Book Title: Bhagwati Sutra Part 06
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009316/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mazaa222222222seesaecseesepar जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज' विरचिनया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कतं हिन्दीगुर्जरभापाऽनुवादसहितम् श्री-भवतीस्त्र BHAGAVATI SUTRAM षष्टो भागः नियोजकःसंस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि पण्डितमुनिश्री-कन्हैयालालजी-महाराजः 3393ERAJY3rgmRRIERSATRE eeeeeeeer M OD OE MA E 2222222222222222222222222222 2e222222222222222 P EN प्रकाशक : राजकोटनिवासी - श्रेष्ठिश्री - शामजीभाई - वेलजीभाई वोराणी, तथा कडवीवाई-वीराणी-स्मारकट्रस्ट, तत्प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा. श्वे. स्था. जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्री शान्तिलाल-मङ्गलदासभाई महोदयः राजकोट. प्रथमा-आवृत्ति : वीर संवत विक्रम संवत् इस्वीसन प्रति १२०० । २४९० २०२० मा १९६४ मूल्य रु. २५-०० Seeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee व a e Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ.ભા. શ્વે સ્થાનકવાસી જેનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ. છે. ગરેડિયા કુવા રે, રાજકેટ -– સૌરાષ્ટ્ર, Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhar Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra.) W. Rly. Judia. પ્રથમ આવૃત્તિ કે પ્રત ૧૨૦૦ વી ૨ સંવ ત્ : ૨૪૯૦ વિક્રમ સંવત : ૨૦૨૦ ઈ સ્વી સન : ૧૯૬૪ * મુદ્રક : : મુદ્રણસ્થાન : જયંતિલાલ દેવચંદ મહેતા જય ભા રત પ્રેસ, ગડિયા કુવા રોડ, રાજકેટ. (સૌરાષ્ટ્ર) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र भा. ६ की विषयानुक्रमणिका भनुक्रमाङ्क विषय पृष्टाफ आठवें शतकका पहला जोशा १ पहले उद्देशे के विषयोंका विवरण १-- ५ २ पुद्गलों के भेदोका निरूपण ३ सूक्ष्म पृथ्वीकाय के स्वरूपका निरूपण ४१-२६. दूसरा उद्देशा ४ दूसरे उद्देशे के विषयोंका विवरण २६१-२६० ५ आशीविष नाम के सर्प के स्वरूपका निरूपण २६६-३०२ ६ धर्मास्तिकाय आदिकी दुर्विज्ञेयताका निरूपण ३०२-३०९ ७ ज्ञानके भेदोका निरूपण ३०९-३९० ८ लब्धिके स्वरूपका निरूपण ३९०-४८५ ज्ञानगोचरका निरूपण ४८५--५११ १० अठारह प्रकारके कालादि द्वारोंका निरूपण ५११-५४२ तीसरा उद्देशा ११ तीसरे उद्देशे के विषयोका विवरण ५४३-५५३ १२ जीवके अच्छेधताका निरूपण ५५४-५५९ १३ रत्नप्रभादि पृथिवीं के स्वरूपका निरूपण ५५९-५६९ चौथा उद्देशा १४ कायिकी आदिक्रिया का निरूपण ५७०-५७७ पांचवां उद्देशा १५ पांचवे उद्देशेके विषयोका विवरण ५७८-५७० १६ परिग्रहादि क्रियाका निरूपण ५८०-५९७ १७ स्थूल प्राणातिपातादि प्रत्याख्यानका निरूपण ५९७-६४४ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४५-६५५ ६५५-६५८ १८ आजीवकके सिद्धान्तका निरूपण १९ देवलोकका निरूपण छहा उद्देशा २० छठे उद्देशेका विषयविवरण २१ निर्गन्थके प्रतिलाम के फलका निरूपण २२ निग्रन्थ के दानधर्मका निरूपण २३ निग्रन्थ के आराधकताका निरूपण २४ दीपके स्वरूपका निरूपण २५ क्रियाके स्वरूपका निरूपण सातवां उद्देशा . २६ प्रद्धेपक्रिया निमित्तक अन्यतीथिकोंके मतका निरूपण २७ गतिप्रपाताध्ययनका निरूपण ६५९-६६१ ६६१-६७० ६७१-६८६ ६८६-७१६ ७२१-७५० ७२१-७५० ७५१-८०६ ८०७-८११ ॥ समाप्त ॥ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મા. બ્ર શ્રી વિનેદમુનિનું સક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર આ પરમ વૈરાગી અને દયાના પુ ૧૯૯૨ પેટ સુદાન (આફ્રિકા) માં કે જ્યાં દિવસ સુધી ચાલુ છે, ત્યાં થયા હતા જેવા આ પુરુષના જન્મ વિક્રમ સ વત વીરાણી કુટુ અને વ્યાપાર આજ શ્રી વિનાદ્રકુમારના પુણ્યવાન પિતાશ્રીનુ નામ શેઠશ્રી દુર્લભજી શામજી વીરાણી અને મહા ભાગ્યવાન માતુશ્રીનુ નામ એન મણિમેન વીરાણી ખન્નેનું અસલ વતન રાજકેટ ( સૌરાષ્ટ્ર ) છે એન મણિબેન ધાર્મિક ક્રિયામાં પહેલેથી જ રુચિવાળા હતા, પરંતુ શ્રી વિનાદકુમાર ગ`માં આવ્યા પછી વધારે દૃઢધી અને પ્રિયધર્મી બન્યા હતા. પૂર્વ ભવના સસ્કારથી શ્રી વિનોદકુમારનુ લક્ષ ધાર્મિક અભ્યાસ અને ત્યાગ ભાવ તરફ વધારે હેાવા છતાં તેઓશ્રીએ નાનમેટ્રીક સુધી અભ્યાસ કરી વ્યવહારિક કેળવણી લીધેલી અને વ્યાપારની પેઢીમાં કુશળતા ખતાવેલી. તેઓશ્રીએ યુનાઇટેડ કિંગડમ, ફ્રાન્સ, બેલ્જીયમ, હેાલેન્ડ, જર્મની, સ્વીઅલેન્ડ, તેમ જ ઇટાલી, ઇજીસ વગેરે દેશામાં પ્રવાસ કરેલ. સાં. ૨૦૦૯ના વૈશાખ માસ, સને ૧૯૫૩માં લંડનમાં રાણી એલીઝાબેથના રાજ્યારાણ પ્રસગે તેએાશ્રી લંડન ગયા હતા. કાશ્મીરના પ્રવાસ પણ તેમણે કરેલ, દેશ પરદેશ ફરવા છતા પણ તેમણે કેાઈ વખતે પણ કંદમૂળના આહાર વાપરેલ નહી. ઉગતી ન્માવતી યુવાનીમાં તેએશ્રીએ દુનિયાના રમણીય સ્થળે જેવાં કે કાશ્મીર, ઇજીપ્ત અને યુરેાપનાં સુંદર સ્થળાની મુલાકાત લીધી હાવા છતાંએ તેઓને રમણીય સ્થળેા કે રમણીય યુવતીએનું આકર્ષણ થયું નહીં. એ એના પૂર્વભવના ધાર્મિક સસ્કારના જ રંગ હતા અને એ ૨ગે જ તેમને તે બધું ન ગમ્યું અને તુરત વતન પાછા ફર્યાં અને સાધુ-સાધ્વીજીનાં દન કરવાને ઠેકઠેકાણે ગયા અને તેમના ઉપદેશને લાભ લીધે। અને વૈરાગ્યમાં જ મન લાગ્યું. હું ડાકાલ અવસર્પિણના આ પાચમા આરાનુ વિચિત્ર વાતાવરણ જોઇ તેમને કઈક ક્ષેાભ થતા કે તુરત જ તેના ખુલાસેા મેળવી લેતા અને ત્યાગ ભાવમા સ્થિર રહેતા દેશ પરદેશમાં પણ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, ચાવિહાર આદિ પચ્ચક્ખાણ તેએ ચૂકયા નહીં. ઊ ચી કેાટિની શૈયાને! ત્યાગ કરી તેએ સૂવા માટે માત્ર એક શેતરંજી, એક એસીયુ અને એઢવા માટે એક ચાદર ત વાપરતા અને પલંગ ઉપર નહીં પણ ભૂમિ પર જ દુષમ નામના Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શયન કરતા અને પહેરવા માટે એક ખાદીને લેશે અને ઝભે વાપરતા, કે વખતે કબજે પહેરતા બહુ ઠંડી હોય તો વખતે સાદે ગરમ કેટ પહેરી લેતા અને મુહપતિ, પાથરણું, રજોહરણ અને બે ચાર ધાર્મિક પુસ્તકની ઝેળી સાથે રાખતા સ ડાસમાં નહીં પણ જંગલમાં એકાંત જગ્યામાં ઘણે ભાગે શરીરની અશુચિ દૂર કરવા જતા, હાલતાં ચાલતાં, સંડાસ અને પેશાબ સંબધીમાં જીવદયાની બરાબર જતના કરતા. દેશમાં કે પરદેશમાં જ્યારે તેમને કેઈની સાથે મળવાનું થતું ત્યારે તેમની સાથે અહિંસામય જૈન ધર્મનું સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યા વગર રહેતા નહીં. - દીક્ષાર્થીઓને જલદી દીક્ષા લેવાની પ્રેરણા કરતા અને એમ જ કહેતા કે જીદગીને કોઈ ભરોસે નથી ગણવી લીવિર માં પૂનાગg” આયુષ્ય તૂટતાં વાર લાગતી નથી, જીવન તૂટયું સંધાતું નથી માટે ધર્મકરણીમાં સમયમાત્રને પ્રમાદ ન કરવું જોઈએ. ગંડલ સંપ્રદાયના ઘણાખરા પૂ. મુનિવરે અને પૂ મહાસતીજીઓને તથા બોટાદ સંપ્રદાયના , આચાર્યશ્રી માણેકચંદજી મહારાજ અને દરિયાપુરી સંપ્રદાયના શાંત-શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ. મુનિશ્રી ભાયચંદજી મહારાજ શ્રમણ સઘન મુખ્ય આચાર્યશ્રીજી આત્મારામજી મહારાજ તપોમય જ્ઞાનનિધિ શાસ્ત્રોદ્ધારક બા બ્ર પૂ આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વગેરે અનેક સાધુસાધ્વીઓના ઉપદેશનો તેમણે લાભ લીધેલ. સુબઈમાં સં. ૨૦૧૧ સાલમાં શ્રી ધર્મસિંહજી મહારાજના સંપ્રદાયના પંડિતરત્ન શ્રી લાલચંદજી મહારાજને પરિચય થયો. લાલચ દજી મહારાજ પોતે, સંસારપક્ષના ત્રણ પુત્રો અને બે પુત્રીઓ એમ કુલ ૬ બલકે આખા કુટુંબે સ યમ અગીકાર કરેલ, તે જાણું તેમને અદ્દભૂત ત્યાગ ભાવના પ્રગટ થઈ કે જે કદી ક્ષય પામી નહીં આ પહેલા તેઓ જ્યારે માતા-પિતાની સાથે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી માણેકચંદજી મહારાજના દર્શને બોટાદ ગયેલા ત્યારે તેમના ઉપદેશની જે અસર થઈ તે પણ મુખ્ય અસર પહેલી હતી અને બીજી અસર તે પૂજ્ય લાલચ દજી મહારાજના સકુટુંબની દીક્ષા એ હતી આ બેઉ પ્રસંગેએ પૂર્વ ભવની બાકી રહેલી આરાધનાને પૂરી કરવાના નિમિત્તરૂપ હોઈને વખતો વખત તેઓ માતા-પિતા પાસે દીક્ષાની આજ્ઞા માગતા હતા અને તેને જવાબ તેમના પિતાશ્રી તરફથી એક જ હતું. જે હજુ વાર છે સમય પાકવા દીઓ જ્ઞાનાભ્યાસ વધારે, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સં. ૨૦૧૨ના અષાડ થી ૧૫ થી શ્રી વિનોદકુમારે ગોંડલ સંપ્રદાયના શાયજ્ઞ પૂ આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ સાહેબ પાસે વેરાવળ ચાતુર્માસ દરમ્યાન ખાસ નિયમિત રીતે દીક્ષાની તૈયારી કરવા માટે તેમની પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ કર્યો તેની સાથે ૫ આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજના સંસાર પક્ષના કુટુંબી, દીક્ષાના ભાવિક શ્રી જસરાજભાઈ પણ જ્ઞાનાભ્યાસ કરતા હતા. તેઓએ ત્યાં એવો નિર્ણય કરેલ કે આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ પાસે આપણે બન્નેએ દીક્ષા લેવી, પહેલાં વિનોદકુમારે અને પછી શ્રી જસરાજભાઈએ દીક્ષા લેવી, શ્રી જસરાજભાઈની દીક્ષા તિથિ પૂ શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ સાહેબે સં. ૨૦૧૩ના જેઠ સુદ ૫ ને સોમવારે માંગરોલ મુકામે નક્કી કરી શ્રી જસરાજભાઈ વિનોદકુમારને રાજકોટ મળ્યા. શ્રી વિનોદકુમારે શ્રી જસરાજભાઈની યથાયોગ્ય સેવા બજાવી, માંગરોલ રવાના કર્યા અને પિતે નિશ્ચયપૂર્વક દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી પણ તેઓના પિતાશ્રીની એકને એક વાણી સાંભળીને તેમને મનમાં આઘાત થયે અને દીક્ષા માટે તેમણે બીજો રસ્તો શોધી કાઢયે. પૂજ્યશ્રી લાલચ દજી મહારાજ અને તેમના શિષ્યોને પરિચય મુંબઈમાં થયેલ હતું અને ત્યારબાદ કઈ વખત પત્રવહેવાર પણ થતે હતો. છેલ્લા પત્રથી તેમણે જાણેલ હતું, જે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ, ખીચન ગામે પૂ આચાર્ય શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબ પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ અર્થે ગયા છે પિતાને પિતાશ્રીની આજ્ઞા (દીક્ષા માટે) મળે તેમ નથી અને દીક્ષા તે લેવી જ છે આજ્ઞા વિના કોઈ સાધુ મુનિરાજ દીક્ષા આપશે નહીં અને સ્વયંમેવ દીક્ષા સૌરાષ્ટ્રમાં લઈને આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ પાસે જવામાં ઘણાં વિદને થાશે, એમ ધારીને તેઓએ દૂર રાજસ્થાનમાં ચાલ્યા જવાનું નકકી કર્યું તા ૨૪-૫-૧૭ સં. ૨૦૧૩ના વૈશાખ વદ ૧૦ ને શુક્રવારના રોજ સાજના માતુશ્રી સાથે છેલ્લું જમણ કર્યું. ભેજન કરી, માતુશ્રી સામાયિકમાં બેસી ગયા તે વખતે કેઈને જાણ કર્યા વગર દીક્ષાના વિદનેમાથી બચવા માટે ઘર, કુટુંબ, સૌરાષ્ટ્ર, ભૂમિ અને ગેડલ સંપ્રદાયને પણ ત્યાગ કરી તેઓ ખીચન તરફ રવાના થયા. શ્રી વિનોદમુનિના નિવેદન પરથી માલૂમ પડયું કે તા ૨૪-૫-૧૭ના રોજ રાત્રે આઠ વાગે ઘેરથી નીકળી, રાજકોટ જંકશને જોધપુરની ટિકિટ લીધી તા ૨૫-૫–૫૭ના સવારે ૮ વાગ્યે મહેસાણા પહોંચ્યા ત્યાં અઢી કલાક ગાડી પડી રહે છે, તે દરમ્યાન ગામમાં જઈને લગ્ન કરવા માટેના વાળ રાખીને બાકીના કઢાવી નાખ્યા અને ગાડીમાં બેસી ગયા. મારવાડ જંકશન તથા Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જોધપુર જંકશન થઈને તા ૨૬-૫–૫૭ની વહેલી સવારે કા વાગ્યે ફલેટી પહોંચ્યા ત્યાંથી પગે ચાલીને ખીચન ઉપાશ્રયમાં પહોચ્યા અને ઉપાશ્રયમાં બિરાજતા મુનિવરોના દર્શન કર્યા વંદણ નમસ્કાર કરી સુખશાતા પૂછી, બહાર નીકળ્યા અને પિતાના સામાયિકના કપડાં પહેર્યા અને પછી પૂજ્ય શ્રી મુનિવરોની સન્મુખ સામાયિક કરવા બેઠા, તેમાં “વાર નિયમ ગુવારા તૂરું તિવિ” ના બદલે “ના નીર પન્નુવાન વિવિરં વિન" બોલ્યા તે શ્રી લાલચ દજી મહારાજે સાંભળ્યું અને તેઓશ્રીએ પૂછયું કે “વિનોદકુમાર! તમે આ શું કરે છે, તેને જવાબ આપવાને બદલે “qi aોતિરામિ બેલી પાઠ પૂરો કર્યો અને પછી વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને બોલ્યા કે “સાહેબ! એ તે બની ચૂકયું અને સ્વયંમેવ દીક્ષા લઈ લીધી, બરાબર જ છે અને તેમાં કાંઈ ફેરફાર થઈ શકે તેમ નથી. આ સિવાય આપશ્રીની બીજી કોઈ પણ પ્રકારની આજ્ઞા હોય તે ફરમાવો” તે જ દિવસે બપોરના શાસ્ત્રજ્ઞ ૫ મુનિશ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબે શ્રી વિનોદકુમાર મુનિને પિતાની પાસે લાવ્યા અને સમજાવ્યા કે “તમે એક સારા ખાનદાન કુટુંબના વ્યકિત છે. તમારી આ દીક્ષા અંગીકાર કરવાની રીત બરાબર નથી કારણ કે તમારા માતા-પિતાને આ હકીકતથી દુખ થાય અને તેથી મારી સંમતિ છે કે રજોહરણની ડાડી ઉપરથી કપડું કાઢી નાખો જેથી તમે શ્રાવક ગણાવ અને જરૂર પડે તો શ્રાવકોને અથ લઈ શકો, એમ ત્રણવાર પૂ મહારાજશ્રીએ સમજાવેલા પરંતુ તેમણે ગણેય વખત એક જ ઉત્તર આપેલે કે જે થયું, તે થયું હવે મારે આગળ શું કરવું તે ફરમાવો” શ્રી વિનોદમુનિના શ્રી સમર્થમલજી જેવા મહામુનિના પ્રશ્નના જવાબ પછી ખીચનનો ચતુર્વિધ સંઘ વિચારમાં પડી ગયું અને મુનિશ્રીઓ પર સ સારીઓને કઈ પણ પ્રકારનો આ નિષ્કારણ હુમલે ન આવે તે માટે શ્રી વિનોદમુનિને જણાવવામાં આવ્યું કે “અમારી સલામતી માટે તમારે જાહેર નિવેદન બહાર પાડવાની જરૂર છે ત્યારે શ્રી વિનોદમુનિએ પિતાના હસ્તાક્ષરે નિવેદન શ્રી સંઘ સમક્ષ પ્રગટ કર્યું, તેને સાર નીચે મુજબ છે મારા માતા-પિતા મોહને વશ થઈને દીક્ષાની આજ્ઞા આપે તેમ ન હતું અને “સરવયં નીરિઘ મા માઘg” ને આધારે એક ક્ષણ પણે દીક્ષાથી વવિત રહી શકું તેમ નથી, એમ મને લાગ્યું શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબ-વગેરેએ મને મારી દીક્ષા માટે વિચારી પછી કરવાનું કહેલ પરંતુ મને Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩ સંમય માત્રના પ્રમાદ કરવા ઠીક ન લાગ્યા, તેથી શ્રી અરિહંત ભગવંતા તથા શ્રી સિદ્ધ ભગવંતાની સાક્ષીએ મારા ગુરુ મહારાજ સમક્ષ પ્રત્રોના પાઠ ભણીને મારા આત્માના કલ્યાણ માટે દીક્ષા અંગીકાર કરી છે. સમાજને ખાટા ખ્યાલ ન આવે કે મારી દીક્ષા ક્ષણિક જુસ્સાથી અગર ગેરસમજથી થઇ છે તેથી તથા સમાજમાં જૈનશાસનની પ્રભાવના થાય તે હેતુથી મારે મારે વૃતાંત પ્રગટ કરવા ઉચિત છે. ઉત્તરાધ્યયનજી સૂત્રના ૧૯ મા અધ્યયન પરથી મને લાગ્યુ કે મનુષ્ય જીવનનુ ખરૂ કન્ય મેાક્ષફળ આપનારી દીક્ષા જ છે. છેવટ સુધી મે મારા ખાપુજી પાસે દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી અને તે વખતે પણ પહેલાની જેમ વાત ઉડાવી દીધી અને અનત ઉપકારી એવા મારા આપુજી સમક્ષ હું તેમને કડક ભાષામા પણ કહી શકતા ન હતા અને ખીજી માજુથી મને થયું કે આયુષ્ય અશાશ્વત છે અને આવા ઉત્તમ કા માટે જરાપણુ પ્રમાદ કરવા ઉચિત નથી. તેથી મે` વિચારીને આ પગલું ભર્યુ છે અને મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે, શ્રી વીરપ્રભુ મહાવીર સ્વામીના સકળ સંઘ મારા આ કાર્યને અનુમેદશે જ તથાસ્તુ tr ,, રાજકોટમાં શ્રી વિનાદકુમારના ગયા પછી પાછળથી ખખર પડી કે વિનેદકુમાર કેમ દેખાતા નથી એટલે તપાસ થવા માંડી ગામમા કયાંય પત્તો ન લાગ્યું એટલે મહારગામ તા કર્યાં કયાંયથી પણ સંતાષકારક સમાચાર સાંપડયા નહીં. અર્થાત્ પત્તો મળ્યે જ નહી. આમ વિમાસણના પરિણામે પિતાશ્રીને બે મહિના પહેલાંની એક વાતની યાદી આવી. તે એ હતી કે તે વખતે શ્રી વિનેદકુમારે આજ્ઞા માગેલી કે બાપુજી ! આપની આજ્ઞા હાય તે આ ચાતુર્માંસ ખીચન ( રાજસ્થાન ) જાઉં કારણ કે ખીચનમાં પૂ ગુરુમહારાજ શ્રી સમથૅમલજી મહારાજ કે જેએ સિદ્ધાંત વિશારદ છે અને અનેકાંતવાદના પૂરા જાણકાર છે, તેઓ ત્યાં બિરાજમાન છે જેએશ્રી પાસે શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવા માટે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ જવાના છે તે મારી ઇચ્છા પણ ત્યા તેમની પાસે જવાની છે. આ વાતચીતનું સ્મરણ પિતાશ્રીને આવવા સાથે તેએએ ૫. પૂર્ણચંદ્રજી દકને પેાતાની પાસે ખેાલાવ્યા અને વિનેાકુમાર માટેની પેાતાની ચિંતા વ્યક્ત કરી. પંડિતનું આ વાતને સમર્થાંન ન મળ્યુ. તેએશ્રાએ જણાવ્યુ` કે થાડા સમય પૂર્વ વિનાદકુમારે મારી પાસે જાણવા માગ્યું હતુ કે, ખીચનમાં કેવા પ્રકારની Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪ સગવડ છે ? આમ મારી સાથે પણ વાર્તાલાપ થયા હતા. બંનેના આ પ્રમાણે એકમત થતા પિતાશ્રીએ ખીચન તાર કરવા સૂચના કરી તા. ૨૬-૫-૫૭ના રાજ પૃથ્વીરાજજી માલુ ખીચન ( રાજસ્થાન) ઉપર તાર કર્યાં. તા ૨૮-૫-૫૭ના રાજ જવામ આÀા કે શ્રી વિનાદભાઈએ ખીચનમાં સ્વયમેવ દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે એટલે તેમના પિતાશ્રીએ રાવમહાદુરશ્રી એમ. પી. સાહેબ, શ્રી, કેશવલાલભાઈ પારેખ અને પડિતજી પૂર્ણચંદ્રજી દક એમ ત્રણેયને શ્રી વિનાકુમારને પાછા તેડી લાવવા માટે ખીચન મેાકલ્યા તા ૨૮-૫૫૭ના રાજ રવાના થઈ તા. ૩૦-૫-૫૭ના રાજ સવારે લેાદી સ્ટેશને પહોંચ્યા. ખેલગાડીમાં તે ખીચન ગયા કે જ્યા સ્થિવર મુનિશ્રી શીશમલજી મહારાજ પૂજ્ય પંડિતરત્ન શાસ્ત્ર વિશારદ શ્રી સમČમલજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૮ તથા પૂજ્ય તપસ્વી મહારાજ શ્રી લાલાચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ ખિરાજતા હતા. કુલ્લે સાધુ-સાધ્વીની સખ્યા અઠ્ઠાવીસથી ત્રીસની હતી પૂછપરછના જવામમાં શ્રી વિનેાદમુનિએ કેશવલાલભાઈ પારેખને કહ્યુ કે “મૈં તે દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી છે તેમાં કાંઇ ફેરફાર થાય તેમ નથી તમેા અમારા વીરાણી કુટુંબના હિતૈષી છે અને જે સાચા હિંãષી હા તેા મારા પૂ. મા અને બાપુજીને સમજાવીને મારી હવે પછીની માટી દીક્ષાની આાજ્ઞા અઠવાડિયાની અદર અપાવી દ્યો એટલુ જ નહીં પણ સિવ જીવ કરૂં શાસન રસી ” ની ભાવનામાં અને આજ દિવસ સુધીના મારી ઉપરના ઉપકારના ખટ્ટલામાં આગમને અનુલક્ષીને મારી ભાવના એ હાય જ અને છે કે, મારી દીક્ષા તેઓની દીક્ષાનુ નિમિત્ત બને અને મારા માતા-પિતા સતિને સાધે, અર્થાત્ મારી સાથે દીક્ષા લીએ. :: આવા દૃઢ જવાખના પરિણામે તે જ સમયે શ્રી વિનોદકુમારને પાછા લઇ જવાની ભાવનાને નિષ્ફળતા સાપડી અને તા. ૩૧-૫-૫૭ ની રાત્રીના રવાના થઈ, તા ૨-૬-૫૭ના સવારે મહા પરીષહરૂપ ક્ષેત્રને અનુભવ કરી, શ્રી વિનાદ્રકુમારના પિતાશ્રીને તમામ વાતથી વાકેફ કર્યાં. ઘેાડા વખતમાં લેાદીના શ્રી સથે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજને લેા દીમા ચામાસુ કરવાની વિનંતી કરી તેના અસ્વીકાર થવાથી સંઘ ગમગીન બન્યા એટલે નિર્ણય ફ્રેન્ચે અને અષાઢ શુદ ૧૩ ના રાજ ખીચનથી વિદ્યાર કરી લૈદી આવ્યા Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દીક્ષા પછી અઢી મહિનાને આંતરે ફલેદી ચોમાસા દરમ્યાન શ્રી વિનોદમુનિને હાજતે જવાની સંજ્ઞા થઈ અને તે માટે જવા તૈયાર થયા એટલે તેમના ગુરુએ કહ્યું કે બહુ ગરમી છે, જરાવાર થોભી જાવ એટલે શ્રી વિનેદમુનિએ રજોહરણ વગેરેની પતિલેખના કરી તે દરમ્યાન ન રેકી શકાય એવી હાજત લાગી તેથી ફરી આજ્ઞા માગતાં જણાવ્યું કે મને હાજત બહુ લાગી છે તેથી જાઉં છું, જલદી પાછા ફરીશ કાળની ગહન ગતિને દુઃખદ રચના રચવી હતી. આજે જ હાજતે એકલા જવાન બનાવ હતે, હંમેશાં તે બધા સાધુઓ સાથે મળીને દિશાએ જતા. હાજતથી મોકળા થઈ પાછા ફરતા હતા, ત્યાં રેલ્વે લાઈન ઉપર બે ગાયો આવી રહી હતી બીજી બાજુથી ટ્રેઈન પણ આવી રહી હતી તેની વ્હિસલ વાગતાં છતા પણ ગાયે ખસતી ન હતી. શ્રી વિનોદમુનિનું હૃદય થરથરી ઉઠયુ અને મહા અમુક પાએ મુનિના હૃદયમાં સ્થાન લીધું. હાથમાં રજોહરણ લઈ જાનના જોખમની પરવા કર્યા વગર ગાયને બચાવવા ગયા. ગાયને તો બચાવી જ લીધી પરંતુ આ ક્રિયામાં છકાય જીવની દયાના સાધનભૂત રજોહરણ કે જે વિનોદમુનિને આત્માથી વધારે પ્યાર હતો, તે રેલ્વે લાઈન ઉપર પડી ગયે અને શ્રી વિનોદમુનિએ તે પાછો સંપાદાન કરવામાં જડવાદને સિદ્ધ કરતા રાક્ષસી એન્જિનને ઝપાટે આવ્યા અને પિતાનું બલિદાન આપ્યું. અરિહંત..અરિહંતએવા શબ્દો મુખમાંથી નીકળ્યા અને શરીર તૂટી પડ્યું. રક્ત પ્રવાહ છૂટી પડે અને છેડા જ વખતમાં પ્રાણાંત થઈ ગયે. બધા લોકો કહેવા લાગ્યા કે ગૌરક્ષામા મુનિશ્રીએ પ્રાણ આપ્યાં અંતિમ સમયે મુનિશ્રીના ચહેરા પર ભવ્ય શાન્તિ જ દેખાતી હતી હંમેશાં તેઓ જે તરફ હાજતે જતા હતા તે તરફ ફરીથી કિરણ તરફ જવાની રેલ્વે લાઈન હતી. આ લાઈન ઉપર રેલવે સત્તાવાળાઓએ ફાટક મૂકેલ નથી અને ત્યાં રસ્તા પણ છે એટલે પશુઓની અવરજવર હોય જ છે અને વખતે વખત ત્યાં ઢોરો રેલવેની હડફેટે ચડી જવાના પ્રસંગ બને છે. ફલેદી સંઘે આ દુર્ઘટનાના ખબર રાજકોટ, ટેલીફોનથી આપ્યા. જે વખતે ટેલીફોન આવ્યો તે વખતે વિદમુનિના પિતાશ્રી બહાર ગયા હતા અને માતુશ્રી મણિબેન સામાયિક-પ્રતિક્રમણમાં બેઠા હતાં, માત્ર એક નકર જ ઘરમાં હતો કે જેણે ટેલિફેન ઉઠાવ્યા પણ તે કાંઈ ટેલીફેનમાં હકીકત સમજી શક્યો નહીં અને સાચા સમાચાર મોડા મળ્યા. પેશ્યલ પ્લેનથી ફલદી પહોંચે તે પહેલાં અગ્નિસંસ્કાર થઈ ગયે સૂચનાને ટેલીફેન Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ૬ અન્ની ફલાફ મેાડા પહોંચ્યા. જો સંદેશ સમયસર પહેાંચ્યા હાત તા માતા–પિતાને શ્રી વિનાદમુનિના શરૂપે પણ ચહેરા જોવાને અને અંતિમ કનના પ્રસંગ મળત. પરંતુ અંતરાય કેમે તેમ મન્યુ નહી. આથી પ્લેઇનના પાગ્રામ પડતા મૂકવામાં આળ્યે અને માતા-પિતા તા. ૧૪-૮-૫૭ના રાજ ટ્રેઇન મારફત લોદી પહેાંચ્યાં, શ્રી દુલ ભજીભાઈ અને મણિબેને પૂજ્ય તપસ્વીશ્રી લાલચંđજી મહારાજ સાહેબના દર્શન કર્યાં. આ પ્રસગે શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબે અવસરને પિછાણીને અને દૌય નુ એકાએક ઐકય કરીને. શ્રી વિનાદ્યમુનિના માતા-પિતાના સાંત્વન અર્થે ઉપદેશ શરૂ કર્યાં જેને ટૂંકામાં સાર આ પ્રમાણે છે ' હવે તા એ રત્ન ચાલ્યુ. ગયું ! સમાજને આશાદીપક આલવાઇ ગયા ! ઝટ ઊગીને આથમી ગયેા ! હવે એ દીપ ફરીથી આવી શકે તેમ નથી ” શ્રી વિશ્વમુનિના સંસારપક્ષના માતુશ્રી મણિબહેનને મુનિશ્રીએ કહ્યું કેઃએન ! ભાવિ પ્રખળ છે. આ ખાખતમાં મહાપુરુષાએ પણ હાથ ધેાઇ નાખ્યા છે અને સૌને મરણને શરણ થવું પડે છે તે પછી આપણા જેવા પામર પાણીનું શું ગજું છે? હવે તા શાક દૂર કરીને આપણે એમના મૃત્યુના આદશ જોઇને માત્ર ધીરજ ધરવાની રહી . પુ. શ્રી સમર્થ મલજી મહારાજ સાહેબના અભિપ્રાય : પ્રાથમિક તેમ જ અલ્પકાળના પરિચયથી મને શ્રી વિનાદ્યમુનિના વિષે અનુભવ થયા, કે તેમની ધ'પ્રિયતા અને ધર્માભિલાષા ‘ટ્રિમિંના પેમાળુરાવો’ ને પરિચય કરાવતી હતી. પ્રાપ્ત સાંસારિક પ્રચૂર વૈભવ તરફ તેમની રુચિ દૃષ્ટિગેાચર થતી ન હતી પરંતુ તે વીતરાગવાણીના સંસર્ગથી વિષયવિમુખ ધર્મકાર્યોંમાં સદા તત્પર અને તલ્લીન દેખાતા હતા. ખાસ પરિચયના અભાવે વૈરાગ્ય પણ તેમની ધારાથી તેમની ધનુરાગિતા તથા જીવનચર્યાંથી કઠિન કા કરવામાં પણ ગભરાટના સ્થાને સુખાનુભવની વૃત્તિ લક્ષમા આવતી હતી. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭ હવે શ્રી વિનોદમુનિના જીવનના એ પ્રશ્ના ઉપસ્થિત થાય છે તેના ખુલાસા કરવામાં આવે છે. પ્ર. ૧. તેમણે આજ્ઞા વગર સ્વય ંમૈવ દીક્ષા કેમ લીધી ? ઉત્તર:- પાંચમા આરાનાં ભદ્રા શેઠાણીના પુત્ર એવતા (અતિમુક્ત ) કુમારને તેની માતુશ્રીએ દીક્ષાની આજ્ઞા આપવાની તદ્દન ના પાડી એટલે તેણે સ્વયમેવ દીક્ષા લીધી. ત્યારબાદ ભદ્રા શેઠાણીએ પેાતાના કુમારને ગુરુને સોંપી દીધા તે જ રાત્રે તેણે ખારમી ભીખ્ખુની પડિમા અંગીકાર કરી અને શિયાળણીના પરિષદ્ધથી કાળ કરી નલીનગુલ્મ વિમાનમાં ગયા તેવી જ રીતે શ્રી વિનેદકુમાર સ્વય' દીક્ષિત થયા. પ્ર ૨. આવા વૈરાગી જીવને આવે ભયંકર પરિષદ્ધ કેમ આવે ? ઉત્તર :– કેટલાક ચરમ શરીરી જવને મરણાંતિક ઉપસગ આવેલ છે. જુએ ગજસુકુમાર મુનિ, મેતારેજ મુનિ, કેાશલ મુનિ, કારણ કે તેમની સતામાં હજારો ભવનાં કમ હેાવા જોઇએ, ત્યારે તેમને એક્દમ મેાક્ષ જવું હતું, તે મારણાતિક ઉપસર્ગ આવ્યા વગર એટલાં ખધાં કમ કેવી રીતે ખપે ? ખા. બ્ર. શ્રી વિનેાદમુનિને આવે! પરિષદ્ધ બ્યા, જે ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે તે એકાવતારી જીવ હાય. શ્રી વિાદમુનિનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર જુદા પુસ્તકથી ગુજરાતી ભાષા તથા હિન્દી ભાષામાં છપાયેલ છે તેમાંથી અહીં સાર રૂપે સક્ષેપ કરેલ છે. -ken Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮ તા. ૩૦-૧૧-૬૪ ના રેજ કલાસવાર મેમ્બરોની સંખ્યા - - ४० પર ૧૫૨ આઘમુરબ્બીશ્રી ૫૦૦૦ થી વધુ રકમ ભરનારા. મુરબ્બીશ્રી ૧૦૦૦ થી વધુ રકમ ભરનારા. સહાયક મેમ્બરે ૫૦૦ થી વધુ રકમ ભરનારા. લાઈફ મેમ્બરે ૨૫૦ થી વધુ રકમ ભરનારા. બીજા નંબરના જુના મેમ્બરે ૧૫૦ થી વધુ રકમ ભરનારા. કુલ મેમ્બરે. ૫૬૩ ४७ ૮૫૪ દાનવીર મહાશને વિનંતી કરવામાં આવે છે કે રૂ. ૫૦૦૧ થી આપનું મુબારક નાર્મ આદમુરબ્બીમાં દાખલ કરાવી સમિતિને સહાયક બને તેમ અને આશા છે. આદમુરબ્બીને દરેક સૂત્રની બબ્બે કોપી ભેટ મળે છે. તેમ જ તેઓશ્રીને ફેટે તથા જીવન ચરિત્ર શાસ્ત્રમાં છાપવામાં આવે છે. હાલમાં પ્રસિદ્ધ થનારાં શાસ્ત્રોનાં નામ નીચે મુજબ છે. ઠાણાંગ સૂત્ર ભા. ૧, ૨. ભગવતી ભાગ ૬, ૭, ૮. રાયપઍણું સૂત્ર ભાગ ૧ તા. ૪–૧૨–૬૪. રા જ કે ૮. નમ્ર સેવક, સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ મંત્રી. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्री-वीतरागाय नमः ॥ जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं व्याख्यापज्ञप्त्यपरनामकम् श्री-भगवतीसूत्रम् ( पष्ठो भागः) ॥ अष्टमशतके प्रथमोदेशवास्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ॥ पुद्गलानां परिणामः, प्रयोगपरिणतपुद्गलाः, प्रथमदण्डके-एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलाः, यावत् पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता; पुद्गलाः, नैरयिक प्रयोगपरिणताः, तिर्य पञ्चेन्द्रियपयोगपरिणताः, जलचरादिपयोगपरिणताः, मनुष्यप्रयोगपरिणताः, देवप्रयोगपरिणताः, यथा भवनवासि-वानव्यन्त-ज्यौति आठवें शतकका पहेला उद्देशक इस अष्टम शतकके प्रथम उद्देशकका विषय विवरण संक्षेपसे इस प्रकारसे है प्रथम उद्देशकमें पुद्गलोंका परिणाम कहा गया है सो उसमें पुद्गल तीन प्रकारके कहे गये हैं इनमें एक प्रकारमें प्रयोगपरिणतपुद्गलोंको भी कहा गया है। इस प्रयोगपरिणतपुद्गलोंकी प्रकार गणनामें प्रथमदण्डकमें एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गलोंको यावत् पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलोंको, नैरयिक प्रयोग परिणत पुदगलोंको, तिर्यग् पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गलोको, जलचरादि प्रयोग परिणत पुद्गलोंको, मनुष्यप्रयोगपरिणत पुद्गलोंको, આઠમા શતકનો પહેલો ઉદશક અઠમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશકનુ સંક્ષિપ્ત વિષય વિવરણ આ પ્રમાણે છે– પહેલા ઉદેશકમાં પુદગલના પરિણામનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેમાં પુગલ ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. તેમાં એક પ્રકાર પ્રગપરિણત પુદ્ગલેને કહ્યો છે આ પ્રગપરિણુત પુદ્ગલેના પ્રકાર બતાવતા પહેલા દંડકમાં એકેન્દ્રિયપ્રગપરિણતપુદ્ગલથી લઈને પચેન્દ્રિય પર્યન્તના પ્રયોગપરિણુતપુદ્ગલેન, નૈરયિક પ્રયોગપરિણત પુદગલનુ, પચેન્દ્રિય તિર્યંચ પ્રોગપરિણત પુદગલનું, જલચરાદિ પ્રયોગપરિણતપુગનું, મનુષ્ય Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसत्रे पिक - वैमानिक - प्रयोगपरिणताः । द्वितीयदण्ड के सूक्ष्मपृथिवी कायिकादिप्रयोगपरिणताः, द्वीन्द्रियादिप्रयोगपरिणताः, रत्नप्रभादिनैरयिकप्रयोगपरिणताः, संमूच्छिमजलचरादिप्रयोगपरिणताः, संमूच्छिममनुष्यादिप्रयोगपरिणताः, असुरकुमारादिप्रयोगरिणताः, सर्वार्थसिद्धदेवप्रयोगपरिणताः । तृतीयदण्ड केसूक्ष्मपृथिवीकायिकादिप्रयोगपरिणताः, रत्नप्रभादिनैरयिकप्रयोगपरिणताः जलचरादितिर्यक्प्रयोगपरिणताः, मनुष्यप्रयोगपरिणताः, असुरकुमारादिदेवप्रयोगपरिणताः । चतुर्थ दण्डक - पञ्चमदण्डक पदण्डक सप्तमदण्डकाऽष्टम - देवोंके भवनवासी, वानव्यन्तर' ज्योतिषिक एवं वैमानिक इनके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंको, कहा गया है । द्वितीयदण्डकमें सूक्ष्म पृथिवीकायिकादि प्रयोग परिणत पुद्गलों को हीन्द्रियादिप्रयोगपरिणतपुद्गलोंकों, रत्नप्रभा आदि पृथिवियोंके, नैरधिक आदिकोंके प्रयोग से परिणत हुए पुद्गलोंको, समूच्छिम जलचरादिके प्रयोग से परिणत हुए पुद्गलोंको, संमूच्छिम मनुष्यादिके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंको, असुरकुमार आदिके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंको, सर्वार्थसिद्ध देवोंके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंको तृतीय दण्डकमें सूक्ष्म पृथिवीकायिकादिके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंको, रत्नप्रभा आदि पृथिवियोंके नैरयिकों के प्रयोगले परिणत हुए पुद्गलोंको जलचरादितिर्योंके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंको, मनुष्योंके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंकों, असुरकुमार आदि देवोंके प्रयोगसे परिणत हुए पुद्गलोंको कहा गया है । चतुर्थदण्डकमें, पञ्चमदण्डकमें, छटे પ્રયાગપરિણુત પુદ્ગલાનુ અને ભવનવાસી, વાનભ્યન્તર, જ્યતિષિક તથા વૈમાનિક દેવ પ્રયાગપરિષ્કૃત પુદ્ગલાનું કથન કરવામાં આવ્યુ છે. બીજા દડકમાં સુક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક આદિના પ્રયાગથી પરિણુત પુદ્ગલેનું, દીન્દ્રિચ આદિના પ્રયાગથી પરિણુત પુદ્ગલેનુ, રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીએાના નારક આદિના પ્રયોગથી પરિણતપુદ્ગલેાનું, સંમિ જલચર આદિના પ્રયાગથી પરિણુત પુદ્દગલે નુ, સમૂમિ મનુષ્ય આદિના પ્રયાગથી પરિણમ્ પુદ્ગલેાનુ, અસુરકુમાર આદિના પ્રયોગથી પરિણત પુદ્ગલેાનુ, અને સર્વાસિદ્ધ દેવાના પ્રયાગથી પરિણત પુદ્ગલેાનુ કથન કરવામાં આવ્યું છે. ત્રીજા દંડકમાં સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાચિક, આદિના પ્રયાગથી પરિણુત પુદ્ગલેાનુ, રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીએાના નારકોના પ્રયાગથી પરિણુત પુદ્ગલેનુ, જલચરાદિતિ ચાના પ્રયોગથી પરિણુત પુદ્ગલેાનુ, મનુષ્યેાના પ્રયાગથી પરિણુત પુદ્ગલેાનુ, અને અસુરકુમાર આદિ દેવાના પ્રયાગથી પરિણત પુદ્ગલેાનુ કથન કરવામાં આવ્યું છે. ચેાથા, પાંચમાં, છઠ્ઠા, સાતમાં, આઠમાં અને નવમાં Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ उद्देशकविषयविवरणम् दण्डक - नवमदण्डकाः, मिश्रपरिणतपुद्गलाः, मिश्रपरिणतपुद्गलानां नव दण्डकाः, विस्रसापरिणतपुद्गलाः, एकद्रव्यपरिणामः, मनःप्रयोगादिपरिणताः, आरम्भसत्यमनःप्रयोगादिपरिणताः, आरम्भमृपोमनःप्रयोगादिपरिणताः, सत्यवचःप्रयोगादिपरिणताः, औदारिकादिकायप्रयोगपरिणताः, औदारिककायप्रयोगपरिणताः, औदारिकमिश्रकायप्रयोगपरिणताः, वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणताः, वैक्रियमिश्रकायप्रयोगपरिणताः, आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणताः, आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणताः, कार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणताः, मिश्रपरिणताः, सत्यमनोमिश्रपरिणताः, विस्रसापरिणताः, वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्श-परिणताः, संस्थानपरिणताः, द्विद्रव्यपरिणामः मनःपयोगादिपरिणते, मिश्रपरिण ते द्वे द्रव्ये, विलसापरिणते द्वे द्रव्ये, निद्रव्यपरिणामः मनःप्रयोगादिदण्डकमें, सप्तमदण्डकमें, अष्टमदण्डकमें, और नौवें दण्डकमें मिश्र परिणत पुद्गलोंका कथन किया गया है। इनके नौ दण्डक कहे गये हैं विनसा परिणत पुद्गल, एकद्रव्य परिणाम, मन:पयोगादि परिणत, आरंभसत्यमनः प्रयोगादि परिणत, आरंभमृषामनः प्रयोगादि परिणत, सत्यवचः प्रयोगादि परिणत, औदारिकादिकायप्रयोगपरिणत, औदारिककायप्रयोग परिणत, औदारिकमिश्रकायप्रयोग परिणत वैक्रियशरीरकायप्रयोग परिणत वैक्रियमिश्रकायप्रयोगपरिणत, आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणत, आहारकसिशरीरकायप्रयोगपरिणत, कार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणत, मिश्रपरिणत, सत्यमनोमिश्रपरिणत, विरसा परिणत, वर्ण--गंध-रस-स्पर्श परिणत, संस्थान परिणत, द्विद्रव्यपरिणत, मनःप्रयोगादि परिणत, मिश्रपरिणत दो द्रव्य, विरसा परिणत दोद्रव्य દડકમાં મિશ્ર પરિણત પુદ્ગલેન કયન કર્યું છેઆ રીતે તેમના નવ દડક કહ્યા છે વિસસા પરિણત પુદ્ગલ, એક દ્રવ્ય પરિણામ, મનઃપ્રાગાદિ પરિણત, આરભ સત્યમનઃ પ્રયાગાદિ પરિણત, આર ભમૃષામનઃ યેગાદિ પરિણત, સત્યવચઃ પ્રાગાદિ પરિણત, દારિકાદિ કાયદૃગ પરિણ, ઔરિક મિશ્રદાય પ્રવેગ પરિણત, વૈકિયશરીરકાય પ્રાગ પરિણત, વૈક્રિય મિશ્રકાય પ્રયોગ પરિણત, આહારક શરીરકાય પ્રયોગ પરિણત, આહારક મિશ્ર શરીરકાય પ્રવેગ પરિણત, કામણ શરીરકાય પ્રયાગ પરિણત, મિશ્ર પરિણુત, સત્ય અને મિશ્ર પરિણત, વિસસા પરિણત, વર્ણ–ગધરસ-સ્પર્શ પરિણત, સ સ્થાન પરિણત, દ્વિદ્રવ્ય પરિણત, મનઃપ્રયોગાદિ પરિણત, મિશ્ર પરિણત બે દ્રવ્ય, વિસસા પરિણત બે દ્રવ્ય, ત્રણ દ્રવ્ય પરિણામ, મન:પ્રયોગાદિ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमूने परिणतानि त्रीणि द्रव्याणि, चतुर्द्रव्याणां परिणामः, मनःप्रयोगादिपरिणतानि चतुद्रव्याणि, पञ्च-षट्-यावत्-अनन्तद्रव्याणामल्पवहुत्वंच । अथ अष्टमशतकदशोदेशकार्थसंग्रहगाथामूलम्-पोग्गल १, आसीविस २, रुक्ख ३, किरिय ४, आजीव ५, फासुग ६, मदत्ते ७। पिडिणीय ८, बंध ९, आराहणा १०, य दस अट्टमंमि सए ॥१॥ छाया-पुद्गलः १ आशीविषः २ वृक्षः३ क्रिया ४ आजीवः ५ मासुकम् ६ अदत्तम् ७, प्रत्यनीकः ८ वन्धः ९ आराधना १० च दश अष्टमे शते ॥१॥ टीका-अष्टमशतकस्य दशोदेशकार्थसंग्रहगाथामाह-'पोग्गल' इत्यादि । 'पोग्गल' इति पुद्गलः प्रथमोद्देशके पुद्गलपरिणामवक्तव्यता १, तीन द्रव्य परिणाम, मनः प्रयोगादि परिणत तीन द्रव्य, चार द्रव्योंके परिणाम, मनः प्रयोगादि परिणत चार द्रव्य, पांच, छह, यावत् अनन्तद्रव्योंके परिणाम और अल्प बहुत्व इन सबका कथन । दशोदेशकार्थसंग्रहगाथापोग्गल१ आसीविस२ रुक्ख३ किरिय४ आजीव५ फासुग६ भदत्ते७ । पडिणीय८ बंध९ आराहणा य१० दस अट्ठसंमि सए ॥१॥ अष्टम शतकमें ये दश१० उद्देशक हैं पुद्गल१, आशीविष२, वृक्ष३ क्रिया४, आजीव५, प्रासुकद, अदत्त७ प्रत्यनीक८ बंध ९ और आराधना१०। પરિણત ત્રણ દ્રવ્ય, ચાર દ્રવ્યનુ પરિણામ, મનઃપ્રયોગાદિ પરિણુત ચાર દ્રવ્ય, પાંચ, છ, સાતથી લઈને અન ત પર્યન્તના દ્રવ્યનું પરિણામ, અને અલ્પ બહુવનું કથન, આ બધાનું આ ઉદ્દેશકમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ શતકના દસે ઉદ્દેશકના વિષયને પ્રકટ કરતી સંગ્રહગાથા सहगाथा- पोग्गल १ आसीविस २७त्याहि मामा शतमा नाचे प्रमाणे इस देश छ- (१) पुस, (२) माशीविष, (3) वृक्ष, (४) &िा , (५) भ७१, () प्रासु, (७) मात, (८) प्रत्यनls, (6) मध भने (१०) माराधना Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ उद्देशकविषयविवरणम् 'आसीविस' इति-आशीविषः सर्पः, द्वितीयोदेशके आशीविषादिविषयवक्तव्यता २, "रुक्ख' इति वृक्षः-तृतीयोद्देशके संख्यातजीवादिवृक्षसम्बन्धिवक्तव्यता ३, 'किरिय' इति क्रिया, चतुर्थो देशके कायिक्यादिक्रियासम्बन्धिवक्तव्यता ४, 'आजीव' इति आजीव:- पञ्चमोद्देशके आजीविकसम्बन्धिवक्तव्यता ५, 'फासुग' इति प्रामुका-पष्टोदेशके प्रासुकदानादिविपयकवक्तव्यता ६, 'अदत्त' इति-अदत्तम्-सप्तमोद्देशके अदत्तादानसम्बन्धिवक्तव्यता ७, 'पडिणीय' इति प्रत्यनीकः-अष्टमोद्देशके गुर्वादिविद्वेपिरूपप्रत्यनीकसम्वन्धिवक्तव्यता ८, 'बंध' इति वन्धः-नवमोदेशके प्रयोगवन्धादि टीकार्थ-इस गाथा द्वारा मूत्रकारने इस आठवें शतकके दश १० उद्देशकों द्वारा जिस२ विषयका कथन किया गया है वह२ अर्थ संगृहीत करके प्रकट किया है । 'पोग्गल' प्रथम उद्देशकमें पुद्गलके परिणामकी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है । 'आसीविस' द्वितीय उद्देशकमें आशीविष सर्प आदिके विषयकी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है । 'रुक्ख' तृतीय उद्देशकमें संख्यात जीवादि वृक्ष संबंधी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है । 'किरिय' क्रिया चतुर्थ उद्देशकमें कायिकी आदि क्रिया संबंधी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है । 'आजीव पंचम उद्देशकमें आजीविक संबंधी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है । 'फासुग' छठे उद्देशकमें प्रासुक दानादि विषयकवक्तव्यता प्रतिपादित हुई है 'अदत्त' सप्तम उद्देशकमें अदत्तादान संबंधी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है 'पडिणीय' आठवें उद्देशकमें गुर्वादिमें विद्वेषीरूप प्रत्यनीक वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है। 1 ટકાથ– આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકારે આઠમા શતકના દસ ઉદેશકોમા જે જે विषयानु प्रतिपान ४२वाभा माव्यु छ, ते ४८ ४यु छ. पडता 'पोग्गल' नामना देशमा साना परिणामनी १४तव्यतानु प्रतिपादन रायु छे भीत 'आसीविस' ઉદેશકમાં આશીવિષ- સ૫ આદિના વિષયની વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે, ત્રીજા 'रुक्ख' नामना उद्देशमा सच्यात वा वृक्षनी १४तव्यतानु प्रतिपान ४२वामा साव्यु. याथा 'किरिय' नामना उद्देशमा यिामा या सधी ५४०यतानु अतिवाहन युछे पायमा 'आजीव' नामना उद्देशमा मावि सनधी વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે. છઠ્ઠા “મા નામના ઉદ્દેશકમાં પ્રાસુક દાનાદિનું प्रतिपादन ४रायु छ. सातम 'अदत्त नामना शभा महत्ताहान समधा १४तव्यतानु पतिपादन रायु छ. मामा 'पडिणीय' नामना शभा गुरु मामा વિદુષીરૂપ પ્રત્યેનીક વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરાયું છે. નવમાં “વા નામના ઉદેશમા Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे विषयवक्तव्यता ९, 'आराहणा' इति-आराधना-दशमोद्देशके देशाऽऽराधनादिविषयकवक्तव्यता वर्तते १० इति । पुद्गलभेदवक्तव्यता । पूर्वस्मिन् सप्तमे शतके दशमोदेशके पुद्गलादयो भावाः प्ररूपिताः, अथात्रापि अष्टमशतकस्य प्रथमोद्देशके प्रकारान्तरेण तानेव प्ररूपयितुमाह'रायगिहे' इत्यादि । मूलम्-'रायगिहे जाव एवं वयासी - कइविहा णं भंते ! पोग्गला पन्नत्ता ? गोयमा ! तिविहा पोग्गला पण्णता, तं जहा-पओगपरिणया, मीसलापरिणया, वीससापरिणया ॥सू०१॥ छाया-राजगृहे यावत् एवम् अवादी-कतिविधाः खलु भदन्त ! पुद्गलाः ? प्रज्ञप्ताः गौतम ! त्रिविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रयोगपरिणताः, मिश्रपरिणताः विस्रसापरिणताः ॥ १॥ विंध' नौवें उद्देशकमें प्रयोगबंध आदि विषयकी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है। 'आराहणा' दशवें उद्देशकमें आराधना आदि विषयकी वक्तव्यता प्रतिपादित हुई है। पुद्गलभेदवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं बयासी' इत्यादि । सूत्रार्थ-(रायगिहे जाव एवं वयासी) राजगृह नगरमें यावत् गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा (कइविहाणं भंते पोग्गला पन्नत्ता) हे भदन्त ! पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा! तिविहा पोग्गला पण्णत्ता) हे गौतम ! पुदगल तीन प्रकारके कहे गये हैं। પ્રગબંધ આદિ વિષયની વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે અને દસમાં 'आराहणा' नामना देशमा माराधना मा विषयनी १४०यतार्नु प्रतिपादन ४२वामा साव्यु छे. પુદગલભેદ વતવ્યતા'रायगिहे जाव एवं वयासी' त्या सूत्राथ- (रायगिहे जाव एवं वयासी) २] नभां महावीर प्रभु પધાયા (થાવત) ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ(कइविहाणं भते पोग्गला पण्णता?) 3 महन्त ! पुल ४८प्रा२ना या छ? (गोयमा! तिविहा पोग्गला पण्णत्ता) गौतम ! धुरा त्र प्रा२ना सा छे. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू० १ पुगद्लभेद निरूपणम् ७ टीका- 'रायगिहे जाव एवं वयासी' - राजगृहे यावत् - नगरे महावीरः समवसृतः समत्रसृतं भगवन्तं वन्दितुं नमस्कर्तुं धर्मोपदेशं श्रोतुं च पर्षद निर्गच्छति, धर्मोपदेशं श्रुत्वा प्रतिगता पर्यत्, ततो गौतमः शुश्रूषमाणः नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'कइविहा ण भंते ! पोग्गला पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त कतिविधाः = कियत्मकाराः (तंजा) वे प्रकार ये हैं (पओगपरिणया, मीससा परिणया, वीससा परिणया) प्रयोगपरिणत, मिश्रपरिणत और विस्रसा परिणत । टीकार्थ - पहिले सप्तम शतक के दशवें उद्देशक में पुद्गलादिक भाव प्ररूपित किये जा चुके हैं सो उन्हीं पुद्गलादिक भावों को यहां पर भी अष्टम शनकके प्रथम उद्देशक प्रकारान्तरसे सूत्रकार प्ररूपित कर रहे हैं 'रायगिहे जाव एवं वयासी' इस सूत्रांशका संबंध इस प्रकार से लगाना चाहिये राजगृह नगर में महावीर प्रभु पधारे महावीर प्रभुको आये हुए सुनकर वन्दना, नमस्कार करने के लिये तथा धर्मोपदेश सुननेके लिये नगरकी परिषद् उनके पास आई और धर्मोपदेश सुनकर वहांसे अपने२ स्थान पर वापिस चली गई बादमें गौतमने प्रभुकी सेवा शुश्रूषाकी और फिर नमस्कार कर वे विनयसे दोनों हाथ जोडकर उनके समक्ष उचित स्थान पर बैठ गये । उनकी पर्युपासना करते हुए फिर उन्होंने प्रभुसे इस प्रकार पूछा 'कइ विहाणं भंते पोग्गला पण्णत्ता' हे (तं जहा ) તે त्रयु प्रमारे। मा प्रभाएँ] - (पओगपरिणया, मीससा परिणया, वीससा परिणया) (१) प्रयोग परिशुत, (२) मिश्र परिणत, ( 3 ) विससा परित ટીકા-સાતમા શતકના દસમાં ઉદ્દેશકમા પુદ્ગલાદિક ભાવની પ્રરૂપણા કરવામા આવી છે. એ જ પુદ્ગલાદિક ભાવનું સૂત્રકાર આઠમાં શતકના આ પહેલા ઉદેશકમાં ભિન્ન પ્રકારે પ્રતિપાદન કરે છે- 'रायगिहे जाव एवं वयासी' मा सूत्रांश द्वारा નીચેને સુત્રપાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યે છે રાજગૃહ નગરમા મહાવીર પ્રભુ પધાર્યાં. તેમને વજ્રણા-નમસ્કાર કરવાને તથા તેમનેા ધર્માંપદેશ સાંભળવાને લેાકેા તેમની પાસે આવ્યા. ધર્માંપદેશ સાભળીને પરિષદ વિખરાઇ ગઇ. ત્યાર બાદ ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુની સેવા સુશ્રુષા કરી. ત્યાર ખાદ વંદા નમસ્કાર કરીને વિનયપૂર્ણાંક બન્ને હાથ જોડીને તે તેમની સમક્ષ ઉચિત સ્થાને બેસી ગયા, અને તેમણે મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે अश्न पूछयो-' कहविहाणं भंते ! पोग्गला पण्णत्ता ?' डे महन्त ! पुहगस डेटला Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८ भगवतीसूत्रे खुलु पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'गोयमा ! तिविहा पोग्गला पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रिविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः, तानेव त्रिप्रकारान आह- 'तंजढापओगपरिणया, मीससा परिणया, वीससापरिणया, ' तद्यथा - प्रयोगपरिणताः प्रयोगेण = जीवव्यापारेण शरीरादितया परिणताः, मिश्रपरिणता मिश्रेण प्रयोगविस्रसारूपेण परिणताः प्रयोगपरिणाममत्यजन्त एव विस्रसया स्वभावेन परिणामान्तरं प्राप्तवन्तः जीवरहितकलेवरादिरूपाः पुद्गलाः मिश्रपरिणता उच्यन्ते । - अथवा विस्रसया परिणाममापादिता ये औदारिकादिवर्गणारूपाः जीवप्रयोभदन्त 1 पुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहा पोग्गला पण्णत्ता' पुद्गल तीन प्रकार के कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं 'पओगपरि या, मीससापरिणया, वीससापरिणया' प्रयोगपरिणत १, मिश्रपरिणतर और विस्रमापरिणत३, इनमें जो पुद्गल जीवके व्यापारसे शरीरादिरूपमें परिणत हो जाते हैं वे प्रयोगपरिणत पुद्गल हैं । प्रयोग और स्वभाव इन दोनोंके संबंधसे परिणामको प्राप्त हुए पुद्गल मिश्र परिणत पुद्गल हैं । मिश्रपरिणत पुद्गल प्रयोग परिणामका त्याग किये बिना ही स्वभाव से परिणामान्तरको प्राप्त होते रहते हैं जैसे मृतकलेवरादि पुद्गल अथवा स्वभावसे ही औदारिक आदि रूपवाली वर्गणाऍ जब जीवके प्रयोगरूप व्यापारसे औदारिक आदि शरीररूप में परिणत हो जाती हैं तब वे मिश्र परिणत कहलाती हैं। यद्यपि औदारिक आदि शरीररूपसे परिणत हुई औदारिकादि वर्गणाऍ પ્રકારના કહ્યા છે? महावीर प्रभुना उत्तर 'गोयमा !' हे गौतम! પુદ્ગલા ત્રણ પ્રકારના કહ્યાં છે 'त जहा ' ते त्र परिणया, मीससा परिणया, वीससा परिणया' परित मने (3) विससा परिणत. જે પુદ્ગલ જીવના વ્યાપારથી શરીરરૂપે પરિણમન પામે છે, તે પુદ્ગલાને પ્રયાગપરિણત પુદ્ગલા કહે છે. પ્રયાગ અને સ્વભાવ, એ બન્નેના સ ખંધથી પરિણમન પામેલાં પુદ્ગલાને મિશ્ર પદ્યુિત પુદ્ગલ કહેછે. મિશ્ર પરિણત પુદગલા પ્રયાગપરિણામને ત્યાગ કર્યા વિના જ સ્વભાવથી પરિણામાન્તર (અન્ય પરિણામ) પ્રાપ્ત કરતા રહે છે. જેમકે મૃત લેવરાદિ પુદગલ અથવા— સ્વભાવથી જ ઔદારિક આદિ રૂપવાળી વણા જ્યારે જીવના પ્રયાગરૂપ વ્યાપારથી ઔરિક આદિ શરીરરૂપે પરિણમી જાય છે, ત્યારે તેમને મિશ્ર પરિણત કહેવાયછે જો કે ઔદારિક આદિ શરીરરૂપે પરિણમેલી ઔરિકાદિ વણાઓને પ્રયાગપરિષ્કૃત પણ કહી શકાય છે, છતાં પણ પ્રયેાગપરિણુત પુદ્ગલામાં 'तिविहा पोग्गला पण्णत्ता' अमारो नीचे प्रमाणे छे- 'पओग (१) प्रयोग परियुत, (२) मिश्र Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ ० २ पुद्गलभेदनिरूपणम् गेण एकेन्द्रियादिशरीरप्रभृतिपरिणामान्तरं प्रापितास्ते मिश्रपरिणता उच्यन्ते। यद्यपि औदारिकादिशरीरतया परिणताः औदारिकादिवर्गणाः प्रयोगपरिणता अपि व्यपदिश्यन्ते तथापि प्रयोगपरिणतेषु विस्रसायाः सत्वेऽपि अविवक्षितत्वान्न तयोः प्रयोगविस्त्रसयोरैक्यम्, विस्रसापरिणताः स्वभावेन परिणता इत्यर्थः, यथा मेघाः, आतपाः, छायाः, इत्यादयः ।।मु० ॥ मूलम्-'पओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णता ? गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा-एगिदियपओगपरिणया, बेइंदियपओगपरिणया जाव पंचिंदियपओगपरिणया। एगिदियपओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा! पंचविहा पण्णता, तं जहा-पुढविक्काइयएगिदियपओगपरिणया जाव वणस्सइकाइयएगिदियपओगपरिणया। पुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता गोयमा! दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सुहमपुढविकाइयएगिदियपओग परिणया य बायरपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणयाय, आउकाइयएगिदियपओगपरिणया एवं चेव । एवं दुपयओ भेदो प्रयोगपरिणत भी कही जाती है तो भी प्रयोगपरिणत पुद्गलों में बिरसा परिणमन होनेकी सत्ता होने पर भी वह वहाँ विवक्षित नहीं मानी गई है अतः प्रयोग और चित्रसामें एकता नहीं आती है। स्वभावसे जो पुद्गल परिणामान्तरको प्राप्त होते रहते हैं वे विस्त्रसा परिणत पुद्गल हैं जैसे मेघ, आतप (धूप), छाया इत्यादि ॥सू. १॥ વિસસા-પરિણમન થવાની સત્તા હોવા છતાં પણ તેને અહી વિવક્ષિત માનવામાં આવી નથી–તેથી પ્રવેગ અને વિશ્વસ્તમાં એકતા આવતી નથી જે પુદગલે સ્વભાવથી પરિણામોત્તર પ્રાપ્ત કરતા રહે છે, તે પુદગલેને વિશ્વસા પરિણત પુદગલી કહે છે. भटे मेध, मात५ (), छाय। प२. ॥ सू० १ ॥ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रो जाव वणस्सइकोइया य । बंदियपओगपरिणया णं पुच्छा ? गोयमा ! अणेगविहा पण्णत्तो, तं जहा-एवं तेइंदिय चउरिदियपओगपरिणयावि। पंचिदियपओगपरिणया णं पुच्छा ? गोयमा ! चउविहा पण्णत्ता, तं जहा-नेरइय-पंचिंदियपओगपरिणया तिरिक्खजोणिय०, एवं मणुस्स० देव पंचिंदियः । नेरइयपंचिंदियपओग० पुच्छा ? गोयमा ! सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा-रयणप्पभापुढविनेरइयपओगपरिणयावि, जोव अहेसत्तमपुढविनेरइयपंचिंदियपओगपरिणयावि । तिरिक्खजोणियपंचिंदियपओगपरिणया णं पुच्छा ? गोयमा ! तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-जलयरपंचिंदियतिरिक्ख-जोणिय०, थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिय० खहयरपंचिदियतिरिक्ख०, जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियपओग० पुच्छा? गोयमा! दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-समुच्छिमजलयर० गब्भवतियजलयर। थलयर पंचिंदियतिरिकरव० पुच्छा ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-चउप्पयथलयर० परिसप्प थलयर। चउप्पयथलयर० पुच्छा ? गोयमा ! दुविहां पण्णत्ता, तं जहा-समुच्छिमचउप्पयथलयर० गन्भवतियचउप्पयथलयर० । एवं एएणं अभिलावेणं परिसप्पा दुविहा पण्णता, तं जहा - उरपरिसप्पा य भुयपरिसप्पा य । उरपरिसप्पा दुविहा पण्णत्ता तं जहा-समुच्छिमा य, गब्भवतिया य । एवं भुयपरिसप्पा वि । Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ१ सू.२ पुद्गलभेदनिरूपणम् एवं खहयरा वि । मणुस्सपंचिंदियपओग० पुच्छा ? गोयमा ! दुविहां पण्णत्ता, तं जहा-समुच्छिममणुस्स०, गब्भवक्कंतियमणुस्स० । देवपंचिंदियपओग० पुच्छा ? गोयमा ! चउबिहा पण्णत्ता, तं जहा-भवणवासिदेवपंचिंदियपओग० एवं जाव वेमाणिया। भवणवासिदेवपंचिंदिय० पुच्छा गोयमा ! दस विहा पण्णत्ता, तं जहा-असुरकुमारा जोव थणियकुमारा । एवं एएणं अभिलावेणं अटविहा वाणमंतरा पिसाया, जाव गंधवा । जोइसिया पंचविहा पण्णज्ञा, तं जहा-चंदविमाणजोइसिय० जाव ताराविमाणजोइसियदेव । वेमाणिया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-कप्पोववन्नग० कप्पातीयग वेमाणिय० । कप्पोववन्नगा दुवालसविहा पण्णता; तं जहा-सोहम्मकप्पोववन्नग जाव अच्चुयकप्पाववन्नगवेमाणिया कप्पातीय० पुच्छा? गोयमा! दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-गेवेजकप्पातीयवे. अणुत्तरोववाइयकप्पातीय वे०, गेवेज्जकप्पातीयगा नवविहा पण्णत्तो, तं जहाहेट्रिमहेट्रिम-गेवेजगकप्पातीयवे० जाव उत्ररिमउवरिम-गेवेजगकप्पातीय० । अणुत्तरोववाइयकप्पातीयगवेमाणियदेवपंचिंदियपओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णता? गोयमा! पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा-विजयअणुत्तरोववाइय० जाव परिण० जाव सबढसिद्धअणुत्तरोववाइयदेवपंचिंदियपओगपरिणया दंडगो ॥ सू. २॥ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ भगवतीमूत्रे छाया-प्रयोगपरिणताः खलु भदन्त ! पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-एकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताः, यावत् पञ्चन्द्रियप्रयोगपरिणताः। एकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खल भदन्त ! पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथापृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः यावत् - वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः। पृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु भदन्त ! पुद्गलाः 'पओगपरिणयाणं भंते' इत्यादि । सूत्रार्थ- (पओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कविता पण्णत्ता) हे भदन्त ! प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयना ! पंचविहा पण्णत्ता) हे गौतम ! प्रयोग पुद्गल पांच प्रकार के कहे गये हैं। (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (एगिदियपओगपरिणया, वेइंदियपओगपरिणया जाव पंचिंदिय पओगपरिणया) एकेन्द्रियप्रयोग परिणत. दोइन्द्रियमयोग परिणत, यावत् पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत(एगिदियपओगपरिणयाणं अंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! एकेन्द्रियमयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोथमा ! पंचविहा पण्णत्ता) हे गौतन ! एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल पांच प्रकार के कहे गये हैं। (तंजहा) वे इस प्रकारसे हैं (पुढनिकाइयएगिदियपओगपरिणया जाच वण्णस्सइकाइयएगि'पोगपरिणयाणं भंते !? Un सूत्राथ - (पओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?) मन्त! प्रयोगपरिणत पुराना सा ४२ ४था (गोयमा! पंचविहा पण्णत्ता) गौतम ! प्रयोगपरिणत पुगतना पाय ५४२ ४था छे. (तंजहा) ते पांय ४२ २मा प्रभार छ- ( एगिदियपओगपरिणया, वेइंदियपओगपरिणया, जाव पंचिंदिय पओगपरिणया) (१) मेन्द्रिय प्रयोगपरिणत, (२)हन्द्रिय प्रयोगपरिणत, (૩) તેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત, (૪) ચતુરિન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત અને (૫) પંચેન્દ્રિય प्रयोगपति. ( एगिदियपगपरिणयाण भले ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?) 3 महन्त । सन्द्रिय प्रयोगपरित पुगसो ४८६॥ प्रा२ना त्याछे ? (गोयमा! पंचविहा पण्णत्ता) हे गौतम ! भेन्द्रिय अयोगपरित पुगतना पांय २ स्यां छे. (तंजहा) ते पाय | 24t प्रमाणे छ- ( पुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया जाव वणस्तइकाइयएगिदियपओगपरिणया) पृथ्व।।थिमेन्द्रिय प्रयोगपरिणत, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N १३ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२ पुद्गलभेदनिरूपणम् कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधा' प्रज्ञप्ताः तद्यथा-मूक्ष्मपृथिवीकायिक केन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, वाटरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च । अप्कायिकैकेन्द्रियमयोगपरिणता एवमेव । एवं द्विपदो भेदो यावत् बनस्पतिकायिकाश्च । द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताःखलु पृच्छा ? गौतम ! अनेकविधाः पज्ञप्ताः, दियपओगपरिणया) पृथिवी कायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल, यावत् वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल (पुढविकाइयएगिदियपओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता) हे गौतम ! पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (सुहम पुढविकाइयएगिदयपओगपरिणया य बायर पुढविकाइयएगिदिय पओगपरिणया य) सूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल, बादर पृथिवीकाधिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल (एव चेव) इसी तरहसे (आउक्काइयएगिदियपओगपरिणया) अप्कायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकार के होते हैं (एवं दुप्पयओ भेदो जाव वणस्सइकाइया य) इसी तरह से यावत् वनस्पतिकायिक प्रयोगपरिणतपुद्गल भी दो प्रकारके होते हैं। (वेइंदियपओगपरिणया-णं पुच्छा) हे भदन्त ! दो इन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे ( यावत् ) वनस्पतिमाथि: मेन्द्रिय प्रयोगपरित पुस(पुढविकाइयएगिदिय पओगपरिणयाण भ ते! पोग्गला काविहा पण्णता ?) डे मन्त! पृथ्वी थि४ सेन्द्रिय प्रयोगपशियत Y६१८ Beat Pat san छे ? (गोयमा! दुविहा पपणत्ता) गौतम! य४ मेन्द्रिय पयोगपरिणत पुलना मे २ या छ (तंजहा ते ४।२। २मा प्रभारछ- ( मुहुम पुढविकाइय-एगिदियपओगपरिणया य वायर पुढविकाइय एगिदियपओगपरिणया य ) (१) सुक्ष्म वीथि: मेन्द्रिय अयोगपरिवून पुस, (२)मा२ Yealtयि मन्द्रिय प्रयागपरिणत पुल (एवं चेव) मेर प्रमाणे (आउक्काइयएगिदियपओगपरिणया ) माथि४ मेन्द्रिय प्रयोगपरिणत Yो मे २ना डाय छे (एवं दुप्पयो भेदो जाव वणस्सइ. काइया य) मे ॥ प्रभा वनस्पतिय पय-तना सन्द्रियप्रयोगपरिणतपुराना ५४ मे २ सभा ( बेइंदियपओगपरिणयाण पुच्छा) हे मन्त! बीन्द्रय प्रयोगपरित पुगसना 24 या छ? (गोयमा) हे गौतम! (अणेगविहा Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रो तद्यथा-- एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियप्रयोगपरिणता अपि । पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? गौतम ! चतुर्विधाः प्रज्ञप्ता', तद्यथा-नैरयिकपञ्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणताः, तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, मनुष्यपञ्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणताः देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च । नैरयिकपञ्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? गौतम ! सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः ? तद्यथा-रत्नप्रभापृथिवी गौतम ! दो इन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल (अणेगविहा पण्णत्ता) अनेक प्रकार के कहे गये हैं। (एवं तेइंदिय-चरिंदिय-पओगपरिणयावि) इसी तरहसे तेइन्द्रिय और चोइन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गलोंको भी जानना चाहिये । (पंचिंदियपओगपरिणयाणं पुच्छा) हे भदन्त ! पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (चउव्विहा पण्णत्ता) पंचेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गल चार प्रकारके कहे गये हैं। (तंजहा) वे इस प्रकारसे है (नेरइय पंचिंदियपओगपरिणया तिरिक्ख जोणिय. एवं मणुस्स. देव. पंचिंदिय) नारकपंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत, तिथंच पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत, इसी तरह मनुष्य पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत और देवपंचेन्द्रियमयोगपरिणत (नेरइय पंचिंदियपओग. पुच्छा) हे भदन्त ! नैरयिक पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सत्तविहा पण्णत्ता) नैरयिक पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल सात पण्णता) हान्द्रिय प्रयोगपरित पुसना भने ४२ ४या छ (एवं तेइंदियचउरिदियपओगपरिणया वि) में प्रभाणे ते धन्द्रिय भने यतुरिन्द्रिय प्रयासपाशित पुगसाना विष पशु समावु (पंचिंदिय पओगपरिणयाणं पुच्छा) मत! पयन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुगलाना 2 प्रा२ या छ ? (गोयमा!) हे गौतम ! (चउन्विहा पण्णत्ता) ५येन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुगसना यार ४२ ४या छ. (त जहा) ते या२ ५४२ नाथे प्रमाणे छ- ( नेरइय पंचिंदियपओगपरिणया, तिरिक्खजोणिय०, एवं मणुस्स० देव० पंचिदिय०) (१) ना२६ पयेन्द्रिय प्रयोगपरित, (२) तिय २५ पायेन्द्रिय प्रयोगपरिणत, (3) मनुष्य ययेन्द्रिय प्रयोगપરિણત અને (૪) દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત. (नेरइय पचिंदिय पओग० पुच्छा) महन्त ! ना२४ पयन्द्रिय प्रयोगपरित in zeal ५४२ या छे ? (गोयमा) गीतम! (सत्तविहा पण्णत्ता) ना२४ यथेन्द्रिय प्रयोगपरिणत हसन सात प्रा२ ४या छे (तजहा) ते प्राश Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सु. २ पुद्गलभेदनिरूपणम् नैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताअपि चावत - अधः सप्तम पृथिवीनै रयिकपञ्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणता अपि । तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? गौतम ! त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रयोग परिणताः, स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणताः खेचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणताच | जलचरपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रयोगपरिप्रकारके कहे गये हैं । (तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं ( रयणप्पभापुढवि नेरपगपरिणया वि जाव अहे सत्तमपुढवि नेरइय पंचिदियपओगपरिणया वि) रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत यावत् नीचे सप्तम नरक पृथिवी नैरयिक प्रयोग परिणत पुद्गल (निरिक्खजोणिय पंचिदियपओगपरिणया णं पुच्छा) हे भदन्त ! निर्यच योनिक पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम! तिर्यच योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल (तिविहा पण्णत्ता) तीन प्रकारके कहे गये हैं । (तंजहा) वे इस प्रकार से (जलयरपंचिदिय तिरिक्खजोणिय, थलयर पंचिदिय तिरिक्खजोणिय खहयरपंचिदय तिरिक्ख) जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच योनिक प्रयोगपरिणत, थलचर पंचेन्द्रियमयोगपरिणत और खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यच योनिकप्रयोगपरिणत पुद्गल । ( जलयर तिरिक्खजोणिय ओगपुच्छा) हे भदन्त ! जलचरे तिर्येच योनिक पंचेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोग्रमा) हे नीचे प्रभा - ( रयणप्पभापुढवि ने रइयपओगपरिणया वि जाव अहे सत्तमपुत्रि नेरइय पंचिदियपभोगपरिणया वि) पहेली रत्नाला पृथ्वीना નારક પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદગલેાથી લઇને નીચે સાતમી પૃથ્વીના નારક પચેન્દ્રિય પ્રયેાગપતિ પુદગલ સુધીના સાત પ્રકાર સમજવા (तिरिक्खजोणियप चिदियपओगपरिणयाणं पुच्छा) डे अन्त ! यि योनि यथेन्द्रिय प्रयोगपरियत पुढगसौना હે डेंटला अडार ह्या है ? (गोयमा !) हे गौतम! (तिविद्या पण्णत्ता - तं जहा ) તિય ચયેાનિક ૫ ચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદગલાના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર, કહ્વા છે— जलयर पंचिंदिय तिरिक्खजोणिय०, थलयर तिरिक्खजोगिय० पचिदिय०, खयर तिरिक्ख पचिंदिय ) (१) ४जयर तिर्यययोनिम् ययेन्द्रिय प्रयोगयरियत, (૨) વળચર તિય ચયેાનિક પંચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત, (૩) ખેચર તિય થચેાનિક ૫ ચેન્દ્રિય प्रयोगपरित पुगस ( जलयर तिरिक्खजोणिय पओग० पुच्छा) डे अहन्त ! જળચર તિ ચાનિક ૫ ચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદ્ગલના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ? 3 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ भगवतीसूत्रे । णताः खलु पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तथथा संमूच्छिमजलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमयोगपरिणताः, गर्भ जलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणताः । स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः मज्ञप्ताः तद्यथा - चतुष्पद्स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणताः, परिसर्पस्थलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणताः चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - संमूच्छिमचतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योहे गौतम ! ( दुविहा पण्णत्ता) जलचर तिर्यंचयोनिकप्रयोग परिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं । (तंजा) वे इस प्रकार से हैं ( संमुच्छिम जलयर गन्भवक्कंतिय जलयर) संमूच्छिम जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच प्रयोगपरिणत, और गर्भ जलचर पंचन्द्रिय तिर्यच प्रयोग परिणत पुद्गल (थलयर तिरिक्ख पुच्छा) हे भदन्त ! स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यचयोनिक प्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( दुविहा पण्णत्ता ) स्थलचर पंचेन्द्रियतिर्यञ्चयोनिक प्रयोगपरिणतपुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं । (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं (चउप्पयथलयर० परिसप्प थलयर०) चतुष्पदस्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्थ चयोनिक प्रयोगपरिणत पुद्गल (दुबिहा पण्णत्ता) दो प्रकार के कहे गये हैं । (तजहा) जो इस प्रकार (गोयमा !) हे गौतम । ( दुविधा पण्णत्ता ) ४जयर तिर्थ अयोनिः चथेन्द्रिय प्रयोगपरिणुत युगसना मे र ४ छे. (तजहा) ते प्रभुश या अभाशे छे(समुच्छिम जलयर, गव्भवक्कंतिय जलयर ० ) (१) सभूर्च्छिम भजयर तिर्यथ પોંચેન્દ્રય પ્રયાગપરિણત અને (૨) ગભૅજ જળચર તિયાઁચ પચેન્દ્રિય પ્રત્યેાગપરિણત પુદગલ (थलयर तिरिक्ख० पुच्छा) हे महन्त ! स्थजतर तिर्यययोनिः चथेन्द्रिय प्रयोगपरिषुत युगलना डेटा प्रकार छ ? (गोयमा ! ) हे गौतम! ( दुविहा पण्णत्ता - तं जहा ) स्थणयर तिर्यथयोनि पयेन्द्रिय प्रयोगपरिगुत युगसना नीचे अभाएँ] मे. अार ह्या छे- (चउप्पय थलयर० परिसप्प थलयर ० ) (१) शतुष्यह રથલચર પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પુદગલ અને (૨) પરિસપ` સ્થળચર તિય ચ પંચેન્દ્રિય પ્રયાગપદ્ભુિત પુદગલ (चउप्पय थलयर० पुच्छा ) हे महन्त । यतुष्यः स्थसयर तिर्यथयोनि पयेन्द्रिय प्रयोगपरियत युगसना डेटा अक्षर उद्या छे ? ( गोयमा !) હે ગૌતમ ! ચતુષ્પદ સ્થલચર તિર્યંચયેાનિક પંચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદ્ગલના ( दुविहा पण्णत्ता ) मे अक्षर छे. (तं जहा) ते मे अक्षरो मा प्रभा छे Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ सू. २ पुद्गलभेदनिरूपणम् १७ निकमयोगपरिणताः, गर्भव्युत्क्रान्तिकचतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणताश्च । एवम् एतेन अभिलापेन परिसा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उर-परिसचि, भुजपरिसश्च । उरःप्रतिसा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संमूच्छिमा श्च गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च । एवं ‘भुजपरिसा अपि । एवं खेचरा अपि । मनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोग पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः से हैं । (समुच्छिमचउप्पय थलयर०, गन्भवक्कतियचउप्पय थलचर०) संमूच्छिम चतुष्पद स्थलचरपंचेन्द्रिय तिर्य च पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल और गर्भज चतुष्पद स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्य च प्रयोग परिणत पुद्गल (एवं एएणं अभिलावेणं परिसप्पा दुविहा पण्णत्ता) इसी प्रकारसे इस अभिलाप द्वारा परिसर्प दो प्रकारके कहे गये हैं । (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (उरपरिसप्पा य भुयपरिसप्पा य) उरःपरिसर्प और भुजपरिसर्प (उरपरिसप्पा दुविहा पण्णत्ता) उरःपरिसर्प दो प्रकारके कहे गये हैं (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (संमुच्छिमाय गन्भवतियाय) संमूच्छिम और गर्भज (एवं भुयपरिसप्पा वि, एवं खयरावि) इसी तरहसे भुजपरिसर्प भी और खेचर भी दो प्रकारके कहे गये हैं । (मणुस्स पंचिंदियपओग पुच्छा) हे भदन्त ! मनुष्य पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुदगल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहा पण्णत्ता) मनुष्य पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुदगल (समुच्छिमचउप्पय थलयर०, गम्भवक्कंतियचउप्पय थलचर०) (१) स भूमि ચતુષ્પદ સ્થલચર તિર્થં ચ પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદ્ગલ અને (૨) ગજ ચતુષ્પદ भ्यसय२ तिय य पश्यन्द्रिय प्रयोगपरित पुस (एवं एएणं अभिलावेणं परिसप्पा दुविहा पण्णत्ता) मे २ना मा मलिता५६२। परिसपना ५४ मे ४२ या छे. (त जहा) तो ४ नीय प्रभारी छ- (उरपरिसप्पाय, भुयचरिसप्पा य) (१) ७२: परिसप, मने (२) भु०४ परिस (उरपरिसप्पा दुविहा पणत्ता-तजहा) ७२: परिसपना नान्ये प्रभार में प्रा२ ४या छ- (संमच्छिमा य, गन्भवतिया य) (१) स भूछि म मने. (२) गम (एवं भुयपरिसप्पा वि, एवं खहयरा वि એ જ પ્રમાણે ભુજ પરિસર્પના પણ બે પ્રકાર કહ્યાં છે અને ખેચરના પણ બે પ્રકાર કહ્યા છે. (मणुस्स पंचिंदियपओग पुच्छा०) Hrd! मनुष्य पश्यन्द्रिय प्रयापरित YEnaran ना त्या छ ? (गोयमा !) 