंते! देवाणं किं गए बहुए अगए बहुए ? गोयमा ! गए बहुएं, नो अगए बहुए, गया उसे अगए असंखेज्जइभागे अगयाउसे गए असंखेजगुणे, लोए णं गोयसा ! ए महाल पण्णत्ते । अलोए णं भंते! के महालए पण्णत्ते ? गोयमा ! अयं णं समयखेते. पणयालीस जोयणसय सहस्लाई • आयामविक्खंभेणं, जहा खंदए' जाव परिक्खेवेणं, तेणं कालेणं, तेणं समएणं दसदेवा महिडिया तहेब जाव संपरिवखेत्ताणं संचिट्टेजा, अहेणं अटू दिसाकुमारीओ महत्तरियाओ, अट्ठ बलि- पिंडे गहाय माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स उसु वि दिलासु उसुवि विदिसासु बहियाभिसुहीओ ठिच्चा अट्ठ बलिपिंडे गहाय, माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जमगसमगं वहियाभिमुहीओ पक्खिवेजा, पभूणं गोयमा ! तओ एगमेगे देवे ते अट्टबलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहस्तिए, ते मं गोयमा ! देवा साए उक्किहाए जाव देवगईए लोगंसि ठिश्चा असम्भावपट्टणाए एगे देवे पुरस्थाभिमु पाए, एगे देवे दाहिणपुरत्थाभिसुहे पथाए, एवं जाव उत्तरपुरस्थाभिमुहे, एगे देवे उड्डाभिमुद्दे, एगे देवे अहोभिमुहे पयाए, तेणं'कालेणं, तेणं समएणं वाससय सहस्ता
4
-
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे
४२२
.... उए दारए पयाए, तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति, णो चेवणं ते देवा अलोयंतं संपाउणंति, तंचेव०, तेर्सि णं देवाणं किं गए बहुए, अगए बहुए ? गोयमा! णो गए बहुए, अगए बहुए, गयाउसे अगए अणंतगुणे, अगयाउसे गए अणंतभागे, अलोएणं गोयमा! ए महालए पण्णत्ते॥सू०२॥
छाया-लोकः खलु भदन्त ! किं महालयः प्राप्तः ? गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपानां यावत् परिक्षेपेण, तस्मिन्काले, तस्मिन् समये पहदेवाः महर्द्धिकाः यावत् महासौख्याः जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिका सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठेयुः, अधःखलु चतस्रो दिक्कुमार्यों महत्तरिकाः चतुरो बलिपिण्डान् गृहीत्वा जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य चतसृष्वपि दिक्षु बाया. भिमुख्यः स्थित्वा वान् चतुरो वलिपिण्डान यमकसमकं वागाभिमुखं प्रक्षिपेयुः, मनः खलु गौतम ! तेभ्यः एकैको देवः तान् चतुरो वलिपिण्डान् धरणितलमसंप्राप्तान क्षिप्रमेव पतिसंहर्तुम् , ते खल्लु गौतम ! देवा तया उत्कृष्टया यावत् देवगत्या एको देवः पौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, एवं दक्षिणाभिमुखः, एवं पश्चिमाभिमुखः, एवम् उत्तराभिमुखः, एवम् ऊध्वाभिमुखः, एकः अधोऽभिमुखः प्रयातः, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वर्षसहस्रायुष्को दारकः प्रजातः, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ प्रहीणौ भवतः, नोचैव. खलु ते देवा लोकान्वं सम्माप्नुवन्ति, ततः खल्ल तस्य दारकस्य आयुष्यं महीणं भवति, ततः खलु तस्य दारकस्य अस्थिमज्जा महीणा भवंति नोचैव खलु ते देवा लोकान्तं संमाप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य दारकस्य आसप्तमोऽपि कुलवंशः प्रहीणो भवति, नो चैव खलु ते देवा लोकान्तं संपाप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य दारकस्य नामगोत्रमपि महीणं भवति, नोचैत्र खल्ल ते देवा लोकान्तं समाप्नुवन्ति । तेषां खलु भदन्त ! देवानां किंगत बहुकम् , अगतं बहुकम् ? गौतम ! गत बहुकम् , नो अगतं बहुकम् , गतात् तद अगतम् असंख्येयभागम् , अगतात् तत् गतम् असख्येयगुणम्, लोकः खलु गौतम! इयन्महालयः प्रज्ञप्तः । अलोकः खलु भदन्त ! कि महालयः प्रज्ञप्तः? गौतम ! इदं खलु समयक्षेत्रम् पश्चचत्वारिंशत् योजनशतसहस्राणि आयामविष्कम्भेण, यथा स्कन्दके यावत् परिक्षेपेण, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये दश देवाः महद्धिका तथैव यावत संपरिक्षिप्य रवलु संतिष्ठेरन् , अधः खलु अष्ट दिक्कुमार्यों महत्तरिकाः अष्टवकिपिण्डान् गृहीत्वा मानुषोत्तरस्य पर्वतस्य चतसृष्वपि दिक्षु चतसृष्वपि विदिक्षु बाह्याभिमुख्यः स्थित्वा अष्टौ बलिण्डान् गृहीत्वा, मानुषोसरस्य पर्वतस्य यमकसमकं वाह्याभिमुखं मक्षिपेयः प्रभुः खलु गौतम ! तेभ्यः एकैको देवः
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११.०१० सू० २ लोकालोकपरिणामनिरूपणम् ४२३ वान अष्टबलिपिण्डान् धरणितलमप्राप्तवान् क्षिप्रमेव प्रतिसंहर्तुम् , ते खलु गौतम ! देवा तया उत्कृष्टया यावत् देवगत्या लोके स्थित्वा असद्भावप्रस्थापनया एकोदेवः पौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, एको देवो दक्षिणपौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, एवं यावत्-उत्तरपौरस्त्याभिमुखः, एको देवः ऊर्वाभिमुखः, एको देवः अधोऽभिमुखः प्रयातः, तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वर्षशतसहस्रायुको दारकः प्रयातः, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ प्रहीणौ भवतः नो चैव खलु ते देवा अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, तदेव०, तेषां खलु देवानां किं गतं बहुकम् अगतं बहुकम् ? गौतम ! नो गतं बहुकम् , अगत बहुकम् , गतात् तत् अगतम् अनन्तगुणम् , अगताद तत् गतम् अनन्तभागम् , अलोकः-खलु गौतम ! एतन्महालयः प्रज्ञप्तः ॥मू० २॥
टीका-लोकालोकप्रस्तावात् तत्परिमाणवक्तव्यतामाह 'लोए णं भंते !' इत्यादि, 'लोए णं भंते ! के महालए पण्णचे' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! लोकः खलु किं महालयः कीदृग् विशाल प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! अयं णं जंबुहोवे दीवे सव्वदीवाणं नाव परिक्खेवेणं' हे गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो मध्यजम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपानां यावत् सर्वसमुद्राणाम् आभ्यन्तरिकः सर्वक्षुद्रको
लोकालोकपरिमाणवक्तव्यता'लोए ण भंते ! के महालए पण्णत्ते' इत्यादि। टीकार्थ-लोकालोक के कथन से यहां सूत्रकार ने उनके परिमाण की वक्तव्यता का कथन किया है-इसमें गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'लोए णं भंते ! के महालए पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोक कितना बडा है? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-गोयमा! अयं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवाण जाव परिक्खेवेण' हे गोतम ! यह जंबुद्धीप नामका द्वीप-मध्यजम्बू द्वीप-समस्त द्वीपों के यावत्-समस्त समुद्रों के बीचमें है अर्थात्
લેક અને અલેકના પરિમાણુની વક્તવ્યતા
"लोए ण भंते ! के महालए पण्णत्ते" त्यादि ટીકાથ–સૂત્રકારે' આ સૂત્રમાં લક અને અલકના પ્રમાણનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન
छ - “लोरणे ।"के महालए पण्णत्ते १" 3 मसन् ! को કેટલે વિશાળ મેટે કહ્યો છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-"गोयमा! अयण जंबुद्दीवे दीवे सन्वदीवाण जाव परिक्खेवेंण" है गौतम ! म पूरी५ नाभन दीप-भाय दी५સમસ્ત દ્વીપ અને સમસ્તે સમુદ્રોની વચ્ચે આવેલું છે અને તે સમસ્ત દ્વીપ
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
--
-
-
---
-
___ भगवती बनते, तैलापूपपंस्थानसंस्थितो वर्तते, रयचक्रचालसंस्थानसंस्थितो वर्तते, पुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थितो वर्तते, प्रतिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितः, एक योजना शनसहनम् आयामविकम्मेण, त्रीणि योजनशतसहस्राणि पोडशच सहस्राणि द्वेच सप्तविंशतिः योजनशते, त्रीणि च क्रोशानि, अष्टाविंशतिश्च धनुश्शतम् , त्रयोदश अनुलानि, अर्धाजुलंच किश्चिद् विशेपाधिकम् , तथाच किञ्चिद् विशेषाधिकसाई त्रयोदशाङ्गुलाधिकाप्टाविंशत्यधिकशतधतुरुत्तरक्रोशत्रयाधिक सप्तविंशत्यधिकशतद्वययोजनाधिक-पोडशसहस्रोत्तरलक्षत्रयप्रमाणो जम्बूद्वीपः, परिक्षेपेण परिधिना प्रज्ञप्ता, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं छ देवा महिडिया जान महासोकवा जंबुद्दीवे दीवे मंदरे पगए मंदरचुलियं सबओ समंता संपरिक्खित्ताणं चिटेज्जा' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये यदा पइ देवाः महर्टिका यावत् महाधुतिकाः, महायशसः, महावकाः, महासौख्याः जम्बूद्वीपे द्वीपे, मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिका-मेरुशिखरं साब से छोटा है । तैल से बने हुए अपूर-पुएं का जैसा आकार होता है-बैशा ही इसका आकार है । अश्वा रथ के चक्रवाल (जो लोहे का गोलपहा होता है) उस के आकार जैसा है। अथवा कमल की जैसी कणिका होती है उसके आकार जैला है । अथवा पूर्णिमा के चन्द्रमा के जैसा आकार होता है वैसा आकार वाला है। एक लाख योजन का इलका विस्तार है। इसकी परिधि तीन लाख सोलह हजार दो सौ सत्तावीस योजन, तीन कोश एक सौ अट्ठाईस धनुष और १३।। लाडा तेरह अंगुल से कुछ अधिक है। "तेणं कालेण तेण समएण छ देवा महिड्डियाजाव महालोक्खा जंबुद्दीवे दीवे मंदरे पन्चए मंदरचूलिय सव्वओ समता संप. रिक्खित्ताण चिट्ठज्जा" उस काल में और उस समय में महाऋद्धिवाले यावत्-महाद्युतियाले, महायशवाले, महायलवाले-महासुखवाले ऐसे छ અને સમુદ્રોથી નાનો છે તેને આકાર તેલથી ભરપુર માલપુવા જેવો છે. અથવા રથના પૈડાની વાટ જે તેને આકાર છે. અથવા કમલની કણિકા જેવી ગોળ હોય છે, એ તેને આકાર છે. અથવા તેને આકાર પૂર્ણિમાના ચન્દ્ર જે છે તેને વિસ્તાર એક લાખ એજનને અને પરિધિ ત્રણ લાખ સોળ હજાર બસે સત્યાવીસ (૩૧૬૨૨૭) એજન, ત્રણ કેશ, ૧૨૮ धनुष भने १34 Minuथी ५४सहा वादे छे. "तेण,कालेण तेण समएण ६ देवा महिदिया जाव महासोक्खा जंबुद्दीवे दीवे मदरे पव्वए मंदरचूलिय' सबओ समंता सपरिक्खितो ण चिद्वेज्जा" ते ४ाणे भने ते सभये (धारे। અત્યારે જો કોઈ મહાદ્ધિવાળા, મહાવૃતિવાળા, મહાયશવાળા, મહાબળવાળા,
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधन्द्रिका टीका श० ११ २०१० सू० २ लोकालोकपरिणामनिरूपणम् ४२५ । सर्वतः-परितः, समन्नात्-सर्वदिक्षु संपरिक्षिप्य-संवेष्टय खलु तिष्ठेयुः, 'अहे णं चत्तारि दिसाकुमारीओ महत्तरियाओ चत्तारि बलिपिंडे गहाय जंबुढीवस्स दीवस्स चउस वि दिसामु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चत्तारि वलिपिंडे जमगसमगं वहियाभिमुहे पविखवेज्जा' अधः खलु अधोभागे चतस्रो दिक्कुमायौँ महत्तरिकाः अतिमहत्यः चतुरो बलिपिण्डान गृहीत्वा जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य चतसृषु वि दिक्षु पूर्वादिदिशासु, वाह्याभिमुखाः बाह्येऽभिमुखीभूय स्थित्वा तान् चतुरो वलिपिण्डान् यमकसमकं-युगपदेव-एकदैवेत्यर्थः, बहिराभिमुखं प्रक्षिपेयुः तदा-'पभ्रूणं गोयमा! ताओ एगमेगे देवे ते चत्तारि बलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए' हे गौतम ! प्रभुः समर्थः खलु तेभ्यो देवेभ्यः एकैको देवस्तान चतुरो वलिपिण्डान् धरणितलं-पृथिवीतलम् , असंपाप्तं क्षिप्रमेव प्रतिसंहर्तुम्-ग्रहीतुं देव जंबूद्वीप नाम के इस द्वीप में स्थित मन्दर पर्वत ऊपर मन्दर की चूलिका को सब ओर से घेर कर खडे हो जावें 'अहे ण चत्तारि दिला कुमारीओ महत्तरियामओ चत्तारि बलिपिंडे गहाय जंबुद्दीवस्स दीवस्स चउसु दिसा बहियाभिहीओ ठिच्चा ते चत्तारि पलिपिंडे जमगसमगं पहियाभिमुहे पक्खिवेज्जा' और उसके नीचे चार महत्तरिका देवियां चार यलिपिण्डों को लेकर जंबूदीपकी चार दिशाओं में-पूर्वपश्चिम आदि दिशाओं में बाहिर की ओर मुख करके खडी हो जावें और इस स्थिति से खडी होकर वे उन चारों ही बलिपिडों को एक साथ ही पाहिर फेंके 'पभू णं गोधमा! ताओ एगमेगे देवे ते चत्तारि पलिपिंडे धरणितलनसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए' तो हे गौतम ! उन देवों में एक एक देव उन चार वलिपिण्डों को जबतक कि वे जमीन અને મહાસુખવાળા ૬ દે આ જબૂદ્વીપમાં રહેલા મદર પર્વત ઉપર, भन्४२नी यूनिट (टीय) २ धेशने यी मानुभो । २ही. तय, “अहेण' चत्तारि दिसाकुमारीओ महत्तरियामी चत्तारि वलिपिंडे गहाय जवुरीवस्त्र दीवस्स चउस दिखांसु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा ते चचारि वलिपिढे जमगसमग यहियाभिमुहे पक्लिवेज्जा" भने तनी नीये यार भत्तरि हामारीमा यार બલિપિંડેને લઈને ચાર દિશાઓમાં (પૂર્વ પશ્ચિમ આદિ દિશાઓમાં) બહારની તરફ મુખ રાખીને ઊભી રહે, અને તે સ્થિતિમાં ઉભી રહીને तमा तयार मालपाने में साथे 1 मा२ ३, तो "पभूणं गोयमा ! ताजो एगमेगे देवे ते चत्तारि बलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिग्पामेव पडिसाहरित्तए" હે ગૌતમ! તે છ દે માં ને પ્રત્યેક દેવ તે ચાર બલિપિંડેને જમીન ઉપર भ० ५४
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
भगवतीसूत्रे
"
समर्थः इति पूर्वेण अन्ययः, 'तेणं गोवमा | देवा तार उकिट्टाए जात्र देवगईए, एगे देवे पुरत्या पाए' हे गौतम! ते खलु देवाः तथा उत्कृष्टया - विशिष्टया, यावत् - त्वरितया -आकुलया, चपलया - शरीरचापल्येन, चण्डया रौद्रयागत्युत्कर्पयोगात्, सिग्या-दादस्थिरतया उद्धृतया दर्पातिशयेन, जयिन्याविपक्षजेवतया, छेऊया - निपुणया, दिव्या - दिविमवया, देवगत्या एको देवः पुरस्थाभियु' पौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, 'एवं दाहिणाभिमुद्दे, एवं पञ्चत्थाभिमुद्दे, एवं उत्तराभिमुद्दे एवं उड्राभिमुहे एगे अहोगिमुद्दे पयाए' एवं - तथैव एको देवो दक्षिणाभिमुखः, एवमेव एको देवः पश्चिमाभिमुखः, एवं तथैव एको देवः उत्तराभिमुखः, एवं - तथैन एको देवः ऊर्धानिमुखः, एको देवः अधोऽभिमुखः प्रयातः, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं वाससहस्साउर दारए पयाए' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वर्षसहस्रायुष्क-वर्षाणां सहस्रम् आयुर्यस्य स तथाविध', दारकः - वालकः ऊपर नहीं गिर पाते हैं. इतने में ही बहुत जल्दी ग्रहण करने में समर्थ है । 'ते गोया | देवा ताए उकिए जाव देवगईए एगे देवे पुरस्थाfree पाए' हे गौतम! अप उन देवों में से कोई एक देव अपनी उस उत्कृष्ट, स्वरित, चपल, आदि विशेषणों वाली देव गति से चलकर पूर्व दिशा की तरफ चला गया. 'एवं दाहिणामुहे, एवं पच्चत्था भिमु एवं उत्तराभिमुद्दे एवं उड्डाभिमुद्दे, एगे अहोमुहे पयाए ' इसी प्रकार से कोई एक दूसरा देव दक्षिणदिशा की तरफ चला गया, एक देव पश्चिमदिशा की तरफ चला गया, इसी प्रकार से एक देव उत्तरदिशा की तरफ चला गया. एक देव ऊर्ध्वदिशा की तरफ और एक देव अधोदिशा की तरफ चला गया ' तेणं काळेण तेणं समएणं वाससह - साउए दारए पयाए' उम काल और उस समय में एक हजार वर्ष
આવી પડે તે પહેલાં-વચ્ચેથી જ ઘણી જ ઝડપથી ગ્રહણ કરી શકવાને સમર્થ होय छे. “ तेणं गोयमा ! देवा ताए उक्किट्ठाए जाव देवगईए एगे देवे पुरथाभिमुद्दे पाए ” હું ગૌતમ । તે દેવામાંના કાઈ એક દેવ પેાતાની તે ઉત્કૃષ્ટ, ત્વરિત, ચપલ આદિ વિશેષણાવાળી દેવગતિથી પૂર્વક્રિશા તરફ ચાલવા માંડે, " एवं दाहिणाभिमुद्दे, एव पच्चत्थाभिमुद्दे, एवं उत्तराभिमुद्दे, एव उड्डाभिमुद्दे, एवं एगे कहोमुहे पयाए " से प्रभाले जीले એક દેવ દક્ષિણ દિશા તરફ ચાલવા માંડે, ત્રીજે એક દેવ પશ્ચિમ તરફ ચાલવા માંડે ચેાથે એક દેત્ર ઉત્તર તરફ ચાલવા માંડ પાંચમા એક દેવ ઉદિશા તરફ ચાલવા માટે અને છઠ્ઠો એક દેવ અધાદિશા તરફ ચાલવા भाड़े, “तेण कालें तेण सम्एण' वाससहसा उए એજ સમયે કાઈ એક પુરુષને ત્યાં ૧૦૦૦ વર્ષના આયુષ્યવાળા એક બાળફ
" दारए पयाए ખરાખર
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रका टीका श०११ ४० १० ० २ लोकालोफस्वरूपनिरूपणम् ४२७ प्रजातः - समुत्पन्न इत्यर्थः, 'तपणं तस्स दारगस्त अम्मापियरो पहीणा भवंति' ततः खल्लु तस्य दारकस्य-चालकस्य अम्बापित प्रहीणौ- मृतौ भवतः किन्तु ' णो चेवणं ते देवा लोगंत संपारणंति' नो चैत्र-नैव खलु ते देवा लोकान्त - लोकस्यपारं संप्राप्नुवन्ति, 'तणं तस्स दारगस्स आउए पहीणे भवइ, णो चेव णं जाव संपात' ततः खलु तस्य दारकस्य आयुष्यं महोणं-क्षीणं भवति, तथापि नोचैवनैव खलु यावत् - ते देवाः लोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, 'वर्ण वस्स दारगस्स अहिसिंजा पीणा भवंति णो चेवणं ते देवा लोगतं संपाउणति' ततः तस्य दारकस्य अस्थिमज्जाः प्रहीणाः नष्टा भवन्ति, किन्तु तथापि नोचैव नैव खलु ते देवा लोकान्त' संप्राप्नुवन्ति, 'तएण तस्स दारगस्स आसत्तमे वि कुळव से पहीणे भवइ, णो चेवण ते देवा लोगंत संपाउणंति' ततः खलु तस्य दारकस्य - बालकस्य की आयुवाला एक बालक जन्म लेवे, 'तरणं तस्स दारगस्स अम्मापि· यरो पहीणा भवंति ' बाद में उसके माता पिता भी मर जावें किन्तु 'णो चेव णं ते देवा लोगंत संपाउणति' तो भी प्रस्थित हुए वे देव oth के अन्त को नहीं पा सकते हैं । 'तएणं तस्स दारगस्स आयुए पहीणे भवई' उस बच्चे की एक हजार वर्ष की आयु भी समाप्त हो जावे 'णीचेवणं जाव संपाउणति' तो भी तबतक चलते हुए वे देवलोक के अन्त को प्राप्त नहीं कर सकते, 'तपणं तस्स दारगस्स अहि'भिंजा पहीणा भवंति ' उस बालक की हड्डियां और मज्जा भी नष्ट हों जावें - तो भी तबतक चलते हुए वे देवलोक के अन्त को नहीं पा सकते 'तरणं तस्स दारगस्स आसत्तमे वि कुलवंसे पहीजे भव' उस बालक की सात पीढी तक भी नष्ट हो जायें तो भी तबतक चलते हुए वे उस
66
',
जन्म याभे, arr तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति " त्यार माह –તેના આયુકાળ દરમિયાન કોઈ સમયે તે ખાળકના માતાપિતા મરી જાય छे, परन्तु " णो चेवणं दे देवा लोगत संपाउंणंति " मारला सांगा अणनी સતત મુસાફરી કરવા છતા પશુ તે દેવા લાકના અન્ત સુધી પહાચી શકતા नथी, “तएण तस्स दारगस्स आयुए पक्षीणे प्रवइ એક ત્યાર બાદ તે ખાળક हर वर्ष आयुष्य ५३ हरीने आणधर्म याभी लय छे, परन्तु " णो व ण जाव संपाठति ” भेटला वर्ष पर्यन्त सतत भुयारी ४२वा छतां पशु દેવે લોકાન્ત સુધી પહેાંચી શકતા નથી, " तरणं तस्स दररस अट्ठिमिंजा पहीणा भवति " ते मानी हाउ अने भन्पायु नष्ट थर्मल छे, तो पशु ते देवे। होउन भन्ने भाभी रास्ता नथी, " तरणं तस्स दारगस्स आसत्तमे वि कुलसे पहणे भवइ " त्यार माह ते मासमुनी सात पेढीओो पशु नष्ट થઈ જાય છે, પરન્તુ સતત મુસાક્ી કરતા તે દેવા લોકના અન્ત સુધી
1
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
४२१
भगवतीस्से आसप्तमोऽपि-सप्तमपुरुषपर्यन्तोऽपि कुलवंशः कुलरूपो वंशः महीणो भवति, किन्तु नोचैव-नैव खलु ते देवाः लोकान्तं संमाप्नुवन्ति, 'तएणं तस्स दारगस्स नामगोएवि पहीणे भवइ, णो चेवणं ते देवा लोगंतं संपाउणंति' ततः खलु तस्य दारकस्य-चालकस्य नामगोत्रमपि पहीणं-नप्टं भवति, तथापि नो चैव-नैव खलु ते देवाः लोकान्तं समाप्नुवन्ति, 'तेसि णं भंते ! देवाणं किं गए पहुए, अगए बहुए ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! तेषां खलु पूर्वोक्तानां पस दिक्षु प्रयातानां देवानां किं गतं-व्यतिक्रान्त क्षेत्रम् वहुकम्-अधिकं भवति ? किंवा अगतम्अव्यतिक्रान्तं क्षेत्रं बहुकम्-अधिकं भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! गए वहुए, णो अगए बहुए' हे गौतम ! तेषां देवानां गतं-व्यतिक्रान्तं क्षेत्र बहुकम्-अधिक लोक के अन्त को नहीं पा सकते हैं । 'तएणं तस्स दारगस्स नामगोए वि पहीणे भवइ-णोचेव णं ते देवा लोगंतं संपाउणंति' यहाँ तक कि इस बालक का नामगोत्र भी नष्ट हो जाय तबतक भी वे देव चलते २ लोक का अन्त नहीं पा सकते हैं। ऐसा बडा यह लोक है.।
अथ गौतम प्रभु से पूछते हैं-'तेलिणं भंते ! देवाणं किं गए बछुए, अगए बहुए 'हे भदन्त ! छहों दिशाओं में गये हुए उन देवों का व्यतिक्रान्त-पार किया जा चुका क्षेत्र बहुत है ? या नहीं पार किया गयाजिसे पार करना बाकी है-ऐसे क्षेत्र बहुत हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! गए बहुए णो अगए बहुए' हे गौतम!जितना क्षेत्र देवों ने पार कर लिया है-वह क्षेत्र बहत है, और जिसे अभी
पांची २४ता नथी. " तएणं सस्स दारगस्त नामगोए वि पहीणे भवइ, " णो चेवण' ते देवा लोगंत संपाउणंति " मरे। माना नाम मात्रा પણ નાશ થઈ જાય છે, પરંતુ આટલા દીર્ઘ કાળ પર્યન્ત મુસાફરી કરવા છતાં પણ તે દેવે લોકના અન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી, એટલે બધે વિશાળ આ લોક છે.
गौतम २वाभाना प्रश्न-"वेसिण भते ! देवाण' किं गए बहुए, अगए बहुए १' 8 लगवन् ! ७२ हशायमा गयेसा ते । द्वारा Gala (પાર કરાયેલું) ક્ષેત્ર વધારે મોટું છે? કે અનુલ્લવિત (પાર કરવાનું જે બાકી છે) તે ક્ષેત્ર વધારે મોટું હોય છે ?
महावीर प्रभुनः उत्त२-" गोयमा ! गए बहुए, णो अगए बहुए" | હે ગૌતમ! દેએ જેટલું ક્ષેત્ર પાર કર્યું છે-તેક્ષેત્ર અધિક છે અને જે પાર
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ २०१० सू० २ लोकालोक स्वरूपनिरूपणम् ४२९ भवति, नो अगतम्-अव्यतिक्रान्त क्षेत्र बहुकम्-अधिकं न भवति, 'गयाउसे अगए असंखेज्जइ भागे, अगयाउसे गए असंखेज्जगुणे' गतात्-व्यतिक्रान्तात् तत्अगतम् अव्यतिक्रान्तम् असंख्येयभागं न्यूनं भवति, अथ च अगतात-अव्यतिक्रान्तात् क्षेत्रात् तत् गतं व्यतिक्रान्तं क्षेत्रम् असंख्येयगुणम् अधिकं भवति, इति भावः । अत्र कश्चिदाशङ्कते-ननु पूर्वादिदिक्षु प्रत्येकस्यां दिशि लोकः अर्द्धरज्जु प्रमाणो वर्तते ऊर्वाधश्च लोकः किश्चिन्यूनाधिकसप्तरज्जुपमाणो वर्तते तहि तुल्यया गत्या गच्छतां तेषां देवानां क्षेत्रवैषम्यात् कथं पट्स्वपि दिक्षु गताद्अगतं क्षेत्रमसंख्यातभागमात्रम् , अगताच गतं क्षेत्रमसंख्यातगुणम् ? इति । अत्राहघनचतुरस्त्रीकृतस्य लोकस्यैव कल्पितत्वान्न दोष इति। अस्त्वेदम्-पुनरपि श्रूयताम्-ननु याक्तस्वरूपया गत्यापि गच्छन्तो देवाः बहुनाऽपि कालेन लोकान्तं पार करना बाकी है-जो क्षेत्र पार नहीं किया है-वह क्षेत्र बहुत नहीं है। क्यों कि-'गयाउले अगए असंखेज्जहभागे, अगयाउसे गए असंखेज्जगुणे' गरक्षेत्र से वह अगतक्षेत्र-अव्यतिक्रान्तक्षेत्र, असंख्यातवें भाग है और अगतक्षेत्र से वह गतक्षेत्र असंख्यातगुणित है । यहाँ ऐसी आशंका हो सकती है-कि पूर्वादिदिशाओं में से प्रत्येकदिशा में लोक अर्धराजूपमाण है, और ऊर्ध्व एवं अधोदिशा में किश्चिन्यूनाधिक सात राजू प्रमाण है तब तुल्य गति से जाने वाले देवों के क्षेत्र में विपक्षता होने से छहों दिशाओं में गतक्षेत्र से अगतक्षेत्र असंख्यातभागमात्र कैसे माना जा सकता है ? और अगतक्षेत्र से गतक्षेत्र असंख्यातगुणित 'कैसे कहा जा सकता हैं ? सो इस शंका का ऐसा उत्तर है कि घनचतुरस्त्रीकृत लोक ही कल्पित है-अतः इसमें कोई दोष नहीं है। खैर कोई दोष न हो, परन्तु फिर भी शंका ऐसी बनी ही रहती है कि उक्त स्वरूप
४२वानु माझी छ २ क्षेत्र न १२ युनथी ते क्षेत्र मा छे. "गयाउसे अगए असखेज्जभागे, आयाउसे गए असंखेज्ज गुणे" Scaluत क्षेत्र २ता भनुस बित ક્ષેત્ર અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલું છે. અને અનુલંધિત ક્ષેત્ર કરતાં ઉલંધિત ક્ષેત્ર અસંખ્યાત ગણું મોટું હોય છે.
શંકા–પૂર્વાદિ પ્રત્યેક દિશામાં લોક અર્ધરાજુ પ્રમાણ છે અને ઉર્વ દિશામાં તથા અદિશામાં તે સાત રાજુપ્રમાણ કરતા કઈક ન્યૂનાવિક પ્રમાણ છે. છતાં સમાન ગતિથી ચાલનારા દેશના અનુલંધિત ક્ષેત્રને ઉ૯લંધિત ક્ષેત્રના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ શા માટે કહ્યું છે? અને અનુલવિત ક્ષેત્ર કરતા ઉલંધિત ક્ષેત્રને અસંખ્યાત ગણું અધિક કેમ કહ્યું છે? ઉત્તર-આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-ઘનચતુરસ્ત્રીકૃત (ચતુષ્કોણાકાર) લેક જ કલ્પિત છે તેથી તે કથનમાં કોઈ દોષ નથી.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे न लभन्ते तदा जिनानां जन्मादिकल्याणकेषु क्षेत्रस्य बहुत्वे, अवतरणकालस्य चालावेऽपि कथमच्युत देवलोकादेवा द्रागवतरन्तीति । सत्यम्, किन्तु त्वरितादि विशेषणविशिष्टाऽपीयं गतिर्मन्दैव जिनजन्मादिषु अवतरणगतिस्तु शीघ्रतमेति विज्ञेयम् । अथ लोकपरिमाणमुपसंहरन्नाह - 'लोएणं गोयमा ! ए महालए पण्णत्ते' हे गौस ! लोकः खलु इयन्महालयः इयत्परिमितो महाविशालः प्रज्ञप्तः । अथा वाली गति द्वारा जाते हुए देव यदि बहुत काल के बाद भी लोकान्त को प्राप्त नहीं कर पाते हैं तो जिनेन्द्रों के जन्म कल्याणकों में अच्युत देवलोक क्षेत्र की अधिकता होने के कारण थोडे से समय में कैसे जल्दी आ जाते हैं पूछने का तात्पर्य ऐसा है कि अच्युतदेवलोक से देव भगवान् के पंचकल्याणकों में आते हैं अब यदि ऐसी बात मानी जावे कि देव स्वरितादिविशेषणों वाली गति से गमन करने पर भी लोकान्त को बहुत काल के बाद भी नहीं पा सकते हैं तो फिर ये भगवान् के पंचकल्याणकों में जल्दी कैसे आते हैं। क्यों कि अच्युतदेवलोक से यहां तक आनेकाक्षेत्र तो बहुत है और अवतरण का समय अल्प है ? तो इसका समाधान ऐसा है कि जिन जन्मादिकों में देवों के आने की जो गति है वह तो शीघ्रतमा है और त्वरितादि विशेषणों वाली जो गति है वह मन्द है । ऐसा जानना चाहिये। अब लोक के परिमाण का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि-' लोए णं गोषमा । ए महालए पण्णत्ते' हे गौनम लोक इतना बडा है । अर्थात् बहुत अधिक विशाल है । અતિ દીર્ઘ કાળ પર્યન્ત મુસાફરી કરવા છતાં પણુ લેાકાન્ત સુધી પહે ંચી શકતા નથી, તે જિનેન્દ્રોના જન્મકલ્યાણકામાં અદ્ભુત દેવલે જેવાં ઘણાં દૂરના ક્ષેત્રાઆંથી પણ થેડા સમયમાં દેવે કેવી રીતે આવી શકે છે ? અચ્યુત દેવલોકથી અહી સુધી આવવાનું ક્ષેત્ર તા મહુ જ વિશાળ છે અને અવતરણના સમય ઘણા અલ્પ હોય છે.
શ’કા—ઉપર્યુક્ત સ્વરૂપવાળી ગતિ દ્વારા પણ જો તે દેવે
ઉત્તર– જિનેન્દ્રોના જન્મકલ્યાણુકામાં દેવાની આવવાની ગતિ તે શિઘ્રતમ (સૌથી ઝડપી) હાય છે, જ્યારે ત્વરિતાદિ વિશેષણેાવાળી જે ગતિ છે તે તે તેના પ્રમાણમાં મન્દ હૈાય છે, એમ સમજવું હવે લોકના પ્રમાણના उपसौंडार ४रता सूत्रा२ छे ! " लोए ण' गोयमा ! ए महालए पण्ण હૈ ગૌતમ । લોક આટલો બધા માટે છે એટલે કે તે અતિશય વિશાળ છે. હવે ગૌતમ સ્વામી અલોકના પ્રમાણની અપેક્ષાએ મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે
19
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० २ लोकालोकस्वम्पनिरूपणम् ४३१ लोकपरिमाणं गौतमः पृच्छति-'अलोएणं भने ! के महालये पण्णत्ते?' हे भदन्त ! अलोक खलु फियन्महालयः कीदृगूविशालः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! अयं णं समयखेते पणयालीसं जोयण सयसहस्साई आयामविखंभेणं, जहा खंदए जाद, परिक्खेवेणं' गौतम ! इदं खलु समयक्षेत्र-मनुष्य क्षेत्र, पश्चचत्वारिंशद् योजनशतसहस्राणि आयाम विष्कम्भेण दैर्ध्यविस्तारेण यथा स्कन्दके प्रकरणे द्वितीयशतकस्य प्रथमोद्देशके प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिएत्तव्यम्-यावत्-परिक्षेपेण-परिधिना प्राप्तम् । तेणं कालेणं, तेणं समएणं दसदेवा महिडिया तहेव जाव संपरिक्खित्ताणं, संचिढेज्जा' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये दशदेवा महद्धिकाः तथैव-पूर्वोक्तवदेव यावत्-महाद्युतिकाः, महायगमः, महाबलाः, महासौख्याः , जम्बूद्वीपे द्वीपे, मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिकाः सर्वतः-समन्तान संपरिक्षिप्य-संवेष्टय खलु संतिष्ठेरन , ' अहेणं अदिसाकुमारीओ महत्तरियाओ अवलिपिंडे
अब गौतम अलोक का परिमाण पूछते हैं-'अलोए ण भंते के महालए पण्णत्ते' हे भदन्त ! अलोक कितना बड़ा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा! अयं णं समयखेत्ते पणयालीस जोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं, जहा खंदए जाच परिक्खेवेण' हे गौतम ! यह मनुष्य क्षेत्र आघाम विष्कम्भ की अपेक्षा से ४५ लाख योजन का कहा गया है। सो जैसा वहां कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कहना चाहिये. परिधितक ' तेणं कालेण तेण समएणं दस देवा महिडिया तहेव जाव संपरिक्खित्ता णं संचितुजा' उस काल और उस समय में महद्धिक आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले १० देव जम्बूद्वीपस्थ समेरुपर्वत के ऊपर मन्दरचूलिका के चारों ओर से घेरकर खडे हो जावें और प्रश्न पूछे छ " अलोए ण भते ! के महालए पण्णत्ते ?" मगवन् ! Aals કેટલો વિશાળ છે?
महावीर प्रभुन उत्तर-"गोयमा ! अयं ण समयखेत्ते फ्णयालीस जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेण, जहा खदए जाव परिक्खेवेण गौतम! આ મનુષ્યક્ષેત્રની લંબાઈ અને પહોળાઈ ૪૫ લાખ જનની કહી છે. તેનું વર્ણન બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં સ્કન્દકના પ્રકરણમાં કહ્યા અનુસાર ગ્રહણ કરવું જોઈએ. તેની પરિધિ પર્યતનું વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
तेण कालेण तेण समएण' दस देवा महिड्डिया तहेव जाव संपरिक्खित्त ण संचि, ज्जा" ते आणे मन त समये १० हेवा १ दीपना महर પર્વતની (સુમેરુ પર્વતની) મંદરસૂલિકા (શિખર) ને ઘેરીને ચારે દિશામાં
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
भगवती
गहाय माणुसुत्तररस पव्ययस्स चउसु वि दिसासु चउसु वि विदिसासु बहियाभिमु. होओ ठिचा अट्ठवलिपिडे गहाय माणुसूत्तरस्स पव्वयस्स जमगसमगं बहियाभिमुहीनो पवित्रवेज्जा' अधा-अधोभागे खलु अष्टौ दिक्कुमार्यों महत्तरिकाः अतिमहत्यः अष्टौ बलिपिण्डान् गृहीत्वा मानुपोत्तरस्य-एतन्नामकस्य पर्वतस्य चतसप्वपि दिक्षु चतसृष्वपि विदिक्षु बाह्याभिमुख्यः स्थित्वा अप्टो वलिपिण्डान् गृहीत्वा मानुषोत्तरस्य पर्वतस्य यमकसमकं-युगपदेव यदा वाह्याभिमुखाः प्रक्षिपेयुस्तदो'पभूणं गोयमा ! तो एगमेगे देवे ते अटु बलिपिंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए' हे गौतम ! प्रभुः समर्थः खलु तेभ्यो देवेभ्यः एकैको देवस्तान अष्टो वलिपिण्डान् धरणितलमसंप्राप्तान् क्षिप्रमेव प्रतिसंहर्तु-ग्रहीतुं समर्थः, इतिपूर्वेणान्वयः, 'तेणं गोयमा! देवा ताए उकिटाए जाव देवगईए लोगंसि ठिच्चा 'अहेणं अट्ठदिसाकुमारीओ महत्तरियाओ अलिपिंडे गहाय माणुसुत्तरस्त पन्वयस्स चउसु वि दिसास्तु चउसु वि दिदिसास्तु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा अबलिपिंडे गहाय माणुयुत्तरस्त पव्ययस्स जमगसमगं वहियाभिमुहीओ पक्खिवेज्जा' नीचे आठ महत्तरिका दिक्कुमारियां आठ बलिपिण्डों को लेकर मानुषोत्तर पर्वत की चारों दिशाओं में और चारों विदिशाओं में बाहर की ओर मुह करके खड़ी हो जावें और खड़ी होकर के फिर वे एक ही साथ मानुषोत्तर पर्वत से बाहिर की ओर उन आठ वलिपिण्डों को फेंके, 'पभूणं गोयला! तो एगमेगे देवे ते अट्ठ पलिविंडे धरणितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए' तो हे भगवन् उन देवों में से एक देव उन आठ बलिपिण्डों को जबतक वे जामीन पर नहीं गिर पावें ग्रहण करने में समर्थ है। तेणं गोयमा ! देवा ताए On २९, भने “ भहेण अट्ठ दिसाकुमारीओ महत्तरियामो अटुंबलिपिंडे गहाय माणुसूत्तरस्स पव्वयस्स घउसु वि दिसासु पसु वि विदिसासु बहियाभिमुहीओ ठिच्चा अट्ट बलिपिंडे गहाय माणुसुत्तरस्स. पव्वयस्स ममगसमा बहियाभिमुहीओ पक्लिवेज्जा" नीय भाई भत्तरि हिशमारीमा मतिपिंडाने सधने, માનુષાર પર્વતની ચારે દિશાઓમાં (પૂર્વાદિ ચાર દિશાઓમાં) અને ચારે વિદિશાઓમાં (ઈશાન આદિ ચારે ખૂણામાં) બહારની તરફ મુખ કરીને ઊભી રહે, અને તેઓ એક સાથે માનુષેત્તર પર્વતની બહારની તરફ તે આઠ गसिपि ३४, “पभूण गोयमा! तओ एगमेगे देवे ते अद्र बलिपिंडे धर णितलमसंपत्ते खिप्पामेव पडिसाहरित्तए" as गौतम । तेस हेवामाना પ્રત્યેક દેવ પિતાની શીવ્ર ગતિથી ગમન કરીને તે આઠ બલિપિંડેને જમીન પર પડતાં પહેલા જ વચ્ચેથી જ-ગ્રહણ કરી લેવાને સમર્થ હોય છે,
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११० १० ० २ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४३३ असम्भावपणा एगे देवे पुरत्याभिमुद्दे पाए. एगे देवे दाहिणपुरत्थामिमुहे पयाए, एक जाव उत्तरपुरत्या भिमु एगे देवे उड्डाभिनु, एगे देवे अहोनिमु पाए' हे गौतम! ते खलु देवाः तया उत्कृष्टया - विलक्षणया यावत्-त्वरितया, चपल्या, चण्डया, सिंहया, उद्धतथा, जयिन्या, छेकया, दिव्यया देवगस्या लोके स्थित्वा असद्भावमस्थापनया - असद्भूतार्थकल्पनया एको देवः पौरस्त्याभिमुखः प्रयातः - प्रस्थितः, एको देवो दक्षिणपौरस्त्याभिमुखः प्रयातः, एवंपूर्वोक्तरीत्या - यावत् एको देवो दक्षिणाभिमुखः प्रयातः, एको देवो दक्षिपश्चिमाभिमुख प्रयात, एको देवः पश्चिमाभिमुखः प्रयातः, एको देवः, पश्चिमोत्तराभिमुखः प्रयातः, एको देवः उत्तराभिमुखः प्रयातः, एको देव: उत्तराखः, एको देवः ऊर्ध्वाभिखः एको देवः अधोमुखः उकिट्टाए जान देवनईए लोगंसि ठिच्चा' असम्भावपट्टणाए एगे देवे पुरस्थाभि पथए, एमे देवे दाहिणपुरस्थामिमुहे पयार, एवं जाव उत्तर पुरस्थाभिमु पथाए, एगे देवे उड्राभिष्ट, एगे देवे अहोभिनु पयाए ' हे गौतम! वे देव उस उत्कृष्ट-विलक्षण यावत् त्वरिता, चपला, चण्डा, सिंहा, उद्धृता, जयिनी, ठेका और दिव्या विशेषणों वाली देवगति से मानों चलकर लोक के अन्त में पहुंच जायें और वहाँ से फिर उनमें से कोई एक देव इसी गति से चलकर पूर्वदिशा की तरफ चला जावे, एक देव दक्षिण पूर्व की तरफ चला जावे, इसी प्रकार से यावत् एक देव दक्षिणदिशा की तरफ चला जाये, एक देव दक्षिणपश्चिम की तरफ चला जावे, एक देव पश्चिमदिशा की तरफ चला जावे, एक देव पश्चिम उत्तरदिशा की तरफ चला जावे, एक देव उत्तरदिशा की तरफ
"
" तेण गोयमा ! देवा ताए उकिट्टाए जाव देवगईए लोगंसि ठिच्चा असम्भावपट्टare एगे देवे पुरस्थाभिमुद्दे पयाए, एगे देवे दाहिणपुरत्याभिमुद्दे पयाए, एव जाव उत्तरपुरत्याभिमुद्दे पयाए, एगे देवे उड्डाभिमुद्दे, एगे देवे अहोभिमुद्दे पयाए ' हे गौतम! ते हवे! पोतानी ते उत्सृष्ट (विवक्षाय), खरिता, व्ययसा, थंडा, સિહા, ઉષ્કૃતા, જયિની, દિવ્યા વગેરે વિશેષણેાવાળી દેવગતિથી ચાલીને ધારા કે આ કલ્પનાનેા જ વિષય છે. સભવી શકે એવું નહીં હાવાથી ધારવાનુ કહ્યુ છે) લોકના અન્ત ભાગમાં પહેાચી જાય છે. હવે ત્યાંથી એક દેવ પેાતાની એવી જ ગતિથી પૂદિશામાં ચાલવા માંડે, એક દેવ અગ્નિ કાણુમાં ચાલવા માંડે, એક દૈવ દક્ષિણ દિશામાં ચાલવા માડે, એક દેવ નૈઋત્ય દેશમાં ચાલવા માંડે, એક પશ્ચિમમાં, એક વાયવ્ય માં એક ઉત્તરમાં અને એક ઈશાનમા ચાલવા માટે, એક દેવ દિશામાં ચાલવા
भ० ५५
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
भगवती सूत्रे
5
प्रयातः 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं, वासस्यसहस्साउए दारए पयाए' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, वर्षशतसहस्रायुको-लक्षवर्पायुष्को दारको बालकः प्रजातः उत्पन्नः 'तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पहीणा भवंति णो चेवणं ते देवा आलोयतं संपाउणंति' ततः खलु तस्य दारकस्य वालकस्य अम्नापितरौ प्रहीणौमृतौ भवतः किन्तु नो चैव नैव किल ते देवाः अलोकान्तम् - अलोकस्य पारं संप्राप्नुवन्ति, 'तंचे० ' तदेव - पूर्वोक्तवदेव यावत् - ततः खलु तस्य दारकस्य आयुष्यं महणं भवति, किन्तु नो चैव खलु ते देवा अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, ततः चला जावे, एक देव उत्तरपूर्व की तरफ चला जावे, एक देव ऊर्ध्वदिशा की तरफ चला जावे और एक देव अधोदिशा की तरफ चला जाने 'ते कालेणं तेण समएण वाससयसहस्माउए दारए पाए' अब उस काल और उस समय में कोई एक वालक उत्पन्न हो जाने कि जिसकी आयु एक लाख वर्ष की हो 'तएणं तस्स दारगस्स अग्मोपियो पहीणा भवति' उसके माता पिता मर जावे तो भी 'पोचवणं ते देवा अलोयंत संपाउणति' वे देव अलोक के अन्त को नहीं पा सकते हैं. तात्पर्य यह है कि एक लाख वर्ष की आयुवाले उस बालक के माता पिता के मरने तक में जितना समय लगता है उतने समयतक वे देव निरन्तर चलते रहे तो भी अलोक के अन्त को नहीं पा सकते हैं । ' इसके बाद उल बालक की 'तंचेव' आयु समाप्त हो जावे- अर्थात् उस चालक की आयु काल तक वे देव निरन्तर चलते रहें - -तब भी अलोक के अन्त को भांडे अने थे! हे अधोदिशामा यादवा भाडे, " तेण काळेण' तेण समए ण वाखाय सहस्सा उए दारए पयाए " वे परामर ते अजे अने ते सभये शे साथ वर्षांनी आयुष्यवाजा अर्ध मेड मानो न्म थाय छे, "तएण तस्स दारगर अम्मापियरो पक्षीणा भवति " त्यार माह ते खाना भाता પિતાનું અવસાન થઈ જાય છે, આટલા કાળ પન્ત પેાતાની શીઘ્ર ગતિથી जभन ४२वा छतो पशु " णो चेवण ते देवा अलोयंत सपाउणंति " ते देवा અલોકના અન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી. કહેવાતુ' તાત્પય એ છે કે એક વના આયુવાળા તે ખાલકના માતાપિતા એક લાખ વર્ષ કરતાં ઓછા સમચમાં મર્યા હશે . પરન્તુ એટલા દીઘ કાળ પર્યન્ત નિરન્તર ચાલતાં રહેવા छतां पशु तेथे सोभन्त सुधी पोथी शता नथी. " तंचेव એક લાખ વર્ષ' આયુષ્ય ભાગવીને તે ખાલક અવસાન પામે છે, એટલા ફાળ પર્યન્ત નિરતર ચાલવા છતાં પણ તે દેવા અલોકના અન્ય સુધી પહાંચી
ત્યાર બાદ
ܕܕ
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० ५०२ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४३५ खलु तस्य दारकरय अस्थिमज्जा. महीणा भवन्ति, किन्तु नो चैत्र खलु ते देवाः अलोकान्त संप्राप्नुवन्ति, ततः खलु तस्य वारकस्य आसप्तमोऽपि कुलशः बहीणो भवति, किन्तु नो चैत्र खलु ते देवाः अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, ततः खलु तम्य दारकस्य नासगोत्रमपि प्रहोणं भवति किन्तु नो चैव खलु ते देवाः अलोकान्तं संप्राप्नुवन्ति, इति भावः। गौतमः पृच्छति-'तेसिं गं देवाणं किं गए बहुए, अगए बहुए ?' हे भदन्त ! तेषां रुल पट्स्वपि दिक्षु प्रयातानां देवानां कि गतं-व्यतिक्रान्त क्षेत्रं बहुकम्-अधिकं भवति ? किंवा अगतम्-अन्यतिक्रान्तं क्षेत्रं बहुकम् अधिकं भवति ? 'गोयना ! नो गए बहुप, अगए बहुए' हे गौतम ! नो खलु नहीं पा सकते हैं । उस बालक की हड्डियों और मज्जा के नष्ट होने तक भी देव अलोक का अन्त नहीं पा सकते हैं। उस बालक की सात पीढीतक भी नष्ट हो जायें तो जितना समय इनके नष्ट होने में लगता है-उसने सस्यतक भी वे देव निरन्तर चलते रहें-तब भी अलोक का अन्त नहीं पा सकते हैं। यहां तक कि उस चालक के नाम गोत्र भी समाप्त हो जायें-तो इनकी समाप्ति होने में जितना काल समाप्त हुआ है उतने समय तक भी निरन्तर चलने पर वे देव अलोक का अन्त नहीं पा सकते हैं। ____ अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं-'तेसिंणं देवाणं किं गए वहुए, अगए बहुए' हे अदन्त दशों दिशाओं में एक २ कर गये हए उन देवों का क्या गत-व्यतिक्रान्त-क्षेत्र अधिक है, अथवा अव्यलि. कान्त क्षेत्र अधिक है ? इसके उत्तर में प्रश्नु कहते हैं- गोयमा!' हे શકતા નથી, તે બાલકનાં હાડકા અને મજજા નષ્ટ થઈ જવા છતા પણ તે દેવે અલકાન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી. તે બાલકની સાત પેઢી પણ નષ્ટ થઈ જાય છે. તે સાત પેઢીને નષ્ટ થવામાં જેટલો કાળ લાગે છે એટલા કાળ પર્યન્ત ચાલવા છતા પણ તે દેવે અલકાન્ત સુધી પહોંચી શકતા નથી આટલો વિશાળ અલોક છે, એમ સમજવું
गौतम स्वामीना प्रश्न-" सिंण देवाण' कि गए बहुए, अगए बहुए ?" હે ભગવન! દશે દિશાઓમાં ગયેલા તે પ્રત્યેક દેવ દ્વારા જે ક્ષેત્રને ઉલ્લવિત કરવામા આવ્યું છે તે ક્ષત્ર અધિક હોય છે ? કે અનુલંઘિત ક્ષેત્ર તેમનાં દ્વારા પાર કરવાનું બાકી છે તે ક્ષેત્ર) અધિક હોય છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" गोयमा । 3 गौतम ! "नो गए बहुए, अगए बहुए" तभणे व्यdिslrd (Scaud) ४२ क्षेत्र मEि IT नथी, परन्तु
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४३६
तेषां देवानां गतं व्यतिक्रान्तं क्षेत्र बहुकं भवति, अपितु अगतम् - अव्यतिक्रान्तं क्षेत्र वहुकम् अधिकं भवति, 'गयाउसे अगए अनंतगुणे, अगयाउसे गए अणवभागे ' यवाद - व्यतिक्रान्तात् क्षेत्रात् तत् - अगवम् - अपतिकान्तं क्षेत्रम् अनन्तगुणाधिकं भवति, अगतात् - अव्यतिक्रान्तात् क्षेत्रात् तत् नतं व्यतिक्रान्तं क्षेत्रम् अनन्तभान्यूनं भवति । अन्ते भगवान अलोकयुपसंहरन् आह-'अलोए णं गोयमा ! ए महालए पण्णत्ते' हे गौतम ! अलोकः खलु इयन्महालयः ईदृशविशालः प्रज्ञप्तः ||०२|| लोकैकप्रदेश वक्तव्यता |
मूलम् -- लोगस्स णं भंते! एगंमि आगासपए से जे एगिंदियपरसा आव पंचिदियपरसा, अणिदियपएसा अन्नमन्नबद्धा, अन्नमन्न पुट्ठा जाव अन्नमन्नसमभरघडसाए विहति ? अस्थि णं भंते! अन्नमन्नस्स किंचि आवाहंबा, बाबाचा उप्पायंति, छविच्छेदं वा करेंति ? णो इट्टे समट्टे ! से केणट्टे णं भंते! एवं वुच्छइ - लोगस्स णं एगंमि आगासपएसे जे एनिंदियपपसा जाब चिति, पास्थि णं भंते ! अन्नमन्नस्त किंचि आवाहंबा जाव करेंति ? गोयमा ! से जहा नामए नहिया लिया सिंगारागौतम | 'वो गए हुए, अगए बहुए ' उन देवों का व्यतिक्रान्त क्षेत्र अधिक नहीं है अपितु जो अगत क्षेत्र है वह बहुत है क्यों कि 'गयाउ से अगए अतपुणे, अगयाउसे गए अनंतभागे ' व्यतिक्रान्तक्षेत्र से अव्यतिक्रान्त क्षेत्र अन्तगुणा अधिक है और अव्यक्तिकान्त क्षेत्र से व्यक्तिकान्तक्षेत्र अनन्तवें भाग है । अन्त में भगवान् अलोक का उपसंहार करते हुए कहते हे 'अलोए णं' गोयमा ! ए महालए पण्णत्ते ' हे ! अलोक इतना बड़ा है || २ ||
अव्यतिठान्त (अनुस ंधित) क्षेत्र अधिक होय छे, ४२ ' गयाउसे अगए अणतगुणे, जगयाउखे गए अनंतभागे " ગત ક્ષેત્ર (ઉલ્લાઘિત ક્ષેત્ર) કરતાં અગત ક્ષેત્ર (અનુલ ઘતક્ષેત્ર) અનંત ગણુ હાય છે અને અગતક્ષેત્ર કરતાં ગતક્ષેત્ર અનંતમા ભાગ પ્રમાણુ હાય છે, અન્તે અલોકના પ્રમાણના ઉપસ'હાર કરતા भडावीर प्रभु मुहे हे "अलोए णं गोयमा ! ए महालए पण्णत्ते " हे गौतम ! असो! माटो मधो विशाण उद्यो छे. ॥ सू०२ ॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
refer टीका श० ११० १० ०३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४३० गारचारुत्रेसा जाव कलिया रंगद्वाणंसि जणसयाउलंसि जणसयसहस्साउलंसि बत्तीसइविहरस नहस्स अन्नयर नहविहिं उवसेजा, से नृणं गोयमा ! ते पेच्छगतं नहियं अणिमिसाए दिडीए सव्व संता समभिलोएति ? हंता समभि लोएंति, ताओ णं गोयमा ! दिडीओ तीसे महियाए सव्वओ समंता संनिवडियाओ ? हंता, संनिवडियाओ, अस्थिणं गोयमा ! ताओ दिट्टीओ तीसे नट्टियाए किंचित्रि आबाई वा, बाबाहं वा, उप्पाएंति, छविच्छेदं वा कति ? यो इण्ट्टे समट्टे, अहवा सा नट्टिया तालि दिट्टी किंचि आवाहं वा, वावाहं वा, उप्पारांति, छबिच्छेदं वा करेंति ? जो इट्टे समट्टे, ताओ वा दिट्ठीओ अन्नमन्नाए दिट्ठीए किंचि आवाहंवा, बाबाहंबा, उप्पापति छविच्छेदवा करेंति ? णो इडे समट्टे, से तेगट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्च संथेव जाव नो छविच्छेदं वा करेंति । सू० ३ ॥
,
,
छाया - लोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशमदेशे ये एकेन्द्रियम देशाः, यावत् पञ्चेन्द्रियपदेशाः अनिन्द्रियमदेशाः अन्योन्यवद्धाः, अन्योन्यस्पृष्टाः यावत् अन्योन्यस्य किश्चिद् आवाधां वा, व्यादाधांवा उत्पादयन्ति, छविच्छेद वा, कुर्वन्ति ? नायमर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन मदन्त । एवमुच्यते -लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकेन्द्रियप्रदेशाः यावत् तिष्ठन्ति, नास्ति खलु भदन्त ! अन्योन्यस्य किञ्चिद् आवाधां वा यावत् कुर्वन्ति ? गौतम ! तत् यथानाम नर्तकी स्यात् ङ्गाराकारचारुवेषा, यावत् कलिता रहस्थाने जनशताकुले जनशतसहत्राकुले द्वात्रिंशद्विधस्य नाट्यस्य अन्यतर नाट्यविधिम् उपदर्शयेत् तत् नूनं गौतम ! ते प्रेक्षकाः तद् नाट्यम् अनिमेपया दृष्ट्या सर्वतः समन्तात् समभिलोकयन्ति ? हन्त, समभिलोकयन्ति ताः खलु गौतम ! दृष्टयः तस्यां नर्त्तक्यां सर्वतः समन्तात् सन्निपतिताः ? हन्त, सन्निपतिताः, अस्ति खलु गौतम ! वाःदृष्टयः तस्याः नर्तक्याः किञ्चिदपि आवाधां वा, व्यावाधां वा उत्पादयन्ति छविच्छेदवा
"
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
....
पताध
-
मंगवतीस्त्रे कुर्वन्ति ? नायमर्थः समर्थः, अथवा सा नर्तकी तासां दृष्टीनां किञ्चिद् आवाधां वा व्यावाधां वा उत्पादयति, छविच्छेदं वा करोति, नायमर्थः समर्थः, ता वा दृष्टयः अन्योन्यस्याः दृष्ट्याः किञ्चिद् आवाधां वा, व्यावाधां वा उत्पादयन्ति, छविच्छेद वा कुर्वन्ति ? नायमर्थः समर्थः, तत् तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते-तदेव यावत्-नो छविच्छे दं वा कुर्वन्ति ।। सू० ३॥ ___टीका-अथ लोकप्रस्तावात् तदेकप्रदेशगतां विशेषवक्तव्य तां मरूपयितुमाह-'लोगस्स णं' इत्यादि, 'लोगस्स णं भंते ! एगंमि आगासपएसे जे एगिदियपरसा जाव पचिंदियपएसा, अणिदियपएसा अन्नमन्नबद्धा, अन्नमन्नपुट्ठा जाव अन्नमन्नसमभरघडताए चिट्ठति ? अत्थि णं भंते ! अन्नमन्नस्स किंचि आवाई वा वावाहं वा उप्पायति, छविच्छेदं का करेंति ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकेन्द्रियप्रदेशाः, यावत्-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियप्रदेशाः, अनिन्द्रियप्रदेशाश्च अन्योन्यवद्धाः, अन्यो
लौकिकप्रदेशवक्तव्यता
लोगस्स ण भंते !' इत्यादि। टीकार्थ-लोक का स्वरूप चल रहा है अतः सूत्रकार ने इसके एक प्रदेशगत वक्तव्यता की प्ररूपणा इस सूत्र द्वारा की है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' लोगस्ल ण अंते ! एगंलि आगासपएसे जे एगिदिशपएला जाव पंचिंदियपएसा, अणिदिधपएला अन्नमनयद्धा अन्नमनपुट्ठा जाव अन्नपनसमभरघडताए चिट्ठति ? अत्थि णं भंते! अन्नमन्नस्ल किंचि आवाहां वा वायाह वा उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति" हे भदन्त ! लोक के एक आकाश प्रदेश में जो एकेन्द्रिय जीव प्रदेश, यावत् दीन्द्रिय जीव प्रदेश, तेन्द्रिय जीवप्रदेश, चौ इन्द्रिय
-सी प्रदेश १zतव्यता
___ “लोगस्स ण भते !" त्यात ટીકાઈ-લોકના સ્વરૂપનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યુ છે. તેથી સૂત્રકારે અહીં તેના એક પ્રદેશગત જીવપ્રદેશની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને गौतम स्वामी महावीर प्रसुने सेवा प्रश्न पूछे छ8-" लोगस्स ण भंते ! एगंमि आगासपएसे जे एगिदियपएला जाव पंचिंदियपएसा, अणिदियपएसा अन्नमन्नबद्धा अन्तमन्नपुट्ठा जाव अन्नमन्नसमभरघडताए चिति ? अस्थिण भंते ! अन्तमन्नस्स किंचि आघाहां वा वाबाह वा उप्पाएंति, छविच्छेद वा करेंति ?) से भगवन्! सोना मे २१५शिमा मेन्द्रिय प्रशा, દ્વીન્દ્રિય જીવપ્રદેશ, ત્રીન્દ્રિય જીવપ્રદેશે, ચતુરિન્દ્રિય જીવપ્રદેશે, પંચેન્દ્રિય
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० ० ३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४३९ न्यस्पृष्टाः, यावत्-अन्योन्यावगाढा अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धाः, अन्योन्यसमभरघटतया सर्वथा जलभृतघटाकारतया तिष्ठन्ति, हे भदन्त ! अस्ति संभवति खल्ल किम् अयं पक्षः अन्योन्यस्य किञ्चिद् आवाधां वा पीडां वा, व्यावाधां वा-विशेषपीडां वा, उत्पादयन्ति ? छविच्छेदं वा आकृतिभङ्गं वा कुर्वन्ति ? भगवानाह - णो इट्टे समट्टे' हे गौतम! नायमर्थः समर्थः नैतत्संभवति, लोकस्य एकस्मिन् आकाशम देशे एकेन्द्रियादिप्रदेशाः परस्परसंबद्धस्पृष्टा अपि नो अन्योन्यस्य किञ्चिद् आबाधां वा, व्यावाधां वा उत्पादयन्ति छविच्छेदं वा कुर्वन्ति, 'गौतमः पृच्छति - 'सेकेण्डे णं भंते । एवं बुच्चइ-लोगस्स णं एगमि आगासपए से जे जीव प्रदेश, पंचेन्द्रिय जीव प्रदेश और अनिन्द्रिय जीव प्रदेश, अन्योन्य होकर अन्योन्य स्पृष्ट होकर यावत् अन्योन्य अवगाढ होकर और अन्योन्य स्नेहप्रतिबद्ध होकर, अन्योन्य समभर घट की तरह - सर्वधा जलभृत घट के आकार की तरह रहते हैं, तो क्या हे भदन्त ! वे परस्पर में एक दूसरे को आबाधा - पीडा, व्योयोधा - अत्यन्त पीडा उत्पन्न करते हैं ? और क्या अन्योन्य में एक दूसरे की छवि का आकृतिका भङ्ग करते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' णो इणट्टे समट्ठे ' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है- अर्थात् ऐसी यात संभवित नहीं होती है कि लोक के एक आकाशप्रदेश में परस्पर संबद्ध एवं स्पृष्ट रूप से रहते हुए भी एकेन्द्रियादि प्रदेश परस्पर में एक दूसरे को थोड़ी सी भी पीड़ा या व्यावाधा उत्पन्न करते हों । अथवा उनकी आकृति का भंग करते हों. ! अव गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' से केहेण भंते! एवं घुषइ, लोगस्स णं एमि आगासपए से जे एवं दियपएसा जाव चिट्ठेति, જીવપ્રદેશે। અને અને અનિન્દ્રિય જીવપ્રદેશ અન્યેાન્ય અદ્ધ, અન્યાન્ય પૃષ્ટ, અન્યાન્ય અવગાઢ અને અન્યાન્ય સ્નેહપ્રતિબદ્ધ થઈને સમભર ઘડાની જેમ ( સર્વથા જલપૂર્ણ ઘઢાના આકારની જેમ) રહે છે, તે શુ' તેએ એક जीलने भाषाधा (पीडा), व्यामाधा (विशेष पीडा) पडथाडता नथी ? शु તેએ એક બીજાની છમિના (આકૃતિના) ભંગ કરતા નથી ?
भहावीर अलुना उत्तर- " जो इट्टे समट्टे " हे गौतम ! मे सलवी શકતું નથી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પરસ્પર સંબદ્ધ અને સૃષ્ટરૂપે રહેલા એકેન્દ્રિયાદિ પ્રદેશેા એક ખીજાને સહેજ પછુ આખાધા અથવા વ્યા માધા ઉપજાવતા નથી, અને તેમની આકૃતિના ભગ પણુ કરતા નથી.
गौतभ स्वाभीना प्रश्न - " से वेणट्टेण भवे । एवं वुच्चइ, लोगस्स णं एर्गमि आगासपएसे जे एगिंदिय परखा जाव चि ंति, पत्थिण भंते ! अन्नमन्नस्त्र
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
भगवतीसूत्रे एगेंदिवपएमा जाव चिट्ठति, पत्थि ण भंते ! अन्नमन्नस्स किंचि आवाहं वा जाव करेंति ?' हे भदन्त । तत् केनार्थेन एक्शुच्यते-लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकेन्द्रियप्रदेशाः यावत्-हीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिष-पञ्चन्द्रिय प्रदेशाः अनिन्द्रियप्रदेशाश्च अन्योन्यबद्धाः, अन्योन्गर पृष्टाः अन्योन्यायगाढाःअन्योन्यस्नेहप्रतिवद्धाः, अन्योन्यसमभरघटाया तिष्ठन्ति, किन्तु हे भदन्त ! नास्ति न संभवति खलु अन्योन्यल्य फिश्चिद् आवाधांचा यावद् व्यावाधां वा उत्पादयन्ति, छविच्छेद बा कुर्वन्ति ? तन कि कारणमितिप्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! से जहा नायए नट्टिया सिया, सिंगागाश्चारुवेसा जान कलिया, रंगट्ठाणंगि जणसगउलसि, नणरासह वालि तीसइविइस्स नहस्य अन्नयरं नविदि उबदसेज्जा' हे गौतम ! तर यशानाम नर्तकी स्यात्-कदाचित् शृङ्गारीजस्थि ण पते । अन्नन्नास किंचि आवाहं वा, जाव करेंति' हे भदन्त । ऐसा आप जिस कारण से कहते हैं कि लोक के एक आकाश प्रदेश में जो एकेन्द्रिय जीव के प्रदेश, भारत के इन्द्रिय जीव के मदेश, ते इन्द्रिय जीव के प्रदेश, चोहन्द्रिय जीव के प्रदेश, पंचेन्द्रिय जीव के प्रदेश और अनिन्द्रिय जीव के प्रदेश अन्योन्यबद्ध होकर, अन्योन्य स्पृष्ट होकर, अन्योल्प अवगाढ होकर और अन्योन्यन्नेहातिबद्ध होकर अन्योन्यसममरघटाकार रूप से रहते हैं-वे परस्पर में एक दूसने को कुछ भी पीडा या व्यायाया उत्पन्न नहीं करते हैं और न एक दूसरे की आकृति का अंग करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोषमा!' हे गौतम ! 'से जहानामए नट्टियासिया-सिंगारागार चारवेसा, जाव कलिया, रंगवाणंति जणाघाउलंलि, जनसयलहस्ताउलंलि बत्तीसइथिहस्स
किंचि आवाहवा, जाव करेंति" मगन् । मा५ ।। ४।२२ मे ४डी છે કે લેકના એક આકાશપ્રદેશમાં જે એકેન્દ્રિય જીવના પ્રદેશે, દ્વીન્દ્રિય જીવન પ્રદેશે, ત્રીન્દ્રિય જીવન પ્રદેશ, ચતુરિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશો, પંચેન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ અને અનિદ્રિય જીવના પ્રદેશો પરસ્પર બદ્ધ, પરસ્પર પૃષ્ટ, પરસ્પર અવગાઢ અને પરસ્પર સ્નેહપ્રતિબદ્ધ થઈને પરસ્પર સમભર ઘડાની માફક રહે છે, તે જીવપ્રદેશે એક બીજાને સામાન્ય પીડા કે વિશેષ પીડા પોંચાડતા નથી અને એક બીજાની આકૃતિનો ભંગ પણ કરતા નથી ?
भडापीर प्रभुने। उत्तर--" गोयमा । ॐ गौतम ! “से जहा नामए नट्टिया सिया-सिंगारागारधारुवेसा, जाव कलिया, रंगदाणंसि जणसयाउलसि, जणसयसहस्साउलंसि बत्तीसइविहस्स नट्टस्स अन्नयर नट्टविहिं उवदंसेज्जा"
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७० १० सू० ३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४४१ कारचारुवेपा शृङ्गारस्य आकारेण चारुर्वेपो यस्याः सा तथाविधा, यावत्-संगतगतहसितभणितस्थित विकाससलीलसंलापनिपुणयुक्तोपचारकलिता रङ्गास्थानेनृत्यशालायाम् , जनशताकुले-शतजनव्याप्ते, जनशतसहस्राकुले-लक्षजनव्याप्ते द्वात्रिंशविधस्य नाटयस्य अन्यतरम्-एक्तरम् नाटयविधि-नृत्यादिकलाम् उपदशयेत् अभिनयेत् , 'से नूणं गोयमा ! ते पेच्छगा तं नहियं अणिमिसाए दिट्ठीए सम्वओ समंता समभिलोएंति ?' हे गौतम ! तत्-अथ, नूनं-निभितं ते प्रेक्षकाःदर्शकाः नर्तकीस् अनिमेपया-पक्ष्मपातरहितया, दृष्टया सर्वतः समन्तात् समभिलोकयन्ति-पश्यन्ति नु ? गौतमः रवीकरोति-'हंता, समभिलो एंति' हे भदन्त ! हन्त-सत्यम् ते प्रेक्षकाः सर्वथा तां नर्तकीम् अनिमेपया दृष्टया समभिलोकयनहस्स अन्नयरं नचिहिं उददंसेजा' देखो-जैले कोई एक नर्तकी हो
और वह शृङ्गार के आधार से सुन्दर वेषवाली हो, थावत्-संगतगत, हसित, भणित, स्थित, विलास में एवं संगीत संलाप में निपुण हो तथा युक्तोपचार से कलित हो वह रंगशाला में-नृत्यशाला में आकर जो कि पहिले से ही सैकडों मनुष्यों से, एक लाख जनों से खचाखच भर गयी हो, नृत्य करने के लिये उपस्थित हो जावे और ३२ प्रकार की नाटयविधि में से किसी एक नाट्यविधि का प्रदर्शन करने लगे (से लूणगोयमा! ते पेच्छगा तं नहियं अणिमिलाए दिट्टीए सव्वओ समंता-समश्लिोएंति' तो गौतम वे प्रेक्षक जन-दर्शकगण उस नर्तकी की ओर अनिभिषनिमेष रहित हष्टि ले चारों ओर से देखते है न ? उत्तर में गौतम कहते हैं, 'हंता समभिलोएंति' हां, भदन्त ! लोग उसे लव तरफ से देखते हैं! ધારો કે કઈ એક નર્તકી છે. તે શ્રી ગારના આકાર જેવી છે (અનેક સુંદર આભૂષણદિને લીધે શૃંગારની જ મૂતિ જેવી શેલે છે) , તેણે સુંદર વેષ परिधान ये छ, समत, सित, मति, स्थित, विसासमा भने सी. તમાં તથા સંલાપમાં નિપુણ છે, એવી ઉપર્યુક્ત ગુણોથી સંપન્ન તે નતિકા રંગશાળામાં કે જે ખીચોખીચ ભરાઈ ગઈ છે, ત્યાં આવીને નૃત્ય કરે છે અને ૩૨ પ્રકારની નાટયવિધિમાંથી એક નાટયવિધિની રજુઆત કરે છે. ( से नूण गोयमा ! ते पेच्छगा त नट्टिय अणिमिसाए दिट्ठीए सवओ समंता समभिलोएंति ?" तो गौतम । ते २॥शाणमा मेसा ते प्रेक्ष। यारे તરફથી તેની સામે અનિમિષ નજરે જોઈ રહે છે કે નહીં?
गौतम स्वाभाना उत्तर-"ता! समभिलोएंचि", भगवन् ! લેકે તેની સામે બધી દિશામાંથી અનિમિષ નજરે જોઈ રહે છે.
भ०५६
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ર
भगवती सूत्रे
सन्
न्ति ? | भगवान् पुनः प्रश्नयति- 'ताओ णं गोयमा ! दिट्टीओ तंसी नहियंसि समता संनिवडियाओ ?" हे गौतम ! ताः खलु दृष्टयः तस्यां नर्त्तक्यां सर्वतः समन्तात् सन्निपतिताः भवन्ति नु ? गौतमः स्वीकरोति- 'हंता सन्निवडि'याओ' हे भदन्त ! हन्त - सत्यम्, ताः दृष्टयः सर्वथा नर्त्तक्यां सन्निपतिता भवन्ति । भगवान् - प्रश्नयति- 'अत्थिणं गोयमा । ताओ दिट्टीओ तीसे नट्टियाए किंचि वि आवाहं वा, वावाहं वा उपाएंति, छविच्छेदं वा करेंति ? ' हे गौतम! अस्ति संभवति खलु ताः दर्शकानां दृष्टयः तस्या नत्र्तक्याः किञ्चिदपि आवाघां वा-ईपत्पीडवा, व्यावाधां वा - विशेषपीडां वा उत्पादयन्ति ? छविच्छेदवाआकृतिभङ्ग वा कुर्वन्ति किम् ? गौतमः प्राह - ' णो णट्ठे समट्टे' हे भदन्त ! नायमर्थः समर्थः, नैतत्संभवति, भगवानाह - ' अहवा सा नट्टिया तासिं दिट्टीणं किंचि आवाहं वा, वावा व उप्पाएइ, छविच्छेदवा करेइ ? " णो इण्डे समट्ठे' अथवा पुनः प्रभु कहते हैं- 'ताओ ण गोयमा । दिट्ठीओ तंसि नट्ठियंसि सव्वओ समंता सन्निवडियाओ' हे गौतम! विचारो सब प्रेक्षकों की दृष्टियां उस नर्तकी पर एक साथ पडती हैं न?' हंता, सन्निवडियाओ' हां, भदन्त ! पड़ती तो हैं। 'अथणं' गोयमा ! ताओ दिट्ठिओ तीसे नट्टियाए किंचि वि, आवाहांवा वायाहं वा उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति' गौतम । तो कहो उस नर्तकी के ऊपर पड़ी हुई वे दृष्टियां क्या उसे कुछ भी बाधा या व्याबाधा उत्पन्न करती हैं ? उसकी आकृति का भंग करती है ? ' णो इण्डे समट्टे' गौतम ने कहा- हे भदन्त ! ऐसी बात नहीं है. तव प्रभु ने उनसे फिर पूछा - ' अहवा सा नाट्टिया तासिं दिट्ठीण किंचि आषाहं वा वावाह वा
भडावीर अलुना प्रश्न-“ ताओण गोयमा ! दिट्ठीओ तंसि नट्टियंसि सव्वओ समता संनिवडियाओ ?" हे गौतम! वियार ४२. ते मघां प्रेक्षनी दृष्टियो એક સાથે તે નતિકા પર પડે છે કે નહીં?
હા ભગવન્ ! પડે
गौतम स्वाभीना उत्तर- " हंता, सन्निवडियाओ " તા છે જ. भावी प्रलुना प्रश्न - " अत्थि गोयमा ! ताओ दिट्टीओ तीसे नट्टियाए किंचि वि आवाह वा वाबाह वा, उप्पांएंति, छविछेच्द वा करेंति ? " હે ગૌતમ ! કહા, તે નતકી ઉપર તે પ્રેક્ષકાની જે દૃષ્ટિએ પડે છે, તે દૃષ્ટિએ શુ' તે નતકીને સહેજ પણ ખાધા અથવા વ્યાખાધા ઉત્પન્ન કરે છે ખરી ? શુ તે દૃષ્ટિએ તેની આકૃતિમાં ભગ પાડે છે ખરી ?
गौतमनेा उत्तर- " णो इणट्टे समट्टे "हे भगवन् ! मेनुं सौंभवी शस्तु' नथी. महावीर अलुना प्रश्न - " अहवामा नट्टिया तासि दिट्ठीण किंचि आत्राइ वा वाबाद्द् वा अप्पाएर, छविच्छेद् वा करेइ ? " शु ते नर्ती ते
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १० सू० ३ लोकालोकपरिमाणनिरूपणम् ४४३ सा नर्तकी तासां दृष्टीनां किश्चित् 'आवाधां वा व्यावाधां वा, उत्पादयति, छविच्छेदं वा करोति. गौतमः प्राह-नायमर्थः समर्थः नैतत् संभवति। भगवान् पुनः प्रच्छति-'ताओ वा दिट्ठीओ अन्नमन्नाए किंचि आवाहं वा वाबाहं वा उपपाएंति? छविच्छेदं वा करेंति ?' ताः वा दशकानां दृष्टयः, अन्योन्यं-परस्परम् , किश्चिद् आवाधां वा-ईषत्पीडां वा, व्याबाधां वा-वशेषपीडां चा किम् उत्पादयन्ति ? छविच्छेदं वा-आकृतिमहं वा किं कुर्वन्ति ? गौतमः माह-'णो इणढे समढे' हे भदन्त ! नायमर्थः समर्थः, नैतत् संभवति, भगवान् प्रकृतमुपसंहरन्नाह-'से तेण टेणं गोयमा ! एवं बुन्चइ-तंचेव जाव नो छविच्छेदं वा करेंति ? हे गौत्तम ! तत् उप्पाएइ, छविच्छदं वा करेइ ' क्या वह नर्तकी उन पतित दृष्टियों में आवाधा अथवा व्यायाधा उत्पन्न करती है ? या उनकी आकृति का छेद करती है ? उसके उत्तर में गौतमने कहा-'णो इणहे समटे हे भदन्त ! ऐसा नहीं होता है। तब प्रभु ने पुनः उनसे ऐसा पूछा-'ताओ वा दिहोओ अनमनाए किंचि आवाहं वा, वायाह वा उप्पाएंति, छविच्छेदं वा करेंति' तो क्या वे दर्शकों की दृष्टिर्या परस्पर में एक दूसरी दृष्टि को आवाधा अथवा व्याबाधा उत्पन्न करती हैं ? या उसकी आकृति का छेदन करती हैं ? तब गौतम ने इस पर भी 'णो इणद्वे-समझे' यही कहा कि हे भदन्त ! यह अर्थ समर्थ नही है । अब प्रकृतविषय का उपसंहार करते हुए प्रभु कहते हैं-'से तेणटेण गोयमा ! एवं बुच्चइ तं चेव जाव नो छविच्छेदं वा करेंति ' हे गौतम! इसी कारण मैं ने ऐसा પતિત દષ્ટિઓને કોઈ પણ આબાધા કે વ્યાબાધા પહોંચાડે છે? અથવા તેમની આકૃતિને વિચ્છેદ કરે છે ખરી?
गौतम स्वामीन। उत्तर- " णो इणढे समढे" मापन् । मे मन नथी. त्यारे महावीर प्रभु तेभने मान्न से प्रश्न पूछे छे- “ताओ वा दिट्टीओ अन्नमन्नाए किंचि आषाह वा, वाघा वा उप्पाएति ? छविच्छेद वा करेंति" गौतम! शुत प्रेक्षीनी ष्टि। ५२२५२मा मे मीनी દષ્ટિને કઈ આખાધા કે વ્યાબાધા પહોંચાડે છે ખરી? તેની આકૃતિનું છેદન કરે છે ખરી ?
गौतम स्वामीन। उत्तर- " णो इणढे सम?" मापन् ! से पात પણ સંભવી શકતી નથી.
હવે ચાલુ વિષયને ઉપસંહાર કરતા મહાવીર પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને ४ छ , " से तेणटेण गोयमा ! एवं वुच्चइ, तं चेव जाव नो छविच्छेद वा
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे अथ, तेनार्थेन एव मुच्यते-तदेव-पूर्वोत्तरीत्यैव यावत्-लोकस्य खलु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे ये एकन्द्रियद्वीन्द्रियप्रदेशादयः अनिन्द्रियमदेशाश्च अन्योन्यवद्धाः अन्योन्यस्पृष्टाः यावत्-अन्योन्यसमभरघटतया तिष्ठन्ति, किन्तु नो अन्योन्यस्य फिञ्चिद् आवाधां वा, व्यायाधां वा उत्पादयन्ति ।। सू०३।।
जीवप्रदेशविशेषाधिक वक्तव्यता मूलम्-लोगस्स णं भंते! एगमि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसाणं, उक्कोसपए जीवपएलाणं सव्वजीवाण य कयरे कयरहितो जाव वितेसाहिया वा? गोयसा! सव्वत्थोवा लोगस्स एगंमि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएला, सव्वजीवा असंखेज्जगुणा उझोलपए जीवपएसा विसेसाहिया, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति" ॥सू० ४॥
___ एकारसलयस्स दसमो उद्देसो समत्तो।
छाया-लोकस्य खलु भदन्त ! एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जघन्यपदे जीवप्रदेशानाम् , उत्कृष्टपदे जीवप्रदेशानां-सर्वजीवानांच कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जघन्यपदे जीवप्रदेशाः सजोषाः असंख्येयगुणा, उत्कृष्टपदे जीवमदेशा विशेषाधिकाः, तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।०४॥
एकादशशतकरय दशमोद्देशकः समाप्तः कहा है कि लोक के एक आकाशप्रदेश में जो एजेन्द्रिय, वे इन्द्रिय आदि जीव के प्रदेश में और अनिन्द्रिय जीव के प्रदेश हैं वे सब यद्यपि अन्योन्य बद्ध अन्योन्य स्पृष्ट यावत् अन्योन्य समभर घटाकार के रूप से रहते हैं, परन्तु फिर भी वे परस्पर में एक दूसरे को कुछ भी आबाधा उत्पन्न नहीं करते हैं ॥ स्तू० ३॥ फरेंति" ॐ गौतम ! ४२४ में से पुछे ना मे मा1શ પ્રદેશમાં રહેલા એકેન્દ્રિય, કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, પચેન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિય જીવના પ્રદેશ અન્ય બદ્ધ, અન્ય પૃષ્ટ અને અન્ય સંસ્કૃષ્ટ થઈને સમભર (પાણીથી ભરેલા) ઘડાની જેમ રહેલા હોવા છતાં પણ, તેઓ એક બીજાને બિલકુલ આબાધા (પીડા) કે વ્યાબાધા (વિશેષ પીડા) ઉપજાવતા નથી અને એક બીજાની આકૃતિને ભંગ કરતા નથી. ૩
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० ४ जीवप्रदेशविशेषाधिकनिरूपणम् ४४९ ____टीका-लोकैकप्रदेशप्रस्तावात् तेषामल्पबहुन्वादिकमाह-'लोगस्सणं भंते !' इत्यादि, 'लोगस्स णं भंते ! एगम्मि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसाणं, उकोसपए जीवपएसाणं सव्वजीवाणय कायरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! लोकस्य खल्लु एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जघन्यपदे जघन्यतया जीवप्रदेशानाम् उत्कृष्टपदे उत्कृष्टतया जीवप्रदेशानाम् , सर्वजीवानां च मध्ये कतरे जीवप्रदेशादयः, कतरेभ्यो जीवप्रदेशादिभ्यः यावत्-अल्पा वा, बहुका वा, तुल्यावा विशेषाधिका वा सन्ति ? अगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थो वा लोगस्स एगमि आगासपएसे जहन्नएए जीवपएसा, सव्वजीवा असंखेज्जगुणा,
जीवप्रदेशविशेषाधिक वक्तव्यता'' 'लोगस्तण भंते ! एगंनि भागासपएले' इत्यादि।
टीकार्थ-लोक के एक प्रदेश के स्वरूप को लेकर मूत्रकार इस सूत्र द्वारा एक प्रदेश में वर्तमान जीक प्रदेशों की अल्पबटुता का कथन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पछा है-'लोग ण मते! एगस्मि
आगासपएसे जहन्नपए जीवएसाण, उक्कोलपए जीवपएसाण सम्धजी वाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेलाहिया वा' हे भदन्त ! लोक के एक आकाशप्रदेश में जघन्यरून से वर्तमान जीवप्रदेशों के बीच, तथा उत्कृष्ट जीवप्रदेशों के बीच और समरत जीवों के बीच कौन जीवप्रदेशादिक किन जीवादिक प्रदेशों से अल्प है ? कौन जीवप्रदेशादिक कौन जीवप्रदेशादिकों के बराबर है और कौन जीवप्रदेशादिक कौन जीवप्रदेशादिकों से विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं
देश विशेषाधि पतव्यता" लोगस्स णं भंते! एगंमि आगासपएसे." त्या:ટીકાઈ–લેકના એક પ્રદેશના સ્વરૂપનું કથન ચાલી રહ્યું છે. તેથી સૂત્રકાર આ સૂત્રદ્વારા એક પ્રદેશમાં રહેલા જીવપ્રદેશની અલ્પબદ્ધતાનું કથન કરે છે-આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન पूछे छ -“लोगस्स ण भंते ! एगम्मि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसाण', उकोसपए जीवपएसाण सव्व जीवाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा?" હે ભગવન! લેકના એક આકાશપ્રદેશમાં જઘન્ય રૂપે વર્તમાન (રહેલા) જીવપ્રદેશ, તથા ઉત્કૃષ્ટ રૂપે રહેલા જીવપ્રદેશ તથા સમસ્ત જીવોમાંથી કેણ કેના કરતાં અલ૫ છે? કયા જીવપ્રદેશાદિક કયા જીવાદિકેથી અધિક છે? કયા જીવપ્રદેશાદિક ક્યા જીવપ્રદેશાદિકની બરાબર છે? અને કયા જીવપ્રદે. શાદિક કયા જીવપ્રદેશાદિક કરતાં વિશેષાધિક છે ?
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
४४६
भगवती उक्कोसपए जीवपएसा विसेसाहिया' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः-सर्वेभ्योऽल्पाः लोकस्य एकस्मिन् आकाशप्रदेशे जघन्यपदे जघन्यतया जीवप्रदेशाः सन्ति, सर्व जीवाः असंख्येयगुणाः सन्ति, उत्कृष्टपदे उत्कृष्टतया जीवप्रदेशाः विशेषाधिकाः, सन्ति । अस्य सूत्रस्य विस्तरों यथा-एतेषु त्रयोदशसु प्रदेशेषु त्रयोदशपदेशकानि दिग्दशकस्पर्शानि दशम दिक्षु व्याप्तानि त्रयोदशद्रव्याणि स्थितानि सन्ति, तेषी च प्रत्याकाशमदेशं योदशत्रयोदशप्रदेशा भवन्ति, एवं लोकाकाशप्रदेशेऽनन्तजीवावगाहेन एकैकस्मिन् आकाशपदेशे अनन्ता जीवप्रदेशा भवन्ति, लोकेच सूक्ष्मा अनन्तजीवात्मका निगोदा पृथिव्यादि सर्वजीवा संख्येयकतुल्याः सन्ति, 'गोयमा! सव्वत्थोवा लोगस्स एगंमि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसा सव्वजीवा असंखेजगुणा उक्कोसपए जीवपएसा विसेसाहिया' हे गौतम ! लोक के एक आकाशप्रदेश में जघन्यरूप से वर्तमान जीवप्रदेश सब से कम हैं-तथा इनकी अपेक्षा जो जीव हैं वे सय असंख्यात' गुणित हैं। और इन सब जीवों की अपेक्षा एक आकाशप्रदेश में वर्त. मान नो उत्कृष्टपदी जीव हैं वे विशेषाधिक हैं। इस सूत्र का विस्तृत रूप से अर्थ ऐसा है-इन १३ तेरह प्रदेशों में तेरह प्रदेशो वाले, दर्श. दिशाओं का स्पर्श करने वाले दशदिशाओं में व्याप्त होकर रहने वाले तेरह द्रव्य स्थित हैं, इनके प्रत्येक आकाश प्रदेश में १३-१३ प्रदेश होते हैं। इस प्रकार लोकाकाश के एक प्रदेश में अनन्तजीवों को अवगाह होने से एक २ आकाशप्रदेश में अनंतजीवप्रदेश होते हैं। लोक में अनन्तजीवात्मक क्षम-निगोद जीव, पृथिव्यादिक सर्व जीवों के असं..
मडावीर प्रमुन। उत्तर-" गोयमा!" गौतम! “सव्वत्थोवा बोगस्य एगम्मि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसा, सव्वजीवा असंखेज्जगुणा, उकोसपए जीवपएसा विसेसाहिया"
લોકના એક આકાશપ્રદેશમાં જઘન્ય રૂપે રહેલા જીવપ્રદેશે સૌથી माछi हाय छ, तेना ४२di रे । छे त मसभ्यात गgi- डाय छे. ' એક આકાશપ્રશમાં રહેલા છ કરતાં એક-આકાશપ્રદેશમાં રહેલા ઉત્કૃષ્ટપદી - જ વિશેષાધિક છે આ સૂત્રને અર્થ નીચે પ્રમાણે સમજો.
તે તેર પ્રદેશમાં તેર પ્રદેશવાળા, દસ દિશાઓનો સ્પર્શ કરનારા દસ દિશાઓમાં વ્યાપ્ત થઈને રહેનારા ૧૩ દ્રવ્ય સ્થિત (રહેલો) છે. તેમના પ્રત્યેક આકાશ પ્રદેશમાં ૧૩-૧૩ પ્રદેશ હોય છે. આ રીતે કાકાશમાં એક - અનન્ત ને અવગાહ હોવાથી, એક એક પ્રદેશમાં અનંત જીવપ્રદેશ
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू०४ जीव प्रदेशविशेषाधिक निरूपणम् ४४७ तेषां च एकैकस्मिन् आकाशप्रदेशे जीवप्रदेशाः अनन्ता भवन्ति तेषां च जघन्यपदे एकस्मिन् आकाशप्रदेशे सर्वस्तोकाः जीवप्रदेशाः, तेभ्यश्च सर्वजीवाः असंख्येयगुणाः भवन्ति, उत्कृष्टपदे पुनस्तेभ्यो विशेषाधिकाः जीवमदेशाः सन्तीति भावः ॥ अन् गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापयन्नाह - 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! तदेव भवदुक्तं सत्यमेव सर्वम् ॥ ० ४ ||
,
इति श्री विश्वविख्यात जगदवल्लभादिपद भूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य दशमोद्देशकः समाप्तः ॥मू०११-१०॥
ख्यात के तुल्य हैं। इनके जीवप्रदेश एक एक आकाशप्रदेश में अनन्त होते हैं । और जघन्यपद में इनके जीवप्रदेश एक आकाशप्रदेश में सब से कम होते हैं । इन जघन्यपदी प्रदेशों की अपेक्षा समरत जीव असंख्यात गुणित हैं । तथा एक आकाश में जितने उत्कृष्टपदी जीवप्रदेश हैं, वे उनसे - सबजीवों से विशेषाधिक हैं । अब अन्त में गौतम भगवान् के वचन में सत्यता ख्यापन करने के निमित्त कहते हैं-' सेवं भंते । सेव भंते! प्ति' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय बिलकुल सत्य है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय बिलकुल सत्य है ॥ ० ४ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के ग्यारहवें शतकका दशवां उद्देशक समाप्त ॥ ११-१०॥
હાય છે. લેાકમાં અનંત જીવાત્મક સૂક્ષ્મ નિગેઇ જીવ, પૃથ્થાર્દિક સજીવેાના અસંખ્યાતની તુલ્ય છે. તેમના જીવપ્રદેશ એક એક આકાશપ્રદેશમાં અનંત ડાય છે. અને જધન્યપદમાં તેમના જીવપ્રદેશેા એક આકાશપ્રદેશમાં સૌથી ઓછાં ડાય છે. તે જઘન્યપદી પ્રદેશેા કરતા સમસ્ત જીવ અસખ્યાત ગણુાં છે. તથા એક આકાશપ્રદેશમાં જેટલાં ઉત્કૃષ્ટપદી જીવપ્રદેશેા છે, તેમના કરતાં (समस्त लव ४२) विशेषाधिः छे. "
અન્તે મહાવીર પ્રભુનાં વચનાને પ્રમાણભૂત ગણીને ગૌતમ સ્વામી કહે છે 3- 'सेव भंते! सेव भवे ! त्ति” हे भगवन् ! सापनी बात सत्य छे से भगवन् ! આ વિષયનુ આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સ`થા સત્ય છે, ” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણુા નમસ્કાર કરીને તેએ પાતાને સ્થાને બેસી ગયા 1સૂ૦ ૪॥ જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ ભગવતીસૂત્ર ’”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા ચાખ્યાના અગિયારમાં શતકને દશમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૧૧-૧૦ના
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
___ अथ एकादशोदेशका प्रारभ्यते एकादशशतके एकादशोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ।। वाणिज्यग्रामवर्णनम् , दूतिपलाशकनामचैत्यवर्णनम् , कालस्य प्रकारः प्रमाणकालनिरूपणम् , हस्तिनापुरनगरवर्णनम् , बलराजवर्णनम् , प्रभावती पट्टराज्ञी वर्णनम् , वासगृहनिरूपण, शय्यावर्णनम्, महास्वप्नदर्शनानन्तरं प्रभावत्या जागरणम् , सिंहस्य वर्णनम्, सिंहस्वप्नदर्शनालन्तरं प्रमावत्या जागरणम् , बलराजस्य शयनगृहा भिमुखमागमनं च । राजद्वारा स्वप्नफलप्रतिपादनम्। प्रयावत्याः देव्याः स्वप्नफल. स्वीकरणम् , राज्ञोव्यायामशालायां स्नानगृहे च प्रवेशः, स्वप्नपाठकानामाहानार्थमाज्ञाप्रदानम् , तेपामागमनं च । स्वप्नपाठकान् प्रति स्वप्नफल गश्नः गर्भसंरक्षणम् ,
ग्यारहवें शतक ग्यारहवें उद्देशेका प्रारंभ . ग्यारहवे शतक के इस ग्यारहवें उद्देशक में कधित विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-वाणिज्य ग्राम का वर्णन, दूतिपलाशक चैत्य का वर्णन, काल का प्रकार, प्रमाण काल का निरूपण हस्तिनापुर नगर का वर्णन; बलराज का वर्णन प्रभावती परानी का वर्णन पासगृह का निरूपण शय्या वर्णन, सिंहवर्णन, सिरस्वप्नदर्शन के अनन्तर प्रभावती का प्रवुद्ध होना और बलराजा के शयनगृह की ओर जाना, राजा द्वारा स्वप्नफल प्रतिपादन प्रभावती हाना स्वप्नफल का स्वीकार करना राजा का व्यायामशाला में और स्नानगृह में जाना स्वप्नपाठकों को बुलाने के लिये आज्ञा देना उनका आना उनसे स्वप्नफल जानने निमित्त प्रश्न
અગિયારમા શતકના અગિયારમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ ૧૧માં શતકના ૧૧માં ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન વાણિજ્ય ગ્રામનું વર્ણન-તિ પલાશક ચતન્યનું વર્ણન-કાળના પ્રકાર, પ્રમાણ કાળનું નિરૂપણ-હસ્તિનાપુરનગરનું વર્ણન–બલરાજનું વર્ણન–પ્રભાવતી પટ્ટરાણીનું વર્ણન, વાસગૃહનું નિરૂપણ-શય્યાવર્ણન, મહાસ્વપ્નાવલેકન બાદ પ્રભાવતી જાગે છે તેનું વર્ણન-સિંહવર્ણન, સિંહસ્વપ્ન દર્શન બાદ પ્રભાવતીનું પ્રબુદ્ધ થઈને બલરાજના શયનગૃહ તરફ ગમન, રાજા દ્વારા સ્વપ્નફલપ્રતિ પાદન, પ્રભાવતી દ્વારા સ્વપ્નફલને રવીકાર, રાજાનું વ્યાયામશાળામાં અને સ્નાનગૃહેમાં ગમન, સ્વપ્નપાઠને આમંત્રણે, તેમનું આગમન, સ્વપ્નફલ જાણવા નિમિત્તે તેમને પ્રશ્ન પૂછયા તેનું વર્ણન, ગર્ભસંરક્ષણ, પુત્રજન્મ
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ एकादशोद्देशकस्य विषयविवरणनम् ४४९ पुत्रजन्मनिरूपणम् , वर्धापनम् , पुत्रजन्यमहोत्सव वर्णनम् , पुत्रनामकरणमहोत्सव वर्णनम्, पञ्चधात्रीभिः पुत्रपरिपालनम् महावलकुमारस्याध्ययनार्थ गुरुसमीपे प्रेषणम् , महाबलस्य पाणिग्रहणवर्णनम् , भीतिदानवर्णनम् । धर्मघोषनामकानगारस्यागमनम् , महावलस्य वन्दनार्थ गमनम्। धर्मकथा श्रवणेन महावलस्य वैराग्योत्पत्तिः दीक्षार्थ निवेदनम् , आज्ञाग्रहणं च, महावलकुमारस्य राज्याभिषेकस्य दीक्षायाश्च वर्णनम् । पष्टिभक्तानशनेन कालकरणम् , ब्रह्मदेवलोके उत्पत्तिवर्णनम् , ततः अच्युत्य सुदर्शनश्रेष्ठितया उत्पत्तिवर्णनन् । मुदर्शनश्रेष्ठिनो जातिस्मरणम् , सुदर्शनश्रेष्ठिनः प्रव्रज्याग्रहणंचे ति।
कालद्रव्यवक्तव्यता। मूलम्-"तेणं कालेणं, तेणं समएणं, वाणियगासे नामं नयरे होत्था, वण्णओ दूतिपलासे चेइए, वन्नओ, जाव-पुढवि लिला करना गर्भसंरक्षण पुत्र जन्मनिरूपण वर्धापन पुत्रजन्म के महोत्सव का वर्णन पुत्र के नाम करने रूप संस्कार के महोत्सव का वर्णन पांच धायमाताओं द्वारा पुत्र परिपालन वर्णन महाबल कुमार को पढ़ने के लिये गुरु के पास भेजने का वर्णन महाचल के विवाह का वर्णन ग्रीतिदानवर्णन धर्मघोष अनगार के आगमन का कथन, महावल का उनके पास बन्दना करने जाना धर्मकथा श्रवण से महावल को वैराग्य होने का वर्णन दीक्षा के निमित्त निवेदन आज्ञाग्रहण महाबल के राज्याभिषेक का वर्णन और दीक्षा का वर्णन षष्ठिभक्तानशन से कालकरना ब्रह्मदेवलोक में उत्पन्न होना वहां से च्युत होकर सुदर्शनश्रेष्ठिरूप से उत्पन्न होना सुदर्शन सेठ को जातिस्मरण होना और प्रव्रज्या का ग्रहण करना. નિરૂપણ, વદ્વીપન પુત્રજન્મના મહોત્સવનું વર્ણન, પુત્રના નામકરણ સંસ્કારનું વર્ણન, પાંચ ધાયમાતાઓ દ્વારા તેના પરિપાલનનું વર્ણન મહાબલ કુમારને ગુરુ પાસે ભણવા મોકલવાનું વર્ણન, તેના વિવાહનું વર્ણન, પ્રીતિદાન વર્ણન, ધર્મશેષ અણુગારના આગમનનુ કથન, મહાબલનું તેમને વંદણુ નમસ્કાર કરવા માટે ગમન, ધર્મકથા શ્રવણ કરીને તેને વૈિરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાનું વર્ણન. દીક્ષાની આજ્ઞા પ્રાપ્તિનું વર્ણન, ષષ્ઠિભક્તાનશન (માસ ખમણ) દ્વારા કાળ કરવાનું કથન, બ્રહ્મલેક દેવલોકમાં ઉત્પત્તિ, ત્યાથી ચવીને સુદર્શન શેઠ રૂપે ઉત્પન્ન થવાનું કથન, સુદર્શન શેઠને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થવાનું અને ત્યાર બાદ દીક્ષા અંગીકાર કરવાનું કથન ઇત્યાદિ વિષયનું આ ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
अ० ५७
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
भगवती सूत्रे
,
पट्टओ । तत्थणं वाणियगाये नयरे सुदंसणे नामं सेट्ठी परिवसई, अड्डेजाव - अपरिभूए, समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ । सामी समोसढे जाव परिसा पज्जुवासइ । तपणं से सुदंसणे सेट्ठी इमीसे कहाए लट्ठे समाणे हहतुट्टे० पहाए कयजाव पायच्छिते सव्वालंकारविभूसिए साओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खभित्ता सकोरेंट मल्लदामेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं पायविहारचारेणं महया पुरिसवग्गुरा परिक्खित्ते वाणियगामं नयरं मज्झं मज्झेणं निग्गच्छ, निग्गच्छित्ता, जेणेव दूइपलासे चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छ, उवागच्छित्ता समणे भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छइ, तंजहा - सच्चित्ताणं दव्वाणं जहा उसभदत्तो जाव तिविहाए पज्जुवासणाए पज्जुवासइ । तरणं समणे भगवं महावीरे सुदंसणस्स सेट्ठिस्स, तीसे य महतिमहालयाए जाव आराहए भवइ, तरणं से सुदंसणे सेट्ठी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंति धम्मं सोच्या निसम्म, हट्टतुट्ट. उट्टाए उट्ठेइ, उट्टेत्ता, समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो जाव नमसित्ता एवं वयासी -कविणं भंते! काले पण्णत्ते ? सुदंसणा ! चउबिहे काले पण्णत्ते, तंजहा - पमाणकाले १, अहाउनिव्वत्तिकाले २, मरणकाले ३, अद्धाकाले ॥ सू० १ ॥
"
छाया - तस्मिन् काले, तस्मिन् समये वाणिजग्रामं नामनगरम् आसीत्, वर्णकः, दूतिपलाशं चैत्यम्, वर्णकः, यावत् पृथिवी शिलापट्टकः, तत्र खलु वाणिजग्ग्रामे नगरे सुदर्शनो नाम श्रेष्ठी परिवसति, आढ्यो यावत् - अपरिभूतः,
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयचन्द्रिका टीका शं० ११ १० ११ सू० १ कालद्रव्यनिरुपणम् ४५१ श्रमणोपासकः, अभिगतजीवाजीवो यावत्-विहरति, स्वामी समवसृतः, यावत् पर्षत पर्युपास्ते । ततः खलु स सुदर्शनो श्रेष्ठी अस्याः कथाया' लब्धार्थः सन् हृष्टतुष्ट० स्नातः कृत यावद-प्रायश्चित्तः सर्वालङ्कारविभूषितः स्वस्माद गृहातू प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन पाद विहारचारेण महता पुरुषवागुरापरिक्षिप्तो वाणिजग्रामं नगरं मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गम्य यत्रैव दूतिपलाशं चैत्यम् , यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं पञ्चविधेन अभिगमेन अभिगच्छति, तद्यथा सचित्तानां द्रव्याणां यथा ऋषभदत्तो यावत् त्रिविधया पर्युपासनया पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः तस्यां महातिमहालयायां यावत् आराधको भवति । ततः खलु सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट० उत्थया उत्तिष्ठते, उत्थया उत्थाय श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिः कृत्वो यावत् नमस्यित्वा एवम् अबादीद-कातविधः खल्ल कालः प्रज्ञप्तः ? सुदर्शन ! चतुर्विधः कालः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रमाणकालः१, यथायुर्निवतितकालः २, मरणकालः ३, अद्धाकालः४, इति ।।सू० १॥
टीका-पूर्वो देश के लोकवक्तव्यता प्रतिपादिता, सम्मति लोकवतिकालद्रव्यवक्तव्यतागर्भितमुदर्शनचरित्र प्ररूपयितुमाह- तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं, वाणियगामे नामं नयरे होत्था, वण्णओ' तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाणिजग्रामं नाम नगरम् वर्णकः, अस्य वर्णनम् औपपातिके
कालद्रव्यवक्तव्यता'तेण कालेण तेण समएण' इत्यादि। टीकार्थ-पहिले उद्देशे में लोक की वक्तव्धता कही जा चुकी है, अब लोकवत्ती कालद्रव्य की वक्तव्यता से युक्त सुदर्शन चरित्र की प्ररूपणा इस सूत्र द्वारा सूत्रकार कर रहे हैं-'तेण कालेण, तेण समएण, वाणियगामे नामं नयरे होत्था, वण्णओ' उस काल में और उस
કાળદ્રવ્યવક્તવ્યતા “तेण कालेणं तेण समएण" त्यादि ટીકાર્ય–આગળના (સમા) ઉદ્દેશામાં લેકની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે હવે લોકવતી કાલદ્રવ્યની વક્તવ્યતાથી યુક્ત સુદર્શન ચરિત્રની સૂત્રકાર આ સૂત્રદ્વારા નીચે પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરે છે
“वेण कालेण तेण समएण, वाणियग्गामे नाम नयरे होत्था, वण्णओ" તે કાળે અને તે સમયે વાણિજગ્રામ નામે નગર હતુ. ઔપપાતિક સૂત્રમાં
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
भगवतीसूत्रे चम्पानगरिवर्णनवद् विज्ञेयम् । 'दूतिपलासे चेइए, वृष्णी , जाव पुढवि सिलापट्टओ' दूतिपलाश नाम चैत्यम्-उद्यानम् आसीद, वर्णकः, अस्य वर्णन पूर्णमद्रचैत्यवर्णनवद् विज्ञेयम्, यावत्-तस्मिन् दुतिपलाशे चैत्ये पृथिवी शिलापट्टका आसीत् 'तत्थ णं वाणियगामे नयरे सुदंसणे नाम सेट्ठी परिवसइ, अड्डे जावअपरिभूए, समणोबासए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ' तस्मिन खलु वाणिजग्रामे नगरे सुदर्शनो नाम श्रेष्ठी परिवसति, आढथः-समृद्धिशाली, यावत्-दीप्तःपूर्णतेजस्वी. विस्तीर्णविपुलभवनशयनासनयानबाहनाकीर्णः, बहुधनबहुजातरूपरजतः, आयोगप्रयोगसंप्रयुक्तः, विच्छर्दितविपुलभक्तपानः, वहुदासीदासगोमहिसमय में वाणिजग्राम नाम का नगर था इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपा नगरी के जैसा है. 'दूतिपलासे चेइए, वण्णओ-जाव पुढविसिला पट्टओ' उसमें दूतिपलाश नामका उद्यान था. इसका वर्णन पूर्णभद्र चैत्य के वर्णन के जैसा है उस दतिपलाशचैत्य में पृथिवी शिलापट्टक था तत्थण वाणियगामे नयरे सुदंसणे नामं लेडी परिवसई' उस वाणिजग्राम नगर में सुदर्शन नाम का सेठ रहता था. 'अड्रे जाव अपरिभूए, समणोधासए अभिभायजीवाजीवे जाव विहरह' जो बहुत धनसंपन्न था. यावत्-"दीप्त, पूर्णतेजस्वी था, विस्तीर्ण विपुल भवन, शयन, आसन, यान, वाहन से परिपूर्ण था वहुधन, बहुजातरूप एवं रजत से युक्त था, आयोग प्रोग में कुशल था, विच्छदित विपुल भक्त पान वाला था, अनेक दासी दासों से युक्त और अनेक ચંપા નગરીનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તેવું તેનું વર્ણન સમજવું. "दूतिपलासे चेइए, वण्णओ, जाव पुढविसिलापट्टओ' मा इतिहास नामे येत्य ઉદ્યાન હતે ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું પૂર્ણભદ્ર ચિત્યનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું તેનું વર્ણન સમજવું. તે હૃતિ પલાશ ચૈત્યમાં એક પૃથ્વીશિલાપટ્ટક हेतु. “ तत्थण वाणियगामे नयरे सुदंसणे नाम सेट्ठी परिवसइ" a loorश्राम नगरमा सुशन नामे से शे: २९ता ता. " अढे जाव अपरिभूए, समणोगसए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ" ते घरी! धनवान , वीस हता, तेस्पी तो, विYa सपन, शयन, सासन, यान, वाहन माहिथी सपन्न ता. ते विस धन, सोय, २०४d, सुपर मास्थिी युद्धत हो, આયોગ (લાભ માટે વ્યાપાર ઉદ્યોગ કરે તે) પ્રગમાં (કાય પ્રારંભ કરતાં પહેલા તેના પરિણામને નિશ્ચય કરે તે) કુશળ હતું, તેને ત્યાં વિપુલ અનાજ આદિ ખાદ્ય સામગ્રી, અનેક દાસ દાસી, અનેક ગાય, ભેંસ, ઘેટાં વગેરેને સમુદાય હતા. તે એટલે પ્રભાવશાળી હતો કે તેને પરાજય કરવાને કઈ સમર્થ ન હતું. “યાવત્ ” પદથી ગૃહીત દીપ્ત આદિ વિશેષણોના અર્થ ઉપાસક દશાંગસૂત્રની અગારધર્મસ જીવની નામની મારા દ્વારા લખવામાં આવેલી ટીકામાં-આનંદ શ્રાવકના
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ खू० १ कालद्रव्यनिरूपणम् ४५३ पगवेलकप्रभूतः बहुजनस्य. अपरिभूतः-अपराजितः, एतेषामर्थः उपासकदशागसूत्रस्य मत्कृतायामगारधर्मसञ्जीवनीव्याख्यायाम् आनन्दश्रावकवर्णनप्रसङ्गे विलोकनीयः, श्रमणोपासकः श्रावकः अभिगतजीवाजीव:-प्राप्तजीवाजीवतत्वविवेकः यावत्-उपलब्धपुण्यपापः इत्यादि विशेषणविशिष्टः विहरति, औपपातिकसूत्रस्य उत्तरार्दै जिपष्टितमसुत्रस्य मत्कृतायां पीयूपवर्षिणीव्याख्यायां यावत्पदसंग्राह्यानि पदानि, तदर्थांश्च विलोकनीयाः ‘सामीसमोसढे जाव परिसा पज्जु वासइ' ततः स्वामी-महावीरः समवसृतः यावत् पर्षत् पयुपास्ते 'तएणं से सुदं"सणे सेट्ठी इमीसे कहाए लट्टे समाणे तुट्टे पणाए कय जाव पायच्छित्ते सव्वागाय, महिष एवं गवेलकों-भेड़ों से युक्त था" किसी में भी ऐसी शक्ति नहीं थी-जो इसका पराभव (पराजय) कर सके यावत् शब्द से गृहीत इन सब पदों का अर्थ उपासक दशांगसूत्र की मेरे द्वारा कृत अगारधर्म संजीवनी व्याख्या में आनन्द आवक के वर्णन प्रसङ्ग में किया गया है अतः वहीं ले देख लेना चाहिये, यह सुदर्शन सेठ श्रमणोपासक था-श्रावक था. जीव और अजीव तत्त्व का विवेक इसे प्राप्त था यावत् पुण्य और पाप के स्वरूप को यह जानता था इत्यादि विशेषणों से यह विशिष्ट था यहां यावत् शब्द से गृहीतपद और उनका अर्थ औपपातिक सूत्र के उत्तरार्द्ध के ६३वें सूत्र की पीयूष वर्षिणी टोकासे लिखा गया है-सो वहां देखलेना चाहिये 'सामी समोसढे जाव परिसा पज्जु वासह वहां महावीर स्वामी पधारे, यावत् परिषद् ने उनकी पर्युपासना की 'तएण से सुदंसणे सेट्ठी इमीसे कहाए लद्धढे समाणे हट्ट तुढे पहाए પ્રકરણમાં–આપવામાં આવેલ છે. તે જિજ્ઞાસુ પાઠકે તે ત્યાંથી વાંચી લેવા. તે સુદર્શન શેઠ શ્રમણોપાસક હતા-શ્રાવક હતા, તેઓ જીવ અને અજીવ તત્વના જ્ઞ તા હતા, (યાવતું) તેઓ પુણ્ય અને પાપના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણતા હતા. અહીં “યાવત્ (પર્યન્ત) પદથી જે સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે, તે સૂત્રપાઠ તથા તેને વિસ્તૃત અર્થે ઔપપાતિક સૂત્રના ઉત્તરદ્ધના ૬૩માં સૂત્રની પીયૂષવર્ષિણી ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે. તે તે ત્યાંથી વાંચી લે ___सामीसमोसढे जाव परिसा पज्जुवासइ" व याम नाना हति. પલાશ ચયમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા ત્યાંના લોકોને સમૂહ (પ્રખદા) દૂતિ પલાશ દૈત્યમાં ગયા. તેમણે વંદણ નમસ્કાર પૂર્વક सनी पपासना ४३. "तएण से सुदसणे सेट्ठी इमीसे कहाए लढे म्रमाणे
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५
मंगवतीसरे
लंकारविभूसिए साओ गिहाओ पडिनिक्खमइ' ततः खलु स सुदर्शनो नाम श्रेष्ठी अस्याः कथायाः भगवदागमनरूपायाः लब्धार्थः ज्ञाताथैः सन् , हृष्टतुष्ट:-हर्पतोपं. युक्तः, स्नातः कृतस्नानः यावत्-प्रायश्चित इति कृतवत् बलिकर्मकृतकौहकमगळेप्रायश्चितः सर्वालङ्कारविभूपितः स्वस्मात गृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति-निर्गच्छति, 'पदिनिक्खमित्ता सकोरेंटमल्लदामेणं छत्तेण धरिज्जमाणेण पायविहारचारेण महया पुरिसवग्गुरापरिक्खित्ते वाणियगामं नयर मज्झं मज्झेण निग्गच्छई। प्रतिनिष्क्रम्य-स्वगृहात् निर्गत्य सकोरण्टमाल्यदाम्ना-कोरण्टनामकपुष्पविशेषमाल्यदामसहितेन, छत्रेण, ध्रियमाणेन मस्तकोपरि उद्यमानेन पादविहारचारेणपद्भयां विहारं कुर्वन् , महत्या पुरुषवागुरया-महत्पुरुषसमूहेन परिक्षिप्त:परिवेष्टितः, वाणिजग्रामनगरस्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, निर्गच्छति, 'निग्गच्छित्ता जेणेव दूइपलासए चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छ।' कय जाव पायच्छिते, सवालंकारविभूसिए सामओ गिहाओ पडिनिक्ख. मइ' जब सुदर्शन को प्रभु के पधारने का समाचार ज्ञात हुआ-तय यह आनन्द युक्त बन गया और अधिक संतुष्टचित्त होकर उसने याद में स्नान किया, वायसादि पक्षियों के लिये अन्नादि का भाग देने रूप बलिकम किया, कौतुक, मंगल प्रायश्चित्त किये, बाद में समस्त अलङ्कारों से विभूषित होकर वह अपने घर से निकला 'पडिनिक्खमित्ता सको. रेंटमल्लदामेण छत्तग धरिजमाणेण पायविहारचारेण महया पुरिस वग्गुरापरिक्खित्ते वाणियगामं नयर मज्झमज्झेण निगच्छह' निक लकर वह पैदल ही बड़े २ पुरुषों के समूह से युक्त हुआ उस वाणिज. ग्राम नगर के बीचों बीच से होकर चला उस समय उसके मस्तक पर हतुटे पहाए कय जाव पायच्छित्ते, सव्वालंकारविभूसिए साओ गिहाओ पडिनिक्खमह" न्यारे सुशान शहने मडावीर प्रभुना मागमनना समाया२ भन्या, ત્યારે તેના આનંદ અને સંતોષને પાર ન રહ્યો. તેનું દિલ આનંદથી નાચી ઉઠયું. તેણે સ્નાન કર્યું, કાગડાદિને માટે અન્નને ભાગ અલગ કરવા રૂપ ખલિકર્મ કર્યું, કૌતુક, મંગલ પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ વિધિ પતાવી. ત્યાર બાદ સમસ્ત અલંકારોથી વિભૂષિત થઈને તે મહાવીર પ્રભુના દર્શનાર્થે પિતાના
२थी नीsuit. “पहिनिलमित्ता सकोरेंटमल्लदामेण छत्तेण धरिज्जमाणेण' पायविहारचारेण' महया पुरिखवरगुरा परिक्खिते वाणियगाम नयर मज्झं मज्झेण निग्गच्छइ" ते मते तेना भर्त: ५२ है। ध्यानी मामाथी युक्त छत्र શોભી રહ્યું હતું. ઘણા મોટા મોટી’ પુરુષના સમૂહની સાથે પગપાળા તે
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० १ कालद्रव्यनिरूपणम् ४५५ निर्गत्य, यत्रैव-दृतिपलाशकं चैत्ययुधानम् आसीव, यत्रैव-श्रमणो भगवान् महावीर आसीत् , तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीर पंचविहेण अभिगमेण अभिगच्छइ ' उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं पञ्चविधेनवक्ष्यमाणपञ्चप्रकारेण अभिगमेन अभिगच्छति-अभिमुखं गच्छति ' तंजहासच्चित्ताण दवाण जहा उसभदत्तो जाय तिविहाए पज्जुवासणया पज्जुवासई' तद्यथा-सचितानां द्रव्याणां परित्यागेन १, यथा ऋपभदत्तो नवमशतकस्य त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके प्रतिपादितस्तथैवायमपि सुदर्शनः प्रतिपत्तव्यः, स सुदर्शनो नाम कोरंटपुष्पों की माला से युक्त छत्र लगा हुआ था 'निगच्छित्ता जेणेव दूइपलासए चेइए, जेणेव भगवं महावीरे तेणेव उदागच्छह' चल कर वह जहां दूतिपलाशक उद्यान था, और उस में जहां श्रमण भगवान महावीर विराजमान थे वहां पर आया वहां 'उबागच्छित्ता समण भगवं महावीरं पंचविहेण अभिगमेण अभिगच्छह' आकरके वह श्रमण भगवान महावीर के पास पांच प्रकार के अभिगम से युक्त हुआ पहुँचा 'तंजहा' वे पांच प्रकार के अभिगम इस प्रकार से हैं'सचित्ताण दव्वाणं जहा उसमदत्तो जाच तिविहाए पज्जुबासणयाएं पंज्जुवासह' सचित्तद्रव्यों का परित्याग करना जैसा कि १, यावतअचित्त द्रव्यों का-वस्त्राभरणादिकों का परित्याग नहीं करना २, एकशाटिक से (विनासिये वन से ) उत्तरासंग करना ३, देखते ही अंजलि जोडना ४, और मनका एकाग्र करना ५, वहां पहुचकर उस नौवें शतकेके३३३ उद्देशक में षभदत्त के विषय में जैसा कथन किया गया हैवैसा ही कथन यहां सुदर्शन के विषय में भी जान लेना चाहिये। भागण ध्या, मन वाशुश्याम नारना मध्यभागे थन, निग्गच्छित्ता जेणेव दुइपलासए चेइए, जेणेव भगव' महावीरे, तेणेव उवागच्छइ" तिलाश ચૈત્યમાં, આવી પહોંચે, ત્યાર બાદ તે જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર બિરાसता तत त२३ भाग qध्या. " उधागच्छिचा समण भगवं महावीर पंचविहेण अभिगमेण अभिगच्छइ तंजहा" नीये विसा पांय हारना भनिगम ५ ते महावीर प्रभु पास गया. “सचित्ताण दव्वाणजहा उसमदत्तो जाव तिविहाए पज्जुवासणयाए पज्जुवासइ" सचित्त द्रव्याना परित्याग આદિ પાંચ અભિગમ નવમા શતકના ૩૩ માં ઉદ્દેશામાં ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણના સંબંધનાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, જેમ કે–ચાવત્ અચિત્ત દ્રવ્યનું વઆભરણ વિગેરેને પરિત્યાગન કર. ૨ એકશાટિકથી (વગરસિવેલા વસ્ત્રથી) ઉત્તરાસંગ કર ૩ જોઈને જ અંજલી જોડવી. ૪ અને મનને એકાગ્ર કરવું. પ ત્યાં જઈને સુદર્શન શેઠે મન, વચન અને કાયાથી શ્રમણ ભગવાન
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
भगवतीसूत्रे
श्रेष्ठी त्रिविधया-त्रिमकारिकया मनोवचःकायिक्या पर्युपासनया भगवन्त पर्युपास्ते । 'तरणं समणे भगवं महावीरे सुदंसणस्स सेट्ठीस्स ती से य महइ महालगाए जाव आराहए भवइ' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः, तस्यां च महातिमहालयायां यावत् - परिषदि धर्मकथां कथयति कियस्पर्यन्तां कथयतीत्याह- 'जाव आराहए भवइ' यावत् - एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरन् आज्ञायाः आराधको भवति, 'तए णं से सुदंसणे सेट्ठी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा, निसम्म हो उट्ठाए उट्ठे' ततः खलु स सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणस्य भगवतो
सुदर्शन सेठ ने मन वचन काय संबंधी त्रिविध पर्युपासना से भगवान् की पर्युपासना की 'तणं समणे भगवं महावीरे सुदंसणस्स सेट्ठिस्स तीसे य महहमहालघाए जाव आराहए भवद्द' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर ने उस सुदर्शन सेठ को उस विशालजन समुदायरूप सभा में धर्मोपदेश दिया. यावत् वे सुदर्शन सेठ आराधक हो गयेसच्चे श्रावक बन गये. 'जाव आराहए भवइ' इस सुत्रांश से सूत्रकार ने यह प्रकट किया है कि यहां तक प्रभु ने उन्हें उपदेश दिया उनके उपदेश में उपस्थित प्राणी - श्रमणोपासक या श्रमणो-पासिका होकर उनकी आज्ञा का आराधक हो जाता है सुदर्शन सेठ भी इसी प्रकार से प्रभु की आज्ञा के आराधक बने 'तएण से सुदंसणे सेट्ठी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म हट्ठतुट्टो उट्ठाए उट्ठेह'
મહાવીરની ત્રણ પ્રકારની યુ પાસના કરી. " तएण समणे भगव महावीरे सुदंसणस्स सेट्ठिस्स तीसे य महइमहालयाए भवइ ત્યાર માદ મહાવીર પ્રભુએ તે સુદર્શન શેઠને તથા તે અતિ વિશાળ જનસમુદાય રૂપ પ્રખદાને ધર્મોપદેશ સંભળાવ્યે. (યાવતા) તે
जाव आराइए
"
जाव आराइए भवइ
સુદર્શન શેઠ આરાધક (સાચા શ્રાવક) ખની ગયા. આ સૂત્રાંશ દ્વારા સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે કે મહાવીર પ્રભુના ઉપદેશ સાંભળનાર જીવા, શ્રમણેાપાસક કે શ્રમણેાપાસિકા બનીને પ્રભુની માન્નાના આરાધક બની જતાં હતાં, એજ પ્રમાણે સુદર્શન શેઠ પણ તેમની આજ્ઞાના આરાધક મની ગયા.
"
"
" तणणे से सुदंसणे सेट्ठी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म ं सोच्चा निसम्म ट्टतुट्ठो उट्टाए उइ" त्यार माह श्रम लगवान महावीरनी
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० १ कालद्रव्यनिरूपणम् ४५७ महावीरस्य अन्तिके-समीपे धर्म श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य हृष्टतुष्टाः सन् उत्थया-उत्थानेन उत्तिष्ठते, 'उठाए उठेत्ता समण भगवं महावीर तिवखुत्तो जाव नमंसित्ता एवं क्यासी'-उत्थया उत्थाय श्रमण भगवन्तं महावीर निःकृख:-वारत्रयं यावत्-आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यिस्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीद-'कइविहेण भंते ! काले पण्णत्ते?' हे भदन्त ! कतिविधः खलु कालः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-मुदंसणा! चउबिहे काले पण्णत्ते' हे सुदर्शन ! चतुर्विधः खलु कालः प्रज्ञप्तः, 'तंजहा-'पमाणकाले १, अहाउनिवत्तिकाले २, मरणकाले३, अद्धाकाले'४, तद्यथा-प्रमाणकालः ', यथायु नित्तिकालः २, मरणकाल. ३, अद्धाकालश्च ४, तत्र प्रमीयते-परिच्छिद्यते येन इसके बाद वे सुदर्शन सेठ श्रमण भगवान् महावीर के पास श्रुतचारित्ररूप धर्म का श्रवण कर और उसे अच्छी रीती से अपने हृदय में धारण कर आनन्द युक्त बन गये। बडे ही अधिक संतुष्ट हुए और ऊठे 'उहाए उद्वेत्ता समण भगवं महावीरं तिक्खुत्तो जाव नमंखित्ता एवं वयासी' और ऊठकर वे श्रमण भगवान महावीर के पास आये वहां आकर उन्हों ने उनको तीन बार बन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर उन्हों ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया-'काविहे णभंते ! काले पण्णत्ते' हे भदन्त ! काल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? तब भगवान् ने उनले कहा-'सदसणा चउविहे काले पण्णत्ते' हे सुदर्शन ! काल चार प्रकार का कहा गया है । 'तंजहा' जो इस प्रकार से है'पमाणकाले, अहाउनिव्वत्तिकाले, मरणकाले, अद्धाकाले' प्रमाणकाल१, यथायुनिवृत्तिकाल २, मरणकाल, ३, और अद्धाकाल ४, जिस काल से સમીપે મૃતચારિત્ર રૂપ ધર્મનું શ્રવણ કરીને અને તેને સારી રીતે હદયમાં ધારણ કરીને સુદર્શન શેઠ અત્યંત હર્ષ અને સંતોષ પામ્યા, અને તેઓ पोतानी स्थान शतिथी ला थया. “ उठाए उठेत्ता समण भगव महावीर तिक्खुत्तो जाय नमसित्ता एव वयासी" मा थने तेथे।- महावीर प्रभु પાસે ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે તેમને ત્રણ વાર વ દેણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદણું નમસ્કાર કરીને તેમણે મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછો કે "कइविहे ण भते । काले पण्णत्ते ? " भगवन् ! डेटा माने। यो छे ?
महावीर प्रसुना - ‘सुदसणा चउविहे काले पण्णत्ते-तजहा' है સુદર્શન! કાળના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યાં છે.
" पमाणकाले, अहाउनिव्वत्तिकाले, मरणकाले अद्धाकाले" (१) प्रमाण, (२) यथायनिrista, (3) भर11 मन (४) भद्धा थी शत भ० ५८
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
भगवती वर्षशतादि तत् प्रमाण. तच्चासौ कालश्चेति प्रमाणकालः, अथवा प्रमाण-वर्षादेः परिच्छेदनं तत्मधानरतदर्थों का कालः प्रमाणकालः, स च अद्धाकालस्य विशेपो दिवसादिस्वरूपो बोध्या, तथाचोक्तम्-'दुविहो पमाणकालो दिवसपमाण च होइ राई य।
___चउ पोरिसिओ दिवसो राई चउपोरिसी चेव ॥१ छाया-द्विविधः प्रमाणकालः, दिवसप्रमाण च भवति रात्रिश्च ।
चतुः पौरिषिको दिवसो, रात्रिश्चतुःपौरिषिकी चैव ॥१॥ इति ॥१॥ यथायुनिवृत्तिकालस्तु-यथा-येन प्रकारेणायुपो निवृत्तिः बन्धनं तथाविधो यः काल:-अवस्थितिरसौ यथायुनिवृत्तिकाला-नारकाघायुष्करवरूपो वोध्यः, अयं च अद्धाकाल एव आयुःकर्मानुभवयुक्तः सर्वेषामेव संसारिजीवानां भवेत् , तथा चोक्तम्-'नेरइयतिरियमणुया देवाण अहाउयं तु जं जेणं ।
निव्वत्तियमन्नभवे पाले ति अहाउकालो सो' ।।१।। छाया-नैरयिक तिर्यग्मनुष्याः देवाः खलु यथायुष्कं तु यत् येन ।
निर्वतितमन्यभवे पालयन्ति यथायुः कालोऽसौ" इति ।२। वर्षशत आदि रूप प्रमाण जाना जाता है वह प्रमाणकाल है अथवा-वर्षादि के परिच्छेद निर्णय की प्रधानता वाला, या वर्षादि रूप अर्थवाला जो काल है वह प्रमाणकाल है । वह अद्धाकाल का विशेष दिवसादि रूप होता है । सो ही कहा है-'दुविहो' इत्यादि । ___ यथायुनिवृत्तिकाल-जिस प्रकार से आयु का बन्धन हो ऐसा जो काल है-अवस्थिनि है, वह यथायुर्निवृत्तिकाल है-यह नारकादि आयुएकरूप होता है । आयुकर्मानुभवन युक्त यह अद्धाकाल ही समस्त संसारी जीवों को होता है । सो ही कहा है-'नेरइयतिरिय' इत्यादि। આદિ રૂપ પ્રમાણ જાણ શકાય છે, તે કાળને પ્રમાણકાળ કહે છે. અથવા વર્ષાદિના પરિચ્છે (વિભાગ) નિર્ણયની પ્રધાનતાવાળા, અથવા વર્ષાદિ રૂપ અર્થવાળે જે કાળ છે, તેને પ્રમાણકાળ કહે છે. તે અદ્ધાકાળના વિશેષ हिसा ३५ डाय छे म पात “दुविहो" त्यादि सूत्रद्वा२। २५ष्ट કરવામાં આવી છે.
જે પ્રકારને આયુને બબ્ધ હોય, એ પ્રકારના જે અવસ્થિતિ કાળ તેને યથાસુનિતિકાળ કહે છે. તે નારકાદિ આયુષ્ક રૂપ હોય છે. આયુકર્મના અનુભવનથી યુક્ત અદ્ધાકાળ તો સમસ્ત સંસારી જેમાં મેજૂદ હોય છે, कर पात “नेरइयतिरिय" त्याहि सूत्रमा ४८ उरी छ,
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका शं० ११ उ० ११ सू० १ कालव्यनिरूपणम् ४५९ मरणकालः पुनः-मरणेन युक्तः कालः-मरणकाल:-अद्धाकालएच, अथवा-मरणस्य काल पर्यायत्वात-मरणमेवकालो मरणकालः, इति १ अद्धाकालस्तु-अद्धाः समयादयो विशेषास्तद्रूपः कालोऽद्धाकालः, चन्द्रसूर्यादिक्रिया विशिष्टोऽर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तवर्ती समयादिः, तथा चोक्तम्-'समयावलियमुहुत्ता, दिवस अहोरत्तपक्खमासा य ।
संवच्छरजुगपलिया सागर ओसप्पिपरियट्टा" ॥१॥ छाया-समयावलिकामुहूर्ता, दिवसाहोरात्रपक्षमासाश्च ।
संवत्सरयुगपल्या, सागरोत्सपिणी परिवर्ताः ॥१॥ इति । परिवर्त्त इति पुद्गलपरियों विज्ञेयः ॥ मू० १॥
प्रमाणकालवक्तव्यता। मूलम्-"से किं तं पमाणकाले ? पमाणकाले दुविहे पण्णत्ते तंजहा-दिवसप्पमाणकाले १, राइप्पमाणकाले य २, चउपोरिसिए दिवसे चउपोरिसिया राईभवइ, उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ । जहन्निया तिमु__ मरणकाल-मरण से युक्त जो काल है वह मरणकाल है-यह काल अद्धाकालरूप ही है अथवा-मरण स्वयं काल की पर्याय है अतः मरण रूप जो काल है वही मरणकाल है।
अद्धाकाल-समयादि विशेषों का नाम अद्धा है इन रूप जो काल है वह अद्धाकाल है चन्द्र सूर्य आदि की क्रिया विशिष्ट ऐसे जो ढाई. द्वीपान्तर्वती-अढाईद्वीप एवं दो समुद्रान्तर्वती जो समयादिक हैं वे सर्व अद्धाकाल रूप हैं। सो ही कहा है-'समयावलिय' इत्यादि ! पुद्गलपरिवर्त्त का नाम परिवर्त है ।सू०१॥
મરણકાળ-મરણથી ચુત જે કાળ છે તેને મરણકાળ કહે છે. તે કાળ અદ્ધાકાળ રૂપ જ છે અને “મરણ” પોતે જ “કાળની પર્યાય છે. તેથી મરણરૂપ જે કાળ છે તેને મરણકાળ કહે છે.
અદ્ધાકાળ–સમયાદિ વિશેનું નામ “અદ્ધા” છે. તે અદ્ધારૂપ જે કાળ છે તેને અદ્ધાકાળ કહે છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય આદિથી ક્રિયા વિશિષ્ટ જે અઢી દ્વિપ અને અઢી સમુદ્રાન્તવત જે સમયાદિક છે, તે પણ અદ્ધાકાળ રૂપ જ छ. भर पात " समयावलिय" त्यादि सूत्रा६२१ ४श छ, પુલ પરિવર્તનું નામ પરિવર્ત છે. સૂ૦ ૧ |
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
भगवती सूत्रे हुत्ता दिवससवा, राईए वा पोरिसी भवइ । जयाणं भंते! उक्कोसिया अन्द्वपंचसमुहुत्ता दिवसस वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइ भाग मुहुत्तभागेणं परिहायमाणी परिहायमाणी जहनिया तिसुहुत्ता दिवसस्त वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? जयाणं जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइभागमुहुचभागेणं परिवडूमाणी परिवमाणी उक्कोसिया अपंचममुत्ता दिवलस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? सुदंसणा ! जयाणं उक्कोसिया अद्वपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं बावीससयभागमुहुत्तभागेणं परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स, राईए वा पोरिसी भवइ, जयाणं जहन्निया तिमुहुत्ता, दिवसरस वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं बावीससयभागमुहुत्तभागेणं परिवमाणी, परिवमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ । कयाणं भंते ! उक्कोसिया अपंचममुहुत्ता दिवसस्ल वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? कथा वा जहनिया तिसुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? सुदंसणा ! जयाणं उक्कोसए अट्टारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहनिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, तयाणं उक्कोसिया अपंचममुहुत्ता दिवसस पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता राईए पोरिसा भवइ, जयाणं उक्कोसिया अट्टारसमुहुत्तिया राई भवइ, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाणं उक्कोसिया अद्ध
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेपर्चन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० २ प्रेमाणकालनिरूपणम् ४६१ पंचममुहुत्ता, राईए पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवइ। कयाणं भंते ! उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवह, जहन्निया दुवालमुहुत्ता राई भवइ ? कया वा उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ? सुदंसणा! आसाढपुन्निमाए उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, पोसस्स पुन्निमार णं उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहन्नए दुवालसमुहत्ते दिवसे भवइ। अस्थि णं भंते! दिवसाय, राईओ य, समा चेव भवंति! हंता, अस्थि । कया णं भंते ! दिवसा य, राईओय समा चेव भवति ? सुदंसणा! चित्तासोयपुन्निमासु णं, एस्थ णं दिवसा य, राईओ य समा चेव भवंति, पन्नरसमुहुत्ते दिवसे पन्नरसमुहुत्ता राई भवइ, चउभागमुहुत्तभागूणा चउमहत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, सेत्तं पमाणकाले सू०२॥
छाया-अथ कोऽसौ प्रमाणकालः ? प्रमाणकालो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथादिवसममाणकालः १, रात्रिप्रमाणकालश्च २ । चतुष्पौरुषिको दिवसः चतुष्पौरुपिकी त्रिभवति । उत्कृष्टा अर्द्ध पञ्चममुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुपी भवति, जघन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुषी भवति, यदा खलु भदन्त । उत्कष्टा अर्द्धपञ्चममुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रेर्वा पौरुषी भवति, तदा खलु कतिभागमुहूर्तभागेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा जघन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्री पौरुषो भवति ? यदा खलु जघन्यिका त्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य वा, रात्रे पौरुषी भवति, तदा खलु कतिभागमुहूर्तभागेन परिवर्द्ध माना, परिवर्द्धमाना उत्कपिका अपञ्चममुहर्ता दिवसस्य वा रात्रे पौरुषी भवति ? सुदर्शन ! यदा खल्ल उत्कर्पिका अर्द्ध पञ्चममुहुर्ता दिवसस्य वा, रात्रेर्वा पौरुषी भवति, तदा खलु द्वाविंशतिशतमागमुहूर्तभागेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा जघन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुषी भवति, यदा खल्ल जयन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૂર
भगवती सूत्रे
वा, रात्रे व पौरुपी भवति, तदा खलु द्वाविंशतिशत भागमुहूर्तभागेन परिवर्द्धमाना परिवर्द्ध माना उत्कर्षिका अर्द्ध पञ्चममुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रे व पौरुषी भवति । कदा खलु भदन्त ! उत्कपिंका अर्द्धपञ्चममुहूर्त्ता दिवसस्य वा, रात्रे व पौरुषी भवति ? कदा वा जयन्यिका त्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य वा रात्रे वा पौरुपी भवति ? सुदर्शन ! यदा खलु उत्कृष्टः अष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, जयन्यिका द्वादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति, तदा खलु उत्कर्षिका अर्द्धपञ्चममुहूर्त्ता दिवसस्य पौरुपी भवति, जयन्यिका त्रिमुहूर्ता रात्रेः पौरुपी भवति, यदा खलु उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्तका त्रिर्भवति, जघन्यको द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, तदा खलु उत्कर्षिका अर्द्धपञ्चममुहूर्त्ता रात्रेः पौरुपी भवति, जयन्यिका त्रिमुहूर्त्ता दिवसस्य पौरुषी भवति । कदा खलु भदन्त ! उत्कृष्टकः अष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति ? जघन्यिका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति ? कदा वा उत्कृष्टिका अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, जघन्यकोद्वादशमुहूर्ती दिवसो भवति ? सुदर्शन ! आषाढपूर्णिमायाम् उत्कृष्टकः अष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति, जयन्यिका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति, पौपस्य पौर्णि मायां खलु उत्कृष्टका अप्टादशमुहूर्त्तका रात्रि र्भवति, जघन्यका द्वादशमुहूर्त्तको दिवसो भवति । अस्ति खलु भदन्त । दिवसाथ, रात्रयश्च समाश्चैव भवन्ति ? हन्त, अस्ति, कदा खलु भदन्त ! दिवसाथ रात्रयश्व समाचैव भवन्ति ? सुदर्शन | चैत्रात्रिनपूर्णिमयोः खलु अत्र खल दिवसाच रात्रयथ समाएव भवन्ति, पञ्चदशमुहूर्त्तो दिवसः पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, चतुर्भागमुहूर्त्तभागोना चतुर्मुहूर्त्ता दिवसस्य वा, रात्रे व पौरुपी भवति, सोऽसौ प्रमाणकालः ॥ म्र० २||
1
टीका पूर्व कालस्य चातुर्विच्य प्रोक्तम्, सम्मति तं प्रथमं प्रमाणकालमाह - 'से किं तं पमाणकाले' इत्यादि, गौतमः पृच्छति - 'से किं तं पमाणकाले'
-
प्रमाणकालवक्तव्यता
( से किं तं पमाणकाले ' इत्यादि ।
टीकार्थ- पहिले काल के चार भेद प्रकट किये जा चुके हैं । उनमें से अब सूत्रकार इस सूत्र द्वारा पहिले प्रमाण काल का कथन करते हैं । इसमें सुदर्शन ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' से किं तं पमाणकाले ?' हे भदन्त ! પ્રમાણુકાળવક્તવ્યતા
ટીકા-આનાથી પહેલાના સૂત્રમાં કાળના ચાર ભેદ ખતાવવામાં આવ્યા છે હવે સૂત્રકાર આ સૂત્રમાં કાળના પ્રથમ ભેદ રૂપ પ્રમાણુકાળનુ' પ્રતિપાદન કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને સુદર્શન શેઠ મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન पूछे छे -“ से कि त पमाणकाले ? ” हे भगवन् ! अभभजनु ठेवु २१३५ કહ્યું છે? એટલે કે પ્રમાણુકાળ કેટલા પ્રકારના કહ્યો છે?
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६३
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०२ प्रमाणकालनिरूपणम् अथकोऽसौ प्रमाणकालः कतिविधः प्रमाणकालः इत्यर्थः ।, भगवानाह-हे गौतम ! 'पमाणकाले दुविहे पण्णत्ते' प्रमाणकालः द्विविधः प्रज्ञप्तः, 'तंजहा' तद्यथा-स यथा-दिवसपमाणकालः १, रात्रिप्रमाणकालश्च २, अथ पौरुषी प्रमाणमाह"उक्कोसिया अद्धपचममुहूत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवई उत्कृष्टा-सर्वत उत्कर्षेण अर्द्धपञ्चममुहूर्ता-अर्द्धःपञ्चमो येषु मुहुर्तेषु ते अर्द्ध पञ्चममुहूर्ताः-सार्द्धचतुष्टयमुहूर्ता इत्यर्थः, ते अर्द्ध पञ्चमा मुहूर्ताः यस्या सा अर्द्धपञ्चममुहूर्ता, अप्टादशमुहूर्त्तस्य दिवसस्य रात्रे व चतुर्थों भागः नवघटिका रूपः सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तात्मक इत्यर्थः, दिवसस्य वा रात्रे वा पौरुषी भवति, 'जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसरस वा प्रमाणकाल का क्या स्वरूप है ? अर्थात् प्रणाम काल कितने प्रकार का है। इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा-' पमाणकाले दविहे पण्णत्ते' हे सुदर्शन ! प्रमाणकाल दो प्रकार का कहा गया है।' जहा' जैसे-दिवसप्रमाणकाल और रात्रिप्रमाण काल (चउपोरिसिए दिवसे चउपोरिसिया राई भवइ) चार पहर का दिन और चार पहर की रात्रि होती है। अब पौरुषी के प्रमाण का कथन सूत्रकार करते हैं'उक्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भव। जिन चार मुहूतों में पांचवां मुहूर्त आधा है वे मुहर्त अर्द्ध पंचम मुहूर्त हैं। ये अपंचममुहूर्त जिस पौरुषी में होते हैं ऐसी वह पौरुषी अर्द्धपंचममुहूर्ता है । अठारहमुहूर्तवाले दिनका अथवा अठारह मुहर्तवाली रात्रि का जो नौ घड़ी रूप चौथाभाग है वह सार्ध चतुष्टय मुहर्त्तात्मक अर्थात् साढे चार ४॥ मुहूर्त का होता है। ऐसी सार्ध चतुष्टय मुहूर्तात्मक पौरुषी दिवस की अथवा रात्रि की होती है। यह दिन रात की उत्कृष्ट पौरुषी का प्रमाण
महावीर प्रसुन उत्तर-" पमाणकाले दुविहे पण्णत्ते" गौतम । प्रभा 10 में रन ४ो छे. “तंजहा" प्रा२। २मा प्रभारी छ-(१) हि सप्रमाण भने (२) शनिप्रभा
। वे सूत्रा२ पौरुषी (५२) ना अमानुनि३५ ४२ - .
"उकोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए 'वा पोरिसी भवइ" ચાર મહતું અને પાંચમું અર્ધ મુહૂર્ત મળીને અદ્ધ પંચમમુહૂર્ત થાય છે. એવાં અદ્ધપંચમ મુહૂર્ત (૪ મુહૂર્ત) ની પૌરુષી (પહેર) ને અર્ધપંચ અમહર્તા પૌરુષી કહે છે. અઢાર મુહૂર્તવાળા દિવસને અથવા ૧૮ મદર્તવાળી રાત્રિને જે નવ ઘડીરૂપ ચોથો ભાગ છે તે મુહૂર્ત પ્રમાણે હોય છે. આ રીતે દિવસ અથવા રાત્રિના એક પહોરની ઉત્કૃષ્ટ લંબાઈ કાળની અપેક્ષાએ હા મુહર્તની હોય છે, તથા દિવસ અને રાત્રિના એક પહોરની કાળની
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
भगवती राईए वा पोरिसी भवइ' जघन्यिका-सर्वतो जघन्येन त्रिमुहूर्ता-द्वादशमुहूर्त्तस्य दिवसादेश्चतुर्थोभागस्त्रिमुहूर्तों भवति, अतस्त्रयोमुहूर्ताः पयटिका यस्यां सा तथाविधा दिवसस्य वा रात्रे वा पौरुपी भवति । सुदर्शनः पृच्छति-'जयाणं भंते ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहूत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइभागमुहृत्तमागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स बा, राईए वा पोरिसी भवई' हे भदन्त ! यदा खलु उत्कृष्टा अर्द्ध पञ्चममुहूर्ती सार्द्धकहा है। तथा दिनरात की सब से जघन्य पौरुषी का प्रमाण तीन मुहर्त का है। १२ मुहवाले दिन का अथवा १२ मुहवाली रात्रि का जो चौथा भाग है वह त्रिमुहर्तात्मक होता है। अतः सब से जघन्यपौरुषी का प्रमाण भी त्रिमुहूर्त का होता है। दो घड़ी का एक मुहूर्त होतो है। इस प्रकार तीन मुहूर्त में ६ घड़ी होती है । सो चाहे जघन्य पौरुषी का प्रमाण तीनमुहूर्त का होता है-ऐसा कहिये या वह ६ घटिका रूप होता है ऐसा कहिये दोनों एकरूप ही हैं। यह दिनरात की जघन्य पौरुषी का प्रमाण कहा । तात्पर्य कहने का यही है कि पौरुपी का अधिक से अधिक प्रमाण साढे चार मुहूर्त का होता है और कम से कम प्रमाण तीन मुहूर्त का होता है। अब सुदर्शन सेठ प्रभु से ऐसा पूछते हैं'जयाणं भंते! उक्कोसिया अद्धपंचममुहूत्ता, दिवसस्स चाराईए वा पोरिसी भवइ' हे भदन्त ! जब दिन अथवा रोत्रि की पौरुषी का प्रमाण ४॥साढे चार मुहूर्त का अधिक से अधिक होता है-अर्थात् २१६ मिनटका या नौ९ घड़ी का होना है. (तीन घंटे ३६ छत्तीस मिनट का होता है)-'तया
અપેક્ષાએ ઓછામાં ઓછી લંબાઈ ૩ મુહૂર્તની હોય છે, ૧૨ મુહૂર્તવાળા દિવસને અથવા ૧૨ મુહૂર્તવાળી રાત્રિને જે ચે ભાગ (પહેરી હોય છે, તે ત્રણ મુહૂર્ત પ્રમાણ હોય છે. તેથી જઘન્ય (ટૂંકામાં ટુંકે) પહાર ત્રણ મુહૂર્તને થાય છે. બે ઘડીનું એક મુહૂર્ત થાય છે. આ રીતે ત્રણ મુહૂર્તની ૬ છ ઘડિ થાય છે. તેથી જઘન્ય પહેરનું પ્રમાણ ત્રણ મુહુર્તનું અથવા ૬ ઘડીનું સમજવું. આ દિનરાતની જઘન્ય પૌરુષી (પહેર) નું પ્રમાણ સમજવું આ સમરત કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અધિકમાં અધિક કા મુહૂર્તને અને ઓછામાં ઓછા ૩ મુહૂર્તને એક પહેર થાય છે.
सुदर्शन शहना प्रश्न-" जयाण भंते ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ" भगवन् ! ज्यारे ६१ अथ4। रिना प्रत्ये: પહાર અધિકમાં અધિક કા મુહૂતને (૯ ઘડીને અથવા ૨૧૬ મિનિટનેથાય
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० २ प्रमाणकालनिरूपणम् ४६५ चतुष्टयमुहूर्त्ता नवघटिकात्मिका दिवसस्य वा, रात्रे व पौरुषी भवति. तदा खल्लु कतिभागः कतितमभागस्तद्रूपो मुहूर्तभागः कतिभागमुहूर्तभागस्तेल कतिमागमुहूर्तभागेन-मुहूर्तस्य कियताभागेन अंशेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा जघन्यिकात्रिमुहूर्ता दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुषी भवति ? तथैव 'जयाणं जहन्निया तिमुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं कइभागमुहूत्तमागेण परिवडमाणी परिवडमाणी उक्कोसिया अद्धपञ्चममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईएश पोरिसी भवइ ?' यदा खल्ल जघन्यिका-जघन्येन, त्रिमुहा दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुपी भवति, तदा खलु कतिभागमुहूर्तभागेन-कतिभागः कतिवमभागः तद्रूपो मुहूर्तभागः कतिभागमुहूर्तभागस्तेन कियता मुहूर्त्ता शेनेत्यर्थः परिवर्द्ध नाना परिवर्द्ध माना पौनःपुन्येनोपचीयमाना उत्कृष्टका-उत्कर्षेण अर्द्ध पञ्चममुहर्ता लार्द्धचतुष्टयमुहूर्तरूपा नवघटिकात्मिका दिवसस्य वा रात्रे वा पौरुपी भनति ? भगवानाह-'सुदंण कहभागमुहुत्तभागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जहनिया तिमु. हुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवह' तब वह दिन रात की पौरुषी मुहूर्त के कितने अंश से घटतो घटती जघन्यरूप से लीनमुहर्त प्रमाणवाली रहजाती है। तथा-'जया णं जहन्निया तिहुत्ता दिवसरस वा राईए वा पोरिसी भवइ, तया ण कहभागमुहत्तभागेण परिवड़माणी परिवडमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पौरिली भवई तथा दिन एवं रात्रि की जो वह जघन्य पौरुषी तीनमुहत की होती है वह मुहूर्त के कितने भाग से बढती घढती उत्कृष्ट से ४॥ साढे चार मुहर्तवाली बन जाती है ? अर्थात् नौ घड़ी वाली बन जाती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सुदंमणा! जया [उकोसिया अद्वपचभमुहूत्ता दिव
छ, “तयाण कइभागमुहुत्तभागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जहनिया तिमहत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ १" त्यारे ते हिवस भने रात्रिन पारमा દરરોજ મુહૂર્તને કેટલા ભાગ ઘટતાં ઘટતાં ત્રણ મુહૂર્તના જઘન્ય प्रभावामी ५७.२ 45 तय छ ? तथा " जया ण जहन्निया तिमुहुत्ता दिव. सस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, तयाण कइभागमुहत्तभागेण परिवड्ढमाणी परिवइढमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसख वा गईए वा पारिसी अवइ ?" જ્યારે દિવસ અને રાત્રિને પહેર જઘન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ મુહૂર્તને (૬ ઘડી અથવા ૧૪૪ મિનિટન) થાય છે, ત્યારે તે દિવસ અને રાત્રિના પહેરમાં દરરોજ મુહૂર્તના કેટલામાં ભાગને વધારો થતાં થતાં કા મુહૂર્તને ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણવાળે પહોર થઈ જાય છે ?
अ० ५९
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
भगवतीस्त्र सणा! जयाणं उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं वावीससयभागमुहृत्तमागेणं परिहायमाणी, परिहायमाणी जहनिया तिमहत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवई' हे सुदर्शन ! यदा खलु उत्कृष्टिका-उत्कपेण अर्द्धपञ्चममुहूर्ता-सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तरूपा दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुपी भवति, तदा खलु द्वाविंशतिशतभागमुहूर्तभागेन-द्वाविंशत्युत्तरशततमभागरूपेण मुहूर्तभागेन परिहीयमाणा परिहीयमाणा अतिशयेन अपचीयमाना जघन्यिका-जघन्येन त्रिमुहुर्ता दिवसस्य वा, रात्रेर्वा पौरुषी भवति, तथा चात्र सार्द्धचतुष्टयानां त्रयाणां च मुहूर्तानां विशेषः सार्हो मुहूर्तः, स च त्र्यशीत्यधिकेन दिनशतेन उपचीयते, अपचीयते च, स च साझै मुहूर्त्तस्त्र्यशीत्यधिकशतभागतया व्यवस्थाप्यते, तत्रच सस्स वा राईए वा पोरिसी भवर, तया ण वावीससयभागमुहुत्तभागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहसा दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ 'इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे सुदर्शन ! जब दिन और रात्रि की पौरुषो ४॥ मुहूर्त की २१६ मिनट-या नौ घड़ी अथवा तीन घंटे ३६ मिनट की होती है-तब वह मुहूर्त के १२२ भाग से घटती २ जघन्य तीन मुहूर्त के प्रमाण में आ जाती है । इस प्रकार यह दिन और रात की पौरुषी तीन मुहूर्त की जघन्य से होती है। यहां पर सार्दमुहूर्त १॥ मुहूर्त का सार्धचतुष्टय (साडे चार) और तीन मुहूर्त इनके बीच में अन्तर रहता है । यह सार्धमुहूर्त १८३ दिन से पढता है और घटता है। इस
___ महावीर प्रभुने। उत्तर-"सुदंसणा ! जयाण उक्कोसिया पद्धपंचममुहुत्ता दिवसास वा राईए वा पोरिसी भवइ, तयाण' वावीससयभागमुहुतभागेण परिहायमाणी परिहायमाणी जहन्निया तिमुहुचा दिवसस्म वा राईए वा पोरिनी भव" है सुशान 18 न्यारे हिवस अने रात्रिन। प्रत्ये। पडार मधिमा અધિક 8 સાડાચાર મુહૂર્તને થાય છે-૯ ઘડીને અથવા ૨૧૬ મિનિટને અથવા ૩ કલાક ૩૬ મિનિટને થાય છે, ત્યારે દરરોજ મુહૂર્તના ૧૨૨ માં ભાગપ્રમાણ ઘટાડો થતાં થતાં દિવસ અને રાત્રિના પ્રત્યેક પહેરની લંબાઈ ઓછામાં ઓછા ૩ મુહૂર્તની થઈ જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે લાંબામાં લાંબા ૨૧૬ મિનિટના પહોરમાં દરરોજ 1 મુહૂર્તને ( ઘડીને અથવા ૨ મિનિટને) ઘટાડે થતાં થતાં નાનામાં નાનો ૩ મુહૂર્ત (૧૪૪ મિનિટન) પહેર થઈ જાય છે.
લાંબામાં લાંબો પહેર કા મુહર્તને અને ટૂંકામાં ટૂંકે પહેાર ૩ મૃદુતને થતા હોવાથી, તે બન્ને વચ્ચે ના મુહૂર્તને તફાવત પડે છે.
४२११ ११- भुत घटतi edi १८3 हिपसमा ( ४६) ૧ મુહૂર્તને ઘટાડે થઈ જાય છે, ત્યાર બાદ દરરોજ 1 મુહૂર્ત પ્રમાણ
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० २ प्रमाणकालनिरूपणम् ६७ मुहूर्ते द्वाविंशत्यधिकं भागशतं भवतीत्यभिप्रायेणोक्त-द्वाविंशत्यधिकशतभाग मुहूर्तभागेनेति, एवमेव-'जयाणं जहन्निया तिमुहूत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ, तयाणं वावीससयभागमुहुत्तभागेणं परिवडमाणी, परिवडमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवई' यदा खल जघन्यिका-जघन्येन त्रिमुहूर्ती दिवसस्य वा, रात्रे पौरुषी भवति तदा खल्लु द्वाविंशतिशतभागमुहूर्त्तमागेन-द्वाविंशन्यधिकशततमभागरूपमुहूर्तभागेन परिवर्द्धमाना, परिवर्द्धमाना-अतिशयेनोपचीयमाना उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण, अपञ्चममुहूर्ता-सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तरूपा दिवसस्य वा, रात्रेर्वा पौरुपी भवति । सुदर्शनः पृच्छति-'कयाणं भंते ! उक्कोसिआ अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवइ ? ' हे भदन्त ! कदा खलु उत्कृप्टिका-उत्कर्षेण अर्द्धपश्चममुहर्तालिये यह १८३ के भागरूप से व्यवस्थापित होता हुआ एक मुहूर्त में १२२ भागरूप होता है । इसी अभिप्राय से 'द्वाविंशति अधिक शतभाग मुहूर्तभागेन' ऐसा कहा है। इसी प्रकार 'जयाण जहनिया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवह, तया ण बोवीससयभागमुहुत्तभागेण परिवडमाणी परिवडमाणी उक्कोसिया अद्धपंचममुक्षुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवई' इसी प्रकार से जब दिन और रात्रि की पौरुषी तीन मुहूर्त की होती है तब वह १२२ भागरूप मुहूर्त भाग से बढती बढती दिनरात की ४॥ साढे चार मुहूर्त की पौरुषी हो जाती है। ___ अब सुदर्शन सेठ प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'कयाण भंते ! उक्कोसिया अद्वपंचममुहूत्ता दिवसस्स वा, राईए वा पोरिसी भवह' हे भदन्त ! વધતા વધતાં ૧૮૩ દિવસમાં ૧ મુહૂર્તને વધારો થઈને લાંબામાં લાંબો ૪ મુહૂર્તને પહેર બની જાય છે. ૧૮૩ દિવસમાં ૧પ મુદૃર્ત પ્રમાણ પહેરની લંબાઈ વધે ઘટે છે. તેથી દરરોજ નું મુહૂર્ત પ્રમાણ વધ-ઘટ થાય છે, એ सिप भणी २७ छ तेथी ४ " द्वाविंशति अधिक शतभागहूर्त भागेन " ! प्रभार ४यु छे. मे प्रमाणे " जयाण जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ, तयाण बोवीससयभागमुहूत्तभागेण परिवड्ढमाणी २ उक्कोसिया अद्धपंचममुइत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवइ" न्यारे हवस અને રાત્રિને પ્રત્યેક પહાર જઘન્યની અપેક્ષાએ ૩ મુહૂર્તને થાય છે, ત્યારે તેમાં મુહૂર્તના ૧૨માં ભાગ પ્રમાણ વધારો થતાં થતા દિવસ અને રાત્રિનો પહોર અધિકમાં અધિક ૪ મુહર્ત પ્રમાણુ થઈ જાય છે
सुदर्शन शहना प्रश्न-" कयाण भंते ! उक्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता विषसस्स वा राईए वा पारिसी भवइ १" सगवान् ! हिवस भने बिना पहार
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
भगवतीस्ने सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्वरूपा दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुपी भवति ?' 'कया वा जहन्निया लिमुहुत्ता दिवसस्स बा, राईए वा पोरिसी भवइ ?' कदा वा जघन्यिकाजघन्येन त्रिमुहूर्ता-मुहूर्तत्रयरूपा दिवसस्य वा, रात्रे वा पौरुषी भवति ? भगवानाह-'सुदंसणा ! जयाणं उक्कोसए अट्ठारसमुहूत्ते दिवसे भवइ-जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, तयाणं उक्कोसिया अट्ठपंचममुहुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुत्ता राईए पोरिसी भवई' हे सुदर्शन ! यदा खलु उत्कृष्टक:-उत्कपेण अष्टादशमुहूतौ दिवसो भवति, अथ च जघन्यिका-जघन्येन द्वादशमुहूर्ती रात्रि भवति, तदा खलु उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण अर्द्ध पञ्चममुहूर्ता-सार्द्ध चतुष्टयमुहूर्तरूपा दिवसस्य पौरुषी भवति, अथ च जघन्येन त्रिमुहूर्ना-मुहूर्तत्रयास्मिका रात्रेः पौरुपी भवति । 'जयाणं उकोसिया अट्ठारसमुहुत्तिा राई भवइ, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते जो यह पौरुषी दिन और रात की ४॥ मुहूर्त की होती है सो कब होती है, 'कया वा जहनिया तिहत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवई' तथा तीन मुहूर्त की जो दिन की और रात्रि की पौरुषी होती है वह कथ होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सुदंसणा! जया ण उक्कोसए अट्ठारसबहुत्ते दिवसे भवह, जहनिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ तया ण उक्कोलिया अपंचममुलुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवइ, जहनिया तिमुहुत्ता राईए पोरिली अवइ' हे सुदर्शन ! जिस समय उत्कृष्ट से दिन १८ मुहूर्त का होता है और रात्रि कम से कम १२ मुहूर्त की होती है, तब दिनकी पौरुपी उस्कृष्टरूप से ४॥ मुहूर्त की हो जाती है और रात्रि की पौरुषी कम से कम तीन मुहूर्त की हो जाती है । तथा-' जया ण उकोसिया अहार सनुहुत्तिया राई भवइ, जहम्मिए दुवालसमुहत्ते दिवसे मषिमा अधि४ ४॥ भुस्त ना यारे थाय छ ? "कया वा जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स वा राईए वो पोरिसी भवइ ?" तय हवस मन. रात्रिना પહેર ટુંકામાં ટુકો ૩ મુહૂર્તને ક્યારે થાય છે?
- महावीर प्रभुने। उत्त-" सुदंसणा ! जयाण' उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ तयाण उकोसिया अद्धपंचममुहुत्ता दिवसस्त पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता राईए पोरिसी भव" હે ગૌતમ ! જ્યારે લાંબામાં લાબે ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ અને ટૂંકામાં ટુંકી ૧૨ મુહૂર્તની રાત્રિ થાય છે, ત્યારે દિવસને પહોર અધિકસી અધિક કા - મુહર્ત થાય છે અને રાત્રિને પહોર ઓછામાં ઓછા ૩ ત્રણ મુહર્તાને થાય छ. तथा " जयाण उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्तिया राई भवइ, जहन्निया दुवालस
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० ११ १० ११ सू०२ प्रमाणकालनिरूपणम् ४६९ दिवसे भवइ, तयाणं उक्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता राईए पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्स पोरिसी भवई' यदा खल्लु उत्कृष्टिका-उत्कर्षेण अष्टादशमुहूर्तिका रात्रि भवति, अथ च जघन्यकः-जघन्येन द्वादशमुहूत्तॊ दिवसो भवति, तदा खलु उत्कृष्टिका अद्धपञ्चममुहती रात्रेः पौरुषी भवति, अथ च जन्यिका त्रिमुहूर्ता दिवसस्य पौरुषी भवति । मुदर्शनः पृच्छति-'कयाणं भंते ! उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालमुहुत्ता राई भवइ ?' हे भदन्त ! कदा खलु उत्कृष्टक: अष्टादशमुहूतौ दिवसो भवति, अथ च जन्यिका द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति ? 'कदा वा उक्कोसिया अट्ठारसमुहत्ता राई भवइ, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ ?' कदा वा उत्कृष्टिका अष्टादशमुहूर्ती रात्रि भवति, भवइ' जब उत्कृष्ट रूप से १८ मुहूर्त की रात्रि होती है और जघन्य से १२ मुहूर्त का जब दिन होता है, 'लया ण उक्कोसिया अद्धपंचममुहुत्ता राईए पोरिसी भवइ, जहनिया तिमुहुत्ता दिवसस्स पौरिसी भवइ ' तघ उत्कृष्ट से ४॥ सुहूर्त की रात्रि की पोरुषी होती है और जघन्य से तीन मुहूर्त की दिन की पौरुषी होती है ।
अब सुदर्शन सेठ प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'कया णं भंते ! उकोसए • अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसाहुत्ता राई भवह' हे
भदन्त ! उत्कृष्ट-बड़ा दिन जो कि १८ मुहूर्त का होता है-वह कब होता है और छोटी रात्रि जो कि १२ मुहूर्त की होती है-वह कत्र होती है ? 'कया वा उक्कोसिया अट्ठासमुहुत्ता राई भवई, जहन्निए दुवालसमुहुत्ते दिवले भवइ' तथा कब बड़ी रात्रि जो कि अठारह मुहर्त की मुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाण उन्कोसिया अद्धपंचममुहत्ता राईए पोरिसी भवइ, जहन्निया तिमुहुत्ता दिवसस्त पोरिसी भवइ" स्यारे समामा म १८ મુહુર્તની રાત્રિ અને ટુંકમાં ટુકે ૧૨ મુહૂને દિવસ થાય છે, ત્યારે રાત્રિનો પર અધિકમાં અધિક કા મુહુર્તને થાય છે અને દિવસનો પાર ઓછામાં ઓછા ત્રણ મુહૂતને થાય છે.
सुशन शहना प्रश्न-" कयाण भते । उक्कोसए अद्वारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ ?" मग! सामामा हमारे १८ મુહૂર્તને દિવસ છે તે ક્યારે (કઈ તિથિએ) થાય છે? ટુંકામાં ટુકી ૧૨ भुइतनी रात्रि च्यारे थाय छ १ " कया वा उक्कोसिया अट्ठारसमुहत्ता राई भवइ, जहन्निए दुबालसमुहुत्ते दिवसे भवइ ?" तथा eiwi cinी. १८ मा२ मुतनी રાત્રિ અને ટુંકામાં ટુંકે ૧૨ બાર મુહૂર્તને દિવસ કયારે થાય છે ?'
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
भगवती सूत्रे
"
अथ च जघन्यको द्वादशमुहूर्ती दिवसो भवति ? भगवानाह - ' सुदंसणा ! आसाढ़पुन्निमाए उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भव, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई ras' हे सुदर्शन ! आषाढपूर्णिमायाम् उत्कृष्टेन अष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति, अथ च जघन्येन द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, अत्र आपादपौर्णमास्यामिति कथनं पञ्चसंवत्सरिकयुगस्यान्तिमवर्षापेक्षया विज्ञेयम्, यतस्तत्रैव आपाढपौर्णमास्यामष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति, सार्द्धचतुष्टयमुहर्त्ता च तत्पौरुपी भवति, वर्षान्तरे तु यत्र दिवसे कर्क संक्रान्ति मवति तत्रैवासौ संभवति इति बोध्यम्, तथैव'पोसस्स पुन्निमाए णं उकोसिया अट्ठारसमुहुता राई भव, जहन्नए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भव' पौषस्य पूर्णिमायां खलु उत्कृष्टिका - उत्कर्षेण अष्टादशमुहर्त्ता रात्रि होती है, और कब छोटा दिन जो कि १२ मुहर्त्त का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' सुदंसणा ! आसाढपुन्निमाए उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवह, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवद्द ' हे सुदर्शन ! आषाढमास की पूर्णिमा में दिन १८ मुहूर्त्त का होता है और रात्रि १२ मुहूर्त की होती है । ' आषाढ़ मास की पूर्णिमा में ' ऐसा जो कथन किया है वह पांच वर्ष के युग के अन्तिम वर्ष की अपेक्षा से कहा गया है क्योंकि उसी आषाढी पूर्णिमा में १८ मुहूर्त का दिन होता है। और उस समय ४|| मुहूर्त की पौरुषी होती है । तथा वर्षान्तर में जिन दिन कर्क संक्रान्ति होती है उसी दिन यह पौरुषी होती है ऐसा जानना चाहिये | इसी प्रकार 'पोसस्स पुन्निमाए ण उक्कोसिया अट्ठा रस मुहुत्ता राई भवइ जहन्निया दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' पोष मास की पूर्णिमा में उत्कृष्ट रूप से १८ मुहूर्त की रात्रि होती है और
""
भडावीर अलुना उत्तर-" सुदंसणा ! आसाढ पुन्निमाए उक्कोसए अट्टारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ " हे सुदर्शन ! अषाढ भासनी પૂર્ણિમાએ વધારેમાં વધારે ૧૮ મુહૂર્તના દિવસ અને એછામાં ઓછા ૧૨ મુહૂર્તની રાત્રિ થાય છે ‘ અષાઢ માસની પૂર્ણિમાએ ” એવું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે પાંચ વર્ષના યુગના અન્તિમ વર્ષની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યુ છે, કારણ કે એજ અષાઢી પૂર્ણિમાએ ૧૮ મુહૂતના દિવસ હાય છે ત્યારે જા મુહૂતના એક પહેાર થાય છે તથા વર્ષોંમાં જ્યારે કસ'કાન્તિ થાય છે, ત્યારે જ આ મુહૂર્તને પહેાર થાય છે એમ સમજવું. એજ પ્રમાણે " पोसरस पुन्निमा उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहन्निया दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ” घोष भासनी पूचिमा सांणाभां साथी १८ भुहूर्त'नी रात्रि भने
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० २ प्रमाणकालनिरूपणम्
४७१
भवति, जघन्येन च द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, अत्रापि पौषपौर्णमास्यां पूर्वोक्त रीत्या पञ्च संवत्सरिकयुगस्यान्तिमवर्षापेक्षयैवौचित्येन अष्टादशमुहूर्तस्वं रात्रेर्मान मवसेयम्, दिवसस्य च द्वादशमुहूर्तत्वंच तदपेक्षयैवेति भावः एवं रीत्या रात्रिदिवसयोपम्यमभिधाय तयोरेव समतामभिधातुमाह-अस्थि णं भंते । दिवसा य, राईओ य, समाचैव भवति' सुदर्शनः पृच्छति - हे भदन्त । अस्ति संभवति खलु दिवसाथ, रात्रयश्च समाचैव तुल्या भवन्ति ? भगवानाह - 'हंता, अस्थि,' हे सुद र्शन | इन्त-सत्यम्, अस्ति - संभवति खलु दिवसाथ रात्रय समा भवन्ति । सुदर्शनः पृच्छति - 'कयाणं भंते! दिवसा य, राईओ य समाचेव भवंति ? ' हे भदन्त ! कदा खलु दिवसा व रात्रयश्च समाएव तुल्या समप्रमाणा भवन्ति ? भगवानाह - 'सुदंसणा ! चित्तासोयपुन्निमासु णं, एत्थणं दिवसाय, राईओ य १२ मुहूर्त का जघन्य रूप से दिन होता है । यह कथन मकरसंक्रान्ति की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये इस प्रकार रात्रि और दिन की विषमता कह कर अब सूत्रकार उनकी समता का कथन करने के लिये प्रश्न करवाते हैं 'अस्थि णं भंते ! दिवसा य राई ओघ समा चेव भवंति ' हे भदन्त ! क्या दिन और रात्रि समान भी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'हंता, अस्थि' हे सुदर्शन ! दिन और रात्रि समान भी होते हैं ! सुदर्शन सेठ पूछते है - 'कया णं भंते ! दिवसा य राईओ यसमा चेव भवति ' हे भदन्त ! दिन और रात्रि समानतुल्यप्रमाणचाली- -कम होती
? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' सुदंसणा ! चित्तासोयपुन्निमासु णं एत्थ ટુકામાં ટુકા ૧૨ મુદ્દત'ના દિવસ થાય છે આ કથન પશુ પાંચ વર્ષના યુગના અન્તિમ વર્ષોની અપેક્ષાએ થયું છે, એમ સમજવુ'.
આ રીતે રાત્રિ અને દિવસની વિષમતાનુ કથક કરીને હવે તેમની સમતાનુ` કથન કરે છે
सुदर्शन शेडने प्रश्न - "अस्थि भंते ! दिवखा य राईओ य समाचेव भवति ?” હે ભગવન્ ! રાત્રિ અને દિવસ કી સરખાં થાય છે ખરાં?
સૂત્રકાર
भडावीर प्रभुना उत्तर- " हंता, अस्थि " हा सुदर्शन | हिवस भने रात्रि સરખાં પશુ થાય છે ખરાં.
सुदर्शन शेडनो प्रश्न- “ कयाण भंते! दिवसा य राईओय समाचेव भवंति ? " હું ભગવન્ ! દિવસ અને રાત્રિ કયારે સરખાં થાય છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " सुदसणा ! वित्तानोयपुन्निमासु गं एत्थण' दिवसा य राईओ य स्रमाचेष भवंति " हे सुदर्शन ! चैत्र भने यसो भासनी
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
___ भगवती समाचेव भवंति' हे सुदर्शन ! चैत्राश्विनपूर्णिमयोः-चैत्रपौर्णमास्याम् , आश्विन पौर्णमास्यां च खलु, अत्र खलु दिवसा च रात्र यश्च समा एव-तुल्या एव भवन्ति, अत्र चैत्राश्विनपूर्णिमयोरिति कथनं व्यवहारनयापेक्षं बोध्यम् , निश्चयनयापेक्षया तु कर्कमकरसंक्रान्ति दिनादारभ्य यो द्विनवतितमः अहोगत्रो भवति तस्याः समा दिवसरात्रिममाणताऽवसेया, तत्र च पञ्चदशमुहत्ते दिने रात्री वा पौरुषीप्रमाणं त्रयोमुह स्त्रयश्च मुहूर्तचतुर्थभागा भवन्ति, पौरुण्याः दिवसरात्रिचतुर्थभागरूप त्वात् , इत्यभिप्रायेणाह-पन्नरसमुहुत्ते दिवसे, पन्नरसमुहत्ता राई भवइ, चउभागमुहुत्तभागूणा चउमुहत्ता दिवसस्स वा राईए वा पोरिसी भवई' पञ्चदशमुहूत्तों दिवसो भवति, पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, चतुर्भागमुहूर्तमागोना-चतुर्भागःचतुर्थभागरूपो यो मुहर्तभागस्तेनोना मुहर्तस्य चतुर्थभागन्युना चतुर्मुहर्ता चत्वारो ण दिवसा य राईओ य समा चेव भवंति' हे सुदर्शन ! चैत्र और आश्विनमास की पूर्णिमा में दिन और रात दोनों बराबर होते हैं ! यहां "चैत्र और आसोज की पूर्णिमा में " ऐसा जो कहा गया है वह व्यव. हार नय की अपेक्षा से ही कहा गया है-ऐसा जानना चाहिये। वैसे तो निश्चय नय की अपेक्षा कक मकर संक्रान्ति से लेकर जो ९२ यानवे दिनरात होता है उसके आधे में दिनरात की प्रमाणता समान होती है-ऐसा समझना चाहिये । यहाँ १५ मुहर्त वाले दिन में और १५ मुहूतवाली रात्रि में पौरुषी का प्रमाण तीन मुहत का और एक मुहत के चौथे भाग से न्यून मुहर्त का होता है। क्यों कि पौरुषी दिनरात्रि के चतुर्थभागरूप होती है । इस प्रकार यहां दिनरात की पौरुषी का प्रमाण ३। मुहर्त का होता है। इसी अभिप्राय से 'पन्नरसमुहत्ते दिवसे पन्नरसहुत्ता राई भवइ, चउभागमुष्टुत्तभागूणा चउमुहुसा दिवसस्स वा પૂર્ણિમાએ દિવસ અને રાત્રિ સરખાં હોય છે. અહીં એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે “ચૈત્ર અને આ માસની પૂર્ણિમાએ દિવસ અને રાત્રિ સરખાં હોય છે,” આ કથન ચંવહારનયની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું. નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તે કર્ક સંક્રાતિ ને મકરસંક્રાતિ બાદ જે ૯૨ દિવસ રાત થાય છે, તે દિવસ અને રાત્રિ સરખાં થાય છે, એમ સમજવું. ત્યારે ૧૫ મુહૂર્તને દિવસ અને ૧૫ મુહૂર્તની રાત્રિ થાય છે, અને દિવસ અને રાત્રિને પ્રત્યેક પહેર ૩ પિણાચાર મુહૂર્તન થાય છે, કારણ કે દિવસ અથવા રાત્રિના ચોથા ભાગ જેટલે એક પહોર હોય છે. તેથી જ सूत्रारे -“ पन्नरसमुहुत्ते दिवसे पन्नरसमुहुत्ता राई भवइ, चउभाग: मुहुत्तभागूणा घउमुहुत्ता दिवसंस्म वा राईए वा पोरिसी भवइ ? ४वानुतात्यय
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११७० ११ ० ३ यथायुर्निर्वृत्तिकालादिनिरूपणम् ४७३.. मुहूर्ता पौयां सा तथाविया पौरुपी दिवसस्य वा, राजेव पादोन चतुष्टमुहूर्तरूपा सार्धसप्तघटिकापरिमिता पौरुषी भवति, समरात्रि दिवसयोरितिभात्रः, 'सेत्तं माणकाले' तदेप ममाणकालः प्ररूपितः ॥ ३०२ ॥
वायुर्निर्वृतिकालादिवतव्यता ।
"
मूलम् - " से किं ते अहाउनिव्वत्तिकाले ? अहाउनिव्वत्ति काले जंणं जेणं नेरइएण वा, तिरिक्खजोणिएण वा, मणुसेण वा, देवेण वा अहाउयं निव्वत्तियं, सेतं पालेमाणे अहाउ निवतिकाले । से किं तं मरणकाले ? मरणकाले जीवा वा सरीराओ विउज्जइ सरीरं वा जीवाओ, विउज्जइ' से तं मरणकाले । से किं तं का ? अाकाले अणेगविहे पण्णत्ते से णं समयहयाए आवलियsयाए जाव उस्सप्पिणीयाए, एस पणं सुदंसणा ! अद्धा दोहारच्छेदे वा छिज्जाणी जाहे विभागं नो हव्वमागच्छइ, से तं समए । समयट्टयाए असंखेज्जाणं समयाणं समुदयसमिसमागमेणं लाएगा आवलियति एवुच्चद्द, संखेजाओ आवलियाओ जहा बालिउद्देस जाव सागरोवमस्सउ एतस्ल भवे परिमाणं, एहि णं भते ! पलओवरसागरोवमेहिं किं पयोषणं ? सुदंसणा ! एएहिं पलिओदमसागरोवमेहिं नेरइय-तिरिकखजोणिय मणुस्सदेवाणं आउयाइं मविनंति ॥ सू० ३ ॥
छाया - तत् किं स यथायुनिह विकाल ? यथायुर्निर्टत्तिकालो यत् खलु येन नैरयिकेण वा तिर्यग्योनिकेन वा मनुष्येण वा, देवेना, यथायुष्कं निर्वर्तितं
राईए वा पोरिसी भव' ऐसा कहा है। तात्पर्य कहने का यह कि इन दिनों में दिन और जग की पौरुषी का प्रमाण | घड़ी का होता है ॥ ३०२ ॥
એ ઇં કે ચૈત્ર અને આસા માસની પૂર્ણિમાએ દ્વિજસ અને રાત્રિના પહેારનુ‘ પ્રમાણ !! પાણાઅર મુહૂત અથવા છાા ઘડીનુ અથા ૩ કલાકનુ' હાય છે સૂ૦૨ll
भ० ६०
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
४७४
तदेतत् पालयन् यथायुर्निरृतिकालः । अथ किं सः - मरणकाल : ? मरणकाल:जीवो वा शरीराद् वियुज्यते, शरीरं वा जीवात् वियुज्यते स एप मरणकालः । अथ किस अद्धाकालः ? अद्राकालः अनेकविधः प्रज्ञयः, स खलु समयार्थतयां, आवलिकार्थ तया, यावत् उत्सर्पिण्यर्थतया एषा खलु सुदर्शन ! अद्धद्विशरच्छेदेन च्छिद्यमाना यदा विभागं नो हव्यम् आगच्छति, स एष समयः सुझयार्थतया असंख्येयानां समयानां समुदयसमितिसमागमेन सा एका आवलिका इति मोध्यते, संख्येया आवलिका यथा शाल्युद्देशके यावत् सागरोपमस्य तु एकस्य भवे प्रमाणम् । एताभ्यां खलु भदन्त ! पल्योपमसागरोपमाभ्यां किम् प्रयोजनम् ? सुदर्शन ! एवाभ्यां परयोपमसागरोपमाभ्यां नैरयिकतिर्यग्योनिकमनुष्यदेवानाम् आयुष्काणि मीयन्ते ॥ ० ३ ॥
टीका - अथ द्वितीयं यथायुर्निर्वृत्तिकालं प्ररूपयति-से कि तूं अहाउनि चिकाले' इत्यादि, सुदर्शनः पृच्छति - 'से किं तं अहाउनिव्वतिकाळे' हे भदन्त ! अथ, किस यथायुर्निर्वृत्तिकाल : मज्ञप्तः ? भगवानाह - ' अहाउ निव्वत्तिकाळे जंणं जेणं नेरइयेण वा तिरिक्खजोणिषण वा, मणुस्सेण वा, देवेण वा, अहाउयं निव्वत्तियं तं पाळेमाणे अदाउनिव्वत्तिकाले' हे सुदर्शन ! यथायुर्निर्वृतिकाको, यथायुर्निवृ सिकालवक्तव्यता
"
'से किं तं' अाउनिव्वत्तिकाले' इत्यादि ।
टीकार्थ- सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा यथायुर्निवृ शिकाल आदि काल की प्ररूपणा की है - इसमें सुदर्शन ने प्रभु से ऐसा पूछा है - से किं तं अहाउनिव्वत्तिकाले' हे भदन्त । यथायुर्निवृत्तिकाल का क्या स्वरूप कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-' अहाउनिव्यत्तिकाले जंणं' जेणं नेरइएण वा, तिरिक्खजोणिएण वा, मणुस्सेण वा देवेण वा अहाउयं निव्वत्तियं से तं पालेमाणे अहाउनिव्वसिकाले 'हे सुदर्शन ! जिस किसी યથાયુનિવ્રુત્તિકાળની વક્તવ્યતા
से किं त अहाउनिव्वत्तिकाले " त्याहि
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્રદ્વારા યથાયુનિવૃત્તિકાળ આદિ કાળેાની પ્રશ્નપણા કરી છે આ વિષયને અનુલક્ષીને સુદર્શન શેઠ મહાવીર પ્રભુને એવા अन छे छे - ' से कि त अहाउनिव्वत्तिकाले " हे भगवन् अजना श्रील ભેદરૂપ યથાયુનિ વૃતિકાળનું કેવુ* સ્વરૂપે કહ્યું છે?
महावीर अलुन उत्तर "अहाउनिव्वत्तिकाले जण जेण' नेरइएण वा, तिरिक्खजोगिएण वा, मणुस्सेण वा, देवेण वा, अहाउय निव्वतिय से तां पालेमाणे महारनिव्वविकाले " सुरर्शन! अर्ध नार अथवा तिर्थ ययोनिः लवे,
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ उ० ११ सू० ३ यथायुनिवृत्तिकालादिनिरूपणम् ४७५ यत् खलु येन केनचिन् नैरयिकेग वा, तिर्यग्योनिकेन वा, मनुष्येण वा, देवेन वा, यथायुष्क-यत्मकारकम् आयुष्कम् अन्तर्मुहूर्नादि यधायुष्कं निर्वतितं निबद्धम् , तदेतत् पालयन् तत्म कारकमायुष्क संरक्षन् यथायनित झालः प्रज्ञप्तः। अथ तृतीयं मरणकालमाह-सुदर्शन पृच्छति-'से कितं मरणकाले ? ' हे भदन्त ! अथ किम् स मरणकाल प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'मरणकाले, जीवो पा सरीराओ विउज्जइ सरीरं वा जीवाओ विउज्जइ सेत्तं मरणकाले' हे सुदर्शन ! मरणकालः खलु यदा जीयो वा शरीराद् वियुज्यते, शरीरं वा जीवाद् वियुज्यते, स एष, मरणकाल प्रज्ञप्तः । अथ चतुर्थमद्धाकालमाह-सुदर्शनः पृच्छति-'से कितं अद्धाकाले ?" हे भदन्त ! अपकिंस अाकाल प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-अद्धाकाले अणेगविहे पण्णते, से णं समयट्टयाए, आवलियट्टयाए, जाव उस्सप्पिणीयाए' हे सुदर्शन ! नैरयिक ने, अथवा तिर्यग्योनिक ने, अथवा मनुष्य ने, अथवा देव ने जिस प्रकार के जिस आयुष्य का अन्तमुवादिरूप से बंध किया है, उसे उसी प्रकार से संरक्षण करना-भोगना इसका नाम यथायुनिवृत्तिकाल है.।
अब सुदर्शन प्रभु ले ऐसा पूछते हैं-से कितं मरणकाले' हे भदत! वह मरणकाल क्या है-अर्थात्मरणकाल का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'मरणकाले, जीयो वा सरीराओं विउज्जइ, सरीरं वा जीवाओ ले त मरणकाले' जीव को शरीर ले जिस काल में वियोग होता है, अथवा शरीर का जीव से जिस काल में वियोग होता है-उसका नाम सरण काल है.। ___ अब सुदर्शन प्रभु से ऐसा पूछते हैं-से कि तं अद्धाकाले' हे भदन्त ! वह अद्धाकाल क्या है ? अर्थात् पूर्वनिर्दिष्ट अद्धाकाल का क्या स्वरूप है? सके उत्तर में प्रभु ने कहा-'अद्वाकाले अणेगविहे पण्णत्ते,' सेणं અથવા મનુષ્ય અથવા દેવે જે પ્રકારના જે આયુષ્યને અન્તર્મુહર્તા િરૂપે બંધ કર્યો હોય, તેને તે પ્રકારે ભેગવવું તેનું નામ યથાયુનિવૃત્તિકાળ છે.
वे सुदर्शन 28 भ२४ विष प्रश्न पूछे छ-" से कि त मरणकाले?" હે ભગવન કાળના ત્રીજા ભેદરૂપ મરણકાળનું સ્વરૂપ કેવું છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-“ मरणकाले, जीवो वा सरीराओ विउज्जइ, सरीर' या जीवाओ, से त मरणकाले" आणे अपने शरीरथी वियोग थाय छ, અથવા શરીરને જીવથી વિયોગ થાય છે, તે કાળને મરણકાળ કહે છે
साशन ने प्रश्न-" से किं त अद्धाकाले" भगवन् ! ना याथा ભેદ રૂપ અદ્ધાકાળનું સ્વરૂપ કેવું છે?
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
मंगवतीले अद्धाकाला अनेकविधः प्रज्ञप्ता यथा स खलु समयार्थतया-समयरूपोऽर्थः समयास्तहारस्वत्ता तया, समयभावेनेत्याशयः, आपलिकार्थतया-पावलिकारूपोऽर्थः आलियार्थस्तवावरतत्तातया, यावद-तोतलवार्थतया इमारभ्य उत्सपियर्थतया उत्सर्पिणीरूपोऽर्थः उत्सपियर्थ स्तझावस्तत्ता तया इति पर्यन्दम् अनेकविधः अाकाल: प्राप्तः ? 'एस णं सुदंसणा ! अद्धादोहारच्छेदेणं छिज्जमाणी जाए विभागं नो हमागच्छइ, सेत्तं समए' हे दर्शन ! एपा खलु अहाकाल. द्विहारच्छेदेन-द्वौ हारौं-भागौ यत्र छेद ने तद् विहार, तेन तथाविधेन छिद्यमाना अपि यदा विभाग पृथक्स्वम्, नो नैन कथमपि आगछति तदा समय: इति मोच्यते, स एप समयः प्रज्ञप्तः । 'समयदृशए असंखेज्जाणं समयाणं समु. समथट्टयाए, आलियष्टयाए, जाब उम्सपिणीयाए' हे सुदर्शन ! अद्धाकाल अनेकप्रकार का कहा गया है-जले-समथार्थता, जिस काल का अर्थ समय हो उसका नाम लभक्षार्थ है इसका जो भाव है वह समयार्थता है इल समयार्थता से-लमयमाघ से, आपलिकार्थता से, आवलिकारूप अर्थ के भाव से, यावत्-स्तोक लवार्थता से, तथा उत्स
णीरूपार्थता से । अर्थात्-समयार्थता से लेकर उत्सापिणीरूपाता तक अद्धाकाल अनेक प्रकार का कहा गया है। एसणं सुदसणा! अडादोहारच्छेदेणं छिज्जमाणी जाए विभाग को हव्यमागच्छइ, खे तालमए' जिस छेदन में दो भाग हो-वह द्विहार है-ऐसे बिहार हे छिदयमान भी काल जश्व विभाग को प्राप्त न होलके अर्थात् जिम काल का किसा प्रकार विभाग न होलके उन्म अविनामो काल का नाम लमय है।
भावी२ प्रभुना त२-“ अद्धाकाले अणेगविहे पण्णत्ते, सण समयठ्याए, आवलियद्वयाए, जाव उत्सपिणीयाए " सुशन | 0 Rs VERal કહ્યો છે. જેમ કે સમયાર્થતા, આવલિકાતા અદિધી લઈને ઉત્સર્પિણી રૂપ ર્થતા પર્યન્તના અદ્ધાકાળના અનેક ભેદ કહ્યા છે.
જે કાળનો અર્થ સમય હોય, તેને સમયાર્થી કહે છે તેને જે ભાગ તેને સમયાર્થતા કહે છે. આવલિકારૂપ અર્ધના ભાવને આવલિકાWતા કહે છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સમય, આવલિકા, સ્તોક, લવ આદિથી લઈને ઉત્સર્પિણ પર્યન્તના તેના (અદ્ધાકળન) અનેક ભેદ કહ્યા છે
“ एस ण' सुदसणा | अद्धादोहारच्छेदेण छिममाणी जाए विभाग नो हव्यमागच्छइ, से त्त समए " रे जेहन में लार थाय छे ते हनने द्विार છેદન કહે છે. જે કાળનું એવું દ્વિહાર છેદન ન થઈ શકે એવા કાળના નાનામાં નાના વિભાગને સમય કહે છે. એટલે કે કાળને જે અવિભાગી અંશ છે તેને
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टोकाश० ११ ९७० ११ सू० ३ यथानिवृश्चिकालायिनिरूपणम् ४३७ दयसभिइसमागमेणं सा एगा आवलियति पवुच्चई' समयार्थतमा अलंख्येयानाम्-मसंख्यातानाम्, समाधानास्, ससुश्यसमितिसमागमेन-असंख्यातसमयसम्बन्धिनो ये समुदयाः-समूहास्तेषां याः समितयः-मोलनानि तासां यः समागमः-संयोगः, स समुदयसमितिसमागमरतेन यत् कालसानं भवति सा एका आवलिका इविनोच्यते, 'संखेज्जाभो आवलियाभो जहा सालिउद्देसए जाव सागरोवमहसउ एगस्समवे परिमाणं' संख्येयाः-संख्याताः आलिकाः एकः उच्छवासः प्रोच्यते, इल्यादि यथा भाल्युद्देशके-पष्ठशतकस्य सप्तमीदेशके पतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, कियत्पर्यन्तमित्याह-बावर 'एएसि पल्लाणं' इति गाथायाः 'सागरोनमस्सउ एगस्ल भवे परिमाणं" "तत् सागरोपमस्य तु एकस्य सने परिमाणम्' इत्वन्तिमपदपर्यन्तमवसेयम् । सुदर्शनः पृच्छति-'एएहि गं भंते ! पलिओयससागरोवमेहि किं पयोयणं ? ' हे भदन्त । एतैः खल्ल पल्यो'समययाए असंखेज्जाण समयाणं साद्यसमिइसमागमेणं सा एसा आलियर्याप्त पधुच्चा' असंख्यात. समयों के खिलाप से जो संयोग होता है उस संयोग से जो काल का भान होता है वह एक आवलिका है अर्थात्-असंख्यात लमयों की एक आवलिका होती है। ‘संखेज्जाओ आपलियाओ जहा सालिउद्देसर जाच सागरोवमस्स उ एगरम भो परिमाण तथा संख्यात आवलिकाओं का एक उच्छ. चास काल होता है इत्यादि कथन जैसा शालि उद्देशक-छठे शतक के सप्तम उद्देशक में किया गया है, उसी प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये वह कथन 'एएलि पल्लाण' इस गाथा के त सागरोवनम्स उ एगह भवे परिमाणं' इस अन्तिम पद पर्यन्त वहां कहा गया है।
अच्च सुदर्शन प्रनु से पूछते हैं-'एएहिं ण मते ! पलिओमसागसमय ४९ छे. “ समयदयाए असंखेज्जाण' समयाण समुदयसमिइसमागमेण' सा एगा आवलियत्ति पवुच्च ह " अभ्यात सभयो । भणीने से भावलि मने છે. આ રીતે આવલિકા પ્રમાણુકાળ અસંખ્યાત સમયના સમૂહરૂપ હોય છે.
“संखेज्जाओ आवलियाओ जहा सालिलहेसए जाव सागरोवमरस उ एगस्स भवे परिमाण" तथा सभ्यात मासियाना मे २स थाय छ, ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન છઠ્ઠા શતકમા પાચમાં ઉદ્દેશામા-શાલિઉદ્દેશામાં-કહ્યા अनुसार समापु. ४थन " एएसिं पल्लाण " ! थाना “ त सागरो वमस्स उ एगस्सभवे परिमाण' मा मन्तिम ५६ ५। त्यो मायामा આવેલ છે. તો તે સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
भगवतीस्त्रे पमसागरोपमाभ्यां कि प्रयोजनं वर्तते ? भावानाइ-'शुदंसणा! पएहि पलिभीवमयागरोवमेहि नेरइयतिरिक्खजोणियमणुस्सदेवाणं आउयाई मविति' हे सुदर्शन! एताभ्यां पल्योपमसागरोपमाभ्यां नैरयिकतिर्यग्योनिझमनुष्यदेवानाम् आयुष्काणि मीयन्ते-परिच्छिद्यन्ते, सू० ३॥
नैरयिकादिस्थिति वक्तव्यता। ____मूलम्-"नेरइयाणं भंते! केवड्यं कालं ठिई पण्णता ? एवं ठिइपदं निरवसेसं भाणियन्त्र, जाव अजहन्नमणुकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पण्णता। __ छाया-नरयिकाणाम् भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? एवं स्थितिपदं निरवशेष भणितव्यम् , यावत्-अजयन्यानुत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्या। ___टीका-पूर्व पल्योपमसागरोपमाभ्यां नैरयिकादीनाम् आयुष्काणि नीयन्ते इत्यस्योक्तत्वेन अथ तेपायायुष्कमानमेव मरूपयितुमाछ-'नेस्याणं! केवइयं रोवमेहि किं पयोयणं' हे भदन्त ! इन पल्पोपम एवं सागरोपम-दोनों से किस प्रयोजन की सिद्धि होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'सुदसणा! एएहिं पलिओवलसागरोक्मेहि नेर इयतिरिक्खजोणियमगुस्सदेवाणं आउयाई मविज्जति' हे सुदर्शन! इन पल्योपम और सागरोपम इन दोनों ले नैरयिक, तिथंग योनिक, मनुष्य एवं देव इनके आयुष्य धर्म जाने जाते हैं ॥ ३॥
नरयिकादि स्थिलिवाव्यता'मेरझ्याण भंते ! केवयं कालं ठिई पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-पहिले ‘पल्योपम एवं लागरोपम ले नैरयिक आदिकों की
सुशन ने प्रश्न-“ एएहि ण भंते ! पलिमोजमसागरोवमेहि कि पयोयण?" सगवन् ! 241 पक्ष्या५म भने सागरापम थी या प्रयाજનની સિદ્ધિ થાય છે ?
महावीर प्रभुने। उत्तर-" सुदनणा | एएहि पलिओचमसागरोवमेहि नेरइयतिरिक्खजोणियमणुस्सदेवाण आउयाइ मविज्जति" सुहशन ! मा પલ્યોપમ અને સાગરોપમ પ્રમાણે કાળની મદદથી નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને वाना मायुः भ onell a४ाय छे. । ।
નારકાદિ ની સ્થિતિની વક્તવ્યતા"नेरइयाण मंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" त्याहટીકાથ-ત્રીજા સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “ પલ્યોપમ અને
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० १ यथायुर्निवृष्शिकालादिमिरूपणम् ४७९ कालं ठिई पन्नत्ता ?' सुदर्शनः पृच्छति - हे भदन्त ! नैरयिकाणां कियन्तं कालं स्थितिः मज्ञप्ता ? भगवानाह - - ' एवं स्थितिपदं निरवसेसं भाणियां, जाव अजहन्नःणुकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई टिई पण्णत्ता' एवं पूर्वोक्तरीत्या स्थितिपदं प्रज्ञापनाचाश्चतुर्थे पदं निरवशेषं सर्वं भणितव्यम् यावत्-अजघन्यानुत्कर्षेण, त्रयस्त्रिशत्रुसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ २०३ ॥ सुदर्शनचरितवक्तव्यता ।
मूलम् - अस्थि णं भंते! एएसिं पलिओवमसागरोवमाणं खपति वा, अवचयति वा ? हंता, अस्थि, से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ - अस्थि णं एएसिं णं पलिओवमसागरोवमाणं जाव अवचति वा । एवं खलु सुदंसणा ! तेणं कालेणं, तेणं समपर्ण हत्थणापुरे नाम नयरे होत्था, वण्णओ, सहलंबवणे उज्जाणे, स्थिति का आयुष्क कर्म का साप होता है ' ऐसा कहा गया है - इसलिये सुदर्शन ने यहां उनकी आयु का ही मान पूछा है- 'नेरइघाण' भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नसा' हे भदन्त ! वैरयिकों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है- एव ठिईपदं निरवसेसं भाणियन्च, जाव अजहन्नमणुक्कोसेण तेन्तीस सागरोवमाइं टिई पण्णत्ता' हे सुदर्शन ! प्रज्ञापना का चतुर्थपद जो स्थितिपद है उसे यहाँ पूर्णरूप से कहना चाहिये यावत् सर्वार्थ सिद्धिक देवों की अजघन्य अनुत्कृष्ट ३३ सोगरोपस की आयु है यहां तक वह नारकादिकों की आयु का वर्णन हुआ है ॥ ६०४ ॥
1
,
સાગરાપમની મદદથી નારકાદિની સ્થિતિનું-તેમના આયુકમનુ માપ નીકળે છે, ” આ સ બધને અનુલક્ષીને અહી સુદર્શન શેઠ તેમના આયુષ્યનું માપ
युवा भाटे अश्न पूछे छे - "नेरइयाणं भंते ! केवइयां कालं ठिई पण्णचा १" હે ભગવન્! નારકાની સ્થિતિ ( નરકામાં રહેવાના કાળ) કેટલા કાળની કહી છે? महावीर प्रभुना उत्तर- " एवं टिईपदं निरवसेसं भाणियब्व, जाव अजहन्नमणुक्कोसेण तेत्तीस सागरोषमाई ठिई पण्णत्ता " हे सुदर्शन ! या अज्ञा પના સૂત્રનુ સ્થિતિપદ નામનું ચેાથુ' પદ અહી' સપૂર્ણ રૂપ કહેવુ જોઈએ, “ પર્યામ સર્વો સિદ્ધિક દેવાની અજઘન્ય જઘન્ય એ સૂત્રનુ કથન અહી: ગ્રહણ કરવુ ોએ ॥૪॥
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
arenes
वण्णओ, तत्थणं हत्थिणापुरे नवरे बले नामं राया होत्या, aurओ । तस्त णं वलस्स रन्नो पभावई नामं देवी होस्था, सुकुमालपाणिपाया वपणओ, जाब विहरई । तपणं सा पभावई देवी अन्नया कमाई संलि तारिसगंसि वासघरंसि अभिनरओ सचितकम्मे बाहिरओ दूमियघट्टमहे विचिनउल्लोय चिल्लियतले मणिरयणपणा सिधयारे बहुसमसुविभन्सदेसमाए, पंचवन्नसरस सुरभिशुकपुष्कपुंजोवचारकलिए, कालागुरुश्च रकुंदुरुक्कतुरुक्खमघमघंतगंधुद्धूयाभिरामे सुगंधिवरगंधिए, गंधववट्टिए तंसि तारिसगंधि सयणिनंति सालिंगणचहिए उभओ विब्बोयणे दुहओ उन्नए मज्झेणयगंभीरे गंगापुलिणवालुय'उद्दालसालिस उवनियखोभियदुगुल्ल पट्टपडि च्छायणए सुवि रइयरयताणे रसंसुयसंवुए सुरम्ने आइणगरूयबूरणवणीचतुः लफासे सुगंधर कुसुखुन्नसपणोववारकलिए अद्धरतकाल समयंति सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी अयमेयारूवं ओरालं कल्लाणं सिवं धन्नं मंगल्लं तस्तिरीयं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुद्धा हारस्ययखीरसागरस संककिरणद्गरयरययमहा सेल पंडुरतरोरुर मणिजपेच्छणिनं थिरल उपवरसुसलिहविसिट्ट तिक्खदादाविडंविधमुहं परिकम्लियजच्च
कमलको तलमाइयसोभंतलहड रसुप्पलपत्तमउयसुकुमालतालुजीहं सूमागयश्वरकणगतावियआव चायं तवतडविमलसरिसनगणं विसालपीवनरोरुं पडिपुन्नविमलखधं मिउ
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ सू० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४८१ विसय सुहमलखणपसत्थविस्थिन्न केसर सडोवलोभियं उसिय सुनिम्मियसुजायअप्फोडियलंगूलं सोमं सोमाकारं लीलायंतं जंसायंतं लहयलाओ ओक्यमाणं निययवयणमतिवयं सीहं सुविणे पालिता णं पडिबुद्धा। तएणं ला पभावती देवी अयमेयारूवं ओरालं जाव लस्सिरीयं महासुविणं पासित्ताणंएडिबद्धा समाणी हट्टतु जाव हियया धाराहयकलंबपुष्फगंपिव समूसलोयरोमकूवा तं सुविणं ओगिण्हइ, ओगिणिहत्ता स्तयणिज्जाओ अब्भुटेइ, अब्भुटेत्ता, अतुरियमचवलमसंभंताए अविलंबियाए रायहंस सरिलिए गईए, जेणेव बलस्स रणो सणिज्जे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता बलं रायं ताहि इहाहि कंताहि पियाहिं मणुन्नाहि सणामाहि ओरालाहि कल्लाणाहिं सिवाहि धन्नाहिं मंगलाहिं सस्सिरीयाहिं सियमहरमंजुलाहिं गिराहिं संलवमाणी संलवमाणी पडिबोहेइ, पडिबोहेत्ता बलेणं रन्ना अब्भणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्तंलि भदालणंसि णिसीयइ, णिलीइत्ता आसत्था वीसत्था सुहासणवरगया धलं रायं ताहिं इट्राहि कंताहिं जाब संलवमाणी संलवमाणी एवं वयासी-एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! अज तंसि तारिसगंसि सयणिज्जलि सालिंगणे, तंबेव जान नियगवयणमइक्यंत सीहं सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धा, तं गं देवाणुप्पिया! एयरस ओरालस्स जाव महासुविणस्स के सन्ने कल्लाणे फलवित्तिविलेसे भविस्सइ ?। तएणं से बले राया पभावईए देवीए अंतिए एयमद्रं
भ० ६१
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सोचा लिलम्म हटतुट्ट जाब हियए धाराहयनीव सुरभिकुसुमचंचुमालइयतणुयऊसविधरोमकूवे तं सुविणं ओगिण्हइ, ओगिणिहत्ता ईह एबिसइ, पविलित्ता अप्पणोसाआविएणमइपुत्वएणं बुद्धिविल्नाणेणं तस्स सुविणस्त अत्योरगहणं करेइ, करेत्ता, पभावई देवीं ताहिं इहाहि कंताहिं जाव मंगल्लाहिं मियमहुरसस्लि० संलवमाणे संलक्माण एवं वयासी-ओराले णं तुमे देवी ! सुविणे दिढे कल्लाणेणं तुमे जाव सस्सिरीएणं तुमे देवी ! सुविणे दिढे आरोग्गतुहिदीहाउ कल्लाणं मंगल्लकारएणं तुमे देवी! सुविणे दिछे अत्थलाभो देवाणुप्पिए ! भोगलाभो देवाणुप्पिए ! पुत्तलाभो देवाणुप्पिए ! रज्जलाभो देवाणुप्पिए! एवं खलु तुमे देवाणुप्पिए ! णवण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं अट्ठमाणराइंडियाणं विकताणं अम्हं कुलकेउं कुलदीवं कुल. पव्वयं, कुलवडेंसय, कुलतिलगं, कुलकित्तिकर, कुलनंदिकर, कुलजसकरं,कुलाधारं, कुलपायवंकुलविवद्धणकर,सुकुमालपाणिपायं अहोणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं जाव ससिसोमागारं कंतं पियः दसणं, सुरूयं देवकुमारसमप्पभं दारगं पयाहिसि, सेऽवि य णं दारए उम्मुक्बालभावे विन्नायपरिणयमित्ते जोठवणगमणुपत्ते, सूरे वीरे विक्रते विथिन्नविउलबलवाहणे रज्जबई राया भविस्सइ, तं उरालं णं तुमे जाव, सुमिणे दिट्टे आरोग्गतुटि जाव मंगल्लकारए णं तुमे देवी! सुविणे दिढे तिकडु पभावई देविं ताहि इटाहि लाव वग्गूहिं दोच्चंपि, तच्चंपि अणुवूहइ। तएणं सा पभावई देवी बलस्स रपणो अंतिए एयम सोच्चानिसम्म हट्टतुट्ट०
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
1
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ उ० ११ ० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
છંટક करबल जाव एवं क्यासी- एवमेयं देयाप्पिया ! तहसंयं देवाणुपिया ! अहिमेयं देवाशुपिया, असंदिद्धमेयं देवाणुप्पिया, इच्छियमेयं देवाशुपिया ! पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया ! इच्छियपडिच्छियमेयं देवाणुपिया ! से जहेयं लुब्भे वदहत्तिकट्टु तं सुविणं सम्मं पडिच्छइ, पडिच्छित्ता बलेणं रन्ना अन्प्रणुन्नाया समाणी णाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भासणाओ अन्भुट्टे, अन्भुट्टेत्ता अतुरियमचवल जान गईए जेणेव सर सयणिजे, तेणेव उत्रागच्छइ, उवागच्छित्ता सयणिजसि निसीय, निसोइत्ता एवं वयासी- मा मे से उत्तमे पहाणे मंगल्ले सुविणे अन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडिहाम्सिएसइ तिकट्टु देवगुरुज संबद्धाहिं सत्याहिं मंगल्लाहिं धम्मियाहिं सुविण - जागरियं पडिजागरमाणी पडिजागरमाणी विहरइ ॥ सू०४॥
छाया -अस्ति खल भदन्त ! एतयो पल्पोपमसागरोपमयोः क्षयइति वा, अपचयइति वा ? हन्त, अस्ति, तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते-अस्ति खलु एतेषां खलु पल्योपमसागरोपमानां यावत् अपचय इति वा ? एवं खलु सुदर्शन ! तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, हस्तिनापुरं नाम नगरम् आसीत्, वर्णकः, सहस्राम्रवनम् उद्यानं वर्णकः, तत्र खलु हस्तिनापुरे बलो नाम राजा आसीत्, वर्णकः, तस्य खलु चलस्य राज्ञः प्रभावती नाम देवी आसीत्, सुकुमारपाणिपादा वर्णकः, यावत् विहरति । ततः खल्ल सा प्रभावती देवी अन्यदा कदाचित् तस्मिन् तादृश के बासगृहे आभ्यन्तरतः सचित्रकर्मणि, बाह्यतो दुमितघृष्टमृष्टे, विचित्रोल्लोक चिल्लिततळे मणिरत्नमणा शितान्धकारे बहुसमसुविभक्त देश भागे, पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलिते, कालागुरुमवर कुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोदधूताभिरामे सुगन्धिवरगन्धिते, गन्धवर्तिकाभूते, तस्मिन्, तादृशके शयनीये सहालिंगनवर्त्तिते, उभयतो विब्बोकने (उपधान के) उभयतः उन्नते, मध्ये नतगम्भीरे, गङ्गापुलिनवालुकाऽवदालसदृशके, उपचितक्षौमिक दुकूलपट्टप्रतिच्छादन के सुविर
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે
मंगवती
चितरजखाणे रक्तांशुकसंवृते, सुरम्ये, अजिनक - रूतचूरनवनीत तूलस्पर्श, सुगन्धिवरकुसुमचूर्णशयनोपचारकलिते भर्द्धरात्रकालसमये सुप्तजागरा निद्राती निद्राती इदमेतद्रूपम् उदारं कल्याणं शिवं धन्यं मङ्गलं सश्रीकं महावनं पश्यन्ती प्रतिबुद्धा, हाररजतक्षीरसागर - शशाङ्क किरण- दकरजो- रजतमहाशैल - पाण्डुरतरोरु रमणीयप्रेक्षणीयम्. स्थिरलष्टम कोष्ठवृत्तपीवर - सृश्लिष्ट विशिष्टतीक्ष्णदंष्टाविडम्बितमुखं परिकर्मित जात्यकमलको मलमात्रिकशोभमानलप्टोप्टम्, रक्तोत्पलपत्र मृदुकसुकुमारतालुजिहम्, मूषागतमवरकनकतापितम् आवर्तयत्ततडित्रिम लसदृशनयनम्, विशालपीवरोरुम्, परिपूर्णविपुलस्कन्धम्, मृदुविशद सूक्ष्मलक्षणमशस्वविस्तीर्ण केशरसटोपशोभितम्, उच्छ्रिोत सुनिर्मितसुजातास्फोटितलाहुल, सौम्य सौम्याकारं लीलायन्तम्, जृम्भायमाणं नभस्तलात् अवपतन्तम् निजकवदनम् अतिपतन्तं सिंहं स्वप्ने दष्ट्वा खल्ल मतिबुद्धा । ततः खलु सा प्रभावती देवी इममेतद्रूपम् उदारं यावत् सश्रीकं महास्वप्नं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा सती हृष्टतुष्ठ यावत् - हृदयाधाराहत कदम्बपुष्प कमिव समुच्छ्वसितरोमकूपा वं स्वप्नमवगृह्णाति, अवगृह्य शयनतः अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय अत्वरितमचपलमसंभ्रान्ततया अविलम्बितया राजहंससदृश्या गत्या यत्रैव बलस्य राज्ञः शयनीयं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य बलं राजान ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिः मनोज्ञाभिः, मनोऽमाभिः उदाराभिः कल्याणामिः शिवाभिः धन्याभिः मङ्गल्याभिः सश्रीकाभिः मितमधुरमन्जुलाभिः गीर्भिः संलपन्ती प्रतिबोधयति । प्रतिबोध्य बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता सती नानामणिरत्नभक्तिचित्रे भद्रासने निषीदति, निषध आश्वस्ता, विश्वस्ता सुखासनवरगता वलं राजानम् वाभिः इष्टाभिः कान्ताभिः यावत् संलपन्ती संलपन्ती एवम् अवादीत्-एवं खल्लु अहं देवानुप्रियाः । अत्र तस्मिन् तादृशके शयनीये सालिङ्गने तदेव यावत् निजकवदनमतिपतन्तं सिंहं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा, तत् खलु देवानुमियाः । एतस्य उदारस्य यावत् महास्वप्नस्य किं मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेषो भविव्यति ? । ततः खलु स बलो राजा प्रभावत्याः देव्याः अन्तिकम् एवम श्रुत्वा निशम्य दृष्टतुष्ट यावत् - हृतहृदयो धाराहतनी पसुरभिकुसुमचचुराळाचिततनुकः उच्छ्रितरोमकूपः तं स्वप्नम् अवगृह्णाति, अवगृह्य ईहां प्रविशति, प्रविश्य आत्मनः स्वाभाविकेन मतिपूर्वकेण बुद्धिविज्ञानेन तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं करोति, कृत्वा प्रभावती देवीं ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः यावत् - मङ्गल्याभिः मितमधुरसश्रीकाभिः संलपन् संलपन एवम् अवादीत् - उदारः खलु त्वया देवि ! स्वप्नः दृष्टः, कल्याणः खलु त्वया देवि० ! यावत्, सश्रीकः खलु त्वया देवि ! स्वप्नः
,
1
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैन्द्रिका टीका श० ११ ४० ११०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
४८५
"
दृष्टः, आरोग्यतुष्टिदीर्घायुः कल्याणमङ्गलकारकः खलु या देवि ! स्वप्न दृष्टः, अर्थलाभो देवानुमिये ! भोगलाभो देवानुमिये । पुत्रलाभो देवानुप्रिये । राज्यलाभो देवानुमिये । एवं खलु त्वं देवानुप्रिये । नवानां मासानां बहुमतिपूर्णानाम्, अष्टमान रात्रिंदिवानां व्यतिक्रान्तानाम्, अस्माकं कुलकेतु कुलपर्वतम् कुलावतंसकं, कुलतिलकं, कुल कीर्तिकर, कुलानन्दकरं कुलयशस्करम्, कुलाधारम्, कुलपादपं, कुलवर्द्धनकरम्, सुकुमारपाणिपादम् अहीनप्रति पूर्णपञ्चेन्द्रिय शरीरम्, यावत् शशिसौम्याकारं कान्तं प्रियदर्शनम्, सुरूपम्, देवकुमारसमप्रभं, दारकम् प्रजनयिष्यसि, सोऽपि च खलु दारकः उन्मुक्तवालभावो विज्ञातपरिणतमात्रो यौवनकमनुप्राप्तः शूरो वीरः विक्रान्तः विस्तीर्णविपुलबलवाहनः राज्यपतिः राजा भविष्यति, स उदारः खलु स्वया यावत् स्वप्नो दृष्टः, आरोग्यतुष्टि यावत् मङ्गलकारकः खलु त्वया देवि । स्वप्नो दृष्टः इति कृत्वा प्रभावती देवीं ताभिः इष्टाभिः यावत् वल्गूभि द्वितीयमपि, तृतीयमपि अनुबृंहयति । ततः खलु सा प्रभावती देवी वलस्य राज्ञः अन्तिकात् एतमर्थे श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट करतलयावत् एवम्-अवादीत् - एवमेतत् देवानुमियाः । तथैतत् देवानुप्रियाः । अवितथमेतत् देवानुप्रिया ! असंदिग्धमेतत् देवानुप्रियाः । इष्टमेतत् देवानुमियाः । प्रतीष्टमेतत् देवानुमियाः ! इष्टमतीष्टमेतत् देवानुप्रियाः । तत् यथैतत् यूयं वदथ इति कृत्वा तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छति, प्रतीष्य वलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता, सती नानामणिरत्नभक्तिचित्रात् भद्रासनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय अत्वरितमचपलम् यावत् गत्या यत्रैव स्वकं शयनीयं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य शयनीये निषीदति, निषद्य एवमवादीत् मा मम स उत्तमः प्रधानः मङ्गलः स्वप्नः अन्यैः पापस्वप्नैः प्रतिहन्पताम् इतिकृत्वा देवगुरु जनसम्बद्राभिः प्रशस्ताभिः मङ्गल्याभिः धार्मिकीभिः कथाभिः स्वप्नजागरणं प्रतिजाग्रती प्रतिजाग्रती विहरति ॥०४ ॥
1
टीका - इतः पूर्व पल्योपमसागरोपमयोः मरूपितत्वेन तयोश्चातिप्रचुरकालतया क्षयमसंभावयन् सुदर्शनः पृच्छति - 'अस्थिणं भंते ! एएसिं पलियोवमसागरीसुदर्शन चरितवक्तव्यता
'अस्थि
भंते! एएसिं पलिओदमसागरोन माण' ' इत्यादि ।
टीकार्थ- सूत्रकार ने इससे पहिले पल्योपन और सागरोपम की प्ररूपणा की है । इन में काल की अति प्रचुरता का कथन सुनकर खुद
સુદન ચરિત્ર
" अस्थि णं भवे । एएसि पलिभोवम सागरोवमाणं " त्याहिટીકા-ચાથા સૂત્રમાં સૂત્રકારે પલ્યેાપમ અને સાગરે પમની પ્રરૂપણા કરી છે. તેમાં કાળની અતિ પ્રચુરતાનું કથન સાંભળીને સુદર્શન શેઠે એવુ
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રee
भगवतीस
वमाणं खएति वा, अवचपति वा ?' सुदर्शनः पृच्छति - हे भदन्त । अस्ति संभवति खलु एतयोः उपरि प्रतिपादितयोः पल्योपनसागरोपमयोः क्षयः - सर्वनाशः इति वा. आचयः - देशतोऽपगमः इतिवा संभवति किम् ? इति पूर्वेणान्वयः । भगवानाह - 'हंता, अस्थि' हे सुदर्शन ! हन्त, सत्यम्, अस्ति-संभवति तावत् पल्योपमसागरोपमयोः क्षयः अपचयश्चेतिभावः । सुदर्शनः पृच्छति - 'से केणट्टे भंते । एवं वुच्चइ - अस्थि एएसिणं पलिभोवमसागरोत्रमाणं जाव अवचए ति वा?' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन--कथं तावत् एवमुच्यते यत्-अस्ति - संभवति खलु एतयोः किल पल्योपससागरोपममयोः यावत्-क्षय इतिचा, अपचय इति वा?, भगवान् र्शन ने ऐसा समझा कि इनका क्षय ही नहीं होता होगा, इसी अभि प्राय से उसने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया- 'अस्थि णं भंते । एएसि पलिओवमसागरोचमाणं खपति वा, भवचरति वा' हे भदन्त ! इन पल्योपम और सागरोपम कालों का क्या कभी क्षय - सर्वनाश होता है ? अपचय- देशतः नाश होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे कहा'हंता अस्थि' हां, सुदर्शन ! इन कालों का सर्वथा भी क्षय होता है और देशतः भी क्षय होता है । इस प्रकार इन कार्लो का क्षय और अपचय होना सुनकर उन सुदर्शन ने प्रभु से पुनः ऐसा पूछा - ' से केणणं भंते! एवं बुच्चइ, अत्थिणं एएसिं णं पलिओमसागरोवमाणं जाव अवचरन्ति वा हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि इन पत्योपन और सागरोपम कालों का क्षय और अपचय
"
માન્યુ` કે તેમનેા ક્ષય જ નહી' થતા હાય, તેથી ववा भाटे तेभाये भडावीर अलुने या प्रमाणे अश्न एएसिं पलिओमसागरोवमाण खपति वा, अवचएत्ति આ પલ્યુપમ અને સાગરે પમ કાળાના શુ કદી ક્ષય ખરે ? અથવા શું તેમના દેશતઃ (અંશત.) નાશ થાય છે ખરા ?
भडावीर प्रभुना उत्तर-" हंता अस्थि " हा सुदर्शन ! आ भजन। सर्वथा નાશ પણ થાય છે અને અંશતઃ નાશ પણ થાય છે.
આ વાતને ખુલાસે કરા पूछयो- " अत्थिण भंते !
वा ? " हे भगवन् ! (સનાશ)
થાય છે
આ કાળનેા ક્ષય અને અપચય થવાની વાત સાંભળીને, સુદર્શન શેઠે दूरी था प्रभाो प्रश्न पूछा - " से केणट्टेणं अंते ! एवं बुच्चइ, अत्थि एएसि ' पलिओम सागरोवमाणं जाव अववए ति वा ? " हे भगवन् ! भाप शा કારણે એવુ કહેા છે કે આ પલ્યાપમ અને સાગરાપમ કાળના ક્ષય અપચય થાય છે?
અને
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० ४ सुदर्शनचरितनिरूपण ४८७ पल्योपमसागरोपमयोः क्षयादिकं तस्यैव सुदर्शनस्य चरितेन प्ररूपयन्नाह-एवं खलु सुदंसणा ! तेणं कालेणं, तेणं समएणं हथिणापुरे नामं नयरे होत्था, वण्णभो' हे सुदर्शन ! एवं खलु तस्मिन् काले, तस्मिन् समये हस्तिनापुरं नाम नगरम् , आसीत्, वर्ण का, अस्य वर्णन चम्पानगरीवर्णनवदवसेयम् , ' सहसंबवणे उजाणे, वण्णओ' सहस्राम्रवनं नाम उधानमासीत् , वर्णकः अस्यापि वर्णनं पूर्णभद्रचैत्यवर्णन. वद् विज्ञेयम्, 'तत्थ णं हथिणापुरे नयरे गले नाम राया होत्था, वण्णभो' तत्र खलु हस्तिनापुरे नगरे वलो नाम राजा आसीत् , वर्णकः, अस्यापि वर्णनम् औपपातिक सूत्रगतैकादशतमसूत्रवर्णितकूणिकराजवर्णनवद् विज्ञेयस्। 'तस्स णं बलरस रण्णो पभावई नामं देवी होत्था, सृकुमालपाणिपाया, वण्गओ, जाव विहरइ' होता है ? इस प्रश्न का उत्तर देने के लिये प्रभु अब यहां से उन्हीं सुदर्शन सेठ के चरित्र का निरूपण करते हैं कि-' एवं खलु प्लुदंसणा! तेण कालेण, तेणं सम एणं हरिक्षणापुरे नामं नयरे होत्था, वणओ' हे सुदर्शन ! उस काल में और उस समय में हस्तिनापुर नाम का नगर था इसका वर्णन जैसा औपपातिक सूत्र में चंपानगरी का वर्णन आया है वैसा ही जानना चाहिये 'सहसंषरणे उज्जाणे' उस हस्तिनापुर नगर में सहस्राम्रवन नाम का उधान था 'बण्णओ' इसका भी वर्णन पूर्णभद्र चैत्य के जैसा जानना चाहिये ! 'तत्य हस्थियापुरे नयरे घले नाम राया होत्था' उस हस्तिनापुर नगर में घलनाम का राजा था इसका भी वर्णन औपपातिक सूत्र के ११ वे सूत्र में वर्णित कणिक राजा के वर्णन के समान से जानना चाहिये। तस्स ण बलस्स रणो
આ પ્રશ્નના ઉત્તરનું પ્રતિપાદન કરવા નિમિત્તે સૂત્રકાર અહી એજ सुशन 80 यरित्र नि३५ रे -" एवं खलु सुदसणा । वेण कालेग', तेण समएणं हत्यिणापुरे नाम नयरे होत्था षण्णओ" के सुशान ! तेणे અને તે સમયે હસ્તિનાપુર નામે નગર હતું. ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું ચંપા નગરીનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ હસ્તિનાપુરનું વર્ણન સમજવું.
"सहसंयवणे उज्जाणे" ते हस्तिनापुर नगरमा सहसान नामना Gधान तो “षण्णओ" तेनु वन पूर्णभद्र सत्यना पन प्रभारी सभा. “ तत्थ णं हथिणापुरे नयरे घले नाम राया होत्था" ते हस्तिनापुर નગરમાં બલ નામને રાજા હતા. ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેવું કૃણિક રાજાનું वन ४२पामा माव्युछे, मेषु मी RA RIMनु प न समाय. "तस्स णं बलस्स रण्णो पभावई नाम देवी होत्था " मतने प्रभावती नामनी
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮
भगवतीस्थे तस्य खलु बलस्य राज्ञः प्रभावती नाम देवी आसीत् , सा च सुकुमारपाणिपादा, वर्णकः - 'अहोनप्रतिपूर्णपश्चन्द्रियशीरा' इत्यादि वर्णनप्रकार: औपपातिकमूत्रो. क्तद्वादशतमसूत्रणितकूणिकराज्ञी धारिणी देवी यद् विज्ञेयः, यावत्-प्रत्यनुभवन्ती विहरति-तिष्ठति, 'तएणं सा पभावई देवी अन्नया कयाई तंसि तारिसगंसि वासघरंसि अभितरओ सचित्तकम्मे, वाहिरओ दूमियघट्टमहे' ततः खलु सा प्रभावती देवी अन्यदा कदाचित् तस्मिन, तादृशके पुण्यशालिनां योग्ये, वासगृहे, आभ्यन्तरतः सचित्रकर्मणि-चित्रकलारचनासहिते, वाह्यतो. मितवृष्टमृप्टेदुमित-धवलितं, घृष्टं कोमलपस्तगदिना, अत एव मृष्टं-मरणं चिकणं यत्तत्तथा, पभावई नाम देवी होत्था' उस बल राजा की प्रभावती नाम की पट्टरानी थी 'सुकुमालपाणिपाया वण्णओ' इसके हाथ पैर बहुत अधिक सुकुमारता से युक्त थे। इसका भी वर्णन औपपातिक सूत्र के ११ वें सूत्र में 'अहीणप्रतिपूर्णञ्चेन्द्रियशरीराः' इत्यादिरूप से वर्णित हुए कूणिराजा की रानी धारिणी देवी के समान जानना चाहिये वहां पर यह वर्णन "प्रत्यनुभवन्ती विहरति" इस अन्तिम पाठतक आया हुआ है। 'तएणला पभावई देवी अन्नया फयाई, तसि सारिसगंसि वास. घरंसि अभितरो सचित्तकम्, पादिरओ दूमियघट्टम?' एक समय की बात है कि वह प्रभावती अपने पुण्यशालियों के निवास योग्य वासगृह में सो रही थी-यह वासगृह भीतर में तो नानाप्रकार के चित्रों से सुसज्जित था, और बाहर में लिपापुता था, चूने की सफेदी से धवलित किया हुआ था तथा मसाले के पत्थर से घिसकर चिकना किया पट्टराए ता. “सुकुमालपाणिपाया, पणओ' तना हाथ भने ५० प्रति. શય સુકુમાર (કમળ) હતાં. પપાતિક સૂત્રમાં કૃણિક રાજાની રાણી ધારિ
નું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું તેનું વર્ણન પણ સમજી લેવું. "अहीणप्रतिपूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरा" तनi Mi भगो प्रति-न्यूनाधि २हित Sai मने ते पांय न्द्रियोथी प्रतिपूण हती. प्रत्यनुभवन्ती विहरति" पांय ઈન્દ્રિયોના સુખને અનુભવ કરતી હતી આ અતિમ સૂત્રપાઠ પર્યતનું સમસ્ત વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવુ જોઈએ
"सएण सा पभावई देवी अन्नया फयाई, तसि तारिसगसि वासघरंसि अभि तरओ सचित्तकम्मे, बाहिरओ दूमियघटुमढे" मे १मत मेमन्यु प्रमा વતી રાણું પુણ્યશાલીઓના નિવાસને ચગ્ય એવાં પિતાના શયનગૃહમાં શયન કરી રહી હતી તે શયનગૃહને અંદરને ભાગ વિવિધ પ્રકારનાં ચિત્રોથી સુસજિજત હતે, તથા બહારને ભાગ ચૂનાથી ધોળેલ હતું તથા મસાલાના પથ્થરથી घसा घसीन भुलायम ने यभार ४२वामा मावसाहतो. 'विचित्त उल्लोय
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ ० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४८९ तस्मिन् ‘विचित्तउल्लोयचिलिलमतले विचित्रोल्लोक-चिल्लिततळे-विचित्र - विविधवित्रयुक्तः उल्लोकः-उपरिवन भागो यत्र चिल्लित-दीप्यमान तलं चाधोभागो यत्र तत्तथा. तत्र 'ममिरवणपणासियंधकारे मणिरत्नमणाशिनान्धकारे, मणिरत्न:--मणिरत्नज्योतिभिरित्यर्थः प्रणाशितोऽन्धकारो यत्र तस्मिन् , 'बहुसम सुविभा देसभाए' बहुसरसुविभक्तदेशमागे,-बहवः, समा:-समतलाः, सुविभक्ताश्च देशभागा यत्र तस्मिन् , 'पंचरन्नारससुरभिमुकपुफ्फपुंजोश्यारकलिए' पञ्चवर्णसरसमृरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलिते -पक्ष्यणानाम् सरसमुरभीणां स्निग्धसुगन्धयुक्तानां मुलानां स्थापितानां पुप्पपुतानाम् उपचारेण-रचनामकारेण कलिते ' -युक्ते, 'कालागुरुपबाइंदरुकतुरुकधुवमघमघतगंधुद्धृयाभिरामे' कालागुरुपवरकुन्दुरुष्क-तुरुकधूपमघमघायभानगन्धोद्धृताभिरामे-तत्र कालागुष्प्रभृतीनांमवर धूपानां यो मघनघायमानो गन्धः उद्धृतः उद्भूतरतेनाभिरामं रमणीयं यत्तत्तथा तस्मिन् , तत्र कुन्दुरुष्का-चीडापदवाच्यो गन्धद्रव्यविशेषः, तुरुक-सिल्हकम् हुआ था-चरकीला बनाया हुआ था 'विचित्तउल्लोयचिल्लियतले इसका ऊपरीभाग विविध प्रकार स्टे चिन्नों से चित्रित किया हुआ था
और नीचे का तलमान चमकीला बना हुआ था 'मणिदणाणालि. गंधयारे' इस वासगृह में जो मणिरत्न खचित थे उनसे यहां का अंधकार नष्ट हो गया था 'बहुलमविभत्तदेसभाए' उम्मकी प्रत्येक जगह समतल वाली थी और अच्छे प्रकार से विभक्त थी 'पवनसरलसुरभिमुक्कपुष्पा जोवणार कलिए' यहां पर जो पुष्पस्थापित किये नाये थे-बे पंचवर्ण के थे सरस और खुशबूदार थे 'कालीगुरुपवर यंदरुकतुरुकधुवनघसघनगंधूद्धृयासिरामे' यह हमेशा कालागुरुकृष्णागुरु आदि धृषों की महकती हुई गंध से सुंदर थना रहता था, चिल्य्यितले" तनी पर 1 (छत) विविध प्रश्न भित्राथी सुशासित કરવામાં આવ્યું હતું અને ભોયતળિયાનો ભાગ ચકચકિત બનાવવામાં भाव्य। तो 'मणिरयणपणारिय धयारे" ते शयनगृह 3ei माल भने २रना 43 Pान २५५१२ 12 4 गयो त 'बहुसमसुविभत्त देसभाए" तेना पत्ये ५ मा समतल मने सुह२ विक्षत थये। डतो. " पचवन्नसरससुरभिमुक्कपुष्फपुजोक्यारकलिए" तभा २ ० गोi उता, ते पाय व ना, सरस मने सुगन्ध युद्धत त “कालागुरुपदरकुंदरुस्कतुरुक्कधूवमघमघंतगंधुद्ध्याभिरामे" ते ईमेशा श्रेष्ठ र अगस, કદ્રપ, લેબ ન આદિ ધૂપની સુ દર સુગધથી મઘમઘી ઉઠને હતો. તે શિવ
भ०६२
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
भगवतीस्त्रे 'लोवान इति प्रसिद्धम् 'सुगंधवरगंधिए, गंधव भूए' सुगन्धवरगन्धिते-सुगन्धयः सद्गन्धाः, परगन्धा, बरवासाः सन्ति यत्र तत्तथा तरिमन्-अत्यन्तसुगन्धयुक्ते गन्धवतिभूते-सौरभ्यातिशयाद् गन्धद्रव्यगुटिकासदृशके, तंसि तारिसगंसि सयणिज्जसि सालिंगण वहिए' तस्मिन्-पूर्वोक्ते, ताशके-शयनीये, सालि गनवतिके-शालिङ्गनवा -शरीरममाणोपधानेन सह वर्तते यत्तत्तथा तस्मिन् , 'उभओ विब्बोयणे, दही उन्नए, मज्झेण य गंभीरे' उभयत:-मस्तकान्तपादान्तों आश्रित्य विबोकने-उपधानके यत्र तत्तथा, तस्मिन् , उभयता-उभयपातः, उन्नतेमध्ये नतगम्भीरे-मध्ये-मध्यभागे नतं-निम्नं, गम्भीरंच महत्त्वाद् यत्तत्तथा तस्मिन् , अथवा मध्येन-मध्यभागेन् गम्भीरे 'गंगापुलिनवालयउद्दालसालिसए' गङ्गापुलिनवालुकाऽवदालसदृशके-गङ्गापुलिनवालुकायाः गङ्गायाः सैकतस्य योऽवदाल:-अबदलनं पादादिभ्योऽधोगमनं तेन सदृशके, अतिमृदुत्वादितिभावः । 'उवकुन्दक-चीडा और तुरुक लोवान इनकी सुन्दर सुगंध से यह सुग. धित बना हुआ था। अतिशय सुगंधि के कारण यह देखने वालों के लिये ऐसा प्रतीत होता था कि मानों यह गन्धद्रव्य की एक गुटिका ही है। 'तंसितारिसगलि सयणिज्जंलि सालिंगनवट्टिए' ऐसे उस पूर्वोक्त निवासगृह में एक शय्या थी जो सालि जनतिक-शरीर उपधान वाली थी, 'उभयो किबोयणे दुहओ उन्नए, मज्झेण य गंभीरे दोनों ओरपैरों की तरफ और शिर की तरफ जिसके ऊपर दो उपधान-रखे थे, बड़ी होने से मध्य भाग में-बीच में जो निम्न एवं गंभीर थी. अथवाकेवल जो मध्यभाग से ही गंभीर थी 'गंगापुलिनवालुयउद्दालसालि. सए' अतिमृदु होने से जो गंगा के रेतीले प्रदेश जैली नरम थी 'पैर रखते ही जो नीचे से सरक जाती है ऐली शय्या का नाम अवदाल है' નગૃહ અત્યંત સુગધથી યુકત હોવાને કારણે સુગંધિત દ્રવ્યની ગાદી જેવું सातुडतु " तसि तारिसगसि सयणिज्जसि सालिंगनवट्टिए" मेवा ते શયનગૃહમાં એક શ્રેષ્ઠ શમ્યા હતી, જે સાલિંગન વતિક (શરીરપ્રમાણયુક્ત
धानवाणी) ती, अथवा त तयाथी युत त " उभय ओ विब्बोयणे, दुहओ उन्नए, मज्झेण य गंभीरे " नी भन्ने त२५-भायं शवानी श्यामे અને પગ રાખવાની જગ્યાએ–બે ઉપધાન (તકીયા, ઓશીકાં) રાખેલાં હતા, જે મધ્યભાગમાં નિમ્ન (નીચે નમેલી) અને ગંભીર હતી, અથવા જે માત્ર मध्यमागे १ ली२ रुती, "गगापुलिनवालयउद्दालसालिसए " भात भू હોવાને લીધે જે ગગાના કાંપના પ્રદેશ જેવી હતી. (જેના પર પગ મૂકતો જ જે નીચે બેસી જાય એવી શય્યાને “અવદાલ શય્યા” કહે છે).
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
पमैयचन्द्रिकाटीका श० ११ ७० ११ सू० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४९१ वियत्वोमियदुगुल्लपट्टपडिच्छायणए' उपचिवक्षौमिकदुकूलपट्टप्रतिच्छादनकेउपचितं परिकर्मिनं संस्कारयुक्त यत् क्षौमिकं क्षौममयं, दुकूलम्-कासिकम् , अतसीमयं वा वस्त्रं युगनापेक्षया य' पट्टः-शाटकः स प्रतिच्छादनम्-आच्छादनं यत्र तस्मित् , 'सुचिरइयरयत्ताणे रतंयसंवुए, सुरम्गे' सुविरचितरजस्त्राणेमुष्टु विरचितं रजस्त्राणं-रजोनिवारणार्थम् आच्छादनविशेषोऽपरिभोगावस्थायां यस्मिन् तत्र, रक्तांशुसंवृते-रक्तांशु केन-सशकगृहाभिधानास्त्रविशेषेणाटते अतएव सुरम्ये अत्यन्तरमणीये, 'आइणगरूयवरणवणीयतूलफासे' आजिनकरुतबूरनवनीततूलस्पर्श-तत्र आजिनकं चर्ममयोवस्त्र विशेष स च स्वभावादेव अतिकोमलो भवति, रुतंच-कालपक्ष्म, बूरंच-कोमलचनस्पतिविशेषः, नवनीतंच 'मक्खन' इति भाषा प्रसिद्धम् , अत्यन्तम्रक्षणम् , तूलश्व-अर्कतूलः, एतेषामिव स्पर्शो यस्य ' उवचियखोमियदुगुल्लपपडिच्छायणए' संस्कारयुक्त-कसीदा वाले, क्षौमिक-रेशमी वस्त्र से तथा कपास के या (अलसी) के बने हुए वस्त्र से जो आच्छादित थी, 'सुबिरयरयत्ताणे रत्तंसुघसंतुए, सुरम्मे' अपरिभोगावस्था में जिसके उपर धूलि निधारणार्थ आच्छादनविशेष रग्बा रहता था और जो मच्छरदानी रूप रक्तांशुक-लालवस्त्र से ढकी रहा करती थी, इसीसे वह अत्यन्त रमणीय बनी हुई थी, 'आइणगख्यवरणवणीयतूलफासे' चर्ममयवस्त्रविशेषरूप आजिनक के समान, रुत-रुई के समान, कोमल बनस्पति विशेष रूप बुर के समान नवनीत-मक्खन के समान, तथा अर्कतूल के समान जिसका कोमल स्पर्श था, आजिनक स्वभाव से ही अतिकोमल होता है, कपास (सई) भी स्वभावतः कोमल होता है, नवनीत-सक्खन भी इली प्रकार का होता है तथा अतूल (आकडे की रुई) भी ऐसा ही होता है-इसी कारण उस " उवचियखोभियदुगुल्लपट्टपडिच्छायणए" २ स४२ युक्त (सवा રેશમી વસ્ત્રથી તથા કપાસના અથવા અતલસના વસ્ત્રથી આચ્છાદિત હતી, "सुविरइयरयत्ताणे रत्तसुयसवुए, सुरम्मे" अपरिनामावस्थामा (न्यारे तेना ઉપયોગ ન કરવાનું હોય ત્યારે જેના ઉપર ધૂળ જામતી અટકાવવા માટે રજસ્ત્રાણ (રજ પડતી અટકાવવા માટેનું આચ્છાદન) રાખવામાં આવતું હતું, તથા જે લાલ રંગની મચ્છરદાનીથી આચ્છાદિત રહેતી હતી અને તે કારણે २ मत्यन्त रमणीय दाती ती., " आइणगरूयवूरणवणीयतूलफासे" रे ચર્મ નિર્મિત જીનના સમાન, રૂના સમાન, કેમલ બૂર (બરૂ) ના સમાન, માખણના સમાન તથા અર્કસૂલ (આકડાના ફૂલ) સમાન કેમલ સ્પર્શવાળી
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્
भगवती सूत्रे
जागरा
9
,
तस्मिन् 'सुगंधकुसुम चुन्नमव्णोवयारकलिए ' सुगन्धवरकुसुम चूर्ण रायनोपचारकलि-मुगन्धानि यानि वरकुसुमानि नृर्याय, एतद्द्व्यतिरिक्ता स्तथाविधाः शयनोपचाराथ-दाय्योपयोगद्रव्याणि तैः कलिते-युद्धे, 'अद्धरत्तकालसमयंसि सुत्त राणी अहिरमाणी' अर्द्धरात्रकालतमये- अर्द्ध रात्ररूपः कालसमयः अर्द्ध रात्रकालसमय स्तस्मिन् अत्र समयपदेन समाचारस्य ग्रहणं मा भूदितिकालेन विशेषितः, कालरूपः समयः कालः तस्मिन् सुप्तजागरा नातिसुप्ता नातिजागति भावः तथाविधा सती, निद्राती निद्राती पौनःपुन्येन पचलायमाना निद्रायमाणा सुग्तजागरावस्थायामेव स्वप्न संभवात् 'अयसेवारूई ओगल बल्लाणं सिवं धन्नं मंगललं सरिसरीय महासुविणं पासिचाणं परिबुद्धा' उदम्-एतद्रूपंशय्या के स्पर्श को प्रकट करने के लिये वह यहां हम सब के स्पर्श के साथ उपमित किया गया है । ' 'लुगववस्कुसुमघुन्तलमणोवारकलिए ' सुगंधित उत्तम पुष्पों से, सुगंधित उत्तम खूणों से, पाउडरों से तथा
गोपयोग और दूसरे द्रव्यों से वह युक्त थी, अद्धरतकालसमयसि, सुप्तजागग ओहीरमाणी, ओहीग्भाणी' ऐसी उस शय्या पर न पिलकुल निद्रा लेली हुई, न विलकुल जमती हुई किन्तु उजागरावस्था में रही हुई उस प्रभावती ने अर्द्धरात्र अपररात्ररूप काल में 'अयमेवात्वं ओरालं, कलाण, सिवं, धन्नं, नंगल सस्सिरीयं, महायुविणं पासित्ताणं पडिबुद्धा' इसप्रकार के महास्वप्न को देखा, 'ओहीरभाणी २" पदले यहां यही प्रक्ट किया गया है कि अत्यन्त निद्रा की अवस्था में या बिलकुल जगती हुई अवस्था में स्वप्न नहीं आता है स्वप्न तो कुछ निद्रित हुई और कुछ હતી, (જીન સ્વાભાવિક રીતે જ મુલાયમ હેાય છે, રૂ. અતૂલ અને માખણ પશુ એવાં જ મુલાયમ હેય છે. તે કારણે તે શય્યાના સ્પર્શને તે વસ્તુઓ સાથે સખાવવામા આવેલ છે) सुगधवर कुसुमचुन्नाप्रयणोत्रयारकलिए " ने સુગધિત ઉત્તમ પુષ્પાધી, સુગધિત ઉત્તમ ચૂર્ણથી (પાઉડરે થી), અને ખીજા
"C
शय्याने उपयोगी भने द्रव्योधी युक्त हुती, "अद्धरत्तकालसमयसि, सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी " खेची ते शय्यापर शयन उरती सेवी તે પ્રભાવતી રાણીએ સુસજાગરાવસ્થામાં (સ પૂર્ણુ નિદ્રાધીન પણ ન હોય અને मिस लगृत पशु न होय सेवी अवस्थामा) मध्यरात्रिने सभये " अयमेयादव रालं, कल्हण', सिव, धन्न, मंगल्ड', सस्तिरीय, महासुविण पासिताण पडद्धा આ પ્રકારનું આ મહાસ્વપ્ન દેખ્યુ ओहीरमाणी २ "
66
આ પદના પ્રચાગ દ્વારા અહીં એ વાત પ્રકટ કરવામા આવી છે કે અત્યન્ત નિદ્રામા હાઈએ એવી અવસ્થામાં કે બિલકુલ જાગૃતાવસ્થામાં સ્વપ્ન આવતુ
""
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रायद्रिका टोकाश उ० ११ सू०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४९३ वक्ष्यमाणपरू रम् उदारम् कल्याणं-कल्याणकारकम् , भिवं, धन्यं, मगल्यंमङ्गलयुक्तम् , सश्रीकं-श्रियायुक्तम् , महास्वप्न दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा-जागरिलवती, अथ स्वप्नदृष्टपदार्थ वर्णयति-'हाररययखीरसागरससंककिरणदास्यत्ययमहासेल पंडुरतरोतामणिज्जपेच्छणिज्ज ' हाररजत-क्षीरसागर-शशाङ्क किरण-दकरजोरजतमहाशैलपाण्डुरतरोरुरमणीय-प्रेक्षणीयम्-तत्र हार:-मुक्ताहारः, रजतं-चाँदी पदवाच्यम् , क्षीरसागर:-क्षीरसमुद्र, शशाङ्क किरणाः-चन्द्रकिरणाः, दकरजःजलविन्दुः, रजतमहाशैल:-रजतपर्वतः वैतादयगिरिरित्यर्थः, तद्वत् पाण्डुरतरःअविधवलः, उरुः विशालः, रमणीयः-रम्यः, अतश्य प्रेक्षणीयश्च दर्शनीयो य. स तथा तम्, 'विरलठ्ठपउछपीवरसुसिलिट्टविसिहतियखदादाविडं वियमुहं ' जगती हुई अवस्था में ही आता है सो इसी प्रकार की अवस्था में वह प्रभाक्ती थी, उसने जो स्वप्न देखा वह उदार था, कल्याण कारक था, शिवरूप था, धन्य रूप था, मङ्गलमाहित था सश्रीक-श्रीयुक्तधा, इस प्रकार के स्वप्न को देखते ही वह जग गई, स्वप्न में जो उसले आकाश से उतरते हुए सिंह को अपने मुख में प्रवेश करते देखा-उनी स्वप्नदृष्टपदार्थ का अस सूत्रकार वर्णन करते हैं-'हार, स्यय खीरसागर, ससंककिरण, दगरय, रययमहासेल, पडुरतरोशरमणिजपेच्छणिज' वह स्वप्न हाम-मुक्तासार, रजतचांदी, क्षीरसागर-क्षीरसमुद्र, शशाडा. किरण-चन्द्रकिरण, दकर ज-जलबिन्दु और रजतमहाशैल-रजतपर्वतवैतादयगिरि, इनके जैसा धवल था, उरु-विशाल था, रमणीय शा. और इसीले बह दर्शनीय था, घिरलहाउट्टीवरसुसिलिहरिसितिख, નથી પરંતુ અર્ધનિદ્રિત અને અર્ધજાગૃતાવસ્થામાં જ સ્વપ્ન આવે છે અહી એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે સ્વપ્ન દેખતી વખતે પ્રભાવતી રાણી પણ અર્ધનિદ્રિત અને અર્ધ જાગૃતાવસ્થામાં જ હતા તેમણે જે સ્વપ્ન દેખ્યું તે ઉદાર (ઉત્તમ) હતું, કલ્યાણકારી હતુ, શિવરૂપ હતુ, ધન્યરૂપ હત, માગલિક હતું અને શ્રીક-કીયુક્ત (સુ દર) હતુ તેણે આકાશમાંથી ઉતરતા સિ હેને પોતાના મુખમાં પ્રવેશ કરતા જે આ પ્રકારનું વજન દેખીને તે જાગી ગઈ હવે સૂત્રકાર તે સપના જોયેલા લિ હનુ વર્ણન કરે छ “ हार, रयय, खीरसागर, ससककिरण, दगरय, रययमहासेल, पंडुरतरोरुरमणिजपेच्छणिज" ते नष्ट सि भाती ।। 8२, याट्टी, क्षीरसमुद्र, ચન્દ્રનાં કિરણે, જલબિંદુ અને રજતપર્વત (વૈતાઢય પર્વત)ને સમાન શ્વેત હતો, તેની છાતી વિશાળ હતી, અને તે રમણીય હોવાથી દર્શનીય હતો " विरलहरपीवरसुसिलिट्ठविसिट्टतिक्खदाढाघिडविय मुह ' त सिनी. सन्न
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
भगवती स्थिरलष्टपकोष्ठत्तपोवरसुश्लिष्टविशिष्टतीक्ष्णदंष्ट्राविडम्बितमु वम्-तत्र स्थिरौंप्रकम्परहितो, लष्टी-मनोज्ञौ, प्रकोष्ठौ-कूपराग्रेनमागी यस्य स तथा तम्, वृत्ताः-वर्तुला , पीवराः-स्थूलाः, मुश्लिष्टा:-सुसंबद्धाः, विशिष्टाः-श्रेष्ठाः, तीक्ष्णाः या दप्ट्रास्ताभिः विडम्वितं-विकराल मुखं यस्य स तथा तम् , तथावि धम्, 'परिकम्मियजच कमलकोमलमाइयसोभंतलहउटुं' परिकर्मितजात्यकमल कोमल मात्रिकशोभमानलष्टोष्ठम्-परिकर्मितं-कृतसंस्कार यज्जात्यकमलं तद्वत् कोमलौ मात्रिको-प्रमाणोपपन्नौ, शोभमानानां मध्ये लष्टौ-मनोज्ञो. ओष्ठौ यस्य स तं तथाविधम् , 'रत्तुप्पलपत्तमउयसुकमालतालुजीई' रक्तोत्पलपरमृदुरुसुकुमार तालजिहम्-तत्र रक्तोत्पलपत्रवत् मृदुकानां मध्ये सुकुमारे-अतिकोमले, तालुजिहेतालुजिहाचेति यस्य स तं तथाविधम् 'भूसागयपवरकणगतावियआवत्तायंतवट्टतडिविमलसरिसनयणं' मूपागतमवरकनकतापितावर्तायमानत्ततडिद् विमलसदृशनयनम्-म्पा-स्वर्णादितापनपात्रम् , तद्गत यत्प्रवरकनकं, तापितम्-अग्निना तापितं सत् दाढाविडंपियमुहं ' उस सिंह के दोनों कुहनियों के अग्रतन भाग स्थिर प्रकल्परहित थे तथा लष्ट-मनोज्ञ थे, दाढ़ें उसकी वृत्त-गोल, पीवरस्थूल, सुश्लिष्ट-सुसंबद्ध, विशिष्ट-श्रेष्ट और तीक्ष्ण- नुकीली थीं, इससे उसका मुख विकराल बना हुआ था परिकम्मियजच्चकमलको. मलमाझ्यसोभंतलहउटुं' उसके दोनों ओष्ठ परिकर्मित कृतसंस्कार वाले, जात्यकमल जैसे कोमल थे, मात्रिक-प्रमाणोपेत थे एवं सुन्दर से सुन्दर पदार्थों की अपेक्षा वे लनोजथे ' रतुप्पलपत्तम उथप्नुकुमालतालुजीह' उसका ताल एवं जिहवा ये दोनों लालकमल के पत्ते के समान नरस-सुकुमार थे अर्थात् अतिकोमल थे, 'मूसागयपवरेकगगतावियआवत्तायंतवतडिविमलसरिसनयणं' उसकी दोनों आखें मूषागत-स्वर्णादितापनपात्रगत, लुवर्ण के समान जो कि अग्नि के द्वारा हाना भूयाने! मयतन स्थि२ (५४-५ २हित) तथा दण्ट (भना) sal, तना हा वृत्त (मा), स्थूस, सुनिट (सुसम) Gशिष्ट (श्रेष्ट) भने ती। उती, ते ४ाणे तेनु भुप वि भासतु तु. “ परिकम्मियजच्चकमल कोमलमाइ यसो तल उटू" तेना 88 परिमित (त સંસ્કારવાળા) કમલ જેવાં કેમલ. સપ્રમાણ અને સુંદર હતા, અને તે ४२ ते मना २ ndi al. “ रत्त पलपत्तम उयसुकुमालतालुजीह" તાળવું અને જીભ લાલ કમળના પાનના સમાન સુકુમાર (અતિશય નાજુક) sdi. "मूसागयपत्ररकणगताविच आवत्तायतवद्रतडिविमलसरिसनयणं" सुपy ગાળવાના પાત્રમાં ગાળવામાં આવતા સુવર્ણના જેવી તથા વિજળીના
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ४९५ आवर्तयमानम्- आवर्तनं कुर्वाणम् एतादृशसुवर्णवतु ये वर्णतः, वृत्ते च गोलाकारे तडिदिव-विद्युदिव विमले-उज्ज्वले च सदृशे च परस्परेण द्वे अपि समाने नयनेनेत्रे यस्य त तथाविधम्, 'विसालपीबरोरु, पडिपुन्नविपुलखधं' निशालपीवरोरुम्-विशाले-बिस्तीर्णे, पीवरे-त्थूले, उरू-जङ्घ यस्य तं तथाविधम् , परिपूर्णों विपुलश्च स्कन्धो यस्य तं तथाविधम् , 'मिउविसयसुहुमलवखणपसत्थवित्थिन्न केसरसडोवसोभियं' मृदुविशदसूक्ष्मलक्षणपशस्तविस्तीर्णके शरसटोपशोभितम् - तत्र मृदवा-कोमला, निशदा:-एकैकशः स्पृष्टाः, सूक्ष्माः, लक्षणप्रशस्ता:-प्रशस्तलक्षणाः, विस्तीर्णा:-विकीर्णाः याः केमरसटा:-स्कन्धकेशच्छटास्ताभिरुपशोभितम् , 'उसियमुनिम्मिय सुजाय अफ्फोडियलंगूलं' उच्छ्रितमुनिर्मितसुजातास्फोटितलामलम्-उच्छ्रितम्-ऊपीकृतम्, सुनिर्मित-सुष्ठुअधोमुखीकृतम् , सुजातम्-शोभनातयाजातम् , आस्फोटितंच-यूमौ आस्फालितं लाल-पुच्छो येन तं तथाविधम् , 'सोम्यं, सोम्मागारं, लीलायंतं, जंभायंतं, नहयलाओ ओवयमाणं तपाया गया हो और आवर्त कर रहा हो थीं, तथा विजली के समान चमकीली थी और गोल थीं कहने का तात्पर्य यह है कि दोनों आंखें वर्ण की अपेक्षा उक्त सुवर्ण के जैसी थीं, गोल थीं और विजली के जैसी उज्ज्वल थीं। 'चिल्लालपीबरोरु, पडिपुन्नविपुलखंध' इसकी दोनों जंघाएँ विस्तीर्ण एवं स्थूल थीं, दोनों कन्धे परिपूर्ण और विपुल थे, 'मियविसयमुहमलक्खणपसस्थवित्थिनकेसरसडोक्सोभियं' इसकी केशरसटा-गर्दन के बाल-मृदु-कोमल थे, विशद आपस में एक दसरे से मिले हुए थे, सूक्ष्म थे, लक्षणों से प्रशस्त थे और इधर उधर गर्दन पर विखरे हुए थे, इनसे यह घड़ा सुहावना लगता था 'असियसुनिम्मियमुजायअप्फोडियलंगूलं' यह अपनी पूंछ को नीचे ऊँचे कर रहा था જેવી ચમકતી તથા ગળ-ગોળ તેની આખે હતી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે બને આખોને વર્ણ તપ્ત સુવર્ણના જેવો હતો, આકાર ગોળ હતું मन तया विजीना वी तेवी ती. "विसालपीवरोरु, पडिपुन्नविपुलखध" नी मन्नत विशा अने २थूस ती, मने मन्ने मला विशाण मन परिपूतi "मियविसयसुहुमलक्खणपसत्यवित्थिन्नकेसरसडोवसोभियं" તેની કેશવાળીના વાળ કમળ, વિશદ–એક બીજાને મળેલા હતા, અને પ્રશસ્ત લક્ષણવાળાં હતાં, અને ગર્દન પર આમતેમ વિખરાયેલાં હતાં तसा त म सु१२ गत sat. “ ऊसिय सुनिम्मियसुजायअफोडियलगूल " ते पातानी पूछडीने यी नीयी ४२२wो तो मन भान ५२
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
"
निययत्रयणमइवयं सीडं सुविणे पासित्ताणं पडिबद्धा' तत्र सौम्यं भद्रम्, सौम्याकारम् सौम्पः आकार:-आकृतिर्यस्य तं तथाविधम् लीलायन्तम् - लीलां कुर्वन्तम्, जृम्भमाणं - जृम्भां कुर्वाणस्, नभस्तलात् - आकाशप्रदेशात् अनपतन्तम्- अधोनि पतन्तम्, निजकवदनम् - स्त्रमुरखम्, अतिपतन्तं - प्रविशन्तम्, सिंहस्, स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा - जागरितवती, 'तणं सा पभावई देवी अमेयारूपं ओरालं जाव सस्तिरियं महासुविणं पासिताणं पडिबुद्धा समाणी, हट्टतट्ट जाच हियया' ततः खल्लु सा प्रभावती देवी इमम् एतद्रूपम् उक्तस्वरूपम्, उदारम्, यावत्-कल्याणं, शिवम्, धन्यम्, मङ्गलम्, सश्रीकम्, महास्वप्नं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा - जागरिता सती, हृष्टतुष्ट यावत् हृदया, इति हृष्टतुष्टा चित्तानन्दिता, प्रीतिमनस्का, परमसौमनस्थिता, हर्षवशविसर्पदुहृदया 'धाराहकल्ब फ्फगंविद सम्ससियरोमकूवा तं और जमीन पर पछाड़ता था 'सोम्नं, सोमागारं, लीलावंत, जंभायंत, नहलाओ, ओवनाणं, निययवयणमइवयंतं सीह सुदिणे पासिता णं पडिवुद्धा ' यह स्वयं सौम्य था और आकार में भी सौम्य लगता था । जब यह आकाश से उत्तरा तो विविधप्रकार की क्रीडा करता हुआ - इस प्रकार के इन पूर्वोक्त विशेषणों से युक्त हुए सिंह को आकाश से उतरते प्रभावती ने अपने मुख में प्रवेश करते देखा। स्वप्न को देखकर वह जगनई । ' तरणं सा पभावई देवी अयमेरूवं ओरालं जाव सस्सिरीयं महाविणं पासित्ता णं पडिवुद्धा ' इसके बाद इस प्रकार के इस उदार यावत्-कल्याण कारक, शिवरूप, धन्य, मङ्गलरूप एवं सश्रीक, महास्वप्न को देखकर जागृत हुई उस प्रभावती ने कि जिसका हृदय मारे आनन्द के उछल रहा था और संतुष्ट हो गया है 'धाराहयकलं पछडातो हतो. " सोम्म, सोमागार, लीलायत, जभायत, नहयलाओ, ओवरमाणं निययवयणमइदयंत सीह सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धा ” ते पोते सौभ्य સ્વભાવના હતા અને તેના દેખાવ સૌમ્ય લાગતા હતા. તે વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા કરતા કરતે આકાશમાંથી નીચે ઉતર્યાં અને પ્રભાવતીના સુખમા તેણે प्रवेश ये." આ પ્રકારનુ સ્વપ્ન જોઈને તે જાગી ગઈ.