3 गौतम! (दविहा पण्णत्ता-त जहा) मनुष्य पयन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुलना नीय प्रमाणे रे प्रा२ ४या छ- (संमुच्छिम Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - भगवतीमत्रे प्रज्ञप्ताः, तबथा-संमूछिममनुष्यपञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः, गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः । देवपञ्चेन्द्रियप्रयोग० पृच्छा ? गौतम ! चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, एवं यावत् वैमानिकाः । भवनवासिदेवपञ्चेन्द्रिय० पृच्छा ? गौतम ! दशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-असुरकुमारा यावत् स्तनितकुमाराः । एवम् एतेन अभिलापेन दो प्रकारके कहे गये हैं (तंजहा) वे इस प्रकारसे हैं (समुच्छिममणुस्स० गम्भवक्कंतिय मणुस्स०) समूछिम मनुष्य प्रयोग परिणत पुद्गल, गर्भज मनुष्य पंचेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गल (देवपंचिंदियपओगपुच्छा) हे भदन्त ! देवपंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (चउन्विहा पण्णत्ता) देवपचेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गल चार प्रकारके कहे गये हैं । (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं ( भवणवासि देवपंचिंदियपओग एवं जाव वेमाणिया ) भवनवासिदेवपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल यावत् वैमानिक देवपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल ( श्रवणवासिदेवपंचिंदिय पुच्छा) हे अदन्त ! भवनवासिदेव पंचेन्द्रियमयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? ( गोयना ) हे गौतम ! (दसविहा पणत्ता) अवनवासि देवपंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल दश प्रकारके कहे गये हैं (तजहा) जो इस प्रकारसे हैं (असुरकुमारा जाब थणियकुमारा) असुरकुमार प्रयोगपरिणत पुद्गल यावत् स्तनितकुमार प्रयोग परिणत मणुस्स०, गभवक्क तिय मणुस्स०) (१) स भूमि प-येन्द्रिय भनुन्य प्रयोगपरिशुत पुल मने (२) ४ ५-येन्द्रिय मनुष्य प्रयोगपरिणत पुल. (देवपंचिंदिय पओग पुच्छा) हे महन्त ! हेव ५-येन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुस ४८सा अमरना या छ? (गोयमा !) गौतम ! (चउबिहा पण्णत्ता-तंजहा) १५-यन्द्रियं प्रयोगपरित पदसना नाय प्रमाणे या२ ४.२ ४ा छ- (भवणवासी देवप चिंदिय पओग एवं जाव वेमाणिया) मनवासी ३५ ५येन्द्रिय प्रयोगपति पुगाथा सधन मानि४ ५-तना व ५यान्द्र प्रये.गपरित पुस (भवणवासि देव पंचिंदिय पुच्छा) હે ભદન્ત ! ભવનવાસી દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? (गोयमा !) हे गौतम ! (दसविहा पण्णत्ता-तंजहा) वनवासी विषयन्द्रिय પ્રગપરિણત પુલના નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર કહ્યા છે (असुरकुमारा जात्र थणियकुमार।) मसुरभार प्रयोगपरिणत YEARथा दधन Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स. २ पुद्गलभेदनिरूपणम् अष्टविधाः वानव्यन्तराः पिशाचाः यावत्-गन्धर्वाः । ज्योतिषिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा चन्द्रविमानज्योतिपिकाः यावत् ताराविमानज्योतिपिकदेव० । वैमानिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कल्पोपपन्नक० कल्पातीतकवैमानिका० । कल्पोपपन्नका द्वादशविधाः प्रज्ञप्ता , तद्यथा-सौधर्मकल्पोपपन्नक० यावत् अच्युतकल्पोपपन्नकवैमानिकाः । कल्पातीतकवैमानिकाः खलु पृच्छा ? पुद्गल (एवं एएणं अलिलावेणं अट्ठविहा वाणमंतरा पिसायो जाव गंधव्वा जोइसिया पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा-चंदविमाण जोइसिय जाव ताराविमाण जोइसियदेव०-वेमाणिया दुविहा पण्णत्ता, त जहा-कप्पोववनगा० कप्पातीयग माणिय०) इसी तरहसे इस अभिलाप द्वारा आठ प्रकारके वानव्यन्तर पिशाच यावत् गंधर्व जानना चाहिये. ज्योतिषिक देव पाँच प्रकार के कहे गये हैं-जो इस प्रकार के हैं । चन्द्र विमान ज्योतिषिकदेव, पावत् ताराविमान ज्योतिषिक देव-वैमानिक देव दो प्रकारके कहे गये हैं-जो इस प्रकारसे हैं-कल्प पन्न वैमानिक देव एवं कल्पातीत वैमानिक देव (कप्पोववन्नगा दुवालसविहा पण्णत्ता, तं जहा-सोहम्मकप्पोववनगा० जाव अच्चुयकप्पोववनगवेमाणिया) कल्पोपनकवैमानिकदेव १२ प्रकारके कहे गये हैं-सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिक देव, यावत् अच्युत कल्पोपपनक वैमानिक देव (कप्पातीय पुच्छा) हे भदन्त ! कल्पातीत वैमानिक देव कितने प्रकारके कहे गये સ્વનિતકુમાર પ્રગપરિણત પુદગલ સુધીના દસ પ્રકાર અહીં ગ્રહણ કરવા (एवं एएणं अभिलावेणं अविहा वाणमंतरा पिसाया जाव गंधवा, जोइसिया पचविहा पण्णत्ता, तंजहा-चंदविमाण जोइसिय जीव ताराविमाण जोइसिय देव०, वेमाणिया दुविहा पण्णत्ता, तनहा-ऋप्पोचवन्नगा. कप्पातीयग वेमाणिय.) એ જ રીતે આ અભિલાપ દ્વારા વાવ્યન્તર દેવના નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર સમજવાપિશાચ પ્રયોગ પરિણતથી લઈને ગાધર્વ પ્રાગ પરિણત પર્યન્તના આઠ પ્રકાર સમજવા. જ્યોતિષિક દેવોના નીચે પ્રમાણે પાચ પ્રકાર છે- ચન્દ્રવિમાન નિષિક દેવથી લઈને તારાવિમાન જ્યોતિષિક દેવ પર્યન્તના પાચ પ્રકાર સમજવા વૈમાનિક દેવોના બે પ્રકાર નીચે પ્રમાણે સમજવા-- (૧) કપાપપન્નક વૈમાનિક દેવ અને (૨) ४६पातात वैमानि: । (कप्पोववन्नगा दुवालसविहा पण्णत्ता, तंजहा-सोहम्मकप्पोववनगा. जाव अच्चुयकप्पोववन्नग वेमाणिया) यापपन्न वैमानि४ हेवाना નીચે પ્રમાણે બાર પ્રકાર કહ્યા છે- સૌધર્મ કાપપન્નક વૈમાનિક દેવોથી લઈને અમ્યુત ४६या५पन्न हेवे। पर्य-तना मा२ ४३। माडी अड ४२वा. (कप्पातीय पुच्छा) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ता , तद्यथा-ग्रेवयककल्पातीतवैमानिकाः, अनुत्तरौपपा. तिककल्पातीतकवैमानिकाः, गौवेयककल्पातीतका० नवविधाः प्राप्ताः, तद्यथाअधम्तनाधस्तनौवेयककल्पातीतकवैमानिकाः यावत् - उपरितनोपरितनग्रेवेयककल्पातीतकवैमानिकाः । अनुत्तरीपातिककल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु भदन्त ! पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-विजयानुत्तरौपपानिक यावत् परिणताः, यावत सर्वार्थ सिद्धानुत्तरौपपातिकदेव पञ्चन्द्रिय प्रयोगपरिणता , (दण्डकः १ प्रथमः) ॥.२॥ है ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविदा पण्णत्ता) कल्पानीत वैमानिक देव दो प्रकारके कहे गये है (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं (गेवेज कप्पा नीय वे० अणुत्तरोववादय कप्पातीयवे०) ग्रेवेयक कल्पातीत वैमानिक देव तथा अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिक देव (गेवेलकप्पातीयगा नवविहा पण्णत्ता) ग्रैवेयक कल्पातीत वैमानिक देव नौ प्रकारके कहे गये हैं। (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं (हेट्ठिम हेहिम गेवेजकप्पा. तीयवे० जाव उवरिम उवरिम गेवेजगकप्पातीय०) अधस्तन अधस्तन ग्रैवेयक कल्पातीत वैमानिक देव यावत् ऊपर ऊपर ग्रेवेवक कल्पातीत देव. (अणुत्तरोववाइय कप्पातीयग वेमाणिय देव पंचिंदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कविता पण्णत्ता) हे भदन्त ! अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिक देव पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुदगल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पं वहा पण्णना) अनुत्तरोपहे महन्त ! ४६५ातात वैमानि वोना है। प्रा२ ४ा छ ? (गोयमा !) हे गौतम! (दुविहा पण्णत्ता) ४६यातीत मानि: हेवाना मे २ ४या छे. (तंजहा) तेरे प्रार भा प्रभार) - (गेवेजकप्पातीय वे., अणुत्तरोवाइय कप्पातीय वे.) (१) ગ્રેવેયિક કપાતીત વૈમાનિક દેવો અને (૨) અનુત્તરો ૫પાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવો. गेवेजकप्पातीयगा नवविहा पण्णत्ता] वेथि: ४५ातीत मानि वाना न4 प्रार या छ तंजहा ते नव ५४२ नाय प्रमाणे छ- (हेद्विम हेहिम गेवेन्जकप्पातीय वे०, जाव उवरिम उवरिम गेवेन्ज कप्पातीय) सस्तन मस्तन अवयि: કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવોથી લઈને ઉપરીતન ઉપરીતન શ્રેયક કલ્પાતીત દેવો પર્યન્તના नव १२ मही अड ४२वा. ( अणुत्तरोववाइय कप्पातीयग वेमाणिय देव पचिंदिय-पओग परिणया णं भंते ! पोगल्ला कइविहा पण्णत्ता?) HE-त ! અનુત્તરે પપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ કેટલા ४१२ना ४ा छ ? गोयमा !] गौतम! पंचविहा पण्णता] तमना पांय Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ . २ पुद्गलभेदनिरूपणम् २१ टीका - अथ त्रिष्वपि पुद्गलेषु प्रयोगपरणतानां नामनिर्देशेन नवदण्डकान् प्रदर्शयति-सूक्ष्मै केन्द्रियादारभ्य सवार्थसिद्धदेवपर्यन्तं जीवानां विशेषताभिः प्रयोगपरिणतपुद्गलानां प्रथमो नामद्वारदण्डकः १ । सूक्ष्मपृथिवीकायिकादारभ्य सर्वार्थसिद्धदेववपर्यन्तं पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्वितीयो भेदद्वारदण्डकः २ । औदारिकादिपञ्चशरीराणां विशेषतामि तृतीयः शरीरद्वारदण्डकः ३ । पातिक कल्पातीत वैमानिक देवपन्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल पांच प्रकारके कहे गहें हैं | ( त जहा ) जो इस प्रकार से हैं (विजय अणुतरोववाइया जाव परिण० जाव सव्वद्ध सिद्ध अणुत्तरोववाग्रदेव पंचिदियपओगपरिणया दंडगो) विजय अनुत्तरौपपातिक देवप्रयोगपरिणत पुद्गल यावत् सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक देव पंचेन्द्रियमयोग परिणत पुद्गल - दण्डक ॥ सू० १ ॥ टीकार्थ- प्रयोगपरिणत, मिश्रपरिणत और विस्रसापरिणत पुद्गलो में से प्रयोग परिणत पुद्गलोंके नामनिर्देशसे सूत्रकार ने नौ दण्डकों में से यहाँ पर नमिद्वार नामके दण्डकको दिखलाया है, नौ दण्डक इस प्रकार से हैं - सूक्ष्म एकेन्द्रिय से लेकर सर्वार्थसिद्ध देव तक जीवों की विशेषताओं से प्रयोगपरिणत पुद्गलोंका प्रथम नाम द्वार दण्डक है. सूक्ष्म पृथिवी कायिक से लेकर सर्वार्थसिद्ध देवतक पर्याप्तक अपर्याप्तकके भेद से दूसरा भेदद्वारदण्डक है । औदारिक आदि पांच शरीरों की विशेषताओं से तीसरा शरीरद्वारदण्डक है । अार ह्या छे. [त जहा ] ते याय र प्रमाणे - ( विजय अणुत्तरोववाइय० जाव परिण० जाव सव्वह सिद्ध अणुत्तरोववाई देव पचिदियपभोगपरिणया दंडगो) विनय अनुत्तरोपयाति हेव प्रयोगपरियुत चुहगसथी बहने સર્વા સિદ્ધ અનુત્તરીપપાતિક દેવ પ્રયાગપરિણુત પુદ્દગલ સુધીના પાચ પ્રકાર અહીં મહેણુ કરવા ટીકા – પુદગલાના ત્રણ પ્રકાર 'ખતાવવામાં આવ્યા છે (૧) પ્રયાગપરિણત, (૨) મિશ્રપ ́રણુત અને (૩) વિસ્રસાપરિણુત પુદગલ. આ ત્રણ પ્રકારોમાથી પ્રયાગપરિણત પુદગલાના નાનિર્દેશપૂર્ણાંક સુત્રકારે નવ દડકામાના નામઢાર નામના દંડકને અહીં પ્રકટ કર્યું છે તે નવ દંડક આ પ્રમાણે છે સુક્ષ્મ એકેન્દ્રિયથી લઇને સર્વાસિદ્ધ દેવ પન્તના જીવાની વિશેષતાઓથી પ્રયાગપરિણત પુદ્ગલેતુ પ્રથમ નામદ્ગાર દંડક છે. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકથી લઇને સર્વાર્થસિદ્ધ દેવ સુધીના જીવાનુ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી ખીજું ભેદદ્વાર દંડક છે ઔદારિક આદિ પાંચ શરીરેશની વિશેષતાને અનુલક્ષીને Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २२ पंचेन्द्रियाणां विशेषताभिश्चतुर्थ इन्द्रियद्वारदण्डकः ४ । औदारिकादिपञ्चशरीराणां स्पर्शादिपञ्चेन्द्रियाणां च विशेषताभिः पञ्चमः शरीरेन्द्रियदण्डकः ५ । वर्णगन्ध-रस स्पर्शानां, संस्थानार्ना च विशेषताभिः पष्ठोवर्णादि द्वारदण्डकः ६ । औदारिकादिशरीराणां वर्णादीनां च विशेपाभिः सप्तम शरीरवर्णादिद्वारदण्डकः ७ । इन्द्रियाणां वर्णादीनां च विशेषताभिरष्टम इन्द्रियवर्णादिद्वारदण्डकः ८ । शरीराणाम्, इन्द्रियाणां वर्णादीर्ना च विशेषताभिः नवमः शरीरेन्द्रियवर्णादिद्वारदण्डकः ९ इत्येते नत्र दण्डकाः । तत्र प्रथमं नामद्वारनामकं दण्डकमाह - ' पओगपरिणयाणं ' इत्यादि । 'पओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कविहा पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे पंचन्द्रियोंकी विशेषताओं से चौथा इन्द्रिय द्वार दण्डक है । औदारिक आदि पांच शरीरोंकी और स्पर्शादिक पांच इन्द्रियोंकी विशेषताओंसे पाँचमा शरीर इन्द्रियदण्डक है । वर्ण, गंध, रस स्पर्शो की विशेषताओंसे छटा वर्णादि द्वारदण्डक है । औदारिक आदि शरीरों की और वर्णादिकों की विशेषताओं से सातवां शरीरवर्णादि द्वार दण्डक है । इन्द्रियों और वर्णादिकों की विशेषताओं से आठवां इन्द्रिय वर्णादि द्वार दण्डक है, शरीरोंकी, इन्द्रियोंकी और वर्णादकोंकी विशे पताओं से नौवा शरीरइंद्रिय वर्णादि द्वार दण्डक है । इस प्रकार वे नौ दण्डक हैं । इनमें जो पहिला नामद्वारदण्डक है उसे 'पओग परिणयाणं भंते' इत्यादि सूत्रद्वारा सूत्रकारने दिखलाया है-इसमें गौतम स्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'पओगपरिणयाणं भंते! पोग्गला कइविहा ત્રીજુ શરીરદાર દ ડક છે પચેન્દ્રિયાની વિશેષતાઓને અનુલક્ષીને ચેાથુ ઇન્દ્રિયદ્વાર દંડક છે. ઔદારિક આદિ પાચ શરીરોની અને સ્પર્શી આદિ પાંચ ઇન્દ્રિયાની વિશેષતાઓને અનુલક્ષીને પાચમું શરીરઇન્દ્રિય દંડક છે. વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શી અને સંસ્થાનાની વિશેષતાઓને અનુલક્ષીને હું વર્ણાદિદ્વાર દડક છે. ઔારિક આદિ શરીરાની અને વર્ણાદિકાની વિશેષતાઓને અનુલક્ષીને સાતમું શરીરવર્ણાદિ દ્વાર દડક છે. ઇન્દ્રિયા અને વર્ણાર્દિકની વિશેષતાઓને અનુલક્ષીને આઠમુ ઇન્દ્રિયવર્ણાદિ દ્વાર દંડક છે. શરીરાની, ઇન્દ્રિયાની અને વર્ણાદિકાની વિશેષતાએને અનુલક્ષીને નવસુ' શરીર-ઇન્દ્રિયવર્ણાાિર દંડક છે. આ પ્રકારના આ નવ દંડક છે તેમાંથી પહેલુ જે નામદ્વાર દંડક છે, તેને सूत्रमा 'पयोगपरिणयाणं भंते !" ઋત્યાદિ સુત્ર દ્વારા પ્રકટ કર્યુ છે ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને 'पओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?' हे ૫ એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે अहन्त ! प्रयोगयरियुत Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२ पुद्गलभेदनिरूपणम् भदन्त ! प्रयोगपरिणताः खलु पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह'गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! प्रयोगपरिणताः पुद्गलाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-तं जहा-एगिदियपओगपरिणया, बेइंदियपओगपरिणया जाव पंचिंदियपओगपरिणया' तद्यथा - एकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताः यावत् त्रीन्द्रियप्रयोगपरिणताः, चतुरिन्द्रियपयोगपरिणताः, पचेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः भवन्ति । गौतमः पृच्छति'एगिदियपओगपरिणया णं भंते ? पोग्गला कविहा पण्णता?' हे भदन्त ! पञ्चसु उक्तैकेन्द्रियादिप्रयोगपरिणतपुद्गलेषु मध्ये एकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! एकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं पण्णत्ता' हे भदन्त! प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! प्रयोग परिणत पुद्गल पांच प्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' वे ये हैं 'एगिदिय पओगपरिणया, बेइंदियपओगपरिणया, जाव पंचिंदियपओगपरिणया' एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत, द्वीन्द्रिय प्रयोगपरिणत त्रिन्द्रियप्रयोगपरिणत चौइन्द्रिय प्रयोगपरिणत, ओर पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल। अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं एगिदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन कथित पांच एकेन्द्रियादि प्रयोग परिणत पुद्गलोंमेंसे एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा पण्णत्ता' एकेन्द्रिय प्रयोग परिणतपुद्गल पांच धु an४२ना ४ा,छ? महावीर प्रभुने। उत्तर- 'गोयमा! ५ चविहा पण्णत्ता' हे गौतम! प्रयोगपति पुन पाय प्रा२ना ४ा छे त जहा' ते १२॥ २॥ प्रभा छ- 'एगिदियपओगपरिणया, वेइंदियपओगपरिणया, जाव पचिंदिय पओगपरिणया (१) मेन्द्रिय प्रयोगपरित, (२) दीन्द्रिय प्रयोगपरिणत, (3) ત્રીન્દ્રિય પ્રગપરિણુત, (૪) ચતુરિન્દ્રિય પ્રગપરિણત અને (૫) પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદ્દલ गौतम स्वामीन। प्रश्न- 'एगिदियपओगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला काविहा पण्णत्ता ?'D HE-त! मे पायाना मेन्द्रियाहि प्रयोगपरिणत પુલેમાંથી એકેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? ઉત્તર'गोयमा।' गौतम! 'पंचविहा पण्णत्ता' भेन्द्रिय प्रयोगपरित पुगत Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ भगवतीम्र = जा' तद्यथा ते इमे - ' पुढविकाइयए गिदियपओगपरिणया जाव वणस्स काइयएर्गिदियपओगपरिणया - पृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोग परिणताः, गावदकायिकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, तेजःकायि के केन्द्रियमयोगपरिणताः, वायुकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, वनस्पतिकायिकै केन्द्रियमयोगपरिणताः पुद्गलाः भवन्ति, गौतमः पृच्छति - 'पुढविकाइय एगिंटियपभोगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कविद्या पण्णत्ता ? ' हे मदन्त ! पृथिवीकायिकेकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पुद्गलाः कतिविधाः प्रवप्ताः ? गगवानाह - 'गोयमा ! दुबिहा पण्णत्ता' हे गौतम ! द्विविधाः प्रतप्ताः 'तं जहा - तद्यथा - 'सुहुम पुढविकाइय एर्गिदियपओगपरिणया य बादरपुढविक्काय प्रकार के कहे गये हैं 'तंजहा' वे ये हैं (पुढविकाव्य एगिदिय पगपरिणयो जाव वणस्स इकाइय एगिंदियपओगपरिणया) पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत अप्रकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत, तेजस्कायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत, वायुकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत, और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'पुढविकाय एर्गिदियपओगपरिणयाणं भंते! पोग्गला कहविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं गोयमा ! हे गौतम ! 'दुविहा पण्णत्ता' पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकार के कहे गये हैं । (तंजा) वे ये हैं 'सुहमपुढविकाइय चाय प्रश्ारना 'ह्या छे. ‘तंजहा' ते पांय प्रार । प्रभाठे - पुढविकाडय एर्गिदियपओगपरिणया, जाव वणस्सङकाइयएर्गिदियपओगपरिणया ' (१) पृथ्वी अयि એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત, (૨) અાચિત એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત, (૩) તેજ:કાયિક मेन्द्रिय प्रयोगयशिशुत, (४) वायुप्रथिङ गोडेन्द्रिय प्रयोगपरियुत, अने (4) वनश्यतिકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિજીત પુદ્ગલ " ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?' युगस डेटला अारना ४ह्या छे पुचिकाइ एर्गिदिय प ओगपरिणयाणं भंते ! हे लहन्त ! पृथ्वी अयिक गोर्डेन्द्रिय प्रयोगयशिशुत उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम! 'दुविहा पण्णत्ता' पृथ्वीायि४ मेडेन्द्रिय प्रयोगपरित युगल मे अारना खा छे. 'तंजहा' ते मे अक्षरो ? या प्रमाणे छे- 'हुम पुढविकाइयएगिदियपभोगपरिणया य, वायर Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. २ पुद्गलभेदनिरूपणम् २५ , एगिदियपओगपरिणयाय सुक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणताच, वादरपृथिवीकायिकै केन्द्रियमयोगपरिणताच | 'आउक्काइयए गिंदियपओगपरिणया एवमेव' पृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलवदेव अष्कायिकै केन्द्रियप्रयोग परिणताः पुद्गला अपि सुक्ष्मवादरभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । " एवं दुपयओ भेदा जाव वणस्सइकाइया य एवम् पृथिव्यप्कायप्रयोगपरिणतेषु पुद्गलेष्विव द्विको द्विपरिणामः द्विपदा वा भेदः सूक्ष्मवादर विशेषेणकृत प्रकारो यावत् - तेजस्कार्यि कैकेन्द्रियप्रयोगपरिणतेषु, वायुकायिक केन्द्रियमयोगपरिणतेषु वनस्पतिका थिकै केन्द्रियमयोगपरिणतेषु पुद्गलेष्वपि वोध्यः । तथाच तेजस्कायिक- वायुकायिक वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियमयोगपरिणता अपि पुद्गलाः सूक्ष्मवादरभेदेन द्विविधा भवन्तीति भावः । गौतमः एगिदियपओगपरिणया य, बादरपुढविकाइयए गिंदियपओगपरिणयाय' सूक्ष्मपृथिवोकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत, बादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोग परिणत 'आउकाइय एगिंदियपओगपरिया एवमेव' पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गलोंकी तरह से ही अपकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल भी सूक्ष्मबादर के भेदसे दो प्रकार के कहे गये हैं । ' एवं ' दुपयओ भेदा जाव वणस्सइकाइया य' पृथिवी कायिक एवं अपकायिक प्रयोग परिणत पुद्गलोंमें जिस प्रकार से दो दो भेद कहे गये हैं उसी तरहसे द्विक द्विपरिणाम अथवा द्विपद भेद सूक्ष्म बादर विशेषण कृत प्रकार यावत् तेजस्कायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गलोंमें, वायुकायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गलोंमें, और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गलों में भी जानना चाहिये । तथा च तेजस्कायिक, वायुकायिक, पुढ विकाइयएगिंदिय पओगपरिणया य' ( १ ) सुक्ष्मपृथ्वी अयि येडेन्द्रिय प्रयोगપરિણત પુદ્ગલ અને (૨) બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પુદ્દગલ. " आक्काय एगिंदियपओगपरिणया एवमेव ' पृथ्वी येडेन्द्रिय प्रयोगપરિણુત પુદ્દગલાની જેમ જ અપ્રકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદગલાના પણ સુક્ષ્મ मने जाहर सेवा मे अार ४ छे 'एवं दुप्पयओ भेदो जाव वणस्सइकाइया य' એ જ પ્રમાણે તેજ કાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદગલામા, વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદ્ગલેમા અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પગલામાં પણ સુક્ષ્મ અને બાદર એવા બે બે પ્રકારા પડે છે તેમ સમજવું. એટલે કે તૈજસ્કાયિક, , - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रो पृच्छति - 'वेइंदियपओगपरिणया णं पुच्छा ' द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणतानां पुद्गलानां पृच्छा-गौतमस्य प्रश्नो विज्ञेयः । तथा च-बीन्द्रिय प्रयोगपरिणताः पुद्गलाः कतिविधाः भवन्तीति प्रश्नाशयः । भगवानाह-गोयमा ! अणेगविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः अनेकविधा: अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, द्वीन्द्रियाणां नीलगुकृमिकादिभेदेनानेकविधत्वं वोध्यम् , ' एवं तेइंदिय-चउरिदिय-पओगपरिणयावि' एवंद्वीन्द्रियवदेव त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रिय - प्रयोगपरिणता अपि अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः। तत्र श्रीन्द्रियाणां कुन्थुपिपीलिकादिभेदेन, चतुरिन्द्रियाणां च मक्षिकामशकादिभेदेन अनेकविधत्वमवसेयम् । 'पंचिंदियपओगपरिणया णं पुच्छा ? पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणतानां पुद्गलानां विषये गौतमस्य पृच्छा ? तथाचवनस्पतिकाधिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत भी पुद्गल सूक्ष्म बादरके भेदते दो प्रकार के होते हैं । अव गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'वेइंदियपओगपरिणयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! दो इन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतल ! 'अणेगविहा पण्णत्ता' दो इन्द्रिय प्रयोग परिणतपुद्गल अनेक प्रकारके कहे गये दो इन्द्रिय जीव नीलङ्ग, कृमिक आदिके भेदसे अनेक प्रकारके हैं। 'एवं तेइंदिय चउरिदियपओगपरिणया वि' द्वीन्द्रियकी तरह तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय प्रयोग परिणत भी पुदगल अनेक प्रकारके कहे गये हैं। कुन्थु पिपीलिका आदिके मेदसे इन्द्रियों में तथा मक्षिका, अशक आदिके भेदसे चौडिन्द्रय जीवोमें વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત પુદગલે પણ સક્ષમ અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે ___ गौतम २वाभाना प्रश्न- 'बेइंदियपओगपरिणयाणं पुच्छा' 3 NE-त! दीन्द्रिय પ્રગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારને કહ્યા છે? उत्तर- 'गोयमा ! अणेगविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! niद्रय प्रयोगपति પુદગલ અનેક પ્રકારના કહ્યા છે. કારણ કે હીન્દ્રિય જીવો નીલગુ , भि ___ माहिना मेथी मने प्रारना या छ. 'एवं तेइंदिय चउरिदिय पओगपरिणया वि' हीन्द्रियानी भित्रीन्द्रिय भने यतुरिन्द्रिय प्रयोगपरित पुस ५५ અનેક પ્રકારના કહ્યાં છે. કુષુપિપીલિકા (કડી) આદિના ભેદથી ત્રીન્દ્રિય છે અનેક પ્રકારના કહી શકાય છે, અને માખી, મચ્છર આદિના ભેદથી ચતુરિન્દ્રિય જીવો પણ અનેક પ્રકારના કહી શકાય છે. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सु. २ पुद्गलभेदनिरूपणम् २७ " पञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! चव्विा पण्णत्ता' हे गौतम ! पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः चतुर्विधाः प्रज्ञप्ता, तानेवाह - 'तं जहा तद्यथा - 'नेरइयपंचिंदियपओगपरिणया, तिरिक्ख० एवं मणुस्स०, देव पंचिदिय०' नैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोग परिणताः, मनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताय । 'नेरइयपंचिदियपओगपरिणया णं पुच्छा ?' नैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणतानां विषये पृच्छा ? तथाच - नैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा । सतविहा पण्णत्ता' हे गौतम! नैरयिकापञ्चेन्द्रियप्रयोगअनेक प्रकारता आइ है 'पंचिदियप ओगपरिणयाणं पुच्छा' हे भन्दत ! पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम ! 'चडव्हिा पण्णत्ता' पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल चार प्रकारके कहे गये हैं । 'तं जहा ' वे ये हैं 'नेरइय पंचिदिय पओगपरिणया तिरिक्ख, एवं सणुस्स देवपंचिदिय०' नैरयिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत, मनुष्य पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत और देवपंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल, अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'नेरइयप चिंदियपओग परिणयाणं पुच्छा' हे भदन्त | नैरयिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! नैरयिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल सत्तविहा पण्णत्ता सात प्रकारके कहे गये हैं । तंजहा ' दे ये हैं " 9 4 गौतम स्वाभीनो प्रश्न– 'पंचिदियपओगपरिणयाणं पुच्छा' हे लहन्त ! ૫ ચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? भडावीर अलुना उत्तर- 'गोयमा !' हे गौतम ' ' चउन्त्रिहा पण्णत्ता' पर्मेन्द्रिय प्रयोगयरियत युगल यार अहारना या 'त जहा' ते यार अमर नीचे प्रभा - 'नेरइयप चिंदियपओगपरिणया, तिरिक्ख०; एवं मणुम्स०, देवप' चिंदिय.' [१] नैरयि यथेन्द्रिय प्रयोगय शिशुत, [२] तिर्य' न्ययोनिः पयेन्द्रिय પ્રયાગપરિશુત, [૩] મનુષ્ય પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત અને [૪] દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પ્રદ્દગલ , ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન- 'नेरइयपं चिंदिय पओगपरिणयाणं पुच्छा હે ભદ્દન્ત ! નૈરયિક પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદ્ગલના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ? Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ भगवतीमत्रो परिणताः पुद्गलाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-'तं जहा'-तद्यथा'रयणप्पभापुढविनेरइयपओगपरिणया वि, जाव अहेसत्तमपुढविनेरइय पंचिंदियपओगपरिणया वि' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपयोगपरिणता अपि, यावत्-शर्कराप्रभा० वालुकाप्रभा० पङ्कप्रभा० धूमप्रभा० तमामभा० अधः सप्तमपृथिवीनरयिकपश्चेद्रियप्रयोगपरिणता अपि पुद्गला इति । 'तिरिक्खजोणियपंचिंदियपओगपरिणया णं पुच्छा ? ' तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? एवं च तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः, भगवानाह - गोयमा ! तिविहा पणत्ता' हे गौतम ! तिर्यग्योनिकप'चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-'तं जहा' तद्यथा-'जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिय०, 'रयणप्पभा पुढवि नेरठ्यपओग परिणया वि जाव अहे सत्तमपुढवि नेरड्य पंचिंदियपओगपरिणया वि' रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक प्रयोगपरिणत' शर्कराप्रभा पृथिवी नैरयिक प्रयोग परिणत, वालुकाप्रभा पृथिवी नरयिक प्रयोग परिणत, पङ्कमभा, धूमप्रभा, और अधः सप्तम पृथिवी लैरयिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल । अब गौतम स्वामी प्रभुले ऐसा पूछते हैं तिरिक्खजोणियपंचिंदिय पओगपरिणयाणं पुच्छा' हे भदन्त ! तियञ्च योनिक पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! तिर्यश्चपंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुदगल 'तिविहा पण्णत्ता' तीन प्रकार के कहे गये हैं 'तंजहा' वे इस प्रकारसे हैं 'जलयरपंचिंदियतिरिक्ख भावार प्रभुना उत्तर- गोयमा! गौतम ! 'सत्तविहा पणता यि ५.येन्द्रिय प्रगति Yगाना सात प्रा२ ४या छ. 'जहा ते सात प्रा। नये प्रभारी छ- 'स्यणप्पभा पुढवि नेरइय पओगपरिणया वि, जाव अहे सत्तम पुढवि नेरइय पचिदिय पओगपरिणया वि' (१) २नमा पृथ्वी १२यि प्रयोगપરિણત, રિ] શર્કરા પ્રભા પૃથ્વી નરયિક પ્રયોગપરિણત, [૩] વાલુકાપ્રભા પૃથ્વી નિરયિક પ્રયોગપરિણત, (૪ થી ૭) પાકપ્રભાવ, ધૂમપ્રભાઇ, તમ પ્રભાવ, અને નીચે સપ્તમપૃથ્વી (તમતમાં પ્રભા) નરયિક પંચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત યુગલ गीतम २वाभाना प्रश्न- 'तिरिक्खजोणिय पचिदिय पओगपरिणयाणं पुच्छा' હે ભદન્ત ! તિર્યચનિક પચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત યુગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? उत्तर- 'गोयमा गौतम ! 'तिविहा पण्णत्ता' तिय पन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुगत ! ४२ना या छे. 'तंजहा' ते ऋष्य प्रा। नये प्रमाणे छे. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२ पुद्गलभेदनिरूपणम् थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिय० खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिय०' जलचरपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणताः, स्थलचरप चेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणताः, खेचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणताश्च । जलयरप चिंदियतिरिक्खजोणियपओग० पुच्छा' जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणतानां पृच्छा, ते कतिविधाः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! जलचरतियंग्योनिकपचेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गला द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-' समुच्छिमजलयर० गभवतियजलयर० ' संमच्छिमजलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमयोगपरिणताः गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचर पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणताश्च गर्भजा इत्यर्थः, 'थलयर तिरिक्ख० पुच्छा ? स्थलचरतियग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणतानां पुद्गलानां जोणियः थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिय, खयरपंचिंदियतिरिक्ख'० जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकप्रयोगपरिणत, स्थलचरपंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणत, खेचर पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोग परिनत पुद्गल 'जलयरतिरिक्खजोणियपओग पुच्छा' हे भदन्त जलचर तिर्यग्योनिक प चेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! दुविहा पण्णत्ता' जलचर पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणत पुदगल दो प्रकारके हैं "तंजहा' वे ये हैं 'संमुच्छिम जलयरगन्भवतिय जलयर० संमूच्छिम जलचर पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणत पुदगल और गर्भव्यक्रान्तिक जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणत पुद्गल गर्भज 'थलयर तिरिक्ख० पुच्छा' हे भदन्त ! स्थलचर पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक 'जलयरप चिंदियतिरिवख जोणिय,, थलयरप चिंदियतिरिक्खजोणिय., खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणिय.' (१) सय२ पयन्द्रिय तिय ययानि प्रयोगपरिणत, સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિ ચાનિક પ્રયોગપરિણત, અને ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્ય ચનિક પ્રયોગપરિણત્ત પુગલ. ___ गौतम २वाभाना प्रश्न- 'जलयरतिरिक्वजोंणियपओग० पुच्छा.' હે ભદન્તા જલચર તિર્યચનિક પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના હોય છે? उत्तर- 'गोयमा ! हे गौतम ! 'दुविहा पणत्ता' य२ तिय योनि अयेन्द्रिय प्रयोगपरित पुस मे प्रा२ना या छ- 'त जहा' ते मे प्रा२ मा प्रमाणे छ- 'समुच्छिम जलयर., गन्भवतिय जलयर' (१) स भूछि सय२ તિર્ય ચનિક પચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ અને (૨) ગર્ભવ્યુત્કાન્તિક (ગજ) જલચર તિર્યંચનિક પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ३० , , प्रज्ञप्ताः ? " पृच्छा ? तेपां कतिभेदाः ? इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! स्थलचर तिर्यग्योनिकपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणताः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - ' चउप्पयथलयर, परिसप्पथलयर ० चतुष्पदस्थलचरतिर्यग्योनिकपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, परिसर्पस्थलचर तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता च । चउप्पयथलयर० पुच्छा चतुष्पदस्थलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणतानां पुद्गलानां पृच्छा ? तथा च ते चतुपदस्थलचरतिर्यग्योनिकप चेन्द्रियमयोगपरिणताः कतिविधाः भगवानाह - 'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! ते चतुष्पदस्थलचर तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुदगला द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, ' तं जहा - तद्यथा - 'संमुच्छिम चउप्पयथलयर०, गव्भवक्कंतियच उप्पयथलयर० संमूप्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तर प्रभु कहते हैं 'गोमा' हे गौतम ! 'दुविहा पण्णत्ता' स्थलचर पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' वे ये हैं 'चउप्पय थलयर. परिसप्पथलयर. ' चतुष्पदस्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणत पुद्गल और परिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोग परिणत पुद्गल, अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'चउपय थलयर० पुच्छा' हे भदन्त ! चतुष्पद स्थलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पण्णत्ता' चतुष्पद स्थलचर पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोग परिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं । 'तंज' वे ये हैं 'संमुच्छिम चउप्पय थलयर० गन्भबक तियचउહે ભદત સ્થલચર गौतम स्वामीनो अभ- 'थलयर तिरिक्ख. पुच्छा પચેન્દ્રિય તિય ચયેાનિક પ્રયાગપરિત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે ? उत्तर- 'दुविहा पण्णत्ता - तंजहा' हे गौतम! स्थसयर तिर्यथयोनिष्ठ ययेन्द्रिय प्रयोगपरियुत युगसना नीचे प्रभा में अहार है- 'चउपय थलयर, परिसप्प थलयर. ' ( 1 ) यतुष्य (सोयगां) स्थलयर तिर्यययोनि यथेन्द्रिय प्रयोगपति युगस અને (૨) રિસર્પ સ્થલચર તિય ચયેાનિક પચેન્દ્રિય પ્રયાગ, गौतम स्वाभीना अश्न- 'चउप्पय थलचर० पुच्छा' हे महन्त । यतुष्यह સ્થલચર તિય ચાનિક પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પુદગલના કેટલા પ્રકાર કલા છે? उत्तर- 'गोयमा !' हे गौतम! 'दुविहा पण्णत्ता - तंजहा' तुष्य स्थसयर તિય થયેાનિક પંચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પઢગલના નીચે પ્રમાણે એ પ્રકાર કહ્યાં છે— 6 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२ पुद्गलभेदनिरूपणम् च्छिमचतुष्पदस्थलचरतिर्य ग्योनिकप चेन्द्रियमयोगपरिणताः, गर्भव्युत्क्रान्ति-क चतुष्पदस्थलचरतिर्यग्योनिकपश्चेन्द्रियमयोगपरिणता श्च । 'एवं एएणं अभिलावेणं परिसप्पा दुविहा पण्णत्ता' एवम् चतुष्पदस्थलचरतिय ग्योनिकवदेव एतेन अभिलापेन उपयुक्ताभिलापकक्रमेण परिसः परिसर्पस्थलचरतिर्य ग्योनिकपंचेन्द्रियमयोगपरिणता अपि पुद्गलाः द्विधाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-'तंजहा'तद्यथा-'उरपरिसप्पा य भुयपरिसप्पा य उरःपरिसपश्चि, उरसा वक्षःस्थलेन परिसर्पन्ति गच्छन्तीति उरःपरिसः सदियः, भुजपरिसश्चि, भुजाभ्यां परिसर्पन्तीति भुजपरिसाः गोधानकुलादयः । 'उरपरिसप्पा दुविहा पण्णत्ता' उरःपरिसर्पाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-'समुच्छिमा य, गमवक्कंप्पयथलयर०' संमूच्छिम चतुष्पद स्थलचर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोग परिणत एव गर्भव्युत्क्रान्तिक चतुष्पद स्थलचर प चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोग परिणत पुद्गल 'एव एएणं अभिलावेणं परिसप्पा दुविहा पण्णत्ता' चतुष्पद स्थलचर तिर्यग्योनिक की तरह ही इस उपर्युक्त अभिलापक्रमसे परिसर्प स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोग परिणत भी पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं। 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं। 'उरपरिसप्पाय भुयपरिसप्पाय' एक उरः परिसर्प दूसरा भुज परिसर्प उर:परिसर्प वक्षस्थलसे सरकते हैं जले सर्प आदि, और भुजपरिसर्प भुजाओंके बलसे चलते हैं जैसे गोधा नकुल आदि इनमें 'उरपरिसप्पा दुविहा पण्णत्ता' उरः परिसर्प दो प्रकार के कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं 'संमुच्छिमाय गम्भव'समुच्छिम चउप्पयथलयर०, गब्भवक्क तिय चउप्पय थलयर०' [१] स भूछिम ચતુષ્પદ સ્થલચર તિય ચનિક પચેન્દ્રિયપ્રગપરિણત પુદગલ અને [૨] ગર્ભવ્યુત્કાલિક [v] यतुष्य २यसय२ तिय ययेनि४ ५व्येन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुनर एवं एएणं अभिलावेणं परिसप्पा विहा पण्णत्ता' यतु५६ स्यसय२ ति ययानिनी म ४ ઉપર્યુકત અભિશાપક્રમે પરિસર્પ રથલચર તિર્યંચાનિક પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત गाना 4 में प्रा२ ४या छ 'तंजहा' ते मे प्रा२ मा प्रमाणे छ- 'उरपरिसप्पाय भुयपरिसप्पा य' [१] ७२ परिसय मन [२] सुर परिसप सप माहिना २: परिस રથલચર કહે છે, તે છાતીથી સરકે છે એક જાતની ઘે, નેળિયા આદિને ભુજપરિસર્પ ४९ छे. तेमा सुन्नमाना थी स२४ छे. 'उरपरिसप्पा दुविहा पण्णत्ता-तंजहा-' तेभाथी : परिसपना मे ॥२। नीय प्रमाणे ४क्ष्यां छ- 'समुच्छिमा य, गम्भव Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे दिया य' संमूञ्छिमाश्च गर्भव्युत्क्रन्तिकाश्च ‘एवं भुयपरिसप्पा वि' एवम्= उरम्परिसर्पवत् भुजपरिसा अपि समूच्छिम-गर्भव्युत्क्रान्तिकभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । 'एवं खहयरा वि' एवम् जलचर-स्थलचर-तिर्यग्योनिकवदेव खेचरा अपि खेचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गला अपि संमूच्छिम-गर्भव्युत्क्रान्तिकभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । गौतमः पृच्छति-'मणुस्सपंचिंदियपओग० पुच्छा ?' मनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोग पृच्छा, तथा च मनुष्यप चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः भदन्त कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! मनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'समुच्छिममणुस्स० गभवक्कंतियकतिया य' एक संमूच्छिम और दूसरे गर्भव्युत्क्रान्तिक गर्भज एव भुयपरिसप्पा वि' उरः परिसर्पकी तरह भुजपरिसर्प भी संमूच्छिम और गर्भव्युत्क्रान्तिकके भेदसे दो प्रकारके कहे गये हैं। (एवं खहयरा वि) जलचर स्थलचर तिर्यग्योनिक की तरह ही खेचर तिर्यग्यो निक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल भी संमूच्छिम एवं गर्भव्युत्क्रान्तिकके भेदसे दो प्रकारके कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं ‘मणुस्सपंचिंदियपओगपुच्छा' हे भदन्त ! मनुष्य पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुदगल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा एण्णत्ता' मनुष्य पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल दो प्रकारसे कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'संमुच्छिम मणुस्स. गन्लवकंतिय मणुस्स.' एक कंतिया य' [१] स भूछि भने [२] गर्भाव्युत्तान्ति [new] एवं भयपरिसप्पा वि' में प्रभार सुन परिसपना ५ मे १४२ - [१] स भूमि मने [२] व्युdिs न मथा मे प्रा२ना हा छ 'एवं खायरा वि' જલચર અને સ્થલચર તિર્ય ચનિકની જેમ ખેચર તિર્યચનિક પંચેન્દ્રિય પ્રગ પરિણત પુદગલના પણ સંમૃ૭િમ અને ગર્ભવ્યુત્કાન્તિકના ભેદથી બે પ્રકાર કહ્યા છે. ___ गौतम स्वामीना प्रश्न- 'मणुस्स पंचिंदियपओगपुच्छा' मन्त! મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? ? ___महावीर प्रभुने। उत्तरे- 'गोयमा! गौतम! 'दुविहा पण्णत्ता' भनुष्य ૫ ચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ બે પ્રકારના કહ્યા છે “ઉનET. તે બે પ્રકાર નીચે प्रभारी छ- 'समुच्छिममणुस्स० गब्भवक्कंतिय मस्स' [१] स भूछि भ. मनुष्य Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२ पुद्गलभेदनिरूपणम् मणुस्स०' समूच्छिममनुष्यप चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च । गौतमः पृच्छति- 'देवपंचें दियपओगपुच्छा' देवपञ्चेन्द्रियप्रयोग० पृच्छा ? एवं च - देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! चउबिहा पण्णत्ता' हे गौतम ! चतुर्विधा' देवपञ्चेन्द्रियपयोगपरिणताः, प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-'तं जहा' तद्यथा'भवणवासिदेवपंचिंदियपओग०, एवं जाव वेमाणिया' भवनवासि- देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, एवं यावत् - वानव्यन्तरदेवपञ्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणताः ज्योतिपिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः वैमानिकदेवपश्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च । 'भवणवासिदेवपंचिंदिय पुच्छा' भवनवासिदेव पञ्चन्द्रिय० पृच्छा, तथा संमूच्छिम मनुष्य पंचेन्द्रियपयोगपरिणतपुद्गल और दूसरे गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्यपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल. अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'देवपंचिंदियपओगपुच्छा' हे भदन्त ! देवपञ्चे न्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउन्विहा पण्णत्ता' देवपंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल चार प्रकारके कहे गये हैं । 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं 'भवणवासि देवपंचिंदियपओग., एव जाव वेमाणिया' भवनवासी देव पञ्चेन्द्रिय प्रयोग परिणेत पुद्गल, वानव्यन्तर देवपचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल, ज्योतिषिक देवपंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुद्गल, और वैमानिक देव पञ्चेन्द्रिय प्रयोग परिणत पुदगल 'भवणवासिदेव पचिंदिय पुच्छा' हे भदन्त ! भवनपतिदेव पचेन्द्रिय પંચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ અને [૨] ગર્ભજ મનુષ્ય પચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ. गौतम २वामीन। - 'देव पंचिंदियपओग. पुच्छा ' महन्त ! દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? उत्तर- 'गोयमा !' हे गीतम! 'चउचिहा पण्णत्ता' हेव यथन्द्रिय प्रयोगपरिणत राय या२ ४२ना त्या छ 'तजहा' ते यार । नाये प्रमाणे - 'भवणवासि देव पंचिंदिय पओग०, एवं जाव वेमाणिया' सवनवासी देव પંચેન્દ્રિય પગપરિણત યુગલ, [૨] વાનવ્યન્તર દેવ પચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ, [3] તિષિક દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત પુદગલ અને [૪] વૈમાનિક દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ. गौतम वाभान प्रश्न- 'भवणवासि देव पंचिंदिय पुच्छा' 3 Hard ! ભવનપતિ દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રોગપરિણુત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે ? Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे च भवनपतिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ‘गोयमा ! दसविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! भवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः दशविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जेहा' - तद्यथा- 'असुर कुमारा जाव थणियकुमारा' असुरकुमाराः १, यावत् - नागकुमाराः२, सुवर्णकुमाराः ३, विद्युत्कुमाराः ४, अग्निकुमाराः ५, द्वीपकुमारा ६, उदधिकुमाराः ७, दिवकुमारा: ८. वायुकुमारा: ९, स्तनितकुमागः १० । 'एवं एएणं अभिलावणंअट्टविहा वाणमंतरा-पिसाया जाव गंधव्या' एवं रीत्या एतेन अभिलापेन उक्तमवनवास्थालापकनमेण अष्टविधाः वानव्यन्तराः प्राप्ताः, तद्यथा-पिशाचा १ यावत् भूताः', यक्षाः, राक्षसाः४, किन्नराः५, किम्पुरुषाः,६ महोरगाः७, गन्धर्वाः८, । 'जोइसिया पंचविहा पण्णत्ता' ज्योतिपिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा-' तद्यथा-'चंदविमाणजोइसिय० जाव तारात्रिमाणजोइ. प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गीयमा' हे गौतम ! भवन पति देव पञ्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल 'दसविहा पण्णत्ता' दश प्रकारके कहे गये हैं। 'तंजहा' वे इस प्रकार से हैं 'असुरकुमारा जाव थणियकुमारा' असुरकुमार नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, डीपकुमार, उदधिकुमार, दिञ्जमार, वायुकुमार और स्तनितकुमार । 'एवं एएणं अभिलावेणं अट्ठविहा वाणसंतरा पिसाया जाव गंधव्वा, इस उक्त अवनवासीके आलापक क्रमके अनुसार आठ प्रकारके वानव्यतिर कहे गये हैं। जो इस प्रकारले हैं पिशाच भूत, यक्ष, राक्षस, किन्नर, किम्पुरुष, अहोरग और गंधर्व, 'जोहसिया पचविहा पण्णत्ता' ज्यो. लिपिक पांच प्रकारके कहे गये हैं जो इस प्रकार से हैं 'चंदविमाण उत्तर- 'गोयमा !' गीतमा ! 'दसविता पण्णत्ता-त जहा' मवनपतिव ५ येन्द्रिय प्रयोगपति हासन नाथे प्रमाणे इस १२ Hai छ- 'अमरकुमारा जाव णयकुमारा' (१) मसुमार, (२) नागभार, (3) सुपरमार (४) विधुतभार, (५) भनिठुमार, (७) द्वीपभा२, (७) अधिभार, (८) भा२, (e) वायुमार सने (१०) २तनितभा२ ५व्येन्द्रिय प्रयोगपरित युगल. "एवं एएणं अभिलावेणं अट्ठबिहा वाणमंतरा पिसाया जाच गंधव्या' ५युत सपनपतिना આલાપક ક્રમાનુસાર વાનવ્ય તર દેવ પણ આઠ પ્રકારના કહ્યા છે– (૧) પિશાચ (૨) भूत, (3) यक्ष, (४) राक्षस, (५) निर, (६) पुरुष (७) महे।२॥ मने (८) गधव 'जोइसिया पंचविहा पण्णत्ता' न्यौतष वाना नाये प्रमाणे पाय २ - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२ पुद्गलभेदनिरूपणम् सियदेव० ' चन्द्रविमानज्योतिपिकदेवाः यावत् सूर्यविमानज्योतिषिकदेवाः, ग्रहविमानज्योतिपिकदेवाः नक्षत्रविमानज्योतिपिकदेवाः, ताराविमानज्योतिषिकदेवाः, इति । एवं 'वेमाणिया दुविहा पण्णत्ता' वैमानिक-- देवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तं जहा'-तद्यथा-' कप्पोववनग० कप्पातीयगवेमाणि० ' कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवाः, कल्पातीतकवैमानिकदेवाः । 'कप्पोवगा दुवालसविहा पण्णत्ता' कल्पोपपन्नकाः त्रैमानिकदेवाः द्वादशविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा-' तद्यथा-' सोहम्मकप्पाववनग० जाव अच्चुयकप्पोवबन्नगवेमाणिया' - सौधर्मकल्पोपपन्नकमानिकदेवाः १, यावत्-ईशानकल्पोपपन्नकाः२, सनत्कुमारकल्पोपपनकाः ३, माहेन्द्रकल्पोपपन्नकाः ४, ब्रह्मलोककल्पोपपन्नकाः ५, लान्तककल्पोपपन्नकाः ६, महाशुक्रकल्पोपपन्नकाः ७, सहसारजोइसिय जाव तारा विसाण जोइसिय देव,' चंद्रविमान ज्योतिपिकदेव सूर्यविमान ज्योतिपिक देव, ग्रहविमान ज्योतिषिक देव, नक्षत्रविमान ज्योतिषिकदेव, तारा विमान ज्योतिषिकदेव एवं वेमाणिया दुविहा पण्णत्ता' वैमानिक देव दो प्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं 'कप्पोक्वनग कप्पातीयग वेमाणिय' कल्पोपपन्न वैमानिक देव, और कल्पातीत वैमानिक देव 'कप्पोवगा दुवालसचिहा पण्णत्ता' कल्पोपपन्न वैमानिक देव १२ बारहप्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'सोहम्मकप्पोववनग०, जाव अच्चुयकप्पोववन्नगवेमाणिया' सौधर्म कल्पोपपन्नक वैमानिक ईशानकल्पोपपन्नक देव, सनत्कुमार कल्पोपपन्नक वैमानिक देव, माहेन्द्र कल्पोपपन्नक वैमानिक'चंदविमाण जोइसिय, जाव ताराविमाण जोइसिय देव.' (१) यन्द्रविमान न्योतिषि हेव, (२) सूर्य विभान ज्योतिषि हेव, (3) अविभान ज्योतिषि हेव, (४) नक्षत्रविमान ज्योतिषि व भने. (५) विभान ज्योतिषि व 'एवं वेमाणिया दुविहा पण्णत्ता' में शत वैमानि हेवाना मे ५४२ ४था छ __'तंजहा' ते मे ५४२। नीय प्रभा-'कप्पोववनग. कप्पातीयग वेमाणिय०. (१) यापन भानि । मने (२) ४६पातीत मानि ४३३. 'कप्पोवगा वालसविहा पण्णत्ता' यायपन्न मानि४ वाना मारे १२ या छे. 'त जहा' ते मार ४२ नीय प्रभारी छे-'सोहम्मकप्पोववनग०, जाव अच्चुयकप्पोववनगवेमाणिया' (१) सौधर्म पापयन वैमानि १५, (२) शान स्यापन: वैमानि देव, (3) સનસ્કુમાર કપ પન્નક વૈમાનિક દેવ, (૪) મહેન્દ્રકપિપન્ન વૈમાનિક દેવ, (૫) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे कल्पोपपत्रकाः ८, आनतकल्पोपपन्नकाः ९, प्राणतकल्पोपपन्नकाः १०, आरणकल्पोपपन्नकाः ११, अच्युतकल्पोपपन्नकाः वैमानिकदेवाः १२, 'कप्पातीय० गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम! कल्पातीतकवैमानिकदेवाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'गेवेजगकापातीयवे० अणुत्तरोववाइयकप्पातीयवे०' अवेयककल्पातीतकवैमानिकदेवाः, अनुत्तरौपपातिक कल्पातीतकवैमानिकदेवाः, 'गेवेज्जगकप्पातीयगा नवविहा पण्णत्ता' ग्रैवेयककल्पातीतका वैमानिकदेवाः नवविधाः प्रज्ञप्ता 'त जहा' तद्यथा- हेहिमहेटिमगेवेज्जगकप्पातीयगवे० , जाव उपरिमउरिमगेवेज्जगकप्पातीय० । अधस्तनाऽधस्तनौवेयककल्पातीतकवैमानिकदेवास्त्रिकाः यावत् मध्यममध्यम देव, ब्रह्मलोक कल्पोपपन्नक वैमानिक देव, लान्तक कल्पोपपन्नक वैमानिक देव, महाशुक्र कल्पोपपत्रक वैमानिक देव, सहस्त्रारकल्पोपपन्नक वैमानिक देव, आनत कल्पोपपन्नक वैमानिक देव, प्राणतकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव' आरण कल्पोपपन्नकवैमानिकदेव, और अच्युतकल्पोपपन्नक वैमानिक देव, 'कप्पातीय गोयमा दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! कल्पातीत वैमानिक देव दो प्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं वेजगकप्पातीय वे० अणुत्तराववाइय कप्पातीय वे०' वेयक कल्पातीतक वैमानिकदेव और अनुत्तरौपपातिक कल्पातीतक वैमानिक देव 'गेवेजगकप्पातीयगा नवविहा पण्णत्ता' अवेयक कल्पातीतक वैमानिकदेव नौप्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'हेटिम हेटिम गेवेजगकप्पातीयग वे जाव उचरिम उवरिम गेवेजगकप्पातीय' अधस्तनाधस्तन ग्रैवेयक कल्पातीत वैमानिकदेव३, यावत् उपरिमो. બ્રહ્મલેક કલ્પપપન્નક વૈમાનિક દેવ, (૬) લાન્તક કલ્પપપન્નક વૈમાનિક દેવ, (૭) भाशु ४८यायपन भनि ३५, (८) सहसा२ पोपपन्न वैमानि देव, (६) આનત ક૫૫નક વૈમાનિક દેવ, (૧૦) પ્રાણતકલ્પપપનક વિમાનિક દેવ, (૧૧) मारणस्पोपपन्न वैमानि हेव, (१२) अय्युत४८या५पन्न वैमानि ५. 'कप्पातीय. गोयमा ! दुविहा पण्णता-तं जहा' हे गौतम ! ४६५ातात वाना नाये प्रभारी ने २ ४या छ-'गेवेज्जग कप्पातीय वे० अणुत्तरोववाइय कप्पातीय वे०' (१) રૈવેયક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ અને (૨) અનુત્તરૌપપાલિક કલ્પાતીત વિમાનિક દેવ. 'गेवेजगकप्पातीयगा नवविहा पण्णत्ता' |वेयर यातात. भानि: हैवाना न १२ या छे त जहा' ते न २ नीय प्रमाणे छ-"हेटिम हेटिम गेवेजगकप्पातीयग वे., जाव उचरिम उवरिम गेवेज्जकप्पातीय.' - सौथा नायना नए अवय વિમાનમાં રહેતા રૈવેયક કપાતીત વૈમાનિક દેવે ૩, ત્રણ મધ્યમ વેયક વિમાનમાં Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. २ पुद्गलभेदनिरूपणम् अवेयककल्पातीतकवैमानिकदेवास्त्रिकाः, उपरिमोपरिमग्रैवेयककल्पातीतकवैमानिकदेवास्त्रिकाः। गौतमः पृच्छति-'अणुत्तरोववाइयकप्पातीयगवेमाणियदेवपंचिंदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! अनुत्तरोपपातिककल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः कतिविधाः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! अनुत्तरौपपातिककल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा-' तयथा - 'विजय-अणुत्तरोववाइय०, जाव परिणया जाव सबट्ठसिद्धअणुत्तराववाइयदेवपंचिंदियपओगपरिणया' विजयानुत्तरोपपरिम अवेयक कल्पातीत वैमानिकदेव३ यहां यावत् शब्दसे मध्यममध्यम ग्रैवेयक कल्पातीत वैमानिकदेव३ ग्रहण किये गये हैं अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'अणुत्तरोववाडय कप्पातीयगवेमाणिय देवपंचिंदियपओग परिणयाणं भंते ! पोग्गला कइ विहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिकदेव पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ? 'पंचविहा पण्णत्ता' अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल पांच प्रकार के कहे गये हैं। 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'विजय अणुत्तरोववाइय० जाव परिणया जाव सव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय देवपंचिंदिय पओगपरिणया' विजय अनुत्तरोपपातिक देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणत, वैजयन्त अनुत्तरौपपातिक देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणत जयन्त अनुत्तरोपपातिक રહેતા રૈવેયક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવે ૩, અને સૌથી ઉપરના ત્રણ ગ્રેવેયક વિમાનમાં રહેતા પ્રવેયક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ ૩ આ રીતે તેમના ૯ પ્રકાર કહ્યા છે गौतम २वामीना प्रश्न- 'अणुत्तरोववाइयकप्पातीयगवेमाणियदेवपंचिंदियपओगपरिणयाणं भते ! पोग्गला काविहा पण्णत्ता ?' 8 महन्त ! मनुत्तरीयाति કલ્પાતીતવૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદ્ગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યાં છે? उत्तर-'गोयमा " गौतम । 'पंचविहा पण्णत्ता-त जहा' अनुत्तरी५पाति: કપાતીત વૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર या छ-"विजय अणुत्तरोववाइय जाव परिणया, जाव सबसिद्धअणुत्तरोववाइय० देवपंचिंदिय पओगपरिणया' (१) विन्य मनुत्तो५पाति४६ पयन्द्रियप्रयोग પરિણત, (૨) વૈજયન્ત અનુત્તરૌપપાકિક દેવપચેન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત, (૩) જાન્ત Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H भगवतीसूत्रे पातिकयावत्-देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, यावत्- वैजयन्तानुत्तरोपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, जयन्तानुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, अ. पराजितानुन्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च । इति प्रथमो दण्डकः ॥१॥ तत्रास्मिन् नामबारे जीवानाम् एकाशीतिर्भदा भवन्ति, तथाहि-एकेन्द्रियाः पृथिवीकायिकादयः पञ्च स्थावराः सूक्ष्मवादरभेदेन दशविधाः १० । विकलेन्द्रियाः द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-भेदेन त्रिविधाः १३ । नैरयिका: प्रथमरत्नप्रभादियावदधःसप्तमतमस्तमःमभावासिनः सप्तविधाः २०, संक्षितियंग्योनिकपश्चेन्द्रियाः पञ्चविधाः २५, असंज्ञितिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियाः पञ्चविधाः ३०, गर्भजसंमूछिमभेदेन मनुष्या द्विविधाः ३२, असुरकुमारादिस्वनितकुमारपर्यन्तभेदेन भवनपतयो देवाः दशविधाः ४२, पिशाचादिदेव पचेन्द्रियप्रयोगपरिणत, अपराजित अनुत्तरौपपातिक देवपंचे न्द्रियप्रयोगपरिणत, और सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिकदेव पंचे. न्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल इस प्रकार से यह प्रथमदण्डक है इस नामद्वारमें जीवोंके ८१ भेद होते हैं वे इस तरहसे हैं एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक आदि पाच स्थावर सूक्ष्म और बादर के भेदसे १० प्रकार के हैं, विकलेन्द्रिय द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चौइन्द्रियके भेदसे ३ प्रकार हैं, प्रथम रत्नप्रभा आदि सात पृथिवियोंमें रहनेवाले नारक जीव सात प्रकारके हैं संज्ञी तिथेच पचेन्द्रिय पांच मकारके हैं असंज्ञी तिर्य च पंचेन्द्रिय पांच प्रकारके हैं । गर्भज और संमूछिम के भेदसे मनुष्य दो प्रकार के हैं भवनपति देव असुरकुमारसे लेकर અનુત્તરૌપપાતિક દેવ પંચેનિદ્ર પ્રોગપરિણત, (૪) અપરાજિત અનુત્તરીયપાતિક દેવ પચેન્દ્રિય ગપરિણત અને (૫) સર્વાર્થ સિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક દેવપંચેન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત પુદગલ. આ પ્રમાણે પહેલું દડક સમજવું આ નામદ્વારમાં જીવન ૮૧ ભેદ નીચે પ્રમાણે છે એકેન્દ્રિય પૃથ્વીકાયિક આદિ પાંચ પ્રકારના સ્થાવર જીના સૂક્ષ્મ અને બાદરના ભેદથી ૧૦ પ્રકાર થાય છે, વિકલેન્દ્રિય જીવોના હીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયના ભેદથી ત્રણ પ્રકાર થાય છે. સાત નરકેમાં (રત્નપ્રભાથી તમતમાપ્રભ સુધીની સાત નરકૅમાં) રહેતા નરકેના સાત પ્રકાર થાય છે. સીતિર્થ ગ પચેન્દ્રિયના પાંચ પ્રકાર છે અને અસંજ્ઞીતિર્યંચપચેન્દ્રિયના પાંચ પ્રકાર છે. ગર્ભજ અને સંછિમના ભેદથી મનુષ્યના બે પ્રકાર છે. અસુરકુમારથી સ્વનિતકુમાર સુધી ભવનપતિ દેવના દસ પ્રકાર છે. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ ० २ पुद्गलभेद निरूपणम् गन्धर्व पर्यन्तभेदेन वानव्यन्तरा देवा अष्टविधाः ५०, चन्द्रादितारापर्यन्तभेदेन ज्योतिषिका देवा' पञ्चविधा : ५५, सौधर्मादियावत्- अच्युत पर्यन्तभेदेन वैमानिका देवाः द्वादशविधाः ६७, अधस्तनत्रिक - मध्यम त्रिक- उपरितन त्रिकभेदेन नव ग्रैवेयकाः ७६, पञ्च अनुत्तरविमानाः ८१, प्रज्ञप्ताः १०+३+७+५+५+२+१०+८+५+ १२+९+५=८१ इति सर्वसंमेलनेन एकाशीतिर्भेदाः नामद्वारे जीवानां भवन्तीति फलितम् ॥ २॥ अथ भेदारनामक द्वितीयं दण्डक प्ररूपयितुमाह- 'मुहुमढविकाइय०' इत्यादि । मूलम् - सुहुमपुढवीकाइयए गिंदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्ला कविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता - पज्ज - तगसुहुमपुढवीकाइय - जाव-परिणया य अपजत्तगसुहुमपुढवीकाइय- जाव-परिणया य । वायरपुढवीकाइयए गिंदिय० जाव-वणस्सइकाइया एक्केका दुविहा पोग्गला - सुहुमा य, वायरा य, पज्जत्तगा, अपजत्तगा य भाणियवा । बेइंदियपओगपरिणया णं पुच्छा ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता, तं जहा - पज स्तनितकुमार तक भेदसे १० प्रकार के हैं । वानव्यन्तरदेव पिशाचसे लेकर गन्धर्वत के भेदसे ८ प्रकार के हैं । ज्योतिषिकदेव चन्द्रसे लेकर तारातकके भेद से पांच प्रकारके हैं । वैमानिकदेव सौधर्मसे लेकर अच्युत तकके भेदसे १२ प्रकारके हैं । अघस्तनत्रिक मध्यमन्त्रिक और उपनित्रिक भेदसे ग्रैवेयक नौप्रकार के हैं । अनुत्तर विजय आदिके भेदसे ५ प्रकारके हैं । इस तरह १०+३+७+५+५+२+१०+८ ५+१२+९+५=८१ सब मिलकर एकासी भेद नामद्वारमें जीवोंके होजाते हैं || सू० २ ॥ ३९ વાનન્યન્તર દેવાના પિશાચથી લઈને ગંધ સુધીના ૮ પ્રકાર છે. યેતિષિક દેવાના ચન્દ્રથી લઇને તારા સુધીના પાચ પ્રકાર છે. વૈમાનિક દેવેશના સૌધર્માંથી લઈને અચ્યુત પન્તના ખાર પ્રકાર છે. અધસ્તનત્રિક, મધ્યમત્રિક અને ઉપરિતનત્રિકના ભેદ્રથી પ્રવેયકવાસી દેવાના નવ પ્રકાર છે વિજય આદિ અનુત્તરવિમાનવાસી દેવાના પાંચ પ્રકાર छे या रीते १०+3+७+५+५+२+१०+८+५+१२+८+५=८१ मा शेते नामद्वारमां અધા મળીને વેના ૮૧ ભેદ થાય છે પ્રસૂ॰ ૨૫ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० भगवतीमूत्र त्तगदियपओगपरिणया य, अपजत्तगजावपरिणया य । एवं तेइंदिया वि । एवं चरिदिया वि। रयणप्पभा पुढवी नेरइय° पुच्छा ? गोयसा ! दुविहा पण्णत्ता,-तं जहा-पज्जत्तगरयणप्पभापुढवीजावपरिणया य, अपजत्तगजावपरिणया य, एवं जाव अहेसत्तमा । समुच्छिमजलयरतिरिक्खपुच्छा ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-पज्जत्तग. अपज्जत्तग । एवं गब्भवक्क तिया वि । संमुच्छिसचउप्पयथलयरा, एवं चेव गब्भवक्कंतियाय । एवं जाव-समुच्छिमखहयरगन्भवक्कंतिया य एस्केक्के पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य ाणियवा । समुच्छिम मणुस्सपंचिदिय० पुच्छा ? गोयमा! एगविहा पण्णत्ता, अपज्जतगा चेव । गम्भवक्कंतियमणुस्सपंचिंदिय० पुच्छा ? गोयमा ! दुविहा पण्णता, तं जहा-पज्जत्तगगन्भवतिया वि, अपज्जत्तगगम्भवतिया वि । असुरकुमारभवणवासिदेवाणं पुच्छा? गोयमा ! दुविहा पण्णता, तं जहा-पज्जत्तगअसुरकुमार० अपज्जत्तगअसुरकुमार० एवं जाव थणियकुमारा पज्जत्तगा अपज्जत्तगा य । एवं एएणं अभिलावेणं दुयएणं भेएणं पिसाया य जाव गंधवा, चंदा जाव ताराविमाणा० । सोहम्मकप्पोवगा जाव अच्चुओ। हिट्टमहिहमगेवेज्जगकप्पातीय जावउवरिमउवरिमगेविज्ज०, विजय अणुत्तरो० जाव० सबट्टसिद्धकप्पातीय० पुच्छा ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता, तं जहा पज्जत्तसबसिद्धअणुत्तरो० अपज्जत्तगसबटुजावपरिणया वि ॥ सू० ३॥ (२ दंडगो) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ मु.३ मूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ४१ छाया-सूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु भदन्त ! पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः-पर्याप्तकसूक्ष्म पृथिवी. कायिक-यावत्-परिणताश्च अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिक-यावत्-परिणताच, वादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रिय० यावत् वनस्पतिकायिकाः । एकै द्विविधाः पुद्गलाः-सूक्ष्माश्च, बादाश्च, पर्याप्तकाः, अपर्याप्तकाश्च भणितव्याः। द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकद्वीन्द्रिय सुहुमपुढविकाइय' इत्यादि । सूत्रार्थ-(सुहुमपुढविक्काइय एगिदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णेत्ता) हे भदन्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं (गोयमा) हे गौतल ! (दुविहा पण्णत्ता) सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं (पजत्तगसुहुम पुडविकाइय जाव परिणया य, अपज्जत्तगसुहुमपुढविकाइय जाव परिणया य) एक पर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल और दूसरे अपर्याप्तकसूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल (वायरपुढविकाइयएगिदिय० जाव वणस्सइकाइया एक का दुविहा पोग्गला सुहमाय बायराय, पजत्तगा, अपज्जत्तगाय भाणियव्या) पादरपृथिवीकायिक एकेन्द्रिय यावत् वनस्पतिकायिक ये सब एकएक दो दो प्रकार के हैं सूक्ष्म, बादर, पर्याप्त, अपर्याप्तक (वेईदियपओगपरिणयाणं पुन्छा) हे भदन्त ! 'मुहुम पुहविक्काइय' त्या सूत्राथ-(सुहुमपुढविक्काइय एगिदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला काविहा पणता ?) ॐ महन्त । सूक्ष्मवीयि४ मेन्द्रियप्रयोगपरिणत हाल ४८६ प्रारना ४ छ ? (गोयमा !) गौतम । (दविहा पण्णत्ता) सूक्ष्मवीआयिs मेन्द्रिय प्रयोगपरितपालननीय प्रमाणे मे २ या छ- (पज्जत्तगसुहुमपुढविकाइय जाव परिणया य, अपज्जत्तगमुहमपुढविकाइय जाव परिणया य) (૧) પર્યાપ્તક સૂમપૃથ્વીકાચિકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદ્ગલ, (૨) અપર્યાપ્તક સૂફમ यि मेन्द्रिय प्रयोगपरित पुल (बायरपुढविकाइय एगिदिय० वणस्सइकाइया एक्केका दुविहा पोग्गला सुहुमा य- बायरा य, पज्जत्तगा, अपज्जत्तगा य भाणियच्या) मा६२ पृथ्वीय मेलेन्द्रियना पशु याप्त मने अपर्याप्त मेवा બે પ્રકાર તે વનસ્પતિકાય પર્વતના પ્રત્યેક એકેદ્રિના સૂક્ષ્મ અને બાદર એવા બે પ્રકાર છે, અને તે પ્રત્યેકને સૂક્ષ્મના અને બારના પણ પખક અને અપર્યાપ્તક Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे प्रयोगपरिणताच, अपर्याप्तक-यावत्-परिणताश्च । एवं त्रीन्द्रिया अपि । एवं चतुरिन्द्रिया अपि । रत्नप्रभापृथिवीनैरयिक० पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवी-यावत् परिणताच, अपर्याप्तक-यावत् परिणताश्च, एवं यावत् अवः सप्तमी० । ममूच्छिमजलचरतियक्० पृच्छा, दोइन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल कितने प्रकारके हैं ? (गोयमा) हे गौतम (दुविहा पण्णत्ता-तंजहा पज्जत्तबेइंदियपओगपरिणया य अपजत्तग जाव परिणयाय) दो इन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं एक पर्याप्तक दोइन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल और दुसरे अपर्याप्तक दोइन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल (एवं तेइदिया वि) इसी प्रकारसे तेइन्द्रियोंको भी जानना चाहिये (एवं चरिंदिया वि) चौइन्द्रियोंको भी जानना चाहिये । ( रयणप्पा पुढवि नेरइय० पुच्छा ) हे भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी नरयिक प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? ( गोयसा) हे गौतम ! (दुविहा पण्णत्ता) रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिक प्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं (पज्जत्तगरयणप्पभापुढविनेरइथ जाव परिणयाय, अपजत्तगजाव परिणयाय) पर्याप्तरत्नप्रभा पृथिवी नरयिक प्रयोगपरिणत पुद्गल और अपर्याप्त रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिक प्रयोगपरिणत पुद्गल (एव जाव अहे सत्तमा) इमी तरहसे यावत् अधः सप्तम पृथिवीतक मेला मे ४१२ ५ छ (बेडदियपआंगपरिणयाणं पच्छा ) हे महन्त बान्द्रय प्रयोगपरिणत हा सा प्रारना छ ? (गोयमा !) 3 गौतम ! (दविहा पण्णत्तात जहा-पज्जनगवेइंदियपओगपरिणया य, अपजत्तग जाव परिणया य) ઠી દ્રય પ્રયોગપણિત પુલના નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર કહ્યાં છે–(૧) પર્યાપ્તક હીન્દ્રિય प्रयोगपरित पुस २मने (२) अपर्याप्त वीन्द्रिय प्रयोगपरित युगल (एवं तेइंदिया वि) से 01 प्रमाणे तन्द्रियाना विषयमा ५ सभा (एवं चउरिदिया वि) अतुन्द्रियाना विषयमा ५ मे १ प्रभारी समर (रयणप्पभापुढवि नेरइय gar) હે ભદન્ત ! રત્નપ્રભાપૃથ્વી નૈરયિક પ્રયોગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના ४ा छ ? (गोयमा !) गौतम ! (दविहा पण्णत्ता-त जहा) २त्नमा पृथ्वीनाराय प्रयोगपरित पुगतना नीय प्रमाणे में ५४२ छे-(पज्जत्तगरयणप्पभापुढवि नेरइय जाव परिणया य, अपजत्तग जाव परिणया य) (१) पात: २त्नप्रमा પૃથ્વીનરયિક પ્રયોગપરિણત પુદ્ગલ અને (૨) અપર્યાપ્તક રત્નપ્રભાપૃથ્વીનૈરયિક પ્રયોગ परिणत हास. (एवं जाव अहे सत्तमा) से प्रभाये सातभी पृथ्वी सुधाना Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ . ३ सूक्ष्मपृथ्वीका यस्वरूपनिरूपणम् ४३ गौतम ! द्विविधाः प्रजाः, तद्यथा पर्याप्तक० अपर्याप्त०, एवं गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि, संमूच्छिमचतुष्पदस्थलचराः, एवं चैव गर्भव्युत्क्रान्तिकाथ, एवं यावत् संमूच्छिमखेचराः गर्भव्युत्क्रान्तिकाच. एकैके पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च भणितव्याः । संमूच्छिममनुष्यप चेन्द्रिय० पृच्छा ? गौतम ! एकविधाः प्रज्ञप्ताः, जानना चाहिये । समुच्छिम जलयर तिरिक्खपुच्छा) हे भदन्त ! समूच्छिम जलचर तिर्य चयोनिक प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके हैं? (गोमा) हे गौतम ! ( दुबिहा पण्णत्ता) संमूच्छिम जलचर तिर्यचयोनिक प्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकारके हैं (तंजा) जो इस प्रकार से हैं (पजत्तग० अपज्जत्तग• एवं गभवक तियाचि) पर्याप्तक संमूच्छिमजल'चर तिर्यचयोनिक प्रयोग परिणत पुद्गल एवं अपर्याप्तक संग्रच्छिमजलचर तिर्यचयोनिकप्रयोगपरिणत पुद्गल इसी प्रकार से गर्भजजलचर भी जानना चाहिये । ( संमुच्छिमचउप्पय थलपुरा एवंचेव गन्भवक्कं - तियाय) संमूच्छिम चतुष्पद स्थलचर तथा गर्भज चतुष्पद स्थलचर जीव भी जानना चाहिये | ( एवं जाव संमुच्छिमहयर गन्भवक्कतिया थ एक्के के पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय भाणियव्चा) इसी तरहसे यावत् संमूच्छिम खेचर तथा गर्भज खेचर जोब भी जानना चाहिये । ये सब जलचरादि तिर्थेच पर्याप्त और अपर्याप्तक के भेदसे दोदो प्रकार के होते हैं | यहां पर सूक्ष्म, बादर ये दोभेद नहीं होते हैं क्योंकि ये नैरपि। विषे समन्वु ( संमुच्छिम जलयर तिरिक्ख पुच्छा) के लहन्त ! सभूर्च्छिभ ४सयर तिर्यययोनि प्रयोगपरित युगल डेटा प्रहारना खा छे ! ( गोयमा ! ) गौतम | दुबिहा पण्णत्ता - त जहा ) सभूमि ४सयर तिथं ययोनिः प्रयोगપરિણુત પુદ્ગલના નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર કહ્યા છે (पज्जत्तग० अपज्जत्तग० - एवं गव्भवक्कतिया वि) (१) पर्यात संभूर्च्छिभ જલચરતિય ચયેાનિક પ્રયેગપરિણત પુદ્ગલ અને (૨) અપર્યાપ્તક સ‘મૂર્ચ્છિ મજલચરતિય ચચેાનિક પ્રયાગપરિણુન પુદ્ગલ એ જ પ્રમાણે ગાઁજ જલચરના વિષયમા પશુ સમજવું, ( संमुच्छिम चउप्पय थलयरा एव चेव गव्भवक्कंतिया य) संभूर्च्छिभ ચતુષ્પદ સ્થલર તથા ગભૅજ ચતુષ્પદ સ્થલચરના પણ એવા જ બે પ્રકાર સમજવા ( एवं जात्र संमुच्छिम खहयर गव्भवक्कंतिया य एक्के क्के पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य भाणियन्त्रा ) मे ४ प्रभास भूमि मेयर तथा गर्भ मेयर પન્તના જીવાના વિષયમા પણુ સમજવું. તે બધાં જલચરાદિ તિ ચેામા પ્રત્યેક તિય ચના પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક એવા બે બે પ્રકારેાડાય છે અહી સૂક્ષ્મ અને Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ४४ अपर्याप्ता एव । गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यप चेन्द्रिय० पृच्छा : गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिका अपि, अपर्याप्त कगर्भव्युत्क्रान्तिका अपि । अरकुमारभवनवासिदेवाः खलु पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः स्थावर एकेन्द्रियमें ही होते हैं । ( संमुच्छिम मणुरस पंचिदिय पुच्छा) हे भदन्त ! संमूच्छिम मनुष्य पंचेन्द्रियमयोगपरिणत पुद्गल किनने प्रकार के कहे गये हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! (एगविहा पण्णत्ता अपज्जत्तगा चेव ) संमूच्छिम मनुष्य पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल एक प्रकार के कहे गये हैं जो इस प्रकारसे हैं अपर्याप्त संमूच्छिम मनुष्य पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल । ( गग्भवक्कंतियमणुस्सप चिंदिय पुच्छा) हे भद्रन्त ! गर्भजमनुष्य पचेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( दुबिहा पण्णत्ता) गर्भजमनु ष्य पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल दोप्रकार के कहे गये हैं । (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं । ( पज्जत्तगगन्भवतिया वि, अपज्जत्तगगन्भवक्कंतिया वि) पर्याकगर्भजप्रयोगपरिणत पुद्गल, एवं अपर्याप्तकगर्भजप्रयोगपरिणत पुद्गल ( असुर कुमार भवणवासिदेवाणं पुच्छा ) हे भदन्त ! असुरकुमार भवनवासि देवप्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! (दुविहा पण्णत्ता) असुरकुमार भवनवासि देवप्रयोग परिणत मुद्गल दो प्रकारके कहे गये આદ, આ બે ભેદ હાતા નથી, કારણ કે તે એ ભેદ તા સ્થાવર એકેન્દ્રિય જીવામા જ सलवी शो हे (मंमुच्छिम मणुस्सपंचिंदिय पुच्छा) डेलहन्त ! संभूभि भनुष्य यथॆन्द्रिय अये गयरिणत चुदास डेटा प्रहारना या छे ! ( गोयसा !) हे गौतम! ( एगविहा पण्णत्ता - अपज्जत्तगा चेत्र ) सभूमि मनुष्य ययेन्द्रिय प्रयोगपरिशुत પુદ્ગલના નીચે પ્રમાણે એક જ પ્રકાર કહ્યો છે– અપર્યાપ્ત સમૂમિ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય प्रयोग परिषुत पुछ्गल. (गब्र्भवक्कंतियमणुस्सप चिंदिय पुच्छा) डे लहन्त ! जर्मन मनुष्य यचेन्द्रिय अयोगपरिणुत युगल डेंटला अारना उद्या ? (गोयमा !) हे गौतम! (दुबिहा पण्णत्ता - तजहा) गर्ल' मनुष्यययेन्द्रिय प्रयोगपरित युगलना नीचे प्रभाो मे अार ह्या है— (पज तगगन्भवक्कंतिया वि, अपज्जत्तगगन्भवक्कतिया त्रि) (१) पर्यस्तु गर्ल' मनुष्य प्रयोगपरित युद्ध अने (२) अपर्याप्त गर्भ मनुष्य प्रयोगपरित युगक्ष (असुरकुमार भवणवासिदेवाणं पुच्छा) हे महन्त ! असुरકુમાર ભનપતિ દેવ પ્રયાગપરણિત પુદગલ કેટલા પ્રકારના उद्या छ ? ( गोयमा !) हे गौतम! (दुबिहा पणत्ता - तं जहा ) असुरकुमार लवनयतिद्वेष प्रयोगपति दुई or Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ४५ तद्यथा-पर्याप्तकामुरकुमार० अपर्याप्तकासुरकुमार, एवं यावत् स्तनितकुमाराः पर्याप्तकाः, अपर्याप्तकाश्च । एवम् एतेन अभिलापेन द्विपदेन भेदेन पिशाचाच, यावत्-गन्धर्वाश्च । चन्द्राः यावत् तारांविमानानि, सौधर्मकल्पोपपनका यावत् अच्युताः । अयस्तनाधस्तनोवेयककल्पातीतक० यावत् उपरितनोपरितनग्रैवेयक० विजयानुत्तर० यावत्-अपराजित० । सर्वार्थसिद्धकल्पातीतक० हैं । (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (पजत्तग असुरकुमार० अपजत्तग असुरकुमार० एव जाव थणियकुमारा पजत्तगा, अपजत्तगा) पर्याप्तक असुरकुमार प्रयोगपरिणत पुद्गल, अपर्याप्तक असुरकुमार प्रयोगपरिणत पुद्गल इसी तरहसे यावत् स्तनितकुमार पर्याप्तक अपर्याप्तक जानना चाहिये । (एवं एएणं अभिलावेणं दुपएणं भेएणं पिसाया य जाव गंधव्वा, चंदा जाव तारा विमाणा०) इसी तरहसे इस अभिलापके द्वारा पिशाचोंके दो भेद यावत् गंधर्वोतक जानना चाहिये । चद्रमाके दोभेद यावत् ताराविमानोंतक जानना चाहिये । (सोहम्मकप्पोवगा जाव अच्चुओ हिटिम-हिट्ठिम गेवेजगकप्पातीय जाव उवरिमउवरिमगेवेज, विजय अणुत्तरो० जाव० अपराजिय० सव्वट्ठसिद्ध कप्पातीय पुच्छा,) सौधर्मकल्पोपपन्नकसे लेकर यावत् अच्युत कल्पापपन्नकतक तथा अधस्तनाधस्तन ग्रैवेयक कल्पातीतसे लेकर यावत् उपरिमोपरिमग्रैवेयक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणतपुद्गलतक तथा विजयअनुत्तरी खना नाये प्रमाणे मे ५४९२ ४था छे-(पज्जत्तग असुरकुमार०, अपज्जत्तग असुरकुमार०-एवं जात्र थणियकुमारा पज्जत्तगा, अपज्जत्तगा) (१) पर्याप्त मसुरકુમાર પ્રોગપરિણત પુગલ અને (૨) અપર્યાપ્તક અસુરકુમાર પ્રોગપરિણત પુદગલ એ જ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધીના ભવનપતિ દેના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના मेथा मे मे ५४२ समपा (एवं एएणं अभिलावेणं दुपएणं भेएणं पिसाया य जाव गंधव्या, चंदा जाव ताराविमाणा०) स रना अलिसा द्वारा પિશાચથી ગધવ પર્યન્તના વાનન્તરોના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બે પ્રકારે સમજવા ચન્દ્રમાથી તારાવિમાન સુધીના તિષિના પણ એવા જ બે પ્રકારો સમજવા (सोहम्मकप्पोवगा जाव अच्चुओ-हिटिम हिटिम गेवेज्जग कप्पातीय जाव उवरिम उवरिम गेवेज०, विजय अणुत्तरौ० जाव अपराजिय० सबसिद्ध ऋप्पातीय पुच्छा) सोधपोपपन्न४थी साउन मयुतपा५पन्न सुधान तथा નાચેના ત્રણ ગ્રેવેયકોથી લઈને ઉપરના ત્રણ પ્રવેયક સુધીના કપાતીત દેવપ્રયોગપરિણત Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे पृच्छा ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकमर्थिसिद्धानुत्तर० अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धप्रयोगपरिणता अपि ( द्वितीयो दण्डकः) ॥२०॥ ___टीका-'सहमपुढवीकाइयएगिदियपओगपरिणया णं भंते ! पोग्गला कडविहा पण्णत्ता' गीतमः पृच्छति-हे भवन्त ! मूक्ष्मपृथिवीकायिकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पुद्गलाः कतिविधाः प्रजप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! पपातिकसे लेकर यावत् अपराजित अनुत्तरोपपातिकतक दो दो भेद जानना चाहिये । अर्थात् इन सबके पर्याप्तक और अपर्याप्तक ऐसे दोर भेद होते हैं । अव यहां पर गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं हे भदन्त ! सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत देवप्रयोगपपिणन पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गायमा) हे गौतम ! (दुरिहा पण्णत्ता) मर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं (पज्जत्तसन्चट्टसिद्ध अणुत्तरो० अपज्जत्तगसव्वट्ट जाव परिणया वि० दंडगो, पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक, यावत् अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिकदेव प्रयोग परिणत इस तरहसे दो दण्डक जानना चाहिये ।। टीकार्थ-भेदवार नामका जो द्वितीय दण्डक है उसकी मरूपणा करनेके लिये भ्रत्रकार ने यह 'सुहुमपुढविकाइय. सूत्र कहा है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछाहै कि 'सुहुमपुढविकाझ्य एगिदियपओगपरिणપુદગલના તથા વિજયથી લઈને અપરાજિત પર્યન્તના અનુત્તરપપાતિકદેવ પ્રોગપરિણત પુદગલના બે, બે પ્રકાર સમજવા એટલે કે તે પ્રત્યેકના પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બે, બે પ્રકાર થાય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભદન્ત! સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીમદેવપ્રગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના ४ा छ ? (गोयमा !) हे गौतम। (दविहा पण्णता) साथ सिद्ध अनुत्तरी५पाति ४ातित देवप्रयागपति YEस मे प्रवाना वा छे (तंजहा) तेरे प्रक्ष। भा प्रभाए छ-(पज्जत्तसव्वदृसिद्ध अणुत्तरो० अपज्जत्तगसब जाव परिणया वि. २ दडओ) (१) पर्याप्त साथ सिद्ध मनुत्तौ५पाति भने (२) अपर्याप्त साथસિદ્ધ અનુત્તરીપ પાતિકદેવ પ્રયોગપરિણત પુદગલ. આ રીતે બે દડક સમજવા. ટીકાથ–ભેદઠાર નામનુ જે બીજ દંડક છે તેની પ્રરૂપણા કરવાને માટે સૂત્રકારે मा 'सुहमपुढविकाय.' त्या सूत्र ४या छ ગૌતમરવાની આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે'मुहुभपुढविकाइय एगिदिय पोगपरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णता?' Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ . ३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ४७ दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! मूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'पजत्तगसहुम पुढवीकाइय० जाव परिणया य, अपजत्तगसुहुमपुढवीकाइय जाव परिणया य' पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, अपर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताच, वायरपुढवीकाइयएगिदिय-जाव-वणस्मइकाइया' अत्र पाठसंकोचादेवं वाच्यम्पर्याप्तकवादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, अपर्याप्तकवादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताच, यावत्-पर्याप्तकमूक्ष्मापकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताच, अपर्याप्तकमूक्ष्माप्कायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताच, पर्याप्तकवादरापया णं भंते ! पोग्गला कइविहा प्रयत्ता' हे भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत जो पुद्गल हैं वे कितने प्रकारके कहे गये हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'गायमा' हे गौतम ! 'दुविहा पण्णत्ता' सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं । 'पजत्तग सुहमपुढवीकाइय जाव परिणया यं, अपज्जत्त. गसुहुमपुढविकाइय जाव परिणया य' एकतो पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत और दूसरे अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत 'वायर पुढविकाइयएगिदिय जाव वणस्सइकाइया' यहां पर पाठसंकोचसे ऐसा जानना चाहिये पर्याप्तक बादरपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, अपर्याप्तक बादपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, पर्याप्तक सूक्ष्म अपकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत હે ભદન્ત! સૂમપૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત જે પુદગલે છે તેમના કેટલા २ ४स्या छ ? तने। उत्तर मापता मडावी२ प्रभु ४ छ-'गोयमा " हे गौतम | 'दविहा पण्णत्ता' सुक्ष्भवयि मेन्द्रिय प्रयोगपरित पुसना नाय प्रमाण मे प्रा२ वा छ-'पज्जत्तग मुहुमपुढविकाइय जाव परिणया य, अपजत्तगसुहुमपुढविकाइय जाव परिणया य' (१) पर्याप्त सूक्ष्म यि.४ मेन्द्रिय प्रयोगપરિણત પુદગલ અને (૨) અપર્યાવક સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ. 'वायरपुढविकाइयएगिदिय० जाव वणस्सइकाइया' ही सक्षिप्तमा २ सूत्रપાઠ આપે છે તેને સંપૂર્ણ પાઠ આ પ્રમાણે સમજવો–બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત પુદગલના પણ બે ભેદ છે– (૧) પર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત અને (૨) અપર્યાપ્તક બાર પૃથ્વીકાર્ષિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપણિત પગલ. એ જ પ્રમાણે અકાર્ષિક આદિન નીચે પ્રમાણે ભેદ છે– પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અપકયિક Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ - भगवतीसूत्रे कायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, अपर्याप्तकवादराप्कायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, पर्याप्तकमूक्ष्मतेजस्कायिकैकेन्द्रियपयोगपरिणताः अपर्याप्तकसूक्ष्मतेजस्कायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, पर्याप्तकवादरतेजस्कायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, अपर्याप्तकवादर तेजस्कायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, पर्याप्तकमूक्ष्मवायुकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, अपर्याप्तकभूक्ष्मवायुकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, पर्याप्तकसूक्ष्मवनम्पतिकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, अपर्याप्तकसूक्ष्मवनस्पतिकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, पर्याप्तकवादरवनस्पतिकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः अपर्याप्तकवादरवनस्पतिकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताच, तदाहअपर्याप्तक सूक्ष्म अपकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, पर्याप्तक चादर अप्रकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, अपर्याप्तक बादर अपकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, पर्याप्तक मुक्ष्मतेजस्कायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत अपर्याप्तक सूक्ष्म तेजस्कायिक एकेन्द्रिय प्रयोग परिणत, पर्याप्तक बादर तेजस्कायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, अपर्याप्तक बादरतेजस्कायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, पर्याप्तक सूक्ष्मवायुकायिकएकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, अपर्याप्तक सूक्ष्मवायुकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पर्याप्तक सूक्ष्मवनस्पतिकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, अपर्याप्तक सूक्ष्मवनस्पतिकायिक एकेन्द्रियपयोगपरिणत, पर्याप्तक वादरवनस्पतिकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, अपर्याप्तकरादरवनस्पतिकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत, इसी बातको सूत्रकारने 'एक्केक्का दुविहा पोग्गला सुहुमाय, बायराय, पज्जत्तगा अपजत्तगाय' इस सूत्रांश द्वारा व्यक्त किया है इस तरह सर्वार्थसिद्ध देव पर्यन्त पर्याप्तक अपर्याप्तक इन એકેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત, અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ અપકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત, પર્યાપ્તક બાદર અપ્રકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત, અપર્યાપ્તક બાદર અપુકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણ, પર્યાપ્તક સ્મતેજસ્કાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત, અપયરતક સુકમ તેજસ્કાયિક એકેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત, પર્યાપ્તક બાદર તે સ્કાયિક એકેન્દ્રિય પ્રગપરિણસ, અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદ્ગલ, પર્યાપ્તક સુદ્ધમવાયુકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત, અપર્યાપ્તક સૂમવાયુકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત, પર્યાપ્તક બદર વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત, અપર્યાપ્તક બાદરવાયુકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ, પર્યાપ્તક સૂફમવનસ્પતિકાયિક અકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત અપર્યાપ્તક સૂટમવનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત, પર્યાપ્તક બાદરવનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત અને અપર્યાપ્તક બાદરવનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રોગપરિણુત પુદગલ । पातने सारे 'एकेका दुविहा पोग्गला-मुहमा य, बायरा य, पज्जत्तगा य, Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " वक्तव्याः प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू० ३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ४९ 'एक्केका दुबिहा पोग्गला - सुहुमा य, वादरा य, पज्जत्तगा, अपज्जत्तगाय भाणि - यsar' एकैके द्विविधाः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः - सूक्ष्माच, वादराव, पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाञ्च भणितव्याः तथा च सर्वार्थसिद्धदेवपर्यन्तः पर्याप्तकविशेपणविशिष्टो द्वितीयो दण्डकः । तत्र एकैकस्मिन् काये सुक्ष्मवादभेदात्-द्विविधाः पुद्गलाः । ते च प्रत्येकं पर्याप्तकापर्याप्तक भेदात् पुनर्द्विविधाः वक्तव्या इति भावः तथैव दर्शिताच | 'एक्केक्का दुविहा' इत्यादिना । ' बेईदियपओगपरिणयाणं पुच्छा, द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? तथा च द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताः, कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'गोयमा ! दुनिहा पण्णत्ता' हे गौतम ! द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा ' तद्यथा 'पज्ज - गवेइंदियपओगपरिणया य, अपज्जत्तग जात्र परिणया य' पर्याप्तकडीन्द्रियप्रयोगदो विशेषणोंसे विशिष्ट द्वितीय दण्ड हो जाता है । इसमें एक एक काय में सूक्ष्म, बादरके भेदसे दो दो प्रकारके पुद्गल कहना चाहिये और ये दो दो प्रकारके पुद्गल भी प्रत्येक पर्याप्त अपर्याप्तक के भेदसे पुनः दोदो प्रकारके और कहना चाहिये यही बात 'एक्केक्का दुबिहा पागला' इस सूत्रद्वारा प्रकट कीगई है । 'वेइदियपओगपरिणया णं पुच्छा' हे भदन्त ! दोइन्द्रियमयोगपरिणतपुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुबिहा पण्णत्ता' दोइन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं 'पजत्तगवेइंद्रियपओगपरिणयाय, अपक्षता जाव परिणयाय' पर्याप्तक दीन्द्रियमयोगपरिणतपुद्गल, अपर्याप्तक अपज्जत्तमा या सुत्राश द्वारा વ્યકત કરી છે. આ રીતે સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિકદેવ પન્તનુ પર્યાપ્તક અને અપયર્સાક વિશેષણેાવાળુ ખીજું દડક બની જાય છે તેમા એક એક કાચમા સક્ષમ અને ખાદરના ભેદથી છે, બે પ્રકાર કહેવા જા"એ અને તે બન્ને પ્રકારના પુદ્ગલેાના (સુક્ષ્મ અને ખાદર પુદ્ગલેના) પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાउत४ना लेঃथा मे मे प्रकार हेवा लेठो मेन वात 'एक्केका दुविधा पोग्गला' આ સૂત્રદ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે गौतभ स्वाभीनो प्रश्न–'वैइंद्रिय पओगपरिणया णं पुच्छा' हे महन्त । द्वीन्द्रिय પ્રયાગપરિણુત પુદગલ કેટલા પ્રકાના उद्या हे ? उत्तर-‘गोयमा !' हे गौतम । 'दुविहा पण्णत्ता - तजहा' हीन्द्रिय प्रयोगपस्थित युगसोना नीचे प्रभाशे मे प्रार - पज्जत्तग-बेइंदिय पओगपरिणया य, अपज्जत्तम वेइंदियप ओग परिणया य' (૧) પર્યાપ્તક દ્વીન્દ્રિય પ્રયેગપરિણત પુદગલ અને (૨) અપર્યાપ્તક દ્રીન્દ્રિય પ્રયાગપરિષ્કૃત Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे परिणताश्च, अपर्याप्तकद्वीन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च । 'एवं तेइंदिया वि । एवं द्वीन्द्रियवदेव त्रीन्द्रिया अपि, चतुरिन्द्रिया अपि पर्याप्तकापर्याप्तकभदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः यावत् प्रयोगपरिणताश्च । 'रयणप्पभापुढवीनेरइय० पुच्छा ? ' रत्नमभापृथिवीनैरयिकपञ्चन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पृच्छा ? तथा च-ते कतिविधाः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता,' हे गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'पजत्तगरयणप्पभापुढवी जाव-परिणया य, अपज्जत्तग जाव परिणया य । एवं जाव अहे सत्तमा' पर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, अपर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, एवं रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकबदेव यावत् - शर्कराप्रभा-वालुकाप्रभा-पङ्कप्रभा-धृमप्रभादोइन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल एवं तेइंदिया वि' एवं चउरिदिया वि' द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गलोंकी तरह तेइन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल और चोइन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल भी पर्याप्तक और अपर्याप्तकके भेदसे दोन प्रकारके कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं कि 'रयणप्पभापुढवी नेरइय, पुच्छा' हे सदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पाणत्ता' रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक पचेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'पजत्तगरयणप्पभापुढवी जाव परिणया य अपजत्तग जाव परिणया य, एवं जाव अहे सत्तमा' पर्याप्तक रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल और अपर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवी नैरयिकपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल इसी पुगत एवं तेइंदिया रि, एवं चउरिदिया वि' द्वीन्द्रिय प्रयापरित पुगतानी જેમ ત્રીન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ અને ચતુરિન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત પુદગલના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બે, બે પ્રકાર કહ્યું છે. ___गौतम २वाभाना प्रश्न-'रयगप्पभा पदवी नेरडय० पुच्छा' 3 MErd ! રત્નપ્રભાપૃથ્વીનરયિક પ્રયોગપરિણત પુદગલ કેટલાં પ્રકારના કહ્યા છે? _उत्तर- 'गोयमा!' हे गौतम ! 'दविहा पण्णत्ता-तंजहा' २त्नप्रभावी यि योगपरित पुगताना नाये प्रभारी ने प्रा२ ४या छ- 'पज्जत्तगरयणप्पभा पुढवी जाव परिणया य, अपज्जत्तग जाव परिणया य-एव जाव अहे सत्तमा (૧) પર્યાપ્તક રત્નપ્રમાપૃથ્વીનરયિક પ્રયોગપરિણત પુત્ર અને (૨) અપર્યાપ્તક રત્નપ્રાપૃથ્વીનૈયિક પચેન્દ્રિયપ્રગપરિણત પુદ્ગલ. એ જ પ્રમાણે શર્કરામા, વાલુકાપ્રભા, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ सू. ३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ५१ तमःमभा-तमस्तम:प्रभाख्याधःसप्तम०,पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्विविधा प्रज्ञप्ताः। 'समुच्छिमजलयरतिरिक्ख० पुच्छा ? संमूच्छिमजलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोग परिणताःखलु पृच्छा ? तथा च ते कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! दुविहा पणत्ता' हे गौतम ! ते संमूच्छिमजलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियपयोगपरिणताः पुद्गला द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-'तं जहा'-तद्यथा-'पज्जत्तग० अपज्जत्तग० पर्याप्तकसमूच्छिमजलचरतिर्यग्योनिकपचेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, अपर्याप्नकसमूच्छिमजलचरतियग्योनिकपश्चेन्द्रियप्रयोगरिणाताश्च । 'एवं गम्भवतिया वि' एवं संमूच्छिमजलचरतिर्यग्योनिकवदेव गर्भव्युत्क्रान्तिका गर्भजा तरहसे यावत् शर्कराप्रभा,वालुकाप्रभा, पङ्कप्रभा, धूमप्रभा तमःप्रभा और तमस्तमप्रभा इन नीचेकी सात पृथिवियाँ पर्याप्तक और अपर्याप्तकके भेदसे दो प्रकारके कहे गये हैं। 'समुच्छिमजलयरतिरिक्वपुच्छा' अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! संमृच्छिम जलचर पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक प्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पण्णत्ता' वे संमूच्छिस जलचर तिर्यक्रयोनिक पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल दो प्रकारके कहे गये हैं । 'तजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'पज्जत्तग. अपजत्तरा०' पर्याप्तक संमूच्छिम जलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत एवं अपर्याप्तक संसूछिम जलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत 'एवं गन्भवतिया वि' संमृच्छिमजलचर तिर्यग्योनिक की तरह ही गर्भज भी जलचर तिर्यग्योनिका पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तकके भेद से दो प्रकारके हैं। तथा (समुच्छिપકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા, અને તમસ્તમપ્રભા, આ નીચેની સાત પૃથ્વીઓના નારકેના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બે, બે પ્રકાર સમજવા गौतम स्वामीना प्रश्न-संमुच्छिम जलयर तिरिक्ख पुच्छा' मत ! સમૂરિજી મજલચર તિર્યંચનિક પચેન્દ્રિય પ્રમાણિત પુગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? ___ उत्तर-'गोयमा ! 3 गौतम 'दविहा पण्णत्ता-तंजहा' स भूमि सय२ તિર્યા ચાનિક પચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલા નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર કહ્યા છે– ____ 'पज्जत्तग० अपज्जत्तग' (१) पर्याप्त स भूमि सय२ तिय योनि પચેન્દ્રિયપ્રગપરિણત, અને (૨) અપર્યાપ્તક સ મૂચ્છિ જલચર તિર્થ યોનિક પચેન્દ્રિય प्रयोगपति Here 'एवं गमवक तियां वि' म भूमि तयR तिय योनिनी જેમ ગર્ભજ જલચર નિયે ચયિક પંચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુલને પણ પર્યાપ્તક અને Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ भगवती सूत्रे पर्याप्तकापर्या अपि जलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः पुद्गलाः प्तकभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । तथा 'संमुच्छिमचउप्पयथलयरा ' संमूच्छिमचतुष्पदस्थलचरा अपि तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पर्याप्तकापर्याप्तक भेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । ' एवं चेत्र गव्भवक्कतिया वि' एवमेव संमूच्छिमचतुष्पदस्थलचर तिर्यग्योनिकवदेव गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि चतुष्पदस्थलचर तिर्ययोनिक पञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । ' एवं जात्र संमुच्छिम खहय र गम्भवक्कतिया य, एक्केच के पज्जतगाय अपज्जत्तगा च भाणियन्त्रा' एवं चतुप्पदस्थलचरतिर्यग्योनिकरदेव यावत्द्विविधपरिसर्पस्थलचरतिर्यग्योनिकमध्ये संमूर्छिमोरः परिसर्पस्थलचर तिर्यग्यो निकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरणिता अपि पर्याप्तकापर्याप्तभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः | उप्पय थलयग) संमूच्छिम चतुप्पद स्थलचर पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल भी पर्याप्तक अपर्याप्तकके भेद से दोप्रकार के कहे गये हैं 'एवं चेव roters'तिया वि' मूच्छिमचतुप्पद स्थलचर तिर्यग्योनिकके जैसे ही गर्भज भी चतुष्पद रथलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोग परिणन पुद्. गल पर्याप्त अपर्याप्तकके भेदसे दो प्रकारके कहे गये हैं 'एवं जाव संमुच्छिमखहयर गन्भवक्कंतिया य एक्केक्के पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य भाणियव्वा' चतुष्पद स्थलचर तिर्यग्योनिकके जैसे ही यावत् द्विविधपरिसर्प स्थलचर तिर्यग्योनिक पुद्गलोंके बीच संमूच्छिम उर: परिसर्पस्थलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल भी पर्याप्तक अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं इसी तरहसे गर्भज उरः અપર્યાપ્તકના ભેદથી એ પ્રકાર કહ્યા છે तथा 'मुच्छिम चप्पयथलयरा' संभून्छि'भ ચતુષ્પદ સ્થલચર પચેન્દ્રિય પ્રયેાગપષ્ણુિત પુદગલના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેથી બે પ્રકાર य े ' एवंचे गव्वतिया त्रि' सभूमि स्थायर ચતુષ્પદ્યની જેમ ગજ ચતુષ્પદ સ્થલચર તિય ચયાનિક ૫ ચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પદગલના चक्षु पर्याप्त भने अपर्याप्तम्ना लेहया में अहार . ' एवं जात्र संमुच्छिम खयरगन्भवतिया य एक्केक्के पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य भाणियन्त्रा ' ચતુષ્પદ સ્થલચરતિય ચયેાનિકનીકની જેમ જ બન્ને પ્રકારના પરિસર્પ સ્થલચર તિર્થં ચયેાનિક પુદગલેાના વિષયમા પણ સમજવું. એટલે કે સ સૂર્ચ્છિમ ઉ: પરિસપ સ્થલચર નિય ચયેાનિક પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદગલના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેથી એ પ્રકાર છે. ગČજ ઉર પરિસર્પ સ્થલચર તિય ચયેાનિક પંચેન્દ્રિય Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू. ३ सूक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् एवं गर्भव्युत्क्रान्तिकोरः परिसर्पस्थलचरतिर्यग्योनिकपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणताच पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । एवं संमूच्छिमभुजपरिसर्पस्थलचर तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणिता अपि पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । तथा गर्भव्युत्क्रान्तिकभुज परिसर्पस्थलचर तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताच पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । एवं संमूच्छिमखेचराः, गर्भव्युत्क्रातिकखेचराः तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः एकैके प्रत्येकं पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च भणितव्याः । 'संमूचिमणुस पचिदिय० पुच्छा ?" संमूच्छिममनुष्यपचेन्द्रिय० पृच्छा ? तथा चसंमूच्छिममनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः १, भगवानाह - 'गोयमा ! एगविहा पण्णत्ता, अपज्जत्तगाचेव' हे गौतम ! संमूच्छिमनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः एकविधाः अपर्याप्तका एव प्रज्ञप्ताः, नतु पर्याप्तका इत्यर्थः अपर्या' तावस्थायामेव मरणधर्मकत्वात्, 'गव्भवक्कंतियमणुस्लप चिंदिय० पुच्छा ? तथा च-गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपश्चेन्द्रियप्रयोगपरिसर्प स्थलचरतिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गलभी पर्याप्तक और अपर्याप्तकके भेदसे दोप्रकारके कहे गये हैं । तथा संमूच्छिम खेचर तथा गर्भजखेचर पर्याप्तक अपर्याप्तक भेदवाले कहे गये हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'समुच्छिम मणुस्स पंचिंदिय पुच्छा' हे भदन्त ! संमूच्छिम मनुष्य पंचेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! ' एगविहा पण्णत्ता' अपज्जत्तगा चेव' संमूच्छिम मनुष्यपत्रेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल एक प्रकारके ही अर्थात् अपर्याप्त ही कहे गये हैं पर्याप्त नहीं क्योंकि अपर्याप्तावस्था में ही वे मरणधर्मवाले होते हैं । 'भक्कंतिय मैणुस्सपंचिदियपुच्छा' अब गौतमने प्रभुसे પ્રયાગપરિણુત પુદગલના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી પ્રકાર છે. એ જ પ્રમાણે સ’ભૂમિ ખેચર તથા ગજ ખેચરના પશુ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી ખચ્ચે પ્રકાર કહ્યાં છે गौतम स्वाभीने प्रश्न-'संमुच्छिममणुस्स प चिंदिय पुच्छा' हे महन्त ! સંસૂર્ચ્છિમ મનુષ્ય પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના ह्या छे ? उत्तर'गोयमा !' डे गौतम ! एगविद्या पण्णत्ता, अपज्जत्तगाचेव' स भूमि मनुष्य પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદગલ એક જ પ્રકારના કહ્યા છે— તેમને અપર્યાપ્તક જ કહ્યા છે, પર્યાપ્તક કહ્યા નથી કારણુ કે અપર્યાપ્તાવસ્થામા જ તે મણુધર્મોવાળા હાય છે. ५३ Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ । भगवतीमो परिणताः पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'-तद्यथा-'पज्जत्तगगम्भवक्कंतिया वि, अपज्जत्तगगम्भवक्कंतिया वि' पर्याप्तगर्भव्युत्क्रान्तिका अपि मनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणाः पुद्गलाः । 'असुरकुमारभवणवासिदेवा णं० पुच्छा ? असुरकुमारभवनवासिदेवाः खलु पृच्छा ? तथा च-असुरकुमारभवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोग परिणताः पुदगलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह- 'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-' पज्जत्तगअसुरकुमार०अपज्जत्तगअमुर०' पर्याप्तकासुरकुमारभवनवासिऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! जो गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्य पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल हैं वे कितने प्रकार के कहे गये हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! "दुविहा पण्णत्ता' जो गर्भव्यस्क्रान्तिक मनुष्यपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल हैं वे दो प्रकारके कहे गये हैं । 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'पज्जत्तगगत्सवक्कंतिया वि, अपज्जत्तगगम्भवक्कंतिया वि' एक पर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्यपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल, दूसरें अपर्याप्तकगर्मव्युत्क्रान्तिक मनुष्यपंचेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गल 'असुर'कुमार भवणचारली देवाणं पुच्छा' हे सदन्त ! अस्सुरकुमार अवनवासी देवपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? इसके उत्तर प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! 'दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! ये दोपकारके कहे गये हैं। 'तजहा' जो इस प्रकारले हैं पजत्तग असुरकुमार. अपज्जत्तग असुर.' पर्याप्तक असुरकुमार भवनपतिदेवपंच'गव्भवक्क तिय मणुस्सपचिंदिय पुच्छा' 3 लन्त ! गer भनुप्यप येन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुस । प्रा२ना ह्या छ ? उत्तर- 'गोयमा !' गीतम ! 'दविहा पण्णता' गम भनुष्य५येन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुस मे २ना या छ. 'तंजहा' त मे ॥२॥ीय प्रमाणे छे-पज्जत्तगगम्भवक तिया वि.अपज्जत्तगगम्भवतिया वि' (૧) પર્યાપ્તક ગર્ભવ્યુત્કાનિક (ગર્ભજ) મનુષ્યપ ચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ અને (૨) અપર્યાપ્તક ગર્ભજમનુષ્ય પચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ. गौतम स्वाभाना !- 'अमुरकुमारभवणदासिदेवाणं पुच्छा' हे महन्त ! અસુકુમાર ભવનપતિદેવ પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ કેટલા પ્રકારના હોય છે? मडावी२ प्रभुने। उत्तर-'गोयमा ! उ गौतम । 'दविहा पण्णत्ता-तंजहा'' तभना मे ४२ नीय प्रभा ४या छ-'पज्जत्तग असुरकुमार०, अपजत्तग असुर Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू. ३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ५५ देवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, अपर्याप्तकासुरकुमार भवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताश्च, 'एवं जाव थणियकुमारा पज्जत्तगा अपज्जत्तगाय' एवम् असुरकुमारभवनपतिदेववदेव यावत्-नागकुमार सुवर्णकुमार-विद्युत्कुमारा-ऽग्निकुमार-द्वीपकुमारो-दधिकुमार-दिक्कुमार-वायुकुमार-स्तनितकुमारभवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च भवन्ति । 'एवं एएणं अभिलावेणं दुयएणं भेएणं पिसाया य जाव गंधव्वा' एवम् असुरकुमारादिभवनपतिदेववदेव एतेन अभिलापेन उपर्युक्तालापक्रमेण द्विकेन द्विविधेन पर्याप्तकापर्यप्तकरूपेण भेदेन पिशाचाश्च यावत्-भूत-यक्ष-राक्षस-किन्नर-किम्पुरुप-महोरग-गन्धर्ववानव्यन्तरमयोगपरिणताः पुद्गलाः पर्याप्तका अपर्याप्तकाश्च प्रज्ञप्ताः, 'चंदा जाव ताराविमाण+ चन्द्राः यावत्-मूर्य-ग्रह-नक्षत्र-ताराविमानज्योतिपिकदेवप्रयोग न्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गल और अपर्याप्तक असुरकुमार भवनपतिदेव पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल, (एवं जाव थणियकुमारा पज्जत्तगा अपज्जत्तगाय) असुरकुमार भवनपतिदेवीकी तरह ही यावत् नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निझुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिक्कु मार, वायुकुमार, और स्तनितकुमार ये सब भवनवासिदेव पंचेन्द्रिय प्रयोगपरिणतपुद्गल पर्याप्तक और अपर्याप्तक होते हैं। (एवं एएणं अभिलावेणं दुयएणं भेएणं पिसाया य जाव गंधवा) असुरकुमारादि भवनपतिदेव जिस प्रकारसे पर्याप्तक और अपर्याप्तक कहे गये हैं उसी तरहसे पिशाच यावत् भूत, यक्ष, राक्षस, किन्नर, किम्पुरुष, महोरग, गंधर्व ये जो वानव्यन्तर प्रयोगपरिणत पुदगल हैं वे भी पर्याप्तक एवं अपर्याप्तक होते हैं । 'चंदा जाव ताराविमाण' चंद्र कुमार, (१) पर्याप्त मसुमार सानपति ५येन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुगत અને (૨) અપર્યાપ્તક અસુરકુમાર ભવનપતિદેવ પંચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ. 'एवं जाव थणियकुमारा पज्जत्तगा, अपज्जत्तगा य असुरशुभा२ मनपतिना જેમ જ નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, વિઘુકુમાર, અગ્નિકુમાર, દીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિકુમાર અને વાયુકુમાર, સ્વનિતકુમાર, આ બધા ભવનપતિ દેવે પણ પર્યાપ્તક અને मपात डाय छे 'एवं एएणं अभिलावेणं दुयएणं भेएणं पिसाया य जाव ધન્ના અસુરકુમારાદિ ભવનપતિદેવને જેમ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક કહ્યાં છે એ જ प्रमाणे पिशाय, भूत, यक्ष, राक्षस, न्निर, पुरुष, महा। मने गध, माहे पानव्यन्त२प्रयोगपरित पुस ५९ पर्याप्त मने अपर्याप्त sai छ 'चंदा जाव Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे परिणताः पुद्गलाः पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाश्च प्रज्ञप्ताः । 'सोहम्मकप्पाववनगा जाव अच्चुय०' सौधर्मकल्पोपपन्नकाः यावत्-ईशान-सनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्मलोकलान्तक महाशुक्र सहस्रारा-ऽऽनत-माणता-ऽऽरणा-ऽच्युत-चैमानिकदेवप्रयोगपरिणताश्च पुद्गलाः पर्याप्तकाः, अपर्याप्तकाश्च प्रज्ञप्ताः। एवं 'हिटिमहिडिमगेवेज्जगकप्पातीय० जाव-उवरिमउवरिमगेवेज्ज०' अधस्तनाधस्तनत्रिकौवेयककल्पातीतक देवप्रयोगपरिणताः यावत्-मध्यममध्यमत्रिकौवेयककल्पातीतकदेवपयोगपरिणताः उपरिमोपरिमत्रिकनैवेयककल्पातीतकदेवप्रयोगपरिणताश्च पुद्गलाः पर्याप्तकाः, अपर्याप्तकाश्च प्रजप्ताः । एवं 'विजय-अणुत्तरो० जाव अपराजिय०' विजयानुत्तरोपपातिककल्पातीतकदेवप्रयोगपरिणता यावत् - वैजयन्तानुत्तरोपयावत्-सूर्य, ग्रह, नक्षत्र, ताराविमान ये सब ज्योतिषिकदेव प्रयोगपरिणत पुद्गल पर्याप्तक और अपर्याप्तक होते हैं। 'सोहम्मकप्पोववन्नगा जाव अच्चुओ' सौधर्मकल्पोपनक यावत् ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्त्रार, आनत, पाणत, आरण एवं अच्युत ये सब वैमानिकदेव प्रयोगपरिणतपुद्गल पर्याप्तक और अपर्याप्तक होते हैं । 'एवं हिडिमहिटिम गेवेज्जगकप्पातीय जाव उपरिम उवरिम गेवेज' अधम्तनाथस्तान त्रिक त्रैवेयक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणतपुदगल यावत् उपरिमोपरिमत्रिक अवेयक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणत पुद्गल ये सब पर्याप्तक एवं अपर्याप्तक कहे गये हैं । (एवं विजय अणुत्तरो. जाव अपराजिय०,) उसी तरह विजय अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणत वैजयन्त अनुत्तरोपपातिकताराविमाण' 4-5, सूर्य , नक्षत्र मने तारामा, में पाये ज्योतिषिय प्रयोगपरित पुगवा ५९ पर्याप्त मने पर्याप्त य छे 'सोहम्मकप्पोववनगा जाव अच्चुओ सोधभ, शान, सनमा२, माहेन्द्र, प्रदीप, l-तमाशु,ससार, આનન, પ્રાણત, આરણ અને અયુત, એ બારે ક૫૫નક વૈમાનિકદેવ પ્રોગપરિણત पुदगल पा पर्याप्त मने अपर्याप्त से मे मेवाण य छे. 'एवं हिदिम हिटिम गेयेज्जग कप्पानीय जाव उपरिम उपरिम गेवेज्ज' नीयन। ती अवेय यातीत દેવપ્રયાગ પણિત પુદ્ગલ, ત્રણે મધ્યમ વેયક કલ્પાતીતદેવ પ્રયોગપરિણત પુદગલ અને ત્રણે ઉપવન વેયક કપાતીતદેવ પ્રોગપરિણત પુદ્ગલ પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક હોય છે. આ રીતે ન વેયક કલ્પાતીત દેવ પ્રોગપરિણત યુગલના પર્યાપ્તક અને २५पर्याप्त ना भेड्या ०५८- २ ४ा छे. 'एवं विजय अणुत्तरो० जाच अपराजिय' એ જ પ્રમાણે વિજય અનુત્તરપપાતિક કપાતીત દેવગપરિણત યુગલ, ગૂજ્યન્ત Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ५७ पातिककल्पातीतकदेवप्रयोगपरिणताः, जय-तानुत्तरौषपातिककल्पातीतकदेवपयोगपरिणताः, अपराजितानुत्तरोपपातिककल्पातीतकदेवप्रयोगपरिणताश्च पुदगलाः पर्याप्तका अपर्याप्तकाश्च प्रज्ञप्ताः । 'सबसिद्धकप्पातीयः पुच्छा ?' सर्वार्थसिद्धकल्पातीतक पृच्छा ?' तया च-सर्वार्थसिद्धकल्पातीतकदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः 'भगवानाह-गोयमा ! दुविहा पणत्ता' हे गौतम ! ते द्विविधाः प्रजप्ताः, तानेवाह-' त जहा'-तद्यथा-'पज्जत्तगसव्वदृसिद्धअणुत्तरो० अपज्जत्तगसबढ़ जाव परिणयावि२ दंडगा' पर्याप्तकमर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिककल्पातीतकदेवप्रयोगपरिणताश्च, अपर्याप्त मसर्वार्थ सिद्ध०यावत्-अनुत्तरौपपातिककल्पातीतकदेवप्रयोगपरिणताश्च पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः। इति द्वितीयो दण्डकः२ । तथा च-हितीये भेद्वार के जीवानाम् १६१ एककल्पातीत देवपयोगपरिणत, जयन्त अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणत, अपराजित, अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणतपुद्गल ये सब पर्याप्तक और अपर्याप्तक कहे गये हैं। 'सबढ़सिद्धकप्पातीय० पुच्छा' हे भदन्त ! सवार्थसिद्ध कल्पातीत देवप्रयोगपरि तपुद्गल कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गायमा' हे गौतम । 'दुविहा पण्णत्ता' ये दोपकारके कहे गये हैं 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'पज्जत्तगसबसिद्ध जाव परिणयाविर दंडगा' पर्याप्तक सर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिक कल्पानीत देवप्रयोगपरिणतपुद्गल एवं अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपीतिक कल्पातीत देवप्रयोगपरिणत पुद्गल इस प्रकार से ये दोदण्डक हैं इस भेदवार दण्डकमें जीवोंके १६१ भेद प्रतिपादित किये गये हैं वे इस प्रकार से हैं प्रथम અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીતદેવ પ્રોગપરિણત પુદગલ, જયન્ત અનુત્તરીયપાતિક કલ્પતીત દેવપ્રયોગપરિણુત પુદગલ, અને અપરાજિત અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત દેવપ્રગપરિણત પુગલ પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્ત હોય છે. गौतम स्वामीना प्रश्न- सव्वसिद्धकप्पातिय० पुच्छा, 3 मा-- । સર્વાર્થસિદ્ધકપાતીત દેવપ્રયોગપણિત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે ? त्त२-'गोयमा ! गीतभ | 'दविहा पण्णत्ता-त जहा' तमना ५९५ नये प्रमाणे ये ४२ ४या छ- 'पज्जत्तगलव्यसिद्ध जाव परिणया वि २ दंडगा' (૧) પર્યાપ્તકસર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક કપાતીત દેવગપરિણત પુદ્ગલ અને અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપાતિક કપાતીત દેવપ્રગપરિણત પુ૬મલ આ પ્રમાણે બે ભેદ બે દડક છે આ ભેદઢારમા જીના ૧૬૧ ભેદનું પ્રતિપાદન કરાયું છે તે Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ भगवतोमुत्रे पष्टयधिकशतं भेदाः भवन्ति, तथाहि-प्रथमे दण्डके कथितानां जीवानाम् ८१ एकाशीतिभेदानां मध्ये संमूच्छिममनुष्यमिन्नानाम् अशीतिजीवानां पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन १६० पष्टयुत्तरशतं भेदाः, संमूछिममनुण्यस्य च अपर्याप्तकनामैको१ भेदः, इति सर्वमेलनेन १६१ एकपष्टयुत्तरशतं भेदा भवन्तीति ।मु०३।। मूलम् -- जे अपज्जत्तासुहमपुढवीकाइयगिदियपओगपरिणया ते ओरालियतेयाकम्मगलरीरप्पओगपरिणया, जे पज्जत्तासुहम० जाव परिणया ते ओरालियतेयाकम्मगसरीरप्पओगपरिणया, एवं जाव चउरिदिया पजन्ता, नवरं जे पजत्तवायरवाउकाइयएगिदियपओगपरिणया ते ओरालियवेउवियतेयाकम्मसरीर-जोव-परिणया, सेसं तं चेव । जे अपज्जत्तरयणप्पभापुढविनेरइयपंचिंदिय पओगपरिणया ते वेउवियतेयाकम्मसरीरप्पओगपरिणया। एवं पज्जत्तया वि । एवं जाव अहे सत्तमा । जे अपज्जत्तगसमुच्छिम जलयर-जावपरिणया ते ओरालियतेयाकस्मासरीर-जाँव-परिणया । एवं पजत्तगा वि । गब्भवक्कंतिया अपज्जत्तया एवं चेव । पज्जत्तया णं एवं चेव, नवरं सरीरगाणि चत्तारि जहा वायरवाउदण्डको कथित जीवोंके ८१ भेदोंके बीच में संमृच्छिम मनुष्योंसे भिन्न ८० जीवोंके पर्याप्तक और अपर्याप्तकके खेदसे १६० भेद होते हैं तथा संमूच्छिम मनुष्यका एक अपर्याप्तक भेद ही होता हैं इस तरह सब मिलकर १६१ भेद हो जाते हैं ॥३॥ ભેદે નીચે પ્રમાણે છે- પહેલા દડકમાં જીવના જે ૮૧ ભેદો કહ્યા તેમાથી સંમૂરિછમમનુષ્ય સિવાયના ૮૦ જીવોમાં પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી ૧૬૦ ભેદ થાય છે સ મૂર્છાિમનુષ્યમાં એક અપર્યાપ્તક ભેદ જ હોય છે. આ રીતે બધા મળીને ૧૬૧ ભેદ થાય છે સૂ૦ ૩ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू. ३ सूक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् ५९ काइयाणं पज्जत्तगाणं । एवं जहा जलयरेसु चत्तारि आलावगा भणिया, एवं चउप्पयउर परिसप्पभुय परिसप्पखहयरेसु वि चत्तारि आलावा भाणियद्वा । जे संमुच्छिममणुस्सपंचिंदियपओगपरिणया ते ओरालियतेयाकम्मासरीरप्पओगपरिणया । एवं Torariतिया वि, अपजत्तगा वि, पज्जत्तगा वि एवं चेव, नवरं सरीरगाणि पंच भाणियद्वाणि । जे अपज्जन्त्ता असुरकुमारभवणवासि० जहा नेरइया तहेव । एवं पज्जन्तगा वि । एवं दुयएणं भेएणं जाव थणियकुमारा । एवं पिसाया जाव गंधा | चंदा जाव ताराविमाणा | सोहम्मो कप्पो जाव अच्चुओ । हेट्टिमहेट्टिमगेवेज्ज - जाव - उवरिमउवरिमगेवेज • । विजयअणुत्तरोववाइए जाव सट्टसिद्ध अणु । एक्क्केणं दुयओ भेदों भाणियव्वो जाव जे पज्जत्तसङ्घट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइया जाव परिणया ते वेडवियतेयाकम्मासरीरपओगपरिया (दंडगा ३) ॥ सू. ४ ॥ छाया - ये अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणतास्ते औदारिकतेजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणताः ये पर्याप्तसूक्ष्मयाचत् परिणतास्ते औदारिक 'जे अपज्जत्ता सुहुम पुढवीकाइय एगिंदिय' इत्यादि । सूत्रार्थ - (जे अपज्जत्तासु हुमपुढ वीकाइय एगिंदियप ओगपरिणया ते ओरालियतेयाक मगसरीरप्पओगपरिणया ) जो अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकाय एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल हैं वे औदारिक तैजस ८८ जे अपज्जाहु मढवीकाइयए गिंदिय " छत्याहि सूत्रार्थ - ( जे अपज्जत्तासहुम पुढत्रीकाइयए गिंदियपओगपरिणया ते ओरालिय - तेयाकम्मगसरीरपओगपरिणया ) ने पर्याप्त સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાય એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પુદ્દગલ હાય છે, તેએ ઔદારિક, વૈજસ અને કાર્માંણુ એ ત્રણ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ६० तैजस कार्मणप्रयोगपरिणताः । एव यावत् चतुरिन्द्रियाः पर्याप्ताः, नवरं ये पर्यातकवाद र वायुकाथिकै केन्द्रिय प्रयोगपरिणतास्ते औदारिकवैक्रियतैजसकार्मणशरीर - यावत् - परिणताः, शेप तदेव । ये अपर्याप्तकरत्नप्रभा पृथिवीने रयिकपञ्चेऔर कार्मण इनतीन शरीरोंके प्रयोगोंसे परिणामको प्राप्त हुए होते हैं । (जे पज्जत्ता सुहुम० जाव परिणया ते ओरालियतेयाकम्मगसरीरप्पओगपरिणया एवं जाव चउरिंदिया पज्जत्ता) तथा जो पुद्गल पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकाय एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत हैं ये औदारिक, तैजस और कार्मण इनतीन शरीरोंके प्रयोगोंसे परिणत हुए होते हैं । इसी तरहसे यावत् चतुरिन्द्रिय पर्याप्तक जीवोंके विषय में भी जानना चाहिये । ( णवरं - जे पज्जत्तवायरचाउकाइयएगिदियपओगपरिणया ते ओरालियवेउब्विय तेयाकम्मसरीर जाव परिणया सेसं तं चैव ) परन्तु यहां पर जो विशेषता है वह यह है कि जो पुद्गल पर्याप्त चादर वायुकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत हैं वे औदारिक, वैक्रिय, तैजम और कार्मण इन ४ शरीरोंके प्रयोगों से परिणत हुए होते हैं । बाकीका और सबकथन पहिले जैसा ही जानना चाहिये । (जे अपज्जन्तरयणप्पा पुढवीनेरइय पंचिदियपओग परिणया ते वेउब्विय तेयाकम्मसरीरप्पओगपरिणया) जो पुद्गल अपर्याप्तक रत्नमभापृथिवी जात्र शरीराना प्रयोगश्री परिशुमन पाभेला होय हे (जे पज्जत्ता सुहुम. परिणया ते ओरालिय तेयाकम्मण सरीरप्पओगपरिणया एवं जात्र चउरिंदिया पज्जत्ता) तथा प्रर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीय मेहेन्द्रिय प्रयोगपरित युद्धसो होय छे, તે ઔદારિક, વૈજસ અને કાણુ એ ત્રણ શરીરાના પ્રયાગથી પરિણમન પામેલાં होय छे मे ४ प्रमाणे तुरिन्द्रिय पर्याप्त सुधीना छ। विषे समन्वु णवरं - जे पज्जत्वायरचाउकाइयए गिंदियपओगपरिणया ते ओरालियवेउन्वियतेयाकम्मसरीर जात्र परिणया सेसं त चेच) पशु सहीं शोटली ४ विशेषता સમજવી કે જે પુદ્ગલ પર્યાપ્તક ખાદર વાયુકાચિક અકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત હાય છે. તે ઔદારિક, વૈક્રિય, તેજસ અને કાણુ, એ ચાર શરીરાના પ્રયાગથી પરિણત થયેલા होय हे जाडीनु समस्त स्थन भागण उद्या प्रमागुन समन्न्वु. ( जे अपज्जत स्यणप्पभा पुत्रीनेरडयन चिंदियपओगपरिणया ते वेउन्वियतेयाकम्म सरीरपओगपरिणया ) ने अपर्याप्त रत्नमला पृथ्वीनार४ यथेन्द्रिय प्रयोगपरियुत - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ म. ४ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् . ६१ न्द्रियप्रयोगपरिणतास्ते वैक्रियतैजसकार्मणशरीरपयोगपरिणताः । एवं पर्याप्तका अपि । एवं यावत अधःसप्तमी १ । ये अपर्याप्तकसंमूर्छिमजलचरयावत् परिणतास्ते औदारिकतैजसकार्मणशरीरयावत्-परिणताः। एवं पर्याप्तका अपि । गर्भव्युत्क्रान्तिका अपर्याप्तका एवमेव, पर्याप्तकाः खलु एवमेव, नवरं शरीर काणिचत्वारि यथा वादरवायुकायिकानां पर्याप्तकानाम् । एवं यथा जलचरेषु चत्वारः आलापकाः भणिताः । एवं चतुष्पदोरःपरिसर्प-भुजपरिसर्पनारक पंचेन्द्रियप्रयोग परिणत हैं वे वैक्रिय, तैजस एवं कार्मण शरीर के प्रयोगसे परिणत हैं (एवं पज्जत्तया वि) इसी प्रकारसे पर्याप्त नारक भी जानना चाहिये । (एवं जाव अहे सत्तमा ) इसी प्रकारसे यावत् अधः सप्तम नरकतक जानना चाहिये । (जे अपज्जत्तगसंमुच्छिम जलयर जाव परिणया ते ओगलिय तेया कम्मासरीर. जाव परिणया एवं पज्जत्तगा वि) जो पुद्गल अपर्याप्त संमूछिम जलचर प्रयोगपरिणत हैं, वे औदारिक, तैजस और कार्मण शरीरप्रयोग परिणत हैं। इसी तरहसे पर्याप्तक संमृच्छिमजलचर भी जानना चाहिये । (गन्भवतिया अपज्जत्तगा एवं चेव) गर्भज अपर्याप्तभी इसी प्रकारसे जानना चाहिये । (पज्जत्तयाणं एव चेव) गर्भज पर्याप्तक भी इसी तरहसे जानना चाहिये । (नवरं सरोरगाणी चत्तारी जहा वायरवाउक्काइयाणं पज्जत्तगा ण) परन्तु यहांपर विशेषता यही है कि पर्याप्तक चादर वायुकायिकोंकी तरह इनके चार शरीर होते हैं। પુદગલ છે, તે વૈક્રિય, તેજસ અને કાર્મણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા હોય છે. ( एवं पज्जत्तया वि )मे प्रमाणे परत ना२४ विष ५५ सभा (एवं जाव अहे सत्तमा ) से प्रमाण नये सातभा नना ना२३ सुधीनु ४थन सम. जे अपज्जत्तगसंमुच्छिमजलयर जाव परिणया- ते ओरालियतेयाकम्मा सरीर० जाव परिणया एवं पज्जनंगा वि) रे पुस २मति स भूमि જલચર પ્રોગપરિણત છે, તેઓ દારિક, સૌજસ અને કામણ શરીરના પ્રવેગથી પરિણત હોય છે એ જ પ્રમાણે પ્રર્યાપ્તક સમૃØિમ જ લચર વિષે પણ સમજવું. (गम्भवक तिया अपज्जत्तगा एवं चेव) अपर्याप्त विषे ५४ मे ४थन सभा पज्जत्तयाणं एवं चेव) म पनि वि पY मे २४ प्रमाणे समन (णवर सरीरगाणि चत्तारि जहा धायरवाउक्काइयाणं पजत्तगाणं) ५५ डीमेरी વિશેષતા સમજર્ની કે પર્યાપ્તક બાદર વાયુકાયિકની જેમ તેમના ચાર પ્રકારના શરીર હોય છે Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीभत्रे खेचरेष्वपि चत्वार आलापकाः भणितव्याः। ये संमूच्छिममनुष्यपन्चेन्द्रियप्रयोग परिणतास्ते औदारिकतैजसकार्मणशरीरमयोगपरिणताः, एवं गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि । अपर्याप्तका अपि । पर्याप्तका अपि । एवमेव, नवरं शरीरकाणि पञ्च भणितव्यानि । ये अपर्याप्तका असुरकुमारभवनवासिनो यथा नैरयिका स्तथैव । एवं पर्याप्तका अपि । एवं द्विपदेन भेदेन यावत् स्तनितकुमाराः । (एवं जहा जलयरेलु चत्तारि आलावगा भणिया एवं चउप्पयउरपरिसप्पखयरेसु वि चत्तारि आलावगा भाणियव्वा) इस तरहसे जैसे जलचरोंमें चार आलापक कहे गये हैं उसी तरहसे चतुप्पदउरपरिसप, भुजपरिसर्प और खेचर इनमें भी चार आलापक कहदेना चाहिये (जे संमुच्छिममणुस्स पंचिंदियपओगपरिणया ते ओरालिय तेया कम्मा सरीरप्पओगपरिणया) जो पुद्गल संमूच्छिम मनुष्य पंचेन्द्रिय प्रयोग परिणत हैं वे औदारिक, तैजस और कार्मण शरीर प्रयोग परिणत हैं (एवं गम्भवक्कंतिया वि, अपज्जत्तगा वि, पज्जत्तगा वि एवं चेव नवरं सरीरगाणि, पंच माणियव्वाणि) इसी तरह गर्भज अपर्याप्तककों और गर्भज पर्याप्तकोंक भी जानना चाहिये। परंतु जो विशेषता है वह इस प्रकारसे है कि इनके पांच शरीर होते हैं । (जे अपज्जत्तगा असुरकुमार भवणवासि जहा नेरइया तहेव, एवं पज्जत्तगा वि,) जैसा नैरयिकोंके संबंधमें कहा गया है उसी प्रकारसे अपर्याप्तक, (एवं जहा जलयरेसु चत्तारि आलावगा भणिया - एवं चउप्पयउरपरिसप्पभुयपरिसप्प खहयरेसु चत्तारि आलावगा भाणियव्वा) Reयेरेना विषयमा वा ચાર આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રકારના ચાર આલાપકે ચતુષ્પદ, ઉરપરિસર્પ सुपरिस भने मेयना विषयमा ५५ हे। (जे संमृच्छिममणुस्स पंचिंदियपओगपरिणया ते ओरालिय तेयाकम्मा सरीरप्पओगपरिणया) જે સમૂર્ણિમ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત પુદગલ હોય છે, તે ઔદારિક, તેજસ भने म एशरीर प्रयोगपरिणत डाय छे. (एवं गम्भवतिया वि अपज्जत्तगावि, पज्जतगा वि, एवं व-णवरं सरीरगाणि पंच भाणियचाणि) से प्रभार ગર્ભજ અપર્યાપ્તક અને ગર્ભજ પર્યાપ્તક મનુષ્યના વિષે પણ સમજવું પડ્યું અહી એટલી જ વિશેષતા છે કે બન્ને પ્રકારના ગર્ભજ મનુષ્યમાં પાંચ પ્રકારના શરીર હોય છે (जे अपज्जत्तगा असुरकुमारभवणवासि जहा नेरइया तहेच, एवं पज्जत्तगा वि) જેવુ નારકેના વિષયમાં કહ્યું છે એવું જ કથન અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક, અસુરકુમાર Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. ४ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ६३ एवं पिशाचाः यावत् गन्धवाः। चन्द्रा यावत् ताराविमानानि । सौधर्मः कल्पः यावत् अच्युतः, अधस्तनाधस्तन३वेयक० यावत् उपरितनोपरितनगौवेयक० । विजयानुत्तरौपपातिक० यावत सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक० एकैकेन द्विपदो भेदो भणितव्यः, यावत् ये पर्याप्तकाः सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक० यावत् परिणताः, ते वैक्रियतैजसकामणशरीरपयोगपरिणताः, तृतीयो दण्डकः ३॥ मू०४ ॥ पर्याप्तक, असुरकुमार भवनवासी देवोंके संबंधमें भी जानना चाहिये। (एव दुपएणं भेएणं जाव थणियकुमारा एवं पिसाया जाव गंधवा) इस तरह इन दो भेदों द्वारा यावत् स्तनितकुमारोंकोभी, जानना चाहिये । तथा इसी तरहसे पिशाचोंको यावत् गंधर्वोकोभी जानना चाहिये । इसी तरहसे (चंदा जाव ताराविमाना) चंद्राको यावत् ताराविमानोंको (सोहम्मो कप्पो, जाव अच्चुओ, हेटिमहेट्ठिम गेवेज्ज जाव उवरिम उवरिम गेवेज्ज०) सौधर्मकल्पसे लेकर अच्युत कल्पतकके १२ कल्पों को, अधोवर्ती तीनवेयकोको, यावत् ऊपरके तीनवेयकोंको, (विजय अणुत्तरोवाइए जाव सम्वट्ठसिद्ध अणु०, एक्केक्केणं दुयओ भेदो भाणियन्वो जाव जे पजत्ता सव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइया जाव परिणया ते वेउविया तेया कम्मा सरीरप्पओग परिणया) विजय अनुत्तरोपपातिक यावत् सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक इन पांच अनुत्तरविमानोंकोभी दो दो भेदवाला कहना चाहिये । इस तरह जो पुद्गल यावत् अपर्याप्तक. सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक देवप्रयोगपरिणत हैं वे भवनपति हो (वर्ष ५५] समन (एव दपएणं भेएणं जाव थणियकुमारा-एवं ,पिसाया जाव गंधया) से प्रभारी मा मे लेहो द्वारा स्तनितभार पर्यन्तना ભવનપતિદેવેનુ તથા પિશાચથી લઈને ગ ધર્વ પર્યન્તના વનવ્યતનુ પણ કથન સમજવું. (च दा जाव ताराविमाना) यन्द्रया सधन तविमान ५-तना ज्योतिषिाने, (सोहम्मो कप्पो, जाव अच्चुओ, हेहिमहेहिम गेवेज्ज - जाव उपरिमउवरिम गेवेज्ज.) सीधम ५थी दाने अश्युत पतना मारे ४८याने, नायना न वयाने, मध्यम वयाने मने अ५२ना त्रय वयाने, (विजय अणुत्तरोववाइ ए जाव सचट्ठ सिद्ध अणु., एक्केकेणं दुयओ भेदो भाणियन्यो जाव जे पज्जत्ता सव्वदृसिद्ध अणुत्तरोबवाइया जाव परिणया - ते वेठबिया तेया कम्मा सरीरप्पओगपरिणया ) वि४य मनुत्तरीयपातिथी सन सायसिद्ध मनुत्तशेषપાતિક પર્યન્તના પાચ વિમાનને પણ બબ્બે ભેદવાળા કહેવા જોઈએ. આ રીતે જે પગલે અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક દેવ પર્યન્તના પ્રયોગપરિણત છે, તેઓ Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती मृत्रे 1 टीका - अथ शरीरद्वारमाश्रित्य तृतीयं दण्डकमाह- 'जे अपज्जतगा' इत्यादि । ' जे अपज्जा हुमपुढची काय एर्गिदियपओगपरिणया, ते ओरालियतेयाकम्मगसरीरप्पओगपरिणया, अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते औदारिकतैजमकार्मणशरीर प्रयोगपरिणता एव भवति नतु आहारकवैक्रियशरीरप्रयोगपरिणताः । औदारि कतै जसकार्मणशरीराणां प्रयोगः परिणताः परिणामं प्राप्ताः ये ते तथा । एवं जे पज्जतासुहूम० जाव वैक्रिय, तेजस और कार्मण शरीर प्रयोगपरिणत हैं तथा जो पुद्गल पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक देवप्रयोगपरिणत हैं वे भी वैक्रिय तैजस और कार्मण शरीरप्रयोगपरिणत हैं । ( दण्डगा३ ) इस प्रकार तीन दण्डक कहे जा चुके हैं । ६४ टीकार्थ - इस सत्रद्वारा सूत्रकारने शरीरद्वारको आश्रित करके यह तीसरा दण्डक कहा है इसमें यह समझाया गया है कि 'जे अपजत्तगमुहुमपुढची काय एर्गिदियपओगपरिणया ते ओरालिय, तेया, कम्म सरीरम्पओगपरिणया' जो अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत हैं वे औदारिक, तेजस और कार्मण शरीर इनतीन शरीरोंके प्रयोगसे ही परिणत होते हैं आहारक और वैक्रिय शरीर के प्रयोग से परिणत नहीं होते हैं । औदारिक, तेजस और कार्मण इन तीनों शरीरोंके प्रयोगोंसे परिणामको जो प्राप्त हुए हैं वे औदारिक तैजसकार्मण शरीर प्रयोग परिणत पुद्गल हैं । तात्पर्य कहने का यह વૈક્રિય, વૈજસ, અને કામ્હણુ શરીર પ્રયાગપરિણત હાય છે, અને જે પુદગલા પર્યાસ સવા સિદ્ધ અનુત્તુરીપપાતિક દેવ પર્યંન્તના પ્રયોગપરિણત હાય છે, તેએ પણ વૈક્રિય, तेक्स भने अर्भशु शरीर प्रयोगपरित होय छे. (दंडगा ३) भी प्रभा ઈંડક કહેવામાં આવી ગયા છે. ટીકા- આ સૂત્ર દ્વારા સુત્રકારે શરીરદ્વારને અનુલક્ષીને આ ત્રીજુ દડક કહ્યું છે. तेभां ये बात सभन्नववाभा यावी हे 'जे अपज्जत्तगा सुहुम पुढवीकाइय एगिंदिय पओगपरिणया-ते ओरालिय, तेयाकम्मगसरीरप्पओगपरिणया જે પર્યાપ્તક પુદગલ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગણિત હોયછે, તે ઔદારિક, તૈજસ અને કામ`ણુ, આ ત્રણ શરીરાના પ્રયોગથી જ પરિણત હાય છે, તે આહાર અને વૈક્રિયશરીરના પ્રયાગથી પરિણત હાતા નથી ઔદારિક, વૈજસ અને કાણુ, આ ત્રણે શરીરના પ્રયાગથી પરિણમન પામેલાં જે પુદાલે! હાય છે, તેમને ઔારિક તૈજસ કામ ણુશરીર પ્રયેગપરિણત પુદગલ કહે છે. આ કથનને ભાવાય નીચે પ્રમાણે છે— " Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू० ३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ६५ परिणया ते ओरालियतेयाकम्मगसरीरप्पओगपरिणया' ये पर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः प्रज्ञप्तास्ते औदारिकतैजसकामणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति “एव जाव चउरिंदिया पज्जत्ता' एवं सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव वादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणता अपि पर्याप्तका अपर्याप्तकाश्च पुद्गलाः, औदारिकतैजसकामणशरीरपयोगपरिणता एव भवन्ति, तेषामपि औदारिकादिशरीरहैं कि पृथ्वीकाय एकेन्द्रियके भेद प्रकट किये जाचुके हैं एक सूक्ष्म पृथ्वीकाय एकेन्द्रिय और दूसरा वादर पृथ्वीकाय एकेन्द्रिय इन दोनों के भी पर्याप्त और अपर्याप्त ये दोभेद और हैं। जो स्मृक्ष्म पृथ्वीकाय एकेन्द्रिय अपर्याप्त है उसके औदारिक, तैजस और कार्मण ये तीन शरीर होते हैं । आहारक और वैक्रिय ये दो शरीर नहीं होते हैं । 'जे पज्जत्ता सुहुम० जाव परिणया ते ओरालिय, तेया, कम्मग सरीरप्पओगपरिणया' तथा जो पर्याप्तक सूक्ष्म पृथ्वीकाय एकेन्द्रियके प्रयोगद्वारा परिणत होते हैं अर्थात् जो सूक्ष्मपृथ्वीकाय एकेन्द्रियजीव पर्याप्तक हैं वे भी इन औदारिक, तैजस और कार्मण शरीरप्रयोग परिणत ही होते हैं । अर्थात् वे भी इन तीन शरीरवाले हो होते हैं । इसी तरहसे अन्यत्र भी समझना चाहिये "एवं जाव चउरिदियो पजत्ता' सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवोंकी तरहसे ही बादरपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत भी पर्याप्तक और अपर्याप्तक औदारिक, तैजस और कार्मण शरीरप्रयोगपरिणतपुद्गल ही होते हैं। क्योंकि इनमें भी औदारिक आदि तीन शरीरोंकी सत्ता रहती है। इसी तरहसे सूक्ष्म, એકેન્દ્રિયના ભેદ પહેલા પ્રકટ કરવામાં આવી ગયા છે- (૧) સુક્ષ્મ એકેન્દ્રિય અને (૨) બાદર એકેન્દ્રિય આ બન્નેના પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક એવા બે ભેદ પડે છે. તેમાંથી જે સૂક્ષમ એકેન્દ્રિય અપર્યાપ્ત છે, તેના ઔદારિક, તૈજસ અને કામણ એ ત્રણ शश२ हेय छ- २माडा२४ भने वैठियश१२ उता नथा. 'जे पज्जत्ता सुहम. जाव परिणया ते ओरालिय, तेयाकम्मग सरीरप्पओगपरिणया' तथा पर्याप्त પુદગલ સૂકમ એકેન્દ્રિયના પ્રયોગ દ્વારા પરિણત હોય છે– એટલે કે જે સૂક્ષમ એકેન્દ્રિય જીવો પર્યાપ્તક હોય છે, તેઓ પણ દારિક, સૈજસ અને કાર્યકુશરીર પ્રગપરિણતજ હિોય છે–એટલે કે તેઓ પણ ત્રણ શરીરવાળાં જ હોય છે એ જ પ્રમાણે અન્યત્ર પણ समा. "एवं जाव चउरिदिया पज्जत्ता' सूक्ष्म पृथ्वी आणि वानी म બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક પુદ્ગલ પણ ઓરિક તેજસ અને કાશ્મણ શરીર પ્રગપરિણત જ હોય છે, કારણ કે તેમાં પણ દારિક Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भगवतीमने त्रयस्यैव सत्वात्, तथैव सुक्ष्मवादाः अपर्याप्तकाः पर्याप्तकाश्च चतुर्विधाअपि अफायिक-तेजःकायिक-वायुकायिक वनस्पतिकायिकैकेन्द्रिय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिय-पयोगपरिणताः पुद्गलाः,औदारिकतॆजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, किन्तु बादरपर्याप्तकवायूनाम् आहारकवर्जशरीरचतुष्टयं प्रतिपादयितुमाइ -नवरं जे पज्जत्तवायरबाउकाइयएगिदियपोगपरिणया ते ओरालियवेउब्जियतेयाकम्मगसरीर-जाव-परिणया' नवरं विशेपस्तु ये पर्याप्तकवादरवायुकायिकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते औदारिकक्रियतैजसकार्मणशरीर-यावत बादर, पर्याप्त और अपर्याप्त मृक्ष्मपर्याप्त और सक्ष्मअपर्याप्त, बादरपर्याप्त और बादर अपर्याप्त ऐसे जो अपकायिक, तेजाकायिक, वायुकायिक वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियजीव हैं, और पर्याप्त, और अपर्याप्तक जो दोडन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीव हैं इनके प्रयोगसे परिणत जो पुद्गल हैं वे औदारिक, तैजस और कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं । किन्तु वादग्पर्याप्तक वायुकायिक जीवोंके आहारक शरीरको छोडकर औदारिक, वैक्षिय, तैजस और कार्मण ये चार शरीर होते हैं इस बातको दिखानेके लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'नवरं जे पज्जत्तवायरबाउकाइय एगिदियपओगपरिणया ते ओरालिया, वेउविया, तेया, कम्मगसरीर जाच परिणया' जो बादर पर्याप्तक एकेन्द्रियपयोगपरिणतपुद्गल होते हैं वे औदारिक, वैक्रिय तैजस और कार्मणप्रयोग होते हैं ऐसा जो कहा गया है सो उस कथनमें पर्याप्तઆદિ ત્રણે શરીરની સત્તા રહે છે, એ જ પ્રમાણે સૂમ, બાદર, પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક એટલે કે સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તક અને સક્ષમ અપર્યાપ્તક બાદર પર્યાપ્ત અને બાદર અપર્યાપ્તક એવાં જ અપુકાયિક, તેજ,કાયિક, વાયુકાયિક અને વનરપતિકાયિક એકેન્દ્રિય જીવે છે, અને પર્યાપ્ત અને અર્યાપ્તક જે કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવો છે તેમના પ્રયોગથી પરિણત જે પુદગલ હોય છે, તેઓ પણ દારિક, તેજસ અને કાર્માણ શરીર પ્રગપરિણત જ હોય છે, પરંતુ બાદર પર્યાપ્તક વાયુકાયિક જીવોને આહાર શરીર સિવાયના દરિક, તેજસ કામણ અને વૈક્રિય એ ચાર શરીર હોય છે. એ જ વાત સરકારે આ સૂત્રધારા ५४८ ४२॥ छ- ' णवरं जे पज्जत्तवायरवाउकाइयएगिदियपओगपरिणया ते ओरालिया, वेउब्बिया, तेया, कम्मगसरीर जाव परिणयामा६२ पर्याप्त मेन्द्रिय પ્રયોગપરિણત જે પુદગલે હોય છે, તેઓ દારિક વૈક્રિય તેજસ અને કાર્પણ પ્રયોગ હોય છે. આવું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે કથનમાં બાદર વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયપ્રગ Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू. ३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ६७ -पयोगपरिणताः अपि भवन्ति, न तु आहारकशरीरप्रयोगपरिणताः 'सेसं तं चेव' शेपं पर्याप्तकवादरवायुकायिकातिरिक्त सर्व यावत् पर्याप्तकचतुरिन्द्रियपर्यन्त तदेव पूर्वोक्तौदारिकादिशरीरत्रयप्रयोगपरिणतपुद्गलवदेवेति, 'जे अपज्जत्तरयणप्पभापुढविनेरइयपंचिंढियपओगपरिणया ते वेउब्धिय तेयाकम्म सरीरप्पोगपरिणया' ये अपर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवीनैरयिक पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताःपुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते बैंक्रिय-तैजस-कार्मण-शरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, न तु आहारकौदारिकशरीरमयोगपरिणताः, नैरयिकाणामाहारकोदारिकशरीराभावात्, यस्य बादरवायुकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गलोंकी अपेक्षा विशेषता है और वह ऐसी है कि पर्याप्तक बादर वायुकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल औदारिक, वैक्रिय, तैजस, कार्मण शरीरमयोगपरिणतभी होते हैं वे आहारक शरीरप्रयोगपरिणत नहीं होते हैं । 'सेसं तंचेव' पर्याप्तक बादरवायुकायिक से अतिरिक्त और सब कथन पर्याप्तक चोडन्द्रिय पर्यन्त जैसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये । अर्थात् पर्याप्तक वादर पृथिवीकाय एकेन्द्रियसे लेकर पर्याप्तक चौइन्द्रियतक जीवोंमें औदारिक आदि शरीरत्रय प्रयोगपरिणतपुद्गल युक्तता ही है। 'अपज्जत्तरयणप्पभापुढवी नेरठ्यपंचिंदियपओगपरिणया ते वेउब्धियतेयाकम्मसरीरप्पओगपरिणया' अब प्रभु ऐसा समझाते हैं। कि जो पुद्गल अपर्याप्तक रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणत हैं वे वैक्रिय, तैजस और कार्मण इन तीन शरीरोंके प्रयोगों से परिणत ही होते हैं । आहारक और औदारिक इन दो शरीरोंके प्रयोगसे परिणत नहीं होते हैं। क्योंकि नारकोंको औदारिक एवं પરિણત યુગલોની અપેક્ષાએ એવી વિશેષતા છે કે પર્યાપ્ત બોદર વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ દારિક, વૈક્રિય, તેજસ અને કાર્માણ શરીર પ્રયોગપરિણત પણ डाय छ- तमे। माखा२४ शरी२ प्रयोगपरिणत होता नथी 'सेस तचेव' पर्याप्त બાર વાયુકયિક સિવાયના પર્યાપ્તક ચતુરિન્દ્રિય પર્યંતના બાકીના જીવોમાં રારિક, તેજસ અને કામણ શરીર પ્રગપરિણત પુદગલયુકતતા જ છે તેમ સમજવું 'अपज्जत्तरयणप्पभापुढवीनेरडयपंचिंदियपओगपरिणया ते वेउब्विय तेयाकम्मसरीरप्पओगपरिणया' वे महावा२ प्रभु मे सभा पुस અપર્યાપ્તક રત્નપ્રભા પૃથ્વી નૈરયિક પંચેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત હોય છે, તેઓ વૈક્રિય, તેજસ અને કામણ એ ત્રણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત જ હોય છે– આહારક અને દારિક શરીરના પ્રગથી પરિણત હોતા નથી કારણ કે નારકને ઔદ રિક અને Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ भगवतीसूने यावन्ति शरीराणि भवन्ति तस्य तावन्तः शरीरप्रयोगपरिणता एव पुद्गला भवन्ति इति भावः । ‘एवं पज्जत्तया वि' एवम् अपर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवीनैरयिकवदेव पर्याप्तका अपि-पर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवीन रयिकपत्रेन्द्रियप्रयोगपरिणता अपि पुद्गलाः वैक्रिय-तैजस-कार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति नत्वाहारकौदारिकशरीरप्रयोगपरिणता इति भावः, ‘एवं जाव अहेसत्तमा ' एवम् -अपर्याप्तकपर्याप्तकरत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलवदेव यावत् - ये अपर्याप्तकपर्याप्तकशर्करापमा वालुकामभा-पङ्कप्रभा धूमप्रभा-तमःप्रभा-तमस्तम:प्रभाख्याधःसप्तमपृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः, ते वैक्रिय-तैजस-कामणशरोरपयोगपरिणता एव भवन्ति, न तु आहारकौदारिकआहारक शरीर नहीं होता है । औदारिक शरीर मनुष्य और तिर्यचोंको होता है तथा आहारकशरीर छठे गुणस्थानवर्ती किसी खास झुनिराजको होता है । जिस जीवके जितने शरीर होते हैं उसके उतने ही शरीरोंके प्रयोगले परिणत पुद्गल होते हैं । ‘एवं पज्जत्तया वि' अपर्याप्तक रत्नप्रभा पृथिवीके नैरयिकोंकी तरहसे ही पर्याप्तक रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल वैक्रिय, तैजस और कार्मण शरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं आहारक और औदारिक शरीरप्रयोगपरिणत नहीं होते हैं । 'एवं जाव अहे सत्तमा' अपर्याप्तक एवं पर्याप्तक रत्नप्रभा पृथिवी नरयिक पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गलोंकी तरहसे ही अपर्याप्तक पर्याप्तक शर्कराप्रभा, वालुकाप्रभा, पङ्कप्रमा, धूमप्रभा, तमःप्रभा और तमस्तमः प्रभा इन छह पृथिवियोंके लैरयिक पंचेन्द्रियप्रयोग परिणत जो पुद्गल कहे गये हैं वे वैक्रिय, આહારક શરીરને સભાવ હેતે નથી ઔદારિક શરીર મનુષ્ય અને તિને હોય છે તથા આહારક શરીર છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવતી કોઈ ખાસ મુનિરાજને જ હોય છે જે જીવને જટલાં શરીર હોય છે, તે જીવને એટલાંજ શરીરેના પ્રયોગથી પરિણત પુદગલો હોય છે. 'एव पज्जत्तया वि' अपर्याप्त २नमा पानी नानी रेभ पर्याप्त४ २ना પૃથ્વી પરયિક પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ પણ વૈક્રિય, તેજસ અને કાર્મણ શરીર પ્રયોગપરિણુત જ હોય છે– આહારક અને દારિક શરીર પ્રયોગપરિણત હતા નથી _ 'एवं जाच अहे सत्तमा पर्याप्त मने अपर्याप्त २नमा वानयि ययन्द्रिय પ્રાગપરિણત પુદ્ગલની જેમ જ અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભ અને તમસ્તમપ્રભા આ છ પૃથ્વીઓના નૈરયિક૫ ચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત જે પુદગલો છે, તેઓ પણ વૈક્રિય, રજસ અને કામ એ Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ २.३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ६९ शरीरप्रयोगपरिणताः । 'जे अपज्जत्तगसमुच्छिमजलयर- जाव-परिणया ते ओरालियतेयाकम्मासरीर -जाव-परिणया' ये अपर्याप्तकसमूच्छिमजलचर-यावत् तिर्यग्योनिकपश्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते औदारिक-तैजसकार्मणशरीरयावत्प्रयोगपरिणता एव भवन्ति, न तु आहारकवैक्रियशरीरप्रयोगपरिणताः, समूच्छिमजलचराणाम् आहारकवैक्रियशरीराभावात, 'एवं पज्जत्तगा वि' एवम् अपर्याप्तकसंमूछिमजलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलवदेव पर्याप्तका अपि-पर्याप्तकसमूच्छिमजलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता अपि पुद्गलाः औदारिकतैजसकामणशरीरमयोगपरिणता एव भवन्ति । 'गम्भवक्कंतिया अपज्जत्तया एवं चेव' गर्भव्युत्क्रान्तिकाः तैजस और कार्मण इनतीन शरीरोंके प्रयोगसे परिणत ही होते हैं, आहारक और औदारिक शरीरोंके प्रयोगोंसे परिणत नहीं होते हैं । 'जे अपज्जत्तगसमुच्छिमजलयर जाव परिणया ते ओरालिय तेया कम्मा सरीर जाव परिणया' जो अपर्याप्तक संमूच्छिम जलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियपयोगपरिणतपुद्गल कहे गये हैं, वे औदारिक, तैजस और कार्मण शरीरमयोगपरिणत ही होते हैं आहारक एवं वैक्रिय शरीरप्रयोगपरिणत नहीं होते हैं। क्योंकि संभूछिमजलचर जीवोंके आहारक एवं वैक्रिय शरीर नहीं होते हैं । 'एवं पज्जत्तगावि' अपर्याप्तक संमूच्छिम जलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गलोंकी तरहसे ही पर्याप्तक भी पर्याप्तक संमूच्छिम जलचर तिर्यग्योनिक पचेन्द्रियप्रयोगपरिणत भी पुद्गल औदारिक, तैजस और - कार्मण शरोरके प्रयोग से परिणत ही होते हैं । 'गम्भवक्कंतिया ત્રણ શરીરના પ્રયોગથી જ પરિણત હોય છે, તે પુદગલે આહારક અને ઔદ્યારિક શરીરના પ્રવેગથી પરિણત હોતી નથી 'जे अपज्जत्तगस मुच्छिम जलयर जाव परिणया ते ओरालिय तेयाकम्मा सरीर जाच परिणया' २२पर्याप्त स भूमि रस-य२ तिय व्ययानि ५'यन्द्रिय પ્રોગ રૂમલો કહ્યા છે, તેઓ દારિક તેજસ અને કાશ્મણ શરીર પ્રગપરિણત જ હોય છે– આહારક અને વૈક્રિય શરીર પ્રગપરિણત હેતા નથી, કારણ કે સમૃચ્છિમ જલચર જીવોને આહારક અને ક્રિય શરીર હોતા નથી. ___ एवं पज्जतगा वि मर्यात स भूमि १सय२ तिय ययानि पथेन्द्रिय પ્રયોગપરિણત પુદગલની જેમ પર્યાપ્તક સંમૂર્છાિમ જલચર તિર્યચનિક પચેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત પુદગલ પણ દારિક, તેજસ અને કામણ શરીરના પ્રયોગથી જ પરિણત Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० भगवतीने अपर्याप्तकाः एवमेव, संमूछिमजलचरवदेवेत्यर्थः, अपर्याप्तकगर्भजजलचरतियंग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः आहारकौदारिकतैजसकामणशरीर प्रयोगपरिणता भवन्ति, 'पज्जत्तया णं एवं चेव' पर्याप्तका अपि गर्भजजलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपस्णिताः पुद्गलाः एवमेव औदारिक-वैक्रिय-तैनसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता भवन्ति, तदेवाह-'नवरं सरीरगाणि चत्तारि जहा वार रखाउक्काइयाणं पज्जत्तगाणं' नवरं संमूच्छिमजलचरापेक्षया गर्भव्युत्क्रा. न्तिकानां गर्भजजलचरतिर्यग्योनिकानाम् , विशेषस्तु शरीराणि चत्वारि भवन्ति औदारिकादिभेदात् तानिचोक्तान्येव, यथा वादनवायुकायिकानाम् पर्याप्तकानाम् औदारिकवैक्रियतैजसकामणशरीराणि प्रज्ञप्तानि तथा एपामपि बोध्यम् । अपज्जत्तया एवं चेव' संमूछिम जलचरकी तरहसे ही अपर्याप्तक गर्भजजलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल औदारिक, तैजस, और कार्मण इन तीन शरीरोंके प्रयोगोंसे परिणत होते हैं। 'पज्जत्तया णं एवं चेव' पर्याप्तक भी गर्भजजलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल औदारिकवैक्रिय, तैजस और कार्मण इनचार शरीरोंके प्रयोगोंसे परिणत होते हैं। इसी बातको सूत्रकार यो प्रकटकरते हैं 'लवरं सरीरगाणि चत्तारि जहा बायरवाउकाइयाणं पज्जत्तगाणं' समूच्छिमजलचरकी अपेक्षा गर्भजजलचरतियंचोंके पर्याप्तकमें यही विशेषता है कि इनके औदारिक, वैक्रिय, तेजस एवं कार्मण ये चार शरीरतक हो सकते हैं। जैसे पर्याप्तक बादरवायुकायिक जीवोंके औदारिक, वैक्रिय, तैजस और काम ण ये चार शरीर होते हैं इसी डाय छे. 'गम्भवक्क तिया अपज्जत्तया एव चेवः स भूमिछम नसयनी भर અપર્યાપ્તક ગર્ભજ જલચર તિર્ય ચનિક પંચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદ્ગલ પણ ઔદારિક, वैयि, स भने भए ये यार शरीशन। प्रयोगथी परिणत हाय छे. 'पज्जत्तयाणं एवं चेव' पर्याप्त Mor Vaय तिय ययानि ययेन्द्रिय प्रयोगपरित मुहाली पर દારિક, વક્રિય, તેજસ અને કાર્પણ આ ચાર શરીરના પ્રયોગથી પરિણત હોય છે. से वात सूत्ररे नायना सूत्रद्वारा प्र४८ ४२॥ छ- 'नवरं सरीरगाणि चत्तारि जहा वायरवाउकाइयाणं पज्जत्तगाणं सभूछि म रसय ४२ता गरी सयर તિર્યમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે તેમને (ગર્ભ જ જલચરને) ઔદારિક, વૈક્રિય, રજસ અને કામણ એ ચાર શરીર હોઈ શકે છે જેવી રીતે પર્યાપ્તક બાદર વાયુકાયિક જીવોને ઔદારિક, વૈક્રિય, તેજસ અને કામણું એ ચાર શરીર હોઈ શકે છે, એ જે પ્રમાણે ગર્ભજ જલચરેને પણ તે ચાર શરીરે હોઈ શકે છે.. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. ३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ' एवं जहा जलयरेसु चत्तारि आलावा भणिया, एवं चउप्पयडर परिसप्पभुयपरिसप्पखहयरेसु वि चत्तारि आलावगा भाणिगव्वा' एवं चतुष्पदोरः परिसर्प - भुजपरिसर्प - खेचरेषु अपि चत्वार आलापकाः भणितव्याः, तथा चअपर्याप्तकाः १, पर्याप्तकाश्च २, संमूच्छिमाः ३, गर्भव्युत्क्रान्तिकाञ्च ४, चतुष्पदस्थलचर तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमयोगपरिणताः पुद्गलाः यथायोग्यम् औदारिकतैजसकार्मणशरीर प्रयोग परिणताः, औदारिकवै क्रियते जसका र्मणशरीरप्रयोगपरिणताश्चेत्यर्थः तथा उरः परिसर्पाः भुजपरिसर्पोश्च स्थलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः संमूच्छिमाः गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च पुद्गलाः यथा संभवम् औदारिक- तैजस-कार्मणशरीरप्रयोगपरिणता औदारिक- वैक्रिय-तैजसतरह से इनके भी ये चार होते हैं । 'एवं जहा जलयरेसु चत्तारि आलावगा भणिया, एवं चउप्पयउरपरिसप्पभुवपरिसप्पखयरेसु चत्तारि आलावा भाणियव्वा' जिस प्रकार पंचेन्द्रिय जलचर जीवोंके विषय में चार आलापक कहे गये हैं' इसी तरहसे चतुप्पद, उरःपरिसर्प, भुजपरिसर्प एव खेचरों में भी चार आलापक कहदेना चाहिये। तथाच अपर्याप्तक, पर्याप्तक, संमूच्छिम और गर्भव्युत्क्रान्तिक जो चतुष्पद स्थलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल हैं वे यथायोग्य औदारिक तैजस एवं कार्मण शरीर प्रयोगपरिणत होते हैं तथा औदारिक, वैक्रिय, तैजस और कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत भी होते हैं । तथा जो उरः परिसर्प और भुजपरिसर्प स्थलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत हैं, तथा संमूच्छिम और गर्भव्युत्क्रांन्तिक हैं वे यथासंभव औदारिक, तैजस, कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत होते हैं और औदारिक, वैक्रिय, चउप्पय 'एव जहा जलयरेसु चतारि आलावगा मणिया, एव उपरिसप्प भुयपरिसप्प खयरेसु चत्तारि आलावा भाणियन्त्रा' ? रीते પચેન્દ્રિય જલચર જીવા વિષે ચાર આલાપક કહ્યા છે, એ જ રીતે ચતુષ્પદ, ઉર:પરિસપ', ભુજપરિસ, અને ખેચર વિષે પણ ચાર આલાપાકહેવા જોઇએ જૈમકે અપ'તક, પર્યંતક, સસૂમિ અને ગજજે ચતુષ્પદ સ્થલચર તિય ચયેાનિક પંચેન્દ્રિય પ્રયાગપગૃિત પુદ્ગલેા છે, તેઓ ચથાયેાગ્યઔદારિક, રોજસ અને કાણુ શરીર પ્રયાગપરિણત હોય છે, તથા ઔદારિક, વૈજસ, વૈક્રિય અને કાણુ શરીર પ્રયાગપરિણત પણ હાય છે. જે ર પરિસ` અને ભુજપરિસપ સ્થલચર નિય ચચેાનિક પચેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત સ સૂચ્છિ`મ પુદ્ગલ અને ગજ પુદ્ગલ છે, તે યથાસંભવ ઔદારિક, વૈજસ અને કાર્માંણુ શરીર પ્રયેગપરિણત Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ७२ कार्मणशरीरमयोगपरिणताश्च भवन्तीति भावः । एवं खेचरा अपि संमृच्छिमाः गर्भव्युत्क्रान्तिकाः अपर्याप्तकाः पर्याप्तकाश्च यावत् प्रयोगपरिणताः पुद्गलाः यथासंभवम् औदारिकादित्रयी-दारिकादिचतुःशरीरमयोगपरिणता भवन्ति । 'जे समुच्छिममणुस्सपचिंदियपओगपरिणया ते ओरालियत्तेयाकम्मासरीरपओगपरिणया' ये संमूछिममनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते औदारिक-तैजस-कार्मणशरीरप्रयोगपरिणताः भवन्ति, 'एवं गम्भवक्कंतिया वि अपज्जत्तगा वि पज्जत्तगा वि एवं चेव' एवम् समूच्छिममनुष्यवदेव गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि गर्भजमनुष्यपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता अपि अपर्याप्तका अपि अपर्याप्तकमनुष्यप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः औदारिकतैजसकामणशरीरमयोगपरिणता एव भवन्ति, गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि अपर्याप्तका मनुष्या वैक्रियातैजस एवं कार्मणशरीरमयोगपरिणत भी होते हैं। इसी तरह से अपर्याप्तक, और पर्याप्तक जो खेचर संमृच्छिम तथा गर्भज प्रयोगपरिणतपुद्गल हैं, वे भी यथासंभव औदारिक आदि तीन शरीर प्रयोगपरिणत, तथा औदारिक आदि चारशरीरप्रयोगपरिणत होते हैं । 'जे संमुच्छिममणुस्सपंचिंदियपओगपरिणया ते ओरालियतेया कम्मा सरीरपओगपरिणया' तथा जो संमूछिम मनुप्यपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल कहे गये हैं दे औदारिक, तेजस एवं कार्मणशरीरमयोगपरिणत होते हैं। "एवं गन्भवतिया वि अपज्जत्तगा वि पज्जत्तगा वि एवं चेव' संमृच्छिम मनुष्य की तरह ही गर्भव्युत्क्रान्तिक भी-गर्भजअपर्याप्तकमनुष्यपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत भी पुद्गल औदारिक, तैजस, कार्मण शरीरप्रयोगपरिणत होते हैं । क्यों कि गर्भज હોય છે અને દારિક, વૈક્રિય, તૈજસ અને કામણ શરીર પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે. એ જ પ્રમાણે અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક જે ખેચર સંમૂઠ્ઠિમ તથા ગર્ભજ પ્રગપરિણત પુદગલ હોય છે, તેઓ પણ યથાસંભવ દારિક આદિ ત્રણ શરીર પ્રગપરિણત પણ હોય છે અને દારિક આદિચાર શરીર પ્રગપરિણત પણ હોય છે. _ 'जे संमुच्छिममणुस्सपंचिंदिय पओगपरिणया ते ओरालिय तेया कम्मा सरीरपओगपरिणया' ने सभूमि मनुष्य पश्यन्द्रिय प्रयोगपरिणत गली जाय छ, तमा मोहारि४, स भने भए शरी२ प्रयोगपरिशुत डाय छे. 'एवं गम्भवक्क तिया वि अपज्जत्तगा वि पज्जत्तगा वि एव चेव' सभूमि मनुष्यनी भी ગર્ભજ અપર્યાપ્ત મનુષ્ય પચેન્દ્રિય પ્રાગપરિણત પુગલ પણ દારિક, તેજસ અને કામણ શરીર પ્રગપરિણત હોય છે કારણ કે ગર્ભજ હોવા છતાં પણ અપર્યાપ્તક Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८. उ. १. ४ सूक्ष्मपृथिवीकायस्वरूपनिरूपणम् ७३ हारकशरीराभावात त्रिशरीरा एवेति भावः । पर्याप्तकास्तु गर्भव्युत्क्रान्तिका मनुष्याः एवमेव पञ्चशरीरका भवन्ति, तदाह - 'नवरं सरीरगाणि प च भाणियव्वाणि' नवरम् अपर्याप्तकापेक्षया पर्यासकमनुष्याणाम् शरीराणि पञ्च औदारिकादीनि भणित व्यानि, अत्र पञ्च शरीराणीतिकथनं सर्वजीवापेक्षयाऽवगन्तव्यम्, अन्यथा एकस्य जीवस्य तु एकदा चत्वार्येव शरीरराणि भवितुमर्हन्ति, न तु पश्च, वैक्रियाहारकयोर्द्वयोरेकत्रैकसमयेऽनवस्थायित्वादिति 'जे अपज्जत्ता असुरकुमारभवणवासि० जहा नेरइया तत्र एवं पज्जत्तमा त्रि' ये अपर्याप्तकासुरकुमारभवनवासिदेव " होने पर भी अपर्याप्तक मनुष्यों के वैक्रिय और आहारक ये दो शरीर नहीं होते हैं । इसलिये वे यहां औदारिक आदि तीन शरीर वाले कहे गये हैं । परन्तु जो गर्भज मनुष्य पर्याप्तक होते हैं वे ही पांच शरीर वाले होते हैं । यही बात सूत्रकारने 'नवरं सरीरगाणि पंच भाणियव्वाणि' इस सूत्र द्वारा प्रकट की हैं कि अपर्याप्त कमनुष्यों की अपेक्षा पर्याप्तक मनुष्यों में यही विशेषता है कि उनके पांच शरीर होते हैं। पांच शरीर के होने का यह कथन नाना जीवों की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये, क्यों कि एक जीवके ज्यादा से ज्यादा चार शरीर तक ही हो सकते हैं क्योंकी आहारक हो तो वैक्रिय नहीं और वैक्रिय हो तो आहारक नहीं होता है ऐसा सिद्धान्त का कथन है । 'जे अपज्जत्ता असुरकुमारभवणवासि जहा नेरइया तहेव, મનુષ્યાને વૈક્રિય અને આહારક શરીર હેાતા નથી, તે કારણે તેમને અહીં ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરવાળા કહ્યા છે. પશુ જે ગજ મનુષ્ય પર્યાપ્તક હાય છે, તેઓ પાંચે શરીરવાળા હૈાય છે. એ જ વાત સૂત્રકારે આ સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યકત કરી છે 'नवरं सरीरगाणि पंच भाणियन्त्राणि पर्याप्त मनुष्यो उरता पर्याप्त મનુષ્યામા આ પ્રમાણે વિશેષતા હાય છે– પર્યાપ્તક મનુષ્યાને પાંચે શરીર હાઇ શકે છે પાચ શરીર હાવા વિષેનુ આ ન વિવિધ જીવાની અપેક્ષાએ કરવામા આવ્યુ છે એમ સમજવું, કારણ કે એક જીવને વધારેમા વધારે ચાર શરીર હોઇ શકે છે વૈક્રિય હાય તેા આહારક નહી, અને આહારક હાય ત્યારે વક્રિય નડી એક સમયમા બેઉ શરીર નહી થઇ શકે એવું સિદ્ધાન્તનુ કથન છે. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ७४ भगवतीसूत्रे पञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः यथा नैरयिकाः प्रज्ञप्तास्तथैव ते वैक्रियतैजसकार्मणशरीरमयोगपरिणता एव भवन्ति, एवं पर्याप्तका अपि पर्याप्तकामुरकुमारभवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वैक्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, ‘एवं दुयएणं भेएणं जाव थणियकुमारा' एवं द्विकेन द्विपदेन वा पर्याप्तकापर्याप्तकरूपेण भेदेन यावत्-नागकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्तं भवनवासिदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः क्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, "एवं पिसाया जाव गंधव्या' एवम् असुरकुमारादिभवनपतिदेववदेव पिशाचाः यावत्-अपर्याप्तकाः पर्याप्तकाश्च गन्धर्वाः पञ्चन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वैक्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव एवं पज्जत्तगा वि' जो भवनवाली संबंधी अपर्याप्तकअसुरकुमारदेवपंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल हैं, वे सब नैरथिकों कि नरह वैक्रिय, तैजल और कार्मणशरीर प्रयोगपरिणत ही होते हैं। इसी तरह पर्याप्तक असुरकुमार भवनवासिदेव पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुदगल भी वैक्रिय, तैजम, एवं कार्मण शरीरप्रयोग परिणत ही होते हैं। 'एवं दुपएणं भेएणं जाव थणियकुमारा' इसी तरह से पर्याप्तक अपर्याप्तकरूप भेद को लेकर नागकुमार से लगाकर स्तनितकुमार तक भवनवामिदेव पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल वैक्रिय, तेजस एवं कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं। इसी तरह से 'पिसाया जाव गंधवा' अर्थात् असुरकुमार आदि भवनपति देवों को तरह से ही अपर्याप्तक पर्याप्तकपिशाच यावत् गंधर्व पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल वैक्रिय, 'जे अपज्जत्ता असुरकुमारभवणवासि जहा नेरइया तहेच, एवं पजत्तगा वि' જે ભજનવાસી સંબંધી અપર્યાપ્તક અસુરકુમાર દેવ પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ છે, તેઓ નારકની જેમ વૈક્રિય, તેજસ અને કાર્મણ શરીર પ્રગપરિણુત જ હોય છે. એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અસુરકુમાર ભવનવાસી દેવ પંચેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલ પણ वैठिय, स भने भए २२२ प्रयोगपरिणत १ डाय छ- 'एवं दुपएणं भेएणं जाव थणियकुमारा' में प्रमाणे पर्याप्त भने अपर्याप्त३५ मेहनी अपेक्षा નાગકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમાર પર્યન્તના ભવનવાસી દેવ પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુદગલ પણ વૈક્રિય, તેજસ અને કાર્માણ શરીર પ્રગપરિણત જ હોય છે. એ જ પ્રમાણે 'पिसाया जाव गंधवा' मर्यात भने पर्याप्त पिशायथा साधने अंध पर्यन्तना વાનગંતર દેવ પન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદ્ગલ પણ વૈકિય, તેજસ અને કાશ્મણ શરીર Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ पृ. ४ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ७५ भवन्ति । 'चंदा जाव ताराविमाणा' चन्द्राः यावत्-अपर्याप्तकाः पर्याप्तकाः सूर्यग्रहनक्षत्रताराविमानदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वैक्रियतैजसकामणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति । 'सोहम्मो कप्पो जाव अच्चुओ' सौधर्मः कल्पः यावत्-अच्युतः सौधर्म कल्पादारभ्याच्युतपर्यन्तं पर्याप्तका अपर्याप्तका वैमानिकदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः चैक्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति । 'हेटिमहेट्ठिम-गेवेज्ज० जाव उपरिमउरिमगेवेन' अधस्तनाधस्तनत्रिकअवेयक० यावत्-अपर्यप्तकाः पर्याप्तकाः मध्यममध्यमत्रिकग्रैवेयकोपरिमोपरिमत्रिकग्रैवेयकदेवपयोगपरिणताः पुद्गलाः चैक्रियतैजसकामणशरीरपयोगपरिणता एव भवन्ति । विजयअणुत्तरोवाइय० जाव सबसिद्धअणु०' विजयानुत्तरोपपातिक० तैजस एवं कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं । 'चंदा जाव तारा विमाणा' इसी तरह से अपर्याप्तकपर्याप्तक, चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारा विमानदेवप्रयोगपरिणत जो पुद्गल हैं, वे वैक्रिय, तैजस और कार्मण शरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं । 'सोहम्मोकप्पो जाव अच्चुओ' इसी प्रकारसे सौधर्मकल्पसे लेकर अच्युत कल्पतक पर्याप्तक अपर्याप्तक वैमानिक देवप्रयोगपरिणत पुदगल वैक्रिय, तैजस, कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं । हेटिमहेटिम गेवेज जाव उवरिम उवरिमगेवेज इसीतरहसे अधस्तनाधस्तनत्रिक अवेयकसे लेकर यावत् अपर्याप्तक पर्याप्तक उपरिमोपरिमत्रिक अवेयक देवप्रयोगपरिणत पुद्गल क्रिय, तेजस, कार्मणशरीरमयोगपरिणत ही होते हैं । 'विजय अणुत्तरोववाइयजाव सव्वट्ठसिद्ध अणु०' विजय अनुत्तरौपपातिक यावत् अपर्याप्रयोगपरित । य छ 'चदा जाव ताराविमाणा' 2 1 प्रभाव माप्त અને પર્યાપ્તક ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાવિમાન દેવ પ્રગપરિણત જે પગલા હોય છે, તેઓ વૈકિય, તૈજસ અને કામણ શરીર પ્રગપરિણત જ હોય છે. 'सोहम्मो कप्पा जाव अच्चुओं मे १ प्रमाणे सोधभ६५थी एन अयुत४६५ પર્યન્તના બારે કલ્પના પર્યાપ્તક અને અપર્યાપક વિમાનિક દેવ પ્રગપરિણત પુદગલ पए वैठिय, सन्मने भए शरी२ प्रयोगपरित उदय छे 'हेडिम हेटिम गेवेज जाव उवरिम उवरिम गेवेज्ज' में प्रभारी बरतन (नायना) त्रय રૈવેયકના, મધ્યમ ત્રણ યકના અને ઉપરિતન (સૌથી ઉપરના ત્રણ પ્રવેચકના અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક દેવ પ્રગપરિણત પુદ્ગલ પણ વૈકિય, તેજસ અને કામણ शरीर प्रयोगमारत जाय छ. . . . . . . . . ' Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ७६ भगवतीमा यावत् अपर्याप्तकपर्याप्तकदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः चैक्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति । एवं वैजयन्तानुत्तरौपपातिकदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वैक्रियतैजसकामणशरीरप्रयोगपरिणता एव, जयन्तानुत्तरौपपातिकदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वैक्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणताः, अपराजितानु. त्तरौपपातिकदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गला बक्रियतैजसकामणशरीरमयोगपरिणताः, सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकदेवप्रयोगपरिणताः क्रियतैजसकामणशरीरमयोगपरिणता एव । एक्केकेणं दुयओ भेदो भाणियचो,' एकैकेन प्रत्येकं द्विपदः पर्याप्तकापर्याप्तकरूपो भेदो भणितव्यः 'जाव जे पज्जत्तसन्चसिद्धअणुत्तरोवबाइया जाव परिणया ते वेउवियतेयाकम्मासरीरपओगपरिणया', यावत्-ये प्तक पर्याप्तक देवप्रयोगपरिणतपुद्गल वैक्रिय, तेजस एवं कार्मणशरीरमयोगपरिणत ही होते हैं। इसी तरहसे वैजयन्त अनुत्तरोपपातिक देवपयोगपरिणतपुद्गल क्रिय, तेजस, एचं कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं । जयन्त अनुत्तरोपपातिक देवप्रयोगपरिणत पुद् गल वैक्रिग तैजस एवं कार्मणशरीरप्रयोग परिणत ही होते हैं । अपराजित अनुत्तरोपपातिक देवमयोगपरिणत पुद्गल वैक्रिय, तैजस एवं कार्मण शरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं । सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरीपपातिक देवप्रयोगपरिणत पुद्गल वैक्रिय, तेजस एवं कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत ही होते हैं । 'एक्केकेणं दुयो भेओ भाणियन्वो' इसी तरह एक एक करके प्रत्येकका पर्याप्तक अपर्याप्तकरूप भेद कहना चाहिये । 'जाच जे पजत्तसव्वसिद्धअणुत्तरोववाझ्या जाव परिणया ते वेउम्विय तेया कम्मा सरीरपओगपरिणया' यावत् जो 'विजय वैजयन्त जयन्त अपराजियाण अणुत्तरोबराइ जाव सव्वट्ठसिद्ध अणु' વિજય અનુત્તરપાતિક અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક દેવ પ્રોગપરિણત પુદગલ પણ વૈક્રિય, તૈજસ અને કોર્પણ શરીર પ્રગણિતજ હોય છે. એ જ પ્રમાણે વૈજયન્ત અનુત્તરપપતિક દેવ પ્રોગપરિણત પુદ્ગલ પણ વક્રિય, રજસ અને કામણ શરીર પ્રગપરિણત જ હોય છે. એ જ પ્રમાણે જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્તક દેવ પ્રોગપરિણત પુદ્ગલ પણ વૈકિય, રજસ અને કાર્મણ શરીર प्रयास परियुत ॥ हायछे ' 'एक्केकेणं दययो भेओ भाणियलो' मारीत वा२।३२ती ४२४ना पर्याप्त भने अति: ३५ लेनु थन यसमजाव जे पज्जत्ता सबट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइया जाव परिणया ते वउब्धिय तेया कम्मा सरीर Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ म. ४ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ७७ अपर्याप्ताः सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकदेवप्रयोगपरिणताः पुद्गलास्ते वैक्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, एवं ये च पर्याप्तकाः सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक० यावत् प्रयोगपरिणताः पुद्गलाः ते चैक्रियतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणता एव भवन्ति न तु आहारकौदारिकशरीरप्रयोगपरिणताः, इति तृतीयो दण्डकः ३॥ तथा च-तृतीयदण्डके शरीरद्वारके एकपष्टयधिकशत (१६१) जीवभेदानाम् एकनवत्यधिकचतु:शतानि (४९१) शरीराणि भवन्ति, तथाहि-द्वितीयदण्डकोक्तैकपष्टयधिकशतजीवभेदमध्ये वायुकायस्यैकः, गर्भजतिर्यग्योनिकानां पञ्च, गर्भजमनुष्याणामेकः, इत्येतत्सप्तभिन्नानां चतुः पञ्चाशदधिकशत (१५४) जीवभेदानां प्रत्येकं शरीरत्रयभेदेन द्विपष्टयधिकचतुःशतानि ४६२ शरीराणि, वायुकायस्य अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक देवप्रयोगपरिणतपुद्गल हैं वे वैक्रिय, तैजस एवं कार्मणशरीरप्रयोग परिणत ही होते हैं इसी तरह जो पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक देवप्रयोगपरिणतपुद्गल होते हैं वे वैक्रिय तैजस एवं कार्मणशरीर प्रयोगपरिणत ही होते हैं । आहारक और औदारिक शरीरप्रयोग परिणत नहीं होते हैं । इस तरह यह तृतीय दण्डक कहा गया है । तथाच शरीरद्वारवाले इस तृतीय दण्डकमें १६१ जीव भेदोंके ४९१ शरीर होते हैं । जो इस प्रकारसे हैं द्वितीयदण्डकमें कथित १६१ जीव भेदोंके बीचमें वायुकायका एक, गर्भजतिर्यग्योनिकोंके पांच, गर्भजमनुष्योंका एक, इन सातसे भिन्न बाकीके १५४ जीव भेदोंके प्रत्येकके शरीरत्रयके पओगपरिणया' अपर्याप्त ज्योतिषियी साधने. अपर्याप्त साथ सिद्ध पर्य-तना અનુત્તરીયપાતિક દેવ પ્રોગપરિણત જે પુદગલે હોય છે, તે વૈક્રિય, તેજસ અને કાર્મણ શરીર પ્રયોગપરિણત જ હોય છે એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક જ્યોતિષિકથી લઈને પર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ પર્યન્તના અનુત્તરીપ પાતિક દેવ પ્રોગપરિણત પુદગલે વૈકિય, તેજસ અને કાર્મણ શરીર પ્રગપરિણત જ હોય છે- તે પુદગલે આહારક અને દારિક શરીર પ્રયોગપરિણુત હોતા નથી. આ પ્રમાણે ત્રીજા દડકનું પ્રતિપાદન પૂરું થાય છે. શરીરધારવાળા આ ત્રીજા દડકમાં જીવના ૧૬૧ ભેદના ૪૯૧ શરીર કહ્યા છે તે ૪૯૧ શરીર નીચે પ્રમાણે સમજવા- બીજા દડકમાં જે ૧૬૧ જીવભેદે કહ્યા છે તેમાંથી એક વાયુકાયિક જીવભેદ, પાચ તિર્યચનિક છત્રભેદ, અને એક ગર્ભજ મનુષ્ય જીવભેદ, એમ સાત છવભેદ સિવાયના ૧૫૪ છવભેદોના પ્રત્યેકના શરીરત્રયના ભેદથી Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ भगवतीसूत्रे औदारिकवैक्रियतैजसकार्मणरूपाणि चत्वारि ४ शरीराणि, पञ्चानां गर्भजतियग्योनिकानां प्रत्येकं शरीरचतुष्टयभेदेन विंशतिः २० शरीराणि, गर्भजमनुष्यस्य च पञ्च आहारकौ-दारिक-बैंक्रिय-तैजस-कार्मण-शरीराणि, इति सर्व संमेलनेन ४६२+४+२०+५=४९१ एकनवत्यधिकचतुःशतानि शरीराणि भवन्ति ॥सू० ४॥ अथेन्द्रियद्वारमधिकृत्य चतुर्थदण्डकमाह-'जे अपज्जत्ता' इत्यादि । ___ मूलम्-'जे अपज्जत्तसुहुमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया ते फासिंदियपओगपरिणया, जे पजन्नसुहमपुढविकाइया एवं चेव । जे अपज्जत्तबाथरपुढविकाइया एवं चेव । एवं पज्जत्तगा वि, एवं चउक्कएणं भेएणं जाव वणस्सइकाइया। जे अपज्जत्ता बेइंदियपओगपरिणया ते जिभिदियफार्सिदियपओगपरिणया। जे पज्जत्ता बेइंदिया एवं चेव । एवं जाव चउरिदिया, नवरं एस्केक्कं इंदियं वड्ढेयवं, जाव अपज्जत्तरयणप्पभापुढविनेरइयपचिंदियपओपपरिणया ते सोइंदिय-चखिदय-घाणिदिय-जिभिदिय-फासिंदियपओगपरिणया । एवं पजत्तगावि । एवं सव्वे भाणियबा, तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवा भेदसे ४६२ शरीर होते हैं । वायुकायिकके औदारिक, वैक्रिय, तैजस और कार्मणरूप चारशरीर, तथा पाँच गर्भज तिर्यग्योनिकोंके प्रत्येक के शरीरचतुष्टयके भेदसे वीम २० शरीर होते हैं । गर्भजमनुष्यके औदारिक, वैक्रिय, तैजस, आहारक और कामणि शरीर होते हैं । इस तरह ४६२+४+२०+५=४९१ शरीर हो जाते हैं ॥सू. ४॥ કુલ ૪૬૨ શરીર થાય છે. વાયુકાયિકને ઔદારિક, વક્રિય, તૈજસ અને કાર્યણરૂપ ચાર શરીર હોય છે. પાંચ પ્રકારના ગર્ભ જ તિર્યમાં પ્રત્યેકને ચાર ચાર શરીર હોય છે. તેથી તેમના ૨૦ શરીર થાય છે. ગર્ભજ મનુષ્યને ઘરિક, વૈકિય, તરસ, આહારક અને કાશ્મણ એ પાચ શરીર હોય છેઆ રીતે ૪૬૨ +૪+૨૦ + = ૪૯૧ શરીર याय छे. ॥ सु४॥ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.४ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ७९ जाव जे पज्जत्तसवह सिद्ध-अणुत्तरोववाइय० जाव परिणया ते सोइंदिय-चखिदिय-जाव परिणया (दंडगा ४)॥ सू. ५॥ छाया-ये अपर्याप्तकाः सूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, ते स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः। ये पर्याप्तकाः सूक्ष्मपृथिवीकायिका एवमेव । ये अपर्याप्तकाः वादरपृथिवीकायिकाः एवमेव, एवं पर्याप्तका अपि । एवं चतुष्केण भेदेन यावत् वनस्पतिकायिकाः । ये अपर्याप्तकाः द्वीन्द्रियप्रयोग__'जे अपजत्ता सुहुम पुढविकाइयएगिदिय' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जे अपजत्ता सुहुम पुढविकाइय एगिदिय०) जो पुद्गल अपर्याप्तक मूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगसे परिणत हैं (ते फासिंदियपओगपरिणया) वे पुद्गल स्पर्शन इन्द्रियप्रयोगसे परिणत होते हैं । (जे पज्जत्ता सुहुमपुढविकाइया एवं चेव) इसी तरह जो पुद्गल पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियमयोगपरिणत होते हैं, वे पुद्गल भी एक स्पर्शन इन्द्रिय प्रयोगसे परिणत होते हैं । (जे अपज्जत्ता बायर पुढविक्काइया एवचेव, एवं पज्जत्तगा वि, एवं चउक्केणं भेएणं जाव वणस्सइकाइया) जो पुद्गल अपर्याप्त बाद्रपृथिवीकायिक प्रयोगपरिणत होते हैं वे भी इसी प्रकारसे होते हैं। जो पुद्गल पर्याप्तक बादर पृथिवीकायिक प्रयोगपरिणत होते हैं वे भी इसी प्रकारके होते हैं । इसी तरहके चार भेद यावत् वनस्पतिकायिकोंके जानना चाहिये। 'जे अपज्जत्ता मुहुम पुढविकाइयएगिदिय' त्याह सूत्राथ:- (जे अपज्जत्ता मुहुमपुढविकाइयएगिदिय.) रे ग अपर्याप्त सक्षमपृथ्वीयि४ मेन्द्रिय प्रयोगथी परिणत डाय छ, (ते फासिदिय पओगपरिणया) ते पुस २५येन्द्रिय प्रयोगथी परिणत डाय छ, (जे पज्जत्ता मुहम पुढवीकाइया एव चेव) मे । प्रभारी ने गहा पर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वीमयि४ मेन्द्रिय, प्रयोપરિણત હોય છે, તે મુદ્દો પણ એકલી સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી જ પરિણત હોય છે. (जे अपज्जत्ता बायरपुढविकाइया एवं चेच, एवं पज्जत्तगा वि, एवं चउक्केणं भेएणं जाव वणस्सइकाइया) ने पुगी अपर्याप्त मार पृथ्वी यि प्रयोगपरिणत હોય છે, તેઓ પણ એ જ પ્રકારના (સ્પર્શેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત) હોય છે જે પુદગલ પર્યાપ્તક બાદરપૃથ્વીકાયિક પ્રોગપરિણત હોય છે, તેઓ પણ એજ પ્રકારના હોય છે. અપૂકાયિક, તેજ કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકના ઉપર્યુક્ત ચારે ભેદ વિષે પણ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रो परिणताः, ते जिवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः । ये पर्याप्तकाः द्वीन्द्रिया एवमेव । एवं यावत् चतुरिन्द्रियाः, नवरम् एकैकमिन्द्रियं बर्द्धयितव्यम्, यावत अपर्याप्तकाः रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः ते श्रोडेन्द्रिय चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणेन्द्रिय-जिहवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रिय-प्रयोगपरिणताः । एवं पर्याप्तका (जे अपज्जत्ता वेइंदियपओगपरिणया ते जिभिदियफासिदियपओगपरिणया ) जो पुद्गल अपर्याप्त बेइन्द्रियप्रयोगपरिणत होते हे, वे पुद्गल जिहा इन्द्रिय और स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे परिणत होते हैं । (जे पज्जत्ता बेइंदिया एव चेव) जो पुद्गल पर्याप्त वेइन्द्रिय प्रयोगपरिणत होते हैं वे भी ऐसे ही होते हैं । (एवं जाव चरिंदिया नवरं एक्केक इंदियं वड्ढेयव्वं) इसी तरहसे यावत् चौहन्द्रिय जीवोंको भी जानना चाहिये । परन्तु इनमें एकएक इन्द्रियकी वृद्धि करनी चाहिये । अर्थात् तेइन्द्रिय जीवोंके स्पर्शन, रसना और घ्राण ये तीन इन्द्रियां कहनी चाहिये और चौइन्द्रिय जीवोंके स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु ये चार इन्द्रियां कहनी चाहिये । (जाव अपज्जत्ता रयणप्पभापुढवी नेरइयपंचिंदियपओगपोरणया ते सोइंदिय चक्खिदियघाणिदियजिभिदियफासिदियपओगपरिणया ) यावत् जो पुद्गल अपर्याप्त रत्नप्रभा पृथिवी नारक पंचेंद्रिय प्रयोगपरिणत होते हैं वे श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुइन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, जिह्वाइन्द्रिय और स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगोंसे परिणत होते हैं। (एव पज्जत्तगा वि) इसी मे प्रमाणे समन्यु (जे अपज्जत्ता वेइंदियपओगपरिणया ते जिभिदिय फासिदियपओगपरिणया) में पुदगले सपर्याप्तद्वीन्द्रिय प्रयोगपरित डायछ, तम्मे। IASqान्द्रय भने २५शन्द्रियना प्रयोगथी परिणत डाय छे (जे पज्जत्ता वेडंदिया एव चेव) रे पुगसी पर्याप्त दीन्द्रिय अयोगपरिणत हाय छ, ते ५ मेai or डाय छे. (एव जाव चउरिदिया-नवरं एक्केक्कं इंदिय बढेयब) मे प्रमाणे यतुरिन्द्रय પર્યન્તના છ વિષે સમજવું. પરંતુ તેમાં એકેક ઈન્દ્રિયની વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ. એટલે કે તેઈન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય અને રસનાઈન્દ્રિય કહેવી જોઈએ અને ચતુરિંદ્રિય જીને સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનાઈન્દ્રિય, ઘ્રાણેનિદ્રય અને ચક્ષુદ્રિય કહેવી જોઈએ. (जाव अपज्जत्ता- रयणप्पभा पुढविनेरइयपंचिंदिय पओगपरिणया ते सोइंदिय, चक्ििदय, पाणिदिय, जिभिदिय, फासिंदिय पओगपरिणयो) यावत्पु रता અપર્યાપ્તક પનપ્રભા પૃથ્વીનારક પંચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત હોય છે, તે પગલે શ્રોન્દ્રિય, ચક્ષુઈન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય, જિહવાઈદ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત હોય છે. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.५ सक्षमपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् अगि । एवं सर्वे भणितव्याः। तिर्यग्योनिक-मनुष्य-देवाः यावत् ये पर्याप्ताः सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकाः यावत् परिणताः, श्रोत्रेन्द्रिय-चक्षुरिन्द्रिय-यावत्परिणताः (चतुर्थो दण्डकः ४) सू० ५॥ __टीका-'जे अपज्जत्ता सुहुमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया ते फासिदियपओगपरिणया' ये अपर्याप्तकाः सूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गला' प्रज्ञप्ताः, ते नियमतः स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति नतु चक्षुःश्रोत्रादीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पृथिवीकायिकादेः स्पर्शरूपस्यैव एकेन्द्रियस्य तरहसे पर्याप्तक नारनप्रयोगपरिणत पुद्गलोंको भी जानना चाहिये । ( एवं सब्वे भाणियव्वा तिरिक्खजोणियमणुस्मदेवा जाब जे पज्जत्ता सव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाय परिणया ते साइंदियचविखदिय जाब परिणया, दंडगा४) इसी प्रकारसे समस्त तियश्चोंको, मनुष्योंको और देवोंको जानना चाहिये । यावत् जो पुद्गल पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिकदेवप्रयोगपरिणत होते हैं वे श्रोत्रेन्द्रिय चक्षुइन्द्रिय यावत् परिणत हैं । दण्डक ४ टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने इन्द्रियहार को लेकर चतुर्थदण्डक कहा है इसमें यह कहा गया है कि 'जे अपज्जत्ता सुहुमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया ते फालिदियपओगपरिणया' जो अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल कहे गये हैं वे नियम से एक स्पर्शन इन्द्रिय प्रयोगपरिणत ही होते हैं चक्षु प्रोआदि इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत नहीं होते क्योंकि पृथिवीकायिक आदिके (एव पजत्ता वि) मे प्रभाव पर्याप्त ना२४ प्रयोगपति पुगसा विय ५९ सभाg ( एवं सत्वे भाणियव्या तिरिक्वजोणियमणुम्सदेवा जाव जे पजत्ता सबसिद्धअणुत्तरोववाइय जाव परिणया ते सोइंदिय चविखदिय जाव परिणया, दंडगा ४) मे प्रभारी समरत तिय यो, भनुष्य! मन वा विष समन (કાવત) જે પુદગલો પર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીયપાતિક દેવ પ્રોગપરિણત હોય છે, તે પુગલે શ્રીન્દ્રિય, ચક્ષુઈન્દ્રિય આદિ પાચે ઈનિદ્રના પ્રયોગથી પરિણત હોય છે આ પ્રમાણે એથું દંડક સમજવું કાર્થ- આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે ઈન્દ્રિયદ્વારને અનુલક્ષીને જોયા દડકનું પ્રતિપાદન यु छ तेभा घुछे - 'जे अपज्जत्ता सहमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया ते फासिदियपओगपरिणया' नेमपति सूक्ष्म पृथ्वी यि मेन्द्रिय પ્રયે ગપરિણત પુદગલ કહ્યા છે, તે નિયમથી જ એક સ્પર્શેન્દ્રિય પ્રોગપરિણત જ હેય છે. તે પુદગલે ચક્ષુ, શ્રોત્ર આદિ ઇન્દ્રિયોના પ્રયોગથી પરિણત હતા નથી કારણ કે પૃથ્વીકાયિક Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२ भगवती सूत्रे सन्वेन तत्प्रयोगपरिणतानां पुद्गलानां स्पर्शे न्द्रियप्रयोगपरिणतत्वस्यैव संभवात् । एवं 'जे पज्जत्ता सुमपुढविकाइया एवं चेव' ये पर्याप्ताः सूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते एत्रमेत्र - नियमतः स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति । 'जे अपज्जत्ता वायरपुढविकाइया एवं चेत्र' ये पर्याः वादपृथिवीकायिकै केन्द्रियमयोगपरिणताः पुद्गला प्रज्ञप्तास्ते एवमेव-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्तीत्यर्थः । ' एवं पज्जतगा वि' एवं= एक स्पशन इन्द्रियका ही सद्भाव होता है । अतः तत्प्रयोगपरिणत पुद्गलोंमें स्पर्श नन्द्रियप्रयोगपरिणतता का ही संभव होता है । 'एव जे पज्जत्ता सुमपुढविकाइया एव चेव ) तथा जो पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियमयोगपरिणतपुद्गल कहे गये हैं, वे भी नियमसे एक स्पर्शन इन्द्रियमयोगपरिणत ही होते हैं । यहाँ सूत्रमें जो 'जे अपज्जत्ता' ऐसा बहुवचन विशेषण पुद्गलोंका नहीं समझना चाहिए, क्योंकि पर्याप्त और अपर्याप्तक पुद्गल नहीं होते हैं पर्याप्तक अपर्याप्त तो जीव होते हैं अतः यहां पर विशेषण पुद्गलोंका न करके जीवोंका ही किया गया है क्योंकि पर्याप्तक जीव द्वारा गृहीत जो पुद्गल हैं वे, पर्याप्तक और अपर्याप्तक जीव द्वारा गृहीत पुद्गल अपर्याप्त मान लिये जाते हैं । जे अपज्जत्ता वायर पुढविकाइया एवं चेव' जो पुद्गल अपर्याप्तक बादरपृथिवीकायिककी एकेन्द्रियके प्रयोग परिणत कहे गये हैं, वे भी केवल एक स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोग से આદિન એક સ્પન્દ્રિયનેા જ સદ્ભાવ હાય છે તેથી તેના પ્રયાગથી પરિણત પુદગલામાં स्थेन्द्रिय प्रयोगपरिषि॒र्तता न संभवी डे ' एवं जे पज्जत्ता सुहुमपुढविकाइयाएवं चेत्र' तथा पर्याप्त सूक्ष्म वृक्ष्वीश्रयि मेहेन्द्रिय प्रयोगपति हगी उद्या, तेो। यागु नियनथा ४ स्पर्शेन्द्रिय प्रयोगपरित न होय छे. अहीं ? 'जे अपज्जत्ता' એવું જે પુદગલાનુ બહુવચનવાળુ વિશેષણુ આપવામાં આવ્યું છે તેને જીવનું વિશેષણ સમજવુ. કારણ કે પુદગલે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક હોતા નથી પણ જીવ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક હેય છે. તેથી અહીં પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક, આ બન્ને વિશેષણા જીવને લાગુ પડે છે તેમ સમજવું, કારણ કે પર્યાપ્તક વ દ્વારા ગૃહીત જે પુન્ગલે છે તેમને પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક જીવ દ્વારા ગૃહીત જે પુદગલે છે તેમને અપર્યાપ્તક માની सेवामां आवे छे. 'जे अपज्जत्ता वायरपुढविकाइया एवं चेव' જે પુદગલે અપર્યાપ્તક ભાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગણિત કહ્યાં છે, તે પણ એક Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ . ५ सूक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् तथैव अपर्याप्तकवादरपृथिवीकायिकवदेव पर्याप्तका अपि वादरपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः स्पर्शेन्द्रियमयोगपरिणता एव भवन्ति । एव चउक्कणं भेएणं जाव वणस्सइकाइया' एवं प्रकारेण चतुष्केण भेदेन सुक्ष्म-वादर-पर्याप्तका - पर्याप्तकरूपेण चतुर्विधाः यावत् - अपकायिक- तैजसकायिक- वायुकायिक- वनस्पतिकायिकै केन्द्रिय प्रयोगपरिणताः पुद्गलाः स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति । 'जे अपज्जत्ता वेइंदिय पओगपरिणया ते जिभिदियफासिंदियपओगपरिणया' ये अपर्याप्तकाः द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणनाः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते जिह्वेन्द्रिय- स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता भवन्ति, तथा 'जे पज्जत्ता वेइंदिया एवं चेत्र' ये पर्याप्तकाः द्वीन्द्रियमयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते एवमेव- द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति ' एवं जात्र चउरिंदिया ' परिणत ही होते हैं । 'एव पज्जत्तगा वि' अपर्याप्तक बादरपृथिवीकायिक की तरहसे ही पर्याप्तक चादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गल भी केवल एक स्पर्शन इन्द्रियमयोगपरिणत ही होते हैं । 'एव चक्कणं भेएणं जाव वणम्सकाइया' इस तरह सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक अपर्याप्तकरूप चार भेदसे चार प्रकारके अपकायिक, तैजसकायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियमयोगपरिणत पुद्गल एक केवल स्पर्शन इन्द्रियप्रयोग परिणत ही होते हैं । 'जे अपज्जत्तगा वेई दियपओगपरिणया ते जिभिदिय फासिंदियपओगपरिणया' जो अपर्याप्त बेइन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल कहे गये हैं, वे जिह्वाइन्द्रिय और स्पर्श नन्द्रियके प्रयोगसे परिणत होते हैं तथा 'जे पज्जत्ता इंदिया एवं चेव' जो पुद्गल पर्याप्त बेइन्द्रिय जीवकी दो इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत कहे गये हैं वे भी जिह्वा इन्द्रिय और स्पर्श नन्द्रिय 6 दोन्द्रियोंके प्रयोग से परिणत होते हैं ' एवं जाव चउरिंदिया ' भ्यर्शेन्द्रियना प्रयोगथी ४ शिशुत होय छे 'एव पज्जत्तगा त्रि' अपर्याप्त महर પૃથ્વીકાયિકની જેમ જ પર્યાપ્તક ખાદર પૃથ્વીકાચિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણુત પુદંગલે પશુ એક માત્ર સ્પેન્શેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત જ હાય છે एव चउकरणं भेएण जात्र वर्णस्स इकाइया' मे प्रभा सूक्ष्म र पर्याप्त भने पर्याप्त यार लेनी અપેક્ષાએ અકાચિક, તેજ કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગपरिश्रुत युद्धगयो या मे मात्र स्पेर्शेन्द्रिय प्रयोगपरियुतन होय छे 'जे अपज्जत्तगा वैइंदिय पओगपरिणया ते जिम्भिदियफासिंदियपओगपरिणया' ने पर्याप्त દ્વીન્દ્રિય પ્રયાગપતિ પુદગલા કહ્યાં છે, તે જિહવાઇન્દ્રિય અને સ્પેરો ન્દ્રિયના પ્રયાગથી ८३ Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ भगवतीसगे एवम् द्वीन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलवदेव यावत्-त्रीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पद्गलाः घ्राण-रसन-स्पर्श न-रूपत्रीन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, तथा चतुरिन्द्रियाःचक्षुणिरसनस्पर्श नरूपचतुरिन्द्रि यप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः चतुरिन्द्रियप्रयोगपरिणता एन भवन्ति, 'णवरं एक्केक्कं इंदियं वढेयव्वं' नवरम् विशेष उत्तरोत्तरम् एकैमिन्द्रियं घ्राणादिरूपं बर्द्धयितव्यम् , 'जाव अपज्जत्तरयणप्पभापुढविनेरइयपंचिंदियपभोगपरिणया ते मोइंदिय-चक्खिदिय-घाणिदिय-जिभिदियफासिदियपओगपरिणया' यावद्- ये अपर्याप्तकारत्नप्रभापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः खलु पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते श्रोत्रेन्द्रिय-चक्षुरिन्द्रियद्वीन्द्रियपयोग परीणत पुद्गलोंकी तरहसे ही यावत्-त्रीन्द्रियजीवोंकी तीन इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणतपुद्गल घाण, रसन, स्पर्श नरूप त्रीन्द्रिय प्रयोगपरीणत ही हुआ करते हैं । तथा चक्षु, घ्राण, रसन, स्पर्शनरूप चतुरीन्द्रियप्रयागपरीणतपुद्गल चतुरिन्द्रियप्रयोगपरिणत ही होते हैं 'णवरं एक्के इंदिगं बड्यन्व' यहाँपर विशेषता केवल इतनी ही है कि इनमें एक एक इन्द्रियकी वृद्धि करनी चाहिये अर्थात् ते इन्द्रिय जीवोंमें घ्राण की और चौइन्द्रिय जीदों में चक्षुइन्द्रियकी अधिकता करलेनी चाहिये । 'जाव अपज्जत्ता रयणप्पभापुढवी नेझ्यपंचिंदियपओगपरिणया ते सोइदियचक्खिदियघाणिादयफासिदियपओगपरिणया' यावत्-जो पुद्गल अपर्याप्तक रत्नप्रभापृथिवीगत नारककी पचेन्द्रियों के प्रयोग से परिणत हुए कहे गये है वे श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुइन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, जिह्वाइन्द्रिय, स्पर्शन पति डाय छे 'एव जाव चउरिदिया' प्रमाणे मीन्द्रिय वानी ઈદ્રિય ના પ્રયોગથી પરિણત પુદગલે ધ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય પ્રયોગ પણિત હોય છે અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોની ચાર ઈન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત પુદગલો ચક્ષુ, વ્રણ, રસના અને સ્પર્શન, આ ચાર ઇન્દ્રિયોના પ્રયોગથી પરિણત હોય છે. કીરિદ્રો કરતાં ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે દીન્દ્રિય છ કરતાં ત્રીન્દ્રિયમાં એક ઈન્દ્રય-ધ્રાણેન્દ્રિય વધારે હોય છે અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોમાં यक्षुन्द्रिय सने धाणेन्द्रिय पधारे हाय छ मे १ पात भूतारे 'णवर एक्केक्कं इंदिय चड्ढेयन्त्र' मा भूत्रांश ६ ट री छे. 'जाव अपज्जत्ता रयणप्पभा पुढवी नेरइय पंचिंदियपओगपरिणया ते सोइदिय - चक्खिदिय - पाणिदिय - जिभिदिय - फार्सिदिय पओगपरिणया' જે પુદગલ અપર્યાપક રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકેની પદ્રિના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू. ५ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् घ्राणेन्द्रिय-जिह्वेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति । एवं पज्जत्तगा वि' एवम् अपर्याप्तकवदेव ये पर्याप्तका रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलास्ते श्रोत्रादीन्द्रियपञ्चकमयोगपरिणता एव भवन्ति, ' एवं सवे भाणियन्त्रा' एवं - रत्नप्रभा पृथिवी नैरयकत्रदेव, सर्वे शर्कराप्रभा - वालुकाप्रभा-पङ्कमभा-धूमप्रभा - तमः प्रभा - तमस्तमः प्रमापृथिवीनैरयिकपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः पर्याप्तकाः अपर्याप्तकाश्च श्रौत्रादिपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता भवन्ति । एवं 'तिरिक्खजोणिय - मणुस्स- देवा जाव' ये तिर्यग्योनिक मनुष्यदेवा यावत् पञ्चेन्द्रियमयोपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते श्रोत्रादिपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति ' जाव' इति यावत्पदेन भवनइन्द्रिय, इन पांच इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत ही होते हैं ' एवं पज्जत्तगा वि' तथा अपर्याप्तककी तरह ही पर्याप्तक रत्नप्रभा पृथिवीगत नैरचिकको पंचेन्द्रियोंके प्रयोग से परिणत हुए पुद्गल भी श्रोत्रेन्द्रियादि पांचों इन्द्रियों के प्रयोग से ही परिणत होते हैं । 'एव सच्चे आणियवा' रत्नप्रभापृथिवी के लैरयिकोंकी तरह से ही अवशिष्ट शर्करा - प्रभा, वालुकाप्रभा, पङ्कप्रभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा, तमस्तमःप्रभा पृथिवी के नैरथिकोंकी पांच इन्द्रियोके प्रयोग से परिणत हुए पुद्गल चाहे वे पर्याप्त हों चाहे अपर्याप्तक हों श्रोत्रादिक पाँचों इन्द्रियोंके प्रयोग से परिणत होते हैं । 'तिरिक्ख जोणियमणुस्स देवा जाव' इसी तरह से जो पुद्गल निर्यग्योनिकोंकी, मनुष्योंकी, देवोंकी पांचों इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत कहे गये हैं वे श्रोत्रादि पांचों इन्द्रियोंके प्रयोगसे કહ્યા છે તે પુન્ગલા શ્રોત્રેન્દ્રિય, ચક્ષુઇન્દ્રિય, ધાણેન્દ્રિય, રસન્દ્રિય અને પેન્શેન્દ્રિયના प्रयोगथी-यांचे न्द्रियाना प्रयोगथी - परिशुत होय छे 'एवं पज्जत्तगा वि' अपर्याप्त નારકાની જેમ પર્યાપ્તક રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકની પાચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયાગથી પરિણુત પુદગલે પણ શ્રોત્રેન્દ્રિય આદિ પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયાગથી પરિણત હાય છે. 