४९६
<< तरण सा पभावई देवी अयमेयारूव' ओराल जाव सस्सिरीय महासुविणं पासित्ताणं पडिबुद्धा० " मा अारना उद्वार (उत्तम), दयालु४२४, शित्रश्य, धन्य, भांगलि भने सश्री (सुंदर) महास्वप्नने देणीने लगृत થયેલી તે પ્રભાવતી રાણીના આનંદના પાર ન રહ્યો. તેનું હૃદય આનંદથી नाथी थु अने तेने सतोष था. “ धाराहयक लंबपु फगंपिव समूससि
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् - ४२७ मुविणं , ओगिण्हइ' धाराहतकदम्बपुष्पकमिव-तत्र वर्षीधारापातेन प्रफुल्लकदम्ब 'पुष्पमिव समुच्छ्रवासितरोमकूपा-रोमाञ्चिता सती तं स्वप्नम् अवगृह्णाति-अवदधाति स्मरतीत्यर्थः. 'ओगिण्हित्ता सणिज्जाओ अब्भुढेइ, अभुत्ता' तं स्वप्नम् अवगृह्य- अवधार्य, स्मृत्वा शयनीयतः अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय, 'अतुरियमचवलमसंभंताप, अविलंबियाए, रायइंससरिसीए गईए, जेणेव वलस्स रन्नो सयणिज्जे तेणेव उवागच्छ:' अत्वरितमचपलमसंभ्रान्ततया, तत्र अत्वरितम्-स्वरारहितम्, अचपलम्-शरीरमनसो चापल्यरहितम् यथास्यात्तथा-असंभ्रान्ततया-वेगरहितया, अविलम्वितया-विलम्बरहितया, राजहंससदृश्या-रोजहंसगतिसदृश्या, गत्या-गम नेन-परमरमणीयमत्येत्यर्थः यत्रैव बलस्य राज्ञः शयनीयमासीत् तत्रैव-उपागच्छति, 'उबागच्छित्ता, वलं रायं ताहि इटाहि, कंताहि, पियाहिं, मणुन्नाहि, मणामाहि, ओरालाहिं, कल्लाणाहि, सिपाहि, धन्नाहिं, मंगल्लाहिं, सस्सिरीयाहिं, मियमहुरवपुप्फगंपिव समूससियरोमकूषा तं सुविणं ओगिण्हह' एवं जिसका समस्त शरीर धाराहत कदंबपुष्प की तरह रोमाञ्चित हो रहा है, देखे हुए उसस्वप्न को याद किया 'ओगिणिहत्ता स्यणिजाओ अब्भुढेइ' याद करके फिर वह शय्या से उठी ' अन्भुटेता अतुरियमचपलमसंभताए, अविलंबियाए, रायहंससरिसीए, गहए, जेणेव बलस्स रन्नो लय णिजे, तेणेव उवागच्छह उठकर वह त्वरारहित, चपलतारहित-शारीरिक एवं मानसिक चञ्चलता रहित, वेगरहित और बिलम्बरहित होने के कारण राजहंस की गति जैसी गति से चलकर जहाँ बलराजा की शय्या थी-वहाँ पर आई-'उवागच्छित्ता बलं रायं ताहिं इट्टाहि कंताहिं पियाहिं, मणुन्नाहिं, मणामाहिं, ओरालोहिं, कल्लागाहिं, सिवाहि, धन्नाहिं, यरोमकूबा त सुविण ओगिण्हइ" भनी धाराथी म०पनी २वी ॥ થાય છે એવી તેની દશા થઈ એટલે કે હર્ષને લીધે તે માચિત થઈ ગઈ भने त महानने या ४२१। दाग " ओगण्हित्ता सयणिज्जाओ अब्भुटेइ" २१ या श२ ते शय्या ५२थी ही " अब्भुटेत्ता अतुरियमचवलमसंभंताए, अविलंवियाए, रायहंस सरिसीए, गइए, जेणेव बलस्स रन्नो सयणिज्जे, तेणेव उबागच्छइ” हीन (१२२डित, २५रताडित ( २४ मने मानसि यय લતા રહિત), વેગરહિત, અને વિલ બરહિત હોવાને કારણે રાજહંસના જેવી ગતિથી ચાલતી ચાલતી, જ્યાં બલરાજાની શય્યા હતી ત્યાં તે આવી. " उवागच्छित्ता बलं राय ताहिं इटाहिं कंताहिं पियाहिं, मणुन्नाहि, मणौमाहि', ओरालाहि , कल्लाणाहि , सिवाहि , धन्नाहि, मंगल्लाहि, सस्सिरीयाहिं, मियमहुर
भ० ६३
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૪૮
"
मंजुलाहिं, गिराहिं, संलमाणी, संलवमाणी पडिवोहे' उपागत्य बलं राजानम्, ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः कमनीयाभिः प्रियाभिः द्याभिः मनोज्ञाभिः श्रेष्ठाभिः, मनोऽमाभिः - मनसा अभ्यन्ते - प्राप्यन्ते इति मनोऽमास्ताभिः - मनोऽनुकूलाभिः, उदाराभिः कल्याणाभिः शिवाभिः धन्याभिः मङ्गलाभिः सश्रीकाभि:श्रियायुक्ताभिः मितमधुरम जुलाभिः, गीर्भिः - वाग्भिः संलपन्ती संलपन्ती पुनः पुनर्व्याही प्रतिबोधयति - जागरयति, एतेषां विशेपार्थः कल्पसूत्रस्य करपमजरी व्याख्यायामेकोनत्रिंशत्तममुत्रे त्रिशलास्वप्नमकरणे विलोकनीयः । 'पडिबोहेत्ता, बलेण रण्णा अन्भणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्ति चित्तंसि, भद्दाससि णिसीय ' प्रतिबोध्य - जागरयित्वा बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता - आइसा सती नानामणिरत्नभक्तिचित्रे - अनेकविधमणिरत्न परिपूर्ण चित्रकलायुक्त, मद्रासने निषीदति - उपविशति 'णिसीइत्ता, आसत्था, बीसत्था, सुहासणवरगया बलं रायं ताहि इहाहिं कंताहि जात्र संलवमाणी संलवमाणी एवं वयासी' भद्रासने निषेध - मंगल्लाहिं, सस्सिरीयाहिं, मियमहुर मंजुलाहिं, गिराराहिं, संलवमाणी संलवमाणी पढिबोहे' वहां आकर के उसने उन इष्ट, कान्तकमनीय, प्रियहृद्य, मनोज्ञ श्रेष्ठ, मनोम-मनोनुकूल, उदार, कल्याणरूप, शिवरूप, धन्य, मङ्गलभूत, सश्रीक, तथा मित मधुर और मंजुल वचनों से यल राजा को जगाया- इन वचनों के विशेषणोंका विशेषार्थ कल्पसूत्र की कल्पमञ्जरी की व्याख्या में २९ वे सूत्रमें त्रिशलास्वप्नप्रकरण में लिखा गया है अतः वहाँ से देख लेना चाहिये. 'पडिवो हेत्ता बलेण रण्णा अन्भजुन्नाचा समाणी नाणामणिरयण भक्तिचित्तंसि भद्दासणंसि णिसीयइ' जगा करके फिर बल राजा के द्वारा आज्ञापाकर अनेकविध मणिरत्न से परिपूर्ण चित्रकलायुक्त भद्रासन पर बैठ गई 'णिसीइत्ता आसस्था, बीसत्या सुहासणवर गया बलं रोयं ताहिं इट्ठाहि कंताहिं जाय संलव
,
मंजुळाहिं गिराहि, संकत्रमाणी संलवमाणी पडबोहे" त्यां यावीने तेथे छष्ट, अन्त, (उभनीय), प्रिय, मनोज्ञ, मनोभ (भानु), द्वार, ४ध्या३य, धन्य, માંગલિક, સશ્રીક તથા મિત, મધુર અને મ’જુલ વચનાથી મલરાજાને જગાડચે આ વિશેષણાના અથ કલ્પસૂત્રના ર૯માં સૂત્રની-ત્રીશલાસ્વપ્ન પ્રકરણની ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે તેા જિજ્ઞાસુ પાકાએ તે ત્યાંથી વાંચી લેવા. " परिबोत्ता बलेण रण्णा अन्भणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिश्वित्तंसि भद्दाससि णिसीयह " मर्सरान्नने गाडीने, तेमनी खाज्ञा बहने ते विविध भशिरत्नोथी परिपू भने चित्रासयुक्त सुभासन पर मेसी गई “णिसीइत्ता आसत्था, बीसत्था, सुहासणवरगया बल राय ताहिं इट्ठाहि कंताहिं जान
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्रिका टीका श० ११ ४० ११ सू० ४ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
ધર
,
"
उपविश्य, आश्वता - गजनितश्रमाभावात् विश्वस्ता संक्षोभाभावात्, सुखासनवरगता श्रेष्ठासनोपरि उपविष्टा बलं राजानम् ताभिः पूर्वोक्ताभिः इष्टाभिः, कान्ताभिः यावत्-मियाभिः, मनोज्ञाभिः, मनपाभिः, उदाराभिः, कल्याणाभिः, शिवाभिः धन्याभिः मङ्गल्याभिः सश्रीकामिः मितमधुरमज्जुलाभिः गीर्भिः संलपन्ती संलपन्ती एवम् - वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'एवं खलु अहं देवाणुप्पिया ! अज्ज तसि वारिसगंसि सयणिज्जंसि सालिंगण वट्टिए, तचेत्र जाव नियगवयणमइaयंत सीहं सुविणे पालिताणं पडिबुद्धा' हे देवानुप्रियाः । एवं खल्ल पूर्वोक्तरीत्या अहम्, अद्य तस्मिन् तादृश के, शयनीये सालिङ्गनवर्ति के आलिङ्गवर्त्तिकया- शरीरप्रमाणोपधानेन सहवर्तते यत् तस्मिन् तथाविधे तदेव पूर्वोक्तयदेव यावत्-उभ यतो त्रिोयणे, उभयतः उन्नते, सध्ये नतगंभीरे, गङ्गापुलिनवालुकाऽवदाल सदृश के इत्यादि पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टे शयनीये इति पूर्वेणान्वयः अर्द्धरात्रकालसमये पूर्वोक्तविशेषण - विशिष्टं नभस्तलात् अवपतन्तं निजकवदनमतिपतन्तं माणी संलदमाणी एवं वयासी' बैठ करके यह वहां मार्गजनितपरिश्रम से रहित होकर संक्षोभ के अभाव से विश्वस्त होती हुई बल राजा से कहने लगी- कहते समय उसने उसी प्रकार की पूर्वोक्त उदार आदि विशेषणों वाली वाणी से ही अपने अभिप्राय को कहा - ' एवं खलु अहं देवाणुपिया ! अज्ज तंसि तरिसगंसि सयणिज्जसि सालिंगण
,
हिए, तं चैव जाव णियग वयण महवयंत सीह सुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धा' हे देवानुप्रिय ! मैं ने आज उस प्रकार के उस पूर्वीक्त सालिङ्गन आदि विशेषणों वाली शय्या पर कुछ सोती सी कुछ जगती सी अवस्था में अर्धरात्रि के समय एक स्वप्न देखा है - यहां पर शय्या के पहिले कहे गये समस्त विशेषणों का कथन जान लेना चाहिये । स्वप्न में आकाशसे उतरता हुआ एक सिंह मेरे मुँह में प्रवेश कर गया है। संलवमाणी संलवमाणी एव वयासी " त्यार माह भार्ग नित परिश्रमथी રહિત થઇને તથા સહ્યેાભના ત્યાગ પૂર્વક વિશ્વસ્ત ખનેલી એવી તે પ્રભાવતી રાણીએ તે ઉત્તમ સુખાસન પર બેઠાં બેઠાં, કાત, પ્રિય આદિ પૂર્વોક્ત વિશે षष्यवाणी व लीथी जसराजने आ प्रभाषे मधु - "एवं खलु अह देवाणुप्पिया ! अन्ज तंखि तारिसगंसि स्यणिज्जंसि सालिंगण वट्टिए, तांचेच जाव णियगवयणमइयंत सी सुवि पासिता बुद्धा "" हे हेवानुप्रिय | खाने मध्यरात्रे, પૂર્વોક્ત સાલિગન આદિ વિશેષણેાવાળી શય્યામાં જ્યારે હું સૂતી હતી, ત્યારે મેં અનિદ્રિત અને અર્ધજાગૃતાવસ્થામાં એક સ્વપ્ન જોયું. (અહીં શય્યાનાં આગળ કહ્યા મુજખનાં ખધાં વિશેષણેા ગ્રહણ કરવા જોઈએ.) સ્વપ્નમાં મે
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
भगवतीसूत्रे
सिंहं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा - जागरितवती, ' वं णं देवाणुपिया ! एयरस ओराल्स्स जाव महासुत्रिणस्स के मन्ने कल्याणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ?' हे देवानुप्रियाः । तत् खलु एतस्य पूर्वोक्तस्य उदारस्य यावत् कल्याणस्य शिवस्य धन्यस्य, मङ्गल्यस्य सश्रीकस्य महास्वप्नस्य किं मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेषो भविष्यति ? 'तणं से बले राया पभावईए देवीए अंतिए एयमहं सोचा, निसम्म हट्ट जाव हियये' ततः खलु स वलो राजा प्रभावत्याः देव्याः अन्तिके - समीपे एतमर्थ - पूर्वोक्ता श्रुत्वा, निशम्य हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्ट यावत् हृदयः 'धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुपालइयतणुयउस वियरोमकूवे तं सुविणं ओगिण्डई' धाराहतयहां स्वप्न दृष्ट सिंह के पूर्वोक्त समस्त विशेषणों का कथन समझ लेना चाहिये | स्वप्न के देखते ही मैं जग गई मोई नहीं 'तं णं देवाणुप्पिया ! एयस्स ओरालस्स जाव महासुविणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे afers ' अतः हे देवानुप्रिय ! तो क्या मैं ऐसा मान कि इस उदार आदिविशेषणों वाले महोस्वप्न का फलघृत्तिविशेषवाला कल्याणरूप फल होगा ? अर्थात् इस दृष्ट स्वप्न का क्या विशिष्ट कल्याणकारी फल होगा ? ' तएण से बले राया पभावईए देवीए अंतिए एयमट्ठ सोच्चा निसम्म हट्ट जाव हियए' बल राजा ने जब प्रभावती देवी के द्वारा कही गई स्वप्न की बात सुनी तब उसके विचार से उसका हृदय आनन्दित हो गया। 'धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुमालइ यतणुय ऊसवियरोमकृवे तं सुविणं ओगिण्हइ' उसका शरीर अविच्छिन्न
આકાશમથી ઉતરતા એક સિંહને મારા મુખમાં પ્રવેશતા જોચે (અહી સ્વપ્નદૃષ્ટ સિ’હુના પૂર્વોક્ત બધાં વિશેષણા ગ્રહણ કરવા જોઇએ ) સ્વપ્નને જોઈને તુરત જ હું જાગી ગઈ. ’’
"L
સ્વપ્નનુ વિશિષ્ટ
तणं देवाणुपियाँ ! एयरस ओरालस्स जाव महासुविणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ " तो हे देवानुप्रिय । शु मारे मेवु मानवु જોઈએ કે આ ઉદાર આદિ વિશેષણાવાળા મહાસ્વપ્નનું લવૃત્તિ વિશેષવાળુ કલ્યાણકારક ફલ શુ` પ્રાપ્ત થશે ? એટલે કે મે જોયેલા તે કલ્યાણકારી ફલ પ્રાપ્ત થશે ખરૂ ""तएण से बले अत एयम सोच्चा निसम्म दृट्ट जाव हियए " વતી રાણીને મુખે તે સ્વપ્નની વાત સાંભળી, ત્યારે मने संतोष थथे। तेनु हृदय मानदृथी नाथी उठयु कुसुमचंचु मालइयतणुयऊस वियरोमकूवे त सुविण
राया पभावइए देवीए सरांये न्यारे प्रमा
તેને ઘણે! જ આનંદ
" धाराहयनीवसुरभि ओगिण्दइ "
અવિચ્છિન્ન
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५०१ नीपमुरभिकुसुममिव-अविच्छिन्नवर्षाधारापातेन प्रफुल्लितकदम्बसुगन्धिपुष्पमिव चचुमालयिता-पुलकिता तनुः-शरीरं यस्य स तथाविधः, अत एव उच्छ्रितरोमकूप:-उच्छितानि रोमाणि कूपेषु-कूपसदृशत्वा कृपेषु-रोमोत्पत्तिस्थानेषु यस्य स तथाविधः, तं पूर्वोक्तं स्वप्नम् अवगृह्णाति-अवधारयति, 'ओगिरिहत्ता ईई पविसइ, पविसित्ता, अप्पणो साभाविएणं मइपुन्बएणं बुद्धिविन्नाणेणं तस्स मुवि गरस अत्थोग्गहणं करेई' अवगृह्य-पूर्वोक्तस्वप्नावग्रहणं कृत्वा ईहां-विचारविशेष प्रविशति, प्रविश्य, आत्मनः स्वाभाविकेन-स्वभावसिद्धन पतिपूर्वकेण-आभिनि बोधिकप्रभवेण, बुद्धिविज्ञानेन-मतिविशेषरूपौत्पत्तिक्यादि-बुद्धिरूपपरिछेदेन, तस्य-पूर्वोक्तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं-फलनिश्चयम् करोति, 'करेत्ता पभावई देविं ताहिं इटाहिं कंताहिं जाव मंगल्लाहिं सस्सिरीयाहि मियमहुरमंजुलाहिं गिराहिं संलप्रमाणे संलबमाणे एवं वयासी'-तस्य स्वप्नस्य फलनिश्चयं कृश्या धारापातवाली वर्षा के गिरने से प्रफुल्लित सुगंधित कदम्ब पुष्प की तरह पुलकित हो उठा और रोमकूपों में रोमोत्पत्ति स्थानों में-रोमराज खड़ी हो गई। राजा ने उस महास्वप्न को पहिले तो सामान्यरूप से सोचा-बाद में 'ओगिणिहत्ता ईहं पविसह' उलको उसने ईहारूप से तर्क वितर्क का विषय बनाया 'पदिसित्ता अप्पणो साभाविएणं मइ. पुव्वएणं बुद्धिविन्नाणेणं तस्स सुविणस्स अयोग्गहणं फरेह' पश्चात् उसने अपने स्वाभाविक प्रतिज्ञानजन्य बुद्धिविज्ञान ले-मतिविशेष रूप
औत्पत्तिकी आदि वुद्धिरूप ज्ञान से-उस पूर्वोक्त महास्वप्न का फलनिश्चय किया 'करेत्ता पावई देवि ताहि इह हि कंनाहिं जाव मंगल्लाहिं सस्सिरीयाहिं सियमहुरमंजुलाहिं गिराहिं संलबमाणे संलबमाणे एवं વરસાદની ધારા પડતી હોય ત્યારે જેમ સુગ ધિત કદ બાપુપ પુલકિત થાય છે, તેમ આનંદને લીધે તે પણ પુલકિત થયે-તેની મરાજિ ઊભી થઈ ગઈ રોમાચિત થઈ ગયે પહેલા તે બલ રાજાને તે સ્વપ્ન વિષે સામાન્ય રૂપે विया२ ४ त्या२ मा " ओगिहित्ता ईह पदिसइ" तेथे तर डा३३ तत: शने ते विष 6. पियार ४ “ पविसित्ता अप्पणो साभाविएण मइपुव्वएण बुद्धिविन्नाणेण तस्स सुविणस्स अत्योहण करेइ" त्यार महतो પિતાના સ્વાભાવિક મતિજ્ઞાન જન્ય બુદ્ધિવિજ્ઞાનથી–મતિવિશેષરૂપ ઔત્પત્તિકી આદિ બુદ્ધિરૂપ જ્ઞાનથી-તે પૂર્વોક્ત મહાસ્વપ્નના ફલને નિર્ણય કર્યો. “करेचा पभावई देविं ताहिं इटाहि, कताहि जाव मंगल्लाहि सास्सिरीयाहि मियमहुरमंजुलाहिं गिराहि सलवमाणे सलवमाणे एव वयासी '' त्या२ मा तर
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५०२
9
प्रभाव देवीम् ताभिः पूर्वोक्ताभिः इष्टाभिः कान्ताभि-कमनीयासिः पात्रप्रियाभिः, मनोज्ञाभिः मनोऽमाभिः उदाराभिः कल्याणाभिः शिवाभिः, धन्याभि, मङ्गल्याभिः सश्रीकाभिः, मितमधुरमञ्जुलाभिः गीर्भिः संपन् संलपन - पुनः पुनर्व्याहरन् एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'ओराखेणं तुमे देवी ! सुविदिट्ठे' हे देवि ! उदारः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः, 'कल्लाणे णं तुमे जात्र सस्सिरी णं तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठे' हे देवि ! कल्याणः खलु स्वया यावत् - शिवो, धन्यः, मङ्गल्यः, सश्रीक. - श्रियायुक्तः खलु त्वया प्नो दृष्टः, 'आरोग्गतुट्ठि दीहाउकल्लाणमंगल्लकारपणं तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठ' हे देवि ! आरोग्य - तुष्टि-दीर्घायुष्य-कल्याण मंगल्यकारकः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः अत्र कल्याणपदेन अर्थप्राप्तिः, मङ्गलपदेन च अनर्थमतिद्यावो ग्राद्यः, 'अत्थलाभो देवापिए! भोगलास देवाणुप्पिए । पुत्तलाभो देवाणुप्पिए । रज्जलाभी देवाणुप्पिए । ' वयासी ' फल निश्चय करने के बाद फिर उसने इन इष्ट, कान्त यावत् मंगलकारक सश्रीक, मित, मधुर एवं मंजुल शब्दों से बारं पार स्वप्न की प्रशंसा करते हुए इस प्रकार कहा - ' ओरालेणं तुमे देवी! सुविणे दिट्ठे, ' हे देवी! तुमने जो स्वप्न देखा है वह घड़ा उदार - प्रधान है 'कल्लाणे णं तुम देवी सुविणे दिडे, जाव सस्सिरीएणं तुमे देवी | सुविदिट्ठे' हे देवी! बहुत ही अधिक कल्याण कारक स्वप्न तुमने देखा है, यावत् शिव, धन्य, मंगलरूप एवं सश्रीक- शोभाजनक स्वप्न है ' आरोग्गतुहिदी हाउ कल्याणमंगल्लकारएणं तुमे देवो सुविणे दिट्ठे ' हे देवि ! आरोग्य देने वाला तुष्टि देने वाघ, दीर्घायुष्य देने वाला, अर्थ प्राप्ति कराने वाला और अनर्थ का वि स करने वाला वह स्वप्न तुमने देखा है ' अत्यलाभो देवाणुप्पि भोगलाभों देवाणुप्पिए छष्ट, अन्त, प्रिय, मनोज्ञ, मनोभ, भगसम् सश्री, भित, मधुर भने મંજુલ શબ્દોના ઉચ્ચારણ દ્વારા તે સ્વપ્નની વારવાર પ્રશંસા કરતા કરતાં प्रभावती राणीने मा प्रभा - " ओरालेण तुमे देवी ! सुविणे दि " हेवी ! तभे ? स्वप्न लेयु हे ते घ उहार (उत्तम) छे. "कल्ला णं तुम' देवी सुविणे दि े, जाव सस्सिरीपणं तुमे देवी सुविणे दिट्ठे ' हे हेवी ! तभे ઘણુ' જ કલ્યાણુકારી સ્વપ્ન જોયું છે. હે દેવી ! તમે શિવ, ધન્ય, મગલરૂપ અને सश्री (शोलायुक्त) स्वस्त हेफ्यु छे. "आरोगातुट्टिदीदा उकल्लाण मंगलकार एणं तुमे देवी ! सुविणे दिट्ठे ” डे हेवा ! तमे आरोग्यदाय, तुष्टिहाय (तृसिहाय४), દીર્ધાયુષ્યદાયક, અપ્રાપ્તિ કરાવનાર અને અનના વિઘ્નસ (નાશ) કરનાર स्वप्न कोयु' 'छे. " अत्थलाभो देवाणुप्पिए ! भोगलामो देवाणुनिए !, पुत्तलाभो
,
,
"
7
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १०४ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५०३ तस्मात् स्वप्नदर्शनात् हे देवानुपिये ! तब अर्थलाभो भविष्यति, हे देवानुप्रिये तस्मात् स्वप्नात् तव भोगलाभो भविष्यति, हे देवानुप्रिये ! तस्मत् स्वप्नात् तव पुत्रलाभो भविष्यति, हे देवानुप्रिये ! तस्मात् स्वप्नात् तव राज्यलामो भविष्यति, ‘एवं खलु तुमं देवानुप्पिए ! णवण्ह मासाणं बहुपडिपुण्णाण अद्वमाण राइंदियाणं विइकंताणं' हे देवानुप्रिये ! एवं खलु निश्चयेन त्वम् नवानां मासानाम् , बहुपतिपूर्णानाम् , अष्टिमानाम् सा सप्तानाम् रात्रिन्दिनानां व्यतिक्रान्तानाम् साद्धसप्तरात्रिदिवसाधिकनवमासव्यतिक्रमणानन्तरमित्यर्थः, 'अम्हं कुलकेउं कुलदीवं कुलपत्नय, कुलवडेंसयं, कुलतिलगं, कुलकित्तिकरं, कुलनंदिकरं, कुलजसकर, कुलाधार, कुलपायचं, कुलविवरणकरं' अस्माकं कुलकेतुम्-कुलध्वजायमानम् , कुलस्य केतुरिवकेतुः अद्भूतत्वात् , कुलदीपं-कुलस्य दीपइवदीपः प्रकाशजनकत्वात तं तथाविधम् , कुलपर्वतम्-कुलस्य पर्वतः-अनभिभवनीयस्थिराश्रयता साधर्म्यात् तं तथाविधम् , कुलावतंसकम्-कुलस्यावतंसकः-शिरोमणिः उत्तमत्वात् , तादृशम् , पुत्तलामो देवाणुप्पिए! रज्जलामो देवाणुप्पिए' हे देवानुप्रिये उस दृष्ट स्वप्न के प्रभाव से तुम्हें अर्थ का लाभ होगा, भोग का लाभ होगा, पुत्र का लाभ होगा, राज्य लाभ होगा 'एवं खलु तुम देवाणुप्पिए! नवण्ह मासाणं बहपडिपुण्णाणं अट्ठमाणं राइदियाणं विकताणं' हे देवाणुप्रिये ! तुम साढे सातदिन अधिक ९ मास के पूर्णरूप से निकल जाने के बाद अम्ह कुलकेलं, कुलदीव, कुलपव्वयं, कुलवडेंसयं, झलतिलगं, कुलकित्तिकर, कुलनंदिकर, कुलजसकर कुलाधार, 'कुलपायवं, कुलविवद्धणकर हमारे कुलके केतुरूप-अद्भुत होने से वंश की ध्वजारूप, प्रकाशक होनेसे कुल के दीपकरूप, अनभिभवनीय होने ले, स्थिरस्वभाववाला होने से एवं सब का आधारभूत होने से कुल के पर्वत रूप, उत्तम होने से कुल के शिरोमणिरूप, अलंकार रूप होने से कुल के तिलक रूप, देवाणप्पिए । रन्जलामो देवाणुप्पिए !" हे देवानुप्रिय ! तमे नये २१नन આ ફળ તમને પ્રાપ્ત થશે–આ દૃષ્ટ સ્વપ્નના પ્રભાવથી તમને અર્થલાભ થશે पुत्रनी प्राति य भने रायता प्राप्त य२." एवं खलु तुम देवाणुप्पिए! नवण्ह मासाण बहुपदिपुण्णाणं अट्ठमाण राइंदियाणं विइताण"देवानप्रिया! ५२। नव भास भने ७॥ स व्यतीत यया मा " भम्ह कुलके, कुलदीव', कुलपव्वय, कुलवडे सय, फुलतिलग, फुलकित्तिफर, कुलनंदिकर, कुलजसकर', कुळाधार, कुलपायव', फुलविवद्वणकर'" भाय। इसमां तु समानઅદભત હોવાથી વજ સમાન પ્રકાશક હોવાથી કુલના દીપક સમાન, કુળમાં પર્વત સમાન (સ્થિર સ્વભાવવાળા) અને કુળના આધારરૂપ, અને અજેય
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
भगवतीस्त्रे कुलतिलकर-कुलस्य तिलकः-तिलकरूपः अलङ्करणत्वात् , तादृशम् , कुलकी ति. करम्-कुलस्य कीर्तिः एकदिग्गामिनी प्रसिद्धिः तस्याः कारकमित्यर्थः, कुलानन्द. करम् तत्समृद्धिकारकत्वात् , कुलयशःकरम्-कुलस्य यशः सर्वदिग्गामी प्रसिद्धिवि. शेषः तस्य कारकम् , कुलाधारम्-कुलस्य आधारभूतम् , कुलपादपम्-कुलस्य पादपो-वृक्षः अवश्याश्रयणीयच्छायत्वात् , तथाविधम् , कुलविवर्द्धनकरम्-कुलस्य विविधैः प्रकारैः बद्धनं विवर्द्धनम् तत्करणशीलम् 'सुकुमालपाणिपाय, अहीणपडिपुण्जपचिंदियसरीरं जाव ससिसोमाकारं कंतं पियदंसणं सुरुवं देवकुमारसम प्मभं दारगं पयाहिसिं' सुकुमारपाणिपादम्, अत्यन्तकोमलकरचरणम् , अहीनपरिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरम्-स्वरूपत. अहीनानि, संख्यया परिपूर्णानि पञ्चेन्द्रियाणि यत्तत्तथा तदेवंविधं शरीरं यस्य स तथाविधम् , यावत्-लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतम्तत्र लक्षणानि जन्मजातानि स्वस्तिकादीनि, व्यञ्जनानि जन्मानन्तरजातानि मपकुल की एकदिप्रसिद्धि कराने वाले, समृद्धिकारक होने से कुल में आनन्दकारक, कुल का चारों ओर यश फैलाने वाले, अवश्य आश्रयः णीय-ठंडी छाया वाले होने के कारण कुल के पादप (वृक्ष रूप), हरएक प्रकार ले कुल की वृद्धि करने वाले होने से कुल विवर्द्धन कर 'सुकुमालपणिपायं, अहीणपडिपुण्णं, पंचिंदिपसरीरं जाव ससिसोमासारं कंतं पियदंसणं सुरूवं देवकुमारसमपनं दारगं पयाहिसि' अत्यन्तकोमल कर चरण वाले, स्वरूप, से अहीन एवं संख्या से परिपूर्ण पांचों इन्द्रियों से युक्त शरीरवाले, यावत्-" लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतम्' जन्मजात स्वस्तिकादि लक्षणवाले एवं जन्मपश्चात् मषातिल आदि व्यञ्जनों હોવાથી આ ઉપમા આપી છે), ઉત્તમ હોવાથી કુલમાં શિરોમણી સમાન, અલંકાર રૂપ હેવાથી કુળના તિલક રૂપ, કુળની કીતિ ફેલાવનાર, સમૃદ્ધિકારક હોવાથી કુળને આનંદદાયક, ચારે દિશામાં કુળને યશ ફેલાવનાર, કુળના આધાર રૂપ, કુળમાં પાદપ રૂપ (વૃક્ષ જેમ ઠંડી છાયા આપે છે તેમ આશરે આવનારનું રક્ષણ કરનાર), દરેક રીતે કુળની વૃદ્ધિ કરનાર “શુક્રमालपाणिपाय' अहीणपडिपुण्णं, पंचिं दियसरीर लाव ससिसोमाकार' कंत पियदसणं सुरूव देवकुमारसमप्पम दारग पयाहिसि" अत्यन्त ना ५२ अने यशुपाणा, ખેડખાંપણ રહિત શુભલક્ષણેથી યુક્ત પરિપૂર્ણ અંગોવાળા, પરિપૂર્ણ પાંચ ઇન્દ્રિयोथी युत शरीरवाणा, (' यावत् १५४थी "लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतम् " भयो । વસ્તિક આદિ લક્ષણોવાળા અને જન્મબાદ તલ, મસા આદિ વ્યંજનવાળા),
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिका टीका श० ११ ७० ११ सू०५ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ०५ तिलादीनि तेषां यो गुणः प्राशस्त्यम् , तेनोपेतो युक्तः तं तथाविधम् , शशिसौम्याकारम्-शशिवत्सौम्यः भव्यः आकारो यस्य तम् , कान्तम्-कमनीयम् , अत एव प्रियदर्शनम्-भियं-रमणीयं दर्शनं-रूपं यस्य तम्, सुरूपम्-सुष्टु रूपं यस्य तं तथाविधं परमसुन्दरमित्यर्थः, देवकुमारसमप्रभम् , देवकुमारस्य समा-तुल्या प्रभा-कान्तिर्यस्य तं तथाविधम् , दारकं-बालकम् प्रजनयिष्यसि-'सेऽवि य णं दारए उम्मुक्कबालभावे रिन्नायपरिणयमित्ते जोवणगमणुपत्ते सूरे वीरे विकते, वित्यिन्नविउलबलवाहणे रज्जबई राया भविस्सई' सोऽपि च खलु निश्चयेन दारको बालकः उन्मुक्तवालभावः, उन्मुक्तः परित्यक्तो बालभावो-बाल्यं येन स तथाविधः व्यतिक्रान्तबाल्यावस्थः बाल्यात्परं वयः प्राप्तः सन्नित्यर्थः, विज्ञकपरिणतमात्रः-विज्ञ एव विज्ञकः स चासो परिणतमात्रश्च कलादिषु इति विज्ञकपरिणतमात्रः परिपकज्ञान इत्यर्थः, यौवनमनुप्राप्तः-युवावस्थामापन्नः, शूरः-शौर्ययुक्तः दानात् , स्वीकृतपरिपालनाद्वा, वीरः संग्रामकरणात्, विक्रान्त:-विक्रमयुक्तः पराक्रमयुक्तः परकीयभूमण्डलाक्रमणात्, विस्तीर्णविपुलवलवाहन:-विस्तीर्ण विपुलेवाले, चन्द्रमा के समान भव्य आकार वाले, मनोहर रूप वाले, रम. णीय दर्शनवाले, ऐसे देवकुमारस्वरूप जैसी कान्तिवाले थालक को जन्म दोगी, 'सेविय णं दारए उम्मुक्षपालभावे, विनायपरिणयमित्ते जोव्व णगमणुपत्त सूरे, वीरे, विकते, वित्थिनविउलषलवाहणे रजवई राया भविस्सइ' वह बालक भी जय अपने पाल्यकाल की अवस्था को छोडकर यौवन अवस्था में प्राप्त होगा-तष वह कलादिकों में परिपक्व ज्ञानवाला होगा, दानसे अथवा स्वीकृति के परिपालन से शौर्ययुक्त होगा, संग्राम करने से वीर होगा, परकीय भूमण्डल पर आक्रमण करने से विक्रम युक्त होगा, अतिविस्तीर्ण यलवाहन-सैन्य हस्ती आदि ચન્દ્રમાના જેવી ભવ્ય આકૃતિવાળા, મનહર રૂપવાળા, રમણીક દર્શનવાળ, मन छुमारना २वी तिवाणा पुत्रन तमे म. माशी. " से वि य गं दारए उन्मुक्कबालभावे, विन्नायपरिणयमित्ते जोव्वणगमणुपत्ते सूरे, वीरे, विकते. वित्थिन्नविउलबलवाहणे रज्जवई राया भविस्सइ" न्यारे ते मास पातानी माया. વસ્થા પૂરી કરીને યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે, ત્યારે તે કલાદિમાં પરિપકવ જ્ઞાનવાળે (નિપુણ) થશે, તે દાનથી અથવા શરણાગતનું રક્ષણ કરવાને કારણે શૌર્યયુક્ત થશે. સંગ્રામમાં વીરતા બતાવશે, તે ઘણે પરાક્રમી હશે (અન્યના પ્રદેશ પર આક્રમણ કરીને વિજય પ્રાપ્ત કરશે) તે અતિ વિશાળ સેના અને હાથી, રથ, ઘોડા, પાલખી આદિ વિરતીર્ણ સિન્ય અને વાહનેવાળ બનશે, भ० ६४
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
भगवती अतिविस्तीर्णे बलवाहने सैन्यहस्त्यादिके यस्य स तथाविधः, राज्यपतिः-स्वतन्त्रो राजा भविष्यति, 'तं उरालेणं नुमे जाव सुविणे दिटे' हे देवि ! स पूर्वोक्तः उदारः खलु त्वया यावत्-कल्याणः-शिकः, धन्यः, मङ्गल्यः, सश्रीका, स्वप्नो दृष्टः, 'आरोग्यहि जाव मंगल्लकारएणं तुमे देवी ! सुविणे दिखे तिकडे पभावर्ति देविं ताहि इटाहिं जाव वग्गृहि दोचंपि तच्चपि अणुबूहई' हे देवि ! आरोग्यतुष्टियावत् दीर्घायुष्यकल्याणमङ्गल्यकारकः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः इति कृत्वा उक्त प्रकारेण प्रभावती देवीम् ताभिः इष्टाभिः यावत्-कान्ताभिः, प्रियाभिः, मनोज्ञाभि , मनोऽमामिः उदाराभिः, कल्याणाभिः, शिवाभिः, धन्याभिः, मङ्गल्याभिः, सश्रीकाभिः, मितमधुरमञ्जुलाभिः, वाग्भिः-गीभिः द्वितीयमपिवार, तृतीयमपि वारम् अनुहयति अनुवर्धयति-प्रशां करोति, 'तएणं सा पभावई देवी वलस्स रन्नो अंतिए एयम? सोचा, निसम्म हट्टतुट्ठ० करयल जाव एवं वयासी'-ततः वाला होने से विस्तीर्णवलवाहनवाला होगा, और स्वतन्त्र राजा होगा 'तं उरालेणं तुमे जाव सुविणे दिहे' अतः हे देवि! तुमने उदार यावत्कल्याणरूप, शिवरूप, धन्ध, मंगलकारक, सश्रीक, स्वप्न देखा है, 'आरोग्ग तुहि जाव मंगलकारएणं, तुमे देवी ! सुविणे दिटे, त्ति कड पभावतिं देवि ताहिं इटाहिं जाव वग्यहिं दोच्चपि अणुबूहइ' यह स्वप्न हे देवि ! आरोग्य ! तुष्टि, थावत् दीर्घायुष्य कल्याण मंगल्यकारक तुमने देखा है। इस प्रकार कहकर प्रभावती देवी की उस राजा ने इष्ट, यावत् कान्त, प्रिय, मनोज्ञ, मनोनुकूल, उदार, कल्याणरूप, शिव, धन्यरूप, एवं मंगल्य, सश्रीक, मित, मधुर और मंजुल वचनों से द्वितीययार और तृतीयवार भी प्रशंसा की 'तएणं सा पभावई देवी, यलस्स रपणो अंतिए एयमटु सोच्चा, निसम्म हतु४० करयल जाव मन त मन त उरालेणं तुमे जाव सुविणे दिट्टे" ! तभ भावु उत्तम, व्यापारी, शिव३५, धन्य, भ री , मने सश्री (शायुत) २१ मयुं छे “ आरोग्गतुद्विजाव मंगलकारएण, तुमे देवी! सुविणे दिवे, त्ति कट्ट पभावतिं देवि ताहि इटाहिं जाव वग्गूहि दोच्चंपि, तच्चपि अणुबूहइ" હે દેવી! તમે આરે ગ્યદાયક તુષ્ટિદાકક, દીર્ધાયુદાયક, કલ્યાણકારી અને મંગલકારી સ્વપ્ન દેખ્યું છે. આ પ્રમાણે કહીને તે બલરાજાએ ઈષ્ટ, કાન્ત, प्रिय, भानाश, मनानुस, २ ४८या५३५, शिव, धन्य३५, म , सी, મિત, મધુર અને મંજુલ વચનથી પ્રભાવતી દેવીની બીજી વાર પણ પ્રશંસા
शमन बी पा२ ५५ प्रशसा श. "तएणं सा पभावई देवी, बलस्म रणो अंतिए एयम8 सोच्चा, निसम्म० करयल लाव एवं वयासी" Manना
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैट्रिका टीका श० ११ उ० ११ ० ५ सुदर्शनचरित निरूपणम् ५०७
खलु सा प्रभावती देवी बलस्य राज्ञः - अन्तिके एतमर्थ - पूर्वोक्तार्थं श्रुत्वा, निशम्यहृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टा करतलं यावत् मस्तके शिरसावर्तम् अञ्जलिं कृत्वा एव - वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'एवमेयं देवाणुपिया ! तहमेयं देवाणुपिया ! अतिदमेयं देवाणुपिया !' हे देवानुप्रियाः ! एवमेतत्, हे देवानुप्रियाः ! तथैतत् - यथा भवता कथितं हे देवानुप्रियाः । अवितथमेतत् सत्यमेतत्, असंदिद्धमेयं देवाणुपिया ! इच्छियमेयं देवाणुप्पिया ! पडिच्छ्रियमेयं देवाणुप्पिया !' हे देवानुमियाः । असंदिग्धं - निश्चितमेतत् पुत्रलाभ विषयकं भवत्कथनम्, हे देवानु मियाः । इच्छितमेतत् अभिलपितं पुत्रलाभरूपं वस्तु, हे देवानुमिया प्रतीष्टमेतत् विशेषरूपेण वाञ्छित हृदयेन स्वीकृतमेतत् कथनम् ' इच्छियपडिच्छिय मेयं
,
एवं क्यासी' इसके बाद उस प्रभावती देवी ने बल राजा के सुख से जब इस प्रकार की बात सुनी- -तब वह उस बात का विश्वार करके बहुत अधिक हर्षित हुई संतुष्ट चित्त हुई उसी समय उसने दोनों हाथ जोड़कर राजा को नमस्कार किया और फिर वह इस प्रकार से कहने लगी- ' एवमेषं देवशणुपिया | तहमेयं देवाणुपिया | अवितह मेयं देवाणुपिया ! " हे देवानुप्रिय ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है । हे देवानुप्रिय ! यह सत्य है !' असंदिद्धमेयं देवाणुप्पिया ! इच्छियमेयं देवापिया | पडिच्छियमेयं देवाणुपिया ! हे देवानुप्रिय ! यह पुत्रलाभ विषयक आपका कथन असंदिग्ध - संदेहरहित निश्चित है यह पुत्रलाभरूप वस्तु मुझे अभिलषित है । हे देवानुप्रिय | यह पुत्रलाभ रूप वस्तु मुझे विशेष रूप से वांछित है- हृदय से स्वीकृत है । 'इच्छिय
મુખે સ્વપ્નના ફુલ વિષેની આ પ્રકારની વત સાભળીને અને તેને હૃદયમાં ધારણુ કરીને પ્રભાવતી રાણીને ઘણું જ હર્ષ અને સ ંતાષ થયા. તેનુ' હૃદય આનંદથી નાચી ઉઠયું. તેણે મને હાથ જોડીને રાજાને નમસ્કાર કર્યાં અને નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું —
" एवमेय देवाणुपिया ! तहमेय देवाणुपिया ! अवितहमेय' देवाणुप्पिया ! હૈ દેવાનુપ્રિય ! આપની વાત ખરી છે. હે દેવાતુપ્રિય! આપના કહેવા મુજબ જ સ્વપ્નનું કુલ પ્રાપ્ત થશે. હે દેવાનુપ્રિય ' આપે આ સ્વપ્ન વિષે જે નિય કર્યાં છે તે સર્વથા સત્ય જ છે " अस दिवमेयं देवाणुप्पिया ! इच्छिय मेयं देवाणुपिया ! पडिच्छ्रियमेयं देवाणुपिया । हे हेवानुप्रिय ! या पुत्रसाल विषय આપનું કથન અસ’દિગ્ધ (નિશ્ચિત-સ દેવરહિત) છે. આ પુત્રલાભ રૂપ વસ્તુ મને અભિષિત (મારી અભિલાષાને અનુરૂપ) છે. હે દેવાનુપ્રિય ! આ પુત્રલાભ રૂપ વસ્તુ મને ઘણી જ રુચિકર છે-ખરા અંતઃકરણપૂર્વક સ્વીકાર્ય છે,
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
भगवती
देवापियाः । से जहेयं तुज्झे वदह तिकट्टु तं सुत्रिणं सम्मं पडिच्छई' हे देवानुमियाः ! इच्छितप्रतीच्छितमेतत् सर्वथा हृदयेन अभिलपितम् इष्टं प्रतीष्टं - स्वीकृतमेतत् पुत्रप्राप्तिविषयक स्वप्नदर्शनम्, तत् यथैतत् यूयं वदथ - प्रतिपादयथ, इति कृत्वा - विवार्य, तं स्वप्नं सम्यक्तया प्रतीच्छति - स्वीकरोति, 'पडिच्छित्ता वलेणं रणा अन्भणुन्नाया समाणी णाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भासणाओ अन्भु, अभुत्ता' प्रतीष्य तं स्वप्नं सम्यक् स्वीकृत्य बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता - आज्ञप्ता सती नानामणिरत्नमक्तिचित्रात्- अनेकमणिरत्नरचना परिपूर्णचित्रयुक्तात् भद्रासनात् श्रेष्ठासनात्, अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय 'अतुरियमचवल जाव गईए, जेणेव सर सय णिज्जे तेणेव उवागच्छइ' अत्वरितम्, अचपलम्, शरीरमनश्रापल्परहितं यथास्यात्तथा, यावत् - असंभ्रान्तया अविलम्वितया राजहंससदृश्या पच्छियमेयं देवाप्पिया से जहेयं तुज्झे वदह तिकट्टु तं सुविण सम्मं पडिच्छह' हे देवानुप्रिय ! यह पुत्रप्राप्ति विषयक स्वप्नदर्शन मुझे हृदय से सर्वथा अभिलषित है, इष्ट है, प्रतीष्ट हैं, स्वीकृत है, जैसा आपने कहा है वह वैसा ही है। इस प्रकार कह कर उसने उस स्वप्न के फल को स्वीकार कर लिया' पडिच्छित्ता बलेणं रण्णा अम्भणुन्नाया समाणी णाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भद्दासणाओ अभुट्ठेह अन्भुट्ठेत्ता', स्वप्न के फल को स्वीकार करके वह प्रभावती रानी बल राजा से आज्ञप्त हुई उस नानामणिरत्नों की रचना से परिपूर्ण चित्रों से युक्त भद्रासन से उठी, उठकर वह 'अतुरियमचवल जाव' गईए, जेणेव सए सयणिजे, तेणेव उवागच्छद्द ' अत्वरित, अचपल - शारीरिक मानसिक चपलता रहित ऐसी हंसगति जैसी गति से विना विलम्ब किये, “ इच्छियपडिच्छियमेयं देवाणुपिया! मे जहेय तुझे वह त्ति कट्टु त सुवि सम्म पढिच इ” हे देवानुप्रिय ! या पुत्रप्राप्ति विषयक स्वप्नदर्शन भारा અતઃકરણની ઈચ્છાને અનુરૂપ છે, ઇષ્ટ છે, અત્યન્ત ઇષ્ટ છે અને સ્વીકાય છે. આપે તે સ્વપ્ન વિષે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે આ પ્રમાણે કહીને તેણે मसरान द्वारा उथित ते स्वप्नइसना स्वीअर ये "पडिच्छित्ता बलेण' रण्णा अग्भणुन्नाया समाणी णाण मणिरयणभत्तिचित्ताओ भहासणाओ अन्भुट्ठेइ, अम्मुट्ठेत्ता" त्यार माह पोताना पती मसरामनी आज्ञा बहने ते विविध भणिરત્નાથી યુક્ત અને ચિત્રાથી અલ'કૃત એવા તે સુખાસન પરથી ઊભી થઈ. ત્યાંથી उहीने "अतुरियमचवल जाव गईए, जेणेव सए स्यणिज्जे, तेणेव उवागच्छइ " त्वरारडिन, थपवता रहित, अने हंसना समान गतिथी, विसरण अर्ध्या विना, मस ब्रान्त३ये तेन्न्यां पोतानी शय्या हुती. त्या यावी, "उगच्छित्ता,
"
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०५ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५०९
:
"
गत्या, यत्र स्वकं शयनीयमासीत्, तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता सयणिज्जंसि निसीयइ, निसीहत्ता एवं वयासी - उपागत्य शयनीये निषीदति, निषद्य - उपविश्य, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - ' मा मे से उत्तमे पहाणे मंगल्ले सुविणे अन्नेहिं पावसुमिर्हि पडिहम्मिस्सइ तिकट्टु' मा मम स - पूर्वोक्तः, उत्तमः - स्वरूपतः श्रेष्ठ, प्रधानः - अभीष्ट प्राप्तिरूपप्रधानफलतः, मङ्गल्य: - अनर्थप्रतिघातरूपफलापेक्षया, स्वप्नः, अन्यैः पापस्वप्नैः प्रतिहनिष्यति, प्रतिहन्यताम्, प्रतितो मा भूदिति कृत्वा - विचार्य 'देवगुरुजण संवद्धाहि पसत्थादि मंगल्लाहिं धम्मियाहिं कहा सुविणजागरियं पडिजागरमाणी पडिजागरमाणी विहरइ ' देवगुरुजनसम्बद्धाभिः - देवगुरुजनसम्बन्धिनीभिः प्रशस्ताभिः - प्रशंसार्हाभिः, मङ्गल्याभिः- मङ्गलयुक्ताभिः, धार्मिकाभिः - धर्मसम्वन्धिनीभिः, कथाभिः वार्ताभिः, स्वप्न जागरिकां - स्वप्न संरक्षार्थम् जागरिका-निद्रानिषेधः स्वप्ननागरिका, ताम् प्रतिजाग्रती - प्रतिजाग्रती पौनःपुन्येन जागरणां कुर्वती, विहरति - तिष्ठति ॥ ०५ ॥ असंभ्रान्तरूप से जहाँ अपनी शय्या थी वहां पर आई, ' उवागच्छित्ता, सणिजसि, निसीयह, निसीइत्ता एव वयासी' वहां आकर वह अपनी उस शय्या पर बैठ गई । बैठकर फिर उसने इस प्रकार कहामा मे से उत्तमे पहाणे मंगलले सुविणे अन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडि हम्मिस्सह त्ति कट्टु ' मेरा यह स्वरूप से उत्तम, अभीष्ट प्राप्ति रूप फल की अपेक्षा से प्रधान, तथा अनर्थ प्रतिघातकरूप फल की अपेक्षा से मंगलकारक स्वप्न अन्य पापस्वप्नों द्वारा नष्ट न हो जाय, 'देव गुरु जण संबद्धाहिं पसत्याहिं मंगल्लाहिं धम्मियाहिं कहाहिं सुविणजागरियं पडिजागरमाणी पडिजागरमाणी विहरह' ऐसा विचार करके वह देव, गुरु, जन संबंधी, प्रशस्त, - प्रशंसा योग्य, मंगलयुक्त, धार्मिक कथाओं को करती २ स्वप्न संरक्षण के निमित्त स्वप्न जागरिका करती रही । सू०५॥
6
""
सणिज्जंसि, निसीयइ, निसीइत्ता एवं वयासी" त्यां भावीने ते पोतानी शय्या पर मेसी गई शय्या पर मेसीने ते या प्रभा - " मा मेसे उत्तमे पहाणे मंगले सुविणे अन्नेहिं पावसुमिणेहि पsिहम्मिस्सइति कट्टु " भा આ ઉત્તમ, અભીષ્ટ અને મગલ સ્વપ્ન અન્ય પાપસ્વપ્ના દ્વારા નષ્ટ થવુ જોઇએ નહી. તે સ્વપ્ન ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરાવનાર હાવાથી તેને ઉત્તમ કહ્યુ છે, અને અનંના વિધ્વંસ કરનાર હાવાથી તેને મગલ કહ્યુ છે. " देवगुरुजण संबद्धाहिं पसत्याहिं मंगला हि धम्मियाहि काहिं सुत्रिणजागरिथं पढिजागरमा णी २ विहरइ " या प्रमाणे विचार हरीने ते देव याने गुरु સ બધી પ્રશસ્ત, માંગલિક અને ધાર્મિક કથાઓ કરતી થકી સ્વપ્નસ’રક્ષણ નિમિત્તે જાગરણ કરવા લાગી |॰ા
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे ___ मूलम्- "तएणं से बले राया कोडुंबियपुरिसे सदावेइ, सहावेत्ता, एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अज्ज सविसेसं बाहिरियं उक्टाणसालं गंधोदयसित्तसुइयसंमन्जिओवलितं सुगंधवरपंचवण्णपुप्फोवयारकलियं कालागुरुपवरकुंदरुक जाव गंधवट्टिभूयं करेहय, करावेहय, करेत्ता, करावेत्ता सीहालणं रएह, रया. वेत्ताममेत्तं जाव पञ्चपिणह। 'तएणं ते कोडंबिय जाव पडिसुणेत्ता खिप्पामेव सविसेसं बाहिरियं उबटाणसालं जाव पञ्चप्पिणति। तएणं से बले राया पच्चूसकालसमयंसि लयणिज्जाओ अब्भुट्टेइ, अब्भुटेला पायपीढाओ पच्चोरुहइ पच्चोरुहिता, जेणेव अहण. साला तेणेव उवागच्छइ, अट्टणसालं अणुपविसइ, जहा उववाइए तहेब अगसाला, तहेव मज्जणघरे, जाव ससिव्व पियदंसणे नरवई मज्जनघराओ पडिणिस्खमइ पडिणिस्खमित्ता जेणेव बाहिरिचा उवहाणसाला, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सीहासणवर्गसि पुरस्थाभिमुहे निसीयइ, निसीइत्ता अप्पणो उत्तरपुरस्थिमे दिसीमागे अहमदासणाई सेयवस्थपच्चुत्थुयाई, सिद्धस्थगकय. मंगलोवयाराई रयावेइ, रयावेत्ता अप्पणो अदूरसामंते णाणाभणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्जं महग्यवरपट्टणुग्गयं सह पवहुभत्तिसयचित्ततागं ईहा मिय-उसस जाव भत्तिपित्तं
अभितरियं जबणियं अंछावेइ, अंडावेत्ता, नाणामणिरयणभत्तिचित्ते अच्छरयमउयमसूरगोच्छगं सेयवस्थपच्चुत्थुयं अंगसुहफासुयं सुमउयं पभावईए देवीए भदासणं रयावेई, रयावत्ता
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयश्चन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ६ सुदर्श नचरितनिरूपणम् ५११ कोडंवियपुरिसे सद्दावेइ, सद्दावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अटुंगमहानिमित्तसुत्तस्थधारए विविहसत्थकुसले सुविणलक्खणपाढए सहावेहा तएणं ते कोडंबियपुरिसा जावपडिसुणेत्ता बलस्त रपणो अंतियाओ पडिणिक्खमइ पडिनिस्खमित्ता सिग्धं तुरियं चवलं चंडं वेइयं हथिणापुरं नगरं मज्झं मझेणं जेणेव तेसिं सुविणलक्खणपाढगाणं गिहाइं तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता ते सुविणलक्खणपाढए सदावेति। तएणं ते सुविणलक्खणपाढगा बलस्त रणो कोडुंबियपुरिलहिंसदाविया समाणा हटतुट० पहाया कय जाव सरीरा सिद्धत्थगह रियालिया कयमंगलमुद्धाणा सरहिं सएहिं गिहेहितो निग्गच्छति, निग्गच्छित्ता हत्थिणापुरं नगरं मज्झं मज्झेणं बलस्ल रपणो भवणवरवडेंसए, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता भवणवरवडेलगपडिदुवारंसि एगओ मिलति, मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवठाणसाला तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता करयल० बलं रायं जएणं, विजएणं बद्धाति।तएणं सुविणलक्खणपाढगा बलेणं रन्नो वंदियपूइयंसकारियसंमाणिया समाणा पत्तेयं पत्तेयं पुत्वन्नत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति। तएणं से बले राया पभावइं देवि जवणियंतरियं ठावेइ, ठावेत्ता पुफ्फफलपडिपुन्नहत्थे परेणं विणएणं ते सुविणलक्खणपाढए एवं वयासी-एवं खल्लु देवाणुप्पिया! पभावई देवी अज्ज तंसि तारिसगंसि वासघरंसि जाव सीहं सुविणे पासिताणं पडिबुद्धा, तं गं देवाणुप्पिया! एयस्स ओरालस्स जाव
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
भगवती सूत्रे
के सन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ? | तरणं सुविणलक्खणपाढगा बलस्त रन्नो अंतिए एयमहं सोचा निम्म हट्ट तं सुविणं ओगिण्हंति, ओगिण्हित्ता ईहं अणुष्पविसंति, अणुष्पविसित्ता तस्स सुविणस्स अत्योगहणं करेंति, करेत्ता अन्नमन्नणं सद्धिं संचालेति, संचालेत्ता तस्स सुविणस्स लट्टा गहिया पुच्छियट्ठा विणिच्छियट्टा अभिगयट्टा, बलस्स रपणो पुरओ सुविणसत्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा एवं वयासीएवं खलु देवाणुपिया | अम्हं सुविणसत्यंसि बायालीसं सुविणा, तीसं महासुविणा वावन्तरि सव्वसुविणा दिट्टा, तत्थणं देवाणुपिया ! तित्थगरमायरो वा, चक्कवट्टिमायरो वा, तित्थगरसि वां, anaहंसि वा गब्भं वक्कममाणंसि एएसिं तीसाए महासुवि नाणं इमे चोदसमहासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति तं जहा-गय - वसह सीह - अभिसेय-दाम-ससि-दिणयरं झयं-कुंभं । पउम - सर - सागर - विमाण-भवण - रयणुच्चय- सिहिंच ॥१॥ वासुदेवमायरो वा, वासुदेवंसि गब्भं वक्कममाणंसि एएर्सि चोदसण्हं महासुविणाणं अन्नयरे सत्तमहासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति, बलदेवमायरो वा, बलदेवंसि गब्भं वक्कममाणंसि एएसिं चोदसहं महासुविणाणं अन्नयरे चत्तारि महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति, मंडलियमायरो वा मंडलियंसि गर्भ वक्कममाणंसि एसिणं चउदसहं महासुविणाणं अन्नयरे एवं महासुविणाणं पासित्ताणं पडिबुज्झति, इमे य णं देवाणुप्पिया !
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ उ० ११ ० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ११३ पभावईए देवीए; एगे महासुविणे दिटे तं ओरालेणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिढे जाव आरोग्ग तुष्टि जाव मंगल्लकारएणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिहे, अत्थलाभो, देवाणुप्पिया! भोगलाभो, रज्जलाभो देवाणुप्पिया! एवं खल्लु देवाणुप्पिया! पभावई देवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं जाव वीतिकंनाणं तुम्हें कुलकेतु जाव पयाहिति सेऽविय णं दारए उम्मुक्कवालभारे जाव रज्जबई राया भविलाइ, अणगारे वा भावियप्पा, तं ओरालेणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे दिटे जाव आरोग्गतुदीहाउयकल्लाण जाव दिखे। तएणं से बले राया सुविणलकखणपाढगाणं अंतिए एयम सोचा, निसम्म हट्टतुट्ट करयल जाव कडु तं सुविणलक्खणपाढगे एवं वयासी-एवमेयं देवाणुप्पिया ! जाव से जहेयं तु वदह तिकटु तं सुविणं सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता सुविणलक्षणपाढए विउलेणं असणपाणखाइमसाइमपुप्फवस्थगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेइ, संमाणेइ, सकारेत्ता संमाणेत्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलथइ, दलयित्ता, पडिविसज्जेइ, पडिविलज्जेता लीहालणाओं 'अब्भुट्टेइ, अब्भुटेत्ता जेणेव पभावई देवी तेणेव उवागच्छन,
उवागच्छित्ता, पभावइं देविं ताहिं इट्टाहिं कंताहिं जाव संलवमाणे 'संलबमाणे एवं वयासी-एवं खल्लु देवाणुप्पिया ! सुविणसस्थति बायालीसं सुविणा, तीसं महासुविणा बावत्तरि सव्वसुविणा दिला, तत्थणं देवाणुप्पिए!।तित्थगरमायरोवा चकवधिमाधशेषा
भ० ६५
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
"भगवतीसूत्र तं घेव जाव अन्नयरे एगे महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति, इमे यणं तुमे देवाणुप्पिया! एगे महासुविणे दिट्टे, तं ओराले तुमे देवी! सुविणे दिढे जाव रज्जवई राया भविस्सइ, अणगारे वा भावियप्पा, तं ओरालेणं तुमे देवी! सुविणे दिट्रे जाव दि? तिकटु पभावइं देवि ताहि इहाहिं कंताहिं जाव दोच्यपि, तच्चंपि, अणुबहइ। तएणं सा पभावई देवी वलस्स रण्णो अंतिए एयम सोच्चा निसम्म हट्ठतुट्ठ करयल जाव एवं वयासी. एयमेयं देवाणुप्पिया! जाव तं सुविणे सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता बलेणं रण्णा अब्भणुन्नाया समाणी नाणामाणिरयणभत्तिचित्त जाव अब्भुढेइ, अतुरियमषवल जाव गईए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सयं भवणमणुप्पविद्या ॥सू०६॥
छाया-ततः खलु स वलो राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अवादीत-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः! अद्य सविशेषं वाह्याम् उपस्थानशालाम् गन्धोदकसिक्तशुचि कसंमार्जनोपलिप्तां सुगन्धवरपञ्चवर्णपुष्पोपचारकलितो काकागुरुपवरकुन्दुरुष्क जाव गन्धवर्तिभूतां कुरुत च, कारयत च, कृत्वा कारयित्वा च सिंहासनं रचयत, रचयित्वा मम एतां यावत् प्रत्यर्पयत । ततः खल ते कौटुबिक यावत् प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेव सविशेष वायाम् उपस्थानशाणं यावत् प्रत्यर्पयन्ति । ततः खल स बलो राजा प्रत्यूपकाउसमये शश्नीयात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय पादपीठात् प्रत्यवरोइति, प्रत्यवरुन यत्रैव अहनशाला तत्रैव उपागच्छति, अहनशालाम्, अनुपविशति यथा आपपातिके तथैव अदृनशाला तथैव मज्जनगृहं यावत् शशीव प्रियदर्शनो नरपतिः मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव वाया उपस्थानशाला, तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सिंहासनवरे पौरस्त्याभिमुखो निषीदति, निषध आत्मनः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे अष्टौ भद्रासनानि श्वेतवस्त्रप्रत्यवस्तृतानि सिद्धार्थककृतमङ्गलोपचाराणि रचयति, रचयित्वा आत्मनः
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११८० ११ ० ६ सुदर्शन चरितभिरूपणम् अदरसामन्ते नानामणिरत्नमण्डिताम् अधिकमेक्षणीयां महार्घत्ररपत्तनोद्गताम्, सूक्ष्मपबहुभक्तिशत चित्रिताम् ईहामृगपभ यावत् भक्तिचित्राम् आभ्यन्तरिकीम् यवनिकाम् आकर्षयति, आकृष्य नानामणिरत्नभक्तिचित्रम्, आस्तरणमृदुकमम्रर वस्त्रखण्डावस्तृतम्, श्वेतवस्त्रमत्यवस्तृतम्, अङ्गसुखस्पर्शम्, सुमृदुकं प्रभावत्यै देव्यै भद्रासनं रचयति, रचयित्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अत्रादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुपियाः ! अष्टाङ्ग महानिमित्तसूत्रार्थधारकान् विविधशास्त्रकुशलान्, स्वप्नलक्षणपाठकान् शब्दयत । ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः, यावत् प्रतिश्रुत्य वलस्य राज्ञ अन्तिकात् प्रतिनिष्क्राम्यंति, प्रतिनिष्क्रम्य शीघ्रं त्वरितं चपलं, चण्डं वेगितं हस्तिनापुरं नगरं मध्यमध्येन यत्रैव तेषां स्वप्नलक्षणपाठकानां गृहाणि तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् शब्दयन्ति, ततः खलु ते स्वप्नलक्षणपाठकाः बलस्य राक्षः कौटुम्बिक पुरुषैः शब्दयिताः सन्तः हृष्टतुष्टाः स्नाताः कृत यावत् शरीराः सिद्धार्थ कहरितालिकाकृत मङ्गलमूर्द्धानः- स्वेभ्यः स्वेभ्पो गृहेभ्यो निर्गच्छन्ति, निर्गत्य हस्तिनापुरं नगरं मध्यमध्येन यत्रैव बलस्य राज्ञो भवनवरावतंसकस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य भवननवरा प्रतिद्वारे एकतो मिलन्ति, मिलित्वा यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य करतल यावत् बलं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति । ततः खलु स्वप्नलक्षणपाठकाः वलेन राज्ञा वन्दितपूजितसत्कारित सम्मानिताः सन्तः प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु स बलो राजा प्रभावती देवीं यवनिकान्तरे स्थापयति, स्थापयित्वा पुष्पफलमतिपूर्णहस्तः परेण विनयेन तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवम्-अवादीत एवं खलु देवानुमियाः ! प्रभावती देवी अद्य तस्मिन् तादृशके वासगृहे यावत् सिंह स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा, तत् खलु देवानुप्रियाः ! एतस्य उदारस्य यावत् किं मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेषो भविष्यति । ततः खलु स्वप्नलक्षणपाठकाः वलस्य राज्ञः अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः तस्वप्नम् अवगृह्णन्ति, अवगृह्य ईहाम् अनुप्रविशन्ति, अनुपविश्य तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं कुर्वन्ति कृत्वा अन्योन्येन सार्द्धं संचारयन्ति, संचार्य तस्य स्वप्नस्य लब्धार्थाः, गृहीतार्थाः पृष्टार्थाः, विनिर्णीतार्थाः, अभिगतार्थाः बलस्य राज्ञः पुरतः स्वप्नशास्त्राणि उच्चारयन्तः उच्चारयन्तः एत्रम् अवादिषु'- एवं खलु देवानुमियाः ! अस्माकं स्वप्नशास्त्रे द्वाचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः, द्वासप्ततिः सर्वस्वप्नाः दृष्टाः, तत्र खलु देवानप्रियाः । तीर्थकरमातरो वा, चक्रवर्तिमातरो वा तीर्थकरे वा, चक्रवर्तिनि वा गर्भम् व्युत्क्राम्यति एतेषां त्रिशतो महास्वप्नानाम् इमान चतुर्द्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु
६१५
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
प्रतिबुध्यन्ते, तद्यथा - गज वृषभ-सिंह- अभिषेक -दाम-शणि-दिनफर-ध्वज, कुम्भ, पद्मसरः - सागर -विमान- भवन रत्नोचय-शिखिनश्च १४ || १ ||
3
वासुदेवातरो वा वासुदेवे गर्भ व्युत्क्राम्यति, एतेषां चतुर्द्दशानां महास्वप्ना नाम् अन्यतरान् सप्त महारवप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते, वलदेवमातरो वा वलदेवे गर्भं व्युत्क्राम्यति, एतेषां चतुर्द्दशानां महास्वप्नानाम् अन्यतरान् चतुरो महास्वनान् दृष्ट्वा खलु मतिबुध्यन्ते, माण्डलिकमातरो वा मण्डलिये गर्भ व्युत्क्राम्यति, एते खलु चतुर्द्दशानां महास्वप्नानाम् अन्यतरम् एकं महास्वप्नं दष्ट्वा खल प्रतिबुध्यन्ते, अनया च खलु देवानुमियाः । प्रभावत्या देव्या एको महास्वप्नो हृष्टः, तत् उदारः खलु देवानुप्रियाः । प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, यावत् आरोग्यतुष्ट यावत् मङ्गलकारकः खलु देवानुप्रियाः । प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, अर्थलाभो देवानुप्रिय ! भोगलाभः पुत्रलाभः राज्यलाभो देवानुप्रिय ! एवं खलु देवानुमिय । प्रभावती देवी नवानां मामानाम्, बहुप्रतिपूर्णानाम, यावत् व्यतिक्रान्तानाम् युष्माकं कुलकेतुं यावत् प्रजनयिष्यति, सोऽपि च ग्वलु दारकः उन्मुक्तबालभावो यावत् राज्यपतिः राजा भविष्यति, अनगारो वा भावितात्मा, तत् उदारः खलु देवानुमियाः प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टो यात्रत्आरोग्यतुष्टि दीर्घायुष्यकल्याण यावत् दृष्टः, ततः खलु स चलो राजा स्वप्न लक्षणपाठकानाम् अन्तिकम् एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टः करतल यावत् कृत्वा वान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवम् अवादीत्-एवमेतद् देवानुमियाः ! यावत् तत् यत्र यूयं वद इति कृत्वा तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छति, तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीप्य स्वप्नलक्षणपाठकान विपुलेन अगनपानखादिमस्वादिम पुष्पवत्रगन्धमाल्याळकारेण सत्कारयति, सम्मानयति, सत्कार्य, संमान्य विपुलं जीविराई प्रीतिदानं ददाति विपुल जीविका मीतिदानं दत्वा प्रतिविसर्जयति, पतिविसृज्य सिंहास नात् अभ्युत्तिष्ठति, सिंहासनात् अभ्युत्थाय यंत्र प्रभावती देवी तत्रैव उपागच्छति तत्रैव उपागत्य प्रभावती देवीं ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः यावत् संलपन् संलपन एवम् अवादीत् - एवं खलु देवानुप्रिये । स्वप्नशास्त्रे वाचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः द्वासप्ततिः सर्वस्वप्नाः दृष्टाः, तत्र खलु देवानुप्रिये ! तीर्थकर - मातरी वा चक्रवर्त्तिमातरो वा तच्चैव यावत् - अन्यतरम् एकं महारथनं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते, अयं च खलु त्वया देवानुमिये ! एको महास्वप्नो दृष्टः, तत् उदारः खलु त्वया देवि ! स्वप्नो दृष्टः, यावत् राज्यपतिः राजा भविष्यति, अनगारो वा भावितात्मा, तत् उदारः खलु त्वया देवि ! स्वप्नो दृष्टः, यावत् दृष्टः इतिकृत्वा मावतीं देवीं ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः यावत् द्वितीयमपि तृतीयमपि
"
1
भगवतीसूत्रे
>
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ ० ६ सुदर्शन वरितनिरूपणम्
५१७
अनुवृंहयति, ततः खलु सा प्रभावती देवी वलस्य राज्ञः अन्तिकम् एतमर्थे श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टा करतल यावत् - एवम् - अवादीत् एवमेतत् देवानुमियाः । यावत् तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छति, तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीप्य बलेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता 'सती' नानामणिरत्नभृतचित्र यावत् अभ्युत्तिष्ठति, अत्वरितमचपलं यावत् गत्या यत्रैव स्वकं भवनं तत्रैव उपागच्छति, तत्रैव उपागत्य स्वकं भवनमनुप्रविष्टा । सू० ६ ||
टीका - ततः किम् ? इत्याह- 'तरणं से' इत्यादि, 'तरण से वले राया कोड चियपुरिसे सदावे, सहावेत्ता, एवं क्यामी' - ततः स वलो राजा कौटुम्बि कंपुरुषान् - आज्ञाकारिजनान् शब्दयति- आहयति, शब्दयित्वा - आहूय एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत - 'खिप्पासेव भो देवाणुपिया | अज्ज सविसेसं वाहिरियै उवद्वाणसालं गंधोदयसित्तनुहय संमज्जिवलित्तं' भो देवानुप्रियाः । क्षिप्रमेत्र अद्य सविशेषं- विशेषरीश्या वाद्यां - वहिर्भवाम् उपस्थानशालाम्- गन्धोदक सिक्तशु चिकसम्मार्जितोपलिप्ताम्- गन्धोदकेन सिक्ता, शुचिका - पवित्रिता, संमार्जिताकचरापनयनेन संशोधिता, उपलिप्ता गोमयादिना या सा तथाविधाम्, 'सुगंधवरपंच अन्नपुफ्फोवयार कलियं, सुगन्धवरपञ्चवर्णपुष्पोपचारकलिताम्-सुगन्धेषु
'तरण' से बले राया' इत्यादि ।
टीकार्थ- 'तएण से बले राया कोहुंधियपुरि से सद्दावेह, सद्दावेत्ता एवं वयासी, खिप्पामेव भो ! देवाणुपिया ! अज्ज सविसेसं बाहिरियं उवहाण साल गंधोदयतिसुध्यसंमज्जिओ वलित्तं सुगंधचर पंचवण्णपुष्फोवयारकलियं ' इसके बाद उस बल राजा ने कौटुम्बिक - आज्ञाकारी पुरुषों को बुलाया - बुला कर के उनसे ऐसा कहा - हे देवानुप्रिय ! तुमलोग शीघ्र ही आज विशेषरीति से बाहर की उपस्थानशाला को गन्धोदक (सुगंधित जल से सिक्त करो, सोंचो, कचरा वगैरह निकाल कर उसे साफ करो, गोवर आदि से लीप कर उसे स्वच्छ अच्छी करो. सुगंधो में उत्तम पांच वर्णों के पुष्पों की सजावट से उसे सजाओं 'कालागुरुपवर कुंदरक
"तएण से बले राया कोहुंबियपुरिसे सहावेइ " त्याहि
ત્યાર
अर्थ –“ तएण से ले राया कोडुंबियपुरिसे सहावेइ, सहावेत्ता एवं बयासी खिप्पामेव, भो देवाणुप्पिया ! अज्ज सविसेसं बाहिरिय संवट्टाणसाल गंधोदय सित्तसुइयसमज्जिओवलित्तं सुगंधवरपचवण्ण पुप्फोव यार कलिय" માદ ખલ રાજાએ પાતાના કૌટુબિક પુરુષાને (આજ્ઞાકારી સેવકાને) એલાવ્યા અને તેમને આ પ્રમાણે કહ્યુ “હે દેવાનુપ્રિયા ? તમે બની શકે એટલી ત્વરાથી, આજે બહારની ઉપસ્થાનશાલામા (દીવાનખાનાને), વિશિષ્ટ પ્રકારે ગધાક છંટાવા. તેમાંથી કચરા વગેરે કઢાવીને તેને વાળીઝૂડીને સાફ કરાવા, તેને છાંણું આદિ વડે લી’પીગૂ પીને સુંદર બનાવા, ઉત્તમ સુગંધયુક્ત પાંચે વધુનાં
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
भगवती सूत्रे
,
वराणि श्रेष्ठानि पञ्चवर्णानिच यानि पुष्पाणि तेपामुपचारेण रचनया विन्यासेनेत्यर्थः कलितां युक्तम्, 'कालागुरुपवरकुंदरुक जाव गंधवहिभूयं करेह य करावेहय' कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्क यावत् - तुरुक्क धूपमघमघायमानगन्धोद्भूतामिरामाम्, सुगन्धवरगन्धिताम् गन्धवर्तिभूताम् सौरभ्यातिशयाद गन्धद्रव्यगुटिका कल्पाम्, कुरुत च, कारयत च, 'करेत्ता, करावेत्ता, सीहासणं, रएह, स्यावेता ममेतं जात्र पञ्चपिह' पूर्वोक्तस्वरूपाम् उपस्थापनगालाम् कृत्वा, कारयित्वा सिंहासनं रचयत - उपस्थापयत, रचयित्वा - उपस्थाप्य मम - -ए-पूर्वोक्तां यावत्आज्ञप्तिम् - आज्ञाम्, प्रत्यर्पयत, ममाऽऽज्ञानुसारं कार्यं विधाय आज्ञां परावर्तयत, 'तणं ते कोड बिय जाव पडिसृणेत्ता खिप्पामेव सविसेसं वाहिरियं उवहाण साळं जाव - पच्चपिणंति' ततः खलु ते कौटुम्बिक यावत् पुरुषाः एतां - पूर्वोक्ताम् आशसिकाम् - आज्ञां प्रतिश्रुत्य, क्षिममेव सविशेषम् -- विशेषरीत्या वाह्यां बहिः स्थिताम् जाव गंधवहिभूयं करेह य, कारवेह य ' कालागुरु, पचरकुन्दुरुष्क यावत् तुरुष्क इनकी धूप से महरूनी हुई गन्ध से सुन्दर करो, सौरभ्यातिशय से उसे गंधद्रव्य की एक गोली जैसी बनाओ एवं बनवाओ 'सीहासरह' एक सिंहासन वहां विद्याओ, 'रयावेत्ता ममेत्त जाव पच्चविह' बिछाकर फिर हमें " मेरी इच्छानुसार सब काम बन गया है " इसकी खबर दो 'तएण ते कोटुंबिय जान पडित्ता खिप्पामेव सविसेस बाहिरियं उड्डाणसाल जात्र पच्चपिर्णति' इस प्रकार से बल राजा के द्वारा कहे गये वचनों को सुनकर वे कौटुम्बिक वहां से शीघ्र ही बाहर की उपस्थान शाला में आये और उसे विशेष रूप से कहे अनुसार गंधजल से सिक्त कर दिया, कूडा कचरा वगैरह दूर कर પુષ્પાથી તેની સજાવટ કરાવે काला गुरुपवरकुंन्दुरुक्क जाव गंधवट्टिभूय करेह् य, कारवेइ य” का अगरु, उत्तम उदय, सोमान आहि धूर्य व તેને એવા તેા સુગંધયુક્ત મનાવે કે જાણે કે તે તેના મઘમઘાટથી સુગંધની शुटिए वो पनी लय भा प्रभारी भावीने "सींहासणं रएह ” त्यां मे सिंहासन गोठवा. “रयावेत्ता ममेत्तं जाव पच्चपिगह " सिंहासन गोडवीने " भारी आज्ञानुसार मधी तैयारी थह गयानी अमर भने पण्डया "तरण' ते कोडुंबिय जाव पडणेत्ता खिप्पामेव सविसेस' बाहिरिय वट्टाणसाल' जाव पच्चपिणंति" जसरान्नेनी भो अंभरनी आज्ञा सांलजीने ते आज्ञाकारी सेवा તુરત જ બહારની ઉપસ્થાનશાલામાં . આવ્યા, તેમણે તે ઉપસ્થાનશાલામાં વિશેષરૂપે સુગધયુક્ત જળ, છાંટયુ', 'કચરા વગેરે સાફ કર્યાં અને છાણુ આફ્રિ
८८
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५९ उपस्थानशालाम् यावत्-गन्धोदकसिक्तशुचिकसमार्जितोपलिप्ताम् , सुगन्धवरपञ्चवर्णपुष्पोचारकलिताम् , कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोख़्ता भिरामाम् , सुगन्धवरगन्धिताम् , गन्धवर्तिभूतां कृत्वा, कारयित्वा च बलस्य राज्ञः पूर्वोक्ताम् आज्ञप्तिकाम् प्रत्यर्पयन्ति, 'तएण से वले राया पच्चूसकालसमयंसि सयणिज्जाओ अब्भुटेइ, अब्भुटेता, पायपीठाओ पच्चोरुहइ ततः खलु स वलो राजा प्रत्यूषकालसमये प्रातःकाले शयनीया-गय्यातः अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय, पादपीठात् लघुचतुष्काव , प्रत्यवरोहति-प्रत्यवतरति, 'पच्चोरुहित्ता, जेणेव अणसाला, तेणेव उवागच्छइ, अट्टणसालं अणुपविमई' पादपीठाव प्रत्यवरुह्य-अवतीर्य, यत्रैव अट्टनशाला-व्यायामशाला आसीत् तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य अट्टनशालाम्-व्या: यामशालाम् अनुप्रविशति, 'जहा उववाइए, तहेव अट्टणसाला तहेच मज्जणघरे स्वच्छ किया और गोचर से लीपकर शुद्ध किया फिर कालागुरु, उत्तम कुन्दुरुष्क, तुरुष्कली धूपसे उसे महकती हुई बनाई, उसमें से निकलती हुई गंध से वह ऐसी जचने लगी कि मानों यह उपस्थानशाला एक गंधद्रव्य की सुगंधित गोली है। फिर बलराजा के पास 'आप की आज्ञा के अनुसार सय कार्य हो चुका है " ऐसी खघर भेज दी 'तएणं से बड़े राया पच्चूसकालक्षमयलि सयणिज्जाओ अन्मुढेइ, अन्भुढेत्ता पायपीढाओ पच्चोरुहद' इसके बाद वे राजा प्रातः काल होने पर अपनी शय्या से ऊठे और पादपीठपर पैर रखकर उससे नीचे उतरे 'पच्चोरुहिता जेणेव अणसाला तेणेव उवागच्छइ' नीचे उतर कर वे जहां व्यायाम शाला थी वहां पर गये वहां जाकर वे उसमें प्रविष्ट हुए 'जहा उववाइए तहेव अट्ठणलाला तहेव मज्जणघरे जाव ससिव्व વડે લીપીગૂંપીને તેને શુદ્ધ કરી ત્યાર બાદ કાલા અગરુ, ઉત્તમ કંદ્રપ અને લેમાન આદિ ધૂપથી તેને એવી મઘમઘતી કરી દીધી કે તેમાંથી નીકળતી મહેકને લીધે તે ઉપસ્થાનશાલા સુગંધિત દ્રવ્યની એક ગુટિકા જેવી બની ગઈ. ત્યાર બાદ તેઓએ બલરાજાની પાસે આવીને તેમને કહ્યું–“હે રાજન! मापन माज्ञानुसार मची तयारी थ६ ७ छे..." तएणं से बले राया पच्चूसकालसमयंसि सयणिज्जाओ अत्भुटेइ,' अन्भुद्वेत्ता पायपीढानो पच्चोसाइ" त्योर બાદ પ્રાતકાળ થતાં તે રાજા પિતાની શય્યા પરથી ઉઠશે. ઉઠીને પાદપીઠ પર (પગ મૂકવાના બાજઠ પર) પગ મૂકીને પિતાના પલંગ પરથી નીચે
तया. “पच्चोरुहिता जेणेव अढणसाछा तेणेव उवागच्छइ" त्या२ मा न्या પોતાની વ્યાયામશાળા હતી, તે તરફ ગ. ત્યાં જઈને તેણે તે વ્યાયામશાपामा प्रवेश घ्या. “जहा उववाइए तहेव अट्ठणमाला तहेव मज्जणघरे जाव
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
भगवतीले जाव ससिब पियदेमणे नरवई मज्जणघराओ पडिनिक्खमई' यथा भोपपातिक सूत्रपूर्वार्धे अष्टचत्वारिंशत्तमे सूत्रे अट्टनशालावर्णन मज्जनगृहवर्णनंच प्रतिपादित तथैवाप्रापि अट्टनशाला, तथैव मज्जनगृहंच प्रतिपत्तव्यम् , यावत् तत्र अनेकन्यायामयोग्यावलानव्यामर्दनमल्लयुद्धकरण:-इत्यादि, तत्र अनेकानि व्यायामार्थ यानि योग्यादीनि तानि तथाविधैरित्यर्थः, तत्र योग्या-गुणनिका, वल्गनम्उल्ललनम् , व्यामर्दनम्-परस्परमझमोटनम् , इत्यादिरीत्या व्यायामशालाव्यतिकरः प्रतिपादितः, मज्जनगृहव्यतिकरस्तु-यत्रैव मज्जनगृहम् तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य मज्जनगृहम् अनुमविशति, समन्ततो जालकाभिरमणीये विचित्रमणिरत्नकुहिमनले, रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सुखनिपण्णः, पियदलणे नरवई मज्जणघराओ पडिनिक्खामह' जिस प्रकार से
औपपातिक सूत्र के पूर्वार्ध में ४८ वें सूत्र में अनशाला-व्यायामशाला का वर्णन आया है और स्नानगृह का वर्णन आया है-उसी प्रकार से यहां पर भी इन दोनों का वर्णन जानना चाहिये यावत्-" तत्र अनेक व्यायामयोग्यावलानव्यामर्दनमल्लयुद्धकरणे” इत्यादि तात्पर्य यह है कि वहां अनेक व्यायामयोग्य आदिकों से उसने व्यायाम किया योग्या शब्द का अर्थ गुणनिका, वलान शब्दका अर्थ उल्ललन-दौड़ना, और धामर्दन का अर्थ परस्पर में अगों को भी ना है इत्यादि रीति से व्यायाम का वर्णन वहां कहा गया है । तथा मज्जनगृहका वर्णन भी वहीं पर किया गया है। इस प्रकार वे चल राजा व्यायाम शाला से निकलकर स्नानगृह की ओर गये और जाकर उसमें प्रविष्ट हुए। स्नानगृह का वर्णन "समन्ततो जालकाभिरमणीये, विचित्रमणिरत्नमसिव्य पियदंषणे नरवई मज्जणघरालो पहिनिक्खमइ” गोषपाति सूत्रना પૂર્વાર્ધના ૪૮માં સૂત્રમાં વ્યાયામશાળા અને સ્નાનગૃહનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ વર્ણન બલરાજાની વ્યાયામશાળા અને તેમના સ્નાનગૃહ, विष मह ७) ४२४ " तत्र अनेक व्यायामयोग्यावलानव्यामर्दनमल्लयुद्धकरणः " व्यायामनु मा प्रभारी पन ४२वामा माधु-व्यायामशाળામાં જઈને તેણે વ્યાયામના અનેક દાવ કર્યા, દેડવાની તથા મલે સાથે दुस्ती ४२वानी ४सरत मा . “ योग्या" सट गुणनि, “हान" એટલે દેડવું અને “વ્યામઈન” એક બીજાની સાથે અંગોને ભીડાવવા રૂપ કુરતી
વ્યાયામશાળામાંથી નીકળીને તે નાનગૃહમાં આવ્યા પપાતિક સૂત્રમાં नगर्नु भा प्रमाणे पन यु-समन्ततो जालकाभिरमणीये, विचित्रम.
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श• ११ उ० ११ स० ६ सुदशनचरितनिरूपणम् ५२९ इत्यादिरीत्या प्रतिपादितः, शशीव प्रियदर्शनो नरपतिः, मज्जनगृहात् प्रतिनिष्काम्यति, 'पडि निक्खमित्ता, जेणेत्र बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, सीहासणवरसि पुरत्याभिमुहे निसीयई' प्रतिनिष्क्रम्य-मज्जनगृहात् निर्गत्य, यत्रैव बाह्या बहिःस्थिता उपस्थानशाला आसीत् , तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सिंहासनवरे-श्रेष्ठसिंहासने पौरस्त्याभिमुखो निषीदति-उपविशति, 'निसीइत्ता अप्पणे उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अहमदासणाइं से यवत्थपच्चुत्थुयाइ, सिद्धत्थगकयमंगलोवणाराई स्यावेई' निषद्य-उपविश्य आत्मनः-स्वस्य, उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे-ईशाणकोणे अष्टौ भद्रासनानि-उत्तमासनानि श्वतवस्त्रप्रत्यवस्तु तानि-शुक्लवस्त्राच्छादितानि, सिद्धार्थ ककृतमङ्गलोपचाराणि सिद्धार्थ कैः सर्पपपदकहितले. रमणीये, स्नानमंडपे, नानामणिरत्नभक्तिचित्रे, स्नानपीठे सुखनिषण्णः" इत्यादिरीति से कहा गया है। चारों ओर गवाक्षों से रमणीय चित्रविचित्र मणियों से सचित्र तलवाला सुंदर ऐसा तथा अनेक प्रकार के मणिरत्नों की वेलों से सचित्र स्नानपीठ पर सुखपूर्वक बैठ कर स्नान किया और स्नानकरके बद्दलसे जैसे चंद्रमा बाहर निकले वैसे ही बलराजा स्नानगृहसे बाहर निकला अर्थात् चंद्रमा के तुल्य है प्यारा दर्शन जिनका ऐसे वेवल राजा उस स्नानगृह से बाहरनिकले 'पडि. निक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उठाणसाला तेणेव उपागच्छह बाहर निकल कर फिर वे बाहर की उपस्थानशाला में आये ' उवागच्छित्ता सीहासणवरंसि पुरस्थाभिमुहे निसीयह' वहां आकर वे पूर्व दिशा की तरफ मुंहकर के सिंहासन पर बैठ गये 'निसीइत्ता अपपणे उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अट्ठभदासणाई सेयवस्थपच्चुत्थुयाई सिद्धस्थगकयमंगलोवयाराई रयादेइ' बैठकर फिर उन्हों ने अपने से ईशानकोने में आठ भद्रासनों को जो कि सफेदवत्र से ढंके हुए थे तथा सिद्धार्थकणिरत्नट्रिमतले, रमणोये, स्नानमंडपे, नानामणिरत्नभक्तिचित्रे, स्नानपीठे सख. निषण्णः स्नान ४श, यन्द्रनारे प्रिय शन छे सेवा मसाला स्नानमाथी मार नीv21. “पडिनिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवदाणसाला तेणेव उवागच्छइ" त्यांची नाइजीन चातानी मा ६५थान वाममाव्या. " उवागच्छित्ता सीहासणवरंसि पुरत्थाभिमुहे निसीयइ" त्यां सावीत દિશા તરફ મુખ રાખીને, પહેલેથી જ ત્યાં ગોઠવેલા ઉત્તમ સિંહાસન પર બેસી गया. "निसीइत्ता अप्पणो उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अनुभदासणाईसेयवत्थपच्चत्थुयाई खिद्धत्थगझ्यमंगलोवयाराई रयावेइ" संडासन ५२ विराजमान थान તેણે પિતાની ઈશાન દિશામાં આઠ ભદ્રાસને ગોઠવ્યાં તે ભદ્રાસને સફેદ
भ० ६६
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे वाच्यैः कृतो मङ्गलोपचारः येषु तानि, रचयति-सज्जयति 'रयावेत्ता अपणो अदूरसामंते णाणामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्ज' रचयित्वा-भद्रासनानि स्थापयित्वा सज्जयित्वेत्यर्थः आत्मनः-स्वस्य अदूरसामन्ते-नातिदूरे नातिप्रत्यासन्ने, नानामणिरत्नमण्डिताम्-विविधमणिरत्नभूषिताम् , अत एव अधिकप्रेक्षणीयाम्-अत्यन्तदर्शनीयाम्, 'महग्धवरपट्टणुग्गयं, सण्डपट्टबहुभत्तिसयचित्तिताणं' महाघवरपत्तनोद्गताम्-महाC-बहुमूल्यका चासौ वरपत्तनोद्गताचेति, उत्तमनगरनिष्पादिता श्रेष्ठवस्त्रोत्पत्तिस्थानसम्भवेत्यर्थः ताम्, अथवा-महार्धा चासौ वरपट्टनातू-मधानवेष्टनकात् उद्गता-निर्गता या सा ताम् , लक्ष्णपट्टवहुभक्तिशतचित्रितानाम् श्लक्ष्णपट्टः-चिक्कणसूत्रमयः बहुभक्तिशतचित्र:अनेकविच्छित्तिशतचित्रयुक्तः तान:-तानको यस्यां - सा तथाविधाम् , 'ईहामियउसमजावभत्तिचित्तं अभितरियं जबणिय अंछावेई' ईहामृगत्रपम यावत्-नर-तुरग-मकर-विहग-पाल-किन्नर-रुरु-शरभ-चमर-कुञ्जर-वनलसरसों से जिन पर मङ्गालोपचार किया गया है स्थापितकरवाया 'रयावेत्ता अप्पणो अदूरसामंते णाणामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्ज' स्थापित एवं सज्जित करवाकर फिर उसने अपने से न अधिक दर
और न अधिक पास ऐसे उचित स्थान पर अनेक मणियों एवं रत्नों से मण्डित. बड़ा सुहावना लगनेवाला 'महग्घघरपट्टणुग्गय, सहपष्ट पहभत्तिसयचित्तिताण' वेश बहुमूल्य वस्त्र का बना हुआ, उत्तम उत्तम वस्त्र जहां बनाये जाते हैं-ऐसे स्थान पर विशेष मूल्य देकर बनवाया हुआ, मूक्ष्म-बारीक सूत्र के सैकड़ों प्रकार की कारीगरीयुक्त विचित्र तानवाले 'ईहामिय उसभ जाव भत्तिचित्त' ईहामृग एवं बैल के चित्रों से सुसज्जित 'अभितरिय जवणियं भंछावेह' ऐसे अन्दर के परदा को વઓથી આચ્છાદિત હતાં અને સિદ્ધાર્થક (સરસવ) વડે તેમના ઉપર મંગલે५या२ ४२६ ते “रयावेत्ता भप्पणो अदूरसामं णाणामणिरयणगंडिय' भहिय पेच्छणिज्ज" त्या२ मा २ पोतानाश्री न भधिः ६२ अनेन मधिी पासे એવાં સ્થાને અનેક મણિઓ અને રત્નથી મ ડિત, દેખાવમાં ઘણેજ સુંદર "महग्धवरपट्टणुग्गय, मण्डपट्टबहुभचिसयचित्तिताण" अतिशय भती વમાંથી બનાવેલે, જ્યાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ વસ્ત્ર બને છે એવી જગ્યાએ વિશેષ મૂવય આપીને ખાસ તૈયાર કરાવેલ, સૂક્ષમ તારની દેરાની) સેંકડો
२नी भाभी रीगशवाणी, “ईहामियरसभ जाव भत्तिचित्त" भूग, वृषभ माहिना भित्राथी मायभान, " अभितरिय अछावेइ" स मर२॥ पनि तेथे त्यां तgi०ये.. मी ". यावत् ” यथा “ न२, तु२,
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ६ सुदर्शनचरित निरूपणम्
५२३
ता- पद्ममलताभक्तिचित्राम् तत्र इहामृगाः - वृकाः, ऋपमाः - वृषभाः, नरतुरंगमकरविहगास्तु प्रसिद्धा एव, व्यालाः- श्वापदसर्पाः, किन्नराः - व्यन्तरविशेषाः, रुरवः - मृगविशेषाः, शरभाः- आरण्याः अष्टापदवाच्याः पशवः, चमराः- आटण्याः गावः, कुञ्जराः - हस्तिनः, वनलताः - अशोकादिलताः, पद्मलताः - कमलिन्यः, एतासां या भक्तयो - विच्छित्तयो रचना स्ताभि चित्रा या सा तथाविधाम्, अभ्यन्तराम्अन्तःस्थितां यवनिकाम् आउयति पातयति, 'अंछावेत्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्ते' माकृष्य-यवनिकां पातयित्वा नानामणिरत्नभक्तिचित्रम् - नानामणिरत्नानां भक्तिभिः रचनाभि र्विच्छित्तिभि र्युक्तानि चित्राणि यत्र तत्, वक्ष्यमाणभद्रासनस्य विशेषणमेतत्, ‘अत्थरयमउयमसुरगोत्थगं' आस्तरकमृदू कमसुरकावस्तृतम्उसने तनवाया यहां यावत् शब्द से "नर, तुरंग, मकर, विहग, व्याल, किन्नर, रुरु, शरभ चमर, कुंजर, चनलता, पद्मलता ' इन सब का ग्रहण हुआ है । ईहामृग एक जात के जंगली जानवर का नाम है-जिसे वृकभेडिया कहते हैं । ऋषभ नाम बैल का है । व्याल नाम सर्प का है । किन्नर नाम - व्यन्तर विशेष देव का है, रुरु नाममृगविशेषका है, शरभ नाम - अष्टापद का है, चमर नाम चमरी गायका है. कुंजर नाम- हाथी का है, वनलता नाम - अशोकादिलताओं का है और पद्मलता-कमलिनी का नाम है इन सब के चित्र उस पड़दे पर अंकित किये हुए थे. 'अछावेत्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्ते ' परदा तनवाकर फिर 'उसने उसके भीतर एक भद्रासन रखवाया वह भद्रासन अनेक प्रकार के मणि-रत्नों से युक्त था अत्थरयमउयमसूरगोत्थगं ' इस पर कोमल गादी और तकिया विछाये गये थे भद्रासन पर जो वस्त्र विछाया गया
[
"
भर, विहग, व्यास, न्निर, रुरु, शरल, यभर, ४२, वनवता अने पद्म લતાનાં ચિત્રા ગ્રહણ કરવાના છે. એક જાતના જ'ગલી જાનવરનું... નામ ઈહામૃગ (વધુ) છે ઋષભ એટલે ખળદ, વ્યાલ એટલે સપ કિન્નર એટલે એક પ્રકારના ન્યન્તરવિશેષ દેવ, ‘ રુરુ’ એક પ્રકારના મૃગવિશેષને કહે છે, શરભ એટલે અષ્ટાપદ નામનુ જાનવર, ચમર એટલે ચમરી ગાય, કુ'જર એટલે હાથી, અશાકાદિ લતાઓને વનલતા કહે છે, અને કમલિનીને પદ્મલતા કહે छे. मां अधां यित्रो ते प पर हौरियां इतां. "अछावेत्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्ते " यर्हो तथाव्या माह तेथे ते पहनी पाछ मे सुधर लद्रासन
ગાઠવ્યુ. તે ભદ્રાસન અનેક મણુિ અને રત્નાથી મંડિત ચિત્રોથી યુક્ત હતુ "अत्थरयमउयमसूर गोत्थगं " તેના ઉપર કામલ ગાદી અને તાિ બિછા
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
भगवतीस्त्र आस्तरकेण-आस्तर विशेषेण, मृदुकमसरकेण-गोलाकारलघूपधानेन अवस्तृतम्आच्छादितं यत्तत्तथा, 'सेयवत्थपच्चुत्थुयं ' श्वेतवस्त्रमत्यवस्तृतम्-शुक्लमावरणपटाच्छादितम् , 'अंगसुहफासुयं, सुमउयं, पभावईए देवीए भद्दासणं रयावेई' अङ्गामुखस्पर्शम् अङ्गसुखः-शरीरसुखहेतुः स्पर्शो यस्य तत् , अङ्गसुखजनकस्पर्शयुक्तम् , मुमृदुकम्-अत्यन्तकोमलम् , भद्रासनं प्रभावत्यै देव्यै रचयति-सज्जयति ‘रयावेत्ता कोडवियपुरिसे सद्दावेइ, सद्दावेत्ता एवं वयासी'-रचयित्या-भद्रासनं प्रभावत्याः उपवेशनाथै सज्जयित्वा, कौटुम्बिसपुरुषान्-आज्ञाकारिसेवकान् शब्दयति आह्वयति, शब्दयित्वा-कौटुम्बिकपुरुषान् आहूय, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेणावादी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अझंग महानिमित्तानुत्तत्थधारए, विविहसत्थकुसले सविणलक्खणपाढए सद्दावेह' भो देवानुमियाः! क्षिप्रमेव-शीघ्रातिशीघ्रमेव अष्टाङ्गमहानिमित्तसूत्रार्थधारकान्-अष्टाङ्गम्-अष्टावययस् यत् महानिमित्तम्था उसका नाम आस्तरक है तथा गोल आकार वाली जो छोटी तकिया होती है उस का नाम मसूरक है। 'सेयवत्थपच्चुत्थुय, गादी के ऊपर जो वस्त्र बिछाया गया था वह बिलकुल सफेद था' अंगसुहफा. सुयं, सुमउयं, पभावईए देवीए भद्दासणं रयावेह' इस भद्रासन का स्पर्श शरीर को सुखकारक था, क्योंकि यह अत्यन्त कोमल था, इस प्रकार के विशेषणों वाले भद्रासन प्रभावती देवी को बैठने के लिये विछवाकर 'कोडुबिधपुरिसे सद्दावेह' फिर उसने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया-' सदायित्ता एवं वयासी' बुलाकर ऐसा कहा-'खिप्पामेव भो देवानुपिया ! अगमहानिमित्तप्तुत्तत्वधारए, विविहसत्थकुसले, सुविणलक्खणपाढए सद्दावेह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही રેલા હતાં તે ભદ્રાસન પર જે સુંદર વસ્ત્ર બિછાવવામાં આવ્યું હતું તેનું નામ આરક (ચાદર) આપવામાં આવેલ છે. વળી તેના પર ગોળ આકા२नी भसू२४ (नाना तयार) ५ गावेसी छती. " सेयवत्थ पच्चुत्थुय" ગાદિના ઉપર જે વસ્ત્ર બિછાવવામાં આવ્યું હતું તે બિલકુલ સફેદ હતું. " अगसुहफासुर्य', पभावईए देवीए भद्दासण' रयावेइ" मा मद्रासनन। २५ શરીરને સુખકારી હો, કારણ કે તેના ઉપર અત્યંત કમલ ગાદી બિછાવેલી हती. मा प्रा२नु मद्रासन प्रमावती ी भाट गावापान तो " कोडुंबियपरिसे सहावेइ" पाताना माज्ञारी सेवाने मोसाय! “सद्दावित्ता एवं वयासी” मने तो भने या प्रभाग ४यु:-" खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! भटुंग महानिमित्तमुत्तत्यधारए, विविहसत्थकुसले, सुविणलक्खणपाढए सदावेह"
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ स्० ६ सुदर्शनचरितनिरूपण ५२५ परोक्षार्थप्रतिपत्तिकारकं महाशास्त्रम् , तस्य मूत्रार्थों ये धारयन्ति हृदये-अवधारयन्ति तान् , अष्टनिमित्ताङ्गानि १-दिव्यम् २-औत्पातः ३-आन्तरिक्षम् ४भौमंच ५-आङ्गम् ६-सरः ७-लक्षणम् ८-व्यञ्जनश्च त्रिविध पुनरेकैकम् । तथाविधशास्त्रकुशलान्-अनेकशास्त्रकुशलान् , स्वप्नलक्षणपाठकान-स्वप्नलक्षणज्ञापकान् शब्दयत-आह्वयत। 'तएणं ते कोडुबियपुरिसा जाव पडिमुणेत्ता बलस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमई' ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः-आज्ञाकारिणो यावत्पलस्य राज्ञ स्ताम् आज्ञाप्तिका प्रतिश्रुत्य बलस्य-राज्ञोऽन्तिकात्-समीपात् प्रतिनिष्क्राम्यन्ति-निर्गच्छन्ति, 'पडिनिक्खमित्ता, सिग्धं तुरियं चवलं चंडं वेड्यं इस्थिणपुरं नगरं मझं मज्झेणं जेणेव तेसिं सुविणलक्खणपाढगाणं गिहाई, तेणेव उवागच्छंति' प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य शीघ्र. त्वरितं, चपलं, चण्डम् , वेगितम्अष्टागमहानिमित्त के-आठ प्रकार के परोक्षार्थ की प्रतिपत्ति कराने वाला महास्वप्नशास्त्र के-सूत्र एवं अर्थ को हृदय में धारण करने वाले तथा अनेक शास्त्रों में कुशल ऐसे स्वप्नलक्षण के जानने वालों को बुला `लाओ। अष्ट निमित्ताङ्ग इस प्रकार से हैं-दिव्य १, औत्पात २, आन्तरिक्ष ३, भोम ४, आङ्ग ५, सर ६, लक्षण ७, और व्यञ्जन ८, इनमें एक एक के मूल अर्थ और तदुभय इस प्रकार से तीन तीन भेद और हैं। 'तएणं ते कोडुबियपुरिसा जाब पडिलुणेत्ता पलस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खाइ' इस प्रकार की बल राजा की उस आज्ञा को स्वीकार करके वे आज्ञाकारी पुरुष बल राना, के पास से चले आये 'पडिनिक्खमित्ता सिग्धं तुरियं चवलं चंडं वेइयं हत्थिणापुरं नगरं मज्झं मज्झेणं जेणेव सुविणलक्खणपाढगाणं निहाई, तेणेव उवागच्छति' चले आकर वे शीघ्र ही त्वरापूर्वक, चपलतापूर्वक હે દેવાનુપ્રિ ! તમે ઘણું જ ઝડપથી અષ્ટાગ મહાનિમિત્તના-આઠ પ્રકારના પરોક્ષાર્થનો નિર્ણય કરાવનાર મહાશાસ્ત્રોના-સૂત્ર અને અર્થને હદયમાં ધારણ કરનારા તથા અનેક શાસ્ત્રોમાં નિપુણ એવાં સ્વપ્નલક્ષણને જાણનારા સ્વપ્ન પાઠકને બોલાવી લાવે. અણનિમિત્તાંગ આ પ્રમાણે છે-(૧) દિવ્ય, (२) मीत्पात, (७) मान्तरिक्ष, (४) लोभ, (५) भांग (6) स२, (७) सक्षy मन (4) ०यन. ते प्रत्येन यत्र से ४ा छे. "तएणते कोडुधियपरिसा जाव पडिसणेत्ता बलस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमइ'! सतनी मा પ્રકારની આજ્ઞાને માથે ચડાવીને તે આજ્ઞાકારી પુરુષે બલરાજાની પાસેથી ચાલી नया. “पडिनिक्खमित्ता सिग्घ तुरिय चवल चंड वेइयं हथिणापुरं नगर मझ मज्झेणं जेणेव सुविणलक्खणपाढगाणं गिहाई, तेणेव उवागच्छंति, त्यांची
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
भगवतीसूत्रे
6
अत्यन्तवेगपूर्वकम् इस्तिनापुरं नगरमाश्रित्य मध्यमध्येन - मध्यभागेन, यत्रैव तेषां स्वप्नलक्षणपाठकानाम् गृहाणि आसन्, तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उदागच्छिता ते सुविणलक्खणपाठए सहावेति' उपागत्य तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् - स्वप्नस्वरूपफलज्ञापकान् शब्दयन्ति, आह्नवर्यान्त, तएणं ते सुविणलक्खणपाढगा लस्स रन्नो कोड बियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्टतुट्ट व्हाया कय जाव सरीरा' ततः खलु ते स्वप्नलक्षणपाठकाः वलस्य राज्ञः कौटुम्बिकपुरुषैः शब्दयिता:आहूताः सन्तः, हृष्टतुष्टाः स्नाताः कृतयावत् बलि कर्माणः दत्तवायसाधन्नभागाः कृत कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः अल्पमहार्घाभरणालङ्कृतशरीराः 'सिद्धस्थगडरिया लियामंगलमुद्धाणा ससिएहिं गिहेहिंतो निगच्छेति सिद्धार्थक- हरितालिकाकतऔर अत्यन्तवेगपूर्वक हस्तिनापुर नगर के बीचों बीच से होकर वहाँ पर गये कि जहां स्वप्नलक्षणपाठकों के घर थे । 'उचागच्छित्ता ते सुविलक्खणपाढए सद्दार्वेति' वहां जाकर उन्हों ने उन स्वप्नलक्षणपाठकों को बुलाया ' 'तरणं ते सुचिणखणपाढगा बलस्स रम्नो कोडुंबिय पुरिसेहिं सहाविया समाणा हट्ट तुट्ठ व्हाया कय जाव सरीरा ' इसके बाद स्वप्न के फल को बताने वाले वे स्वप्नलक्षण पाठक बलराजा के कौटुम्बिक पुरुषों द्वारा बुलाये जाने पर बडे ही आनन्दित हुए और संतुष्ट हुए उसी समय उन्हों ने स्नान किया वायसादिकों काक आदि को अन्न देने रूप बलिकर्म किया, कौतुक, मंगल एवं प्रायश्चित्त किया, बहुमूल वाले थोडे से आभूषण पहिरे ' सिद्धत्थग हरियालिया कयमंगलमुद्धाणा सएहिं सएहिं गिहेहितो निरगच्छंति'
નીકળીને તુરત જ વરાપૂર્વક, ચપલતાપૂર્વક અને અત્યંત વેગપૂર્વક હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચે વચ્ચે થઈને, જ્યાં સ્વપ્નલક્ષણુપાઠકાનાં ઘર હતાં, ત્યાં भावी पडेंग्या. “ आगच्छित्ता ते सुविणलकवणपाढए सदावेंति" त्यांने તેમણે તે સ્વપ્નલક્ષણપાઠકોને લાવ્યા –એટલે કે તેમણે તેમને રાજાની આજ્ઞા કહી સભળાવી " तरणं ते सुवणउक्खणपाढगा बलस्स रन्नो कोडुंबि
पुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्ठ तुट्टु व्हाया कय जाव सरीरा " पोताना भाज्ञाકારી સેવકે દ્વારા મલરાજાએ જેમને ખેાલાવ્યા હતા, એવાં તે સ્વપ્નલક્ષણ૫ ઢકા ઘણેાજ હર્ષ અને સતેષ પામ્યા એજ સમયે તેમણે સ્નાન કર્યું. ત્યાર ખાદ વાયસાદિને અન્ન દેવારૂપ મલિક તેમણે કર્યું. ત્યાર ખાદ માના તિલક આદિ રૂપ કૌતુક મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્તની વિધિ પતાવીને તેમણે સુંદર વસ્ત્રો તથા ખડ઼ે જ મૂલ્યવાન અને વજનમાં હલકાં એવાં માભૂષણે सिद्धत्थगहरिया लिया, कयमंगलमुद्धाणा सएहिं सहि गिदेहिंतो
पर्या.
66
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् । मङ्गलमूर्धानः-सिद्धार्थकाः सर्पपाः हरितालिका-दुर्वा तत्स्वरूपाणि तैर्वा कृतानिस्थापितानि मङ्गलानि मुनि-मस्तके यै स्ते तथाविधाः, स्वकेन्यो स्वकेभ्यो निजनिजेभ्यो गृहेभ्यो निगच्छन्ति, 'निग्गच्छित्ता इत्थिणापुर नगर मज्झं मझेणं जेणेव पलरस रन्नो भवणवरवडेंसए, तेणेव उवागच्छंति' स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यो निर्गत्य हस्तिनापुर नगरमाश्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, यचैव बलस्य राज्ञो भवनवरावतंसकः-उत्तमप्रासादः, आसीत् , त व उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता भवणवरवडे सगपडि दुवारसि एगो मिलंति' उपागत्य भवनवरावतसकपतिद्वारे एकतो मिलन्ति-एकत्री भवन्ति, 'एगओ मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छंति' एकतो मिलित्वा-संधीभूय, यत्रैव बाह्या उपस्थापनशालाआसीत् तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छिता करयल जाव बलरायं जएणं, विजएणं बद्धावेति' उपागत्य करतलेन यावत-मस्त के शिरसावर्तम् अञ्जलिं कृत्वा, बलं राजान अपने २ मस्तकों के ऊपर उन्हों ने सिद्धार्थक-सरसों से और हरितालिका-दूर्वा शिर पर धारण किया और अपने २ घरों से बाहर निकले 'निग्गच्छित्ता हथिणापुरं नगर मज्झमज्ज्ञेणं जेणेव बलस्स रण्णो भवणवरवडेंसए तेणेव उवागच्छति'घाहर निकलकर वे हस्तिनापुर नगर के बीचों बीच से होकर जहाँ यळ राजा का श्रेष्ठ राजमहल था वहां पर आये 'उवागच्छित्ता भवणवरवडेंसग पडि. दुवारंसि एगओ मिलंति. वहां आकर वे लब के सब उसश्रेष्ठ राजमहल के दरवाजे पर एकत्रित हुए 'एगओ मिलित्ता जेणेव वाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छंति' इकट्ठे होकर फिर वे जहां पर बांध उपस्थान शाला थी वहां पर आये 'उवागच्छित्ता करयल जाव यलं. रायं जएणं विजएणं वद्धाति' वहां आकर के उन्हों ने दोनों हाथ जोरकर वलराजा को नमस्कार करते हुए जय विजय शन्दों से पधाया निग्छति ॥ त्या२ मा भो पात पाताना भरत ५२ सरस भने हर તાલિકા હવ) વડે મંગલોપચાર કર્યો, પછી તેઓ બલરાજાના ઉત્તમ મહેલ पासे मावी ५-या. “उवागच्छित्ता भवणवरवडेंसगपमिदुवारंसि एगो मिलंति" त्या मातीन ते मघi रानात उत्तम माना ४२पात पासे मेगा थया. “ एगो मिलित्ता जेणेव बाहिरिथा उवट्ठाणसाला वेणेव उवागछंति" से थ/२ तेमा रानी महारनी 64स्थानशाणामां माव्या. " उवागच्छित्ता करयल जाव बलं राय जएणं विजएणं वद्धाति " त्या भावान તેમણે બન્ને હાથ જોડીને જાને નમસ્કાર કર્યો અને “તમારો હો. तभारे। विनय "सेवा सदाथी तेम) Amने १५०1, “वएणं सुवि.
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
भगवतीस्त्रे अत्यन्तवेगपूर्वकम् हस्तिनापुर नगरमाश्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, यत्रैव तेषां स्वप्नलक्षणपाठकानाम् गृहाणि आसन्, तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छिता ते सुविणलक्खणपाढए सद्दावेति' उपागत्य तान् स्वप्नलक्षणपाठकान्-स्वप्नस्वरूप. फलज्ञापकान् शब्दयन्ति, आहूवर्यान्त, 'तएणं ते सुविणलक्खणपादगा बलस्स रन्नो कोडवियपुरिसेहि सदाविया समाणा हट्टतुट्ट हाया कय जाव सरीरा' ततः खलु ते स्वप्नलक्षणपाठकाः बलस्य राज्ञः कौटुम्विकपुरुषैः शब्दयिताःआहूताः, सन्तः, हृष्टतुष्टाः स्नाताः कृतयावत् वलि फर्माणः दत्तवायसाधन्नमागा: कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः अल्पमहाद्वैभरणालङ्कृतशरीराः 'सिद्धस्थगहरियालियाकयमंगलमुद्धाणा सरहिं सएहिं गिहेहितो निग्गच्छंति' सिद्धार्थक-हरितालिकाकृत
और अत्यन्तवेगपूर्वक हस्तिनापुर नगर के बीचों बीच से होकर वहाँ पर गये कि जहां स्वप्नलक्षणपाठकों के घर थे। ' उवागच्छित्ता ते सुवि. णलक्खणपाढए सद्दावेंति' वहां जाकर उन्हों ने उन स्वप्नलक्षणपाठकों को बुलाया 'तएणं ते सुविणलवणपाढगा बलस्स रनो कोडुंबियपुरिसेहिं सद्दाविया समाणा हट्ट तु पहाचा कय जाव सरीरा' इसके बाद स्वप्न के फल को बताने वाले वे स्वप्नलक्षण पाठक बलराजा के कौटुम्बिक पुरुषों द्वारा बुलाये जाने पर बडे ही आनन्दित हुए और संतुष्ट हुए उसी समय उन्हों ने स्नान किया वायसादिकों काक आदि को अन्न देने रूप बलिकर्म किया, कौतुक, भंगल एवं प्रायश्चित्त किया, बहुमूल वाले थोडे से आभूषण पहिरे 'सिद्धत्थग हरिया. लिया कयमंगलमुद्धाणा सएहिं सएहिं गिहेहितो निग्गच्छंति' નીકળીને તુરત જ ત્વરાપૂર્વક, ચપળતાપૂર્વક અને અત્યંત વેગપૂર્વક હસ્તિનાપુર નગરની વચ્ચે વચ્ચે થઈને, જ્યાં સ્વપ્નલક્ષણ પાઠકેનાં ઘર હતાં, ત્યાં भावी पडे-41. “ उबागच्छित्ता ते सुविणलक्षणपाढए सहावेंति" यi rsन તેમણે તે સ્વપ્નલક્ષણ પાઠકેને લાવ્યા –એટલે કે તેમણે તેમને રાજાની माशा ही समापी “तएणं ते सुविण लक्खणपाढगा बलस्स रन्नो कोडुबि. यपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्ट तुटू हाया कय जाव सरीरा" ताना माज्ञाકારી સેવકે 'દ્વારા બલરાજાએ જેમને લાવ્યા હતા, એવાં તે સ્વલક્ષણપઠકે ઘણેજ હર્ષ અને સંતોષ પામ્યા એજ સમયે તેમણે સ્નાન કર્યું. ત્યાર બાદ વાયસાદિને અન્ન દેવારૂપ બલિકમ તેમણે કર્યું. ત્યાર બાદ મશિના તિલક આદિ રૂપ કૌતુક મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્તની વિધિ પતાવીને તેમણે સુંદર વસ્ત્રો તથા બહુ જ મૂલ્યવાન અને વજનમાં હલકાં એવાં આભૂષણે पडिया'. “ सिद्धत्थगह रियालिया, कयमंगलमुद्धाणा सरहिं सएहिं गिदेहिंसो
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १० सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् मालमृीना-सिद्धार्थका:-सर्षपाः हरितालिका-दुर्वा तत्स्वरूपाणि तैर्वा कृतानिस्थापितानि मङ्गलानि मूनि-मस्तके यै स्ते तथाविधाः, स्वकेभ्यो स्वकेभ्यो निजनिजेभ्यो गृहेभ्यो निगच्छन्ति, 'निग्गच्छित्ता इत्थिणापुर नगर मझं मज्झेणं जेणेव बलरस रन्नो भवणवरवडेंसए, तेणेव उवागच्छंति' स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यो निर्गत्य इस्तिनापुर नगरमाश्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन, यत्रैव वलस्य राज्ञो भवनवरावतंसकः-उत्तमप्रासादः, आसीत् , तु व उपागच्छन्ति, 'उबागच्छित्ता भवणवरवडे सगपडि दुवारंसि एगओ मिलंति' उपागत्य भवनवरावतंसकमतिद्वारे एकतो मिलन्ति-एकत्री भवन्ति, 'एमओ मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छंति' एकतो मिलित्वा-संधीभूय, यत्रैव बाह्या उपरथापनशालाआसीद तत्रैच उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता करयल जाच वलरायं जएणं, विजएणं बद्धावेति' उपागत्य करतलेन यावत्-मल्त के शिरसावर्तम् अञ्जलिं कृत्वा, बलं राजान अपने २ मस्तकों के ऊपर उन्हों ने सिद्धार्थक-सरसों से और हरितालिका-दूर्वा शिर पर धारण किया और अपने २ घरों से पाहर निकले 'निग्गन्छित्ता हस्थिणापुरं नगर मज्झमज्ज्ञणं जेणेव यलस्स रण्णो भवणवरवडेंसए तेणेव उनागच्छंति' बाहर निकलकर वे हस्तिनापुर नगर के बीचों बीच से होकर जहाँ बळ राजा का श्रेष्ठ राजमहल था वहां पर आथे ' उवागच्छित्ता भवणवरवडेंसग पडिदुषारंसि एगओ मिलंति' वहां आकर वे सब के सब उसश्रेष्ठ राजमहल के दरवाजे पर एकत्रित हुए 'एगओ मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छंति' इकट्ठे होकर फिर वे जहां पर बोय उपस्थान शाला थी वहां पर आये 'उवागच्छित्ता करयल जाव चलंरायं जएणं विजएणं वद्धाति' यहां आकर के उन्हों ने दोनों हाथ जोड़कर वलराजा को नमस्कार करते हुए जय विजय शन्दों से बधाया निग्छंति" त्या२ मा तभो पात पोताना भरत ५२ सरस भने र તાલિકા (કર્વી) વડે મંગલપચાર કર્યો, પછી તેઓ બલરાજાના ઉત્તમ મહેલ पासे भावी पठेन्या. “ उवागच्छित्ता भवणवरवडेंसगपदिदुवारंसि एगो मिलंति" त्या मापी त मां शतना ते उत्तम भडसना ४२पात पासे मेगा थया. “ एगमो मिलित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला वेणेव उवागछंति" से धन तो सनी महा२नी पस्था नशामा माव्या. " उवागच्छित्ता करयल जाव बलं राय जएणं विजएणं वद्धावेंति " त्यां मापान તેમણે બને હાથ જોડીને રાજાને નમસ્કાર કર્યા અને “તમારે જય હે, तभारे। विश्य " मेवा शहाथी तभ ने पायो, “तएणं सुवि.
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
" ५२८
भगवतीने जयेन, विजयेन वर्द्धयन्ति । 'तएणं सुविणलकावणपाढगा वलेणं रन्ना वंदिय पूइयेसकारियप्तमाणिया मनाणा, पत्तेयं पत्तेयं पुव्यन्नत्थेसु भदासणेसु निसीयंति' ततः खलु स्वप्नलक्षणपाठकाः वलेन राज्ञा वन्दितपूजितसत्कारितसम्मानिताः सन्तः प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्वन्यस्तेषु-पूर्वकालादेव स्थापितेषु, भद्रासनेषु निषीदन्ति-उपविशन्ति 'तएणं से बले राया पभावई देवि जवणियंतरियं ठावेई' ततः खलु स वलो राजा प्रभावती देवी यवनिकान्तरितां-यवनिकाभ्यन्तरे स्थापयति-उपवेशयति 'ठावेत्ता पुप्फफलपडिपुन्नहत्थे परेणं विणएणं ते विणलक्खणपाढए एवं वयासी'-स्थापयित्वा-पुष्पफलपरिपूर्णहस्तः परेण-अतिशयेन विनयेन तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत्-‘एवं खलु देवाणुप्पिया! पभावती देवी, अञ्ज तंसि तारिसगंसि वासघरंसि जाव सीहं सुविणे पासित्ताण पडिबुद्धा' हे देवानुप्रियाः! एवं खलु निश्चयेन प्रभावती देवी, अध तस्मिन् 'तएणं सुविणलक्खणपाढगा वलेणं रन्ना वंदिय पूइयसकारिय संमा णिया समाणा पत्तेयं पत्तेयं पुवन्नत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति' इसके बाद घलराजा ने उन्हें नमस्कार किया, उनका आदर किया उनका सत्कार किया, सन्मान किया, बाद में वे सब पहिले से रखे हुए उन भद्रासनों पर बैठ गये 'तएणं से बले राया पभावइ देयिं जवणियंतरियं ठावेइ' उनके बैठ जानेपर बलराजा ने प्रभावती देवी को परदा के भीतर बैठाया ' ठावेत्ता पुष्फफलपडिपुन्नहत्थे-परेणं विणएणं ते सुविणलक्खणपाढए एवं वयासी' भीतर बैठाकर फिर बल राजा ने कि जिसका हाथ पुष्प और फलों से पूर्ण-भरा हुआ है बड़ी विनयपूर्वक स्वप्नलक्षणपाठकों से इस प्रकार कहा-पूछा-' एवं खलु देवाणुप्पियो । पथावई देवी अन तसि तारिसगंसि यासघरंसि जाव सीहं सुषिणे णलक्खणपाढगा बलेणं रन्ना वंदिय पूइय सक्कारिय समाणिय समाणा पत्तेयं पत्तेयं.. पुवन्नत्येसु भासणेसु निसीयंति" त्या२ मा सलो तभन नभ२२ या તેમનો આદર કર્યો, તેમને સત્કાર કર્યો અને તેમનું સન્માન કર્યું. ત્યાર माह त यो माथी 8dai मद्रासन। ५२ मेसी भया. "तएणं से बले राया पभावई देवि जवणिय'तरिय ठावेइ"' त्या२ माह मसरोन प्रभावती शशीन पहानी पा७१ साउयां. "ठावेत्ता पुफैिफलपडिपुन्नहत्थे, परेणं विणएणं ते सुविणंलक्खणपाढए एवं वयाही" राधीन 'यहानी पाछाना ભદ્રાસન પર બેસાડૅને, ફલ અને ફ્લેથી જેના હાથે પરિપૂર્ણ હતા એવા તે બલરાજાએ ઘણાજ વિનયપૂર્વક તે ઑલક્ષણપાઠકને આ પ્રમાણે કહ્યું - " एवं खलु देवाणुप्पिया ! पभावइ देवी अन्न तसि तारिसगंसि वासंघरंसि जावे
.
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ० ११ २०६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५२९ तादृशके मुन्दरे वासगृहे यावत्-पूर्वोक्तविशेषणविशिष्ट सिंहं स्वप्ने दृष्ट्वा खल प्रतिबुद्धा-जागरिता। 'तं णं देवाणुप्पिया! एयस्स ओरालस्स जाव के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्तइ ?' हे देवानुमियाः! तत् खलु तस्य उदारस्य यावत-कल्याण मन्ये कः फलत्तिविशेषो भविष्यति ? 'तएणं सुविणलक्षणपादगा बलस्स रन्नो अंतिए एयमढे सोचा, निसम्म हतह० तं सुविणं ओगिहंति' ततः खलु स्वप्नलक्षणपाठकाः वलस्य राज्ञोऽन्तिके-समीपे एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्य-हृदि अवधार्य हृष्टतुष्टाः तं स्वप्नम् अवगृह्णन्ति-स्वप्नानामवग्रहणं कुर्वन्ति, 'ओगिण्हित्ता, ईइ अणुपविसंति' अवगृह्य-अवग्रहणविषयं कृत्वा, ईहाम्विशेषणविचाररूपाम् अनुप्रविशन्ति, 'अणुप्पविसित्ता तस्स सुविणस्स अत्थोग्गहणं पासित्ताणं पडिबुद्धा' हे देवानुप्रियो ! आज भाग्यशालियों के योग्य उस वासगृह में सोती हुई प्रभावती ने यावत् सिंह को स्वप्न में देखा है और देखकर फिर वे जग गई 'तं ण देवाणुप्पिया! एयरस ओरा. लस्स जाव के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ' तो हे देवानप्रियो ! क्या मैं ऐसा मानू कि इस उदार स्वप्न या यावत् फलवृत्ति विशेषवाला कल्याणरूप फल होगा ? 'तएणं सुविणलक्खणपाठेंगा बलस्स रण्णो अंतिए हयम सोच्चा निसम्म हतुह० तं सुविणं ओगिहंति' यल राजा के मुख से इस बात को सुनकर और उसे चित्त में धारणकर उन स्वप्नलक्षण पाठकों ने उस स्वप्न पर पहिले तो अवनहरूपसे-सामान्यरूप से विचार किया-'ओगिण्हित्ताईह अणुप्पविसति सीह सुविणे पासित्ताणं पडिबुद्धा" है देवानुप्रियो ! भार मायाजीमान ચિગ્ય એવાં તે (પૂર્વોક્ત વર્ણનવાળા) શયનગૃહમાં સૂતેલાં પ્રભાવતી રાણીએ સ્વપ્નામાં (પૂર્વોક્તવિશેષાવાળા) એક સિંહને પિતાના મુખમાં પ્રવેશ કરતો
यो छ भने यार माह तमा Mil गयां छ. "तं गं देवाणुप्पिया! एयरस भोरालस्स जाव के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ" तशु मारे ग. માનવું કે તે ઉદાર આદિ વિશેષણવાળા સ્વપ્નનું “ફિલવૃત્તિ વિશેષવાળું (विशिष्ट प्रा२नु) ४क्ष्या५३५ ३॥ प्रा.स थरी १
" तएणं सुविणलक्खणपढगो बलस्स रण्णो अतिए एयमÉ स्रोच्चा निसम्म हट्ट तुटु० तं सुविणं ओगिण्हंति " मदरासने भुमेथी म पात समजी यन તેને ચિત્તમાં ધારણ કરીને તે સ્વપ્નલક્ષણપાઠકેને ઘણે જ હર્ષ અને તે.ષ થયો. તેમણે પહેલાં તો તે સ્વપ્ન પર અવગ્રહ રૂપે–સામાન્ય રૂપે વિચાર ध्या. "ओगिण्हित्ता ईह अणुप्पविसंति" त्या२ मा ३ (विशेष 32)
म०६७
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
भगवतीसूत्रे करेंति' ईहामनुमविश्व तस्य स्वप्नस्य अर्थावग्रहणं कुर्वन्ति, 'करेत्ता, अन्नमण्णेणं सद्धिं संचालति' छत्वा-फलं विज्ञाय अन्योन्येन सार्द्धम् संचारयन्ति-परस्परस्वप्नफलं विचारयन्ति, 'संचालेत्ता तस्स मुविणस्स लट्ठा गहियटा, पुच्छियट्ठा, विणिच्छियट्ठा, अभिगयट्ठा, बलस्स रण्णो पुरओ मुविणसत्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा एवं चयामी'-परम्परं संचार्य-विचार्य, तस्य स्वप्जस्य लब्धार्थाः-स्वतो. ज्ञातार्थाः, गृहीतार्थाः-परतो निश्चितार्थाः, संशये सति परस्परतः पृष्टार्थाः, विनिश्चितार्थाः प्रश्नानन्तरं विनिर्णीतार्थाः, अभिगतार्थाः-अभिगतार्थाः, वलस्य राज्ञः बाद में विशेषरूप से-ईहा रूप से-विचार किया 'अणुप्पविलित्ता तस्स सुविणस्स अत्थोग्गहण करेंति' विचार करने के बाद फिर उन्हों ने उस स्वप्न की यथार्थता का निश्चय किया 'करेत्ता अन्नमन्नेणं सद्धिं संचालेंति' यथार्थता का निश्चय करके फिर परस्पर में उन्हों ने इस में स्वप्नफल का विचार किया 'संचालित्ता तस्ल सुविणस्स लट्ठा गहियट्ठा पुच्छियटा, विणिच्छियट्टा, अभिगवट्ठा, बलस्स रणो पुरओ सुविणसत्थाई उच्चारमाणा उच्चारेमाणा एवं क्यासी' स्वमफल का विचार करके जब वे स्वतः उस स्वप्नफल के लट्ठा लब्धार्थवाले हो गये, दूसरों से निश्चित किये गये उसके अर्थवाले हो गये, पुच्छियट्ठा पूछ पांछ कर अपने संशय को दूर करने वाले बन गये, विणिच्छियट्ठा स्वप्न के अर्थ को विलकुल अच्छी तरह से निीत कर चुकने वाले पन गये और अभिगयट्ठा लव प्रकार से अर्थ के ज्ञाता बन गये, तब बियार ४ी. " अणुप्पविमित्ता तस्स सुविणस्न पत्थोगगहण करेंति" प्रश्नमा 8. तरी तभ ते सननी यथा ताना निय या. “करेत्ता अममन्त्रण सद्धिं सचालेंति" त्या२ मा तमो मे भील साये या वियार। शन त सननस विषे विश२ ध्या. “ प्रचालित्ता तस्स सुविणस्य बद्धट्ठा गहियदा पुच्छियट्ठा, विणिच्छियट्ठा, अभिगयटा, बलस्य रणो पुरओ सुविणसस्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा एवं वयासी" २१ सन। विया२ शन ल्यारे તેમણે તે સ્વપ્ન ફલને “રુદ્ધ અર્થ જાણી લીધે, એક બીજા સાથે તેમના નિર્ણય भी नयां, 'पुच्छियट्ठा' ५७५२७ ४ीने न्यारे तेगा । ५ प्रा२ना सशयथा २हित मनी गया, न्यारे तेभ तेना मन। 'विणिच्छियदा' मम निय
शाधी, भने न्यारे तेभर मधाशते 'अभिगयदा' पूर्वा५२ ३३ अर्थ mejी લીધે, ત્યારે તેમણે બલરાજાની સમક્ષ સ્વ'નશાસ્ત્રોને ફરી ફરીને આધાર આપી
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ६ दर्शनचरितनिरूपणम्
५३१
पुरतः - अग्रे, स्वप्नशास्त्राणि उच्चारयतः - उच्चारयतः - पुनःपुनः पठन्तः, एवं - वक्ष्यमाणप्रकारेण - अत्रादिषु :- ' एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्ह सुविणसत्यंसि, बायालीसं सुविणा तीसं महासुविणा वाव तरि सन्त्रविणा दिट्ठा' हे देवानुमियाः ! एवं खलु निश्चयेन, अस्माकं स्वप्नशास्त्रे द्वाचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः, द्वासप्ततिः सर्वस्वनाः दृष्टाः - कथिताः सन्ति, 'तत्थ णं देवाणुपिया तित्यगरमायरो वा, चक्क हिमायरो वा' हे देवानुप्रियाः । तत्र खलु द्वासप्ततौ स्वप्नेषु मध्ये - तीर्थकर मातरो वा. चक्रवर्तिमातरो वा 'तित्थगरंसि वा चक्कवर्हिसि वा गव्यं वक्कममासि, एएसि तीमाए महासुविगाणं इमे चोदस महासुचिणे पासित्ता णं पडिgift' तीर्थकरे वा, चक्रवर्तिनि वा गर्भ व्युत्क्रामति-गर्भाभ्यन्तरे आगच्छतिसति, एतेषां त्रिंशतो महास्वप्नानां मध्ये इमान्-वक्ष्यमाणान् चतुर्दशमहास्नान दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते जाग्रति, 'तंजह - गयवसह सीह अभिसेयदामससिदिणयर झयं कुंभ | उन्हों ने वल राजा के समक्ष पुनः २ स्वप्न शास्त्रों का उच्चारण करते हुए इस प्रकार कहा- एवं खलु देवाणुपिया ! अम्हं सुविणसत्यंसि बायालीस सुविणा, तीस महासुविणा वावन्तरि सव्व सुविणा दिट्ठा' हे देवानुप्रिय ! हमारे स्वप्न शास्त्र में ४२ बयालीस स्वप्न तो साधारण कहे गये हैं और ३० महास्वन कहे गये है । इस प्रकार कुल ७२ बहत्तर स्वप्न कहे हुए हैं- 'तत्थ णं देवाणुपिया ! तित्थगरमायरो वा चक्क हिमायरो वा' इनमें से तीर्थकर की माताएँ अथवा चक्र वर्ती की माताएँ ' तित्यगरंसि वा चक्कवहिंसि वा गर्भवक्रममाणंसि एए तीसा महाविगाणं इमे चोहममहाविणे पासिताण पडवुज्झति ' जब तीर्थंकर या चक्रवर्ती उनकी कुक्षिमें आते हैं तब वे इन तीस ३० महास्वप्नों में कोई से १४ महास्वप्नों को देखकर जंगती वे १४ महास्वप्न 'तंजहा ' इस प्रकार से हैं
,
साथीने या प्रभाऐ उधु - " एव खलु देवाणुपिया ! अम्ह सुविणसत्थसि बायालीस सुविणा, तीसं महासुविणा बावत्तरि सव्वसुविणादिट्ठा " हे देवानुप्रिय ! અમારા સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં ૪૨ સામાન્ય સ્વપ્નાં કહ્યા છે અને ૩૦ મહાસ્વપ્ના કહ્યાં છે. આ રીતે કુલ ૭૨ સ્વપ્ના કહેલાં છે
"C
7
तत्थण देवाणुपिया ! तित्थगरमायरो वा चक्कत्रट्टिमायरो वा " तेभांथी तीर्थ रानी भाताओ। अथवा यवर्ती योनी माताओ " तित्थगरंखि वा चकबर्हिसि वा गन्भवकम माणंस एए सि तीसाए महामुविणाणं इमे चोदसमहासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्झति " न्यारे तीर्थ १२ अथवा यवर्ती तेमनी मे ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે આ ૩૦ મહાસ્વપ્નામાંથી કાઇ ૧૪ મહાસ્યના દેખીને ” ते १४ भडास्वप्ने। नाथ प्रभाये छे - “ गयवसह " लगूत थाय छे."
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
पउमसर सागर विमाण भवणरयणुच्च पसिचि ॥१॥
तद्यथा - गज - वृषभ - सिंहा-भिषेक - दाम-शशि- दिनकर - ध्वज - कुम्भ | पद्मसरः - सागर - विमान भवन - रत्नोच्चय शिखिनश्च ॥ १ ॥
वासुदेवमायरो वा वासुदेवंसि गर्भ वक्कममाणंसि एएसि चोदससहं महासुविणा अन्नरे सत्तमहासुविणे पासित्ताणं पंडिवुज्झति' वासुदेवमातरो वा वासुदेवे गर्भं व्युत्क्राम्यति - प्रविशति सति, एतेषां पूर्वोक्तानां चतुर्द्दशानां महास्वप्नानां मध्ये अन्यतरान् - अन्यतमान, सप्तमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्तेजायति, 'वलदेवमायरो वा बलदेवंसि गव्र्भ वक्कममाणंसि एएसि चौदसन्हं महासुविणणं अन्नयरे चत्तारि महासुविणे पासित्ता णं पडिवुज्झति' वलदेवमातरो वा बलदेवे गर्भं व्युत्क्रामति - प्रविशति सति, एतेषां पूर्वोक्तानां चतुर्दशानां महास्त्रनानां मध्ये, अन्यतरान् - अन्यतमान्, चतुरो महास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते - जाग्रति, 'मंडलियमायरो वा मडलियंसि गन्भं वक्कममाणसि एएसिं णं चउदसहं
'गयवसह ' इत्यादि । गज १, वृषभ २, सिंह ३, लक्ष्मी ४, दाम ५, शशी ६, दिनकर ७, ध्वजा ८, कुम्भ ९, पद्मसरोवर १०, सागर ११, विमान १२, भवन १३, रत्नराशि १४ और शिखी 'वासुदेव मायरो वा वासुदेवंसि गर्भ वक्कममाणंसि एएसि चोदसह महासुविणाणं अनयरे सत्त महासुविणे पासित्ताणं पडिवुज्झति' वासुदेव की माताएं जब वासुदेव गर्भमें आते हैं, तब इन १४ महास्वप्नों में से कोई से ७ सान महास्वप्न देखकर जगती हैं। बलदेव मायरो वा बलदेवसि गर्भ वक्कममाणंसि एएसि चोदसण्ह महासुविणाणं अन्नयरे चत्तारि महासुविणे पासित्ता णं पडिवुज्झति ' तथा बलदेव की जो माताएँ होती हैं वे जब बलदेव गर्भ में आते हैं तब इन १४ महास्वप्नों में कोई से चार महास्वप्नों को देखकर
6
इत्यादि - (१) ग, (२) वृषल, (3) सिंह, (४) लक्ष्मीना मलिषेऊ, (4) पुण्यभाजा, (९) यन्द्रमा, (७) सूर्य, (८) धन, (८) ड्रंल, (१०) पद्मसरोवर, (११) सागर, (१२) विमान अथवा भवन, (१३) रत्नराशि भने (१४) निघूभ मति " वासुदेवमायरो वा वासुदेवसि गव्र्भवकममाणसि एएसि चोदसण्ह महासुविणणं अन्नगरे सत्त महासुविणे पासित्ताणं पडिबुति જ્યારે માતાના ગર્ભમાં વાસુદેવ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે વાસુદેવની માતાએ એ ૧૪ महास्वप्नाभाथी अर्ध पशु सात महास्वप्नी हेजीने लगी लय छे. " बलदेवमायरो वा बलदेवंसि गन्भ वक्कममाणंसि एएसि चोदसण्ह' महासुविणाण अन्नयरे चत्तारि महासुविणे पासित्ताणं पडिबुज्नंति " ल्याने भाताना गर्भभां ખલદેવ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે ખલદેવની માતાએ એ ૧૪ મહાસ્વપ્ના
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११४० ११ सू० ६ सुदर्शनयरितनिरूपणम्
૩
महाविणणं अन्नयर एगं महासुविणं पासित्ताणं पडिबुज्झति, माण्डलिकमातरो मण्डल - मण्डलाधिपे गर्भ व्युत्क्राम्यति - प्रविशति सति एतेषां पूर्वोक्तानां खलु चतुर्दशानां महास्वप्नानां मध्ये, अन्यतरम् - एकतरम् एकं महास्वप्नं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते - जाग्रति 'इमेय णं देवा णुप्पिया पभावईए, देवीए एगे महाविणे दिट्ठे' हे देवानुमियाः अयं च खलु प्रभावत्या देव्या एको महास्वनं:- सिंहविषयको दृष्टः, 'तं ओरालेणं देवाणुपिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिट्ठे' हे देवानुप्रियाः ! तत् तस्मात् कारणात्, उदारः खल्ल प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, 'जाव आरोग्गड जाव मंगलकारएणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिट्ठे, यावत्- कल्याणः शिवः, धन्यः, मङ्गल्यः खलु प्रभावत्या - देव्या स्वप्नों जंगती हैं । 'मंडलिमायरो वा मंडलियंसि, गन्भं वक्कममाणंसि एएसिं णं चउदसह महासुविणाणं अन्नयर एवं महासुविणं पासित्ताणं पडिवुज्अंति' एवं जो मांडलिक राजा की माताएँ होती हैं वे जय मांडलिक राजा गर्भ में आते हैं तब इन १४ महास्वप्नों में से कोइ सा एक महास्वप्न देखकर जगती हैं । 'इमे य णं' देवाणुपिया | पभावईए देवीए एगे महासुविणे दिट्ठे' हे देवानुप्रिय ! देवी प्रभावती ने यह सिंह विषयक एक महास्वप्न देखा है । 'त ओरालेण देवाणुपिया | पभा
"
देवी सुविदिट्ठे, अतः हे देवानुप्रिय ! प्रभावती देवी द्वारा देखा गया यह स्वप्न उदार है 'जाव आरोग्ग तुट्ठ जाव मंगलकारएणं देवापिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिट्ठे' यावत् हे देवानुप्रिय ! आरोग्य, तुष्टि, यावत् - दीर्घायुष्य, कल्याण और मंगलकारक है। यहां
सांधी अर्ध यार महास्वप्नी हेजीने लगी लय छे. "मंडलियमारो वा मडलियंसि, गव्भं वक्कममाणंसि एएबिण चउदसह महासुविणाणं अन्नयरं एवं महासुविण पाखित्ताणं पडिबुज्यंति " भने न्यारे मांडलिक राम भाताना ગર્ભમાં આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તેમની માતાએ તે ૧૪ મહારવનાभांधी है या मे महास्वप्न हे जीने लगृत थाय छे. “ इमे य णं देवाणुपिया ! पावई देवीए एगे महासुविणे दिट्ठे " हे देवानुप्रिय ! प्रभावतीभे સ્વપ્નામાં જે સિહુને જોયા છે, તે એક મહાસ્વપ્ન ०४ हेफ्यु छे. " तं खोरालेणं दे॒वाणुप्पिया । पभावईए देवीए सुत्रिणे दिट्ठे ” तेथी हे देवानुप्रिय ! अभावती देवी लेयेषु मा स्वम उहार (उत्तम) ४ छे" जाव आरोग तुटु जात्र मंगलकारएणं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिट्ठे " हे देवानुપ્રિય ! પ્રભાવતી દેવીએ કલ્યાણુકારક, શિવરૂપ, ધન્યરૂપ . અને મ‘ગલકારી
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
___भगवतीने दृष्टा, आरोग्यतुष्टि यावत् दीर्घायुष्यकल्याणमङ्गल्यकारकः खलु भो देवानुप्रियाः! प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, 'अत्यलाभो, देवाणुप्पिया ! भोगलाभो, पुत्तलाभो, रज्जलाभो देवाणुप्पिया!' हे देवानुमियाः ! तव अर्थकाभो भविष्यति, हे देवानुप्रियाः! तव भोगलामो भाविष्यति, पुत्रलाभो भविष्यति, राज्यलाभो भविष्यति, 'एवं खलु देवाणुप्पिया ! पभावई देवी नवण्हं मासाणं वहुपडिपुभाणं जाव वीतिकनाणं तुम्ह कुलकेतु जाव पयाहिइ' हे देवानुप्रियाः । एवं खलु निश्च येन प्रभावती देवो नवानां मासानां बहुपरिपूर्णानां यावत् सार्द्ध सप्तदिनाधिकनवमासानन्तरमित्यर्थः, युष्माकं कुलकेतुं वंशपताकायमानम् , यावत्- कुलदीपकम् , कुलपर्वतम् , कुलावतंसम् , कुलविलकम् कुलकीर्तिकरम् , कुलनन्दिकरम् , कुलयश'यावत् शब्द से "कल्याणः, शिवः, धन्य , मङ्गल्यः' इन स्वप्नविशेषणों का संग्रह हुआ है। 'अत्यलाभो देवाणुपिया! भोगलाभो, पुत्तलाभो, रज्जलाभो, देवाणुपिधा!" हे देवानुप्रिय ! तुम्हे इसके प्रभाव से अर्थ का लाभ होगा, पुत्र का लाभ होगा, मोगका लाभ होगा राज्य का लाभ होगा। 'एवं खलु देवाणुपिया! पभावईदेवी नवण्ह मासाणं जाव वीई. कंनाणं तुम्हें कुलकेउं जापयाहिद' हे देवानुप्रिया तुम यह निश्चय समझो किसाढे सात दिन अधिक जब नौ मास बिलकुल समास होजावेंगे अर्थात् नव मास और साडे सात दिन पूर्ण होगें-तब प्रभावती देवी आपके वंश में पताकारूप, धावत्-कुलदीपक रूप, कुलपर्वततुल्य, कुलावतंसभूत, कुल का भूषणरूप, कुलतिलफलश, कुलकीर्तिकारक, कुलआनन्द कारक, कुलयशोवर्द्धक, कुल के आधारभूत, कुल में पादपरूप, (वृक्ष) વસ દેખ્યું છે. તે રૂમ આપને અરેગ્ય, તુષ્ટિ (સતિષ) દીર્ધાયુ આદિ प्रात ४२२१N " अत्थलाभो देवाणुप्पिया! भोगलाभो, पुत्तलाभो, रज्जलाभो, देवाणुप्पिया !" देवानुप्रिय! मा २१नने प्रभाव परीने मापने मसाल (ધન આદિ સમૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ) થશે, ભેગલાભ થશે, પુત્રલાભ થશે અને Norयलाल थशे. "एवं खलु देवाणुप्पिया ! पभाई देवी नवह मासाणं बहुपडिपुण्णाणं जाव वीतिकंताणं तुम्ह कुलकउं जाव पयाहिइ " वानुप्रिय ! नव માસ અને ળા દિવસરાત્રિ વ્યતીત થયા બાદ પ્રભાવતી દેવી એક એવા પુત્રનો જન્મ આપશે કે જે આપના વંશમાં પતાકા સમાન, દીપક સમાન, કુલમાં પર્વતસમાન, કુલાવર્તસ સમાન (કુળની ભૂષણ રૂ૫) અને કુલતિલક સમાન ભશે વળી તે કુળની કીર્તિ વધારશે, કુળના યશની વૃદ્ધિ કરશે,
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५३५ स्करम् , कुलाधारम् , कुलपादपम् , कुलविवर्द्धनकरम् , मुकुमारपाणिपादस् , अहीनपरिपूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरम् , शशिसौम्याकारं कान्तम् , प्रियदर्शनम् , सुरूपम् , देवकुमारसमप्रभं दारकं प्रजनयिष्यति, सेऽविय णं दारए उम्मुक्कवालभावे जाव रज्जवई राजा भविस्सइ, अणगारे वा भावियप्पा' सोऽपि च खलु दारको-बालकः, उन्मुक्तबालभावः-परित्यक्तवाल्यः प्राप्तयौवनो, यावत्-राज्यपतिः राजाभविष्यति, अनगारो वा भावितात्मा भविष्यति, 'तं ओरालेणं देवाणुप्पिया । पभावईए देवीए मुविणे दिढे जाव आरोग्गतुदीहाउय कल्लाण जाव दिद्वे' तत्-तस्मात् कारणात् मो देवानुप्रियाः! उदारः खलु प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, यावत्कल्याणः, शिवः, धन्य', मङ्गल्यः, खलु प्रभावस्या स्वप्नो दृष्टः, आरोग्यतुष्टि कल्याण यावत् मङ्गल्यकारकः खलु प्रभावत्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, 'तएणं से बले कुल की सर्व प्रकार वृद्धि कारक, सुकोमल पाणिपाद-करचरणवाले, अहीनपरिपूर्ण पञ्चेन्द्रियशरीरवाले, चन्द्रमा के जैसे सौम्य आकारवाले, कान्त, प्रियदर्शनवाले एवं अच्छे रूपवाले, देवकुमार जैसी कान्तिवाले पुत्रको जन्म देगी ' से वि य णं दारए उम्मुक्कालभावे जाव रज्जवई राजा भविस्सइ, अणगारो वा मावियच्या ' यह कुमार भी जब बाल्यकाल का परित्याग कर यावत्-यौवन अवस्थावाला होगा तब वह या तो राज्य का पति राजा होगा या भावितात्मा अनगार होगा 'तं ओराले णं देवाणुप्पिया ! पभावईए देवीए सुविणे दिढे, जाव आरोग्गतुदीहाउयकल्लाण जाव दिलु' इस कारण हे देवाणुप्रिय' प्रभावती देवी ने उदार स्वप्न देखा है। यावत् कल्याणकारक, शिवरूप, धन्य, मंगलप्रद यह स्वप्न प्रभावती ने देखा है आरोग्य, वृष्टि, दीर्धायुष्य, कल्याणरूप मंगलकारक यद स्वप्न प्रभावती देवी ने देग्वा है। કુળના આધાર રૂપ હશે, કુળમાં પાઇપ રૂપ (વૃક્ષની જેમ આશ્રય દાતા) અને કુળની દરેક રીતે વૃદ્ધિ કરનારે હશે તે સુકોમળ કર અને ચરવાળે હશે, પરિપૂર્ણ પાંચે ઈન્દ્રિયવાળ હશે–અંગેની ખેડ વિનાનો હશે, ચન્દ્રમાના જેવી સૌમ્ય તેની આકૃતિ હશે, જે કાન્ત અને પ્રિયદર્શનવાળે તથા
भारे। । २ । “से वि य णं दारए उम्मुक्कबालभावे जाव रज्जवई राजा भविस्सइ, अणगारो वा भावियप्पा" त मा२ यारे माल्यावस्था પસાર કરીને યૌવનાવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તે કાંતે રાજ્યને માલિક (રાજા) म मय मावितामा मध्यभार थशे. "तं ओरालेणं देवाणुप्पिया! पभावईए देवीए सुविणे. दिट्टे, जाव आरोग्गतुदीहाउयकल्लोण जाव दिद" ते કારણે, હે દેવાનુપ્રિય ! પ્રભાવતી દેવીએ જે સ્વમ દેખ્યું છે, તે ઉદાર
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले
५३६
राया सुविलक्खगपाढगाणं अंतिए एयमहं सोञ्चा, निसम्म हट्ट करयल जाव कट्टु ते सुविणलक्खपाढगे एवं वयासी' - ततः खलु स चलो राजा स्वप्नलक्षणपाठकानां - स्वप्नफलमतिपादकानाम्, अन्तिके समीपे एतमर्थ पूर्वोक्तार्थं श्रुखा निशम्य हृदि, अवधार्य, हृष्टतुष्टः करतल परिगृहीतं यावत् शिरसावत मस्तके अञ्जलिं कृत्वा तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण-अवादीत्'एवमेयं देवाणुपिया | जात्र से जहेयं तुम्भे वदह तिकटु तं सुविणं सम्मं पडि - च्छ' भो देवानुमियाः ! एवमेतत्-भवत्कथनं सत्यमेव, यावत्-तथैतत् वर्तते, तत् यथा एतत् यु वदथ, इति कृत्वा - विचार्य, तं स्वप्नं सम्यक् सत्यतया प्रतीच्छतिस्वीकरोति 'पडिच्छित्ता सुविणलक्खणपाढए विउलेलं असणपाणखाइमसाइम
4
तएण से वले राधा सुविणलक्खणपाढगाणं अंतिए एयमट्ट सोच्चा निसम्म हट्ट करयल जाव कट्टु ते सुविणलक्ख पाढगे एवं ववासी' इसके बाद बलराजा ने स्वप्नफल कहनेवाले पाठकों के मुख से जय इस प्रकार के वक्तव्यको सुना और उसका जब वह निश्चय कर चुका तब उसे अपार हर्ष हुआ और उसका चित्त संतोष से भर गया, उसी समय उसने करबद्ध होकर उन स्वप्नफलज्ञापक पाठकों से कहा' एवमेयं देवाणुपिया | जाव से जहेयं तुम्भे वदह, तिहु तं सुविणं सम्मं पडिच्छ ' हे देवानुप्रियो ! आपका कहना सत्य ही है। आप जैसा कहते हैं वह ऐसा ही है, ऐसा कहकर उसने उस स्वप्न को सत्यरूप से अंगीकार कर लिया '' पडिच्छित्ता सुविणलक्खणपाढए विउलेणं (उत्तम), ४४२४, शिवश्य, धन्य, भांगसार भने आरोग्यद्वार्य, तुष्टिદાયક, કલ્યાણકારક અને મગલકારક છે.
"
८८
तरण से बळे राया सुविणलक्खणपाढगाणं अंतिए एयमटुं बोच्चा, निसम्म हट्ट करयल जाव कट्टु ते सुविणलक्खणपाढगे एवं वयासी " स्वभ લક્ષણુ પાઠકેના મુખેથી આ પ્રકારની વાત સાંભળીને તથા તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને મલરાજાને ઘણુંા જ હર્ષોં થયા, તેનું ચિત્ત સતેાષથી ભરાઈ ગયુ. એજ વખતે તેણે બન્ને હાથ જેડીને સ્વપનું કુલ ખતાવનાર તે સ્વમ आठाने भा प्रभाशे ऽधु - " एवमेयं देवाणुपिया ! जाव से जहेयं तुन्भे वदह, त्ति कट्टु त सुविणं सम्मं पढिच्छइ " हे हेवानुप्रियो ! आपनी बात भरी छे. આપના કહ્યા અનુસાર જ આ સ્વપનું કુલ પ્રાપ્ત થશે, એવી મને ખાતરી છે.
આ પ્રમાણે કહીને તેમણે સ્વગ્નલક્ષણુપાઠકા દ્વારા બતાવવામાં આવેલા स्वप्नजना स्वीवर ये. "पढिच्छित्ता सुविणलक्खणपांढर विलेणं अस
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११४० ११ सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् पुष्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेइ, संमाणेइ' तं स्वप्नं सम्यकृतया प्रतीष्यस्वीकृत्य स्वप्नलक्षण पाठकान विपुलेन - प्रचुरेण, अशनपानलादिमस्वादिमपुष्पवत्रनन्धमाल्यालङ्कारेण सत्कारयति, सम्मानयति, 'सकारेत्ता, संमाणेता
जीवियारिहं पीइदाणं दलयड़' सत्कार्य, सम्मान्य, विपुलम् - प्रचुरम् जीविकाई - जीविको चित्तम्, प्रीतिदानम् - प्रसन्नता निमित्तकम् उपढौकनं- धनं दापयति, 'दलचित्ता, पडिविसज्जे ' दापयित्वा प्रतिविसर्जयति, पडिक्सिज्जेचा सीहासणाओ अन्ड' प्रतिविसृज्य, सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति, 'अन्भुट्टेत्ता जेणेव तत्रैव पभावई देवी तेन आगच्छ३' अभ्युत्थाय यत्रैव - प्रभावती देवी आसीत्, उपागच्छति, 'उत्रागच्छिता, पभावई देवि ताहिं इहाहिं काहिं जाव संलवमाणे संयमाणे एवं बयासी' - उपागत्य प्रभावती देवीं ताभिः इष्टाभिः, कान्ताभिः,
5
असणपाण ग्खाइमहाहम पुष्कत्थगंध मल्ललकारेणं सकारेइ संमाणेह ' जय वह स्वप्न को सत्यरूप से अंगीकार कर चुका-तब उसने स्वप्नलक्षण पाठकों का विपुल अशन पान, खादिन, स्वादिम रूप चारों प्रकार के आहार से तथा पुष्प, वस्त्र, गंध, और अलंकारों से सत्कार किया सन्मान किया 'लक्कारेत्ता, संमाणेत्ता, विउलं जीवियारिह पीड़दाणं दल, दलयित्ता परिविसज्जेह, पडिविसज्जेता सीशसणाओ अन्भुट्टे, अभुट्ठेसा जेणेय पभावई देवी, तेणेव उवागच्छन् ' सरकार और सम्मान करके फिर उस ने उन सब के लिये जीविका के योग्य प्रसन्नता निमित्त प्रीतिदान दिलाया प्रीतिदान दिला करके उन सबकी फिर उसने विदा की विदा करके वह सिंहासन से उठा, उठकर प्रभावती के पास आया- ' उवागच्छित्ता पभावह देवि ताहि इद्वाहिं कंताहि जाव संलवमाणे सेलवमाणे एवं दयासी' प्रभावती के पास आकर णपाणखाइमसाइमपुप्फवत्थगधमलालंकारेणं सकारेद्द, संमाणेइ " ફળના સ્વીકાર કરીને તેશે વિપુલ અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમરૂપ ચારે પ્રકારના આહારથી તથા પુષ્પ, વજ્ર, ગંધ માળા અને અલકારેાથી तेभना सत्कार यो भने तेमनुं सन्मान ययु “सक्कारेत्ता समाणेत्ता, विउ जीविचारिह' पोइदाणं दलयर, दलयित्ता पडिविसज्जे, पडिविसज्जेत्ता सीहासणाओ अब्भुट्ठेइ, अब्भुट्टेत्ता जेणेव पभावई देवी, तेणेव उवागच्छ ” સત્કાર અને સન્માન કરીને તેણે તેમને જીવિકાને લાયક પ્રીતિદાન અપાવ્યુ. તે દાન દ્વારા પેાતાની પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરી તેણે તેમને વિદાય કર્યો ત્યાર बाह ते सिंहासन पर भी उठीने प्रभावती देवीनी पासे गये। " वागच्छित्ता पभावई देवि ताहिं इट्ठाहिं, कताहिं जाव संलवमाणे संलवमाणे एवं वयासी " त्या
स्वप्न
भ० ६८
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
भगवती सूत्रे
3
यावत् - कल्याणाभिः प्रियाभिः, धन्याभिः सश्रीकाभिः मितमधुरमिश्रताभिः, गोर्भिः संलपन् संलपन, पौनःपुन्येन व्याहरन्, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्'एव' खलु देवाणुपिया ! सुविणसत्यंसि वायालीसं सुविणा, तीसं महासुविणा बावन्तरि सामुत्रिणा दिहा' भो देवानुमियाः । एवं खलु निश्चयेन, स्वप्नशास्त्रे द्वचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः द्वासप्ततिः सर्वस्वप्नाः दृष्टाः कथिताः 'देवाणु पिए || तित्थगरमायरोवा चक्कवहिमायरोवा, तंचेव जाव अन्नयर एवं महासुविणं पासिताणं पडिवुज्झति' हे देवानुमिये । तत्र खलु द्वासप्ततौ सर्व स्वप्नेषु तीर्थ करमातरो वा, चक्रवर्तिमातरो बा, तदेव पूर्वोक्तवदेव, यावत्तीर्थकरे ना चक्रवर्तिनि वा गमं व्युत्क्राम्यति-मविगति सति त्रिंशतो महास्वप्नानां मध्ये चतुर्द्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते इत्यादिरीत्या माण्डलिकमातरो वा माण्डल गर्भ व्युत्क्राम्यति सति चतुर्दशानां महास्त्रप्नानां मध्ये एकम् महाके उसने उन इष्ट, कांत, यावत्-कल्याण, प्रिय, धन्य, मंगलकारक, सश्रीक, मित एवं मधुर मिश्रित वचनों से वारंवार बोलते हुए उससे इस प्रकार कहा - ' एवं खलु देवाणुपिया ! सुविणसत्यंसि वायालीस सुचिणा तीसं महासुविणा बाबत्तरि सव्वसुविणा दिट्ठा' हे देवानुप्रिये! स्वप्न शास्त्र में साधारण स्वप्न ४२ और महास्वप्न ३० कहे गये हैं । इस प्रकार कुल सच स्वप्ने ७२ बहत्तर होते हैं । 'तत्थणं देवाणुप्पिए । तित्थगरमायरो वा चक्कवट्टिमायरो वा, तं चैव, जाव अन्नयर एगं महासुविणं पासित्ताणं पडिवुज्अंति' यहां पर बल राजा ने " तीर्थकर अथवा चक्रवर्ती की माताएँ तीर्थकर और चक्रवर्ती जब गर्भ में आते हैं तब वे कितने महास्वप्नों को देखकर जगती हैं तथा मांडलिक राजा
-
काने छष्ट, अन्त, उदयालु३प, प्रिय, धन्य, भागणार, सश्री, मित भने भधुर વાણીના ઉચ્ચાર કરતાં કરતાં તેણે પ્રભાવતી દેવીને આ પ્રમાણે કહ્યું –' વ.
देवापिया ! सुविणसत्यसि बायकोस सुविणा तीस महासुविणा यावत्तरि सव्वसुविणा दिट्ठा " से देवानुप्रिये ! स्वशास्त्रमां मुझ ७२ स्वप्नां द्यां छे. તેમાંથી ૪૨ સાધારણ સ્વપ્નાં ગણાય છે અને ૩૦ મહાસ્વપ્નાં ગણાય છે. " तत्थ ण देवाणुप्पिए ! तित्थगरमायरो वा चक्कत्रट्टिमायरो वा, तंचेव जाव अन्नयर एगं महासुविण पासित्ताणं पडिबुजम ति " हे देवानुप्रिये ! न्यारे तीर्थ १२ અથવા ચક્રવતા રાજા ગમ'માં આવે છે ત્યારે તેમની માતાએ તે ૩૦ મહાસ્વપ્નામાંથી કાઈ પણુ ૧૪ મહાસ્વપ્નાં જોઈને જાગી જાય છે, ” આ કથનથી શરૂ કરીને “ જ્યારે માંડલિક રાજા ગલમાં આવે છે, ત્યારે તેની માતા ફાઈ એક મહાસ્વપ્ન જોઈને જાગી જાગી જાય છે, ” આ કથત પર્યન્તનુ
29
"
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् । ५३९. स्वमम् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते, 'इमे य णं तुमे देवाणुप्पिए ! एगे महामुविणे दि?' हे देवानुपियाः ! अयं च खलु त्वया एको महास्वमो दृष्टः, 'तं ओरालेणं तुमे देवी ! सुविणे दिढे जाव रज्जवई राया भविस्सई' हे देवि ! तत्-उदारः खलु त्वया स्वमो दृष्टः, यावत्-कल्याणः, शिवः, धन्यः, मङ्गल्यः, सश्रीकः खलु त्वया स्वमो दृष्टः, आरोग्यतुष्टि दीघायुष्यकल्याणमङ्गल्यकारकः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टः, इत्यादिरीत्या त्वं सागारात्रिदिनाधिकनवमासान्तरं पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टं दारकं प्रजनयिष्यसि, सोऽपिचदारकः, उन्मुक्तवालभावो राज्यपतिः राजा भविप्यति, 'अणगारे वा भावियप्पा' अनगारो वा भावितात्मा भविष्यति, 'तं ओरा लेणं तुमे देवी ! सुविणे दिढे जाव दिडे तिकटु पभावई देवि ताहि इहाहि कंताहिं की माताएँ मांडलिक के गर्भ में आने पर एक महास्वप्न को देखती है" यहां तक का सब पूर्वोक्त कथन उसे सुनाया 'इमे यणं तुमे देवाणुप्पिए । एगे महामुविणे दिटूठे 'सुगा करके फिर उसने उससे ऐसा कहा कि हे देवानुप्रिये ! तुमने जो यह स्वप्न देग्वा है वह महास्वप्नों में से देखा है और वह त ओरालेणं तुमे देवी सुविणे दिटूटे जाव रज्जवई राया भविस्सइ' बहुत ही उदारादि विशेषणों से युक्त तुमने देखा है। इसका फल उन स्वप्नलक्षणज्ञापकों ने ऐसा कहा है-तुम नौ मास साढे सात ७॥ रात्रि अधिक पूर्ण हो जाने पर पूर्वोक्त विशेषणोंवाले पुत्र को जन्म दोगी यह पुत्र जब बाल्यकाल के निकल जाने पर युववास्था वाला होगा-तच या तोराज्य का पति राजा बनेगा या 'अणगारे वा भावियप्पा' भावितात्मा अनगार बनेगा 'तं ओरालेणं तुमे देवी! सुविणे दिठे, समस्त भूलित ४थन मी " जाव (यात् ) ५४थी 8] ४२१ामा मा०यु छ. “ इमे य ण तुमे देवाणुप्पिए | एगे महासुविणे चिठे" हेवानुप्रिये ! तमे ३० महास्वाभानु । मे भान भ्यु छे. मन त “ओरा. लेण तुमे देवी सुविणे दिवे जाव रज्जवई राया भविरसइ" पानुप्रिये । તમે ઉદારાદિ વિશેષણથી યુક્ત સ્વપ્ન દેખ્યું છે. સ્વપ્નલક્ષણ પાઠકેએ તેનું એવું શુભ ફળ કહ્યું છે કે-નવ માસ અને દિવસરાત્રિ વ્યતીત થતાં તમે દેના સમાન કાતિવળા પુત્રનો જન્મ આપશે. (તે પુત્ર કેવો હશે તે પહેલાં બતાવવામાં આવ્યું છે, તે તે પૂર્વોક્ત સમસ્ત વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ) તે પુત્ર જ્યારે બાલયાવસ્થા પસાર કરીને યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે, ત્યારે કાં તે २ थशे सने "अणगारे वा भावियप्पा" al भावितात्मा भागार मनशे. __त' ओरालेण तुमे देवी! सुविणे दिगठे, जाव.दिढे तिकडे पभावई देवि ताहि इट्ठाहि कंताहि जाव दोच्वंपि, तच्चपि अणुबूहह" सत्यतया
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
भगवतीस्त्र जाव दोच्चंपि, तच्चंपि, अणुयूहह ' तत्-उदारः खलुः त्वया हे देवि ! स्वप्नो दृष्टः, यावत्-कल्याणः, धन्यः, मङ्गल्यः, सश्रीकः खलु त्वया स्वप्नो दृष्टा, आरोग्यतुष्टि दीर्घायुष्क-कल्याणमगल्यकारकः खलु स्वभो दृष्ट स्त्वया, इति कृत्वा-इत्यादिरीत्या, प्रभावती देवीं ताभिः, इष्टाभिः, कान्ताभिः, यावत्-कल्याणाभिः, शिवाभिः, धन्याभिः, मगल्याभिः, सश्रीकाभिः, मितमधुरमिश्रिताभिः, गोभिः, द्वितीयपपिवारम् , तृतीयमपिवारम् अनुबृहयति-अनुवर्धयति, 'तएणं सा पभावई देवी बलस्स रण्णो अंतिए एयम सोच्चा नितम्म हटतुट करयल जाब एवं वयासीततः खलु सा प्रभावती देवी बलस्य राज्ञः अन्तिके, एतमथ -पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा निशम्य-हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टा करतल परिगृहीतं यावत् शिरसावतं मस्तके जाब विटूठे त्तिक? पभावइं देविं ताहिं इहाहिं कंनाहि जाच दोच्चंपि अणुबूहइ ' खुशी से फूले हुए उस बल राजा ने प्रभावती देवी से पुनरपि यही कहा-देवी! तुमने जो स्वप्न देखा है वह कल्याण रूप, धन्य, मंगलप्रद, सश्रीक स्वप्न देखा है आरोग्य, तुष्टि, दीर्घायुजक, कल्याण, मंगलकारक, स्वपनदेखा है-इत्यादि रूपसे प्रभावती देवी की उन्हीं पूर्वोक्त इष्ट, कान्त, यावत्-कल्याणरूप, शिवरूप, धन्यरूप, मंगलरूप सश्रीक, लित, मधुरमिश्रित वचनों से दुधारा भी प्रशंसा की और तिबारा भी प्रशंसा की-उसे वधाई दी 'तएणं सा पभावई देधी बलस्स रण्णो अतिए एयम सोच्चा निसम्म हट्ट करयल जाव एवं वधासी' इस प्रकार से अपने पति बलराजा के मुख से इस प्रकार की बात को जय प्रभावती ने सुला और उसपर विचार किया तो वह बहुत अधिक प्रसन्न दिखलाई दी और संतोष से उसका हृदय भर गया उसी समय જેનું હૃદય નાચી ઉઠયું હતું એવા બલરાજાએ બીજી વાર અને ત્રીજી વાર પણ ઈષ્ટ, કાન્ત, પ્રિય આદિ વિશેષણે વાળી વાણીથી પ્રભાવતી રાણેને આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે દેવી ! તમે ઉત્તમ સ્વપ્ન દેvયું છે. હે દેવી! કલ્યાણ કારક, ધન્ય, મ ગલકારી, અને સગ્રીક સ્વપ્ન દેખ્યું છે હે દેવી ! તમે આરોગ્ય, તુષ્ટિ, દીર્ધાયુષ્ય, કલ્યાણ અને મંગલકારક સ્વપ્ન દેખ્યું છે. આવી વાણી દ્વારા તેણે પ્રભાવતી દેવીની વાર વાર પ્રશંસા કરી અને તેને qधावी “तएण सा पभावई देवी बलस्स रणो अतिए एयमदु सोच्चा निसम्म हतुट्ठ करयल जाव एव वयासो” पाताना पति मसराना भुमथी मा પ્રકારના વચને સાભળીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને પ્રભાવતીને અત્યંત હર્ષ અને સંતોષ થયો. પુલકિત હૃદયે બન્ને હાથ જોડીને તેણે બલરાજાને मा प्रभाए यु
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सु० ६ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५४ अञ्जलिं कृत्या, एवं-चक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'एयमेयं देवाणुप्पिा ! जाव तं मुविणं सम्म पडिच्छइ' हे देवानुप्रिया! एवमेतत्-भवत्कथनानुसारमेवैतत वर्तते, यावत्-तथैतत् वर्तते, यथा यूयं वदथ इति कृत्वा-विचार्य तं स्वप्नं सम्यक्सत्यतया प्रतीच्छति-स्वीकरोति, 'पडिच्छित्ता, बलेण रन्ना अब्भणुन्नायासमाणी नाणामणिरंयणभत्तिचित्त जाव अमुष्टेड' प्रतीष्य-स्वीकृत्य, वलेन राज्ञा अभ्यनु. ज्ञाता-आज्ञप्ता सती नानामणिरत्नभक्तिचित्रात् यावत् पूर्वोक्तात् भद्रासनात् अभ्युत्तिष्ठति 'अतुरियमचनल जाव गईए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छ।' अत्वरितमचपलमसंभ्रान्तया, अविलम्बितया राजहंससद्दश्या गत्या, यत्रैव-स्वक भवनमासीव , तत्रैव उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता सयं भवणमणुप्पविट्ठा' उपागत्य स्वकं भवनम् अनुपविष्टा ॥१०६।। उसने दोनों हाथ जोड़ कर ऐसा कहा-' एयमेयं देवाणुप्पिया! जाव तं सुविणं सरलं पडिच्छा ' हे देवालुप्रिय! आप के कथन के अनु सार ही है, जैसा आप कहते हैं वैसा ही यह है-ऐसा कह कर उसने उस स्वप्न को सत्यरूपसे अंगीयार किया-'पडिच्छित्ता बलेण रन्ना अअणुन्नाया समाणी नाणामणिश्यणभत्तिचित्त जाव अब्भुटेह' अंगीकार करके फिर वह बल राजा की आज्ञा प्राप्त कर उस अनेक प्रकार के रत्नों और मणियों की कारीगरी से युक्त चित्रवाले सिंहासन से उठी 'अतुरियमचवल-जाज गइए जेणेक सए भवणे तेणेव उवागच्छ।' उठकर वह अत्वरिन अचपल एवं असंभ्रान्त चाल से चलकर राजहंस जैसी गतिसे चलकर-अपने सवन की ओर आई और 'उवागच्छित्तासयं भवणमणुपविट्ठा' आकर उसने उस अपने भवन में प्रवेश किया।म०६॥
“एयमेय देवाणुप्पिया । जाव त सुविणं सम्म' पडिच्छइ" उ वानुप्रिया આપની વાત ખરી છે. આપના કહ્યા અનુસાર જ આ સ્વપ્નનું ફળ પ્રાપ્ત થશે. આ પ્રકારના વચને દ્વારા તેમનાં વચનમાં પિતાની અપાર શ્રદ્ધા વ્યક્ત शन तो मतगतनी पातनी २वी२ ध्यो-" पडिच्छित्ता बलेण रन्ना अभगुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्त जाव अमुढेइ" त्यार माह मसरानी અનુમતિ લઈને, વિવિધ રત્નો અને મણિઓની કારીગરીથી યુક્ત, ચિત્રવાળા मद्रासन 6५२थी तेली , " अतुरियमचवल जाव गइए जेणेष सए भवणे तेणेव उवागच्छइ” भने सत्वरित, य५८ भने मस भ्रांत यासथी याबीन (હંસના જેવી ગતિથી ચાલીને) તે પિતાના ભવન તરફ આગળ વધી. " उवागच्छित्ता सयं भवणमणुपविट्टा" पाताना सपन पासे पयान तेमा प्रवेश घ्या. ॥१०॥
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
भगवतीसूत्र मूलम्-"तएणं सा पभावई देवी व्हाया कयबन्टिकम्मा जाव सव्वालंकारविभूसिया तं गम्भं णाइ सीएहिं णाइ उण्णेहि नाइ तित्तेहिं नाइ कडएहिं नाइ कसाएहिं नाइ अंबिलेहिं नाइ मधुरेहि उउसयमाणसुहहिं भोरणच्छायणगंधमल्लेहिं जं तस्स गन्सस्स हियं मियं पत्थं गन्मपोसणं तं देसेय आहारमाहारे माणी विवित्तमउएहि सयणासणेहिं पइरिक्खसुहाए मणोणु. कूलाए विहारभूमीए पसत्थदोहला, संपुन्नदोहला, सम्माणिय दोहला, वोच्छिन्नदोहला, वरणीयदोहला, ववगयरोगमोह भयपरित्तासा तं गम्भं सुहं सुहेणं परिवहति। तएणं सा पभावई देवी नवण्हं मालाणं बहुपडिपुन्नाणं अट्ठमाण राइंदियाणं वीतिकंताणं सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं जाव ससिसोमागारं कंतं पियदसणं सुरूवं दारयं पयाया, तएणं तीसे पभावईए देवीए अंगपडियारियाओ पभावई देविंपसूयं जाणेत्ता जेणेव बले राया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयल जाव बलं रायं जएणं विजएणं वद्धाति, बद्धावेत्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया! पभावई देवी० पियट्टयाए पियं निवेदेमो, पियं मे भवउ तएणं से बले राया अंगपडियारियाणं अंतिए एयम, सोच्चा निसम्म हतुट्ट जाव धाराहयनीव जाव रोमकूवे तासिं अंगपडियारियाणं मउडवजं जहामालियं ओमोयं दलयइ, दलयित्ता सेयं रययामयं विमलसलिल पुन्नं भिगारंच गिण्हइ, गिपिहत्ता
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ११ उ० ११ सू०७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५४३ मत्थएं धोवेइ, धोवित्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयइ दलयित्ता सकारेइ, सम्माणेइ'॥सू०७॥ __ छाया-ततः खलु सा प्रभोवती देवी स्नाता कुतुबलिकर्मा यावत् सर्वालकारविभूषिता तं गर्भ नातिशीतैः, नात्युष्णैः, नातितिक्तैः, नातिक टुकैः, नातिकषायैः, नात्यम्लैः, नातिमधुरैः, ऋतुभवत्सुखैः, भोजनाच्छादनगन्धमाल्यैश्च तस्य गर्भस्य हित, मित, पथ्यम् , गर्भपोषणं तम् देशे च, काले च आहारमाहरन्ती विविक्तमृदुकैः शयनासनैः प्रतिरिक्तसुखया मनोऽनुकूलया विहारभूम्या प्रशस्त दोहदा, सम्पूर्णदोहदा, सम्मानितदोहदा, व्युच्छिन्नदोहदा, व्यपनीतदोहदा, व्यपगतरोगमोहभयपरित्रासा त गर्भ मुखंसुखेन परिवहति, ततः खलु सा प्रभावती देवी नवानां मासानां बहुप्रतिपूर्णानाम् अष्टमानरात्रिन्दिनानां व्यतिक्रान्तानां सुकुमारपाणिपादम् अहीनपरिपूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरं लक्षणव्यञ्जनगुणोपेतं यावत् शशिसौम्याकारम् कान्तं प्रियदर्शनम् मुरूपं दारक प्रजनिता, ततः खलु तस्याः प्रभावत्याः देव्याः अङ्गपरिचारिकाः प्रभावती देवी प्रसूतां ज्ञात्वा यत्रेव बलो राजा तत्रैव उपागच्छन्ति, तत्रैव उपागत्य करतल यावंद वलं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयित्वा एवम् अवादिषु:-एवं खलु देवानुप्रियाः ! प्रभावती देवी० दारकं मजनिता इति प्रियार्थतायै प्रियं भवतां भवतु, ततः खलु स वलो राजा अङ्गपरिचारिकाणाम् अन्तिकम् एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट यावत् धाराहतनीप यावत् रोमकूपः, तासाम् अङ्गपरिचारिकाणाम् मुकुटवज यथामालितम् अवमोकं ददाति, यथामालितम् अवमोकं दत्वा श्वेतं रजतमयं विमलसलिलपूर्ण भृगार च गृह्णाति, गृहीत्वा मस्तकानि धावति, मस्तकानि धावित्वा, विपुलं जीविकाह, प्रीतिदानं ददाति, प्रीतिदानं दत्वा सत्कारयति सम्मानयति ।।०७।। . टीका-"तएणं सा पभावई देवी व्हाया कयबलिकम्मा जाव सव्वालंकारविभूसिया' ततः खलु सा प्रभावती देवी स्नाता-कृतस्नाना, कृतबलिकर्मा,
'तएणं सा पभावई देवी' इत्यादि । टीकार्थ-'तएणं सा पभावई देवी पहाया कयबलिकम्मा जाव संव्वालंकारविभूसिया' इसके बाद प्रभावती देवीने स्नान किया. वोयसादिकों के लिये अन्न देने रूप बलिकर्म किया यावत
“तपण' सा पभावई देवी पहाया" त्याल दीय-" तएण सा पभावईदेवी व्हाया कयबलिकम्मा जाव सवालंकारविभूबिया" त्या२ मा प्रभावती राणीमे स्नान यु", पायसाहिने (11)
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने यावत् कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ता सर्वालङ्कारविभूपित्तशरीरा सती, 'तं गम्भं णाइ. सीएहिं, नाई उण्हेहि, नाइ तित्तेहि, नाइ कडुएहि, नाइ कसाएहि, नाइ अंविलेहिं, नाइ महुरेहि' तं गर्भ नाति शीतैः, नात्युष्णैः, नातितिक्तैः, नातिकटुकैः, नातिकपायैः, नात्यम्लैः, नातिमधुरैः 'उउभूयमाणमुहे हिं भोयणच्छायणगंधमल्लेहि' ऋतुभुज्यमानसुखैः-तौ ऋतौ भुज्यमानानि यानि सुखानि-मुखनिमित्तानि, शुभानि वा, तथाविधैः, भोजनाच्छादनगन्धमाल्यैः संरक्षयन्ती 'जं तस्व गभस्स हियं मियं पत्थं गम्भपसणं, तं देसे य काले र, आहारमाहारेमाणी' यत्-यादृशं खलु तस्य गर्भस्य हित-हितकारम् , मितं-परिमितम्-नात्यधिकं नातिन्यूनं वा, पश्यं गर्भपोषणं-गर्भः पुष्यते अनेनेति गर्भयोपणं-गर्भस्य पुष्टिकारकम् भवति, तत्-तादृशम् आहारम्-भोजनम्, देशे च,-योग्यस्थाने, काले च-समुचितावसरे कौतुक मंगल और प्रायश्चित्त किया और समस्त अलंकानों से अपने शरीर को विभूषित कियो 'तं गभं णाइसीएहिं, गाउण्हेहिं, णाइ. तित्तेहिं, नाइकडरहि, नाइ कसाएहि, माइबिलेहिं, नाइमाहुरे, अधिकशीत नहीं, अधिक उष्ण नहीं, अधिक तिक्त-चरपरे नहीं, अधिककडुवे नहीं, अधिक कषायरसोपेत नहीं, अधिक खट्टे नहीं और अधिक मधुर नहीं तथा ऋतु के अनुकूल जो खाने पर सुखकार होते हैं ऐसे भोजनों से, गंध और मालाओं से उल गर्म की रक्षा करती हुई अप वह 'जं तस्स गन्भस्स हिय मियं पस्थ अवसणं तं देसे थकाले य आहारं आहारेमाणी' इसी प्रकार के और भी उस गर्भ के लिये हित, मित, पथ्यकारक और गर्भपोषक आहार को देश कालके अनुसार उचित વિગેરે માટે અન્નને અલગ ભાગ કાઢવા રૂપ બલિકર્મ કર્યું અને કૌતુકમંગળ, પ્રાયશ્ચિત આદિ વિધિ પતાવી. પછી તેણે સમસ્ત અલંકારોથી પિતાના શરીરને विभूषित यु. “त गब्भ णाइ सीएहि , णाइ उण्हेहिं, णाइतित्तेहि, नाइ कडुएहि, नाइकसाएहि, नाइ अंविलेहिं, नाइमहुरेहि" त्या२३ ते माहारनु સેવન કરવા માંડયું તે હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે-અધિક ઠરે ન હોય, અધિક ગરમ ન હોય, અધિક તી ખેતમતમતે ન હેય, અધિક કડવો ન હોય, અધિક તુરે ન હોય, અધિક માટે ન હોય અને અધિક મીઠે ન હોય એ તથા તુને અનુકૂળ તથા ખાવામાં સુખકારક હોય એ જ આહાર તે લેતી હતી. આ પ્રકારના ઉચિત આહાર. આચ્છાદન, ગંધ અને भातासाथी त मर्नु a #२क्षा ४२३॥ दागी जी ते "ज तस्स गन्भस्स हिय' मियं पत्थं गन्भपसणं तं देसे य कालेय आहार आहारेमाणी" मन માટે હિત, મિત અને પથ્યકારક અને ગર્ભપષક એવા અન્ય આહારનું
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५५ आहरन्ती-आहारं कुर्वती विवित्तमउएहिं सयणासणेहिं पइरिक्कमुहाए मणोणुकूलाए, विहारभूमीए' विविक्तमृदुकैः-विविक्तानि-दोपरहितानि मृदुकानि च कोमलानि यानि तानि तथाविधैः, शयनासनैः, प्रतिरिक्तसुखया,-प्रतिरिक्तत्वेन तादृश-जनापेक्षया विजनस्वेन सुखा-सुखकारिका, सुभा वा, या सा तथाविधया, एकान्तसुखकारिकयेत्यर्थः, मनोऽनुकूळया-हृदयङ्गमया, विहारभूम्या 'पसत्थदोहला, संपुन्नदोहला, सम्माणियदोइला, प्रशस्तदोहदा इष्टदायकत्वात् सम्पूर्णदोहदा-अभिलषितार्थपूरणात्-परिपूर्णमनोरथा, सम्मानितदोहदा-अभिलपितार्थस्य भोगप्राप्तेः सफलमनोरथा अश्मिानित दोहदा-लेशमात्रमपि नापूर्णमनोरथा, अतएव-वोच्छिन्नदोहदा,चवणीयदोहदा, वागयरोगमोहभयपरित्तासा, तं गर्भ मृहं सुहेणं परिवहई व्युच्छिन्नदोहदा शान्तमनोरथा, पनीनदोहदा व्यवच्छिन्नमनोरथा, व्यपगतरोगमोड अवसर पर लेने लगी विवित्तमउएहिं मयणासणेहिं पइरिक सुहाए मणो. णुकूलाए विहारभूमीए' वह ऐसे दोषरहित और कोमल आसनों पर बैठती थी जो अपने जैले व्यक्तियों से अधिष्ठित नहीं होते थे तथा सुखकारक होते थे, या शुभ होते थे अर्थात एकान्त सुखकारक होते थे मनको रुचते थे गर्भ के समय का 'पसत्थदोहला' इसका दोहला अनिन्दनीय था 'संपुण्णदोहला' संपूर्ण था-क्यों कि इसका अभिलषित अर्थ पूर्ण हो जाता था 'संमाणियदोहला' सम्माननीय था क्यों कि उसे आदर मिलता था (अधिमाणियदोहला) जिसके मनोरथ सम्पूर्ण कर दिये हैं इसीलिये-'वोच्छिन्नदोहदा, ववणीयदोहदा, ववगयरोगमोहभयपरितासा, तगभं सुहं सुहेणं परिवहइ उसकी हरतरह से प्रर्ति की जाती थी, अतः उसका मनोरथ शान्त हो जाता था इस तरह व्यवच्छिन्न 4 Tum अनुसार अथित समये सेवन ४२१ दागी. “ विवित्त मउएहि सयणासणेहिं पइरिक्कसुहाए मणोणुकूलए विहारभूमीए' ते द्वषति भने કેમળ આસન પર મનનુકૂલ ઉચિત સ્થાને બેસતી હતી, તે શયનાસનો સુખકારક જ હત અથવા શુભ હતાં એટલે કે તે આસને બિલકુલ सुम४।२४ ११ तi भने भनने गमे तेवi ai. “ पसत्थदोहला" गावસ્થામાં તેને જે દે હલ (દેહદ) ઉત્પન્ન થયે હતું તે પ્રશસ્ત હતે "संपुण्णदोहला" ते २ हड (Aलिसाषा) उत्पन्न थत ता-मिसषित पस्त भी पाथी तनाव से पूर्ण था तो, " समाणिय दोहला" તેને દેહ સમ્માનનીય હતો કારણ કે તેને અનાદર થતે નહીં, "वोच्छिन्नदोइदा, ववणीयदोहदा, ववगयरोगमोहभयपरित्तासा, त गव्म सुई सुहेण परिवहइ" तेना होनी ४ ५४ री पूति' ४२पामा माती ती. તેથી તેને મરથ શાન્ત થઈ જતાં હતાં. આ રીતે જેના મનોરથ વ્યવ
भ० ६९
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
भगवतीस्त्रे भयपरित्रासा-व्यपगतः-दूरीभूतः:-रोगो-व्याधिः, मोहो-मृढता, भयं-भीतिमात्रम् , परित्रासः-आतङ्कः अकस्मात् भयं यस्याः सा तथाविधा सती तं गर्भ मुखंलखेन-यथेष्टमुखेन परिवहति, 'तएणं सा पभावई देवी नवण्डं मासाणं बहु पडिपुन्नाणं अट्ठमाणराइंदियाणं वीरवंताण' तनः खलु सा प्रभावती देवी, नवस मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु अर्द्धाष्टमानरात्रिदिवेषु-सार्द्धसप्तरात्रिदिवसेषु व्यतिक्रान्तेपु-व्यतीतेषु सत्सु-सा सप्तदिनाधिक नवमासानन्तरमित्यर्थः 'सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीर लक्खणवंजणगुणोववेयं जाव ससिसोपाकारं कंतं पियदसणं सुरूवं दारयं पयाया' सुकुमारपाणिपादम् , अहीन परिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरम् , लक्षणव्यञ्जनगुणोपेतम् लक्षणानि-स्वस्तिकादीनि, व्यञ्जनानि मपसिलकादीनि तेषां प्राशस्त्यादिगुणैरुपेतो युक्तस्तम् , यावत्-शशि सौम्याकारं-चन्द्रवत् भव्याकृतिम् , कान्तं-कमनीयम् , मियदर्शनम् , मुरूपं-परममनोरधवाली होती हुई उसने रोग, सोह, भय और परिवार से रहित होकर अच्छी तरह से गर्भ को धारण किया 'तएणं सा पावई देवी नवण्हं मासाणं बसुपडिपुन्नाणं अट्ठमाणराइंदियाणं वीइताणं' इस प्रकार से जब उसके नौ मास और लाढे सात ७ दिनरात गनि अच्छी तरह से निकल चुके तब उस प्रभावती देवी ने 'सुकुमालपाणिपाय, अहीणपडिपुन्नपंचिदियसरीर लक्खणवंजणगुणोक्वेयं जाव लक्षिपोमाकार कंतं पियदसणं सुरूवं दारयं पयाया' सुकुमार कर चरण वाले, अहीनप्रतिपूर्णपांचों इन्द्रियों से युक्त शरीर वाले स्वस्तिकादिक लक्षणों के, एवं मषतिल आदि व्यञ्जनों के, प्रशस्त आदि गुणोंचाठे यावत्-चन्द्रमा जैसे भव्य आकृति वाले, कमनीय, प्रिय दर्शन वाले, परमसुन्दर बालक को છિન્ન થઈ ગયા છે એવી તેણે રોગ, મોહ, ભય અને પરિત્રાસથી રહિત याने सारी शत मनु 48न ". "तएण सा पभावई देवी नवण्ह मासाण बहुपडिपुन्नाण अट्ठमाणराइदियाण वीइकंताण" मारीत न भास भने ७॥ हिवस-रात्रि व्यतीत थता प्रभावती राणीमे “सुकुमालपाणिपाय, अहीणपडिपुन्नपनिदियसरीर लक्षणवंजणगुणोववेयं जाव ससिसोमाकार कंत' पियदसण सुरुवं दारयं पयाया” से सुंदर मागम भाच्या. ते मासકના હાથ અને પગ સુકેમાળ હતાં, તેનું શરીર કઈ પણ પ્રકારની ખેડ વિનાનું પાંચે ઈન્દ્રિયોથી યુક્ત અને સપ્રમાણ હતું તેના શરીર ઉપર સ્વતિક અદિ ઉત્તમ લક્ષણે અને તલ, મશા આદિ વ્યંજન હતાં. તે ઉત્તમ ગુણેથી યુક્ત હતા, તે ચન્દ્રમાં જે સુંદર કમનીય, અને પ્રિયદર્શન અને સૌંદર્ય
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५७ सुन्दरण, दारकं-बालकं प्रजनिता, उत्पादयामास । 'तएणं तीसे पभावइए देवीए अंगपडियारियाो पभान देवि पम्यं जाणेत्ता, जेणेव बले राया तेणेव उवा. गच्छति' ततः खलु तस्याः प्रमावत्याः देवाः अङ्गपरिचारिकाः-दास्यः, प्रभावती देवी प्रसूतां ज्ञात्वा, यत्रैव वलो गजा आसीत् , तत्रैव उरागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता करयल जाव बल राय जएणं विजयेणं बद्धावे ति' उपागत्य करतलपरिगृहीतं यावत् शिरसावर्त मस्तके अतलं कृत्वा दलं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति 'वद्धावेत्ता एवं वयासी'-बर्द्धयित्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-एवं खल्लु देवाणुप्पिया ! पभावई० पियट्टयाए पियं निवेदेमो, पियौं भे भवउ' भो देवानुपियाः ! एवं खलु नियोन प्रभावती० नासु मासेषु वहुप्रतिपूर्णेषु अर्द्धाष्टमान रात्रिन्दिवेषु मतिपूर्णषु सत्सु सुकुमारपाणिपादादिविशेषणविशिष्टं दारकं प्रजनिता जन्म दिया 'तएणं तीले पभावई देवीए अगपरियारियाओ, पभावई देवि परलूयं जाणेत्ता जेणेव बले राया तेणेव उधागन्छति' जप प्रभावती देवी की अङ्गपरिचारिकाओं-दासियों को पुत्र होने का समाचार ज्ञात हो चुका तब वे जहां बल राजा थे वहां पर गई 'उबागच्छित्ता करयल जाच वलं राय जएणं विजएणं बद्धाति' वहां आकर के उन्हों ने राजा को दोनों हाथ जोड़ कर नमस्कार किया और जय विजय शब्दों का उच्चारण करते हुए उन्हें बधाया "बाद्वावेत्ता एवं वयाली" बधाकर फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार कहा-' एवं खलु देवाणुपिया! पभावई. पियट्टयाए पियं निवेदेमो पियं मे भवउ' हे देवानुप्रिय ! प्रभावती देवी ने नौ माल साढे सात दिन रात्रि पूर्ण होने पर सुकुमार करचरण आदि विशेषणों वाले पुत्र को जन्मदिया है। इसलिये हम सपन्न ता. "तएणं तीसे पभावईए देवीए अंगपरियारियाओ, पभावई' देविं पसूर्य जाणेत्ता जेणेव बले राया तेणेव उवागच्छति" प्रभावती एमे पुत्रना જન્મ આપે છે એવા સમાચાર જ્યારે તેની અંગપરિચારિકાઓએ જાણ્યા. ત્યારે તેઓ બલરાજાની પાસે વધામણી આપવાને માટે પહોંચી ગઈ " उबागच्छित्ता करयल जाव बलं राय जएण विजएणं बद्धावेति” त्यो धन તેમણે બને હાથ જોડીને રાજાને નમસ્કાર કર્યા અને “બલરાજાને જય હે, मसराना विलय है," से शहाथी ने वधाव्य। " बद्धावेत्ता एवं वयासी" वधावीन ते तने मा प्रमाणे ४धु
" एवं खलु देवाणुपिया! पभावई० पियट्टयाए पियं निवेदेमो पियं भे भवउ" है हैवानुप्रिय ! ग २याने नव भास भने ७॥ हिनानि व्यतीत થતાં પ્રભાવતી રાણીએ સુકોમળ કર ચરણ આદિ વિશેષણેથી યુક્ત પુત્રને
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले तत् खलु वयं देवानुप्रियाणां प्रियार्थतायै-मीत्यर्थम् , प्रिय-पुत्रजन्मरूपं निवेदयामः-सूचयामः एतच्च प्रियनिवेदनम् मियं भवतां भवतु अन्यद्वा राज्यलक्ष्म्यादि वृद्धिरूप पियं शुभं भवतु 'तएणं से वले राया अंगपडियारियाणं अंतिए एयमट्ट सोच्चा निसम्म हटतुट्ट जाव धाराहयणीव जाव रोमकूवे तासि अंगपरियारियाणं मउडवजं जहामालियं ओमोय दलयइ' ततः खलु स बलो राजा अङ्गपरिचारिकाणाम् अन्तिके-समीपे एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थम् श्रुत्वा, निशम्य-हृदि अवधार्य हृष्टतुष्टो यावत्-हर्षवंशविसर्पहृदयो धाराहनीप यावत् सरभिकुममचञ्चुमालयिततनुकोच्छ्वसित-रोमकूपः, ताभ्यः अङ्गपरिचारिकाभ्यः मुकुटवर्ज-मुकुटं विहाय, तस्य राजचिह्नत्वात् , यथामालितं-यथा परिहितम् , अवमोरम्-अवमुच्यते-परिआप की प्रसन्नता बढ़ाने के लिये-प्रीति के लिये-पुत्रजन्म होने के समाचार का निवेदन करने आई हैं-यह पुत्रजन्मरूप प्रिय निवेदन आप को शुभकारी हो अथवा-राजलक्ष्मी आदि का वृद्धिरूप हो. 'तएणं से बले रोया अंगपरियारियाणं अंतिए एयमह सोच्चा निस्सम्म हट्ठतुह जाव धाराह्यणीव जाव रोमकूवे तासिं अंगपरियारियाणं मउडवज जहामालियं ओमोयं दलयइ' घलराजा ने इस प्रकार का समाचार जव उन अङ्गपरिचारिकाओं के मुख से सुना तब वह हर्ष के मारे फूला नहीं समाया उसके चित्तमें संतोष भरगया और उसका शरीर वेगवती वृष्टि से आहत हुए नीप-कदम्ब पुष्प की तरह रोमराजि से व्याप्त हो गया. उसी समय उसने राजचिह्न होने के कारण मुकुट को छोड़જન્મ આપે છે. આ ખુશાલીના સમાચાર આપને આપવા માટે અમે આપની પાસે આવ્યાં છીએ. આ પુત્ર જન્મ આપને માટે શુભકારી છે અથવા २४९भी माहिनी वृद्धि३५ ३. "तएणं से बले राया अंगपरियारियाण अतिए एयम? सोच्चा निसम्म हद्वतुट्ठ जाव धाराहयणीव जाव रोमकूवे तासिं अंगपरियारियाण मउडवज जहामालिय ओमोय दल यइ" २०ीनी मगपरि. ચારિકાઓના મુખે આ ખુશાલીના સમાચાર સાંભળીને તેના હર્ષનો પાર ન રહ્યો. તેને અત્યંત સંતોષ થયે વરસાદની વેગવતી ધારાથી જેમ કદમ્બ પુષ્પ વિકસિત થાય છે તેમ બલરાજાની રોમરાજિ પણ આન દના અતિરેકને લીધે ખડી થઈ ગઈ–તેણે રોમાંચ અનુભવ્યું. એજ સમયે તેણે તે પરિચારિકાઓને પિતાના મુગુટ સિવાયના સઘળાં આભૂષણે બક્ષિસ આપી દીધાં.
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० ७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५४९ धीयते यः सोऽवमोक:-अलङ्कार स्तं ददाति, प्रयच्छति, 'दलत्ता सेतं श्ययामयं विमलसलिलपुण्णं भिंगारं च गिण्हई' दत्वा श्वेतं रजतमयं विमलसलिलपूर्ण भृङ्गारंजलपात्रविशेषच गृहाति, 'गिण्डित्ता मत्थए धोवइ' पूर्वोक्त भृङ्गार गृहीत्वा मस्तकानि-तासां शिरांसि धावति-प्रक्षालयति, दासत्वापनयनार्थम् , स्वामिना मस्तकधावने कृते हि दासस्य दासत्वमपगच्छतीति लोकव्यवहारः, 'धोवित्ता, विउलं जीवीयारिहं पीइदाणं, दलयइ' धावित्वा मस्तकानि प्रक्षाल्य, विपुलं-प्रचुरम् जीविकाई-जीविकोचितम्, प्रीतिदानम्-प्रसन्नतानिमित्तकं दानं ददाति, 'दलत्ता सकारेइ, सम्माणेइ' दत्वा सत्कारयति सम्मानयति चेति ।।५० ७॥ कर (क्यों कि राजचिह्नरूप होने से सुकुट का दान निषिद्ध है) पहिरे हुए शेष अलंकार उन्हे दे दिये । 'दलहत्ता से तं रययामयं विमलसलिलपुण्णं भिंगारं च गिहा देने के बाद श्वेत, रजतमय-चांदी की कि जो निर्मल जल से भरी हुई थी, झारी उसने अपने हाथ में लिया 'गिणिहत्ता मत्थए धोवेइ ' लेकर उन सब के मस्तकों को दासत्व दूर करने के निमित्त धुलाया । ऐसा लोक व्यवहार है कि स्वामी यदि जल लेकर दास का मस्तक धोला है तो उसका दासपना दूर हो जाता है। 'धोवित्ता विउल जीवीयारिहं पीइदाणं दलयइ,' मस्तक धोकर के फिर उसने उन्हें जीविका के उचित प्रीतिदान-प्रसन्नतानिमित्तकदान दिया 'दलइत्ता सक्कारेइ, सम्माणेइ' दान देकर के फिर उसने उन सब का सत्कार किया और सन्मान किया ।।०७।। (મુગટ રાજચિહ્ન ગણાય છે તેથી તેને ત્યાગ કરાય નહીં, વળી સુગટ રાજચિહ્નરૂપ હોવાથી તેનું દાન અનુચિત્ત ગણાય છે. માટે મુગટ સિવાयना सासूषो। पक्षिम मात्रानी पात ४१ छे.) “ दलइत्ता से त रययामय विमलसलिलपुण्ण भिंगारं च गिण्हइ” त्या२ मा तेथे याहीनी मनावली मन नि तथा मरेसी रेवेत आरी पोताना थमा दीधी, “गिण्हित्ता मत्थए धोवेइ" मन त मी परियारियानां भरतन धौ१२।०या साठिया તેમને દાસત્વમાંથી મુક્ત કરવા નિમિત્તે કરવામાં આવી (એ વખતે એ રિવાજ હતું કે માલિક પિોને પાણી લઈને દાસ કે દાસીના મસ્તકને છે તે તેમના साप मापामा५ २ २६ तु तु.) “धोवित्ता विउल जीवियारिह" पीइदाणं વરુ મસ્તક ઘેવરાવીને તેણે તેમને આજીવિકાને યોગ્ય–જીવનપર્યત નભે ते प्रीतिहान दीधु (प्रसन्नता श' हानने प्रीतिहान ४ छे.) "दलइत्ता सकारेइ, सम्माणेइ" मा शारे हानधन तेथे तेमनी सा२ च्या भने सन्मान यु॥सू० ७॥
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
भगवती ॥महायलय क्तव्यता॥ मूलम्-"तएणं से बले राया कोडुबियपुरिले सदावेइ, सहावेत्ता, एवं व्याप्ती-लिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हथिणापुरे नयरे चारगसोहणं करेह, करेत्ता, माणुम्माणं वड्डणं करेह, करेत्ता, हत्थिणापुरं नया समितर-बाहिरियं आलियसंमज्जिओवलित्तं जाव करह, कारबेह, करेत्ता य, कारवेत्ता य, जयसहस्सं वा, चक्कसहस्तं वा पूधामहामहिमलकारं वा, उस्लवेह, उस्सवेत्ता ममेय. माणत्तियं पञ्चपिणह। तएणं ते कोडवियपुरिला बलेणं रन्ना एवं बुत्ता समाणा जाब पञ्चप्पिणति । तएणं ले बले राथा जेणेव अगलाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तंव जाव मज्जण. घराओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता, उस्सुकं, उक्कर, उक्टुिं, अदिजं, अभिज्जं, अभडप्पसं, अदंडकोडंडिलं, अधरिमं, गणियावरनाउइज्जकलियं अणेगतालाचराणुपरियं अणुधूयमुइंगं असिलायमल्लदामं पसुइयपझीलियं सपुरजणजाणवयं दसदिवसे ठिइबडियं करेइ, तएणं से बले राया दसाहियाए ठिइवडियाए बदमाणीए लड़ए य, साहस्सिए य, सय साहस्सिए य, दाए य, दलसाणे य, दवावेमाणे य, सहय, साहस्सिए य, सय. साहस्लिएय लभे, पडिच्छेमाणे पडिच्छावेमाणे एवं विहरइ । तएणं तस्स दारगरस अम्मापियरो पढसे दिवसे ठिइवडियं करेइ, तइए दिवसे चंदसूरदसणिथं करेइ, छठे दिवसे जागरियं करेड़, एकारसमे दिवसे वीतिझते निव्वत्ते असुइजायकामकरणे संपत्ते, वारसाह दिवसे विउलं असणं, पाणं खाइम,
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११३० ११ सू० ७ सुदर्शनचरितनिरूपणम् साइमं उकक्खडार्विति, उक्क्खडावेत्ता जहा सिवो जाव खत्तिए य, आमंतेइ, आमंतेत्ता, तओ पच्छा पहाचा कपबलिकम्मा तंचेव जाव सकारेति, सम्मार्णेति, सकारेत्ता, लम्माणेता तस्सेव मित्तजाति जात्र राईणय, खत्तियाण य पुरओ अजय पजय-पिउपजयागयं बहुपुरिसपरंपरप्परूढं कुलाणुरूवं कुलसरिसं कुलसंताणतंतुवणकरं अयमेयारूवं गोन्नं गुणनिफ्फन्नं नामधेजं करेंति, जम्हाणं अम्हं इसे दारए वलस्स गो पुते प्रभावईए देवीए अत्तए तं होडणं अहं एयस्स दारगस्ल नामधेजं महब्बले, तरणं तस्स दारगस्त अम्मापियरो नामधेजं करेति महावले ति । तपणं से महब्बले दारए पंचधाईपरिग्ाहिए, तंजहा - खीर धाईए, एवं जहा दढपइन्ने जाव, निवायनिव्वाघायंसि सुहंसुहेणं परिवड्ढइ । तणं तस्स महम्बलस्स दारगस्ल अम्मापियरो अणुपुवेणं ठितिवडियं वा बंदसूरदसावणियंवा, जागरियंवा, नामकरणं वा, परंगामेण वा, पयचंकमणं वा, जेसामणं वा, पिंडवडणं वा, पजपावणं वा, कण्णत्रेहणं वा, संत्रच्छर पडिलेहणं वा, चोलोयणगं प्य, उदणयणंच अन्नाणि य बहूणि गन्भाधानजम्मणमादियाई कोउयाइं करेंति । तपणं तं महम्बलं कुमारं अम्मापियरो सातिरेगद्ववासगं जाणित्ता सोभणंसि तिहिकरणमुहुत्तंसि० एवं जहा - दढप्पइन्नो जाव अलं भोगसमत्थे जाए यावि होत्था । तणं तं सहब्बलं कुमारं उम्मुक्क बालभावं जाव अलं भोगस मत्थं विजाणित्ता अम्मापियरो अटूपासायवडेंसए
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्वे करेंति, करेत्ता अब्भुग्गयमूसिय-पहलिए इव वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पडिरूवे । तेसिं णं पासायव.सगाणं बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं महेगं भवणं करेंति, अणेगखंभसयसंनिविटुं, वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे पेच्छा घरमंडसि जाव पडिरूवे ॥सू०८॥
छाया-ततः खलु स बळी राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुपियाः ! हस्तिनापुरे नगरे चारकशोधनं कुरुत, कृत्वा मानोन्मानवर्द्धनं कुस्त, कृत्वा हस्तिनापुर नगर साभ्यन्तरवाह्यम् आसिक्त संमार्जितोपलिप्तं यावत् कुरुत, कारयत, कृत्वा च कारयित्वा च यूपसहस्रं वा चक्रसहस्रं वा, पूजामहामहिमसत्कार वा, उत्सवयत उत्सवय्य मम एतामातप्तिको प्रत्यर्पयत । ततः खलु ते कौटुम्विकपुरुषाः वलेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तो यावत्प्रत्यर्पयन्ति, ततः खलु स चलो राजा यत्रैव अनगाला तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य तदेव यावत् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिप्क्रम्य उच्छुल्काम् , उत्कराम , उत्कृष्टाम् , अदेयाम् , अमेयाम्, अभटप्रवेशाम् , अदण्डकुदण्डिमाम् , अधार्याम् , गणिकावरनाटकीयकलिताम् , अनेकताळचरानुचरिताम्, अनुद्धृतमृदशाम्, अम्ला. नमाल्यदामाम् , प्रमुदितमक्रीडिताम् , सरजनजानपदाम् , दशदिवसान स्थिति पतितां करोति । ततः खलु स बलो राजा दशाहिकायां स्थितिपतितायां वर्तमानायाम् , शतिकांश्च, शतसाहसिकॉच, यागांच, दायांश्च, भागांश्च, ददच्च, दापयच्च, शतिकाश्च, साहसिकांच, शतसाहसिकाँश्च लाभान् प्रतियच्छन् , प्रति यामयन् एवं विहरति, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ प्रथमे दिवसे स्थिति पतितां कुरुतः, तीये दिवसे चन्द्रसूर्य दर्शनं कुरुतः, पष्ठे दिवसे जागरिकां कुरुतः, एकादशे दिवसे व्यतिक्रान्ते, निवृत्ते अशुविजात फर्मकरणे, संमाप्ते द्वादशाहदिवसे, विपुळम् अशनं, पानं, खादिम, स्वादिमम् उपस्थापयतः, उपस्थाप्य, यथा शिवो यावत् क्षत्रियांश्व आमन्त्रयता, आमन्त्र्य ततः पश्चात् स्नातौ कृतवलि कर्माणौ तदेव यावत् सत्कारयतः, सम्मानयतः, सकार्य, सम्मान्य, मित्रज्ञाति यावत् राजन्यस्य च क्षत्रियाणांश्च पुरतः आयकपर्यकपितृपयकागतं बहुपुरुषपरम्परामरूढम् कुलानुरूपं कुलसदृशम् , कुलसन्तानतन्तुवर्द्धनकरम् इदमेतद्रपं गौणं गुणनिष्पन्नं नामधेयं कुरुतः-यस्मात् खल्लु अस्माकम् अयं दारको पलस्य राज्ञः, पुत्रः, प्रभावत्याः देव्याः आत्मजः, तस्मात् भवतु खल अस्माकम् एतस्य दार
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५३ ' कस्य नामधेय महावला, ततः खलु तस्य दारकस्य अम्बापितरौ नामधेयं कुरुतः महाबल इति, ततः खलु स महावलो दारका, पञ्चधात्रीपरिगृहीतः, तद्यथाक्षीरधाच्या, एवं यथा दृढप्रतिज्ञो यावत्-निर्वाते निर्व्याघाते, सुखसुखेन परिवर्द्ध ते, ततः खलु तस्य महावलस्य दारकस्य अम्बापितरौ आनुपूर्येण स्थिति पतितां वा, चन्द्रसूर्यदर्शनं वा, जागरिकां वा, नामकरणं वा, परंगमनं वा, पदचंकमणं वा, जेमनं वा, पिण्डवर्द्धनं वा, मल्पपनं वा, कर्णवेधन वा, संवत्सरमतिलेहन वा, चौलोयनकंच, उपनयनच अन्यानिच बहूनि गर्भाधानजन्मादिकानि कौतुकानि कुरुतः, ततः खलु तं महावलं कुमारस् अम्बापितरौ सातिरेकाष्टवर्षक ज्ञात्वा शोभने तिथिकरणमुहूर्ते, एवं यथा दृढप्रतिज्ञो यावत् अल भोगसमर्थों जातश्चापि अमवत् , ततः खलु तं महावलं कुमारम् , उन्मुक्तबालभावं यावत्-अलं मोगसमर्थ विज्ञाय अम्बापितरौ अष्टौ प्रासादावतंसकान् कुरुतः, कृत्वा अभ्युद्गतो. च्छ्रितान् प्रहसितानिव, वर्णकः, यथा राजप्रश्नीये यावत्-प्रतिरूपान् , तेषां खलु मासादावतंसकानां बहुमध्यदेशभागे-भत्र खलु महदेकं भवनं कुरुतः, अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टम् , वर्णकः, यथा राजप्रश्नीये प्रेक्षागृहमण्डपे यावत् प्रतिरूपम्।।सू.८॥ ___टीका-अथ पुत्रजन्ममहोत्सवे वन्दिमोचनादिकं वर्णयितुमाह-'तएणं से बले' इत्यादि, 'तएणं से बले राया कोडुवियपुरिसे सदावेइ, सदावेत्ता, एवं वयासी'-ततः खलु पुत्रजन्मवृतान्तश्रवणानन्तर स वलो राजा कौटुम्बिकपुरुषान्आज्ञाकारिजनान् शब्दयति-आहपति, शब्दयित्वा-आहूय एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत्-उक्तवान् 'खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! हथिणापुरे नयरे चारगसोहणं.
_ 'तएणं से बले राया' इत्यादि । टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा यह प्रकट किया है कि बलराजा ने पुत्रजन्म महोत्सवपर क्या २ कार्य किये-'तएणं से बले राया कोड वियपुरिसे सदावेइ-एवं वयासी' क्लराजा ने जप अङ्गपरिचारिकाओं को विसर्जित कर दिया तब उसने कौटुस्विक पुरुषों को बुलाया और उन्हें इस प्रकार की आज्ञा दी-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया। हथिणा
- "तएण से बलेराया" त्याहટીકાથ-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં એ વાત પ્રકટ કરી છે કે બલરાજાએ पुत्रशमना महात्सव वा रीते 5 व्या-“तरण से बलेराया कोड बियपुरिसे सदावेइ-एवं वयासी" ५1५रियारिमाने (हासीय) विहाय ४ा मामय પિતાના કૌટુંબિક પુરુષને (અનુચરોને) બોલાવીને આ પ્રમાણે આજ્ઞા આપી"खिप्पामेव भो वाणुप्पिया ! हथिणापुरे नयरे चारगसोहणं करेह" हेवा
भ.७०
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
iiadi
५५४
करेह' भो देवानुप्रियाः ! क्षिममेव हस्तिनापुरे नगरे चारकशोधनं वन्दिमोचन कुरुत; बन्दीकृतजनान् कारागाराद् विमोचयत इत्यर्थः ' करेत्ता, माणुम्माणवणं करेह' चारकशोधनं कृत्वा मानोन्मानवर्द्धन कुरुत, तत्र मानं - रसधान्यादि विषयको मापः - परिमाणरूपः उन्मानं तु ऊर्ध्वमानं तुलारूपं बोध्यम् तयोः वर्धनं वृद्धि मित्यर्थः ' करेत्ता, इत्थिणापुरं नगरं समितरवाहिरियं आसियसंमज्जिओ वलितं जा करेह कारवेद' मानोन्यानवर्द्धनं कृत्वा, हस्तिनापुर नगरम् साभ्यन्तरेण बाह्येन च सहितं -साभ्यन्तरबाह्यम् साभ्यन्तरम्, स वाह्य चेत्यर्थः, आसिक्त संमार्जितोपलिप्तम्- गन्धोदकेन आ-समन्तात् सिक्तम्, कचवरापनयनादिना संमार्जितं - पुरे नयरे चारगसोहणं करेह ' हे देवानुप्रिय ! तुम लोग सब से पहिले इस उत्सव के निमित्त हस्तिनापुरनगर में कैदियों को कारावास से मुक्त करो - कारागार से उन्हें छोड़ दो-' करेत्ता माणुम्माण वडूणं करेह' उसके बाद मान और उन्मान की वृद्धि करो - अभीतक जिस माप से और तरा जूसे वस्तुएँ तौलकर दी जाती रही हैं - अब १० दिनतक के लिये इनमें वृद्धि करा दी -रस-तैल आदि रूप पदार्थों के एवं अनाज आदि के नापने के साधन का नाम मान और तराजूरूप ऊर्ध्वमानका नाम उन्मान है अर्थात् सब चीजे सस्ती वेघनेका हुक्म करदो । 'करेत्ता हत्थिणापुरं नगर संभितर बाहिरियं आसिय संमज्जिवलित्तं जाव करेह कारवेह ' इन दोनों की वृद्धि कराने के बाद हस्तिनापुर नगरको भीतर बाहिर से खूब साफ करो- पहिले उसमें सुगंधित पानी से छिड़काव करो, बाद में उसके कचरा को साफ करो और गोबर आदि से
"
નુપ્રિયા ! પુત્રજન્મની ખુશાલી નિમિત્તે હસ્તિનાપુર નગરના જે કેદીઓ છે तेभने तुरंत अशवासभांथी भुत रो. " करेचा माणुम्माणवणं करेह " ત્યાર ખાદ ૧૦ દિવસ માટે માન અને ઉન્માનની વૃદ્ધિ કરાવી દો એટલે કે વસ્તુના વજનમાં તેલમાપમાં વૃદ્ધિ કરાવિ દે તેલ આદિ રૂપ પદાર્થોના અને અનાજ આદિના માપના સાધનનું નામ માન છે અને ત્રાજવારૂપ ઉધ્વ મા- - નનું નામ ઉન્માન છે. કહેવાનેા ભાવાય એ છે કે દદિવસ પર્યંન્ત પુત્રજન્મના ઉત્સવ નિમિત્ત દરેક ચીજ સાંઘી વેચવાની જાહેરાત કરી દો. " करेत्ता हत्थिणापुर नगर' 'सम्भितरबाहिरिय' आम्रियसंमज्जिओवलित्तं जाव करेंह कारवेह” त्यार माह इस्तिनापुर नगरनी अहारना अने अधरना ભાગાને ખૂમ સાફ કરવા, તેને સાફ કરાવીને રસ્તાએ પર સુગંધિત પાણી છંટાવેા અને છાણુ આદિ વડે લીપીગ્પીને તેને શણગારા 'અહીં'
जाव
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५५ संशोधितम् , गोमयादिना-उपलिप्त यावत्-पुष्पमाल्यतोरणादिना सुसज्जितं च कुरुत, कारयत च, 'करेत्ता य, कारवेत्ता य, जूयसहस्सं वा, चक्कसहस्सं वा, पूया' महामहिमसक्कारं वा उस्सवेइ, उस्सवेत्ता, ममेयमाणत्तियं पच्चप्पिणह' हस्तिना. पुर नगरं मुसज्जितं कृत्वा, कारयित्वा च, यूपसहस्रं वा, युगसहस्रं , सर्वयुगान् , चक्रसहसं वा, शकटाल्पपेषणीनांच सर्वचक्राणि, पूजामहामहिमसत्कारं वा उत्सव. यत उत्साहपूर्वकं कुरुत तत्र पूना-पूजनीयजनसत्कारः, महामहिमसाधुजनगुणानुवादः, सत्कारः-पूज्यजनानां वस्त्रादिना सत्करणम् , उत्सवयित्वा मम एताम् पूर्वोक्ताम् , आज्ञप्तिकाम्-आज्ञा प्रत्यर्पयत-परावर्तयत, 'तएणं ते कोड वियपुरिसा बलेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा जाव पञ्चप्पिणति' ततः खलु ते कौटुम्चिकपुरुषा:आज्ञाकारिपुरुषाः बलेन राज्ञा एवं-पूर्वोक्तरीत्या उक्ताः सन्तो यावत्-हस्तिनापुर उसे लीपो पोतो ' यवां यावत् पद से "पुष्पमाल्यतोरणादिना सुसजितं कुरुत कारयत" इन पदों का ग्रहण हुआ है। यह सब सफाई आदि का काम खुद करो और दूसरों से भी कराओ-'करेत्ता कारवेत्ता जयसहस्सं वा चकसहस्सा , पूशामहामहिमसकार वा उस्सवेह उस्सवेत्ता ममेयमाणत्तियं पच्चप्पिणह" जब हस्तिनापुर नगर को सफाई सब प्रकार से अच्छी तरह हो जावे-तब सब यूपों की-युगों की, सब चक्रों की पूज्य जनों की, यथायोग्य रीति से वस्त्रादिकों के द्वारा उनका सवका सत्कार करो। जब सब यह हो चुके तब इसकी हमें खबर दो 'तएणं ते कोडवियपुरिसा बलेणं रणगा एवं वुत्ता समाणा जाव पच्चप्पिणंति' इस प्रकार से बल राजा के आदेश देने पर उन आज्ञाकारी पुरुषोंने हस्तिनापुर नगर को सुगंधित जल से सींचा-संमाः यावत् " ५४थी " पुष्पमाल्यतोरणादिना सुसज्जितं कुरुत कारयत" शबरन ફૂલની માળાઓ, તરણે, દવા, પતાકા આદિથી સુસજિજત કરવાની આજ્ઞા આપવામાં આવી છે. આ બધી સજાવટ તમે જાતે કરે અને અન્યની પાસે ४२1. " करेत्ता कारवेत्ता जूहसहस्स वा चक्कवहस्सं वा, पूयामहामहिमसकार वा उस्सवेह, उस्सवेत्ता ममेयमाणत्तियं पच्चप्पिणइ" २मा प्रमाणे शरने सुस જિજત કરીને સમસ્ત યૂપની (યુગની), અને સઘળાં ચક્રોની પૂજા કરે, મહાપુરુષના ગુણેનું કીર્તન કરે, અને સાધુ આદિને વસ્ત્રાદિકનું દાન ૮ઇને तेभने। सा२ ४२१. भारी माज्ञा प्रमाणे ४शन भने भमर साय. तएणं वे कोडुबियपुरिसा बलेणं रण्णा एव वुत्ता समाणा जाव पच्चपिणति " मत. રાજાને આ પ્રકારનો આદેશ સાંભળીને તે આજ્ઞાકારી પુરુષોએ હસ્તિનાપુર નગરને વાળીઝૂડીને સાફ કરવું, તેના માર્ગો પર સુગધિત જળ છટાવ્યું,
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीएवं नगरम् आसिक्तसंमानितोपलिप्तादि सर्व कृत्वा बलस्य राज्ञस्तामाज्ञप्तिका प्रत्यः
यन्ति-परावर्तयन्ति, 'तएणं से वले राया जेणेव अट्टणसाला तेणेव उवागच्छद' ततः खलु स बलो राजा, यत्रैव अदृनशाला-व्यायामशाला आसीत्, तत्रैव उपागच्छति, ‘उवागच्छित्ता तंचेव जाव मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ' उपागत्य, तदेव-अन्यत्र प्रतिपादितस्नानविधिवदेव, यावत्-योग्यावलानव्यामर्दन-युद्धकरणः व्यायामं कृत्वा, तत्र योग्या-गुणनिका, वल्गनम्-उल्ललनं, व्यामदन-परस्परेणाङ्गमोटनम् इत्यवसेयम् , ततो यत्रैव मज्जनगृहं-रनानागारमासीत्, तत्रैवउपागच्छति, उपागत्य मज्जनगृहम्-अनुपविशति, अनुपविश्य समन्ततो जलाभि रमणीये, विचित्रमणिरत्नकुहिमतले रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सूखपूर्वकं निषण्णः ततः स्नानादिकं विधाय चन्दनानुलिप्तगात्रः शरीरः र्जित किया, गोमयादि से उसे अच्छी तरह से लीपापोता इत्यादि सब काम करके घल राजा को पीछे उन्हों ने इसकी खबर दी "तएणं से वले रोया जेणेव अणसाला, तेणेव उवागच्छइ' इसके पश्चात् वे बलराजा जहां पर अट्टणशाला-व्यायामशाला थी वहां पर आये ‘उवागच्छित्ता तंचेच जाव मजणघराओ पडिनिक्खमह' वहां आकर के उन्हों ने गुणनिका की, वलान किया, व्यामर्दन-परस्पर में अगों का मोटन किया, इत्यादि रूप से व्यायाम किया, इसके बाद वे जहां पर स्नानगृह था वहां गये वहां जाकर उन्होंने अन्यत्र प्रतिपादित स्नानविधि की तरह से स्नान किया स्नान करने का स्थान "जलाभिरमणीये, विवित्रमणिरत्न कुटिमतले, रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्न भक्तिचित्रेस्नानपीठे सुखपूर्वक निषण्णः ततः स्नानादिकं विधाय चन्दनानुलिप्रगात्रः-शरीरःसन् मज्ज. છાણ આદિથી તેને લીંપાવ્યું – પાવ્યું, રાજાની આજ્ઞાનું પૂરેપૂરું પાલન કરીને તેમણે બલરાજાને ખબર આપી કે આપની આજ્ઞાનુસાર બધું કરવામાં भाव्यु छ." तएणं से बले राया जेणेव अट्टणसाला, तेणेव उवागच्छइ” त्यार माह मत व्यायाम मा गया. “ उवागच्छित्ता त चेव जाव मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ" त्यो ४४ने तेमाणे गुनि, सान सुस्ती माहि વ્યાયામના દાવ કર્યા ત્યાર બાદ તેઓ સ્નાનગૃહમાં ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે સ્નાન કર્યું તે નાનવિધિનું વર્ણન અન્ય શાસ્ત્રો દ્વારા જાણી લેવું. હવે स्नानगनु न ४२पामा मावे ठे-“ जलाभिरमणीये, विचित्रमणिरत्नकुट्टिमतले, रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सुखपूर्वक निषण्णः ततः स्नानादिक विधाय चन्दनानुलिप्तगात्रः शरीरः सन् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्काम्यति"
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमपन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५७ सन् मज्जनगृहात् मतिनिष्क्राम्यति - निर्गच्छति 'पडिनिक्खमित्ता, उस्सुकं, उक्कर, उकिटं, अदिजं, अमिज्जं, अभडप्पसं' प्रतिनिष्क्रम्य-मज्जनगृहानिर्गत्य, उच्छुल्का-मुक्तशुल्को शुल्करहितामित्यर्थः, स्थितिपतितां कारयतीति वक्ष्यमाणेनान्वयः, शुल्कं तावत् विक्रेयभाण्डं प्रति राज्ञे देयं द्रव्यम् , तदरहितां पुत्रजन्म महोत्सवमक्रियारूपाम्, एवम्-उत्कराम्-उन्मुक्तः करो यस्यां ताम् उन्मुक्तकरां करदानरहितामितिभावः, करो हि गवादिविषयं प्रति प्रतिवर्ष राजे देयं द्रव्यमुच्यते, तया-उत्कृष्टाम्-कर्षणनिषेधाद् उत्कृष्टा-क्षेत्रकर्षणरहिताम् , अदेयाम्-विक्रय निषेधेन अविद्यमानदातव्याम् , अमेयाम्-विक्रयप्रतिषेधादेव अविद्यमानमातव्याम्, अभटप्रवेशाम्-अविद्यमानो भटानाम्-राजाज्ञाकारिणां पुरुषाणां प्रवेशः कुटुम्बिगेहेषु यस्यां सा तथाविधाम् राजदण्डरहितामित्यर्थः पुत्रजन्ममहोत्सवप्रक्रियारूपाम् अग्रे वक्ष्यमाणां स्थितिपतितां कारयतीतिभावः, एवमेव 'अदंडकोडंडिमं अधरिमं, गणियावरनाडइज्जकलियं, अणेगतालाचराणुचरियं, अणुद्धृयमुइंग' अदण्डकुदण्डिमाम्-दण्डलभ्यं द्रव्यमपि दण्ड पदेनैवोच्यते, कुदण्डेन निवृत्तंनगृहात् प्रतिनिष्काम्यति" जल भरा हुआ होने के कारण परमरमणीय था उसकी नीचे की भूमि विचित्र मणियों और रत्नों की बनी हुई थी, उसमें एक स्नानपीठ था, जो विविध प्रकार के मणि और रत्नों से युक्त था, उस पर बैठ कर इसने बडे ही आनन्द के साथ स्नान किया। स्नान करके फिर चन्दन के लेप को शरीर पर लगाया इस प्रकरा से स्नानविधि समाप्त कर वह स्नानघर से बाहर निकला 'पडिनिक्खमित्ता उस्सुकं, उक्करं उकिट्ट, अदिज्जं, अमिज, अभडप्पवेसं, अदंडकोडंडिम, अपरिमं, गणियावरनाडइज्जकलियं, अणेगतालाचराणुचरियं अणुयमु. इंग अमिलायमदल्लामं, पमुहयपक्कीलियं, सपुरजणजाणवयं दस दिवसे
સ્નાન કરવાનું સ્થાન જળથી ભરેલું હોવાને કારણે અતિશય રમણીય હતું. સ્નાનગૃહનું યતળીયું વિચિત્ર મણિ અને રત્નથી જડિત હતું ત્યાં એક નાનપીઠ (નાવાને બાજોઠ) પણ હતું જે વિવિધ પ્રકારના મણિ અને રથી આલેખાયેલાં ચિત્રોથી યુક્ત હતું. તે નાનપીઠ પર બેસીને બલરાજાએ ઘણાં જ આનંદપૂર્વક સ્નાન કર્યું. સ્નાન કરીને તેમણે પિતાના શરીર પર ચંદનને લેપ કર્યો. આ રીતે નાનવિધિ પતાવીને તેઓ સ્નાનગૃહ भांथी मनाया. “ पडिनिक्खमित्ता उस्सुक्क', उक्कर', उक्किट्ठ', अदिज्ज, अमिज्ज', अभडप्पवेस अदंडकोडडिम अधरिम, गणियावरनाटइज्जकलिय', अणेग तालाचराणुचरिय' अणुधूयमुइंग', अमिलायमल्लदामं, पमुइपक्कीलियं सपुरजणजा
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
भगवसीमो निष्पन्नं द्रव्यं कुदण्डिमम् , तन्नास्ति यस्यां स्थितिपतितायां सा अदण्डकुदण्डिमा ताम् तत्र यथाऽपराधं राजग्राह्य द्रव्यं दण्डः, कुदण्डस्तु कार्यकारिणाम अधिकारिणां प्रज्ञापराधात् महत्यपि अपराधिनोऽपराधे अल्प राजग्राह्यं द्रव्यम्, तथैव अधरिमाम्-अधार्याम्-अविधमानधारणीयद्रव्याम् , ऋणादुन्मोचनात् धारणीयद्रव्यछिदवडिय करेइ' बाहर निकल कर उसने पुत्रजन्मका उत्सव पुरवासियों के और देश के लोगो के साथ मिलकर दश दिनतक मनाया इस उत्सव में उसने कर लेना माफ कर दिया था, गवादि ऊपर जो राज्य की ओर से कर लिया जाता था वह भी दश दिन के लिये बन्द कर दिया था यह उत्सव फर्पण (1) से रहित था विक्रय का निषेध हो जाने से देने योग्य वस्तु से रहित था, नापने योग्य वस्तु से हीन था सुभट के प्रवेश से वजित था अर्थात् राजदण्ड से रहित था दण्ड का द्रव्य इसमें माफ कर दिया था दण्ड लभ्य द्रव्य भी यहां दण्डपद से कहा गया है-इसलिये दण्ड शब्द से यहां अपराध करनेवाले अपराधी से जो जुर्माने के रूप में द्रव्य लिया जाता है ऐसा वह द्रव्य भी राजा की ओर से छोड़ दिया गया था इसी प्रकार से कार्यकारी अधिकाः रियों की प्रज्ञा के अपराध से-भूल से अपराधी के बडे अपराध में भी किया गया थोड़ा सा भी जुर्माना यहां कुदण्ड से ग्रहण किया गया है सो यह कुदण्ड भी इसमें माफ कर दिया गया था, राज्य की ओर से णवय दसदिवसं ठिइवडिय करेइ " त्या२ माह तेरी नगरवासीमा भने आम વાસી છે સાથે મળીને દશ દિવસ સુધી પુત્રજન્મને ઉત્સવ ઉજવ્યો આ ઉત્સવ દરમિયાન તેણે કર લેવાને બંધ કરી દીધે-ગાય આદિ પર જે કર લેવામાં આવતો હતો તે દસ દિવસને માટે માફ કરી નાખવામાં આવ્યું, આ ઉત્સવ કર્ષણથી (રાજ્ય દ્વારા કર આદિ રૂપે ખેંચાતી રકમથી રહિત હત, વિજ્યનો નિષેધ થઈ જવાથી દેવા એગ્ય વસ્તુથી રહિત હતો, માપવા ચોગ્ય વસ્તુથી રેડિત હતા, સુભટના પ્રવેશથી રહિત હતું એટલે કે રાજ. ડથી વિહીન હ. આ ઉત્સવ દરમિયાન દંડ માફ કરવામાં આવ્યું હતું. દંડ દ્વારા પ્રાપ્ત થતી રકમને અહી દંડ પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવી છે, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અપરાધી પાસેથી દંડ રૂપે જે પૈસા લેવામાં આવે છે તે લેવાનું પણ દસ દિવસને માટે બંધ કરી નાખવામાં આવ્યું હતું. એજ પ્રમાણે કાર્યકારી અધિકારીઓની ભૂલને કારણે મેટા અપરાધમાં પણ ભૂલથી કરાયેલ નાની દંડને અહીં કુદડ” પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે પ્રકારને કુદંડ પણ માફ કરી નાખવામાં આવ્યો હતો. રાજ્યનું પ્રજા
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६९
"
harat ०११ ०११ सू० ८ सुदंशनयरितनिरूपणम् रहिताम् तथा-गणिकावर नाटकीय कलिताम्-गणिकावरे - वेश्याप्रधानैः / नाट कीयैः - नाटक सम्बन्धिभिः जनैः कलितां युक्ताम्, अनेकतालचरानुचरिताम् अपकार प्रेक्षांचा रिसेविताम्, अनुद्धृतमृदङ्गाम् - अनुद्धृता-वादक व दिनार्थमविमुक्ताः मृताः यस्यां सां तथाविधाम्, 'अमिलायमल्लदाम, पमुइयपकीलियं सपुंरंजण जाणवयं दस दिवसे ठिइवडियं करेह' अम्लानमाल्यदामाम्-अम्लान -" कुसुममालायुक्ताम् प्रमुदित प्रक्रीडिताम्-ममुदितजनसम्पर्काव-ममुदिताम् । प्रक्रीडित जनसम्पद प्रक्रीडितामित्यर्थः सपुरजनजानपदाम् - पुरजनेन जानपदेनंच - जनपद सम्वन्धिंजनेन सह वर्तते या सा तथाविधाम्, दशदिवसान् दशदिवसपर्यन्तमित्यर्थः, स्थितिपतितां स्थितौ - कुलस्य लोकस्य वा मर्यादायां पतिता-गती या पुत्रजन्म महोत्सवप्रक्रिया सा स्थितिपतिठा तां करोति । 'तरणं से बले: राया दाहियाए fotaडवाए वट्टमाणीए' ततः खलु स बलो राजा दशांहिकायांदिया गया ऋण भी छोड़ दिया गया था उसकी वसुली नहीं की गई - थी इसमें उत्तम उत्तम गणिकाओं से युक्त नाटक करने वाले पुरुषों 'द्वारा उत्तम २ नाटक करवाये गये थे, अनेक प्रकार के प्रेक्षाचारी जनों से यह उत्सब सेवित था, निरन्तर मृदङ्गो की ध्वनि से यह युक्त था, ताजे २ पुष्पों की मालाओं की इसमें एकदम निरन्तर महक उठती रहती थी, इसमें प्रत्येकजन आनन्द में डूबा हुआ और क्रीडारस में मन हुआ दिखलाई देता था, स्थितिपतिता का तात्पर्य पुत्रजन्म के महोत्स की प्रक्रिया से है क्यों कि यह कुल अथवा लोक की मर्यादा में पतित होती है अर्थात् कुल और लोक की मर्यादा के अनुसार की जाती है । 'तएण से बले राया देसाहियाए ठिवडियाए, वहमाणीए '
પાસેનું લેણું પણ માક્ કરી નાખવામાં આવ્યું હતું. એટલે તેની વસુલાત જ કરવામાં આવતી ન હતી ઉત્તમ નટા અને ઉત્તમ ઉત્તમ ગણુકાએ પાસે શ્રેષ્ઠ નાટકા ભજવવામાં આવતાં હતા અનેક પ્રેક્ષકા આ ઉત્સવ દેખવાઆવતા હતા. નિર ંતર મૃગાના ધ્વનિ ચાલ્યા કરતા હતા, તાજા તાજા પુષ્પાની માલાએથી ઘણી જ સુંદર મહેક વ્યાપી જતી હતી.. આ ઉત્સવને લીધે દરેક માણસ આનદમગ્ન લાગતા હતા અને ક્રીડારસમાં તરમાળ જશુાતા હતા. પુત્રજન્મના મહેાત્સવ પ્રક્રિયાને અહીં ‘ સ્થિતિપતિતા' પદથી ગ્રહણ કરાયેલ છે; કારણ્ કે તે કુલ અથવા લેાકની મર્યાદામાં પતિત થાય એટલે કે કુલ અને લેાકની મર્યાદાનુસાર જ તે કરવામાં આવે છે.
J
“ तर्पण से बले राया दसाहियाए ठिवडियाए, बट्टमाणीए " मा इतेि इसे हिवस सृषी "थाई रडेला या पुत्र भोत्सवमा “सईए य, साहस्सिए य, -
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
भगवती दशदिवसानिवल्यां, स्थितिपतितायां-पूत्रजन्ममहोत्सवप्रक्रियायाम् , वर्तमा. नायां-मवर्तमानाया , 'सईए य, साहस्सिए य, सयसास्सिए य, जाएय, दाएय, माएय, दलमाणेय, दवावेमाणेय' शतिकांश्च-शतरूप्यकनिष्पद्यमानान्, साहसिकांश्व-सहस्ररूप्यकनिष्पद्यमानान् , शतसाहसिकांच-लक्षरूप्यकनिष्पद्यमानान् , यागांश्च-सत्कारविशेषांश्च, दायांश्च-दानानिच, भागांश्व-विविक्षितद्रव्यांशान, ददच्च, दापयंश्च 'सएय, सादस्सिएय, सयसाहस्सिएय, लंमे पढिच्छेमाणे, पतिच्छवेमाणे एवं विहरइ' शतंच, साहस्रंच, शतसाहसंव-लक्षश्च लाभं प्रतीच्छन्स्वीकुर्वन् , प्रत्येषयन्-स्वीकारयन् एवं-पूर्वोक्तरीत्या विहरति-तिष्ठति । 'तपणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइवडियं करेंति' ततः खल तस्य दारइस तरह से १० दिन तक चालू रहे इस पुत्रजन्मोत्सव में 'सईए य,. साहस्मिए य, सयसाहस्सिए य, जाए य, दाए य, भाए य, दलमाणेय, दवावेमाणे य' बलराजा ने एक सौ रूपियों के द्वारा किये जाने योग्य, हजाररूपियों के द्वारा किये जाने योग्य और एक लाखरूपियों के द्वारा किये जाने योग्य सत्कार विशेषों को स्वयं किया और करवाया दानों को स्वयं दिया और दिलवाया तथा-विवक्षित द्रव्यांशों को भी स्वयं दिया और दिलवाया 'सएय साहस्तिए य सयसाहस्सिए य लंमे, पदिच्छेमाणे, पडिच्छावमाणे एवं विहरइ' तथा सौरूपियों के, हजार रूपियों के एवं एक लाख रूपियों के हुए लाभ को स्वयं स्वीकार किया; दूसरों को भी स्वीकार करवाया। इस तरह से उसने १० दिनतक बड़े मानन्द के साथ ठाटपाट से पुत्रजन्मोत्सव किया इस उत्सव में तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइवडियं करेंति' उस बालक के सयसाइस्सिए य जाए य, दाए य, भाए य, दलमाणे, य, दवाबमाणे य" से ४31 રૂપીઆ દ્વારા કરવા યોગ્ય, હજાર રૂપીઆ દ્વારા કરવા એમ, અને લાગે રૂપીઆ દ્વારા કરવા રેગ્ય સત્કારવિશે પિત કર્યા અને અન્યની પાસે કરાવ્યાં, પિતે દાન દીધાં અને અન્યની પાસે દાન દેવરાવ્યાં, તથા વિવાહત (अभु४) द्रव्यां पाते माया भने मन्यनी पासे भा०यां, "मएम साहस्सिए य सयसोहस्सिए य लभे, पडिच्छेमाणे, परिच्छावेमाणे एवं विहरइ" તથા આ પુત્રજન્મોત્સવ દરમિયાન બલરાજાએ સેંકડે રૂપીઆના, હજારો રૂપીઆના લાખ રૂપીઆના લાભને સ્વયં સ્વીકાર કર્યો અને અન્યને પણ એ પ્રકારનો લાભ પ્રાપ્ત કરાવ્યું. આ રીતે દસ દિવસ માટે પૂરેપૂરા આનંદ भने माथी पुत्रीमात्रामा मा०या. मा सपना "तस्स
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श८ ११ उ० ११ २० ८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६१ कस्य-वालकस्य अम्बापितरौ प्रथमे दिवसे स्थितिपतितां-पुत्रजन्ममहोत्सवप्रक्रियां कारयतः, 'तइए दिवसे चंदमुरदंसणियं करेंति' तृतीये दिवसे चन्द्रसूर्पदर्शनं-चन्द्रसूर्यदर्शननामक महोत्सव कुरुतः, 'छठे दिवसे जागरियं करेंति' षष्ठे दिवसे जागरिकाम्-रात्रिजागरणरूपं महोत्सवविशेषं कुरुतः, 'एकारसमे दिवसे पीपकते' एकादशे दिवसे व्यतिक्रान्ते-व्यतीते सति 'निन्चत्ते असुइ जाय कम्मकरणे' निवृत्ते-अतिक्रान्ते, अवचिजातकमकरण-अशुचीनां जातकर्मणां करणम् मशुचिजातकर्मकरणं तस्मिन् व्यतीते सति 'संपत्ते वारसाइदिवसे' संमाप्ते द्वादशाइदिवसे. द्वादशानाम् -अहां समाहारः द्वादशाहं तस्य दिवसो द्वादशाहदिवसो येन स पूर्यते, तस्मिन्, 'विउलं असणं पाणं, खाइम, साइमं उबक्खडार्विति' विपुलं-पुष्कलम् , अशनम् , पानं खादिमम् , स्वादिमम् , उपस्कारयतः, रन्धनपाका. दिना उपस्कृतं निष्पन्न कारयतः 'उवक्खडावेत्ता जहा सियो जाव खत्तिए य, आमंति' उपस्कार्य-संस्कार्य निष्पाद्य यथा शिवो यावत् राजर्षिः एकादशशतके माता पिता ने प्रथम दिवस तो पुत्रजन्ममहोत्सव की प्रक्रिया की 'तइए दिवसे चंदसूरदसण करेंति' तीसरे दिन चन्द्रसूर्यदर्शननामक महोत्सव का आयोजन किया 'छठे दिवसे जागरियं करेंति' छठे दिन, रात्रि जागरणरूप महोत्सव किया 'एकारलमे दिवसे वोरकते निमसे अलुहजाचकम्मकरणे ' ग्यारहवां दिन जब समाप्त छो-माया एवं शुचि जाम की का करना भी समाप्त हो चुका तव 'बारसाहे दिखसे संपत्ते' बार दिन उन मातापिताने 'विउल असणं पाण खाइम, साइम उवक्ख गर्विति' एक विस्तृत भोज्य की आयोजना की उसमें अशन, पान, खादिम और स्वादिम रूप चारों प्रकार का आहार बहुत अधिक रूप में तैयार करवाया उपक्खडावेत्ता जहा सिवा जाप खत्तिए य आमंतेति' ग्यारहवें शतक के नौवे उद्देशक में प्रतिपादित शिव राजा की दारगस्म भम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइववियं करेंति" प्रथम हिवसे ते माना मातापिता पुत्रभिभासवनी प्रळिया ४१ " तइए दिवसे चदसूरदसणं करें ति" त्री२ हिवसे यन्द्रसूर्यशन नामना मात्सपनु मायान वामां मा.यु. "छठे दिवसे जागरियं करे ति" ७४ हिवसे रात्रि२३५ भा. सप ४२पामा माव्या. “ एक्कारसमें दिवसे वीइकवे निव्वत्ते असुइजायकम्मकरणे" भशियामा हवस न्यारे व्यतीत थ गयो भने अशुथि तभी (सूत) ५६य न्यारे पानी नपामा माल्या, त्यारे “पारसाहे दिससे सपत्ते" भारहिवताना मातापिता " विउलं असणं पाणं खाइमं उवात्रगविति" ॐ मोटा माननमाल योन्या. त नसभा सभा पी२. સવાને માટે અશન પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ ચારે પ્રકારના આહાર ઘણા
मोटा प्रभामा तयार ४२११पामा माव्या. “ उवक्खडावेत्ता जहा सिगो नाव सत्तिए य आमतेति" मनियारमा शतानमा देशमा शिवरातमे
भ०७१
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
भगवती सूत्रे
नत्रमोदेश के प्रतिपादितस्तथैव अयमपि वलो राजा प्रतिपत्तव्यः तथाच मित्रज्ञातिकुटुम्वादीन राजन्यांच, क्षत्रियांच अम्वापितरौ आमन्त्रयतः 'आमंतेत्ता, तभ पच्छा हाया कवाि तंचेच जाव सकारेंति, सम्मार्णेति' आमन्त्र्य ततः पश्चात् स्नातौ कृतवलिकर्माणौ तदेव पूर्वोक्तवदेव यावत् कृत कौतुकमङ्गलमायश्चित्तौ, सवलङ्कारविभूषितशरीरौ आमन्त्रितान् राजन्यान् क्षत्रियांश्च सत्कारयतः, सम्मानयतश्च, 'सकारेत्ता, सम्माणेचा तस्सेव मित्तगाड़ जाव राईण य खत्तियाण य पुरओ' सत्कार्य्य, संमान्य, तस्यैत्र मित्रज्ञाति यावत् स्वजनसम्बन्धिपरिजनस्य च राजन्यानां च क्षत्रि
तरह पुत्र के मातापिताने मित्र, ज्ञाति, कुटुम्बजन राजाओं और क्षत्रियों को उसमें आमंत्रित किया 'आमंतेत्ता तओ पच्छा पहायाareलिकम्मा तं चैव जाव सकारेति, आमंत्रित करके फिर उन्हों ने स्वयं स्नानादि से निवट कर वायसादि को अन्नादि का भागदेने रूप बलि कर्म किया, कौतुक, मंगल एवं दुःस्वप्न का प्रायश्चित्त कर्म किये, और बहुमूल्य अल्पालंकारों को धारण कर पूर्व की तरह यावत् उसमें पधारे हुए उन आये हुए राजाओं एवं क्षत्रियों का सत्कार किया और सन्मान किया 'सकारिता, सम्मात्ता तस्सेव मित्तणाह जाव राईण यखत्तियाण य पुरओ' इस प्रकार सत्कार सन्मानविधि पर्यन्त कृत्य समाप्त कर उन्हों ने उन्हीं मित्र, ज्ञाति यावत् स्वजन, संबंधि परिजन
દીક્ષા પહેલાં પેાતાના સગાંસંધીને જમવાનું જે આમત્રણ આપેલુ' તેના જેવુ' જ વર્ણન અહી. પશુ સમજવુ.. એટલે કે મલ રાજા અને પ્રભાવતી રાણીએ પેાતના મિત્રા, જ્ઞાતિજના, કુટુ બીએ, રાજાએ અને ક્ષત્રિયાને नभवा भाववानु' आभत्र आयु. " आमत्तेत्ता तओ पच्छा पहाया कयवलि - कम्मा तं चैव जाव सक्कारेंति, संमाणेति" त्यार आह तेथे स्नानविधि माहि પતાવીને વાચસાદિને માટે અન્નને અલગભાગ કાઢવા રૂપ મલિક કર્યું", કૌતુક અને મૉંગલ કર્યાં અને દુઃસ્વપ્નના નિવારણ નિમિત્તે પ્રાયશ્ચિત્ત કમ કર્યાં. ત્યાર બાદ તેણે બહુ મૂલ્યવાન પણુ અપભારવાળાં અલકારા ધારણ કર્યો. બાકીનું સમસ્ત વર્ણન શિવ રાજાએ કરેલા ભેાજનસમાર'ભના વર્ણન પ્રમાણે સમજવુ, “ તેણે ત્યાં પધારેલા રાજાએ અને ક્ષત્રિએ આદિના સત્કાર કર્યાં અને સન્માન કર્યુ, ” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહી... ગ્રહણ કરવુ જોઇએ 'सक्कारेत्ता, सम्माणत्ता तरसेव मित्तगाइ जाव राईण यखत्तियाण य पुरओ" तेभने। सत्र भने સન્માન કરીને તેમણે એજ मित्रो, ज्ञातिन्जे, स्वना, समाधी, परिलो, रातो! भने क्षत्रियोनी
"'
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११४० ११ सु०८ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५६३
याणां च पुरतः - अग्रे, 'अज्जयपज्जयपि उपज्जयाजयं बहुपुरिसपरंपरप्पट कुलागुरूवं, कुलसरिसं, कुलसंताण तंतुवणकरं अयमेयारूवं गोन्नं गुणनिष्पन्नं नामधेज्जं करेंति' आर्यकप्रार्थक पितृप्रार्थकागतम् - आर्यकः पिता, प्रार्थकः - पितामहः, पितृप्रार्थकः - प्रपितामहः, तेभ्यः आगतम् - पित्रादि त्रिकपुरुषानुगतम्, बहुपुरुषपरम्पराप्ररूढम्, कुलानुरूपम्-कुलोचितम्, अतएव कुलसदृशम् तत्कुलस्य बलवत्पुरुष कुलत्वात् तत्सदृशम्, कुलसन्तानतन्तुवर्द्धन करम् - कुलरूपो यः सन्तानः सएव तन्तु दीर्घत्वात् तद्वर्द्धनकरं मङ्गलत्वात् यत्र तत्तथाविधम् इदमेतद्रूपम्, गौणं-गुणीदागतम्, तच्चाप्रधानमपि भवतीत्यत उच्यते गुणनिष्पन्नम्, गुणप्रयोज्यम्, नामधेयं-नाम कुरुतः, 'जम्ह णं अम्हं इमे दारए वलस्स रण्णो पुत्ते, पभावईए देवीए अत्तए, तं होउ णं अम्हं एयस्स दारगस्स नामघेज्जं महचले' यस्मात् खल्लं कारणात् अस्माकम् अयं दारको बालक, बलस्य राज्ञः पुत्रः अथ च प्रभावत्याः देव्याः आत्मजः - आत्मनो जातः, तंत्-तस्मात् कारणात् भवतु खलु अस्माकम् राजाओं और क्षत्रियों के समक्ष ही 'अज्जयपज्जयपिउपज्जयागय बहुपुरिसपरंपरस्परूढ कुलाणुरूवं कुलसरिसं कुल संताणतंतुबद्धणकर अयमेधावं गोन्नं गुणनिफन्न नामवेज्ज करेंति' आर्य पिता, प्रायक- पितामह पितृप्रार्थक - प्रपितामह इनसे आगत अर्थात् पित्रादित्रिक पुरुषानुगत अतएव - बहुपुरुषपरंपराद्वाराप्ररूढ, कुलानुरूप - कुलोचितं, foto पुरुषों का कुल होने से कुलसदृश और कुलसन्तानरूप तन्तु की वृद्धिकारक ऐसा यह गुणनिष्पन्न नाम रखा 'जम्हाणं अम्ह' इसे दाएं बलस्स रण्णो पुत्ते, पभावईए देवीए अत्तए, तं होउ णं अम्ह एयंस्सं दारगस्स नामधेज्जं महम्बले' यह बालक बल राजा का लड़का है और प्रभावती देवी का आत्मज - है इसलिये इसका नाम 'महाबले '
1
66
""
સમક્ષ જ -अज्जय पज्जयपि उपज्जया गयं बहुपुरिसपरंपरप्परूढ कुलाणुरूवं फुलसरिस कुलसंताणतंतुवद्धणकर अयमेयारूवं गोन्न गुणनिफन्न नामवेज्ज' करे ति आर्य (पिता), आर्य' (पितामह), पितृप्रार्थ' (अपितामह) भेटले } पिता આદિ ત્રણ પુરુષાનુગત, અને તે કારણે બહુપુરુષ પરમ્પરાપ્રરૂઢ, કુલાનુરૂપ (કુલાચિત), ખલિષ્ઠ પુરુષાનુ કુલ હાવાથી તે કુલને માટે ોભાસ્પદ અને કુલસન્તાનરૂપ ત ંતુની વૃદ્ધિ કરનારૂં એવુ' (વશવેલાની વૃદ્ધિ કરનારૂ) આ शुयुनिष्यन्न नाम शभ्यु - " जम्हाण' अम्ह इमे दारए बलस्स रण्णो पुत्ते, पभाघईए देवीए अत्तए, त होउण' अम्हें एयरस दारगस्स नामघेज्ज - महाबले આ બાલક ખલ રાજાને પુત્ર છે અને પ્રભાવતી રાણીની કૂખે ઉત્પન્ન થયેલે
"
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
भगवती सूत्रे
एतस्य दारकस्य नामधेयं - नाम महाचल इति । 'तरणं तस्स दारगस्स अम्पापियरोनामधेज्जं करें ति - महम्बलेति' ततः खलु तस्य दारकस्य अम्वापितरौ नामधेयं - नाम, कुरुतः - महाबल इति, 'तपणं से महव्वले दारए पंचवाइपरिग्ाहिए' ततः खलु स महावलो दारकः पञ्चधात्रीपरिगृहीतः - वक्ष्यमाणपञ्चसंख्यकधात्रीभिः परिगृहीतः परिपालितः सेवितः, 'तंजहा - खीरधाईए, एवं जहा दढपइन्ने जाव निवाय निव्वाघायंसि गृह सुद्देणं परिवद्द्द तद्यथा - १क्षीरधात्री - दुग्धपानकारfast एव रीत्या, यथा दृढप्रतिज्ञः प्रतिपादितस्तथैव अयमपि महावल : प्रतिपत्तव्यः तथाच यावत् २ - मज्जनधात्री - स्नानकारयित्री, ३- मण्डनधात्री - अलकरणपरिधापयित्री, ४ - क्रीडनधात्री - क्रीडयित्री ५-अङ्कधात्री - क्रोडे उपवेशयित्री च ततो निर्माते - वायुरहितप्रदेशे गिरिकन्दरालीनः चम्पकपादपइव निर्व्याघाते ऐसा हो 'तणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो नामघेज्जं करेंति महव्यलेत्ति' इस प्रकार गुणानुरूप नाम संस्कार उस बालक का 'महायल' ऐसा हो गया अब वे ' महम्बले दारए पंचधाइपरिग्गहिए' महावल कुमार पांच धायमाताओं की देखरेख में पलने लगा ' तंजहा' पांच धागमाताएँ ये हैं- 'खीरधाईए एवं जहा दृढपइन्ने जाव नित्राय० निव्वाघायंसि सुहं सुहेणं परिवडूह' क्षीरधात्री- दुग्धपानकराने वाली, मज्जनधात्री - स्नानकराने वाली, मण्डनधात्री - अलंकार पहिरानेवाली, क्रीडनधात्री - साथ में खेलनेवाली और अङ्कधात्री गोद में लेने वाली इस प्रकार दृढप्रतिज्ञ की तरह महाबल कुमारका लालनपालन होने लगा वायुरहित प्रदेश में गिरिकन्दरालीन चम्पक लता के जैसे वे महाबलकुमार છે, તેથી તેનુ નામ 66 મહામલ " पाडवु लेहये. 66 तएण तस्स दारगरस • अम्मापियरो नामधेज्ज करेति महत्वले त्ति " मा रीते जासहुनु " महामस मेवु शुशानु३प नाभ पाडवामां आयु. " महत्वले दारए पंचधाइपरिगहिए " હવે તે મહાખલ કુમાર પાંચ ધાવમાતાઓની દેખરેખ નીચે ઉછરવા લાગ્યા. "C तंजा" "ते पांय धावभाताओ सा प्रमाणे समन्वी
"
खीरधाईए एवं जहा दढपइन्ने जात्र निवाय निव्वाघायसि सुह सुहेण परिवइ” (१) क्षीरधात्री - दुग्धपान शवनारी, (२) भन्नधात्री स्नान उशवनारी, (3) भउनधात्री - अलअर माहि यडेशवनारी, (४) डीडनधात्री સાથે ખેલનારી–માલકને રમાડનારી માતા, (૫) અ'કધાત્રી–ખાળકને ખેાળામાં લેનારી ધાત્રી. આ રીતે આ પાંચ ધાત્રીઓ દ્વારા દૃઢપ્રતિજ્ઞની જેમ મહા ખલ કુમારનુ લાલનપાલન થવા માંડ્યું, નિરિકન્દરા જેવા વાયુરહિત પ્રદેશમાં જેમ ચમ્પકલતા વૃદ્ધિ પામે છે. તેમ મહાખલ કુમાર અત્યંત સુખપૂર્વક
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० ११ उ०११ सू० ८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६५ पाधारहितस्थाने च सुखसुखेन-अत्यन्तसुखपूर्वकम् , परिवर्द्ध ते, 'तएण तस्स महब्बलस्स दारगस्स अम्मापियरो आणुपुग्वेणं ठिइवडियं वा, चंदमूरदंसारणिय वा' ततः खलु तस्य महाबलस्य दारकस्य-बालकस्य अम्बापितरौ, आनुपूर्व्याक्रमशः, स्थितिपतितो वा-पुत्रजन्ममहोत्सवप्रक्रियां वा, चन्द्रसूर्यदर्शनं वा, जागरियं वा, नामकरणं वा, परंगामणं वा, पयचंकमणं वा, जेमावणं वा, पिंडवद्धणं ग पज्जपावणं वा' जागरिकां वा-रात्रिजागरणरूप महोत्सवविशेषम् , नामकरणं वा, उत्सवम् , परंगमनं वा-भूमौ सर्पणम् , पदचक्रमणं वा-पादाभ्यां सञ्चारणम् , जेमनं वा-अन्नप्राशनोत्सवम् , पिण्डवर्द्धनं वा-उत्तरोत्तरकवलाधिकग्राहणम् , प्रजल्पनं वा भाषणक्रमशिक्षणम् , 'कण्णवेहणं वा, संवच्छरपडिलेहणं वा, चोलोयणगं वा, उपनयणं वा, संवत्सरपतिलेइनं वा'-कर्णवेधनं-अलङ्कारपरिधापनार्थ कर्णच्छिद्रकरणमू-वर्ष ग्रंथिपदवाच्यमहोत्सव विशेषकरणम् , चौलोन्नयनंचूडाकरणं च,-शिखाधारणमित्यर्थः, उपनयनंच-कलाग्रहणार्थ गुरुममी पे अत्यन्त सुखपूर्वक बढने लगे 'तएणं तस्स महव्यलस्स दारगस्स अम्मापियरो आणुपुष्वेणं ठिइवडियं वा चंदसूरदंसावडियं वा, नामकरणं का परंगामणं वा, पयचंकमणं वा, जेमावणं वा, पिंडवद्धणं वा, पज्जपावणं वा कण्णवेहणं वा, संवच्छरपडिलेहणं वा, चोलोयणगं वा, उवनयण वा इस प्रकार से महाबल कुमार के माता पिता ने क्रमशः पुत्रजन्ममहोत्सव प्रक्रिया को, चन्द्रसूर्यदर्शन करानेरूप महोत्सव को रात्रिजागरणरूप महोस्सय को नामकरण करानेरूप महोत्सव को, पृथ्वीपर सरकनेरूप महोत्सव को, पैरोंसे चलानेरूप महोत्सव को, अन्नप्राशनरूप महोत्सव को उत्तरोतर कवलादिक ग्रहण करानेरूप महोत्सव को, भाषणक्रमसीखनेरूप महोत्सव को, कर्णवेधनरूप महोत्सव को, वर्षगांठमनानेरूप महोत्सव को, चूडाकर्मरूप (शिखा रखनेरूप) महोत्सव को, एवं कलाग्रहण करने के लिये भेट थवा साम्यो. “ तरण तस्स महब्बलस्स दारगस्स अम्मापियरो आणुपुव्वेण ठिइवडिय वा चदसूरदसावडिय वा, जागरिय वा, नामकरण वा, परंगामण वा, पयचकमण वा, जेमावणं वा, पिंडबद्धणं वा, कण्णवेहण वा, सबच्छरपहिलेहणवा, चोलोयणग घा, उवनयण वा" महामस मारना માતાપિતાએ અનુક્રમે નીચેના આનંદમહોત્સવ ઉજવ્યા-(૧) પુત્રજન્મ મહે સવ પ્રક્રિયા, (૨) ચન્દ્રસૂર્યદર્શન રૂપ મહોત્સવ, (૩) છઠ્ઠીના રાત્રિ જાગરણ રૂપ મહોત્સવ, (૪) નામકરણ રૂપ મહોત્સવ, (૫) જમીન પર સરકતા શીખ વાની ખુશાલીને મહોત્સવ, (૬) પગે ચાલતા શીખવાની ખુશાલીનો મહે(सव, (७) अन्नप्राशन ३५ भोत्सव, (८) उत्तरोत्तर ४१माहि अहए २१. ११३५ भाडोत्सव, (6) भाषा थीमा ३५ भत्सव, (१०) ४ वेधन'३५ भडात्सव, (११) 418 Sqानी भडासप, (१२) ५। ३५ महात्सप,
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
भगवतीस प्रेषणं वा, 'अन्नाणि य बहूणि गम्भाधाणजम्मणमादियाई कोउयाई फरेति' अन्यानि च वहनि-अनेकानि गर्भाधानादिषु यानि कौतुकानि रक्षाविधानादीनि, तान्यपि गर्भाधानजन्मादिकपदेनोच्यन्ते, तथाच गर्भाधानजन्मादिकानि कौतुकानि- कुतूहलानन्दजनकमहोत्सवविशेषान् कुरतः। 'तएणं तं महब्चल कुमार अम्मापियरो सातिरेगहवासगं जाणित्ता सोभणसि तिहिकरणमुहुत्तसि एवं जहाँ दढप्पइन्नो जाव अलंभोगसमत्थे जाए यावि होत्या' ततः खलु त महावलं कुमार-चालकम् , अम्बापितरौ सातिरेकाष्टवर्ष वयस्कम् ज्ञात्वा शोभने, तिथिकरणमुहूर्ते, एवं-पूर्वोत्तरीत्या, यथा दृढपतिज्ञः प्रतिपादितस्तथैव महागलोऽत्र प्रतिपत्तव्यः । यालाचार्य समीपे कलाध्ययनार्थ प्रेषयतः, यावत् अलंभोगसमर्थः परिपूर्ण भोगयोग्यो जातश्चापि आसीत् । 'तएणं तं महव्वलं कुमार उम्मुक्कबाल भावं जाव अलंमोगसमत्थं विजाणित्ता अम्मापियरो अठ्ठपासायवठे सए करेंति' गुरु के पास भेजने रूप महोत्सव को तथा इसीप्रकार के और भी अनेक गर्भाधान संबंधी तथा जन्मादि संबंधी कुतुहल, आनन्दमहोत्सव विशेषोंको किया 'तएणं त महत्वलं कुमारं अम्मापियरो सातिरेगढ़वा सगं जाणित्ता सोभणसि तिहिकरणमुहुति एवं जहा दृढप्पडनो जाय. अल भोगसमत्थे जाए यावि होत्या' बाद में जब वह महायळकुमार आठवर्ष से कुछ अधिक वर्ष का हो गया-तब उसके मातापिता ने उसे ऐसा जानकर दृढप्रतिज्ञ की तरह कलाचार्य के पास कलाध्ययन के लिये भेजा-यावत् यह परिपूर्ण भोग योग्य हो गया 'तएणत महव्वल कुमारं उम्मुकपालभावं जाय अलं भोगसमत्थ विजाणित्ता अम्मापियरो अकृपासायब.सए करेंति' मातापिता ने जब कुमार को बालઅને (૧૩) વિદ્યા, કલા આદિ શીખવા માટે ગુરુને ત્યાં જવાને મહેસવ, તથા એજ પ્રકારના બીજા પણ અનેક ગર્ભાધાન સંબંધી તથા જન્માદિ સંબંધી કુતૂહલ, અને આનંદજનક ખાસ મહોત્સવ કર્યા.
“तएणत' महब्बल' कुमार अम्मापियरो सातिरेगट्ठवासग जाणित्ता सोमणंसि तिहिकरणमुहुत्तसि एवं जहा दढप्पइन्नो जाव अल भोगसमत्ये जाएयावि होत्था" त्या२। माह च्यारे भाप उभारे 8 वर्षनी भर પસાર કરી, ત્યારે તેના માતાપિતાએ તેને દઢપ્રતિજ્ઞની જેમ-કલાચાર્યની પાસે કલાધ્યયન કરવાને માટે મોકલશે “ “ તે પરિપૂર્ણ ભોગગ્ય ઉમરે પહોચી ગયે,” ત્યા સુધીનુ સમસ્ત, કથન દેઢપ્રતિજ્ઞના કથન અનુસાર સમ
'.."तएग त महबल कुमार - उम्मुक्कबालभाव जाव : अलभोगसमत्थ विजाणिता अम्मापियरो' अपासायव.सए करें ति" क्यारे HINभार
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ०११ सू० ८ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६७ ततः खलु तं महाबलं कुमारम् उन्मुक्तबालभांव-वाल्यात्परं चयः प्राप्तम् , यावद कलाविज्ञ युवावस्थापन्नम् , अलंभोगसमर्थम्-पर्याप्ततया भोगसामर्थ्यशालिनं विज्ञाय, अम्बापितरौ तदर्थम् , अष्टौ प्रासादावतंसकान्-उत्तमप्रासादान कारयनः, 'अरेत्ता अब्युग्गयमूसियपहसिए - इच, वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पडिरूवे' कारयित्वा-महावलस्य निवासार्थम् अष्ट प्रासादावतंसकान्-श्रेष्ठपासादान निर्माप्य तानेव विशिष्टि-अभ्युद्गतोच्छ्रितान्-अत्युच्चान्-गगनचु. म्बिन इत्यर्थः, प्रहसितानिव-शुभ्रमभापटलप्रकटनया इसतइत्र इत्युत्प्रेक्षा, वर्णकः एतेषां मासादानां वर्णनं यथा-राजमश्नीये कृतं तथा विज्ञेयम् , यावत् प्रासादीयान् दर्शनीयान् अभिरूपान् प्रतिरूपान्-अत्यन्तमनोहरान्-अष्टपासादावतंसकान् कारयत इति पूर्वेणान्वयः। 'तेलिं गं पासायवडे सगाणं बहुमज्ज्ञदेसभागे, एत्थणं भाव से रहित यावत् कलाविज्ञ, युवावस्थापन परिपूर्ण भोगयोग्य वयवाला जाना तब उन्हों ने " यह जब पर्याप्त रूपले भोग भोगने की शक्तिवाला हो गया है। ऐसा जानकर उसके लिये आठ उत्तम प्रासादों को-महलों को-बनवाया करता अन्भुरगय मूसियपहसिए इव वण्णओ जहा रायप्पसेणइज्जे जाव पडिरूले ये आठों प्रासाद बहुत बड़े ऊँचे थे-गगन चुम्थी थे-शुभप्रयापटल से प्रकाशित होते रहने के कारण ये ऐसे ज्ञात होते थे कि मानों ये सब हस से रहे हैं। इन समस्त प्रासादों को वर्णन जैसा राजप्रश्नीय सूत्र में किया गया है-वैमा जानना चाहिये यावत् “ प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप, प्रतिरूप, अत्यन्तमनोहर ऐसे आठ श्रेष्ठ प्रासाद बनवाये। इस प्रकार से इन विशेषणोंको आठ प्रासादों के साथ लगाकर उनका वर्णन कर लेना चाहिये 'तेसिंण બાલ્યાવસ્થા પૂરી કરીને યુવાવસ્થાએ પહો અને કલાવિશ થયે ત્યારે માતાપિતાને એવું લાગ્યું કે હવે “મહાબલ કુમાર પર્યાપ્ત રૂપે ભોગ ભોગવવાને સમર્થ થયો છે ” તેથી તેમણે તેને માટે આઠ ઉત્તમ પ્રાસાદ (म1) मधाच्या. “करेत्ता अभुगगयमूसियपहसिए इव वण्णओ जहा राय. पसेणइज्जे जाव पडिलवे" ते माहे भस घ! . अन्या-नयुभीता શુભપ્રભાપટલથી પ્રકાશિત થયા કરતા હોવાને લીધે એવું લાગતું હતું કે તે પ્રાસાદો જાણે કે હસી રહ્યા હતાં. રાજપ્રશ્રીય સૂત્રમાં પ્રસાદનું જેવું पान मी ५ ते साठे प्रासाही विष समय से. “ प्रासाटीय, शनाय, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ (અત્યન્ત મને હર) એવા આઠ પ્રાસાદો બંધાવવામાં આવ્યા,” આ કથન પતનું સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र
--
५६८ महेगं भवणं करेंति' तेषां खलु पूर्वोक्तानाम् अष्टानां प्रासादावतंसकानां बहुमध्यदेशभागे, अत्र खलु महदेकं भवनं कारयतः, मध्यस्थित भवन विशिनष्टि-अणेगखमसयसंनिविलु, वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे, पेच्छाघरमंडसि जाव पडिरूवे' अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टम्-अनेकेषु स्तम्भशतेषु सन्निविष्टं-संस्थापितम् , अथवा अनेकानि स्तम्भशतानि सन्निविष्टानि यत्र तत् तथाविधम्-मध्यस्थितभवनमिति पूर्वेण सम्बन्धः, वर्णकः, अस्य वर्णनं यथा राजप्रश्नीये 'प्रेक्षागृहमण्ड पे' इत्यादिवर्णनं यावद-प्रासादीयं दर्शनीयम् अभिरूपं, प्रतिरूपम्-परममनोहर तन्मध्य भवनमिति भावः ॥मू०८॥
___ महावलस्य पाणिग्रहणवक्तव्यता। मूलम्-तएणं तं महब्बलं कुमारं अम्मापियरो अन्नया कशइं सोभणसि तिहिकरणदिवसनक्खत्तमुहत्तंसि व्हायं कयबलिकस्म कयकोउयमंगलपायच्छित्तं सव्वालंकारविभूसियं पमक्खणगण्हाणगोयवाइयपसाहणटुंगतिलगकंकणअविहवबहुउवणीयं मंगलसुजपिएहिय वरकोउयमंगलोवयारकयसंतिपासायवडेंसगाण बहुमज्झदेसभागे एस्थ ण महेग भवण करें ति' उन आठ प्रासादों के ठीक विलकुल बीच में उन्हों ने फिर एक और बहुत बड़ा भवन बनवाया जो 'अणेगखंभसयसंनिविटे, वण्णी , जहा रायप्पसेणइज्जे पेच्छाघरमंडवंसि जाव पडिरूवे ' अनेक सैकड़ों खंभोंचाला था, इसका वर्णन जैसा राजप्रश्नीय सूत्र में "प्रेक्षागृहमण्डपे" इत्यादि वर्णन तक आया है, वैसा यावत् यह प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप, प्रतिरूप परममनोहर था इत्यादि कथन यहां पर भी करलेना चाहिये।सू०७॥
" वेसिं पासायवडेंसगाण बहुमज्ज्ञदेखभागे एत्थण महेग भवण करें ति" તે આઠ પ્રાસાદની બરાબર વચ્ચે તેમણે બીજુ એક બહુ જ વિશાળ ભવન याव्युरे “ अणेगखभसयसनिविट्ठ', वण्णओ, जहा रायप्पसेणइज्जे, पेच्छाघरमडवसि जाव पडिरूवे" से 31 स्तनपाहतु. २४ प्रश्नीय सूत्रमा " प्रेक्षाગૃહમંડપે” ઈત્યાદિ વર્ણન પર્યાનું સમસ્ત વર્ણન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. તે પાવન પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ અને ઘણું જ મનહર હતું, ઈત્યાદિ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ સૂછા
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २० ११ सू० ९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५६९ कम्मं सरिसयाणं सरिसत्तयाणं सरिसव्वयाणं सरिसलावन्नरूवजोव्वणगुणोववेयाणं विणीयाणं कयकोउयमंगलपायच्छित्ताणं सरिसएहिं रायकुलेहितो आणिल्लियाणं अट्ठण्हं रायवरकन्नाणं एगदिवसेणं पाणिं गिण्हाविंसु, तएणं तस्स महब्बलस्ल कुमारस्स अम्मापियरो अयमेयारूवं पीइदाणं दलयंति, तंजहाअहिरएणकोडीओ अटुसुदन्नकोडीओ, अट्ठ मउडे, मउडप्पवरे, अटुकुंडलजुए, कुंडलजुयप्पवरे, अद्वहारे, हारप्पवरे, अटुअचहारे, अद्धहारप्पवरे, अटएगावलीओ, एगावलीप्पवराओ, एवं मुत्तावलीओ, एवं कणगावलीओ, एवं रयणाचलीओ, अहकडगजोए, कडगजोयप्पबरे, एवंतुडियजोए, अट्टखोमजुयलाई, अटुलिरीओ, अटुहिरीओ, एवं धिईओ, कित्तीओ, बुद्धीओ, लच्छीओ, अट्ठनंदाई, अटुभदाई, अटुतले, तलप्पवरे, सव्वरयणामए, णियगवर भवणकेऊ, अटज्झए, झयप्पवरे, अट्टवए, क्यप्पवरे, दसगो. साहस्सिएणं, वएणं, अट्टनाडगाई, नाडगप्पवराई, बत्तीसबद्धेणं नाइएणं, अटुआले, आसप्पवरे, सव्वरयणामए, सिरिघरपडिरूवए, अट्टहत्थी, हस्थिप्पवरे, लव्वरयणामए सिरिघरपडिरूवए, अहजाणाई, जाणप्पवराई, अटुजुगाई, जुगप्पवराई, एवं लिवियाओ, एवं संदमाणीओ, एवं गिल्लीओ, थिल्लीओ, अट्ट वियडजाणाई, वियडजाणप्पवराई, अट्ठरहे, पारिजाणिए, अट्ठरहे संगामिए, अहाले, आलप्पवरे, अहहत्थी, हस्थिप्पवरे, अट्टगामे, गामप्पवरे, दसकुलसाहस्सिएणं गामेणं, अहदासे, दासप्पयरे, " भ. ७२
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
भगवती सूत्रे एवं चेव दासीओ, एवं किंकरे, एवं कंचुइजे, एवं वरिसधरे, एवं महत्तरए, अहसोवन्निए, ओलंबणदीवे, अट्टरुप्पासए ओलंवणदीवे, अट्ठसुवण्णरुपामए ओलंबणदीवे, अटूसोवन्निए उक्कंषणदीवे अट्टपंजरदीवे, एवं चेत्र तिन्निवि, अटूसोवन्निए थाले, अट्टरुपमए थाले, अट्टसुवण्णरुपमए थाले, अटूसौवणियाओ पत्तीओ ३, अट्ठसोवन्नियाई थासयाई ३, अटुसोवन्नियाई मंगलाई ३, अटूसोवन्नियाओ तलियाओ, अट्ठसोवन्नियाओ कावड़ - आओ, अटूसोवन्निए अवएडए, अट्ठसोवन्नियाओ अवयक्काओ, असोवणिए पायपीढए ३, अट्ठसोवन्नियाओ भिसियाओ, असोवन्नियाओ करोडियाओ, असोवन्निए पल्लंके, अटूसोवन्नियाओ पडिसेज्जाओ, अटु इंसासणाई, अटु कोंबासणाई, एवं गरुलासणाई, उन्नयासणाई, पणयासणाई, दीहासणाई, भद्दासणाई, पक्खासणाई, मगरासणाई, अटु पउमासणाई, अट्ठ दिसासोवत्थियासणाई, अट्ठ तेल्लसमुग्गे, जहा रायप्पसणइज्जे जाव अटू सरिसवसमुग्गे, अटू खुजाओ जहा उवनाइए, जाव अट्ठ पारिसीओ, अट्ट छत्ते, अटू छत्तधारीओ बेडीओ, अट्ठ चामराओ, अटू चमरधारीओ बेडीओ, अट्ट तालिबंटे, मटु तालियंटधारीओ बेडीओ, अटु करोडियाधारीओ बेडिओ, अटू खीरधाईओ, जाव अटू अंकधाईओ, अट्ट अंगमद्दियाओ, अ उम्महियाओ, अट पहावियाओ, अट्ठ पसाहियाओ, अड्ड बन्नगपेसीभो, अट्ठ चुन्नागपेसीओ, अट्ठ कोट्टागारीओ, अट्ठ दव्वकारीओ, अट्ठ उवत्थाणि
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रोका श० ११ २० १९ २० ९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५७१ याओ, अट्ट नाइडज्जाओ, अट्ट कोडुंबिणीओ, अट्ठ महाणसिणीओ, अभंडागारिणीओ, अह अज्झाधारिणीओ, अट्ट पुप्फाधारणीओ, अह पाणिधारणीओ, अट्ट बलिकारीओ, असेजाकारीओ, अट्ट अभितरियाओ, पडिहारीओ, अट्ट बाहिरीयाओ, पडिहारीओ, अठ्ठ मालाकारीओ, अट्ठ पेसणकारीओ, अन्नंवा सुषहुं हिरणं वा, सुवण्णं वा, कंसं वा, दूस वा, विउलधणकणगजाव संतसारसावएजं अलाहि जाव आसत्तमाओ कुलवंसाओ पकामं दाउं, पकामं भोत्तुं, पकामं परिभाएउं, तएणं से महब्बले कुमारे एगमेगाए भजाए, एगमेगं हिरण्णकोडिं दलयइ, एगमेगं सुवण्णकोडिं दलयइ, एगमेगं मउडं, मउडप्पवरं दलयइ, एवं तंव-सव्वं जाव एगमेगं पेसणकारिं दलयइ, अन्नं वा, सुबई, हिरणं वा जाव परिभाएउं, तएणं से महब्बले कुमारे उप्पिं पासायवरगए जहा जमाली जाव विहरइ ॥सू०९॥ ___ छाया-ततः खलु तं महाबलं कुमारम् अम्बापितरौ अन्यदा कदापि शोभने तिथिकरणदिवसनक्षत्रमुहूर्व स्नातं कृतवलिकर्माण, कृतकौतुकमङ्गलमायश्चित्तं, सर्वालङ्कारविभूषितं प्रत्रक्षणकस्नानगीतवादितप्रसाधनाष्टाङ्गतिलककङ्कणाविधववधूपनीतम् , मङ्गलमुजल्पितैश्च वरकौतुकमङ्गलोपचारकृतशान्तिकर्माणं सरशीनां सदृक्त्वचाम् , एताहवयसाम् , सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपेतानां विनीतानां कृतकौतुकमङ्गलमायश्चित्तानाम् सदृशेभ्यो राजकुलेभ्यः आनीतानाम् अष्टानाम् , राजवरकन्यानाम् एकदिवसेन पाणिम् अग्राहयताम्, ततः खलु तस्य महाबलस्य कुमारस्य अम्बापितरौ इदमेतपंप्रीतिदानं दापयतः, तद्यथा-अष्टौ हिरण्यकोटी, अष्टौ सुवर्णकोटीः, अष्टौ मुकुटानि मुकुटप्रवराणि, अष्टौ कुण्डलयुगानि, कुण्डलयुगमवराणि, अष्टौ हारान् , हारप्रवरान् , अष्टौ अर्द्धहारान्, अर्द्धहारप्रवरान् , अष्टौ एकावलीः, एकावलीप्रवराः, एवं मुक्तावलीः, एवं कनकावलीः, एवं रत्नावली, अष्टौ कटकयुगानि, -केटकयुगमवराणि, एवं त्रुटिकयुगानि, अष्टौ क्षौमयुगलानि,
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
भगवतीस्त्र क्षौमयुगलप्रवराणि, एवं वटकयुगलानि, एवं पट्टयुगलानि, एवं दुकूलयुगलानि, अष्टौं श्रियः, अष्टौ हियः, एवं धृतिः, कीर्ती, बुद्धीः, लक्ष्मीः, अष्टौ नन्दानि, अष्टौ भद्राणि, अष्टौ तलान्, तलप्रवरान , सर्वरत्नमयान् निजकवरभवनकेतून् , अष्टौ ध्वजान् , ध्वजप्रवरान् , अष्टौ व्रजान् , व्रजप्रवरान् , दशगोसाहसिकेण व्रजेण, अष्टौ नाटकानि नाटकमवराणि, द्वात्रिंशद्वद्धेन नाटकेन, अष्टो अश्वान , अश्वमवरान् । सर्वरत्नमयान् श्रीगृहपतिरूपकात् , अष्टौ हरितनः, हस्तिप्रवरान सर्वरत्नमयान् श्रीगृहपतिरूपकान , अष्टौ यानानि, यानमवराणि, अष्टौ युग्यानि, युग्यप्रवराणि, एवं स्यन्दसानिकाः, एवं गिल्लीः, बिल्ली, अहो वितनयानानि, विततयानमयराणि, अष्टौ स्थान, पारियानिकान् . अष्टौ रथान् सांग्रामिकान , अष्टौ अश्वान् , अश्वमवरान् , अष्टौ हस्तिनः, इस्तिप्रवरान् , अष्टौ ग्रामान् , ग्रामप्रवरान् , दशकुरसाहसिकेण ग्रामेण, अष्टौ दासान् , दासप्रवरान्, एवं चेव दासीः, एवं किंकरान्, एवं कन्चुकिनः, एवं वर्पधरान , एवं महत्तरकान , अष्टौ सौवर्णिकान् अबलम्बनदीपान् , अष्टौ रुप्यमवात् अवलम्बनदीपान् , अष्टौ सुवर्णरुप्यमयान् अवलम्बनदीपान् , अष्टौ सौवर्णिकान् उत्कञ्चनदीपान् , एवं चैव त्रीनपि, अप्टौ सौवर्णिकान् स्थालान् , अष्टौ रुप्यमयान्, अष्टौ सुवर्णरुप्यनयान् स्थालान् , अष्टौ सौवर्णिकीः पात्रीः, अष्टौ रुप्यायी पात्रीः अष्टौ सुवर्णरुप्यमयीः पानीः, अष्टौ सौवर्णिकान् स्थासकान् , अष्टौ रुप्यमान् स्थासकान् , अटौ सुवर्णरुप्यमयान् स्थासकान् , अष्टौ सौवर्णिकानि मङ्गलानि, अष्टौ रुप्यमयानि मगलानि, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानि मङ्गलानि, अष्टौ सौर्णिकीः तालिकाः अष्टौ सौगिकीः कलाचिकाः, अष्टौ सौवर्णिकी: अडकाः, अष्टौ सौवर्णिकीः अवपाक्याः, अप्टौ सौवर्णिकान् पाद पीठान् , अष्टौ रुप्यायान् पादपीठान्, अष्टौ सुवर्णरूप्यमयान् पादपीठान् , अष्टौ सौवर्णिकीः भिसिकाः, अष्टौ सौर्णिकीः करोटिकाः, अष्टौ सौवर्णिकान् पल्यकान् , अष्टौ सौवर्णिकीः प्रतिशय्याः, अष्टौ हंसासनानि, अष्टौ क्रौञ्चासनानि, एवं गरुडासनानि, उन्नतासनानि, प्रणतासनानि, दीर्घासनानि, भद्रासनानि, पक्षासनानि, मकरासनानि, अष्टौ पद्मासनानि, अष्टौ दिक् स्वस्तिकासनानि, अष्टौ तैलसमुद्कानि, यथा राजप्रश्नीये यानत्-अष्टौ सर्पपसमुद्गकानि, अष्टौ कुब्जाः यथा औपपातिके यावत् अष्टौ पारसिकी, अष्टौ छत्राणि, अष्टौ छत्रधारिणीः चेटीः, अष्टौ चामराणि, अष्टौ चामरधारिणीचेटीः, अष्टौ तालटन्तानि, अष्टौ ताल. वृन्तधारिणीश्चेटीः, अष्टौ करोटिकाधारिणीश्चेटीः, अष्टौ क्षीरधात्रीः, यावत् अष्टौ अवधात्रीः, अष्टौ अङ्गमर्दिकाः, अष्टौ उन्मदिकाः, अष्टौ स्नापिकाः, अष्टौ प्रसाधिकाः, अष्टौ वर्णकपेपिकाः, अष्टौ चूर्णकपेपिकाः, अष्टौ कोष्ठागारिकीः, अष्टौ द्रवकारिणीः,
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ स. ९ सुदर्शनवरितनिरूपणम् - ५७३ अष्टौ औपस्थानिकी:, अष्टौ नाटकीयाः, अष्टौ कौटुम्बिकीः, अष्टौ महानसीः, अष्टौं भाण्डागारिकीः, अष्टौ माल्यधारिणीः, अष्टौ पुष्पधारिणीः, अष्टौ पानीयधारिणी:, अष्टौ बलिकारिणीः, अष्टौ शय्याकारिणीः, आभ्यरन्तरिकीः प्रतिहारी:, अष्टौं बाणाः प्रतिहारीः, अष्टौ मालाकारिणीः, अष्टौ पेषणकारिणीः, अन्यं वा मुबई हिरण्यं वा, सुवर्ण वा, कांस्यं बा, दृष्यं वा, विपुलधनकनक यावत् सत्सारस्वापतेयम् , अलंहि यावत् आसप्तमात् कुलावतसात् प्रकामं दातुं, प्रकामं भोक्तुं, प्रकामं परिभाजयितुम् । ततः खलु स महाबलः कुमारः एकैकस्यै भार्यायै एकैकां हिरयकोटिम् दापयति, एकैकां सुवर्णकोटिम् दापयति, एकैकं मुकुट, मुकुटमवरं दापयति, एवं तदेव- सर्वयावत्-एकैकां प्रेषणकारिणी दापयति, अन्यं वा सुबहुं हिरण्यं वा, यावत् परिभाजयितुम् , ततः खलु स महावलः कुमारः उपरि 'प्रसादवरगतो यथा जमालिः यावत् विहरति ।।मू०९॥
टीका-अथ महावलस्य कुमारस्य पाणिग्रहणादिकं प्ररूपयितुमाह-'तएणं तं' इत्यादि । 'तएणं तं महब्बलं कुमारं अम्मापियरो अन्नया कयावि, सोभणंसि विहिकरणदिवसनक्खत्तमुहुर्तसि' ततः खलु तं पूर्वोक्त महावलं कुमारम् अम्बापितरौं, अन्यदा कदाचित् शोभने, तिथिकरणदिवसनक्षत्रमुहूर्ते, 'हायं कयवलि - कम्मं कयकोउयमंगलपायच्छित्तं, सबालंकारविभूसियं' स्नातं-कृतस्नानम् ,
___ महाबल पाणिग्रहण की वक्तव्यता
__ 'तएणत' इत्यादि टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने महाबल कुमार के पाणिग्रहण आदिका वर्णन किया है-'तएणं तं महब्बलं कुमार अम्मापियरी अनया कयावि सोभणसि तिहिकरणदिवसनक्खत्तमुहुत्तसि' इसके बाद किसी एक समय महाबलकुमार के मातापिता ने महाबल कुमार का शुभतिथि में, शुभकरण में, शुभदिवस में, शुभ नक्षत्र में और शुभमुहूर्त में विवाह किया-ऐसा सम्बन्ध यहां पर लगा लेना चाहिये
–મહાબલના વિવાહની વક્તવ્યતા
"तएणत" त्याल ટીકાઈ–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે મહાબલ કુમારના વિવાહ આદિનું વર્ણન ४यु छ “ तरण त' महबल कुमार अम्मापियरो अन्नया कयाषि सोभणंसि विहिकरणदिवसन बत्तपुरसि" त्या२ मा यो२५ समये महा मा. રના માતાપિતાએ શુભ તિથિમાં, શુભ દિવસે, શુભ કરણમાં, શુભ નક્ષત્રમાં અને શુભ મુહૂર્તમાં મહાબલ કુમારના લગ્ન કર્યા. વિવાહ થયા પહેલાં મહા
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
"
भगवतीपर्व कृतवलिकर्माणम्, कृतं वलिकर्म - वायसादिभ्योऽन्नदानं येन तं तथाविधम् कृत कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तम्- कृतं रक्षाविधानार्थं कौतुकं मङ्गलं प्रायश्चित्तं येन तं तथाविधम्, एवं सर्वालङ्कारविभूषितम्- सर्वालङ्कारैर्विभूषितम्, 'पमक्खणगण्हाणगांववाइयपसाहणडंग तिलग कंकण अविश्ववहुउवणीयं' प्रम्रक्षणकस्नानगीतवादितप्रसाधनाष्टाङ्ग तिलककङ्कणाविधववधूपनीतम् तत्र मम्रक्षणकम् - अभ्यञ्जनम्, स्नानगीतवादितानि - प्रसिद्धान्येव, प्रसाधनं मण्डनम्, अष्टसु अद्वेषु तिलका:पुण्ड्राणि अष्टाङ्गतिलकाः, 'कङ्कणंच - रक्तदवरकरूपम्, एतानि अविधववधूभिः - सौभाग्यवतीभिः स्त्रीभिः उपनीतानि यस्य तं तथाविधम्, 'मंगलसुजंपिएडिय वरको उय मंगलो यार कयसतिकम्मं मङ्गलसृजल्पितैश्व मङ्गलानि - मङ्गलजनकगी
1
-
विवाह होने के पहिले उस अवसर पर महाबलकुमार को स्नान करवाया गया, स्नान कराने के बाद उन्होंने काक आदिकों के लिये अनमदानरूप बलिकर्म किया रक्षा के निमित्त या दुःस्वम आदिकों के विघात
निमित्त उन्होने कौतुक, मंगल एवं प्रायश्चित्त किया, फिर उनके शरीर को समस्त अलंकारो से विभूषित किया गया 'पमक्खणग हाणगीय चाय पसाहणहंगतिलगकंकण अविश्ववहु उवणीयं यादमें सौभाग्यवती स्त्रियों ने महावल कुमार का उघटन किया, उबटन के बाद उनका जल से अभिषेक किया, फिर सब ने मिलकर विवाह के गीत गाये ढोलक आदि बाजे बाद में वैवाहिक समय पर पहिरने योग्य आभूषणों को उन्हें पहिराया उनके आठों अङ्गों में तिलक लगाये लालडोरे का उनकी कलाई में कङ्कण बांधा 'मंगल सुजपिएहि य वरको
""
ખલ કુમારને રનાન કરાવવામાં આવ્યું, સ્નાનવિધિ પતાવીને તેણે કાગડા વિગેરેને અન્ન પ્રદાન કરવા રૂપ લિક કર્યું. રક્ષા, દુઃસ્વપ્નનિવારણુ આદિ નિમિત્તે તેણે કૌતુક, મગન્ન અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ કરી. ત્યાર બાદ તેના શરીરને સમસ્ત અલકારાથી વિભૂષિત કરવામાં અવ્યુ.. मक्खणगण्हाणगीयवाइयपसाहठुंगतिलग कंकण अविश्ववहुउवणीय " त्यार માદ સૌભાગ્યવતી એએ મહાબલકુમારને ઉપટન કર્યુ” (ચણાના લેટ અને સુગધિત દ્રવ્ય શરીરે ચાળવાની ક્રિયાને ઉપટન કહે છે), ઉપપ્ટન કરીને જળથી તેના અભિષેક કરવામાં આવ્ચે. ત્યારખાદ તેમણે વિવાહનાં ગીત ગાયાં, ઢાલક આફ્રિ વાજિંત્રો વગડાવ્યા ત્યારબાદ વવાહને સમયે પહેરાવવા ચગ્ય આભૂષણે તેને પહેરાવવામાં આવ્યાં. તેના આઠે અંગે પર ચાંલ્લા કરવામાં આવ્યા અને તેના કાંઠે લાલ દોરાવાળુ કંકણુ ખધવામાં આવ્યુ. मंगलसु पिएहिय
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५७५ तगानविशेषरूपाणि, सुजल्पितानि-आशीर्वचनानि तैः करणभूतैः वरकौतुकमङ्गलोपचारकृतशान्तिकर्माणम्-तत्र-वराणि-श्रेष्ठानि यानि कौतुकानि-भूतिरक्षादीनि, मङ्गलानिच सर्षपादीनि तद्रूपो यः उपचार:-रक्षानिमित्तकक्रियारूपः, तेन कृतं शान्तिकर्मविघ्नोपशमनक्रिया यस्य येन वा तं तथाविधम् , महावलमितिपूर्वेण सम्बन्धः, 'सरिसयाणं सरित्तयाणं सरिसन्वयाणं, सरिसलावण्णरूवजोव्वणगुणोववेयाणं' सदृशीनां-परस्परेण महावलापेक्षया वा तुल्यानां-महावलानुरूपाणाम् , सक्त्वचा-सदृशच्छवीनाम् , सदृशास्त्वचो यासां तासामित्यर्थः, सद्दग्वयसाम्सहशानि वयांसि यासां तासां समानयस्वकानाम् सदृशलावण्यरूपपौवनगुणोपेतानाम्-तत्र लावण्यं-मनोज्ञता, रूपम्-आकृतिः सौन्दर्यम् , यौवनं उयमंगलोवयारकयसंतिकम्म' फिर मंगल जनक गीतों के गाने से तथा आशीर्वाद के वचनों से श्रेष्ठ भूति रक्षादित कौतुक रूप, सर्षपादि मंगलरूप उपचार से उसके निमित्त शान्ति कर्म किया 'सरिसयाण' सरित्तयाणं, सरिसव्ययाणं, सरिसलावण्णरूवजोवणगुणोक्वेयाण' इस प्रकार से जव महाबल कुमार के विवाह होने के पहिले का जो कुछ तोकाचार के अनुरूप कृत्य किया जाना चाहिये था। वह जद यथायोग्यरीति से हो चुका-तब उसका ऐसी कन्याओं से साथ पाणिग्रहण संस्कार संपन्न हुआ-जो आपस में तुल्य थीं यो महाबल की अपेक्षा से तुस्य थीं-अर्थात् महाबल के अनुरूप थीं,-जिन की छवि आपस में एक दूसरी से कमती बदती नहीं थीं, जो समान एक सी-छविवाली थीं, स्वचा-चमड़ी भी जिनकी एकसी थी, उमर भी जिनकी एकसी थीं, बरकोउयमंगगेवयारकयसंतिकम्म” त्या२ मा भगण गीतापामा આવ્યાં, આશીવાદ ના વચને બોલવામાં આવ્યાં, આંખમાં કાજલ આંજવા રૂપ અને કાજલ ચાંદલા કરવા રૂપ કૌતુકવિધિ અને મસ્તક પરથી સરસવ તારવા રૂપ મંગલવિષિ કરીને બલરાજ કુમારને નિમિત્તે શાન્તિકમ' કરपामा भाव्युः "सरिपयाण, परित्तयाण, सरिसव्वयाण, सरिसळावण्णरूवनोव्वणगुणोक्याण " मा N a प रेरे यारने नु३५ विधि ४२वी જોઈએ તે તે વિધિ યથાગ્ય રીતે કરવામાં આવી, ત્યારબાદ તેને લગ્ન એવી આઠ કન્યાઓની સાથે કરવામાં આવ્યા કે જેઓ મહાબલને માટે અનુરૂપ હતી, જે કન્યાએ રૂપમાં સમાન હતી, એક પણ કન્યા અન્ય કન્યાઓ કરતાં રૂપમાં ચડિયાતી પણ ન હતી અને ન્યૂન પણ ન હતી. તે આ કન્યાઓ એક સરખા દેખાવવાળી, એક સરખી ત્વચાવાળી, એક સરખા
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
भगवतीचे युवत्वम् , गुणाः-मियमधुरभाषणादयस्तै रुपेतानां-युक्तानाम् , 'विणीयाणं कयकोउयमंगलपायच्छि नाणं, सरिस्सएहिं रायकुलेहितो आणिल्लियाण' विनीतानांविनयगुणसंपन्नानाम्', कृतकौतुकमङ्गलमायश्चित्तानाम् , सदृशेभ्यो राजकुलेभ्य आनीतानाम् 'अट्टण्हं रायवरकन्नाणं एगदिवसेणं पाणिं गिण्डार्विसु' अष्टानां राजवरकन्यानां. राजवरकुमारीणाम् , एकदिवसेन-एकस्मिन् दिने शुभमुहूर्ते पाणिम् अग्राहयताम्पाणिग्रहणं कारितवन्तौ । 'तएणं तस्स महब्बलस्स कुमारस्स अम्मापियरो अयमेयाख्वं पीइदाणं वलयंति' ततः खलु तस्य महावलस्य कुमारस्य अम्बापितरौ पुत्रविवाहमहोत्सवोपलक्ष्ये इदं वक्ष्यमाणस्वरूपम् , एतद्रूपं प्रीतिदानं-दत्तः, दापयतो जो समान लावण्य से-मनोज्ञता से, समान आकृति से-सौंदर्य से, समान यौवन से और समान प्रिय, मधुर भाषण आदि गुणों से युक्त थों " विणीयाणं कयकोउयसंगलपायच्छित्ताणं, सरिसएहि, रायकुलेहितो, आणिल्लियाणं" विनयगुण से जो भरपूर थीं, कौतुक, मंगल
और प्रायश्चित्त जो किया करती थीं-अथवा जिनके द्वारा कौतुक, मंगल एवं प्रायश्चित्त किये जा चुके थे-जो सदृश राजघरानों से लाई गई थीं ऐसी 'अट्ठह रायवरकन्नाण एगदिवसेण पाणिगिहावितु'' आठ उत्तम राजकन्याओं के साथ उसका एक ही दिन में पाणिग्रहण संस्कार हुआ 'तएणं तस्स महब्बलस्स कुमारस्स अम्मापियरो अयमे यारूवं पीइदाणं दलयंति' पाणिग्रहण हो जाने के बाद महाचलकुमार के मातापिता ने इस विवाह के उपलक्ष्य में इस प्रकार का प्रीतिदान લાવશ્યવાળી, એક સરખા રૂપ સંપન્ન અને એક સરખા યૌવન સંપન્ન હતી. - તે આઠે કન્યાઓ પ્રિય અને મધુર ભાષા બોલનારી અને બીજા પણ ઘણું समान गु णी ती. “ विणीयाण कयकोउयमंगळपायच्छित्ताण' सरिसएहिं रायकुलेहिता, आणिल्लिायाण " ते विनयथा युत ती, तसाही મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ કર્યા કરતી હતી અથવા જેમના દ્વારા કૌતુક, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરવામાં આવી ચુકયા હતા, એવી તે આઠે કન્યાઓ समान माथी ५४ ४२पामा भावी' उती. “ अट्टाह' राषवरकन्नाण । एगदिवसेण पाणिं गिहाविंसु" मेवी मा8 न्याय। साथे हिवसे' મહાબલ કુમારના લગ્ન કરવામાં આવ્યા.