'एव सव्वे भाणियन्त्रा' रत्नप्रभा पृथ्वीना नारोनी प्रेस जाडीनी शर्मुरायला, વાલુકાપ્રભા, ૫ કપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમઃપ્રભા અને તમતમાપ્રભા પૃથ્વાંના નારાની પાચ ઇન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક પુદગલે પણ શ્રોોન્દ્રિય આદિ પાંચ ઇન્દ્રિયે ના પ્રયેાગથી પરિણત હાય છે 'तिरिक्खजोणिय मणुस्स देवा जाव' ४ प्रभागे ने पुत्गसे। तिर्यथयेोनिष्ठ છવાની, મનુષ્યાની અને દેવાની પાંચે પન્દ્રિયાના પ્રયોગથી પરિણત કહ્યા છે, તે પુદગલે याशु श्रोत्रेन्द्रिय सह पाये इन्द्रियोना प्रयोगथी चरित होय छे सहीं 'जाव (पर्यन्त ) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - भगवतीमंत्रे वासिदेवानारभ्यापराजितानुत्तरौपपातिकदेवपर्यन्ता देवाः श्रोत्रादिपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता भवन्ति । तथा-'जे पज्जत्तसबट्टसिद्धअणुत्तरोववाइयजाव परिणयां ते सोइंदिय-चक्खिदिय-जाव-परिणया' ये पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत्-देवपश्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते श्रोत्रेन्द्रिय-चक्षुरिन्द्रिय-यावत्-घाणेन्द्रिय-जिहवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्तीति भावः । इति चतुर्थों दण्डकः ४ । तथा च चतुर्थ दण्डके इन्द्रियद्वारदण्डके जीवानाम् १६१-एकषष्टयधिकशतभेदानां, ७१३ - त्रयोदशाधिकसप्तशतानि इन्द्रियाणि आश्रित्य जीवदा भवन्ति, तथाहि-१६१ परिणत होते हैं । 'जाव' इल एदसे भवनवासी देवों से लगाकर अपराजित अनुत्तरौषपातिक तक समस्त देवोंकी जो श्रोत्रादिक पांच इन्द्रियां हैं, उन सब इन्द्रियोंके प्रयोग से परिणत जो पुद्गल कहे गये हैं वे सब पुद्गल चाहे पर्याप्तक हों चाहे अपर्याप्तक हों श्रोत्रादिक पांचों इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत होते हैं । तथा 'जे पजत्ता सम्वसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव परिणया ते सोइदियचक्खिदिय जाव परिणया' जो पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक देवोंकी पांच इन्द्रियोंके प्रयोगले परिणत हुए कहे गये हैं वे सब श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षु इन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, जिहवाइन्द्रिय, स्पर्शेन्द्रिय इन पांच इन्द्रियोंके प्रयोग से परिणत होते है । इस प्रकार से वह चौथा दण्डक है । इन्द्रियद्वारवाले इस चतुर्थदण्डकमें जीवोंके १६१ भेदोंके ७१३ भेद इन्द्रियों को लेकर कहे गये हैं-जो इस प्रकारसे हैं-इन १६१ जीवोंके भेदोंमें પદથી ભવનવાસી દે, વનવ્યન્તરે, વૈમાનિકે, પ્રવેયક કલ્પાતીત દેવ અને અપરાજિત અનુત્તરૌપપાતિક પર્યન્તના અનુત્તર વિમાનવાસી દેવેના પર્યાપ્તક અને અપર્યાતક પુદગલેને શ્રોત્રેન્દ્રિય, ચક્ષુન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય, એ પાંચે ઇન્દ્રિયોના प्रयोगयी परिणत ४ा छे. तया 'जे पज्जत्ता सन्चटसिद्धअणुत्तरोववाइय जाव परिणया ते सौइंदिय, चक्खिदिय जाव परिणया' पति सवाईसिद्ध अनुत्तरापપાતિક દેવીની પાચ ઈન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત જે પુગેલે કહ્યા છે તે બધાં ચક્ષુઈન્દ્રિય, શ્રોત્રેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય જિહવાઈક્રિય અને સ્પર્શનિદ્રયના – પાંચે ઈન્દ્રિયના – પ્રયાગથી પરિણત હોય છે આ પ્રમાણે આ ચોથું દંડક છે' ઈન્દ્રિયઠારવાળા આ ચોથા દડકમાં જીના ૧૬૧ ભેદને અનુલક્ષીને ઈન્દ્રિોની અપેક્ષાએ નીચે પ્રમાણે ૭૧૩ ભેદ કહ્યા છે - એકેન્દ્રિયના ૨૦ ભેદને અને વિકલેન્દ્રિના ૬ ભેદોને બાદ કરીને બાકીના Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू० ६ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् एकषष्ट्यधिकशतजीवभेदेषु विंशतिम् एकेन्द्रियभेदान, षट् च विकलेन्द्रिय भेदान् वर्जयित्वा अवशिष्टानाम् १३५ पञ्चत्रिंशदधिकशतजीव भेदानाम् प्रत्येकं पञ्च पञ्च इन्द्रियाणि इति ६७५ पञ्चसप्तत्यधिकषट्शतानि इन्द्रियाणि, एकेन्द्रियाणां विंशतिभेदानाम् २० विंशतिरिन्द्रियाणि त्रयाणां विकलेन्द्रियाणाम् पभेदानाम् १८ अष्टादश इन्द्रियाणि सर्वसंमेलनेन त्रयोदशाधिकसप्तशतानि ( ७१३) इन्द्रियाणि भवन्ति ॥ सू० ५|| अथ शरीरेन्द्रियनामकं पञ्चमं दण्डकमाह - 'जे अपज्जत' इत्यादि । मूलम् -'जे अपज्जत्तसुहुमपुढ विकाइय एगिंदियओरालियतेयकम्मासरीरप्पओगपरिणया ते फासिंदियपओगपरिणया । जे पज्जत्तसुहुम एवं चेव बायर · अपज्जन्ता एवं चेव । एवं पज्जतगा वि । एवं एएणं अभिलावेणं जस्स जइंदियाणि सरीराणि य ताणि भाणियवाणि, जाव- जे य पज्जत्तसबह सिद्धअणुत्तरोववाइय- जाव-- देवप चिंदियवेव्विय तेयाकम्मासरीरपओगपरिणया ते सोइंदियचक्खिदिय जाव फासिंदियपओगपरिणया (दंडगा ५) सू. ६ ॥ से एकेन्द्रियके बीस २० भेदोंकों और विकलेन्यिके ६ भेदोंको कम करके बाकी के बचे हुए १३५ जीव भेदो में से प्रत्येक जीव के साथ ५ इन्द्रियोंसे गुणा करने पर ६७५ इन्द्रियाँ हो जाती हैं । इनमें एके न्द्रियके २० भेदोंकी २० इन्द्रियोंको और विकलेन्द्रियोंके ३ तीन भेदों की १८ इन्द्रियोंको मिलाने से सब इन्द्रिया ७१३ हो जाती हैं || सू. ५|| ૧૩૫ જીવભેદેશમા પ્રત્યેક છત્રને ૫ ઇન્દ્રિયા હાય છે માટે ૧૩૫ જીવભેદેની ૬૭૫ ઇન્દ્રિયા થાય છે તેમા એકેન્દ્રિયાના ૨૦ ભેદાની (પૃથ્વીકાયિક આદિ પાંચ એકેન્દ્રિયના સક્ષ્મ, ખાદર, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એવા ચાર, ચાર ભેદ હોવાથી કુલ ૨૦ ભેદ થાય છે) ૨૦ ઇન્દ્રિયાને દ્વીન્દ્રિયના બે ભેદેશની ૪ ઇન્દ્રિયાન, ત્રીન્દ્રિયના બે ભેદેશની (પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદાની) ૬ ઇન્દ્રિયાને અને ચતુરિન્દ્રિયના બે ભેદેની આઠ ઇન્દ્રિયાને આ રીતે વિકલેન્દ્રિયની ૧૮ ઇન્દ્રિયાને—ઉમેરવાથી કુલ ૭૧૩ ઇન્દ્રિયા થાય છે. ા સૂપડા Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ भगवतीसूत्रे छाया - ये अपर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकामणशरीरप्रयोगपरिणताः, ते स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः । ये पर्याप्तकसूक्ष्म० एवमेव वादर०, अपर्याप्तका एवमेव । एवं पर्याप्तका अपि । एवम् एतेन अभिलापेन यस्य यानि इन्द्रियाणि शरीराणि च तानि भणितव्यानि, यावत ये च पर्याप्तकाः सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक० यावत्-देवपञ्चेन्द्रिय क्रिय 'जे अपजत्ता सुहुअपुढवीकाइयएगिदिय' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जे अपजत्ता सुहमपुढविकाइय एगिंदिय ओरालिय तेया कम्मा सरीरप्पओगपरिणया ते फासिदियपओगपरिणया, जे पज्जत्ता सुहुम० एवं बेव, बायर पजत्ता एवचेव०) जो पुद्गल अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवी कायिक एकेन्द्रिके औदारिक, तैजस, कार्मण शरीरके प्रयोगसे परिणत कहे गये हैं वे केवल एक स्पर्शन इन्द्रियके ही प्रयोगले परिणत होते हैं । जो पुद्गल पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक, तेजस कार्मण शरीर के प्रयोग से परिणत कहे गये हैं, वे पुद्गल भी केवल एक स्पर्शन इन्द्रियके ही प्रयोगले परिणत होते हैं। इसी तरह से अपर्याप्तक बादरपृथिवीकायिक और पर्याप्तक बादरपृथिवीकायिक भी जानना चाहिये । (एवं एएणं अभिलावेणं जस्स जइंदियाणि सरीराणि थ ताणि साणियवाणि) इस तरह इस अभिलाप द्वारा जिस जीवके जितनी इन्द्रियां और जितने शरिर हों, उनके उतनी इन्द्रियां और 'जे अपज्जत्ता सुहुम पुढविकाइय एगिदिय' त्या सूनाथ - (जे अपज्जत्ता सुहम पुढविकाइय एगिदिय ओरालिय तेयाकम्मा सरीरप्पओगपरिणया ते फासिदियपओगपरिणया, जे पज्जता सुहुम. एवंवेव. वायर पज्जत्ता एवं चेव) रे पुगसो अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी४ि मेन्द्रियना દારિક, તેજસ અને કામણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત કહ્યાં છે, તેઓ ફકત એકલી. સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી જ પરિણત થાય છે જે પગલે પર્યાપ્ત સુક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક, એકેન્દ્રિયને દારિક, તેજસ અને કામણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત કહ્યા છે, તે પુદગલે પણ ફકત પેનિદ્રયને પ્રયોગથી જ પરિણત હોય છે. એ જ પ્રમાણે અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિક અને પર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિક પુદગલો વિષે પણ સમજવું (एवं एएणं अभिलावेणं जस्स जइंदियाणि सरीराणि य ताणि भाणियव्याणि) આ પ્રકારના અભિલાપ દ્વારા જે જીવને જેટલી ઈન્દ્રિય અને જેટલાં શરીર હોય, તેમને मेटली धन्द्रियो भने मेटल शरीर डाय छे सेम डेवू नये. (जाव .जे पज्जत्ता Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ सू. ६ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ८९ तैजसकामणशरीरप्रयोगपरिणतास्ते श्रोत्रेन्द्रिय-चक्षुरिन्द्रिय यावत्-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः (पञ्चमो दण्डका ५) ॥सू० ६॥ 1. टीका-'जे अपज्जत्तमुहुमपुढविकाइयएगिदियओरालियतेयकम्मासरीरपओगपरिणया ते फासिंदिपओगपरिणया ', ये अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते केवल स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, एवं 'जे पज्जत्तमुहुम० एवं उतने शरीर कहना चाहिये. (जाव जे य पज्जत्ता सव्वट्ठसिद्धअणुत्तरी ववाहय जाव देवपंचिदिय पओगपरिणया दंडगा ५) यावत् जो पुद्गल पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक देवोंकी पांच इद्रियोंके ,एवं वैकिय तैजस और कामण शरीरके प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं, वे पुद्गल श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षु इन्द्रिय यावत् स्पर्शन इन्द्रिय इन पांच इन्द्रियों के प्रयोग से परिणत होते हैं । इस प्रकार यह पांचवां दण्डक हैं । ____टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकारने शरीरेन्द्रियनामका पांचवां दण्डक कहा है इसमें उन्होंने यह कहा है कि 'जे अपज्जत्ता सुहमपुढवीकाइयएगिदिय 'ओरालिय तेयाकम्मा सरीरपओगपरिणया ते फासिं दियपओगपरिणया' जो पुद्गल अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिककी एक इन्द्रियके प्रयोग से तथा उसके औदारिक, तैजस और कार्मण शरीर के प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय सबट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देव पंचिदियवेउब्धिय तेयाकम्मा सरीरपओग*परिणया ते सोइंदियचक्खिदिय जाब फासिंदियपओगपरिणया दंडगा ५) થાવત જે પુગલો પર્યાપ્ત સવાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીપ પાતિક દેવોની પાંચ ઇન્દ્રિયના પ્રયોગથી અને વૈકિય, તેજસ અને કાર્મણ શરીરના પ્રગથી પરિણુત હોવાનું કહ્યું છે, તે પુદગલ બ્રોન્દ્રિય, ચક્ષુન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય, જિહવાઈન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય, આ પાંચ ઇન્દ્રિયેના પ્રોગથી પરિણત હોય છે. આ પ્રકારનું આ પાચમું દંડક છે : ટીકાથ– આ સૂત્રધારા સૂત્રકારે શરીરન્દ્રિય નામના પાંચમાં દડકનુ પ્રતિપાદન ४यु छे. तेमा ४ छ - 'जे अपज्जत्तगा मुहमपदविकाइयं एगिदियओरालिय तेयाकम्मा सरीरपयोगपरिणया ते फासिदियपओगपरिणया' पुरस मपयाप्त સક્ષમ પૃથ્વીકાયિકની એકેન્દ્રિયના પ્રયોગથી તથા તેના ઔદારિક, તેજસ અને કાર્માણ શરીરમાં પ્રગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલો એક માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રગથી જ પરિણત હોય છે- અન્ય ઈન્દ્રિય પ્રવેગથી પરિણુત હેતા નથી, કારણ કે Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९० - - - - .. .. . . . . . भगवतीमने चेव' ये पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकार्मणशरीरप्रयोग परिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते एवमेव, केवलं स्पर्शेन्द्रियमयोगपरिणता एवं भवन्ति । 'बादर० अपज्जत्ता एवं चेव ' ये अपर्याप्तवादरथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकामणशरीरप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः - प्रज्ञप्तास्ते एवमेव केवलंस्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति । 'एवं पज्जत्तगा वि' एवम् अपर्याप्तकवदेव ये पर्याप्तका - अपि बादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैनसकार्मणशरीरपयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्तेऽपि केवलं स्पर्शेन्द्रियके प्रयोगसे ही परिणत होते हैं । अन्य इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत नहीं होते हैं। क्योंकि इनके अन्य इन्द्रियां होती नहीं हैं। इसी तरह 'जे पजत्ता सुहुम० एवं चेव' जो पुद्गल पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकइन्द्रियके प्रयोगसे तथा औदारिक, तैजस और कार्मणशरीरके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे भी केवल एक स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे ही परिणत होते हैं । 'बायरअपज्जत्तएवं चेच०' जो पुद्गल अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक की एकेन्द्रिय और औदारिक, तैजस एवं कार्मण शरीरके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे भी केवल एक स्पर्शन इन्द्रियके ही प्रयोगसे परिणत होते हैं । अन्य इन्द्रियोंके प्रयोगसे नहीं क्योंकि एक स्पर्शन इन्द्रिय के सिवाय और इन्द्रियां इनमें होती नहीं हैं। 'एवं पज्जत्तगा वि' इसी तरहसे जो पुद्गल पर्याप्तक बादरपृथिवीकायिक की एकहन्द्रियके प्रयोगसे तथा औदारिक, तेजस और कार्मण शरीरके प्रयोगसे परितमन भी छन्द्रिय हाती नथी. मे प्रमाणे 'जे पज्जत्ता मुहम. एवं चेव' જે પુદગલે અHક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકની એક ઇન્દ્રિયના પ્રયોગથી તથા ઔદારિક, તેજસ અને કાશ્મણ શરીરના પ્રવેગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુદગલે પણ એક માત્ર २५शेन्द्रियना प्रयोगथी २४ परियत डाय छे. 'बायरअपज्जत्त एवं चेव Yeat અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિકર્તી એક ઇન્દ્રિયના પ્રયોગથી તથા ઔદારિક, તેજસ અને કાર્પણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલે પણ એક માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિના જ પ્રયોગથી પરિણત હેય છે-અન્ય ઈન્દ્રિયોના પ્રયોગથી પરિણત હતા નથી, કારણ કે તેમનામાં સ્પર્શેન્દ્રિય સિવાયની ઈન્દ્રિયોને સહભાવ હોતો નથી. "एवं पज्जत्तगावि' के प्रमाणे .२ पुस। पर्याप्त मा२ वीयिनी એક ઈન્દ્રિયના પ્રયોગથી તથા ઔદારિક, રજસ અને કાર્મણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલે પણ એક માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી જ પરિણત હોય છે. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू.६ सक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ९१ प्रयोगपरिणता एव भवन्ति । ‘एवं एएणं अभिलावेणं जस्स जइंदियाणि सरीराणि य ताणि भाणियवाणि' एवं रीत्या एतेन उपयुक्तेन अभिलापेन यस्य यानि इन्द्रियाणि शरीराणि च प्रज्ञप्तानि तस्य तानि इन्द्रियाणि शरीराणि च भणितव्यानि, 'जाव जे य पज्जत्तसचट्टसिद्धअणुत्तरोववाइय० जाव देवपंचिंदियवेउन्धियतेयाकम्मासरीरपओगपरिणया ते सोइंदिय-चखिदिय जाव फासिंदियपोगपरिणया' यावत्-सूक्ष्मावादराः पर्याप्तकाः अपर्याप्तकाश्च अप्कापिक-तेजस्कायिक-वायुकायिक-वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकार्मणशरीरपयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताम्तेऽपि केवलं स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता एव भवन्ति, एवं द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-प्रयोगपरिणता णत हुए कहे गये हैं, वे भी केवल एक स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे ही परिणत होते हैं। ‘एवं एएण अभिलावेणं जस्स जइंदियाणि सरीराणि य ताणि भाणियवाणि' इस प्रकार इस अभिलापके द्वारा जिस जीव के जितनी इन्द्रियां और जितने शरीर कहे गये हैं उस जीव के उतनी इन्द्रियां और उतने शरीर कहना चाहिये। 'जाव जे य पज्जत्ता सव्वट्ठसिद्धअणुत्तरोववाइय जाव देव पंचिंदिय वेउवियतेया कम्मासरीरपओगपरिणया ते सोइंदिय चक्खिदिय जाव फासिर्दियपओगपरिणया' यावत्-सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक, अपर्याप्तक, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक इनकी जो एक इन्द्रिय और औदारिक, तेजस एवं कार्मण शरीर हैं, इन सबके प्रयोग से जो पुद्गल परिणत हुए कहे गये हैं वे सब पुद्गल भी केवल एकस्पर्शन इन्द्रिय के प्रयोग से ही परिणत होते हैं। इसी तरह से द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रियों के प्रयोग से 'एवं एएणं अभिलावेणं जस्स जइंदियाणि सरीराणि य ताणि भाणियव्याणि' આ પ્રકારના અભિલાપ દ્વારા જે જીવને જેટલી ઈન્દ્રિય અને જેટલા શરીર કહ્યાં છે, ते अपने भेटसी धन्द्रियो भने मेटi शरीर ४ा नये. 'जाव जे य पज्जतसबट्ठसिद्धअणुत्तरोववाइ य जाव देव पंचिंदियवेउब्धियतेयाकम्मा सरीरपओगपरिणया, ते सोइंदियचक्खिदिय . जाव फासिदियपओगपरिणया' થાવત – સૂક્ષ્મ, બાદર, પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક અપ્રકાયિક, વાયુકાયિક, તેજરકાયિક અને વનરતિકાયિકની એક ઈન્દ્રિયના પ્રયોગથી અને ઓરિક, તૌજસ અને કાર્પણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત જે પુદગલો કહ્યું છે, તે પુદગલે પણ એક માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રિયેથી જ પરિણત હોય છે. એ જ પ્રમાણે દીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને , ચતુરિન્દ્રિયના. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ अपि पुद्गलाः यथायोग्यं वक्तव्याः, एवं रत्नप्रभादिसप्तनैरयिकपर्याप्तकापर्याप्तपञ्चेन्द्रियप्रयोग परिणताः पुद्गलाः श्रोत्रादिपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणताः बोध्याः, एवं जलचरादितिर्यग्योनिक - मनुष्य-भवनपति - वानभ्यन्तर - ज्योतिपिक - वैमानिकपयाँप्तकापर्यातक नवग्रैवेयक विजय वैजयन्त- जयन्तापराजित देवशरीरप्रयोगपरिणता अपि पुद्गलाः वक्तव्याः । ये च पर्याप्तकाः अपर्याप्त सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक - यावत्-कल्पातीतक देवपञ्चेन्द्रिय वैक्रिय - तैजस-कार्मणशरीरमयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते श्रोत्रेन्द्रियपरिणत कहे गये पुद्गलों के विषय में भी यथायोग्यरीत ने जान लेना चाहिये | इसी तरह से रत्नप्रभा आदि सप्त पर्याप्तक अपयाप्तक नरयिक जीवोंकी पांच इन्द्रियों के प्रयोग से परिणत कहे गये पुद्गल उनकी श्रादिक पाँच इन्द्रियों के प्रयोग से परिणत होते हैं ऐसा जानना चाहिये | इसी तरह से पर्याप्तक एवं अपर्याप्त जलचरादि तिर्यग्योनिक, मनुष्य, भवनपति, वानव्यन्तर ज्योतिषिक और वैमानिकदेव इनकी पांच इन्द्रियोंके और यथा योग्य औहारिक आदि शरीरोंके प्रयोग से परिणत हुए जो पुद्गल कहे गये हैं, वे भी यथायोग्य श्रोत्रादिक इन्द्रियों के प्रयोग से परिणत होते हैं । इसी तरहसे पर्याप्तक एव अपर्याप्त, नवग्रैवेयक, विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजितवासी देवोंकी इन्द्रियोंके तथा शरीर के प्रयोगसे जो पुद्गल परिणत हुए गये हैं, वे तथा पर्याप्तक एवं अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तर विमानवासी देवोंकी पांच इन्द्रियोंके तथा शरीरांके प्रयोगसे वैक्रिय, तेजस एवं कार्मण इन तीन शरीरोंके प्रयोग से जो पुद्गल परिणत પ્રયેગથી પરિણત થયેલાં જે પુદગલે કહ્યા છે, તે પુદગલા વિષે પશુ થાયેાગ્ય રીતે સમજી લેવુ એ જ પ્રમાણે રત્નપ્રભા આદિ નારાના પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક નારક જીવાની પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયાગથી પરિણત કહેલાં પુદગલે પણ તેમની શ્રોત્રાદિક પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયાગથી પરિણત હેાય છે એમ સમજવું. એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અને अपनी नायर माहि तिर्यग्योनी, मनुष्योनी, लवनयति हेवानी, वानव्यन्तर हवानी, યે નિષિકાની, અને વૈમાનિક દેવાની પાંચ ઋન્દ્રિયાના પ્રયાગથી અને યથાયેાગ્ય ઔદારિક આદિ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા જે પુદગલે કહ્યાં છે, તે પુછલે પશુ સ્ત્રોત્રાદિક પાંચે ઇન્દ્રિયાના પ્રયાગથી પરિણત હાય છે. એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક, નખ ગ્રતૈયક દેવાની તથા વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વો સિદ્ધ અનુત્તર વિમાનવામી દેવાની પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયોગથી તથા વૈક્રિય, ' તેજસ 1 1 BO 1 भगवती - Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. ६ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ९३ चक्षुरिन्द्रिय- यावत्- घ्राणेन्द्रिय ' जिहवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियप्रयोग परिणताः भवन्तीति पञ्चमो दण्डकः (५) तथा चं- पञ्चमे दण्डके शरीरेन्द्रियद्वारे एकनवत्यधिकचतुःशत (४९१ ) जीवानां पञ्चसप्तत्यधिकैकशतोत्तरद्विसहस्रममितानि (२१७५) इन्द्रियाणि भवन्ति, तथाहि - शरीराणाम् ४९१ - एकनवत्यधिकचतुः शतभेदानां मध्ये ४१२ - द्वादशाधिकचतुः शतशरीराणाम् प्रत्येकं पञ्च पञ्च इन्द्रियाणि भवन्तीति षष्ट्यधिकसहस्रद्वयम् २०६० । एकेन्द्रियाणाम् - ६१ एकषष्टिशरीराणाम् ६१ एकषष्टिरिन्द्रियाणि । त्रयाणां च विकलेन्द्रियाणाम् अष्टादश१८ शरीराणाम् ५४ चतुःपञ्चाशद् इन्द्रियाणि भवन्ति । सर्वसंमेलनेन शरीरस्य पञ्चसप्तत्यधिकशत्तोत्तर द्विसहस्रपरिमितानि २१७५ इन्द्रियाणि जातानि ? || ६ || हुए कहे गये हैं, वे पुद्गल श्रोत्रादिक पांच इन्द्रियों के - श्रोत्र इन्द्रियचक्षु इन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, जिहवा इन्द्रिय, स्पर्शन इन्द्रिय इन पांच इन्द्रि योंके प्रयोगसे परिणत होते हैं । इस प्रकार यह पांचवां दण्डक है। शरीर इन्द्रिय द्वारवाले इस पांचवें दण्डकमें ४९१ जीवोंकी २१९५ इन्द्रियां होती हैं ऐसा प्रकट किया गया है । ४९१ शरीरेकेि भेदोंके बीच में से ४१२ शरीरोंकी प्रत्येककी ५-५ इन्द्रियां होती हैं । अतः ४१२ को ५से गुणा करने पर २०६० इन्द्रियां हो जाती हैं । एकेन्द्रियोंकी ६१ इन्द्रियों और तीन विकलेन्द्रियोंके १८ शरीरोंकी ५४ इन्द्रियां होती हैं इस प्रकार २०६०/६१ + ६४ = २१७५ इन्द्रियां हो जाती हैं ॥ सू. ६ ॥ · અને કાણુ શરીરાના પ્રયાગથી પરિણત થયેલા જે પુદગલે કહ્યાં છે, તે પુદગલે પશુ - શ્રોત્રન્દ્રિય, ચક્ષુઇન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય. જિહવાઇન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય, એ પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયેાગથી પરિણત હાય છે. આ પ્રકારનું આ પાંચમું દંડક સમજવુ. " શરીરઇન્દ્રિય દ્વારવાળા આ પાંચમાં ડકમા ૪૯૧ વાની ૨૧૭૫ ઇન્દ્રિયા હાય છે એવું પ્રકટ કર્યુ છે તે ઇન્દ્રિયા નીચે પ્રમાણે સમજવી- શરીરના જે ૪૯૧ ભેદે કહ્યા છે, તેમાથી ૪૧૨ શરીરા પાંચ, પાંચ ઇન્દ્રિયાવાળા હાય છે તેથી ૪૧૨ ને પાંચ વડે ગુણુતા તેમની ૨૦૬૦ ઇન્દ્રિયા થાય છે એકેન્દ્રિયાની ૬૧ ઇન્દ્રિય અને ત્રણ વિકલેન્દ્રિયના ૧૮ શરીરાની ૫૪ ઇન્દ્રિયા થાય છે આ રીતે ૨૦૬૦ + ૬૧ + ૫૪ = ૨૧૭૫ ઇન્દ્રિયા थाय ॥ सु. ६ ॥ Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीने .. अथ वर्णादिद्वारमाह-'जे अपजत्त' इत्यादि । . ' मूलम्- जे अपजत्तसुहमपुर्दावकाइयएगिदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवन्नपरिणया वि नील० लोहिय० होलिद० सुकिल्ल। गंधओ सुब्भिगंधपरिणया वि, दुन्भिगंधपरिणयो वि । रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणयो वि, अंबिलरसपरिणया वि, महररसपरिणया वि। फासओ कक्खडफासपरि० जाव लुक्खफासपरि०। संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि वट्ट० तंस. चउरंस० आययसंठाणपरिणया वि । जे पज्जत्तसुहमपुढवि० एवं चेव, एवं जहाणुपुव्वीए नेयवं जाव जे पज्जत्तसवठ्ठसिद्धअणुत्तरोववाइय-जाव-परिणया वि । ते वन्नओ कालवनपरिणयावि, जाव आययसंठाणपरिणया वि (दंडगा ६) ॥सू० ७॥ छाया-ये अपर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि, नील० लोहित० हारिद्र० शुक्ल । गन्धतः सुरभिग'जे अपज्जत्तसुहमपुढविकाइय एगिदिय पओगपरिणया' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जे अपजत्ता सुहमपुढधिकाइयएगिदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया वि, नील० लोहिय० हालिद.सुकिल्ल) जो पुदगल अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगसे परिणत होते हैं वे वर्णकी अपेक्षा कालेवर्णरूपमें नीलेवर्णरूपमें, रक्तवर्णरूपमें, पीतवर्णरूपमें और शुक्लवर्णरूपमें भी परिणत हो जाते हैं। (गंधओ 'जे अपज्जत्तसुहुमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया' त्या सूत्राथ - (जे अपज्जत्तसुहुमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया वि, नील० लोहिय० हालिद्द० मुक्किल्ल०) જે પુદગલે અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત હોય છે, તેઓ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળાવર્ણ રૂપે, નીલવર્ણ રૂપે, લાલવર્ણ રૂપે, પીળાવર્ણ રૂપે भने सय ३थे पर परिशुभी तय छ । (गंधओ मुब्भिगंधपरिणया वि, Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'न्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू.७ सूक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् न्धपरिणता अपि, दुरभिगन्धपरिणता अपि । रसतः तिक्तरसपरिणता अपि, कटुकरसपरिणता अपि, कषायरसपरिणता अपि, अम्लरसपरिणता अपि, मधुररसपरिणता अपि । स्पर्शतः कर्कश स्पर्शपरिणता यावत् रूक्षस्पर्श परिणताः । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि वृत्तसंस्थानपरिणता अपि, त्र्यत्रसंस्थानपरिणता अपि चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि, आयतसंस्थान परिणता अपि । ये पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवी० एवमेव । एवं यथानुपूर्व्या ज्ञातव्यं यावत् सुभिगंध परिणया वि, दुब्भिगंधपरिणया वि) गंधकी अपेक्षा सुरभिगंधरूपमें भी एवं दुरभिगंधरूपमें भी परिणत हो जाते हैं । (रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महररसपरिणया वि) रसकी अपेक्षा वे तिक्तरसरूपमें, कटुकरसरूपमें, कषायर सरूपमें, अम्लरसरूप में, और मधुररसरूपमें भी परिणत होजाते हैं । ( फासओ - कक्खडफास परि० जाव लुक्ख फासपरि.) स्पर्शकी अपेक्षा वे कर्कशस्पर्श रूपमें, यावत् रूक्षस्पर्श' रुक्षमें भी परिणत होजाते हैं । ( संठाणओ - परिमंडलसंठाणपरिणया, वि, वट्ट० तंस चउरंस० आयपठाणपरिणया वि) संस्थानको अपेक्षा वे परिमंडल संस्थानरूप में, वृत्त ( गौल संस्थानरूप में, त्र्यस्त्रसंस्थान रूप में, चतुरत्रसंस्थानरूपमें और आयत संस्थानरूपमें भी परिणत हो जाते हैं । (जे पज्जत्तसुहुमपुढवी० एवं चेव - एव जहाणुपुव्वीए नेयव्वं - जाव जे पज्जतसव्वसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव परिणया वि ते बण्णओ दुभिगंध परिणया) ગધની અપેક્ષાએ તે પુદગલે સુગધરૂપે પણ પરિણમે છે मने हुर्ग धषे यशु परिशुभे छे (रसओ तित्तरस परिणया वि, कटुयरस परिणया त्रि, कपायरस परिणया वि, अविलरस परिणया वि, महुररस परिणया वि) रसनी अपेक्षा तेयो तिउत (तीजा) रसइये, म्डवा रस३पे, उषाय (तुरा) २३ये, माटा रस३ये अने भधुर रसइये परिषुभे छे. (फासओ - कक्खड फास परि० जाव लुक्खफास परि०) स्पर्शनी अपेक्षाओ तेथे ४श (उडोर) स्पर्शश्ये પરિણમે છે, અને રૂક્ષ રપ રૂપે પણ પરિણમે છે. ( संठाणओ - परिमंडळ ठाण परिणया वि, वह तंस० चउरंस० आययसं ठाणपरिणया वि) सस्थाननी (આકારની) અપેક્ષાએ તેમે પરિમ`ડલ સસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ચતુરસ (ચતુષ્કાણુ) સ સ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે અને આયત સંસ્થાનરૂપે પણ 'પરિણમે છે. (जे पज्जतं मुहुम० पुढवि० एवं चैव एवं जहाणुपुत्रीए नेयव्वं - जाव जे पज्जतसर्वबट्टसिद्ध अणुत्तरोचंवाइय जाव परिणया वि - ते वण्णओ कालवन ' ९६ Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .01 ९६ .:..: - .., ' . . .. .. .. ; भगवतीमत्रे ये पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकाः यावत् परिणता अपि ते, वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि, यावत्-आयतसंस्थानपरिणता अपि, (पष्ठो दण्डकः ६)।०७।। दीका-जे . अपज्जत्तसुहुमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया ते वन्नओ कालवनपरिणयावि नील० लोहिय० हालि६० मुकिल्ल.' ये अपर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ता स्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता कालचन्न परिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया वि) जो पुद्गल पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके प्रयोगसे परिणत होते हैं वे इसी प्रकारले जानना चाहिये और इसी प्रकारसे ही सबकथन उनमें क्रमपूर्वक लगालेना चाहिये यावत् जो पुद्गल पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुतरौपपातिक यावत् प्रयोगपरिणत होते हैं वे वर्णकी अपेक्षा कालेवर्णरूपमें भी परिणत हो जाते हैं यावत् संस्थानरूपसे भी परिणत हो जाते हैं । (दंडगा६) यह ष्ट्ठा दण्डक है। । टीकार्थ-मूत्रकारने इस सूत्रद्वारा वर्णादिद्वार नामका छट्ठा दण्डकका कथन किया है इसमें उन्होंने यह कहा है कि 'जे अपज्जत्तसुहुमपुढविकाइयएगिदियपओगपरिणया ते वन्नओ कालवनपरिणया वि नीलचनपरिणया वि, लोहियवनपरिणया वि, हालिद्दवन्न परिणया वि, सुकिल्लवनपरिणया वि' जो पुद्गल अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे पुद्गल वर्णकी अपेक्षा परिणया वि, जाव आययसंठाण परिणया वि) रे गा पर्याप्त सुक्ष्म पृथ्वीકાચિક એકેન્દ્રિયના કથન પ્રમાણે સમજવું વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાન વિષયક સમસ્ત કથન અનુક્રમે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સમજવુ. સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તર વિમાનવાસી દેવ પર્યન્તના સમરત જીવન કથન એજ પ્રમાણે સમજવું. સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીપ પાતિક દેવ પર્યંતના જીવોના પુદગલે વિષે આ પ્રમાણે કથન સમજવું– “તે પુદગલો વર્ણની અપેક્ષાએ કાળ આદિ ઉપર્યુકત વર્ણરૂપે પંરિણમે છે, ત્યાંથી લઈને આયત સસ્થાનરૂપે ९ परिशुभ छ', त्यां सुधार्नु उपयुत सभरत ४थन अणु ४२. (दंडगा ६) આ પ્રમાણે છઠું દંડક સમજવું - ટીકાથ– સૂત્રકારે આ સુત્રધારા વર્ણાદિ દ્વાર નામના છઠ્ઠા દંડકનું નીચે પ્રમાણે प्रतिपान युछ- 'जे - अपज्जत्तमुहमपुढविकाइयएंगिदियपओगपरिणयाते. वण्णओ ,कालचण्णेपरिणया . वि, नीलवण्णपरिणया:- वि, लोहियवण्ण परिणया कि, हॉलिहवेण्णपरिणया विमुकिल्लवण्णपरिणया विपुला અર્યાપ્ત સૂમ પુત્રીકાયિકા એકેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણુત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલે Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू.७ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ९७ अपि, नीलवर्णपरिणता अपि, लोहितवर्णपरिणता अपि, हारिद्रवर्णपरिणता अपि, शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति । एवं 'गंधओ सुभिगंधपरिणया वि, दुन्भिगंधपरिणया वि' ये अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलास्ते गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि, दुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति । एवं 'रसओ तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसप० अंबिलरसप० महुररसप० ' ये अपर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि, कटुकरसपरिणता अपि, कालेवर्ण रूपसे भी परिणत होते हैं, नीलवर्णरूपसे भी परिणत-स्हा करते हैं, लोहित लाल वर्णरूपसे भी परिणत रहा करते हैं हारिद्रवर्ण रूपसे भी परिणत रहा करते हैं, शुक्लवर्ण रूपसे भी परिणत रहा करते हैं, 'एवं गंधओ-सुब्भिगंधपरिणया वि, दुन्मिगंध परिणया वि' इसी तरह दे पुद्गल गेंधगुणकी अपेक्षा सुगंधिरूपमें भी परिणत रहा करते हैं, दुरभिगंधरूपमें भी परिणत रहा करते हैं अथवा इस पूर्वोक्त कथनका तात्पर्य ऐसा भी हो सकता है कि जो पुद्गल अप प्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए हैं वे पुद्गल वर्णसे कालादिवर्णरूपमें भी परिणत हो जाते हैं-गधले सुगंधिरूप में एवं दुरभिगंधरूप में भी परिणत हो जाते हैं। 'एवं रसओ-तिन रसपरिणया वि, कड्डयरस परिणया वि, कसायरसपरिणेया वि, अंबिलरसपरिणया वि, महुर रसपरिणया वि०' इसी तरह से वे ही अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के प्रयोगसे परिणत कहे गये पुद्गल વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, નીલવર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, લાવવર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, પીળાવર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે અને શુકલવર્ણરૂપે પણ परिणभे छ एवं गंधओ-मुग्भिगंध परिणया वि, दुन्भिगंधपरिणया वि' 'તે પગલે ગધગુણની અપેક્ષાએ સુગંધરૂપે પણ પરિણમન પામતાં રહે છે અને દુર્ગ ધરૂપે પણ પરિણમન પામતાં રહે છે. અથવા આ કથનનું તાત્પર્ય એવું પણ થઈ , - શકે છે કે જે પુદગલે અપર્યાપ્ત સૂમ પૃવીકાયિક એકેનિદ્રયના પ્રયોગથી પરિણત થયાં હિય છે, તે પુગલ કાળાદિ વર્ણરૂપે પરિણમી જાય છે. અને ગંધની અપેક્ષાએ सुगध३थे भने दुम ३२ परिभी 4 छ. "एवं रसओ-तित्तरसपरिणया वि, कडुयरसपरिणया वि, कसायरसपरिणया वि, अविलरसपरिणया वि, 'महररसपरिणया विर में प्रभारी अपर्याप्त सूक्ष्म वीयि४ मेन्द्रियना પ્રયાગથી પરિણત થયેલા જે પુદગલે હોય છે, તેઓ રસ (સ્વાદ) ની અપેક્ષાએ તીખા Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती मुंगे कपायरसपरिणता अपि, अम्लरसपरिणता अपि, मधुररसपरिणता अपि भवन्ति । तथा 'फासओ कक्खडफासपरि जाव लुक्खफोसपरि०' ये अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ता स्ते स्पर्शतः कर्कशस्पर्शपरिणता अपि यावद - मृदुस्पर्शपरिणता अपि, गुरुस्पर्शपरिणता अपि, लघुस्पर्शपरिणता अपि, शीतस्पर्श परिणता अपि, उष्णस्पर्श परिणता अपि स्निग्धस्पर्श - परिणता अपि, रूक्षस्पर्श परिणता अपि भवन्ति । तथैव 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वह० तंस, चउरंस० आययसंठाणपरिणयावि' ये अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते संस्थानतः ९८ इसकी अपेक्षा से तिक्त रसमें परिणत होते हैं या हो जाते हैं - अन्यत्र भी इसी प्रकार से समझना चाहिये - कटुकरस में परिणत हो जाते कषाय रसरूप में भी परिणत हो जाते हैं, अम्ल (खट्टा ) रसरूप भी परिणत हो जाते हैं, मधुररसरूप में भी परिणत हो जाते हैं । तथा 'फासओ कक्खडफासपरि० जाव लक्खफासपरि०) वे ही पुद्गल जो अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवी कायिक एकेन्द्रियके प्रयोग से परिणत कहे गये हैं स्पर्शकी अपेक्षा से कर्कशस्पर्शरूपमें भी परिणत हो जाते हैं, यावत् - मृदु (कोमल) स्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते हैं, गुरुस्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते हैं, लघुस्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते हैं, शीतस्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते हैं, उष्णस्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते हैं, स्निग्धस्पर्शरूपमें भी परिणत हो जाते हैं, रूक्षस्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते है । (ठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वट्ट०, तस०, चउरंस० आययसंठाणपरिणयावि' तथा वे ही पुद्गल जो अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं, संस्थानकी अपेक्षा से રસરૂપે પણ પરિણમી જાય છે, કડવા રસરૂપે પણ પરિણમી જાય છે, કષાય (તુરા) રસરૂપે પણ પરિણમી જાય છે, ખાટા રસરૂપે પણ પરિણમી જાય છે અને મધુર રસરૂપે या परिशुभी लय छे तथा 'फासओ कक्खड फास परि० जाव लुक्खफास, परिणया' मे ४ अर्याप्त सुक्ष्म पृथ्वी डेन्द्रियना प्रयोगथी परिणत थयेर्सा પુદગલા, પની અપેક્ષાએ કશ સ્વરૂપે પણ પરિણમે છે, મૃદુ કેમલ સ્પર્શીરૂપે પશુ પરિણમે છે, ગુરુ સ્પરૂપે પણ પરિણમે છે, લઘુ સ્વરૂપે પણ પરિણમે છે, શીત પરૂપે પણ પરિણમે છે, ઉષ્ણુ પરૂપે પણુ પરિણમે છે સ્નિગ્ધ (સુવાળા) સ્પરૂપે पशु परिशुभे छे भने ३क्ष (अडथडा) स्पर्श३ये या परिशुभेछे. 'संठाणओ परिमंडळसंठाणपरिणया वि, वट्ट०, स०, चउरंस०, आययसंठाणपरिणया वि Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ म.७ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ९९ परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि, त्र्यस्रसंस्थानपरिणता अपि, चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति । अथ पर्याप्तसूत्रमाह-'जे पज्जत्तमुहुमपुढवि० एवं चेव' ये पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते एवमेव' तथाच-वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि, नीलवर्णपरिणता अपि, लोहितवर्णपरिगता अपि, हारिद्रवर्णपरिणता अपि, शुक्लवर्णपरिणता अपि । गन्धतः सुरभिगन्धपरिणता अपि, दुरभिगन्धपरिणता अपि। रसतस्तिक्तरसपरिणता अपि, कटुकरसपरिपरिमंडलसंस्थानरूप में भी परिणत हो जाते हैं, वृत्त (गोल) संस्थान रूप में भी परिणत हो जाते हैं, व्यस्रसंस्थानरूप में भी परिणत हो जाते हैं, चतुरस्रसंस्थानरूप में भी परिणत हो जाते हैं, आयतसंस्थान रूप में भी परिणत हो जाते हैं। ___जे पजत्तसुहमपुढवि० एवं चेव' जो पुद्गल पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिक एकेन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे भी ऐसे ही होते हैं-तथा च वे वर्णसे काले वर्णके रूपमें भी परिणम जाते हैं, नील वर्णके रूपमें भी परिणम जाते हैं, लोहित(लाल)वर्णके रूप में भी परिणम जाते हैं, हारिद्र(पीले)वर्णके रूपमें भी परिणम जाते हैं, और शुक्लवर्णके रूपमें भी परिणम जाते हैं । गंध से वे ही पुदगल सुरभिगंधरूपमें भी और दुरभिगंधरूपमें भी परिणम जाते हैं । रस से-वे ही पुद्गल तिक्तरस में भी परिणम जाते हैं, कटुक (कडुवा) रस में भी परिणम जाते हैं, એ જ અપર્યાપ્ત સમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયોગપરિણત પુદગલે સ સ્થાન (આકાર)ની અપેક્ષાએ પરિમ ડલ સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, વૃત્ત (ગાળ) સ સ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, વ્યસ (ત્રિકોણાકાર) સસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ચતુરન્સ (ચતુષ્કણુ) સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે અને આયત સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે. 'जे पज्जत्तमुहमपुढवि० एवं चेव रे पुरानो पर्याप्त सक्ष्म वीयि: એકેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલાં કહ્યાં છે, તે પુદગલે પણ અપર્યાપ્ત પુરાના જેવાં જ હોય છે એટલે કે તે પુદગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, નીલવર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, લેહિત (લાલ) 'વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, પીળાવર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે અને શુકલ (સફેદ) વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે તે પુદગલે ગંધની અપેક્ષાએ સુગંધરૂપે પણ પરિણમે છે અને દુર્ગ ધરૂપે પણ પરિણમે છે. રસની અપેક્ષાએ તે પુદગલ તિતરસરૂપે પણ પરિણમે છે, કડવારસરૂપે પણ પરિણમે છે, તુરારસરૂપે પણ પરિણમે છે, ખાટાસરૂપે પણ પરિણમે છે અને મધુરરસરૂપે પણ પરિણમે છે સ્પર્શની Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . । भगवतीमत्रे णता अपि, कषायरसपरिणता अपि, अम्लरसपरिणता अपि, मधुररसपरिणता अपि । स्पर्शतः कर्कशस्पशपरिणता अपि, मृदुस्पर्शपरिणता अपि, यावत्-गुरु लघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षस्पर्श परिणता अपि भवन्ति । संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि, वृत्तसंस्थानपरिणता अपि, त्र्यस्त्रसंस्थानपरिणता अपि, चतुरम्नसंस्थानपरिणता अपि, आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति । ‘एवं जहाणुपुवीए नेयव्वं ' एवम् अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव यथानुपूर्व्यापूर्वोक्तानुपूर्व्या, वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्श-संस्थानरूपयाऽत्र पर्याप्तविषयेऽपि ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाब' इति, यावत्-ये वादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोगपरिकषायरसमें भी परिणम जाते हैं, अम्लरस में भी परिणम जाते हैं और मधररस में भी परिणम जाते हैं। स्पर्श से - वे ही पुदगल कर्कश स्पर्श में भी परिणम जाते हैं, मृदुस्पर्श रूप में भी परिणाम जाते हैं, यावत्-गुरु, लघु, शीतोष्ण, स्निग्ध, रूक्ष स्पर्श में भी परिणम नाते हैं । संस्थान से-वे ही पुद्गल परिमंडल संस्थान में भी परिणम जाते हैं, वृत्तसंस्थान में भी परिणत हो जाते हैं, व्यस्त्र-तिखूटे संस्थानमें भी परिणम जाते हैं, चतुरस्त्र चौकोर संस्थानमें भी परिणम जाते हैं, एवं आयत संस्थानमें भी परिणत होजाते हैं । एवं जहाणुपुवीए नेयव्वं इस तरह अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकाथिककी तरहले ही, वर्ण, गंध, रस और स्पर्श तथा संस्थान इन सबके परिणमन विषयका वर्णन क्रमानुसार पर्याप्तके विषयमें भी जानना चाहिये । अर्थात् जैसा वर्णन अभी अभी वर्ण, गंध, आदिके परिणमनके विषयमें अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकमें किया गया है उसी प्रकारका कथन इन सबके परिणमन होनेके विषयका पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकमें भी અપેક્ષાએ તે પુદગલે કર્કશસ્પર્શરૂપે પરિણમે છે, મૃદુસ્પર્શરૂપે પણ પરિણમે છે, ગુરુ, લઘુ, શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષસ્પર્શરૂપે પણ પરિણમે છે, સસ્થાન-(આકાર)ની અપેક્ષાએ તે પુદગલ પરિમંડલ સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, વૃત્ત (ગોળાકારના) સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ચુસ-ત્રિકેણુકાર–સ સ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ચતુરચતુષ્કોણ – સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે અને આયત સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે. 'एवं जहाणुपुवीए नेयव्वं' अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीजयिनी पुगताना वर्ष, ग, રસ, સ્પર્શ અને સરથાનના પરિણમન વિષેનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે એવું જ વર્ણન પર્યાપ્તક સમપૃથ્વીકાયિકના પુદગલોના વર્ણ, ગધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનના परिभान विष पY सभा ...AI AIRY -सभ२४यन 'जाव जे ' पज्जत्तसव्वट्ठः Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. ७ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १०१ णताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि, नीलवर्णपरिणता' अपि, लोहितवर्णपरिणता अपि, हारिद्रवर्णपरिणता अपि शुक्लवर्णपरिणता अपि भवन्ति । एवं गन्धतो रसतः, स्पर्शतः संस्थानतः, सूक्ष्मपृथिवीकायिककेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलेषु यावन्तः प्रतिपादिता स्तावन्तो वादरपर्याप्तकापर्याप्तपृथिवी कायिकै केन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद्गलेषु अपि विज्ञेयाः, तथैव सूक्ष्म वादरपर्याप्तकापर्याप्त काकायिक- तेजःकायिक- वायुकायिक वनस्पतिकायिककेन्द्रियप्रयोगपरिणतपुद् गलेष्वपि विज्ञेयाः । एवं द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरि जानना चाहिये | यह कथन इसी तरहका कहांतक जानना चाहिये सो इसके लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'जाव जे पज्जन्तसव्चसिद्ध अणुत्तरोववाहय जाव परिणया वि' यावत् जो बादरपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके प्रयोग से परिणत हुए पुद्गल कहे गये हैं वे वर्णसे कालेवर्णरूपमें भी परिणत हो जाते हैं, नीलेवर्णरूप में भी परिणत हो जाते हैं, लोहितवर्णरूपमें भी परिणम जाते हैं, हारिद्रवर्णरूपमें भी परिणत होजाते हैं और शुक्लवर्णरूपमें भी परिणत हो जाते हैं । गंधसे, रससे, स्पर्शसे, संस्थानसे जितना कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गलोंमें किया गया है उतना ही कथन यादरपर्याप्तक अपर्याप्तक पृथिवीकायिक एकेन्द्रियप्रयोग परिणत पुद्गलों में भी वर्ण, गंध, रस आदिको लेकर करलेना चाहिये । और ऐसा ही सब कथन सूक्ष्मबादर पर्याप्तक और अपर्याप्तक अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक एव वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय प्रयोगपरिणत पुद्गलों में भी जानना चाहिये । इसी तरहका सच कथन वेइन्द्रिय, तेइन्द्रिय, सिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव परिणया त्रि' ? पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरीययातिः વિમાનવાસી દેવે છે, ત્યાં સુધીના સમસ્ત જીવેને વિષે પણ સમજવું એટલે કે ખાદર પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયપ્રયાગપરિણત પુગલે પણ વણુની અપેક્ષાએ કાળાવ રૂપે પણ પરિણમે છે, નીલાવ રૂપે પણ પરિણમે છે, લાલવ રૂપે છે, પીળાવ રૂપે પણ પરિણમે છે અને શુકલવંરૂપે પણ પરિણમે છે બાદરપૃથ્વીકાચિક એકેન્દ્રિય પુદગલાના ગંધ, રસ, સ્પર્શી અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિણમન થવા વિષેનુ સમસ્ત કથન સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયપ્રયાગપરિણત પુદગલેાના ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનના પરિર્ણમનના સૂચન પ્રમાણે જ સમજવું. એ જ પ્રકારનું કથન માદર પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક અપ્રકાચિક, તેજ કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય પ્રયાગપરિણત પુત્રંગલો વિષે પશુ સમજવું. એ જ પ્રકારનું સમસ્ત કથન - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ भगवतीसूत्रे न्द्रिय-पर्याप्तकापर्याप्तकरत्नप्रभादिसप्तनैरयिकपञ्चेन्द्रिय - जलचर - स्थलचर खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक - पञ्चेन्द्रियमनुष्य - भवनपत्यसुरकुमारादिदेवपञ्चेन्द्रिय-वानव्यन्तर-ज्योतिषिक-वैमानिक-नवग्रेवेयक-विजय-वैजयन्त जयन्ताऽपराजितदेवपञ्चेन्द्रिय प्रयोगपरिणताः पुद्गला अपि वर्णतः कालादिवर्णप्रयोगपरिणताः, गन्धतः सुरभिगन्धादिप्रयोगपरिणताः, रसतस्तिक्तादिरसपरिणताः स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्शपरिणताः, संस्थानतः परिमण्डलसंस्थानादिपरिणता अपि भवन्तीति भावः । एवं 'जे पज्जत्तपजत्तःसबसिद्धअणुत्तरोववाइय० जावचतुरिन्द्रियके पर्याप्तक अपर्याप्तक रत्नप्रभा आदि सात नरकोंके नैरयिक पंचेन्द्रियके, जलचर, स्थलचर, खेचर उरपरिसर्प-भुजपरिसर्प पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकके, पंचेन्द्रिय मनुष्यके, भवनपति असुरकुमार आदि देवपंचेन्द्रियके, वानव्यन्तरके, ज्योतिषिकके, नवग्रैवेयकके, विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित देवपंचेन्द्रियके प्रयोगसे परिणत कहे गये पुद्गलोंके विषय में भी जानना चाहिये अर्थात् ये भी पुद्गल वर्णकी अपेक्षा काले आदि वर्णरूपमें भी परिणम जाते हैं, गंधकी अपेक्षा सुरभिगंधरूपमें भी और दुरभिगंधरूपमें भी परिणम जाते हैं, रसकी अपेक्षा तिक्तादि रसरूपमें भी परिणम जाते हैं, स्पर्श की अपेक्षा कर्कशआदि स्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते हैं, संस्थानकी अपेक्षा परिमण्डल संस्थानरूप में भी परिणत हो जाते हैं। यह सब कथन यहां पर 'यावत्' शब्दसे ग्रहण किया गया हैं। કીન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય પ્રગપરિણત પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક જીના પુદગલે વિષે પણ સનજવું. એવું જ સમસ્ત કથન રત્નપ્રભા આદિ સાત નરકના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત નરયિક પંચેન્દ્રિયના, જલચર, સ્થલચર અને ખેચર પચેન્દ્રિય તિયચનિકના, પંચેન્દ્રિય મનુષ્યના, ભવનપતિ અસુરકુમાર આદિ દેવપંચેનિયન, વનવ્યન્તરના, તિષિકેના, વિમાનિકેના, નવગ્રેવેયક વિમાનવાસી દેના, અને વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત, તથા અપરાજિત અનુત્તરીયપાતિક દેવપંચેન્દ્રિયના પ્રશ્થી પરિણત પુદગલને વિષયમાં પણ સમજવું. એટલે કે તે પુદગલો પણ વર્ણની અપેક્ષાએ . કાળા આદિ વર્ણરૂપે પરિણમે છે, ગંધની અપેક્ષાએ સુગંધ અથવા દુગધરૂપે પરિણમે છે, રસની અપેક્ષાએ તિત (તીખા) આદિ રસરૂપે પરિણમે છે, સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ બાદિ સ્પર્શરૂપે પરિણમે છે અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમંડલ આદિ સંસ્થાનરૂપે પણ परिशुभे छे'. मा समरत ४यन मही 'जाव (यावत), पथी अड ४२वामा माव्यु छे. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू.७ सूक्ष्मपृथिवीकायस्वरूपनिरूपणम् १०३ परिणया वि ते वन्नओ कालचण्णपरिणया वि जात्र आययसंठाणपरिणया वि' ये पर्याप्तकापर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक० यावत्-कल्पातीतक-वैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियप्रयोगपरिणता अपि पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि, यावत्-नीलादिवर्णपरिणता अपि, गन्धतः मुरभिगन्धादिपरिणता अपि, रसत स्तिक्तादिरसपरिणताअपि, स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्श परिणता अपि, संस्थानतः परिमण्डलाथायतपर्यन्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, (पष्ठो दण्डकः ६) । 'जे पजत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव परिणया वि ते वन्नओ कालवण्णपरिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया वि' जो पर्याप्तक अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक यावत् - कल्पातीत वैमानिक देव पंचेन्द्रियप्रयोगपरिणत पुद्गल कहे गये हैं वे वर्णकी अपेक्षा काले वर्णरूप में भी परिणत होते हैं, यावत् नीलादिवर्णरूप में परिणत हो जाते हैं, गंधकी अपेक्षा से वे सुरभिगंधादिरूपमें भी परिणत हो जाते हैं-बदल जाते हैं, रसकी अपेक्षा से वे तिक्तादिरसरूपमें भी परिणत हो जाते हैं, स्पर्शकी अपेक्षा से-वे कर्कश आदिस्पर्शरूप में भी परिणत हो जाते हैं और संस्थान की अपेक्षा से भी वे परिमण्डल आदि संस्थान से लेकर आयतसंस्थानतकके रूप में भी परिणम जाते हैं। इस प्रकार यह छट्ठा दण्डक है. तथा च-वर्णादि द्वारवाले इस छट्टे दडक में-एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक आदि पांच स्थावर सूक्ष्म और वादर के भेद से १० प्रकारके कहे गये हैं, विकलेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, ब्रोन्द्रिय जे पज्जत्तसव्वसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव परिणया वि ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया वि' के पात भने અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિય પ્રગપરિણત પુલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, નીલ વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, લાલ વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, પીળા વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે અને સફેદ વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે ગંધની અપેક્ષાએ તે પગલે સુગંધરૂપે પણ પરિણમે છે અને દુર્ગ ધરૂપે પણ પરિણમે છે, રસની અપેક્ષાએ તે પુદગલે તિકતાદિ રસરૂપે પરિણમે છે અને સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ આદિ સ્પર્શરૂપે પરિણમે છે. તે પુગેલો. સરથાનની અપેક્ષાએ પરિમંડલ સંસ્થાનથી લઈને આયત પર્વતના સસ્થાનરૂપે પરિણમે છે- આ પ્રકારના વર્ણાદિ દ્રારંવાળા આ છઠ્ઠા દડકમાં એકેન્દ્રિય પૃથ્વીકાયિક આદિ પાચ સ્થાવર ના ' સૂક્ષમ અને બાદરના ભેદથી ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે વિકનિદ્રય જીનાં દીન્દ્રિય, શ્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયના ભેદથી ૩ પ્રકાર કહ્યા છે. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भगवतीमूने तथा च षष्ठे दण्ड के वर्णादिद्वारे जीवानाम् १६१-एकषष्टयधिकशतभेदानां वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्श - संस्थानरूप्पञ्चविंशतिभेदैर्गुणिते पञ्चविंशत्यधिकचतु:सहस्राणि ४०२५ भवन्ति, तथाहि-वर्णाः पञ्च ५, गन्धौ द्वौ २, रसाः पञ्च ५, स्पर्शाः अष्टौ ८, संस्थानानि पञ्च ५। १६१४ २५-४०२५ पञ्चविंशत्यधिकचतुःसहस्राणि जायन्ते ॥० ७॥ और चौइन्द्रिय के भेद से तीन प्रकार हैं, प्रथम रत्नप्रभा आदि सात पृथिवियों में रहनेवाले नारक जीव सात प्रकार के हैं, संज्ञीतियेच पंचेन्द्रिय पांच प्रकारके हैं, असंज्ञी तिर्यञ्च पंचेन्द्रिय पांच प्रकारके हैं। गर्भज और संसूच्छिम के भेद से मनुष्य दो प्रकारके हैं, भवनपति देव असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार तकके भेदसे दस प्रकारके हैं, ज्योतिषिक देव चन्द्रसे लेकर तारा तकके भेदसे पांच प्रकारके हैं। वैमानिक देव सौधर्मले लेकर अच्युततकके भेद से १२ बारह प्रकार के हैं, अधस्तनत्रिक-मध्यमनिक और उपरितनत्रिकके भेद ले अवेयक नौ प्रकारके हैं, अनुत्तरविजयआदिके भेदसे पांच प्रकार के हैं। इस तरह १०+३+७+५+५+२+१०+८+५+१२+९+५% ८१ जीवों के इक्कासी भेद हो जाते हैं । जीवोंके ८१ भेदोंके बीचमें संमूच्छिम मनुष्यों से भिन्न ८० जीवोंने पर्याप्तक और अपर्याप्तकके भेदसे १६० एकसौ साठ भेद होते हैं तथा संमूछिम- मनुष्य का एक ऐसे १६१ भेद जीवों के પ્રથમ રત્નપ્રભા આદિ સાત પૃથ્વીઓમાં રહેતા નારકના ૭ પ્રકાર કહ્યા છે સંસી તિર્યંચ પચેન્દ્રિય જીવોના ૫ પ્રકાર કહ્યા છે. અસંજ્ઞી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય પાંચ પ્રકારના છે ગજ અને સંમૂર્ણિમના ભેદથી મનુષ્યોના બે પ્રકાર કહ્યાં છે. અસુરકુમારથી લઈને રતનિતકુમાર પર્યન્તના ૧૦ પ્રકારના ભવનપતિ દેવે કહ્યા છે. જ્યોતિષિક દેના ચંદ્રથી તારા પર્વતના પાંચ પ્રકાર કહ્યાં છે. વાતવ્યન્તર દેના ૮ પ્રકાર કહ્યાં છે. સૌધર્મથી અશ્રુત પર્યનતના બાર પ્રકારના વૈમાનિક દેવ કહ્યા છે. પ્રિયક કલ્પાતીત हवाना २ ४यां छ (3 नीयना अवेय विमान + 3 मध्यम अवेय विमान + ૩ ઉપરિતન શૈવેયક વિમાને) અનુત્તર વિમાનવાસી દેના વિજય, આદિ પાંચ પ્રકાર उखा . माशत १०+3+७+4+4+२+१०+2+4+१२++५=८१ वाना मासा ભેદ થાય છે. જેના આ જે ૮૧ ભેદ કહ્યા છે તેમાંના સમૂર્છાિમ મનુષ્ય સિવાયના ૮૦ પ્રકારના જીવન પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી ૧૬૦ પ્રકાર થાય છે. સંમૂર્ણિમ મનુષ્યને એક જ પ્રકાર (અપર્યાપ્તક) હોય છે. આ રીતે છાના કુલ ૧૬૧ ભેદ થાય છે. આ ૧૬૧ પ્રકારના છવભેદે સાથે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનના Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.८ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १०५ - अथ शरीरवर्णादिनामकं सप्तमं दण्डकमाह-'जे अपज्जत्त' इत्यादि । - मूलम्-'जे अपजत्तसुहमपुढवि०काइयएगिदियओरालिय. तेयाकम्मासरीरपओगपरिणया ते वन्नओ कालवन्नपरि० जाव आययसंठाणपरि० । जे पज्जत्तसुहुमपुढवि० एवं चेव, एवं जहाणुपुवीए नेयवं, जस्स जइ सरीराणि जाव-जे पज्जत्तसबटसिद्धअणुत्तरोववाइयदेवपंचिंदियवेउवियतेयाकम्मा सरीर० जाव परिणया ते वण्णओ कालवन्नपरिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया वि (दंडगा ७) ॥सू० ८॥ ___ छाया-ये अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिक-तैजस-कार्मणशरीरप्रयोगपरिणताः ते वर्णतः कालवर्णपरिणताः यावत् आयतसंस्थानपरिणताः । होते हैं। १६१ जीव भेदोंके साथ वर्ण, गंध, रस, स्पर्श एवं संस्थान ' इन २५ का गुणा करने पर १६१४२५-४०२५ भेद हो जाते हैं ॥म.७॥ ‘जे अपजत्तसुहुमपुढवि०' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जे अपज्जत्तसुहुमपुढवि० एगिदिय ओरालियतेयाकम्मा सरीरपओगपरिणया ते वन्नओ कालवन्न परि० जाव आययसंठाणपरि०) जो पुद्गल अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के औदारिक, तेजस और कामणशरीरके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे वर्णकी अपेक्षा कालेवर्णरूप में यावत् आयत संस्थानरूप में भी परिणम जाते જે ૨૫ કુલ ભેદે છે તેને ગુણાકાર કરવાથી (૧૬૧૨૫) કુલ ૪૦૨૫ ભેદ થાય છે. (વર્ણના ૫ ભેદ + ગંધના ૨ ભેદ + રસના ૫ ભેદ + સ્પર્શના ૮ ભેદ + સસ્થાનના ५६ = २५ मे) ॥ सू ७॥ 'जे अपज्जत्तसहुमपुढवि०' त्याह सूत्राथ- (जे अपज्जत्तमुहुमपुढवि० एगिदिय ओरालिय - तेयाकम्मा सरीरपओगपरिणया ते वण्णी कालवण्ण परि० जाव आययसंठाण परि०) જે પુદગલે અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક, તેજસ અને કર્મણ શરીરના પ્રગથી પરિણત થયેલાં કહ્યાં છે, તે મુદ્દગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળાવર્ણરૂપે અહીંથી શરૂ કરીને “આયત સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે ત્યાં સુધીનું પહેલાના સૂત્રમાં Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ये पर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवी० एवमेव । एवं यथानुपूर्व्या ज्ञातव्यं यस्य यानि शरीराणि यावत ये पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियतैजसकार्मणशरीर० यावत् परिणताः ते वर्णतः कालवर्ण परिणता अपि, यावत् आयतसंस्थानपरिणता अपि, (सप्तमो दण्डकः ७) ॥मू० ८॥ टीका-'जे अपजत्तमुहुमपुढविक्काइयएगिदियओरालियतेयाकम्मासरीरपओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरि० जाव आययसंठाणपरि० ' ये अपर्याहैं । (जे पजत्तनुहुमपुढवि० एवं चेव, एवं जहाणुपुम्चीए नेयव्व) जो पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रयोगपरिणत पुद्गल कहे गये हैं, वे भी इसी प्रकार से जानना चाहिये। इसी तरह से क्रमशः सय कथन जानना चाहिये । (जस्स जइ सरीराणि जाव जे पज्जत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाश्य देवपंचिंदिय वेउव्विय तेयाकम्मसरीरा जाव परिणया ते वणओ कालवनपरिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया वि) जिसके जितने शरीर होते हैं उसके उतने शरीर कहना चाहिये। यावत् जो पुद्गल पर्याप्तसर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिकदेव पंचेन्द्रियके वैक्रिय, तेजस, कार्मणशरीर के प्रयोगसे परिणत होते कहे गये हैं वे वर्णकी अपेक्षा कालेवर्णरूपमें भी परिणत होजाते हैं, यावत संस्थान की अपेक्षा आयतसंस्थानतकके रूपमें भी परिणम जाते हैं। दंडगा ७) इस प्रकार यह सातवां दण्डक है । टीकार्थ-सूत्रकारने इस सत्रद्वारा शरीर वर्णादि नामका सातवा भाइयन ४९५ ४२j (जे पज्जत्तसूहम पुढवि० एव चेव, एव जहाणुपुवीए णेयन ) ने पति सूक्ष्म पृथ्वी (4४ प्रयोगपरित युगलो छ, તેમને વિશે પણ અપર્યાપ્તક જેવું જ કથન સમજવું એ જ પ્રમાણે અનુક્રમે બધું કથન સમજવું (जस्स जइ सरीराणि जाव जे पज्जनसव्वसिद्ध अणुत्तरोववाइदेव पंचिंदियवे उब्धियतेयाकम्म सरीर जाव परिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि जाव आययसं ठाण परिणया वि) नासा AN२ डाय, तेना તેટલાં શરીર કહેવા જાઈએ પાવત જે પુદગલે પર્યાપ્ત સવાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક દેવ પચેન્દ્રિયના વક્રિય, તજસ અને કાર્માણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત કહ્યા છે, તે રૂગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કળા વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, ત્યાંથી શરૂ કરીને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ આયત સંસ્થાન પર્વતના સ સ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ત્યાં सुधानु थन अडए ४२. (दंडगा ७) मा प्रा२र्नु २मा सातमु ४४ समj • ટીકાથ– સૂત્રકારે આ સૂત્રધારા શરીરવદિ નામના સાતમાં દંડકનું નીચે પ્રમાણે Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.८ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १०७ सकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकामणशरीरमयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते वर्णतः कालवर्णपरिणताः, यावत्-नीलादिवर्णपरिणताः, गन्धतः सुरभिगन्धादिपरिणताः, रसतस्तिक्तादिरसपरिणताः, स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्श परिणताः, संस्थानतः परिमण्डलाद्यायतपर्यन्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति । 'जे दण्डक कहा है इसमें यह कहा है कि 'जे अपज्जत्तसुहुमपुढविएगिदियओरालिय तेयाकम्मसरीर पओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरि० जाव आययसंठाणपरि' जो पुद्गल अपर्याप्तकसूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक, तैजस और कार्मणशरीरके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे पुद्गल वर्णकी अपेक्षासे कालेवर्णरूपमें भी परिणत हो जाते हैं, यावत् नीलादिवर्णरूपमें भी परिणत हो जाते हैं, गंधकी अपेक्षासे वे ही पुद्गल सुरभिगंधरूपमें भी परिणत हो जाते हैं, दुरभिगंधरूपमें भी परिणम जाते हैं । रसकी अपेक्षाले वे ही पुद्गल तिक्तादि रसके रूपमें भी बदल जाते हैं, स्पर्श की अपेक्षासे वे ही पुद्गल कर्कश आदि ८ प्रकारके स्पर्श रूपमें भी परिणत हो जाते हैं। तात्पर्य कहनेका यही है कि यदि कोई यहां पर ऐसी आशंका करे कि अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक आदि तीन शरीरोंके प्रयोगसे जो परिणत हुए पुद्गल कहे गये हैं अर्थात् उस एकेन्द्रियजीवद्वारा जो पुद्गल औदारिक आदि तीन शरीररूपमें परिप्रतिपादन यु छ- 'जे अपज्जत्तमुहुमपुढविएगिदियओरालियतेयाकम्मसरीरपओगपरिणया ते वण्णओ कालवण्ण परि० जाव आययसंठाण परि०' જે પુદગલે અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય જીવોના ઔદારક, તેજસ અને કાર્પણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળાવર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે અને નીલથી લઈને સફેદ પયતના વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે. ગ ધની અપેક્ષાએ તે પગલે સુગ ધરૂપે પણ પરિણમે છે અને દુર્ગ ધરૂપે પણ પરિણમે છે રસની અપેક્ષાએ તે પગલે તિકતથી લઈને મધુર પર્યન્તના પાંચે રસરૂપે પરિણમે છે. સ્પર્શની અપેક્ષાએ તે પુલો કર્કશ આદિ આઠ પ્રકારના સ્પર્શરૂપે પણ પરિણમે છે અને તે પુદગલે પરિમંડલે આદિ પાંચ સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમન પામે છે શકા- અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરના પ્રગથી પરિણત જે પુણેલે કહ્યાં છે – એટલે કે તે એકેન્દ્રિય જીવ દ્વારા જે પુદગલેને દારિક આદિ ત્રણ શરીરૂપે પરિણુમાવવામાં આવ્યાં છે, તે પુદગલે રૂ૫, રસ આદિ ગુણેથી રહિત હોય છે. તે એવું કેવી રીતે સંભવી શકે ? Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . भगवतीसगे पज्जत्तमुहुमपुढवि० ' एवं चेव ' ये पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिक तैजसकार्मणशरीरप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्तास्ते एवमेव-वर्णतः कालादिवर्णपरिणताः, . गन्धतः सुरभ्यादिगन्धपरिणताः रसतस्तिक्तादिरसपरिणताः, स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्शपरिणताः, संस्थानतः परिमण्डलादिसंस्थानपरिणता णमाये गये हैं वे पुद्गल रूप रसादिगुणोंसे हीन होते होंगे? सो इसके ऊपर सूत्रकार उसे समझा रहे हैं कि ऐसी बात नहीं है क्योंकि 'स्पर्शरसगंधवर्णवन्तः पुद्गलाः' के अनुसार पुद्गलोंमें ये चारगुण होते ही हैं-इसी लिये वे पुद्गल रूप रसादिगुणवाले होते हैं-उनमें एक भी गुण कम नहीं होता है। हां ऐसा अवश्य होता है कि एकगुण दूसरे भिन्नजातीय गुणरूपमें परिणमन नहीं करता है स्वजाति में वह परिणमन कर लेता है जैसे खद्यारस मिष्टरसरूपमें, हरावर्ण पीलेवर्णरूपमें, कोमलस्पर्श कठोर स्पर्शरूप में और सुगंध दुर्गधरूपमें परिणम जाता है। यही विषय यहां पर प्रकट किया गया है । 'जे पज्जत्तासुहुमपुढवि० एवंचेव' इसी तरहसे जो पुद्गल पर्याप्तक, सूक्ष्मपृथिवीकाथिक एकेन्द्रियके औदारिक, तैजस और कार्मण शरीरके प्रयोगले परिणत हुए कहे गये हैं वे भी ऐसे ही होते हैं अर्थात् वर्णकी अपेक्षा वे कालादि वर्णरूपमें भी परणित होते हैं, गंधकी अपेक्षा से वे सुरभिगंधरूप में भी दुरभिगंधरूपमें भी । परिणत होते हैं, रसकी अपेक्षा वे तिक्तादिरस रूपमें परिणत होते हैं, और स्पर्शकी अपेक्षा वे कर्कश आदि स्पर्शके रूपमें भी परिणत समाधान- तमा ३५, २स माहिया हित खाता नथी. २९ स्पर्शरसगंध वर्णवन्तः पुदगला:' मा ४थन अनुसार पुगसमा से या गु] अवश्य खाय छे. તેમાં એક પણ ગુણને અભાવ હેતે નથી તેથી જ તેમને રૂપ, રસાદિ ગુણવાળાં કહ્યાં છેહા, એવુ અવશ્ય સભવી શકે છે કે એક ગુગ બીજા જુદી જાતિના ગુણરૂપ પરિણમન પામતું નથી તે સ્વજાતિમાં જ પરિણમન પામે છે. જેમકે ખાટો રસ મધુર રસરૂપે, લીલેવર્ણ પીળા તૂર્ણરૂપે, કેમલ સ્પર્શ કઠેર સ્પર્શરૂપે, અને સુગંધ દુર્ગધરૂપે પરિણમી જાય છે એ જ વિષય અહી પ્રકટ કરવામાં આવ્યો છે - 'जे पजत्तमुहुमपुढवि. एवं चेव' में प्रमाणे रे सो पर्याप्त સમપૃથ્વીકાધિક એકેન્દ્રિયના દારિક, સૈજસ અને કાર્મણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત જૈયેલા કહ્યા છે, તે પુગલ વિષે પણ એવું જ કથન સમજવું. એટલે કે તે પગલા વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા દિ પાંચ વર્ણરૂપે પરિણમે છે, ગંધની અપેક્ષાએ સુગંધિરૂપે પણુ પરિણમે છે અને દુર્ગધરૂપે પણ પરિણમે છે, રસની અપેક્ષાએ તિત (તીખા) આદિ પાંચ રસરૂપે પરિણમે છે, સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશથી લઈને રૂક્ષ વયન્તને આઠ Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू.८ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १०९ अपि भवन्ति, 'एवं जहाणुपुच्चीए नेयव्वं जस्स जइ सरीराणि जाव' एवम् पर्याप्तकमुक्ष्मपृथिवीकायिकव देव यथानुपूर्व्या यथानुक्रमेण ज्ञातव्यानि यस्य यानि यावन्ति शरीराणि तस्य तावन्ति शरीराणि यावत्-ये पुद्गलाः अपर्याप्तकवादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिक तैजसकामणशरीरप्रयोगपरिणताः प्रज्ञप्तास्ते वर्णगन्धरसस्पर्श संस्थानतः कालादिवर्ण-सुरभ्यादिगन्ध-तिक्तादिरस-कर्कशादिस्पर्श-परिमण्डलादिसंस्थानपरिणताः, ये च पुद्गलाः पर्याप्तकवादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकार्मणशरीरपयोगपरिणतास्ते कालादिवर्ण सुरभ्यादिगन्धहोते हैं। तथा-संस्थान-आकारकी अपेक्षा वे परिमंडलसंस्थान से लेकर आयतसंस्थानतकके रूपमें भी परिणत होते हैं । 'एवं जहाणु पुच्चीए नेयव्वं जस्स जइसरीराणि जाव' पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिककी तरह से ही यथाक्रम जिसके जितने शरीर होते हैं उसके उतने ही शरीर जानना चाहिये. यहां यावत् पदके पाठसे इस प्रकारका कथन गृहीत हुआ है-जो पुद्गल अपर्याप्तक बादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय के औदारिक, तेजस और कार्मण शरीरके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे वर्ण, गंध, रस, स्पर्श और संस्थान की अपेक्षा से काला दि वर्णरूपमें, सुरभि आदि गंधरूप में, तिक्तादि रसरूपमें कर्कश आदि स्पर्शरूप में और परिमंडल आदि संस्थानरूप में परिणत होते हैं, तथा जो पुद्गल पर्याप्तक वादरपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक तेजस एवं कार्मण शरीरके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे वर्णकी अपेक्षा काले आदि वर्णके रूपमें, गंधकी अपेक्षा सुरभि आदि સ્પર્શરૂપે પરિણમે છે અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમંડલ સંસ્થાનથી લઈને આચત सस्थान पर्यन्तना पाय संस्थान३५ परिशुभ छ ‘एवं जहाणुपुवीए नेयव्वं जस्सं जइ सरीराणि जाव' पर्याप्त सूक्ष्मवीथिनी म मनु २ वन रेखा શરીર હોય તે જીવન એટલા જ શરીર સમજવા જોઈએ. અહીં ના યાવત' પદથી નીચેનું કથન ગ્રહણ કરવાનું છે- “જે પુદ્ગલે અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાચિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક, તેજસ અને કામણ શરીરને પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુદ્ગલો વર્ણ, ગધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ કાળ આદિ વર્ણરૂપે, સુરભિ આદિ ગ ધરૂપે, તીખા આદિ રસરૂપે, કર્કશ આદિ સ્પર્શરૂપે અને પરિમંડલ આદિ સંસ્થાનરૂપ પરિણમે છે, અને જે પગલે પર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાચિક એન્દ્રિયના ઔદારિક, તેજસ અને કર્મણ શરીરના પ્રયોગથી પરિત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા મંદિ વર્ણરૂપે, ગંધની અપેક્ષાએ સુગેધ અથવા દુર્ગધરૂપે, રસની અપેક્ષા Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसरे तिक्तादिरस - कर्कशादिस्पर्श - परिमण्डलादिसंस्थानपरिणता अपि भवन्तीति भावः । एवं पर्याप्तकापर्याप्तकमूक्ष्मवादराकायिक-तेजस्कायिक-वायुकायिकवनस्पतिकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकामणशरीरमयोगपरिणताः पुद्गलाः, एवं पर्याप्तकापर्याप्तकदीन्द्रिय - त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रियौदारिकादिशरीरप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः, पर्याप्तापर्याप्तकरत्नप्रभादिसप्तनैरयिकपञ्चेन्द्रियवैक्रियादिशरीरपयोगपरिणताः पुद्गलाः, पर्याप्तापर्याप्तकसमूच्छिम - गर्भजतिर्यग्योनिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियाहारकादिशरीरमयोगपरिणताः पुद्गलाः, असुरकुमारादिभवनवासिगंधके रूपमें, रसकी अपेक्षा तिक्तादि रसके रूपमें, स्पर्शकी अपेक्षा कर्कश आदि स्पर्श के रूपमें और संस्थानकी अपेक्षा परिमंडल आदि संस्थानके रूपमें भी परिणत होते हैं। इसी प्रकारले पर्याप्तक अपर्योतक सूक्ष्मवादर ऐसे अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकाथिक और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियके औदारिक, तैजस. और कार्मण शरीरके प्रयोगले परिणत हुए जो पुद्गल कहे गये हैं, तथा जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तक द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रियके औदारिक आदि शरीरत्रयके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, तथा जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तक रत्नप्रभादि सप्तपृथिवीगतनैरयिक पंचेन्द्रियके वैक्रियादि शरीरत्रयके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, तथा जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तक संमूछिम, गर्भज तिर्यग्योनिक जीवोंके औदारिक आदि शरीरत्रयके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, इसी तरहसे मनुष्य पंचेन्द्रियके आहारक आदि शरीरके प्रयोगसे परिणत हुए તીખા આદિ રસરૂપે, સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ આદિ સ્પર્શરૂપે અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમંડલ આદિ સ સ્થાનરૂપે પરિણમે છે. એ જ પ્રકારનું કથન પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક અવસ્થાવાળા સૂક્ષ્મ અને બાદર અપૂકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક, વૈજસ અને કામણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત જ પુદ્ગલે કહ્યાં છે તેમના વિષે પણ સમજવું એવું જ કથન પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીના ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરના પ્રયોગથી જે પુદગલે પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તથા જે પુદગલે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક રત્નપ્રભા આદિ સાત પૃથ્વીઓના નારક પંચેન્દ્રિયના વૈકિય આદિ ત્રણ શરીરના પ્રાગથી પરિણત થયેલાં કહ્યાં છે, તથા જે પુદગલો પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક સંમૂર્છાિમ તથા ગર્ભજ તિર્ય ચનિક જીવોના ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તે મુદગલે વિષે પણ સમજવું. એ જ પ્રમાણે મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના આહારક આદિ શરીરના પ્રવેગથી પરિણત થયેલાં પુદગલે વિષે પણ સમજવું તથા અસુરકુમાર Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. ८ सूक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् १११ वानव्यन्तर - ज्योतिषिक - वैमानिकपर्याप्तकापर्याप्तक पञ्चेन्द्रियवैक्रियादिशरीरप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः, पर्याप्तापर्याप्त कयैवेयक - विजय - वैजयन्त-जयन्ता - पराजित पञ्चेन्द्रियानुत्तरौ पपातिकवैक्रियादिशरीरमयोगपरिणताः पुद्गलाच वर्णगन्धरसस्पर्श संस्थानतः कालादिवर्ण - सुरभ्यादिगन्ध - तिक्तादिरस - कर्कशादि - स्पर्श-परिमण्डलादिसंस्थानपरिणता भवन्ति । 'जे पज्जत सव्वहसिद्ध अणुत्तरोत्रवाइयदेव पंचिंदिय वेउच्चिय तेया- कम्मा - सरीर० जावपरिणया ते चष्णओ कालवणपरिणया वि, जाव आगयसंठाणपरिणया वि' ये पुद्गलाः पर्याप्तकापर्याप्तककहे गये हैं, असुरकुमार आदि भवनवासी, पिशाच आदि वनव्यन्तर, सूर्यचन्द्रादिज्योतिषिक और सौधर्मादिक कल्पवासी वैमानिक देव इन सब पर्याप्त अपर्याप्तक देव पंचेन्द्रियोंके वैक्रिय आदि शरीर के प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, तथा पर्याप्तक अपर्याप्तक नवग्रैवेयवासी, एवं विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित इन चार अनुत्तर विमानवासी देव पंचेन्द्रियोंके वैक्रिय आदि शरीरके प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं सो ये सब पुद्गल वर्ण, गंध, रस, स्पर्श एव संस्थान की अपेक्षा से कालादिवर्णके रूपमें, सुरभि आदि गंधके रूपमेंतिक्तादिरस के रूपमें, कर्कश आदि स्पर्शकेरूपमें, और परिमंडल आदि संस्थान के रूपमें परिणत होते हैं । तथा 'जे पज्जत्तसव्वट्टसिद्ध अणुत्तरवचाय पंचिंदियवेउच्चिय तेयाकम्मसरीरा जाव परिणया ते वण्णओ, कालवण्णपरिणया वि, जाव आययसंठाणपरिणया वि' આદિ ભવનપતિના, પિશાચ આદિ વાનન્યન્તાના, સૂર્યચન્દ્રાદિક જ્યેાતિષિકાના, અને સૌધમ આદિ કલ્પવાસી વમાનિક દેવાના, એ બધા પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક દેવ પચેન્દ્રિયાના બૈંક્રિય આદિ શરીરના પ્રયાગથી પરિણત થયેલા પુદ્ગલા તથા પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક નવ ચૈવેયકવાસી દેવાના અને વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત અને અપરાજિત, આ ચાર અનુત્તર વિમાનવાસી દેવ પંચેન્દ્રિયના વૈક્રિય સ્માદિ શરીરના પ્રયાગથી પરિણત થયેલા જે પુદ્ગલે કહ્યાં છે તે પુદ્ગલા વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વરૂપે, ધની અપેક્ષાએ સુગધ અથવા દુગ ધરૂપે, રસની અપેક્ષાએ તીખા આદિ રસરૂપે, સ્પેની અપેક્ષાએ કશ આદિ-સ્પરૂપે અને સસ્થાનની અપેક્ષાએ પરમ`ડલ આદિ સસ્થાનરૂપે પરિષુમે છે' તથા ' जे पज्जत्तसव्त्रद्वसिद्धअणुत्तरोववाइयप चिंदिय वेउन्त्रिय - तेयाकम्मसरीरा जात्र परिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, जात्र अययसंठाग परिणया वि પુદ્ગલા પર્યાપ્તક, અપŚપ્તક સર્વાં`સિદ્ધ અનુત્તર 2 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक देवपञ्चेन्द्रियवैक्रिय - तेजस - कार्मणशरीर० यावत्-प्रयोगपरिणतास्ते वर्णतः कालादिवर्णपरिणता अपि, यावत् - नीलादिवर्ण परिणता अपि, गन्धतः सुरभ्यादिगन्धपरिणता अपि, रसवस्तिक्तादिरसपरिणता अपि, स्पर्शतः कर्कशा दिस्पर्शपरिणता अपि, संस्थानतः परिमण्डलाद्यायतपर्यन्तसंस्थान परिणता अपि भवन्तीति भावः । (सप्तमो दण्डकः ७) एवं च सप्तमे दण्डके शरीरस्य वर्णादिद्वारके ४९१ - एकनवत्यधिकचतुःशतशरीराणाम्वर्ण- गन्ध-रस- स्पर्श-सं स्थानाख्यपञ्चविंशति भेदैर्गुणितात गुणनफलात (१२२७५) चतुश्चत्वारिंशदधिकषट्शत (६४४) हासेन एकत्रिंशदधिकशतोतरेकादशसहस्राणि (११६३१)भवन्ति, तथाहि-यद्यपि (४९१) एकनवत्यधिकचतुः शतसंख्यानाम् वर्णादिपञ्चत्रिंशत्या (२५) गुणिते सति (१२२७२ ) पञ्चसप्तत्यधिकद्विशतोत्तरद्वादशसहस्राणि, इत्येतत्संख्या भवति, तथापि (१६१) एकपष्टचधिकैकशत कार्मणशरीरस्य चतुःस्प जो पुद्गल पर्याप्त अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध विमानवासी देवपंचेन्द्रिय के वैक्रिय, तेजस एवं कार्मण इनतीन शरीरोंके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे भी वर्णकी अपेक्षासे कालादिवर्णकेरूपमें, गंधकी अपेक्षा से सुरभि आदि गंधके रूपमें, रसकी अपेक्षासे तिक्तादि रसके रूप में, स्पर्शकी अपेक्षा कर्कशआदि स्पर्शकेरूपमें, और संस्थान की अपेक्षा से परिमंडल संस्थानसे लेकर आयत संस्थान के रूपमें भी परिणत होते हैं । इस प्रकार यह सातवां दण्डक है । शरीर संबंधी वर्णादि द्वारवाले इस सप्तम दण्डकमें ४९१ शरीरोंमे पांचवर्ण गंध, २ रस५, स्पर्श, और संस्थान५ इन २५का गुणा करनेपर ११६३१ शरीरके वर्ण आदि आ जाते हैं । यद्यपि ४९१ में २५का गुणा करनेपर १२२६५ ऐसी संख्या आती है फिर भी यहां पर जो १९६३१ ११२ વિમાનવાસી દેવપ ચેન્દ્રિયના વૈક્રિય, તૈજસ અને કાણુ શરીરના પ્રયાગથી પરિણત થયેલા હાય છે, તે પુદ્ગલા પણુ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વરૂપે, ગધની અપેક્ષાએ સુરભિ આદિ ગધરૂપે, રસની અપેક્ષાએ તીખા ભાદિ રસરૂપે, પની અપેક્ષાએ કર્કશ આદિ રૂપે અને સસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમડલથી લઈને આયત સંસ્થાન પન્તના સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે. આ પ્રકારનું આ સાતમુ દંડક છે. શરીરના વર્ણાદિ દ્વારવાળા આ સાતમાં દંડકમાં ૪૯૧ શરીરાના ૧૧૬૩૧ ભેદ કહ્યાં છે. પાચ વર્ણ, છે ગંધ, પાંચ રસ, ૮ સ્પર્શી અને પાંચ સંસ્થાન, એ રીતે ૪૯૧ ને ૨૫ વડે ગુણવાથી ૧૨૨૭૫ ગુણાકાર આવે છે. છતાં પણ અહી જે ૧૧૬૩૧ ભેદ કહ્યા છે. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू० ९ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ११३ शित्वस्यैव सन्वेन अष्टस्पर्शे पु चतुर्णाम् अभावेन एकपष्टयधिकैकशत-(१६१)-संख्या चतुर्भिरेव गुणिता (१६१४४६४४) चतुश्चत्वारिंशदधिकपट्शतरूपा भवति, इत्येतत्संख्याहासेन एकत्रिंशदधिकपट्शतोत्तरैकादशसहस्राणि (११६३१) शरीश्वर्णानि भवन्तीति ||मू० ८॥ . अथेन्द्रियवर्णादिनामकमष्टमं दण्डकमाह-'जे अपज्जत्त' इत्यादि । मूलम् - जे अपज्जन्तसुहमपुढविकाइयएगिदियफासिदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया जाव आययसंठाणपरिणया वि । जे पजत्तसुहमपुढविकाइय० एवं चेव । एवं जहाणुपुवीए जस्स जइ इंदियाणि तस्स तत्तियाणि भाणियवाणि जाव जे पजत्तसवटसिद्धअणुत्तरजावदेवपंचिदिय - सोइंदिय-जावफासिंदियपओगपरिणया वि। ते वन्नओं कालबन्नपरिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया वि ( दंडगा८) ॥ सू० ९ ।। छाया - यं अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियस्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः वर्णतः कालवर्णपरिणताः यावत् आयतसंस्थानपरिणता अपि । ये पर्याप्तकसंख्या कही गई है उसका कारण यह है कि १६१ कार्म णशरीरमें चार स्पर्श ही होते हैं आठ स्पर्श नहीं होते, इसकारण आठ स्पशों से चार स्पों के अभाव होनेके कारण १६१को ४से ही गुणित किया गया है सो प्राप्त हुई ६४४ संख्याको १२२७५मेंसे कम करने पर ११६३१की संख्या आजाती है। अतः ये ११६३१ शरीरके वर्ण आदि आजाते हैं ॥सू. ८॥ 'जे अपज्जत्तसुहुभपुढविकाइयएगिदियफासिदिय' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जे अपजत्तमुहुमपुढविकाइयएगिदियफासिदियपओग તેનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે- ૧૬૧ કામણ શરીરમાં ચાર જ સ્પર્શ થાય છે – આઠ પર્શ થતા નથી, તેથી ૧૬૧ ૪ ૪ = ૬૪૪ પ્રકારના સ્પર્શને અભાવ હોવાથી ૧૨૨૭૫ માંથી ૬૪૪ બાદ કરવાથી ૧૧૬૩૧ ભેદ થાય છે. આ રીતે તે શરીરના વર્ણદિની અપેક્ષાએ ૧૧૬૩૧ ભેદ થાય છે એમ સમજવું. સૂ ૮ છે 'जे अपजत्तमुहुमपुढवीकाइयएगिदियफासिदिय त्यासूत्रा- (जे अपज्जत्तमुहुमपुढविकाइयएगिदियफासिदियपओगपरिणया Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ भगवतीसगे सूक्ष्मपथिवीकायिक० एवमेव । एवं यथानुपूर्वा यस्य यानि इन्द्रियाणि तस्य तावन्ति भणितव्यानि, यावत् ये पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तर-यावदेवपञ्चेन्द्रिय श्रोत्रेन्द्रिय-यावत्-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः अपि। ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि यावत् आयतसंस्थानपरिणता अपि, (अष्टमो दण्डकः ८) ॥मृ० ९।। परिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया जाव आययसंठाणपरिणया वि) जो पुद्गल अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियकी स्पर्शनेन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे वर्णकी अपेक्षासे काले वर्णके रूपमें भी परिणत होते हैं, यावत् आयतसंस्थानके रूपमें भी परिणत होते हैं । (जे पजत्तमुहुमपुढवी एवं चेव, एवं जहाणुपुवीए जस्स जइ इंदियाणि तस्स तत्तियाणि भाणियब्यागि) जो पुद्गल पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियकी स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे भी इसी तरहसे जानना चाहिये इसी तरहसे क्रमशः जिल जीवकी जितनी इन्द्रियां होती हैं उस जीवके उतनी इन्द्रियां कहनी चाहिये । (जाव जे पजत्तसम्वट्ठसिद्ध अणुत्तर जाव देवपंचिंदिय सोइंदिय जाव फासिंदियपओगपरिणया वि, ते वनओ कालवनपरिणयावि जाव आययसंठाणपरिणयावि) यावत् जो पुद्गल पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरविमानवासी देवपंचेन्द्रियोंकी श्रोत्रेन्द्रियसे लेकर स्पर्शन इन्द्रियतकके प्रयोगले परिणत हुए कहे गये हैं वे ते वण्णी कालवण्ण परिणया जाव आययसंठाणपरिणया वि ) જે પુદ્ગલ અપર્યાપ્તક સુક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયની સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણુત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલો “વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે, અહીંથી શરૂ કરીને “આયત સંરથાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ત્યાં સુધીનું ચૂકત કથન અહીં ગ્રહણ ४२७ (जे पज्जत्तमुहमपुढवि एवं चेत्र, एवं जहाणुपुनिए जस्स जइ इंदियाणि तम्स तत्तियाणि भाणियवाणि) हे पुसा पर्याप्त सूक्ष्मवायि मन्दियनी સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તેમને વિષે પણ અપર્યાપ્તકના જેવું જ કથન સમજવું. એ જ પ્રમાણે અનુક્રમે બધાં જીવોનું કથન કરવું. અને જે જીવને જેટલી धन्द्रिय डाय छे, ते ७पने तेरी पन्द्रियो ४ नये. (जाव जे पज्जत्तसव्वसिद्ध अणुत्तर जाव देवपंचिंदिय सोइंदिय जाव फासिदिय पओगपरिणया वि, ते वण्णओ कालवनपरिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया वि) यावतू २ युवा पर्याप्त સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તર વિમાનવાસી દેવપચેન્દ્રિોની શ્રોત્રથી લઇને સ્પર્શ પર્યન્તની ઇન્દ્રિયના Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू. ९ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ११५ टीका-'जे अपजत्तमुहुमपुढविकाइयएगिदियफासिदियपोगपरिणया ते वन्नओ कालचनपरिणया जाव आययस ठाणपरिणयोवि' ये पुद्गलाः अपर्यातकसूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियस्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः प्रज्ञप्ताः, ते वर्णत: कालवर्णपरिणता अपि यावत्-नीलादिवर्णपरिणता अपि, गन्धतः सुरभ्यादिगन्धपरिणता अपि, रसतस्तिक्तादिरसपरिणता अपि, स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्शपरिणता अपि, सस्थानतः परिमण्डलादिस स्थानपरिणताः, आयतसंस्थानपरिणता वर्णकी अपेक्षासे कालेवर्ण आदि वर्णरूपमें भी परिणत होते हैं यावत् आयतसंस्थान के रूपमें भी परिणत होते हैं। ____टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने यह इन्द्रियवर्णादि नामवाला आठवां दण्डक कहा है-इस में यह प्रकट किया गया है कि 'अपजत्तसुहुमपुढविकाइयएगिदियफासिंदियपओगपरिणया-ते वन्नओ काल वनपरिणया जाव आययसंठाणपरिणया वि' जो पुद्गल अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियकी एक स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं जो पुद्गल वर्ण की अपेक्षा काले आदिवर्णवाले भी होते हैं, यावत् नीलादिवर्णवाले भी होते हैं, गंधकी अपेक्षा-सुरभिगंधवाले भी होते हैं, दुरभिगंधवाले भी होते हैं, रसकी अपेक्षा वे तिक्तादि रसवाले भी होते हैं, स्पर्शकी अपेक्षा वे कर्कश स्पर्श आदि वाले भी होते हैं और संस्थान की अपेक्षा वे परिमंडल आदि संस्थाપ્રગથી પણિત થયેલા કહ્યા છે, તે પગલે ‘ વની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણરૂપે પરિણમે છે, અહીથી શરૂ કરીને “આયત સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ત્યાં સુધીનું પૂર્વોક્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું. - ટીકાથ– આ સૂત્રધારા સૂત્રકારે ઈન્દ્રિયવર્ણાદિ નામના આઠમા દંડકનુ નીચે પ્રમાણે प्रतिपान यु छ- 'अपजत्तमुहमपुढविकाइयएगिदियफासिदियएभोगपरिणया, ते वण्णओ कालवण्णपरिणया जाव आययसंठाणपरिणया वि' જે પુદગલે અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયની એક સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુદગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણવાળા પણ હૈય છે, અને નીલથી લઈને સફેદ પર્યન્તના વર્ણવાળાં પણ હોય છે, ગધની અપેક્ષાએ તે પુદ્ગલે સુરભિગધ (સુગ ધ) વાળાં પણ હોય છે અને દુર્ગધવાળાં પણ હોય છે, રસની અપેક્ષાએ તે પુદગલે તિકત (તીખા) આદિ પાંચ રસવાળાં હોય છે, સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ આદિ આઠ સ્પર્શવાળાં હોય છે અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમંડલથી લઈને આયત સંસ્થાન પર્યન્તના સંસ્થાનવાળાં પણ હોય છે. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११,६ भगवतीसूत्रे अपि भवन्ति । 'जे पज्जत्तमुहुमपुढविकाइय० एवंचेव' ये पुद्गलाः पर्याप्तकमुक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियस्पर्शेन्द्रियमयोगपरिणताः प्रज्ञप्ताः, ते एवमेव वर्णतः कालादिवर्णपरिणताः, गन्धतः सुरभ्यादिगन्धपरिणताः, रसवस्तिक्तादिरसपरिearः स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्शपरिणताः, संस्थानतः परिमण्डलादिस स्थानपरिणता अपि भवन्ति । ' एवं जहाणुपुत्रीए जस्स जड इंद्रियाणि तस्स तत्तियाणि आणियन्त्राणि जाव' एवं यथानुपूर्व्या = यथानुक्रमेण यस्य यानि इन्द्रियाणि भवन्ति तस्य तावन्ति भणितव्यानि यावत् - ये पुद् गलाः पर्याप्ता पर्याप्तकवादपृथिवीकाचिकैकेन्द्रियस्पर्शे न्द्रियप्रयोगपरिणताः प्रज्ञप्तास्ते कालादिवर्ण - सुरभ्यादिगन्ध नवाले भी होते हैं । आयत संस्थानवाले भी होते हैं । ' जे पज्जन्तमुहमढवि एवं चेव' जो पुद्गल पर्याप्तक सुक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रिय की स्पर्शन इन्द्रिय के प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं वे भी वर्ण की अपेक्षा कालादि वर्णवाले, गंध की अपेक्षा सुरभि आदि गंधवाले, उसकी अपेक्षा तिक्तादिरसवाले, स्पर्शकी अपेक्षा कर्कश आदि स्पर्शवाले एवं संस्थान की अपेक्षा परिमण्डल आदि संस्थान वाले होते हैं । ' एवं जहाणुपुन्नीए जस्स जड़ इंदियाणि तस्स तत्तियाणि आणिपव्वाणि जाव' जिस २जीब के जितनी २ इन्द्रियाँ क्रमशः कही गई हैं उस २ जीव के उन २ इन्द्रियों का कथन कर लेना चाहिये । यावत् जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तक बादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय की स्पर्शन इन्द्रिय के प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं, वे काल 'जे पज्जत सुमपुर एवं चेव' ने युगले पर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीमायिक એકેન્દ્રિયની સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયાગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તેએ પણુ વધુની અપેક્ષ એ કાળા આદિવવાળા, ગ ધની અપેક્ષાએ સુરભિ આદિ ગંધવાળાં, રસની અપેક્ષ એ તીખા આદિ રસવાળાં, સ્પર્શની અપેક્ષાએ કશ આદિ સ્પર્શીવાળા અને સસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમડલ આદિ સંસ્થાનવાળાં હેાય છે. 6 एवं जहाणुपुत्री जस्स जइ इंदियाणि तस्स तत्तियाणि भाणियन्त्राणि ના' એ જ પ્રમાણે ક્રમશ: જે જે જીવને જેટલી ઇન્દ્રિયે કહી છે, તે તે જીવને એટલી ઇન્દ્રિયા કહેવી જોઇએ. જેમકે પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તક, બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયની સ્પર્શેન્દ્રિયના યેાગથી પરિણત જે પુગલે કહ્યાં છે, તે કાળા આદિ વણુ વાળાં, સુરભિ આદિ ગ ધવાળા તીખા આદિ રસવાળા, કશ આદિ સ્પર્શીવાળાં અને રિમંડલ આદિ સંસ્થાનવાળા હોય છે એમ સમજવું. એ જ પ્રમાણે સુક્ષ્મ અને ખાદર, પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તક, અાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય જીવની એક સ્પોન્દ્રિચના પ્રયાગથી પરિશુત થયેલાં પુદ્ગલા પર્ણ સ્પર્શનો અપેક્ષાએ કાલાદિ Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ · ११७. प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. ९ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् विक्तादिरस - कर्क शादिस्पर्श-परिमण्डलादिसंस्थानपरिणता अपि । एवं सूक्ष्मचादरपर्याप्तापर्याप्तकाष्कायिक- तेजः कायिक- वनस्पतिकायिकै केन्द्रियस्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिणता अपि । एवं पर्याप्तकापर्याप्तक डीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रिय जिह्वाघाणचक्षुरिन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिणता अपि भवन्ति । एवं रत्नप्रभाद्यधः सप्तमीपर्यन्तपृथिवीपर्याप्त पर्याप्तकनैरयिकपञ्चेन्द्रिय श्रोत्र - चक्षु घण जिह्वास्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिआदि वर्णवाले, सुरभि आदि गंधवाले, तिक्तादि रसवाले, कर्कश आदि स्पर्शवाले, और परिमंडल आदि संस्थानवाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये | इसी तरह से सूक्ष्म बादर पर्याप्तक अपर्याप्तक अपकायिक, तेजःकायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय जीव की एक स्पर्शन इन्द्रिय के प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं वे भी वर्णादि की अपेक्षा से कोलादिवर्णवाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये । इसी तरह से जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्त द्वीन्द्रिय, श्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय जीवों की स्पर्शनेन्द्रिय जिह्वाइन्द्रिय, घाणइन्द्रिय और चक्षुरिन्द्रिय इन इन्द्रियों के प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं, वे पुद्गल भी वर्ण की अपेक्षा कालादि वर्णवाले होते हैं। इसी तरह से जो पुद्गल रत्नप्रभापृथिवी से लेकर सप्तमपृथिवीगत पर्याप्तक अपर्याप्त नैरयिक पंचेन्द्रियों की श्रोत्र, चक्षु, घाण, जिह्वा, और स्पर्शन इन पांच इन्द्रियों के प्रयोगों से परिणत हुए कहे गये વર્ણવાળા હાય છે વગેરે પૂર્વાંકત સમરત Ûન ગ્રહણ કરવું એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અને અપર્મપ્તક હીન્દ્રિયવાની ઘ્રાણેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયાગથી પરિણત થયેલા, ત્રીન્દ્રિય છવાની જિહવાઇન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલાં અને ચતુરિન્દ્રિય જીવેાની ચક્ષુઇન્દ્રિય, જિહવાઇન્દ્રિય, ધાણેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિના પ્રત્યેાગથી પરિણત થયેલાં પુદ્ગલા પણ વર્ષોંની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણવાળા હાય છે, ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન ગ્રહણ કરવુ એ જ પ્રમાણે જે પુદ્ગલા રત્નપ્રભા આદિ સાત પૃથ્વીના નારકપ ચેન્દ્રિયેની શ્રોત્ર, ચક્ષુ, ઘ્રાણુ, જિહવા અને સ્પ આ પાચે ઇન્દ્રિયાના પ્રયાગથી પરિણત થયેલાં કહ્યા છે, તે પુદગલા પણ વર્ણાદિની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વણુ વાળાં હોય છે એ જ પ્રમાણે જે પુદ્ગલેા પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક જલચર આદિ તિચેાની પન્દ્રિયાની અને મનુષ્યપચેન્દ્રિયાના શ્રોત્રથી લઇને પ પન્તની પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રત્યેાગથી પરિશુર્ત થયેલા હોય છે, તે પુદ્ગલે પણ વની અપેક્ષાએ કાળા Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ११८ णता अपि भवन्ति । एवं पर्याप्तापर्याप्त कजलचरादितिर्यग्योनिकपश्चेन्द्रियमनुष्यपञ्चेन्द्रिय श्रोत्रादि स्पर्शान्तेन्द्रियमयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिणता अपि भवन्ति । एवं पर्याप्तकापर्याप्तकभवनपति - वानव्यन्तर- ज्योतिषिक - वैमानिक नवयैवेयक- विजय- वैजयन्त - जयन्ता - ऽपराजितानुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रिय- श्रोत्रादीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णपरिणता अपि भवन्तीति भावः । 'जे पज्जत्तसेवनसिद्ध अणुत्तरो० जात्र देवपंचिदिय- सोइंदिय - जाब- फार्सिदियपओगपरिणया वि ते वनभो कालवनपरिणया विजा आययसंठाणपरिणया कि ये पुद्गलाः पर्याप्तकापर्याप्त सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक - यावत् कल्पातीतक देवपञ्चेन्द्रिय- श्रोत्रेन्द्रियहैं वे पुद्गल भी वर्णादि की अपेक्षा काले आदिवर्णादि वाले होते हैं । इसी तरह से जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तक जलचर आदि तिर्यग्योनि वाले पंचेन्द्रियों की, मनुष्यपंचिंद्रियों की श्रोत्रादिस्पर्शान्त इन्द्रियों के प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं वे भी वर्णादि गुणों की अपेक्षासे कालादि वर्णादिवाले होते हैं । इसी तरहसे जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तक भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक, नवग्रैवेयक, विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजितवासी देवपंचेन्द्रि योंकी श्रोत्रादिक पांच इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे पुद्गल वर्णादिककी अपेक्षासे कालादिवर्ण वाले भी होते हैं । इसी तरहसे 'जे पज्जत्तसव्वट्टसिद्ध अणुत्तर जाव देवपंचिदियसोइंदिय जाव फासिंदियपओगपरिणया वि ते वन्नओ कालवनपरिणया विजाव आययसठाणपरिणया वि' जो पुद्गल पर्यातक अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत पंचेन्द्रिय देवोंकी श्रोत्रइन्द्रिय यावत् આદિ વર્ણવાળાં હાય છે, ઇત્યાદિ પૂકિત કથન અહીં પણ મહેણુ કરવું એ જ પ્રમાણે ने युगसो पर्याप्त - अपर्याप्तः लवनयति, वानव्यन्तर, न्योतिषिक, वैज्ञानिक, નવગ્રેવેચક, વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત અને અપરાજિત અનુત્તર વિમાનવાસી દેવપ’ચેન્દ્રિયની શ્રોત્ર અદ્વિ પાંચ ઇન્દ્રિયાના યેાગથી પરિશુત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદ્ગલા પણુ વર્ણાદિની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણોદિવાળાં હાય છે. એ જ પ્રમાણે 'जे पज्जतसव्वहसिद्ध अणुत्तर जाव देवपं चिंदियसोइंदिय जाव फार्सिदियपओगपरिणया विते वष्णओ कालवण्णपरिणया वि जाव आययसं ठाणपरिणयाविने गते पर्याप्त भने पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपयाति કલ્પાતીત પંચેન્દ્રિય દેવાની શ્રોત્ર, ચક્ષુ, જિહવા, ઘાણુ અને સ્પર્શ, એ પાંચ ઇન્દ્રિયાના 9 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ स. ९ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् ११९ यावत्-चक्षु-ण-जिहा-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणता अपि ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि यावत् नीलादिवर्णपरिणता अपि, गन्धतः सुरभ्यादिगन्धपरिणता अपि, रसतस्तिक्तादिरसपरिणता अपि, स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्शपरिणता अपि, संस्थानतः परिमण्डलादिसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति । इति अष्टमो दण्डकः ८॥ ___ अोन्द्रियवर्णादिद्वारे त्रयोदशाधिकसप्तशते (७१३) न्द्रियाणां वर्ण-गन्धरस-स्पर्श-संस्थानाख्यपञ्चविंशतिसंख्यकभेदैर्गुणने ७१३ ४ २५ = १७८२५) पञ्चविंशत्यधिकाष्टशतोत्तरसप्तदशसहस्राणि वर्णादयो भवन्ति इति-मू० ९॥ अथ शरीरेन्द्रियवर्णादिनामकं नवमं दण्डकमाह-'जे अपज्जत्त' इत्यादि । मूलम्-जे अपजत्तसुहृमपुढविकाइयएगिदियओरालियतेयाकम्माफासिंदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवन्नपरिणयावि जाव आययसंठाण० । जे पज्जत्तसुहमपुढवि० एवं चेव । एवं चक्षुइन्द्रिय, घ्राणइन्द्रिय, जिहाइन्द्रिय एवं स्पर्शनइन्द्रिय इन पांच इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे वर्णकी अपेक्षासे कालेवर्णरूपसे परिणत भी होते हैं, यावत् नीलादि वर्णरूपसे परिणत भी होते हैं, गंधकी अपेक्षासे वे सुरभिगंधरूपसे और दुरभिगंधरूपसे परिणत भी होते हैं, स्पर्श की अपेक्षासेवे कर्कश आदि स्पर्श रूपसे परिणत भी होते हैं, तथा संस्थानकी अपेक्षासे वे परिमंडल आदि संस्थानकेरूपसे परिणत भी होते हैं । इसप्रकारसे यह आठवां दण्डक कहा गया है । इन्द्रियवर्णादि द्वारवाले इस आठवें दण्डकमें इन्द्रियवर्णादिकोंके भेद १७८२५ हैं ऐसा कहा गया है जो इस प्रकारसे जानना चाहिये ७१३ इन्द्रियोंके साथ ५वर्ण, २गंध, परस, ८स्पर्श और ५ संस्थान इन पचीस भेदोंका गुणा किया गया है अतः पूर्वोक्त संख्या निष्पन्न हो जाती है ॥ सू. ९॥ પ્રગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તેઓ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળાથી લઈને સફેદ પયંતના પાંચે વર્ણરૂપે, ગંધની અપેક્ષાએ સુરભિગ ધ અને દુર્ગ ધરૂપે, રસની અપેક્ષાએ તિકતાદિ પાંચ રસરૂપે, સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ આદિ આઠ સ્પર્શરૂપે અને સ સ્થાનની અપેક્ષાએ' પરિમંડલથી લઇને આયત પર્યન્તના સંસ્થાનરૂપે પરિણમે છે. આ પ્રકારના ઈન્દ્રિયવર્ણાદિકના કુલ ૧૭૮૨૫ ભેદ બતાવ્યા છે. તે ભેદે નીચે પ્રમાણે જાણવા- ૭૧૩ ઇન્દ્રિયની સાથે પાચં વર્ણ, ૨ ગંધ, પાચ રસ, ૮ સ્પર્શ અને પાચ સ સ્થાન, એ રીતે કુલ ૨૫ ભેદાનો ગુણાકાર કરવાથી ૧૭૮૨૫ ભેદ થઈ જાય છે. | સૂ. ૯ છે Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० भगवतीमत्रे जहाणुपुबीए जस्ल जइ सरीराणि इंदियाणि य तस्स तइ भाणियवाणि जाव जे पज्जतसम्वटसिद्धअणुत्तरोववाइय-जाव-देवपंचिंदियवेउवियतेयाकम्मालोइंदिय-जाव-फांसिंदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरि० जाव आययसंठोणपरिणया वि । (दंडगा ९) एवं एए नव दंडगा ९ ॥ सू० १०॥ छाया-ये अपर्याप्तक सूक्षापृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतजसकार्मणस्पशेन्द्रियप्रयोगपरिणतास्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि, यावत् आयतस स्थान 'जे अपज्जत्तस्नुहुभपुढवीकाइयएगिदिय ओरालिय' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जे अपज्जत्तसुहमपुढविकाइयएगिदियओरालियतेयाकम्मा फासिंदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया वि जाव आययसंठाणपरिणया विय) जो पुद्गल अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक तैजल, कार्मण इनतीन शरीरोंके और एक स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे वर्णकी अपेक्षासे काले वर्णरूपमें भी परिणत यावत् आयतसंस्थानरूपमें भी परिणत होते हैं (जे पजत्तसुहमपुढवी० एवं चेव, एवं जहाणुपुचोए जस्स जइ सरीराणि इंदियाणि य तस्ल तइ माणियवाणि, जाव जे पज्जत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपंचिंदियवेउब्धिय तेयाकम्मा सोइंदियजाव फासिंदियपओगपरि० ते वण्णओ कालवण्णपरि० जाव आययसंठाण'जे अपज्जत्तमुहुमपुढविकाइयएगिदिय ओरालिय' त्याह सूत्रा- ( जे अपजत्तमुहुमपुढविकाइयएगिदियओरालिय तेयाकम्मा फासिंदियपओगपरिणया-ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, जाव आययसंठाणपरिणया वि य ) रे पुसी २५यात सुक्ष्म यि मेन्द्रियता દારિક, તજસ અને કાર્મણ, એ ત્રણ શરીરના અને એક સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુદગલે “વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા વર્ણ રૂપે પરિણમે છે, અહીંથી શરૂ કરીને ‘સસ્થાનની અપેક્ષાએ આયત સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે, ત્યાં સુધીનુ પૂર્વોકત સ્થન ગ્રહણ કરવું. (जे पज्जत्तमुहुमपुढवि० एवं चेव, एवं जहाणुपुवीए जस्स जइ सरीराणि इंदियाणि य तस्स तइ भाणियवाणि, जाव जे पज्जत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपचिंदिय वेउन्चियतेयाकम्मा सोइंदिय जाव Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श. ८३.१ सु. १० सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १२१ परिणता अपि। ये पर्याप्तकमूक्ष्मपृथ्वी० एवमेव । एवं यथानुपूर्व्या यस्य यानि शरीराणि इन्द्रियाणि च तस्य तानि भणितव्यानि यावत् ये पर्याप्तसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक यावत्-देवपञ्चेन्द्रिय-बैंक्रिय-तैजस कार्मण-श्रोत्रेन्द्रिययावत् स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः, ते वर्णतः कालवर्णपरिणताः यावत् आयतस स्थानपरिणता अपि । एवम् एते नवदण्डकाः ९ ॥सू० १०॥ ___टीका - 'जे अपज्जनसुहुमपुढविकाइयएगिदियओरालियतेयाकम्माफासिदियपओगपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया वि जाव आययस ठाण' परिणयावि०) इसी तरह उनपुद्गलोंको भी जानना चाहिये जो पुद्गल पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक, तैजस और कार्मण इनतीन शरीरोंके और एक स्पर्शनइन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं। इसी प्रकारसे क्रमशः सब और कथन जानना चाहिये इस तरह जिस जीवके जितने शरीर, जितनी इन्द्रियां होती हैं उसजीवके उतने शरीर और उतनी इन्द्रियां कहनी चाहिये । यावत् जो पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तर विमानवासी देवपंचेन्द्रिय हैं उनके वैक्रिय, तैजस, कार्मणशरीरके प्रयोगसे, यावत् स्पर्श नइन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए जो पुद्गल कहे गये हैं वे पुद्गलवर्णकी अपेक्षासे कालेवर्णकेरूपमेंभी परिणत होते हैं यावत् आयतसंस्थानकेरूपमें भी परिणत होते हैं । (एवं एए नव दंडगा) इस तरह ये नौ दण्डक हैं । फासिदिय पओगपरि० ते वाओ कालवण्णपरि० जाव आययसं ठाणपरिणयावि) પર્યાપ્તક સુક્ષમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક, તેજસ અને કાર્મણ, એ ત્રણ શરીરની એક સ્પોન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા પુદગલોના વર્ણાદિ વિષે પણ અપર્યાપ્તક પુદ્ગલે જેવું જ કથન સમજવું એ જ પ્રકારનું કથન અનુક્રમે બધા જીવો વિષે સમજવું આ વર્ણન કરતી વખતે જે જીવને જેટલા શરીર અને જેટલી ઇનિદ્ર હોય છે, તે જીવના એટલા શરીર અને એટલી ઇન્દ્રિય કહેવી આ પ્રકારનું કથન સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તર વિમાનવાસી દેવ સુધીના જીવો વિષે સમજવુ. સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તર વિમાનવાસી પચેન્દ્રિય દેના વિકિય, તૈજસ અને કામણ શરીરની શ્રોત્ર, ચક્ષુ, રસના, ઘાણ અને સ્પર્શ, એ પાંચે ઈન્દિના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા જે પુદગલે કહ્યા છે, તે પુદગલે પણ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણરૂપે પરિણમે છે, યાવત્ સ સ્થાનની અપેક્ષાએ આયત સંરથાનરૂપે પણ પરિણમે છે. ( एवं एए नव दंडगा ) मा शत ते नव ६३४ सभरवा Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ भगवती ये पुद्गलाः अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियौदारिकते जसकार्मणशरीरम्पर्शेन्द्रियमयोगपरिणताः मज्ञप्तास्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि, यावत्नीलादिवर्णपरिणता अपि गन्धतः सुरभ्यादिगन्धपरिणता अपि रमतस्तिक्तादिरसपरिणता अपि स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्श परिणता अपि, संस्थानतः परिमण्डलादिस स्थान परिणता अपि भवन्ति । 'जे पज्जत्तमुहमपुढचि० एवं चैव' ये पुद्गलाः पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकै केन्द्रियौदा रिकर्ते जसकार्मणशरीर-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः प्रज्ञप्तास्ते एवमेव-नर्णादितः कालादिवर्णादिटीकार्थ-इ - इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने शरीर, इन्द्रिय, वर्ण आदि नामवाला यह नौवां दण्डक कहा है इसमें उन्होंने यह कहा है कि 'जे अज्जत्तसुमपुढविकाइयए गिंदिय ओरालियतेयाकम्मा फासिंदियाओ परिणया ते वणओ कालवम्नपरिणया वि जाव आययसंठाण प० ' जो पुद्गल अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रिग के औदारिक, तैजस कार्मणशरीर एवं स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे पुद्गल वर्णकी अपेक्षासे कालेवर्णरूप में भी परिणत होते हैं यावत् नीलादिवर्णरूपमें भी परिणत होते हैं, गंधकी अपेक्षा वे तिक्तादिर सरूप में भी परिणत होते हैं, स्पर्श की अपेक्षासे कर्कशआदि स्पर्श रूप में भी परिणत होते हैं, संस्थान की अपेक्षा वे परिमंडल आदि संस्थानरूप में भी परिणत होते हैं ऐसे कहे गये हैं 'जे पज्जत्तसुहुमपुढवि० एवंचेव' जो पुद्गल पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक, तैजस, ટીકા- આ સૂત્રઙ્ગારા સૂત્રકારે શરીર, ઇન્દ્રિય, વદિ નામવાળા નવમા દંડકનુ નીચે પ્રમાણે પ્રતિપાદન કર્યુ છે— 'जे अपज्जत हुम पुढविकाइयए गिदिय ओरालियतेयाकमा फासिंदिय पओगपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि जात्र आययस ठाणपरिणया वि ' જે પુદગલા અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક, વૈજસ ...અને કામણુ શરીર અને પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલા વર્ષોંની અપેક્ષાએ કાળા, નીલ, લાલ, પીળા અને સફેદ વ`રૂપે પરિણમે છે, ગધની અપેક્ષાએ સુરભિગધ અથવા દુર્ગાધરૂપે પણ પરિણમે છે, રસની અપેક્ષાએ તિકત (તીખા) આદિ રરૂપે પણ પરિણમે છે, સ્પ'ની અપેક્ષાએ કઈશ આદિ સ્પર્શીરૂપે પરિણમે છે, અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ રિમંડલથી લને આયત પન્તના સસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે. 'जे पज्जत सुहुम पुढवि० एवं चेत्र ' જે પુદગલેા પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક, તેજસ અને કા`ણુ શરીરાના પ્રયાગથી તથા સ્પર્શેન્દ્રિયના } Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स्मृ.१० सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १२३ परिणता अपि भवन्ति, ‘एवं जहाणुपुबीए जस्स जइ सरीराणि इंदियाणि य तस्स तइ भाणियव्याणि जाव' एवं यथानुपूर्व्या यशानुक्रमेण यस्य जीवस्य यानि शरीराणि इन्द्रियाणि च तस्य तानि भणितव्यानि यावत्-ये पुद्गलाः पर्याप्तकापर्याप्तकवादपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकतैजसकार्मणशरीर-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पज्ञप्तास्ते वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिणता अपि । एव पर्याप्तका पर्याप्तकसूक्ष्मवादाप्कायिक -तेजस्कायिक-वायुकायिक-वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियोदारिकतैजसकामणशरीर-स्पर्शेन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादित कालादिकार्मण इन तीन शरीरोंके प्रयोगेसे, तथा स्पर्शान इन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे भी ऐसे ही होते कहे गये हैं । अर्थात् वर्णादिकी अपेक्षासे वे कालादिवर्णादिरूपमें भी परिणत होते हैं एवं जहाणुपुब्बीए जस्स जइ सरीराणि इंदीयाणि य तस्स तइ भाणियन्वाणि जाव' इसी तरहसे जिस जीवके जितने शरीर और जितनी इन्द्रियां कहीं गई है उस जीवके उतने शरीर और इन्द्रियों के विषय में अनुक्रम से जानलेना चाहिये । यावत्-जो पुद्गल पर्याप्तक अपर्याप्तक दादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक, तैजस, कार्मण इन शरीरोंके एवं स्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे वर्णादिक रूपमें भी परिणत होते कहे गये हैं। इसी तरहसे पप्तिक अपर्याप्तक सक्ष्मवादर अपूकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकाधिक एकेन्द्रियके औदारिक, तैजस, कार्मण इन तीन शरीरोंके प्रयोगसे और પ્રગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુદગલે પણ એવા જ હોય છે એટલે કે વર્ણાદિની અપેક્ષાએ તેઓ કાળા આદિ વર્ણરૂપે પરિણમે છે, ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત સમસ્ત કાયન અહીં ५६ म७५ ४२j 'एवं जहाणुपुबीए जस्स जइ सरीराणि इंदियाणि य तस्स तइ भाणियवाणि जाव' के प्रमाण २ छपने 2८॥ ॥२ मन सी धन्द्रिय કહેવામાં આવી છે, તે જીવના એટલા શરીર અને એટલી ઇન્દ્રિયના વિષયમાં અનુક્રમે કથન કરવું જોઈએ જેમકે- જે પુદગલે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક બાર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક તિજસ અને કાશ્મણ શરીરના અને સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુદગલે વર્ણાદિની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણાદિકરૂપે પણ પરિણમે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રપ્તક-અપર્યાપ્તક સક્ષમ અને બાદર અપ્રકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિયના રિક, તેજસ અને કાર્પણ શરીરના પ્રયોગથી અને સ્પર્શનિદ્રયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુદગલે Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १२४ वर्णादिपरिणता अपि । एवं पर्याप्तद्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रियौदारिकादिशरीर-चक्षुरादीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिणता अपि । एवं रत्नप्रभाद्यधःसप्तमीपर्यन्तपृथिवी नैरयिकवैक्रियादिशरीरपञ्चेन्द्रियश्रोत्रादीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिणता अपि । एवं पर्याप्तकापर्याप्तकजलचरादितिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमनुष्य पञ्चेन्द्रि याद्वारकादिशरीर-श्रोत्रादीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिपरिणता अपि एवं पर्याप्तापर्याप्तक भवनपति - चानन्यन्तर- ज्योतिषिकस्पर्शन इन्द्रियके प्रयोगसे वर्णादिककी अपेक्षा कालादिवर्णादिरूपमें भी परिणत होते कहे गये हैं । इसी तरहसे पर्याप्त अपर्याप्तक हीन्द्रिय, श्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय जीवोंके औदारिक आदि शरीरत्रयके एव चक्षुरादि इन्द्रियोंके प्रयोग से परीणत हुए कहे गये हैं वे वर्णादिक की अपेक्षा से कालादिवर्णादिरूपमें भी परिणत होते कहे गये हैं । इसी तरह से रत्नप्रभापृथिवी से लेकर अधः सप्तमपृथिवीतक के नैरयिक जीवोंके वैक्रियादि शरीर और श्रोत्रादिक पांच इन्द्रियोंके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं वे वर्णादिककी अपेक्षा से कालादि वर्णदिरूपमें भी परिणत होते कहे गये हैं । इसी तरह से पर्याप्त, अपर्याप्तक जलचरादि तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय जीवोंके, मनुष्योंके, आहारक आदि शरीरोंके एवं श्रोत्रादिक इन्द्रियोंके प्रयोग से परिणत हुए कहे गये हैं- वे वर्णादिककी अपेक्षा से कालादिवर्णादि रूपमें परिणत होते कहे गये हैं । इसी तरह से पर्याप्तक, अपर्याप्तक વર્ણાદિની અપેક્ષા કાળા આદિ [દિરૂપે પશુ પરિણત થાય છે એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક દ્રીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોના ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરના પ્રયાગથી અને ચક્ષુઇન્દ્રિય આદિ પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયોગથી પરિજીત થયેલા પુદગલા પણુ વર્ણાદિની અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણાદિરૂપે પરિણમે છે. એ જ પ્રમાણે રત્નપ્રભા પૃથ્વીથો લઇને નીચેની સાતમી પૃથ્વી સુધીના નારક જીવાના વૈક્રિય, આદિ શરીરા અને શ્રોત્રાદિક પાંચ ઇન્દ્રિયેના પ્રયાગથી પદ્યુિત થયેલાં પુદગલા વર્ણાનિી અપેક્ષાએ કાળા આદિ વર્ણાદરૂપે પણ પરિણમે છે, એમ સમજવું એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક જલચરાદિ વિચ ૫ ચેન્દ્રિય જીવાના, અને મનુષ્યાના આદિ શરીરાના પ્રયાગી અને શ્રોત્રન્દ્રિય આદિ પાંચ ઇન્દ્રિયાના પ્રયોગથી પરિણત થયેલાં પુદગલા પણુ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળાવ રૂપે પરિણમે છે, ત્યાદિ સમસ્ત યુકિત કથન અહી ગ્રહણ કરવું. એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અને અપĆપ્તક ભવનપતિ વાનભ્યન્તર, જયેાતિષિક, વૈમાનિક, નવત્રૈવેયક, અને વિજય આદિ અનુત્તરીપપાતિ C આહારક Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ सू. १० सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १२५ वैमानिक-नवग्रैवेयक - विजयाद्यनुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियादिशरीरश्रोत्रादीन्द्रिय - वैक्रियादिशरीर-श्रोत्रादीन्द्रियप्रयोगपरिणताः पुद्गलाः वर्णादितः कालादिवर्णादिपरिणता अपि भवन्ति, 'जे पज्जत्तसव्वट्ठसिद्धअणुत्तरोववाइय-जाव-देवपंचिंदिय-वेउविय-तेया कम्मासोइंदिय-जाव-फासिदियपओग परि० ते वण्णओ कालवण्णपरि० जाव आययसठाणपरिणया वि'। ये पुदगलाः पर्याप्तकापर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत् कल्पातीतकदेवपञ्चेन्द्रिय वैक्रियतैजसकामणशरीर-श्रोत्रेन्द्रिय- यावत्-चक्षुर्घाणजिह्वा-स्पर्शेन्द्रिय प्रयोगपरिणताः पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः ते वर्णतः कालादिवर्णपरिणता, यावत्नीलादिवर्णपरिणताः, गन्धतः मुरभ्यादिगन्धपरिणताः, रसतस्तिक्तादिरसपरिभवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक, नवग्रैवेयक, विजयादि अनुत्तरौपपातिक देव इनके वैक्रियादि शरीरके प्रयोगसे और श्रोत्रादिक इन्द्रियोंके प्रयोगसे जो पुद्गल परिणत हुए कहे गये हैं, वे पुद्गल वर्णादिककी अपेक्षासे कालादिवर्णादिरूप में भी परिणत होते कहे गये हैं । 'जे पजत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपंचिदिय वेउवियतेयाकम्मा, सोइं िय जाव फासिंदियपओगपरि० ते वण्णओ कालवण्ण परि० जाव आययसंठाणपरिणया वि' जो पुद्गल पर्याप्तक, अपर्याप्सक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तररोपपातिक यावत् कल्पातीत देवपंचेन्द्रिय के वैक्रिय, तैजस, कार्मणशरीर, और श्रोत्रेन्द्रिय, यावत्-चक्षुरिनंद्रिय, घ्राणइन्द्रिय, जिह्वाइन्द्रिय, स्पर्शनइन्द्रिय इनके प्रयोगसे परिणत हुए कहे गये हैं, वे वर्णादिककी अपेक्षासे कालादिवर्णरूपमें भी परिणत होते कहे गये हैं, यावत्-गंधकी अपेक्षासे वे सुरभिआदि गंधरूपमें भी परिદેવચેન્દ્રિયના વૈકિય આદિ શરીરના પ્રયોગથી, તથા શ્રોત્રેનિય આદિ પાચ ઈન્દ્રિયોના પ્રયોગથી જે પુદગલે પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલે વર્ણાદિની અપેક્ષાએ કાળા Ale Regiइथे परिशुभ छ मेम सभा जे पजत्तसबट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपचिदिय वेउब्धिय तेयाकम्मा, सोइंदिय जाव फासिदिय पओगपरिणया, ते वण्णओ कालवण्णपरिणया जाव आययस ठाणपरिणया वि' જે પુગ્ગલે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક કપાતીત દેવપંચેન્દ્રિયના વૈક્રિય, રજસ અને કામર્ણ શરીરેના પ્રયોગથી અને શ્રોસેન્દ્રિય, ચક્ષુઈન્દ્રિય, જિહવાઈનિદ્રય, ઘ્રાણેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યાં છે, તે પુદગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા આદિ પાંચ વર્ણરૂપે, ગધની અપેક્ષાએ સુરભિગધ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १२६ भगवनीसूत्रे णताः, स्पर्शतः कर्कशादिस्पर्श परिणताः, संस्थानतः परिमण्डलादिसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति । (नवमो दण्डकः ९) 'एवं एए नव दंडगा। एवंपकारेण एते नव दण्डका भवन्ति । तत्र नवमे दण्डके शरीरेन्द्रियाणां वर्णादिद्वारके पञ्चसप्तत्यधिकैकशतोत्तरद्विसहस्र (२१७५) परिमितशरीरेन्द्रियाणां वर्णगन्धरस स्पर्शस स्थानभेदैः पञ्चविंशतिस ख्यगुणने यद्यपि-२१७७४२५-५४३७५ पञ्चसप्तत्यधिकत्रिशतोत्तरचतुः पञ्चाशत्सहस्रपरिमिता भेदा भवन्ति, तथापि एकपटयधिकैकशतसख्यानि (१६१ ) कामणशरीराणि चतुः स्पर्श युक्तान्येव भवन्ति नतु अष्टस्पर्श युक्तानि, अत एव तत्र ७१३४४२८५२ द्विपञ्चाशदधिकाष्टशतोत्तरद्विसहस्रस ख्यकशरीरेन्द्रियाणां न्यूनताकरणेन शरीरेन्द्रियाणां त्रयोविंशत्युत्तर पञ्चशताधिकैकपञ्चाशत्सहस्र(५१५२३)संख्यका वर्णादयो णत होते कहे गये हैं, रसकी अपेक्षासे वे तिक्तादि रसरूपमें भी परिणत होते कहे गये हैं। स्पर्श की अपेक्षासे वे कर्कश आदि स्पर्शरूपमें परिणत होते हुए कहे गये हैं। संस्थानकी अपेक्षासे वे परिमंडल संस्थान से लेकर आयतसंस्थालतकभी परिणत होते कहे गये हैं। इस प्रकारसे यह नौवां दण्डक कहा गया है । यहांतक (एवं एए नव दंडगा) य नौ दण्डक होते हैं। इस शरीर, इन्द्रिय, और वर्णादि द्वारवाले नौवें दण्डको २१७५ परिमित शरीर और इन्द्रियों के भेदों के साथ वर्ण, गंध, रस, स्पर्श एवं संस्थानके २५ भेदोंका गुणा करने पर ५४३७५ की संख्या आती है फिर भी ५१५२३ जो भेद कहे गये हैं उनमें कारण यह है कि १६१ प्रमाण कार्मण शरीरमें ८ स्पर्श नहीं होते हैं चार ही स्पर्श होते हैं अतएव ७१३४४ २८५२को कम कर, અથવા દુર્ગધરૂપે, રસની અપેક્ષાએ તિકતાદિ પાંચ રસરૂપે, સ્પર્શની અપેક્ષાએ કર્કશ આદિ સ્પર્શરૂપે અને સ સ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમંડલથી લઈને આયત પર્યન્તના સસ્થાનરૂપે પરિણમે છેઆ પ્રકારનું આ નવમુ દંડક સમજવું. અહીં સુધીના પ્રકરણેમાં एवं एए नव दडगा' ! ४२ नपर्ने प्रतिपादन ४२वामा माव्यु छ. આ શરીર, ઈદ્રિય અને વર્ણાદિ દ્વારવાળા નવમાં દંડકમાં ૨૧૭૫ શરીર અને ઇન્દ્રિયાના ભેદો સાથે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનના ૨૫ ભેદેના ગુણાકાર કરવાથી ૫૪૩૭૫ ભેદ થાય છે, છતાં પણ અહીં તેમના પ૧૫ર૩ ભેદે કહેવામાં આવ્યા છે તેનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે- ૧૬૧ પ્રમાણ કાર્મણ શરીરમાં ૮ પ્રકારના સ્પર્શ થતા નથી પણ ૪ પ્રકારના જ ર૫શ થાય છે તેથી ૭૧૩ ૪ ૪ = ૨૮૫ર ને પ૪૩૭૫ માંથી Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.११ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १२७ भवन्तीति । सर्वस मेलनेन प्रयोगपरिणतपुद्गलाः (८८६२५) पञ्चविंशत्यधिकषट्शतोत्तराष्टाशीति सहस्राणि भेदा भवन्ति ॥सू० १०॥ नवदण्डकैः प्रयोगपरिणत पुद्गल भेदनिरूपणानन्तरं मिश्रपरिणतपुद्गलान् निरूपयितुमाह-'मीसापरिणया णं भंते' इत्यादि । मूलम्-मीसापरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचविहा पण्णता, तं जहा-एगिदियमीसापरिणया जाव पंचिंदियमीसापरिणया। एगिदियभीसापरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! एवं जहा पओगपरिणएहि नव दंडगा भणिया, एवं मीसापरिणएहि वि नव दंडगा भणिया, तहेव सवं निरवसेसं, नवरं अभिलावो मीसापरिणया भाणियवं, सेसं तं चेव, जाव जे पज्जत्तसव्वटसिद्धअणुत्तरजाव-आययसंठाण परिणया वि ॥ सू० ११ ॥ ___ छाया-मिश्रपरिणताः खलु भदन्त ! पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकेन्द्रियमिश्रपरिणताः यावत्-पञ्चेन्द्रियनेसे शरीर और इन्द्रियोंके वर्णादिक ५१५२३ ही होते हैं । सबके मिलानेसे प्रयोगपरिणत पुद्गल ८८६२५ भेदवाले होते हैं ॥सू०१०॥ 'मीसापरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा' इत्यादि । सूत्रार्थ-(मीसापरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! मिश्रपरिणतपुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहा पण्णत्ता) पांच प्रकारके कहे गये हैं। (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं । (एगिदियमीसापरिणयाजाव पंचिंदियमीसाબાદ કરવાથી શરીર અને ઈન્દ્રિયના વર્ણાદિક પ૧૫ર૩ ભેદ જ થાય છે નવ દંડકમાં બતાવેલા બધા ભેદને સરવાળો કરવાથી પ્રયોગપરિણત યુગલોના કુલ ૮૮૬૨૫ ભેદ થાય છે કે સુ ૧૦ | 'मीसापरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा' त्याह सूत्र- ( मीसा परिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णता ? ) मान्त ! भिश्रपति पुगो । ४२ना हा छ ? (गोयमा!) ॐ गौतम | पचविद्या पण्णत्ता) मिश्रपरिणत गोन। पांय ४२ ४ छ (तंजहा) ते पाय Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ भगवतीमत्रे मिश्रपरिणताः। एकेन्द्रियमिश्रपरिणताः खलु भदन्त ! पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! एवं यथा प्रयोगपरिणतः नव दण्डका भणिताः, एवं मिश्रपरिणतैरपि नव दण्डका भणितव्याः, तथैव सवै निरवशेपम्, नवरम् अभिलापः मिश्रपरिणताः इति भणितव्यम् शेषं तदेव, यावत् ये पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरो० यावत् आयतसंस्थानपरिणता अपि ।।मू० ११॥ । परिणया) एकेन्द्रिय मिश्रपरिणत यावत् पंचेन्द्रियमिश्रपरिणत (एगिदिय मीसापरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! एकेन्द्रिय मिश्रपरिणतपुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (एवं जहा पओगपरिणएहिं नव दंडगा भाणियव्वा) जिस प्रकारले प्रयोग परिणत पुदगलोंको लेकर नौ दण्डक कहे गये हैं उसी प्रकारसे मिश्रपरिणत पुद्गलोंको लेकर भी नव दण्डक कहना चाहिये । (तहेव सव्वं निरवसेसं नवरं अभिलावो मीसा परिणया भाणियव्वं सेसं तं चेव जाव जे पजत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तर जाव आययसंठाणपरिणया वि) इन दण्डकोंमें समस्तकथन प्रयोगपरिणत पुद्गलोंके जैमा ही जानना चाहिये । प्रयोगपरिणतपुद्गलोकी अपेक्षा इन मिश्रपरिणत पुद्गलोंमें यदि कोई विशेषता है तो वह मिश्रपरिणत इस शब्दके उच्चारण करनेको लेकर है । अर्थात् मिश्रपरिणत पुद्गल विषयक जो आलापक कहा जावेगा उसमें (प्रयोगपरिणतपुद्गल) इस शब्दकी जगह 'मिश्रपरिणतपुद्गल' ऐसा शब्द प्रयुक्तकर कहा जावेगा वाकीका ॥२ नीय प्रभाव छ- (एगिदिय मीसा परिणया जावपचिंदिय मीसापरिणया) એકેન્દ્રિય મિશ્રપરિણાથી લઈને પંચેન્દ્રિય મિશ્રપરિણત પર્યાના પાંચ પ્રકાર સમજવા. (एगिदिय मीसापरिणयाणं भंते ! पोग्गला काविहा पण्णता) 3 महन्त ! सन्द्रिय भिवपरित पुसटसा प्रश्ना हा छ ? (गोयमा!) ३ गौतम! (एवं जहा पओगपरिणएहिं नवदंडगा भणिया, एवं मीसापरिणएहिं वि नव दडगा भाणियन्या) रेशते प्रयोगपरिणत पुगतानी अपेक्षा न ४ ४i छ, એ જ પ્રમાણે મિશ્રપરિણત પુદગલની અપેક્ષાએ પણ નવ દંડક કહેવા જોઈએ. (तहेव सव्वं निरवसेस-नवर अभिलावो मीसापरिणय। भाणियव्वं सेसं तंचेव जाव जे पज्जत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तर जाव आययसं ठाणपरिणया वि) આ દડકમાં સમસ્ત કથન પ્રવેગ પરિણત પુદગલના કથન પ્રમાણે જ સમજવું પ્રયોગપરિણત પુદગલોના અભિલા કરતા મિશ્ર પરિણત પુદગલેના અભિલાપમાં આટલી જ વિશેષતા છે કે – આ આલાપમાં “પ્રાગપરિણત પુદગલે કહેવાને બદલે Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.११ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १२९ ____टीका-'मीसापरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! मिश्रपरिणताः खलु पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-गोयमा ! पंचविहा एण्णत्ता, तं जहा-एगिदियमीसापरिणया जाव पंचिंदियमीसापरिणया' हे गौतम ! मिश्रपरिणताः पुदगलाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ता', तद्यथा-एकेन्द्रियमिश्रपरिणताः यावत्-द्वीन्द्रियमिश्रपरिणताः, त्रीन्द्रियमिश्रपरिणताः, चतुरिन्द्रियमिश्रपरिणताः पञ्चेन्द्रियमिश्रपरिणताश्च भवन्ति । गौतम' पृच्छतिसब कथन प्रयोगपरिणत पुद्गल जैसा ही उन आलापकोंमें रहेगा यावत जो मिश्रपरिणत पुद्गल पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरविमानवासी पंचेन्द्रिय देवोंके प्रयोगले परिणत हुए कहे गये हैं वे यावत् आयत संस्थान परिणत भी होते हैं ऐसे भी कहे गये हैं। टीकार्थ-नवदण्डकों द्वारा प्रयोगपरिणत पुद्गलोंके भेदोंका निरूपण करनेके बाद अब सुत्रकार मिश्रपरिणत पुद्गलोंका निरूपण कर रहे हैं इसमें गौतमने उनसे ऐसा पूछा है कि 'भीसा परिणया णं भते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! जो मिश्रपरिणत पुदगल कहे गये हैं वे कितने प्रकार के होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु उनले कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा पण्णत्ता' मिश्रपरिणतपुद्गल पांच प्रकार के कहे गये हैं। 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'एगिदियमीलापरिणया जाव पचिंदियमीलापरिणया' एकेन्द्रियमिश्रपरिणत यावत द्वीन्द्रियमिश्रपरिणत, श्रीन्द्रियमिश्रपरिणत, चतुरिन्द्रियमित्रपरिणत ‘મિશ્રપરિણત પુદગલ' કહેવા જઇએ બાકીનું સમરત કથન પ્રયોગપરિણત પુદગલેના કથન પ્રમાણે જ સમજવુ. ચાવત જે મિશ્ર પરિણત યુગલે પર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તર વિમાનવાસી પંચેન્દ્રિય દેના પ્રયોગથી પરિણત થયેલા કહ્યા છે, તે પુગેલો (કાવત) આયત સંસ્થાન પરણત પણ હોય છે એમ સમજવું ટીકાથ– નવ દંડકે દ્વારા પ્રયોગપરિણત યુગલેના ભેદનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર મિશ્રપરિણત યુગલોનું નિરૂપણ કરે છે–આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી भावार प्रभुने वा न पृछे छे ४- 'मीसापरिणयाणं भंते ! पोग्गला · कइविहा पपणत्ता?) महन्त ! २ पुगस मिश्रपरिणत या छ, तमना सा प्रा डाय छ? ___महावीर प्रभुने। उत्तर- 'गोयमा !' गौतम ! “पचविहा पण्णत्ता तंजहा' भिश्रपरित पुसाना नीय प्रमाणे यांय ४२ ४ा छ- 'एगिदिय मीसापरिणया, जाव पचिंदिय मीसापरिणया' (१) मेन्द्रिय भित्रपरिणत, (२) हीन्द्रिय मिश्रपरिणत, (3) त्रीन्द्रिय मिश्रपरि, (४) तुरिन्द्रिय मिश्रपरिणत मन (५) પચેન્દ્રિય મિશ્રપરિણત Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ • भगवतोमुत्रे 'एगिंदियमीसापरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! एकेन्द्रियमिश्रपरिणता खलु पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'गोयमा ! एवं जहा पओगपरिणएहिं नव दंडगा भणिया, एवं मीसापरिणएहिं वि नव दंडका भाणिवा' हे गौतम! एवं यथाप्रयोगपरिणतैः पुद्गलैः नवदण्डगा भाणिताः, एवं मिश्रपरिणतैरपि पुद्गले सूक्ष्मवादरपर्याप्तकापर्याप्तकविषयाः नव दण्डका भणितव्याः, 'तहेव सव्र्व्वं निरवसेस, नवरं अभिलावो मीसापरिणया भाणियच्च तथैव प्रयोगपरिणतपुद्गलवदेव सर्व निरवशेषम् अखिलं मिश्रपरिणत पुद्गलविषयेऽपि बोध्यम्, किन्तु नवरं विशेपस्तावत् प्रयोगपरितापेक्षया मिश्रपरिणतेषु 'मिश्रपरिणताः' इति अभिलाप:-आलापकः, मित्रऔर पंचेन्द्रिय मिश्रपरिणत । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'एगिदियमीसापरिणयाणं भते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! एकेन्द्रियमिश्र परिणत पुद्गल कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोमा !' हे गौतम! 'एवं जहा पओगपरिणएहिं नव दंडगा भणिया, एव मीसा परिणएहिं विनवदंडगा भाणियव्वा' जिस प्रकार से प्रयोगपरिणत पुद्गलों को लेकर नौदण्डक कहे गये हैं इसी तरहसे मिश्र परिणत पुद्गलों को लेकर भी सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक, अपर्याप्तक विषयवाले नौदण्डक कहना चाहिये । 'तहेव सव्वं निरवसेसं, नवरं अभिलावो मीसांपरिणया भाणियन्वं' प्रयोगपरिणतपुद्गलोंकी तरहसे ही मिश्रपरिणत, पुद्गलोंके विषय में भी सबकथेन जानना चाहिये किन्तु प्रयोगपरिणतपुद्गलों की अपेक्षा मिश्रपरिणत पुद्गलोंके अभिलापमें 'मिश्रपरिणत' ऐसा शब्द जोडकर मिश्रपरिणतपुद्गल संबंधी अभि १३० गौतम स्वाभीने प्रश्न- 'एगिंदिय मीसापरिणयाणं भंते! पोग्गला कइ विहा पण्णत्ता ?' डे लहन्त । योडेंन्द्रिय विश्रयवियत युगसोना डेटा अमर छ ? उत्तर- 'एव जहा पओगपरिणएहिं नव दंडगा भणिया, एवं मीसापरिणपूर्ति विनव दूंडगा भाणियन्ना' हे गौतम! ? शते प्रयोगधरियत पुढगसोनी અપેક્ષાએ નવ દડકા કહેવામાં આવ્યા છે, એ જ પ્રમાણે મિશ્રપરિષ્કૃત પુદગલાની અપેક્ષાએ પણ સુક્ષ્મ, ખદર, પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક વિષયવાળા નવ દંડક કહેવા જોઇએ. ' तहेव सव्वं निरवसेस, नवरं अभिलावो मीसापरिणया भाणियव्वं ' પ્રયાગરિજીત પુદગલાના જેવું જ ખધુ કથન મિશ્રપરિણુત પુદગલે વિષે પણ સમજવું. પરન્તુ પ્રયેાગપરિણન પુદગલાના જે અભિલાપેા કહ્યાં છે, તે અભિલાપેામાં ‘પ્રચાગરિજીત પુદ્ગલા’ને બદલે ‘મિશ્રપરિણત પુદગલે' એવા શબ્દનો પ્રયાગ કરીને મિશ્રપદ્યુિત પુદગલે વિષેના અભિલાપ કહેવા જોઇએ. C Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ सू.११ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १३१ परिणतविषयको भणितव्यः 'सेस तं चेव, जाव-' शेषमवशिष्टम् तदेव-प्रयोगपरिणतपुद्गलविषयकपूर्वोक्तवक्तव्यतावदेवात्रापि यथायोग्य सूक्ष्मवादरपर्याप्तकापर्याप्तकविषयकं बोध्यम्, यावत्-रत्नप्रभादि पृथिवी रयिकपञ्चेन्द्रिय मिश्रपरिणताः अपर्याप्तकपर्याप्तकजलचरादितिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमिश्रपरिणताः, पर्याप्तकापर्याप्तकमनुष्यपञ्चेन्द्रियमिश्रपरिणताः पर्याप्तकापर्याप्तकासुरकुमारादिभवनपति-वानव्यन्तर-ज्योतिषिक - वैमानिक-नवग्रैवेयक-विजयाधनुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियमिश्रपरिणताश्च पुद्गलाः भवन्ति । एवं जे पज्जत्त सबसिद्धअणुत्तरो० जाव आययसंठाणपरिणया वि' ये पुद्गलाः पर्याप्तक सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक- यावत् - कल्पातीतकदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियतैजसकार्मणलाप कहना चाहिये । ' सेसं तंचेव जाव' अवशिष्ट सववक्तव्यता पयोगपरिणत पुद्गलोंकी वक्तव्यताके समान ही यहां पर मिश्रपरिणत पुद्गलोंमें यथायोग्य सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक, अपर्याप्तक विषयक वक्तव्यता जाननी चाहिये । यावत् रत्नप्रभा आदि पृथिवीके नैरयिक पंचेन्द्रियोंके मिश्रपरिणतपुद्गल, पर्याप्तक, अपर्याप्तक जलचरादि पंचेन्द्रियके मिश्रपरिणतपुद्गल, पर्याप्तक अपर्याप्तक मनुष्य पंचेन्द्रियों के मिश्र परिणत पुद्गल, पर्याप्तक अपर्याप्तक असुरकुमार आदि भवनपतिके, वानव्यन्तरोंके, ज्योतिषिकोंके, वैमानिकोंके, नववेयकोंके और विजयादि अनुत्तर विमानवासी देवपंचेन्द्रियोके मिश्रपरिणतपुद्गल, इसी तरहसे 'जे पज्जत्तसन्चट्ठसिद्ध अणुत्तर जाव आययसंठाण परिणया वि' पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तर विमान 'सेस चेव जाव' मातीनु समस्त ४थन प्रयोगपरित पुगसोना यन प्रभारी સમજવું. એટલે કે અથાગ્ય સૂક્ષ્મ, બાદર, પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિય મિશ્રપ્રયાગ પરિણત પુદગલે તથા શ્રીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય મિશ્રગ પરિણત પુદગલે વિષેનું કથન પણ પ્રગપરિણત પુદગલના કથન પ્રમાણે સમજવું. તથા રતનપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓના નૈરચિક પંચેન્દ્રિયાના મિશ્રપરિણત પુદગલ, પર્યાતક, અપર્યાપ્ત જલચરાદિ પચેન્દ્રિયના મિશ્રપરિણુત પુદગલ, પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક મનુષ્ય પચેન્દ્રિયના મિશ્રપરિણત પુદગલ, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તક અસુરકુમાર આદિ ભવનપતિના, વનવ્યરેના, તિષિકેના, વૈમાનિકોના, નવયક અને વિજય આદિ અનુત્તર વિમાનવાસી પચેન્દ્રિયદેવના મિશ્રપરિણત પુદગલેનું કથન ,पय प्रयोगपरियत, गयाना ४थन प्रभारी सभा मे प्रमाणे 'जे पज्जत्तसवटसिद्ध अणुत्तर जाव आययसं ठाणपरिणया वि'. मपात भने, 'यप्ति Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ . -- . . . . . . : भगवतीमो शरीर-श्रोगेन्द्रिय-चक्षुर्घाण-जिहास्पर्शेन्द्रियमिश्रपरिणताः प्रज्ञप्ताः । ते वर्णत: कालादिवर्ण परिणता अपि, गन्त्रतः-सुरभ्यादिगन्धपरिणता अपि, रसतस्तिक्तादिरमपरिणता अपि, स्पर्शतः कई शादिरशंपरिणता अपि, स स्थानतः परिमण्डलादारभ्यागतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति । तथा च प्रयोगपरिणतपुद्गलभेड्यदेव मिश्रपरिणतपुद्गला अपि । पञ्चविंशत्यधिकपट्शतोत्तराष्टाशीति सहस्त्राणि (८८६२५) भवन्तीति ।मु० ११॥ . विनसापरिणतपुद्गलवक्तगता। मिश्रपरिणतपुद्गलभेदनिरूपणानन्तरम् विस्तसापरिणतपुद्गलोननिरूपवितुमाह-बीससापरिणयाणं भंते' इत्यादि । . मूलम्-वीलसा परिणया णं भंते! पोगला कइविहा पन्नत्ता? गोयमा ! पंचविहा पन्नत्ता-तंजहा-वन्नपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फालपरिणया, संठाणपरिणया । जे वन्नपरिणया ते पंचविहा पञ्चत्ता, तंजहा-कालवनपरिणया, जाव सुकिल्ल वनपरिणया ।जे गंधपरिणया ते दुविहा पत्नत्ता, तं,जहा-सुब्मिबाली कल्पातीत देवपंचेन्द्रियों के क्रिय, लैजस, कार्मण शरीरके एवं श्रोत्रइन्द्रिय, चक्षु, घ्राण, जिता, पर्शनइन्द्रिय इनके प्रयोगसे मिश्ररूपमें परिणत हुए पुद्गल वर्णकी अपेक्षाले कालादिवर्णरूपमें भी परिगत होते हैं, गन्धकी अपेक्षाले सुरभि आदिरूप, रसकी अपेक्षासे तिक्तानि मरूपमें, स्पर्श की अपेक्षाले कर्कश आदि स्पर्श रूपमें भी परिणत होते हैं संस्थानकी अपेक्षासे परिमंडल संस्थान, वृत्तसंस्थान त्र्यसंस्थान, चतुरस्त्र संस्थान, आयलसंस्थानरूपमें भी परिणत होते हैं। तथाच प्रयोगपरिणत पुद्गलोंकी तरहसे ही मिश्रपरिणत पुद्गल भी ८८६२५ होते है ।सू. ११॥ 3 સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક દેવપંચેન્દ્રિના વૈકિય તજસં અને કાશ્મણ શરીર અને શ્રોત્ર, ચક્ષુ, ઘણુ, જિહવા અને સ્પર્શ એ પાંચ ઈન્દ્રિયોના પ્રવેગથી મિશ્રરૂપે પરિણત થયેલાં પ્રદબ વર્ણની અપેક્ષાએ કાળા રમાદિ વર્ણરૂપે પણ પરિણમે છે. ગંધની અપેક્ષાએ સુરભિ આદિ ધરૂપે રસની અપેક્ષાએ તિકતાદિ રસરૂપે સ્પર્શની અપક્ષોએ 'શ આદિ સ્પર્શરૂપે અને સંસ્થાનની અપેક્ષાએ પરિમડલ સંસ્થન, ગોળ સંસ્થા, ત્રિકોણ સંસ્થાન, ચેખૂણ સંસ્થાન અને આયત સંસ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે. પ્રોગપરિણત પુદગલની જેમ મિશ્રપરિણત પુદગલના પણ ૮૮૬૨૫ ભેદ કહ્યા છે. સૂ ૧૧ Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू.१२ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १३३ गंधपरिणया वि, दुब्भिगंधपरिणया वि । एवं जहा पन्नवणापए तहेव निरवसेसं जांव जे संठाणओ आयय संठाणपरिणयाते वणओ कालवन्नपरिणया वि, जावलुक्खफासपरिणया वि । सू०१२। छाया - विस्रसापरिणताः खलु भदन्त ! पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वर्णपरिणताः, गन्धपरिणताः, रसपरिणताः, स्पर्श परिणताः, संस्थान परिणताः । ये वर्णपरिणतास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- कालवर्णपरिणताः, यावत् - शुक्लवर्ण परिणताः । ये गन्धपरिणतास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - सुरभिगन्धपरिणता अपि दुरभिगन्धपरिणता अपि । विस्रसापरिणतपुद्गलवक्तव्यता 'वोससा परिणयाणं भते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता इत्यादि । सूत्रार्थ - (वीससापरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पन्नत्ता ) हे भदन्त ! वित्रसापरिणत पुद्गल कितने प्रकारले कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम! सापरिणलपुद्गल (पंचविहा पत्ता) पांच प्रकार के कहे गये हैं । (तंजा ) जो इस प्रकार हैं (वन्नपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणयां, संठाणपरिणया) वर्णपरिणत, गंधपरिणत, रसपरिणत, स्पशपरिणत और संस्थान परिणत । ( जे वनपरिणया ते पंचविहा पण्णत्ता) जो बिना परिणत पुद्गल वर्णपरिणत कहे गये हैं वे पांच प्रकारके होते हैं (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं (कालवनपरिणया, जाव सुलिवन परिणया) कालवर्णपरिणत, यावत् शुक्लवर्णपरिणत (जे गंधपरिणया ते. दुविहा पन्नत्ता) जो गंधवर्णपरिणत हैं वे વિસસાપરિણત પુદગલાની વતવ્યતા 'बीससा' परिणयाणं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता' छत्याहि सूत्रार्थ - (वीससा परिणयाणं भंते ! पोग्गला कडविडा पण्णत्ता ? ) हे महन्त । विखसायन्ति पुहगल डेंटला अभारना उद्या हे ? (गोयमा !) हे गौतम! विश्वसापरित युगस (पचविद्या पण्णत्तान्य अरनी उद्या (तजहा) ते अा नीचे प्रमाणे-छे - (वण्णपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणया, सौंठाणपरिणया) (१) वर्षा पश्थित, (२) ग धयरिणत, (3) सपरिणत, (४) स्पर्शपॅरिņत भने (य) स स्थानपरिषुत. (जे दन्नपरिणया ते पंचत्रिहा पण्णत्ता- तंजहा ) જે વિસ્રસાણિત પુદ્ગલેાને વર્ણ પરિણત કહેવામાં આવ્યાં છે. તેમના નીચે પ્રમાણે चांथ प्रहार द्या- ( कालवण्णपरिणया जाव सुकिल्लण्णपरिणय ) आणावार्थरूपे परियुत, यावत शुरुवालु परित. (जे गंधप्ररिणया ते दुनिहा पण्णत्ता ) 1 C Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ भगवतीसूत्रे एवं यथा प्रज्ञापनापदे तथैव निरवशेषम्, यावत्--ये सस्थानतः आयतसंस्थानपरिणतास्ते वर्णतः कालवर्ण परिणता अपि यावत्-रूक्षस्पर्शपरिणता अपि टीका-'वीससापरिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! विस्रसापरिणाः विस्रसया स्वभावेन परिणताः परिणति प्राप्ताः खलु पुद्गलाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता,' ' दो प्रकारके कहे गये हैं । (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (सुन्भिगंधपरिणया वि, दुन्भिगंधपरिणया वि) सुरभिगंधपरिणत भी और दुरभिगंधपरिणत भी ( एवं जहा पनवणाए तहेव निरवसेसं जाव जे संठाणओ आययसंठाणेपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया वि जाव लुक्खफासपरिणया वि) इस प्रकार प्रज्ञापनापदमें जैसा कहा गया है उसी तरहसे यहांपर भी समस्त कथन जानना चाहिये । यावत जो विस्त्रसापरिणत पुद्गल संस्थानकी अपेक्षासे आयत संस्थानपरिणत कहे गये हैं वे वर्णकी अपेक्षासे कालवर्णपरिणत भी कहे गये हैं यावत् रुक्षस्पर्श परिणत भी कहे गये हैं। ____टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा मिश्रपरिणत पुद्गलोंके भेदोंका निरूपण करनेके बाद सिस्रसा परिणतपुद्गलोंका निरूपण किया है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'वीससा परिणया णं भंते ! पोग्गला कइविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! जो पुद्गल विस्रसा परिणत જે ગંધપરિણુત પુદગલો છે તેમના બે પ્રકાર કહ્યા છે (તેન) તે બે પ્રકારે આ प्रमाणे छ- ( मुभिगंधपरिणया वि, दुब्भिगंधपरिणया वि ) (१) मुलाय परियत मने (२) २मिग ५ ( ५) परिणत (एवं जहा पनवण्णापए तहेव निरवसेस जाव जे संठाणओ आययस ठाणपरिणया ते वण्णओ कालवण्ण. परिणया वि जाव लुक्खफासपरिणया वि ) मा प्रभारी प्रज्ञापनामा ने પ્રકારનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ સમસ્ત કથન સમજવું. જે વિસસાપરિણત યુગલ સંસ્થાનની અપેક્ષાએ આયત સંસ્થાન પરિણુત કહેવામાં આવ્યાં છે, તે પુદગલે વર્ણની અપેક્ષાએ કાળાવર્ણરૂપે પરિણત પણ કહ્યા છે, યાવત, રૂક્ષસ્પર્શ પરિણત પણ કહ્યાં છે, ત્યાં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું. 1 ટીકાથુ– પહેલાં સૂત્રમાં મિશ્રપરિણત પુદગલોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર વિસસાપરિણત પુદગલનું નિરૂપણ નીચે પ્રમાણે કરે છે- गौतम स्वामीना प्रश्न-वीसंसापरिणयाणं भंते ! पोग्गला कइ विहा पण्णत्तार હે ભદન્ત ! વિશ્વસારિત પુદગલ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? (વિસસાપરિણત એટલ HINथी परिणति पामेलi yjai) .! . . . Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सु. १२ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १३५ हे गौतम! विस्रसापरिणताः खलु पुद्गलाः पञ्चविधाः = पञ्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, तं जहा ' तद्यथा - ' वनपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणया, स ठाणपरिणया' वर्णपरिणताः, गन्धपरिणता, रसपरिणताः, स्पर्श परिणताः, संस्थानपरिणताश्च भवन्ति, 'जे वनपरिणया ते पंचविहा पण्णत्ता', ये पुद्गलाः वर्णपरिणता पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'कालवन्नपरिणया जाव सुकिल्लवन्नपरिणया' कालवर्णपरिणताः यावत्-नीलवर्ण परिणताः, हरिद्रावर्ण परिणताः, लोहितवर्णे परिणताः, शुक्लवर्णपरिणताः भवन्ति । 'जे गंधपरिणया ते ये पुद्गलाः गन्धपरिणताः, ते द्विविधा मनप्ताः 'तं जहा ' गंधपरिणया वि, दुब्भिगंधपरिणया वि' सुरभिगन्धपरिणता अपि कहे गये हैं वे कितने प्रकार के होते हैं ? विस्रसा परिणतका तात्पर्य स्वभावसे परिणतिको प्राप्त हुए पुद्गलोंसे । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' ! पंचविहा पण्णत्ता' विस्रसापरिणत पुद्गल पांच प्रकार के होते हैं 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं 'वनपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणया, संठाणपरिणया' वर्णपरिणत, गंधपरिणत, रसपरिणत, स्पर्शपरिणत और संस्थान परिणत 'जे वनपरि " या ते पंचविहा पण्णत्ता' जो वर्णपरिणत पुद्गल हैं वे पाँच प्रकारके हैं 'तंजहा' जो इस प्रकार से हैं 'कालवण्ण परिणया जाव सुकिल्लवन्नपरिणया' कालवर्णपरिणत, नीलवर्णपरिणत, लोहितवर्णपरिणत, हरिद्रावर्ण परिणत, शुक्लवर्णपरिणत, जे गंधपरिणया ते दुविहापण्णत्ता' जो जो पुद्गल गंधपरिणत हैं वे दो प्रकारके हैं 'तंजहा' जैसे 'सुभिगंधपरिणया वि, दुभिगंधपरिणया वि' सुरभिगंधपरिणत भी और महावीर अनुना उत्तर- 'गोयमा ! पंचविद्या पण्णत्ता' हे गौतम । विखसा પરિણત પાંચ પ્રકારના હોય છે 'त जहा ' ते यांय अारा नीचे प्रभाछे'वण्णपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणया, संठाणपरिणया' વધુ પરિશુત, ધપતિ,રસપરિણુત, પશુ પરિણત અને સંસ્થાનપરિણત. 'जे वण्णपरिणया ते पंचविद्या पण्णत्ता - त जहा ' ने वायुपरित गले या छे, तेभना नीचे प्रमाणे यांय ४२ - 'कालवण्णपरिणया जाव सृकिल्लवण्णपरिणया' કાળાવણુ પરિણુત, નીલવર્ણાં પરિણત, લાલવણું પરિણ્ત, પીળાવણ પરિણત અને શુકલ परित ' जे गंधपरिणया ते दुविधा पण्णत्ता - तं जहा ' गंधपरित ने युगले। छे, तेमना नीचे प्रभारी थे अर हे 'सुभिगंधपरिणया, दुब्भिगंधपरिणया वि' दुबिहा पण्णत्ता' तद्यथा - 'सुभिदुरभिगन्ध Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ भगवती परिणता अपि, ‘एवं जहा पन्नवणापए तहेव निरवसेसं जाव' एवं यथा प्रज्ञपनायाः प्रथमे पदे-वित्रसापरिणतपुद्गलभेदाः प्रतिपादितास्तथैवाऽत्रापि निरवशेषं वक्तव्यम्, यावत्-ये पुद्गला रसपरिणताः, ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताःतद्यथा-तिक्तरसपरिणता अपि, कटुरसपरिणता अपि, कषायरसपरिणता अपि, आम्लरसपरिणता अपि, मधुररसपरिणता अपि भवन्ति । ये पुद्गलाः स्पर्शपरिणतास्ते अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः-तद्यथा-कर्कशस्पर्शपरिणताः, मृदुस्पर्शपरिणताः, गुरुस्पर्शपरिणताः, लघुपर्श परिणताः, शीतस्पर्श परिणताः, उष्णस्पर्श परिणताः स्निग्धस्पर्श परिणताः, रूक्षस्पर्श परिणताश्च भवन्ति । 'जे संठाणओ आययसंठाणपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणया वि, जाब लुक्खफासपरिणया वि' ये पुद्गलाः संस्थानतः आयतसंस्थानपरिणताः प्रज्ञप्तास्ते वर्णतः कालवर्णपरिदुरभिगंधपरिणत भी 'एवं जहा पन्नवणापए तहेव निरवसेसं जाव' जिस प्रकारसे प्रज्ञापनाके प्रथमपदमें विस्त्रसापरिणतपुद्गलोंके भेदकहे गये हैं उसी तरहसे यहाँ पर भी संपूर्ण कथन जानना चाहिये यावत जो पुद्गल रसपरिणत हैं वे पांच प्रकारके हैं इनमें तिक्तरसपरिणत भी हैं, कटुरस परिणत भी हैं, कषायरसपरिणत भी हैं, अम्लरस परिणत भी हैं मधुररस परिणत भी हैं । जो पुद्गल स्पर्शपरिणत हैं वे आठ प्रकार के हैं जैसे कर्कशपर्श परिणत, मृदुस्पर्शपरिणत, गुरुस्पर्शपरिणत, लघुस्पर्शपरिणत, शीलस्पर्श परिणत, उष्णस्पर्श परिणत स्निग्धस्पर्शपरिणत, रूक्षस्पर्श परिणत, 'जे संठाणओ आययसंठाणपरिणया ते वण्णओ कालवनपरिणथा वि जाव लुक्खफासपरिणया वि' (१) सुगपरिणत भने (२) परिणत 'एवं जहा पन्नवणापए तहेव निरवसेसं जाव' अभार प्रज्ञापनाना प्रथम पहभां विखसापरित पुगसाना मेह કહેવામાં આવ્યાં છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ સમસ્ત કથન સમજવું જેમકે જે પુદગલેને રસપરિણત પુદ્ર કહ્યાં છે તેમના પાચ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે- (૧) તિકત २२५२४त, (२) ४९२सपरिणत, (3) षाय (तु२५) २सपरिणत, (४) Ae (मा22) રસપરિણત અને (૫) મધુરરસપરિણત સ્પર્શ પરિણત પુદ્ગલેના આઠ પ્રકારે નીચે प्रमाणे छ (१) ४४५४२५ परिक्ष्यत, (२) भृढ२५ परित, (3) गुरु२५ परिणत,(४) सधुर५ परिणत, (५) शत२५ परिणत, (6) S२५N परिणत, (७)निय२५ परिणत भने (८) ३३२५श परिजुत. 'जे संठाणओ आययसठाणपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणया , .वि जाव लुक्खफासपरिणया वि. २ Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सृ. १२ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १३७ णता अपि, यावत् - नीलवर्णपरिणता अपि हरिद्रावर्णपरिणता अपि, लोहितवर्णपरिणता अपि शुक्लवर्णपरिणता अपि । गन्धतः सुरभिदुरभिगन्धपरिणता अपि । रसतः तिक्तकटुक - कपाया म्ल- मधुर रसपरिणता अपि । स्पर्शतः कर्कश - मृदु-गुरु-लघु-शीतोष्ण-स्निग्ध- रूक्षस्पर्शपरिणता अपि भवन्ति । सर्वे विसापरिणतपुद्गलाः त्रिंशदुत्तरपञ्चशतसंख्यकाः (५३०) संजाताः । प्रयोगमिश्रवि सापरिणताच अशीत्युत्तरसप्तशताधिक सप्तसप्तति सहस्रोतकलक्ष सख्यकाः (१७७७८०) भवन्ति ॥ १२ ॥ एकपुद्गलद्रव्यपरिणामवक्तव्यता । अथ नवभिर्दण्डकैरेकपुद्गलद्रव्यपरिणामवक्तव्यतामाह- 'एगे भंते !' इत्यादि । मूलम् - एगे भंते! दव्वे किं पओगपरिणए, मीसापरिणए, वीससा परिणए ? गोयमा ! पओगपरिणए वा, मीसापरिणए वा, वीससापरिणए वा । जइ पओगपरिणए किं मणप्पओगपरिणए, जो पुद्गल संस्थान की अपेक्षा आपत संस्थानपरिणत होते हैं, वे वर्णकी अपेक्षासे कालवर्ण परिणत भी होते हैं यावत्-नीलवर्ण परिणत भी होते हैं, हरिद्रावर्ण परिणतभी होते हैं । शुक्लवर्णपरिणत भी होते हैं। गन्धकी अपेक्षाले वे सुरभिगंध और दुरभिगंधरूपमें भी परिणत होते हैं । रसकी अपेक्षासे वे तिक्त, कटुक, कषाय, अम्ल मधुररस परिणत भी होते हैं । स्पर्श की अपेक्षासे वे कर्कश, मृदु, गुरु, लघु, शीत, उष्ण, विग्ध रूक्षस्पर्श परिणत भी होते हैं । ये समस्त विसापरिणतपुद्गल ५३० हैं । प्रयोगपरिणत, मिश्रपरिणत और विसा परिणत पुद्गल सब मिलकर १७७७८० हैं | लू.१२ ॥ સસ્થાનની અપેક્ષાએ આયત (લાખા)સ સ્થાન પરિણત હાય છે, તે પુદગલા વણુ ની અપેક્ષાએ શ્યામવણું પરિણત પણ હાય છે, નીલવણું પરિણત પણ હાય છે, લાલવણું પરિણત પણ હાય છે, પીલાવણું પરિણત પણ હાય છે અને શુકલવર્ણ પરિણત પણ હાય છે. ગ ધની અપેક્ષાએ તે પુદ્ગલા સુગધપરિણત પણ હોય છે અને દુ` ધયદ્યુિત પણ હાય છે. રસની અપેક્ષાએ તે પુદ્ગલા તીખા, કડવા, તુરા, ખાટા અને મધુરરસ પરિણત પણ होय छे स्पर्शनी यापेक्षा ते युगोश, भृहु, गुरु, लघु, शीत, उष्णु, स्निग्ध અને રૂક્ષપશ પરિશુત પણ હોય છે તે સમસ્ત વિસ્રસાપરિણત પુદ્ગલોના ૫૩૦ ભેદ છે પ્રયોગ પરિણત, મિશ્ર પરિણત અને વિસ્રસા પરિણત પુદગલોના એકંદરે ૧૭૭૭૮૦ लेह छे. ॥ सू - १२ ॥ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ भगवतीसूत्रे वयप्पओगपरिणए, कायप्पओगपरिणए ? गोयमा ! मणप्पओगपरिणए वा, वयप्पओगपरिणए वा, कायप्पओगपरिणए वा। जइ लणप्पओगपरिणए किं सच्चमणप्पओगपरिणए, मोसमणप्पओगपरिणए, सच्चामोसमणप्पओगपरिणए, असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ? गोयमा ! सच्चमणप्पओगपरिणए वा, मोसमणप्पओगपरिणए वा, सच्चामोलमणप्पओगपरिणए वा, असच्चामोलसणप्पओगपरिणए वा। जइ सच्चमणप्पओगपरिणए कि आरंभसञ्चमणप्पओगपरिणए, अणारंभसच्चामणप्पओगपरिणए, सारंभसञ्चमणप्पओगपरिणए, असारंभसञ्चमणप्पओगपरिणए, समारंभालचमणप्पओगपरिणए, असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणए ? गोयमा ! आरंभसञ्चमणप्पओगपरिणए वा, जाव असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणए वो । जइ मोसमणप्पओगपरिणए किं आरंभमोसमणप्पओगपरिणए वा ? एवं जहा सच्चेणं तहा सोसेणावि । एवं सच्चामोसमणप्पओगपरिणएण वि। जइ वयप्पओगपरिणाए किं सच्चबयप्पओगपरिणए, मोलक्यप्पओगपरिगए०? एवं जहा मणप्पओगपरिणए तहा वयप्पओगपरिणए वि जाव असमारंभवयप्पओगपरिणए वा । जइ कायप्पओगरिगए किं ओगलिय सरीरकायप्पओगपरिणए ओरालियमीसासरीरकायप्पओग० वेउवियसरीरकायप्पओग० वेउवियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए, आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए, आहार Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १३९ गमीसासरीरकायप्पओगपरिणए, कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए ? गोयमा ! ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए वा,जाव कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए वा। जइ ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिदियओरालियसरीरकाय पओगपरिणए, एवं जाव पंचिंदियओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए वा, बेइंदिय-जाव-परिणए वा, जाव पंचिंदिय जाव परिणए वा। जइ एगिदियओरोलियसरीरकायप्पओगपरिणए किं पुढविक्काइयएगिदियजाव परिणए जाव वणस्सइकाइयएगिदियओरालियसरीरकायप्प ओगपरिणए ? गोयमा ! पुढविक्काइयएगिदियपओगजाव परिणए वा जाव वणस्सइकाइयएगिदिय जाव परिणए वा । जइ पुढवि क्काइयएगिदियओरालियसरीर जाव परिणए किं सुहुमपुढविक्काइय जाव परिणए, बादरपुढविक्काइयएगिदिय-जाव परिणए ? गोयमा ! सुहमपुढविक्काइयएगिदिय-जाव-परिणए वा, बायरपुढविक्काइयजावपरिणए वा । जइ सुहुमपुढविकाइय जाव परिणए किं पजन्तसुहुमपुढवि-जाव परिणए, अपजत्तसुहुमपुढवि-जाव-परिणए ? गोयसा! पजत्तसुहमपुढविकाइय-जाव परिणए वा, अपज्जत्तसुहमपुढविश्काइय-जाव परिणए वा, एवं बायरे वि, एवं जाव वणस्सइकाइयाणं चउक्कओ भेदो। वेइंदिय-तेइंदिय-चउरिदियाणं दुयओ ओ पजत्तगा य, अपज्जत्तगा य, जइ पंचिंदियओरालियसरीरकायप्पओगपरि Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० भगवतीम्रो गए किं तिरिक्खजोणियपंचिंदियओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए. अणुस्सपंचिंदिय-जाव-परिणए ? गोयमा ! तिरिक्खजोणिय-जाव-परिणए वा, मणुस्सपंचिंदिय-जाव-परिणए वा। जइतिरिक्ख जोणिय जाव परिणए कि जलयरतिरिक्खजोणिय जाव परिणए वा, थलयर०, खयर०, एवं चउकओ भेओ जाव वहयराणं । जइ अणुस्सपंचिंदिय-जाव-परिणए किं समुच्छिममस्तपंचिंदिय-जाव-परिणए, गम्भवक्रतियमणुस्स-जाव-परिणए ? गोयमा ! दोसुवि। जइ गव्भवतियमणुस्ल-जाव परिणए कि पजत्तगभवतिय-जाव-परिणए, अपज्जत्तगब्भवरक्रतियमणुस्सपंचिंदियओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए ? गोयमा ! पजत्तगव्भवतिय-जाव-परिणए वा ?" ॥सू० १३॥ ___ छाया-एकं भदन्त ! द्रव्यं किं प्रयोगपरिणतस् , मिश्रपरिणतम्, विस्त्रसापरिणतम् ? गौतम ! प्रयोगपरिणतं वा, वित्रसापरिणतं वा । यदि प्रयोग एकपुद्गलद्रव्यकीपरिणामवक्तव्यता'एगे भंते ! व्वे किंपओगपरिणए' इत्यादि । सूत्रार्थ-( एगे अंते ! दव्वे किंपओगपरिणए, मीसापरिणए, वीससापरिणए) हे अदन्त ! एकद्रव्य क्या प्रयोगपरिणत होता है, 'या लिथपरिणत होता है, या विस्तसापरिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (एओगपरिणए वा, भीमापरिणए वा, वीससा परिणए वा) एकद्रव्यप्रयोगपरिणत भी होता है मिश्रपरिणत भी होता है या એક પુકલ દ્રવ્યપરિણામ વકતવ્યતાएगे भंते ! दवे किं पभोगपरिणए' त्या सूबाथ-- (एगे अंते ! दवे किं पोहापरिणए, मीसापरिणए, वीससा परिणप?' महन्त ! ये द्र०५ शु प्रयोगपरिणत हाय छ? मिश्रयरित उय छ ? : विसापति डाय छे ? (गोयमा !) गौतम । (पओगपरिणए, मीसा परिणए बा, वीससापरिणए वा) मे द्रव्य प्रयोगपति पर डाय छ, मिश्र Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयर्चान्द्रका टीका श.८ उ. १ मू०१३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १४१ परिणतं किं मनःप्रयोगपरिणतम्, वचःप्रयोगपरिणतम्, कायप्रयोगपरिणतम् ? गौतम ! मनःप्रयोगपरिणतं वा, वचःप्रयोगरिणतं वा, कायप्रयोगपरिणतं वा । यदि मनःप्रयोगपरिणतं किं सत्यमनःप्रयोगपरिणतम्, मृपामनःप्रयोगपरिणतस्, सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणतम्, असत्यमृपामनामयोगपरिणतम् ? गौतम ! सत्यमनःप्रयोगपरिणतं वा, मृषामनःप्रयोगपरिणतं वा, सत्यमृपामनःप्रयोगपरिणतं वित्रसापरिणत भी होता है । (जडपओगपरिणए कि मणप्पओगपरि णए, क्यप्पओगपरिणए, कायप्पओगपरिणए) हे भदन्त ! यदि एकद्रव्यप्रयोगपरिणत होता है तो क्या वहमनः प्रयोगपरिणत होता है ? या वचनमयोगपरिणत होता है, या कायप्रयोगपरिणत होता है ? (गोयना) हे गौतम ! (मणप्पओगपरिणए वा, वह एक द्रव्य सनः प्रयोगपरिणत होता है या वचनप्रयोगपरिणत होता है या कायप्रयोगपरिणत होता है । (जइभणप्पभोगपरिणए किं सचमणप्पओगपरिणए वा, मोखमणप्पओगपरिणए वा, सचामोसमणप्पओगपरिणए वा, असचालोसमणप्पओगपरिणए वा) हे अदन्त ! यदि वह एस द्रव्य मनःप्रयोगपरिणत होता है, तो क्या सत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है ? सा असत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है ? या उभयमनःप्रयोगपरिणत होता है ? (गोयला) हे गौतम ! (सचमणप्पओगपरिणए का, मोसमणप्पओगपरिणए वा, लचामोसमणप्पओगपरिणए वा, असचामोलमणपरित ५९ खाय छे भने विसापश्शुित पय खाय छे (जइ पोगपरिणए कि मणप्पओगपरिणए, वयप्पओगपरिणए, कायप्पओगपरिणए ?) के सह-त! ले એક દ્રવ્ય પ્રયોગપરિણા હેય છે, તે શું તે મનઃપ્રગપરિણત હોય છે? કે વચનअयोगपरिणत ५ उय छ ? ४ ४१यप्रयोगपरित राय छे ? (गोयमा !) 3 गौतम! (मणप्पओगपरिणए वा, वयप्पओगपरिणए वा, कायप्पओगपरिणए वा) તે એક દ્રવ્ય મનઃ પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, વચન પ્રગપરિણત પણ હોય છે અને आय प्रयोगपरिणत पय हाय छे (जइ मणप्पओगपरिणए कि सच्चमणप्पओगपरिणए, मोसमणप्पओगपरिणए वा, सच्चामोसमणपओगपरिणए वा?) હે ભદન્ત ! જે તે એક દ્રવ્ય સન. પ્રોગપરિણત હોય છે, તે શુ સત્યમનઃ પ્રગપરિણત હોય છે? કે અસત્યમનઃ પ્રેગપરિણત હોય છે કે ઉભયમનઃ પ્રયોગપરિણુત खाय छ ? ४ भतुमयमान: प्रयोगपरिशुत होय छे ? (गोयमा !) गीतम! (सच्चमणप्पओगपरिणए बा, मोसमणप्पओगपरिणए वा, सच्चामोसमणपओग Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ भगवती वा, असत्यमृपामनःमयोगपरिणतं वा ? | यदि सत्यमनःप्रयोगपरिणतं किम् आरम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणतं वा, अनारम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणतं वा, संरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणतं त्रा, असंरम्भसत्यमनः प्रयोग परिणतं वा, समारम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणतं वा, असमारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणतं वा ? गौतम ! आरम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणतं वा, यावत् - असमारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणतं वा । ओगपरिणए वा ) वह एकद्रव्यसत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है या असत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है या उभयमनः प्रयोग ( व्यवहारमनः प्रयोग) परिणत होता है या अनुभयमनःप्रयोगपरिणत होता है, (जड़सचमणप्पओगपरिणए किं आरंभ सचमणप्पओगपरिणय, अणारंभसच मणप्पओगपरिणए, सारंभसचमणप्पओगपरिणए, असारंभसचमणप्पओगपरिणए, समारंभ सचमणपओगपरिणए) हे भवन्त ! यदि वह द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है तो क्या आरंभ मत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है? या अनारंभ सत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है? या समारंभ सत्यमनः प्रयोग परिणत होता है ? या असमारंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है ? या समारंभ सत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है ? या असमारंभसत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम् ! ( आरंभ सच्चामणप्प ओगपरिणए वा, जाव असमारंभसचमणप्पओगपरिणए वा) वह एक द्रव्य आरंभ सत्यमनः प्रयोगपरिणत भी होता है अथवा यावत् परिणए वा, असच्चामोसमणप्पओगपरिणए वा) ते ४ द्रव्य सत्यभून प्रयोग परिभुत पशु हाय छे, असत्यमनः प्रयोग परिणत भय होय है, उलयभनः प्रयोग (व्यવહારમન: પ્રયાગ) પરિજીત પણ હાય છે અને અનુભયમનઃ પ્રયેાગપરિણત પણ હાય છે. ( जइ सच्चमणप्पओगपरिणए किं आरभसच्च मणप्पओग परिणए, अणार असच्चमणप्पओग परिणए, सार भसच्चमणप्पओगपरिणए, असारंभ सच्चमणपप्पओगपरिणए ? समारंभसच्चयणप्पओगपरिणए असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणए ? ) हे महन्त । ले ते द्रव्य सत्यमनः प्रयोगपति होय छे, तो શુ તે આભ સત્યમનઃ પ્રયાગપરિણત હાય છે? કે અનારંભ સત્યમનઃ પ્રયેાગપરિણત હાય છે ? કે સરંભ સત્યમન પ્રયાગપરિત હોય છે? કે અસંરભ સત્યમનઃ પ્રયેાગપરિણત હાય છે ? કે સમારભ સત્યમન. પ્રયાગપરિણત હાય છે? કે અસમારંભ सत्यभन, प्रयोगपरिशुत होय छे ? (गोयसा !) हे गौतम! ( आर असच्चमणप्पओग परिणए वा जाव असमारंभसच्च मणप्पओगपरिणए ना ) ते मे द्रव्य समारंभસત્યમન: પ્રચાગપષ્ણુિત પણ હોય છે, યાવત અસમારભ સત્યમનઃ પ્રયેાગપરિણત પણ Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १४३ यदि-मृषामनःप्रयोगपरिणतं किम् आरम्भमृषामनःप्रयोगपरिणतं वा, एवं यथासत्येन, तथा मृपाऽपि । एवं सत्यमृपामनःमयोगपरिणतेनापि, एवम् असत्यमृपामनःप्रयोगपरिणतेनापि । यदि वचःप्रयोगपरिणतं किं सत्यवचःप्रयोगपरिणतम्, मृपावचःप्रयोगपरिणतम् ? एवं यथा-मनःप्रयोगपरिणतं तथा वचःप्रयोगपरिणतमपि, यावत्-असमारम्भवचःप्रयोगपरिणत वा ।। असमारंभमनः प्रयोगपरिणत भी होता है । (जइ मोसमणप्पओगपरिणए कि आरंभ मोसमणप्पओपपरिणए वा) हे भदन्त ! यदिवह एकद्रव्य मृषामनःप्रयोगपरिणत होता है तो क्या वह आरंभ कृपामनःप्रयोगपरिणत होता है ? (एवं जहा सचेणं तहा मोसेणावि) हे गौतम ! जैसा सत्यमनःप्रयोगपरिणतके विषयमें कहा गया है, उसो तरहसे सृषामनःप्रयोगपरिणतके विषय में भी जानना चाहिये । (एव सच्चामोसमणप्पओगेण वि, एवं असच्चामोसमणप्पओगेण वि) इसी तरहसे सत्यमृषामन:प्रयोगके विषयमें और असत्यामृषामन:प्रयोगके विषयमें भी जानना चाहिये (जइवथप्पओगपरिणए कि सच्चवयप्प ओगपरिणए मोसवयप्पओगपरिणए.) हे भदन्त यदि वह एकद्रव्य वचनमयोग परिणत होता है तो क्या वह सत्यवचनप्रयोगपरिणत होता है या मृषावचनप्रयोग होता है.। (एवं जहा मप्पणओगपरिणए तहा वयप्पओगपरिणए वि जाव असमारंभवयप्पओगपरिणएवा) हे गौतम ! जैसा मनः प्रयोगपरिणतके विषयमें कहा गया है वैसाही वचनप्रयो डाय छे (जइ मोममणप्पओगपरिणए किं आरंभ मोसमणप्पओगपरिणए वा ?) હે ભદન્ત ! જે તે એક દ્રવ્ય મૂષામનઃ પ્રયોગપરિણત હોય છે, તે શું તે આર ભ भूषामन: प्रयोगपरिणत डाय छ १ ( एवं जहा सच्चेणं तहा मोसणा वि) હે ગૌતમ! જેવુ સત્યમન પ્રયોગપરિણતના વિષયમાં કહ્યું છે, એવું જ કથન મૃષામનप्रयोगपरिणतना विषयमा ५१ सभा (एवं सच्चामोसमणप्पओगेण वि, एवं असच्चामोलमणप्पओगेण वि) में प्रभारी सत्यभूषामनः प्रयोगना विषयमा भने असत्याभूषामन: प्रयोगना विषयमा पY समj (जइ वयप्पओगपरिणए कि सच्चवयप्पओण परिणए, मोसवयप्पओगपरिणए ?) हे महन्त । न त मे દ્રવ્ય વચન પ્રગપરિણત હોય છે, તે શુ સત્યવચન પ્રગ પરિણત હોય છે, કે भृषावयन प्रयोगपरिणत डाय छे ? ( एवं जहा मणप्पओगपरिणए-तहा वयप्प ओगपरिणए वि जाव असमारंभवयप्पओगपरिणए वा) हे गौतम भन: પ્રગપરિણતના વિષયમાં કહ્યું છે, એવું જ વચન પ્રે રિણતના વિષયમાં પણ Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ भगवतीमत्रे यदि कायप्रयोगपरिणत किम् औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतम्, औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतम्, वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतम्, वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतम्, आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणतम्, आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतम्, कामणशरीरकायपयोगपरिणतम् ? गौतम ! औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा, यावत्-कार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणतं चा। यदि गपरिणतके विषयमें भी जानना चाहिये । यावत् वह एक द्रव्य अलमारंभवचनप्रयोगपरिणत होता है । (जइकायप्पओगपरिणए कि ओरालियालरीरकायप्पओगपरिणए, ओरालियलीलासरीरकायप्पओग० वेउब्वियसरीरकायप्पओग०, वेउब्वियमीसा सरीरकायप्पओगपरिणए, आहारकसरीरकायप्पओगपरिणए,आहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए, कस्मासरीरकायप्पओगपरिणए,) हे भदन्त ! यदि वह एक द्रव्यकायप्रयोग परिणत होता है तो क्या वह औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? या औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? या वैक्रिय शरीरकायप्रयोग परिणत होता है ? या वैक्रिय मिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? या आहारक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? या आहारक मिनशरीरकायप्रयोगपरिणत होता है? या कार्मणशरीर प्रयोगपरिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए वा, जाव कम्मा सरीरकायप्पओगपरिणए वा) સમજવું તે એક દ્રવ્ય અસમારંભ-વચન પ્રગપરિણત પણ હોય છે, ત્યાં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું (जइ कायप्पओगपरिणए किं ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए, ओरालियमीलासरीरकायप्पओग०, वेउब्धियसरीरकायप्पओग०, वेविय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए, आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए, आहारगमीसा सरीरकायप्पओगपग्णिए, कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए ) 3 महन्त ! नत એક દ્રવ્ય કાયપ્રયોગપરિણત હોય છે, તે શું તે ઔઘરિક શરીરકાય પ્રોગપરિણત હિય છે? કે પરિક મિશ્ર શરીરકાય પ્રગપરિણત હોય છે? કે વૈકિય શરીરકાય પ્રયોગપરિણત હોય છે? કે વૈકિય મિશ્ર શરીરકાય પ્રયોગપરિણત હોય છે? કે આહારક શરીરકાય પ્રોગપરિણત હોય છે? કે આહારક મિશ્ર શરીરકાય પ્રોગપરિણત હોય છે? भएर शरी२७।५ प्रयोगपरित डाय छ ? (गोयमा !) हे गौतम! (ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए वा, जाव कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए वा) તે એક દ્રવ્ય ઔદારિક શરીરકાય પ્રોગપરિણત પણ હોય છે, યાવત કાશ્મણ શરીર પ્રગપરિણત પણ હોય છે. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १४५ औदारिकशरीरका प्रयोगपरिणतं किम् एकेन्द्रियौदारिकशरीर कायप्रयोगपरिणतम्, एवं यावत् - पञ्चेन्द्रियौदारिक- यावत् परिणतम् ? गौतम ! एकेन्द्रियौदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणतं वा, द्वीन्द्रिय- यावत् - परिणत वा, यावत् पञ्चेन्द्रिययावत् - परिणत वा । यदि एकेन्द्रियौदारिकशरीरकाय प्रयोगपरिणत किं पृथिवीकायिकै केन्द्रिययावत् - परिणत यावत्-वनस्पतिकायिकै केन्द्रियौदारिकशरीरका यप्रयोगपरिणतं वह एक द्रव्य औदारिक शरीर कायप्रयोगपरिणन भी होता है अथवा यावत् कार्मणशरीरप्रयोगपरिणत भी होता है । (जड़ ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए कि एगिदिय ओरालिय सरीर कायप्पओगपरिणए एवं जाव पंचिदिय ओरालिय जान परिणए) हे भदन्त वह एक द्रव्य औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है तो क्या वह एकेन्द्रिय के औदारिक शरीरका प्रयोगपरिणत होता है । अथवा यावत् पंचेन्द्रिय के औदारिकशरीर कायप्रयोग परिणत होता है ? ( गोयमा) हे गौतम ! (एगिंदियओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए वा, वेइंदियजाव परिणए वा जाब पंचिंदिय जाव परिणए वा ) वह एक द्रव्य एकेन्द्रियके औदारिक शरीरका प्रयोगपरिणत भी होता है । अथवा दोइन्द्रियके औदारिक शरीर कायप्रयोगपरिणत भी होता है । अथवा यावत् पंचेन्द्रियके औदारिकशरीरका यप्रयोगपरिणत भी होता है । ( जइ एगिंदियओरालियासरीरकायप्पओगपरिणए किं पुढविकाइय एगिंदिय जाव परिणए जाव ૫ ( जइ ओरालियस रीरकायप्पओगपरिणए किं एगिंदियओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए, एव जान पंचिंदिय ओरालिय जान परिणए ) હે ભદન્ત! તે એક દ્રવ્ય જો ઔદારિક શરીરકાય પ્રયાગપરિણત હોય છે, તે શું તે એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાય પ્રયાગપરિણત હાય છે, કે ફ્રીન્દ્રિયના, ત્રીન્દ્રિયના, यतुरिन्द्रियना, } च येन्द्रियना मोहारि शरीराय प्रयोगपरिणत होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम । ( एगिंदिय ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए वा, वेदिय जाव परिणए वा, जात्र पंचिदिय जाव परिणए वा) ते વ્ય એકેન્દ્રિના ઔદારિક શરીરકાય પ્રયાગપરિણત પણ હાય છે, દ્વીન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાય પ્રયાગપરિણત પણ હાય છે, અને પંચેન્દ્રિય પન્તના જીવાના ઔદારિક શરીરકાય પ્રયાગપરિણત होय हे ( जइ एर्गिदिय ओरालियसरीर कायापओगपरिणए किं पुढवि काइयएर्गिदिय जाव परिणए जाव वणस्सइकाइय एर्गिदिय ओरालिय Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसंगे वा ? गौतम ! पृथिवीकायिकैकेन्द्रियप्रयोग-यावत् परिणतं वा, यावत्-वनस्पति• कायिकैकेन्द्रिययावत्-परिणतं वा, यदि पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरयावत्-परिणतं किं मूक्ष्मपृथिवीकायिकयावत् परिणतं, बादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रिययावत् परिणतम् ? गौतम ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रिययावत्-परिणतं वा. बोदरपृथिवीकायिकयावत्-परिणतं वा । वणस्लइकाइयएगिंदियओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए ) हे भदन्त ! वह एकद्रव्य यदि एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है तो क्या वह पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? या यावत् वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पुढविकाइय एगिदियपओग जाव परिणए वा, जाव वणम्मड काहयएगिदिय जाव परिणए वा) वह एक द्रव्य पृथिवीकायिक एकेन्द्रिसके औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत भी होता है या यावत् वनम्भतिकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत भी होता है (जइ पुनविकाइयएगिदियओरालिय सरीरजाव परिणए कि सुहमपुढबिकाइय जाव परिणए बादपुढविक्काइय एगिदिय जाव परिणए) हे भदन्त ! यदि वह एक द्रव्य पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है तो क्या वह सूक्ष्मपृथिवीकायिक सरीरकायप्पभोगपरिणए ?) मह-! मे २०य ने सन्द्रियना मोहारि४ શરીરકાય પ્રગપરિણત હોય છે. તો શું તે એકેન્દ્રિયના ઔદ્યારિક શરીરકાય પ્રોગથી પરિણત હેયુ છે કે શ્રીન્દ્રિયના–ત્રીનિદ્રયના-ચતુરિન્દ્રિયના અથવા પંચેન્દ્રિયના શરીરકાય પ્રયે ગથી પણિત હોય છે? (गोयमा !) . गौतम ! ( पुढविक्काइयएगिदियप्पओग जाव परिणए बा, जाव वणस्सइकाइय एमिंदिय जाव परिणए वा) તે એક દ્રવ્ય પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાય પ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે, અને વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાય પ્રોગપરિણત પણ હોય છે. (जइ पुढविक्काइयएगिदियओरालियसरीर जाव परिणए, किं सुहुम पुढविकाइय जाव परिणए, वादर पुढविकाइयएगिदिय जाव परिणए) હે ભદન્ત ! જે તે એક દ્રવ્ય પૃ વીકાચિક એકેન્દ્રિયના દારિક શરીરકાય પ્રગપરિણત હોય છે, તે શું તે સૂફમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયના પ્રયોગથી પરિત હોય છે, કે બાદર પૃથ્વીકાચિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયના પ્રયોગથી ચણિત હેક્ટ છે? Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.१३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १४७ __ यदि सूक्ष्मपृथिवीकायिकयावत् परिणतं किम् पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीयावत्परिणतम्, अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीयावत्-परिणतम् ? गौतम ! पर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकयावत्परिणतं वा, अपर्याप्तकमूक्ष्मपृथिवीकायिकयावत्-परिणत वा, एवं एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायके प्रयोगसे परिणत होता है ? या बादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायके प्रयोगसे परिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सुहुमपुढवीकाइय एगिदिय जाव परिणए, बादरपुढविक्काइय जाव परिणए) वह एक द्रव्य सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरके प्रयोगसे परिणत भी होता है या बाद पृथिवीकायिकएकेन्द्रियके औदारिक शरीरके काय प्रयोगसे भी परिणत होता है । (जइ सुहमपुढवीकाइय जाच परिणए किं पन्जत्त सुहमपुढवि जाव परिणए, अपज्जत्त सुहमपुढवीजाव परिणए) हे भदन्त ! यदि वह एकद्रव्य सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरल्प कायप्रयोगसे परिणत होता है तो क्या वह पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीररूपकायप्रयोगलेपरिणत होता है या अपर्याप्त सूक्ष्मप्रथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीर रूपकायप्रयोगसे परिणत होता है ? (गोयमा ! पजत्तसुहमपुढविकाइय जाव परिणए वा, अपज्जत्त सुहुभपुढविकाइय परिणए) हे गौतम ! वह एकद्रव्य पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिकशरीररूपकायप्रयोग से भी परिणत होता है, और अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक (गोयमा !) 3 गीतम! (मुहुम पुढविक्काइय एगिदिय जाव परिणए, वादर पुढविक्काइय जाव परिणए) ते मे द्रव्य सूक्ष्म पृथ्वायि मेलेन्द्रियना मोहारि શરીરકાય પ્રોગથી પણ પરિણત હોય છે અને બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક शरीरना पयप्रयोगथा ५१ परिणत हाय छ (जइ सुहम पुढविकाइय जाव परिणए कि पज्जत्त मुहमपुढवि जाव परिणए, अपज्जत्त सुहुम पुढवि जाव परिणए ?) હે ભદન્ત ! જે તે એક દ્રવ્ય સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાર્ષિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પરિણત થતું હોય, તે શુ તે પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયપ્રોગથી પરિત થાય છે, કે અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના मौ२ि४ शरी२३५ ४।यप्रयोगथा परियत थाय छे ? (गोयमा ! पज्जत्त सुहुम पुढविकाइय जाव परिणए वा, अपज्जत्त सुहम पुढविकाइय परिणए.) 3 गीतमा ते એક દ્રવ્ય પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના દારિક શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે, અને અપર્યાપ્ત સક્ષમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરુપ Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ भगवतीसूत्रे बाढरेऽपि ! एवं यावत् वनस्पतिकायिकानां चतुष्को भेदः, द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां द्विको भेदः-पर्याप्तकश्च. अपर्याप्तकश्च । ___ यदि पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं किं तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियौ दारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत, मनुष्यपञ्चेन्द्रि ययावत्-परिणतम् ? गौतम ! तिर्यज्योनिकयावत्परिणतवा, मनुष्यपञ्चेन्द्रिययावत् परिणत वा । एकेन्द्रियके औदारिक शरीररूपकायप्रयोगले श्री परिणत होता है। (एक बादरे शि) इसी तरहसे वह एकद्रव्य पर्याप्त अपर्याप्त पृथिवीकायिक बादर एकेन्द्रियके औदारिक शरीररूपकायपयोगलेभी परिणत होता है ऐसा जानना चाहिये । (एवं जाव वणलइकाइयाणं जउक्कओ भेदो) इसी तरहसे वह एक द्रव्य यावत् सूक्ष्म पर्यात, सूक्ष्मअपर्याप्त बादर पर्याप्तक बादर अपर्याप्त, यावत् वनस्पतिकायिकके इन चारभेदोंके औदारिक शरीररूप कायप्रयोगले परिणत होता है यह कथन भी जानना चाहिये । (वेइंदिय, तेइंदिय, चरिंदियाणं दुयओ भेदो पजत्त गाय अपजत्तणाय) इसी तरहसे वह एक द्रव्य वेइन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवोंके पर्याप्तक अपर्यातक के औदारिक शरीररूपकायप्रयोगसे परिणत होता है ऐसा भी जानना चाहिये । (जइ पचिंदिय ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए किं तिरिक्खजोणिय पंचिंदिय ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए कि अणुस्सपंचिंदिय जाव परिणए) हे भदन्त ! यदि वह एक द्रव्य पंचेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीररूपकायके ४ायप्रयोगथा ५९ प२रात थाय छे (एवं वादरे वि) प्रभाग तो न्य ગૃપ્ત અને અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી ५९ पति याय छे मेम समन्. (एवं जाव वणरूसइकाइयाणं चउकओ भेदो) એ જ પ્રમાણે તે એક દ્રવ્ય સૂમ પર્યાપ્ત, સમ અપર્યાન, ભાદર પર્યાપ્ત, અને બાર અપર્યાપ્તરૂપ, ચાર ભેદવાળા અપકાયિક, વાયુકાયિક, તેજસ્કાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે, એમ સમજવું (वेइंदिय, तेइंदिया, चउर दियाणं दुयो भेदो पन्जत्तमा य अपज्जत्तगा य) એ જ પ્રમાણે તે એક દ્રવ્ય હીન્દ્રિય, બ્રીન્દ્રિય અને ચતરિન્દ્રિય જીવોના પર્યાપ્તક અને અપર્યાપકના દારિક શરીરરૂપ કાર્યપ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે એમ સમજવું. (जइ पंचिंदिय ओरालिय सरीरकायप्पओग परिणए, किं तिरिक्खजोणिय पंचिंदियओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए, भणुस्सपंचिंदिय जाव परिणए ?) હે ભદન્ત! જે તે એક દ્રવ્ય પચેન્દ્રિય જીવોને ઔદારિક શરીરરૂપ, કાયના પ્રયોગથી Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स.१३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १४९ ____ यदि तिर्यग्योनिकयावत्-परिणत किम् जलचरतिर्यग्योनिकयावत्-परिणत चा, स्थलयर० खेयर०, एवं चतुष्को भेदो यावत् खेचराणाम् । यदि मनुष्यप्रयोगसे परिणत होता है तो क्या वह तिर्यंच योनिक पंचेन्द्रिय औदारिक शरीररूप कायपयोगसे परिणत होता है ? कि मनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीररूपकायप्रयोगसे परिणत होता है ? (गोथमा) हे गौतम ! (तिरिक्खजोणिय जाव परिणए वा, मणुस्स पंचिंदिय जाव परिणए वा) वह एक द्रव्य तिर्यंच योनिक औदारिक शरीररूपकायके प्रयोग से भी परिणत होता है, तथा मनुष्यपंचेन्द्रियके औदारिक शरीररूप कायके प्रयोगले भी परिणत होता है । (जइतिरिक्खजोणिय जाव परिणए, किं जलयरतिरिक्ख जोणिय जाव परिणए ना, थलयर० खयर०) हे अदन्त ! यदिवह एकद्रव्य तियचयोनिक शरीररूपकायके प्रयोगसे परिणत होता है तो क्या वह जलचर तिर्य चयोनिकके औदारिक गरोररूप कायके प्रयोगले परिणत होता है ? स्थलचर तिथंच योनिकके औदारिक शरीररूप कायके प्रयोगले होता है ? या खेचर तियंचयोनिकके औदारिक शरीररूप कायके प्रयोगले परिणत होता है ? (एवं चउक्कओ भेदो जाव खहयराणं) हे गौतम ! पूर्वमें जैसा कहा गया है उसी तरहसे खेचरोंके चारभेदोंके संच्छिम, गर्मज, પરિણત થાય છે, તે શુ તે તિર્યચનિક પચેન્દ્રિય જીના દારિક શરીરરૂપ કાયોગથી પરિણુત થાય છે, કે મનુષ્ય પચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયપ્રોગથી परिणत याय छ? (गोयमा) 3 गौतम! (तिरिक्खजोणिय जान परिणए बा, मणुम्सपंचिदिय जाव परिणए वा) ते मे द्रव्य तिय ययानि 90वाना मोहारि શરીરરૂપ કાયપ્રોગથી પણ પરિણત થાય છે, અને મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિક शरी२३५ यप्रयोगथी 4 परिणत थाय छे (जद तिरिक्खजोणिय जाब परिणए, किं जलयर तिरिक्वजोणिय जाव परिणए वा, थलयर०, खहयर० ) હે ભદન્ત! જો તે એક દ્રવ્ય તિર્ય ચપ ચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયના પ્રયોગથી પરિણત થાય છે, તે શુ તે જલચર તિયં ચનિકના દારિક શરીરરૂપ કાયના પ્રયોગથી પરિણુત થાય છે, કે સ્થલચર તિર્ય ચનિકના દારિક શરીરરૂપ કાયન પ્રગથી પરિણતે થાય છે, કે ખેથર તિયચનિકના દારિક શરીરરૂપ કાયના प्रयागथी परिणत याय छ १ ( एवं चउक्षओ भेदो जाव खहयराणं) गौतम ! તે એક દ્રવ્ય જળચર, સ્થલચર અને ખેચર, એ ત્રણે પ્રકારના તિર્ય ચાના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયના પ્રયોગથી પરિણત થાય છે એ જ પ્રમાણે ખેચર પર્યન્તના ચાર ભેદના Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० भगवतीमो पञ्चेन्द्रिययावत्-परिणतं किम् संमूच्छिममनुष्यपञ्चेन्द्रिययावत्-परिणतं गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्ययावत्-परिणतम् ? गौतम ! द्वयोरपि । यदि गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्ययावत्-परिणत किं पर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिकयावत् -- परिणतम्, अपर्याप्तकगर्भव्युक्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायपर्याप्त, अपर्याप्त के विषय में भी जानना चाहिये । (जइ मणुस्स पंचिंदिय जाव परिणए किं संमुच्छिम मणुस्स पंचिंदिय जाव परिणए गन्भवतियमणुस्स जाव परिणए ? हे भदन्त ! यदि वह एक द्रव्य मनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीररूप कायप्रयोगसे परिणत होता है तो क्या वह स्मूच्छिम मनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीररूप कायके प्रयोगसे परिणत होता है ? या गर्भज मनुष्यके औदारिक शरीररूपकायके प्रयोगले परिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम । (दोसुवि) वह एक द्रश्य संमूच्छिम मनुष्यपंचेन्द्रियके एवं गर्भज मनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीररूप कायके प्रयोगसे परिणत होता है । (जइ गम्भवक्कं तिय मणुस्स जाव परिणए किं पज्जत्तगन्धवक तिय जाव परिणए' अपजत्तगम्भवक्क तिय मणुस्स पंचिंदिय ओरालिय सरीरकाय प्पओगपरिणए) हे भदन्त ! यदि वह एक द्रव्य गर्भज मनुष्यके औदारिकशरीररूप कायके प्रयोगसे परिणत होता है तो क्या वह पर्याप्त गर्भज मनुष्य के औदारिक शरीररूप कायके प्रयोगमें परिणत (સંકૂમિ , ગર્ભ જ, પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક) વિષયમાં પણ સમજવું. (जइ मणुस्स पचिंदिय जाव परिणए किं समुच्छिम मणुस्स पंचिंदिय जाव परिणए, गभवतिय सणुस्स जाव परिणए ?) हे महत! न त मे द्र०य । મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે, તે શું તે સ ભૂમિ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયને પ્રગથી પરિણત થાય છે, मन मनुष्यना मोह।२४ शरी२३५ ४ायना प्रयोगथी परिणत याय छे ? (गोयमा!) हे गौतम । (दोस्नु वि) ते मे द्र०य सभूरिभ मनुष्य ययेन्द्रियना हारि શરીરૂપ કાયપ્રગથી પણ પરિણત થાય છે અને ગર્ભજ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના દારિક शरी२३५ ४ायप्रयोगथा पर परिणत थाय छे. (जइ गम्भवक्कतिय मणुस्स जाव परिणए कि पज्जत्तगन्भवतिय मणुस्स जाव परिणए, अपज्जत्तगभवक्क तिय मणुस्सपंचिदिय ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए ? ' हे महन्त! न त એક દ્રવ્ય પર્યાપ્ત ગર્ભજ મનુષ્યના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયના પ્રયોગથી પરિણત થાય છે, તે શું તે પર્યાપ્ત ગર્ભજ મનુષ્યના ઘરિક શરીરરૂપ કાયના પ્રયોગથી પરિણત Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स.१३ सूक्ष्मपृथिवीकायस्वरूपनिरूपणम् १५१ प्रयोगपरिणतम् ? गौतम ! पर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिकयावत् परिणतं वा, अपर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिकयावत्-परिणतम् ॥सू० १३।। टीका-'एगे भंते ! व्वे कि पओगपरिणए, मीसापरिणए, वीससापरिणए ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! एकं पुद्गलद्रव्यं किं प्रयोगपरिणत भवति, मिश्रपरिणत' भवति, विसापरिणत भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! पओगपरिणए वा, मीसापरिणए वा, वीमसापरिणए वा' हे गौतम ! एकं पुद्गलहोता है ? या अपर्याप्त गर्भज मनुष्यके औदारिक शरीररूपकायके प्रयोगसे परिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पज्जत्तगभवक्क तिय जाव परिणए वा अपज्जतंगभवतिय जाव परिणए वा) वह एकद्रव्य पर्याप्त गर्मज मनुष्यके औदारिक शरीर रूपकायके प्रयोगसे भी परिणत होता है और अपर्याप्त गर्भज मनुष्यके औदारिक शरीररूप कायके प्रयोगसे भी परिणत होता है ॥ टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने नौ दण्डकों में से प्रथम दण्डकको लेकर एक पुद्गल द्रव्यके परिणामकी वक्तव्यताका प्रतिपादन किया है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'एगे भंते ! दवे किं पओगपरिणए, मीसापरिणए, वीससापरिणए ? ' हे भदन्त ! एक पुद्गल द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है ? या मिश्रपरिणत होता है ? या विस्त्रसा परिणत होता है ? उत्तरमें गौतमसे प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पओगपरिणए वा, मीसापरिणए वा' एक पुद्गल द्रव्यप्रयोगपरिणत થાય છે, કે અપર્યાપ્ત ગર્ભજ મનુષ્યના ઔદારક શરીરરૂપ કાયના પ્રયોગથી પરિણુત थाय छे ? (गोयमा !) गौतम । (पज्जत्तगम्भवक तिय जाव परिणए वा, अपज्जत्तगव्यवतिय जाव परिणए वा) ते २४ द्रव्य पर्याप्त म भनुष्यना ઔદારિક શરી-૩૫ કાયના પ્રગથી પણ પરિણત થાય છે, અને અપર્યાપ્ત ગર્ભજ મનુષ્યના ઔદારિક શરીરરૂપ કાયના પ્રયોગથી પણ પરિણુત થાય છે. ટીકાથ– સૂત્રકારે આ સૂત્રધારા નવ દડકે માંના પહેલા દડકને અનુલક્ષીને એક પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરિણામ (પરિણમન) ની વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છેઆ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે'एगे भंते ! दव्वे किं पओगपरिणए, सीसापरिणए, वीससापरिणए ?? હે ભદન્ત' એક પુદગલદ્રવ્ય શું પ્રયોગપરિણત હોય છે, કે મિશ્રપરિણત હોય છે, કે विवसापरियत डाय छ? उत्तर- 'गोयमा ! गौतम। 'पओगपरिणए वा, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ भगवतीसूत्रे द्रव्यं प्रयोगपरिणत वा अपि भवति, मिश्रपरिणत वा-अपि भवति, विस्रसापरिणतं वा-अपि भवति, तत्र जीवव्यापारेणौदारिकादिशरीररूपेण परिणत' प्रयोगपरिणतम् १, प्रयोगविलसाभ्यां मिश्रित परिणत जीवर हितकलेवरं मिश्रपरिणतमुच्यते २, विस्त्रसया स्वभावेन परिणतं विस्त्रसापरिणतम् अभ्रपटलादिकम् ३। गौतमः पृच्छति 'जइ पओगपरिणए कि मणप्पओगपरिणए, वइप्पओगपरिणए, कायप्पओगपरिणए ? हे भदन्त ! यत् पुद्गलद्रव्यं प्रयोगपरिणतं तत् किं मनःप्रयोगपरिणतं भवति, वचःप्रयोगपरिणत भवति, कायप्रयोगपरिणत भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! मणप्पओगपरिणए वा, वइप्पओगपरिणए वा, होता है या मिश्रपरिणत होता है, विस्त्रसापरिणत होता है । जीवके व्यापारसे पुद्गलका औदारिक आदि शरीरके रूपमें जो परिणमन होता है वह प्रयोगपरिणत पुद्गल द्रव्य कहा गया है। प्रयोग और स्वभाव इन दोनोंके संबंधसे परिणामको प्राप्त हुआ जीवरहित कलेवर मिश्रपरिणत कहा गया है । स्वभावसे ही परिणामको प्राप्त हुआ अञपटल आदि द्रव्य विरसा परिणत कहा गया है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जइपओगपरिणए कि मणप्पओगपरिणए, वइप्प ओगपरिणए, कायप्पओगपरिणए' हे भदन्त ! जो पुद्गलद्रव्यप्रयोग परिणत होता है वह क्या मनः प्रयोगपरिणत होता है ? या वचनप्रयोगपरिणत होता है ? या कायप्रयोगपरिणत होता है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं कि 'गोयमा' हे गौतम । 'मणप्पओगपरिणए वा, वइप्पओग मीसापरिणए वां, वीससापरिणए वा' मे हालद्रव्य प्रयोगपरित पडाय छ, મિશ્રપરિણત પણ હોય છે, અને વિસ્ત્રસાપરિણત પણ હોય છે. જીવના વ્યાપારથી પુદ્ગલનુ ઔદારિક આદિ શરીરરૂપે જે પરિણમન થાય છે, તેને પ્રયોગપરિણત પુદ્ગલ દ્રવ્ય કહેવામાં આવ્યું છે. પ્રયોગ અને સ્વભાવ એ બન્નેના સબંધથી પરિણમન પામેલા જીવરહિત કલેવરને મિશ્ર પરિણત કહેવામા આવ્યું છે. સ્વાભાવથી જ પરિણમન પામેલા અભ્રપટલ આદિ દ્રવ્યને વિસ્ત્રસારિત કહેવામાં माव्यु छे. । ___गौतम स्वामीना प्रश्न- 'जड पओगपरिणए कि मणप्पओगपरिणए, वडएओगपरिणए, कायप्पओगपरिणए ? ) 3 मह-त! २ गतद्रव्य प्रयासપરિણુત હેય છે, તે શું મન પ્રયોગપરિણત હોય છે? કે વચન પ્રયોગપરિણત હોય છે કે કાય પ્રયોગપરિણત હોય છે? उत्तर- 'गोयमा!' 3 गौतम ! मणप्पओगपरिणए वा, वइप्पओग Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सृ. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकाय स्वरूपनिरूपणम् १५३ कायप्पओगपरिणए वा' हे गौतम प्रयोगपरिणत द्रव्यं मनःप्रयोगपरिणत' वा, वचःप्रयोगपरिणतं वा, कायप्रयोगपरिणतं वापि भवति, तत्र मनोवर्गणाद्रव्यं पर्यादाय मनोयोगेन मनस्तया परिणामिताः द्रव्यपुद्गलाः मनःप्रयोगपरिणताः उच्यन्ते, भाषाद्रव्यं पर्यादाय वचनयोगेन भाषारूपेण परिणम्य वहिर्निःसार्यमाणा द्रव्यपुद्गलाः वाकप्रयोगपरिणता उच्यन्ते, काययोगेन पर्यादाय औदारिकादिशरीररूपेण परिणामिता द्रव्यपुद्गलाः कायमयोगपरिणता उच्यन्ते इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'जइ मणप्पओगपरिणए किं सच्चमणप्पओगपरिणए, मोसमणपओगप०, सच्चामोसमणप्पओग०, असच्चामोलमणप्पओग० ' हे भदन्त ! यद् द्रव्यं मनःमयोगपरिणतं तत् किं सत्यसनः प्रयोगपरिणतं भवति, मृषामनःप्रयोगपरिणए वा, कायप्पओगपरिणत वा' प्रयोगपरिणत वह द्रव्य मनःप्रयोग परिणत होता है, या वचनमयोगपरिणत होता है, काय प्रयोगपरिणत होता है । सनोवर्गणारूप द्रव्यको ग्रहण करके मनोयोगद्वारा मलरूप से परिणाम को प्राप्त हुए द्रव्यपुद्गल मनःप्रयोगपरिणत कहे जाते हैं । भाषाद्रव्यको ग्रहण करके वचनरूपयोग द्वारा भाषाके रूपमें परिणमा कर बाहर निकाले गये द्रव्यपुद्गलवारुमयोगपरिणत कहे जाते हैं । काययोग से शरीरवर्गणाको ग्रहण करके औदारिक आदि शरीररूप से परिणामको प्राप्त कराये गये जो द्रव्यपुद्गल हैं वे कायप्रयोगपरिणत पुद्गल द्रव्य कहे जाते हैं । अथ गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं 'जह मणप्पओगपरिणए किं सचमणप्पओगपरिणए, मोसमणप्पओगपरिणए सच्चामोसमणप्पओगपरिणए, असच्चामोस मणप्पओगपरिणए०' हे भदन्त ! जो द्रव्य मनःप्रयोगपरिणत कहा गया है वह क्या सत्यमनःप्रयोगपरिणए वा, कायप्पओगपरिणए वा' प्रयोगपरिणत ते द्रव्य भनः प्रयोगपति પણ હાય છે, વચન પ્રયાગપરિણત પણ હોય છે અને કાય પ્રયાગપરિજીત પણ હેાય છે મનેાવણારૂપ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરીને મનેયાગ દ્વારા મનરૂપે પરિણમન પામેલા દ્રવ્ય પુદ્ગલને મન: પ્રયાગપરિણત કહે છે. ભાષાદ્રવ્યને ગ્રહણુ કરીને વચનરૂપ ચાગ દ્વારા ભાષારૂપે પરિણમાવીને ખહાર કાઢવામા આવેલા દ્રવ્યપુદ્ગલેન વચનપ્રયાગ પરિણત કહે છે. કાયયેાગથી શરીરવાને ગ્રહણ કરીને ઔદારિક આદિ શરીરરૂપે પરિણમન પામેલા દ્રવ્યપુદ્ગલેાને કાય પ્રયાગપરિણુત પુદ્ગલદ્રવ્ય કહે છે गौतम स्वाभीने प्रश्न- 'जइ मणप्पओगपरिणए किं सच्चमणप्पगपरिणए, मोसमणप्पओगपरिणए, सच्चा मोसमणप्पओगपरिणए, असच्चामो समणप्पओग परिणंए०' हे लहन्त ले द्रव्य भनः प्रयोगयरित होय, तो शु ते सत्य भनः Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ भगवतीसूत्रे परिणत भवति, सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणत भवति, असत्यामृपामनःपयोगपरिणतं भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! सच्चमणप्पओगपरिणएवा, मोसमणप्पओगपरिणए वा, सच्चामोसमणप्पओगपरिणए वा, असञ्चामोसमणप्पओगपरिणए वा' हे गौतम ! मनःप्रयोगपरिणतं द्रव्यं सत्यमनःप्रयोगपरिणत वा भवति, मृपामनःप्रयोगपरिणत वा भवति. सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणत वा भवति, असत्यामृपामनःप्रयोगपरिणतं वा भवति, तत्र सत्यपदार्थचिन्तनरूपमनोव्यापारः सत्यमन:प्रयोगपरिणतं कथ्यते १, असत्यचिन्तनरूपमनोव्यापारलक्षणमृपामनःप्रयोगपरिणतम् २, किञ्चित्सत्यं किञ्चिदसत्यम् एतदुभयमिश्रित सत्यमृपामनःप्रयोगपरिणत होता है ? अथवा मृषामनः प्रयोगपरिणत होता है ? सत्य मृषासनामयोगपरिणत होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'सच्चमणप्पओगपरिणए वा, मोसमणप्पओगपरिणए वा, सच्चामोसमणप्पभोगपरिणए वा, असच्चामोसमणप्पओगपरिणए वा' मनामयोगपरिणत जो द्रव्य होता है, वह सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है, या वृषालनः प्रयोगपरिणत होता है, या सत्यभूषामनःपयोगपरिणत होता है, या असत्यामृषासनः प्रयोगपरिणत होता है। जो पदार्थ जैसा है उसका वैसा ही चिन्तन रूप जो मनो व्यापार है वह सत्यमनः प्रयोग है। इस प्रयोग से परिणत हुआ द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत कहा जाता है। असत्य चिन्तनरूप मनके व्यापारका नाम असत्य मनःप्रयोग है । इस प्रयोग ले परिणाम को प्राप्त हुआ द्रव्यमृषामनः प्रयोगपरिणत कहा गया है । जो मनःप्रयोग कुछ सत्य हो कुछ असत्य हो પ્રયોગપરિણત હોય છે, કે મૃષા (અસત્ય) મન પ્રયોગપરિણુત હોય છે? કે સત્યમૃષા મનઃ પ્રાગપરિણત હોય છે ? કે અસત્યામૃષામનઃ પ્રયોગપરિણત હોય છે ? मडावी२ प्रभुने। उत्त२- 'गोयमो!' हे गीतम! 