"तएण तस्स महब्बलस्स कुमारस्स भन्मापियरो अयमेयारूव' पीइदाण दळयंति" भामरा उभारनुपाहिए थ गया माई, मा विपाई निमित्त तेना मातापिताम्मे नीचे प्रमाणे प्रीतिहान धु' अथवा सपा०यु " तजहां
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेन्द्रका टीका २०११ ४० ११०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् वा, तदेव प्रीतिदानस्वरूपमाह- 'तंजहा अट्ट हिरएनकोडीओ, अण्णाकोडीओ, अट्टमउडे, मउडप्पवरे' तद्यथा - अष्टौ हिरण्यकोट : १, अष्टौ सुवर्णकोटी २, अष्टौ मुकुटानि३, सुक्कूटप्रराणि-गुकुटेषु प्रवराणि श्रेष्ठानि, 'अट्ठ कुंडलजुए, कुडंलजुयप्पवरे, अट्टहारे, हारप्पवरे' अष्टौ कुण्डलयुगानि, कुण्डलयुगप्रवराणि कुण्डलयुगेषु प्रवराणि - श्रेष्टानि४, एवम् उत्तरत्रापि बोध्यम्, अष्टौ हारान्, हारमवरान्५, 'अट्ठ भद्धहारे, अद्धारपवरे' अष्टौ अर्द्धहारान्, अर्द्ध हारेषु प्रवरान्६, 'अट्ठ एगाजळीओ, एगा लिप्यवराओ' अष्टौ एकावलीः, एकावली प्रवरा, ' एवं मुतावलीओ, एवं कणगावलीओ, एवं रयणावलीओ' एवं-तथैव अष्टावित्यर्थः, मुक्तावलीः, एवमेवअष्टौ कनकावली', एवमेव अष्टौ रत्नावली', 'अट्ठ कडगजुए, वडगजुयप्पवरे, एवं तुडियजुए' अष्टौ कटकयुगानि - वलयाभरणयुगानि कटयुगेषु प्रवराणि, दिया अथवा - दिलवाया 'तंजहा- अनुहिरपण कोडीओ, अट्टसुवण्णकोडीओ, अट्ठमउडे मउडप्पवरे' आठहिरण्य कोटी १, आठ सुवर्णकोटि २, मुक्कुटों में श्रेष्ट आठ मुकुट ३, अनु कुंडलजुए कुंडलजुयप्पवरे हारे हाrपरे' कुंडल जोडियों में श्रेष्ट आठ कुण्डलों की जोड़ी ४, हारों में उत्तम आठ हार ५, अड अद्धहारे, अद्धहारपवरे' अर्द्धहारों में उत्तम आठ आईसार ६, ' अट्ठ एगावलीओ गावलिप्पराओ' एकावलियों में श्रेष्ठ आठ एकावलियां ' एवं मुक्तावलीओ, एवं कणगावलीओ, एवं रयणावलीओ, हमी प्रकार से आठ मुक्तावलियां, आठ कनकावलियां, आठ रस्नावलियां 'अट्ठ कडगजुए कडगजुयप्पवरे, एवं तुडियजुए' आठ काटककडा युग में श्रेष्ठ कटकों की जोडी, इसी प्रकार से बाहुओं के भूषणरूप आठ त्रुटिकयुग,
4
"
6
अट्ठहिरण्णको डीओ, अट्ठसुवण्णकोडीओ भट्ट मउडे मण्डप्पमरे " આઠ હિરણ્યકાટી ૧ (આઠ કરોડ ચોદીના સિક્કા), આઠ સુકાટી ૨ (આઠ કરોડ સેાનાના (सा) श्रेष्ठभां श्रेष्ठ सेवां आहे भुगटी, 3 “ अटु कुंडलजुए कुढलजुयप्पवरे, अटुहारे हारप्पवरे " उसनी लेअभाथी श्रेष्ठ सेवी आठ उसनी लेऊ, डारामां उत्तम शेषां माठ डारे, भट्ट अद्धद्दारे, अद्धहारपवरे " अर्ध डारभांथी उत्तમમા ઉત્તમ એવાં આઠ અધ હારા, अरगावलीओ गावलिप्पवराओ " એકસરા ડારામાંથી ઉત્તમમાં ઉત્તમ આર્ટ એકસરા હારા, " एवं मुत्तीवलीओ, एव' contestat एव रयणादलीओन प्रभारी आ भुस्तावसिमा, भाउ हुनठावसियो, आठ रत्नावडियो, “अह केडगजुए कडगजुयपवरे, एवं तुडियजुए કટક યુગેા (ઉડાનાં બેડા)માંથી ઉત્તમમાં ઉત્તમ એવાં આઠ કટકયુગેા, એજ પ્રમાણે ખાહુઆના ભૂષણ રૂપ આઠ શ્રેષ્ઠ ત્રુટિકયુગ
>>
भ० ७३
५६७
"
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
भगवती सूत्रे
एवमेव अष्टौ त्रुटिकयुगानि वाडाभरणयुगानि, 'अनु खोमजुयलाई, खोमजुयलपवराई, एवं वडगजुलाई, एव पट्टजुयलाई, एवं दुगुल्लजुगलाई,' अष्टौ क्षौमयुगलानि - धौमं - कार्पासिक, अतसीमय वा वखम्, तद्युगानि, क्षौनयुगलेषु प्रवराणि, एवमेव - अष्टौ चटकयुगलानि, वटकं त्रसरीमयं वस्त्रं, तद्युगानि, एवमेव - अष्टौ पट्टयुगलानि - पट्ट पट्टसूत्रमय वस्त्रं तद्युगानि रेशमनस्त्रेति प्रसिद्धानि एवं-तथैवअष्टौ दुकूलानि - दुकूलाभिधानं वृक्षत्वग् निष्पनं वल्कलवस्त्रं तद्युगानि, एतेषु प्रवराणि 'अ सिरीयो, अहिरीओ, एवं धिईओ, कित्तीओ, बुद्धीओ, लच्छीओ' अष्टौ श्रयः, अष्टौ हियः एवमेव अष्टौ धृतीः, धियो वा, अष्टौं कीर्त्तीिः, अष्टौ बुद्धीः, अष्टौ लक्ष्मीः, एताश्च श्रीप्रभृतयः षड्देवताः पुतलिका अवसेया: 'अट्ठ नंदाई, ट्ट भाई, अट्ट वले, तलपवरे' अष्टौ नन्दानि, अष्टौ भद्राणि - शुभसूच
,
"
अह खोम जयलाई खोमजुयलप्पवराई' सूत के बने हुए या अतसी के बने हुए वस्त्र युगलों में श्रेष्ठ आठ वत्रयुगल ' एवं वडगजुयलाई, एवं पट्ट जयलाई एवं दुगुलजुयलाइ ' टसर के वायुगलो में श्रेष्ठ आठ टसर के वस्त्रयुगल, रेशमी वस्त्रयुगों में श्रेष्ठ आठ रेशमी वस्त्रों की जोड़ी. वृक्ष की छाल से बने हुए दुकूल युगों में श्रेष्ठ ऐसे आठ दुकूलयुग, अड सिरीओ, अड हिरीओ, एवं धिईओ, कित्तीओ, बुद्धीओ, लच्छीओ ' आठ श्री देवकी पुतलियां, आठ ही देवी की पुतलियां, आठ धृति देवी की पुतलियां, आठ कीर्ति-देवी की पुतलियां, आठ बुद्धि देवी की पुतलियां, आठ लक्ष्मीदेवी की पुतलियां, अट्ठ नंदाई, अट्ठ भद्दाइ, अट्टे तले, तलप्पवरे' आठ नन्द, आठ भद्र-शुभ सूचक आसनविशेष, एव शय्या में श्रेष्ठ आठ तल- शय्याविशेष, जो कि ये (आहुम घनी लेडे!) " अट्ठ खोमजुयलाइ खोम जुयलप्पवराई' અથવા અળસીના ખનેલા વસ્ત્રયુગલામાંથી આઠ ઉત્તમમાં ઉત્તમ વયુગલ, " एवं वडगजुयलाइ, एवं पट्ट जुयलाई, एवं दुगुल्लजुयलाइ " सेन असावे ટસરના વયુગલામાંથી આઠ શ્રેષ્ઠ ટસરના વજ્રયુગલે, રેશમી વસ્ત્રોમાંથી શ્રેષ્ઠ એવી આઠ રેશમી વસ્રની જોડે, વૃક્ષની છાલમાંથી ખનાવેલા ફૂલચુगोभांथी श्रेष्ठभा श्रेष्ठ सेवा माठ दुसयुगो " अट्ठ सिरीओ, अट्ठ हिरीओ, एवं धिईओ कित्तीओ, बुद्धीओ, डीओ" श्री देवानी आठ पुत्तलीओ, ड्री દેવીની આઠ પુત્તલીએ. એક રીતેેવીની પુત્તલીયા, આઠે બુદ્ધિડેવીની પુત્તલીધે, આઠ લક્ષ્મીદેવીની પુર્નલ धातवानी खापुत्तली, "अठ्ठ नंदाइ, अट्ठ भद्दाइ, अटूनले, तापवरे " श्री नन्हासन, आ भद्र (शुभ सूर्य आसन વિશેષ) અને શય્યાએ મા ष्ठ सेवां भाई तल (शय्या - पथारी विशेष ) है
સૂતર
"
CA
ܕܕ
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमयन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०९ छुदर्शनचरिननिरूपण ५७९ कासनानि, अष्टौ तलान् तलपवरान्-शय्याविशेषाद् 'मवरपणामए' एतान् पूर्वोक्तात सर्वरत्नमयान्-सर्वथा रत्ननिर्मितान् रत्नस्यचित्तान् वा दत्तः इति पूर्वण सम्बन्धः, 'णियगवरभवणकेउ अट्ठभए, झयप्पनरे' निजकवरभवनकेतून्-स्त्र कीयश्रेष्ठमाराादस्य केतुरूपान् , अष्टौ ध्वजान , मजमवरान-ध्वजेषु श्रेष्ठान् 'अट्टवये वयपदरे दस गोसाहस्सिएणं वएणं' अष्टौ नजान्-गोकुलानि, ब्रजप्रवरान्-ब्रजेपु श्रेष्ठान्, दशगोसातत्रिकेण व्रजेन-दशसहस्रगोसमुदायरूपनजस्वरूपापेक्षया अष्टौ ब्रजप्रवरान् बजान दत्तः, 'अट्ट नाडगाई नाडगप्पचराई बत्तीसवद्धणं नोडएणं' द्वात्रिंशद्धे-द्वात्रिंशविधेन, नाटकेन-नाटकापेक्षया अष्टौ नाटकानि, नाटकप्रवराणि-नाटके श्रेष्ठानि 'अट्ठ आसे, आसप्पवरे सचरथणय ए, सिरिघर पडिरूबए' अष्टौ अश्वान्-अश्वप्रवरान्-अश्वेषु श्रेष्ठाच , सर्वरत्नमयान्-सर्वथा रत्नमयभूषणसज्जितान् , अतएव श्रीगृहमतिरूपकान्-लक्ष्मीभाण्डागारल्यान् , 'अट्ठ 'सचरयणामए' लब सर्वधा रत्नों की ही बनी हुई थीं-दिये 'णियगवरभवण केऊ अट्ठ झए झयप्पवरे' तथा ध्वजों में सर्वश्रेष्ट ऐसी अपने श्रेष्ट प्रासाद की केनुरूप आठ ध्वजाएँ, 'अ गये वयप्पवरे' दस गोसाहस्लिरण वएण' ब्रजों में श्रेष्ठ आठ ब्रज दिये एक २ व्रज में दश हजार गोसमूह होता है ' अट्ठ नागाई नामापवराई बत्तीसयद्वेण नाडएण' बत्तीसप्रकार के आठ नाटक दिधे, जो कि नाटकों में श्रेष्ट थे ' अ आले, आसप्पचरे, समरपणामए, लिरि घरपडिरूवए' आठ घोडे दिये जो कि घोडों में ष्ठ थे और श्रीघर के जैसे थे-लक्ष्मी के भण्डार के तुल्य थे, एवं सर्व प्रकार के रत्नों दो सुपर्णले सज्जित " सव्वरयणामए" २ सा रत्नानी २४ भनेकी उनी ते दीधी.
“णियगवरभवणकेऊ अढ झए अयप्पपरे” तथा वन मा श्रेष्ठ मेवा पोताना सननी तु३५ मा पन मे! ५५ हीधी. " भट्ट वये वयंपवरे, दसगोसाहस्सिएण वरण" मा श्रेsai 28 म हीयांप्रने પ્રત્યેક વ્રજમાં–ગેકુવ-દસ હજાર ગાયે હોય છે, એવા આઠ વજે દીધાં એમ २५ सभा नये "अट्ट नाडगाई नाडगप्पनराई बत्तीसबर्तण नाबएण" पत्रीस ४२न नाटीमा सर्वश्रे४ वi B ना ही "अट्ट आसे, आसप्पवरे, सनरयणामए सिरिघरपडिरूवए" घान्यामा श्रेष्ठ शेव श्रीधर (લક્ષમીના ભંડાર સમાન આઠ અશ્વો દીધા તે ઘોડાઓ બધા પ્રકારનાં રતનાં भाभूषणथा विभूषित उता. " अठ्ठ हत्थी हथिप्पवरे, सव्यरचणामए सिरि
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५८०
1
हत्थी, हत्थिष्पवरे, सव्वरयणमए सिरिघरपडिवए' अष्टौ हस्तिनः, इस्तिद्रवरान हस्तिषु श्रेष्ठान् सर्वरत्नमयान्- हस्तियोग्य रत्नमया भूपणसज्जितान्, अतएव श्रीगृहपतिरूपकान्, लक्ष्मीभाण्डागारतुल्यान, 'अद्वजाणाई, जाणप्पवराई' अष्टौ यानानि शकटादीनि यानमवराणि यानेषु श्रेष्ठानि, 'अड्ड जुगाई, जुगप्पचराई, एवं सिविया, एवं संदमाणीओ, एवं गिल्लीओ, थिल्लीओ,' अष्टौ युग्यानि - गोल्लदेशप्रतीतानि 'रिकशा' पदवाच्यानि जम्पानानि, युग्यमवराणि - युगेषु श्रेष्ठानि, एवं तथैव अष्टौ शिविकाः, -शिखराकाराच्छादित जपानरूपाः, एवं - तथैव अष्टौ स्यन्दमानिका:- पुरुषम माणजम्पानविशेषान् एवम् अष्टौ गिल्ली, अष्टौ थिल्ली, 'गिल्ली पिल्ली' इतिनामस्यानानि, 'अ वियड जाणाई, वियडजाणप्पवराई'
-
थे ' अ हत्थी हथिवरे, सव्वरयणामए सिरिघरपडिरुवए' आठ हाथी दिये जो समस्त हाथियों में श्रेष्ठ थे, एवं सर्वथा रत्नों के भूषणों से जो सुसज्जित थे और इसीलिये जो लक्ष्मी के भण्डार के समान थे 'अट्ट जाणाइ, जाणप्पवराह,' आठ शकट आदि यान (गाडी) दिये जो कि समस्त यानों से श्रेष्ठ थे 'अट्ठ जुगाई', जुगप्पवराह, एवं सिवियाओ, एवं संमाणीओ एवं गिल्लिओ, थिल्लिओ' गोल्लदेशप्रसिद्ध आठ रिक्शा दिये जो कि समस्त रिक्शाओं में उत्तम थे इसी प्रकार से शिखर के आकार के आच्छादित जपान रूप आठ शिविकाएँ दीं, पुरुषप्रमाण जम्पानरूप आठ स्यन्दमानिकाऍ दी जो कि समस्त स्यन्दमानिकाओं में श्रेष्ठ थीं आठ बिल्ली और आठ गिल्ली नामक धान विशेष दिये 'अड्ड वियडजाणा' विघड जाणप्पवराई' आठ
66
"
घरपडिए " हाथी सोभा श्रेष्ठ सेवा आठ हाथी हीघा ते आठे हाथी लक्ष्मीना ભંડાર જેવાં અને સર્વ પ્રકારનાં રત્નાનાં આભૂષણેાથી સુસજ્જિત હતા. अट्ट जाणाइ, जाणवराई સમસ્ત યાનામાં શ્રેષ્ઠ એવા આઠે શકટ માર્દિ यान हीघां " अट्ठ जुगाई, जुगप्प राई, एवं सिवियाओ, एव संदमाणीओ, एव' गिल्लिओ, थिल्लिओ " गोल्स देशप्रसिद्ध आठ युग (रिक्षामा) हीधी, ने સમસ્ત રીક્ષાએ મા શ્રેષ્ઠ હતી, એજ પ્રમાણે સમસ્ત શિમિકાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવી આઢ શિબિકાએ દીધી. શિખિકા (પાલખી) શિખરના આકારથી આચ્છાદિત હાય છે આઠ ઉત્તમમા ઉત્તમ સ્યન્તમાનિકાએ દીધી. સ્યન્દ્વમાનિકા પુરુષપ્રમાણુ મ્યાના રૂપ હાય છે, આઠ શ્રેષ્ઠ થિલ્લી અને આ શ્રેષ્ઠ ગિલ્લી દ્વીધી. થિલ્લી અને ગિલ્લી યાનવિશેષાનાં નામ છે “ अट्ठ वियडजाणाई'
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८१
"
प्रमैन्द्रिकाटीका श० ११ ४० ११ सू०९ सुदर्शन रितनिरूपणम् अष्टौ वितृतयानानि - आच्छादनरहितशकटानि, विवृतयानप्रवराणि - विवृतयानेषु श्रेष्ठानि, 'अहरहे पारिजाणिए, अठ्ठरहे संगामिए,' अष्टौ स्थान पारियानिकान् - परियानं - क्रीडाप्रयोजनं येषां ते पारियानिकाः तान्, अष्टौ स्थान् सांग्रामिकानसंग्रामः प्रयोजनं येषां ते सांग्रामिका स्तान, 'अट्टमासे, आसप्पवरे, अट्ठ हत्थी erroat, अट्टगामे गामप्पवरे, दसकुलसाहस्सिएणं गामेणं' अष्टौ अत्रान् अश्व प्रवरान् - अश्वेषु श्रेष्ठान्, अष्टौ हस्तिन, हस्तिप्रवरान् - हस्तिषु श्रेष्ठान् अष्टौ ग्रामान् ग्राममत्ररान्- ग्रामेषु श्रेष्ठान् दशकुल साहस्रिकेण ग्रामेण दशसहस्रसंख्यक कुलसमुदायरूपग्रामापेक्षया अष्टौ ग्रामान्, 'अट्ठदासे, दासप्पवरे, एवंचेव दासीओ, एवं किंकरे, एवं कंजुइज्जे, एवं वरिसधरे, एवं महत्तरए,' अष्टौ दासान् - सेवआच्छादन रहित शकट दिये जो कि आच्छादनरहित शकटों में उत्तम थे 'अहरहे, पारिजाणिए, अडरहे संगामिए ' क्रीडा करने में साधनभूत आठ रथ दिये-ये रथ नानाप्रकार की क्रीडा करने में काम देते थे इसी प्रकार युद्ध में काम आने वाले आठ संग्रामिक रथ दिये। 'अट्टआसे, आसम्पवरे अट्टहत्थी; हत्थिष्पवरे, अट्ठ गामे गामप्पवरे' दसकुल साहस्सिएण गामेण ' घोड़ों में श्रेष्ठ आठ घोडे दिये, हाथियों में श्रेष्ठ आठ हाथी दिये जिनमें दश १० हजार कुल रहते हैं उसका नाम गांव है - ऐसे गांव भी ८ दिये 'अट्ठ दासे दासप्पवरे, एवं चेव दासीओ, एवं किंकरे, एवं कंचुहज्जे, एवं वरिसधरे, एवं महत्तरिए ' दासों में श्रेष्ठ आठ दास-सेवक दिये, इसी प्रकार से दासियों में श्रेष्ठ आठ
वियडजाणापत्रराइ' ” माछाहन रहित शस्टोमाथी उत्तममां उत्तम आह આચ્છાદન રહિત શકટા દીધાં अ रहे पारिजाणिए, अ रहे सगामिए " ક્રીડા કરવામાં સાધનભૂત એવાં આઠ રથ દીધા, જે વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા કરવામા ઉપયેગી થઈ પડે એવાં હતા, તથા યુદ્ધમાં કામ આવે એવાં આઠ संग्राभिः २थ दीघा " अट्ठ आसे, आसपवरे, अट्ट हत्थी हत्थिप्रवरे, अट्ट गामे गामपवरे " घोडामा श्रेष्ठ मेवां भाई घोडा, हाथीभां श्रेष्ठ भेषा दीघा. અઠે હાથી અને ગામામાં શ્રેષ્ઠ એવાં આઠ ગામ 6: दस कुलसाह स्सिएण गामेण ” ते प्रत्येक गाभां इस इन्नर भाणुसो रहेतां तां. अट्ठ दासे दासप्पवरे, एव चेव दासीओ, एवं किंकरे, एवं कंचुइज्जे, एव परिसघरे, एवं महत्तरिए " हासोभां श्रेष्ठ मेवां आई हास हीघा, हासीभाभां
66
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती कान् , दासप्रवरान्-दासेषु श्रेष्ठान् , एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव-अप्टौ दासीः-परिचारिकाः, एवमेघ-अष्टौ किङ्करान्-प्रतिकर्मयसाधनपृच्छाकारिणः, एवमेवअप्टी कक्निः -प्रतीहारान्-अन्तःपुरत तिनो वृद्धपुरुषान् , एवमेव-अष्टौ वर्ष। धरान्-अन्तःपुररक्षकक्लीवचनान् , एदमे व-अष्टौ महतरान्-अन्तःपुरकार्यचिन्तकान् , 'अट्ठ सोअन्निए, ओलंगणदीवे, अह रुप्पामए ओलंयणदीवे, अहसुवण्णरुप्पामए ओलंबणदीवे' अष्टौ सौर्णिकान्-शुवर्णनिमितान् अवलम्बनदीपानशृङ्खलाबद्धतीपाद दीपाधारपात्राणीत्यर्थः एवमग्रेऽपि अप्टौ रुप्यनयान , अबलम्वनदीपान , अष्टौ सुवर्ण सप्यमयान् अवलम्बनदीपान्, 'अट्ठ सोबन्निए उकंचणदीवे, दासियां दो, किंकरों में श्रेष्ठ आठ किङ्कर-हर एक कास को पूछकर ही करनेवाले ऐसे मनुष्य दिये, आठ ही अन्तः पुर व वृद्धपुरुष दिये जो कि प्रतीहार का काम करने में होशियार थे ओठ हो वर्षधर-अन्तःपुर रक्षक नपुंलक मनुष्य दिये आठ ही महत्तर-अन्तःपुर के कार्यचिन्तक जन दिये 'अटमोचलिए, ओलंबनदीवे, अरुप्पामए ओलंगणदीवे, अनुवाप्पामए ओलंगणदीवे ' आठ सोने के बने हुए दीपाधारपात्र दिये, माठही चांदी के आने दीमाधारपात्र दीवेट दिये और आठ ही सोने चांदी के बने दीपायर पात्र दिये । इनमें एक ही लाईन में चोकौर दीपक जलते रहते हैं। यह कहीं २पर चार कानों की होती है और कहीं २ पर गोल होती है। इसे दीवेट या समाई कहते हैं। 'अह सोचनिए उकंचण दीवे, एबंध तिन्न वि' इसी प्रकार से सोने चांदी और सोने શ્રેષ્ઠ એવી અ ઠ દાસીઓ દીધી, કિકમાં શ્રેષ્ઠ એવા આઠ કિકરો દીધા. દરેક કામ પૂછીને કનારા પગારદાર સેવકને કિકર કહે છે અન્તઃપુરના પ્રતિહાર તરીકે કામ કરનારા આઠ શ્રેષ્ઠ વૃદ્ધ પુરુ દીધા, આઠ વર્ષધર (અતિ પુરના રક્ષક, નપુંસક મનુષ્ય) દીધા અને આઠ મહત્તર (અંતપુરના કર્યચિન્તક માણસો) દીધા.
“ अट्ट सोवन्निए ओलंबनदीवे, अदुरूप्पामए ओलंबणदीवे, अट्ट सुबण्णरूपाए ओलंबणीवे , 24 8 सालाना ना पाया२पात्र (334i), I8 ચાંદીના બનાવેલાં દીપાધારપાત્ર અને આઠ સેના ચાદીના બનેલા દીપાધારપાત્ર દીધા આ દીપાધારપાત્રમાં એક જ લાઈનમાં ચારે કેર દીપક બન્યા કરે છે. તે કઈ કઈ પ્રદેશોમાં ચોખૂણયું હોય છે અને કઈ કઈ પ્રદેશમાં ગોળા१२नु डाय छ “ अट्ट सोवन्निए उकंचणदीवे, एवं चेव तिन्न वि" मगर
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८३
,
"
"
मैचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० ९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् एवं चैव तन्निवि' असौवर्णिकान् सुवर्णरचितान् उत्कञ्चनदीपान् - ऊर्ध्वदण्डयुक्तान्दीपान् एवमेष- पूर्वोक्तरीत्यैव त्रीनपि दीपान् सुवर्ण-काय - सुवर्णरूप्य भेदात्, तथा च अष्टौ रुप्पमयानपि उत्कञ्चनदीपान्, अष्टौ सुवर्णरूप्यमयानपि उत्कञ्चनदीपान् अट्ट सोवन्निए थाळे, अट्ठ रुप्पम थाले अड्ड सुरण रुपमए थाले' अष्टी सौर्णिकान् - सुवर्ण निर्मितान् स्थालान्, अष्टौ रूप्यमयान् स्थालान् अष्टौ सुवर्णरूप्यमवान् रथालान् 'जड सोवणियाओ पत्तीओ, अट्ट रुप्पामयाओ पीओ, अह नगरुप्पास्याओ पत्तीओ' अष्टौ सौवर्णिकी :- सुवर्णनिर्मिताः पात्री : - लघुपात्राणि, अष्टौ रूप्यमयी पात्री:- लघुपात्राणि अष्ट सुवर्णरूप्यमयीः पात्री: - लघुपात्राणि ' अ सोवन्नियाई थासयाई, अद्व रुपामयाई थासया, अण्णरुपामयाई थासयाई' अष्टौ सौवर्षिकानि- सुपर्णनिर्मिचांदी दोनों के मेल से बने हुए ऊर्ध्वदण्ड ले आठ उत्कनण दीपक दिये इसमें बीच में दीपक रखे जाते हैं और ऊपर की ओर दण्डा निकला रहता है । ' अह सोचन्निए वाले, अहुरूप्पनए थाले, अट्ट खुण्णरूप्पनए थाले, आठ सोने के बने थाल, आठ चांदी के बने घाल, और आठ ही चांदी सोने के मेल से बने हुए थान दिये ' अड्ड मोवन्नियाओ पत्तीओ, अट्ठ रुप्पामयाओं अट्ठ सुवण्णरुपानयाओ पत्तीओ' आठ २ ही सोने के, चांदी के और सोने चांदी के मेल से बने हुए छोटे २ पात्र दिये 'अड्ड सोवन्नियाई, धासाह, अट्ठ रुप्पानयाई थालयाइ, अड्ड सुबण्णरुप्पा मयाई थासया' आठ ही सोने के बने हुए तालक दिघे आठ ही चांदी के बने हुए तासक दिये और आठ ही सोने चांदी के मेल से बने हुए तासक
"
પ્રમાણે સેાનાના, ચાંદીના અને સેાનાચાદીના બનાવેલાં આઠ માઢ ઉત્સુ ચણુद्वीप (हीवी थे।) दीघा, उत्थायु हीयम्मां वरये हीयो (बाटो) राभवामां આવે છે અને ઉપરની બાજુએ દડા જેવા ભાગ નીકળેલા રહે છે, " अट्ठ सोन्नि थाले, अरुप्पमए थाले, अट्ठ सुवण्णरुप्पमए थाले" साह सोनाना થાળ દીધા, આઠ ચાંદીના થાળ દીધા અને આઠ સુવર્ણ અને ચાંદીના (मन्नेना मिश्राशुथी मनावेला ) था हीधा. “ 'अट्ठ सोवन्नियाओ पत्तीओ, अष्टु सुवण्णरुपमयाओ पत्तीओ' मा सोनाना, आठ यांहीना भने साह सोनायांहीना नानां नाना पात्रो (बाटडीओ) हीथां. " अटु सोवन्नियाई थासयाई' अरुप्पामयाई थासयाई, अटु सुवण्णरुप्पामयाई थासयाई " म सोनानी બનાવેલી તાસકે. આઠ ચાહીની તાસકે અને આઠ સેાનાચાંદીની તાસકા દીધી, ા ત સકે! દજીના આકારની હાય છે જેને ‘ ડીશ’ કહેવામાં આવે છે,
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तानि, स्थासकानि- तासक पदवाच्यपाविशेषान् मुकुराकारान् . ' तरतरी' इति भाषा प्रसिद्धान् , अ टौ रुप्पमयानि स्थासकानि, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानि स्थासकानि, 'अह सोवन्नियाई मल्लगाई, अट्ट रुप्पामयाई मल्लगाई, अट्ठ सुवण्णरुप्पामयाई मल्लगाई' अष्टौ सौवर्णिकानि-सुवर्णनिर्मितानि मल्लकानि-पात्रविशेपान् , अष्टौ रुप्यमयानि मल्लकानि, अष्टौ सुवर्णरुप्यमयानि मल्लकानि, 'अट्ठ सोवपिणओ तलियाओ, अट्ट सोवन्नियाओ कावइयाओ' अष्टौ सौदर्णिकी:-सुवर्णनिर्षिता, उपानहः एवं अष्टौ सौवणिकीः कलाचिका:-वस्तुविशेषान् 'अट्ट सोवपिणए अवएडए, अट्ठ सोवन्नियाभो अवयकाओ' अष्टौ सौवर्णिकानि-सुवर्णनिर्मितानि अवैडकानि-अवेडकनामकवस्तूनि, अष्टौ सौवर्णिकी:-सुवर्णनिर्मिताः वस्तु विशेषा', अट्ठ सोवणिए पायपीढए, अट्ट रुप्पामए पायपीढए, अट्ट सुवण्णरुप्पामए पायपीढर' अष्टौ सौवर्णिकानि-सुवर्णनिर्मितानि पाठपीठानि-पादन्यासल घुचतुष्काणि. दिये हिन्दी भाषा में इसे तासक-या तस्तरी कहते हैं। इसका आकार दर्पण के जैसा होता है । 'अट्ट सोधनियाइ मल्लगाई', अट्ट रुप्पामयाई मल्लगाइं अहलुवण्णरुप्पामयाई सल्लगाई' अट्ट सोयरिणयाओ तालियाओ, अट्ट सोवन्नियाओ कावयाओ' आठ ही सोने के बने हुए मल्लक-पानविशेष दिये, आठ ही चांदी के बने हुए मल्लक-पात्रविशेष दिये आठही सोने चांदीके बने हवे मल्लक दिये, आठही सोने की बनी हुई तलिका पादत्राण-विशेष दिये और आठ ही सोने की बनी हुई कलाचिकाएं दाल आदि परोसने के लिये कडच्छियां दीं। 'असीवन्निए अवएडए, अट्ट सोवन्नियाओ अवयकाओ'
आठ ही सोने के बने हुए छोटे २ तवे दिये और आरही सोने के बने हुए पड़े २ तो दिये 'अट्ट सोवपिणए पायपीढए, अट्ट हप्पामए पायपीढए, अट्ठसवण्णरुप्पामए पायपीढए' आठही सोने के बने, आठ ही चांदी के घने और आठ ही सोने चांदी के बने हुए पादपीठ-बाजोटें दिये हिन्दी " अट्ट सोवन्नियाई मल्लगाई, अट्ठ उप्पामयाई मल्लगाई अट्ट सुवण्णरुप्पामयाई मल्लगाई', अटु खोपन्नियाओ वालियाओ, स्पट्ट सोवन्स्यिाओ कावइयायो " मा8 - સોનાના બનાવેલા મલક (પત્રવિશેષ), આઠ ચાંદીના મલ્લક અને આઠ સોનાચાંદીના બનાવેલા મલક દીધાં આઠ સોનાની બનાવેલી તાલિકાઓ (પગરખાંવિશેષ), આઠ સોનાની બનાવેલી કડછીએ, દાળ આદિ પીરસવા માટે ३छी १५२राय छे. “ अट्ट सोवन्निए अवएडए, अटु लोवन्नियाओ अवयकाओ" આઠ સુવર્ણનિતિ નાની તવી અને આઠ સુવર્ણનિર્મિત મોટા તાવડા દીધા. "अट्र मोवण्णिए पायपीटर, अटु रप्पासए पायपीढए, अदु सुवण्णरुप्पामए पायपीदए " 2418 सोनाना मनावती, माइयांहीना आनावसम 2418 साना
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैrefront टीका श० १२ २०११ ० १ सुदर्शन चरितनिरूपणम् ' चौकी' पदाच्यानि, अष्टौ रूप्यमयानि पादपीठानि, अष्टौ सुवर्णरूप्यमयानि पादपीठानि, 'अ सोवन्नियाओ मिसियाओ, अह सोवन्नियाओ करोडियाथो' अष्टौ सौवणिकी:- सुवर्णनिर्मिताः, भिसिकाः- आसन विशेषरूपाः, अष्टौ सौवणिकी:-सुनिर्मिताः, करोटिका :- पात्रविशेषरूपाः ताम्बूलपात्राणि 'अट्ट सोवणि पल्लेके, अट्ट सोणियाओ पडिसेज्जाओ' अष्टौ सौवर्णिकानि - सुवर्णनिमितानि, पल्यङ्गानि, अष्टौ सौवर्णिकी:- सुवर्ण निर्मिताः, प्रतिशय्याः - उत्तरशय्याः, लघुशय्याः इत्यर्थः, 'अट्ठ हंसासणाई, अट्ठ कौचासणाई, एवं गरुलासणाई, उन्नयासणार, दीहासणाई, भद्दा येणार, पक्खासणार, सगरासणाई' अष्टौ हंसासनानि-हंसाका एलक्षित नि आमनानि, अष्टौ क्रौंचासनानि-क्रौञ्चाकारोपलक्षितानि आसनानि, एत्रमेन- अष्टौ गरुडासनानि, गरुडाकारोपलक्षितानि आसनानि, उन्नतासनानि - उन्नताधारीपलक्षितानि आसनानि, प्रणतासनानि -
५८५
में इसे चौकी भी कहते हैं । 'अड सोवन्नियाओ मिलियाओं, यह सोनियाओ करोडियाओ' सोने के बने हुए आठ ही विशेष आन दिये और आठ ही सोने के बने हुए पान रखने के डिब्बे दिये 'अड्ड सोन्निए पल्लेके, अट्ठ सोवन्नियाओ पडिलेज्जाश्रो' खोने के बने हुए आठ पलंग दिये और सोने की बनी हुई आठ ही प्रतिशय्याएँ छोटी २ शय्याए दो 'अट्ठ हंसासणारं, अट्ठ कोंचासणाई, एवं गरुलासणाई', उन्नयासणाई' पणयासणाई दीहासणाई, महासणाह, पक्खासणाई, मगरासणाई, आठ ही सोने के बने हुए हंस जैसे आकारवाले आसन दिये, आठही क्रौंच के आकार जैसे सोने के बने हुए आसन दिये, आठ ही गरुड़ पक्षी के जैसे सोने के बने हुए गरुडासन दिये, आठ ही सोने के
ચાંદીના બનાવેલા પાદપીઠ ખાજોઠ દીધા (પલ`ગ પર ચડવા ઉતરવા માટે તેના ઉપयोग थाय छे तेथी तेने पाहचीड आहे . " अट्ठ सोवन्नियाको भिमियाओ, अट्ठ सोवन्नियाओ करोडियाओ" सुवार्थनिर्मित आहे यासनविशेष द्वीधां भने पान રાખવા માટે માઢ સુવર્ણ નિર્મિત પાનદાનીએ દીધી. “ rg वन्निए प rg सोनिया पडिसेज्जाओ " सोनाना मनावेसा भाई यसग हीधा भने सोनानी मनावेसी आठ प्रतिशय्या-नानी नानी शय्याओ हीधी अट्ठ हंसासणाई', अट्ठ कोंचासणाई, एवं गरुलासणाइ, उन्न्यासणाई दीहाणाई, भद्दा - मणाई', पवासणाई, मगरासणाई " હસના આકારના સુવર્ણ નિમિત સ્ત્રા આસના, ક્રોચના આકારના સુવ નિમિત આઠ આસના, ગરુડના આકારના
भ० ७४
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीस्त्रे अवनतासनानि, दीर्घासनानि, भद्रासनानि, पक्षासनानि-पक्षाकारोपलक्षितानि आसनानि, मकरासनानि-मकराकारोपलक्षितानि आसनानि, 'अट्ट पउमासणाई, अट्ट दिसासोवत्थियासणाई' अष्टौ पद्मासनानि-पद्माकारोपकक्षितानि, अष्टौ दिक्स्वस्तिकासनानि-दिक्स्वस्तिकाकारोपलक्षितानि आसनानि, 'अट्ट तेल समुग्गे, जहा रायपसेणइज्जे जाव अट्ट सरिसदसमुग्गे' अष्टौ तैलसमुद्गकानितैलपात्राणि, यथा राजप्रश्नीये प्रतिपादितानि, तथैवात्रापि मतिपत्तव्यानि, यावत्, अष्टौ सर्षपसमुद्कानि-सर्पपपात्राणि, 'अट्ठ खुज्जाओ जहा उबनाइए जाव अट्ठ पने हुए उन्नतासन -कुर्सी के नुमा-शासन दिये आठ ही सोने के घने हुए अवनतासन-जमीन से थोड़ेले ऊचे रहने वाले आसन दिये आठ ही सोने के बने हुए दीर्घासन-पड़े २ आसन दिये आठ ही सोने के बने हुए भद्रासन दिये आठ ही सोने के बने हुए पक्ष-पांख के आकार जैसे आसन दिये आठ ही सोने के बने हुए मकरासन-मकर के आकार जैसे आसन दिये 'अट्ठ पउमासणाई, अट्ट दिसासोपस्थियासणाई'
आठ ही पन के जैसे आकार वाले सोने के पश्मासन दिये आठ ही दिस्वस्तिकासन दिये 'अट्ट तेल्लसमुग्गे, जहा रायप्पसेणइज्जे जाव अंसरिसवसमुग्गे' आठ ही सोने के बने हुए तेल रखने के डिब्बे दिये जैसा रामप्रश्नीयसूत्र में कहा गया है वैसा ही यहां पर फहना चाहिये थावत्-आठ ही सोने के सरसों रखने के दिवे दिये-'अठखुज्जाओ, जहा उववाहए जाव अट्ट पारिसीमो' आठ कुपडी दासियों दी
સુવનિર્મિત આઠ આસને, સુવર્ણનિર્મિત આઠ ઉન્નતાને (ખુરશીઓ) અને સુવર્ણનિર્મિત આઠ અવનતાને (જમીનથી સહેજ ઊંચે રહે એવાં આસને), આઠ સુવર્ણનિમિત દીર્વાસને અને આઠ સુવર્ણનિમિત ભદ્રાસને (સુખાસનો) દીધાં આઠ સુવર્ણનિર્મિત પક્ષકાર પાંખના આકારનાં) આસને દીધાં, આઠ સુવર્ણનિર્મિત મકરાસન (મગરનાં આકારનાં આસન) કીધાં, " भट्ठ परमासणाई, अट्ठ दिसाम्रोवस्थियारणाई" 48 सानानां पास। (पमा ४२i मासन) हीui मन मा स्वस्तिनीयi. "अट्र तेल्लममुग्गे, जहा रायपसेणइज्जे जाव भटु सरिसवसमुग्गे" सोनाना मना વેલા તેલ ભરવાના આઠ ડબ્બા દીધા, રાજપ્રમીયસૂત્રમાં કહ્યા અનુસાર
સરસવ ભરવાના સેનાના આઠ ડબ્બા લિધા,” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત ४५न मडी अड ४२ लाये. "म खुजाभो, जहा उववाइए जाव भट्ट
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ सू०९ सुवर्शनचरितनिरूपणम् ५ पारिसीओ' अष्टौ कुब्जाः दासौः, यथा औपपातिके सूत्रे प्रतिपादितम् तयैवाप्रापि पतिपत्तव्यम् , यावत्-अष्टी पारसीः-पारसदेशोडवाः दासीः, 'अष्ट छत्ते, अट्ठ छत्तधारीओ चेडीओ' अष्टौ छत्राणि, अष्टौ छत्रधारिणीचेटीः, 'अट्ट चामराभो, अट्ट चामरधारीओ चेडीओ' अष्टौ चामराणि, अष्टौ चामरधारिणी पेटीः, 'अट्ठ तालियंटे, अट्ठ तालियंटधारीओ चेडीओ' अष्टौ तालचन्तानि-तालव्यजनानि, अष्टौ तालबन्तधारिणीचेटीः, 'अट्ठ करोडियाधारीयो चेडीओ' अष्टौ करोटिका धारिणीश्वेटी:-ताम्बूलकरण्डधारिणी दासीरित्यर्थः, 'अट्ठ खीरधाईओ, जाव अट्ट अंधाईओ' अष्टौ क्षीरधात्री:-दुग्धपाययित्रीः दासीः, यावत्जैसा कि औपपाकिसूत्र में कहा गया है। यावत् आठ पारसदेश की जन्मी हुई दासियां दीं, 'अg छत्ते, अट्ठ छप्सधारीओ, चेडीओ' आठ छत्ते दिये और इन आठ छत्तों को अपने हाथ में रखने के लिये आठ दासियाँ दीं। 'अ चामराओ, अट चामरधारीओ चेडीओ' आठ चामर दिथे और इन चामरों को अपने हाथ में रखने वाली या इन चामरों को ऊपर ढोरने वाली आठ दासियां दी 'अट्ट तालियंटे, अट्ट तालियंटधारीओ चेडीओ' आठ हवा करने के लिये पंखे दिये, और इनसे हवा करने वाली आठ दासियां दी 'अढ करोडियाधारीओ चेडीओ' आठ ताम्बूल के डिब्बों को अपनी देखरेख में रखनेवाली दासियां दी ' अह खीरशईओ, जाव अट्ट अंकधाईओ' आठ क्षीरधा. त्रियां दी-जो दूध पिलाया करती थी, यावत् आठ मजन धात्रियां दीं पारिसीओ" मा माडी हासीयाहीधी तथा " पारस शमां की मार દાસીએ દીધી,” આ કથન પર્વતનું ઔપપાતિક સૂત્રનું સમસ્ત કથન ગ્રહણ ४२ . “अटूठ छत्ते, अट्ठ उत्तधारीओ चेडीओ" मा: छत्री हौधा भने छत्र धारण ४२नारी मा हासी हाधी “ अटूठ चामराओ, अठ चामरधारीओ चेडिओ" गा४ याभ२ बीघा भने ते यामराने पा२९५ ४२नारीते याम। पर वायु ढकनारी मा हासीमाधी “ अट्ट तालियंटे, अद तालियटधारीओ चेडीओ" पवन नाम माटे २8 ५मा हीघा, मन त ५माया 43 पवन नामनारी 208 सीमा हीधी. “ अढ करोडियाधारीयो चेडीओ" तापूस (पान) न मानी म२५ रामनारी मा हासीया हीधी. “ अट्र खीरधाईओ, जाव अट्र अंकधाईओ" मा8 क्षीरपात्रीमा हामी જે દૂધ પિવરાવવાનું કામ કર્યા કરતી હતી, આઠ જજનધાત્રી દીધી
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगमतीन अष्टौ मज्जनधात्री:-स्नपयित्रीः दासी, अप्टौ मण्डनधात्री:-भूपणपरिधापयित्रीः दासीः, अष्टौं क्रीडाधात्री:-रमयित्री दासीः, अष्टौ अधात्री:-क्रौडोपरिधारणकी दासी, 'अट्ठ अंगमदियाओ, अष्ट उन्मदियाओ' अष्टौ अङ्गमर्दिकाः दासीः, अष्टौ उन्मर्दिकाः दासी, एतासां च अगमर्दिकानामुन्मर्दिकानां दासीनामल्पबहुमर्दनकृतो विशेषो द्रष्टव्यः, 'अट्ट हावियाओ, अट्ट पसाहियाओ' अष्टौ स्नापयित्री:-स्नानकारयित्रीः दासीः, अष्टौ प्रसाधिका:-प्रसाधनकी दासीः, मण्डनकारिणीरितिभावः, 'अट्ठ चन्नगपेसीओ, अट्ट चुन्नगपेसीओ' अष्टौ वर्णकपेषिका:-चन्दनपेपणकारिणीः दासीः, अष्टौ चूर्णकपेपिकाः-ताम्बूलादिचूर्णपेषणकारिणीः, गन्धद्रव्यचूर्णपेषणकारिणी दासीः, 'अट्ट कोडागारीओ, अट्ठ दवजो स्नान कराने वाली थीं, आठ मण्डनधात्रियां दी-जो भूषणों को पहिराने वाली थी, आठ क्रीडाधात्रियां दी-जो साथ में रहकर नाना प्रकार के खेलों को खिलाने वाली थीं, आठ अङ्कधात्रियां दी-जो उन्हें समय २ पर गोद में बैठाने वाली थीं । 'अट्ठअंगमदियाओ, अट्ठ उम्महियाओ' आठ अङ्गमर्दकधात्रियां-शरीर को धीरे२ से दयाने वाली दासियां दी, आठ उन्मर्दिकधात्रियां-शरीरको जोर २ से दबाने वाली धानियांदी, 'अह पहाविधाओ, अट्ट पसाहियाओ' माठ स्नान कराने वाली दोसियां दी और आठ भण्डन करनेवाली दासियां दी, 'अ वनगपेसीओ अट्ट चुन्नगपेसीओ' आठ चन्दन को पीसने वाली-घिसने वाली दासियां दी और आठ हीताम्बूल आदि को चूर्ण २ करने वाली दासियां दी अथवा सुगंधितद्रव्य-चूराचूर करके पीसने वाली दासियांदी 'अट्ठकोहामारीओ,
સ્નાન કરાવતી હતી, આઠ મંડનધાત્રી દીધી જે આભૂષણો પહેરાવવાનું કાર્ય કરતી હતી. આઠ ડિાધાત્રી દીધી છે સાથે રહીને વિવિધ પ્રકારની રમત રમાડતી હતી, આઠ અંકધાત્રીએ દીધી જે તેમને ખોળામાં લઈને ३२ती ती. “ अट्ठ अंगमहियाओ, अट्ठ उम्महियाओ" मा मगम ધાત્રીએ દીધી જે અંગે પર તેલ આદિનું મર્દન (માલિશ કરતી હતી, AB Grम धात्रीसाधी भनु म म गया ४२वानु तु. “ अदु पहावियाओ, अट्ठ पसाहियाओ" 18 स्नान ४२वनारी हासीमाधी भने मा० मन ४२२वनारी श्रृंगार सवनारी सीमे। हीधी “ अटू वन्नगपेसीओ, अट्ट चुन्नगपेसीओ" यन्न घसनारी मा हासी हीधी मने सुसધિત દ્રવ્યનું ચૂર્ણ કરનારી–એ દ્રવ્યને ખાંડીને ભૂકે કરનારી અથવા લસે૮નારી આઠ દાસીઓ દીધી.
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंट
,
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० ११ ०११ ० ९ सुदर्शनचरितनिरूपणम कारीओ' अष्टौ कोष्ठागारिकी:- कोष्ठागारसंरक्षणविधात्रीः दासीः, अप्टौ वकारिणी :- परिहास कारिणीः दासीरित्यर्थः 'अट्ठ उवस्थाणियाओ, अट्ठ नाडइजाओ' अष्टौ औपस्थानिकी :- उपस्थानम् - आस्थानं सभामण्डपम्, तद्गतानां समीपे या वर्तन्ते ताः दासीरित्यर्थः, अष्टौ नाटकीयाः- नाटक सम्बन्धिनीः दासीः, 'अट्ट कोड विणीओ, अट्ठ महाणसिणीओ' अष्टौ कौटुम्बिनी:- कुटुम्बेन सह पदाति चारिणीः दासीः, अष्टौ माहानसिनी : - महानस सम्बन्धिनीः पाकविधात्रीः दासीः, 'अट्ठ भंडागारिणीओ अट्ठ अज्झाधारिणीः अष्टौ भाण्डागारिणि: - भाण्डागार - संरक्षिणीः अष्टौ अज्झाधारिणी: - ' अज्झेति' शीलवती : स्त्री सम्बन्धि कार्यकारिणीरित्यर्थः ' अट्ठ पुफ्फाधारिणीओ, अह पाणिधारणीओ' अष्टौ पुष्पधारिणीः, अवकारीओ ' आठ कोष्ठागार की रक्षा करने वाली दासियां दीं और आठ परिहास करने वाली दासियां दीं ' अट्ठ उवत्थाणियाओ, अट्ठ नाडइज्जाओ' आठ उपस्थानशाला में - सभामण्डप में रहने वालों के पास खडी रहने वाली दासियां दीं और आठ नाटक से संबंध रखने वाली दासियां दीं 'अट्ठ कोडविणीओ, अट्ठ महाणसिणीओ' आठ कुटुम्ब के साथ २ पैदल चलने वाली दासियां दीं, और आठ रसोई घर में भोजन पकाने वाली दासियां दीं ' अट्ठ भंडागारिणीओ, अट्ठ अज्झाधारिणीओ' आठ भण्डागार की रक्षा करने वाली दासियां दीं और आठ स्त्री सम्बन्धिकार्य करनेवाली दासियां दीं 'अट्ठ पुष्काधारिणीओ, अट्ठ पाणिधारिणीओ' आठ पुष्पो को सदा अपने पास व्यवअट्ठ कोट्टागारीओ अट्ठ दव्त्रकारीओ " अहारनी हेमरेज रामनारी આઠ દાસીએ દીધી અને પરિહાસ દ્વારા આનંદ કરાવનારી પણ આ हासी थे। हीधी, ' अड्ड उवत्थाणियाओ, अट्ठ नाडइज्जाओ " उपस्थान शाजामांસભા મંડપમાં ઉપસ્થિત લેાકેાની પરિચર્યોં કરનારી આઠે દાસીએ દીધી. मने नाटयार'लोनी हेमरेज रामनारी आहे हासीयो हीधी "अड्ड कोडुंबि णीओ, अट्ठ महाणखिणीओ" हुटुमनी साथै परायाणा यासनारी आह દાસીએ દીધી અને રસાઈઘરમા ભાજત પકાવનારી આઠ દાસીએ દીધી. " अड्ड भडागारिणोओ, अट्ठ अज्झाधारिणीओ " माठ भौंडागारोनी रक्षा ५२નારી દાસીએ દીધી અને અંત.પુરની સ્રીએની આજ્ઞાનુસાર કાર્ય કરનારી आउ हासीओ हीधी "अट्ट पुष्पधारिणीओ, अट्ठ पाणिधारिणीओ " युण्याने વ્યવસ્થિત ગેાઠવનારી 'આઠ દાસીએ દીધી અને પાણીની સ્વચ્છતા આદિનુ
८८
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
भगवतीने
9
"
अष्टौ
अष्टौ पानीयधारिणी :- जलपाययित्रीः, 'अ वलिकारीओ अट्ठ सेज्जाकारीओ' कारिणीः, वायसदिभ्योऽन्नदात्रीः, अष्टौ शय्याकारिणीः 'थट्ठ अि तरिवाओ पडिहारीओ' अष्टौ आम्यन्तरिकी:- परिहारिकाः, 'अट बाहिरियाओं पडिहारीओ' अष्टौ वाह्याः वहिर्वर्तिनीः प्रतिहारिकाः, 'अट्ट मालाकारीओ, पेसणारी ओ' अष्टौ मालाकारिणीः, अष्टौ गोधूमादिपेषणकारिणी एतानि सर्वाणि वस्तूनि महाबलाय विवाहमसङ्गे दत्तः तथा 'अन्नं वा, सुबहु दिरन्नं वा, सुवणं स्थित ढंग से रखने वाली दासियां दीं, और आठ पानी की सुन्दर व्यव स्था करके उसे साफ स्वच्छदशा में रखने वाली एवं पानी पिलाने वाली दासियां दीं. 'अट्ठ बलिकारीओ अट्ठ सेज्जाकारीओ' आठ वायस काक आदिकों के लिये अन्न का विभाग करके देने वाली दासियां दीं, और आठ विस्तरों को बिछाना और उन्हें बाद में उठा कर व्यवस्थित ढंग से रखना इस काम में निपुण दासियां दीं, ' अट्ठ अभितरियाओ पडिहारीओ अट्ट बाहिरियाओ पडिहारीआ ' आठ ऐसी दासियां दीं, जो अतःपुर के भीतर प्रतिहारिणी का काम करने में निपुण थीं और, आठ ऐसी दासियां दीं जो अन्तःपुर के बाहिर में प्रतिहारिणी का काम करने में निपुण थीं ' अ मालाकारीओ, अट्ठ पेसणकारीओ ' आठ दासियों ऐसी दीं, जो माला गूथने में निष्णात थीं, और आठ दासीय ' ऐसी दीं जो गेहुँ आदि को पीसकर उसका शुद्ध आटा तैयार करती थीं- ये सब वस्तुएँ महाचल के विवाह प्रसंग पर दी गई । तथा- 'अन्नं
,
ध्यान रामनार तथा पाणी पिवशवनारी आई हासीमा हीथी, "अट्ठ बलिकारीओ, अट्ठ सेज्जाकारीओ " वायस-झगडा महिने भाटे अन्ननो भाग विलाग કરવા રૂપ અલિક કરનારી આઠ દાસીએ દીધી અને શય્યાને વ્યવસ્થિત રીને બિછાવનારી અને તેને ઉપાડી લઈને વ્યવસ્થિત રીતે મૂકી રાખવાના अभभां निपुणु सेवी स्मार्ट द्वाभीओ हीथी. " अट्ठ अभितरियाओ पडिहारीओ, अट्ट बाहिरियाओ परिहारीओ " अतःपुरनी शहर प्रतिहारिणी तरी अभ કરવામાં નિપુણ એવી આઠ દાસીએ દીધી અને અંતઃપુરની બહાર પ્રતિહાरिली तरी आश्रम ४२वामां निपुणु मेवी गाठ हांसीओ हीधी, " अड्डे मालाकारीओ अड्ड पेसणकारीओ " भाजा गूथवाना असमां नियुयु भेवी मा દાસીએ દીધી અને ઘઉં આદિને દળીને લાટ ખનાવવાના કામમાં નિપુણ એવી આઠ દાસીએ દીધી. ઉપર્યુક્ત બધી વસ્તુએ મહાખલ કુમારના વિવાહ अस'गें मसरान्न'तरक्ष्थी तेने लेट आपवामां मोवी तथा " भन्ने वा सुबह
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रभैयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
५९१
1
>
बा, कंसं वा, दूसं वा, विउलपण कुणगंजाव संवसारसावएज्जं ' अन्यत् वा सुबहु - अत्यधिकम्, हिरण्यम् वा, सुवर्णे वा कांस्यं वा, दुष्यं वा, विपुलधनकनक यावत्मणिरत्नसत्सारस्वापतेयं दत्तः । कियत्परिमितं दत्तः ? इत्याह- 'अलाहि जाव भासतमाओ कुलवंसाओ पकामं दाउं, पकामं भोक्तुं पकामं परिभाएउ तत् भळं पर्याप्तं हि यावत् - आसप्तमात् कुलवंशात् सप्तमपुरुषवंशपर्यन्तं प्रकामं यथेष्टम् दातुम्, प्रकामं यथेष्टम् भोक्तु - परिभोगं कर्तुम्, मकामं यथेष्टम् परिभाजयितुम् - विभाजयितुं स्यात् । 'तणं से महन्त्रले कुमारे एगमे गाए भज्जाए, एगमेगं हिरष्णकोर्डि दलय' ततः खलु स महाबलः कुमारः एकैकस्यै भार्यायै एकैकां हिरण्यकोटिं ददाति, 'गमेगं सुवन्नकोर्डि दलय३' एकैकां सुवर्णकोटिं ददाति, 'एगवा सुबह हिरणं वा, सुवण्णं वा कंस वा, विउलघणकण जाव संतसारसावज्जं ' इनके अतिरिक्त और भी बहुत सा हिरण्य, सुवर्ण, कांसा, दृष्य- वस्त्रादिक, विपुल धन, कनक यावत् मणि रत्न सत्सार - स्वापतेय उन्हों ने दिया 'अलाहि जाब आसत्तमाओ कुलवंसाओ पका दाउ', पकामं भोक्तुं पकामं परिभाएउ ' यह सब हिरण्य सुव
दिक इतना दिया कि सात पीढ़ी तक वह उनके लिये इच्छानुसार स्वर्च के लिये पर्याप्त था और इच्छानुसार दान देने के लिये पर्याप्त था तथा इच्छानुसार विभाग करने पर भी वह पूरा नहीं हो सके इतना था 'तएण से महत्यले कुमारे एगमेगाए भज्जाए एगमेगं हिरण्णकोर्डि दलवई' अब महाबल कुमार ने भी अपनी एक एक भार्या के लिये हिरण्णा, सुवण वा, कंस का दूस वा, विठलघणकणग जाव संतचारस्वाबएज्ज' ” उपरांत यांडी, सुवार्थ, मंसु, इष्य (वस्त्राहि ), विपुझ धन, નક, મણિ રત્ન આદિ બીજી ઘણી ઘણી સારભૂત વસ્તુએ તેને અપણુ ४श्वामां आवी. “ अमाहि जाव आसत्तमाओ कुलवंखाभो पकाम' दाउ, पकाम भोतुं, पकाम ं परिभावेष्ट ं” आदिश्य, सुवाषु साठिङ धन सेटला मधा વિપુૠ પ્રમાણમા તેને દેવામાં આવ્યું હતું કે સાત પેઢી સુધી ઇચ્છિાનુસાર ખવાને માટે અને ઇચ્છાનુસાર દાન દેવાને માટે પુરતુ' હતું. ઇચ્છાનુસાર તેનું વિભાજન કરવા છતાં પણ તે ખૂટે એમ ન હતું,
1.
"तएण से महबले कुमारे एगमेगाए भज्जार एगमेग' हिरण्णकोडिं बऴयइ ” भाताथितां तरक्ष्थी भणेस सुव, यांही आहिने महामदं सुमारे પાતાની આઠે ભાર્યાઓ વચ્ચે સરખે ભાગે વહેંચી આપ્યુ. તેણે પોતાની
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3A
.
५१२
भगवतीय मेगं मउड मउडप्पवरं दलयइ' एकैकं मुकुटं मुकुटमवरम्-मुकुटेपु श्रेष्ठं ददाति, ‘एवं तं चेच सव्वं जाव एगमेगं पेसणकारिं दलयइ' एवं रीत्या तदेव-पूर्वोक्तवदेव सं यावत्-एकैकं कुण्डलयुगं कुण्डन्युगेपु प्रबरमित्यादि-एकैका पेपणकारिणीम् दासीम् , एकैकस्यै भार्यायै ददातीतिभावः। 'अन्नं वा सुबहु हिरणं चा जाव परिभाएउं' अन्यद् वा सबहु-अत्यधिकं हिरण्यं वा यावत्- सुवर्ण वा, कांस्यं वा, दुष्यं वा, विपुलधनकनकमणिरत्नसत्सारस्वापतेयम् एकैकस्यै भार्यायै ददाति, यत् अलंहि आसप्तमाद कुलवंशात् प्रकामं दातुं, प्रकामं भोक्तुं प्रकामं परिएक एक हिरण्यकोटि दी ' एगमेगं सुवण्णमोडि दलथह' एक एक सुवर्णकीटि दी 'एगमेगं मउडं मउडप्पवरं दलयह' एक एक मुकुटा में श्रेष्ठ मुकुट दिया ' एवं तं घेव सव्वं जाव एगमेगं पिसणकारि दलयह' इसी प्रकार से कुण्डल युगलों में श्रेष्ठ एक एक कुण्डल युगल दिघा यावत् एकएक पीसने वाली दासी दी. इस प्रकार से पूर्वोक्त कथन के अतुमार सय वस्तुएँ प्रत्येक भार्या के लिये एक एक दीं। 'अन्नं वा मुवहं हिरणं वा जाव परिभाएउं' इन से अतिरिक्त और भी बहुल सा हिरण्य, यावत् सुवर्ण, कांसा-दृष्य-वस, विपुल धन कनक मणि रत्न सल्लारस्वापतेय महावल ने अपनी भार्याओं के लिये दिया, जो सातपीढी तक इच्छानुसार खर्च करने पर भी समाप्त नहीं हो सकताथा, इच्छानुसार दान देने पर भी कम नहीं हो सकता था और विभाग करके देने पर भी वह खूटने वाला नहीं था। इतना अधिक वह हिरण्य सुवर्णादिक उनके प्रत्ये: मायान मे मे ४२२३ यही सिat Elui, " एगमेग' सुवण्णकोर्टि दलयह" ४ ४ ४२७ सोनाना सिElui, "एगमेग' मउन मउउत्पवर दलयह" मे४ ४ ४ भुगट हीघा, “ एवं सचेव सव्व जाव एगमेग पिसणकारिं दलयइ" भेल प्रमाणे श्रे०४ जना मे मे हीधी, मेवर પ્રમાણે “ઘઉં આદિને દળીને તેને લેટ કરનારી એક એક દાસી” પર્યનની સમરત ઉપર્યુક્ત વસ્તુઓ એક એક આપી. ___“अन्न वा सुबहुं हिरण्ण वा जाव परिभाएउ'" ५iत तो तनी प्रत्ये मार्यान यांही, सुक्षु, सु, हव्य, विधुत धन, न४. मयि, २त्न આદિ બીજી પણ ઘણું ઘણું સારભૂત વસ્તુઓ દીધી. તે દરેક ભાર્યાને આ રીતે મળેલું ધન સાત પેઢી સુધી ઈચ્છાનુસાર ખર્ચવા છતાં ખુટે તેમ ન હત, ઈચ્છાનુસાર દાન દેવા છતાં પણ ખૂટે તેમ ન હતું સંતનેની વચ્ચે ! વહેંચી આપવા છતાં પણ પૂરે તેમ ન હતું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय वन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू०९ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५९३ भाजयितुं स्यादितिभावः । 'तएणं से महव्यले कुमारे उप्पि पासायवरगए. जहा ममाली जाव विहरई' ततः खलु स महाबलो राजकुमारः उपरिमासादवरगतः श्रेष्ठ मध्यभवनोपरि विराजमानः यथा जमालिः नक्मशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोदेशके प्रतिपादितस्तथैव अयमपि महाबलोऽत्र प्रतिपत्तव्य स्तथाच स महावलो यावत्दिव्यान् मानुष्यकान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति ॥ ९॥
महायलदीक्षावक्तव्यता॥ ___ मूलम्-'तेणं कालेणं, तेणं समएणं विमलस्स अरहओ पओप्पए धम्मघोसे नामं अणगारे जाइसंपन्ने वनओ जहाकेसिसामिस्स जाव पंचहि अणगारसएहिं सद्धिं संपरिखुडे पुव्वाणुपुटिव चरमाणे गामाणुगाभं दूइज्जमाणे जेणेव हस्थिणापुरे नयरे, जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्हइ, ओगिपिहत्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ । तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडगतिय जाव परिसा पज्जुवासइ । तएणं तस्स महलिये दिया गया. तात्पर्य यह-कि वह द्रव्य उनके लिये इच्छानुसार खाने के लिये, इच्छानुसार दान दने के लिये और इच्छानुसार विभाग करने के लिये पर्याप्त था. 'तएणं से महब्बले कुमारे उप्पिपासायवरगए जहा जमाली जाव विहरइ' इसके बाद वे महायल कुमार अपने श्रेष्ठ मध्यप्रासाद के भीतर आनन्द पूर्वक जमालि की तरह रहने लगे और मनुष्यभवसंबंधी दिव्य भोगों को भोगने लगे. जमालि का कथन नौवें शतक के ३३ ३ उद्देशक में किया गया है ।।०९॥ હિરણય, સુવર્ણ આદિ ધન ઈચ્છાનુસાર ભેજનાદિ કાર્યમાં, દાન દેવામાં અને सताना ये विमान ४२वाने भाटे पर्याप्त (पुरतु) 8. “तएण' से महत्यले कुमारे उप्पि पासायवरगए जहा जमाली जाव विहरइ" त्या२ मा તે મહાબલ કુમાર પિતાના આઠ મહેલની વચ્ચે ઉભેલા શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદમાં જમાલીની જેમ આનંદપૂર્વક રહેવા લાગ્યા, અને મનુષ્ય ભવ સંબંધી દિવ્યાંગોને ભેગવવા લાગ્યાં. જમાલીનું કથન નવમા શતકના ૩૪માં દેશામાં આપવામાં આવ્યું છે. સૂા .
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
Sent--
-
-
-
-
भगवती ब्बलस्त कुमारस्स तं महया जणसइंवा, जणवूहं वा, एवं जहा जमाली तहेब चिंता, तहेव कंचुइज्जपुरिसं सद्दावेइ, कंचुइज्जपुरिसो वि तहेव अक्खाइ, नवरं धम्मघोसस्स अणगारस्स आगमणगहियविणिच्छप करयल जाब निग्गच्छंति, एवं खलु देवाणुप्पिया! विमलस्ल अरहओ पउप्पए धम्मघोसे नामं अणगारे सेसं तंचेव जाव सो वि तहेव रहवरेणं निग्गच्छइ । धम्मकहा जहा केसिसामिस्स । सो वि तहेव अम्मापियरो आपुच्छइ, नवरं धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पठवइत्तए, तहेव वृत्तपरिवृत्तया, नवरं इमाओ य ते जाया विडलरायकुलवालियाओ कला० सेसं तं व जाव ताहे अकामए व महब्बलं कुमारं एवं वयासी-तं इच्छामो ते जाया! एग दिवसमवि रज्जसिरि पासित्तए । तए णं से महब्बले कुमारे अम्मापियराण वयणमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिट्टइ, तएणं से बले राया कोडंवियपुरिसे सहावेइ, एवं जहा सिवभहस्स तहेव रायाभिमेओ भाणियव्वो, जाव अभिसिंति, करयलपरिग्गहियं० महब्वलं कुमारं जएणं विजएणं वद्धाति, वद्धावित्ता, जाव एवं वयासी-भण जाया! किं देमो, किं पयच्छामो सेसं जहा जमालिस्त तहेव जाव। तएणं से महब्बले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए समाइयमाइयाइं घोहसपुत्वाइं अहिज्जइ, अहिजित्ता वहहिं घउत्थ जाब विचित्तेहिं तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणे बहुपडिपुन्नाई दुवालस वासाइं सामन्न
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५५ परियागं पाउणइ, पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झुसित्ता सहि भत्ताई अणसणाए छेदेत्ता, आलोइयपडिकते समाहिपत्ते कालमासे कालंकिच्चा उड्डे चंदिमसूरिय जहा अंबडो जाव वंभलोए कप्पे देवत्ताए उववन्ने, तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता, तत्थणं महब्बलस्स वि दससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता। से णं तुमे सुदंसणा! बंभलोगे कप्पे दससागरोवमाइं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्ता ताओ चेव देवलोगा आउक्खएणं भवक्खएणं, ठिइ. क्खएणं अगंतरं चयं धइना इहेव वाणियग्गामे नयरे सेट्रिकुलंसि पुत्तत्ताए पच्चायाए ।सू०१०॥
छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, विमलस्य अर्हतः प्रपौत्रको धर्म घोषो नाम अनगारः, जातिसम्पन्नः, वर्णकः, यथा केशिस्वामिनो यावत् पञ्चभिः अनगारशतैः सार्द्धम् संपरिवृतः पूर्वानुपूर्वी चरन् ग्रामानुग्राम द्रवन् यत्रैव हस्तिनापुर नगर, यत्रैव सहस्राम्रवनम् उद्यानं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य यथापतिरूपम् अवग्रहम् अवगृह्णाति, अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति । ततः खलु हस्तिनापुरे शृङ्गाट कत्रिकयावत् पर्षत् पर्युपास्ते । ततः खलु तस्य महाबलस्य कुमारस्य तं महान्तं जनशब्दं वा, जनव्यूह वा, एवं यथा जमालिः तथैव चिन्ता, तथैव कञ्चुकिपुरुषं शब्दयति, कञ्चुकिपुरुषोऽपि तथैव आख्याति, नवरम् धर्मघोषस्य अन गारस्य आगमनगृहीत विनिश्चयः करतल यावत् निर्गच्छति, एवं खलु देवानुमियाः! विमलस्य अर्हतः प्रपौत्रो धर्मघोषो नाम अनगारः, शेष तदेव यावत् , सोऽपि तथैव रथवरेग निर्गच्छति । धर्मकथा यथा केशिस्वामिनः, सोऽपि तथैव अम्बापितरौ आपृच्छति, नवरं धर्मघोषस्य अनगारस्य अन्तिके मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां प्रजितुम् , तयैव उक्तिमत्युक्तिका, नवरम् इमाश्च ते जात ! विपुलराजकुलवालिकाः कलासु कुशला', शेषं तदेव यावत् तो अकामतक्षेत्र महाबलं कुमारम् एवम् अवादिष्टाम्-तत् इच्छाव स्तव जात ! एक दिवसमपि राज्यश्रियं द्रष्टुम् , ततः खलु स महाबलः कुमारः अम्बापित्रोः वचनमनुवर्तमानः
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ते तूष्णीं संतिष्ठते, ततः खलु स वलो राजा कौटुम्बिकापुरुषान् शब्दयति, एवं यया शिवमद्रस्य तथैव राज्याभिषेको भणितव्यः, यावत्-अभिपिश्चति, करतलपरिगृहीतं महाबलं कुमार जयेन विजयेन वर्द्ध यन्ति, बर्द्धयित्वा यावत्-एवमवादिष्टाम्भण जात ! किं दद्वः, किं प्रयच्छावः, शेपं यथा जमालेस्तथैव यावत् , ततः खलु स महावलोऽनगारः धर्मघोपस्य अनगारस्य अन्ति के सामायिकादीनि चतुर्दशपूर्वाणि अधीते, अधीत्य, बहुभिश्चतुर्थयावविचित्रै स्तपः कर्मभिः आत्मानं भावयन् बहुप्रतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्याय पालयति, बहुपतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा मासिक्या सलेखनया आत्मानं जोपयित्वा पष्टिं भक्तानि अनशनया च्छित्या, आलोचितप्रतिक्रान्तः समाधिप्राप्तः, कालमासे कालं कृत्वा उर्ध्वम् चन्द्रमूर्ययोः यथा अम्बडो यावत् ब्रह्मलोके कल्पे देवतया उपपन्नः। तत्र खलु अस्त्ये केपां देवानां दशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्र खल महावलस्यापि दशसागरोपमानि स्थितिः प्राप्ता, तत् खल्ल त्वं सुदर्शन ! ब्रह्मलोके कल्पे दशसागरोपमान् दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विह्त्य, तत एवं (तस्मादेव) देवलोकात् आयुःक्षयेण, भवक्षयेण, स्थितिक्षयेण, अनन्तरम् चयं च्युत्वा इहैव वाणिज्यग्रामे नगरे श्रेण्टिकुले पुत्रतया प्रत्यायातः ॥१० १०॥ ___ टीका-अथ महायलस्य दीक्षाग्रहण-सिद्धिवक्तव्यता पल्पयितुमाह- तेणं कालेणं' इत्यादि । 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं विगलस्स अरहओ धम्मघोसे नाम अणगारे जाइसंपन्ने, वणओ' तस्मिन् काले तस्मिन् समये विमलस्य अर्हतः जिनवरस्य-अस्यामवसपिण्यां त्रयोदश-जिनेन्द्रस्य विमलनाधस्य प्रपौत्रकः शिष्य.
महाबलदीक्षा वक्तव्यता
तेणं कालेणं तेणं लमएणं' इत्यादि । टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सत्रद्वारा महायल कुमार की दीक्षासंबंधी वक्तव्यता कही है उन्हों ने इसमें ऐसा कहा है कि ' तेणं कालेणं तेणं समएणं विमलस्ल अरहओ पओप्पए धम्मघोसे नाम अणगारे जाइसं. पन्ने वण्णओ' उस काल और उस समय में अहंन्त प्रभु विमलनाथ
મહાબલ કુમારની દીક્ષાનું વર્ણન
" तेणं कालेण तेणं समएण" त्यात ટીકાર્થ–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે મહાબલ કુમારની દીક્ષા સંબંધી વક્તવ્યतनु नि३५ यु छ-" तेणं कालेणं तेण समएणं विमलस्स अरहओ धम्मघोसे नामं अणगारे जाइसंपन्ने वण्णओ" ते आणे भने त समये भाष નામના અણુગાર વિચરતા હતા તેઓ ઉત્સર્પિણ કાળમાં થઈગયેલા ૧૩માં
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका २०१९ १० ११ सू० १० मुदशनचरितनिरूपणम् ५९७ पशिष्यः, शिष्यसन्तानो बा, धर्मघोषो नाम अनगारः जातिसम्पन्नः, वर्णकः'जहा-केसिसामिस्स जाव पंचहिं अणगारसएहिं सद्धि संपरिवुडे' अस्य वर्णनम्यया राजप्रश्नीये केशिस्वामिनः वर्णनं कृतं तथैव कर्तव्यम् , यावत् स धर्मघोषः पश्चभिः अनगारशतैः सार्द्धम् संपरिवृतः सन् 'पुन्वाणुपुचि चरमाणे गामाणुगार्म दुज्जमाणे, जेणेष हथिणापुरे नयरे जेणेव सहसंववणे उजाणे, तेणेव उवागच्छइ' पूर्वानुपूर्वीम्-आनुपूर्येण अनुक्रमेण तीर्थकरपरम्परया चरन्-विचरन् प्रामानुग्रामम्-ग्रामाद् ग्रामान्तरं द्रवन् , यत्रैव हस्तिनापुर नगरमासीत् , यत्रैवसहस्राम्रवनम् उद्यानं चासीत् , तत्रैव उपागच्छति, “ उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्डइ' उपागत्य, यथाप्रतिरूपम्-यथायोग्यम्- साधुसमुचितम्, अबप्रहम्-वनपालाशाम् अवगृह्णाति, 'ओगिण्हित्ता, संजमेण तवसा अप्पाणं भावेमाणे के जो कि इस अवसर्पिणी काल के १३ वें तीर्थकर हुए हैं प्रपौत्रकशिष्यपशिष्यरूप अथवा शिष्यसन्तानरूप धर्मघोष नाम के अनगार थे ये अनगार जातिसंपन्न थे इनका विशेष वर्णन जैसा राजप्रश्नीयसूत्र में केशीस्वामी का किया गया है वैसा ही वर्णन इनका भी कर लेना चाहिये । यावत् वे धर्मघोष 'पंचहिं अणगारसएहिं सद्धिं संपरिबुडे' पांचसौ अनगारों के साथ 'पुवाणुपुस्विचरमाणे, गामाणुगामं दूइज्ज माणे, जेणेव हस्थिणाउरे नयरे जेणेव सहसंघवणे उजाणे तेणेव उवा-पच्छह ' तीर्थंकर परम्परा के अनुसार एक ग्राम से दूसरे ग्राम में विहार करते हुए जहां हस्तिनापुर नगर था और उसमें भी जहां सहस्राम्रवन था वहां पर पधारे । ' उवाग़च्छित्ता अहापडिरूवं उगह ओगिण्हह' वहां आकरके उन्होंने यथायोग्य-साधु के समुचित-वनपाल की आज्ञा प्राप्त की 'ओगिहित्ता संजमेणं तबला अप्पाणं भावेमाणे विहरह' તીર્થકર વિમલનાથના પ્રપૌત્રક-શિષ્ય પ્રશિષ્ય રૂપ હતા. તેઓ જાતિસ પન્ન આદિ ગુણોથી યુક્ત હતા. રાજપ્રક્ષીય સૂત્રમાં કેશી અણગારનું જેવું વર્ણન ४२वाभा याव्यु छ,तेj धमधाप मारनु वन सभा. " पचहिं अणगारसएहिं सद्धिं संपरिवुडे ” ५०० मानी साथे, “ पुव्वाणुपुश्वि घरमाणे, गामाणुगाम दूइज्जमाणे, जेणेव हस्थिणागपुरे नयरे जेणेव सहसंबवणे उज्जाणे तेणेव उवागच्छद" ती ४२ ५२ ५२। अनुसार विहा२ ४२i ४२di तमा हस्तिनापुर नगरना सहसाबन नामना धानमा ५५ र्या “उवागच्छिता अहापटिरूवं उग्गई ओगिण्हइ " त्यां मापीन तभो साधुन भाट समुचित मेवी वनपासनी मासा दीधी " ओगिण्हित्ता संजमेण तवसा अप्पाणं
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
भगवती विहरइ' अवग्रहम् अवगृह्य-स्वीकृत्य, संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतितिष्ठति । तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडग तिय जाच परिसा पज्जुवासइ' ततः खलु हस्तिनापुरे नगरे शृङ्गाटक त्रिक-यावत्-पर्पत-पर्युपास्ते 'तएणं तस्स मह. ब्बलस्स कुमारस्स तं महया जणसई वा जणवूहं वा, एवं जहा जमाली, तहेव चिंता, तहेव कंचुइज्जपुरिसं सदावेइ' ततः खल्ल तस्य महावलस्य कुमारस्य तं महान्तं जनशब्दं वा, जनव्यहं वा यथा जमालिवक्तव्यता नवमशतकस्य त्रयषि शत्तमोद्देशके प्रतिपादिता तथैव महावलस्यापि प्रतिपत्तव्या, तथैव-जमालिवदेव चिन्ता-विचारः महावलस्यापि, तथैव-जमालिवदेव महावकोऽपि कन्चुकिपुरुषं आज्ञा प्राप्त कर वे वहां संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए ठहर गये। 'तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडगलिय जाव परिसा पज्जुवासह' इसके बाद हस्तिनापुर नगर में शृंगाटक, त्रिक, आदि मागों में एकत्रित हुए लोगों ने परस्पर में हस्तिनापुर नगर के सहस्राम्रवन में उनके पधारनेकी चर्चा की सभीजन परिपद् रूप में उनसे धर्मोपदेश सुनने के लिये सहस्राब्रवन में गये यावत् परिषद्ने पर्युपासना की और वह (धर्मोपदेश सुनकर फिर वे अपने २ स्थान पर आगई) 'तएणं तस्स महव्वलस्स कुमारस्त तं मया जणसईबा जणवृहं वा एवं जहा जमाली तहेव चिंता, तहेव कंचुइज्जपुरिसं सहावेह' इसके बाद जब महाबल कुमारने जनता का कोलाहलपूर्ण शब्द सुना और जनसमूह को देखा-तष उमने विचार किया। इस विषय में जमालि की वक्तव्यता के अनुसार जो कि नौवें शतक के ३३ - उद्देशक में कही जा चुकी है कथन जानना चाहिये. विचार करते ही फिर उसने अपने कंचुकी को भावेमाणे विहरह" माज्ञा सयम भने तपथी मात्मानमास्तिरता तसा त्यां विय२१! बाया. “तएणं हथिणापुरे नयरे सिंघाडगतिय जाव परिमा पज्जुवासइ" स्तिनापुर नाना पट (शिंगाना माना માગે) ત્રિક આદિ માર્ગો પર જમા થયેલા લેકેને ખબર પડી કે ધર્મઘોષ અણગાર સહસ્ત્રાપ્રવન ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે ત્યારે નગરજનોની પ્રખદા તેમના દર્શન કરવાને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે ત્યાં પહોંચી ગઈ. ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ અને સા પિતપતાને સ્થાને પાછાં ફર્યા.
"तएण तस्स महबलस्स कुमारस्स त' महया जणस वा अणवूई वा एवं जहा जमालि तहेव चिंता, कंचुइज्जपुरिस पहावेह" न्यारे भाव કુમારે જનતાને કેલાહલ સાંભળે અને જનસમૂહને જે ત્યારે તેને પણ જમાલીના જે જ વિચાર થયે. નવમાં શતકના ૩૩માં ઉદેશામાં જમા લીને કેવો વિચાર થયો હતે,તે બતાવ્યું છે. આ પ્રકારને વિચાર ઉદ્
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ स० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम् ५९९ भन्दयति- आहयति, कंचुज्जपुरिसो वि तहेच अश्खाइ' कचुकि पुरुषोऽपि तयैव-जमालिपकरणोक्तयन्चुवि पुरुषवदेव, आख्याति-क्ति, किन्तु 'नवर धम्मघोसस्स अणगाररस आगमणगहियविणिच्छए, करयल जाव निग्गच्छंति' नवरं-जमालिवक्तव्यतापेक्षया महावलवक्तव्यतायां विशेषस्तु अयमेव-यत् स केन्चुकिपुरुषः धर्मघोषस्य अनगारस्य आगमनगृहीतविनिश्चयः करतलपरिगृहीतं यावत्-शिरसावत मस्तके अञ्जलिं कृत्वा जयेन विजयेन दर्द्धयन् एवम्-अवादीत भो देवानुप्रियाः ! नो खलु जनाः इन्द्रमहो वा, इत्यादिरीत्या पूर्वोक्तेमहोत्सवे निर्गच्छन्ति, अपितु ‘एवं खल्ल देवाणुप्पिया! विमलस्य अरहो पउप्पए धम्मबुलाया 'कंचुज्जपुरिलो वि तहेव अक्खाह' जमालिप्रकरणोक्त कंचुकी पुरुष के जैसा ही महावलकुमार के कंचुकी ने भी वैसा ही कहाकिन्तु-'नवरं धम्मघोलस्स अणगारस्स आगमगगहियविणिच्छए करयल जाव निग्गच्छंति' जमालिवक्तव्यता की अपेक्षा इस महाबल की वक्तव्यता में केवल यही विशेषता है कि महायल के कंचुकी पुरुष ने धर्मघोष अनगार के आगमन के वृत्तान्त को गृहीत एवं निश्चित करके महापलकुमार के पास जाकर और दोनों हाथ जोड़कर रड़े विनय के साथ नमस्कार करके जय विजय शब्दों से पधाया-बधाकर उनसे इस प्रकार कहा-भो देवानुप्रिय ! आज नगर में न कोई इन्द्रमहोत्सव है ओर न रुद्रादि महोत्सव है और न इन महोत्सवों में संमिलित होने भवता तो पाताना युटीन मोबा०या. कंचुइज्जपुरिसो वि तहेव भक्खाइ" मासीन ५४२मा माली पोताना युडी २i प्रो પૂછયા હતા, એવાં પ્રશ્નો મહાબેલ કુમારે પોતાના કંચુકીને પૂછ્યા અને તેણે ५ भावान ४युटीन पाम २३ ०१ ०१५ साय. "नवर धम्मघोषस्य अणगारस्स आगमणगहियविणिच्छए करयल जाव निग्गच्छंति" परन्तु જમાલિની વક્તવ્યતા કરતાં આ વક્તવ્યતામાં આટલે જ તફાવત સમજ ત્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના આગમનના સમાચાર આપવામાં આવ્યા હતા, અહી ધર્મઘોષ અણુગારના આગમનના સમાચાર આપવામાં આવ્યા છે. તે કંચુકીએ પહેલાં તો ધર્મઘાષ અણગારના આગમનના સમાચાર જાણી લીધા. ત્યાર બાદ તેણે મહાબલ કુમાર પાસે જઈને વિનયપૂર્વક બને હાથ જોડીને, “મહાબલ કુમારને જય હે, વિજય હો” એવા શબ્દોથી તેને વધાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે દેવાનુપ્રિય! આજે નગરમાં કોઈ ઈન્દ્રમત્સવ પણ નથી, રુદ્રાદિ મહત્સવ પણ નથી. એવા કેઈ મહોત્સવમાં ભાગ
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
भगवतीचे
घोसे नामं अणगारे, सेसं तंचेत्र जाव, सोऽवि तहेव रहवरेणं निरंगच्छइ' भो देवानुमियाः ! एवं खलु रीत्या विमस्य अर्हतः प्रपौत्रकः धर्मघोषो नाम अनगारः शेषं तदेव पूर्वोक्तजमालिप्रकरणानुसारमेव यावत् सोऽपि महावकोऽपि तथैव जमालिवदेव रथवरेण श्रेष्ठ रथारूढः सन् निर्गच्छति-धर्म घोपान गारवन्दनायें स्वगृहान्निष्क्राम्यति । 'धम्मका जहा के सिसामिस्स' धर्मकथा यथा राजमनीये केशिस्वामिनः प्रतिपादिता तथैव अस्यापि धर्मघोषानगारस्य प्रतिपत्तव्या, 'सो त्रि तव अम्मापियरी आपुच्छर' सोऽपि महाबलोऽपि तथैव- जमालिवदेव म के लिये यह जनता जा रही है, अपि तु - ' एवं खलु देवाणुपिया ! विमलस्स अरहओ पउप्पए धम्मघोसे नामं अणगारे सेसं तंचेच जाव, सोऽवि तहेव रहवरेणं निग्गच्छ६' हे देवानुप्रिय ! आज विमलनाथ अर्हन्त भगवन्त के प्रपौत्रक शिष्य धर्मघोष नाम के अनगार सहस्रा -
वन में पधारे हैं इत्यादि सब कथन यहां पर जमालि प्रकरण के अनु सार ही कहना चाहिये - यावत् वह महाबल भी जमालि की तरह ही श्रेष्ठरथ पर आरूढ होकर धर्मघोष अनगार को वन्दना करने के लिये अपने घर से निकला 'धम्म कहा जहा केसिसामिस्स ' राजप्रश्नीयसूत्र जैसी धर्मकथा केशीस्वामी की कही गई है - वैसी ही धर्मकथा इन धर्मघोष अनगार की भी जान लेनी चाहिये 'सो वि तहेब अम्मापि - यरो आपुच्छ ' जमालि की तरह महाबल ने भी प्रव्रज्या ग्रहण करने
सेवा भाटे या भनसमूह ४४ रह्या नथी, परन्तु “ एवं खलु देवाणुपिया विमलस्स अरहओ पउप्पर धम्मघोंसे नाम' अणगारे - सेस' त' चेव जाव, मोड वि तद्देव रहवरेण निगच्छइ " डे हेवानुप्रिय ! विभतनाथ सडत भगवન્તના પ્રપૌત્રક શિષ્ય ધમ ઘાષ નામના અઙ્ગ!ર આજ સહસ્રમ્રવન ઉદ્યાનમાં પધાર્યાં છે. બાકીનુ સમસ્ત કથન જમાલીના પ્રકરણમાં વધુ વ્યા પ્રમાણે અંહી પણ ગ્રહણ કરવું, “ મહાખલ કુમાર પશુ જમાલીની જેમ શ્રેષ્ઠ રથમાં બેસીને ધમ ઘાષ અણગારને વદણુા નમસ્કાર કરવા ઉપડચા, ” આ કથન પન્તનુ समस्त स्थन अडी' 'यशु श्रह ४ ले " धम्मका जहां केसिसामिस्व " ત્યાં જઈને ધમ ઘાષ અણગારને તેણે વદણા નમસ્કાર કર્યો. ધર્માધાય અણું. ગારે તેની તથા પરિષદાની સમક્ષ ધર્મોપદેશ સભળાવ્યેા. રાજપ્રશ્નીય સૂત્રમાં કેશી સ્વામીની જેવી ધમ કથા વર્ણવી છે, એવી જ અહી' ધમઘાષ “ અડુંગાरनी धर्म}था यषु सभवी. " सो वि तव अम्मापियरो आपुच्छइ " कभीલીની જેમ મહાબલ કુમારે પશુ સયમ અંગીકાર કરવાના નિશ્ચય કરીને તે
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम्
६०१
?
गृहीतुम् अम्वापितरौ आपृच्छति - आज्ञां याचने 'नवरं धम्मघोसस्स अणगा-' रस्स अंतिए मुंडे भविता अगाराओ अणगारिगं पन्नइसए' नवरं - जमाल्यपेक्षया महावलस्य विशेषस्तु अयमेव यत् - धर्मघोषस्य अनगारस्य अन्तिके - समीपे मुण्डो भूत्वो, अगाराव - गृहात् निर्गत्य - गृहादिक परित्यज्येत्यर्थः, अनगारितां श्रामण्यं प्रवज्यां मत्रजितुम् इच्छामि इति प्रतिपादयति, 'तदेव वृत्तपडित्तयो तथैवनवमशतके त्रयत्रिंशतमोद्देश के जमाकिमकरणोक्तवदेव परस्परं महाबलस्यापि मातापितृभ्यां सह उक्तिप्रत्युक्तिकाः - प्रश्नोत्तराणि भवन्ति तत्र मातुः पितुव उक्तयः - प्रश्नाः, महाबलस्य तु पत्युक्तयः- उत्तराणि अवसेयानि, मातापितरौ दीक्षां-' ग्रहीतुं प्रतिषेधं कुरुतः, महावस्तु दीक्षां ग्रहीतुम् अत्याग्रहं करोतीतिभावः, 'नवरं के लिये मातापिता से पूछा- अर्थात् संयम धारण करने के लिये माता पिता से आज्ञा मांगी, 'नवस्वम्घोस् अणगोस्स अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइप्तए' और ऐसा कहा कि मैं धर्मघोष अनगार के पास मुण्डित होकर गृहादिक का परित्याग करके प्रवज्या धारण करना चाहता हूं - वही विशेषता केवल जमालि की अपेक्षा से महावलकुमार के कथन में जानना चाहिये 'तहेब वृत्तपरिया' नवमशन में ३३ वें उद्देशक में जमालि के प्रकरण में जैसी जत्रालि के मातापिता में प्रश्नोत्तररूप बातचीत हुई, प्रकट की गई है इसी प्रकार की बातचीत यहां पर भी परस्पर में महावल और उसके माता पिता की हुई है ऐसा जानना चाहिए। मातापिताने प्रश्न किये और महाबल ने उनके प्रश्नों के उत्तर दिये इन प्रश्नोत्तरों का तात्पर्य केवल इतना ही है कि मातापिता ने दीक्षा ग्रहण करने के लिये निषेध किया और महा भाटे भातापितानी अनुभति भागी. " नवरं धम्मघोसरख अणगाररम अंतिए मुडे भक्त्तिा अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए " भासीना उथन उरतां भडाण કુમારના કથનમાં મહી એટલી જ વિશેષતા સમજવી કે 'हु धर्मघोष અણુગારની પાસે ક્રુડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના પરિત્યાગ કરીને અણુગારા-' वस्था (प्रमन्या) सगीर ४२वा भागु छु " " तद्देव वृत्त परिवृत्तया " જમાલીએ જયારે પ્રત્રજ્યા અ'ગીકાર કરવા માટે તેના માતાપિતાની અનુમતિ માગી હતી ત્યારે તેને તેના માતાપિતા સાથે જેવે! સવાદ થયા હતા, એવેા જ સંવાદ મહાખલ અને તેના માતાપિતા વચ્ચે પણ થયે, એવુ કશ્ત અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે. નવમા શતકના ૩૩માં ઉદ્દેશામા તે વાદ આપवामां भाव्यो छे. आा संवारना आवार्थ नीये अभी समन्वो महामा કુમારના માતાપિતા સાંસારિક સુખા તરફ તેને આકવાના પ્રયત્ન કરે છે,
भ० ७६
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
भगवती सूत्रे
"
इमाओ य ते जाया विउकरायकुलवालियाओ, कलाकुसला, सेसं तं चेत्र जाब, art अकामाई चेन महचलं कुमारं एवं वयासी' - नवरं - जमालिमकरणापेक्षया विशेषस्तु - हे जात ! पुत्र ! इमाथ खलु तत्र विपुलराजकुलवालिकाः- परिणीय आनीताः सन्ति, अथ च ताः सर्वाः कलासु-चतुष्पष्टिविधासु कुशलाः- परमप्रवीणाः सन्ति, शेषं तदेव - जमालिमकरणोक्तवदेव यावत् - सर्वकाललालितसुखोचिताः सन्ति, जमालिचरिते “चिपुळकुळबालिकाः सन्ति" इति पठितम् अत्र तु "विपुलराजकुलबालिकाः सन्ति” इति पठितव्यम् तथा च राज्यसम्पत्तिप्रभृतयः वासाच बल ने दीक्षा धारण करने के लिये अत्याग्रह किया । ' नवरं इमाओ य ते जाया विउलरायकुलबालियाओ कलाकुसला, सेसं तं चेव जोग, ताहे अकामए चैव महबलं कुमारं एवं वयासी' जमालि प्रकरण की अपेक्षा उत्तरप्रत्युत्तर में विशेषता केवल ऐसी ही है कि- " हे पुत्र ! तुम्हारी ये विपुल राजकुल की बालिकाएँ जो कि तुम्हारि साथ विवाहित होकर लाई गई हैं और जो ६४ कलाओं में कुशल हैं " इत्यादि बाकी का इसके आगे का कथन जमालि के प्रकरण में कहे गये अनुसार जानना चाहिये और वह कथन " सर्वकाललालितसुखोचिताः सन्ति " इस पाठ तक ग्रहण करना चाहिये । यद्यपि जमालि चरित में विपुलकुलवालिकाः सन्ति ' ऐसा पाठ आया है परन्तु यहाँ पर इस पाठ की जगह विपुल राजकुलबालिकाः सन्ति " ऐसा पाठ पढना સયમ માગ' કેટલે કહ્યુ છે તે પણ સમજાવે છે, ત્યારે મહાખલ કુમાર સ્રસારની અસારતાનું પ્રતિપાદન કરી પ્રવ્રજ્યા અગીકાર કરવાનેા પેાતાના दृढ निश्चय लडेर मेरी भातापितानी अनुभति भागे छे. "नवर इमाओ य ते जाया विउरायकुल बालियाओ कलाकुसला, से तंचेत्र जाव, ताहे अकामए महच्चकं कुमार एवं वयासी " भासीना अरानी अपेक्षा से भरी अनोત્તરામાં માત્ર આટલી જ વિશેષતા છે-મહાબલ કુમારના માતાપિતા તેને કહે છે કે “ હે પુત્ર! તારી સાથે જેમના વિવાહ થયા છે તે આઠે કન્યાએ વિપુલ રાજકુલેાત્પન્ન છે અને ૬૪ કલાઓમાં કુશળ છે, ” ઈત્યાદિ કથન અહી” ગ્રહણ કરવુ' જોઇએ, ખાકીનુ' સમસ્ત કથન જમાલીના પ્રકરણમાં કહ્યા अनुसार समन्न्वु. “ सर्वकाळळालित सुखोचिताः सन्ति " सर्व सभां सुध्मथी વધેલી આ સૂત્રપાઠ પચન્તનું તે પ્રકરણત કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જમાલીના પ્રકરણમાં જે विपुल कुळालिकाः सन्ति " આ પ્રકારના સૂત્રપાઠ આપ્યા છે, તેની જગ્યાએ અહીં
"L
66
सन्ति "
આ પ્રકારના
विपुलराजकुल बालिकाः સૂત્રપાઠું સમજવે! માતાપિતા આ યન
"
""
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० ११ १० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम ६०३ परित्यागो नोचितः इतिभावः, किन्तु महाबलस्य दीक्षा ग्रहीतुं प्रबलेच्छाम्अत्याग्रहं दृष्ट्वा, अन्ते तो, मातापितरौ, अकामेनैव-अनिच्छयैव, खलु महावलं कुमारम् , एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादिष्टाम्-'तं इच्छामो ते जाया ! एगदिवसमवि रज्जसिरिं पासित्तए' हे जात ! पुत्र ! तत्-अथ, आवाम् इच्छावस्तावत् तव एकदिवसमपि-दिनैकार्थमपि, राज्यश्रियं-राज्यलक्ष्मी द्रष्टुम्, आवयोः समक्षम् एकदिनमपि राज्यश्रियं त्वं परिभुइक्ष्व, येन आवयोमनोरथः सफल: स्यादितिभावः। 'तएणं से महब्बले कुमारे अम्मापियराणवयणमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिट्ठइ' ततः खलु स महावला कुमारः, अम्बापित्रोः वचनम् अनु. वर्तमानः-अनुत्तरयन्-बीकुर्वन् , तूष्णीं-मौनो भूत्वा संतिष्ठते, 'तएणं से वले चाहिये मातापिता के कहने का अभिप्राय केवल ऐसा ही रहा कि हे पुत्र ! तुम इस संपत्ति आदिका और इन राजकुलबालिकाओं का परिस्याग मत करो, क्यों कि तुम्हें ऐसा करना उचित नहीं है । परन्तु महाबल ने मातापिता की इस बात को नहीं माना और दीक्षा ग्रहण करने की जो अपनी उत्कट भावना थी-उसी पर अत्याग्रह रखा-माता पिताने जब महाबल के इस दीक्षाग्रहण करने के आग्रह को देखा तो अन्तमें उन्हों ने इच्छा नहीं होने पर भी महाघल कुमार से ऐसा कहा 'तं इच्छामो ते जाया एगदिवसमवि रज्जसिरिं पासित्तए' हे पुत्र ! हम लोग यही चाहते हैं कि तुम कम से कम एक दिन भी राज्यश्री का उपभोग करो, जिससे हमारा मनोरथ सफल हो. 'तएणं से महव्यले कुमारे अम्मापियराण वयणमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिठ्ठा' मातापिता ने जब महापल कुमार से ऐसा कहा-तब वे इस विषय में उनसे દ્વારા તેને એવુ સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે કે “હે પુત્ર !તું આ સંપત્તિ આદિને તથા આ રાજકન્યાઓને પરિત્યાગ કરીને પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરવાને જે વિચાર કરે છે તે ઉચિત નથી” પરતુ મહાબલ કુમારે માતાપિતાની તે વાતને સ્વીકાર ન કર્યો અને દીક્ષા ગ્રહણ કરવાને પિતાને અડગ નિર્ધાર જાહેર કર્યો. મહાબલ કુમારને દીક્ષા ગ્રહણ કરવાને मग निर्धार न मातापिता ते२ मा प्रभारी यु-"त इच्छामो ते जाया एगदिवसमपि रज्जसिरिं पासित्तए" मेटा! म १७ १ ४२छीमे છીએ કે તું એક દિવસને માટે પણ રાજ્યશ્રીને ઉપભેગ કર, કે જેથી सभा२। भना२५ सण थाय “तएण से महबलकुमारे अम्मापियराणवयणमणुवत्तमाणे तुसिणीए सचिदुइ" मातापिता न्यारे मा भार२ मा
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
भगवती राया कोडुबियपुरिसे सहावेई' सतः खलु स बलो राजा कौटरियकरुपान्-आवाकारिणोऽतुचरान् शब्दयति-आयति, 'एन जहा-निमम नहेब गयाभिसेओ भाणियनो, जाव अभिसिंबई' एवं-पूक्तिरीत्या, यथा शिवन्य-एकादशशतक नवमोदेशकाभिहिता शिवराजपुत्रस्य, राज्याभिषेको भणितः तथैव महावलस्यापि राज्याभिषेको भणितव्यः, यारल्-महता समारोहण, अभिपिञ्चति-अभिषेकं करोति, रियलपारिहियं महब्बलं कुमार जएणं, विजएणं बद्धावेइ' करतलपरिगृहीतं दशनवं शिरसावर्त गस्तके अक्षलिकृत्वा महारलं हमारं जयेन, विजयेन-जयविजयाचकशब्देन, बर्द्धयति-अभिनन्दति 'वद्धारित्ता, जाव एवं चयासी'प्रत्युत्तर में कुछ भी न कह कर केवल चुपचाप ही रह गये । अतः अपनी बात को स्वीकृति की गई जानकर 'तपणं से पले राया कोई बियपुरि से भदावेह' उनी समय बनगाजा ने कौडम्बिक पुरुपों को धुलाया-' एवं जाहा सिनहस तहेव तपोलिओ भाणियब्बो जाव 'अभिसिंचई' और बुलाकर उन्हें महायल कुमार के राज्याभिषेक होने की व्यवस्था करने के विषय में आदेश दिया यहां पर ११ वे शतक के नौवें उद्देशक में जैसा शिवभद्र का जो कि शिवराज के पुत्र थे राज्याभिषेक कहा गया उसी प्रकार महावल अमार का भी राज्याभिषेक किया गया ऐसा जानना चाहिये इस प्रकार यावल बडे भारी समारोह के साथ जघ महादल कुमार का राज्याभिषेक हो चुका तय करयल. परिग्गहिवं भलं कुमार जएणं विजए बद्धावेद दल राजा ने उसे दोनों हाथ जोड़कर जयविजय शब्दों से बधाया-उसका अभिनन्दन પ્રમાણે કહ્યું, ત્યારે તેમને કઈ પણ પ્રત્યુત્તર નહીં આપતાં તે ચુપચાપ બેસી જ રહ્યો. તેના મૌનને સ્વીકૃતિનું લક્ષણ સમજીને બલરાજાએ તેના
यलिनी तैयारी तत५ २३ ४२वी. "तएण से क्ले राया कोडुंबियपुरिसे सहावेइ" मे मते मसरामे पाताना माज्ञारी सेवोन मासाव्या. " एव जहा सिवभहस्स तहेव रायाभिसे ओ भाणियव्वो जाव अभिसिंचइ" બોલાવીને તેણે તેમને મહાબલ કુમારના રાજ્યાભિષેકની વ્યવસ્થા કરવાને આદેશ આપે. ૧૧ માં શતકના નવમા ઉદ્દેશામાં શિવરાજ કુમાર શિવભદ્રના રાજ્યાભિષેકનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ મહાબલ કુમારના રાજ્યાભિષેકનું વર્ણન અહી સમજી લેવું. આ રીતે ઘણા ભારે સમારોહ તે સાથે જ્યારે મહાબલ કુમારના રાજ્યાભિષેકની વિધિ પૂરી થઈ, ત્યારે, " करयलपरिगाहिय महन्मल कुमार जण विजएण बद्धावेइ" म नसे બન્ને હાથ જોડીને તેને જય અને વિજય નાદથી વધાવ્યો (અભિનંધો)
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० ११ १०१. सुदर्शनचरितनिरूपणम् ०५ पद्धयित्वा, यावत्-एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत 'भण ! जाया! किं देमो, कि पयच्छामो, सेसं जहा जमालिस्स तहेव जाव' हे जात! पुत्र! भण-कथय, तुभ्यं वयं फिमिष्टं वस्तु ददामः किश्च परमाभिलषितं वस्तु प्रयच्छामः, शेषं यथा जमाले:-क्षत्रियकुमारस्य प्रतिपादितं तथैव महाबलस्यापि प्रतिपत्तव्यम् यावत्केन वा वस्तुना तव अर्थः-प्रयोजनं वर्तते ? ततः खलु स महाबलः, अम्बापितरौ एवम्-अवादीत्-इच्छामि खलु अम्ब तातौ । कुत्रिकापणात्-स्वर्गमर्त्यपातालस्थितवस्तुप्राप्तिस्थानविशेषहटात् , रजोहरणं च, प्रतिग्रहं च आनापयितुम् , काश्यपकं किया-'पद्धावित्ता जाच एवं वयासी' अभिनन्दन करके फिर यावत् इस प्रकार से कहा-'भण! जाया! कि देखो, किं पयच्छामो, सेसं जहा जमालिस्त तहेव जाव' हे पुत्र ! कहो हम तुम्हें कौनसी इष्ट वस्तु देखें ? तुम क्या चाहते हो-जो हम तुम्हें देखें ? इस के आगे का कथन जैसा जमालि के प्रकरण में कहा जा चुका है, उसी प्रकार से यहां भी -क्षत्रियकुमार महाबल के विषय में भी जानना चाहिये थावत् 'केन वस्तुना तव अर्थः' यहां तक माता पिता की ओर से इस प्रकार कहे जाने पर महायल ने उनसे ऐसा कहा-'इच्छामि खलु अम्बतातो कुत्रिकापणात्-स्वर्गमयंपातालस्थितवस्तुमाप्तिस्थानविशेषहट्टात् रजोहरणं च प्रतिग्रहं च आनापयितुं, काश्यपकं च शब्दयितुम्' हे मातपिता! यदि आप मुझे मेरी इष्ट वस्तु देना चाहते हैं तो कुत्रिकापण से लाकर रजोहरण और पात्र हमें दे दें और एक नाई को भी बुला " बद्धावित्ता जाव एव वयासी” मा प्ररे तने मनिनन मापान तभणे मा प्रमाणे ह्यु-" भण! जाया ! किं देमो, किं पयच्छामो, सेस जहा जमालिस्स तहेव जाव" " पुत्र! ४डे, ममे तने ४५ ट वस्तु भापीये ? અમારી પાસેથી કઈ વસ્તુ મેળવવાની તારી અભિલાષા છે?” ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન જમાલીના પ્રકરણમાં કહ્યા અનુસાર અહીં ક્ષત્રિય કુમાર મહાબલ -विष ५९ समावुन. " केन वस्तुना तव अर्थ." ५। ४थन पर्यन्तनु -તે પ્રકરણનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ થવું જોઈએ. માતાપિતાના આ પ્રશ્નના orqn ३थे महामत मारे भने या प्रमाणे यु-"इच्छामि खलु अम्ब'सातौ कुत्रिकापणात्-स्वर्गमर्त्यपातालस्थितवरतुप्राप्तिस्थानविशेषहट्टात् रजोहरण च “प्रतिग्रह च आनापयितुं, काश्यपकं च शन्दयितुम्" हे मातापिता! न मा५ મને ઈષ્ટ વસ્તુ આપવા માગતા હે, તે કુત્રિકાપણમાંથી મને રજોહરણ અને પત્ર મંગાવી દે, તથા એક વાણંદને બે લાવવાની વ્યવસ્થા કરે.” સ્વર્ગલેક
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले नापितं च शब्दयितुम् , इत्यादिरीत्या जमालिपकरणोक्तवदेव सर्वमत्रापि दीक्षाग्रहणपर्यन्तम् अवसेयम् , 'तरण से महब्बले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए सामाइयमाइयाई चोद्दसपुच्चाई अहिज्जई' ततः खलु-दीक्षाग्रहणानतरम् , स महाबलः अनगारः, धर्मघोपस्य अनगारस्य अन्तिके-समीपे सामायिकादीनि चतुर्दशपूर्वाणि, अधीते, 'अहिज्जित्ता वहूर्हि चउत्थ जाब विचित्तेहिं तवोकम्मेहि अप्पाण भावेमाणे बहुपडिपुन्नाई दुवालसवामाई सामन्नपरियागं पाउणई' अधीत्य-चतुईशपूर्वाणि पठित्वा, बहुभिस्तावत्-अनेकैः, चतुर्थभक्त यावत्-पाठाप्टमादिभक्तः विचित्रैः-नानाकारकैः, तपः कर्मभिः, आत्मानं भावयन्-बहुमतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि, श्रामण्यपर्यायं-चारित्रपर्यायं पालयति पाउणित्ता, मासियाए संलेह णाए अत्ताण झुसित्ता सहि भत्ताइ अणसणयाए छेदेत्ता' पालयित्वा मासिक्यादें। स्वर्गलोक, मर्त्यलोक, और पाताललोक में स्थित वस्तु की प्राप्ति के स्थानविशेषरूप हट्ट का नाम कुत्रिकापण है। इसके आगे का दीक्षापर्यन्त तक का सब प्रकरण जैसा जमालि की वक्तव्यता में कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये । 'तएणं से महब्बले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए समाइयमाइयाइं चोदसपुवाई अहिजइ' इसके बाद महावल अनगार ने धर्मघोष अनगार के पास सामयिक आदि चौदहपूर्वो का अध्ययन किया ' अहिन्जित्ता बाहिं चउत्थ जाव विचित्तेहि तवोसम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणे बहुपडिपुन्नाई दुवालवासाइं सामन्न. परियागं पाउणइ' अध्ययन करने के बाद फिर उन महायल अनगारने अनेक चतुर्थभक्त आदितपस्याओं से अपनी आत्मा को भावित किया इस प्रकार करते हुए उन्हों ने १२ वर्ष श्रामण्य अवस्था में रहकर 'पाउणिसा मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसित्ता सर्द्धिभत्ताई अणसणाए छेदेता' મર્યલેક અને પાતાલલેકમાં રહેલી વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટેના સ્થાનવિશેષ રૂપ હાટને કુત્રિકા પણ કહે છે. ત્યાર બાદનું દક્ષા પર્યન્તનું સમસ્ત વર્ણન જમાसीन ४२मा प्रमाणे सभा "तपण से महबले अणगारे धम्मघोसस्स अणगारस्स अंतिए सामाइयमाइयाई चोदसपुवाई अहिज्जइ" त्या२ मा મહાબલ અણગારે ધર્મઘોષ અણગાર પાસે સામાયિક આદિ ૧૪ પૂર્વેનું मध्ययन यु “अहिज्जित्ता बहूहिं चउत्थ जाव विचित्तेहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणे बहुपडिपुन्नाई दुवालसवासाइ सामन्नपरियाग पाउणइ " मध्ययन शने તેમણે અનેક ક્ર, અદમ આદિ તપસ્યાઓથી પોતાના આત્માને ભાવિત
या मा शत मा२ वष ५- श्रमपर्यायन पान ४शन “पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताण झुसित्ता सर्टि भत्ताई अणसणाए छेदित्ता" मे
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श०११ उ० ११ सू० १० सुदशनचरितनिरूपणम्
६०७
'
संलेखनया आत्मानं - शरीरम् आत्मसम्बन्धात् कषायं वा 'इसित्ता' जूषयित्वा कुशी कृत्वा षष्टिं भक्तानि, अनशनया छित्वा 'आलोइयपडिकंते सामहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा, उड्डुं चंदिमसरिय जहा अंवडो जाव वंभलोए कप्पे देवत्ताए उववन्ने आलोचितप्रतिक्रान्तः, -कुतालोचनमतिक्रमणः समाधिसम्पन्नः, कालमासे - कालावसरे, कालं कृत्वा, ऊर्ध्वम् उपरि चन्द्रसूर्य यथा अम्बडः औपपातिके सूत्रे प्रतिपादित स्तथैव महाबलोऽपि प्रतिपत्तव्यः, यात्रत् ग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणाम् बहूनि योजनशतानि बहूनि योजनसहस्राणि, बहूनि योजन - शतसहस्राणि वहीःयोजनकोटी, बही योजनकोटाकोटीः ऊर्ध्वे - दूरम् उत्पत्य, सौधर्मेशानसनत्कुमार माहेन्द्रान् कल्पान् व्यतित्रज्य, ब्रह्मलोके कल्पे, देवतया
बाद में एक मास की संलेखना से आत्मा को जोषित करके - अर्थात् एक मास की संलेखना धारण करके ६० भक्तों का परित्याग किया इस प्रकार अनशन द्वारा ६० भक्तों का परित्याग करके ' आलोइय पडते समाहिपते कालमासे कालं किच्चा उडूं चंदिमसूरिय जहा अंबडो जाव भलोए कप्पे देवत्ताए उवबन्ने' उन्हों ने अपने पापस्थानों की आलोचनाकी प्रतिक्रमण किया बाद में वे समाधि को प्राप्त हुए और काल अवसर कालकर ऊर्ध्वलोक में चन्द्रमा, सूर्य तथा ग्रहगण नक्षत्र एवं तारारूपों से भी ऊपर अनेक योजनों, सैकडों योजनों, हजारों योजनों और लाखों योजनों की असंख्यात कोटाकोटि योजनों को उलङ्घन कर बहुत दूर पर सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्पों को छोड़कर ब्रह्मलोक में देव की पर्याय से उत्पन्न हो गये ।
માસની સલેખનાથી આત્માને જોષિત કરીને એટલે કે એક માસના સથારે કરીને-૬૦ ભક્તોને (૬૦ ટકના લેાજનનેા) પરિત્યાગ કર્યું આ રીતે અનશન द्वारा ६० भातोना परित्याग ने "आलोइयपडिते समाहियपत्ते कालमासे कालं किच्चा उन चंदिमसूरिय जहा अंबडो जाव बभलोए कप्पे देवत्ताए उववन्ने ” तेभवे यातानां पापस्थानानी आबोयना उरी, अतिभयु ( आयश्चित्त) यु મને સમાધિભાવમાં લીન થઇ ગયા. આ રીતે એક માસના સુથારાને અન્તે કાળને અવસર આવતા કાળ કરીને, લેાકમાં ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહગણ, નક્ષત્રા અને તારાએથી પશુ ઉપર અનેક ચૈાજના, સેકડા ચેાજન, હજારો ૨ાજના, અને લાખા ચેાજનાની અસખ્યાત કાટાર્કટિ ચેાનાને પાર કરીને ઘણે જ કર સોધમ, ઈશાન, સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પાથી પણ ઊંચે આવેલા એવા બ્રહ્મલોક કલ્પમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ ગયા. तत्य ण
""
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८'
भगवतीसरे उत्पन्नः, 'तत्थ ण अत्थेगइयाणं देवाण दस सागरोबमाई ठिई पण्णत्ता' तत्र खलुब्रह्मलोके कल्पे, अत्त्ये केषां देवानां दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तत्य णं महब्बलस्स वि दस सागरोवमाई ठिई एण्णत्ता' तत्र खलु-ब्रह्मलोके कल्पे महाबलस्या पि दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, एवं रीत्या भग. वान् सुदर्शनम्पति पूर्वजन्मवृत्तान्तं स्मारयन् अन्ते उपसंहरति-' से णं तुम सुदंसणा ! बंभलोगे कप्पे दस सागरोक्माइ दिवाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्ता' हे सुदर्शन ! तत् तस्मात्कारणात् , खलु निश्चयेन त्वं ब्रह्मलोके कल्पे महाबलो देवो भूत्वा दश सागरोपमानि दिव्यान् भोगभोगान भुञ्जानो विहृत्यस्थित्या ताओ वेव देवलोगाओ उक्खपणं, भवखणं, ठिइक्खएण, अणंतरं चयं चात्ता, इहेब वाणियगामे नयरे सेहि कुलंसि पुत्तत्ताए पञ्चायाए' तस्मात् 'तत्वणं अत्यंगझ्याणं देवाणं दस सागरशेषमाइं लिई पण्णत्ता' यहां पर । कितनेक देवों की १० सागरोपम की स्थिति कही गई है। 'तत्थणं महब्बलस्स वि दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता' इनमें महाबल की भी १० ही लागरोपन की स्थिति हुई। इस प्रकार भगवान् सुदर्शन सेठ को पूर्वजन्म का स्मरण कराते हुए अन्त में उपसंहार के रूप में उनसे कहते हैं-'से गं तुमं सुदसणा! बंभलोगे कप्पे दस सागरोधमाइं दिव्वाई भोगभोगाई झुंजमाणे विहरित्ता' हे सुदर्शन ! इस प्रकार से तुम ब्रमलोक कल्प में, महाबल की पर्याय का परित्याग करके देव हुए और १० सागरोपम तक यहां दिव्य भोग भोगों को भोगते रहे-बाद में 'ताओ चेव देवलोगाओ आउखएणं, भवक्खएणं, लिहक्खएणं अणं. अत्यंगइयाणं देवाणं दस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता" पोन सा देवानी स्थिति इस सागरे।५भनी ही छे “तत्थणं महमलस्व वि दस सागेरोवमाई ठिई पण्णत्ता" महामद ५ इस सागपनी स्थितिवार १३ ત્યાં ઉત્પન્ન થયે. આ રીતે મહાવીર પ્રભુ સુદર્શન શેઠને તેમના પૂર્વજન્મનું वृत्तान्त डान, ५ २ ३२ तमन मा प्रभाये ४ -" से णं तुम सदंप्रणा! वंभलोगे कप्पे दस सागरोवमाई दिव्वाई भोगभोगाई मुंजमाणे विहरिसा હે સુદર્શન! આ રીતે મહાબલ રૂપે મનુષ્ય ભવનો ત્યાગ કરીને, તમે બ્રહ્મલેક કપમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા હતા. દસ સાગરેપમ પ્રમાણે કાળ अधी त्यांना हव्याशापमान सागवान “ ताओ चेव देवळोगाओ आउछएण, भवक्खएणं, ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता इहेव वाणियगामे नयरे सेट्टि
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्रिका टीका श० ११ उ० ११ सू० १० सुदर्शनचरितनिरूपणम्
६०५
चैव देवलोकात्, आयु. क्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण, अनन्तरं चयं च्युवा, इहैव अस्मिन्नेव वाणिज्यग्रामे नगरे श्रेष्ठिकुले पुत्रतया प्रत्यायातोऽसि समु त्पन्नोऽसि ॥ १० ॥
3
सुदर्शन सिद्धि वक्तव्यता ॥
मूलम् -'तए णं तुमं सुदंसणा ! उम्मुक्कबालभावेणं विनाय परिणयमेत्तणं जोव्वणगमणुप्पत्तेणं तहारूवाणं थेराणं अंतियं केवलिपन्नत्ते धम्मे निसंते, सेऽवियधम्मे इच्छिए, पडिच्छिए, अभिरुइए तं सुट्टणं तुमं सुदंसणा ! इदाणिं पकरेसि, से तेणद्वेणं सुदंसणा ! एवं वुच्चइ-अस्थि णं एएसिं पलिओमसागरोवमाणं खएति वा, अवचयेति वा, तरणं तस्स सुदंसणस्स सेट्टिस्स लमणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं एयमहं सोच्चा निसम्म, सुभेण परिणामेणं, सुभेणं अज्झवसाणेणं, लेसाहि विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्नीपुच्वे समुप्पन्ने, एयमहं सम्मं अभिसमेति, तणं से सुदंसणे सेट्टी समणेणं भगवया महावीरेणं संभारियपुव्वभवे दुगुणाणीयसद्धासंवेगे आनंदसुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेत्ता वंद, नमसइ, वंदित्ता, नमसित्ता एवं वयासी - एवमेयं तरं चयं चन्ता इव वाणियगामे नघरे सेट्ठि कुलंसि पुत्तत्ताए पचायाए ' उस देवलोक से आयु के क्षय हो जाने पर, भव के क्षय हो जाने पर, स्थिति के क्षय हो जाने पर उस देवलोक संबंधी पर्याय को छोड़कर इसी वाणिज्यग्राम में श्रेष्टिकुल में पुत्ररूप से उत्पन्न हुए हो । सू० १०॥
कुसि पुत्तत्ता पचायाए" ते देवसेोऽ समाधी आायुना क्षय थतां लवना ક્ષય થતાં, અને સ્થિતિનેા ક્ષય થતાં એ દેવલાક સંબ`ધી દેવપર્યાયને છેડીને તમે આ વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં શ્રેષ્ઠિકુળમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા . છે. IIસૂ॰ ૧૦ની
भ० ७७
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ते
६१० भंते! जाव से जहेयं तुम्भे वदह तिकडे उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवकमइ, सेसं जहा-उसभदत्तस्स जाव लव्वदुक्खप्पहोणे, नवरं चोद्दसपुव्वाइं अहिज्जइ, बहुपडिपुन्नाई दुवालसबासाइं सामन्नपरियागं पाउणइ, सेसं तंचेव, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ॥सू०११॥
महब्बलो समत्तो॥ ___ छाया-ततः खलु त्वया सुदर्शन ! उन्मुक्तवालभावेन, विज्ञातपरिणतमात्रेण, यौवनागममनुमाप्तेन तथारूपाणां स्थविराणाम् अन्तिकं केवलिप्रज्ञप्तो धर्मः निशमिशः, सोऽपिच धर्मः इच्छिनः, मतीछितः, अभिरुचितः, तत् सुष्टु खलु त्वं सुदर्शन ! इदानीम् प्रकरोपि, तत् तेनार्थेन सुदर्शन ! एवमुच्यते-अस्ति खल एतयोः पल्योपमसागरोपमयो:-क्षय इति वा, अपचय इति वा, ततः खल्ल तस्य मुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः श्रपणस्य भगवतो महावीरस्य अन्ति के एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य, शुभेण अध्यवसानेन, शुभेन परिणामेन, लेश्याभिः, विशुध्यमानाभिः तदावरणी: यानां कर्मणां क्षयोपशमेन ईहापोहमार्गणगवेषणां कुर्वतः संज्ञिपूर्व समुत्पन्नम् । एत. मथ सम्यअभिस्मरति, ततः खलु स सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणेनं भगवता महावीरेण संस्मारितपूर्वभवो द्विगुणानीतश्रद्धासवेगः आनन्दाश्रुपूर्णनयनः श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकत्वः आदक्षिणप्रदिक्षणं करोति, आदक्षिणप्रदक्षिणं कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम् , अबादीत्-एवमेतत् भदन्त ! यावत् तत् यथैतत् यूयं वदथ इति कृत्वा उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अपक्रामति, शेष यथा ऋषभ दत्तस्य यावत् सर्वदुःस्वाहीणः, नवर चतुर्दशपूर्वाणि अधीते, बहुप्रतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्य पर्याय पालयति, शेपं तदेव । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ॥१०११॥
महाबलः समाप्तः टीका-अथ भगवान् सुदर्शनस्य सिद्धिवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-'तरण सुमे' इत्यादि, 'तएणं तुमे सुदंसणा! उम्पुकवाळमावेणंविण्णायपरिणयमेतेणं
सुदर्शनसिद्धि वक्तव्यता'तएणं तुमे सुदंसणा! उम्मुक्कामालभावेणं' इत्यादि। .. टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा प्रभुने सुदर्शन सेठ की सिद्धि की वक्त ग्यता कही है-'तएणं तुमे सुदंसणा! उम्मुझयालभावेणं, विण्णायें
-सुशनसिद्धि तव्यता___“तएणं तुमे सुदसणा! उम्मुक्यालभावेण" त्याટાથે- આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ છે કે સુદર્શન શેઠે કેવી रीत सिद्धशातिनी प्राति ४६-तएणं तुमे सुईसणा! रम्मुकबाठभावेणं
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श० ११ उ०११ सू० ११ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ६९ जोवणगमणुपत्तेणं' हे सुदर्शन ! ततः खलु त्वया उन्मुक्तालभावेन-परित्यक्तशैशवेन वाल्यात्परं वयः प्राप्तेनेत्ययः, विज्ञातपरिणतमात्रेण-परिपक्वविज्ञानेन, यौवनकमनुमाप्तेन-माप्तयौवनेन, युवावस्थापन्नेन 'तहारूवाणं थेराणं अतियं केवलिपन्नत्ते धम्मे निसंते' तथारूपाणां स्थविराणाम् अन्तिके-समीपे केवलिप्राप्तः-धर्मः निशमिता-सम्यगाकर्णितः, 'सेऽविय धम्मे इच्छिए पडिच्छिए, अभिरुइए' सोऽपिच धर्मः इन्छितः, प्रतीच्छितः-हृदयेनाभ्युपगतः, अभिरुचितःअभिप्रीतिविषयीकृतः, 'तं सुटुणं तुम सुदंसणा! इदाणिं पकरेसि' हे सुदर्शन ! तत्-तस्मात्कारणात् , सृष्टु-अतीव समीचीनम् , खलु त्वम् इदानीं-सम्प्रति प्रकरोषि-धर्मादिकमाचरसि । प्रस्तुतविषयमुपसंहरति-'से तेणट्टेणं सुदंगणा ! एवं बुच्चंइ-अस्थिणं एतेर्सि पलिओवमसागरोवमाणं खयेति वा, अवचयेति वा' हे परिणयमेत्तेणं जोधणगमणुपत्तेणं' हे सुदर्शन ! जब तुमने अपने बाल्यकाल का परित्याग कर दिया और धीरे २ विज्ञान की परिपकता से जब तुम युक्त हो गये तब यौवन ने तुम्हारे शरीर पर अपना पूर्ण अधिकार जमा लिया इस प्रकार युवावस्था से सुशोभित शरीरवाले बने हुए तुमने किसी एक समय 'तहारूवाण थेराण अंतिए केलि. पनत्ते धम्मे निसंते' तथारूपवाले स्थविरों के समीप केवलिप्रज्ञप्त धर्म का श्रवण किया. उसके श्रवण से वह तुम्हें 'इच्छिए, पडिच्छिए, अभिरुइए,' इच्छित हुआ, उसकी तुमने हृदय से सराहना की उस पर तुम्हारी विशेषरूप से प्रीतिजगी 'तं सुझुणं तुमं सुदंसणा! इदाणि पकरेसि' सो इस समय तुम उसी धर्मका जो आचरण कर रहे हो, वह बहुत ही अच्छा कर रहे हो, 'से तेणट्टेणं सुदंसणा! एवं बुच्चड़, विण्णायपरिणयमेत्तेणं जोत्रणगमणुपत्तेण " सुशिन! माल्यावस्था पूरी કરી ધીરે ધીરે વિજ્ઞાનની પરિપકત્વતાથી જ્યારે તમે યુક્ત થઈ ગયા, ત્યારે યુવાવસ્થામાં તમારા પર પૂરે પૂરે અધિકાર જમાવી લીધે આ રીતે યૌવનથી सुशामित शरीरका मनमा सवा तमे ७ मे समये “तहारूवाणं थेराण अंतिए केवलिपन्नते धम्मे निसते" तथा३५११७ (२०४२ भुमति माहिथा हत) स्थविशनी पासे पतिप्रज्ञ धनु qा ५यु. “इच्छिए, पढिच्छिए, अभिरुइए" तेनु श्रव ४२dian a तमनेट माया, तमे तनी હદયથી સરાહના (પ્રશ સાથે કરી અને તે તમને વિશેષ રુચિકર લાગે. "त सुट्ठण' तुम सुईसणा! इदाणिं पकरे सि" उ सुशन 18 ! सत्यारे ५५ तम से मनी रे माराधना ४॥ २॥ छ, ते घार अथित छे “से
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सुदर्शन ! तत् तेनार्थेन-तेन कारणेन, एवं-पूर्वोक्तरीत्या उच्यते यत् अस्ति-संम वति खलु एतयो:-पूर्वोक्तयोः पल्योपमसागरोपमयोः क्षय-विनाशः इति वा, अपचय:-हासः इति वा। 'तएणं तस्स सुदंसणस्स से हिम्स समणस्स भगवओ महावीरस्त अंतिए एयमहं सांच्चा निसम्म' ततः खलु तस्य सुदर्शनस्य श्रेष्ठिनः, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थ पूर्वोक्तार्थ श्रुत्वा निशम्य हदि 'अवधार्य 'सुभेण अच्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं लेसाहि विमु. ज्झमाणीहि तयावरणिज्जाणं कम्माणं खभोवसमेणं' गुमेन अध्यवसानेन-अध्यवसायेन, शुभेन परिणामेन, लेश्यामिः विशुद्रथमानाभिः, तदावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन 'ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्म सन्नीपुव्वे समु पन्ने, एयमह सम्मं अभिसमेइ' ईहाऽपोहमार्गणगवेपणं कुर्वतः संज्ञिपूर्व संझीसंज्ञिभवः पूर्व-पूर्वस्मिन् जन्मनि यत्र तत्तथा संक्षिपूर्वम्-संज्ञिपूर्वाभिधं जातिस्मअस्थि णं एएसि पलिओवमसागरोवमाणं खएति वा अवचएति' इसी कारण हे सुदर्शन ! मैं ने पूर्वोक्तरूप से ऐसा कहा है कि एल्योपम और सागरोपम का क्षय होता है और हास भी होता है। 'तएणं तस्स सुदंसणस्स से द्विस्स समणस्स भगवओ महाबोरस्स अंतिए एयम सोच्चा निसम्म' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर के मुखसे इस पूर्वोक्त अर्थको सुनकर के और उस पर हृदय से विचार करके उस सुदर्शन सेठ के शुभ परिणाम से और शुभ अध्यवसाय से तथा लेश्याओं की विशुद्धि से जायमान तदावरणीय कर्मों के क्षयोपशम से ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्नीपुत्वे समुप्पन्ने, एयमटुं सम्म अभिसमेह' ईहा, अपोह, मार्गण और गवेपण करते २ संज्ञिपूर्व नाम वेण ण सुदसणा ! एवं बुच्चइ, अत्थिणं एएसि पलिओवमसागरोवमाणं खएति वा अवचएति वा” 8 सुशन ! ४२ में पूर्वहित ३३ मे छे પલ્યોપમ અને સાગરોપમને ક્ષય પણ થાય છે અને હાસ પણ થાય છે.
___“तएणं तस्स सुदंसणस्स सेद्विस्स समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिए एयम8 सोच्चा निसम्म" महावीर प्रभु पासे २मा वातने सामजान मने હદયમાં તે વિષે વિચાર કરીને, તે સુદર્શન શેઠના શુભ પરિણામથી, શુભ અધ્યવસાયથી, અને લેશ્યાઓની વિશુદ્ધિથી જાયમાન (ઉદ્દભવેલા) તદાવરણય
भाना क्षयोपशमथी “ ईहापोहमग्गणगवेसण करेमाणस सन्नीपुव्वे समुप्पन्ने, एयमदु सम्म अभिसमेइ " &t, अपाड, भाग 42 गवेषण ४२ai કરતાં સંઝિપૂર્વ નામનું જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું આ પૂર્વજન્મનું સ્મરણ કરાવનારા જ્ઞાનને લીધે મહાવીર પ્રભુ દ્વારા પ્રતિપાદિત પૂર્વોક્ત
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ્
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११०११ सू० ११ सुदर्शनचरितनिरूपणम्
1
रणज्ञानमित्यर्थः समुत्पन्नम् तेन पूर्वजन्मस्मरणेन, एतमर्थ भगवत्प्रतिपादितम् पूर्वोक्तविषयम् सम्यक्तया अमिसमेति-अधिगच्छति प्राप्नोति 'तरण से सुदंसणे सेट्ठी समणेणं भागवया महावीरेणं संभारियपुव्वभवे दुगुणाणीयसङ्का संवेगे' 'रातः खलु स सुदर्शनः श्रेष्ठी श्रमणेन भगवता महावीरेण संस्मारितपुवभवःसंस्मारितः स्मरणविषयं कारितः पूर्वभवो यस्य स तथाविधः सन् द्विगुणानीतश्रद्धा'संवेगः- पूर्वकालापेक्षया द्विगुण आनीती-प्रापिती, श्रद्धासंवेगौ यस्य स तथाविधः, सत्र श्रद्धा-तत्वश्रद्धानं, सदनुष्ठानचिकीर्पा वा, संवेगः - भवभीति, मोक्षाभिलापो वा इत्यवसेयम्, आणंदसुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणं पाहि करे' आनन्दाश्रुपूर्ण नयन:- आनन्देन - अतिहर्षेण जनितं यदथुनेत्रजलं, तेन परिपूर्णे - व्याप्ते नयने यस्य स तथाविधः सन् श्रमण भगवन्तं महावीरं, त्रिः कृत्वः - वारश्रयम्, आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, 'करेत्ता, बंदर, नमंसह, वंदित्ता, का जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया सो इस पूर्वजन्मस्मरण ज्ञान से उसने इस भगवत्प्रतिपादित पूर्वोक्त विषय को अच्छी प्रकार से जानलिया 'तएण से सुदंसणे सेट्ठी समणेणं भगवया महावीरेणं संभारियपुग्वभवे दुगुणाणीयसद्धासंवेगे' इस प्रकार श्रमण भगवान् महावीर के द्वारा जिसे अपना पूर्वभव स्मृत कराया गया है ऐसे उस सुदर्शन सेठ को तत्वश्रद्वान अथवा सदनुष्ठानचिकीर्षा, एवं संवेग - संसार से भीति अथवा मोक्षाभिलाषा, पूर्व की अपेक्षा दुगुनेरूप से प्राप्त हो गयी "आणंद सुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो याहिण पाहण करेइ०' उसी समय उसके दोनों नेत्र आनन्दाश्रुओं से हर्षो स्कर्ष से जनित नेत्रके अश्रुजल से भीग गये श्रमण भगवान् महावीर को खड़े होकर उसने तीन बार प्रदक्षिणापूर्वक वंदना की, नमस्कार
"
અર્શીને તેઓએ ઘણી જ સારી રીતે જાણી લીધા-મહાવીર પ્રભુ દ્વારા તેમના પૂર્વભવનું' જે કથન કરવામાં આવ્યુ હતુ તે કથન સત્ય હાવાની પ્રતીતિ
४ गई " तरणं से सुदंसणे सेट्ठी समणेण भगवयां महावीरेणं संभारियपु• ध्वभवे दुगणाणीयसद्धा संवेगे " मा रीते श्रमशु ભગવાન મહાવીર દ્વારા જેમને તેમના પૂર્વભવનું સ્મરણુ કરાવવામાં આવ્યુ હતુ. એવાં તે સુન્નુન શેઠની ધર્માંતત્ત્વ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાં અથવા સદનુષ્ઠાનચિકીષ્ટ અને સવેગ (સસા ના'ભય અથવા મેાક્ષાભિલાષા) પહેલાં જેટલા હતા તેના કરતાં બમણા थ गया. " आणंदसुपुन्ननयणे समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं' करेई ” मे ं समये । तेभनी मां आनंहना आंसु उलरावा ભાગ્યા હર્ષાશ્રુથી છલકાતાં નયને ઊભા થઈને તેમણે ત્રણવાર આદક્ષિણું
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
. भगवती नमंसित्ता एवं वयासी-' कृत्वा, वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'एवमेयं भंते ! जाव से जहेयं तुम्भे बदह त्तिका उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमइ' हे भदन्त । एवमेतत्-सत्यमेवेदम् , यावदतथैतत्-तथैवैतत् , तत् यथा एतत्-उपर्युक्तवृत्तान्तम् , यूयं वदथ-प्रतिपादयथ, इति कृत्वा विचार्य, उत्तरपौरस्त्यम् दिग्भागम्-ईशानकोणम् अपक्रामति-गच्छति, 'सेसं जहा उसभदत्तस्स जाव सव्वदुक्खप्पहीणे' शेषं सर्वम् यथा नवमशत के अयस्त्रिंशत्तमोद्देश के अभिहितस्य ऋषभदत्तस्य वर्णनं कृतं तथैव अस्यापि सुदर्शनस्य वर्णनं कर्तव्यम् , यावत्-प्रव्रज्याग्रहणानन्तरम् चतुर्थपष्ठाष्टमदशमद्वादशभक्तानि अनशनया छित्त्वा, प्राप्तकेवलज्ञानः सिद्धः बुद्धः, मुक्तः, सर्वदुःखप्रहीणश्चाभवदा किया 'वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी' वन्दना नमस्कार करके फिर प्रभु से उसने ऐसा कहा-'एवमेयं भंते! जाव से जहेयं तुम्भे बदह त्तिकटु उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमह' हे भदन्त ! यह ऐसा ही है जैसा कि ओपने कहा है। इस प्रकार कह कर वह ईशान दिशा,की
ओर चला गया यहां से आगे का कथन 'सेसं जहा उसमदत्तस्स जाये 'सव्वदुक्खप्पहीणे' पाकी को कथन जैसा नौवें शतक में ३३वें उद्देशक में ऋषभदत्त के संबंध में किया गया है वैसा ही सुदर्शन लेठ के संबंध में कर लेना चाहिये यावत् प्रव्रज्याग्रहण के बाद सुदर्शन अनगारने चतुर्थः भक्त, षष्ठभक्त, अष्टमभक्त, दशमभक्त, और द्वादशभक्त आदि तपस्या की और अन्त समय संथारा करके केवलज्ञान प्राप्त कर लिया, धे सिद्ध हो गये, धुद्ध हो गये, मुक्त हो गये और समस्त दुःखों से * પ્રદક્ષિણાપૂર્વક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણા નમસ્કાર કરીને તેમણે "તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું
- " एवमेयं भंते ! जाव से जहेयं तुम्भे वद त्ति कटु उत्तरपुर थिम दिसी. भाग अवकमइ" भगवन् ! आपना द्वारा प्रतिपादित अर्थ सर्वथा सत्य છે. આપ જે કહે છે તે સત્ય જ છે આ પ્રમાણે કહીને તેઓ ઈશાન દિશા તરફ ચાલ્યા ગયા. એ . “सेसं जहा उसमदत्तस्स जाव सव्वदुक्खप्पहीणे" त्या२ ५छीनुं समस्त કથન નવમાં શતકને ૩૩માં ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત કાષભદત્તના કથન અનુર સાર સમજી લેવું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સુદર્શન શેઠે પણ પ્રવ્રયા ગ્રહણ કરી ત્યાર બાદ તેમણે એક, બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ઉપવાસ આદિ તપસ્યા કરી. અત સમયે સંથારે કરીને તેમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને तभी सिद्ध मुद्ध, भुस्त मने साथी २हित / या ".नवर
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ११ उ० ११ १० ११ सुदर्शनचरितनिरूपणम् ६१५, 'नवरं चोदसपुयाई अहिज्जइ, बहुपडिपुन्नाई दुवालसवासाइं सामन्नपरियागं पाउणइ, सेसं तंचेव' नवरम्-ऋषभदत्तापेक्षया सूदर्शस्य विशेषस्तु-अयमेव यत्अयं सुदर्शनः अनगारः, चतुर्दशपूर्वाणि अधीते, ऋषभदत्तस्तु एकादशभङ्गानिअधीतवान् , अयच अयं सुदर्शनः, बहुमतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्यायम् पाळयति, शेषं तदेव-ऋषभदत्तप्रकरणोक्तवदेवावसे यम् , अन्ते गौतम आह-'सेवं मंते !' सेवं भंते !' हे भदन्त ! तदेव-भगवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवंभगवदुक्तं सर्वथा सत्यमेति ॥सू० ११॥
इति महाबलः समाप्तः॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लमादिपदभूषित बालब्रह्मचारी 'जैनाचार्य'. पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां एकादशशतकस्य एकादशोद्देशकः समाप्तः ।।मु०११-११॥ सर्वथा प्रहीण हो गये 'नवरं चोद्दसपुव्वाइं अहिजइ, बहुपडिपुन्नाई दुवालमवासा मामन्नपरियागं पाउणइ-सेसं तंचेव' ऋषभदत्त की अपेक्षा इस सुदर्शन के कथन में केवल यही विशेषता है कि सुदर्शनअनगार ने चौदहंपूों का अध्ययन किया तब कि ऋषभदत्तने केवल ग्यारह ११ अंगों का ही अध्ययन किया तथा सुदर्शन अनगार ने ठीक १२ वर्षों तक श्रामण्यपर्याय का पालन किया इत्यादि सब कथन ऋषमदत्त प्रकरण की तरह ही जानना चाहिये अन्त में गोतम प्रभु के इस कंथन की सत्यता ख्यापन करने के निमित्त कहते हैं 'सेवं भंते ! सेवं भंते !त्ति' हे भदन्त ! आप का कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान होगये ।सू.११॥
॥ ग्यारहवां उद्देशक समाप्त ॥११-११॥ चोदयपुव्वाइं अहिज्जइ, “बहुपरिपुन्नाई दुवालसवासाई सामन्नपरियाग पाउ'णाइ-सेस तचेव " ऋषभत्तना ४थन ४२ता सुनिना ४थनमा नाथे प्रभार વિશેષતા સમજવીષભદત્તે માત્ર અગિયાર અંગોનું અધ્યયન કર્યું હતું, ત્યાર સુદર્શને ૧૪ પૂનું અધ્યયન કર્યું હતું તથા સુદર્શન શેઠે પૂરેપૂરા બાર વર્ષ સુધી શ્રમય પર્યાયનું પાલન કર્યું હતું, ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન રાષભદત્તના પ્રકરણુમાં કહા અનસાર સમજવું', - હવે ઉદ્દેશાને અંતે મહાવીર પ્રભુનાં વચનમાં પિતાની અપાર શ્રદ્ધા, न्यत.४२ता गौतम स्वामी ४३ छ-" सेव भवे । सेवं भंते! ति".. सा.. વન્! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. તે લંગવન્ ! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે” આ પ્રમાણે કહીને મઢાવીર પ્રભુને ૧ણ નમસ્કાર કરીને તેઓ પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ૦૧૧ मगियारदेश सभात
:
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती ___ अथ द्वादशोदेशक भारभ्यतेएकादशशत के द्वादशोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् आलभिकानगरीवर्णनम् , ततः शसवनचैत्यस्य वर्णनम् , अपभदत्तप्रमुख श्रमणोपासकानां वर्णनम् , तदनन्तरं परस्पर श्रमणोपासकानां वार्तालापवर्णनम्, देवलोकेषु देवानां स्थितिनिरूपणं च, जघन्येन स्थितिवर्णनम् , उत्कृष्टेन स्थिति वर्णनं च देवानां स्थितिप्ररूपणम् , ततः ऋपिभद्रपुत्रः अनगारिकतां ग्रहीतुं समयोंऽस्ति नवेति प्रश्नोत्तरम् ?, , तदनन्तरम् अपिभद्रपुत्रः देवलोकात् प्रच्युत्य कुत्रगमिष्यति इति प्रश्नः, सिद्धिपदं पाप्स्यति इतिसमाधानं ततो वृत्तान्तवर्णनम् ।
कालवक्तव्यता। मूलम्-"तेणं कालेणं, तेणं समएणं, आलभिया नामं नयरी. होत्था, वण्णओ, संखवणे चेइए, वण्णओ। तत्थ णं आलभियाए' नयरीए बहवे इसिभदपुत्तपामोक्खा समणोवासया परिवसंति, अड्डा जाव अपरिभूया, अभिगयजीवाजीवा जाव विहरति ।
. चारहवें-उद्देशेका प्रारंभग्यारहवें शतक के इस बारहवें उद्देशक में कहे हुए विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-आलंभिका नगरी का वर्णन शंखवन नामक चैत्य-उद्यान का वर्णन कपभदत्त आदि श्रमणोपासकों का वर्णन श्रमणोंपासकों के परस्पर के वार्तालाप का वर्णन देवलोकों में देवों की स्थिति का निरूपण जघन्यस्थिति का वर्णन उत्कृष्टस्थिति का वर्णन ऋषिभद्रपुत्र अनगारिकता को ग्रहण करने के लिये समर्थ है या नहीं? इस प्रश्न का उत्तर ऋषिभद्रपुत्र देवलोक से चव कर कहां जावेगा? ऐसा प्रभ सिद्धिपद प्राप्त करेगा. ऐसा उत्तर इसके बाद के वृत्तान्त का वर्णन।
બારમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ અગિયારમાં શતકના આ બારમાં ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે–આલલિકા નગરીનું વર્ણન, શંખવનચત્યનું વર્ણન,
ષભદત્ત આદિ શ્રમણે પાકોનું વર્ણન, શ્રમણે પાસકો વચ્ચેના સંવાદનું કથન, વેલકમાં દેવની સ્થિતિનું નિરૂપણ, તેમની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું વર્ણન, પ્રશ્ન-“ઋષિભદ્રપુત્ર અણગારાવસ્થા અંગિકાર કરવાને સમર્થ છે કે નહીં ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર પ્રશ્ન-“ઋષિભદ્રપુત્ર દેવલોકમાંથી ચ્યવીને કયાં
१" उत्तर-" सिद्धिय:' प्रात ५२." त्या२ माहना वृत्तान्तनु वन,
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १२ सू० १- देवानांकालस्थितिगिकपणम् - ६१७. तएणं तेलि समगोवासयाणं अन्नया कथाई, एण्यओ साहियाणं समुवागयाणं संनिविट्ठाणं सन्निसणाणं : 'अयमेयारवे' मिहो कहासमुल्लावे समुप्पज्जित्था, देवलोगेसु णं अज्जो । देवाणं केवइयं कालं.ठिई प्राणत्ता ?। तएणं से इलिभद्दपुत्ते, समणोवालए देवढिइगहियढे तं समणोवासए एवं वयासीदेवलोएतु णं अज्जो ! देवाणं जहणेणं दसवासलहस्साइंटिई पण्णता, तेण पर समयाहिया, दुसमयाहिया जाव दस समयाहिया संखेज्जससयाहिया, अलखेज्जसमयाहिया, उक्कोलेणं तेत्तीसं सागरोवाइं ट्ठिई पण्णत्ता, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगायः। तएणं ते समणोवासया इसिभइपुत्तस्स समणो वासगस्ल एकमाइक्खमाणस्न जाव एवं परूवेमाणस्स एयम, नो सदहति, नो पत्तियंति, नो रोयंति, एयम असदहमाणा. अपत्तियमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसिं पाउब्भूया, तामेव दिसि पडिगया सू०१॥ ___छाया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये आलमिका नाम नगरी भसीन, वर्णकः, शङ्खचनं चैत्यम् , वर्णकः । तत्र खल आलभिकायां नगर्या बहवः ऋषिभद्रपुत्रप्रमुखाः श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आदयाः यावत्-अपरिभूताः, अभिगतजीवा-जीवाः, याबद् विहरन्ति, ततः खलु तेषां श्रमणोपासकानाम् अन्यदा कदाचित् एकतः संहितानां समुपागतानाम् सन्निविष्टानाम् सन्निषण्णानाम् , अयमेतद्पो मिथः कथासमुल्लापः समुदपयत-देवलोकेषु खलु आर्याः! देवानों कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? ततः खलु स ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको देवस्थितिगृहीतार्थः तान् श्रप्रणोपासकान् एवम् अवादीतू-देवलोकेषु खलु आग! देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर समयाधिका द्विसनयाधिका यावद-दश समयाधिका, संख्येयसमयाधिका, असंख्येयसमयाधिका,
भ० ७८
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
भगवती उत्कृष्टेन यत्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर व्युच्छिन्ना देवाब, देपोकाच, ततः खल्ल ते श्रमणोपासकाः ऋपिभद्रपुत्रस्य श्रमणोपासकस्य एवम् आचक्षाणस्य यावत् एवम् प्ररूपयतः एतम) नो श्रद्दधति, नो प्रतियन्ति, नो रोचयन्ति, एतमर्थम् अश्रद्दधतः अपवियन्तः, अरोचयन्तः यामेव दिशं प्रादुर्भताः तामेव दिशं प्रतिगताः ॥सू० १॥ ____टीका-एकादशोदेशके काला मरूपितः, अय द्वादशोदेशकेऽपि प्रकारान्तरेन तमेव मरूपयितुमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं माल. मिया नाम नगरी होत्था, वण्णओ, संखवणे चेइए, वण्णओ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये आलभिका नाम नगरी आसीत , वर्णकः, अस्य वर्णनम् औपपातिकोक्त पूर्णभद्रचैत्यवर्णनवविज्ञेयम् । 'तत्य णं आलभियाए नयरीए बहवे इसि भासपामोक्खा समणोवासया परिवसंति' तत्र खल आलभिकायां नगयों
कालवक्तव्यता'तेणं कालेण तेण समएण' इत्यादि। ___टीकार्थ-एकादश उद्देशक में काल विषयक कथन किया गयाहैसो वही कथन यहां पर भी सूत्रकार प्रकारान्तर से कर रहे है-'तेगं कालेणं तेण समएण आलभिया नामं नयरी होत्था, वणओ, संख. बणे चेहए वण्णओ' उस काल और उस समय में आलभिका नामकी नगरी थी इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित हुई चंपा नगरी का जैसा जानना चाहिये इसमें उद्यान था जिसका नाम शंखवन था इसका वर्णन भी औपपातिक सूत्र में वर्णित हुए पूर्णभद्र चैत्य की तरह से जानना चाहिये 'तत्थ ण आलभियाए नयरीए बहवे इसिभहपुत्त
-304तव्यता" तेण काळेण तेण समएण" त्याટીકા–અગિયારમાં ઉદ્દેશામાં કાળવિષયક કથન કરવામાં આવ્યું છે. भी देशामा ५ सूत्रा२ मे विषयनु अन्य प्रारे इयन ४२-" वेणं कागं तेण समएणं आलभिया नाम नयरी होत्था, वणओ, संस्खवणे चेइएबायो" आणे भने त सभये मावि नामे नारी सती. मौ५५. તક સૂત્રમાં જેવું ચંપા નગરીનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ માલિકા નગરીનું વર્ણન પણ સમજવું. તે નગરીમાં શખવન નામનું ચૈત્યઉઘાન હતું. ઓપપાતિક સૂત્રમાં જેવું પૂર્ણભદ્ર ચિત્યનું વર્ણન કરવામાં मान्छे , मे शमन धाननु न प समा. " तत्थणं भारुमि.
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमैयश्चन्द्रिका टीका श० ११ उ०१२ ० १ देवानांकालस्थितिनिरूपणम् ६१९ बहवः ऋषिभद्रपुत्रममुखाः - ऋषिभद्रपुत्रः प्रमुखः - प्रधानो येषां तथाविधाः श्रमलोपासकः - श्रावकाः परिवसन्ति, 'अड्डा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीबा जाव विहरंति' आढ्याः यावत् - दीप्ताः, महाबलाः, महायशसः यावत्-बहुजनस्व अपरिभूताः - अनभिभूताः, अभिगतजीवाजीवाः :- अधिगतजीवाजीवतत्त्वाः, यावत् - उपलब्ध पुण्यपापाः इत्यादि विशेषणविशिष्टाः विहरन्ति - तिष्ठन्ति । 'तत्वं तेर्सि समणोवासयाणं अन्नया कमाई एगयओ सहियाणं समुवागयाणं संनिविद्वाणं, समिसनाणं अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे सम्मुप्पज्जित्था ' - ततः खल्ल तेषाम् ऋषिभद्रपुत्रप्रमुखानाम्, श्रमणोपासकानाम्, अन्यदा कदांचित्, एकतः सहितानाम् - एकत्रीभूतानाम् - एकत्रमिलितानामित्यर्थः समुपागतानां - स्वस्वगृहा समायातानाम्, सनिविष्टानाम्-आसनग्रहणेन समुपविष्टानाम्, सन्निपण्णानाम्सन्निहिततया निषण्णानाम् अयमेतद्रूपः- वक्ष्यमाणस्वरूपः मिथः- परस्परम् पामोक्खा समणोवासया परिवसंति' इस आलभिका नगरी में श्रमणोपासक जन रहते थे ' अड्डा जाव अपरिभूया अभिगयजीवा जाव विहरंति' ये सब ही आढ्य यावत्- दांत, महाबलविशिष्ट एवं महायशः संपन्न थे अनेक जन मिलकर भी इनका पराभव नहीं कर सकते थे जीव और अजीव के स्वरूप को ये सथ आगम के अनुसार जानते थे यावत् - ये सब ही उपलब्ध पुण्यपाप आदि विशेषणों वाले थे 'तरण.. तेसि समणोवासयाणं अन्नया कयाई एगयओं सहियाणं समुवागयाणं संनिविद्वाणं सन्निसण्णाणं अयमेयारूवे मिहो कहा समुल्लावे समुपज्जिस्था', एक दिन की बात है जब कि ये सब के सब अपने २ घरों से आकर एक स्थान पर आसन विशेष ग्रहणकर के पास २ में बैठ गये और इस
,
t
या नयरी बहवे भिद्दपुत्तपा मोक्खा समणोवाखया परिवसंति" ते भास लि નગરીમાં ઘણા શ્રમણેાપાસકે રહેતા હતા. તે શ્રમણેાપાસકમાં મુખ્ય શ્રમણા पासउनु' (श्रावर्ड) नाम ऋषिलद्र पुत्र हेतु "अड्डा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा जाव विहरति " ते सधना श्रमापासी धनाढ्य, हीम, भंडाम લસ'પન્ન, અને મહાયશ સપન્ન હતા. તેએ એટલા ખધા પ્રભાવશાળી હતા કે અનેક માણસે ભેગા મળીને પણ તેમનેા પરાભન કરવાને અસમર્થ હતા, તેઓ જીવ અને જીવના સ્વરૂપને આગમાનુસાર જાણતા હતા. પાપ અને पुष्यना स्वपने पशु तेथे सारी रीते समन्ता हता. "तरण' वेसि समणोवासयाण' अन्नया कयाई एगयओ सहियाणं समुषागयाणं संनिविद्वाणं सन्निस - ण्णा अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुपज्जित्था " हिवस ते श्रभये
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती कथासमुल्लापः-वार्तालापः, समुदपद्यत-समुत्पन्नः 'देवलोगेस्तु णं अज्जी ! देवाणं केंवइयं कालं ठिई पण्णता?' हे आर्याः । देवलोकेषु खलु देवानां कियन्तं कालंकियकालावधि स्थितिः प्रज्ञप्ताः ?' 'तएण से इसिभद्दपुत्ते समणोवासए देव. लुिइगहियढे ते समणोवासए एवं वयासी'-ततः खलु स ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको, देवस्थितिगृहीतार्थ:-देवस्थितिः-देवस्थितिरूपः गृहीतो ज्ञातोऽर्थों येन स तथाविधः, विदितदेवस्थितिक इत्यर्थः, तान् श्रमणोपासकान एवं-वक्ष्यमाणः प्रकारेणे, अवादीत्-'देवलोएस ण अज्जो! देवाणं जहण्णेणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता' हे आयोः । देवलोकेषु खल्लं देवानाम् जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तेण पर समयाडिया, दुसमयाडिया, जश्व दस समयाहिया, सखेजसमयाहिया, असंखेज्जसमयाहिया' तेन परं-तदनन्तरम्, समयाधिका प्रकार से परस्पर में बातचीत करने लगे-'देवलोगेसु णं अज्जों । देवाणं केवयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे आर्थों ! देवलोकों में देवों की कितनी स्थिति कही गई है ? 'तएणसे इसिभद्दपुत्ते समणोवासए देवटिइगैहिय ते समणोवालए एवं वयासी' इसके बाद श्रमणोपालक ऋषिः भद्रपुत्र ने कि जो देवस्थितिरूप अर्थ का पहिले ले ज्ञाता था उन श्रमणोपासकों से इस प्रकार कहा-'देवलोएसुण अज्जो देवाण जहण्णणं देसवासलहस्साई ठिई पण्णत्ता' हे आर्यो । देवलोगों में देवों की जघन्यरूप ले-काम में कम स्थिति दश हजार वर्ष की कही गई है। 'तेण पर समयाहिया, दुसमाहिया जाव दससमयाहिया संखेज्जतमाहिया
असंखेज्जसमयाहिया' इसके वाद-इससे आगे एक समय अधिक, दो - પાકે પિતાપિતાને ઘેરથી નીકળીને એક સ્થાને આસન વિશેષ ગ્રહણ કરીને 41 પાસે પાસે બેસી ગયા અને અંદર અંદર આ પ્રમાણે વાતચીત કરવા લાગ્યા,, - "देवलोगेसु णं अज्जो ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता " माय ! ... हेक्सा हेवानी स्थिति सी-४४ी छ १. .
"तएण से इसिभद्दपुत्ते समणोवासए देवट्टिइगहियटे ते समणोवासए एवं षयासी" स्थिति ३५ अनुरेने पडसेथी २४ ज्ञान तुगवा अभए। પાસક ઋષિભદ્રપુત્રે તેમના આ પ્રકારના પ્રશ્નને નીચે પ્રમાણે જવાબ આપ્યો, "देवलोएसु णं अज्जो ! देवाण जहण्णेणं दुसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता" છે આ! દેવલોકમાં દેવની જઘન્ય (ઓછામાં ઓછી) સ્થિતિ (ત્યાંને मायु) ४स १२ वर्षनी ही छे. “ तेण पर समयाहि ग, दुसमाचाहिया नाव दससमयाहिया, संखेज्जसमयाहिया असंखेज्जसमयाहिया" तनाथी भाग म समय मEिx, '2 समय मधि, , यार, पाथे, छ, सात, माB,,
27
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
L
चन्द्रिका टीका श० ११० १२० १ देवानांकालस्थिति निरूपणम् ६२९ स्थितिः द्विसमयाधिका यावत् त्रिचतुःपञ्चषट्सप्तष्टनवदशसमयाधिका, संख्येयसमयाधिका, असंख्येयसमयाधिका स्थितिरित्येवं रीत्या- 'उकोसेणं तेत्तीसं सागरोत्रसाई दिई पण्णत्ता, 'तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय' तेन परम्-तदनन्तरम् व्युच्छिन्नाः देवाश्च देवलोकाश्च भवन्ति ततः परं देवाश्च देवलोकाथ नैं सन्तीति भावः । 'तएणं ते समणोवासया इसिमद्दपुत्तस्स - समणोवास गर एवमाइक्खमाणस्स जाव एवं पख्वेमाणस्स एयमट्ठ नो सदहति, नो पत्तियंति, नो रोयंति' ततः खलु ते श्रमणोपासका ऋषिभद्रपुत्रस्य श्रमणोपासकस्य, एवं रीत्या आचक्षतः कथयतः यावत्- भाषमाणस्य, प्रज्ञापयतः प्ररूपयतं एतमर्थ - पूर्वोक्तार्थं संमय अधिक यावत् तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ और दश समय अधिक संख्यातसमय अधिक एवं असंख्यात समय अधिक होती हुई तेतीस सागरोपम तक की वही स्थिति उत्कृष्ट स्थिति हो जाती है तात्पर्य- कहने का यह है कि जघन्य स्थिति इनकी १० हजार की है और एक दो आदि असंख्यात तक के मध्यमस्थिति के विकल्पों
1
अधिक जो ३३ सागरोपम तक की स्थिति है वह उत्कृष्ट इनकी स्थिति है । ' तेण परं वोच्छिन्ना, देवाय देवलोगा य' इस स्थिति के बाद न कोई देव होते हैं और न कोई देवलोक होते हैं । अर्थात् इतनी कृष्टस्थिति से और अधिक स्थितिवाले देवों में देव नहीं होते हैं, न देवलोक होते हैं । 'तरण से समणोवालया इसि भद्दपुत्तस्स समणोवासगस्स एवमाइक्खमाणस्स जाव एवं पत्वेमाणस्स एयम-नो सद्द'तिनो प्रतियंति, नो रोयंति' इस प्रकार से देवों की - - जघन्य और उत्कृष्टस्थिति का कथन करने वाले, यावत् उस पर भाषण देनेवाले, નવ અને દસ સમય અધિક, સ ખ્યાત સમય અધિક, અને અસખ્યાત સમય અધિક થતાં થતાં ૩૩- સાગરોપમ પન્તની જે સ્થિતિ થાય છે, તે સ્થિતિને તે દેવાની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ કહે છે. આ કથનનું તાત્પ એ છે કે તેમની જઘન્યસ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે, અને એક એ આદિ અસ ખ્યાત પન્તના મધ્યમસ્થિતિના વિકલ્પાથી અધિક જે ૩૩ સાગરોપમન્તની स्थिति छे, ते तेमनी उत्कृष्ट स्थिति छे " तेण पर वोच्छिन्ना, देवा य देवलोगाय " 33 सागरोपम उश्ता अधिक स्थितत्राजा अर्ध देव पशु होता नथी अपने वसो पशु होता नथी. "तरण से समणोवासया इसिभहपुत्तरस्र समणोवा सयरस एवमाइक्खमाणस्स जाद एवं परूवेमाणस्स एयमटुं नये सरहति, नो पत्तियंति, नो रोयंति " हेवानी धन्य भने उहृष्ट स्थितितुं गया अारे ક્યૂન કરનારા, આ પ્રમાણે વિશેષ કથન, કરનારા, આ પ્રમાણે પ્રરૂપના કર
1
-
4
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती नो श्रद्दधति-न श्रद्धाविषयं कुर्वन्ति, नो पतियन्ति-न विश्वसन्ति, नो रोचयन्तिन रुचिविषयं कुवन्ति, 'एयम8 असदहमाणा अपत्तियमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसि पाउंम्भूया, तामेव दिसि पडिगया' एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थम् , अश्रद्दधत:-श्रद्धा विषयमकुर्वन्तः, अमतियन्त:-अविश्वसन्तः, अरोचयन्तः-रुचिविषयमकुर्वनाः, यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुर्भूताः, तामेव दिशं प्रतिगताः ॥ १॥ . ..
. .. ऋषभदत्तस्य वक्तव्यता॥
'मूलम्-"तेणं कालेणं, तेणं समएणं, समणे भगवं महावीरे जाव समोसाढे, जाव परिसा पज्जुवासइ। तएणं ते समो. वासया इमीसे कहाए लद्धहा समाणा हतुट्ठा एवं जहा तुंग उद्देसए जाव पज्जुवासंति। तएणं समणे भगवं महावीरे तेषि समणोवासगाणं तीसेय महति० धम्मकहा जाव आणाए आराहए भवइ । तएणं ते समणोवासया समणस्स भगवडो महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा, निसम्म हट्तुहा उट्राए उडेति उढाए उद्वेत्ता समणं भगवं महावीरं वंदति, नमसंति, वंदित्ता, उसकी प्रज्ञापना करनेवाले, और प्ररूपणा करनेवाले श्रमणोपासकश्रावक ऋषिभद्रपुत्र के इस-पूर्वोक्त कथन को उन श्रमणोपासकों में अपनी श्रद्धा का विषय नहीं बनाया उस पर विश्वास नहीं किया, और न उसे वे अपनी रुचि में ही लाए 'एयमढे असदहमाणा अपत्ति. यमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसि पाउन्भूया-तामेव दिसि पडिगया' इस प्रकार इस पूर्वोक्त अर्थ पर अश्रद्धायुक्त हुए, अविश्वासयुक्त हुए,
और अरुचियुक्त हुए वे श्रमणोपासक जहाँ से आये थे वहीं पर पीछे चले गये ॥१० १॥ નારા અને આ પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરનારા શ્રમણોપાસક (શ્રાવક) ઋષિભદ્રપુત્રના પૂર્વોક્ત કન પ્રત્યે તે શ્રમ પાસકેએ શ્રદ્ધાની દષ્ટિએ જોયું નહીં, તેમને सवातनी प्रतातिय नही मने मा ४थन तमन रुन्यु पर नही. " एयमट्ट असदहमाणा, अपत्तियमाणा, अरोयमाणा जामेव दिसिं पाउन्भूया-तामेव दिसि पडिगया" मश्रद्धायुक्त, मविश्वासयुत भने माययुत थये। मेव ते મણે પાસ કે જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં–પિતાપિતાને ઘેર પાછાં ફર્યા. સૂતા
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ ० २ ऋषिभद्र पुत्रकथन निरूपणम् ६२३
-
नमंसित्ता, एवं वयासी एवं खलु भंते! इसिभद्दपुत्ते समणोबासर अहं एवं आइक्खड़, जाव परूवेड़ - देवलोपसु णं अजो! देवाणं दसवास सहस्साइं जहण्णेणं ठिई पण्णत्ता, तेण परं समयाहिया जाव, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय, से कहमेयं भंते ! एवं ? । अज्जो त्ति समणे भगवं महावीरे ते समणोवासए एवं वयासी - जेणं अज्जो ! इसिभद्दपुत्ते समणोवासए तुन्भं एवं आइक्खइ-जाव परुवेइ - देवलोगेसु णं अज्जो ! देवाणं जहणेणं दसवास सहस्साइं ठिई पण्णत्ता, तेण परं समयाहिया, जाब, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय, सचेणं एसमट्ठे । तणं समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एबम सोच्चा, निसम्म, समणं भगवं महावीरं वदति, नर्मसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव इसिभद्दपुत्ते समणोवासए, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता इसिभद्दपुत्तं समणोवासगं बंदति, नमसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता, एयम सम्मं विणणं भुज्योभुज्जो खार्मेति' तपणं ते समणोवासया पसिणाई पुच्छांति, पुच्छिता अट्ठाई परियादयंति, परियादेत्ता समणं भगवं महापरं वंदति, नमसंति, वंदित्ता, नम॑सित्ता जामेव दिसिं पाउग्या तामेव दिसिं पडिगया || सू० २||
छाया - तस्मिन् काळे, तस्मिन् समये, श्रमणो भगवान महावीरो यावद समनसृतः, यावत् पर्षत् पर्युपासते, ततः खलु ते श्रमणोपासकाः अस्याः कथायाः काः सन्तः हृष्टतुष्टाः एवम् यथा तुकोदेश के यावत् पर्युपास्ते । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः तेषां श्रमणोपासकानां तस्यां च महाति महालयाः पर्षदि
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્ટ
भगवती
धर्मका यावत् या आराधकों भवति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्प भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः उत्थया उतिष्ठन्ति उत्थया उत्थायं श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्त्विां एवम् अवादिषुः- एवं खलु भदन्त । ऋषभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः अस्माकम् एवम् आख्याति यावत्-परूपयति देवलोकेषु खलु आर्याः । देवानां दशवर्षसहस्राणि जघन्येन स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन परं समयाधिका यावत्, तेन परं व्युच्छिन्ना देवा, देवलोकात् कथमेतत् भदन्त एवम् ? आर्याः । इति श्रमणो भगवान् महावीर स्तान श्रमणोपासकान् एवम् अत्रादीत् यत् खलु आर्याः । ऋपिभद्रपुत्र श्रमणोपासको युष्माकम् एवम् आख्याति यावत् प्ररूपयति देवलोकेषु खल आयोः । देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर' समयाधिर्का, यावत् तेन परं व्युच्छिन्नाः देवा, देवलोकाश्थ, सत्यः खलु एषोऽर्थः । तत खलु ते श्रमणोपासकः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एटम श्रुत्वा, निशम्य श्रमण भगवन्तं महावीर वन्देन्ते, नमस्यन्ति वन्दिवा, नमस्त्विा यत्रै ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य ऋषभद्रपुत्रं श्रमणो पासकं वन्दन्ते, नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा एतमर्थं सम्यग् विनयेन भूयोभूयः क्षमयन्ति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः प्रश्नान् पृच्छन्ति, पृष्ट्वा अर्थान पर्याददति, पर्यादाय, श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा यामेवदिशं प्रादुर्भूताः, तामेव दिशं प्रतिगताः ||०२||
1
★ टीका-अथ ऋषभद्रपुत्रस्य सत्पत रूपयितुमाह- 'तेणं काटेणं' इत्याकिं 'तेणं कार्लेणं, तेणं समपूर्ण समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे जाव परिसा पंज्जुवास' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, श्रमणो भगवान् महावीरो यावद -
-
ऋषि भद्रपुत्र की वक्तव्यता
' तेणं कालेणं तेणं समएणं ' इत्यादि ।
टीकार्थ- - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने ऋषिभद्रपुत्र श्रावक की कही गई यात को सस्यं प्रकट किया है" तेण कालेन तेणं समएण समणे भगव महावीरे जाव समोसढे जाव परिसा पज्जुवासह' उस काल और उस
Jai
I
ઋષિભદ્રપુત્રની વક્તવ્યતા
रीडार्थ सूत्रेभ्रां सूत्रठारे से वातनु अतिपादनं भ्यु ँ छें ठे" ऋषिभद्रपुत्रे રવાની સ્થિતિ વિષે જે કંથન કર્યુ હતુ તે સત્ય હતુ. મહાવીર પ્રભુના વચન દ્વારા તેના તે કથને અહીં પ્રમાણભૂત સાબિત કરવામાં આવ્યું છે. “तेणं, काळेणं वेणं' संपणे भ्रमणे भगवं महावीरे जाव समोसढ़े, जाव परिस्रा पज्जुवासई " ते ते संभये श्रभधु भगवान महावीर मास
कालांत
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू० २ ऋषिभद्रपुत्रकथन निरूपणम्
आलभिकार्य नगर्यां शङ्खवने चैत्ये, समवसृतः यावत् - समवस्सृतं भगवन्तं बन्दितुं नमस्तु धर्मकयां श्रोतुंच पर्पत् विनयेन पाञ्जलिपुटा भगवन्तं पर्युपास्ते । "तरणं ते समणोवासया, इमीसे कहाए लट्ठा समाणा हट्टतुट्ठा एवं जहा तुंगि उद्देसए जाव पज्जुवासंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः अस्याः कथायाः भग'वतः आगमनरूपायाः लब्धार्था: - ज्ञातार्थाः सन्तः, हृष्टतुष्टाः, एवं - पूर्वोक्तरीत्या यथा तुङ्गकोदेश के द्वितीयशतकस्य पञ्चमोद्देश के प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम्, यावत्- विनयेन प्राञ्जलिपुटाः भगवन्तं पर्युपासते, 'वएणं, समणे भगवं महावीरे तेर्सि समणोवासगाणं तीसे य महति महालयाए परिसाए घम्मकहा. जाव समय में श्रमण भगवान् महावीर यावत्-आलभिका नगरी में शंखवन नामके चैत्य-उद्यान में पधारे यावत् भगवान् को वन्दना करने और नमस्कार करने के लिये एवं उनसे धर्मकथा सुनने के लिये परिषदा निकली परिषदा ने बडे विनय के साथ दोनों हाथ जोड़कर भगवान् की पर्युपासना की 'तणं ते समणोवासया इमीसे कहाए लट्ठा समाणा हट्ठतुट्ठा एवं जहा तुंगि उद्देशए जाव पज्जुवासंति' जब उन श्रमणोपासकों को भगवान के आगमनरूप अर्थका पता चला तब वे बहुत ही अधिक हर्षित हुए और संतुष्टचित्त हुए इसके आगेका कथन द्वितीयशतक के पांचवें उद्देशक में जिस प्रकार से प्रतिपादित किया गया है उसी प्रकार से यहां पर समझ लेना चाहिये - यावत् विनय के साथ उन्होंने दोनों हाथ जोड़कर भगवान् की पर्युपासना की 'तएण सम भगवं महावीरे तेसिं समणोदासगाणं तीसे य महतिमहालपाए परि
६२५
म० ७९
Pos
"
"
ભિકા નગરીમાં શ‘ખવન નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યાં. મહાવીર પ્રભુના આગમનના સમાચાર સાંભળીને તેમને વંદણાનમસ્કાર કરવાને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને પરિષદ નીકળી પરિષદે ઘણા વિનયપૂર્વક અન્ને હાથ જોડીને ભગવાનની પસુ પાસના કરી. तएण वे समणोवासया इमीसे कहाए लट्ठा माणा हट्टट्ठा एव जहा तुंगि उद्देसए जाव पज्जुवासंति ” न्यारे ते (पूवेति) શ્રમણેાપાસકાને મહાવીર પ્રભુના આગમનના સમાચાર મળ્યા, ત્યારે તેમને ઘણા જ હર્ષોં અને સંતેાષ થયા. ત્યાર ખાઇનું કથન ખીજા શતકના પાંચમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યા અનુસાર અહીં પણુ સમજવુ', વિનયપૂર્વક અને હાથ જોડીને તેમણે ભગવાન મહાવીરની પ પાસના કરી, આ કથન પન્તનું કથન અહીં
पशु थाय् ४२वु' हो. " तपणं सगणे भगवं महावीरे तेसिं भ्रमणौवास्वगाणं' सीसे य महत्तिमहालयाए परिस्साए धम्मका जाव आणाए आराइए भवइ
">
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
भगवती आणाए भाराहर भई ततः ग्बल आगी मगवान महावीर गां श्रमणोपामका. नाम् तस्यां च महानिपताच्यागार अनिमियालायां पादि- लगायां धर्माया गगवता 'अत्थिलोप अस्थि अटोप' त्यादिपा काविना, कियपर्यन्तमिन्या:यावत्-नम्य धर्मस्प मि.गामुपस्थित श्रमवारको ना अमलोपामिका वा विहग्न् इति पर्यन्तं धर्म कथा आँपालिकामाच्या, करण ने रामगोवासया समण गश्री महावीर सिप धम्म मोजा निकमा उठाए उठेति' ततः बलु ने गणो श्राप गयो माय भन्निकेसमीपे, धर्म श्रुधा, निगन्य, हर पुष्ट! माना, उत्थया-उज्यानेन उत्तियन्ति, 'उहाए उद्वेत्ता करणं भगः ममी बदनि, नानि, दिना, नमचिना एवं वयासी'-उत्थया-त्यानेन, उन्धा. शमण भगवान महावीर बदने, नमस्यन्ति, साए धम्मकदा चार आणाम आगाबहमके यादमण भगवान् महावीर ने उन अखगोपालो के निउम अनि विनाल ममा में धर्मकथा कही 'अस्थिन्लोर, अधि अलोग उसमलयामें "लोक है, अलोक है" इत्यादि विषय पर विवेचन किया गया और यह विवेचन " एतस्य धर्मस्य शितायामुपस्थिानः श्रमणोपासकोमा श्रमणोपासिका वा विहरत" औपपानिक मा में कथित हम धर्मकथा पर्यन्त किया गया 'तएणं ते गमणोवालमा जमणम भावओ महावीररस भनिए धम्म सोच्चा निसम्म ऋतुट्टा र निप्रसुमाराधित धर्मकथा को सुनकर अमणोपालक आनन्द से विभोर हो गये और मंतुष्टः चित्त होकर स्वयं उटे ' उहाए उठेत्ता जनणं भान महावीरं वंदंति नममंति वदित्ता नमंमित्ता एवं यामी उठकर वे वर्ग गये जहां ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે શ્રમ પાસકોને તે અતિ વિશાળ सभामा ५४४ी " अस्थि लो, अस्थि लो" ! श्यामां aty छ, गले ," या वि५५ ५२ विवचन ४२१मा आयु: । एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थित. श्रमणोपासको ग धमणोपासिका या विहरन् " भोप. પતિક સૂત્રમાં કપ્તિ આ કથનપર્યન્તના વિષયમાં તે ધમકથામાં પ્રતિપાદન ४२मा मा०यु. “ तएणं ते समणोवासवा समणास भावओ महावीरस्म भतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्ट तुट्टा उदुग्ण उदृति" मडावीर प्रभु दा કથિત ધર્મકથ નું શ્રવણ કરીને તે શ્રમ પાસકેના હદ આનંદથી નાચી ઉઠયાં અતિશય આનંદ અને સતપ પામેલા તે શ્રાવકો પિતાની ઉત્થાનशतिथी म या " उठाए उठे ता समणं भगव महावीर वदीते, नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी" महीने तेस। श्रम सगवान महावीर क्या
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका २० ११ उ० १२ सू०२ ऋषिभद्रपुत्रकथतनिरूपणम् ६२७ वन्दिस्या, नमस्यित्वा एवं-वक्ष्यमाणपकारेण, अवादिषुः-‘एवं खलु भंते ! इसि मद्दपुत्ते समणोवासए अम्हं एवं आइक्खइ, जाब पुरूदेइ'-हे भदन्त ! एवं खलु उक्तरीत्या ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः, अस्माकम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, आख्याति, यावत्-भाषते-प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत्-'देवलोएमु ण अज्जो ! देवाणं दसवाससहस्साई जहणेणं ठिई पण्णत्ता' हे आर्याः। देवलोकेषु खलु देवानां दशवर्षसहस्राणि जघन्येन स्थितिः प्रज्ञप्ता, "सेण पर समयादिया जाय, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय, से कहमेयं भंते ! एवं?' तेन परं-तदनन्तरम् , समयाधिका यावत्-द्विनिचतुःपश्चपट्सप्लाष्टनवदश संख्याता संख्यात समयाधिका उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् स.नरोपमाणि स्थिति प्रज्ञप्ता तेन परस्-तदनन्तरम्-व्यु. श्रमण भगवान महावीर विराजमान थे, वहां जाकर उन्हों ने श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया बन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार पूछा-' एवं ग्रलु मंते! इसिभरपुत्ते समणोवालए अम्हं एवं आइक्खा , जाब पहवे' हे अदन्त ! श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुन आवक जो हम लोगो से ऐसा करते हैं, यावत्भाषण करते हैं, अपने विषय की प्रज्ञापना करते हैं और उसकी प्ररूपणा करते हैं कि "हे आर्यो ! देवलोकों में देश की जघन्यरूप से स्थिति १० हजार वर्ष की है, और इससे आगे एकसयम, दो समय, तीन समय, चार समथ, पांच समय, छहसमय, सातसमय, आठसमय, नौ समय, दश समय, संख्यात समय और असंख्यातलमय से अधिक होती हुई वही स्थिति तेतीसलागरोपम तक की उत्कृष्ट हो जाती है। બેઠા હતા ત્યાં ગયા ત્યાં જઈને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણ કરી, નમસ્કાર કર્યા વદનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન धूछया-" एवं खलु भंते । इखिमपुत्ते समणोवासए अम्हं एवं आइक्खड़, जाव परुवेइ" भगवन् । पास-
श्राविद्रपुत्र मभने मे छे, એવું ભાંખે છે (પ્રતિપાદન કરે છે, એવી પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને એવી પ્રરૂપણ કરે છે કે “હે આયે ! દેવલોકમાં દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે અને ત્યાર બાદ એક સમય, બે સમય, ત્રણ સમય, ચાર સમય, પાંચ સમય, છ સમય, સાત સમય, આઠ સમય, નવ સમય, દસ સમય, સંખ્યાત સમય અને અસ ખ્યાત સમય પ્રમાણ અધિક થતી થતી ૬૩ સાગરોપમ પર્યન્તની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય છે કોઈ પણ એવું દેવલે ક નથી જેમાં ૩૩ સાગરોપમ કરતાં અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય અને કઈ પણ એ દેવ નથી
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती च्छिन्ना देवाश्च देवलोकाश्चेति, हे भदन्त ! तत्-कथमेतत् एवं संभवति? तेन यदेवमुक्तं तत्सत्यम् असत्यं वेतिप्रश्नः! 'अज्जो त्ति समणे भगवं महावीरे ते सम्णोवासए एवं वयासी'-ततः खलु भो आर्याः। इति सम्बोध्य श्रमणो भगवान महावीरस्तान् श्रमणोपासकान् , एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी-'जं णं अज्जो! इसिमपुत्ते समणोवासए तुम्भं एव आइक्खइ, भाव परूवेई'-हे आर्याः! यत्खलु ऋषि भद्रपुत्रः श्रमणोपासको युष्माकम्-एव-वक्ष्यमाणप्रकारेण, आख्याति, यावत्भापते, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति यत्-'देवलोगेस णं अज्जो ! देवाणं जहण्णेणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता' हे आर्याः। देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्ष सहस्त्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'तेण परं समयाहियाजाव, तेण परं वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगा य, सच्चेणं एयम?' तेन परं-तदनन्तरं, समयाधिका, यावत्-द्वित्रिचतुः पश्चषट्सप्ताष्टनवदशसंख्यातासंख्यातसमयाधिका उत्कृष्टेन त्रयत्रिंशम् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन परं-तदनन्तरम् , व्युच्छिन्ना व्यवच्छिना देवाध ३३ सागरोपम से अधिक उत्कृष्ट स्थिति देवलोकों में नहीं होती है और न ऐसे देव हैं कि जिनकी स्थिति इस स्थिति से भी अधिक होती हों।" तो क्या हे भदन्त ! उनका ऐसा कथन सत्य है ? गा असत्य है? 'तएणं समणे भगवं महावीरे। तब श्रमण भगवान महावीर ने 'अजो त्ति' हे आर्यो ! ऐसा संबोधन करके 'ते समणोवासए एवं क्यासी' उन श्रमणोपासकों से ऐसा कहा-'जणं अज्जो! इसिभद्दपुत्ते समणोवासए तुम्भं एवं आइक्खह, जाव परवेह' हे आर्यो! श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र ने जो आप लोगों से ऐसा कहा है यावत् प्ररूपित किया है कि देवलोकों में देवों की जघन्य स्थिति दश हजार वर्ष की है और उत्कृष्टस्थिति ३३ सागरोपम की है इससे आगे स्थिति देवों में और જેની ૩૩ સાગરેપમ કરતાં અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય.” તે હે ભગવન્! શું तभनु ते ४थन सत्य छे असत्य छ ? “तएणं समणे भगवं महावीरे, अज्जोत्ति ते समणोवासए एवं वयासी" भनी । प्रश्न सांजीन, " આ!એવું સંબોધન કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તેમને આ પ્રમાણે
यु-"जंगं अज्जो! इसिभहपुत्ते समणोवासए तुम्भं एव' आइक्खइ जाव परूवेइ" 8 भाय! *पिसपुर श्राप तरी पासे से २ ४ छ, प्रतिપાદિત કરે છે, પ્રરૂપિત કરે છે અને પ્રજ્ઞાપિત કરે છે કે દેવલોકમાં દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦ હજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ સાગરોપમની છે તેથી અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા દેવલોક પણું નથી અને
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमयचन्द्रिका टीका श० ११ उ०१२ सू०२ ऋषिभंद्रपुत्रकथननिरूपणम् ६२९. देवलोकाश्चेति, सत्यः खलु अयमर्थः-ऋषिभद्रपुत्रोक्तो विषयः यथार्थ एवेति भावः। 'तएणं ते समणोवासया समणस्स भगवो महावीरस्स अंतिए एयम8 सोचा, निसम्म, समणं भगवं महावीरं वंदंति, नमसंति,' ततः खलु ते श्रमणोपासका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे एतमर्थ श्रुत्वा, निशम्यहृदि अवधार्य, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते, नमस्यन्ति, वंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव इसिभद्दपुत्ते समणोवासए, तेणेव उवागच्छंति,' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, यत्रैव० ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः आसीत , तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता, इसिभद्दपुत्तं समणोवासगं बंदंति, नमसंति' उपागत्य, ऋषिभद्रपुत्रं श्रमणोपासकं, वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदिना, नमंसित्ता, एयम8 सम्मं विणएणं भुज्जो भुज्जो खाति' वन्दित्वा, नमस्यित्वा एतमर्थम् ऋषिभद्रपुत्रस्यापलापरूपं स्वापराधम् , देवलोकों में नहीं है सो ऐसा उनका यह कथन सत्य है-झूठ नहीं है। 'तएणते समणोवासया समणस्स भगवओमहावीरस्स अंतिए एयम? सोच्चा निसम्म समणं भगवं महावीरं चंदंति, नममंति' इस प्रकार प्रभु महावीर का कथन सुनकर उन लोगों ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की और उन्हें नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव इसिभहपुत्ते समणोवासए तेणेव उवागच्छति' बन्दना नमस्कार कर फिर वे वहां से जहां श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र श्रावक थे वहां पर आये-वहां ' उवागच्छित्ता इसिभद्दपुत्तं समणोवाप्सगं वंदति नमसंति' आकरके उन्हों ने श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र को वंदना की नमस्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता एयमg सम्म विणएणं भुज्जो २ खाति' वन्दना नमस्कार करके फिर उन्हों ने ऋषिभद्रपुत्रसे उसके कहे गये ५- नथी," तो तमनु मा ४थन सत्य छ-मसत्य नथी. “ तरण ते समणोवासया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमढे सोच्चा निप्तम्म समण भगवं महावीर पंदंति, नमसति" श्रम भगवान महावीरनु । ५२नु: કથન સભળીને અને તેને હદયમાં ઉતારીને, તેમણે તેમને વંદણા કરી અને नमः४२ ४यो'. वंदित्ता नमसित्ता जेणेव इसिभहपुत्ते समणोवासए वेणेव स्वा. गच्छंति" १४ नमः४१२ ४ीन तमा नयां विभद्रपुत्र श्राप मेहता hi माया “उवागच्छित्त। इसिमहपुत्तं समणोवासगं वदति नमसंति" त्यां આવીને તેમણે ઋષિભદ્રપુત્ર શ્રાવકને વંદેણુ કરી અને નમસ્કાર કર્યા. "बंदिसा, नमंसित्ता एयम? सम्म विणएण भुज्जो २ खाति” थानमा શકાર કરીને તેમણે ઋષિભદ્રપુત્ર પાસે પિતાના દોષની તેમની સાચી વાતને नही भानपा ३५ होपनी) घri विनयपूर्व पारवा२ क्षमा भी. " तएण
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र सम्यक्तया, विनयेन, भूयोभूयः क्षमयन्ति । 'तएणं ते समणोवासया पसिणाई पुच्छंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः पिभद्रपुत्रम् अन्यान् प्रश्नान पृच्छन्ति, 'पुच्छित्ता, अट्ठाई परियाइयंति' प्रश्नात् पृष्ट्वा, धर्थान , पर्याददते परिगृहन्ति 'परियाइत्ता, श्रमणं भगवं महावीरं बंदंति, नर्मसंति' अर्थान् पर्यादाय-परिगृह्य, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता, जामेव दिसं पाउन्भूया, तामेव दिसं परिगया' वन्दित्वा, नमस्थित्य, यामेव दिशमाश्रित्य मादुर्भूताः, तामेवदिशं प्रतिगताः निश्त्ताः ॥ २॥
ऋपिभद्रपुत्रस्य सिद्विवक्तव्यता । मूलम्--"भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, णमंसइ, वंदित्ता, नर्मलित्ता, एवं वयाती-पलूणं भंते! इसि. भद्दपुत्ते समणोदालए देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पठनइत्तए ? गोयमा ! णो इणटे समझे, अर्थ को नहीं माननेहप अपने दोष को बड़ी अच्छी तरह से विनयपू. र्वक हार २ क्षमा याचना की 'तएणं ले लमणोवासया पसिणाई पुच्छंनि ' इसके बाद प्रमणोपालम्हों ने भगवान ले और भी प्रश्नों को पूछा-'पुच्छित्ता अहाइं परियाईति' प्रश्नों को पूछ कर फिर उन्हों ने उनके द्वारा दिये गये समाधानरूप अर्थ को ग्रहण किया 'परियाइत्ता समणं भगवं महावीर वंदति नभसति' ग्रहण करके फिर उन्हों ने श्रमण भगवान महावीर को बन्दना की और उन्हे नमस्कार किया 'बंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिलं पडिगया' चन्दना नमस्कार कर फिर वे जिल दिशा से-स्थान से आये थे उसी उसी दिशा को पीछे चले गये ॥सू०२॥
से समावास्या पसिणाइ पुन्छ ते" त्या२ ६ ते श्राप भने त प्रश्नो ५५ ५७या, “पुच्छित्ता अट्ठाई परियाइति" मने प्रशोना समायान ३थे तभये ४ी वातना स्वी२ थे “ परियाइत्ता समण भगवं महावीर वंदति नमसति” त्या२ मा भाये शथी ए भगवान महावीरने ! ४२ी मने नभ२४१२ ४ा. " वंदित्ता, नमंसित्ता जामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिसि पडिगया" य नमः४२ शने तेरे शाम भाव्या उता તે દિશામાં–પિત પિતાને સ્થાને પાછાં ફર્યા સૂર
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयश्चन्द्रिकाटीका श० ११ उ० १२ सू० ३ ऋषिभद्रपुत्रकथननिरूपणम् ६३१ गोयमा ! इसिमपन्ते समणोवासए बहूहिं सीलव्वयगुणवयवेरमणपञ्चश्वाणपोसहोवालहिं अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणे वहूहि वालाई समणोवासगपरियागं पाउणिहिइ पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं सेहिति, झूसित्ता सढि भत्ताई अणलगाए छेदेहिइ छेदिता, आलोइयपडिते, समाहिपत्ते, कालमास कालं किच्चा, सोहम्मे कप्पे अरूणाभे विमाणे देवत्ताए उबवजिहिह, तस्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओदमाइं ठिई पण्णता, तत्थ णं इलिभदपुत्तस्स वि देवस्स चलारि पलिऔषमाई ठिई भविस्सइ, से णं भंते ! इसि. भद्दपुत्ते देवे, ताओ देवलोगाओ आउखएणं, भवक्खएणं, ठिइक्खएणं जाव कहिं उबवजिहिइ ? गोयमा ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ, जाव अंतं काहेइ ! लेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति भगवं गोयमे जाव अप्पाणं आवेमाणे विहरइ ॥सू०३॥ __ छाया-भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महाघोरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवम्-अयादीद-प्रभुः खलु भदन्त ! ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको देवानुपियाणाम् अन्ति के मुण्डो भूत्वा, अगारात् अनगारिता मनजितुम् , गौतम ! नायमर्थः समर्थः; गौतम ! ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासको बहुभिः शीलवत-गुणव्रत-विरमण-प्रत्याख्यानपौषधोपवासैः यथापरिगृहीतैः तपः कर्मभिः आत्मानं भावयन् वहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयिष्यति, पालयित्वा मासिक्या संळेखनया आत्मानं जूषयिष्यति, जूपयित्वा पष्टि भक्तानि अनशनया छेत्स्यति छित्या, आलोचितप्रतिक्रान्तः, समाधिमाप्तः कालमासे कालं कृत्वा सौधमें कल्पे अरुणाभे विमाने देवतया उत्पत्स्यते, तत्र खलु अस्त्येकेपां देवानाम् , चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्र खलु ऋषिभद्रपुत्रस्यापि देवस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थिति भविष्यति । स खलु मदन्त ! ऋपिभद्रपुत्री देवस्तस्मात् देवलोकाव आयुःक्षयेण, भवक्षयेण, स्थितिक्षयेण यावत् कुत्र उत्पत्स्यते?
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
,६३२
भगवती सूत्रे
गौतम ! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति यावत्-अन्तं करिष्यति । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति भगवान् गौतमो यावत् आत्मानं भावयन् विहरति || ३ ||
1
टीका - अथ ऋषभद्रपुत्रविषये पुनरप्याह - 'भंते त्ति' इत्यादि । भंते चि' 'भगवं गोयमे समण भगवं महावीर वंदह, णमंस, वंदित्ता, मसित्ता एवं वयासी' - हे भदन्त । इति सम्बोध्य भगवान गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीर बन्दते, नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्'भूणं भंते! इसिभद्दपुत्ते समणोवासर देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता आगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए !' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खलु किम् ऋषिभद्रपुत्रः श्रमणोपासकः, देवानुप्रियाणाम् अन्तिके समीपे मुण्डो भूत्वा, अगारात् -गृहस्थाश्रमात निष्क्रम्य, अनगारितां - पत्र जितुम् - दीक्षां ग्रहीतु किं समर्थोऽस्तीतिप्रश्नः, ऋषिभद्रपुत्र की सिद्धिवक्तव्यता
"
'भंते त्ति भगवं गोयमे ' इत्यादि ।
टीकार्थ- - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने ऋषिभद्र पुत्र की सिद्धिप्राप्ति के विषय में कथन किया है-' भंतेत्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर वंदह, णमंसह, वंदित्ता णमंसित्ता एवं वयासी' हे भदन्त ! इस प्रकार से संबोधित करके भगवान् गौतम ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया, वंदना नमस्कार करके फिर उनसे इस प्रकार से पूछा-' पभूणं भंते ! इसि भद्दपुत्ते समणोवासए देवाणुप्पियाण अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए' हे भदन्त ! श्रमणोपासक ऋषिभद्रपुत्र क्या आप देवानुप्रिय के पास मुण्डित - होकर गृहस्थाश्रम के परित्याग से अनगार अवस्था को धारण करने के ઋષિભદ્રપુત્રની સિદ્ધિની વક્તવ્યતા
" भंते त्ति भगवं गोयमे " इत्याह
ટીકાય–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં ઋષિભદ્રપુત્રની સિદ્ધિપ્રાપ્તિના વિષયનું निश्चय अयु छे.- " भंते ! त्ति भगवं गोयमे समण भगव महावीर बंद, णमंसइ, वंदित्ता णमंसित्ता एवं वयासी " "हे भगवन् ” मेवु संबोधन ने ભગવાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યો, वाइबा नमस्५२ उरीने तेथे आा प्रमाणे प्रश्न पूछयो- "पभूण भवे !
भत्ते समोवासए देवाणुप्पियाण अंतिए मुडे भविता अगाराओ भणगारिय पव्वइत्तए ?" हे भगवन्! श्रशेोपास ऋषिलद्रपुत्र शुभाय हेवानुः પ્રિયની પાસે મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાશ્રમના પરિત્યાગપૂર્વક અણુગારાવસ્થા ધારણ કરવાને સમય છે ખરા ?
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ २०१२ खु.३ ऋषिभद्र पुत्रस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३३ मंगवानाइ-'गोयमा ! णो इणढे समहे' हे गौतम ! नायमर्थः सपर्थः-नैतत् संभवति, ऋपिभद्रपुत्रः प्रव्रज्यां ग्रहीतुं समर्थों नास्ति । तत्र कारणमाह-गोयमा! इसिभहपुते समणोवासए, बहूहिं सीलव्यय-गुणवय-वेरमण-पञ्चक्वाणपोसहोव-- वासेहि, अहापरिग्गहिएहिं तचोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणे ' हे गौतम ! ऋपि. भद्रपुत्रः श्रमणोपासकः, बहुभिः-अनेकैः, शीलवत-गुणवत-विरमण-प्रत्याख्यान - पौषधोपवासैः, यथापरिगृहीतैः-नियमानुसार स्वीकृतैः, तपः कर्मभिः आत्मान' भावयन् 'बहूइ वासाई समणोवासगपरियागं पाउणिहिति', वहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयिष्यति ‘पाउणित्ता, मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेडिइ' पालयित्वा मासिक्या, सलेवनया, आत्मानं जूपयिष्यति शरीरकपायं च कृशी करीष्यति, इत्यर्थः, 'झूमित्ता, सहि भत्ताई अणसणाए छेदेहिइ' जूपयित्वा, पष्टिं लिये समर्थ है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने गौतम से कहा-गोयमा! णो इणढे समटे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है-अर्थात् ऐलो वात संभवित नहीं है क्यों कि वह ऋषिभद्रपुत्र प्रवज्या ग्रहण करने के लिये समर्थ नहीं होगा, परन्तु 'गोयमा' हे गौतम ! ' इसिमपुत्ते संमणोवासए पट्टहिं सीलव्वयगुणवयवेरमणपच्चक्रवाण-पोसहोववासेहिं अहापरिग्गहिएहिं तबोकम्भेहि अप्पाणं भावेमाणे' यह ऋषिभद्रपुत्र अनेक शीलव्रत, गुणव्रत, विरमणव्रत, प्रत्याख्यान, पौषधोपवास इनसे तथा नियमानुसार स्वीकृत कर्मों से आत्मा को भावित करता हुआ 'बहूई वासाइ समणोवासगपरियागं पाउणिहिति' अनेक वर्षों तक श्रमणोपासक पर्याय को पालन करेगा 'पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं सेहिह' पालन करके फिर वह एकमास की संलेखना से शरीर को और कषाय को कृश करेगा 'मूसित्ता सहि : महावीर प्रभुने। उत्तर-“ गोयमा ! णो इणटे सम" है गौतम ! मे વાત સંભવિત નથી, કારણ કે તે ત્રાષિભદ્રપુત્ર પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાને સમર્થ नथा.. ५२d "गोयमा ! " गौतम ! " इसिभहपुरं समणोषासए वहूहिं सीलव्वयगुणवयवेरमणपच्चक्खाण-पोसहोववासेहिं अहाप गहिएहिं तवोक म्मे हि अप्पाण भावेमाणे" मा ऋषिभद्रपुत्र भने सत, शुव्रत, विरभણવ્રત, પ્રત્યાખ્યાન તથા નિયમાનુસાર સ્વીકૃત તપ કર્મોથી આત્માને ભાવિત ४२. थ! " बहूइ वासाई समणोवासग-परियागं पाउणिहिति" अन वर्षा अधी श्रमास पर्यायनु पासन ४५ " पाठणित्ता माखियाए संलेहणाए बत्ताण झसेहिह" त्यासात मे भासन सथा। ४ीन शरी२ मने
भ० ८०
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीet
६३४
भक्तानि अनशनया छेत्स्यति, छेदित्ता आलोइयपडिकंते, समाहिपत्ते, काळमासे काल किया, सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताएं उववज्जिहिति ' छिवा, आलोचितमतिक्रान्तः-कृतलोचनमतिक्रमणः, समाधिमाप्तः समाधिसम्पन्नः, कालमासे कालं कृत्वा, सौधर्मकल्पे, अरुणाभे विमाने देवतया उपपत्स्यते, 'तत्थ णं अत्गइयाण देवाणं चत्तारि पलिओक्साई ठिई पण्णत्ता' तत्र खल्ल सौधर्मे कल्पे, अस्त्येवां देवानां चत्वारि पत्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, ' तत्थणं इसि भदपुत्तस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओमाई टिई भविस्सर' तत्र खलु सौधर्मे कल्पे ऋपिभद्रपुत्रस्यापि देवस्य चत्वारि पल्पोपमानि स्थितिः भविष्यति । 'से गं भंते! इसपु देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएण भवक्खणं, ठिक्खभत्ताई अणसणाए छेदेहिइ ' कायकषाव को कृश करके फिर वह साठ भक्तों का अनशन द्वारा छेदन करेगा छेदित्ता आलोइयपडिकते समाहियत्ते कालसा से कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे अरुणा विमाणे देवताए उववज्जिहिति' छेदन करके आलोचना प्रतिक्रमण जिसने किया है ऐसा वह ऋषिभद्रपुत्र समाधि को प्राप्त कर कालमास में काल करके सौधर्म कल्प में अरुणाभविमान में देवरूप से उत्पन्न होगा ' तत्थणं अत्थे गाणं देवाणं चत्तारि पलिओदमाई ठिई पण्णत्ता' वहां पर कितनेक देवों की चार पत्योपम की स्थिति कही गई है सो 'तस्थ ण' ईसिपुत्तस्स वि देवस्ल चत्तारि पलिओ माह लिई भविस्सह ऋषभद्रपुत्र देव की भी वहां चार पल्योपम की स्थिति होगी 'से ण' भंते! ईसिभद्दते देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खणं,
"
,
उषायाने दृश ४२शे. “ झूसित्ता सहि भत्ताइ अणसणाए छेदेहिइ" अय भने કાચેને કુશ કરીને અને અનશન દ્વારા ૬૦ ભકતાને (એક માસ પર્યન્તના महारा) परित्याग प्ररीने, "छेदित्ता आलोइयपढिकते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववज्जिहिति ' पानी આલેચના અને પ્રતિક્રમણુ કરીને, સમાધિ ભાવને પ્રાપ્ત કરીને, કાળના અવસર આવેથી કાળધમ પામીને સૌધમ કલ્પના અરુણાભ નામના વિમાનમાં દેવની पर्याये ं उत्पन्न थशे “ तत्थणं अत्येगइयाण देवाण चत्तारि पलिओ माई ठिई पण्णत्ता " त्या डेटा देवांनी यार पस्योपभनी स्थिति उही . " तत्थ णं આ ૠષિભદ્રં
regate विदेवस्य चत्तारि पलिओ माइ ठिई भविस्सइ " પુત્ર પણ ત્યાં ચાર પચ્પમની સ્થિતિવાળા દેવરૂપે ઉત્પન્ન થશે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " से णं भवे । ईसिभद्दपुत्ते देवे ताओ देवलोगाओ आउखएणं, भवक्वएणं, ठिइक्खएणं जाव कर्हि उववज्जिहिड् ? ” हे भगवन् !
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०११ २०१३ सू०३ ऋषिभद्रपुत्रस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३६ एणं जाव कहिं उबवज्जिहिइ ?' हे भदन्त ! स खल्लु ऋषिभद्रपुत्रो देवस्तस्मात् देवलोकात् आयुः क्षयेण, भवक्षयेण, स्थितिक्षयेण, यावत्-अनन्तरम् चयं च्युत्वा कुत्र गमिष्यति कुत्र उत्पत्स्यते ? कुत्र उत्पत्तिं लप्स्यते ? भगवानाह-'गोयमा! महाविदेहे वासे सिज्झिहिह जाव अंतं काहेइ' हे गौतम ! स ऋषिभद्रपुत्रो देवस्तस्माद् देवलोकात् न्युत्वा महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति, यावत्-भोत्स्यते, मोक्ष्यते परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं सत्यापर्यमाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति भगवं गोयमे जात्र अप्पाण भावेमाणे विहरइ' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, ठिइक्वएणं जाव फहिं उधज्जिहिह' अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! ऋषिभद्रपुन देव उस देवलोक से आयु के क्षय से, भवकै क्षय से और स्थिति के क्षय से देवभव संबंधी शरीर का परित्याग कर कहां पर जायगा, कहां पर उत्पन्न होगा इसके उत्तर में प्रभु ने कहा'गोयमा ! महाविदेहे वाले सिज्झिहिड, जाव अंतं काहेइ ' हे गौतम! वह ऋषिभद्रपुत्र देव उस देवलोक से चलकर महाविदेहक्षेत्र में सिद्धिप्राप्त करेगा यावत्-अपने केवलज्ञान ले समस्त वस्तुओं का ज्ञाता होगा, समस्त कर्मों से सर्वथा रहित होगा और समस्त दुःखों का अन्त करेगा अन्त में गौतम भगवान के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के लिये कहते हैं-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति भगवं गोयमे जाव अप्पाणं भावेमाणे विहरइ' हे भदन्त ! आपके द्वारा प्रतिपादित हुआ यह सब કષિભદ્રપુત્રના તે દેવલેક સંબંધી આયુને ક્ષય થતાં, ભવને ક્ષય થતાં, સ્થિતિને ક્ષયથતાં, દેવભવ સંબંધી શરીરને પરિત્યાગ કરીને કયાં જશે, કયાં ઉત્પન્ન થશે?
___महावीर प्रसुन उत्तर-" गोयमा! महाविदेहे वासे सिडिझहिइ, जाव अंत 'काहेइ" गौतम ऋषिभद्र पुत्र सौषम समांथी व्यवीर महावि ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થશે, ત્યા કેવળજ્ઞાનથી તે સમસ્ત વરતુઓને જોઈ શકશે, સમસ્ત કર્મોથી સર્વથા રહિત થશે, અને સમસ્ત દુઓને અન્ય કરી નાખશે. એટલે કે તેઓ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિર્વાત થશે અને સમસ્ત શારી રિક અને માનસિક ૬ થી રહિત એવા નિર્વાણ પદને પામશે સૂત્રને અને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને તેમના પ્રત્યે पातानी मा२ श्रद्धा ०५४ २di | छ-" सेवं भंते ' सेवं भते ! ति भगवं गोयमे जाव अप्पाणं भावेमाणे विहरइ " मगवन् !मा विषय
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती इत्येवं प्रतिपादयन् भगवान् गौतमो यावत्-श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमः स्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा सञ्जमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ॥सू०३॥
पुद्गलस्य सिद्धिवक्तव्यता। मूलम्-'तएणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइं आल'भियाओ नयरीओ, संखवणाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ। तेणं कालेणं, तेणं समएणं आलभिया नाम नयरी होत्था, वन्नओ, तत्थणं संख. वणे णामं चेइए होत्था वण्णओ, तस्स णं संखवणस्स अदूर 'सामंते पोग्गले नाम परिवायए परिवसति, रिउव्वेय जजुब्वेय जाव नएसु सुपरिनिटिए, छटुं छटेणं अणिक्खित्तेणं, तवोकम्मेणं उ बाहाओ जाय, आयावेमाणे विहरइ। तएणं तस्स पोग्गलस्स छट्टछट्टेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभदयाए जहा सिक्स्स जाव विन्भंगे नामं अन्नाणे समुपन्ने, सेणं तेणं विभंगेणं अण्णाणेणं समुप्पण्णेणं, बंभलोए कप्पे देवाणं ठिइं जाणइ, तएणं तस्स पोग्गलस्स परिव्वायगस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पजित्था-अत्थिणं ममं अइसेसे नाणदंसणे, समुप्पन्ने, देवलोएसुणं जहन्नेणं दसवालसहस्साई ठिई पण्णत्ता, तेण परं विषय ऐसा ही है । अर्थात् आप का कथन सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर भगवान् गौतम श्रमण भगवान महावीर को वन्दना एवं नमस्कार कर संयम और तप से आत्मा को आक्ति करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०३।। આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે ભગવન! આપે જે કહ્યું તે સર્વથા સત્ય જ છે ” આ પ્રમ ણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા પિતાને સ્થાને વિરાજમાન य गया. सू० ॥
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १२ सू०४ पुद्गलस्य सिद्धिनिकपणम् ६३७ समयाहिया, दुसमयाहिया, जाव असंखेज समयाहिया उक्कोसेणं दूसंसागरोवमाइं ठिई पण्णता, तेण परं वोच्छिन्ना देवाय, देवलोगाय। एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता, आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहिता, तिदंडकुंडिया जाव धाउरत्ताओय, गेण्हइ, गेण्हेत्ता, जेणेवं आलभिया णयरी, जेणेव परिवायगावसहे तेणेव उवा. गच्छइ, उवागच्छित्ता, भंडनिक्खेवं करेइ, करेत्ता आलभियाए . नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जावं
परूवेइ-अस्थिणं देवाणुप्पिया। ममं अतिसेसे नाणदंसणे समु. ___प्पणे-देवलोएसु णं देवाणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई तहेव
जाव वोच्छिन्ना देवाय देवलोगाय। तएणं आलभियाए नयरीए • एएणं अभिलावेणं जहा सिवस्स तंचेव से कहमेयं मन्ने एवं ?।
सामीसमोसढे जाव परिसा पडिगया, भगवं गोयमे तहेव भिक्खायरियाए, तहेव बहुजणसदं निसामेइ, तहेव बहुजणसई निसामेत्ता तहेव सव्वं भाणियब्वं, जाव अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि एवं भासामि, जाव परूवेमि,-देवलोएसुणं देवाणं जहण्णेणं दसवासलहस्साइं ठिई पण्णत्ता, तेण परं समयाहिया
दुसमयाहिया, जाव उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता, । तेण परं वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगा य, अस्थि गंभंते! सोहम्मे.
कप्पे. दवाइं सवन्नाइं पि, अवन्नाइं पि, तहेव जाव, हता, अस्थि। एवं ईसाणे वि एवं जाव अच्चुए, एवं गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरविमाणेसु वि, इसिपब्भाराए वि, जाव, हता, अस्थि, तएणं सा
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
भगवतीको महतिमहालियाए जाव पडिगया। तएणं आलभियाए नयरीए सिंघाडगतिय० अवसेसं जहा सिवस्स, जाव सव्व दुवखप्पहीणे; नवरं तिदंडकुंडियं जाव धाउरत्तवत्थपरिहिए परिवडियविभंगे,
आलभियं नयरिं मझ मज्झेणं निग्गच्छइ, जाव उत्तरपुरस्थिम दिसीभागं अवक्कमेइ, अवकमित्ता, तिदंडकुंडियं च जहा खंदओ जाव पव्वइओ, सेसं जहा सिवस्स जाव अव्वाबाहं सोक्खं अणुभवति सासयं सिद्धा, सेवं भंते ! सेवं भंते !'त्ति ॥सू०४॥ .
__एकारसमं सयं समत्तम्। छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः अन्यदाकदाचित् आलभिकाया नगर्याः, शलवनात् चैत्यात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य वहिः जनपदविहार विहरति । तस्मिन् काले, तस्मिन् समये आलभिकानाम नगरी आसीत् , वर्णका, तत्र खलु शङ्कवनं नाम चैत्यमासीत् वर्णकः, तस्य खलु शबवनस्य अदूरसामन्ते पुद्गलो नाम परिव्राजकः परिवसति, ऋग्वेद-यजुर्वेद-यावत्-नयेषु सुपरिनिष्ठितः षष्ठषष्ठेन अनिक्षिप्तेन तपःकर्मणा ऊर्ध्व वाहू यावत् आतापतयन् विहरति, ततः खलु तस्य पुद्गलस्य षष्ठपण्ठेन यावत् आतापयतः प्रकृतिभद्रतया, यथा शिवस्य यावत् विभङ्गोनाम अज्ञानं समुत्पन्नम् , स खलु तेन विभङ्गेन अज्ञानेन समुत्पन्नेन ब्रह्मलोके कल्पे देवानां स्थिति जानाति, पश्यति, ततः खलु तस्य पुद्गलस्य परिव्राजकस्य अयमेतद्रूपः आध्यात्मिको यावत् समुदपधत-अस्ति खलु मम अतिशयं ज्ञानदशनं समुत्पन्नम् , देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्ष सहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन पर समयाधिका, द्विसमयाधिका, यावत् असंख्येय समयाधिका उत्कृष्टेन दश सागरोपमानि स्थितिः प्राप्ता, तेन पर व्युच्छिन्ना देवाच देवलोकाश्च, एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य आतापनभूमित प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुन, त्रिदण्ड कुण्डिका' यावत् धातुरक्तानि च गृह्णाति गृहीत्वा, यत्रैव आलभिका नगरी, यत्रैव परिव्राजकावसथः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य भाण्ड निक्षेपं करोति, कृस्वा आलभिकायां नगर्याम् , शृङ्गाटकत्रिक यावत् पथेषु अन्योन्यस्य एवमाख्याति, यावत् मरूपयति-अस्ति खलु देवानुप्रियाः ! मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पनम् , देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि तथैव यावत्-व्युच्छिन्ना देवाचे,
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू० ४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३९ देवलोकाश्च। ततः खलु आलभिकायां नगर्याम् एतेन अभिलापेन यथा शिवस्य तदेव, तर कथमेतत् मन्ये एवम् ?। स्वामी समंचसृतो यावत् पर्षत् प्रतिगता, भगवान् गौतमस्तथैव भिक्षाचर्याय तथैव बहुजनशब्द निशामयति, तथैव बहुजनशब्द निशम्य तथैव सर्व भणितव्यम् , यावत्, अहं पुनः गौतम ! एवम् आख्यामि, एवं भाषे, यावत् प्ररूपयामि-देवलोकेषु खलु देवानां दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रशप्ता, तेंन परं समयाधिका, द्विसमयाधिका यावत् उस्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन परं व्युच्छिन्ना देवाश्च, देवलोकाश्च । अस्ति खलु भदन्त ! सौधौ कल्पे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, तथैव यावत् , इन्त, अस्ति, एवम्-ईशानेऽपि एवं यावत् अच्युते, एवं ग्रैवेयकविमानेषु, अनुत्तरविमानेषु अपि ईपत्तग्मारायामपि, यावत् हन्त, अस्ति, ततः खलु सा महातिमहालया यावत-प्रतिगता, ततः खलु आलभिकायां नगर्या शनाटकत्रिक० अवशेष यथा शिवस्य यावत्-सर्व दुःखमहीणः, नवरम्-निदण्डकुण्डिका यावत्-धातुरक्तस्त्रपरिहितः, परिपतितः विभङ्गः, आलभिकाया नगर्या मध्यमध्येन निर्गच्छति, यावत्-उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अपक्रामति, अपक्रम्य त्रिदण्डकृण्डिकी च यथा स्कन्दको यावत् भवजितः, शेषं यथा शिवस्य यावत् अव्याराधम् सौख्यम् अनुभवन्ति शाश्वतं सिद्धाः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० ४॥ ।
एकादशं शतर्क समाप्तम् । द्वादशोद्देशकः समाप्तः - टीका-अथ पुद्गल परिव्राजस्य सिद्धिवक्तव्यां प्ररूपयितुमाह-'तएणं' इत्यादि, 'तएणं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई आलभियाओ नयरीओ संखवणाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ' ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः भन्यदा- पुद्गलपरिव्राजकसिद्धिवक्तव्यता
तएणं समणे भगवं महावीरे' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने पुद्गल परिव्राजक की सिद्धि की वक्तव्यता कही है-'तएण समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई मालभियाओं नयरीओ संखवणाओ चेझ्याओ पडिनिक्खमह' इसके बाद श्रमण भगवान महावीर किसी एक समय आलभिका नगरी के
પુલ પરિવ્રાજકની સિદ્ધિ પ્રાપ્તિની વક્તવ્યતા
" तएण समणे भगव महाविरे" त्याह' ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં પંદલ પરિવ્રાજકની સિદ્ધિ પ્રાપ્તિ વિષેની १४तव्यतानु नि३५ युछे “तएण समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाई बालमियामो नयरीओं संखवणाओ चेइयाओ पहिनिक्खमई" त्या२ मा आमा
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
भगवतीस् कदाचित् आलभिकायाः नगर्याः, शङ्खचनात् चैत्यात् प्रतिनिष्काम्यति, 'पडिनिक्खमित्ता बहिया जगप्रयविहारं विहरइ' प्रतिनिष्कास्य, वहिः प्रदेशे जनपदविहारं विहरति, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं आलमिया नामं नयरी होत्था' तस्मिन् काले तस्मिन समये आलभिका नाम नगरी आसीत् , वर्णकः, अस्या वर्णनम् औपपातिक चम्पानगरी वर्णनवदवसे यम् , 'तत्थ णं संखवणे णामं चेइए होत्था, वण्णओ' तत्र खलु आलभिकायां शङ्कवनं नाम चैत्यम् आसीत्, वर्णकः, अस्य वर्णनम् पूर्णभद्रचैत्ववर्णनबद् विज्ञेयम् , 'तस्स णं संखवणस्स अदूरसामंते पोग्गले नाम परिवायएं परिवसइ' तस्य खलु शङ्ख्यनस्य अद्रसामन्ते-नातिदूरे नातिप्रत्यासन्ने पुद्गलो नाम परिव्राजकः परिवसति, 'रिउव्वेयजजुब्वेय जाव नएस सुपरिनिट्टिए छड़े शंखवन चैत्य से निकले 'पडिनिक्खमित्ता पहिया जणश्यविहारं विहरह. और निकलकर बाहर के देशों में विहार करने लगे तेण कालेणं तेण समएण आलभिया नाम नयरी होत्था' उस काल में और उस समय में आलभिका नामकी नगरी थी 'वण्णओ' इस नगरी का वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित हुए चंपानगरी को तरह से जानना चाहिये 'तत्थ णं संखवणे णाम चेइए होत्था-वाणओं' उस आलभिका नगरी में उद्यान था जिसका नाम शंखवन था, इसका वर्णन भी औपः पातिक सूत्र में वर्णित हुए पूर्णभद्र चैत्य की तरह से ही जानना चाहिये, 'तस्सण संखवणस्स अदूरसामंते पोग्गले नाम परिव्वायए परिवसई' उस शंखवन चैत्य से कुछ थोड़ी सी दूर पर एक परिव्राजक रहताथा जिसका नाम पुद्गल था यह — रिउवेय, जजुब्वेय जाव नएसु सुपरिनिદિવસે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આલલિકા નગરીના શંખવન ચત્યમાંથી એટલે
धानमाथी विडा२ ४. “पडिनिक्खमित्ता पहिया जणवयविहारं विहरइ" भने, मालिनगरीमाथी नीजान मारना न५मा वि२१! माया. 'तण कालेणं वेण समएण' अलभिया नाम नयरी होत्था" a णे मन त समये मावि नामनी नगरी ती. “वण्णओ" मो५५ाति सूत्रमा या नाशन २:વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ આલલિકા નગરીનું વર્ણન સમજવું, " तत्थ णं संखवणे णाम चेइए होत्था-वण्णओ" ते नगरीमा 'भवन नाभन ચિત્ય (ઉદ્યાન) હતું. ઔપપાતિક સૂત્રમાં પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યનું જેવું વર્ણન કરपामा माव्यु छ, मे मा भवन, येत्यनु वन समन" तस्सण संखवणस्स अदूरसामंते पोग्गले नाम परिव्वायए परिवसइ" शमन येत्यथा બહુ દૂર પણ નહીં અને બહુ સમીપ પણ નહીં એવે સ્થાને એક પરિमा २२ &al, २नु नाम पुरस तु. “ रिसव्वेय, अजुम्वेय, जाव
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू० ४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६५
टेण अणिक्खितेणं तदोकम्मेणं उड़ बाहामओ जाव आयावेमाणे विहरह' ऋग्वेदयजुर्वेद-यावत्-सामवेदा-थर्ववेदेषु अन्येषु च बहुषु ब्राह्मण्यनयेषु सुपरिनिष्ठित भतीवकुशलः, षष्ठषष्ठेन अनिक्षिप्तेन-निरन्तरेण तपःकर्मणा, ऊर्ववाहू यावत्यावत्पदेन-'पगिज्झियर सूराभिमुहे । आयावणभूमीए' इति संग्रहः, तेनऊर्ध्वं वाहू प्रगृह्य २ सूर्याभिमुखः आतापनभूमौ आतापयन् विहरति इत्यादि द्वितीयशतके प्रथमोद्देशके स्कन्दकमकरणे-विलोकनीयम् 'तएणं तस्से पोग्गलस्स छ8 छठेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभद्दयाए जहा सिवस्स जाव विभंगे नामं अण्णाणे समुप्पन्ने' ततः खलु तस्यं पुद्गलस्य पष्ठषष्ठेन, यावत्-अनिक्षिप्तेन तपः कर्मणा, ऊर्ध्व वाहू उत्थाय, आताप्यतः, प्रकृतिभद्रतया-यथा शिवस्य राजर्षेः, एकादशशतकस्य नबमोदेशके हिए छटुं छटेण अणिक्खित्तेणं तवोकस्मेणं उड़ थाहाओ जाव आयावेमाणो विहर' यह ऋग्वेद, यजुर्वेद, यावत्-सामवेद, अथर्ववेद, इन भार वेदों में तथा और भी दूसरे ब्राह्मणसंबंधी नयों में-शास्त्रों में बहुत अधिक कुशल था, निरन्तर छह छट्ट की तपस्या करता था तथा ऊयवाहहोकर आतापना भूमि में आतापना लिया करता था या प्रकृति से भद्र था वित्तीयशतक के प्रथम उद्देशक में स्कन्दक के प्रकरण में जैसा कथन किया गया है वैसा ही कथन इसके विषय में करना चाहिये 'तएणं तस्स पोग्गलस्स छ8 छटेणं जाव आयावेमाणस्स पगइभदयाए जहा सिवस्स जाव विभंगे नाम अण्णाणे समुप्पन्ने' इस तरह निरन्तर छह छह की तपस्या करने वाले और आतापना भूमि में ऊर्ध्वयाहु होकर आतापना लेने वाले प्रकृत्या भद्र इस पुद्गल परिव्राजक को ग्यारहवें शतक के नौवें उद्देशक में वर्णित हुए शिवराजर्षि की नएस सपरिनिदिए छ, छटेणं भणिक्लित्तण तवोकम्मेण उद्ध' दाहायो जाव आयाबेमाणे विहरह" *यह सामवेद, भने अथवभा तथा प्रारgધર્મના બીજા પણ અનેક શાઓમાં નિપુણ હતા. તે નિરંતર છદ્રને પારણે છની તપસ્યા કરતો હતો તથા હાથ ઊંચા રાખીને આતાપના ભૂમિમાં આતાપના લીધા કરતું હતું, તે ભદ્ર પ્રકૃતિવાળે તે બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં અદકનું, જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ આ પુદ્ગલ पविनानु. ५४४ प न समन्.. "तएणं तस्स पोग्गलस्स बटुंछट्टेणं जाव आयोवेमाणस्स पगइभद्दयाद जहा सिवस्स जाव विभंगे नाम अण्णाणे समुप्पन्ने" આ રીતે નિરંતર ઇદને પારણે છઠ કરંતા અને હાથ ઊંચા રાખીને
તાપના ભૂમિમાં આતાપના લેતા અને ભદ્રિક પ્રકૃતિવાળા તે પુલ પરિત્રિાજકને, અગિયારમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં જેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું
भ० ८१
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीय वर्णनं कृतं तथैवास्यापि पुगवस्य वर्णनं कर्तव्यम् , यावत् विभको नाम मा सात्पन्नम् , 'से णं तेणं विन्मंगेणं अण्णाणेणं समुप्पन्नेणं वंभलोए कप्पे देवाणे टिइं जाणइ, पासइ स खलु पुद्गलस्नेन विभङ्गेन अज्ञानेन समुत्पन्नेन ब्रह्मलोके कल्पे देवानां स्थितिं वक्ष्यमाणप्रकारेण जानाति, पश्यति, 'तएणं तस्स पोग्गस्त्र परिवायगस्स अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाच समुप्पज्जित्था'-ततः खल तस्व पुद्गलस्स परिव्राजकस्य अयमेतद्रूपः-वक्ष्यमाणस्वरूपः आध्यात्मिकः-आत्मागतो याबद-चिन्तितः, कल्पितः, माथितः, मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत-समुत्पन्न:'जत्थि णं ममं अइसे से नाणदसणे समुप्पन्ने' अस्ति-संभवति खलु मम अतिशय झानदर्शनं समुत्पन्नम्-'देवलोएस णं देवाणं जहण्णेण दसवाससहस्सा लिई पण्णत्ता' देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्पसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तरह विभंग नामका अज्ञान उत्पन्न हो गया ‘सेणं तेणं विभंगेणं भण्णाणेणं समुप्पन्नेणं यंभलोए कप्पे देवाणं ठिहं जाणइ, पासह' सो बाइस उत्पन्न हुए विभंग अज्ञान के प्रभाव से ब्रह्मलोक कल्प में रहने बाके देवताओं की स्थिति को जानने देखने वाला हो गया ‘तएणं तस्स पोग्गलस्स परिवायगस्स भयमेयारूवे अजमस्थिए जाव समुप्पसिस्था' अतः उस पुद्गल परिव्राजक को इस प्रकार का यह आत्मगतपावत्-चिन्तित, कल्पित, प्राभित, और मनोगत संकल्प उत्पन्न एमा
अस्थिणं मम अइसेसे नाणदंतणे समुप्पण्णे' कि मुझे अतिशयवाहे शाम दर्शन उत्पन्न हो गये हैं 'देवलोएसणं देवाण जहण्णेण दसवा. ससहस्साई ठिई पण्णत्ता' इसलिये उनके प्रभाव से मैं ऐसा जान गया कि अनसोकों में रहने वाले देवों की जघन्यस्थिति दश हजार वर्ष
॥ शिलबनी २भ, विमनामनु मज्ञान उत्पन्न य यु: "सेणं रोग बिभंगेण अण्णाणेण सगुष्पन्नेण वभगोए कप्पे देवाण ठिंहं जाणइ पाई" પિતાને ઉત્પન્ન થયેલા તે વિબંગ અજ્ઞાનના પ્રભાવથી તે પુલ પરિવ્રાજક બ્રાહક ૦૫ના દેવની સ્થિતિને (આયુષ્ય કાળને જાણનારો અને દેખનાર 4. 1. “तपण तस्स पोग्गलस्य परिवायगस्त्र अयमेयारचे अज्झथिए जाप बाप्पम्नित्मा" त्यारे ते पुर्व परिमाने या प्रहरी भाभात, यिन्तित, पित, प्राति भने भनागत स४८५ अत्पन्न थयो-" अस्थिणं मम अइसेसे नाणदंसणे समुप्पणे" भने अतिशयवाणु ज्ञानशन पनि थयु छे. तेना प्रमाथा ई tell
“ देवलोएसुज देवाण' जहण्णेण दुसवायसहसाई ठिई पण्णत्ता" हेपाहीमा ना२। देवानी धन्य स्थिति १.
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० ११ १० १२ सू०४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् ६३ . 'तेण परं समयाहिया, दुसमयाहिया, जाव असंखेजसमयाहिया उकोसेनं दस सागरोक्माईठिई पण्णत्ता' तेन परम्-तदनन्तरम् , समयाधिका, द्विसमयाधिका, यावत्-त्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवदशसंख्यातासंख्यातसमयाधिका उत्कृप्टेन दशसागरोपमानि स्थितिः प्राप्ता, 'तेण परं बोच्छिन्ना देवाय, देवलोगा ,, एवं संपेहेइ' तेन परं-तदनन्तरम् व्युच्छिन्ना देवाश्च, देवलोकाश्च, इत्येवं संप्रेसविचारयति, 'संपेहेत्ता आयाणभूमीओ पचोरुहइ' एवं-पूर्वोक्तरीत्या संप्रेक्ष्वविचार्य, आतापनभूमितः प्रत्यवरोइति-अवतरति, 'आयावणभूमीओ पच्चोरहिया तिदंडकुंडिया जाव धाउरत्ताओय गेहइ' आतापनभूमितः प्रत्यवसह्य-अवतीय, की कही गई है 'तेण परं समयाहिया, दुसमयाहिया जाव असंखेज्य समयाहिया उक्कोसेणं दस सागरोषमाई ठिई पण्णत्ता' इसके आगे एक समय अधिक दो समय अधिक यावत् तीनसमय अधिक, चार-, समय अधिक, पांच समय अधिक, छह समय अधिक, सातसमय अधिक, आठसमय अधिक, नौ समय अधिक दश समय अधिक, संख्यातसमय अधिक और असंख्यात समय अधिक होती हुई उत्कृष्ट. से १० सागरोपम की स्थिति हो जाती है अतः जघन्यस्थिति १० हजार वर्ष की और उस्कृष्टस्थिति १० सागरोपम की कही गई है 'तेणपरं वोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य एवं संपेहेइ ' इसके बाद देव और देवलोक म्युच्छिन्न हो जाते हैं ऐसा उसने विचार किया। संपेहत्ता आयावणभूमीओ पचोरुहह ऐसा विचार करके वह आतापना भूमि से नीचे उतर आया 'आयावणभूमीओ पच्चोरुहिसा तिदंडकुंडिया जाय
१२ वषना डाय छे. “ तेण पर समयाहिया, दुसमयाहिया जाव असंखेजसमयाहिया उक्कोसेण दससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता" त्या२ माह मे, १९, थार, पाय, छ, सात, मा8, नप, स, सभ्यात भने मस ज्यात समय અધિક થતા થતાં ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૧૦ સાગરોપમ સુધીની સ્થિતિ થઈ જાય છે. આ રીતે દેવલોકમાં દેવોની જ ઘન્ય સ્થિતિ ૧૦ હજાર વર્ષની અને Gट स्थिति इस सागरे।५मनी डाय छे. " तेण परं वोच्छिन्ना देवा य देषलोगा य एवं सपेदेइ" त्या२ मा वो भने वा विछिन्न थनय छे- કે ૧૦ સાગરોપમથી અધિક સ્થિતિવાળા દે પણ હોતા નથી અને દેવક પણ હતા નથી એ તેણે વિચાર કર્યો
___“ संपेहेत्ता आयावण भूमीओ पच्चोरुहह" मा प्रभार विया२ ४२ ते मातापना भूमि ५२था नये तया. “आयावणभूमीओ पच्चोरहिता
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
ફર
भगवती
"
त्रिदण्डकुण्डिकाः यावत् धातुरक्तवस्त्राणि च परिगृहाति, 'गेहेत्ता जेणेव आलभिया णयरी, जेणेव परिसव्वायगावसदे तेणेव उवागच्छ' गृहीत्वा यंत्रेव - आळमिका नगरी आसीत्, यत्रैव परिव्राजकावसथ:-संन्यासिजनाश्रमय आसीत्, तत्रैव-उपागच्छति, 'उवागच्छित्ता, भंड निक्खेवं करेइ' उपागत्य, भाण्ड निक्षेपं करोति 'करेत्ता, आलभियाए नगरीए सिंघाडग जात्र पसु अन्नमन्नस्स एवमाहक्खइ जात्र परूवेड़' कृत्वा, आलभिकायाः नगर्याः शृङ्गाटक यावत् त्रिकचतुष्क चश्वर महापथपथेषु अन्योन्यस्य एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, आख्याति यावत्भापते, मज्ञापयति, प्ररूपयति- 'अस्थि णं देवाशुप्पिया ! ममं अतिसे से नाणदंसणे
धाउरत्ताओ य गेव्हह्' आतापनाभूमिसे नीचे उतर कर उसने अपने : त्रिदण्ड, कुण्डिका एवं भगवा वस्त्रों को उठाया - ' रोहेत्ता जेणेव भाल भिया नगरी जेणेव परिव्वायगावसहे तेणेव उवागच्छइ ' उठाकर वह जहां आलभिका नगरी और जहां परिव्राजकों का आश्रम था वहां पर आया, ' उवागच्छित्ता भंडनिक्खेवं करेह' यहां आकर के उसने अपने उन त्रिदण्ड, कुण्डिका आदिकों को एक ओर रख दिया 'करेत्ता आलभिकायाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु अन्नमन्नस्ल एक्साइक्खद, जाव पवेह ' एक ओर रखकर फिर वह आलभिका नगरी के श्रृंगाटक, यावत् त्रिक, चतुष्क, चत्वर, महापथ और पथ इन रास्तों में खडे हुए मनुष्यों से वह परस्पर में इस प्रकार से कहने लगा, यावत् भाषण - करने लगा, प्रज्ञापित करने लगा, और प्ररूपणा करने लगा, 'अत्थिण देवाशुपिया | ममं अइसे से नाणदंसणे समुपपन्ने' हे देवानुप्रियो | मुझे
2
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैन्द्रिका टीका श० ११ ० १ सू० ४ पुलस्य सिद्धिनरूपणम् ६४५ समुन्ने' भो देवानुप्रियाः । अस्ति संभवति खलु निश्वयेन मम अतिशयं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्, यत्- 'देवलोएस णं देवाणं जहणेणं दसवास सहस्साइं तदेव - जब वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगाय' देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्ष६. सहस्राणि तथैव - पूर्वोक्तत्रदेव यावत्-स्थितिः प्रज्ञप्ता, समयाधिका इत्यारभ्य ... असंख्यात समयाधिका तथा - उत्कर्षेण दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तेन परं तदनन्तरम्, व्युच्छिन्ना देवाश्व, देवलोकाश्चेति, 'तणं आलभियाए नगरीए एएणं अभिलावेणं जहा सिवस्स तं चैव से कहमेयं मन्ने एवं १' ततः खलु आलकायां नगर्याम्, एतेन - पूर्वोक्तेन, अभिका पेन- पुद्गलालापवचनेन यथा शिवअतिशय वाले ज्ञान और दर्शन उत्पन्न हुए हैं सो इनके प्रभाष से मैं , ऐसा जान सका हूं कि ' देवलोएस णं देवाणं' अहणं दसवास सह
,
स्साई तहेव जाव वोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य' देवलोकों में देवों की जघन्य स्थिति १० हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट स्थिति एक समय अधिक यावत् दो समय अधिक, तीन समय अधिक, चार समय अधिक, पांच समय अधिक, छह समय अधिक, सात समय अधिक, आठ समय अधिक नौ समय अधिक, दश समय अधिक संख्यात समय अधिक और असंख्यात समय अधिक होती हुई १० सांगरोपमतक की है। इस के बाद न देव हैं और न देवलोक हैं । 'तएण आलभियाए नगरीए एएण अभिलावेणं जहा सिवस्स तं चैव से कहमे यं मन्ने एवं इसके बाद इस पुद्गलपरिव्राजक के कहने से उस आलभिका नगरी में जैमा पहिले शिवराजऋषि के संबंध में ग्यारहवें शतक के
देवाणुपिया । मम अइसेसे नाणदंसणे समुप्पन्ने " हे हेवानुप्रियो ! भने यतिશયવાળુ' જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થયુ છે તેના પ્રભાવથી હું એવુ' જાણી દેખી " देवलोपण देवागं जहणेण दसवाससहस्वाइ तब जाव वोच्छिन्ना देवाय देवलोगा य" हेवसेोभिमां देवानी धन्यस्थिति इस डलर वर्षानी छे त्यार यह भेऊ. मे, ऋणु, थार, पांथ, छ, सात, आठ नव, દસ, સખ્યાત અને અસખ્યાત સમય અધિક થતી થતી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૦ સાગરાપમ સુધીની હાય છે. તેથી વધારે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા કાઈ ધ્રુવ પણ નથી અને દેવલાક પણ નથી.
61
"
तएण आलभियाए नयरीए एएणं अभिलावेण जहा सिवस्स तंचेव से कहमेयं मन्ने एवं ” युद्गस परिवाली आ अारनी प्र३याने सीधे मातશિકા નગરીના લેાકામા આ વિષે ચર્ચા થવા લાગી અને લેાકેામાં અર્હત પ્રરૂપિત તત્ત્વના ખરા કે ખાટા પણા વિષે શંકા ઉત્પન્ન થઈ તે કારણે લેાકામાં કેવી કેવી ચર્ચા અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની વિચારધારા ઉદ્ભવી તે
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુદ્
स्य राजर्षेः
3
"
भगवती : एकादशमशतकस्य नवमोद्देशके वक्तव्यता उक्ता तथैत्र पुद्गलविषये जव वक्तव्या, तदेव - पूर्वोक्तरीत्यैव सर्वमत्र सेयम्, तथा च पुछो यदुक्तरीत्या कथयनि तत्कथमेतत् - पुद्गलयचनं मन्ये, एवम् सत्यं फिम् सत्यतया कथं पूर्वोक्तपुरुषवलं स्वीक्रियते, तदनन्तरम् - 'सामी समोसढे जाव परिसा पडिगया' स्वामी - महावीरः समवसृतः यावत् धर्मकयां श्रुत्वा पर्पत् प्रतिगता, 'भगवं गोयमे तत्र भिषवाब- ' रियाए तहेव बहुजणसद्द निसामेइ, निसामेत्ता तहेव सव्वं भाणियन्त्रं ' बेलः भगवान गौतमस्तथैव पूर्वोक्तरीत्यैव गृहाद्गृहान्तरं भिक्षाचर्यया पर्यटन, तथैवशृङ्गाटकादिषु बहुजनशब्दं पूर्वोक्तार्यरूपं निशामयति, तथैव-पूर्वोक्तरस्यैव जनशब्दं पुत्रलोकविपय निशम्य तथैव - पूर्वोक्तरीत्यैव सर्वे भणितव्यम्, यात्राभगवन्तं गौतमः पुद्गलोक्तार्थं पृच्छति, भगवान् पुद्गलोक्तार्थे मिथ्यात्वं प्रतिबाध नौवें उद्देशक में कहा जा चुका है लोगों में भिन्न २ प्रकार की विचार धाराएँ बंध गई तथा - लोगों ने परस्पर में ऐसा कहना प्रारंभ कर दिया किपुद्गलपरिव्राजक जैसा कहता है तो क्या हम वैसा ही सत्य मान लेवें ? इसके बाद ' सामी समोसदें, जाव परिसा पडिगया' वहां पर श्रमण भगवान् महावीर पधारे - यावत्-धर्मकथा सुनकर परिषदा अपने २ स्थान पर गई । ' भगवं गोयमे तष भिक्खायरियाए तहेव बहुजण सद्दं निखामेह, निसामेत्ता तहेव, सव्वं भाणियव्वं' भगवान् गौतम ने उसी तरह से-शृंगाटक आदि मार्गों पर अनेक मनुष्यों के सुख से पूर्वोक्त रूप से पुल के द्वारा कहे गये वचनों को सुना सुनकर उन गौतम ने भगवान् से पुद्गल परिव्राजक के कहे हुवे कथन को पूछा । भगवान ने पुद्गलोक्त
૧૧ માં શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં શિવરાજ ઋષિના પ્રકરણમાં પ્રગટ કર્યાં અનુસાર અહી પણ સમજવુ.. તથા લેાકેા અદરા અંદર એવી ચર્ચા કરવા લાગ્યા કે પુદ્ગલ પરિત્રાજક દેવાની જધન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિષે જે પ્રતિપાદન કરે છે તે શું સત્ય માની શકાય એમ છે ? ત્યારબાદ "सामी समोसढे " ते मातलि नगरीमां श्रम लगवान महावीर पधार्या. "" जाव परिसा पडिगया " तेमनां दर्शन ४२वाने माटे परिषद नीजी दर्शन ४रीने तथा धर्म था श्रवणु उरीने परिषह पाछी श्री. "भगव गोयमे तहेव भिक्खायरियाए तहेव बहुजणसह निसामेइ, निसामेत्ता तद्देव, सव्व' भाणियव्व' " અગિયારમાં શતકના નવમાં ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે ગેાચરી કરવાને માટે આભિકા નગરીમાં ફરતાં ફરતાં, શ્રૃંગાટક આદિ માગે ५२, ગૌતમ સ્વામીએ અનેક લેાકેાને મુખે ઉચ્ચારાયેલા પુદ્ગલપરિવ્રાજકના પૂર્વોક્ત વચના સાંભળ્યા ત્યારબાદ તેમણે મહાવીર ભગવાન પાસે જઈને આ બધી હકીમૃત કહી સભળાવી અને મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન કર્યાં કે વ
પુદ્ગલ પરિ
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श० ११ उ० १२ सू० ४ पुद्गलस्य सिद्धिनिरूपणम् १४७ बक्ष्यमाणरीत्या स्वसिद्धान्तं प्रतिपादयति-'अहं पुण गोयमा ! एवं आइक्खामि, एवं भासामि, जाव परूवेमि' हे गौतम! अहं पुनरेवम् आख्यामि, एवं भाषे, पावत्-प्रज्ञापयामि, प्ररूपयामि-'देवलोएसुणं देवाणं जहन्नेणं दसवाससहरसाई लिई पण्णत्ता' देवलोकेषु खलु देवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'वेण परं समयाहिया दुसमयाहिया जाव उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पणचा, तेणपर वोच्छिन्ना देवा य, देवलोगा य तेन परं समयाधिका, द्विसमयाशिका, यावत्-त्रिचतुः पञ्चषट्सप्ताष्टनवदश संख्याता संख्यातसमयाधिका उत्कृष्टेन अरविंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । तेन पर व्युच्छिन्ना देवाश्च, देवलोअर्थ को मिथ्या कहा-और अपने सिद्धान्त को 'अहं पुण गोयमा! एवं आइक्खामि एवं भासामि जाव पख्वेमि' इस सूत्र वाक्य द्वारा इस प्रकार से सत्यरूप कहा-कि हे गौतम! मैं तो ऐसा कहता हूं, इस प्रकार से भाषण करता हूं यावत्-इस प्रकार से प्रज्ञापना करता हूं भोर इस प्रकार से प्ररूपणा करता हूं-कि 'देवलाएसु णं देवाणं जहश्रीगं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता,तेण परं समयाहिया दुसमयाहिया, बाप कोलेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णसा-तेण परं वोच्छिमा देवा य देवलोगा य' देवलोकों में देवों की जघन्य स्थिति १० हजार वर्ष की है और उत्कृष्टस्थिति एकसमयाधिक, दो समयाधिक आदि सा से अधिक होती हुई असंख्यात समयसे अधिक तक ३३ सागरोपमतक की है यहां यावत्-'शब्द से तीन, चार, पांच छह, सात, भार, नौ, दश और संख्यात इनले अधिक होती हुई" રાજકે દેવોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિષે જે કહે છે, તે શું સત્ય છે?” મહાવીર પ્રભુએ કહ્યું કે તે જે કહે છે તે મિથ્યા છે. પોતાની આ
नी मान्यता ४८ ४२ता महावीर प्रभु ४३-"अह पुण गोयमा ! र बाइक्वामि, एवं मायामि जाव पस्वेमि" मौतमई तो मेनु કરું છું, એવું ભાંખું છું, એવી પ્રજ્ઞાપના કઈ છું અને એવી પ્રસ્પણ કરૂં .-"देवलोरण देवाण जहन्नेण दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता, वेण पर सबपाहिया दुसमयाहिया, जाव उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई, ठिई पण्णताश्रम पर वोच्छिन्ना देवा य देवलोगा य" BRai देवानी धन्य स्थिति દસ હજાર વર્ષની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સમયાધિક, બે સમયાધિક, ત્રણ, भार, पाय, छ, सात, मा8, न, स सज्यात मन मसभ्यात समयाधि થતી થતી ૩૩ સાગરોપમ સુધીની હોય છે. એથી વધુ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા રે પણ નથી અને દેવલોક પણ નથી. તેથી જ ૩૩ સાગરોપમ કરતાં અષિક સ્થિતિવાળા દેવ અને દેવલેકેને બુચ્છિન્ન (અસ્તિત્વ વિનાના) કહ્યા છે,
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीर काश्च । गौतमः पृच्छति-'अत्थिणं भंते ! सोहम्मे कप्पे दव्वाइं सवण्णाई पि, अमाई पि, तहेव जाव' हे भदन्त ! अस्ति खलु सौधर्मे कल्पे द्रव्याणि सवर्णान्यपि, अवर्णा न्यपि तथैव, पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-सगन्धान्य पि, अगन्धान्य पि, सरसान्य पि, अरसान्यपि, सस्पर्शान्यपि, अस्पर्शान्यपि ? भगन् आह-'हंता, अस्थि, एवं ईसाणे वि, एवं जाव अच्चुए, एवं गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरविमाणेसु वि, ईसिपन्भाराए वि, जाव, हंता अधि' हन्त, अस्ति, एवम् ईशानेऽपि, एवं यावत्-सनत्कुमारा: दारभ्याच्युतान्तेषु द्वादशस्वपि, एवं ग्रैचेयकविमानेषु, अनुत्तरविनानेष्वपि, अर्थात् उत्कृष्ट ३३ तेतीस सागरोपेमकी है, ऐसा पाठगृहीत हुआ है। फिर इस स्थिति के बाद देवा में और देवलोकों में स्थिति नहीं है अतः व्युच्छिन्न कहे गये हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूंछते हैं-'अस्थिणं भंते । सोहम्मे कप्पे दवाई सेवन्नाई पि अवन्नाई पि" हे भदन्त ! सौधर्मकल्प में वर्णसहित और वर्णरहित भी द्रव्य में क्या? गन्धसंहित, और गन्धरहित भी द्रव्य हैं क्या ? रससहित और रेसरहित भी द्रव्य है क्या ? स्पर्शसहित और स्पर्शरहित भी द्रव्य में कंया ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, अस्थि, एवं ईसाणे वि एवं जाव अच्चुए, एवं गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरनिमाणेसु वि, ईसिपमा राए विजाव हंता, अस्थि" हां, गौतम ! सौधर्मकल्प में रूप, रस, गंध और स्पर्श सहित और इन गुणों से रहित भी द्रव्य हैं, इसी प्रकार से ईशान भी, इसी प्रकार से सनत्कुमार से लेकर अच्युत देवलोकों में भी, . गौतभं स्वाभाना प्रश्न- अंथिणं भंते ! सोहम्मे कप्पे व्वाईसवन्नाई पि भवन्नाई पि?" ३ गवन्! सौष ४६५म शु १ सहित अनेक રહિત દ્ર છે ખરાં? શું ત્યાં ગંધસહિત અને ગંધરહિત દ્રવ્યો હોય છે ખરાં છે ત્યાં સંગ્રહિત અને રસરહિત દ્રવ્યો હોય છે ખરાં અને સ્પર્શ સંહિત અને સ્પેરહિત દ્રવ્યે હોય છે ખરાં?
महावीर प्रभुत, उत्त२-': हंता, अस्थि, एवं ईसाणे वि एव जाव असचुए, एवं गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरविमाणेसु वि ईसिपव्भाराए वि जाव हता, भत्यि" હા, ગૌતમ! સૌધર્મક૫માં રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શથી સહિત અને તે ગુણથી રહિત દ્રવ્ય હોય છે. - ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-એજ પ્રમાણે ઈશાનથી લઈને અચુત પર્યન્તના કપમાં, તથા નવ મયમાં પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં, અને ઈષ~ાક્ષા
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
fegittance
प्रवेश कालीका ०२०१२ सिद्धितिरूपम
plssages
s
१.
art
DE
ईहामानव-सवर्णाद्यरूपत्वानिव त्रिज्ञेयानि ॥ सन्ति भगवत उत्तरम्, 'तपूणं, या महतिमहालया - जाब, पडिगया, इतः खलः महातिमहालया यावद-पर्पत प्रतिर्गत ।। तपणं आलभियाए नगरीए सिघाड़ गतिय० अवसेस जहा सिवस्स नवि सन्वप्पी' ततः खलु आर्मिकाया नगर्या कुचिचतुष्कचत्वरापथप्रयेषु अनुशेषः यथा शिवस्य वर्णनं कृतव बोध्यम्, यावत् स पुद्गलः सिद्धः बुद्धः, मुक्तः, सर्वदुः ख प्रहीणच जातः । 'नवरं दिनाचा उत्तवस्थपरिहिए प्रिंविडिय मिलिमिनरी मज्येषणं निमाच्छार' नहरू शिवापेक्षा विशेषस्तुः पृलदिकुण्डिकांणी यां
इसी प्रकार से प्रवेर्यों में, अनुत्तर विमानों में और वित्प्रागभारामिमी सवदिद्रव्ये धी? इसके उप्तर में प्रभु कहते
इनमें सवर्णादिकद्र है।पूर्ण व्याम्महति महालया । जयपछि यादव, अतिविधील परिषदा विसाजत हो गई, तरणं आलभिया, नवरीए विघागृतिय अवसे जहा सिवस्य जाय तच्चदुक्खवहीणे. इसके बाद आलभिका नगरी के श्रृंगाटक, त्रिक, क, चरबर, महापंथ और पथ इनमें अवशेष
विपक
S
शिवराजऋषि के वर्णन की तरह 'पुद्गलपरिव्राजक 'सिद्ध, बुद्ध, मुकभर सर्वदुखों से रहित हो गया "नवर लिदंडइंडिये जा घाउरतवत्थपरिहिए परिवडियविभंगे आलभियं नगरं मजल मशेण निर्माशिर्व के कथन की अपेक्षा इस पुल के कथन के सम एमा ३८ : हकी રાષ્ટ્રધ્વીમાં પણ શું વાદિથી યુક્ત અને વર્ણાદિથી રહિત દ્રવ્ય છે. ખરૂ તેમ જ સર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છું તે બધા સ્થળમાં પણ રૂપ, २२४/५१*६६मने स्पृशधी-युक्तीने सहित "तरणं सा मतिमाया ज्ञान विगया । अलुनी स्माल प्रानीया सांगतीने ते विशाण परिषद वितपूर्ण आ
L
પૂણ
द्रव्यापा
-ॐ
FRS IN
等
भियाए नगरीएसियाडंगतिय अवसेसे जहा सिवस्स 'जाव सव्वदुक्ख पहीणे" यार
ખા માલપુલકા નગરીની શ્રૃંગાટકથી લઈની જ્ઞાપર્યા અને પથ પર તેના માલપર આ વાતની ચર્ચા થવા લાગી ખાકીનુ ભારતથન શિવરાજ ऋषिना स्थन प्रभाो थडषु हेरिवाल प्रथअनुसा અગાકાર કરીને શિવર જ ઋષિની જેમ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત અને સવા ખામી
Fl
*bje
तीच डिटिये जाव घाउ रतवत्थपरिहिए परिवरि बिन्संगे आलभिय' नगर मध्झं मज्झेण निग्गच्छर " शिवरान ऋषिना स्थन
भ० ८२
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५.
भगवतीसरे पहाति, धातुरक्तवत्रपरिहितः परिपतितविभक्तः, आलभिका नगर्याः मध्यमभ्येन निर्गच्छति 'जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसीभार्ग अवकमई' याचच-उत्तर पौरस्त्यमपंफ्रामति, "अवक्कमित्ता विदंडकुंडियं च. जहा खंदओ जाव पवइयो' अपक्रम्य त्रिदण्डकुदण्डिकां च यथा स्कन्दकः यावत् प्रत्रजितः, ' सेसं जहा सिवस्स भाव' कोप-यथा शिवस्य यावद् वर्णनं कृत तथैव पुद्गलस्यापि बोध्यम्, 'अन्वावा में जो विशेषता है वह इस प्रकार से है कि पुद्गल ने अपने त्रिदण्ड को एवं कुण्डिका को उठाया यावत् भगवे वस्त्रों को पहिरा, उसका विभंग अज्ञान पतित हो गया इस स्थिति से युक्त बना हुआ वह आलभिका नगरी के ठीक बीचोयीच से होकर निकला 'जाव उत्तरपुरस्थिम विसीभागं अयकमह' यावत् निकलकर वह ईशान दिशा की भोर चला गया ‘अवकमित्सा जहा खंदओ जाव पव्वइओ' वहाँ जाकर उसने अपने त्रिदण्ड को, कुण्डिका को एक ओर रख दिया. भौर स्कन्दक की तरह वह प्रव्रजित हो गया, इस विषय का बाकी का वर्णन जैसा शिवराजर्षि का वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये । और वह वर्णन " अव्यावाहं सोक्खं अणुहवंति, सासयं
કરતાં પુલ પરિવ્રાજકના કથનમાં આટલી જ વિશેષતા છે–પુલ પરિવ્રાજક પિતાના ત્રિદંડ, કમંડળ આદિ ઉપકરણે ઉઠાવ્યા; ભગવાં ધારણ કર્યા અને જેનું વિજ્ઞાન નષ્ટ થઈ ગયું છે એ તે આલલિકા નગરીની વચ્ચે va ilsran. “जाव उत्तरपुरथिम दिसीभाग अवकमइ" त्या२ Is,
ALL l त२५ गये।. अवकमित्ता तिदंदकुंडियौं जहा “ HAIR BAL OR જઈને તેણે પિતાના ત્રિદંડ, કમંડળ આદિને એક તરફ મૂકી દીધાં અને महा, खंदुओ. जाव पव्वरो २४४नी २भ प्रवrat A २ ४0" मायन પર્યતનું સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવું ત્યાર બાદ સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરીને સિદ્ધિ પામવા પર્યતનું સમસ્ત કથન શિવરાજ ઋષિના કથન પ્રમાણે સમજી
मा शत भित, मुद्ध, भुत भने समस्त माना मन्त४२ मनीन : #2 : . ..
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
दोहा ११ उ०१२० ४ पुद्गलस्य सिद्धि निरूपणम्
·
सोक्खं अणुभवंति सासयं सिद्धा' यावद्-अव्याबाधं सौख्यम् अनुभवन्ति शा
Y
सिद्धा, 'सेवं मते ! सेवं भंते । 'त्ति, तदेवं भदन्त ! २, इति रीत्या गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयति इति ॥ मु० ४ ||
द्वादशोदेशकः समाप्तः
मला
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्रक्लभ-प्रसिद्धवाचक : पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक प्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्धनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' 'पदभूषित- कोल्हापुर राजगुरुबालब्रह्मचारि -- जैनाचार्य - जैनधर्मेदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती सूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकादशं शतकं संपूर्णम् ॥११- १२ ॥
सिद्धा' इस पाठ तक समझना चाहिये । ' सेवं भंते ! सेव भंते । ति हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य है, हे भदन्त ! आपका यह " कन सर्वथा सत्य है | इसरीति से गौतम ने भगवान् के वचन को प्रमाणिक किया है | सू०४||
जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र " की प्रमेयः चन्द्रिका व्याख्या के ग्यारहवें शतक का बारहवां उद्देशक समाप्त ॥ ११-१२॥ ॥ ग्यारहवां शतक संपूर्ण ॥
""
"
८
तेथे " अव्वावाहं सोक्खं अणुवंति सासय सिद्धा” अन्यामाध सुमना स्थान३य निर्वाणु पाभ्या. “ सेव ं भंते ! सेव' भंते ! त्ति " डे लगवन् ! आपनु उथन सर्वथा - સત્ય છે. હે ભગવન્ ! આપે આ વિષયનુ જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે” આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુનાં વચનાને પ્રમાભૂત માન્યાં, જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર ”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અગિયારમા શતકને ખારમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૧૧-૧૨ || अगियार भु' शत! सपू ॥
"C
r
क
・
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
५
973
भगवती सूत्रे
द्वादशं शतकं प्रारभ्यते' 12 dj #11:
!
द्वादशशत के मथम) देशकस्य, संक्षिप्तविपयवर्णनम् ॥17 तीसरी वर्णनम्, श्रममुखश्रमणोपासनस्य उत्पा भार्याया वर्णनंच, ततः पुष्कलिश्रमणोपासकस्य वर्णनम', 'महस्य विचारस्वरूप प्रतिपादनम् - यथा - अशनाद्याहारापेक्षया पाक्षिकंपौपधग्रहणं ममश्रेयस्करमिति । भोजनाशश्रमणोपासकस्याहानं समुचितमिति 'विचारणम् । 'पूर्वकेलिः शत्र' श्रम
का 12,10
-लि
गोपासकम् अर्हति गच्छतीतिरूपणम्, अ अशनादिकस्य आस्वादनापेक्षया पौषधस्य पाक्षिकीपत्रासस्य पालन मम श्रेयस्करमिति" इति शहस्य पुष्कलि प्रतिप्रत्युत्तरम्। ततः शङ्खस्त्र महावीरस्वामिवन्दनार्थ विचारकरणम् । ततः शङ्खस्य igini b 10 बारहवे शतक के पहले उद्देशे का. प्रारंभ-12-11-878
इस बारहवें शतक के प्रथम प्रदेश का विषद्यविवरण संक्षेप से इस प्रकार है- श्रावस्ती नगरीका वर्णन - शंखप्रमुख श्रमणोपासकों का वर्णन, शंख की उत्पला भार्या का वर्णन, इसके बाद पुष्कलि श्रमणोपासक का वर्णन, शंख' के विचारों का वर्णन जैसे अशन आदि आहारकी अपेक्षा पाक्षिक पौषधग्रहण मुझे श्रेयस्कर है। भोजन के लिये शख श्रमवास को बुलाना उचित है क्या? ऐसा विचार पुष्कलिका शंख श्रमणोपासक के लिये बुलाने को जाना " अशन आदि के आस्वादन की अपेक्षा पौषधोपचास का पालना मुझे 'थेयस्कर है" इस प्रकार से शंख का मुष्कलिः को- उत्तर देना इसके बाद शंख का महावीर स्वामी के पास
छ
SPLI
5/-LT=
C
Y
ખારમાં શતકના પહેલા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
17
THES
ARE POF THE T
ડાર્મા બોરમાં શતકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સક્ષમ વિત્તરણ પ્રમાણે वितान નગરીનું વર્ણન શ ખાદિ
ઉત્પલા ગામની ભાયોનું पहला अध्य श्रावभिनु पशु, शनीची ન પુષ્કલિ નામના શ્રાવકનુ વર્ણન શાના વિચારે વન-અર્શીન, પાને અતિ ચતુવિધ આહાર લેવા કરતાં પાક્ષિક પૌષધ થત સથેજિક ધાર છે. મેં પ્લાનને માટે શખ શ્રમણાપાસકને ખેલાવવા
म
"
श्वेते-अधिस नहीं? वा "श्रावनी" "यर्या, पुण्डलि नामना श्रावકનુ' શ'ખને લાવવા ખતુવર્ણને શંખના પુષ્કલિને આ પ્રકારના ઉત્તર અશન આદિના આસ્વાદન કરતાં મને પૌષધેાપવાસનુ પાલન વધારે
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
SICit
-
-
-
अमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०१ उद्देशार्थसंग्रहणम् भमवन्महावीरस्वामिवन्दनाथ प्रस्थानम् । अन्येषामपि श्रमणोपासकानां भगवद्वन्दूनार्थ प्रस्थानवर्णनम् । अन्य 'श्रमणोपासक शङ्खस्य निन्दाकरणम् भगवतश्च तन्नि: आंधनम्न जागरिकाया प्रकारमरूपणं च, ततः क्रोधात् व्याकुलस्य जीवस्य कर्म,
रूपणम् । तदनन्तरं मानवतो जीवस्य कमवन्धप्ररूपण, शस्य प्रवज्याग्रहण सामर्थ्यवर्णनं
वेति रू पण, शस्य प्रवज्याग्रहण Trish; !• 1 • द्वदिशितकोशिकार्थसंग्रहवक्तव्यतागाथामूलम्-सखे१, जयंतिर, पुढवि३, पोग्गल४,"अइवाय.५, राहु
लोगेय७, नागेय८, देव९, आया१०, बारसमसए दसुद्देसा॥१॥ छाया" शङ्खः१, जयन्ती, पृथिवी, पुद्गलः४, अतिपातः५, राहु:६, लोकश्चन, .. नागश्च८, देव:९; आत्मा १०, द्वादशशतके दंशोदेशाः||१|| .५ वन्दना करने के लिये जाने का विचार करना बाद में उनको वन्दना के लिये प्रस्थान करना, अन्य और भी श्रमणोंपासकों का प्रभुवन्दना के लिये प्रस्थान करना अन्य श्रमणोपासकों द्वारा, शंख की निन्दा कीजानी
और भगवान द्वारा इसका निषेध किया जाना। जागरिका के प्रकारों का प्ररूपण फ्रोध से व्याकुल हुए जीव के कर्मबंध की प्ररूपणा मानवाले जीव के कर्मबंध का प्ररूपण शंख का, प्रव्रज्याग्रहण सम्बन्धी प्रश्न और उसके सामर्थ्यका वर्णन.......... ..
इस चारहवे शतक के उद्देशक गत अर्थ की प्ररूपणा करनेवाली गर्धाि यह है-... "
.r । सेखे १ जयंति'२ पुढावि पोग्गल है अइवाय ५ राहु ६ लोगे य ७, -
, #Iraj: नागे यू.८, देव९ आया१०, बारसमसए दसुद्देसा॥१॥ry"_}}AL श्रेय ४२ जानेछ. " मडावी बाभीने वागवाना शमना વિચાર, વંદના કરવા જવા માટે પ્રસ્થાન અબ્ધ પ્રવકનું પણ પ્રભુને દિણ કરવા નિમિત્તે પ્રસ્થાન પ્રભુની સમીપે અસ્થિ શ્રાવ દ્વારા *શખબાર નિંદા ભગવાન મહાવીર, દ્વારા તેમને શાખની નિંદા ન કરવાનéપદેશ પ્રત્યે દ્વારા જાગૃરિકાના પ્રકારની પ્રરૂણા ક્રોધથી વ્યાકુળ બનેલા જીવનાં કર્મબંધન ३५, मानपाडा OTH -ती ,३५।।
प्रस्थान २ तना समयनु , , . if the far & _14272 EPAL भारभ शतना १० देशामेछ. २. देशाविषयती प्र५॥ ४२नाश माथा नीय प्रभारी छ-
IP
BHOJHE-IN_11-jli hit
u ri "संखे
JHAL-11 11-11f - नागेर
यति ३ पुढवि ३ पोगाल १ अहवाय.५, राहु। लोगे, य ५. 16 17
देव आया १०"बारसमर्सए दसुदेसा॥ ER Mivisisy SITTIN G
yak khun
I K
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले टीका-द्वादशशतकस्य देशोदेशकानामर्थसंग्रहगायामाह-'संखे१, इत्यादि. शशङ्ख नामकश्रमणोपासविषये प्रथमोद्देशकः१, जयन्ती-जयन्ती नाम श्राविकाविले द्वितीयोद्देशकः२, पृथिवी-रत्नमभापृथिवीविपये तृतीयोद्देशकः३, पुद्गल!-पुद्रका विषये चतुर्थोद्देशकः४, अतिपातः-प्राणातिपातादिविपये पञ्चमः५, राहुना विषये पष्ठ ६, लोकश्च-लोकवक्तव्यतार्थः७, नागश्च-सर्पपर्यायनागवक्तव्यतायोंऽष्टमा८, देवः-देवविशेषविषये नवमः ९, आत्मा-आत्मभेदमरूपणार्थों दशमोदेशको बोध्यः१०, द्वादशशतके दश उद्देशाः सन्तीति ।।१।।
इस यारहवें शतक में दश उद्देशक हैं-शंख १, जयंती२, पृथिवीर, पुद्गल४, अतिपात५, राहवे, लोक७, नाग८, देव९, और आत्मा१०। __टीकार्थ-इस बारहवें शतक में जो दश-उद्देशक कहे गये हैं उनमें क्या २ विषय कहा गया है इस बात को संग्रह करके कहनेवाली या गाथा है-शंख नामक श्रमणोपासक के विषय में शंख नामका प्रथम उद्देशक है १, जयंती नाम की श्राविका के विषय में जयंती नाम का द्वितीय उद्देशक है २, रत्नप्रभा आदि पृथिवी के विषय में पृथिवी नाम का तीसरा उद्देशक है ३, पुद्गल के विषय में पुद्गल नामका चतुर्थ उद्देशक है ४, प्राणातिपात आदि के विषय में अतिपात नाम का पांचवां उद्देशक. है५, राष्ट्र के विषय में राष्ट्र नामका छठा उद्देशक है ६, लोक के विषय में ७ वां लोक उद्देशक है ७, मर्प पर्यायलए नागके विषय में ८ वां नागनामका उद्देशक है ८, देव विशेष के विषय में ९वां देव उद्देशक है ९,
આ બારમાં શતકમાં દસ ઉદ્દેશકે (પ્રકર) છે. તેમના નામ નીચે. प्रमाणे छ-(१) शम, (२) यती, (3)पृथ्वी, (४) पुरस, (५) मतियात, (6) राई, (७) , (८) ना, (८). हेव भने (१०) मात्भा ..।
ટીકાર્થ–બારમાં શતકના દસ ઉદ્દેશકે છે તે પ્રત્યેક ઉદ્દેશકમાં કયાકયા વિષયની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, તે ઉપર્યુક્ત ગાથામાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. પહેલા શંખ નામના ઉદ્દેશામાં શંખ નામના શ્રાવકનું ? કથન અને બીજા જયંતી નામના ઉદ્દેશામા યંતી નામની શ્રાવિકાનું કથન, કરવામાં આવ્યું છે. પૃથ્વી નામના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીનું કથન કરાયું છે. પુલ નામના ચેથા ઉદ્દેશામાં પુલની પ્રરૂપણ કરી છે. અતિ-.. પાત નામના પાંચમાં ઉદ્દેશામાં પ્રાણાતિપાત આદિની પ્રરૂપણ કરી છેરાહુ નામના છઠ ઉદેશામાં રાહુની પ્રરૂપણ કરી છે, લેક નામના સાતમા ઉદ્દેશામાં લોક પ્રરૂપણ કરી છે. નામનામના આઠમાં ઉદ્દેશામાં સર્ષ પર્યાયની,
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ सू०१ शाखश्रावकचरितनिरूपणम् ६५५.
शवश्रावकवक्तव्यता। - मूलम्-'तेणं कालेणं, तेणं समएणं, सावत्थी नाम नयरी होत्था, वन्नओ। कोढ़ए चेइए, वण्णओ। तत्थ णं सावत्थीए नयरीए बहवे संखप्पासोक्खा समणोवासगा परिवसंति, अड्डा, जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा जाव विहरंति। तस्लणे संखस्स समणोवासगस्स उत्पला नामं भारिया होत्था, सुकुमाल जाव सुरूवा समणोवालिया अभिगयजीवाजीवा जाब विहरइ। तत्थणं सावत्थीए नयरीए पोक्खली नाम समणोवासए परिवसइ। अड्डे अभिगय जाव विहरइ। तेणं कालेणं, तेणं समएणं सामी समोसढे, परिसा निग्गया, जाव पज्जुवासइ। तएणं ते समणोवासगा इसीसे जहा आलभियाए जाव पज्जुवासइ। तएणं समणे भगवं महावीरे तेसिं समणोवासगाणं तीसे य महतिमहालयाए धम्मकहा जाव परिसा पडिगया। तएणं ते समणोवासगासमणस्स भगवओमहावीरस्सअंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हहतुट्ठा समणं भगवं महावीरं वंदति, नमसंति, वंदित्ता, नमंसित्ता पसिणाई पुच्छंति, पुच्छित्ता अट्टाई परियादियंति, परियाइत्ता, उट्टाए उठेंति, उहित्तासमणस्स भगवओ महावीरस्स, अंतियाओ कोट्टयाओ, बेइयाओ पडिनिक्खमंति, पडिनिक्ख. मित्ता जेणेव सावत्थी नगरी, तेणेव पहारेथगमणाए ॥सू०१॥ मात्मा के भेदों की प्ररूपणा करनेरूप अर्थवाला १० वां आत्मा उदेशक है। इस प्रकार से पारहवें शतक में ये दश उद्देशक हैं। " દેવ નામના નવમા ઉદ્દેશકમા દેવવિશેની અને આત્મા નામના દસમાં છે શમાં આત્માની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pos
भगवती सूत्रे
Ti
C
'
छाया - तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, आवस्ती, नाम न नगरी, आसीत्, वर्णकः कोष्ठक चैत्यम्, वर्णकः तत्र खेल स्त्यानगय वचः शङ्खप्रमुखाः श्रमणोपासकः परिवन्ति वारिताः अभिगतजीवाजीका यांवत् विहरन्ति । तस्य खलु शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य उत्पला नाम भार्या भाखीव सुकुमार यदि सुरूपा, श्रमणोपासका अभिगतजीवाजीवा यावत्-विहरति, तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्यां पुष्कलीनामा श्रमणोपासकः परिवसति, आदयः, अभिगर्त यावत् विहरति, तस्मिन् कॉले, तस्मिन् समये स्वामी समवनः । पर्पत् निर्गतः यवित् पर्युपास्ते । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः अस्या यथा आल भिकायां यावत पर्युपास्तेति खलु श्रमणो भगवान महावीर स्तेपी श्रमणोपासकानाम् तस्या च महातिमद्दालयां "धर्मकथा याक्व पर्वतः प्रतिगतः। ततः खलु ते श्रमणोपासक श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः श्रमणभगवन्त महावीर वन्देते, नमस्यन्ति वन्दिया नमस्थित्वा प्रश्नान् पृच्छन्ति पृष्ट्वा अर्थान्पर्यादावित्पर्यादाय उत्थ्या उत्तिष्ठन्ति उत्थाय समस्य महावीरस्य अन्तिकात्, कोष्ठका चैव प्रतिनिष्क्रामन्ति प्रतिनि श्रावस्ती नगरी, तत्रैव धारयन्ति गमनाय ॥ सू० १ ॥
gigs
""
टीका- अर्थ शङ्खनामकश्रमणोपासक प्ररूपयितुमाह- 'तेणं 'कालेणं' ' इत्यादि, ' तेणं कालेणं, तेणं समपुर्ण सावत्थी - नामं नयरी दोस्था, पण्णओ कोहर बेन वण्णओ " तस्मिन् काले, तस्मिन् समये श्रावस्ती नाम नगरी आसीत्, वर्णकः अस्मानगर्योः वर्णनम् भवपातिके' इम्पानगरी वर्णनयदव सेयम्, कोष्ठकं नाम शिवश्रीवकवतव्यता
N
15
का
"
टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने शंख नाम के श्रावक की प्रणा की हि तेण कालेन तेण समर्पण सावत्थों नाम नघरी होत्था उस कालू और उस समय में श्रावस्ती - नामकी नगरी थी "वणेओ नगरी का वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपानगरी का जैसा है । उसमें
Mauli
श्रावनी वतव्यता
एका ६
"कलि छत्याहि
ટીકાથ’-આ સુત્ર જૂ સર્વકાર શિખ નાર્યના શ્રાવકની પ્રરૂપણા કરી
IPSTE Z 13
2
४-ए-तेणं, कालेपतेः समासानामनयद्दशेत्था” 'सेमर्जेन ते सभये श्रावस्ती नामनी नगरी खेतीपाति सूत्रमं ચંપા નગરીનું જેવું વર્ચુન કરવામાં આવ્યુ' તે, એવુ' જ શ્રાવસ્તી નગરીનું
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ १० १ ० १ शकश्रावकरितनिरूपणम् ॥ चत्यम्-उद्यानम् , पानीव , वर्णकः-अस्य चैत्यस्य वर्णनम् औपपातिकमुत्रोक्त पूर्णभद्रचैत्यवर्णनवदसेयम् । 'तत्थ णं सावत्थीए नयरीए वहवे संखप्पामोक्खा-" समणोवासगा परिवति, अट्टा जाव अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा जाव विह रंति' तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्या बहवः शङ्कप्रमुखाः-शङ्खपमुखः-प्रधानो येषां ते" तथाविधा:-श्रमणोपासकाः परिवसन्ति, आढयाः यावत्-बहुजनस्यापरिभूताः," भूमिगत जीवाजीवाः जीवतत्वाः, यावत् उपलब्धपुण्यपापाः इत्यादि विशेषणयुक्ता विहरन्ति-तिष्ठन्ति, 'तस्स णं संखस्स समणोवासगस्स उप्पला नामं भारिया:-- होत्या' तस्य खलु शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य उत्पला नाम भार्या आसीत् , 'सुकुमाल कोट्टए चेहए' कोष्ठक नाम का चैत्य-उद्यानथा 'वष्णओ' इसका भी.. वर्णन औपपातिक सूत्र में कथित पूर्णभद्र चैत्य के वर्णन जैला जानना चाहिये। 'तत्थ णं सावत्यीए नयरीए बहवे संखप्पामोक्खा समणोवासगा परिवसंति, अडाजाव अपरिभूयाअभिगयजीवाजीराजाव विहरंति' उस.. श्रावस्ती नगरी में जिनमें शंख श्रमणोपासक मुख्य है ऐसे अनेक अभ.. णोपासक रहते थे, ये सब के सब विशेष संपत्तिशाली थे इन लष का प्रभाव भी बहत था-किसी की भी ऐसी शक्ति नहीं थी, जो. इनका थोडासा भी तिरस्कार कर सके जीव और अजीब के स्वरूप को पे सप. जानते थे यावत् पुण्य और पाप के फल से ये सब परिचित थे इत्यादि
और भी पूर्वोक्त विशेषणों से ये युक्त थे 'तस्स णं संखस्स समणोवासंगरस उप्पला नाम भारिया होत्था' उस शंख श्रमणोपासक की. ५५ पान सभा तमा “कोदए चेइए" १४४ नामनु चैत्य : "अण्णमो" मी५पाति सूत्रमा माद्र चैत्यनुरे वन ४२वामा माय: छे मे ४४ यत्यनु न ५४ सभा. " तत्थ णं सावत्थीए नयरीए बहरे संबप्पामोक्ना समणोवासगा परिवसंति, अड्डा जाप अपरिभूया अभिगयजीवजीवा जाप विहरति" श्रीवरती नगरीमा मने श्राप२हेत. ता. તે શ્રાવકમાં શેખ નામનો શ્રાવક મુખ્ય હતો. તે શ્રાવકે ઘણા જ સમૃદ્ધિ, શાળી અને પ્રભાવશાળી હતા. તેમને તિરસ્કાર કરવાની હિંમત , કઈ પણ વ્યક્તિ કરતી નહીં તેઓ જીવ અને અજીવના સ્વરૂપને સમજતા હતા, - અને પુરુય અને પાપના ફલન પણ જાણકાર હતા આ સિવાયના બીજાં - પૂર્વોક્ત વિશેષથી પણ તેઓ યુક્ત હતા. Bol." तस्मण संघरस समणोवासगस्स उप्पछा नाम भारिया होत्था ' ते ५ भाने Savan नामनी नार्या सती. " सुकुमाल जाव सुरूवा, समणो.
म० ८३
S
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
भगवतीब
जात्र सुख्वा समणोवासिया अभिगयजीवाजीवा जाव विहरड़' सा उत्पला सुकुमार यावद - पाणिपादा, सुरूपा श्रमणोपासिका, अभिगतजीवाजीवा - यावत्-विहरति 'तत्थणं सागत्थीए नगरीए पोक्खळी नाम समणोवासए परिवस, भद्रे अभिगयजाब विद्दरद्द' तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्यां पुष्कलीनाम- श्रमणोपासकः परिवसवि,आढचः, अभिगत यावत्(- जीवाजीवः यावत् उपलब्ध पुण्यपापः विहरति । ' तेमं कालेणं, तेणं समरणं सामी समोसढे । परिमा निग्गया जान पज्जुवासई' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये स्वामी - महावीरः समवसृतः पर्यत् पर्युपास्ते 'तपणं ते
भार्या थी जिस का नाम उत्पला था 'सुकुमाल जाव सुरूवा, समणोबासिया, अभिगयजीवाजीवा, जाव विहरइ ' इस के हाथ पैर बहुत सुकुमार थे देखने में यह बहुत सुन्दर थी यह भी श्रमणों की उपासिका भी जीव अजीव तत्त्व के स्वरूप की जानकार थी 'तत्थ णं सावत्थीर, नपरीए पोक्खली नामं समणोवासए परिवसइ, अड्डे अभिगय जाब fere' उसी श्रावस्ती नगरी में पुष्कली नामका दूसरा और भी. श्रमणोपासक रहता था यह भी भव्य और अपरिभूत भा जीब और अजीब तत्व का जानकार था पुण्य और पापके फलज्ञाता था, 'तेणं काखेणं, तेणं समरणं सामी समोसढे परिसा निग्गया, जाब पज्जुवासह ' उस कोल और उस समय में महावीर स्वामी वहां पर पधारे उनको वंदना और नमस्कार करने के लिये परिषद अपने २ स्थान से निकली - यावत्
वामिमा, अभिगयजीबाजीवा, जाव विहरइ " तेना १२ हाथ भने बुध સુર હતાં તેનાં અમેપાંગેાનુ પૂર્વોક્ત વર્ણન અહી પણ ગ્રહણ કરવું તે ઘણી જ સુઉંદર હતી. તે પશુ શ્રમણેાની ઉપાસક હતી અને જીવ તથા અન્ तत्त्व, पाय, पुष्य साहिने लघुनारी हती.
66
are or arreste नयरीए पोक्की नाम भ्रमणोवासए परिवसर, अड्डे अभिगब जाब विइरइ " ये श्रावस्ती नगरीमां युष्ठनी नामनो जीले અમોપાસક રહેતા હતા તે પણ સમૃદ્ધિ સપન્ન માઢિ વિશેષણાવાળા, ઘોડ જ પ્રભાવશાળી, કાઈથી પણ ગાંજ્યા ન જાય એવે, જીવ અને મજીવ तत्त्वने लघुना भने पाप भने पुश्यना गने समन्नारी हतो. "तेणं काळेणं' क्षेम समपण' स्वामी समाटे, परिमा निग्गया, जाब पज्जुवासह " ते ठाणे ने તે સમયે શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર સ્વામી તે નગરીના કાષ્ટક ઉદ્યાનમાં પધર્યો. તેમને બદણા નમસ્કાર કરવાને માટે પરિષદ નીકળો - પરિષદ દ્વારા પ્રભુના
"
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेषचन्द्रिका रीका २०१२ उ० १ ० १ शश्रावकचरितनिरूपणम् ६५९ समणोवासगा इमीसे जहा आलभियाए जाव पज्जुवासंति' ततः खलु ते अमनोपासकाः अस्याः कथायाः लब्धार्थाः-गृहीतार्थाः यथा-आलभिकायां यादनंगर्या पूर्व प्रतिपादितं तथैवात्रापि पतिपत्तव्यम् , तथा च सृष्टतुष्टाः सन्तः चिनयेन प्राञ्जलिपुटाः भगवन्तं पर्युपास्ते । 'तएणं समणे भगवं महावीरे तेसिं समनो. वासगाणं तीसे य महतिमहालयाए धम्मकहा जाव परिसा पडिगया' ततः खल अमणो भगवान् महावीरः तेषां श्रमणोपासकानां, तस्यां च महातिमहालयायां पर्वदि धर्मकथा यावत् धर्मकयां श्रुत्वा पर्षत् प्रतिगता। 'तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोचा निसम्म हट्ठतुष्ठा समण भगवं इसने उनकी पर्युपासना की 'तएणं ते समणोपासगा इमीसे कहाए जहा आलभियाए जाव पज्जुवासंति' उन श्रमणोपासकों को जब महा. वीर प्रमुके आगमनरूप कथा की खबर पड़ी तब वे भी सबके सब प्रभु को बन्दनो करने के लिये और धर्मोपदेश सुनने के लिये अपने २ स्थान से निकल कर प्रभु के पास आये सो जैसा कथन आलभिका नेगरी के श्रमणोपासकों के विषय में किया गया है-वैसा ही कथन यहां पर भी कर लेना चाहिये तथा प्रभु के दर्शनादि करके वे सबके सब बहुत आनन्दित हुए और संतुष्ट चित्त हुए बड़े विनय से उन्हों ने प्रा.लिपुट होकर प्रभु की पर्युपासना की 'तएणं समणे भगवं महावीरे तेसिं समणोवासगाणं तीसे य महतिमहालयाए धम्मकहा जाव परिसा परिगया इसके बाद श्रमण भगवान महावीर ने उन श्रमणोपासकों को उस अतिविशाल परिषदा में धर्मकथा सुनायी धर्मकथा सुनकर परि. पदा विसर्जित हो गई 'तएणं ते ममणोवासगा समणस्स भगवओ પણું પાસના કરવામાં આવી,” આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું नमे. “तएणं ते समणोवासगा इमीसे कहाए जहा आलभियाए जाव पन्जु. पासंति" यापहेश सामान तथा ! नम२४१२ ४२वाने माटे गयेही તે પરિષદનું વર્ણન આલભિકા નગરીને શ્રમણોપાસકના વિષયમાં આગળ કર્યા અનુસાર જ નહીં પણ ગ્રહ કરવું જોઈએ પ્રભુનાં દર્શન કરીને તેમને ઘણો જ આનદ અને સંતોષ થયો તેમણે બન્ને હાથ જોડીને પ્રભુની પર્યું पासना ४२१. “तएण समणे भगव महावीरे तेसिं समणोवासगाणं तीसे य महति महालयाए धम्मकहा जाव परिसा परिगया" त्या२ मा श्रम भगवान મહાવીર શ્રમપાસકેની તે અતિ વિશાળ પ્રખદાને ધર્મકથા સંભળાવી धम४या समान प्रमहा विसति . “ तरण ते समणोवासगा समणस्न भगवो महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्टतुहा स्रमण
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
भगवती 'महावीरं वदति, नमसंति,' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य अन्तिकेसमीपे, धर्म श्रुत्वा निशम्य-हृदिअवधार्य, हृष्टतुष्टाः सन्तः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता पसिणाई पुच्छंति' वन्दित्वा नम'स्यित्वा, प्रश्नान् पृच्छन्ति 'पुच्छित्ता, अट्टाई परियादियंति' पृष्ट्वा, अर्थान् पर्यावदति-परिगृह्णन्ति, 'परियाइत्ता, उठाए उठेति' अर्थान् पर्यादाय-परिगृह्य, उत्थया*उत्थानेन उत्तिष्ठन्ति, 'उहित्ता, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ कोहयाओ " चेइयाओ पडि निवखमंति' उत्थाय, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिकारसमीपाद , कोष्ठ कात् कोष्ठक नाम्नश्चैत्यात् मतिनिष्क्राम्यन्ति-निर्गच्छन्ति पडिनिक्खमित्ता, जेणेव सावत्यी नयरी, तेणेव पहारेत्थ गमणाए' प्रतिनिष्क्रम्य, यौन श्रावस्ती नगरी आसीत् , तत्रैव-गमनाय-गन्तुं पाधारयन-प्रस्थितवन्तः ॥सू०१॥ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठा समणं भगवं महावीरं दंति, नमसंति' इस प्रकार श्रमणोपासकोंने अमण भगवान् महावीर से धर्म सुनकर और उसे हृदय में धारण कर आनन्दित होकर संतुष्ट चित्त होते हुए श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की नमस्कार किया विदित्ता नमसित्ता पसिणाई पुच्छति' वन्दना नमस्कार कर फिर उन्होंने उन से प्रश्नों को पूछा-'पुच्छित्ताअट्ठाई परियादियंति' पूछकर उनके अर्थों "को समझकर फिर वे उठे 'उहित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिन्याओ कोयाओं चेहयाओ पडिनिक्खमंति' उठकर श्रमण भगवान् महावीर के पास से और उस कोष्ठक चैत्य से बाहिर निकले 'पडिनिक्खमित्ता जेणेव सावत्थी नगरी, तेणेव पहारेत्य गमणाए' बाहर निकल कर जहां श्रावस्ती नगरी थी उस ओर जाने के लिये प्रस्थित हो गये|सू०१॥ भगव महावीर वंदति नमंसति" मा प्रकारे श्रम समपान महावीरनीસમક્ષ ધર્મતત્ત્વનું શ્રવણ કરીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને ખૂબ જ
નંદ અને સંતોષ પામેલા તે શ્રમણોપાસકેએ ભગવાન મહાવીરને વંદણું म२४.२ ४ा. "वंदित्ता नमंसित्ता पसिणाई पुच्छति " नमार
शन भयो भने हा प्रश्नो ५७या. " पुच्छित्ता अढाइ परियादियति" પૂછેલા પ્રશ્નોને તેમના દ્વારા અપાયેલા ઉત્તરો દ્વારા પ્રશ્નગત વિષયને તેમણે सभ सीधे। “परियाइत्ता उदाए उहेति" त्या२ मा त। तेभनी त्यांन शतिथी १४या. — उद्वित्ता समणस्स भगव ओ महावीरस्स अंतियाओ कोट्टयाओ चेहयाभो पडिनिक खमंति" ही तसा श्रम सगवान महावीर पासेथा तथा
४४ चैत्यभाथी महा२ नीvया. "पडिनिक्खमिता जेणेव सावत्थी नयरी; तेणेव पहारेत्थ गमणाए" त्यांथी नीजान तया श्रावस्ती नगरी त२६ २पाना यया ||सू०१।।
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
7
.
.
अमेयचन्द्रिका टीका श० १२ २० १ २० २ शश्रावकारितनिरूपणम् ६६१ * मूलम्-"तएणं से संखे समणोवासए ते समणोवासए एवं वयासी-तुन्भेणं देवाणुप्पिया! विउलं असणं पाणं खाइम साइमं उवक्खडावेह, तएणं अम्हे तं विपुलं असणं पाणं खाइम आसाएमाणा, विसाएमाणा, परिभाएमाणा, परिभुजेमाणा, -पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणा विहरिस्सामो। तएणं ते सम. मोवासगा संखस्ससमणोवासगस्स एयमढेंविणएणं पडिसुणंति। तएणं तस्स संखस्स समणोवासगस्त अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पजित्था-नो खल्लु मे सेयं तं विउलं असणं जाव साइमं आसाएमाणस्स, विसाएमाणस्स, परिभुंजेमाणस्स, परिभाए. माणस्स पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणस्त विहरित्तए, सेयं खलु मे पोसहसालाए पोसहियस्स बंभयारिस्स उम्मुझमणिसुवपणस्त, ववगयमालावन्नगविलेवणस्स निक्खित्तसत्थमुसलस्स, एगस्स अबिइयस्स दब्भसंथारोवगयस्स पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणस्स विहरित्तए त्तिक एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता जेणेव सावत्थी नयरी, जेणेव सए गिहे, जेणेव उप्पला समणोवासिया तेणेव उवागच्छइ,उवागच्छित्ता, उप्पलं समणोवासियं आपुच्छई, आपुच्छित्ता, जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छद, उवागच्छित्ता पोसहसालं अणुपविसइ, अणुपविसित्ता, पोसहसालं पमज्जइ, पम्जित्ता, उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेइ, पडिलेहित्ता, दब्भसंथारगं संथरइ, संथरित्ता, दब्भसंथारगं दुरूहइ, दुरूहित्ता, पोसहसालाए
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ भगवती पोसहिए, बंभयारी जाव पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणे वि. रह । तएणं ते समणोवासगा, जेणेव सावत्थी नगरी जेणेव साई गिहाई, तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता, विपुलं असणं पाणं खाइमं साइमं, उवक्खडावेंति, उवक्खडावेत्ता, अन्नमन्ने सहावेंति, सद्दावेत्ता एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हेहि से विउले असणपाणखाइमसाइमे उवक्खडाविए, संखेयणं समणोवासए नो हव्वमागच्छइ, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं संखं समणोवासगं सहावेत्तए । तएणं से पोक्खली सम. णोवासए ते समणोवासए एवं वयासी-अच्छंतु णं तुम्भे देवा. णुप्पिया! सुनिव्वुया वीसत्था, अहं णं संखं समणोवासगं सहावेमि त्तिक तेसिं समणोवासगाणं अंतियाओ पडिनिक्खमह, पडिनिक्खमित्ता सावस्थीए नयरीए मज्झमझेणं, जेणेव संखस्स लमणोवासगस्स गिहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, संखस्स समणोवासगस्स गिहं अणुपविटे। तएणं सा उप्पला समणोवासिया पोक्खलिं समणोवासयं एज्जमाणं पासइ, पासित्ता हट्ठतुट्ठ आसणाओ अब्भुट्टेइ, अब्भुटित्ता सत्तटुपयाई अणुगच्छइ, अणुगच्छित्ता पोक्वलिं समणोवासगं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, आसणेणं उवनिमंतेइ, उवनिमंतित्ता, एवं वयासी-संदिसंतुणं देवाणुप्पिया! किमागमणप्पयोयणं?।तएणं से पोक्खली समणोवासए उप्पलं समणोवासियं एवं वयासीकहिं णं देवाणुप्पिए ! संखे समणोवासए ?। तएणं सा उप्पली
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२४० १ सू० २ शङ्खधावक चरितनिरूपणम्
६६३
समणोवासिया पोक्खलं समणोवासगं एवं वयासी एवं खलु देवाणुपिया ! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव विहरड़ । तएणं से पोक्खली समणोवासए जेणेव पोसहसाला, जेणेव संखे समणोवासए, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, गमणागमणाए पडिक्कमई, पडिक्कमित्ता, संखं समणोवासगं वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासी - एवं खलु देवाणुपिया ! अम्हेहिं से विउले असणजाव साइमे उवक्खडाविए, तं गच्छामोणं देवाणुप्पिया तं विउलं असणं जाव साइमं आसाएमाणा जाव पडिजागरमाणा विहरामो । तणं से संखे समणोवासए पोक्खलिं समणोवासगं एवं वयासीगो खलु कप्पड़ - देवाप्पिया ! तं विउलं असणं पाणं खाइमं लाइमं आसाएमाणस्स जाव पडिजागरमाणस्स विहरितए, कप्पड़ मे पोसहसा लाए पोसहियस्स जाव विहरित्तए, तं छंदेणं देवापिया! तुब्भे तं विडलं असणं पाणं खाइमं साइमं आसाएमाणा जाव विहरह । तए णं से पोक्खली समणोवासए संखइस समणोवासगस्स अंतियाओ पोसहसालाओ पडिनिक्खमई,
निमित्ता सावस्थि नयरिं मज्झमज्झेणं जेणेव सवणोबासंगा तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता ते समणोवासए एवं वयासी- एवं खलु देवाणुप्पिया ! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए जाव विहरइ, तं छेदेणं देवाणुपिया ! तुन्भे विडलं असणपाणखाइमसाइमे जाव विहरह, संखे णं समणोवासए नो हव्वमागच्छइ । तएणं ते समणोवासगा ते
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
ફર
भगवती
B
विडले असणपाणखाइमसाइमे आसाएमाणा जाव विहरंति तर्पणं तस्स संखस्स समणोवासगस्स पुव्वरत्तावरत्तकालसम यंति धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारूवे जात्र समुप्प - जित्था, - सेयं खलु मे कल्लं जाव जलंते समणं भगवं महीवीरं वंदित्ता, नमंसित्ता जाव पज्जुवासित्ता तओ पडिनियत्तस्स पक्खियं पोसहं पारित तिकट्टु एवं संपेहेइ, संपेहेत्ता, कल्लं जाव जलते पोसहसालाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता, पादविहारचारेणं सावत्थिं नयरिं मज्झं मज्झेणं जाव पंज्जुवास अभिगमो नत्थि। तरणं ते समणोवासगा कल्लं पाउ० जाव जलं ते. हाया कयबलि कम्मा जाव सरीरा सएहिं गेहेंहिंतो पडिनिक्खमंति, पडिनिक्खमित्ता एगयओ मिलायिंति, मिलायित्ता से सं जहां पढमं जावं पज्जुवासंति । तएणं समणे भगवं महावीरे तेर्सि समणोवासगाणं तीसेय महतिमहालियाए सभाएं धम्मकहा, जाव आणाए आराहए भवइ । तरणं ते समणोवासगा समणस्स भगवr महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म हटुतुट्ठा उठाए उट्ठेति, उद्वित्ता, समणं भगवं महावीरं वंदति, नमसंति, वंदित्ता नमसित्ता, जेणेव संखे समणोवासए, तेणैवं उवागःच्छंति, उवागच्छित्ता, संखं समणोवासयं एवं वयासी- तुम देवाणुपिया ! हिजा अम्हे हिं अपना चैव, एवं वयासी- तुम्हें र्ण देवाणुपिया ! विउलं असणं जाव विहरिस्सामी, तर्पणं तुम
71
=7
r1
L
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६५.
प्रमेयद्रिका ठीका श० १२ ३० १ ० २ शङ्खधावक चरितनिरूपणम् पोसहसालाए जाव विहरित्तए, तं सुट्टु णं तुमं देवाणुपिया ! अहं होलसि । अजो त्ति समणं भगवं महावीरे ते समणो: वासए एवं वयासी - माणं ! अजो! तुब्धं संखं समणोवासगं - हीलह, निंदह, खिंसह, गरहह, अवसन्नह, संखे णं समणोवासए पियधम्मे चैव दढधम्मे चेव, खुदखु जागरियं जागरिए ॥सू०२ ॥
छाया -- ततः खलु स शङ्ख श्रमणोपासकः तान् श्रमणोपासका एवम् अवादी - यूयं खलु देवानुमियाः ! विपुलम् अशनम्, पानं, खादिमं, स्वादिमम् उपसंस्कारयत ततः खलु चयं तद् - विपुलम् अशनम्, पानं, खादिमं, स्वादिमम् आस्वादयन्तः, विस्वादयन्तः परिभाजयन्तः परिभुञ्जानाः, पाक्षिकं पौषधम् मति-, जाग्रतो विहरिष्यामः । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य एतमर्थे विनयेन प्रतिगृण्वन्ति । ततः खलु तस्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य अयमेतखूप आध्यात्मिको यावत् समुदपद्यत - नो खलु मम श्रेयः- तत् विपुलम् अशनं यावत् स्वादिमम् आस्वादयन्तः, विस्वादयन्त, परिभुञ्जानस्य, परिभाजयतः पक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतो विहर्तुम्, श्रेयः खलु मम पौषधशालायां पौषधिकस्य ब्रम चारिणः उन्मुकमणिसुवर्णस्य व्यपगत्तमालावर्णकविलेपनस्य निक्षिप्तशस्रमुश लस्य एकस्य अद्वितीयस्य दर्भसंस्तारकोपगतस्य पाक्षिकं पौषधं प्रतिजानतो विहतु मितिकृत्वा, एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य यंत्रैव श्रावस्ती नगरी, यत्रैव स्वकं गृहम्, यत्रैव उत्पला श्रमणोपासका तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य उत्पलां श्रमणोपासिकाम् आपृच्छति, आपृच्छय यत्रैव पौषधशाला तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य पौषधशाळा अनुमविशति, अनुप्रविश्य, पौषधशालां प्रमार्जयति, प्रमार्ज्य, उपचारमस्त्रवणभूमिं प्रतिलेखयंति, प्रतिलेख्य दर्भसंस्तारकं संस्तृणाति, संस्तुत्य दर्भसंस्तारकम आरोहति, आ पौधशालायां पौषधिको ब्रह्मचारी यावत् पाक्षिकं पौषधे' प्रतिजाग्रत् विहरति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः यत्रैव श्रावस्ती नगरी, य स्वानि गृहाणि तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य विपुलम् अंशन पान खादिमं, स्वादिमम् उपस्कारयन्ति, उपस्कार्य, अन्योन्यम् शब्दयन्ति, शब्दयित्वा एवम् - अवादिपुः एवं खलु देवानुमियाः । अस्माभिः तत् विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् उपस्कारितम्, शङ्खश्व खलु श्रमणोपासकः नो शीघ्रमागच्छति, तद् श्रेयः खलु देवानुप्रियाः ! अस्माकं शङ्ख श्रमणोपासक शब्दयितुम् । ततः खलु स
८४
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले पुष्कली श्रमणोपासकः तान् श्रमणोपासकान् एवम् अवादीद-आध्वं खल पयं देवानुप्रियाः ! सुनिवृत्ताः विश्वस्ताः, अखलु शव श्रमणोपासकं शन्दयामि इति कृत्वा तेषां श्रमणोपासकानाम् अन्तिकाद-प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्क्रम्य श्रावस्त्यां नगर्या मध्यमध्येन, यत्रैव शहस्य श्रमणोपासकस्य गृहं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य शकस्य श्रमणोपासकस्य गृहम् अनुमविष्टः, ततः खल सा उत्पा श्रमणोणसिका पुष्कलिम् श्रमणोपासकर आयान्तं पश्यति, दृष्ट्रा इष्टतुष्टा आसनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय सप्ताष्टौ पदानि अनुगच्छति, अनुगम्य पुग्फति श्रमगोपासकं बंदते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा आसनेन उपनिमन्त्रयति, उपनिमन्त्र्य एवम्-अवादीत-संदिशन्तु खलु देवानुप्रियाः! किमागमनप्रयोजनम् । ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासका, उत्पलां श्रमणोपासिकाम् एवम् भवादीकुन खलु देवानुप्रिये ! शङ्खः श्रमणोपासकः ? ततः ख सा उत्पला श्रमणो. पासिका पुष्कलिं श्रमणोपासकम् एवम् प्रवादीत्-एवं खलु देवानुप्रियाः! शा. श्रमणोपासकः पौषधशालायां पौषधिको ब्रह्मवारी यावत्-विहरति, ततः खल स पुष्कतिः भमणोपासको यत्रै पौषधशाला, यत्रैव शङ्कः श्रमणोपासकस्तत्रैवोपा. गति, उपागत्य, गमनागमनाय प्रतिक्रामति, प्रतिक्रम्य श अपणोपासक वन्दते, नमस्यति, बन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवमवादी-एवं खलु देवानमियाः! अस्माभिः तत् विपुलम् अधनं यावत् स्वादिमम् उपस्कारितम् , तद्गच्छामः खल देगानुपियाः । तद्विपुलम् अशनं यावत्-सादिमम् आस्वादयन्तः यावत्-प्रतिजाप्रतो गिहरामः। ततः खलु स शङ्कः श्रमणोपासकः पुष्कलिं श्रमणोपासकर एरम्-भवादी-नो खल कल्पते देवानमियाः । तत् पिपुलम् भवनं पानं खादिम, : स्वादिमम् , आस्वादयतो यावत्-प्रतिजाग्रतो विहर्तुम् , कल्पते मम पौषधपाठायां पौषधिकस्य यापत् दिहतम् तत् छन्देन देवानुपिया'! यूयं वरविपुलम् भवनं पानं खादिम, स्वादिमम् , आस्वादयन्तो यावद-विहरत, ततः सह स पुष्कलिः श्रमणोपासकः शास्य श्रमणोपासकस्य अन्तिकात् पौपष.. घालायाः प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्क्रम्य, श्रावस्ती नगरौं मध्यमध्येन, योग है श्रमणोपासकाः तत्रै उपागच्छति, उपागत्य, तान् श्रमणोपासकान् एवम्-भवा.. दीद-एवं खलु देवानुमिया:! शङ्कः श्रमणोपासक', पौषधशालायो पौषधिको बावत् विहरति-वत् छन्देन देवानुप्रियाः । युवं विपुलम् भानपानसादिमस्वादिम.. बावत् विहरत। शङ्खः खलु श्रमणोपासको नो इष्यमागच्छति । ततः खल ते श्रम-.. मोपासका वानि विपुगनि अशनपानलादिम स्वादिमानि आस्वादयन्तो यावत्-.. गिरन्ति, ततः सा तस्य सकस्य अमणोपासकस्य पूर्वरात्रापररात्रकालसमये
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६७
मैचन्द्रिका टीका श०१२ उ० १ ० २ शङ्खश्राचक परितनिरूपणम्
धर्मजागरिकां जाग्रतः अयमेतद्रूपो यावत् समुदपद्यत - श्रेयः खलु मम कल्ये यावत् ज्वलति, श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दित्वा नमस्थित्वा यावत् पर्युपास्य, ततः प्रतिनिवृत्तस्य पाक्षिकं पौषधं पारयितुमितिकृत्वा एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य क्ल्ये यावत् वति पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य पादविहारचारेण श्रावस्तीं नगरीं मध्यमध्येन यावत् पर्युपास्ते । अभिगमो नास्ति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः कल्ये प्रादु० यावत् ज्वलति, स्नाताः कृतबलिकर्माणो यावत् शरीराः स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रामति, स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रम्य, एकतो मिलन्ति, एकतो मिलित्वा शेषं यथा प्रथमं यावत् पर्युपासते । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तेषां श्रमणोपासकानां तस्यांच महातिमहालयायां सभायां धर्मकथा यावत् अज्ञाया आराधको भवति । ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्मेश्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः उस्था उत्तिष्ठन्ति उत्थाय श्रमण भगवन्तं महावीर चन्दन्ते, नमस्यन्ति, वन्दित्वा नमस्थिश्वा, यत्रैव शङ्खः श्रमणोपासक तत्रैत्र उपागच्छन्ति, उपागत्य शङ्ख श्रमणोपासकम् एवम्-अवादिपुः - त्वं देवानुमिय ! ह्यः अस्माकम् आत्मना चैव, एवम्अवादी :- यूयं खलु देवानुप्रियाः । विपुलम् अशनं यावद - विहरिष्यामः ततः खलु त्वम् पौषधशालायाम् यावत् विहम् तत् सुष्ठु खलु त्त्रम् देवानुप्रियाः ! अस्मान् अवहेलयसि । आयः । इति श्रमणो भगवान् महावीरस्तान श्रमणोपासकान एवम् अवादीत्-मा खलु आर्याः । यूयं शङ्ख श्रमणोपासकम् अवहेलयत, निन्दत, कोपयत, गर्हध्वम् अवमन्यध्वम् शङ्खः खलु श्रमणोपासकः प्रियधर्मा चैव धर्मा चैत्र सुदृष्टि जागरिकां जागरितः ॥ ०२ ॥
9
टीका - शङ्खमेव वर्णयति 'तपणं से' इत्यादि, ' तरणं से संखे समणोवास ते समणोवास एवं वयासी'' - ततः खलु स शङ्खः श्रमणोपासकः तान् 'तणं से' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकारने शंख श्रमणोपासक का ही वर्णन किया है । 'तएण से संखे समणावालए ते समणोवासए एवं वयासी'
66
तरण' से " त्याहि
ટીકા-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે શખ શ્રમણેાપાસકનું જ વર્ણન કર્યુ
छे, “तएणं से संखे समणोवासर ते समणोवासए एव' वयासी” श्रावस्ती नगरी
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
६६८
श्रमणोपासकान्, एवं - वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत् - ' तुन्भेणं देवाणुपिया ! विलं असणं पाणं खाहमं साइमं उबक्खडावेह' हे देवानुप्रियाः । यूयं खल्ल विपुल अशनं, पानं, खादिम, स्वादिमम् उपस्कारयत-निष्पादयत, 'तणं अम्हे तं विपुलं असणं पाणखाइम, साइमं आसाएमाणा, विसाएमाणा परिभाएमाणा परिभुंजे माणा पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणा विहरिस्सामो' ततः खलु वयं तत् विपुलम् अशनं पानं खादिमं स्वादिमम् आस्वादयन्तः यतनया सामान्येन, विस्वा दयन्तः विशेषयतनया परिभुञ्जानाः यतनयैव परिभोगं कुर्वाणाः, परिभाजयन्तःविभज्य परस्परम् अन्येभ्योऽपि ददानाः, पाक्षिकं - पक्षे भवं पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रत:- अनुपालयतः, विहरिष्यामः - स्थास्यामः, 'तएणं ते समणोवासया संखस्स समणोवासगस्स एयमहं विणएणं पडिसुणंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः शङ्खस्य इसके बाद उस श्रमणोपासक शंखने उन श्रमणोपासकों से ऐसा 'कहा- 'तुन्भेण देवाणुनिया बिउलं असणं पाणं खाइमं साइमं उवक्ख'डावे' देवलुप्रियो ! आप लोग विपुलमात्रा में अशन, पान, खादिम और स्वादिम रूप आहार को तैयार करवाओ (तएण अम्हे तं विपुलं असणं पाण खाहमं साइमं आसाएमाणा बिसाएमाणा परिभाषमाणा परिभुंजे'माणा पक्खियं पोसह पडिजागरमाणा विहरिस्सामो' तब हम लोग उस चारों प्रकार के आहार से क्षुधा को शांत करते हुए, फिर मध्यस्थभाव से विशेष रूप से क्षुधा को शांत करते हुए, तथा एक दूसरे के लिये भी उसे देते हुए इस प्रकार करते हुए हम लोग पाक्षिक पौषध करेंगे 'तपण से समणोवासया संखस्स समणोवासगस्स एयमहं विणएर्ण पडिसुणंति' जब शंख श्रमणोपासकों से ऐसा अपना हार्दिक अभिप्राय
તરફ જતાં જતાં તે શખ નામના શ્રમણે પાસકે અન્ય શ્રમણેાપાસકાને આ प्रभा ह्युं - तुव्भेणं देवाणुपिया विउल असणं पाण खाइम' साइम' उषFace" हे देवानुप्रियो ! साथ धो भोटा प्रभाणुभा अशन, पान, ખાક્રિમ અને સ્વામિ રૂપ ચારે પ્રકારને આહ'ર તૈયાર કરાવા. ' (तएण ' अम्हे तं विपुल असणं पाण' खाइम साइम आसाएमाणा विखापमाणा परिभाषमाणा परिभुजेमाणा पक्खियं पासह पडिजागरमाणा विहरिस्सामो) पछी આપણે ખયાં તે ચારે પ્રકારના આહિર વડે આપણી ક્ષુધાતુ' શમન કરીને, મધ્યસ્થ ભાવે વિશેષ રૂપે ધાતુ શમન કરીને, એક બીજાને આગ્રહપૂર્વક જમાડીને, આપણે પાક્ષિકપૌષધ કરશુ.
८८
तरण से समणोवासया सखस्स समणोवागस्स एयमट्ठ विणणं पडिનંતિ” તે શ્રમણેાપાસકેાએ શખ નામના શ્રમણેાપાસકની તે સલાહના વિન
در
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
---
-
अमेयचन्द्रिका टीका श०१२ ४० १ ० २ शङ्खधायकपरितनिरूपणम् ६६२ श्रमणोपासकस्य एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ, विनयेन प्रतिशृण्वन्ति-स्वीकुर्वन्ति, 'तएणं तस्स संखस्स समणोवासगस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था' ततः खलु तस्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य अयमेतद्रूपः-वक्ष्यमाणस्वरूपः, आध्यात्मिकःआत्मगतः, यावत्-चिन्तितः, कल्पितः, प्रार्थितः, मनोगतः संकल्पः समुदपधतसमस्पन्नः 'नो खल्ल मे सेयं तं विउलं असणं जाव साइमं आसाएमाणस्स, विसाएमाणस्स, परिभुजेमाणस्स परिभाएमाणस्स पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणस्स विहरित्तए' नो खलु-नैव किल, मम श्रेय:-श्रेयस्करं तत् विपुलम् अशनम् , यावत्पानं खादिम, स्वादिमम् , आस्वादयन्तः, विस्वादयन्तः, परिभुञ्जानस्य, परिभाजयतः, पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः-अनुपालयतो विहर्तुम् , अशनादिकं परिभुंचानस्य पाक्षिक पौषधम् अनुपालयतो मम विहाँ नो थेयो वर्तते इति भावः। अपितु-'सेयं खलु मे पोसहसालाए पोसहियस्स वंभयारिस्स उम्मुक्कमणिमुवनस्स' श्रेयः खलु मम यत् पौषधाशालायां, पौषधिकस्य-पौपधनुपालयतः, ब्रह्मचारिणः कहा-तथ उन श्रमणोपासकों ने उसके इस कथन रूप अर्थ को विनय पूर्वक स्वीकार कर लिया 'तएण लस्स संखस्स समणोवासगस्त अयमेयारूवे अज्झथिए जाव सनुपज्जित्थी' इसके बाद ही श्रमणोपासक उस शंख के मनमें ऐसा चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित संकल्प उत्पन्न टुआ 'नो खलु मे सेयं तं विउलं असणंजाब साइम आसाएमाणस्स विसाएमाणस्स परिभुंजेमाणस्स पश्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स विहरित्तए' कि मुझे इस प्रकार से पाक्षिक पौषध करनायोग्य नहीं हैचारों प्रकार का आहार करता रहूं और पाक्षिक पौषध भी करता रहू अपितु-'सेयं खलु मे पोसहसालाए पोसहियस्स बंभयारिस्स उम्मुक्कामणिमुवन्नस्स' ऐसा करना ही उचित है कि मैं पौषधशाला में बैठे यपू४ २१४२ या. “तएणं तस्स सखस्स समणोवासगस्स अयमेयारूवे अज्मथिए जाव समुप्पज्जित्था" त्या२ मा त शम श्रावना मनमामा मारना આધ્યાત્મિક, ચિત્તિત, કપિત અને પ્રાર્થિત સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયે-“at खलु मे सेयं त विउल असणं जाव साइम आसाएमाणस्स विसाएमाणस्स परिभुजेमाणस्स परिभाएमाणस्स पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स विहरित्तए" આ પ્રકારે પાક્ષિક પૌષધ કરે તે મારે માટે ચગ્ય નથી. એટલે કે ચારે પ્રકારને આહાર ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ખાઈને પૌષધ કરવાથી भाइ श्रेय यानु नथी. “सेयं खलु मे पोसहसोलाए पोसहियस्म चभयारिस्स उम्मुकमणिमुवन्नस्स" ५२न्तु मारे मोटे मे यित छ है हु .
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती उन्मुक्तमणिसुवर्णस्य-परित्यक्तरत्नादिकस्य, विवगयमालावन्नगविलेवणसम, निक्वित्तसत्यमुसलस्स, एगस्स, अविइयस्स, दर्भसंथारोक्गयस्स' व्यपगतमा. लावर्णकविलेपनस्य -परित्यक्तस्त्रक् पिष्ठकविलेपनस्य, निक्षिप्तशस्त्रमुशलस्यदूरीकृतखड्गादिशस्त्र-मुशलस्य, एकस्य-वाह्यसहायापेक्षया केवलस्य, अद्वितीयादिसहायापेक्षया द्वितीयरहितस्य, दर्भसंस्तारकोपगतस्य-कुशासनोपविष्टस्य, 'पक्खियं पोसहं पडिजागरमाणस्स विहरित्तए तिकटु एवं संपेहेड' पाक्षिक-पौष धम्-पौषधोपवासं, पतिजाग्रतः-अनुपालयतो विहर्तु-स्थातुं मम श्रेयः पूर्वपोषधापेक्षया अस्य विशिष्टनिर्जराहेतुत्वात् इति कृत्वा-इत्येवं विचार्य, एवम् उत्तप्रकारेण, संपेक्षते-निश्चिनोति 'संपेहित्ता जेणेव सावत्थी नयरी, जेणेव उप्पण समणोवासिया, तेणेव उवागच्छइ' संप्रेक्ष्य-विनिश्चित्य, यत्रेव-श्रावस्ती नाम
और पौषध करूं, ब्रह्मचर्यपूर्वक रहूं और मणि सुवर्ण आदि का सर्वथा त्याग कर दू 'ववयमालावन्नगविलेवणस्स निक्खित्थसत्थमुसलस्स एगस्स अविइयस्स, दम्भसंथारोवगयस्स' माला का और मर्दन कराने का त्यागपूर्वक, मुशल आदि शस्त्र का परित्यागपूर्वक दर्भके आसर पर पैटू 'पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्स वितरित्तए तिका एवं संपेहेइ' क्यों कि इस स्थिति में रहकर पालित किया गया पाक्षिकपौषध-पौषधोपवास मुझे अधिक श्रेयस्कर होगा, क्यों कि पूर्वपौषध की अपेक्षा यह पौषध विशिष्टनिर्जरा का हेतु होता है-इस प्रकार से उसने पौषध करनेका निश्चय किया 'संपेहिता जेणेव सावत्थी नयरी, जेणेव सए गिहे जेणेव उप्पला समणोवासिया तेणेव उवागच्छह' इस प्रकार निश्चय करके वह जहां श्रावस्ती नगरी थी और उसमें भी जहां પૌષધશાળામાં જઈને પૌષધ કરૂં, બ્રહ્મચર્ય પૂર્વક રહું અને મણિ, સુવર્ણ माहिना सथा त्याग ४३. “ ववगयमालावन्नगविलेवणस्स निक्खित्तसत्यमुसलस्स, एगस्स अविइयस्स, दुभसंथारोवगयस्स" भाणाना भने महनना त्यान. પૂર્વક, મુશલ આદિ શસ્ત્રોના ત્યાગપૂર્વક દર્ભના આસન પર બેસીને " पक्खियं पोसह पडिजागरमाणस्त विहरित्तए त्ति कट्ट एवं संपेहेइ” पालन કરાયેલ પાક્ષિક પૌષધપવાસ જ મારે માટે અધિક શ્રેયસ્કર થઈ પડશે. કારણ કે આગળ બતાવ્યા પ્રમાણે પૌષધ કરવામાં આવે તે કરતાં આ પ્રકારે પિષધ કરવામાં આવે તે કર્મોની વધારે નિર્જરા થશે. તેથી તેણે આ પ્રકારે पौषध ४२वान। निश्चय ध्ये. “संपेहित्ता जेणेव सावत्थी नयरी, जेणेव उप्पला समणोवासिया सेणेव उवागच्छइ" मी प्रमाणे स८५ ४शन ते श्रावस्ती
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकारीका श०.१२. उ०१ सू० २ शाषकचरितनिरूपणम् ६७१ नगरी आसीत् , यत्रैव स्वकं गृहमासीत् , यत्रैच उत्पला नाम श्रमणोपासिका आसीत् , तत्रैव उपागच्छति, ‘उवागच्छित्ता, उप्पलं समणोवासिय आपुच्छइ' उपागत्य, उत्पलां श्रमणोपासिकाम् आपृच्छति, 'आपुच्छित्ता जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छई' आपछय, यत्रैव-पौषधशाला आसीत् , तत्रैव-उपागच्छति 'उवागच्छित्ता पोसहसालं अणुपविसइ' उपागत्य, पौषधशालाम् अनुमविशति, 'मशुपविसित्ता, पोसहसालं पमज्जइ' अनुमविश्य, पौषधशालां प्रमार्जयति 'पमस्वित्ता उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेई' पोपधसाला प्रमृज्य, उच्चारप्रस्रवणभूमिम् पतिले खयति, 'पडिलेहिता, दन्भसंथारगं संथरेइ' प्रतिलेख्य, दर्भसंस्तारकं संस्तुगाति-सम्यग् यतनया विस्तारयति 'संथरित्ता, दम्भसंथारग दुरूहइ ' संस्तोर्य दर्भसंस्तारकम् आरोहति-दर्भसंस्तारकोपरि उपविशतीत्यर्थः दुरूदित्ता, पोसहसालाए भपना घर था और उसमें भी जहां वह श्रमणोपासिका उत्पला थी वहां भाया 'उवागच्छित्ता उप्पलं समणोवासियं आपुच्छह' वहां आकर के उसने श्रमणोपासिका उत्पला से पूछा-'आपुच्छित्ता जेणेव पोसहसाला तेणेष उधागच्छा ' पूछकर फिर वह जहाँ पर पौषधशाला थी वहां पर गया 'उबागत्तिा पोसहसाल अणुपविसह वहाँ जाकर के उसने पौषपशाग में प्रवेश किया 'अणुविसित्ता पोसहसाल पमज्जइ' वहां प्रवेशकर उसने पौषधशाला का प्रमार्जन किया 'पमज्जित्ता उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेछ' प्रमार्जन करके फिर उसने उच्चारपासवणभूमि की प्रतिमेखना की परिलेहिता दन्भसंधारगं संथरेइ' प्रतिलेखना पर फिर उसने दर्भका संधारा विकाया 'संथरित्ता दम्भसंथारग दरूहा' दर्भका संधारा पिछाकर फिर वह उस दर्भ के संथारे पर बैठ નઝરીમાં આવેલા પિતાના ઘર તરફ આગળ વયે પિતાના ઘરમાં પ્રવેશ रात तनी प yan विहानी पासे गया. “ वागच्छित्ता उप्पट समणोवासियं बापुरा" त्यो न त तन याताना सपनी पात ३१ बापुत्तिा जेणेष पोपायाग, तेणेव ' स्वागच्छ” त्या२ मा घरमा ल्या पोष५ ती त्यात भा. “उवागच्छित्ता पोसहसाल अणुपविसर" Riya तो पोषणामा प्रवेश 2. “अणुपविसित्ता पोसहसाल पममातभा प्रवेश गत पौषशान “पमन्जित्ता उच्चारपासपणभूमि परियो" पौषधशाजाने छन या२पास भूमिनी प्रतिमना . “पडिहिता" प्रतिमना या माई ते " इन्भसंधारगं संथरेइ " MA सयार (मछानु') मा०यो. “ संथारित्ता दन्भसंधारगं दूल्हई"
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
भगवतीस
पोसहिए वंभयारी जाव पक्खियं पोसहं प डिजागरमाणे विहर' आरु, पौधशालायां पौषधिः- पपव्रतधारी, ब्रह्मचारी यावत् उन्मुक्तमणिसुवर्णः, व्यपगतमाळावर्णकविलेपनः निक्षिप्तशस्त्रमुशलः, एकोऽद्वितीयः, दर्भसंस्कारकोपगतः सन् पाक्षिक - पक्षेभवं पाक्षिकं पौषधं - पौपधत्रतम्, प्रतिजागृत - अनुपालयन् विहरति-तिष्ठति । 'तरणं ते समणोवासगा जेणेव सावस्थी नयरी, जेणेत्र साई गिहाई तेणेव उवागच्छति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः, यत्रैव श्रावस्ती नगरी आसीत्, यत्रैत्र -स्वानि स्वकीयानि गृहाणि । आसन्, तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता विलं असणं पाणं, खाइमं, साइमं उवक्खडावे ति' उपागत्य विपुलं - प्रचुरम्, अशनं, पानं, खादिमं, स्त्रादिमम् उपस्कारयन्ति निर्वापयन्ति । 'उबखडावेत्ता - अन्नमन्नं सदागया 'दुरुहित्ता पोसहलालाए पोसहिए बंभयारीजाव पविखयं पोसहं पडिजागरमाणे विहरह' संधारे पर बैठ कर पौषधशाला में पौषधवत को धारण किये हुए वह ब्रह्मचर्य को पालता हुआ यावत्-मणि और सुवर्ण का त्यागी, माला और विलेपन का परिहार करनेवाला, शस्त्र एवं मुशलसे विरक्त बना हुआ, अकेला एवं दर्भ के आसन पर बैठा, हुआ पाक्षिकपौषध का पालन करने लगा 'तएण ते समणोवास जेणेव सावस्थी नयरी, जेणेव साईं गिहाई तेणेव उवागच्छंति' इसके. वाद वे श्रमणोपासक जहां श्रावस्ती नगरी थी और उसमें भी जहां अपने २ घर थे वहां पर आये 'उयागच्छित्ता विबलं असणं पाण : खाइम' साइमं वक्खडावेंति' वहां आकर के उन्होंने विपुल अशन, पान, खादिम और स्वादिम आहार को तैयार करवाया - 'उखडा
כן:
सौंधा। निछावीने ते सरधारा पर विराजित थ गये. " दुरुहित्ता पोसहसालाए पोसदिए भयारी जाव पक्खियं पोसह पडिजागरमाणे विहरइ " मा રીતે સથારા પર બેસીને પેાષધશાળામાં પૌષધવ્રતને ધારણ કરીને, બ્રહ્મચ यतुं पावन ४२तो थड़े।, भशि, सुवार्य महिना त्यागपूर्व, भासा मने विधे પનના પરિત્યાગપૂર્ણાંક, મુશલ આદિ શઓના ત્યાગપૂર્વક, તે શખ શ્રાવક દના આસન પર બેસીને એકાન્તમાં પૌષાપવાસનુ પાલન કરવા साग्यो, “तएण से समणोवासगा जेणेव सावत्थी नयरी, जेणेव साई गिहाई तेणेव उत्रागच्छति ” पैसा मन्य श्राव यशु श्रावस्ती नगरी तर માર્ગળ વધ્યા અને પાત પેાતાને ઘેર પહોંચી ગયા. " उवागच्छिता विरल:असणं पाणं स्नाइम' साइम उवखडावेंति" त्यांच्या आतेभाये विद्युत પ્રમાણુમાં અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ રૂપ ચતુર્વિધ આહાર તૈયાર ४रा०यो, “ उवक्खडावेत्ता अन्नमन्न सार्वेति ” આ પ્રકાર આહાર તૈયાર
"
१५
p
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३०१ सू०२ शवश्रावकचरितनिरूपणम् ६७३ . वेंति' उपस्कार्य, अन्योन्यम्-परस्परं शब्दयन्ति-आह्वयन्ति, 'सहावेत्ता एवं वयासी'-शब्दयित्या-आहूय एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-' एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हे हि से विउले असणपाणखाइमसाइमे उबक्खडाविए' भो देवा नुप्रियाः! एवं खलु-पूर्व विचारानुसारम् , अस्मामिः, तत् विपुलम् अशुनपान । खादिमस्वादिमम् उपस्कारितम् , किन्तु-'संखे यणं समणोवासए नो इव्वमागच्छई शङ्गश्च खलु श्रमणोपासकः नो शीघ्रम् आगच्छति, 'तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ।। अम्ह संखं समणोवासगं सद्दावेत्तए' तत्-तस्मात्कारणात् भो देवानुप्रियाः! धैर्य खलु अस्माकं शङ्ख श्रमणोपासकं शब्दचितुम्-आह्वयितुम् । 'तएणं से पोक्खली . समणोवासए ते समणोदासए एवं वयासी'-ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः तान् श्रमणोपासकान , एवं-क्ष्यमाणप्रकारेण अबादीद-'अच्छतु णं तुम्मे देवाणुप्पिया ! सुनिव्वुया, वी सन्था' मो देवानुपियाः ! आध्यम्-तिष्ठत, खलु यूयं वेत्ता अन्नबन्न सदाति' आहार को तैयार करवाकर फिर उन्होंने परस्पर एक दूसरे को बुलाया 'सावित्ता एवं वयासी' बुलाकरके फिर इस प्रकार से कहाँ-'एव खलु देवाणुप्पिया! अम्हे हिं से विउले असं णपाणखाइभसाइमे उवखडाविए' हे देवानुप्रियो ! हमने विपुलमात्रा में अशन, पान, खादिम एवं स्वादिम आहार को तैयार करवाया है, परन्तु 'संखे य णं समणोवासए नो हव्यमागच्छ श्रमणोपासक शंख अभीतक नहीं आये हैं, 'तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं संखं समणोवासगं सद्दावेत्तए' इस लिये अच्छा है कि हमलोग श्रमणोपासक शंख को धुलालावे । 'तरण से पोस्खली समणोवासए ते समणोवासए एवं वयासी" तब श्रमणोपासक पुष्कली ने उन श्रमणोपासकों से ऐसा कहा-'अच्छं तु ण तुम्भे देवाणुप्पिया ! सुनिव्वुया वीसस्था' हे देवानु१२वीन तभो मे olcan al०या "सहावित्ता एवं वयासी " त्यां२ माह तेभर मा प्रमाणे ४थु “ एवं खलु देवाणुप्पिया ! देवानुप्रिय!! " अम्देहि से विरले असणपाणख इमसाइमे उवक्खडाविए" मापणे विya प्रभाध्यमां અશન, પાન, ખાદિમ, અને સ્વાદિમ રૂપ ચતુર્વિધ ભેજન તૈયાર કરાવ્યું छ. ५२- " संखेय ण समणोवासए नो हञ्चमागच्छइ." '५ श्रा१४ ७० सुधी पाया नथी "त' सेय खलु देवाणुप्पिया! अम्ह संखं समणोवासगं सहावेत्तए" तो मारे २५ श्रावने मातापी all नये. "तएणं से पोक्सली समणोवासए एवं क्यासी" त्यारे ते पुseी नामना , श्राप ते श्रावने !; घु'-' अच्छतु ण तुभे देवाणुप्पिया! सुनिव्वुयामीसत्था " देवानुप्रिये ! २५ मिस थिता न ४२१. " अह ण संसं
म० ८५
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
Y
भगवती सूत्रे
सुनिहताः शान्ताः, निचिन्ता इत्यर्थः विस्वस्था:- विश्रान्ताः सन्तः विष्ठत, 'अहं णं संखं समणोवासगं सदावेमि तिकट्ट, तेर्सि समणोवासगाणं अंतियाओ डिनियम' अहं खलु शङ्ख श्रमणोपासकं शब्दयामि - आहयामि इतिकृत्वा - इत्युक्त्वा तेषां श्रमणोपासकानाम् अन्तिकात्- समीपात् प्रतिनिष्क्रामतिनिर्गच्छति 'पडिनिक्खमित्ता सावत्थीए नगरीए मज्झ मज्झेणं, जेणेव संखस्स समगोत्रासगस्स गिहे तेणेत्र उवागच्छइ' प्रतिनिष्क्रम्य - निर्गत्य, श्रावस्त्याः नगर्याः मध्यमध्येन - प्रध्यभागेन यत्रैव शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य गृहम् आसीत्, तत्रैव उपागच्छति' उवागच्छत्ता संखस्स समणोवासगस्स हिं अणुपविट्टे' उपागत्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य गृहम् अनुप्रविष्टः । ' तरणं सा उप्पला समणोवासिया पोखर्लि समणोवासयं एज्जमाणं पासइ ' ततः खलु सा उत्पला नाम श्रमणोपासिका शङ्खभार्या पुष्कलिं श्रमणोपासकम्, आयन्तम् आगच्छन्तम् पश्यति, प्रियो ! आप लोग निश्चिन्त होकर बैठ रहें - ' अहं णं' संखं समणोवासगं सद्दावेमि' मैं जाता हूं और श्रमणोपासक शंख को बुलाकर लाता हूं- 'त्तिक, तेसिं समणोवासगाणं अंतियाओ पडिनिक्खमइ' ऐसा कह कर वह पुष्कली श्रमणोपासक उन श्रमणोपासकों के पास से चला गया 'पडिनिरुखमित्ता सावत्थीए नगरीए मज्झं मज्झेण जेणेव संखस्स समणोवासगस्स हिं तेणेव उवागच्छद्द' जाकर वह श्रावस्ती नगरी के बीचोबीच से होता हुआ जहां श्रमणोपासक शंख का घर था वहां आपहुँचा, 'उवागच्छित्ता संखस्स समणोवासगस्स गिहं अणुपविट्ठे ' वहाँ आकर वह शंख श्रमणोपासक के मकान में प्रविष्ट हुआ - ' तरणं सा उप्पला सनणोवासिया पोक्खलिं समगोवासयं एज्जमाण पासह' इतने में श्रमणोपासका उत्पलाने श्रमणोपासक पुष्कली को आते हुए देखा पासित्ता हट्ठतु आसणाओ अन्भुट्ठेह' संख भ्रमणोवा महावेमि " हुं छु भने शमश्रावाने मोसावी बाबु ४. "त्ति कट्टु देखि समणोवासगाणं अतियाओ पडिनिक्खमइ " मा अभाव કહીને તે પુષ્કલી નામના શ્રાવક તે શ્રમણેાપાસકે પાંસેથી રવાના થયેા. " पढिनिक्स्वमित्ता यावत्थीए नयरीए मध्झ मज्झेण जेणेव संखस्स भ्रमणोवासगरस गिर' तेणेत्र उवागच्छइ " ते श्रमो पास है। पाथी नी४जैसे ते युष्म्ली નામના શ્રાવક શ્રાવસ્તી નગરીની વચ્ચેના માર્ગો પરથી પસાર થઇને જ્યાં
"
श्रावस्तु घर तु त्यां भावी योग्या. " वागच्छिता संस्म भ्रमणबागस्स गिद्द अणुपविट्ठे ' त्यांने तेथे समश्रावना धरभां प्रवेश अय.
,
तणं सा उप्पलों समणोवासिया पोक्स्खलि समणोवासयं ભાએં ઉપલા શ્રાવિકાએ તે પુશ્કેલી શ્રાવકને ઘરમાં
पासइ " शमनी આવતા મુખ્યા.
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
सन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ ० २ शङ्खधावकचरितनिरूपणम् ६७५ 'पासित्ता इतृट्ट आसणाओ अब्भुढेइ' दृष्ट्वा, हृष्टतुष्टा सती, आसनात् अभ्युत्तिष्ठति, सत्करार्थम् उद्यता भवति, अब्भुटेत्ता सत्तटुपयाइं अणुगच्छइ' अभ्युत्थाय सत्कर्तु सप्ताष्टौ पदानि अनुगच्छति-सम्मुखं गच्छति, 'अणुगच्छित्ता पोक्खलि समणों वासगंवंदइ, नमसइ अनुगम्य-संमुखं गत्वा, पुष्कलिं श्रमणोपासकं वन्दते नमस्यति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता, आसणेणं उवनिमंतेइ उवनिमंतेत्ता, एवं वयासी' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, आसनेन-आसनदानेन उपनिमन्त्रयति-आसने उपवेष्टुं प्रार्थयति, निमन्त्र्य, एवं-वक्ष्यमाणपकारेण. अबादीत्-'संदिसंतुणं देवाणुप्पिया! किमागमणप्पयोयणं?' भो देवानुपियाः ! संदिशन्तु-आज्ञापयन्तु खलु भवन्तः, यत् किम् । भवतामत्र आगनमयोजनं वर्तते ? इति, 'तएणं से पोक्खली समणोशसए उप्पलं समणोवासियं एवं वयासी'-ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः, उत्पला श्रमदेखकर वह बड़ी प्रसन्न हुइ और संतुष्टचित्त होकर अपने आसन से ऊठी 'अभुढेत्ता सत्तटुपयाई अणुगच्छद' ऊठकर वह सात आठ पैर सत्कार करने के भाव से सामने गई, 'अणुगच्छित्ता पोक्खलिं समणोवासगं वंदइ, नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता आसणेण उवनिमंतेइ' आगे जाकर उसने पुष्कली श्रमणोपासक को वन्दन किया और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर उसने उनसे आसन पर बैठने की प्रार्थना की 'उवनिमंतेत्ता एवं व्यासी' प्रार्थना करने के बाद फिर उसने उनसे ऐसा कहा-'संदिसंत ण देवा. गुप्पिया! किमागमणप्पओयणं' हे देवानुप्रिय ! आप आज्ञाकरे -किस कारण से आप यहां पधारे हैं ? 'तएणं से पोक्खली समणोवासए उप्पल समणोवासियं एव वधासी' तब श्रमणोपासक पुष्कलीने श्रम"पासित्ता हतुटू आखणाओ अव्भुटे" ते नऊ मति मन सतोष पामेली ते ५सा पाताना शासन ५२था Giel 25. 'अन्भुटेत्ता सत्तटुपयाई अणुगच्छइ " मासनेथी न त तने। सा२ ४२५। भाट सात म18 सां तेनी सामे 5. “ अणुगच्छित्ता पोखलि समणोवासगं वंदइ, नमसह, वंदित्ता, नमसित्ता आसणेणं उवनिमंतेइ" सामे ने तो तेने नभ२४॥२ ४ा: क्यानभ२४।२ परीने तेथे तने मासेन ५२ मेसवानी विनती ४३. “ उवनि मंतेत्ता एव वयासी" त्या२ मा तेथे तेने मी प्रमाणे ४धु “ सदिसंतु ण देवाणुप्पिया ! किमागमणप्पओयण" वानुप्रिय ! 31, . ४२मायनु' मी मागभन थयुठे ? ' तएण से पोक्खली समणोवासए उप्पल समणो वासियं एव वयासी " त्यारे ते पु०४६ श्राप S५८ श्राविधान प्रमाणे
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे - णोपासिकाम् एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवाढीत् , 'कहिणं देवाणुप्पिए ! संखे सर्मणोवासएं ?' हे देवानुप्रिये ! कुन खलु स्थाने शङ्खः श्रमणोपासको वर्तते ?!
तएणं सा उप्पला समणोवासियो पोक्खलं समणोबासगं एवं वयासी'-ततः खलु ' सा उत्पला श्रमणोपासिका पुष्कलिं श्रमणोपासकम् एवं- वक्ष्यमाणप्रकारेण अवा। दीन-एवं खलु देवाणुप्पिया ! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी __जाब विहरइ.' भो देवानुप्रियाः ! एवं खलु शङ्खः श्रमणोपासमः पौषधशालायां । पौषधिको ब्रह्मचारी यावत्-उन्मुक्तमणि सुवर्णः, व्यपगतमालावर्णकविलेपना, निक्षिप्तशस्त्रमुशलः, - एकोऽद्वितीयः दर्मसंस्तारकोपगतः, पाक्षिकं पौपध प्रतिजाग्रत्-अनुपालयन् विहरति-तिष्ठति । 'तए णं से पोक्वली समणोवासए जेणेव णोपासिका उत्पला से ऐसा कहा-'कहिणं देवाणुप्पिए ! संखे समणोवासए' हे देवानुप्रिये ! श्रमणोपासक शंख कहां है ? तएणं ला उप्पला समणोवासिया पोग्वलं समणोधासग एवं वयासी' तब उस श्रमणो. पासिंका उत्पला ने उस श्रमणोपासक पुष्कली से ऐसा कहा-'एवं खल देवाणुपिया! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव विहरई' हे देवानुप्रियं श्रमणोजातक शंख इस समय पौषधशाला में ' पाक्षिक पोपट लेकर बैठे हुए हैं । ब्रह्मचर्यव्रत से वे इस समय रह रहे
हैं। मणि और सुवर्ण का इस समय उन्होंने बिलकुल त्याग कर रखा है। माला और विलेपन का वे इस समय नाम तक नहीं लेते हैं। शस्त्र और मुशल आदि का उन्होंने इस समय शिलकुल त्याग कर दिया है । पौषधशाला में वे बिलकुल इस समय अकेले हैं। तथा दर्भके आसन पर उन्होंने अपना आमन जमा रखा है। 'तएणसे पोक्खली पूछ्युं-" कहिणं देवाणुप्पिए ! संखे समणोवासर १० र वानुक्रिये! श्रमायासं४ म ४यां छ? " तएण सा उप्पला समणोवासिया पोक्लं समणोवासंग एव. वयासी" त्या३ ते ५८ श्राविका ते ५०४ी श्राव४२ मा प्रभारी प्रयु:-" एवं खलु देवाणुपिया ! संखे समणोबासए पोसहसालाए पोसहिए वंभयारी - जाव विहरइ" हेवानुप्रिय ! शमश्राव सत्यारे पाक्षि - પૌષધ કરીને પૌષધશાળામાં બેઠા છે. તેઓ અત્યારે બ્રહ્મચર્ય વ્રતમાં સ્થિર . છે, તેમણે મણિ અને સુવર્ણને અત્યારે સર્વથા ત્યાગ કરેલો છે, માલા,
વિલેપન આદિને પણ તેમણે અત્યારે પરિત્યાગ કરે છે. ખડગ, મુશલ , આદિ શસ્ત્રોને તેમણે પરિત્યાગ કર્યો છે. તેઓ અત્યારે એકલા જ પૌષધશા- ળામાં દર્ભના આસન પર બેસીને પૌષધપવાસની આરાધના કરી રહ્યાં છે.
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ १०१ सू०२ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणम् ६७७ पोसहसाला, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ' ततः खलु स पुष्कलिः • श्रमणोपासकः, यत्रैव शङ्ख श्रमणोपासकः आसीत् , तत्रैव उपागच्छति, ‘उजागच्छित्ता गमणागमणाए पडिक्कमइ' उपागत्य, गमनागमनाम्-ऐर्यापथिकीम् , प्रतिक्रामति, 'पडिक्कमित्ता संखं समणोवासगं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता, एवं वयासी'-अतिक्रम्य, शङ्ख श्रमणोपासकं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यिवा, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादीव-'एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हेहिं से विउले असण जाव साइमे उवक्खडादिए' भो देवानुपियाः! एवं खलु-पूर्वोक्तविचारानुसारम् अस्माभिः, तत् विपुलम्-प्रचुरम् , अशन यावत्-पान खादिमस्वादिमम् उपस्कारितम् , 'तं गच्छामो णं देवाणुप्पिया ! तं विउलं असण जाव समणोवासए जेणेव पोसहसाला-जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छह' इस प्रकार से उत्पला के मुख से सुनकर वे पुष्कली श्रम णोपासक जहां पौषधशाला थी, और उसमें भी जहां वे श्रमणोपासक शंख पाक्षिक पौषध लेकर बैठे हुए थे वहां गये 'उचागच्छित्ता गमणागमणाए पडिक्कमह' वहां जाकर उन्होंने गमनागमन संबंधी-ऐ-पथिकी प्रतिक्रमण किया 'पडिकमित्ता संखं समणोवासग चंद, नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता एवं क्याली' प्रतिक्रमण करके फिर उन्होंने श्रमः
णोपासक शंख को चन्दन किया, नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार ., करके फिर वे उनसे इस प्रकार कहने लगे- एवं खल देवाणुप्पिया !
अम्हेहिं से विउले असण जाव साइमे उचक्खडाविए' हे देवानुप्रिय ! हमलोगोंने विपुलमात्रामें अशन, पान, खादिम और स्वादिमरूप चारों प्रकारका आहार तैयार करवाया है 'तं गच्छामो ण देवाणुप्पिया। ." तएण' से पोक्खली समणोवासए जेणेव पोसहसाला, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ" त्या२ मा त पुसी श्रमपास, ज्या पोष५ હતી ત્યાં ગયો ત્યાં જઈને જ્યાં શંખશ્રમણોપાસક, પાક્ષિક પૌષધ વ્રતની माराधना री २ह्या छता, त्यां गये.. “ उवागच्छित्ता" त्यो धन “गमणागमणाए पडिकमिइ” तो गमनागमन विषय (मर्या4ि81) प्रतिभा ४यु “पडिकमित्ता" प्रतिमा ४शन "संख' समणोवासगं वंदइ, नमसइ, पंदित्ता, नमसित्ता एवं वयासी " तेथे श्रास भने । ४२री भने नमः२ ४ा. पानमः४१२ ४शन तेरे तन मा पमाणे धु-“ एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हेहिं से विउले असण जाव साइमे स्वक्खडाविए" से - દેવાનુપ્રિય! અમે અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ રૂપ ચારે પ્રકાશન मा२ तैयार ४२।०३। छ. " त गच्छामो ण देवाणुप्पिया ! त विउल' असण
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
भगवतीले साइमं आसाए माणा जाव पडिजागरमाणा विहरामो' भी देवानुपियाः । तत्तस्मात् कारणात् गच्छामः खलु वयं तत् विपुलम् अशनं यावद-पानं खादिमं. स्वादिमम् , आस्वादयन्तो यावत्-विस्वादयन्तः, परिभुजाना:-परिभाजयन्तः पाक्षिकं पौषध प्रतिजाग्रतः-अनुपालयन्तो विहरामस्तिष्ठामः । 'तएणं से संखे समणोवासए पोक्खलि समणोवासग एवं बयासी'-ततः खलु स शङ्खः श्रमणो । पासका, पुष्कलिं श्रमणोपासकम् , एवं-वक्ष्यमाणपकारेण, अवादी-'पो खलु कप्प३ देवाणुप्पिया! तं विउलं असण पाणं खाइमं साइमं आसाएमाणस्स जाव पडिजागरमाणस्स विहरित्तए' भो देवानुप्रियाः ! नो खलु कल्पते-युज्यते मम तव विपुलम् अशनै पानं खादिम, स्वादिमम् आस्वादयतः, यावत् विस्वादयतः, परिभुञानस्य परिभाजयतः पाक्षिकं पौषध प्रतिजाग्रतः-अनुपालयतो विहतुस्थातुम् , अपितु-'कप्पइ मे पोसहसालाए पोसहियस्स जाव विहरित्तए' कल्पतेतं विउलं असणं जाव साइम आसाएमाणा जाव पडिजागरमोणा विह रामो' तो चलो हमलोग चलें और उस विपुलमात्रा में निष्पन्न हुए अशन पान खादिम और स्वादिमरूप चारों प्रकारके आहारको करें, इस प्रकार से करते हुए पाक्षिक पौषध की आराधना करें। 'तएणं से संखे समणोवासए पोक्खलि समणोवासगं एवं वयासी' इस प्रकार का कथन पुष्कली श्रमणोपासकका सुनकर उस श्रमणोपासक शंखने उस पुष्कली से इस तरह कहा-'णोखलु कप्पड़, देवाणुप्पिया। तविउलं असणं पाण खाइम साइमं आसाएमाणस्स जाव पडिजागरमाणस्स विहरित्तए' हे देवानुप्रिय ! मुझे अय अशन, पान, खादिम और स्वादिमरूप उस चारों प्रकार के आहार करके पाक्षिक पौषध करना कल्पता नहीं है । 'कपद में पोसहसालाए पोसहियस्स जाव विहरिजाव साइम' आसाएमाणा जाव पडिजागरमाणा विहरामो" तो याही, भाप ત્યાં જઈએ અને વિપુલ માત્રામાં તૈયાર કરાયેલા તે અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ રૂપ ચારે પ્રકારના આહાર કરીને પાક્ષિક પૌષધની આરા
॥ श. “ तएणं से संखे समणोवासए पोक्खलिं समोवासग एव' वयासी-" પુષ્કલી શ્રાવકની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને શંખ શ્રાવકે તેને આ પ્રમાણે 1411 मध्ये!-" णो खलु कप्पइ, देवाणुप्पिया ! त विउल असण' पाण खाइम साइम आसाएमाणस जात्र पडिजागरमाणस्स विहरित्तए " . देवानुपिय ! ચારે પ્રકારના અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ રૂપ આહારનું આસ્વાદન माहिश पाक्षि पौष ४२पानी पात भने लयित सामती नयी. "कप्पद
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ १० १ सू० २ शहश्रावकचरितनिरूपणम् ६७९ युज्यते मम पौषधशालायां पौषधिकस्य यावत्-ब्रह्मचारिणः, उन्मुक्तमणिसुवर्णस्य, व्यपगतमालावर्णकविलेपनस्य, निक्षिप्तशस्त्रमुशलस्य एकस्य अद्वितीयस्य, दर्भसंस्तारकोपगतस्य पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः-अनुपालयतो विहर्तुम्-स्थातुम् । 'तं छंदेणं देवाणुप्पिया ! तुम्भे तं विउलं असणं पाणं खाइमं साइम आसाएमाणा जाव विहरह' तत्-भो देवानुप्रियाः। छन्देन-स्वेच्छानुसारेण यूयं तत् विपुलम् अशनं पानं, खादिम, स्वादिमम् , आस्वादयन्तो यावतू-विस्वादयन्तः, परिभुखानाः, परिभाजयन्तः पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः अनुपालयन्तो विहरत-तिष्ठत, 'वएणं से पोक्खली समणोवासए संखस्स समणोवासगस्स अतियाओ पडिनिक्ख. मइ' ततः खलु स पुष्कलिः श्रमणोपासकः शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य अन्तिकाततए' मुझे तो अब यही कल्पता है कि मैं अकेला ही पौषधशाला में पाक्षिक पोषध का पालन करूं। इस समय में पूर्णरूप से ब्रह्मचर्यत्रत का पालन कर रहा हूं। मणि सुवर्ण का त्याग किया हुआ है, माला और विलेपन का त्याग कर दिया है । शस्त्र और मुशल को त्याग किया है। दर्भ के आसन पर बैठा हूं। इसलिये ते छंदेणं देवाणुप्पिया! तुम्भेण तं विउलं असणं पाण खाइमं साइम आसाएमाणा जाव विहरह' आप लोग अपनी इच्छा के अनुसार उस विपुल, अशन, पान, खादिम और स्वादिमरूप चारों प्रकार के आहार को करते हुए आप सष पाक्षिक पौषध का पालन करो 'तएण से पोक्खली समणोवासए' फिर शंख श्रमणोपासकके ऐसे करने पर पुष्कलि श्रमणोपासक 'संखस्स समणोवासगस्स अंतियाओपडिनिक्खमह' शंख श्रमणोपासकके समीमे पोसहसालाए पोसहियस्स जाव विहरित्तए" भन तो मेरी वात ४६ छઉચિત લાગે છે કે હું એકલે જ પૌષધશાળામાં પાક્ષિક પૌષધની આરાધના કરૂં. અત્યારે હું પૂર્ણ રૂપે બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરી રહ્યો છું, મેં મણિસુવર્ણનો ત્યાગ કર્યો છે, માલાવિલેપનને પણ ત્યાગ કર્યો છે, શસ્ત્ર અને भुससनी त्यास य भने सन ५२ हुमेहे। छु तथा "वे छदेण देवाणुप्पिया ! तुम्भेण विउल असण पाण खाइम साइमं आसाएमाणा जाव विहरह" मा५ सी मायनी २छानुसार ते शन, पान, माहिम मने સ્વાદિમ રૂપ ચારે પ્રકારના આહારનું આસ્વાદન આદિ કરીને પાક્ષિક પૌષधनी माराधना ४२१. __“तएणं से पोक्खळी समणोवासए " 'मश्रभास ते प्रभाव ४ा पछी ते ५०ी श्रम पास “ खस्स समगोवासगरम अंतियाओ पडिनिक्खमह"
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र समीपात् पौपधशालातः प्रतिनिष्क्रामति-निर्गच्छति, 'पडिनिक्खमित्ता सावधि नयरिं मझं यज्झेणं जेणेव ते समणोवासगा तेणेव उवागच्छइ' प्रतिनिष्क्रम्यनिर्गत्य, श्रावस्ती नगरीमाश्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन यत्रैव ते श्रमणोपासकाः आसन् तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता ते समणोवासए एवं क्यासी'-उपागत्य तान् श्रमणोपासकान् , एवं-वक्ष्यमाणपकारेण अवादीत्-‘एवं खलु देवाणुप्पिया! संखे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए नाव विहरइ' भो देवानुपियाः! एवं खलु शङ्ख श्रमणोपासकः पौषधशालायां पौषधिको यावत्-ब्रह्मचारी उन्मुक्तमणिसुवर्णः, व्यपगतमालावर्णकविलेपनः, निक्षिप्तशस्त्रमुशलः, एकोऽद्वितीयः, दर्भसंस्तारकोपगतः पाक्षिकं पौपधं प्रतिजाग्रत्-अनुपालयन् विहरति-तिष्ठति, 'तं छंदेणं देवाणुप्पिया! तुम्भे विउले अमणपाण खाइमसाइमे जाव विहरह' तत् भो पसे पौषधशालासे निकलना है 'पडिनिक्खमित्ता' निकलकर 'सावत्थि नयरिं मझ मज्झेणं' श्रावस्तिनगरीके बीचोंबीचसे होता हुआ 'जेणेव ते समणोवासगा' जहां पर वे राव श्रमणोपासक थे 'तेणेव उवागच्छई' - वहां आया 'उवागच्छित्ता ते समणोयासए एवं वयासी' आकर उन श्रमणोपासकों को ऐसा कहने लगा-'एवं खलु देवाणुपिया!' हे देवानुप्रियो ? 'संखे समणोवासए' वह शंख श्रमणोपासक तो 'पोसहसालाए' पौषधशाला में 'पोसहिए जाव विहरइ' पौषधिक-पोषव्रतधारी ब्रह्मचारी होकर यावत् मणिसुवर्णमाला गन्ध विलेपनका त्याग किया है, शस्त्रमुमल का त्याग किया है, और वह अकेलाही दर्भसंस्तार पर बैठ कर पाक्षिक पौषध की आराधना करतो है त छदेणं देवाणुप्पिया!' तुम्भे इसलिए हे देवानुप्रियो ? तुम सय अपनी इच्छानुसार 'विउले असणपाणखाइमसाइसे जाव विहशमश्रमापासनी पासपी अर्थात् पोषधशाथी मा२ ४न्या. “परिनिक्खमित्ता" मडा२ नीजीन “ सावस्थिं नयरि मज्झ मज्झेण" श्रावस्ति न शनी बन्यायमाथी नीजी "जेणेव ते समणोवासगा" न्यो ते. मा श्रभोपास। तो " तेणेव उपागन्छ।” त्यां ते माव्या. “उवागच्छिता ते समणोवासए एवं वयासी" मावान ते मा श्रमपासाने मा प्रभारी पहुं-" एव खलु देवाणुप्पिया" वानुप्रियो १ " संखे समणोवासए" ते 4 श्रमणास त “ पासहसालाए ' पौषधशालामा " पोसहिए जाब विहरइ" पौषधि-पोषधव्रतने धार ४शन ब्रह्माययान धारय ४शन થાવત્ મણિ, સુવર્ણ, માળા, ગંધ વિલેપનને ત્યાગ કરીને શાસ્ત્ર મુશલને ત્યાગ કરીને તે એકલાજ સંસ્મારક પર બેસીને પાક્ષિક પૌષધનું આરાધન કરે छ. 'त छंदेण देवाणुप्पिया तुल्भे" थी वानुप्रिया १ तभी या भारी
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० १ सू० २ शङ्खश्रावर्कचरितनिरुणम्
2
9
देवानुप्रियाः ! छन्देन भवतां स्वेच्छया यूयं विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमस् यावत् आस्वादयन्तो विस्वादयन्तः परिभुञ्जानाः परिभाजयन्तः, पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः - अनुपालयन्तो विहरत - तिष्ठत, 'संखेणं समणोवासए नो इव्वमाग 'छ' शङ्खः खलु श्रमणोपासको नो हव्यमागच्छति, 'तपणं ते समणोदासगा वे विउले असणपाणखाइमसाइमे आसाएमाणा जाव विहरंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः तम् विपुलम् अशनपानखादिमस्वादिमम् आस्वादयन्तो यावत्- विस्वादयन्तः, परिभुञ्जानाः, परिभाजयन्तः, पाक्षिकं पौषधं प्रतिजाग्रतः - अनुपालयन्तो विहरन्ति - तिष्ठन्ति । 'तए णं तस्स संखस्स समणोवासगस्स पुव्वरत्तावर त्तकाल - समयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था ' ततः खलु तस्य शङ्खस्य श्रमणोपासकस्य पूर्वरात्रापररात्रिकालसमये - पूर्व रात्रेः पूर्वरात्रः, रात्रिपूर्वभागः, अपगतारात्रिः अपररात्रिः -पूर्वरात्रात अपररात्रिरूपो यः कालसमय स्तस्मिन् रात्रेः पश्चिमभागे इत्यर्थः धर्मजागरिकाम्-धर्माय धर्मचिन्तया वा जाग -. रह" उन अशनपानखादिमस्वादिम को आस्वादन करके परिभोग में लेकर पाक्षिक पौषधको पालन करो, 'संखेणं समणोवासए नो हव्वमागच्छ' शेख श्रमणोपासक यहां नहीं आता है । 'तएणं ते समणोवासगो ते विउले असणपाणखाइमसाइमे आसाएमाणा जाय विहरंति । ' फिर पुष्कलि श्रमणोपासक के ऐसा कहने पर विपुल अशन पान खादिमस्वादिम का आस्वादन करते हुए यावत् विभाग करते हुए पाक्षिकपौषध का आराधना करते हुए रहने लगे' 'तएणं तस्स संखस्स समणोवा सगस्स पुन्वरस्तावरप्तकालसमर्थसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था' इसके बाद उस शख श्रमणोपासक को रात्रि के पिछले भाग में धर्मजागरण करते हुए इस
६८१ =
"
४२छा अभाएँ] “विउले असणपाणखाइमसाइमे जाव विहरह" ते अशन यान महिम સ્વાદિમનુ” આસ્વાદન કરીને, પિરભાગ કરીને પાક્ષિક પૌષધનું પાલન કરો. "संखेण समणोवासए नो इव्त्रमागच्छई ” शम श्रमशोपास मद्धिमा भावता नथी, "तएण ते समणोवासगा ते विउले असणपाणखाइमसाइमे आसा - माणा जाव विहरंति ” ते पछी चुण्डसी श्रमापासमा प्रभा ह्यु त्यारं પછી તે વિપુલ અશન પાન ખાદિમસ્વાદ્ધિમતુ તેઓએ માવાદન કર્યુ ચાવત્ વિભાગ કરતા થકા પાક્ષિકપૌષધનું આરાધન કરીને કહેવા લાગ્યા,
"
“ तरणं तस्म सस्वरस समणोवासगस्स पुव्वरत्तावस्तकालसमयंसि धम्मबागरियं जागरमणिस्स भयमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था " त्यारणाह, शत्रिना
५० ४६
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगवतीको रिका-जागरणं धर्मजागरिका, वो जाग्रत:- जागरणं कृतः, अयमेत पा-क्ष्य माणस्वरूपो यावत्-आध्यात्मिकः-आत्मगतः, चिन्तितः, कल्पितः, प्रार्थितः, मनोगतः संरल्या, समुदपद्यत-समुत्पन्नः 'सेयं खलु मे कल्ले जाव जलते समणे भगवं महावीरं वंदित्ता, नमंगित्ता, जाव पज्जुवासित्ता' श्रेयः खलु मम कल्ये मभाने यांवर-मादुष्मभायां रजन्यां सूर्ये ज्वलति-उदिते प्रकाशमाने सति, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दित्ता, नमस्थित्या, यावत्-विनयेन शुश्रूपमाणः प्रात्रलिपुटः पर्युपास्य, 'वओं पडिनियत्तस्स पक्खियं पोसहं पारितए तिक एवं संपेहे' ततः प्रतिनि: तस्य-भगवत्पात्मित्यागतस्य मम पाक्षिकं पापधं पारयितु -पालयितुम् श्रेयः इतिकरया-एवं विचार्य, संप्रेक्षते-निश्चिनोति, 'संपेहित्ता कल्लं जाव जलते पोसहसालाओ पंडिनिक्खमई एवं रीत्या, संपेक्ष्य-निश्चित्य-कल्ये-प्रभाते, यावत्मादुष्प्रभातायां रजन्यां सूर्य ज्वलति-उदिते प्रकाशमाने सति पौषधशालातः प्रति. निष्क्राम्यति-निर्गच्छति, 'पडिनिक्वमित्ता, पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य प्रकार का यह आध्यात्मिक, चिन्तित, कल्पिन, प्रार्थित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ 'सेयं खलु में कल्लं जाव जलंते समणं भगवं महावीरं बंदित्ती नमसित्ता जाव पज्जुवासित्ता' मुझे अथ यही उचित है कि में प्राता कील होते ही सूर्य के प्रकाशित हो जाने पर श्रमण भगवान् ! महावीर के पास जाकर उनको वदना नमस्कार करके यावत् उन की पर्यपासनों करके तओ पडिनियत्तस्स पक्खि पोसहं पारिसए ति कटु एवं संपेहेह' वहां से वापिस लोटकर पाक्षिक पौषध पा, अर्थात-पोषे को पूणे करूँ। ऐसा विचार किया- संपेहिता कल्लं जाव जलते, पोसह. सलिाओ पडिनिक्खमद ' ऐसा विचार करके फिर वह सुबह होते ही सूर्य के प्रकाशित हो जाने पर पौषधशाला से पाहर निकला 'पडिनिक्सપાછલે પહેરે ધજાગરણ કરતાં તે શખવકને આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક शिन्तित, ४५न, प्रायित, मनोगत स४६५ ६५०।-" सेयं खलु में कई भाव जलते सगणं भगव महावीर वंदित्ता, नमपित्ता जाव पज्जुवामित्ता" હવે મને એજ ઉચિત લાગે છે કે કાલે પ્રાતઃકાળ થતાં જ, સૂર્યને પ્રકાશ ચારે તરફ ફેલાવા લાગે ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે જઈને, तेभन नमा२ ४२ मने तमनी पर्युपासना ४रीन ' तओ परिनियत्तस्स पक्सियं पोसह पारित्तए त्ति क. एवं संपेहेइ" पाछ। श्या मा પાક્ષિક પૌષધનું મારે પારણું કરવું, આ પ્રમાણે તેણે સંકલ્પ કર્યો. "मोहिता कल्लं जाव जलने, पोसहसालाओ परिनिखमा" - प्रभार વિચાર કરીને પ્રભાત થતાં અને સૂર્યને પ્રકાશ ચાર દિશામાં ફેલાતા જ
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयेन्द्रिका टीका श.१२ १० १ १०२ शसश्रावकसरितनिरूपणम् ६५ पादविहारचारेणं सावत्थिं नयरिं मझं मल्झेण जाव पज्जुवासइ, अभिगमोनलिक' प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य, पादविहारचारेण-चरणाभ्यां गमनेन श्रावस्ती नगरीमा श्रित्य मध्यमध्येन-मध्यभागेन यावत् निर्गत्य, यत्नैव श्रमणो भगवान् । महावीर
आसीत् , तत्रैव उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दने, नमस्यति, वन्दित्वा, 'नमस्यित्वा, विनयेन प्राञ्जलिपुटः सन् भगवन्तं पर्युपास्ते, अत्र अस्य शतस्य पौपधयुक्तत्त्वात् भगवतः पूर्वोक्ताः पश्चअभिगमाः न सन्ति, पूर्वोक्तः पश्चमकारकः अभिगमोऽस्यनास्ति, सचित्तादिद्रव्याणां विमोचनीयांनाम भीवात् इतिभावः । 'तएणं ते समणोवासगा कल्लं पादुप्पभाए जाव जलते व्हासा मित्ता' पौषधशाला से निकलकर 'पादविहारचारेणं सावधि नयरिं ममें मज्झेणं जाव पज्जुवासह, अभिगमो नत्यि' बाहर निकल कर वह पैदल ही श्रावस्ती नगरी के ठीक बीचों बीच से होकर जहां श्रमण भगवान् महावीर थे वहां आये, वहां आकर के श्रमण भगवान महावीर को. उसने धन्दना की, नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके विनय से दोनों हाथ जोड़कर भगवान की पर्युपासना की। यहां पौषध में रहने के कारण पांच अभिगन नहीं कहे गये हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि प्रभु के पास जाते समय जानेवाला सचित्त वजेन आदि पांच अभि. गमों से युक्त होकर जाता है-सो यहां पर शंख श्रमणोपासक के पांच अभिगम नहीं कहे गये हैं क्यों कि वे पौषध में बैठे हुए थे अतः उनके पास सचित्त आदि वर्जनीय द्रव्यों का अभाव था 'तएणं ते समणोवासगी कल्लं पाउपभाए जाव जलंते पहाया, कयबलिकम्मा, जाव सरीरां संएहि तपोषणामाथी २ नया, “पडिनिक्खमित्ता पादविहारचारेणंसावथि नयरिं मज्ज्ञ मझेगं जाव पज्जुवासइ, अभिगमो नत्थि महार નીકળીને, પગપાળા જ તે શ્રાવસ્તી નગરીના મુખ્ય માર્ગે થઈને આગળ વધે, અને જ્યાં મહાવીર પ્રભુ વિરાજતા હતા ત્યાં ગયે ત્યાં જઈને તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણ કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદણનમસ્કાર કરીને તેણે વિનયપૂર્વક બને હાથ જોડીને ભગવાનની પર્થપાસના કરી અહીં પાંચ અભિગમ કહ્યા નથી, કારણ કે શખ અણગાર પૌષધમાં બેઠેલા હતા, તેથી સચિત આદિ પાચ વજનીય વસ્તુઓને તેમની પાસે અભાવે જ હતા એ સામાન્ય નિયમ છે કે સચિત્ત આદિ પાંચ પ્રકારની વસ્તુઓના ત્યાગ પૂર્વક જ પ્રભુની સમીપે જવાય છે તેનું નામ જ અભિગમથી યુક્ત થઈને rg गाय 2. "तएणं ते समणोवासगा कल्ल' पाउप्पभाए जाव जलंते पहाया,
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसू 'कयमलिकम्मा जाव सरीरा सएहिं सएहिं गिहेहिं तो पडिनिक्खमंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः कल्ये प्रभाते प्रादुष्प्रभातायां रजन्यां यावत् सूर्ये ज्वलवि'प्रकाशमाने सति, स्नाताः कृतवलिकर्माणो - दत्तवायसाद्यन्नाः यावत्कृतकौतुकमङ्गलमायश्चित्ताः सर्वालङ्कारविभूषितशरीराः, स्वकेभ्यः स्वकेभ्यः - निजनिजेभ्यो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रामन्ति-निर्गच्छन्ति, 'पडिनिक्खमित्ता एगयओ मिलायंति ' प्रतिनिष्क्रम्य - निर्गत्य, एकतो मिलन्ति एकत्री भवन्ति, 'मिलायित्ता सेसं जहा 'पढमं जाव पज्जुवासंति' एकतो मिलित्वा - एकत्रीभूय शेषं यथा द्वितीयशत के पञ्चमद्देश तुङ्गकनगरीवास्तव्यश्रावकाणां प्रथमं निर्गमनं प्रतिपादितम् तथैव इदमपि निर्गमनं प्रतिपत्तव्यम्, यावत् भगवतः समीपे गत्वा भगवन्तं वन्दित्वा, नमस्यित्वा, विनयेन प्राञ्जलिपुटाः सन्तो भगवन्तं पर्युपास्ते, 'तणं समणे भगवं महावीरे तेर्सि समणोवा सगाणं तीसेय महतिमहालियाए सभाए धम्मका जात्र 'सएहिं गिर्हितो पडिनिक्खमंति' इसके बाद वे श्रमणोपासक प्रातः सूर्योदय होने पर स्नान करके, बलिकर्म कर के वायस आदिकों के लिये अन्नवितरण करके यावत्- कौतुक मंगल एवं प्रायश्चित्त करके और : समस्त अलंकारों से विभूषित शरीर होकरके अपने २ घरों से निकले 'पडिनिक्खमित्ताः एगयओ मिलायंति ' निकलकर फिर वे एक स्थान पर इकट्ठे हुए ' मिलायित्ता सेसं जहा पढमं जाव पज्जुवासंति' एक स्थान पर इकट्ठे होकर फिर वे इस प्रकार से चले कि जैसा प्रथम निर्गमन का वर्णन इसी के द्वितीयशतक के दशमोद्देशक में तुङ्गिकानगरी के रहने वाले श्रावकों का कहा गया है - यावत् भगवान् के समीप जाकर उन्हों ने भगवान को वन्दना की, नमस्कार किया और विनय
.,
कयबलिकम्मा, जाव सरीरा सहि सएहि गेहेहिंतो पडिनिक्खमंति " हवे ते ગામના અન્ય શ્રાવકા પણ પ્રભાતકાળે સૂચૌંય થતાં જ સ્નાન કરીને, ખલિકમ કરીને (કાગડા આદિને અન્ન આપવું તેનું નામ ખલિકમ છે), કૌતુક મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને અને સમસ્ત અલ'કારાથી શરીરને વિભૂષિત કરીને, પાતપેાતાનાં ઘેરથી મહાવીર પ્રભુને વંદણાનમસ્કાર કરવા भाटे नीजी पडया " पडिनिक्खमित्ता एगयओ मिलायंति " घेरथी नीडजीने तेथे मे! ग्यामे भेठां थयां " मिलायिता सेसं जहाँ पढम जाव जुवात ” તેએ મહાવીર સ્વામી પાસે કેવી રીતે ગયા તેનુ વર્ણન બીજા શતકના દસમાં ઉદ્દેશકમાં તુગિષ્ઠાનગરીના શ્રાવકાના નિગમનના વર્ચુન પ્રમાણે સમજવું. “ તેમણે ભગવાનને વંદણા નમસ્કાર કર્યા અને વિનયપૂર્વક મને હાથ જોડીને તેમણે શ્રમણ ભગવાનની પર્યું`પાસના કરી. ” આ કથન
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ४० १ सू० २ शङ्खभावकसरितनिरूपणम्
६८५
बाराहए भवई' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीर स्तेषां श्रमणोपासकानां तस्यां "व महातिमहालयायां समायां, पर्षदि धर्मकथा यावत् आज्ञाया आराधको भवति इति, “अस्थिलोए अस्थि अलोए” इतारभ्य " एतस्य धर्मस्य शिक्षायाम् उपस्थितः • श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरन् आज्ञाया आराधको भवति' इति पर्यन्तम् औपपातिकसूत्रोक्ता - धर्मकथाऽत्रवाच्या । 'तपणं ते समणोवासगा समणस्स . भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म, सोचा, निसम्म हट्टतुट्ठा उडाए उट्ठेति' ततः
ते श्रमणोपासका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके समीपे धर्मं श्रुत्वा, 'निशम्य हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टाः उत्थया - उत्थानेन, उत्तिष्ठन्ति, ' उट्ठेत्ता समणं
से दोनों हाथ जोड़कर उन्हों ने प्रभु की पर्युपासना की, 'तणं समणे -भगवं महावीरे तेसिं समणोवासगाणं तीसे य महतिमहालयाए सभाए धम्मका जाव आणाए आराहए भवह' इसके बाद प्रभु ने इस अतिविशाल सभा में उन श्रमणोपासकों को धर्मकथा कही, इस धर्मकथा 'का वर्णन ('एयस्त धम्मस्स सिक्खाए उवट्ठिए समणोवासए वा समणो वासिया वा विहरमाणे आणाए आराहए भवद्द " ) यहां तक औपपातिक सूत्र के छप्पनवें सूत्र में कहा गया है सो उसे यहां पर कहलेना चाहिये। 'तणं ते समणोवासगा भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म हट्ठा बढाए उट्ठेति' इसके बाद वे श्रमणोपासक श्रमण भगवान् महावीर के मुख से धर्मश्रमण कर और उसे हृदय में धारण कर बहुत ही अधिक हर्षित हुए एवं संतुष्ट चित्त हुए, बाद में
I
""
પતનું સમસ્ત अथन सहीं थडायु ४२ ले, "संपण' समणे भगव महावीरे तेसि समणोवासगाणं तिसे य महति महालयाए सभाए धम्मक हा जाव आणाए आराहए भवइ ત્યાર બાદ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે તે વિશાળ સભામાં તે શ્રાવકને ધમકથા કહી. ઔપપાતિક સૂત્રના ૫૬માં સૂત્રમાં આ धर्मयातु वन आपवामां भाष्यु छे. " अस्थि लोए, भत्थि अलोए " मा सूत्रपाठथी श३ ४रीने " एतस्य धर्मस्य शिक्षायाम् उपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासका वा विहरम् विहरन्ती वा आज्ञाया आराधको भवति " म सूत्रपाठ पर्यन्तनो या सही 'धर्मस्था' १३ श्रषु हरवले. "तरण' वे समणोवासमा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निम्म हट्ठा उट्ठाए उट्ठेति " महावीर अलुनी सभी धर्मास्था सांभणीने तथा તેને હૃદયમા અવધારણ કરીને તેમને ઘણુા જ હું અને સતાષ થયે તેઓ
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगवती भगवं महावीरं वदति, नमसंति' उत्थाय, श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंत्रि' वन्दित्वा नमस्यित्वा, यत्रैव शङ्खो नाम श्रमणोपासकः आसीत् , तत्रैव-उपागच्छन्ति' 'उवागच्छित्ता संखं समणोवासगं एवं वयासी'-उपागत्य श श्रमणोपासकम्, एवं-वक्ष्यमाणमकारेण अवादिषु:-'तुम देवाणुप्पिया! हिज्जा अम्हे हिं अप्पणा चेब, एवं वयासी'-भो देवानुप्रियाः । त्वम् खलु ह्यः-गतदिवसे अस्माकम् , आत्मनैव-स्वयमेव, एवं वक्ष्यमाणपकारेण अबादीः यत् 'तुम्हे णं देवाणुप्पिया! विडलं असणं जाव विहरिस्सामो' भो देवानुपियाः! यूयं खलु विपुलम् अशनं यावत् पानं खादिमं स्वादिमम् उपस्कारयत, वयं खलु तत् विपुलम् अशनादिकम् आस्वादयन्तो विस्वादयन्तः परिभुञ्जानाः परिभाजयन्तः पाक्षिकं पौषधं प्रतिजावे अपनी ही उत्थान शक्ति से उठे, 'उहेत्ता समण भगवं महावीर चंति, नमसंति' उठकर उन्हों ने मण भगवान को वन्दना की और नमस्कार किया, 'वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छति' वन्दना नमस्कार करके फिर वे वहां गये जहां श्रमणोपासक शंख बैठे थे 'उवागच्छित्ता संख समणोवासगं एवं वयासी' वहां अर्थात् भगवान् के समीप बैठे थे वहां जाकरके उन्हों ने उस श्रमणोपासक शंख से ऐसा कहा-'तुम देवाणुप्पिया! हिज्जाअम्हे हि अप्पणा' चेव एवं वयासी' हे देवांनुप्रिय ! गतदिवस आपने हमसे अपने आप ऐसा कहा था कि 'तुम्हे णं देवाणुप्पिया! विउलं असणं जाव विहरिस्सामो' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग विपुल अशन, पान, खादिम एवं स्वादिम आहार को तैयार कराओ। हमलोग उस तेमगी जत्थानशस्तिथी या. “ उद्देत्ता समण' भगव - महावीर' वदंति, नम: संति" हीन भए श्रमाय मगवान महावीरने पह! ४२री अने नभ२४१२ या वंदित्ता, 'नमंसित्ता जेणेव सखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति" त्यार मा ज्या शमश्रा - तो, त्या तमो गया. “ उवागचित्ता. संख्लं समणोबांसग एवं वयासी" सेटले , महावीर प्रभुनी सभी 8al AM
आपनी पासे ने तो तेन मा प्रमाणे खु." तुम देवाणुप्पिया! हिज्जा अम्हे हि अप्पणा चेव एवं क्यासी" हे वानुप्रिय 1 से माथे. अभने स्थेतु तु. है "तुम्हेण देवाणुप्पिया ! विउल असण जाव विहरिस्मामो" “હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે વિપુલ અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ રૂપ ચારે પ્રકારને આહાર તૈયાર કરાવે આપણે બધા ભેગા મળીને તે વિપુલ અશ.
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० १ सू० २ शङ्खखश्रावकचरितनिरूपणम्
६८७
प्रत :- अनुपालयन्तो विहरिष्याम इति, 'तर णं तुमं पोसहसालाए जाव विहरिए ' वर्तेः खलु अस्माकं कथनानन्तरम् त्वया पौषधशालायाम् यावत् - पौषधिकेन ब्रह्मचारिणा उन्मुक्तमणिसुवर्णेन व्यपगत मालावर्णकविलेपनेन, निक्षिप्तशस्त्रमुसलेन एकेन अद्वितीयेन दर्भसंस्तरिकोपगतेन पाक्षिकं पौषधं प्रतिजागता - अनुपालयताविहृतम् स्थितम् 'तं सुठु णं तुमं देवाणुप्पिया ! अहं हीलसि' तत् तस्मात् कारणात् भो देवानुप्रिय ! त्वं सुष्ठु अतिशयं खलु अस्मान् अवहेलयसि - अवमन्यसे ? 'अज्जो -त्ति समणे भगवं महावीरे ते समणोवासए एवं वयासी' - ततः खलु तच्छ्रुत्वा विज्ञाय वा, हे आर्या ! इति संबोध्य, श्रमणो भगवान महावीर स्वान् श्रमणोपासकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् -' मा णं अज्जो तुम्भे संखसमणोवासगं डीलह, निदह, खिसह, गरहह, अवमन्नह ! भो आर्या ! मा विपुल अशनादिक का आस्वादन, विरवादन, भोजन एवं परिभाजन करते हुए पाक्षिक पौषध करेंगे । 'तएणं तुमं पोसहसालाए जाव विहरिए' इसके बाद तुमने पौषधशाला में यावत् पौषधिक होकर, ब्रह्मपर्य धारण करें, मणि सुवर्ण का त्याग कर, माला वर्ण विलेपन का परिहार कर, शस्त्र और मुशल को निक्षिप्त कर अकेले दर्भ संस्तारक पर बैठकर पाक्षिक पौषधं को धारण कर लिया 'तं सुहुँ णं, तुमं देवापिया | अम्हे होलसि ' तो हे देवानुप्रिय ! तुमने बहुत अच्छा किया जो तुमने इस प्रकार से हमलोगों की अवहेलना की है । ' अज्जो सि समणे भगव महावीरे ते समणोपासए एवं वयासी' तब हे आर्यो । इस प्रकार से सम्बोधित करते हुए श्रमण भगवान् महावीर ने उनसे ऐसा कहा - ' माणं अंज्जो ! तुन्भे संखं समणोवासगं हीलह, निंदह, નાદિનું આસ્વાદન, વિસ્વાદન, ભેાજન અને પરિભાજન કરીને પાક્ષિક પૌષधनी आराधना ४२शु.” “तएण तुम पोसहसालाप जाव विहरिए બાદ અમારી સાથે બેસીને તે લેાજનનું આસ્વાદન કરવાને બદલે તમે તે પોષધશાળામાં જઈને બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરીને, મવિના ત્યાગ કરીને માલા અને વિલેપનના ત્યાગ કરીને શત્રુ અને મુશલના ત્યાગ કરીને એકલા
" त्यारे
દાના સસ્તારક પર વિરાજમાન થઈને પૌષધવત ધારણ કરી લીધું છે” 'सुण तुम देवाणुप्रियो ! अम्ह' हीलसि " हे देवानुप्रिय | र्मा अठारे तमे अभारी के आवडेलना पुरी, ते पार्थ सा३ ४ छे?" अज्जो ! ति म भगव महावीरे से समणोवासप एव वयासी " त्यारे " माये!”
આ પ્રમાણે સંબધન કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તે શ્રમણેાપાસકોને આ प्रभा उ "माण अजो ! तुमे संखं समणावासय हीळ, निंदइ, खिस
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
भगवतीने खलु यूयं श्रमणोपासकम् अवहेलयत, निन्दत, खिसयत, गईध्वम्, अवमन्यध्वम्, अयं भावः - मा दीलयत' इति - जा विकुलादिममद्घाटनपूर्वकं मा निर्भत्सयत, ' मा निन्दत' इति मनसा कुत्सितशब्दपूर्वकं मा अनादरं कुरुत, ' मा खििसत' इति हस्तमुखादिविकारपूर्वकं क्षुद्रवचनेन मा प्रकोपयत, 'मा गर्दध्वम्' इति - जनसमक्षं दोषाविष्करणपूर्वकं मा गर्दा कुरुत, 'मा अवमन्यध्वम्' इति तद्योग्य प्रतिपश्यकरणेन अवहेलनयाsपमानं मा कुरुत । तत्र कारणमाह-' संखे णं समणोवासर पियधम्मे चैव दधम्मे चेत्र सुदक्खु जागरियं जागरिए ' शङ्खः खलु श्रमणोपासकः
धर्मा एव - यो धर्मो यस्य स तथाविधः, दृढधर्मा एव दृढो धर्मों यस्य स खिंसह, गरहह, अवमन्नह ' हे आर्यो । आप लोग श्रमणोपासक शंख की अवहेलना मत करो, निंदा मत करो, उनसे नाराज मत होओ, उनकी गर्दा मत करो और उनका अपमान मत करो जाति, कुल आदि के मर्मका उद्घाटन करते हुए, जो भर्त्सना की जाती है उसका नाम हीलना - अवहेलना है मनमें ही जो कुत्सित शब्द बोलकर अनादर का भाव प्रकट किया जाता है उसका नाम निन्दा है हस्त मुख आदि के विकार पूर्वक जो क्षुद्र वचन कह कर कुपित किया जाता है उसका नाम खिंसना है । अन्य जनों के समक्ष दोषों को प्रकट करते हुए जो निन्दा की जाती है उसका नाम गह है। तथा यथायोग्य आदर नहीं करने से जो अपमान का भाव प्रदर्शित किया जाता है उसका नाम अवमानना है । सो आप लोग इनमें एक भी बात न करें। क्यों कि कारण यह है कि 'संखेणं समणोवासए पियधम्मे देव, दधम्मेव सुक्खु जगरियं जागरिए ' इन श्रमणोपासक शंख ने कि जो प्रिय है
गरद्दह, अवमन्नह ” से आये ! तमारे शा श्रावनी अवहेलना १२वी જોઈએ નહી, નિંદા કરવી જોઈએ નહી, તમે તેના પ્રત્યે નારાજ થશે। મા, તેની ગાઁ કરશે! નહીં અને તેનું અપમાન કરશે! નહી.. (જાતી, કુલ આદિના સમ પ્રકટ કરીને જે ભટ્સના કરવામાં આવે છે તેનું નામ હીલનાઅવહેલના છે મનમાં જ કુત્સિત શબ્દાનુ ઉચ્ચારણ કરીને અનાદરના ભાવ પ્રકટ કરવે તેનું નામ નિા છે. હાથ, મે મહિના હાવભાવ પૂર્વક કરવા ક્ષુદ્ર વનાનું ઉચ્ચારણ કરીને સામેની વ્યક્તિને અધિક કુપિત કરી તેનું નામ નારાજગી છે. અન્ય લેાકા સમક્ષ દોષા પ્રકટ કરીને જે નિદ્યા કરવામાં આવે છે તેનું નામ ગીં છે ચેાગ્ય આદર નહી કરીને જે અપમાન કરાય છે તેનું નામ अनार छे.) “ संखेण समणोवासर पिवधम्मे चैव वुढधम्मेब
.
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचनिसका टीका श० १२ उ० १ ०३ शवथावाचरितनिरूपणम् ६८९ तथाविधः, मुदृष्टजागरिजां सु-सुष्टु द अद्धादिरूपेण प्रश्चन येन स मुदृष्टः श्रमणोणसका, तस्य जागरिका-समादनिद्रा व्यगोहेन जागरण -जागरिका, तां जागरितः । इतमान् इति ।। सु० २।।
जागरका भेद बतव्यत्तः।। मूला...' मंते ति, आगलं गोयमे लणं भगवं सहावीरं वंदइ, नसंसइ, बंदिता, नसंशिता एवं बधाली-कह विहाणं ते! जागरिया पणता ? गोयमा! लिविहा जागरिया पणत्ता,
-----nिer_अभाट जापारिया सदक्ख जागरिया।से
IIIIIIIIIIIIIIMR........ORatni.sss.nlm.ninstall.samsutsaasnam.sunnn.
T
h a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
mas......
.......
.
.
पृ. ६८९ अत्र (भग. श. १२ उ. १) शङ्खश्रावकपकरणे शङ्खः पौषधिक एव पौषधशालातो भगवद्वन्दनार्थ गत इति विशेषवस्त्राभावात् सूत्रे 'अभिगमो नत्थि' इत्युक्तम् , अतो यद् वहुशआदर्शेषु · . सुद्धप्पावेसाई मंगल्लाई वत्थाई पवरपरिहिए सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ' इति लभ्यते तत् 'अभिगमो नत्थि' इति मूलपाठात् न संगच्छते । प्रतीयते च "सुद्धप्पावेसाई०" इत्यादिपाठो लेखप्रमादात्पतित इति, एवं पर्यालोच्यनास्माभिरयं पाठोऽत्र गृहीतः, इति सूक्ष्मेक्षिकया विचारयितव्यं विचक्षणैः।
FRI
.......
. . .
.
................... . . . . . . . . . . . . . . . . . .
....
. . .
.
... . . .
.
... . . .
.
.
.
. .
.. . .
.
.
. .
.
.
.. . .
.
... . . .
.
.......... . . . . . . . . .
.
....
.
.
..... . . . . .
.
... . . .
.
...............
. . . . . . . . . . . .
.
..... . .
क्खु जागरियं जागरांति३, से तेणटेणं गोयमा ! एत्र वुष--- तिविहा जागरिया जान सुदक्खु जागरिया सू०३॥ धर्म जिल को ऐसे हैं तथा दृढ ? धर्म जिसका ऐसे हैं, अग्रणोपासक की जागरिझा-जागना-प्रसाद, लिदा के त्याग से जागरण किया है।०२।। सुक्खु जागरिय जागति देने ५० पिय छे आने २५ प्रत्येक શ્રદ્ધાવાળો હોવાને કારણે ધર્મના પાલનમાં દઢ છે એવા શખ શ્રમણોપાસકે તે પ્રમાદ રૂપ નિદ્રાના પરિત્યાગ પૂર્વક શ્રમણોપાસક જાગરિકા (જાગરણ) કરેલ છે. તેથી તેની નિ દા ગહ આદિ કરવી ઉચિત નથી. મસૂરી
भ० ८७
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९०
भगवती छाया-भदन्त ! इति भगवान गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नास्यित्वा, एकर अवादीत्-ऋतिचिया बलु भदन्त ! गगरिका प्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रिनिया जागरिका पज्ञप्ता, तपथा-बुद्धजागरिका १, अबुद्ध जागरिका२, सुष्टनागरिका ३, तत् केनार्थेन एवमुच्यते-त्रिविधा जागरिका प्रज्ञप्ता-तद्यथा-बुद्धजागरिका, अबुद्धजागरिका, सुदृष्टनागरिका? गौतम ! ये इमे अर्हन्तो भगवन्तः उत्पन्नज्ञानदर्शनधराः, यथा स्कन्दका यावत सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः, एते खलु बुद्धाः बुद्ध जागरिकां जाग्रति १, थे इमे अनगारा भगवन्तः ईसिमिताः, भाषासमिताः यावत्-गुप्तब्रह्मचारिणः, एते खल्ल अबुद्धाः अयुद्धजागरिकां जाग्रति २, ये इमे श्रमणोपासकाः अभिगतजीवाजीवाः यावत् विहरन्ति, एते खलु सुदृष्टजागरिकां जाग्रति, तत तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-त्रिविधा जागरिका यावत् सुदृष्ट जागरिका मू० ३॥ ____टीका-अथ जागरणप्रस्तावात् तदभेद वक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह- भंते ! त्ति' इत्यादि । 'भंते त्ति भगवं गोयमे समणं मगवं महागीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं बयाशी-'भदन्त ! इति संवोध्य, भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्थित्वा, एवं- वक्ष्यमाणपकारेण में अवादीत्-'कडविहाणं भंते ! जागरिया पण्णत्ता?' हे भदन्त ! कविविधाः खल
जागरिका भेदवक्तव्यता __ 'भंते ! त्ति भावं गोश्मे ' इत्यादि । टीकार्थ-यहां जागरण का विषय है-इस कारण सूत्रकार ने इसके भेदों का कथन इस सूत्र छारा किया-'अंते! ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर चंदह, नमंसा, चंदित्ता नमंसिता एवं क्यासी'हे भदन्त ! इस प्रकार से सम्बोधित करके भगवान् गौतम ने श्रमण भगवान महावीर को धन्दना की, नमस्कार किया बन्दना नमस्कार
-MIRSIना लेहोर्नु नि३५
“ भंते ! ति भगव' गोयमे" त्यादि ટીકાર્ય–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે ધર્મજાગરણના ભેદોનું નિરૂપણ કર્યું છે"भंते ! त्ति भगव' गोयमे समण' भगवौं महावीर वदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी" " मगवन्!" मा प्ररे समाधन ४शन लग. વાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણા કરી, નમસ્કાર કર્યા વંદણુંનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછો– ___कइविहाण' भंते । जागरिया पण्णत्ता १" मापन ! २६ (જાગરણ) કેટલા પ્રકારની કહી છે?
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ १० १ सू० ३ शङ्खश्रावकचारतनिरूपणम् ६९६ जागरिका-जागरणं, प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-गोयमा ! तिविहा जागरिया पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रिविधा-त्रिाकारा जागरिका प्रज्ञप्ता, तभेदानाह-'जहा-वुद्धनागरिया, अबुद्धजागरिया, सुदखुजागरिया' तद्यथा-बुद्धजागरिका, अबुद्धजागरिका, सुष्टजागरिका, गौतमस्तत्रकारणं पृच्छति-'सेकेणटेणं भंते एवं पुच्चइ-तिविहा जागरिया पण्णता, तंजहा-बुद्धजागरिया, अनुद्धजागरिया, मुदस्खु जागरिया?' तत्-अथ, केनार्थेन-कथं तावत् , एवम्-उक्तरीत्या, उच्यते यत्-त्रिविधा जागरिका प्रज्ञप्ता, नया बुद्धनागरिका, अबुद्धजागरिका, सुदृष्ट जागरिका इति ? एतासां विमृणां जागरिकाणां कोऽर्थः ? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! जे इसे अरिहंता भगवंता, उप्पन्ननाणदसणधरा जहा खंदए जात्र करके फिर इस प्रकार से पूछा-'काविहाणं अंते ! जागरिया पण्णत्ता' हे भदन्त ! जागरिका कितने प्रकार की कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'तिषिहा जागरिया पण्णत्ता' जागरिका तीन प्रकार की कही गई है। ' तंजहा' जो इस प्रकार से है-'बुद्धजागरिया, अबुद्धजागरिया, सुदखुजागरिया ' बुद्धजागरि का, अवुद्धजागरिका और सुदर्शनजागरिका-सुदृष्ट जागरिका अप गौतम इन भेदों के कहने का कारण पूछते हैं-से केजद्वेण भंते ! एवं वुच्चइ, तिबिहा जागरिया पण्णत्ता-तंजहा-बुद्धजागरिया, पण्णत्ता-तंजहाबुद्धजागरिया, अबुद्धजागरिया, दरखजागरिया' हे अदन्त ! बुद्धजागरिका, अबुद्धजागरिका और सुदृष्ट जागरिको के भेद से जो आपने जागरिका के ये तीन भेद कहे हैं सो इसमें कारण क्या है ? अर्थात् हन तीन जागरिकाओं का शब्दार्थ क्या है?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा ! 3 गौतम । “तिविहा जागरिया पण्णत्ता" Rs १ प्रा२नी ही छ “ तंजहा" ते प्रारी नाये प्रमाणे छ-"बुद्धजागरिया, अबुद्ध जागरिया, सुदखुजागरिया” (१) मुद्ध જાગરિકા, (૨) અબુદ્ધ જાગરિકા અને (૩) સુદણ જાગરિકા આ ભેદનું સ્વરૂપ જાણવાની જિજ્ઞાસાથી ગૌતમસ્વામી મહાવીરપ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે छे-" से केणद्वेण भते ! एवं बुच्चइ तिविहा जागरिया पण्णत्ता-तंजहा बुद्धजागरिया, अबुद्धजागरिया, सुक्खुजागरिया " गवन् ! मुद्धनगर, અબુદ્ધ જાગરિકા અને સુદેષ્ઠ જાગરિકાના ભેદથી આપે જાગરિકાના જે આ ત્રણ ભેદે કહ્યા છે, તેનું કારણ શું છે? એટલે કે આ ત્રણે પ્રકારની नगरपान २१३५ उयु छ ?
महापार प्रभुना उत्तर-" गोयमा! जे इमे अरिहंता भगवंता, उप्पन्नना
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१३
भगवती सव्यानु, सव्वदरिसी, एर्ण बुद्धा बुद्ध नागरियं जागरंति' हे गौतम ! ये इने प्रतीताः अहम्तो जिनाः, भगवन्त, उत्पन्नज्ञानदर्शनारा:-केलिना; यथा सन्दके-द्वितीयशनके प्रथनोद्देश के र दक्रम करणे निकादिना रनथवा ब्राषि पनिषत्तव्याः, यावत्-सर्ववाः सर्वदर्शिनः वन्ति, एने खर जिलाः गुढाः-देवलावबोधेन, बुद्धजागरिका-बुद्धानां व्यागताजाननिद्राणां जागरिका-प्रबोधी बुद्धजागरिका, तां तथाविधाम् , जाति-कुर्वन्ति, 'जे इसे अपामारा मागतो ईरियासमिया, भासाममिया जान गुनवंभपारी, एपण अशावुद्ध नागनिय जागरंति' ये इसे प्रतिद्धाः अनगाताः मनवन्ता, ईयोसमिता:-इर्यासमितियुक्ताः, इसके उत्तर में प्रभु वाहते हैं- गोधमा ! जे इसे अग्निाभगवंता, उप्पननाणदाणाघरा जहा खदए जार लवारिस, एपण बुद्धा बुद्धा गरियं जागरंति' जो ये प्रतिद्ध अन्न जिन भगवन्त उत्पान जान दर्शन धारी लेवली हैं जैसे कि स्कन्दक में-हिताय शनको प्रथम उद्देशक में सकन्द प्रकरण में कहे गये रलो प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये-यावत् सर्वत्र सर्वदर्शी है ये जिन बुद्ध है-दोगत ज्ञानदप बोध से युक्त हैं-भतः ये बुद्धजारिका को-जिनों की मालगिता दूर हो चुन्नी है ऐसे विशुद्ध मारमात्रों को जागरिता को करते है। अर्थात् सर्वज्ञ सर्वदशी तक जितने भी पुजिनदेव है। ये सब केवलज्ञानरूर जागरण कर ले हैं क्योंकि इनमें अज्ञानाइप पिताकाधा अभाव हो चुका होता है। 'जे हमे अणचारा भगवंतो ईरियासनिया भाता णदंमुणधरा जहा खदए जाद सव्वन्नु सव्यदरिती, एएण बुद्धा बुद्धजारिय जागरंति" मत न
सपन्न मानने या કરનારા છે (જેએ) કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનથી સુકત છે કે સર્વસ અને સર્વદર્શી છે, (–અહીં બીજા શતકના પહેલા ઉદ્દેશકના સ્કન્દપ્રકરણમાં કેવળી ભગવાનને જે વિશેષ–સર્વત્ર અને સર્વદશી પર્યન્તના વિશેષણેલગાડ્યાં છે તે ગ્રહણ કરવા જોઈએ) તેઓ બુદ્ધ ગણાય છે કેવળજ્ઞાન રૂપ બેથી તેઓ યુક્ત હોવાથી તેમને બુદ્ધ કહે છે તે હું ત જિન કેવલી ભગવાન બુદ્ધ જાગરિ કરે છે એટલે કે જેમના જ્ઞાન રૂપી નિદ્રા દૂર થઈ ચુકી છે એવા વિશુદ્ધ આત્માઓની જાગરણાને બુદ્ધકરણું કહે છે એટલે કે સર્વજ્ઞ, અને સર્વશી પર્યન્તનાં વિશેષણવાળા જેટલા બુદ્ધ જિનેન્દ્ર દે છે તેઓ બધા કેવળજ્ઞાન રૂપ જાગરણ કરે છે, કારણ કે તેમનામાંથી અજ્ઞાન રૂપ નિદ્રાને સ પૂર્ણપણે અભાવ થઈ ગયો હોય છે “जे इमे अणगारा, भगवतो ईरियासमिया, भासासमिया, जाव गुत्तबंभयारी,
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका ० १२० १ ० ३ शङ्खश्रावक परितनिप
मापासमिता:- पापादमितियुक्ताः यावत् षणापतिः, आयभाण्डापत्रनिक्षेपमासमिता उच्चारपत्र रणखेलनल्लमिघठिापणाः सोचाकायगुप्ताः गुहाः गुप्तेन्द्रियाः गुप्तनालचारिण सन्ति एते खलु अनुहा:- केवलज्ञानाtita ac शेषज्ञानसद्भावेन च सहसा नातापार्थकत्वात् अबुद्ध नागरिका-छद्यस्थज्ञानवतां या जागरिका सा तथाविधाम् नागरिकां जाग्रति कुर्वन्ति । अव - 'जे इसे समृणोवासा अभिगयजीवाजी पा रवि एण दक्खु जागरियं जागरंति' ये इसे प्रसिद्धाः श्रमणोः अभि
1
६३
समिया, आव गुप्तवं भणारी एण्णं अबुट्टा समुद्राजागरिगं जगति ' जो ये प्रसिद्ध अनार भगवन्स है कि जो वे प्रसिद्ध अनगार भगबन्त है कि जो ईर्यासमिति, भाषासमिति से युक्त हैं यात्-एवणासमिति से बुक हैं, आभाण्डानत्रनिक्षेपणासमिति से युक्त है, उच्चार, खेल जल, सिंधान परिछा समिति से युक्त है. गनोि एवं कामति से कुक्त हैं, गुप्त, गुप्लेन्द्रिय सवारी है ये रूप केवलज्ञान को नहीं प्राप्त हो जाने से
प्रस्त्रवण,
वचन
इन्हें
17
लज्ञान प्राप्त नहीं हो गया है- तक अबुद्ध है केवलज्ञान के बिना यथासंभव और सत्यादिक ज्ञान इनमें रहते हैं, अतः ये बुद्धलहश है यहां अकुछ में " र " यार्थक है इसलिये ये अवुद्ध जागरिकावनवारी और समिति गुप्ति युक्त महाव्रतधारी वे अकुटुजानरिक कहलाते हैं । सभा - ' जे इसे मटणोवालना अभिगषजीवाजीवा एकूण अनुद्धा अबुद्धजागरिय जागरति ' समिति, भाषाभूमिति, महा નાડાસત્ર નિક્ષેપણાસમિતિ અને ઉચ્ચર પ્રસ્રવણ ખેડાજલ દિઘણુ પરિષ્ઠાપુનઃસમિતિ, આ પાચે સમિતિએથી યુક્ત, અનેાગ્રુતિ વચનગુપ્તિ અને કાયમુસિ,
આ ત્રણે પ્રકારની ગુપ્તિએથી યુક્ત, ગુપ્ત, શુસેન્દ્રિય અને ગુપ્તબ્રહ્મચારી આદિ વિશેષણાથી યુક્ત એવા મા અણુગાર ભગવન્તા છે, તેમને અખ઼ુદ્ધ ગણુવામાં આવે છે, કારણ કે તેમણે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી દેતી નથી. જ્યાં સુધી તેમને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યા સુધી તેમને બુદ્ધ કહી શકાય નહી. ભટ્ટે તેએમા કેવળજ્ઞાનના અભાવ હોય પશુ મતિજ્ઞાન અહિના તેઆ ધાર હાય છે, તેથી તેમને ખુતુલ્ય ગણી શકાય છે પદમા "अ " नन-सादृश्यदर्श छे. तेथी तेमने આ પ્રકારે પાચ સમિતિ અને પાંચ ગુપ્તિથી યુક્ત મહાવ્રતધારી છદ્મસ્થ ज्ञानधारीने अशुद्ध नगरि उहे हे तथा - जे इमे समणोतासगा अभिगयजीवाजीवा जाव विहरति, एएणं सुक्खुजागरिय' जागरिति " ने श्रमलपास है।
(
'
गुद्ध नगरि छ
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीर्थ गतजीवाजीनाः-विदितजीवाजीवतत्राः, यावत् उपलब्धपुण्यापाः इत्यादि विशेपण विशिष्टशः विहरन्ति-तिष्ठन्ति एने खलु सम्यग्दर्शनशालिग्गत् सुदृष्टजाग. रिकाम् सुप्ठ दृष्टं श्रद्धादिरूपेण जिनप्रवचनं येन स सुदृष्टस्तस्य जागरिका'ममादनिद्राव्यपोहेन जागरण सुदृष्टजागरिका तां तथाविधा नागरिकां जागतिविदधति, अन्ते भगवान् सर्व युएसंहरन्नाइ-से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइतिविधा जागरिया जात्र सुदक्खुजागरिया' हे गौतम ! तत्-अप, तेनार्थेनएवम्-उक्तप्रकारेण, उन्यते त्रिविधा जागरिका यावत्-प्रज्ञप्ता, तद्यथा-बुद्धजागरिका, अबुद्रजागरिका, सुदृष्ट नागरिकेनि ।०३।
क्रोधादिविपाक वक्तव्यता ।। मूलम्-"तएणं ले संखे समोवासए समणं भगवं महावीर वंदइ, नमसइ, बंदित्ता, नमंसिता, एवं क्यासी-कोहवसट्टेणं जाव विहरंति, एएणं सुदक्खुजागरियं जागरिति' जो ये अलणोपा. पालक जीव और अजीव तत्व के ज्ञाता होते ई-एवं उपलब्ध पुण्यपाप आदि विशेषणोंवाले होते हैं-सो ये सम्यग्दर्शनशाली होने से सुदृष्ट जागरिका को करते हैं जो श्रद्वादिरूप से जिन प्रवचन को अच्छी तरह से देखता है वह सुदृष्ट है-इसकी जो प्रमाद, निद्रा के त्याग से जागरण है वह सुदृष्ट जागरिका है-इस प्रकार की जागरिका को ये श्रमणोपासक जन सम्यग्दर्शनशाली होने दे करते हैं-से तेणद्वेणं गोयना! एवं बुच्चा, तिविहा जागरिया जान सुक्खु जागरिया' इल कारण हे-गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि सुदृष्ट जागरिका तक अर्थात् बुद्धजागरिका, अवुद्धजागरिका और सुदृष्ट जागरिका-ये तीन जागरिकाएँ होती हैं ।०३॥ જીવ, અજીવ આદિ નવ તને જાણનારા હોય છે અને પુણ્ય અને પાપના ફળને સમજનારા હોય છે, તેઓ સમ્યગ્ગદર્શનથી યુક્ત હોવાને કારણે સુદષ્ટ જાગરિકા કરે છે. જે વ્યકિત જિનપ્રવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધાભાવથી યુકત હોય છે તેને સુદણ કહે છે. તેનું પ્રમાદનિદ્રાના ત્યાગ રૂપ જે જાગરણ હોય છે તેનું નામ સુદણ જાગરિકા છે. જે શ્રમણે પાસકે રામ્યગ્દર્શનથી ચુકત હોય છે તેઓ પ્રમ,દનિદ્રાને ત્યાગ કરીને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. तनु नाम सुदृष्ट Rs. छे. “से तेणट्रेण गोयमा ! एवं वुच्चइ, तिविहा जागरिया जाय सुक्खुजागरिया” 8 गौतम । ते २0 ४ में से કહ્યું છે કે જાગરણના બુદ્ધ જાગરિકા, અબુદ્ધ જાગરિકા અને સુદષ્ટ જાગરિકા રૂપ ત્રણ ભેદે છે. કેસૂડા
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९५ :
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० १ ० ४ शङ्खश्रावक चरितनिरूपणम् भंते! जीवे किं बंधइ, किं पकरेइ, किं बिणाइ, किं उवचिणाइ ? संखा ! कोहवसद्वेणं जाव आउयबजाओ सतकम्मपगडीओ. सिढिलयंत्रणनद्वाओ, एवं जहा पढमे सए असंवुडस्स ऋणमारस्स जाव अणुपरिथइ | माणवसट्टे णं भंते! जाव एवं चैत्र एवं लोभस वि, जाव अणुपरियहछ । तरणं ते समणोवागा, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं एयमहं सोच्चा, निसम्म भीया तत्था तसिया, संसारसउव्विग्गा समणं भगवं महावीरं वदति, णसंसंति, वंदित्ता, नमसित्ता जेणेव संखे समणोवासए, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता, संखं समणोवासगं वंदति, न संति, वंदिता, नमसित्ता पचमहं सम्मं विणएणं भुज्जो भुजो खायेंति, तरणं ते समणोवासगा सेसं जहा आलभियाए जाद पडिगया, भंते सि भगवं गोयने समणं भगवं महावीरं वंदइ, नसइ, वंदिता नमसित्ता एवं वयासी - प्रभूणं भंते! संखे समणोवासए देवाणुप्पियाणं अंतिए सेसं जहा इसि भद्दयुत्तस्स जाव अंतकाहि । सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति जाव विहरड़ ॥सू०४ ॥ बारसमे पढमा उहेसो समत्तो ॥
छाया -- - ततः ख स शङ्खः श्रमणोपासकः श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा एवम् अवादीत् - क्रोधवशात्तः खलु भदन्त ! जीवः किं बध्नाति किं करोति, किं चिनोति, किमुपचिनोति ? | शङ्ख ! क्रोधवशार्त्तः खलु जीवः आयुष्कवर्णाः सप्त कर्मप्रकृती: शिथिलबन्धनबद्धाः एवं यथा प्रथमशतके असंवृतस्य अनगारस्य यावत् अनुपर्यटति । मानवशाः खलु भदन्त ! जीवः एवमेव, एवं मायावशातऽपि, एवं लोभवशार्त्तोऽपि यावत् - अनुपर्यटति ! ततः खलु ये श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थ
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६
सगतीने
श्रुत्वा निशम्य सीताः, जात्रा नाताः शंगारोहिनाः श्रम भगवन्तं ते नमस्यन्ति, नन्वा, नमस्यत्या,
सहावी
पोपासल
ata उपागच्छन्ति उपागत्य श्रमगोपालकं वन्दन्ते, नमस्यन्ति वन्दिन्या, नमस्या एतमर्थ विनयेन भूयो भूयः क्षमर्यान्त । तमः खलु ते श्रमणोपासका शेषं यथा भालभिकायां यावत्-प्रतियताः । इति वान् गौतमः श्रमवन्तं गावी वन्दते, चगस्यति, वन्दित्वा नमयिला एवम् वादीत्प्रभुः खलु भदन्त ! ऽङ्खः श्रमणोपासको देवा(मवाणाम् अन्तिके शेषं यथाऋषिपुत्रस्य यावत् अन्तं वरिष्यति, तदेवं भदन्त ! तदेव भइन् ! इति -हित ॥० ४||
5
द्वादशे प्रथमोदेशः समासः ॥
टीप- कुपितानां श्रमणोपासकानां कोषोपशान्तये शङ्खः पृच्छति'तणं से इत्यादि, 'तरण से संखे समणोवासए समगं भगवं मनवीर बंद, न दिया, नसित्ता, एवं नयासी' ततः बलु स शः श्रमणोपासकः श्रमण गारं चन्दते, नमस्यति, वन्दिला नगरिया, एवम् वक्ष्यमापमकरे
"
कोधादि विपाकव्यता
'तणं से संखे समणोशसए' इत्यादि ।
टीकाभ्रे- -ह सूत्र द्वारा कृपित हुए श्रोशकों के कोपरेषान्त के लिये शेष ने भगवान् से जो पूछा है यह दिया है-रुष्णं से देखे उनपोवार समणं भगवं महावीर नंदड, नसंह, वंदिता
सिता एवं माली ' इसके बाद श्रमणोपासक शेख ने भ्रमण अग बान् महावीर को चन्दन की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने उसे ऐसा पूछा-' मोहवसणं भंते! जीवे किं ક્રોધાદિના વિપાકની વક્તવ્યતા
CC
तरण से संखे समणोवास "प्रत्याहि
ટીકા-પેાતાના ઉપર કાપાયમાન થયેલા શ્રાવકના કાપનું શમન ભગવાન મહાવીરને, કેય સ્પાદિના
કરવાના હેતુપૂર્વક શખ શ્રાવકે શ્રમણ त्रियाउना विषयमा, अश्नो चूछया है. " तण से संखे समणोवास
समण भगव महावीर वंदइ, नमसइ,
वंदिता, नर्मसित्ता एवं व्यासी " त्यार यह ते शम श्रीवडे श्रम लगवान મહારને નદણુા કરી નમસ્કાર કર્યા, વણુાનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને या प्रभाले प्रश्न पूछ्या- " कोइत्रसट्टेण संते ! जीवे कि बनइ, कि पकरेश, किं
f
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ सू०४ शङ्खश्रावकचरितनिरूपणं'
६९७
भवादीत् 'कोहवस णं भंते! जीवे कि बंब, कि पकरेड़, कि चिणाह, किं उबचिणाइ ? ' हे मदन्त ! क्रोधवशाः खलु क्रोधस्य वशात् - आर्त :- क्रोधवशवर्ती सन् मीनः कियत्संख्यकं कर्मवध्नाति १ कि कर्म प्रकरोति ? *ि कर्मचिनोति ? किं कर्मचयं करोति ? किं कर्म उपचिनोति ? किं कर्मोपचर्य करोति ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'संखा ! कोहवसट्टे णं जीवे आउयवज्जाश्रो सत कम्मपगडीओ सिटिओ, एवं जहा पढमसए असंवुडस्स अणगारस्स जाव अणुपरियहइ ' हे ! कोधवशाः क्रोधवशवर्ती खल जीवः, आयुष्करजी:- आयुष्ककर्मवर्जयित्वा सप्तकर्मप्रकृतीः शिथिलवन्धनबद्धा: - शिथिलबन्धनै वडाद्भवन्ति तर्हि ताः सप्तशिथिलबन्धनवद्धाः कर्मप्रकृती ढबन्धनद्धाः करोति, इत्यभिप्रायेणाह - वं पूर्वोक्तरीत्या, यथा प्रथमशतके मथमोद्देशके असवृतस्य अनगारस्य प्रकरणे प्रतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम्, यावत् स संसारकान्तारे अनुपर्यटति-परिबंध, किं पकरे, किं चिणाह, कि बचिणाह' हे भदन्त । क्रोध के बश से दुःखी हुआ जीव-क्रोधवशवर्ती बना हुआ जीव कितनी कर्म प्रकृतियों का बंध करता है ? किल कर्म को वह करता है ? किस कर्म का वह च करता है ? किस कर्म का वह संचय करता है ? और किस कर्म का यह उपचय करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - संखा ! कोहसणं जीवे आयथज्जाओ सप्तकम्मपगडीओ सिविलयंत्रणवदाओ एवं जहा पढमसए असंतुस्स अणगारस्स जाव अणुपरिग्रहद्द ' है शंख ! क्रोधवशवर्ती हुआ जीव शिथिल बन्वन से बद्ध हुई आयुसिंबाय सात कर्म प्रकृतियों को गाढवन्ध से बंधी हुई बना लेता है। इस विषय का कथन प्रथमशतक में असंवृत अनंगार के प्रकरण में किया जा चुका है। सो वैसा ही कथन यहां पर भी समझना चाहिये ! ऐसा चिणाइ, किं उवचिणाइ ? " हे भगवन् ! धने वशवती थयेसेो व टली ક્રમ પ્રકૃતિને ખધ કરે છે? તે કયુ' ક્રમ કરે છે? તે કયા કના ચય કરે છે? તે કયા ક`ના સચય કરે છે ? અને તે કયા કમ્'ના, ઉપચય કરે છે ? भडावीर अलुन। उत्तर- " संखा ! कोहवसट्टेणं जीवे आउयवनाओ सन्त कम्मपगडीओ सिढिळघणबद्धाओ एवं जहा पढमसए असंवुडस्त अणगारस्स नाव अणुपरियट्ठइ " हे शोधने अधीन मनेसेो लव शिथिस अन्ध वडे "ખાયેલી આયુ સિવાયની સાતે કપ્રકૃતિએને ગાઢ બન્ધ વડે માંધેલો કરે છે. પહેલા શતકના અસવૃત 'અણુગારના પ્રકરણમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે સમસ્ત કથન અહી પણ અહેણુ કરવુ જોઇએ. એવા ક્રોધી જીવ આ સસાર રૂપી અટવીમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે,
भ० ८८
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
भगवतीस्त्रे भ्रमति । पुनः शङ्गः पृच्छति 'माणवसट्टे णं भंते ! जीवे ? एवं चेवं मायावसट्टे वि एवं लोभवपट्टे वि, जाव अणुपरियट्टइ' हे भदन्त ! मानवशातः-मानवशवर्ती खलु जीयः, इत्यादि सर्वमेवमेव, एवं मायावशात्तॊऽपि लोभवशात्तोऽपि यावत् स वह जीव इस संसाररूप अटवी में ही परिभ्रमण करता है । अव शंख प्रभु से ऐमा पूछते हैं-'माणवसटे णं भंते ! जीवे' हे भदन्त ! मानकषाय के वशवती हुआ जीव कितनी कर्म प्रकृतियों का बंध करता है? किस कर्म को वह करता है ? किस कर्म का वह चय करता है ? किस कर्म का वह संचय करता है ? किस कर्म का वह उपचय करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे शस्त्र | ‘एवं चेव' जैसा कथन क्रोधकषाय के वशवर्ती हुए जीव के विषय में किया गया है वैसा ही कथन यहां पर भी जानना चाहिये इसी प्रकार का कथन माया कषाय वशयी बने हुए जीव के विषय में और लोभकषाय वशवतीं बने हुए जीव के विषय में भी जानना चाहिये तात्पर्य कहने का यह है कि चारों कषायों में से किसी भी एक कषाय के वशवी टुआ जीव आयुकर्म को छोड़कर शेष सात कर्म प्रकृतियों का बंध करता है और उन्हें दृढबन्धन से बांधता है इसी प्रकार से स्थितिबंध और अनुभाग आदि बन्धों में भी वह दीर्धस्थितिवाली करके तीव्र अनुभाग से युक्त
समन प्रश्न-“ माणवपट्टे ण भते ! जीवे" त्याहि सान् ! મન રૂપ કષાયને અધીન થયેલે જીવ કેટલી કર્મપ્રકૃતિઓને બંધ કરે છે? કાં કર્મ તે કરે છે? તે ક્યાં કર્મને ચય કરે છે ? ક્યા કર્મને સંચય કરે છે? ક્યા કર્મને ઉપચય કરે છે ?
___ महावीर प्रभुना त्त२-" एव चेव" पपाययी युत मनेा ना વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન માનકષાયથી યુક્ત બનેલા જીવ વિષે પણ સમજવું માયાકષાયને આધીન બનેલા જીવ વિષે પણ એવું જ કથન સમજવું ભકષાયને આધીન બનેલા જીવ વિષે પણ એવું જ કથન ગ્રહણ કરવું. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ક્રોધાદિ ચારે કષાયેમાને કોઈ પણ એક કષાયને વશવતી બનેલે જીવ આયુકર્મ સિવાયની સાતે. ક્રમ પ્રકૃતિઓને બંધ કરે છે એટલું જ નહીં પણ તે તેમને દઢ બંધનવાળી કરે છે, એ જ પ્રમાણે સ્થિતિબંધ, અનુભાગબંધ આદિ અન્ય વિષે પા, સમજવું એટલે કે તે કમપ્રકૃતિઓને તે જીવ દીર્ઘ સ્થિતિવાળી અને તીવ્ર અનુભાગવાળી કરીને તેમને બન્ધ કરે છે.
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ १० १९०४ शड्ड श्रावकचरितनिरूपणम् १९९ संसारकान्तारेऽनुपर्यटति। 'तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमढं सोचा निसम्म भीया तत्था तसिया संसारभउन्विग्गा समणं भग महावीरं वंदंति, नमसंति' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके-समीपे, एतमर्थ-पूर्वोक्तार्थ क्रोधादीनां कटुविपाकं श्रुत्वा, निशम्य. हृदि अवधार्य भीताः जन्ममरणेभ्य वस्त्रो:-त्रासयुक्ताः नरकादिदुःखेभ्यः, त्रासिता.घोरसंसारभयोद्विग्नाः-भवभयविह्वलाः सन्तः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते; नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति' वन्दित्वा, नमस्यित्वा, यत्रैव शङ्खः श्रमणोपासकः आसीत , तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता संखं समणोवासगं वंदति, नमसंति,' उपागत्य, शङ्ख श्रमणोपासक करके उन्हें बांधता है। 'तएणं ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं एयम सोच्चा निसम्म भीया तत्था तसिया संसारभविग्गा समणं भगवं महावीर वंदंति, नमसंति' इसके याद उन श्रमणोपासकों ने कषाय करने वाले जीवों की क्या स्थिति होती है ऐसा कथन श्रमण भगवान् महावीर के मुख से सुना-तब वे क्रोधादि कषायों के कटुक विपाक को हृदय में अवधारण करके जन्ममरण से बहुत डर गये नरकादिकों के दुःखों से त्रस्त हो गये घोर संसारपरिभ्रमण से त्रास को प्राप्त हो गये इस प्रकार संसारभय से विहल पने हुए उन श्रमणोपासकों ने भगवान महावीर को वन्दना की, उन्हे नमः स्कार किया 'वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छंति' वन्दना नमस्कार करके फिर वे जहां श्रमणोपासक शंख
__"तएण ते समणोवासगा समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिय एयमः सोच्चा निसम्म भीया तत्था तसिया संसारभउव्विग्गा समण भगव' महावीर वंदति नमसंति" पाययुत वानी वी स्थिति थाय छ १ मे श्रम सस. વાન મહાવીરને મુખે શ્રવણ કરીને, અને ક્રોધાદિ કષાયના ભયંકર વિપાકને હૃદયમાં અવધારણ કરીને, તેઓ જન્મમરણના ભયથી વિઠ્ઠલ થઈ ગયા, નરકાદિને દુઃખના વિચાથી ત્રાસી ગયા, અને ઘર સંસારાટવીમાં પરિભ્રમણ કરવું પડશે એવું જાણીને વ્યાકુળ બની ગયા આ પ્રકારે સંસારભયથી વિહલ થયેલા તે શ્રમ પાસકેને, શખશ્રાવક પર ક્રોધ કરવા માટે પસ્તા थवा साये। तभी श्रम लगवान महावीरने निभा२ या "पंदित्ता, नमंसित्ता, जेणेव संखे समणोवासए तेणेव उवागच्छति " महावीर प्रसुने वरदा. નમસ્કાર કરીને, જ્યાં શંખ શ્રમણોપાસક બેઠે હતું ત્યાં તેઓ ગયા “રાगच्छिचा संख समणोवासग वदति, नमसंति" या धन तेभए श्रमराया.
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००
भगवतीस्ने वन्दन्ते, नमस्यन्ति, 'वंदित्ता, नमंसित्ता एयम8 मम्मं विणएणं भुज्जो भुज्जो खाति' वन्दित्वा, नमरियत्वां, एतमर्थ-सम्यक्तया, विनयेन भूयोभूयः-वारंवार क्षमयन्ति । 'तएणं ते समगोबासगा सेसं जहा आलभियाए जाव पडिगया' ततः खलु ते श्रमणोपासकाः शेपं यथा आलभिकायाम् एकादशशतकस्य द्वादशोदेशके तथा यावत्-प्रतिगताः, 'भंते ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर', वंदइ, नमं. सइ, वंदित्ता नमेसित्ता, एवं बयासी'-ततः खल्ल हे भदन्त ! इति सम्बोध्य भगवान् गौतमः श्रमण भगवन्तं महावीर वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवंपैठे थे वहां पर आये 'उबागच्छित्ता संखं सभणोवासगं वदति, नमसंति' वहां आकरके उन्हों ने सब से पहिले शंख, श्रमणोपासक को वन्दना की और नमस्कार किया ' वंदित्ता नमंसित्ता एयम8 सम्म विणएणं भुज्जो र खाति" बन्दना नमस्कार कर फिर उन्हों ने अपने द्वारा हुए अविनरूप दोष की बडे ही विनम्र भारों से ओतप्रोत होकर क्षमायाचना की 'लएणं ते समणोदासगा सेवन जहा आलभियाए जाव पंडिगया इसके आगे का कथन जैसा आलभिका नगरी के श्रम गोपासकों के विषय में किया गया है-वैसा ही हनका कथन जानना चाहिये । तात्पर्य यही है शिफिर से लब अपने २ घर पर चले आये इसके बाद अंते ! त्ति भगव गोयमे सभण भगवं महावीरं वंदइ, नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वधासी' भगवान् गौतम ने हे भदंत! इस प्रकार से संबोधित करते हुए श्रमण भावान् महावीर को वन्दना स: मने ए! ४ नमः ॥२ ४या “वदित्ता नमंसित्ता सम्म विणएण भुज्जो २ खामेति " यानभ२३६२ ४शन तमाय पोताना द्वारा रायता અવિનયરૂપ દેષને માટે ઘણાજ વિનમ્ર ભાવે, વારંવાર ક્ષમા યાચી.
"तएण ते समणोवासगा संखं जहा आलभियाए जाव पडिगया" त्यार બાદ તેઓ શંખ શ્રાવક પાસેથી વિદાય થઈને પિતપોતાને ઘેર ગયા આ વિષયને અનુલક્ષીને આલલિકા નગરીના શ્રાવકેના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું. ત્યાર બાદ શું બન્યું તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–
"भते । त्ति भगय गोयमे समण भगवौं महावीर' वंदइ नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एव वयासी" " भगवन्" ५४ारे समाधान शन - વાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદણાનમસ્કાર કરીને તેમણે તેમને આ પ્રમાણે પૂછ્યું –
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ ३०१ सू० ४ शह्वश्रावकचरितनिरूपणम् ७०१ वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादील- 'पभ्रूणं भंते । संखे समणोबासए देवाणुप्पियाणं अंतिए ! से जहा इसिभरपुत्तरस जाव अंत काहिद' हे भदन्त ! प्रभुः समर्थः खल, किम् शङ्खः श्रमणोपासकः देवानुप्रियाणाम् अन्तिके प्रव्रज्यां ग्रहीतुम् ? भग वानाह-हे. गौतम'! शेपं सर्व यथा एकादशशत के द्वादशोदेशके, अधिक्षद्रपुत्रस्य प्रतिपादनाम् कृत तथैव अस्यापि शङ्खस्य प्रतिपादनं कर्तव्यम् यावत् सर्वदुःखानामन्तं करिष्यत्ति तथाच-यथा ऋषिमंद्रपुत्र-श्रमणोपासका बहुमिः शीलवत-गुणव्रत-विरभण--प्रत्याख्यान-पौषधोपनासैः यथा पतिगृहीत स्वपः कर्मभिः भात्मानं भावयन् बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया नमस्कार किया, बन्दना नमस्कार करके फिर उन्हों से ऐसा पूछा-'पभू णं भंते ! संखे संगणोबासए देवाणुपियाणं आतिए, सेस जहा इसिभहपुत्रास्ल जाव असं काहिह' हे अंदन्त ! श्रमणोपासक शेख आप देवानुप्रिय केपाल च्या दीक्षित होकर के यावत् समरत दालों का अन्त करेगा ? इसके उत्तर में प्र कहते हैं-हे गौतम ऋषिभद्रपुत्र की तरह-नके विषय में भी कश्चन जानना चाहिये इनका प्रतिपादन ग्यारहवे शतक के बारहवें उद्देशक में किया गया है । इस प्रकार से । जैसा उन्होने समस्त दु:खों का अन्त किया है-उसी प्रकार से ये शंख श्रमणोपासक भी समस्त दुःखों के अंलक्षा होंगे। तात्पर्य कहने का यह है कि जिस प्रकार से अमणोपासक ऋषिभद्र पुत्र धारण किये हुए अनेक शीजनत, गुणवत, विरमण, प्रत्याख्यान और पौषधोपचासों से आत्मा को सावित करते हुए अनेक वर्षो से श्रमणोपासक पर्याय का पालन करते. आरहे हैं और पालन करके वे मासिको संलेखना धारण
“पमण मंते ! सखे समणोवासए देवाणुप्पियाण अंतिए, सेस जहा इसिभहपुत्तस्स जाव अन का हिइ ” मगवन्! शु श्रमपास २५ मा५ देवानुप्रियती पासे क्षित यधने (यावत् ) समस्त गाना मत ४२शे ?
ઉત્તર–હા, ગૌતમ ! ઋષિભદ્રપુત્રના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ જ કથન શંખ શ્રાવક વિષે પણ સમજવું અગિયારમાં શતકના બારમાં ઉદ્દેશકમાં ઋષિભદ્રપુત્રનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે જેવી રીતે નિર્વાણ પામ્યા, એવી જ રીતે શખ શ્રાવક પણ દિક્ષા લઈને અનેક તપની આરાધના કરીને નિર્વાણ પામશે આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જે પ્રકારે શ્રી
પાસક ઋષિભદ્ર પુત્ર ધારણ કરેલા અનેક શીલવત, ગુણવત, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન અને પૌષધોપવાસ વડે આત્માને ભાવિત કરતા થકા અનેક વર્ષની થપાસક પર્યાયનું પાલન કરી રહ્યા છે, અને પાલન કરીને એક માસને સ થારો કરીને અનશન દ્વારા ૬૦ ભકતોનું છેદન કરીને
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
LA
७०६ आत्मानं जूषयित्वा पष्टिं भक्तानि अशनया छित्वा आलोचितप्रतिक्रान्तः समाधिप्राप्तः कालमासे कालं कृत्वा सौधर्म कल्पे अरुणाभे विमाने देवतया उत्पत्स्यते अथ च तस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः भविष्यति, ततश्च-तस्मादेवलोकात् आयुःक्षयेण स्थितिक्षयेण चयं च्युत्वा महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति; भोत्स्यते मोक्ष्यते परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति, इत्यादिकं वर्णितं तथा अत्रापि वर्णनीयम् । अन्ते गौतमो भगवाक्यं प्रमाणयन्नाई-सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहग्इ' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व कर अनशन द्वारा ६० भक्तों का छेदन करके आलोचना प्रतिक्रमण द्वारा आत्मशुद्धि करेंगे और कालमास में काल कर वे सौधर्मकल्प में अरुणाभविमान में देव की पर्याय से उत्पन्न होंगे वहां उनकी स्थिति चार पल्योपम की होगी, अन्त में आयु एवं स्थिति के क्षय से वे उसे देवलोक से च्युत होकर महाविदेहक्षेत्र में सिद्धि प्राप्त करेंगे, केवल ज्ञान द्वारा समस्त चराचर पदार्थों को जाननेवाले होंगे, समस्त कर्मी से छूटेंगे, बिलकुल शीतीभूत हो जायेंगे और समस्त दुःखों के अन्तकर्सा बनेंगे इत्यादि रूप से वर्णित हुआ समस्त वर्णन यहां पर भी कहना चाहिये। अब अंत में भगवान् के वचनों में सत्यताख्यापन करने के निमित्त प्रभुसे गौतम कहते हैं-' सेव भंते । सेवं भंते! ति जावं विहरइ' हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया यह सय विषय
આલેચના પ્રતિક્રમણ દ્વારા આત્મશુદ્ધિ કરશે અને કાળનો અવસર આવે કાળધર્મ પામીને સૌધર્મક૫માં અરુણાભ નામના વિમાનમાં ચાર પપમની સ્થિતિવાળા દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થશે ત્યાંની આયુ સ્થિતિને ક્ષય થતાં ત્યાંથી યુવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થશે તેઓ કેવળજ્ઞાન દ્વારા સમસ્ત ચરાચર પદાર્થોને જોઈ શકશે અને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિર્વાત અને સમસ્ત દુઃખેના અંતર્તા બનશે. આ પ્રકારનું વર્ણન ઋષિભદ્રપુત્ર વિષે ત્યાં કરવામાં આવ્યું છે એવું જ વર્ણન અહીં શ્રમણોપાસક શંખ વિશે ગ્રહણ કરવું જોઈએ હવે સૂત્રનો ઉપસંહાર કરવામાં આવે છે.
મહાવીર પ્રભુનાં વચને પ્રત્યે શ્રદ્ધા પ્રકટ કરતાં ગૌતમ સ્વામી કહે છે -" सेव भो! सेव' मंते ! ति जाब विहरह" " सन् ! माये मा વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે. આપની વાત યથાર્થ જ છે,”
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
refer टीका श० १२० १ ० ४ शङ्खश्रावक चरितनिरूपणम् ७०३ सत्यमेवेति यावत् श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यित्वा, संयमेन तपसा भात्मानं भावयन् विहरति - तिष्ठति ॥ सू० ४||
।। इति श्री विश्वविख्यात - जगद्व-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषाकलितललित कलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनाचार्य ' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि — जैनाचार्य — जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " भगवतीसुत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां द्वादशशत के प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥ १२-१॥
ही, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय यथार्थ ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम अन्त में यावत् संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये || सू० ४ || जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृन " भगवतीसूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के बारहवें शतक का पहला उद्देशक समाप्त ॥ १२-१॥ મા પ્રમાણે કહીને ભગવાનને વંદણુાનમસ્કાર કરીને, સયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા, એવા ગૌતમ સ્વામી પાતાના સ્થાન પર વિરાજ
भान थर्ध गया ॥ सूत्र४॥
નૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર ”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા ખારમા શતકના પહેલે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૨-૧૫
વ્યાખ્યાના
क
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
भगवती सूत्रे
अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते द्वादशतकस्य द्वितीयोदेशकस्य संक्षिप्तविपयवर्णनम् ।
कौशाम्ब्याः नगयः वर्णनम्, उदायनराजस्य वर्णनम्, जयन्ती - श्रमणोपासिकायाः वर्णनं च, दतो जयन्त्याः मृगावती सहितायाः भगवतो महावीरस्य वन्दनार्थ प्रस्थानम्, ततो जयन्त्याः प्रश्नमरूपस्- (- यथा कस्मात् कारणात् जीवो गुरुकं कर्म प्राप्नोति ? इति ततो मव्यत्वं जीवस्य स्वाभाविकं वर्तते, परिणामजन्यं वा वर्तते ? इति प्ररूपणम्, कि सर्वे भव्यजीवाः सोक्षं प्राप्तयन्ति ? तथा सति अयं लोकः किं भव्यजीवरहितो भविष्यति ? उति प्रश्नोत्तरम्, कि शयनं श्रेयस्कर वर्तते ? किंवा जागरणं श्रेयस्करं वर्तते ? इत्यादि मोत्रम्, कि सवस्वं श्रेयस्करम्, किंवा दुर्वथे र १ इत्यादि-रूपणम्, कि निरलसत्वं दूसरे उद्देशका प्रारंभ
बारवें शतक के इस द्वितीय देश का संक्षिप्त विष वर्णन इस प्रकार है - कौशाम्बी नगरी का वर्णन उदायन राता का वर्णन जयन्ती श्रमणोपासका का वर्णन मृगावती सहित जयन्ती भगवान् महावीर को चन्दना के लिये प्रस्थान जयन्ती के प्रश्नों की प्ररूपणा जैसे किस कारण से जीव गुरुक (भारी) कर्म को प्राप्त करता है इत्यादि जीव में भव्यत्व स्वाभाविक है या परिणासजन्य है ? ऐसी प्ररूपणा क्या जितने भी मध्यजीव हैं वे सब मोक्ष को प्राप्त करेंगे ? यदि हां, तो ऐसी स्थिति में सब ही भव्य जीव जब मोक्ष में चले जायेंगे तो यह लोक क्या भव्यजीवों से रहित हो जायेगा ? ऐसे प्रश्न का उतर क्या सोना श्रेयस्कर है या जागना श्रेयस्कर है ? इत्यादि प्रश्न का उत्तर सवलता श्रेयस्कर है या दुर्बलता श्रेयस्कर है ? इत्यादि प्ररूपणा आलस्य रहित होना
મરમાં શતકના બીજા ઉદ્દેશાને મારત
ખારમાં શતકના ખીજા ઉદ્દેશકના સ`ક્ષિપ્ત સારાંશ-કૌશામ્બી નગરીનુ’ વર્ણન-ઉદાયન રાજાનુ વર્ણન-જયન્તી નામની શ્રાવિકાનું વર્ણન–મુગાવતી અને જયન્તીનુ મહાવીર પ્રભુને વંદા કરવા માટે ગમન-જયન્તીના પ્રશ્નોની પ્રરૂપણા-કયા કારણે જીવ ગુરુ ક્રમ ના અન્ય કરે છે?જીમાં ભવ્યત્વ સ્વાભાવિક છે, કે પરિણામ જન્ય છે? જેટલા ભવ્ય જીવે છે તેા સઘળા શું મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે ? જો આ પ્રશ્નને જવામ હકારમાં હાય, તે બન્ય જીવે! માણે ગયા માદ શુ લેક ભવ્ય જીવાથી દ્વૈિત થઈ જશે ? શુ' સૂવું તે પ્રેયસ્કર છે કે જાગવું શ્રેયસ્કર છે ? શુ' સખલતા શ્રેયસ્કર છે કે દુખ લતા યસ્કર છે? શું માળસ રાહતતા શ્રેયસ્કર છે કે આળસયુક્તતા શ્રેયકર છે?
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ सू०१ उदायनराजवर्णनम् ७०५, पोभनं वर्तते ? किंवा अलसत्वं शोभनं वर्तते ? इत्यादि प्ररूपणंच, तदनन्तरम् भोत्रेन्द्रियवशातस्य जीवस्य कार्यमरूपणम् , जयन्त्याः प्रव्रज्याग्रहणंच ।
उदायनवक्तव्यता। . मूलम्-“तेणं कालेणं, तेणं समएणं कोसंबी नामं नयरी होत्था वण्णओ, बंदोवतरणे छेइए, वण्णओ, तत्थ णं कोसंबीए नयरीए, सहस्साणीयस्त रन्नो पोत्ते तयाणीस्स रपणो पुत्ते घेडगस्स रन्नो नत्तुए मिगावईए देवीए अत्तए जयंतीए समणोवासियाए भत्तिज्जइ उदायणे नामं राया होत्था;' वण्णओ। तत्थणं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्त रन्नो सुण्हा सयाणीयस्त रन्नो भजा चेडगस्स रन्नो धूया उदायणस्स रण्णो माया जयंतीए समणोवासियाए भाउज्जा, मिगावई नामं देवी होत्था, बण्णओ। सुकुमाल जाव सुरुवा लमणोबासिया जाव विहरइ। तत्थ णं कोसंवीए नयरीए सहस्साणीयस्स रण्णो धूया सयाणीपस्स रण्णो भगिणी उदायणस्स रन्नो पिउच्छा मिगावईए देवीए नणंदा वेसाली साक्याणं अरहंताणं पुव्वसिजायरी, जयंती नाम समणोवासिया होत्था, सुकुमाल जाव सुरूवा अभिगय जाव विहरइ ॥सू०१॥
गया-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये कौशाम्बीनाम नगरी मासीत् , पका, चन्द्रावतरणं चैत्यम् , वर्णकः, तत्र खलु कौशाम्ब्यां नगयों सहस्रानीकस्य रायः पौत्रा, शतानीकस्य राज्ञः पुत्रः, चेटकस्य राज्ञो नप्ता मृगावत्याः देव्याः श्रेयस्कर है अलसता श्रेयस्कर है इत्यादि प्ररूपणा इसके बाद श्रोत्रेन्द्रिय के वश से आत जीव के कार्यकी प्ररूपणा जयन्ती का दीक्षित होना। આ પ્રકોના મહાવીર પ્રભુ દ્વારા ઉત્તર-શ્રોત્રેન્દ્રિયને વશવત થયેલા આતજીવના કાર્યની પ્રરૂપણા-જયન્તી દ્વારા પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરાવી.
भ०८९
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
७०६
h
आत्मजः, जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः भावृजः उदायनो नाम राजा आसीत्, वर्णकः, तत्र खलु कौशाम्यां नगर्यां सहस्रानीकस्य रामाः स्नुपा शतानीकस्य राम्रो 'भार्या चेटकस्य राज्ञो दुहिता उदायनस्य राज्ञो माता जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः भातृजाया मृगावती नाम देवी आसीत्, वर्णकः, सुकुमार यावत् सुरूपा, श्रमणोपासिका यावत् विहरति, तत्र खलु कौशम्भ्यां नगर्यां सहस्रानीकस्य राज्ञो दुहिता, शतानीकस्य राज्ञो भगिनी, उदानस्य राज्ञः पितृष्वसा मृमावत्याः देव्याः ननन्दा शालिश्रावकाणाम् अर्हतानाम् पूर्वशय्यावरा जयन्तीनाम श्रमणोपासिका आसीत्, सुकुमार यावत् सुरूपा अभिगत यावत् विहरति ॥०९||
टीका - मथमोद्देशके श्रमणोपासक विशेषैः मनितार्थस्य महावीरकृत निर्णयः प्ररूपितः द्वितीयोदेश के तु श्रमणोपासकाविशेषैः प्रनितार्थस्य महावीरकृतनिर्णयं मरूपयितुमाह- 'तेणं कालेणं' इत्यादि. 'तेणं काळेणं, तेणं समर्पणं कोसंबी नामं नपरी होत्या, चण्णओ, चंदोवतरणे चेइए, वण्णओ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये कौशाम्बी नाम नगरी आसीत्, वर्णकः, अस्याः कौशाम्ध्याः वर्णनम् औपपाति के उदायनवक्तव्यता
' तेणं कालेणं तेणं समएणं ' इत्यादि ।
टीकार्थ -: - प्रथम उद्देशक में श्रमणोपासक विशेषों द्वारा पूछे गये प्रश्नों के अर्थ का जो निर्णय महावीर ने किया है उसकी प्ररूपणा की गई है अब इस द्वितीय उदेशक में श्रमणोपासका विशेषों द्वारा जो प्रश्न किये गये हैं उनपर महावीर ने जो निर्णय दिया है उसकी प्र पणा की जा रही है-' तेणं कालेणं तेणं समएणं कोसंबी नाम नयरीstar " उस काल और उस समय में कौशाम्बी नाम की नगरी थी " वण्णओ' चंदोवतरणे चेहए वेण्णओ' इसका वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपा नगरी के जैसा जानना चाहिये वहां पर चन्द्रावत
,
- विधायन राजनी वतव्यता
" सेण काळेण तेण समर्पण " इत्यादि
ટીકા-પહેલા ઉદ્દેશકમાં અમુક શ્રમણેાપાસક દ્વારા મહાવીર પ્રભુને પૂછાયેલા પ્રશ્નનેાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. હવે આ ખીજા ઉદ્દેશકમાં જયન્તી નામની શ્રાવિકા દ્વારા મહાવીર પ્રભુને પૂછવામાં આવેલા પ્રશ્નના મહાવીર પ્રભુ દ્વારા જે ઉત્તર અપાચેા હતા તેની પ્રરૂપણા કરવામા આવે છે " तेण काळेण तेण समरण कोसंबी नाम नयरी होत्था " ते अजे भने ते अभये शाम्भी नामनी नगरी हती. "वण्णओ चंदोवतरणे चेइए वण्णभो "
મ‘"પાતિક સૂત્રમાં ચંપા નગરીનું વન કરવામાં આવ્યુ છે એવુ કૌશામ્બી
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०७
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ ० १ उदायनरामवर्णनम् - चम्पानगरी वर्णनवदवसेयम् । चन्द्रावतरणं नाम चैत्यम्-उद्यानम् आसीत् , वर्णकः, अस्य चन्द्रावतरणस्य चैत्यस्य वर्णनम् पूर्णभद्रनामकचैत्यवर्णनवद् विज्ञेयम् - 'तत्थ णं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स ण्णो पोत्ते, सयाणीयस्स रणो पुस चेडगस्स रणो नत्तुए, मिगावतीए देवीए अत्तए, जयंतीए समणोवासियाए भत्तिज्जइ. उदायणे नामं राया होत्था, वण्णओ' तत्र खलु कौशाम्ब्यां नगर्याम्, सहस्रानी: कस्य राज्ञः पौत्र:-पुत्रस्यापत्यम् , शतानीकस्य राज्ञः पुत्रः, चेटकस्य राज्ञो नप्तापुत्रीपुत्रः, मृगावत्या देव्याः आत्मजः-तनूजा, जयन्त्याः श्रमणोपासिकाया: भावजः-भातपुत्रः, उदायनो नाम राजा आसीत् , वर्णकः, अस्य उदायनस्य राज्ञो, वर्णनं कूणिकराजादिवर्ण नवदवसेयम् ; 'तस्थ णं कोसंवीए नयरीग सहस्साणीयस्स रणो मुण्हा सयाणीयस्स रणो मज्जा चेडगस्स रणो, धूया, उदायणस्स,-रणों माया जयंतीए समणोवासियाए, भाउज्जा, मिगावती नामं देवो होत्था, वण्णओ, रण नाम का उद्यान था इसका भी वर्णन पूर्णभद्र चैत्य के , वर्णन की तरह से ही जानना चाहिए। 'तस्थ णं कोसंबीए नपरी ए, सहस्सा. णीयस्स रपणो पोत्ते सयाणीयस्त रणो पुत्ते, चेडगस्ल रणो नत्तुए। मिगावतीए देवीए अत्तए, जयंतीए लमणोवासियाए भत्तिज्जए उदायणे नाम राया होत्या-पणओ' उस कौशांधी नगरी में उदायन नाम का राजा था यह सहस्त्रानीक राजा का पौत्र था-पुत्र का पुत्र था-शतानीक राजा का पुत्र था, चेटक राजा का नाती था-पुत्री का पुत्र था, मृगावती देवी का पुत्र था-जयन्ती श्रमणोपालिका का भतीजा-भाई का पुत्र था इसका वर्णन कूणिक राजाकी तरह जानना चाहिये। 'तत्थण कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्त रण्णो सुहा, सयाणीयस्स रणो-भजा चेड, गस्स रणो धूया, उदायणस्स रणो माया जयंतीए समणोवासियाए નગરીનું વર્ણન સમજવું આ નગરીમાં ચન્દ્રાવતરણ નામનુ ઉદ્યાન હતું તેનું वन पूर्ण मद्र थैत्यना न ४ सभा. “ तत्थणं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रणो पोत्ते सयाणीयस्स रणो पुत्ते, चेडगग्स रण्णो नत्तुए, मिगावतीए देवीए अत्तए, जयंतीए समणोवासियाए भत्तिज्जइ, उदायणे नाम राया होत्था, वण्णओ" તે કૌશામ્બી નગરીમાં ઉદયન નામને રાજા હવે તે સહસ્ત્રાનીક રાજાને પોત્ર અને શતાનીક રાજાને પુત્ર હતું તે ચેટક રાજાની દીકરીને દીકરો અને મૃગાવતીને પુત્ર હને જયન્તી શ્રાવિકાને તે ભત્રીજો (ભાઈને પુત્ર). थत तो : Ram : तेनु वान सभाj. “ तत्थणे कोसंबीए नयरोय सहस्साणीयस्स रगो सुण्हा, सयाणीयस्स रण्णो भज्जा, चेडगस्त रण्णो धूया, उदायणस्व रण्णो माया, जयंतीए समणोवासियाए भाउज्जा मिगावई नाम
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
भगवतीले मुकुमाल जाव सुरूवा समणोवासिया जाव विहरइ' तत्र खलु कौशाम्ब्यां नगयों सहस्रानीकस्य राज्ञः स्नुपा-पुत्रवधूः शतानीकस्य राज्ञो भार्या, चेटकस्य राजो वैशाली भूपतेः, दुहिता-कन्या, उदायनस्य राज्ञो माता-जननी, जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः भावजाया-भातृपत्नी, मृगावती नाम देवी आसीत , वर्णकः, अस्याः मृगावत्याः वर्णनं देवानन्दादिवर्णनवद् विज्ञेयम् , सा च मृगावती देवी सुद्धमार यावत्-पाणिपादा, सुरूपा-परमसौन्दर्यवती श्रमणोपासिका यावत्-व्यमनलक्षणगुणोपेता विहरति-तिष्ठति, 'तत्थ णं कोसंबीए नयरीए सहस्साणीयस्स रण्णो ध्या सयाणीयस्स रण्णो भगिणी उदायणस्स रण्णो पिउच्छा मिगावईए देवीए नणंदा वेसाली सावयाणं अरहताणं पुव्यसिज्जायरी जयंती नाम समणोवासिया होत्था, मुकुमाल जाव सुरूवा अभिगय जाव विहरइ' तत्र खलु कौशाभाउज्जा मिगावई नाम देवी होत्था-वण्णओ, सुकुमाल जाव सुरूवा समणोवासिया जाव विहरइ ' उस कौशांघी नगरी में मृगावती नामकी देवी थी-यह . सहस्रानीक की पुत्रवधू थी, शतानीक राजा की भार्या थी वैशाली के राजा चेटक की कन्या थी, उदायन राजाकी माता थी और श्रमणोपासिका जयन्ती की भाभी थी इसका वर्णन देवानन्दा आदि के वर्णन की तरह से जानना चाहिये यह मृगावती सुकुमार हाथ पैर वाली थी परम सौन्दर्य युक्त थी श्रमण जनों की उपासिका थी यावत् इसका शरीर व्यञ्जनलक्षणो से युक्त था ' तत्व णं कोसंयीए नगरीए सहस्साणीयस्त रणो धूया, सयाणोयस्स रणो भगिणी, उदा. यणस्स रणो पिउच्छा मिगावईए देवीए नणंदा वेसालीसावयाण अर. हंताणं पुव्वसिजायरी जयंती नाम समणोवासिया होत्था, सुकुमालदेवी होत्था, वण्णओ, सुकुमाल जाव सुरूवा समणोवानिया जाव विहरइ" a કૌશામ્બી નગરીમાં જે મૃગાવતી નામની શ્રાવિકા રહેતી હતી તેને પરિચય હવે કરવામાં આવે છે તે સહસ્ત્રાનીક રાજાની પુત્રવધુ, શતાનીક રાજાની ભાર્યા, વૈશાલીન રાજા ચેટકની કુંવરી, ઉદાયન રાજાની માતા અને જયન્તી શ્રાવિકાની ભેજાઈ થતી હતી દેવાનંદા આદિ જેવુ વર્ણન સમજવું તે મૃગાવતી સુકુમાર ચરણ અને કરથી યુક્ત હતી, અતિશય સૌ દર્યસંપન્ન હતી, શ્રમણોની ઉપાસક હતી અને તેનું શરીર ઉત્તમ લક્ષણોથી યુક્ત હતું. " तत्थ ण कोसंबीए नयरीएं सहस्साणीयरस रण्णा धूया, सयाणीयस्म भगिणी, उदायणस्स रण्णो पिउच्छा, मिगावईए देवीए नणंदा, वेसालीसावयाणं रहताणं पुवसिज्जायरी जयंती नाम समणोवासिया होत्था, सुकुमाल जाव सुरूवा अभिगय जाव विहरइ" ते अशी नगरीमा ससाना राना पुत्री यन्ती
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययन्द्रिका टीका श० १२ उ० २ सू० १ उदायनराजवर्णनम् ७०९ म्न्यां नगर्या सहस्रानीकस्य राज्ञो भगिनी, मृगावत्या देव्याः ननन्दा-पति भगिनि, वैशालिश्रावकाणाम्-वैशालिको-भगवान् महावीरस्तस्य वचनं शृण्वन्ति श्रावयन्तिवा तद्रसिकत्वादिति वैशालिकश्रावकारतेषाम् , आईतानाम्-अहंदमक्तानाम् श्रमणानाम्, पूर्वशय्यातरा-प्रथमस्थानदात्री, साधवः पूर्व समागताः सन्त स्तद्गृहे एव प्रथमं वसति याचन्तेस्म, तेषां वसतेः स्थानदात्रीत्वेन प्रसिद्धत्वादिति सा पूर्वशय्यातरापदेंन प्रसिद्धा आसीद, सा का-इत्याह-जयन्ती नाम श्रमणोपासिका आसीत् , सा च जयन्ती सुकुमार यावत् पाणिपादा, सुपा-परमसुन्दरी, अभिगत यावत-जीवानीवा-विदितजीवाजीवतत्वा विहरति-अस्ति ।।५० १॥
मूलम्-तेणं कालेणं, तेणं समएणं, सामीसमोसढे, जाव परिसा पज्जुवासइ । तएणं से उदायणे राया इसीसे कहाए लद्धटे लमाणे हहतुट्टे'कोडुंबियपुरिसे सदावेइ, सहावित्ता, एवं वयासी-खिप्पामेव. भो देवाणुप्पिया! कोसंधि नयरि सभितरजाव सुरुवा अभिगय जाब विहरइ' उस कौशाम्बी नगरी में सहस्रानीक राजा की पुत्री जयन्ती नाम की श्रमणोपासिका रहती थी यह शतानीक राजाकी वहिन थी उदायन राजा की फुआ थी मृगावती देवी की ननन्द थी तथा वैशालिक-भगवान महावीर के वचनों को सुनने सुनाने में रसिक होने के कारण उनके साधुओं की प्रथम शय्यातरस्थानदात्री थी जब जब साधु आते तब वे पहिले उससे ही वसति की याचना करते थे इसलिये यह उनके ठहरने के लिये स्थानदात्रीरूप से प्रसिद्ध थी अतः इसी कारण यहां उसे "प्रथमशय्यातर" पद से विशिष्ट करके कहा गया है। यह हाथ पैरों से बहुत सुकुमार थी परमसुन्दरी थी जीव अजीव आदी जीवाजीवतत्व की ज्ञाता थी ।सू०१॥ રહેતી હતી તે શતાનીક રાજાની બેન થતી હતી, ઉદાયન રાજાની ફેઈ થતી હતી અને મૃગાવતીની નણંદ થતી હતી. તે શ્રમની ઉપાસક હતી ભગવાન મહાવીરના વચનને શ્રવણ કરવાની રુચિવાળી હોવાને કારણે તે તેમના સાધુઓની પ્રધાન સ્થાનદાત્રી હતી મહાવીર પ્રભુના કેઈ પણ સાધુને તેને त्या पाश्रयस्थान अवश्य भजी २हेतु, तरणे तेन भाटे मही“प्रथम शय्यातर" प्रथम स्थान हात्री" विशेषणुनी प्रयोग राय छ त सुमार આદિ વિશેષણથી યુક્ત હતી, ઘણી જ સુંદર હતી અને જવ અજીવ વિગેરે છવા જીવ તત્વનીજ્ઞાતા હતી, ઇત્યાદિ વર્ણન અહીં ગ્રહણ કરવું સૂ૦૧
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
M
.
७१०
भगवती बाहिरियं एवं जहा कूणिओ तहेव सव्वं जाव पज्जुवासइ । तएणं सा जयंती लमणोवासिया इमीसे कहाए लढा समाणी हट्टतुष्टा जेणेव मियावई देवी तेत्र उवागच्छइ, उवागच्छित्ता मियावइं देवि एवं वयासी-एवं जहा नवमसए उसभदत्तो जाव अविस्सइ । तएणं सा मियाबई देवी जयंतीए समणोवासियाए जहा देवाणंदा जाव पडिसुणेइ। तएशंसा मियावई देवी, कोडंबियपुरिसे सदावेइ, सदावेत्ता, एवं वयासी-खिप्पामेत्र भो देवाणुप्पिया! लहुकरणजुत्त जोइयं जाव धम्मियं जाणप्पवरं जुत्तामेव उवटवेह जाव उवति, जाव पच्चप्पिणति। तएणं सा मियाबई देवी, जयंतीए समणोवालियाए सद्धिं पहाया कयवलिकम्मा जाय सरीरा बहुहिं खुज्जाहिं जाव अंतेउराओ निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता, जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला, जेणेव धम्मिए जाणप्पवरे तेणेव उवागच्छइ, उवाग च्छित्ता जाव दुरूढा, तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवालियाए सद्धिं धम्मियं जाणप्पवरं दुरूढा समाणी नियगपरियालगा जहा उसमदत्तो जाव धम्मियाओ जाणप्पवराओ पच्चोरुहइ । तएणं सा मियावई देवी, जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं बहूहिं खुज्जाहिं सांढे जहा देवाणंदा जाव वंदित्ता, नर्मसित्ता उदायणं गयं पुरओ क ठिइ या चेव जाव पज्जुशसई। तएणं समणे भगवं महावीरे उदायणस्स रन्नो मियावईए देवीए जयंतीए समणोवासियाए, तीसे य महतिमहलियाए
-
.
.
.
.
.
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ सू० १ उदायनराजवर्णन ७११ जाव परिसा पडिगया, उदायणे पडिगए, मियावई देवी वि पडिगया ॥सू० २॥
' छाया- तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, स्वामी समवस्तः, यावत्-पर्षद पयुपास्ते, ततः खलु स उदायनो राजा अस्याः कथायाः लब्धार्थः सन् इष्टतष्टः, कौटुम्बिकापुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा, एवम् अवादी-क्षिपमेव भो देवानुमियाः! कौशास्वी नगरी साभ्यन्तरवाह्याम् एवं यथा कुणिकरतथैव सर्व यावत पर्युपास्त, ततः खल्लु सा जयन्ती श्रमणोपासिका अस्याः कथायाः लब्धार्थी 'सती तुष्टा यत्रैव मृगावती देवी तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य मृगावती देवीम् 'एवम् अवादी-एवं यथा नवमशतके ठपभदत्तो यावद भविष्यात । ततः खल्ल 'सो मृगावती देवी जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः यथा देवानन्दा यात प्रति. शणोति, ततः खलु सा मृगावती देवी कोटुम्विकपुरुपान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवम् अबादीव-क्षिप्रमेव भो देवानुमिया ! लघुकरणयुक्तयोजित यावद् धार्मिक यानप्रवरं युक्तमेव उपस्थापयत, यावद उपस्थापयन्ति, यावत्मत्यर्पयन्ति । ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्द्धम् स्नाता कृतबलिकर्मा यावत् शरीरा बहीभिः कुब्जाभिः यावत् अन्तःपुरात निर्गच्छति, निर्गत्य, यत्रैव बामा उपस्थानशाला, यत्रैव धार्मिक यानप्रवर तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य यावत् दरूढा, ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिच्या सार्द्धम, धार्मिक यानपवरम् दुरूदा सती निजकपरिवारका यथा ऋषभमदत्तो यावत् धार्मिकाद ‘यानमवराव मत्यवरोहति । ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्द्धम् , वहीभिः कुब्जाभिः साद्ध यथा देवानन्दा यावत् वन्दित्वा, नमस्यित्वा, दायानं राजानं पुरतः कृत्वा स्थितैव यावत-पर्युपास्ते, ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः उदायनस्य राज्ञः मृगावत्या देव्याः, जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः, वस्याः च महातिमहालयायां यावत् पर्षत् प्रतिगता। उदायनः प्रतिगतः । मृगावती देव्यपि, प्रतिगता ।।मू०२॥
टीका-अथ जयन्तीभगवतोः प्रश्नोत्तरमाह-'तेणं कालेणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं तेणं समएणं, सामीसमोसढे जाव, परिसा पज्जुवासइ'-तस्मिन् काले,
" , ' 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि।
टोकार्थ-'तेणं कालेणं तेणं समएणं सानी समोसढे जाव परिसा पज्जुवासइ' उस काल और उस समय में महावीर स्वामी पधारे
येणकादेणं तेण समएणं " त्या:___ -"तेणं कालेणं तेणं समएण सामी समोखढे जाव परिसा पम्जुवासइ" ते अणे मन त समये श्रम समपान, महावीर अशी नगीना
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
भगवतीस्त्र तस्मिन् समये, स्वामी-महावीरः समवसृतः यावत् , समवसृतं भगवन्तं वन्दितुं नमस्यितुं, धर्मकथां श्रोतुं च विनयेन प्राञ्जलिपुटा पर्पत् पर्युपास्ते, 'तएणं से उदायणे राया इमीसे कहाए लढें समाणे हद्वतुट्टे कोडवियपुरिसे सदावेइ, सहावेत्ता, एवं वयासी'-ततः खलु स उदायनो राजा अस्याः महावीरस्य समवसरणरूपायाः कथायाः लब्धार्थ:-ज्ञावार्थः सन् हृष्टतुष्टः कौटुम्विकपूरुपान्-आनाकारि सेवकान् शब्दयति-आयति, शब्दायित्वा-आइय, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेणअबादीव-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! कोसंवि नयरिं सभितरवाहिरियं एवं जहा कूणिो तहेव सब्ध जाव पज्जुवामइ' भो देवानुप्रियाः ! क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव, कौशाम्बी नगरी साभ्यन्तरवाह्याम्-अभ्यन्तर वहिः सहिताम् एवं-पूर्वोक्तरीत्या, पधारे हुए प्रभु को वन्दना करने के लिये और उन्हें नमस्कार करने के लिये तथा उनसे धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषदा अपने २ स्थान से निकली और प्रभु के पास पहुँच कर बडे विनय से दोनों हाथ जोड़कर वह उनकी पयुपासना करने लगी 'तएणं ले उदायणे राया इमोसे कहाए लढे समाणे हतुढे कोडवियपुरिले सदावेइ, सद्दाविता एवं वयासी' जब उदायन राजा को महावीर स्वामी के आने का समाचार ज्ञात हुआ-तब पहुत अधिक हर्षित एवं संतुष्ट चित्त हुआ और उसी समय अपने कौटुम्बिक आज्ञाकारी पुरुषों को बुलाया बुलाकर फिर उनसे उसने इस प्रकार कहा-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पियाँ ! कोसंपि नयरि सभितरघाहिरियं एवं जहा कूणिओ तहेव सव्वं जाव पज्जुवासह ' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग जितने जल्दी से हो सके उतनीजल्दी ચન્દ્રાવતરણ ચૈત્યમાં પધાર્યા પ્રભુને વંદણાનમસ્કાર કરવાને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે કેને સમૂહ પિતાપિતાને ઘેરથી નીકળે. પ્રભુની પાસે બને હાથ જોડીને ઘણાજ વિનયપૂર્વક તેમણે તેમની પણું પાસના કરી.
" तएणं से दायणे राया इमीसे कहाए टद्ध समाणे हद्वतुढे कोढुंबियपुरिसे सहावेइ, सावित्ता एवं वयासी" क्यारे Glयन शो मावीर પ્રભુના આગમનના સમાચાર જાણ્યા, ત્યારે તેને અત્યંત હર્ષ અને સંતોષ થયે એ જ વખતે તેણે પિતાના કૌટુંબિક પુરુષને (અજ્ઞાકારી પુરુષને) मोसावा. मा प्रमाणे आशा माथी-" खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! कोसंवि नयरिं सभितरबाहिरियं एवं जहा कूणिो तहेव सव्व जाव पज्जुवाम" દેવાનુપ્રિયો ! તમે બનતી ત્વરાથી કૌશામ્બી નગરીના બાહ્યાભાગોને તથા અંદ
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेचन्द्रिका ठीका श० १२ उ० २ ० २ उदायनवर्णनम्
ei
यथा कूणिको राजा औपपातिके वर्णितस्तथैव अत्रापि अयम् उदायनो वर्णनीयः, सर्वं यावत् परिष्कुरुत, कौशाम्बीं नगरी परिष्कृत्य पुष्पस्रक्वोरणादिभिः सुसज्जी कुरुत तथा सम्पाद्य ममाज्ञां प्रत्यर्पयत, तदः खलु ते कौटुम्बिक पुरुषाः कौशाम्बीं नगरीम् उदयनराजाज्ञानुसारं साभ्यन्तरबाह्यां परिष्कृत्य पुष्पस्रकूतोरणादिभिः सुसज्जीकृत्य उदायनस्याज्ञां प्रत्यर्पयन्ति, ततः उदायनो राजा धर्मकथां श्रोतुम् महावीरस्वाभिणमपञ्चक पूर्वकं चिनयेन शुश्रूषमाणः माञ्जलिपुटो भगवन्तं पर्युपास्ते, से कौशाम्बी नगरी को भीतर से और बाहर से सज्जित करो, उसे माकामों से एव तोरणों से सुसज्जित करो। इस प्रकार से कर के एस मेरी आज्ञानुसार कार्य कर के मुझे पीछे सूचित करो। इस प्रकार से सुनकर उन लोगों ने, उदायन राजा की आज्ञानुसार कौशाम्बी नगरी को भीतर बाहिर से परिष्कृत करके और पुष्पमालाओं एवं तोरणों से सुसज्जित करके उदायन राजा की आज्ञा को पीछे लौटादिया - इसी प्रकार का वर्णन औपपातिक सूत्र में कूणिक राजा के विषय में आया है अतः ऐसा ही वर्णन यहां पर किया गया है। कौटुम्बिक पुरुषों द्वारा अपनी आज्ञा के अनुसार कौशाम्बी नगरी की भीतर बाहिर से सफाई और सज्जित हो जाने की खबर पाकर उदायन राजा धर्मकथा सुनने के लिये महा
.
बोर के पात्र पांच अभिगम पूर्वक पहुँचे बडे विनय के साथ धर्म तुमने ' की अभिलाषा से युक्त हुए वे दोनों हाथ जोड़कर उनकी पर्युपासना
&
ના ભાગાને સાફ કરાવેા, આખી નગરીને માલાએ અને તારશેાથી શત્રુ ગારા અને મારી આજ્ઞાનુસાર કરીને મને ખબર આપેા રાજાની આ પ્રકારની આજ્ઞા થતાં જ તેમણે કૌશામ્બી નગરીના ખાદ્ય અને અંદરના ભાગેને સા કરાવ્યા, પાણી છંટાવ્યુ' અને પુપમાલાએ અને તારશે! વર્ડ નગરીને મુસજ્જિત કરી ત્યાર માદ તેમણે રાજાની પાસે જઈને કહ્યુ કે “ રાજન! આપની આજ્ઞાનુસાર નગરીને સુસજ્જિત કરવામાં આવી ચુકી છે, ” પપ્પાતિક સૂત્રમાં કૃશ્ચિક રાન્તના વિષયમાં આ પ્રસંગને અનુલક્ષીને વિસ્તારપૂર્વક વણન કરવામાં આવ્યુ' છે તે વન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઇએ, આજ્ઞાકા પુરુષા દ્વારા ઉપર્યુ ક્ત સમાચાર જાણીને ઉદાયન રાજા મહાવીર પ્રભુને વદશુાનમસ્કાર કરવાને માટે તથા ધર્મોપદેશ સાંભળવાને માટે રવાના થયા પાંચ અભિગમ પૂર્વક મહાવીર પ્રભુ પાંસે પહેાંચીને, તેમને વણુાનમસ્કાર કરીને, ધર્માંપદેશ સાંભળવાની અભિલાષા સાથે વિનયપૂય બન્ને હાથ જોડીને તે તેમની પાસના કરવા લાગ્યા.
४० ९०
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
भगवतीसूत्रे 'तएणं सा जयंतीसमणोवासिया इमीसे कहाए लट्ठा समाणी हट्टतुट्टा' ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासिका अस्याः भगवतः समवसरणरूपायाः कथायाः बधार्थी-ज्ञातार्था सती हस्तृष्टा भूत्वा जेणेव, मियावई देवी, तेणेव उवागकुछ।' यत्रैव मृगावती देवी आसीत् तत्रैवोपागच्छति, ‘उवागच्छित्ता, मियावई देवि एवं वयागी'-उपागत्य मृगावती देवीम् , एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादी'एन, जदा नामसए उसभदत्तो जाव भविस्सइ' एवं-पूर्वोक्तरीत्या-यथा नवमशतके अयस्त्रिंशत्तमोद्देशके ऋषभदत्तप्रकरणे प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् , यावत्श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य दर्शनम् आत्मनः कल्याणार्थ भविष्यति । 'तएणं सा नियावई देवी जयतीए समणोवासियाए जहा देवाणंदा जाव पडिमुणेइ । ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः वचनं-यथा नवमशतके करने लगे। 'तएणं सा जयंती समणोवासिया इमीसे कहाए लट्ठा समाणी हट्टतुट्ठा' इसके बाद जयन्ती श्रमणोपासिका को जब महावीर स्वामी के आने की खबर पड़ी तब वह बहुत अधिक हर्षित हुई और 'जेणेव मियावई, देवी तेणेव उवागच्छह जहाँ मृगावती देवी थी वहीं पर पहुंची ' उयागच्छित्ता मियावहं देवि एवं वयासी' वहां पहुंच कर उसने मृगावती देवी से इस प्रकार कहा-' एवं जहा नवमसए उसभदत्तो जाव भविस्सह' यहां पर जैसा कथन पहिले नौवें शतक में ३३वें
शक में ऋषभदत्तप्रकरण में कहा गया है वैसा ही कथन यहां पर भी करना चाहिये-यावत् श्रमण भगवान् महावीर के दर्शन अपने करपाण के निमित्त होंगे। 'तरणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए जहा देवाणंदा जाय पडिसुणेई' इस प्रकार अमणोपासिका
__ "तएणं सा जयंती समणोवासिया इमीसे कहाए लढा समाणी तु?" તે નગરમાં વસતી જયંતી પ્રમાણે પાસિકાને પણ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના अमापार Me on & भने सतोष यया, गने “जेणेव मियावई देवी, तेणेब, उवागच्छद" ते ज्यां भापती देवी ती त्यांग" उनागच्छित्ता मियावई देवि एव वयासी" त्याने ते भृगावती देवान मा प्रभारी ४थु" एवं जहा नवमसए उसंभदत्तो जाव भविस्पद" नवमां शतना 33 देशमा ઋષભદત્તના પ્રકરણ આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું કથન અહીં પર્ણ ગ્રહણ કરવાનું છે “શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના દર્શને આપણા કલ્યાણનું નિમિત્ત બનશે.” આ કથન પર્યાનું સમસ્ત
डित ४थन मी हा ४२ . " तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए जहा देवाणंदा जाव परिसुणेइ" २१ शत पमहत्तना मा
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १२ उ० २ १०२ उदोयनवर्णनम्
७५ त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके देवानन्दा यावत्-ऋषभदत्तस्य वचनं प्रतिशणोति, राथैव इयमपि प्रतिशृणोति-स्वीकरोति, 'तएणं सा मियावती देवी कोडुंबियपुरिसे सहावेड, सदावित्ता, एवं वयासी' ततः खलु मृगावती देवी कौटुम्बिकपुरुषान् आझाकारि सेवकान् शब्दयति-आह्वयति, शब्दयित्वा-आहूय, एवं- वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! लहुकरणजुत्तजोइय जाव धम्मियं जाणप्प. वर जुत्तामेव उवट्ठवेह, जाव उबट्टवेति, जात्र पच्चप्पिणंति' भो देवानुपिया.! क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव, लघुकरणयुग्ययोजित यावत्-लघुकरणौ-वेगपूर्वकगमनवन्ती यौ युग्ययोजितौ यावत्-अत्यन्तपसिद्धौ वृषभौ, ताभ्यां वृषभाभ्यां युक्तमत्रयोजितमेव, धार्मिकम् , यानपवरम्-श्रेष्ठवाहनम् , उपस्थापयत-सज्जीकृत्य समानयत, ततः खलु यावत्-ते कौटुम्बिापुरुषाः तथाविधलघुकरणयुग्ययोजितवृषाभ्यां युक्तमेव धार्मिक यानप्रवरम् , उपस्थापयन्ति तथा मृगावत्या आज्ञप्ति जयन्ती के वचन सुनकर मृगावती देवी ने उसके वचन को ३३ - उहेशक में वर्णित ऋषभदत्त के वचन को देवानन्दा के समान स्वीकार कर लिया 'तएणं सा मियावती देवी कोडंबियपुरिसे सद्दावेइ, सद्दावित्ता एवं क्यासी' इसके बाद मृगावती देवी ने कौटुम्धिक पुरुषों को बुलाया
और बुलाकर उनसे ऐसा कहा-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया लहुकरणजुत्तजोइय जाव धम्मियं जाणप्पवरं जुत्तामेव उवट्ठवेह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही वेग पूर्वक गतिशाली दो प्रसिद्ध बैलों से युक्त धार्मिक श्रेष्ठ वाहन को सज्जित करके उपस्थित करो तय उन कौटुम्बिक पुरुषों ने मृगावती देवी के कहे अनुसार वेगगतिशाली दो बैलों से योजित करके धार्मिक श्रेष्ठ वाहन को उपस्थित कर दिया इस प्रकार से करके उन्हों ने फिर मृगावती देवी को इसकी सूचना दे दी પ્રકારનાં વચનોને દેવાનંદાએ સ્વીકાર કર્યો હતો, એજ પ્રમાણે જયન્તીનાં વચનેને મૃગાવતી દેવીએ પણ સ્વીકાર કર્યો નવમા શતકના ૩૩માં ઉદ્દેશકમાં દેવાનંદાએ કેવા વચનો દ્વારા ત્રાષભદત્ત બ્રાહ્મણનાં વચનેને સ્વીકાર ध्या ड, ते मतान्यु छ) “तरणं सा मियावई देवी कोडुंबियपुरिसे, सहावेइ, सहावित्ता एवं वयासी" त्या२ मा भृगावती हवीमे माज्ञारीपुरुषाने मारावीन मा प्रमाणे घु-" खिप्पामेव भो देवाणुपिया बहुकरण जुत्त जोइय जाव धम्मिय जाणप्पवर जुत्तामेव उवदवेह" वानुप्रिय।। तमे सनी,श તેટલી ત્વરાથી, ઘણા જ ઝડપી ગતિવાળા એવા શ્રેષ્ઠ બળદો જેડીને ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ યાન (ર) હાજર કરી મૃગાવતી દેવીની આજ્ઞા પ્રમાણે તેમણે ઘણાં જ ઝડપી બે શ્રેષ્ઠ બળદ જોડેલું ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ યાન મહેલને દ્વારે ઉપસ્થિત
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
भगवतीले प्रत्यर्पयन्ति, 'तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं बहाया कय. वलिकम्मा नाव सरीरा बहूहिं खुज्जाहि जाव अंदेउराओ निग्गच्छइ' ततः खल सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासिकया सार्द्धम् , स्नाता-कृतस्नाना, कृत. बलिकर्मा, दत्तवायसाधन्ना यावत्-अल्पमहार्धाभरणालंकृतशरीरा, वहीमि:अनेकाभिः, कुब्जाभिः, याचद-दासीभिः सह परिसृता अन्तःपुरातू निर्गच्छति, निग्गच्छित्ता, जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला, जेणेव धम्मिए जाणप्पवरे, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्तचा जाब दुरूढा' अन्त पुरा निर्गत्य, यत्रैव बाह्या उप, स्थानशालाः आसीत् यत्रैव धार्मिकं यानप्रवरम् आसीत् , तत्रैवोरागच्छति, उपा. गत्य, यावत्-धार्मिकं यानपवरम् आरूढा-आरूढवती । 'तएणं सा मियावई देवी 'तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोधासियाए सद्धि पहाया, कएपलिकम्मा जाव सरीरा यहिं खुज्जाहिं जाच अंतेउराओ निग्गच्छा, इसके बाद वह मृगावती देवी जयन्ती श्रमणोपासिका के साथ स्नान करके और काज्ञादि के लिये अन्नदेने रूप पलिकर्म करके यावत् . अल्प भार वाले आभूषणों ले जो कि बहुत अधिक कीमत के थे अपने
शरीर को अलंकृत करके अनेक कुब्ज दासियों से युक्त होकर अंतःपुर से निकली-'निग्गच्छित्ता जेणेव चाहिरिया उवठ्ठाणसाला, जेणेव धम्मिए जाणप्पवरे तेणेव उवागच्छ' निकलकर वह जहां बाहर में उपस्थानशाला थी और जहां वह धार्मिक यान प्रवर था वहां पर आई
उवागच्छन्ता जाव दुल्हा वहां आकर वह उस धार्षिक यान प्रवर पर सवार हो गई 'तएणं सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए युमने मा पातनी भृगावती देवी भण२ माथी "तएण सा मियावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धि ण्हाया, कयय लिकम्मा जाव सरीरा बहूहि खुज्जाहिं जाव अंतेउराओ णिगच्छइ" त्या२ मा भृापती हेवी यती શ્રમણે પાસિકા સાથે સ્નાન કર્યું, વાયસેને અન્ન દાન દેવારૂપ બલિકમ આદિ પૂર્વોક્ત ક્રિયાઓ કરી ત્યાર બાદ વજનમાં હલકાં પણ અતિ મૂલ્યવાન આભૂષણથી પિતાના શરીરને વિભૂષિત કરીને, અનેક કુજ દાસીએથી વીંટળાયેલી એવી તે મૃગાવતી દેવી જયન્તી શ્રાવિકા સાથે અંતઃપુરમાંથી मा२ नाणी. " जिग्गच्छित्ता जेणेव बाहिरिया उवढाणसाला, जेणेव धम्मिए जाणप्पवरे तेणेव उवागच्छइ " यांची नीजीने महार ज्या ५स्थानमा (समाभ७५) ती भने न्यायामि श्रेष्ठ यान हेतु, त्यां ते पहांयी "उवागच्छित्ता जाव दुरुढा" त्यi ने ते यती श्रावि साथे तभी मेडी. “तएण
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२४०२ ०२ उदायनवर्णनम्
,
·
जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं धम्मियं जाणप्पवर दुरूढा समाणी नियमपरिकालगा ज़हा उसमदत्तो जांब घम्मियाओ जाणप्पवराओ पच्चोरुहइ' ततः खलु सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासकया सार्द्धं धार्मिकं यानमवरम् आरुढा सती, निजकपरिवारका निजपरिवारपरिवृता यथा ऋषभदत्तमकरणे, नवमशतके जयत्रिंशत्तम देश के प्रतिपादितम् तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्र, यावत् - धार्मिकात् यान प्रवरात् प्रत्यवरोहति - अवतरति 'तरणं सा मियापई देवी जयंतीए समणोवासिया सद्धिं बहू खुज्जाहिं जहा देवाणंदा जाव वंदित्ता, नमंसिचा, उदायणं रायं पुरओ कहुठिया व जाव पज्जुत्रासह ' ततः सा मृगावती देवी जयन्त्या श्रमणोपासकया सार्द्धम् वहीभि. कुञ्जाभिः दासीभिः परिवृता यथा देवानन्दा नवशतके यशसोदेश के प्रतिपादिता तथैव यावद - वन्दित्वा नमस्त्विा सद्धिं वम्मियं जाणष्पवरं दुरूढा सभाणी नियगपरिवालगा जहा उसभ दत्तो जाब मियाओं जाणवराओ पच्चोरुहइ ' इस प्रकार श्रमणोपासिका जयन्ती के साथ - धार्मिक श्रेष्ट यान पर चढ़ी हुई वह मृगावती देवी अपने परिवार से युक्त हुए ऋषभदत्त के प्रकरण में नौवें शतक में ३३ वें उद्देशक में कहे अनुसार उस धार्मिक श्रेष्ठ घान से नीचे उतरी 'तणं सां मिगावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धिं बहूहि खुज्जाहिं जहा देवाणंदा जाव वंदित्ता नमसित्ता उदायण राय पुरओ कई ठिया चैव जात्र पज्जुवासह ' नीचे उतर कर उन मृगावतीने श्रमणोपासका जयन्ती के साथ २ अनेक क्रुज दाखियों से परिवृत हुई देवानन्दा की तरह जैसा कि नौवें शतक में ३३ वे' उद्देशक
७७
सा मावई देवी जयंतीए समणोवासियाए सद्धि धम्मिय' जाणप्पवर दुरूढा समाणी नियगपरिवालगो जहा उसभदत्तो जाव धम्मियाओ, जाणप्पराओ पच्चोरुहइ" श्रमयेोपासिका व्यन्तीनी साथै ते धार्मि श्रेष्ठ यानमा मेसीने મહાવીર પ્રભુના દર્શન કરવા જતી તે મૃગાવતી દેવીનુ વર્ણન ઋષભદત્તના પ્રકરણમાં પેાતાના પરિવારથી યુક્ત એવી દેવાનંદા બ્રાહ્મણીના તે પ્રસ'ગના વણું ન ન પ્રમાણે સમજવું. ચન્દ્રાવતરણ ચૈત્ય (ઉદ્યાન)ની સમીપે તેમણે રથને ઊભા राज्याने तेथे। रथभांथी नीचे उतर्या "तपणं सा मियावई देवी जयंतीए समगोत्र' खियाए सद्धि बहूहिं खुज्जाहिं जहा देवाणंदा जाव वदित्ता नर्मसित्ता उदायण राय पुरओ कट्टु टिइया चेत्र जाव पज्जुवाखइ " त्यार माह, अने કુજાએથી વીટળાયેલી તે મૃગાવતી દેવીએ શ્રમણેાપાસિકા જયન્તીની સાથે મહાવીર પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કર્યાં અહી... સમસ્ત કથન નવમા શતકના
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
भगवती
स्वपुत्रमुदायनं राजानं पुरतः अंग्रे कृत्वा, तमेन, स्थितेषं यावत्: विनयेन माञ्जलिपुटा भगवन्तं पर्युपास्ते, 'तरणं समणे भगवं महावीरे उदायणस्स रण्णो, मियावईए देवीए, जयंतीए समणोवासिंयाए, तीएय मईतिमहालियाए नाव 'परिसा पडि गया' ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः उदायनस्य राम्रो मृगावत्याः देव्याः, जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः तस्या महातिमहालयाया अतिविशालायाः वर्षदि धर्म परिकयति, धर्मकथां श्रुखा पर्पत् प्रतिगता, 'उदावणे पडिगए, मियावई देवी विपडिया' उदायनो राजा प्रतिगर्तः, मृगावती देव्यपि प्रतिगवास्वगृहं गता ॥ सू० २ ॥
27
मूलम् -'तणं सा जयंती समणोवासिया समणस्स भगओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा, निसम्म, हद्वतुट्टा सम भगवं महावीरं वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं वयासीमें कहा गया है प्रभु को वन्दना की और उन्हें नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वह अपने पुत्र उदायन राजा को आगे करके समघसरण में आई और खडी २ बंडे विनय के साथ प्रभु की पर्युपासना करने लगी 'तएण समणे भगवं महावीरे उदायणस्स रण्णो मियाब ईए देवी जयंतीए समणोवासियाए नीए य महति महालियांए जाव परिसा पडिया' इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर ने उदायन राजा को एवं उस की माता मृगावती देवी को तथा श्रमणोपासका जयन्ती को उस अति विशाल परिषद को धर्मोपदेश दिया धर्मोपदेश सुनकर पर्षत् विंसजित हो गई 'उदायणे पडिंगए मियावई देवी विपडिगया' उदायन राजा और माता मृगावती देवी ये दोनों भी अपने घर पर आ गये ॥ ०२ ॥
૩૨૩મા ઉદ્દેશકમાં દેવાન દાના કથન પ્રમાણે સમજવુ. પ્રભુને વદણા નમસ્કાર કરીને તે પેાતાના પુત્ર ઉદાયને રાજાની પાછળ, બન્ને હાથ જેડીને વિનયपूर्व प्रभुनी पर्युपासना करती थंडी सभवसरशुभां अली रही. "तपंज समणे भगव' महावीरें उदायणास रंण्णो' मियावईए देवीए जयंतीए 'समणोवासिया तीए य महति महालियाए जावं परिक्षा पडिंगया " ત્યાર માદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ઉદયન રાજાને, મંગાવતી દેવીને તથા શ્રમપાસિકા જયન્તીને તથા તે ઘણી વિશાળ પરિષદમાં ધર્મોપદેશ દીધા. ધર્માંપદેશ શ્રવણ કરીને પરિષદ વિસર્જિત થઈ ઉદાયન રા અને મૃગાવતી દેવી પણ પાતપેાતાને ઘેર ચાલ્યા ગયા. સૂ॰ા
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१९
.
shreefont टीका श०१२ ३० २०३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णनम् कहं णं भंते! जीवा गरुयत्तं हव्वमांगच्छति ? जयंती ! पाणाइवाणं जाव मिच्छादंसणसल्लेणं, एवं खलु जीवा गरुयत्तं, हव्वमागच्छति, एवं जहा पढमसए जाव वीयीवयंति । भव सिद्धियत्तणं भंते! जीवाणं किं सभावओ परिणामओ ? जयंती ! सभावओ, नो परिणामओ । सव्वेऽवि णं अंते ! भवसिद्धिया जीवा सिज्जिस्संति, हन्ता, जयंती ! सच्चेऽविणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति, तम्हाणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ ? णो इट्टे समट्टे ! से केणं खाई णं अद्वेणं अंते! एवं gas, सव्वे विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति, णो चेवणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ ! जयंती ! से जहा नामए संव्वागाससेढी सिया, अणादीया अणवंदग्गा परिता परिवुडासा णं परमाणुपोग्गलमेत्तेहिं खंडेहिं समए समए अवहीरमाणी अवहीरमाणी अनंताहिं ओसप्पिणी अवसप्पिणीहिं अवहीर, नो जेवणं अवहिया सिया से तेणट्टेणं जयंती ! एवं बुच्चइ- सव्वेविणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति नो चेव णं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ, सुरात्तं भंते! साहू जागरियन्त्तं साहू ? जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं सुरान्तं साहू अत्थेगइयाणं जीवाणं जागरियां साहू, से केणटुणं भंते! एवं बुच्चइ- अस्थेगइयाणं जाव साह ? जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया अहमाणुया, अहम्मिट्ठा, अहम्मखाई, अहम्मपलोई, अहम्मपलजमाणा, अहम्मसमुदायारा, अहम्मे णं चेत्र वित्तिं कप्पेमाणा
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
भगवतीचे विहरंति, एएसिं णं जीवाणं सुत्तत्तं साहू, एएणं जीवा सुत्ता समाणा, नो बहूणं पाणभूयजीवसत्ताणं दुक्खावणयाए जाव परियावणयाए वदंति, एएणं जीवा सुत्ता समाणा अप्पाणं वा; परंवा, तदुभयं वा, नो बहूहि अहम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएतारो भवंति। एएसि जीवाणं सुत्तत्तं साहू। जयंती! जे इमे जीवा धश्मिया, धम्माणुया जान धस्मेणं व वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, एएसिणं जीवागं जागरियत्तं साहू, एएणं जीवा जागरा ससाणा बहूर्ण पाणाणं जान सत्ताणं अदुवखावणयाए, जाव अपरियावणियाए वदति, तेणं जीवा जागरमाणा अपागं वा, परंवा, तदुभयं वा, बहूहि धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवंति, एएणं जीवा जागरमाणा धम्मजागरियाए अप्पाणं जागरइत्तारो भवति, एएसिणं जीवाणं जागरियत्तं साहू, से तेणद्वेणं जयंती! एवं वुच्चइ-अत्थेगइयाणं जीवाणं सुत्तत्तं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाणं जागरियत्तं साहू। बलियत्तं भंते ! साहू दुबलियत्तं साहू जयंती! अत्थेगइयाणं जीवाणं बलियत्तं साहू अत्थेगइयाणं जीवाणं दुब्बलियत्तं साहू, से केणट्रेणं भंते! एवं वुच्चइ-जाव साह । जयंती! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरंति, एएसि' णं जीवाणं दुब्बलियत्तं साहू, एएणं जीवा एवं जहा सुत्तस्स तहा' दुवलियस्स वत्तव्वया भाणियवां, बलियस्स जहा जागरस्स तह भाणियव्वं जाव संजोएत्तारो भवति, एएसिणं जीवाणंबलियत्तं साहू, से तेणटेणं जयंती ! एवं बुच्चइ-तं चेव जाव:
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेषन्द्रिका टीका श०१२ उ०२ ० ३ या प्रश्नावरवदन में साह दक्वत्तं भंते ! साह आलनिय साहू ? जयंती. अत्येगझ्याणं जीवाणं दक्व साह, अत्यंगड्या जीवाणं आलीत. यत्तं साह?1 ते केणटेणं भंते . एवं बुच्च-तं चेव जाव लाह? जयंती जेइमजीवा अहम्मियाजाव विहरति. एएलिणं जीवाणं अलतिय साह, एएणं जीवा अलमा समाणा नो वहणं जहा सुत्ता तहा अलमा भागियब्बा, जहा जागरा तहा दक्खा भाणियव्वा, जाव संजोएत्तारो भवंति, एएणं जीवा इक्ता लमाणा बहहि आयरियवेयावच्चेहिं जाब उबझाययावच्चेहि, थेरवेयविच्चेहि, तवस्सिवेयावच्चेहि, गिलाणवेयावच्चेहि, तहदेयाबच्चेहि, कुलवेयावच्चेहि गणवेयावच्चेहिं. संघावच्चेहि, साहम्मिययावच्चेहि, अत्ताणं संजोएत्तारो भवति, एएसि णं जीवाणं दक्वत्तं साहू. से तेण?णं तं चेव जाव साहूं। सोइंदियवसट्टेणं भंते ! जीवे किं वंधइ ? एवं जहा कोहवसट्टे तहेब नाव अणुपरिचट्टइ, एवं चक्विदियवसहे वि, एवं जाब फातिदियवसट्टे जाव अणुपरियइ । तएणं ला जयंती समणोवासियां समणस्स भगवओ महाबरिस्त अंतिए एयम सोच्चा, निलम्म हतुट्ठा सेसं जहा देवाणंदाए तहेब पव्वइया जाव सव्वदुक्ख. पहीणां । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥सू०३॥
छाया-नतः खल सा जयन्ती श्रमणोपासिका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य मन्तिके धर्म श्रुत्वां निशम्य हृष्टष्टा श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति,. बन्दित्रा, नमस्यित्वा, एवम् अवादी-कयं खलु भदन्त : जीवाः गुरुकत्वं हव्यमागच्चति ? जयन्ति ! माणातिपातेन यावत् मिथ्यादर्शनशल्येन, एवं खळु जीवा
म० ९१
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे गुरुकत्वं शीघ्रमागच्छन्ति, एवं यथा प्रथमशतके यावत् व्यतिव्रजन्ति । भवसिद्धिकत्वं खलु भदन्त ! जीवानां किं स्वभावतः परिणामतः, ? जयन्ती ! सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति । यदि भदन्त ! सर्वे भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति तदा खलु भवसिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति ? नायमर्थः समर्थः, तत् केन 'पुनः खलु अर्थेन भदन्त ! एवमुच्यते सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति, नो चैव खलु भवसिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति ? जयन्ति ! तत् यथानाम सर्वाकाशश्रे गीस्यात्, अनादिका अनवद्या परीक्षा (परिमिता ) परिवृता, सा खलु परमाणुपुद्गलमात्रैः खण्डैः समये समये अपहियमाणा अपहियमाणा अनन्ताभिः उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः अपह्रियते, नो चैत्र खलु अपहता रयात्, तत् तेनार्थेन जयन्ति । एवमुच्यते - सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति, नो चैव खलु भवसिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति । सुप्तत्वं भदन्त | साधु, जागरिकत्वं साधु ? जयन्ति ! अस्त्येकेषां जीवानां सुप्तत्वं साधु, अरत्येकेषां जीवानां जागरिकत्व साधु, तत्केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते अस्त्येकेषां यावत् साधु ? जयन्ति । ये इमे जीवाः अधार्मिकाः, अधर्मानुगाः, अधर्मिष्ठाः, अधर्माख्यायिनः, अधर्मप्रलोकिनः, अधर्मपरञ्जनाः, अधर्मसमुदाचाराः, अधर्मेणैव वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति एतेषां खलु जीवानां सुप्तत्वं साधु, एते खलु जीवाः सुप्ताः, सन्तो नो बहूनां प्राणभूतजीवसत्त्वानां दुःखापनायैव, यावत् परितापनार्थे वर्तन्ते, एते, खलु जीवाः सुप्ताः सन्तः आत्मानं वा, परं वा, तदुभयं वा, नो वहीभिः अधा, सिंकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति, एतेषां जीवानां सुप्तत्वं साधु । जयन्ति ! ये इमे जीवाः धार्मिकाः, धर्मानुगाः, यावत् धर्मेणैव वृत्ति कल्पयन्तो चिरन्ति एतेषां खलु जीवानां जागरिकत्वं साधु, एते खलु जीवाः जाग्रतः सन्तो बहूनां प्राणानां यावत् सच्चानाम्, अदुःखापनायै यावत् - अपरितापनायै वर्तन्ते, ते खलु जीवाः जाग्रतः आत्मानं वा, परं वा, तदुभयं वा, वहीभिः धार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति, एते खलु जीवाः जाग्रतः धर्मजागरिकतया आत्मानं जागरविवारी भवन्ति, एतेषां खलु जीवानां जागरिकत्वं साधु, तत् तेनार्थेन जयन्ति । एवमुच्यते-अस्त्ये केषां जीवानां सुप्तत्वं साधु अस्त्येकेषां जीवानां जागरिकत्वं साधु | वलिकत्वं भदन्त ! साधु, दुर्वळिक साधु ? जयन्ति | अस्त्येकेषां जीवानां वलिकत्व साधु, अस्त्येकेषां जीवानां दुर्बलत्वं साधु, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यावत् साधु ? जयन्ति ! ये इमे जीवाः अधार्मिकाः यावत्-विहरन्ति एतेषां खलु जीवानां दुर्बलिकत्व साधु, एते खलु जीगः एवं यथा सुप्तस्य तथा दुर्वलिकस्य वक्तव्यता भणितव्या वर्ष
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ ३०२ सु० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७२३ कस्य यथा जागरस्य तथा भणितव्यम् यावत् संयोजयितारो भवन्ति, एतेषां खलु जीवानां बलिकत्वं साधु, तत् तेनार्थेन जयन्ति ! एवमुच्यते-तदेव यावत् साधु । दक्षत्वं भदन्त ! साधु, आलसिकत्वं साधु ? जयन्ति ! अस्त्येकेषां जीवानां दक्षत्वं साधु, अस्त्येकेषां जीवानाम् आलसिकत्वं साधु ! तत् केनार्थेन ! भदन्त । एवमुच्यते - तदेव यावत् साधु ? जयन्ति ! ये इमे जीवाः अधार्मिकाः यावत् विहरन्ति, एतेषां खलु जीवानाम् आलसिकत्व साधु, एते खलु जीवाः अलसाः सन्तो नो बहूनां यथा सुप्तास्तथाअलसाः भणितव्याः, . यथा जागरास्तथादक्षा भणितव्याः, यावत् संयोजयितारो भवन्ति, एते खलु जीवा' दक्षाः सन्तो बहुनिः आचार्यवैयावृत्त्यैः यावत्-उपाध्यायवैयावृत्त्यः, स्थ. विश्यावृत्त्यैः तपस्विवैयावृत्यैः ग्लानचैयात्यैः, शैक्षयावृत्यैः, कुलवैयावृत्त्यैः, गणवैयावृत्त्यैः, सङ्घवैयारत्यैः, साधर्मिकवैयावत्यैः आत्मानं संयोजयितारो भवन्ति, एतेषां खल्लु जीवानाम् दक्षत्व साधु, तत् तेनार्थेन तदेव यावत् साधु, श्रोतेन्द्रियवशातः खलु भदन्त ! जीवः किं वध्नाति ? एवं यथा क्रोधवशास्तथैव यावन अनुपर्यटति, एवं चक्षुरिन्द्रियवशात्तोऽपि, एवं यावत् स्पर्शेन्द्रियवशातोऽपि यावत्अनुपर्यटति । ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासिका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा, निगम्य हृष्टतुष्टा, शेषं यथा देवानन्दायास्तथैव प्रत्रजिता यावत्-सर्वदुःखमहीणा, तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । सू० ३॥
टीका-~-अथ जयन्त्याः श्रमणोपासिकायाः सिद्धिवक्तव्यतां प्रख्पयितुमाह'तएणं सा' इत्यादि, 'तएणं सा जयंती समणोपासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हडतहा' ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपा. सिका श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्ति के-समीपे धर्म श्रुत्वा, निशम्य-हदि
'तएणं सा जयंती समणोवासिण' इत्यादि । टीकार्थ-इस स्त्र द्वारा सूत्रकारने जयन्ती श्रमणोपासिका की सिद्धि के संबन्ध में वक्तव्यता कही है-'तएणं सा जयंती समणोवासिया, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चानिसम्म हहतुहा' इसके बाद उस श्रमणोपासिका जयन्ती ने श्रमण भगवान्
"तएण सा जयंती समणोवासिया" त्याहટકાથ-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં જયન્તી શ્રાવિકાએ સિદ્ધિ પદની પ્રાપ્તિ वी शते 30 तनु प न युछे-'तरण सा जयंती समणोवासिया, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हतुद्रा" अभय मा. વાન મહાવીરની સમીપે ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરીને અને તેના ઉપર મનન
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
भगवतीले अवधार्य, हृष्टतुष्टा सती, 'समणं भगवं महावीर वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, एवं घयासी'-श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते, नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत-'कहं णं भंते ! जीवा गरुयत्तं हव्यमागच्छंति ?' हे भदन्त । कुतः-कस्मात्कारणात् खलु जीवाः गुरुकत्वम्-कर्मभारयुक्तत्वम् आगच्छन्ति-प्राप्नुवन्ति ? 'हव्वं' इति वाक्यालङ्कारे भगवानाह-'जयंती! पाणाइ. वाएणं जाव मिच्छादसणसल्लेणं' हे जयन्ति ! जीवाः प्राणातिपातेन-माणिहिंसया यावत् मिथ्यादर्शनशल्येन-मृपावादमारम्य मिथ्यादर्शनशल्यपर्यन्तेन अष्टादशविधपापेन गुरुकत्वं प्राप्नुवन्ति, तदुपसंहरन्नाह-' एवं खलु जीवा गरुयत्तं हबमागच्छंति, एवं जहा पढमसए जाव वीयीवयंति' एवं पूर्वोक्तरीत्या माणामहावीर के पास धर्म का श्रवण कर और उसका मनन कर हर्षित एवं संतुष्ट होकर के 'समण भगव महावीरं वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नम: सित्ता एवं वयासी' श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की उन्हें नमस्कार किया वन्दना नमस्कार करके फिर उसने उनसे इस प्रकार पूछा-'कहं णं भंते ! जीवा गरुयत्तं हव्यमागच्छति' हे भदन्त ! जीव किस कारण से गुरुत्व (भारीपन) को प्राप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जयंती! पाणाहवाएण जाव मिच्छादसणसल्लेणं' हे जयंती ! जीव प्राणियों की हिंसा से यावत् मिथ्यादर्शनशल्यसे-मृषावाद से लेकर मिथ्यादर्शनशल्यतक के १८ प्रकार के पाप से-कर्मभार से युक्तनारूप गुरुपने को प्राप्त करते हैं। अब उपसंहार करते हुए सूत्र. कार कहते हैं-'एवं खलु जीवा गरुयत्तं हवमागच्छंति-एवं जहा पढ़मसए जाव वीयीवयंति' इस पूर्वोक्तरीति से जीव प्राणातिपात से
शन त श्रावि यता -मने सतोषपूर्व “ समण भगव' महावीर' घदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी" श्रम सगवान महावीरने વંદણા કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદણ નમસ્કાર કરીને તેમને આ પ્રકારને प्रश्न पूछये।-"कहं भंते ! जीवा गरुयत्त हव्वमागच्छइ" हे भगवन् ! !
ક્યા કારણે કર્મભારથી યુકત થાય છે? 5. महावीर प्रभुने। उत्त२-" जयंती | पाणाइवाएण जाव मिच्छादसणसल्लेण" હે જયંતિ! જીવ પ્રાણાતિપાતથી હિંસાથી લઈને મિથ્યાદર્શનશલ્ય પર્યંતના ૧૮ પાપનું સેવન કરીને કર્મભારથી યુકતતા રૂપ ગુરુપણને પ્રાપ્ત કરે છે હવે ઉપસંહાર કરતા સૂત્રકાર કહે છે કે –
' “ एवं खलु जीवा गरुयत्तं हव्वमागच्छंति एवं जहा पढमसए जाव षीयीवयंति" उपयुत प्रासाथी सन मिथ्यानिशस्य ५यातना
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२५
4
मैन्द्रिका टीका श० १२ उ०२ सू० ३ मयन्त्याः प्रश्नोतरवर्णनम् तिपाताद्रि मिथ्यादर्शनशल्यान्वेन गर्हितकर्मणा जीवाः गुरुत्वं प्राप्नुवन्ति यावत् चातुरन्त संसारकान्तारं पर्यटन्ति, एवं रीत्या यथा मथमशतके नवमोदेशके पतिपादितं तथैव अत्रापि प्रतिपत्तव्यम् यावत् अथ च प्राणातिपातविरमणेन यावत् मिथ्यादर्शनशल्यविरमणेन जीवाः चातुरन्त संसारकान्तारं व्यतिव्रजन्ति-उल्लङ्घयति - संसारसागरं तरन्तीत्यर्थः । जयन्ती- पृच्छति - 'भवसिद्धियत्तणं भंते । जीवा णं कि सभाओ परिणामभो ?' हे भदुन्त ! भवसिद्धिकत्वं भवे, भाविनी वा सिद्धिर्येषां ते भवसिद्धिका स्तेषां भावो भवसिद्धिकत्वं खलु जीवानां किं स्वभावतः सिद्धम् ? पुगलानां मुर्त्तत्वमित्र, उताहो परिणामतः - परिणामेन परिवर्तनलक्षणेन पुरुषस्य यौवनमित्र प्राप्त भवति ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'जयंती ! संभावओ, नो परिणामओ' हे जयन्ति ! जीवानां भवसिद्धिकत्वं स्वभावतः लेकर मिथ्यादर्शनशल्यान्त गर्हितकर्मद्वारा गुरुपने को प्राप्त किया करते है तथा वे चातुरंत संसाररूप कांतार में परिभ्रमण करते हैं इत्यादिरूप से जैसा कपन प्रथम शतक में नौवें उद्देशक में किया गया है - वैसा ही यहां पर करना चाहिये अथ च प्राणातिपातविरमण से यावत् मिथ्यादर्शन शल्यन्त गर्हितकर्मविरमण से जीव इस चातुरंत संसारकान्तार को पार कर देते हैं । अब जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है - ' भवसिद्धियतण भंते! जीवाणं किं सभावओ ? परिणामओ ? ' हे भदन्त ! जिन्हें इस भव में अथवा आगे के भवों में सिद्धि प्राप्त होने वाली है ऐसे जीवों के यह भवसिद्धिकता पुलों में मूर्ततानुसार स्वाभाविक सिद्ध होती है ? या पुरुष के यौवन के अनुसार परिणाम से - परिवर्तन से प्राप्त होती है ? में प्रभु कहते हैं - 'जयंती ! सभावओ, नो परिणामओ' हे जयन्ती ! અઢાર પાપાના સેવનથી જીવા કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે અને એ પ્રકારે કભાર રૂપ ગુરુપાથી યુકત થઈને ચાતુરત સ`સાર રૂપ કાંતારમાં (વનમાં) પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે, ઈત્યાદિ કથન, પહેલા શતકના નવમા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે અહી ગ્રતુણુ કરવુ' જોઈએ એથી ઊલટી એ વાત પણ સૂચિત થાય છે કે પ્રાણાતિપાતથી લઇને મિથ્યાદ નશલ્ય પન્તના ૧૮ પ્રકારના પાપાને પરિત્યાગ કરવાથી જીવા આ ચાર ગતિવાળા સ‘સાર કાન્તારને પાર પણ કરીશકે છે ત્ય ૨ ખાદ જય'તી શ્રાવિકા બીને પ્રશ્ન આ પ્રમાણે પૂછે છે
उत्तर
" भवसिद्धियत्तण भंते ! जीवाणं किं सभावओ ? परिणामओ ?” हे लगવન્ ! જેમને આ ભવમાં કે પછીના ભવામાં સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ થવાની છે એવા જીવેામાં ભસિદ્ધિકતા, પુàામાં મૂતતાની જેમ, સ્વાભાવિક રૂપે સિદ્ધ થાય છે કે પુરુષામાં ચૌત્રનની પ્રાપ્તિની જેમ પરિણામ રૂપ પરિવત ન વર્ડ પ્રાપ્ત થાય છે?
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફ્
भगवती सूत्रे सिद्धम्, नो परिणामतः प्राप्तं भवति, ' जयन्ती पृच्छति - 'सव्वेऽचिणं भंते । भवसिद्धिया जीवाः सिज्झिस्संति ?' हे भदन्त । सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः कि सेत्स्यन्ति ? सिद्धि प्राप्स्यन्ति ? भगवानाह - 'हंता, जयंती ! सवेऽविणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति' हे जयन्ति ! हन्न, सत्यम् - सर्वे - ऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति अन्यथा तेषां भवसिद्धिकत्वमेव नो भवेत्, जयन्तों पृच्छति - 'जह णं भंते ! सव्वे भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति म्हाणं भवसिद्धियविरहिए, लोए भविस्सह ? हे भदन्त ! यदि सर्वे भवसिद्धिका जीवाः सेत्स्यन्ति, तदा खलु भवसिद्धिकविरहितः - भवसिद्धिकैः शून्यः लोको भवियति किं ? भगवानाह - 'णो इणडे समट्टे' हे जयन्ति नायमर्थः समर्थः भवसिद्धिजीवों में भवसिद्धिकता स्वभाव से ही होती है, परिणामरूप परिवर्तनसे प्राप्त नहीं होती है । अथ इस पर जयंती ऐसा पूछती है - 'सवे वि णं भंते! भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति' हे भदन्त ! तो क्या जितने भी भवसिद्विक जीव हैं, वे सब सिद्धि को प्राप्त करेंगे ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'हंता, जयंती' हां, जयन्ती ! 'सव्वं विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति' समस्त भवसिद्धिक जीव सिद्धि को प्राप्त करेंगे जो ऐसा न हो तो उनमें भवसिद्धिकता ही नहीं हो सकती है । अब पुनः जयन्ती इस पर ऐसा पूछती है - 'जइणं भंते ! सव्वे भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति तम्हाणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सह यदि सब भवसिद्धिक जीव सिद्धि को प्राप्त करेंगे तो यह लोक भवमहावीर अलुना उत्तर- " जयंती ! समावओ, नो परिणामओ " हे व्यति ! છવેાને ભવસિદ્ધિકતાની પ્રાપ્તિ સ્વભાવથી જ થાય છે-પરિણામ રૂપ પરિવ તેનથી ભવસિદ્ધિકતાની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
1
भयती श्रमयेोपासिने। अनेत्रीले प्रश्न - " सव्वे विणं भंते । भव सिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति ? " से लगवन् ! नेटसा लवसिद्धि को छे તેઓ બધાં શુ ખ્રિદ્ધિ પ્રામ કરશે ?
भयन्ती ! " सव्वे विण व सिद्धि प्राप्त शे
महावीर अलुन उत्तर- " हंता, जयंती " हा भवसिद्धिया जीवा निस्संति" सघणा लवसिद्धि જે એવુ ખનતું ન હાય તા તેમનામાં ભવસિદ્ધિકતા જ કેવી રીતે સંભવી શકે ? भयन्ती श्राविभनी प्रश्न- " जइणं भंते! सव्वे भवसिद्धिया जीवा सिज्झिसंति तम्हाण भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सह " से लगवन् ! क्यारे समस्त ભવસિદ્ધિક જીવે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે ત્યારે શુ' આ લૈક ભવસિદ્ધિકાથી સર્વથા રહિત થઈ જશે.
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शक १२३० २ ० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम्
७2७
कानां सर्वेषां सिद्धिं लप्स्यमानत्वेऽपि अयं लोक स्तैः शून्यो न भविष्यति इति भावः । जयन्ती तत्र हेतु पृच्छति - ' से केण खाइए णं अट्ठे णं भंते ! एवं बुच्चइसव्वेणिं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति णो चेवणं भवसिद्धिय विरहिए लोए भविस्सइ ?' हे भदन्त ! तत् - अथ, केन 'खाइएणं' इति वाक्यालङ्कारे पुनरर्थेवा देशीयः शब्द, अर्थेन - केन हेतुना, एवमुच्यते यत् सर्वेऽपि खलु भवसिद्धिका जीवाः सेत्स्यन्ति, किन्तु नो चैव खलु भवसिद्धिकविरहतो लोको भविष्यतीति ? भगवानाह - ' जयंती ! से जहा नामए सवागाससेढी सिया, अणादीया, अणदग्गा, परित्ता परिवुडा' हे जयन्ति । तत् यथानाम सर्वाकाशश्रेणी स्यात् - कदाचिद्, भवेत्, सा च श्रेणी अनादिका - आदिरहिता, अथ च अनवदग्रा - अनन्ताअन्तरहिता अथ च सा परिमिता, परिवृता - परितो वेष्टिता भवेत्, 'साणं परमाणु सिद्धिकों से शून्य हो जावेगा ? इसके उत्तर में प्रभु करते हैं-' णो इणट्ठे सम' हे जयन्ति ! यह अर्थ समर्थ नहीं है - अर्थात् समस्त भवसिद्धिक जीवसिद्धि को प्राप्त करनेवाले होंगे ही- फिर भी यह लोक उनसे शून्य - खाली नहीं रहेगा ' से केण खाइएण अद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइसविणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति, णो चेवणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ' हे भदंत ! आप किस कारण से ऐसा कहते हैं कि सब भवसिद्धिक जीव सिद्धि को प्राप्त करेंगे, फिर भी यह लोक उनसे शून्य नहीं होगा ? इस जयन्ती के प्रश्न के उत्तर में प्रभु उससे कहते हैं - ' जयंती ! से जहानामए सव्वागाससेढी सिया अणादीया, अणवद्ग्गा, परिप्ता परिवुडा' हे जयन्ती ! मानलो कि इस सब आकाश की एक श्रेणी हो और वह आदि अन्त रहित हो, तथा दोनों तरफ
भडावीर अलुना उत्तर- " णो इणट्ठे समट्ठे " डेन्यन्ती ! येवु -सभवी શકતુ' નથી એટલે કે સમસ્ત ભવસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે, એ વાત ખરી છે, છતાં પણુ આ લેાક લવસિદ્ધિકાથી વિહીન નહી રહે
भयन्ती श्राविधानो प्रश्न- " से केण स्वाइपण अद्वेण भवे ! एवं वुइसव्वे विणं भवसिद्धिया जीवा सिन्झिस्संति, णो चेव न भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सइ ” हे भगवन् ! आयशा अरखे भेवु । हो सघणा अवसि દ્વિક જીવે સિદ્ધિ પામશે, છતાં પણ આ લેાક ભવસિદ્ધિકાથી રહિત નહી રહે?
महावीर अनुना उत्तर- " जयंती । से जहा नामए सव्वागास सेढी सिया अणदीया, अणवदग्गा, परित्ता, परिवुडा " हे जयन्ती ! धारी है मा माया આકાશની એક શ્રેણી થઈ જાય, તે આદિ અને અન્ત રહિત હાય, પરિમિત હાય અને ફરતી અનેક શ્રેણીઓ વડે પરિવૃષ્ટિ (વીટળાયેલ) હોય. सा
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
पोंग्गलमेत्तेहि खंडेर्हि समए समए अवीरमाणी अवदीरमाणी अणताहि ओसर्पिणी अत्रसप्पिणीर्द अवहारंती, नो चेवणं अवहियासिया' सा खलु आकाश श्रेणी परमाणुपुद्गलमात्रैः खण्डैः समये समये अपह्रियमाणा अपहियमाणा निस्सार्यमाणा निस्सार्यमाणा सती अनन्ताभिः उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः अपहियाणा, नो चैव खल अपहृता स्यात् भवेत् प्रकृते योजयन्नाह - 'से तेणट्टेणं' जयंती ! एवं बुच्चर - सव्वे विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति, नो चेवणं भवसिद्धियविरदिए लोए भविस्स' हे जयन्ति । तत्-तथैव तेनार्थेन तेन कारणेन एवमुच्यतेसर्वेऽपि खलु भवसिद्धिकाः जीवाः सेत्स्यन्ति, परन्तु तेषां सिद्धिं लप्स्यमानत्वेऽपि, नो चैव खलु भवसिद्धिकविरहितो लोको भविष्यति, जयन्ती पृच्छति - ' मृत्तत्तं परिमित हो और परितः अन्य श्रेणियों से परिवेष्टि हो ' साणं परमाणु - पोग्गलमेन्ते हि खंडेहिं समए समए अवहीरमाणी अवहीरमाणी, अणताहि ओसपिणीहिं, अवसप्पिणीहि अवहीरंती, नो चेवणं अवदिया सिया' अथ उस श्रेणी के परमाणु बराबर टुकडे करलो और उन्हें एक एक समय में उसमें से निकालो इस तरह की क्रिया करने में अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी काल समाप्त कर दो-तो क्या वह सर्वाकाशश्रेणी समाप्त हो सकती है ? नहीं हो सकती है। 'से तेण्डेण' जयंती ! एवं बुच्चह सन्ये विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिस्संति णो चेवणं भवसिद्धियविरहिए लोए भविस्सर' तो इसी कारण से हे जयंति ! मैंने ऐसा कहा है कि जितने भी भवसिद्धिक जीव हैं वे सब मोक्ष में चले जायेंगे तो भी यह लोक उन जीवों से विरहित नहीं होगा, अब जयंती प्रभु से ऐसा पूछती है- 'सुत्तत्त
७२८
Grl.
णं परमाणुपोग्गलमे तेहिं खंडेहिं समए समये अवहीरमाणी अवद्दीरमाणी, वर्णवाहिं ओप्पणी, अवप्पिणीहि भर्वहरती, नो भवहिया सिया " हवे ते શ્રેણીના પરમાણુ જેવાં ટુકડા કરી લેવામાં આવે અને એક 'એક સમયે એક એક પરમાણુ જેવડા ટુકડાને તેમાંથી કાઢી લેવામાં માવે તે અનત પિણી અને અનંત અવસર્પિણી કાળ જ્યંતીત થઈ જવા છતાં પણું શું સર્વાકાશ શ્રેણીને સમાપ્ત કરી શકાય છે ખરી ? (નથી જ કરી શકાતી) “ કે तेण ेण जयंती ! एवं बुच्च सब्वे विणं भवसिद्धिया जीवा सिज्झिति णो चैवं ण' भवसिद्धियविरहिए डोर भविस्व " डेन्यति । ते र मे' वु પ્રદ્યુ છે કે સઘળા ભવસિદ્ધિક જીવા માક્ષમાં ચાલ્યા જશે, છતાં પણ મા લાંક ભસિદ્ધિક જીવાથી રહિત નહી હોય,
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ १० २ चू० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७२६ " भंते ! साहू जागरियतं साहू ?' हे भदन्त ! किं सुप्तत्व साधु-समीचनम् वर्तते ? किंवा जागरिकत्वं साधु-समीचीनं वर्तते ? तत्र जागरणं जागरः सोऽस्यास्तीति जागरिकस्तद्भावो जागरिकत्वम् इत्यर्थः, भगवानाह-'जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं सुत्तत्तं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाणं जागश्यित्तं साहू' हे जयन्ति ! अत्स्येकेषां जीवानां मुप्तत्वमेव साधु-समीचीनं भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां भागरिकत्वमेव साधु-समीचीनं भवति, जयन्ती तत्र कारणं पृच्छति-से केणदेणं भंते ! एवं बुच्चइ-अत्थेगइयाणं जाव साहू ? ' हे भदन्त ! तत्-अथ केनार्थेन खावत् एवमुच्यते-अस्त्ये केषां यावत्-जीवानां सुप्तत्वं साधु, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां जागरिकत्वं साधु इति?, मगहानाह-'जयंती जे इमे जीवा अहम्मिया, अहम्माणुया, अहम्मिट्ठा, अहमकावाई, अहम्मएलोई' हे जयन्ति । ये इमे खल्लू भंते! साहू जागरि यत्तं साहू' हे भदन्त ! सुप्तता समीचीन है या जागरण समीचीन है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जयंती! अस्थेगझ्याण जीवाणं सुत्तत्तं साहू, अत्थेगझ्याण जीवाणं , जागरियत साह' हे जयंति ! कितनेक जीवों की सुप्तता ठीक है-तथा फितनेक जीवों की जाग्रतावस्था ही ठीक है । अब जयंती इस प्रकार के कथन में 'से केणटेण भंते! एवं युच्चइ, अत्यंगझ्याण जाघ साहू' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि कितनेक जीवों की केवल सुसता ही समचीन है और कितनेक जीवों की केवल जाग्रतावस्था ही समीचीन
इस प्रकार से पूछती हई जयन्ती श्राविका कारण जानना चाहती-तब कारण प्रकट करने के अभिप्राय से प्रभु कहते हैं-'जे इमे जीवा अहम्मियां
व यन्ती महावीर प्रसुने मेवे। प्रश्न पूछे छे , “ सुत्तत भते । साहू मागरियत्त साहू," भगवन् ! सुप्तता (वानी अवस्था) सारी જાગરણ સારું છે ?
' भलावा२ असुन उत्त२-" जयंती! अत्येगइयाण जीवाण' सुत्तत साहू, भत्येगइयाण जीवाण जागरियत्त साह" यति!
सुस २९ એ સારું છે અને કેટલાક જી જાગૃત રહે તે સારું છે. આ પ્રકારના
वाम २ nyqा माटे यन्ती प्रभुने मा ४ारने प्रश्न पूछे -"से केणट्रेण भंते ! एव बुच्चइ, अत्येगइयाण जाव साहू " लापन ! सायं शो કારણે એવું કહે છે કે કેટલાક જીની સુમાવસ્થા જ સારી છે અને કેટ' લાક ની જાગૃતાવસ્થા જ સારી છે?
___ महावीर प्रसुना त२-“जे इमे जीवा अहम्मिया अहम्माणुया, सहम्मिट्ठा, अहमक्खाई अहम्मपलोई" याति! । मामि -त.
भ. ९२
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३०
भगवतीस्त्रे जीयाः अधार्मिका:-धर्म-श्रुतचारित्रस्वरूपं चरन्तीति धार्मिकास्वद्भिन्नाः अधा. मिकाः श्रुतचारित्राचरणरहिता इत्यर्थः, अधर्मानुगाः-धर्म-श्रुतचारित्ररूपम् अनुगच्छन्ति-इति धर्मानुगा स्तद्भिन्ना-अधर्मानुगा:-अधर्माचरणतत्पराः अधर्मष्टा:-धर्मः-श्रुनचारित्ररूप: एवेष्ट:-प्रियो येषां ते धर्मेष्टाः, धर्मिणा वा इप्टा: धर्मीष्टाः, अतिशयेन वा धर्मिणो धर्मिष्ठा स्तद्भिन्नाः अधर्मेष्टाः, अधर्मीप्टाः, अधर्मिष्ठावा, अतएव अधर्माख्यायिन:-नधर्ममानल्यान्ति ये ते अधर्माख्यायिनः-- अधर्मोपदेशकाः, अधर्माख्यातिः पसिद्धिः येषां ते अधर्मख्यातयः, अधर्मप्रलोकिना-न धर्ममुपादेयतया ये प्रलोकर्यान्त ते अधर्मपलोकिनः अहम्मपलजमाणा, अहम्मसमुदायारा अहम्मेणं चेव वित्ति कप्पेमाणा विहरंति' अधर्मपरञ्जना:अहम्माणुया, अहम्मिट्ठा, अहम्मक्खाई अहम्मपलोई' हे जयंती ! जो ये जीव अधार्मिक हैं, श्रुतचारित्ररूप धर्म के आचरण करनेवालों से भिन्न हैं अर्थात् श्रुतचारित्राचरण से हीन हैं, श्रुतचारित्ररूप धर्म के पीछे चलने वाले धर्मानुगों से भिन्न हैं, अधर्मानुग हैं, अधर्माचरण में तत्पर हैं, श्रुतचारित्ररूप धर्म जिन्हें प्रिय होता है वे धर्मेष्ट हैं, अथवा धर्मी जिन्हें इष्ट होते हैं वे धर्मीष्ट है, अथवा अतिशय धर्मी जो हैं वे धर्मिष्ठ हैं, इनसे भिन्न अधर्मेण्ट, अधर्मीष्ट अथवा अधर्मिष्ठ हैं तथा-अधर्माख्यायी हैं-जो श्रुतचारित्ररूप धर्म के उपदेशक नहीं हैं, अथवा-'अधर्म' इस रूप से जिनकी प्रसिद्धि है, धर्म को उपादेय रूप से जो नहीं देखते हैं ऐसे अधर्मप्रलोकी हैं, 'अहम्मपलजमाणा, अहम्मसमुदायारा अइम्मेण चेध वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति' अधर्म में अनुराग रखते हैं
ચારિત્ર રૂપ ધર્મના આચરણ કરતાં ભિન્ન આચરણ કરનાર છે એટલે કે કતચારિત્રાચરણથી રહિત છે, તચારિત્ર રૂપ ધર્મના અનુયાયીઓ કરતાં ભિન્ન આચરણ કરનારા છે, અધર્માનુગ (અધર્માચરણમાં લીન છે-અધર્મને અનુસરનારા છે) છે, અધર્મિષ્ટ છે, અધર્માખ્યાયી છે, અધર્મપ્રલોકી એટલે કે ધર્મને જ જેવાવ ળા છે, જેને ધમી ઈષ્ટ હોય છે તેને ધર્મિષ્ટ કહે છે અથવા જે માણસ ખૂજ જ ધાર્મિક છે તેને ધર્મિષ્ટ કહે છે. તેના કરતા વિપરીત વિભાવના માણસને અધર્મિષ્ટ, અથવા અધર્મિષ્ટ કહે છે જેઓ અતચારિત્ર રૂપ ધર્મના ઉપદેશકે નથી તેમને અધર્માગ્યાયી કહે છે, ધર્મને ઉપાદેય રૂપે નહીં માનનારને અધર્મપ્રલોકી કહે છે).
"महम्मपलज्जमाणा, अहम्मस मुदायारा नहम्मेण' चेव वित्ति कप्पेमाणा विहरंति” । अधर्मानुराजा छे-पायानु२७ छ, २मा अधर्म समुदाया
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० २ १० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७३१ अधर्मे परज्यन्ति-अनुरक्ताः भवन्ति ये ते अधर्मप्ररचना:-पापानुरागिणः अधर्मसमुदाचाराः-न धर्म:-आचारविचारादि चारित्ररूपः समुदाचारः-समाचरणं, सप्रमोदो वा आचारो येषां ते तथाविधाः-आचारविचारशून्याः सन्तः, अधर्मेण चैत्र-माणातिपातादिरूपेणैव च वृत्ति-जीविकां कल्पयन्तः-कुर्वन्तः विहरन्तितिष्ठन्ति, 'एएसिणं जीवाणं सुत्तत् साहू' एतेषां खलु उपरि प्रतिपादिताना जीवानां सुप्तत्वं साधु-शोभनं वर्तते । तत्र कारणमाह-'एएणं जीवा मुत्ता समाणा नो पहूर्ण पाणभूयजीवसत्ताणं दुक्खावणयाए, जाव परियावणयाए वदंति' 'दुक्खावणयाए' दुःखारनतायाम्-दुःखानाम् आपना दुःखापना तस्याः भावः तस्यां-मरणरूपदुःखपापणायामित्यर्थः, यद्वा-इष्टवियोगादि दुःख हेतुपापणायाम् ,
सोयाबणयाए' शोचापनतायाम्-शोचापनायां-शोकमापणायाम , दैन्यमापणायाम् , यावत्-'जूरावणयाए' जूरापनतायां शोकातिरेकेण शरीरजीर्णतापापणायाम् , 'तिप्पावणयाए' तेपापनतायाम् अतिशोकाद् नयनाश्रुमुखलालादि पापानुरागी हैं, एवं अधर्म समुदाचारवाले हैं-आचारविचार आदि चारित्ररूप धर्मका आचरण जिनको नहीं है, अथवा आचार जिनका प्रमादयुक्त है-अर्थात् आचार विचार से जो शून्य हैं तथा ग्राणातिपाता. दिरूप अधर्म से ही जो अपनी आजीविका चलाते हैं 'एएसिंणं जीवाणं सुत्तत्तं साह' ऐसे जीवों की सुप्तला समीचीन है-क्यों कि 'एएणं जीवा स्तुत्ता समाणा नो बहणं पाणभूयजीवसत्ताणं दुक्खायणथाए जाय परियारगयाए वहति ' ऐसे ये जीव लोये रहने पर अनेक प्राणों को, भूतों को, जीवों को और सत्त्वों को मरणरूप दुःखदेने में अथवा इष्टबियोगल्प दुःखकारणों के उत्पन्न करने में यावत्-'सोयावणयाए' शोक की प्राप्ति कराने में, दैन्ध की प्राप्ति कराने में, शोकातिरेक से 'जूरणરવાળા છે એટલે કે ચારિત્ર રૂપ ધર્મના આચારવિચાર આદિથી જેઓ વિરહીત છે અથવા પ્રમાદયુક્ત આચારવાળા છે, અને જે પ્રાણાતિપાત આદિ રૂપ अपम १ याताना As यावे छे, “ एएसि ण' जीवाण' सुत्तस' साहू" शेव वानी सुताथा २१ सारी गाय छ, १२५५ “एए ण जाव सुत्तासमाणा नो बहूण पाणभूयजीवसत्ताण दुक्खावणयाए जाव परियावणयाए" wa यारे सूता डाय छे त्यारे भने प्राणेने भूतान, છેને, અને સને મરણ રૂપ દુઃખ દેવામા, ઈષ્ટવિયેગ રૂપ દુખકારણોને उत्पन्न ४२वाभा, "सोयावणयाए " भने युत ४२वाने हैन्यना प्रालि
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीरसे ७३२ क्षरणमापणायाम् , 'पिटावणयाए' पिटापनतायां चपेटामुष्टयादिना कुट्टनक्रियायाम् 'परियावणयाए' परितापनतायाम् पीडापापणायाम् वर्तन्ते-भवन्ति, 'एएणं जीवा मुत्ता समाणा अप्पाणं वा, परं वा, तदुभयं या, नो बहूर्हि अहम्मियादि संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवति' एते खलु पूर्वोक्ताः जीयाः सुप्ताः सन्तः, आत्मानं वा, पर वा, तदुभयं वा, स्वं परं च नो वहीभिः अधार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितास-प्रवर्तयितारो भवन्ति, अतएवाह-'एएसि जीवाणं सुत्तत्तं साहू' एतेषां-पूर्वोक्तानां जीवानां सुप्तत्व खलु साधु भवति 'जयंती ! जे इमे जीवा धम्मिया धम्माणुया जाच धम्मेणं चेव वित्ति कप्पेसाणा विहरंति' किन्तु हे जयन्ति ! ये इमे जीवाः धार्मिकाः, धर्मानुगाः, यावत् धर्मिष्ठाः, धर्मयाए' शारीरिक जीर्णता की प्राप्ति कराने में, 'तिप्पावणयाए' अति शोक से नयनाश्रुओं के निकलवाने में तथा मुखसे लार आदि के बहवाने में, 'पिटावणयाए ' थप्पड़ से मारने में घूमा आदि से पीटने आदि में 'परियावणयाए पीडा उत्पन्न करने में प्रवृत्त नहीं होते हैं। 'एएणं जीवा सुत्तासमाणा अप्पाणं वा पर या तभयं वा नो बहहिं अहम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएतारो भवंति' ये पूर्वोक्त जीव सोते रहने पर खुद को दूसरों को और दोनों को अनेक अधार्मिक संयोजनाओं से प्रवृत्ति करानेवाले नहीं होते हैं। इसलिये 'एएसि जीवाण सुत्तत्तं साहू' इन जीवों के सुप्तत्व को साधु (अच्छा) कहा गया है। 'जयंती! जे इमे जीवा धम्मिया धम्माणुया जाव धम्सेज चेव वित्ति कप्पेसाणा विहरति' किन्तु हे जयन्ति ! जो ये धार्मिक जन हैं, धर्मानुग यावत् धर्मिष्ठ हैं, ४२वाने, “जूरावणयाए" तिने दी शरीरनी ता पास ४२१पवान, " तिप्पावणयाए' तिने दी मां भाभांची मांसु वडवरावधान तथा भुममाथी am मा व१२।वाने, “पिट्ठावणयाए " ५८५, धूसा माह मारवामां "परियावणयाए" प्रवृत्त न तेभने पी त्पन्न घरी शता नथी. 'एए ण जीवा सुत्ता समाणा अप्पाणं वा परवा तदुभय' वा बहूहिं अहम्मियाहि संजोयणाहि सजोएत्तारो भवंति" शेवावे यारे सुप्तावस्थामा હોય છે ત્યારે પિતાને, અન્યને અને ઉભયને અનેક અધામિક સ યોજનાઓ (પ્રવૃત્તિઓ) વડે ચુક્ત કરી શકતા નથી–ઉપર્યુક્ત અધાર્મિક પ્રવૃત્તિ કરી श नथी, तथा ' एएसिं जीवाण सुत्तत्त' साहू" mi oवानी सुप्तावस्थाने
सारी धडपामा भावी छ. “जयती ! जे इमे जीवा धम्मिया, धम्माणुया जाव धम्मेणं चेव ' वित्ति कप्पेमाणा विहरंति" ५२न्तु यति !२ वा ધાર્મિક છે, ધર્માનુગ છે, ધર્મિષ્ઠ ધર્યાખ્યાયી છે, ધર્મ પ્રત્યેક છે, ધર્માનુરાગી છે, ધાર્મિક આચારવિચારવાળા છે. અને ધર્મપૂર્વક પિતાની આજીવિકા ચલા
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ. २ ० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७३३ ख्यायिनः, धर्मप्रलोकिनः, धर्मपरञ्जनाः, धर्मसमुदाचाराः, धर्मेण चैत्र वृत्ति कल्पयन्तो विहरन्ति, 'एएसिणं जीवाणं जागरियत्तं साहू' एतेपां खल्लु उपर्युक्तानां जीवानां जागरिकत्वं साधुः-शोभनं भवति, 'एएणं जीवा जागरा समाणा बहूणं पाणाणं जाव सत्ताणं अदुक्खावणयाए जाव अपरियावणियाए वटुंति' एते खलु उपर्युक्ताः जीवाः जाग्रतः सन्तो वहूनां माणानां यावत्-भूतानां जीवानां सत्वा नाम् अदुःखायनायै-न दुःखमापणाय, यावद-अशोचनापनायै-न शोकोत्पादनाय, न जूरणाय, नोत्पीडनायै, नो परितापनायै वर्तन्ते, 'तेण जीवा जागरमाणा अप्पाणं वा, परंवा, तदुभयं वा, यहूहि धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवंति ' ते खलु उपर्युक्ताः जीवाः जामतो-जागरां कुर्वन्तः, आत्मानं वा, परंवा, तदुभय वा-स्वं च परं च बह्वोभिः-अनेकाभिः, धार्मिकीभिः-धर्मसम्बन्धिनीभिः संयो. • जनाभिः संयोजयितारः-प्रवर्त्तयितारो भवन्ति, 'एएणं जीवा जागरमाणा धम्मधर्माख्यायी हैं धर्मप्रलोकी हैं, धर्मप्ररञ्जन हैं, धर्मसमुदाचारयुक्त और धर्मपूर्वक आजीविका चलानेवाले हैं 'एएसिं ण जीवाण जागरियत्तं साहू' ऐसे इन जीवों की जाग्रतावस्था समीचीन है क्यों कि 'एएणं जीवा जागरा समाणा घहणं पाणाणं जाव अदुक्खावणयाए जाव अपरियावणियाए वदंति' ये जीव जगते हुए भी अनेक प्राणियों को यावत् भूतों को, जीवों को, सत्त्वों को, दुःख प्राप्ति के निमित्त, यावत्-शोचना. प्राप्ति के निमित्त-शोकोत्पाद के निमित्त, उत्पीडला के निमित्त और परिताप के निमित्त नहीं होते हैं। तथा-'तेणं जीवा जागरमा अप्पाणं चा परवा तदुभयं वा बहहिं धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो अवंति' ये जागरण करके अपने आपको, दूसरों को और दोनों को अनेक धार्मिक योजनाओं से-धर्मसंबंधी प्रवृत्तियों से युक्त करते हैं 'एएणं जीवा जागरमाणा धम्मजागरियाए अप्पाणं जागरहत्तारो पना२ छ, “ एएसिं णं जीवाण जागरियत्तं साहू" सेवा न तावस्था ४ सारी छ, २ 'एएणं जीवा जागरा समाणा बहूण पाणाण जाव अदुक्खावणयाए जाव अपरियावणियाए वट्टति" mai & तावस्थामा डाय ત્યારે પણ અનેક પ્રાણને, ભૂતને, જીને અને સર્વેને દુઃખપ્રાપ્તિમાં, શોકપ્રાપ્તિમાં પીડા, ઉત્પન્ન કરવામાં અને પરિતાપના કરવામાં કારણભૂત બનતા નથી तथा " तेणं जीवा जागरमाणा अपाणं वा पर' वा तदुर्भय वा बहूहि धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोएत्तारो भवंति" तो २६४शन पाताने, मन्यते सन ઉભયને અનેક ધાર્મિક ભેજનામાં (પ્રવૃત્તિઓમાં) પ્રવૃત્ત કરતા રહે છે.
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
ওই
भगवती सूत्रे
,
जागरियाए अप्पा जागरइत्तारो भवंति एते खलु जीवाः जाग्रतो धर्मजागरितथा आत्मानं जागरयितारः प्रवर्तयितारो भवन्ति, 'एएसिणं जीवाणं जागरियत्तं साहू एतेषां खच उक्तानां जीवानां जागरिकत्वं साधु - शोभनम् दितकर भवतीति भावः, तदुपसंहरन्नाह - ' से तेणद्वेग' जयंती ! एवं बुच्चइ- अत्येगइयाणं जीवाणं सृत्तत्तं साहू, अत्येगइयाणं' जीवाणं जागरियत्तं साहू ' हे जयन्ति । तद् तेनार्थेन एवमुच्यते-अस्त्येकेषां जीवानां सुप्तत्वं साधु भवति, अथ च अस्त्येके पां जीवानां जागरिकत्वं साधु - हितकरं भवति, जयन्ती पृच्छति 'बलियत्तं भंते ! साहू दुब्बलियच साहू?' हे भदन्त ! किं वलिकत्वम् चक्रमस्ति अस्येति चलिरुस्त द्भावो बलिकत्वम् बलवत्त्वम्, साधु - हितकरम् भवति' किंवा दुर्बलिकत्वम् साधु - हितकरं भवति, भगवानाह - 'जयंती ! अत्येगइयाणं जीवाणं वलियत्तं साह, अत्थेगइयाणं जीवाण दुब्बलियत्तं साहू ' हे जयन्ति ! अस्त्ये केपां जीवानां बलि भवंति ' तथा ये धार्मिक जीव धर्मजागरिका से अपने को जगाते रहते हैं । इसलिये - 'एएस जीवाणं जागरियत्तं साहू ' इन जीवों की जाग्रता वस्या पर है- ठीक है-हितकर है-' से तेणट्टेणं जयंती ! एवं बुच्चइ, अत्थेगयाणं जीवाणं सुत्तत्तं साहू इस कारण हे जयन्ती मैंने ऐसा कहा है कि किननेक जीवों का सुसत्व हितकर है और कित नेक जीवों का जागना हितकर है। अब जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है'बलिपत्तं भंते ! साहू, दुग्धलियत्तं माहू' हे भदन्त । जीवों का बलवानपना अच्छा है या निर्बलना अच्छा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'जयंती ! अत्थेमइयाणं जीवाणं वलियत्तं साहू, अत्येगइयाणं जीवाण दुञ्चलिपत्त साहू' हे जयन्ति । किननेक जीवों की बलिष्ठता हितकर
"'
"
" एएणं जीवा जागरमाणा धम्मजागरियाए अप्पाणं जागरइत्तारो भवंति " તથા તે જીવા ધર્મ જાગરણ વડે પેાતાના આત્માને જાગ્રત કરતા રહે છે. तेथी " एएसि जीवाण' जागरियत्त साहू ' આ પ્રકારના જીવાની જાગૃતાવસ્થા જ હિતકર ગણાય છે " से तेणद्वेण जयंती ! एवं बुच्चर, अत्येगइयाणं जीवाणं सुत्तत्त साहू " हे भयति । ते अर में मेटाउ જીવેાનું સુસવ જ હિતાવહ છે અને કેટલાક જીવેાનુ... જાગવુ* હિત વર્ષ છે હવે શ્રાવિકા જયન્તી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રકારને પ્રશ્ન પૂછે છે—
" बलियत्तं भते ! साहू, दुग्धलियत्तं साहू ? " हे भगवन्! लवोभां समળતા હિતાવહ છે કે નિર્માંળતા હિતાવહુ છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " जयती अत्येगइयाण जीवाण बलियत्तं साहू, अत्थेगइयाणं जीवाण दुबलियत्त साहू " हे भयति । उदसा भवानी सम
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ १०२ सू० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम् ७३५ कत्व-बलवत्वं साधु-हितकरं भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां दुर्बलिकत्वंदुर्बलत्वं साधु-हितकर भवति । जयन्ती तत्र कारणं पृच्छति-' से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-जाव साहू ? ' हे भदन्त ! तत्-अथ, केनार्थेन एवमुच्यते-यावत्अस्त्ये केषां जीवानां बलवत्व साधु, भवति, अथ च अस्त्ये केषां जीवानां दुर्वलत्वं साधु भवनि ? इति । भगवानाह-'जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरांति' हे जयन्ति ! ये इमे जीवाः अधार्मिकाः, यावत् अधर्मेणैव वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति-वर्तन्ते, 'एएसिणं जीवाणं दुबलियत्तं साहू' एतेषां खलु उपर्युक्तानां जीवानां दुर्वलिकत्वम्-दुर्बलत्वं साधु-हितकर भवति, 'एएण जीवा एवं जहा सुत्तस्स तहा दुवलियस्स बत्तव्यया भाणियव्या' एते खलु उपरितना जीवा एवंपूर्वोक्तरीत्या यथा सुप्तम्य वक्तव्यता भणिता तथैव दुर्वलिकस्यापि वक्तव्यता (अच्छी) होती है और कितनेक जीवों की निर्बलता हितकर (अच्छी) होती है । ' से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चह, जाव साहू' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कितनेक जीवों की बलिष्ठता हितकर हाती है और कितनेक जीवों की निर्बलता हितकर होती है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ' जयंती ! जे हमे जीवा अहम्मिया जाव विहरंति' हे जयन्ति जो ये जीय अधार्मिक हैं, यावत् अधर्म से ही अपनी आजीविका चलाते हैं 'एएसि णं जीवाणं दुयलियत्तं साहू' ऐसे इन जीवों की दर्बलता हितावह है 'एएणं जीवा एवं जहा सुत्तस्स तहा दुबलियस्स वत्तव्वया भाणियव्वा' इस विषय में जैसी वक्तव्यता सुप्तता के विषय में कही जा चुकी है वैसी ही वक्तव्यता दुर्बलता के विषय में લતા સારી ગણાય છે અને કેટલાક જીની નિર્બળતા સારી ગણાય છે. આ પ્રકારના જવાબનું કારણ જાણવા માટે જયન્તી શ્રાવિકા નીચે પ્રમાણે પ્રશ્ન पूछे छ-" से केणट्रेण भवे ! एवं वुच्चद, जाव साहू " भगवान् । मा५ ।। કારણે એવું કહે છે કે કેટલાક જીની સબળતા સારી ગણાય છે અને કેટલાકની નિર્બળતા સારી ગણાય છે ?
महावीर प्रसुन त्त२-" जयंती । जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरति" है यति !२ मधामि थी न अधामि मावि य । पर्यन्तना उपयुत विशेषरथी सुस्त डाय छे, “ एएसिणं जावाण' दुबलियत्त साहू " मेi wवानी हुमत or हिताव: छ. " एएण जीवा एवं जहा सुत्तस्स तहा दुबलियस वत्तव्वया भाणियव्वा” तेनु ४२५ ४८ કરવાને માટે ઉપર સુસ જીના વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે એવું ११ यन मी नि । वर्षे ४२९ . “ बलियस्स जहा जागरस्स
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
भगवती सूत्रे
-
भणितव्या, 'बलियस्म जहा जागरस्स तदा भागियन्नं जान मंजोपत्तारो भवति बलि - बलिनो वक्तव्यता यथा जाग्रतो भणिता तथा भणितव्या, यावत्बीभिः धार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति, 'एएसि णं जीवाणं बलियत् साहू ' एतेषां खलु पूर्वोक्तधार्मिकादीनां जीवानां वलिकत्वं बलवत्वं साधु भवति 'सेते द्वेणं जयंती ! एवं बुच्चइ तंचेत्र जाब साह' हे जयन्ति ! वत् तेनार्थेन ' एवमुच्यते - तदेव - पूर्वोक्तवदेव यावत्-अधार्मिकादीनां दुर्बलत्वं साधु भवति, अथ च धार्मिकादीनां च बलवत्वं साधु भवति । जयन्ति पृच्छति - 'दवखत्तं भंते ! साहू, आलसियत्तं साहू ? ' हे भदन्त ! किम् दक्ष-कार्यनिपुणत्वम्आलरूपरहितत्वम् साधु - हितकरं भवति ? किंवा आलसिकत्वम् - आलस्यं-कार्यकहनी चाहिये. 'बलियस्स जहा जागरस्स तहा आणि जाव संजोएप्तारो भवंति ' तथा बलिष्ठता के विषय में जैसी वक्तव्यता जाग्रतावस्थावाले की कही गई है वैसी कह लेना चाहिये, यावत् ने अनेक धार्मिक योजनाओं से संयोजयिता होते हैं । 'एएसि णं जीवा पलियन्तं साहू ' इसलिये इन पूर्वोक्त धार्मिक आदि जीवों की वलवता हितकर होती है । 'से तेणट्टेणं जयंती ! एवं बुच्च तं चैव जाव साह' अतः हे जयंति | मैंने ऐसा कहा है कि अधार्मिक आदि जीवों की दुर्बलता हितावह होती है और धार्मिक आदि जीवों की चलकत्ता हितावह होती है । अव जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है- 'दक्खत्तं भंते साहू, आरसियत्तं माहू' हे भदन्त ! अपने कार्य में निपुणता जीव में अच्छी होती है या कार्यतहा भाणियव्व जाव संजोएत्तारो भवंति " वुथन लगृत अवाना विषર્ચમાં કરવામાં આવ્યુ છે એવું જ થન અહી સમળ જીવે। વિષે ગ્રહણુ કરવુ જોઇએ. “તેઓ પેાતાની શક્તિના ઉપયાગ, પેાતાને, અન્યને અને ઉભયને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્ત કરવામાં કરે છે, '’ આ કથન પન્તનું કથન અહી' ગૃહેણુ કરવુ' જોઇએ. આ સમસ્ત કથનના ભાવાથ એ છે કે ધાર્મિક જીવામાં સખળતા હિતાવહ ગણાય છે અને અધાર્મિક જીવેામાં निर्माता हितावह गाय . " से तेणद्वेणं जयंती ! एव वुच्चइ, तां चैव जाव साहू " " हे भ्यति । ते भर में अछे धार्मिक आदि विशेषઘેાવાળા જીવાની દુબ ળતા હિતાવહ છે અને ધાર્મિક જીવાની સખળતા હિતાવહ છે હવે શ્રમણેાપાસિકા જયન્તી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે 3- " दक्खत्तं भंते । सांहू, आसियत्त साहू ?” हे भगवन् ! वोभा अनि પુતાના સદ્ભાવ (અથવા ઉદ્યોñ રતતાના સદ્દભાવ) સારા ગણાય કે આળસના સદ્ભાવ સારા ગણુાય?
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० २ सू० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम् करणस्फूर्तिरहितत्वमित्यर्थः साधु-हितकरं भवति ? भगवानाह - ' जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं दवखत्तं साहू, अत्येगइयाणं जीवाणं आळसियत्तं साहू ' हे जयन्ति ! अस्त्ये केपां जीवानां दक्षत्वं - कार्यनिपुणत्वम्, साधु-हितकर भवति, अथ च अस्त्येकेषां जीवानां खलु आल सिकत्वम् - आलस्यं प्रमादः, साधु - हितकरं भवति, जयन्ती तत्र कारणं पृच्छति - ' से केणणं भंते । एव बुच्चर - तंचेव जाव साहू ? ' अथ केनार्थेन, एवमुच्यते तदेव- उपर्युक्तं यावत्-अस्त्येके पां जीवानां दक्षत्वं साधु, अस्त्येकेषां जीवानाम् - आळसिकत्वम् - आलस्यं साधु भवति - इति ? भगवानाह - 'जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरंति ' हे जयन्ति ! ये खलु मे पूर्वोक्ताः जीवाः अधार्मिकाः यावत् अधर्मेणैव वृर्त्ति कल्पयन्तो विहरन्ति ' एपसि ण जीवाणं अलसियत्तं साहू' एतेषां खलु उपकरने में स्मृति से रहितता अच्छी होती है ? इसके उत्तर प्रभु कहते हैं-'जयंती ! अस्थेगइयाणं जीवाणं दक्खतं साहू, अत्थेगहयाणं जीवाणं आलस साहू' हे जयन्ति । कितनेक जीवों की कार्यकरने में fryणता हितकारक होती है और कितनेक जीवों की कार्यकरने की स्फूर्ति से रहितता अच्छी होती है । 'सेकेण्डेणं भंते । एवं बुच्चइ, तं देव जाव साह' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते है किसनेक जीवों की कार्य करने में निपुणता अच्छी होती है और कितनेक जीयों की कार्यकरने की स्फूर्ति से रहितसा - प्रमादावस्था - अच्छी होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' जयंती । जे इमे जीवा अहम्मिया जाव विहरति ' जो ये अधार्मिक यावत् अधर्म से ही अपनी आजीविका 'चलाने वाले जीव है 'एएसि णं जीवाणं आलसियन्तं साहू' सो इन
महावीर अलुना उत्तर- " जयंती अत्थेगइयाण जीवाणं दक्खत्त खातू, अत्थेगइयाण' जीवाणं आलसियत्त साहू " हे न्यति । सा भवेोभां हा કરવાની નિપુøતા હિતકારક ગણાય છે અને કેટલાક જીવામાં કાર્ય કરવાની સ્ફૂર્તિના અભાવ અથવા આળસ હિતકારક ગણાય છે.
19
भयन्तीन। प्रश्न- " से केणट्टेण भंते ! एव वुच्वइ, त चैव जाव साहू ? હે ભગવન્ ! આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે કેટલાક જીવામાં કાર્ય નિપુ શુતા હિતાવહ છે અને કેટલાકમાં આળસ હિતાવહ છે?
महावीर अलुन। उत्तर- " जयता ! जे इमे जीवा अहम्मिया जाय बिहरंति " हे भ्यति ! ? । अधार्मिक आदि पूर्वोक्त विशेषवाणां हे, एसि ण जीवाण आठवियच साहू " मेवां वामां आपस ( प्रभाही पक्षु')
८८
१० ९३
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
भगवती सूत्रे युक्तानां जीवानाम् आलसिकत्वम् - आलस्यमेव साधु - हितकरं भवति, आलस्य प्रमादयुक्तत्वात् अधर्माचरणे झटिति प्रवृत्तिविरहात्, तदाह- 'एएणं जीवा अळसा समाणा दो बहूणं जहा सत्ता तहा अलसा भाणियन्त्रा' एते खलु अधार्मिकादयो जीवाः, अलसाः आरस्ययुक्ताः सन्तो नो बहूनां यथा पूर्व सुप्ताः अधार्मिकादयो जीवाः प्रतिपादिता तथैव अलसा - आलस्यप्रमादयुक्ताः अपि अधार्मिकादयो जीवाः भणितव्याः प्रतिपत्तव्याः, एतेषाम् अधार्मिकादीनां जीवानाम् अलसत्व ' साधु भवति 'जहा जागरा तहा दक्खा भाणियन्त्रा जाव संजोएत्तारो भवति' यथा पूर्वं जाग्रतः - जागरणं कुर्वन्तो जीवाः भणिता स्तथैव दक्षाः जीवाः भणितव्याः, यावत्-बह्वीभिः धार्मिकीभिः संयोजनाभिः संयोजयितारो भवन्ति, 'एएणं जीवा जीवों की अलसता - प्रमादावस्था अपने कार्य करने में स्फूर्ति से रहितता -- श्रेयस्कर है क्योंकि आलस्य - प्रमाद से युक्त होने के कारण इन जीवों मैं अधर्माचरण की और झट से प्रवृत्ति करनेका अभाव रहता है। इसी कारण ऐसा कहा गया है 'एएणं जीवा अलखा समाणा नो बहूणं जहा सुत्ता तहा अलला भाणियव्वा' ये अधार्मिक आदि जीव यदि आलस्ययुक्त रहते हैं तो जैसे पूर्व में कहे गये सुप्त जीव अपने को, दूसरों को और उभय को अधार्मिक संयोजनाओं से युक्त नहीं करते हैं इसी प्रकार से ये आलस्य युक्त जीव भी अपने को, पर को और उभय को अधार्मिक संयोजनाओं से युक्त नहीं करते हैं आदि २ कथन पूर्व की तरह यहां करना चाहिये । इसलिये इन अधार्मिक आदि जीवों की आलस्यता हितकारक है । 'जहा जागरा तहाँ दक्खा भाणियव्वा, जाव संजोएत्तारो भवति' जैसे पहिले जाग्रतावस्थावालों के विषय में कहा હાય એજ હિતાવહ છે, કારણ કે જીવા પ્રમાદી હૈાય છે તે અધર્માંચરણ આદિ કઈ પણ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરવાના સ્વભાવવાળા જ હાતા નથી તેથી જ एए णं जीवा अलसा समाणा नो बहूण जहा सुत्ता तहा असा भाणियव्वा આ આળસુ ધાર્મિક જીવાના વિષયમાં સુપ્ત જીવેાના જેવું જ પૂર્વોક્ત કથન અહી ગ્રહણુ કરવુ જોઈએ કહેવાનુ તાત્પય એ છે કે અધાર્મિક આદિ વિશેષણાવાળા જીવે જે આળસુ હોય તે પેાતાને, અન્યને અને ભયને અધાર્મિક સચૈજનાથી (પ્રવૃત્તિઓથી) યુકત કરતા નથી તે કારણે અધામિક ચ્યાદિ વિશેષણાવાળા જીવેામાં આળસ (પ્રમાદ) ના સભાય होय भेन हितावह गाय हे " जहा जागरा तहा दक्खा भाणियव्वा, जाब सुजोतारो भवति આગળ જાગૃતાવસ્થાવાળા જીવાના વિષયમાં જેવુ થન
66
"
"
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३९
1
चन्द्रिका टोकाश० १२ ४० २ ० ३ जयन्त्या प्रश्नोत्तरवर्णनम् दक्खासमाणा बहूहिं, आयरिवेययावच्चेहिं, उवज्झायवेयावच्चेहि थेरवे पावच्चेहिं, तव सिवेयावच्चेदि, गिलाणवेयावच्चेहि, सेहवे यावच्चेर्हि, कुलवेयावच्चेर्हि, गणवेयावच्चेर्हि, संघवे पावच्चेर्हि, साहम्मियवेयावच्चेहिं अत्ताण' संजोएतारो भवंति । एते खलु धार्मिकादयो जीवाः दक्षाः उद्यमिनः सन्तो बहुभिः आचार्यवैयावृत्यैः, उपाध्यायवैयावृत्यैः, स्थत्रिरवैयावृत्यैः, तपस्विनैयावृत्यैः, ग्लानवैयावृत्यैः, शैक्षवैयावृत्यैः, कुलवैयावृत्यैः, गवैयावृत्यैः संघवैयाहृत्यै, साधर्मिक वैयावृत्यैः, आत्मानं संयोजयितारो भवन्ति । 'एएसि णं' जीवाणं दक्खत्तं साहू' से तेणट्टेणं गया है उसी प्रकार से दक्ष जीवों के विषय में भी कहना चाहिये । यावत् ये अनेक धार्मिक संयोजनाओंसे अपने को, पर को और उभय को योजित करनेवाले होते हैं । 'एएणं जीवा दक्खा समाणा बहूहिं आयरियवेयावच्चेहि उवज्झायवेपावच्चेर्हि, धेरवेयावच्चेहिं तवस्सिवेयाबच्चेहि, गिलाणवेद्यावच्चेहि, सेहवेयावह चेहिं, कुलवेयावच्चेहिं, गणवेद्यावच्चेहिं, संघवेद्यावच्चेहिं, साहम्मियवेयावच्चेहि अप्ताणं संजोए तारो भवंति, एएसि जीवाणं दक्खन्त साहू' ये धार्मिक आदि जीव उद्यमवाले होते हुए आचार्यों की विविध वैयावृत्ति से, उपाध्यायों की विविधवैयावृत्ति से, स्थविरों की विविधवैयावृत्ति से, तपस्वियों की विविध वैयावृत्ति से, ग्लानजनों की विविध वैयावृत्ति से, शैक्षों (नवः । दीक्षितों) की विविधवैयावृत्ति से, कुल की विविधवैयावृत्ति से, गण की विविध वैयावृत्ति से, संघकी विविध वैयावृत्ति से और साधर्मिक जनों की विविध वैयावृत्ति से अपने को योजित करते हैं। इसलिये
,
કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ' જ કથન અહી' દક્ષ (કાય નિપુણુ) જીવાના વિષયમાં સમજવુ જે જીવા ધાર્મિક માદિ વિશેષણેાવાળા હાય છે તેમાં જે દક્ષતા હાય તે તેએ પેાતાને, અન્યને અને ભયને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ એમાં પ્રવૃત્ત हुरता रहे छे. " एएण जीवा दक्खा समाणा बहूहि आयरिय वेयावच्चेहि उवज्झायवेय व चेहि थेर वेयावच्चेद्दि, तबरिसवेयावच्चेहि, गिलाणत्रेयावच्चेहि, सेयत्रेयावच्चेहि, कुलवेयावच्चेहि, गणवेयावच्चेहि, संघवेयावच्चेहि, साइम्मियवेयावच्चेहि, अत्ताणं संजोएत्तारो भवति, एएसि जीवाण दुवखत्तं साहू " ते धार्दि आदि विशेषवाला वो ले उद्योगरत होय तो અનેક પ્રકારે આચાર્યંતુ, ઉરાધ્યાયેાતુ, સ્થવિરેનું, તપવીએત્તુ, ગ્લાનજને નુ (जीभारोनु) शैक्षोनु (नवदीक्षितानु), हुसनु, गनु, सधनु ने साधभिः જનાનુ વૈયાનૃત્ય કરવાને તત્પર રહે છે તેથી તે છાની કાર્યાનિપુણુતા
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भगवतीसूत्रे
तंचेव जाव साहू' एतेषां खलु धार्मिकादीनां पूर्वोक्तां जीवानां दक्षत्वम्-आलस्य रहितत्वम्, साधु - शोभनम् भवति, सर्वजनहितकरत्वात् प्रकृतमुपसंहरन्नाह - तत् - तेनार्थेन, तदेव - पूर्वोक्तत्रदेव, यावत् - दक्षलं साधु । पुनथ जयन्ती पृच्छति' सोइंदिबसणं भंते! जीवे किं वंधइ ? ' हे भदन्त ! श्रोत्रेन्द्रियवशातः - श्रोत्रेन्द्रियस्यवशेन - पारतन्त्र्येन, आर्त्तः श्रोत्रेन्द्रियवशातः-श्रोत्रेयिवाऋतो गतः श्रोत्रेन्द्रियवशातः, खलु जीवः किं कर्म वध्नाति ? भगवानाह - ' एवं जहा कोहवस हे तव जात्र अणुपरिट्ट' एव पूर्वोक्तरीला यथा क्रोधवशतिः क्रोधवशार्त्तस्य वक्तव्यता अस्यैव शतकस्य प्रथमोदेशके शहश्रमणोपासकमश्नोत्तरे प्रतिपादिता तथैव यथा-' श्रोत्रेन्द्रियवशात जीवः आयुष्कवः सप्तकर्मप्रकृतीः शिथिलबन्धनइन जीवों की दक्षता हितकर है। ' से तेणट्टेणं तं चेत्र जाव साह ' इस कारण हे जयन्ति ! मैंने ऐसा कहा है कि इन पूर्वोक्त धार्मिक आदि जीवों की दक्षता - आलस्य रहितता हितकर है, क्योंकि वह सर्वजनों की हितकारक होती है आदि । अब जयन्ती प्रभु से ऐसा पूछती है'सोइंदियवसद्वेणं' भेते ! जीवे किं बंधइ' हे भदन्त ! श्रोत्रेन्द्रिय के वशवर्ती हुआ जीव किस कर्म का बंध करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं जहा कोहवसट्टे तहेव जाव अणुपरियह ' जिस प्रकार क्रोध के वशवर्ती हुए जीव के विषय में वक्तव्यता इसी शतक के प्रथम उद्देशक में शंखश्रमणोपासक के प्रश्नोत्तर में कही गई है वैसी वक्तव्यता यहां पर भी कहनी चाहिये वहां ऐसी वक्तव्यता कही गई है कि श्रोत्रेन्द्रिय के वशवर्ती हुआ जीव आयुष्यकर्स को छोडकर सात पर्सप्रकृति
,
ܕ
1
अथवा उद्योगरतता हितावह गाय छे. " से तेणद्वेण त चेत्र जाव साहू હું જયતિ ! તે કારણે એવુ' કહ્યુ છે કે પૂર્વોક્ત ધાર્મિક આદિ વિશેષણાવાળા જીવેાની દક્ષતા (આળસ રહિતતા) હિતાવહ છે અને અધાર્મિ ક જીવેાની આળસ (પ્રમાદ) હિતાવહ છે હવે શ્રમણેાપાસિકા જયન્તી મહાવીર असुन याप्रमाणे प्रश्न पूछे छे - " सोइदियव घट्टेण भंते । जीवे कि बंधइ ? " હું ભગવન્! શ્રેત્રેન્દ્રિયને વશવતી બનેલે (શ્રેત્રેન્દ્રિય અસયમવાળા) જીવ કયા કર્મના અન્ય કરે છે?
ܕ
महावीर अलुना उत्तर- " एवं जहा कोहवसट्टे तहेव जाव अणुपरियटुइ" આ શતકના પહેલા ઉદ્દેશકમા શખશ્રમણે પાસકના પ્રકરણમાં ક્રોધને વશવતી અનેલા જીવના વિષયમા જેવુ... કથન કરવામાં આવ્યુ' છે, એવુ જ કથન અહી પણ સમજવુ જોઈ એ કહેવાનુ' તાત્પય એ છે કે શ્રેÀન્દ્રયને વશવતી બનેલે જીવ પણુ આયુમ સિવાયની સાતે કમ પ્રકૃતિને શિથિલને બદલે
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ७० २ ० ३ जयन्त्याः प्रश्नोत्तरवर्णमभू
666
૭૪૨ वृद्धाः दृढबन्धनबद्धाः प्रकरोति' इत्यादि यावत् चातुरन्त संसारकान्तारम् अनुपति" इतिपर्यन्त वाच्यम्, 'एवं चर्विखदियवसट्टे वि एव जाब फासिंदियसट्टे जाव अणुपरियट्टइ' एवं श्रोत्रेन्द्रियवशातयदेव चक्षुरिन्द्रियवशार्तोऽपि एव - यावत्- घाणेन्द्रियवशातः, जिवेन्द्रियवशातः, स्पर्शेन्द्रियवशातच जीवः क्रोधवशार्तजीववदेव विज्ञेयः यावत् चातुरन्त संसारकान्तारम् अनुपर्यटति । 'तएगं सा जयंती समणोवासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमड सोच्चा निसम्म तुट्ठा से जहा देवाणंदाए तहेव पव्वइया जान सव्वदुक्खप्पीणा' ततः खलु सा जयन्ती श्रमणोपासका श्रमणरय भगवतो महावीरस्य अन्तिके - समीपे, एतमर्थम् - पूर्वोक्तार्थं सर्वं श्रखा, निशम्य हृदि अवधार्य, हृष्टतुष्टा शेर्पा
"
-
यों को जो शिथिल बन्धन से बद्र हुई होती हैं दृढबन्धन से वद्ध करता है, इत्यादि कथन से लेकर वह चातुरन्त चतुर्गतिरूप संसार कान्तार में परिभ्रमण करता है । इसी प्रकार से 'चक्षुइन्द्रिय के वशवर्ती हुआ, घ्राणेन्द्रिय के वशवर्ती हुआ और स्पर्शनइन्द्रिय के वशवर्ती हुआ जीव क्रोध के वशवर्ती हुए जीन की तरह ही आयुकर्म को छोड़कर सात कर्मप्रकृतियों को जो शिथिलन्धर से यह करता है दृढबन्धन से बद्ध करता है और वह चतुर्गतिरूप संसार में परिभ्रमण करता है । 'तएणं ला जयंती ! समणोवासिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयम सोच्चा निसम्म हट्टतुट्टा सेसं जहा देवानंदाए तहेव पञ्चइया जाब सन्वदुक्खपहीणा' इसके बाद श्रमणोपासका जयन्तीने श्रमण भगवान् महावीर के पास पूर्वोक्त सब अर्थ को सुनकर के, और उसका मनन करके बड़ी हर्षित
-
દેહ બન્ધવાળી કરે છે, ઈત્યાદિ કથન અહી' પણ શ્રણ કરવાનું છે. એવે જીવ ચાર ગતિવાળા સસારકાન્તરમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે,'' આ કથન પન્તનુ પૂર્ણાંકત કથન અહી' ગ્રહણુ કરવુ જોઇએ એજ પ્રમાણે ચક્ષુઇન્દ્રિયને, ઘ્રાણેન્દ્રિયને, જિહવાઈન્દ્રિયને અને સ્પર્શેન્દ્રિયને વશવતી અનેલે જીવ પણ ક્રોધને વશવર્તી અનેલા જીવની જેમ આયુકમ સિવાયની સાતે ક`પ્ર કૃતિઓને શિથિલને ખદલે દૃઢ ખધવાળી ખનાવે છે અને ચાર ગતિ રૂપ સ'સારમાં પરિભ્રમણ કર્યાં કરે છે.
तएण सा जयंती समणोवालिया समणस्स भगवओ महावीररस अंतिए एमट्ठ खोच्चा निसम्म हट्ठट्ठा सेसं जहा देवाणंदाए तहेव पव्वइया जाव सव्वदुक्खपहीणा" श्रभ्यु ભગવાન મહાવીરની સમક્ષ પૂર્વકત વિષયનું પ્રતિપાદન શ્રવણુ કરીને અને તે ખાબતમા મનન કરીને શ્રમણેાપાસિકા
66
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीर्थ यथा नवमशतके त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशके देवानन्दायाः प्रकरणे प्रतिपादितम् तथैवा. त्रापि मतिपत्तव्यम् , तथैव प्रवनिता-दीक्षां गृहीतवती, यावत् सिद्धा, बुद्धा, मुक्ता परिनिर्वाता मर्न दुःखमहीणा च संजाता । अन्ते गौवमो भगवद् वाक्य प्रमाणयनाह- सेवं भंने ! सेवं भंते ! त्ति हे भदन्त । तदेवं-मवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति ।मु०३॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपित बालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालवतिविरचिता श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका.
ख्यायां व्याख्यायां द्वादशशतकस्य द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥१०१२-२॥ हुई और सन्तुष्ट चित्त हुई इस विषय में नौवें शतक में ३३ वें उद्देशक में देवानन्दा के प्रकरण में जैसा कहा गया है उसी प्रकारका कथन यहां पर भी करना चाहिये देवानन्दा जिस प्रकारसे पद्रजित हुई उसी प्रकार से यह जयन्ती भी प्रश्नजित हो गई यावत् सिद्ध, बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात और सर्वदुःखों से रहित हो गई अन्त में अब गौतम प्रभु के वचन में सत्यता स्थापन करने के लिये कहते हैं कि 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह वैसा ही है । इस प्रकार कहा कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥१०॥ जैनाचार्य श्री घालीलालजी महाराज कृत "भगवतीलून" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतकका दूसरा उद्देशक समाप्त॥१२-२॥ જયન્તીના હર્ષ અને સંતોષને પાર ન રહ્યો ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન, નવમાં શતકના ૩૩માં ઉદ્દેશકમાં દેવાનંદા બ્રાહ્મણના કથન અનુસાર સમજવું એટલે કે દેવાન દાની જેમ જયતી શ્રાવિકાએ પણું પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી અને અનેક કઠિન તપની આરાધના કરીને જયતી પણ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિર્વાત અને સર્વદુઃખોથી રહિત થઈ ગઈ આ કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
वे सूत्रा२ गीतमा स्वाभान “ सेव भते । सेव भंते ! त्ति" भा વચનો દ્વારા સૂત્રને ઉપસંહાર કરે છે. “હે ભગવન! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે હે ભગવન! આપનું આ કથન યથાર્થ જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વંદણાનમસ્કાર કરી ગૌતમ સ્વામીને પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ૦૩ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા
વ્યાખ્યાના બારમા શતકને બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૨-રા
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ३ सू. १ रत्नप्रभादि पृथ्वी निरूपणम् ७४३
द्वादशशतके तृतीयोद्देशकः प्रारभ्यते द्वादशशतकस्य तृतीयोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ।। पृथिवीनां प्रकारमरूपणम् , प्रथमपृथिव्याः नामगोत्रप्ररूपणम् ।।
-रत्नप्रभादिपृथिवीवक्तव्यता। मूलम्-"रायगिहे जाव एवं क्याली-कइशं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ? गोयमा! सत्त पुढवीओ प्रणताओ, तंजहापढमा दोच्चा जाव सत्तमा, पढमा णं भंते ! पुढधी किं नामा
किं गोता पण्णता ? गोयमा! घम्मा नामेणं रयणप्पागोत्तेणं एवं जहा जीवाभिगमे पढमो नेरइयउद्देसमो, सो चैव लिरवलेसो भाणियब्बो जाव अप्पा बहुगंति सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ॥सू०१॥
छाया- राजगृहे यावद् एवम् अवादी-कति खलु भदन्त ! पृथिव्यः मज्ञप्ताः ? गौतम ! सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमा, द्वितीया च यावत् सप्तमी, प्रथमा खलु भदन्त ! पृथिवी किं नामा, किं गोत्रा प्रज्ञप्ता ? गौतम! धम्मा नाम्ना, रत्नप्रभा गोत्रेण, एवं यथा जीवाभिगमे प्रथमो नैरइकोदेशकः स एव निरवशेषो भणितव्यो यावत् अल्प बहुत्वम् इति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।मु०१॥
बारहवें शतकके तीसरे उद्देशेका प्रारंभ इस १२ वें शतक के तृतीय उद्देशक में कथित विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-पृथिवियों के प्रकारों का कथन, प्रथम पृथिवी
બારમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ આ બારમાં શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવેચન-પૃથ્વીના પ્રકારનું કથન–પહેલી પૃથ્વીના નામ ગોત્રની પ્રરૂપણ.
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
टीका - द्वितीयोदेश के श्रोत्रादीन्द्रियवशार्त्तानां जीवानाम् अष्टकर्मप्रकृतिवन्धकत्वं प्रतिपादितम्, तद्बन्धनाच्च नारक पृथिवीष्वपि तेषामुत्पादात् नारक पृथिवीस्वरूपं रूपयितुं तृतीयोदेशक माह-' रायगिदे' इत्यादि, 'रायगिहे जाव एवं वासी' - राजगृहे यावत् नगरे स्वामीसमरसृतः समवसृतं प्रभुं वन्दितुं नमस्थितु धर्मकथां धोतुं पत् निर्गच्छति, धर्मकथां श्रुत्वा विगता पर्पत्, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो गौतमः प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत् - 'कणं भंते | पुढवोओ पण्णत्ताओ ?' हे भदन्त ! कति खलु पृथिव्यः मज्ञप्ताः भगवानाह - 'गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! सप्त पृथिव्यः के नाम गोत्र की प्ररूपणा ।
,
रत्नप्रभा पृथिवी आदि पृथिवियों की वक्तपता'रायगिहे जाव एवं बयासी" इत्यादि ।
44
टीकार्थ - द्वितीय उद्देशक में श्रोत्रेन्द्रिय आदि इन्द्रियों के पावर्ती बने हुए जीव आठ प्रकार के कर्मों के बन्धक होते हैं- ऐसा कहा गया है - कर्मों के बन्धक होने से जीवों का उत्पाद नाकपृथिवियों में भी दो जाता है इसलिये इस उद्देशक में सूम्रकार ने उन नारफपृथिवियों के स्वरूप की प्ररूपणा की है । ' रायगिहे जाब एवं क्यासी ' राजगृह नगर मैं- यावत्-महावीर स्वामी पधारे महावीर स्वामी को पधारे हुए जानकर उनको वन्दना और नमस्कार करने के लिये और उनसे धर्म कथा सुनने के लिये पर्षत् अपने २ घरों से निकली धर्मकथा सुनकर फिर विसर्जित हो गई इसके बाद विनयपूर्वक दोनों हाथ जोड़कर धर्म सुनने की अभिलाषा वाले गौतम भगवान् ने प्रभु से इस प्रकार पूछा- 'कइण રત્નપ્રભા આદિ નરકપૃથ્વીઓનું વર્ણન
'रायगिठे नाव एवं वयासी " त्याहि
ટીકા –ખીજા ઉદ્દેશકના છેલ્લા સૂત્રમાં એવુ' પ્રતિપાદન કરવામા આવ્યુ'
કે શ્રોત્રેન્દ્રિય આદ્ધિ ઇન્દ્રિયાને વશવતી અનેલા જીવ આણુકમ સિવાયના આઠ કર્મના અન્ય કરે છે. કર્મના અન્ય કરવાને કારણે જીવાને નારકપૃથ્વી. એમાં પશુ ઉત્પન્ન થવું પડે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આ ઉદ્દેશકમાં નારકपृथ्वी मोना स्त्र३पनी अ३पारेछे-" रायगिहे जाव एवं वयासी " रामगृह નગરમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પધાર્યા તેમને વદણાનમસ્કાર કરવાને માટે પરિષદ પાતપાતાને ઘેરથી નીઠળી મહાવીર પ્રભુને વંદાનમસ્કાર કરીને તથા ધર્મ કથા શ્રવણ કરીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ ત્યાર બાદ ધમ તત્ત્વને જાવવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક એ હાથ ખેડીને
GP
(C
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० १२ उ० ३ सू० १ रत्नप्रभादि पृथ्वीनिरूपणम् ७४५ प्रज्ञप्ता', 'तं जहा-पढमा, दोच्चा जाव सत्तमा' तद्यथा-प्रथमा, द्वितीयाच यावत्तृतीया, चतुर्थी, पञ्चमी, षष्ठी, सप्तमी! गौतमः पृच्छति-पढमाणं भंते ! पुढवी किं नामा, किं गोत्ता, पण्णचा ?' हे भदन्त ! प्रथमा खलु पृथिवी किं नामा, किंगोत्रा, किनाम यस्याः सा किनामा, एवं किं गोत्रं यस्याः सा किंगोत्रा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! घम्मा नामेणं, रयणप्पभागोत्तेणं' हे गौतम ! प्रथमा खलु पृथिवी 'घम्मा' इतिनाम्ना प्रतीता, अथ च ' रत्नप्रभा' इति गोत्रेण प्रतीता तत्र नामयादृच्छिकमभिधानम् , गोत्रं चान्वर्थकमवसेयमिति भावः ‘एवं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताभो' हे भदन्त ! पृथिचियां कितनी कही गई हैं ? तब उत्तर में प्रभु ने गौतम से कहा ' गोयमा' हे गौतम ! 'सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ' पृथिवियां सात कही गई हैं। तंजहा' जो इस प्रकार से हैं-(पढमा दोच्चा, जाव, सत्तमा ) प्रथमा, द्वितीया, यावत् तृतीया, चतुर्थी , पंचमी, षष्टी और सप्तमी अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(पढमाणं भंते ! पुढवी कि नामा, कि गोता, पण्णता' हे भदन्त ! प्रथमा पृथिवी किस नामवाली और किस गोत्र वाली कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'धम्मानामेण , रयणप्पभा गोत्तेण' प्रथमा पृथिवी धर्मा नामवाली और रत्नप्रभागोत्रयाली कही गई है। यदृच्छा (अपनी इच्छा) से जो अभिधान कर लिया जाता है-वह तो नाम है और जो अन्वर्थक अभिधान होता है भडावी२ प्रभुने २मा प्रमाणे प्रश्न पूछ्यो-“काणं भते ! पुढवीओ पण्णताओ" હે ભગવન્! પૃથ્વીઓ કેટલી કહી છે? ત્યારે મહાવીર પ્રભુએ તેને આ प्रमाणे उत्तर भाय-" गोयमा !" गौतम ! " सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ" पृथ्वी। सात ही छे, “ तजहा" २ मा प्रभारी छ-" पढमा, दोच्चा, जाव सत्तमा " पडली, मीठ, त्री, याथी, पांयभी, ७४ी, मने सातभी.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" पढमाण भंते ! पुढवी कि नामा, किं गोत्ता पण्णत्ता ?” मापन् ! ५९सी पृथ्वीनु नाम शु छ भने मात्र शुं छे ?
महावीर प्रसुन। उत्तर-“ गोयमा ! " गौतम! “ घम्मा नामेणं, रयणप्पभी गोत्तेणं" पडली पृथ्वीनु नाम 'धर्मा' छ भने गोत्र '२लमा' છે ઈચ્છા અનુસાર કોઈ પણ પદાર્થને માટે જે નામ નક્કી કરવામાં આવે છે તેને નામ કહે છે, અને જે અન્વર્થક (અર્થપ્રમાણેનું) અભિધાન (नाम) डाय छ तर गोत्र ४ छे. “ एवं जहा जीवाभिगमे पढमो नेरइय
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ PAGE 746 भगवतीस्थे जहा जीवाभिगमे पढमो नेरइयउदेसओ, सो चेव निरवसेसो भाणिययो जाव अप्पावहुगंति' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा जीवाभिगमे सूत्रे प्रथमो नैरयिकोदेशको भणितः, स एव जीवाभिगमीयप्रथमनैरयिकोद्देशकः, निरवशेषः सर्वोऽपि अत्र भणितव्यः-वक्तव्यः, यावत्-अल्पबहुत्वम्-अल्पवहुत्ववक्तव्यता पर्यन्तमिति भावः। अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव इति / / 01 / / इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपित वालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां द्वादशशतकस्य तृतीयोदेशकः समाप्तः ॥मू०१२-३॥ वह गोत्रकहलाता है ‘एवं जहा जीवाभिगमे पढमो नेरहय उद्देसओ सो चेव निरवसेसो भाणियव्यो जाव अप्पा बहुगंति' पूर्वोत्तरीति के अनुसार जैसा जीवाभिगम सूत्र में प्रथम नैरयिक उद्देशक कहा गया है वह वैसा हीयहां पर पूरा का पूरा कहना चाहिये और वह अल्प बहुत्व इम पाठतक यहां कहना चाहिये अब अन्त में गौतम भगवान् के वचनों में प्रमाणता का आपादन करते हुए कहते हैं-'सेव भंते / सेव भंते ! त्ति' हे भदंत! आप के द्वारा कहा गया यह सब कथन सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब कथन सत्य ही है, इस प्रकार कहकर वे गौतम भगवान् संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गए ।मु०१॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतक का तीसरा उद्देशक समाप्त / / 12-3 // बदेसओ, सो चेव निरवसेसो भाणियव्यो जाव अप्पाबहुगंति" पालिगम સૂત્રના પ્રથમ નૈરયિક ઉદ્દેશકમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે સંપૂર્ણ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ અ૯૫બહુવ વિષેના પાઠ પર્યન્તનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે. ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુના વચનમાં પિતાની અત્યંત શ્રદ્ધા પ્રકટ 42di छे-"सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति" ' भगवन् ! आपे मा વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે. હે ભગવન ! આપની વાત સર્વથા સત્ય જ છે.” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણનમસ્કાર કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં થકા ગૌતમ સ્વામી પિતાની જગ્યાએ વિરાજમાન થઈ ગયા. સૂ૦૧૫ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમા શતકને ત્રીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત 12-3