'सच्चमणप्पओग परिणए वा, मोसमणप्पओगपरिणए बा, सच्चा मोसमणप्पओगपरिणए वा, असचा मोसमणप्पओगपरिणए वा' से द्र०५ भनः प्रयोगपरित छत्य छ, ते सत्यमानः પ્રયે ગપરિણત પણ હોય છે, મૃષામનઃ પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, સત્યમૃષામનઃ પ્રયોગ પરિણત પણ હેય છે, અસત્યા મૃષામન પ્રગપરિણત પણ હોય છે જે પદાર્થ જેવો હોય એવા જ તેના ચિન્તનરૂપ જે મને વ્યાપાર હોય છે, તેને સત્યમનઃ પ્રયોગ કહે છે આ પ્રયોગથી પરિણત થયેલા દ્રવ્યને સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણત કહેવાય છે અસત્ય ચિન્તરૂપ મનોવ્યાપારને અસત્યમનઃ પ્રયોગ કહે છે. આ પ્રયોગથી પરિણમન પામેલા દ્રવ્યને મૃષામન. પ્રોગપરિણત કહેવાય છે. જે મન પ્રયોગ થોડે અંશે સત્ય હોય અને છેડે અશે અસત્ય હેય, આ રીતે બન્ને પ્રકારના પ્રયોગથી મિશ્રિત હોય, તે પ્રયોગને Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ मृ. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १५५ परिणतमुच्यते ३, सत्यासत्योभयाभ्यां वर्जितम् असत्यामृषामनःप्रयोगपरिणतमुच्यते ४, व्यवहारमनःप्रयोगपरिणत भवति-इति भावः । गौतमः पृच्छति'जइ सच्चमणप्पओगपरिणए कि आरंभ-सच्चमणप्पओगपरि०१, अणारंभसच्चमणप्पोगपरि०२,सारंभसच्चमणप्पओग०३, असारंभसच्चमण०४,समारंभसच्चमणप्पओगपरि०५,असमारंभसञ्चमणप्पओगपरिणए ६?' यद् द्रव्यं सत्यमनःप्रयोगपरिणतं तत् किम् ? १आरम्भ-सत्यमनःप्रयोगपरिणत भवति, २अनारम्भ-सत्यमनःप्रयोगइस तरह दोनों प्रकार के प्रयोगसे मिश्रित हो वह उभयमनः प्रयोग कहा गया है, इस उभयमनः प्रयोग से जो पुद्गल द्रव्यपरिणत होता है वह उभयमनःप्रयोगपरिणत द्रव्य कहा गया है । जो मन प्रयोग न सत्य हो और न असत्य हो. किन्तु दोनों से सत्य असत्य इन दोनों प्रकारों से रहित हो वह मनःप्रयोग असत्यामृषामनः प्रयोग है इस असत्या स्कृषामनः प्रयोग से परिणत हुआ जो द्रव्य है वह असत्यामृषामनः प्रयोगपरिणत कहा गया है । अर्थात् वह व्यवहारमनःप्रयोगपरिणत होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' जइ सच्चमणप्पओगपरिणए किं आरंभसच्चमणप्पओगपरिणए, अणारंभसच्चमणप्पओग. परिणए, सारंभसच्चमणप्पओगपरिणए, असारंभसञ्चमणप्पओगपरिणए, समारंभसच्चमणप्पओगपरिणए, 'असमारंभसच्चमणप्पओगपरि णए ?' जो द्रव्य सत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है, वह क्या आरम्भ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है ? अथवा अनारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणत ઉભયમનઃ પ્રયોગ કહે છે. આ ઉભયમનઃ પ્રયોગથી જે પુદગલદ્રવ્ય પરિણત થાય છે તેને ઉભયમનઃ પ્રયોગપરિણત દ્રવ્ય (સત્યમૃષામનઃ પ્રાગપરિણત) કહે છે. જે મન પ્રયોગ સત્ય પણ ન હોય અને અસત્ય પણ ન હોય – પરન્તુ સત્ય અને અસત્ય, એ બન્નેથી રહિત હોય છે, તે મનઃપ્રગને અસત્ય ઋષામનઃ પ્રયોગ કહે છે આ અસત્યામૃષામનઃ પ્રયોગથી પરિણત થયેલું જે દ્રવ્ય છે તેને અસત્યામૃષામનઃ પ્રગપરિણત કહે છે. એટલે કે તે વ્યવહારમનઃ પ્રગપરિણત હોય છે. गौतम पामीन। प्रश्न- 'जइ सञ्चमणप्पओगपरिणए कि आरंभसच्चमणप्पओगपरिणए, अणारंभसच्चमणप्पओगपरिणए, सारंभसच्चमणप्पओगपरिणए, असारंभसच्चमणप्पओगपरिणए, समारंभसच्चमणप्पओगपरिणए, असमारंभ सच्चमणप्पओगपरिणए?' रे द्रव्य सत्यमनः प्रयोगपरिणत डाय छ, ते शुभारम Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ भगवतीस्तो परिणत भवति, ३ संरम्भ-सत्यमनःप्रयोगपरिणतं भवति, ४ असंरम्भ-सत्यमानः प्रयोगपरिणत भवति, ५ समारम्भ-सत्यमनःप्रयोगपरिणत भवति, ६ असमारम्भ-सत्यसनाप्रयोगपरिणतं भवति ?, भगवानाह-गोयमा ! आरंभ-सच्चमणप्पओगपरिणए बा, जात्र असमारंभ-सच्चमणप्पओगपरिणए वा' हे गौतम ! सत्यमनःप्रयोगपरिणत द्रव्यम् आरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणत वा भवति, यावत्-अनारम्म सत्यमनःप्रयोगपरिणत वा अवति, संरंम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणत वा भवति, 'असंरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणत वा भवति, समारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणत वा भवति,असमारम्स सत्यमनःप्रयोगपरिणत वा भवति, तत्र आरम्भः-प्राणातिपातः तद्विषये मनोव्यापारलक्षणमनःप्रयोगेण परिणाममाप्तद्रव्यपुद्गलः आरम्भहोना है ? अथवा संरंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है ? अथवा असंरम्भलत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है ? अथवा लमारंभ सत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है ? अथवा अलमारंभ सत्य मनःप्रयोग परिणत होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयना' हे गौतम ! आरंभसचमणप्पओगपरिणए वा जाब अमलारंभलञ्चमणप्पओगपरिणए वा' सत्यमनः प्रयोगपरिणत जो द्रव्य होता है वह आरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है, अथवा यावत्-अनारंभसत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है, या सरंखलत्यननः प्रयोगपरिणत होता है, या अहंरंभ सत्यमनः प्रयोग परिणत होता है, या समारंभसत्यवनः प्रयोगपरिणत भी होता है। या असामान सत्यसनः प्रयोगपरिणत सी होता है। प्राणातिपात का नाम आरंभ है, इस आरंस में सनका जो व्यापार है वह आरंभ સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણા હેાય છેકે અનાભ સત્યમન પ્રયોગપરિણત હોય છે? કે સરભ સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણત હોય છે? કે અસંરભ સત્યમ પ્રયોગપણિત હોય છે? કે સમાર ભ સત્યનનઃ પ્રચે ગપણિત હોય છે? કે અસમાર ભ સત્યના પ્રયોગપરિણત हाय छ? महावीर प्रभुने। उत्त२-'गोयमा ! गौतम । 'आरंभसञ्चमणप्पओगपरिणए वा जाच असमारंभसञ्चमणप्पओगपरिणए वा रे द्रव्य सत्यमन:प्रयोगपरिणत હોય છે, તે આરંભ સત્યમનઃ પ્રગપરિણત પણ હોય છે, અનારંભ સત્યમન પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, સંરભ સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, અસંભ સત્યમન. પ્રયોગપરિણુત પણ હોય છે. સમારંભ સત્યમનઃ પ્રગપરિણત પણ હોય છે અને અસમારંભ સત્યમન પ્રોગપરિણત પણ હોય છે. પ્રાણાતિપાતને આર ભ કહે છે તે આર ભવિષયક મનને જે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) હોય છે તેને આર ભજન. પ્રયોગ કહે છે, અને આ પ્રકારના મનઃપ્રયોગથી પરિણમન Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ म. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १५७ सत्यम्नःप्रयोगपरिणत उच्यते, एवमन्येऽपि पञ्च विज्ञेया किन्तु न वरम्-अनारम्भः प्राणातिपातविरमणम् , संरम्भः प्राणातिपातसंकल्पः, असंरम्भः प्राणातिपातसंकल्प विरमणम्, ममारम्भः परितापनम्, असमारम्भः अपरितापनम् । गौतमः पृच्छति'जइ मोसमणप्पओगपरिणए किं आरंभमोसमणप्पओगपरिणए वा ?' हे भदन्त ! यद् द्रव्यं मृपामनःप्रयोगपरिणतं तत् किम् आरम्भमृपामनःप्रयोगपरिणतं वा भवति ? -'एवं जहा सच्चेणं तहामोसेण वि' एवं यथा-सत्येन सत्यपदेन प्रश्नोत्तररूपा अभिलापाः प्रतिपादिताः तथा मृपावदेनापि अभिलापा' वक्तव्याः, तथा च मनःप्रयोग है. इस प्रकारके मनः प्रयोग से परिणामको प्राप्त जो द्रव्य पुद्गल है वह आरंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत कहा गया है। इसी प्रकारसे अन्य भी पांच जानना चाहिये । प्राणातिपात से विरमणदूर होना-प्राणातिपातका त्याग करना-इसका नाम अनारंभ है, तथा प्राणातिपात करने का संकल्प करना इसका नाम संरंभ है, प्राणातिपात करनेके सकल्पका त्याग करना इसका नाम असंरंभ है, जीवोंको पीडा पहुंचाना-परितापित करना इसका नाम समारंस है, जीवोंको पीडा नहीं पहुचाना-परितापित नहीं करना इसका नाम असमारंभ है । गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-'जइनोसमणप्पओगपरिणए किं आरंभ मोसमणप्पओगपरिणए वा' हे भदन्त ! जो द्रव्यमृषामनः प्रयोग से परिणत कहा गया है वह क्या आरंभवृषालनः प्रयोगपरिणत होता है ? अथवा अनारंभस्कृषामनः प्रयोगपरिणत होता है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि-एवं जहा सच्चेणं तहा मोलेण वि' हे गौतम ! जिस પામેલું જે દ્રવ્યપુદગલ હોય છે તેને આરંભ સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણુત કહે છે એ જ પ્રમાણે બીજા પાચ વિષે પણ સમજવું પ્રાણાતિપાત કરવાને સક૯પ કરે તેનું નામ સંભ છે, પ્રાણાતિપાત કરવાના સંકલ્પને ત્યાગ કરવો તેનું નામ અસંરભ છે જેને પીડા પહેચાડવી તેનું નામ સમારભ છે અને જેને પીડા ન પહોચાડવી તેનું નામ અસમારંભ છે गौतम वाभाना प्रश्न- 'जइ मोसमणप्पओगपरिणए किं आरंभमोसमणप्पओगपरिणए वा? ' महन्त! रे द्रव्य भृषामन: प्रयोगपरित हवामा આવ્યું છે, તે શુ આર ભ મૃષામનઃ પ્રયોગપરિણત હોય છે? કે અનાર ભ મૂષામના પ્રયે ગપરિણત હોય છે? ઈત્યાદિ ઉપર્યુકત ૬ પ્રશ્નો અહી સમજવા उत्तर- 'एवं जहा सच्चेण तहा मोसेण वि' हे गीतमा रेशते सत्यमानः પ્રયોગપરિણુત દ્રવ્યના વિષે અભિલાપ (પ્રશ્નોત્તર) કહેવામાં આવ્યા છે, એ જ રીતે Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ भगवतोमुत्रे मृपामनःप्रयोगपरिणत द्रव्यम् आरम्भमृषामनःप्रयोगपरिणत वा भवति, अनारम्भमृषामनः प्रयोगपरिणत वा भवति, संरम्भमृपामनःप्रयोगपरिणत वा भवति, असंरम्भमृषामनःपयोगपरिणत वा भवति, समारम्भमृपामनःपयोगपरिणत वा भवति, असमारम्भमृषामनः प्रयोगपरिणत वा भवति, इति भावः ‘एवं सञ्चामोसमणप्पओगपरिणयेण वि, एवं असञ्चामोसमणप्पओगपरिणएणवि' एवं सत्यमृषासनःप्रयोगपरिणतेनापि उपयुक्ताःपडालापकाः वक्तव्याः, एवम् असत्यामृपामनःप्रयोगपरिणतेनापि षडू आलापकाः । वक्तव्याः गौतमः पृच्छति- 'जइ चइप्पओगपरिणए कि सच्चबइप्पओगपरिणए, मोसवयप्पओगपरिणए० ?' यर्दै तरह से सत्यको लेकर अभिलाप कहे गये हैं, उसी प्रकार से मृषा को लेकर भी अमिलाप करना चाहिये । तथा च-मृषामनःप्रयोग परिणत जो द्रव्य होता है वह आरंभमृषामनः प्रयोग परिणत भी होता है, या अनारंभमृषामनः प्रयोग परिणत भी होता है, या संरंभमृषामनः प्रयोगपरिणत होता है, असंरंभमृषामनः प्रयोग परिणत होता है । समारंभमृषामनःप्रयोगपरिणत होता है या असमारंभमृषामनः प्रयोगपरिणत होता है । 'एवं सच्चामोसमणप्पओगपरिणए वि, एवं असचामोसमणप्पओगपरिणए वि' इसी तरहसे ६ आलापक सत्यामृषामनःप्रयोगपरिणतके साथ भी कहना चाहिये और असत्यामृषाःमनप्रयोगपरिणतके साथ भी कहना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइवइप्पओगपरिणए किं सच्चवइप्प ओगपरिणए, मोसवइप्पीगपरिणए०' हे अदन्त ! जा द्रव्य वचः મૃષામનઃ પ્રગપરિણત જે દ્રવ્ય વિષે પણ અભિલાપ સમજવો. જેમકે મૃષામન પ્રોગપરિણત જે દ્રવ્ય હોય છે, તે આરંભ મૃષામન પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, અનારંભ મૃષામનઃ પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, સંરભમૃષામન પ્રગપરિણત પણ હોય છે, અસંરભ ઋષામનઃ પ્રગપરિણત પણ હોય છે. સમારભમૃષામનઃ પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે અને અસમારંભ મૃષામનઃ પ્રયોગપરિણત પણ खीय छे. एव सच्चामोसमणप्पओगपरिणए वि, एवं असच्चामोसमणप्पोगपरिणए वि. આ પ્રકારના ૬ આલાપક સત્યામૃષામન પ્રયોગપરિણત સાથે પણ કહેવા જોઈએ અને અસત્યામૃષામનઃ પ્રગપરિણતની સાથે પણ કહેવા જોઈએ. गौतम २वामीन। प्रश्न-'जइ वइप्पभोगपरिणए कि सच्चवइप्पओगपरिणए, मोसवइप्पओगपरिणए. हे मान्न ! मे द्रव्य क्यनप्रयोगपरियत डाय छ ? તે શું સત્ય વચન પ્રયોગ પરિણત હોય છે? કે મૃષા વચન પ્રયોગ પરિણત હોય છે. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १. १३ सूक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् १५९ द्रव्यं वचःप्रयोगपरिणतं तत् किं सत्यवचःप्रयोगपरिणतं भवति, मृषाचच:प्रयोगपरिणतं भवति ? एवं जहा मणप्पओगपरिणएण, तहा वयप्पओगपरिणएण वि' एवं यथा मनःप्रयोगपरिणतेन तथा वचःप्रयोगपरिणतेनापि यथामनःप्रयोगपरिणते नालापका उक्ताः तथा वचःप्रयोगपरिणतेनापि आलापकाः षड् वक्तव्या इत्यर्थः ‘जात्र असमारंभवयप्पओगपरिणएण वा' यावत् - वचःप्रयोगपरिणत द्रव्यं सत्यवचः प्रयोगपरिणतं वा भवति, मृपात्रचः प्रयोगपरिणत वा भवति, सत्यमृषावचःप्रयोगपरिणतं वा भवति, असत्यामृपावचःप्रयोगपरिणत वा भवति, एवम् आरंभवचःप्रयोगपरिणतं वा भवति, अनारंभवचः प्रयोगपरिणत वा भवति, संरम्भवचःप्रयोगपरिणत वा भवति, असंरम्भवचः प्रयोगपरिणत ना भवति, समारम्भवचःप्रयोगपरिणत' वा भवति, असमारम्भवचः प्रयोगपरिणत वा प्रयोगपरिणत होता है, वह क्या सत्यवचनप्रयोगपरिणत होता है, या मृषावचःप्रयोग परिणत होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एवं जहा मणओगपरिणए तहा वयप्पओगपरिगए वि' हे गौतम ! जिसप्रकार मन प्रयोग परिणतका कथन किया गया है, उसी प्रकारका वचन प्रयोगपरिणतका भी कहदेना चाहिये । तात्पर्य कहने का यह है कि जिस प्रकार से ६ आलापक मनः प्रयोगपरिणतके साथ कहे हैं उसी प्रकार से ६ आलापक वचःप्रयोगपरिणतके साथ भी कहना चाहिये । 'जाव असमारंभ वयप्पओगपरिणए वा' यावत् ( वचः प्रयोगपरिणत द्रव्य सत्यवचनप्रयोगपरिणत होता है, या मृषावचनप्रयोगपरिणत होता है, सत्यमृषावचः प्रयोगपरिणत होता है, असत्यामृषावचः प्रयोगपरिणत होता है । इसी तरह से वह आरंभवचःप्रयोगपरिणत होता है । संरंभवच प्रयोगपरिणत होता है असंरंभवचः प्रयोगपरिणत होता है, तथा , उत्तर - एवं जहा मणप्पओगपरिणए तहा वयप्पओगपरिणए वि' हे गौतम! જેવી રીતે મનઃપ્રયાગપરિણત દ્રવ્યની સાથે છ આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે, એજ प्रभा वयनप्रयोगयरिगुत द्रव्यनी साथै पशु छ खासायो, उहेवा लेहये 'जाव असमारंभवयप्पओगपरिणएण वा એટલે કે વચનપ્રયાગપરિણત દ્રવ્ય સત્યવચન પ્રયાગપરિણત પણ હાય છે, મૃષાવચનપ્રયાગપરિણૢત પણ હેાય છે, સત્યમૃષાવચનપ્રયાગપણિત પણ હોય છે, અસત્યામૃષાવચનપ્રયાણ પરિણત પણ હોય છે એજ પ્રમાણે તે આર ભવચ:પ્રયાગપણિત પણ હોય છે, અનાર ભવચઃપ્રયાગપરિણત પણ હાય છે, સ ૨ ભ વચ પ્રયોગપરિણત પણ હેાય છે, અસ૨ભવચઃપ્રયાગપરિણત પણ હોય છે, સમારભવથઃ પ્રયાગપરિણત પણ હોય છે અને અસમારભવચ પ્રયાગપરિણત પણ હાય છે Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० भगवतीमने भवति, गौतमः पृच्छति-'जइ कायप्पओगपरिणतं तत् किम् औदारिकशरीर कायप्रयोगपरिणतम् ? औदारिकशरीरमेव पुद्गलस्कन्धरूपत्वेनोपचीयमानत्वात कायस्तस्य प्रयोगः, औदारिकशरीरस्य वा कायप्रयोगः तेन परिणत तत्तथा, अयं चौदारिकशरीरकायप्रयोगः पर्याप्तकस्यैव विजेयोन तु अपर्याप्तकस्य, इत्याशयः, प्रज्ञापनायाः पोडशपदपालोचनया तु-इत्थं प्रतिभाति यत् वैक्रियनिर्माणकाले वैक्रियमिश्रं वैक्रियादौदारिके प्रवेशकाले च औदारिकमिश्रं च भवति। एवमेव असमारंभवचःप्रयोगपरिणत होता है । अब गौतम पूछते हैं 'जइकायप्पओगपरिणए किं ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए०' जो द्रव्यकायप्रयोगपरिणत होता है वह क्या औदारिक शरीररूपकायप्रयोगपरिणत होता है ? तात्पर्य इलका यह है कि पुद्गलस्कन्धरूप होनेसे औदारिक शरीर यहां कायरूप कहा गया है कायका तात्पर्य होता है बहुप्रदेशी । औदारिक शरीर बहुत प्रदेशोंवाला है। बहुत प्रदेशोंवाला वह इसलिये है कि वह पुद्गल परिमाणुओंका एक समूहरूप स्कन्ध है इस औदारिकशरीर रूपकायप्रयोगसे अथवा औदारिक शरीरके कायप्रयोगसे परिणत जो द्रव्य है वह औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्य है यह औदारिक शरीर कायप्रयोग पर्याप्तक जीवके ही होता है अपर्याप्तक जीवके नहीं प्रज्ञापनाके सोलहवे १६ पदका विचार करनेसे ऐसा मालूम होता है की वैक्रिय बनाते समय वैक्रियमिश्र और वैक्रियसे औदारिकमें आते समय औदारिक लिथ होता है । इसी प्रकार ___गा1म २वामीन। प्रश्न-जा कायप्पओगपरिणए कि ओरालियसरीरकायप्पोगपरिणए ? हेमन्त ! रे द्रव्य अयप्रयोगपरिणत हाय छ, ते शु ઔદારિક શરીરરૂપ કાયપ્રયોગપરિણત હોય છે ? આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે. પુદગલ સ્કલ્પરૂપ હોવાથી રશ્મિ શરીરને અહી કાયરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે કાય એટલે બહુuદેશી દારક શરીર ઘણા પ્રદેશવાળું હોય છે, તે બહુ પ્રદેશવાળું એટલા માટે કહ્યુ છે કે તે પુદગલપરમાણુઓના એક ઢગલારૂપ સ્કન્ધ છે આ ઔદારિક શરીરૂપ કાયપ્રયોગથી અથવા દારિક શરીરના કાયપ્રયોગથી પરિણત જે દ્રવ્ય છે, તેને દારિક શરીરકાયપ્રોગપરિણુત દ્રવ્ય કહે છે આ દારિક શરીરકાયપ્રયોગ પર્યાપ્ત માજ સંભવી શકે છે અપર્યાપ્તક જીવોમાં સંભવી શકતા નથી. પ્રજ્ઞાપના સેળમાં પદ ને વિચાર કરતા એવું જણાય છે કે વૈક્રિય બનાવતી વખતે વૈક્રિયમિશ્ર અને નૈક્રિયયથી. દારિકમાં આપતા દારિકમિશ્ર થાય છે. એ જ રીતે આહારક બનાવતી વખતે Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ सू. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १६१ आहारकनिर्माणकाले आहारकमिश्रम् आहारकादौदारिके प्रवेशकाले च औदारिकमिश्रं भवति । इत्थमेव नारकदेवयोः पर्याप्तकेऽपि भवधारणीयादुत्तरवैक्रियनिर्माणकाले क्रियमिश्रं भवति इति विज्ञेयम् । एवं नदेव कायप्रयोगपरिणत द्रव्यं किम् ‘ओरालियमीसासरीरकायप्पओग०' औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतम् ? औदारिकमुत्पत्तिकालेऽसम्पूर्ण सत् कार्मणमिश्रं शरीरमेव कायस्तस्यप्रयोगः, औदारिकमिश्रशरीरस्य वा कायप्रयोगस्तेन परिणत यत्तथा । उक्तंच-" जोएण कम्मरणं आहारेई अणंतरं जीवो । तेणं परं मीसेणं जाव सरीरस्स निप्पत्ती ॥" छाया- योगेन कार्मणेन आहरति अनन्तरं जीवः । तेन परं मिश्रेण यावत शरीरस्य निष्पत्तिः ॥ आहारक बनाते समय आहारक मिश्र और फिर औदारिकमें आते समय औदारिकमिश्र होता है । नारक और देवोंके पर्याप्तमें भवधारणीयसे उत्तर वैक्रिय करते समय वैक्रिय मिश्र होता है । ओरालिय मीसा सरीरकाय० ' इसका भाव यह है कि जव औदारिकशरीर उत्पत्तिके समयमें अपूर्णावस्थामें कार्मणशरीरके साथ मिश्र होता है तब वही शरीर औदारिकमिश्र शरीर कहलाता है औदारिक मिश्रशरीररूप कायके प्रयोगसे अथवा औदारिक मिश्रशरीरके कायमयोगसे परिणत जो द्रव्य है वह औदारिक मिश्रशरीर कायप्रयोग परिणत द्रव्य है । कहा भी है 'जोएण' इत्यादि । परभवमें उत्पत्तिके समयमें विग्रहगतिमें जीव प्रथम कार्मण योगद्वारा आहार ग्रहण करता है इसके बाद जबतक शरीर पर्याप्ति पूर्ण नहीं होती है तबतक वह औदारिक मिश्रयोगद्वारा आहार करता है। આહારકમિશ્ર અને પાછા ઔદારિકમા આપતી વખતે દારિકમિશ્ર થાય છે. નારક અને દેવના પર્યાપ્તi ભવધારણયથી ઉત્તર ક્રિય કરતી વખતે વૈક્રિયમિશ્ર થાય છે. 'ओरालियमीसासरीरकाय.' मासूत्राशना लावार्थ नीय प्रमाणे छ त्यत्तिना समये અપૂર્ણાવસ્થામાં જ્યારે દારિક શરીર કાર્માણશરીરની સાથે મિશ્ન હોય છે, ત્યારે તે શરીરને ઔદારિકમિશ્રશરીર કહેવોય છે. આ દારિકમિશ્ર શરીરના કાયપ્રગથી પરિણત જે દ્રશ્ય છે, તેને ઔદારિકમિશ્રશરીર કાયપ્રયોગપરિણત કહે છે તે ઔદારિક મિશ્રકા પ્રયોગ અપર્યાપ્તક જીવમાજ સંભવી શકે છે. उधु पर छ-'जोएण' त्याहि પરભવમાં ઉત્પત્તિના સમયે વિગ્રહગતિમાં જીવ પહેલા કામયોગદ્વારા આહાર પ્રહણ કરે છે. ત્યારબાદ ઑસુધી શરીર પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થતી નથી ત્યા સુધી તે ઔદારિક Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भगवतीमत्रे ____ एवं कार्मणेनापि औदारिकशरीरस्य मिश्रता बोध्या, उत्पत्यपेक्षया औदारिकशरीरस्य प्रधानत्वात् , यदा तु औदारिकशरीरी वैक्रियलब्धिसम्पन्नो भवति पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिका, पर्याप्तगादरवायुकायिको वा बैंक्रियं करोति तदा औदारिबकाययोगे तिष्ठन्नेव प्रदेशान् विक्षिप्य बैक्रियशरीरयोग्यान् पुदगलान् पर्यादाय क्रियशरीरपर्याप्त्या यावद् न पर्याप्ति प्राप्नोति तानद वैक्रियण सह औदारिशगरीरस्य मिश्रता विज्ञेया, प्रारम्भकतया औदारिकशरीररय प्रधानत्वात् , एवम् आहारकेण सहापि औदारिकशरीरस्य मिश्रता योध्या इति प्रस्तुतसन्दर्भाशयः, एवं किम् कायमयोगपरिणतमेव द्रव्यम् -'वेउव्जियसरीरकायप्पयोग' वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतं मनति ? क्रियकायप्रयोगश्च इसी तरह कार्लणशरीर के साथ भी औदारिक शरीरकी मिश्रता यहां जाननी चाहिये। क्योंकि उत्पत्तिकी अपेक्षासे औदारिक शरीरकी प्रधानता है। जब औदारिक शरीरवाला मनुष्य, अथवा पंचेन्द्रिय तिच, या पर्याप्तवादर बायुकायिकजीव वैक्रिय लब्धिसंपन्न होता है और वैक्रिय शरीरका निर्माण करता है तब वह औदारिक काययोगमें रहता हुआ ही आत्मप्रदेशोंको विस्तारकर बैक्रिय शरीके योग्य पुद्गलोंको ग्रहण करता है और जबतक बैक्रिय शरीर पर्याप्तिको वह पूर्ण नहीं करलेता है तबतक वैक्रियके साथ औदारिक शरीरकी प्रियता होनेले उसे औदारिकमिश्रकायप्रयोग जानना चाहिये । क्योंकि प्रारंलक होनेके कारण औदारिकशरीरकी प्रधानता है। इसी तरहसे आहारकके साथ भी औदारिक शरीर की निश्रता जाननी चाहिये । इस तरहसे यह प्रस्तुत सदर्भका आशय है । 'वेउब्वियसरीरकायમિશ્રયોગ દ્વારા આહાર ગ્રહણ કરે છે. આ રીતે કાર્યણ શરીરની સાથે દારિક શરીરની મિત્રતા અહી સમજવી કારણકે ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ દારિક શરીરની પ્રધાનતા છે. જ્યારે દારિક શરીરવાળે મનુષ્ય અથવા પચેન્દ્રિય તિર્યંચ અથવા પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકજીવ વૈક્રિયલબ્ધિવાળો હોય છે અને વૈક્રિયશરીરનું નિર્માણ કરે છે, ત્યારે તે દારિક કાયયોગમાં રહીને જ આત્મપ્રદેશને વિસ્તારીને વૈક્રિયશરીરને યોગ્ય પુદગલેને ગ્રહણ કરે છે, અને જ્યાંસુધી તે વક્રિયશરીર પથતિને પૂર્ણ કરી લેતું નથી, ત્યાંસુધી વૈક્રિયની સાથે ઔદારિક શરીરની મિત્રતા હોવાથી તેને દારિકમિશકાયપ્રયોગ સમજવા જોઈએ. કારણકે પ્રાર ભક હોવાને લીધે ઔરિક શરીરની પ્રધાનતા છે એજ પ્રમાણે આહારકની સાથે પણ દાશ્મિ શરીરની મિશ્રતા સમજવી પ્રસ્તુત સંદર્ભનો આ असरनमाशय छ. 'वेउबियसरीरकायप्पओग०' से प्रभारी ने द्रव्य 14प्रयास Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स.१३ मक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १६३ वैक्रियपर्याप्तकस्यैव विज्ञेयः, तथा तदेव द्रव्यम् 'वेउब्धियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए' किं वैक्रियमिश्रसरीरकायपयोगपरिणतं भवति, अयं च वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगो देवनारकेषु जायमानस्य अपर्याप्तकस्यैव वैक्रियशरीरस्य मिश्रणं च कामणेनैव वोध्यम् , लब्धिजन्यवैक्रियशरीरं परित्यजतः औदारिकं गरीरं पर्याददानस्य तु औदारिकोपादानाय प्रहने वैक्रियस्यैव प्रधानत्वात् औदारिकेणापि सह वक्रियस्य मिश्रणं संभवति, तत्रापि वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगो ज्ञातव्य इति भावः, एवं कायप्रयोगपरिणतमेव द्रव्यं किम्-'आहारगसीरकायप्पओगपरिणए, आहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए ?' आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति ? अत्राहारकशरीरकायप्रयोगः आहारकशरीरनिष्पत्तौ प्पओग०' इसी तरहले जो द्रव्य कायप्रयोगपरिणत होता है वही क्या वैक्रियशरीकायप्रयोगपरिणत होता है ? बैक्रियकायप्रयोग क्रिय पर्याप्तजीवके ही होता है । तथा वही द्रव्य क्या 'वेउव्वियसीसासरीर कायप्पओगपरिणए वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयप्रयोगपरिणत होता है इसका भाव यह है कि यह वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगदेव, और नारकों में उत्पन्न होते हुए अपर्याप्तक जीवके हो होता है। वहां पर वैक्रिय शरीरको मिश्रता कामणके साथ है । तथा लन्धिजन्य वैक्रिय गरीरका परित्याग करते हुए, और औदारिक शरिरको ग्रहण करते हुए औदारिक शरीरवाले जीवके वैक्रियशरीरकी प्रधानता होनेसे औदारिकके श्री साथ वैक्रियका मिश्रण होता है । इसलिये वहां पर भी वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोग जानना चाहिये। 'आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए, आहारगमीसामरीरकायप्पओगपरिणए, कम्पासरीरकायप्पओगपरिणए પરિણત હોય છે, એજ શું વૈક્રિયારીરકાયપ્રયોગપરિણત હોય છે ? (વૈક્રિયપર્યાપ્ત જીવને જ समपी 3 छ ) तथा ४ ०५ | 'वेउनियमोमासरीरकायप्पओगपरिणए ?' વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાય પ્રયોગપરિણત હોય છે ? આ કથનનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે આ વૈક્રિયમિશ્રશારીરકાયપ્રયોગ દેવ અને નારકમાં ઉત્પન્ન થતા અપર્યાપ્તક જીવમાં જ થાય છે અહીં ઐક્રિયશરીરની મિશ્રતા કાશ્મણની સાથે છે તથા લબ્ધિજન્ય વૈકિયશરીરના પરિત્યાગ કરીને ઔદારિક શરીરને ગ્રહણ કરતા દારિક શરીરવાળા જીવમાં વક્રિયશરીરની પ્રધાનતા હેવાથી ઔદારિકની સાથે પણ વૈક્રિયની મિત્રતા રહે છે તેથી ત્યાં પણ વૈક્રિયમિશ્રશરીર४५प्रयोग सभा मे, 'आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए , आहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए, कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए । ०४ 'प्रमाणे रे न्य Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे सत्यामेव विजेयः, तदानीं तस्यैव प्राधान्यात्, एवम् तदेव द्रव्यं किम् आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति, आहारकमिश्रगरीरकायप्रयोगश्च औदारिकेण सह आहारकस्य मिश्रणकाले भवति, स चाहारकत्यागेनौदारिकग्रहणाभिमुखस्य वोध्या, तथा च यदा आहारकगरीरी स्वकार्य समाप्य पुननौदारिकशरीरमुपादत्ते तदाऽऽहारक्रस्य प्राधान्यात् . औदारिकप्रवेशोन्मुखत्वात् यावत् सर्वथै वाहारकं न परित्यजति इसी प्रकार से जो द्रव्य कायप्रयोगपरिणत होता है वही द्रव्य क्या आहारक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ?या आहारक मिश्रशरीरकाय प्रयोग परिणत होता है ? या कार्मण शरीरकाय प्रयोगपरिणत होता है ? यहां पर आहारक शरीरकायप्रयोग आहारक शरीरकी निष्पत्ति होनेपर ही होता है। प्रयोगका तात्पर्य उसके व्यापारसे है यह आहारकसंबंधी व्यापार आहारकशरीरकी उत्पत्ति होने पर ही होती है । अतः उस व्यापार में उम् लमय उसकी ही प्रधानता रहती हैं। कायप्रयोगपरिणतद्रव्य क्या आहारकनि शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? इसका तात्पर्य यह है कि यह आहारकमिश्रकायप्रयोग औदारिक के साथ आहारककी मिता होने पर होता है। जीव आहारकशरीरका त्यागकर जब औदारिक शरीर को ग्रहण करता है तब यह होता है । अर्थात् आहारक शरीरबाला जीव अपने कार्यको समाप्त करके पुनः औदारिक शरीरको धारण करने लगता है तब आहारककी प्रधानता रहती है और औदारिक शरीरको ग्रहण करने में इसका व्यापार रहता है, इस કાયદૃગ પરિણત હોય છે, એજ દ્રવ્ય શું આહારક શરીરકાયપ્રયોગ પરિણુત હોય છે ? કે આહારક મિશ્રશરીરકાય પ્રયોગપરિણત હોય છે ? કે કાર્મણારરકાયપ્રયોગપરિણત હોય છે? અહીં આહારક શરીકાયોગ આહારક શરીરની નિષ્પત્તિ (રચના) થતાંજ થાય છે. પ્રગન” તાત્પર્ય “વ્યાપાર અથવા પ્રવૃત્તિ થાય છે. તે આહારક શરીરને વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) આહારક શરીરની ઉત્પત્તિ થાય ત્યારે જ થાય છે. તેથી તે વ્યાપારમાં તે સમયે તેની પ્રધાનતા રહે છે કાયાપ્રયોગ પરિણત દ્રવ્ય શું આહારકમિશ્રશરીર કોયપ્રયોગ પરિત હોય છે ?” આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે – આ આહારકમિશકાયપ્રાગ ઔદારિકની સાથે આહારકની મિથતા થવાથી થાય છે. જીવ આહારક શરીરને ત્યાગ કરીને જ્યારે દારિક શરીરને ગ્રહણ કરે છે ત્યારે એવું બને છે. એઠલે કે આહરક શરીરવાળો જીવ પિતાના કાર્યને પૂર્ણ કરીને ફરીથી ઔદારિક શરીરને ધારણ કરવા લાગે છે ત્યારે આહારની પ્રધાનતા રહે છે, અને દારિક ગ્રહણ કરવાની તેની પ્રવૃત્તિ રહે છે તે Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ.१ स. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १६५ तावत् औदारिकेण सह मिश्रणमित्याशयः, एवं तदेव कायप्रयोगपरिणतं द्रव्यम् कार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? अत्र कार्मणशरीरकायप्रयोगो विग्रहगत्यापन्नस्य सर्वसंसारिणः, समुद्घातगतस्य केवलिनश्च तृतीय-चतुर्थ-पञ्चम-समयेषु भवति, तदुक्तम् - 'कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पश्चमे तृतीये चे' ति । भगवानाह-'गोयमा ! ओरोलियसरीरकायप्पओगपरिणए वा' जाव कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए वा' हे गौतम ! तत् कायप्रयोगपरिणत द्रव्यम् औदारिक कारण जबतक इसका सर्वथा परित्याग नहीं हो जाता है तबतक इसकी मिश्रता औदारिक शरीर के साथ रहती है। इससे वहां आहारक मिश्रकायप्रयोग जानना चाहिये। वही कायप्रयोगपरिणत द्रव्य क्या कार्मण शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है यहां पर कार्मण शरीरकाय प्रयोग विग्रहगति में समस्तसंसारी जीवोंको और समुद्घात करते हुए केवलज्ञानीको तीसरे, चौथे और पांचवे समय में होता है। कहा भी है-कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके, पंचमे, तृतीये, च" । इन सब पूर्वोक्त प्रश्नोके उत्तर में-कि कायप्रयोगपरिणत द्रव्य क्या औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है ? वैक्रिय शरीर कायप्रयोगपरिणत होता है ? क्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत होता है? आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणत होता है? आहारकमिश्रशरीर कायप्रयोगपरिणत होता है ? कार्मणशरीरकायप्रयोग परिणत होता है ? प्रभु अब गौतमसे कहते हैं, हे गौतम ! 'ओरालियसरीरकायप्पओग કારણે જ્યાં સુધી તેને સર્વથા પરિત્યાગ થઈ જતો નથી ત્યા સુધી તેની મિશ્રતા ઔદારિક શરીરની સાથે રહે છે. આ પરિસ્થિતિમાં ત્યા આહારકમિશકાયપ્રયોગ સમજો જોઈએ એજ કાયDગપરિણુત દ્રવ્ય શુ કામણકાયપ્રયોગ પરિત હોય છે ? અહીં એ વાત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે કર્મણશરીરકાય પ્રયોગ વિગ્રહગતિમાં સમસ્ત સંસારી જીવો દ્વારા થાય છે અને સમુદ્ધાત કેવળજ્ઞાની દ્વારા ત્રીજા, ચેથા અને પાંચમા સમયમાં थाय छे. ४ ५ , कार्मणशरीरयोगी चतुर्थे, पंचमें ततीये च" હવે ગૌતમ સ્વામીના પૂર્વોક્ત પ્રશ્નો ફરીથી આપવામાં આવે છે - હે ભદન્ત ! કાયપ્રગપરિણુત દ્રવ્ય શુ દારિક શરીરકાયપ્રોગપરિણુત હોય છે? કે દારિક મિશ્રશરીરકાયDગપરિણત હોય છે? કે વૈક્રિય શરીરકાયપ્રોગપરિણત હોય છે? કે શૈક્રિય મિશ્રશરીરકાયપ્રોગપરિણત હોય છે કે આહારક શરીરકાયપ્રયોગપરણિત હોય છે ? આહારક મિશ્રશરીરકાયપ્રોગપરિણત હોય છે કે કાર્મશરીરકાયપ્રોગપરિણત હોય છે? मा नोनी उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ । “गोयमा! हे गौतम ! "ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए वा, जाव कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए वा" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भगवती सूत्रे औदारिकमिश्रशरीरकायशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति यावत् - प्रयोगपरिणतं वा भवति, वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति, वैक्रियमिश्रशरीर काय प्रयोग परिणतं वा आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा, आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत वा कार्मणशरीर कायप्रयोगपरिणत वा सत्रतीति भावः, गौतमः पृच्छति ' जइ ओरालियस रीरकायप्पओगपरिणए किं एगिंदियओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए एवं जाव पंचिंदियओरालियजाव परि० ?" हे भदन्त ! यद् द्रव्यम् औदारिकशरीर काय प्रयोगपरिणं तत् किम् एकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति । एवं तथैव किं यावद - द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रियौदा रिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति ? परिणए वा जाब कम्मासरीरका यप्प ओगपरिणए वा' कायप्रयोग परि त वह द्रव्य औदारिक शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है, अथवाऔदारिक मिश्र शरीर कायप्रयोगपरिणत होता है या वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणत होता है, वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत होता है या आहारकशरीर काय प्रयोगपरिणत होता है । या आहारक मिश्र शरीरकायप्रयोगपरिणत होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि- 'जह ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिंदिय ओरालिय सरीरकाय पओगपरिणए एवं जाय पंचिदियओरालिय जाव परिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य औदारिक शरीरकायप्रयोग परिणत होता है वह क्या एकेन्द्रियजीवके औदारिक शरीरकायप्रयोग से परिणत होता કાયપ્રયાગપરિણત તે દ્રવ્ય ઔદ્યારિકશરીરકાયપ્રાગપરિણત પણ હાય છે. ઔરિકમિશ્રશરીરકાયપ્રયાગપરિણત પણ હાય છે, વૈકિયશરીરકાયપ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયેગપરિણત પણ હોય છે, આહારકશરીરકાયપ્રયાગપરિણત પણ હોય છે, આહારકમિશ્રશરીરકાયપ્રયાગરિત પણ હાય છે અને કામ ણુશરીરકાયપ્રયાગપરિણત પણ હાય છે '१६६ -M गौतम स्वामीनो प्रश्न- जइ ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणाए एवं जीव पंचिदियओरालिय जाव परिणाए ? " डे लहन्त ! ने द्रव्य मोहारि शरीरायપ્રયાગપરિણત હોય છે, તે શુ એકેન્દ્રિય જીવના ઔદાકિશરીરકાયપ્રયેગપરિણત હાય છે ? કે હીન્દ્રિય, શ્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવના ઔદારિકશરીરકાયપ્રરિજીત હાય છે કે પચેન્દ્રિય જીવના ઔદારિકશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હોય છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર 46 गोयमा " हे गौतम! " एर्गिदियओरालियसरिस्काययोगपरिणवा, वेइंदियजावपरिणए वा जावपंचिंदिय जाव परिणए वा ' ঈ દ્રવ્ય ઔદાકિશરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે, તે દ્રવ્ય એકેન્દ્રિય જીવના સૌદા Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " जाव प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू.१३ सूक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् १६७ पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकाय प्रयोगपरिणतं भवति ? भगवानाह गोयमा ! एर्गिदियओरालियस रीरकायप्पओगपरिणए वा, वेइंदिय - जान - परिणए वा, जात्र पचिदिय जाव परिणए वा' हे गौतम! औदारिकशरीर कायप्रयोगपरिणतं द्रव्यम् एकेन्द्रियौदा रिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा द्वीन्द्रिय- यावत्-औदारिकशरीरकाय प्रयोगपरिणत वा, यावत् - त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रियौदा रिकशरीरका यप्रयोगपरिणत वा, पञ्चेन्द्रिय- यावत् औदारिकशरीरकायमयोगपरिणत वा भवति ? गौतमः पृच्छ जइ एगिंदियओरा लियसरीरकायप्पओगपरिणए किं पुढविकाइयए गिंदिय - जान - परिणए, वणस्सइकाइयए गिंदियओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए वा ? ' हे भदन्त ! यद् द्रव्यम् एकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं तत् किम् है ? अथवा द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय जीव के औदारिक शरीर कायप्रयोग से परिणत होता है ? या पंचेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीरकायप्रयोग से परिणत होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है'गांयमा' हे गौतम! 'एगिंदियओरालियस रीर काय प्पओगपरिणए वा, वेइंदिय जाव परिणए वा, जाव पंचिदिय जाव परिणए वा' जो द्रव्य औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है, वह द्रव्य एकेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है या द्विन्द्रिय के औदारिक शरोरकायप्रयोग से परिणत होता है, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीरकायप्रयोग से भी परिणत होता है । अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ एगिंदियओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए, किं पुढविकाइयए गिंदियजाब परिणए, जाव वर्ण इकाइएदिय ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य एकेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है सो क्या वह पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीरकायરિકશરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે, દ્વીન્દ્રિય જીવના ઔદારિકશરીરકાયપ્રયાગથી પણ પરિણત થાય છે, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય જીવના ઔદ્યારિકશરીરકાય પ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે. 66 - ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન जइ एर्गिदिय ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए, किं पुढविकाइय एगिंदिय जाव परिगए, जाव वणस्सइकाइय ओरालि सरीरका प्पओगपरिणए ? " हे महन्त । ? द्रव्य गोर्डेन्द्रिय ना ઔારિકશરીરકાયપ્રયેગથી પરિણત હોય છે, તે શુ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય જીતના - भवति, 1 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ भगवतीस्त्रे पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय-यावत् औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा, यावतअपकायिक-तेजस्कायिक- वायुकायिक - वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति ? भगवानाह- 'गोयमा ! पुढविक्काइयएगिदियपओग-जाव-परिणए वा, जाव वणस्सइकाइयएगिदिय-जाव-परिणए वा' हे गौतम ! एकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्यम् पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय यावत्-औदारिक शरीरकायपयोगपरिणतं वा भवति, यावत्-अप्कायिक तेजस्कायिक-वायुकायिक-वनस्पतिकायिकैकेन्द्रिय यावत्-औदारिकशरीहकायप्रयोगपरिणतं वा भवति, गौतमः पृच्छति- 'जई पुढविक्काइयएगिदिय ओरालियसरीर-जाव-परिणए कि सुहुमपुढविक्काइय जाव परिणए, वायर पुढविक्काइय एगिंदिय जाव परिणए ?' हे भदन्त ! यद् द्रव्यं पृथिवीकायिकै प्रयोगसे परिणत होता है ? या यावत् अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पुढवि. कोइय एगिदियपओग जाव परिणए वा जाव वणस्सइकाइय एगिदिय जाच परिणए वा' वह पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे भी परिणत होता है, यावत् अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे भी परिणत होता है । अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि जइ पुढवीकाइय एगिदियओरालियसरीरकाय परिणए किं सुहुमपुढविकाइय जाव परिणए, बायरपुढविकाड्य एगिदिय जाव परिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयो દારિકશરીરકાયપ્રોગથી પરિણત હોય છે? અથવા આકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિયને ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે? उत्तर - "गोयमा" हे गोतम ! "पुढविक्काइय एगिदियप्पओग जाव परिणए वा, जाव वणस्सइकाइय एगिदिय जाव परिणए वा" द्रव्य. પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય જીવના ઔદરિક શરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે, અને અપૂકાચૂંક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે. गौतम २वाभीना प्रश्न- " जइ पुढविक्काइय एगिदिय ओरालियसरीर जाव परिणए, किं सुहुमपुढविक्काइय जाव परिणए, वायरपुढविक्काइय एगिदिय जाव परिणए ? हे Herd! रे ०५ पृथ्वीयि मेन्द्रियना मौदा२४ Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सु. १३ सूक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् १६९ केन्द्रियौदारिकशरीर-यवत् कायप्रयेोगपरिणत तत् किम् सूक्ष्मपृथिवीकायिक यावत् - एकेन्द्रियौदा रिकशरीरकायमयोगपरिणत वा भवति ? वादरपृथिवी काइके केन्द्रियौदारिक - यावत् शरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सुहुमपुढविकाइयए गिंदिय - जाव परिणए वा, वायरपुढविकाइय जाव परिणए वा' हे गौतम! पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदा रिकशरीर कायप्रयोगपरिणत द्रव्यम् सुक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रिय यावत्-औदारिकशरीरकायम योगपरिणत वा वादरपृथिवीकायिक- यावत् एकेन्द्रियौदारिकशरीर कायम योगपरिणत वा भवति, गौतमः पृच्छति - 'जइ सुहुम पुढ विकाइय-जात्र - परिणए किं पज्जत हुमपुढानि - जाब- परिणए, अपज्जतसृहुमपुढयो- जाब- परिणए?' हे भदन्त ! यद् द्रव्यं सूक्ष्मपृथिवीकायिक- यावत् - एकेन्द्रियौदारिकशरीरगसे परिणत होता है, वह क्या सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिकशरीरकायप्रयोग से परिणत होता है ? या बादरपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'सुहमपुढविकाइय जाव परिणए वा' पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोग से परिणत द्रव्य सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे भी परिणत होता है और बादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोग से भी होता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं ' जइ सुहुमपुढविकाइय जाव परिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है वह क्या 'पज्जत्तनुहुमपुढविजाब परिणए ? अपज्जत्तसुमपुढवि શરીરકાયપ્રયાગથી પશ્રુિત હાય છે, તે શુ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાય- એકેન્દ્રિયના ઔદારિકશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હાય છે ? કે ખાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિકશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હોય છે उत्तर- " 19 गोयमा हे गौतम! " सुहुमपुढत्रिकाइय जाव परिणए वा, " ઇત્યાદ્રિ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદ્યારિશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત દ્રવ્ય સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના ઔદારિકશરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હાય છે અને ખાદર પૃથ્વીકાયક એકેન્દ્રિયના ઔદારિકશરીરકાયપ્રયેાગયી પણ પરિણત હાય છે गौत्तम स्वाभीने अभ - जइ हुमपुढविकाइय जाव परिणए " हे महन्त ! જે દ્રવ્ય સુક્ષ્મપૃથ્વીકાયક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હાય છે, તે શું पज्जत्तम पुढवि जाव परिणए ? अप्पज्जत्तसु हुमपुढवि जाव परिणए ? " Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० भगवतीम्रो कायप्रयोगपरिणत तत् किम् पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवी यावत् कायिकैकेन्द्रियौदारिकगरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवी - यावतकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! पजत्तमुहुमपुढवीकाइय-जाव- परिणए वा, अपजत्तसुहुमपुढवि काइय-जाव-परिणए वा' हे गौतम! सूक्ष्मपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशीरकायप्रयोगपरिणतं द्रव्यं पर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिक - यावत्-एकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति, अपर्याप्तकक्ष्मपृथिवीकायिक-यावत्-एकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति, ‘एवं वायरे वि' एवं सूक्ष्मपृथिवीकायिक-यावत्-परिणतद्रव्यवदेव बादरोऽपि, पर्याप्तकापर्याप्तकवादरपृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वाऽपि द्रव्यं जाव परिणए' पर्याप्तक्ष्मपृथिवीकाधिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायमयोगले परिणत होता है. या अपर्याप्तक वक्ष्मवृथिवीकाधिक एकेन्द्रि के औदारिक शरीरकायप्रयोगले परिणत होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोरमा' हे गौतम ! पजत्तनुहुभपुढविकाइयजाव परिणए वा, अपज्जत्तसुहमपुढपिकाइय जाव परिणए वा' वह सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगले परिणत द्रव्य पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिकशरीरकायप्रयोगसे भी परिणत होता है और अपर्यातक सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिकशरीर काय प्रयोगसे भी परिणत होता है। ‘एवं बायरे वि' सूक्ष्मपृथिवीकायिक यावत् परिणत द्रव्यकी तरह ही पर्याप्तक अपर्यातक बादरपृथिवीकायिक एकेन्द्रियके औदारिकशरीरकायप्रयोगसे परिપર્યાન સૂકમપૃથ્વીકાયક એકન્દ્રિયના દારિકશરીરકા પ્રયોગથી પરિણત થાય છે ? કે અપર્યાપ્તક સૂમપૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે? उत्तर - "गोयमा" हे गौतम ! "पजत्तमुहमपुढविक्काइय जाव परिणए वा, अपज्जत्त सुहमपुढविकाय जाव परिणए चा"ते सूक्ष्म पृथ्वीय मान्द्रयाना દારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત દ્રવ્ય પર્યાપ્તક સૂમપૃથ્વીકાષિક એકેન્દ્રિયના દારિક શરીરકાયપ્રયોગપરિણત પણ હોય છે અને અપર્યાપ્તક સુક્ષમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના मोहरि शरी२४५प्रया परिक्ष्यत पए य छे “एवं वायरे वि" मा प्रभार બાદર પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના પ્રયોગથી પરિણત દ્રવ્ય પણ પર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાયક એકેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, અને અપર્યાપ્તક બાદર यायिमेन्द्रियाना मोहानि शरी२४१यप्रयो। परिणत पण डाय छ. " एवं जाव Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ & • • प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ ० १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १७१ भवति, इत्यर्थः, एवं जाव वणस्सइकाइयाणं चउकओ भेदो' एवं पर्याप्तकापर्याप्तसूक्ष्मवादरपृथिवीकायिकवदेव यावत् - अष्कायिक - तेजस्कायिक - वायुकायिक वनस्पतिकायिकानामपि प्रयोगपरिणतद्रव्यस्य चतुष्ककाः सूक्ष्म-वादर - पर्याप्तका - पर्याप्तकरूपचतुष्प्रकारको भेदो विज्ञेयः, 'बेइंद्रियतेइंदिय - चउरदियाणं दुयओ भेदो पज्जत्तगा य, अपज्जत्तगाय छीन्द्रियत्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रियाणां प्रयोगपरिणतद्रव्यनिषये द्विको द्विप्रकारको भेद:- पर्याप्तकाश्च, अपर्याप्तकाञ्च इति विज्ञेयम् गौतम पृच्छति - जइ पचिदियओरा लिय सरीरकायप्पगपत्णिए किं तिरिक्खजोणिय पंचिंदिचओरा लिपसरीरकायप्पओगपरिणए मणुस्तपंचिंदिय - जात्र परिणए ? हे भवन्तं ! यद् द्रव्यं पञ्चेन्द्रियौदारिकश गैर कायप्रयोगपरिणत तत् किं तिर्यग्योनिक णत भी व्य होता है । एव जाव दणस्सइकाइयाणं चउक्कओ भेदो' पर्याप्त अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिककी तरह ही यावत् अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक इन सबके भी प्रयोगसे परिणत द्रव्य के सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक एवं अपर्याप्तक रूप चार प्रकारके भेद जानना चाहिये । तथा वेइंदिय, तेइदिय, चउरिदियाणं दुयओ भेदो पज्जत्तगा य अपजत्तमा य हीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चौइन्द्रिय इन जीवोंके प्रयोगले परिणत द्रव्यके विषय में पर्याप्त अपर्याप्तकरूप दो भेद जानना चाहिये | अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ पंचिदिय ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिए किं तिरिक्खजोणियपचिदिय ओरालिय सरीरकाय प्पओगपरिणए, मणुस्सर्पचिदिय जाव परिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य पंचेन्द्रिय जीवके औदारिक शरीरकायप्रयोगले परिणत होता है वह क्या तिर्यग्योनिक व्णस्सइकाइयाणं चक्क भेदो" पर्याप्त पर्याप्त, सूक्ष्म भने गाहर पृथ्वीजयनी જેમ જ અાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાકિ અને વનસ્પતિકાયિકના પ્રયેાગથી પરિણત દ્રવ્યના પણ સૂક્ષ્મ, ખાર, પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક રૂપ ચાર ચાર પ્રકારના ભેદ वेइंद्रिय, तेइदिय, चउरिदियाणं दुयओ भेदो पज्जत्तमा य अपज्जत्तगा य 11 દ્વીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય અને ચતુિિન્દ્રય વાના પ્રયોગથી પરિણત દ્રવ્યના વિષયમાં પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકરૂપ ખમ્બે ભેદ સમજવા " , સમજવા તૈયા 64 गौतम स्वाभीना प्रश्न - " जड़ पंचिदिय ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए किं तिरिक्खजोणियपंचिदिय ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणए, पंचिंदिय जाव परिणए ?" हे अहन्त ! ने द्रव्य ययेन्द्रिय उपनामहा२ि४श|२ मणुरुस 9 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति ? मनुष्यपश्चेन्द्रिय - यावत औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! तिरिक्खजोणिय - जाव परिणए वा, मणुस्सपंचिंदिय जाव परिणए वा. हे गौतम ! पश्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्यं तिर्यग्योनिक यावत् - पञ्चन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति, मनुष्यपञ्चेन्द्रिय-यावत् औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति, गौतमः पृच्छति'जड तिरिक्खजोणिय - जाव परिणए किं जलयरतिरिक्खजोणिय-जाव परिणए वा, थलयर०, खहयर० एव चउक्कओ भेदो जाव खहयराणं' हे भदन्त ! यंद् द्रव्यं तिर्यग्योनिक - यावत्-पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति ? स्थलचरतियग्योनिकपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतम् ? पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? या मनुष्यपंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिरिक्खजोणिय जाव परिणए वा मणुस्सपंचिंदिय जाव परिणए वा तिर्यग्योनिक पञ्चेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे भी परिणत होता है, तथा मनुष्यपंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे भी परिणत होता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ तिरिक्खजोणिय जाव परिणए किं जलयरतिरिक्खजोणिय जाव परिणए वा थलयर०, खहयर० एवं चउक्कओ दो जाच खयराणं' हे भदन्त ! जो द्रव्य तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायपयोगसे परिणत होता है, वह क्या जलचर तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रिय के औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता હાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે? તે શું તિર્થં ચ એનિક પંચેન્દ્રિયના દારિક શરીરકાય પ્રયોગથી પરિણત હોય છે? કે મનુષ્યને દારિક શરીરકાયપ્રગથી પરિણત હોય છે ? ___उत्तर- "गोयमा" गौतम ! “तिरिक्खजोणिय जाव परिणए वा, मणुस्सपंचिंदिय जाव परिणए चा" ५येन्द्रिय ना मो४ि शश२५या गया परिणत દ્રવ્ય તિર્ય ચનિક પચેન્દ્રિય જીવના દારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે અને મનુષ્ય પચેન્દ્રિયના ઔદ્યારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે. गौतम स्वामीन। प्रश्न- "जइ तिरिक्खजोणिय जाव परिणए कि जलयर तिरिक्खजोणिय जाव परिणए वा थलयर०, खहयर० एवं चउक्की भेदा जाव खड्यराणं" हे महन्त ! २ द्रव्य तिर्थ योनि पन्द्रियना मोहारि४शरी२४।५પ્રયોગથી પરિણત હોય છે, તે શું જલચર તિચાનિક પચેન્દ્રિયના ઔદારિકશરીરકાય Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स.१३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १७३ खेचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? अत्र तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायपयोगपरिणतद्रव्यस्य जलचर - स्थलचर - खेचर - तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणामविषयकं भगवत उत्तरं स्वयमूहनीयम् , एवं चतुष्को भेदः संमूर्छिमगर्भज-पर्याप्तका-पर्याप्तकरूपचतुष्प्रकारको भेदो - यावन -जलचर-स्थलचरखेचराणां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां बोध्यः । गौतमः पृच्छति-'जइ मणुस्सहै ? या स्थलचर तिर्यग्यानिक पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है ? अथवा खेचरतिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियके औदारिक शरीर काय प्रयोगसे परिणत होता है ? इस विषयमें प्रभुका उत्तर स्वयं अपने आप जान लेना चाहिये अर्थात् जो द्रव्य तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायके प्रयोगसे परिणत होता है वह जलचर, थलचर और खेचर इनके औदारिक शरीरकायके प्रयोगसे भी परिणत होता है। इसी तरहसे संमूच्छिम, गर्भज, पर्याप्तक और अपर्याप्तक रूप चार प्रकारके भेद जलचर, स्थलचर, खेचर इन तिर्यंच पचेन्द्रियों के जानना चाहिये । तात्पर्य यह है कि ये तीनों प्रकारके तिर्यच संमृच्छिम और गर्भज होते हैं। इनका शरीर औदारिक होता है। अतः जो द्रव्य तिर्यग्योनिक पंचेन्द्रियोंके औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है वह गर्भज एव संमूच्छिम पर्याप्तक अपर्याप्तक तिर्यग्यानिक पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे भी परिणत પ્રયોગથી પરિણત હોય છે? કે થલચર તિર્યચનિક પચેદ્રિના ઔદારિકશરીરકાયપ્રગથી પરિણત હોય છે? કે ખેચર તિયં ચનિક પચેન્દ્રિયના દારિકશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત डाय छ ? ઉત્તર- જે દ્રવ્ય તિર્યચનિક પચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાય પ્રોગથી પરિણત હેય છે, તે જલચર, સ્થલચર અને ખેચર, એ ત્રણેના ઔદારિક શરીરકાયDગ પરિણત प होय छे. 1 એજ પ્રમાણે જલચર, સ્થલચર અને ખેચર પચેન્દ્રિય તિર્ય નિક જીવોના સામૂચ્છિમ, ગર્ભજ પર્યાપક અને અપર્યાપકરૂપ ચાર પ્રકારના ભેદ સમજવા આ કયનનું તાત્પર્ય એ છે કે ત્રણે પ્રકારના તિર્યંચ છ સામૂછિત અને ગર્ભ જ હોય છે. તેમના શરીર ઔદારિક હોય છે. તેથી જે દ્રવ્ય તિર્યંચનિક પચેન્દ્રિય જીવોના દારિક શારીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે, તે ગર્ભજ અને સમૃછિમ પર્યાપ્તક તથા અપર્યાપ્તક Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ भगवतीमत्रे पंचिंदिय-जाव - परिणए किं संमुच्छिममणुस्सपंचिंदिय - जाव - परिण गम्भववतियमणुस्स-जाव-परिणए ?' हे भदन्त यद् द्रव्यं मनुष्यपञ्चेन्द्रिय यावत् औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत तत् किं संमूछिममनुष्यपंञ्चेन्द्रिययावत् - औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य-यावत्-पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायपयोगपरिणतं भवति ? भगवानाह'गोयमा ! दोसुवि' हे गौतम ! मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतं द्रव्यं द्वयोरपि संमूछि ममनुष्य यावत्-परिणतमपि, गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्ययावत् परिणतंचापि भवति, गौतमः पृच्छति- 'जइ गव्भवतियमणुस्स-जाव होता है ऐसा जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'जह मणुस्सप चिंदिय जाव परिणए किं संमुच्छिम मणुस्स पंचिंदिय जाव परिणए, गलवकंतियमणुस्स जाव परिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य मनुष्यपंचेन्द्रिय के औदारिक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होते हैं वे क्या संमृच्छिम मनुष्यपचेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होते हैं ? था गर्भज मनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोगले परिणत होते हैं ? इसके उत्तर में पशु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दोसु वि' मनुष्यपंचेन्द्रिययके औदारिक शरीरकाय प्रयोग से परिणत द्रव्य संमूच्छिम मनुष्यपंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे भी परिणत होते हैं और गर्भज मनुष्य पचेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे भी परिणत होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ गन्भवतियमणुस्स जाव परिणए कि તિર્યંચનિક પચેન્દ્રિય જીવોના ઔદારિક શારીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે, मेम सभvg. गौतम स्वामीन। प्रश्न- "जः मणुस्स पंचिदिया जाव परिणए कि संधुच्छिम मणुस्सपंचिंदिय जाव परिणए, गम्भवतिय सणुस्स जाव परिणए ?" હે ભદન્ત ! જે દ્રવ્ય મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે, તે શું સંમૂછિમ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના દારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે કે ગર્ભજ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરારકા પ્રયોગથી પરિણત હોય છે ? उत्तर-- गोयसा" हे मातम ! " दोस वि" भनुष्य ५येन्द्रियना मो२ि४ શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત દ્રવ્ય મૂછિમ મનુષ્યપ ચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકામગપરિણત પણ હોય છે અને ગર્ભજ મનુષપચેદ્રિયના દારિક શરીરકાયપ્રયોગ પરિણત પણ હોય છે. गौतम २वाभाना प्रश्न- " जइ गम्भवक तिथ मणुस्स जाव परिणए कि Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १. १३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १७५ परिणए किं पज्जत्तगन्भवक्क तिय- जाव - परिणए, अपज्जत्तगव्भवक्क तियमणुस्सपंचिदियओरालियस रीरकायप्पओगपरिणए ? ' हे भदन्त ! यद् द्रव्यं गर्मव्युत्क्रान्तिकमनुष्य - यात्रत् पञ्चेन्द्रियौदा रिकशरीर कायप्रयोगपरिणत भवति तत् किं पर्याप्तकगर्भव्युत्क्रान्तिक - यावत् - मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? अपर्याप्तगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रि यौदारिकशरीरकाय प्रयोगपरिणतं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! पज्जत्तगव्भवक्क तिय- जाव - परिणए वा, अपज्जत्तगन्भवकं तिय जाव - परिणए-वा, हे गौतम! गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियौदा रिकशरीरकाय प्रयोगपरिणतं द्रव्यं पर्याप्तकगर्भव्युक्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति, अपर्याप्तक गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपञ्चेन्द्रियौदा रिकशरीरकाय प्रयोगपरिणतं वा भवति, इत्या शयः । इति प्रथमो दण्डकः || मृ० १३ ॥ - पज्जत्तगन्भवक्कतिय जाव परिणए, अपजत्तगन्भवतिय मणुस्स पंचिदियओरालियरीर कायप्पओगपरिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य गर्भव्युक्रान्ति गर्भज मनुष्यप चेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोग से परिपणत होता है, वह द्रव्य क्या पर्याप्तक गर्भजमनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोग से परिणत होता है ? या अपर्याप्तक गर्भज मनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक गरीरकायप्रयोग से परिणत होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पज्जत्तगम्भवकंतिय जावपरिणए वा, अपज्जत्तगग्भवक्कंतिय जाव परिणए वा' गर्भज मनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोग से परिणत द्रव्य पर्याप्त गर्भजमनुष्य पंचेन्द्रियके औदारिक शरीरकाय प्रयोगसे भी परिणत होता है और अपर्याप्त गर्भज मनुष्य पचेन्द्रियके औदारिक शरीरकायप्रयोग से भी परिणत होता है । यह प्रथमदण्डक है ॥ सू० १३ ॥ पज्जत्त गन्भवक्कतिय जाव परिणए, अपज्जत्तगव्भवक तिय मणुस्स पंचिंदिय ओरालि यसरीर कायप्पओगपरिणए ? हेलहन्त ! ने द्रव्य गर्भ व्युत्ान्ति ( गर्भ ४ ) મનુષ્ય ૫ ચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હાય છે, તે દ્રવ્ય શુ પર્યાપ્તક ગ જ મનુષ્ય ૫ ચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે? કે અપર્યાપ્તક ગર્ભજ જ મનુષ્ય પચેન્દ્રિયના ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હાય છે ? उत्तर- " गोयमा " हे गौतम । " पज्जत्तगभवक्कंतिय जाव परिणए वा, अपज्जत्तगग्भवतिय जाव परिणए वा " गर्भ ४ मनुष्य पयेन्द्रियना भौहारिङશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત દ્રવ્ય પર્યાપ્તક ગર્ભજ મનુષ્ય પચેન્દ્રિયના ઔદરિકશરીરકાય Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ भगवतीमत्रे गौतमो मिश्रद्वारमाश्रित्य पृच्छति- 'जइ ओरालिय' इत्यादि । मूलम् - जइ ओरालियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए कि एगिदियओरालियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए, बेइंदिय-जावपरिणए जाव पंचिंदियओरालिय-जाव-परिणए ? गोयमा ! एगिदियओरालिय एवं जहा ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणए णं आलावगो भणिओ तहा ओरालियमीसासरीरकायप्पओगपरिणएण वि आलावगो भाणियबो, नवरं बोयरवाउकाइयगब्भवकतियपंचिंदियतिरिक्खजोणियगम्भवक्कंतियमणुस्साणं, एएसि णं पज्जत्तापजत्तगाणं, सेसाणं अपज्जत्तगाणं२॥ सू. १४॥ छाया-यदि औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत किम् एकेन्द्रियौदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतम् , द्वीन्द्रिय यावत् परिणत-यावत्-पञ्चेन्द्रियौदा 'जइ ओरालियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जइ ओरालियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिदिय ओरालिय भीसासरीरकायप्पओगपरिणए, बेइं.ियजाव परिणए जाव पंचिंदिय ओरालिय जाव परिणए) हे भदन्त ! जो वह एक द्रव्य औदारिक मिश्रशरीर कायपयोगपरिणत होता है सो क्या वह एकेन्द्रियके औदारिक मिश्रशरीरकाय प्रयोगसेपरिणत होता है ? या वेइन्द्रियके औदा रिक मिश्रशरीरकाय प्रयोगलेपरिणत होता है ? या यावत् पंचेन्द्रियके औदारिक मिश्र शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? (गोयमा) પ્રયાગથી પણ પરિણત હોય છે, અને અપર્યાપ્તક ગર્ભજ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિયના ઔદારિકશરીરકાયપ્રોગથી પણ પરિણત હોય છે આ પ્રમાણે પહેલું દંડક સમજવું . સ. ૧૩ ! ___जइ ओरालिय मीसा सरीरकायप्पओगपरिणए " त्या सूत्रा- ( जइ ओरालिय मीसा सरीरकायप्पओगपरिणए, किं एगिदिय ओरालिय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए, बेइंदिय जाव परिणए, जाव पंचिदिय ओरालिय जाव परिणए ?) महत! द्रय सौहा२ि४ भिशरी२७12પ્રયોગપરિણત હોય છે, શું તે એકેન્દ્રિયના ઔદારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે? કે હીન્દ્રિયના દારિક મિશ્રકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે? કે પઐજિય પર્યન્તના જીવોના ઔદ્યારિક મિશ્રશરીરકાય પ્રયોગથી પરિણત થાય છે ? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स.१४ सूक्ष्मपृथिवीकायस्वरूपनिरूपणम् १७७ रिक-यावर परिणतम् ? गौतम ! एकेन्द्रियौदारिक० एवं यथा औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतेन आलापको भणितस्तथा औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतेनापि आलापको भणितव्यः, नवरं बादवायुकायिक-गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक - गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याणाम् एतेषां खलु पर्याप्तकापर्याप्तकानाम् , शेषाणाम् अपर्याप्तकानात २ ॥ सू० १४ ॥ टीका-'जइ ओरालियमीसामरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिदियओरालियमीसा हे गौतम ! (एगिदिया ओरालिय एवं जहा ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणएणं आलावगो भणिओ- तहा ओरालिय मीसा सरीरकायप्पओगपरिणए वि-आलावगो भाणियन्वो-नवरं बायरवाउक्काइय गम्भवनक तिय पंचिंदिय तिरिक्खजोणिय गम्भवक्कंतिय मणुम्साणं एएसिणं पज्जत्ता पज्जत्तगाणं सेसाणं अपजत्तगाणं) औदारिक मिश्र शरीरकाय प्रयोगपरिणत द्रव्य एकेन्द्रिय औदारिक मिश्र शरीरकायपयोगपरिणत भी होता है । जैसा औदारिक शरीरकाय प्रयोगपरिणतका आलापक कहा है, उसी तरह से औदारिक मिश्र शरीरकायप्रयोगपरिणतका भी आलापक कहना चाहिये । परन्तु विशेषता यह है कि औदारिक मिश्र कायप्रयोगपरिणत का आलपक बादर वायुकायिक, गर्भजपंचेन्द्रिय तिर्यञ्च, और गर्भजमनुष्य पर्यास अपर्याप्त इनमें और इनके सिवाय बाकीके अपर्याप्त जीवों में कहना चाहिये । . टीकार्थ - इस मूत्रद्वारा गौतलने मिश्रद्वारको लेकर प्रभुसे ऐसा " (गोयमा ! ) हे गौतम ! (एगिदिय ओरालिय एवं जहा ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणएणं आलावणो भणिओ -तहा ओरालियमीसासरीरकायप्पओगपरिणएण वि - आलावगो भाणियव्यो - नवरं वायरवाउकाइय गम्भवक्क तिय पंचिंदियतिरिक्खजोणिय गन्भववंतिय मणुस्सोणं एएसिणं पज्जत्तापजत्तगाणं सेसाणं अपज्जत्तगाणं) मोहरि भिशरी२यप्रय परिणत દ્રવ્ય એકેબ્ધિ ઔદારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગ પરિણત પણ હોય છે ઔદારિક શરીરકાયપ્રયોગ પરિણતના વિષે જેવા અલાપક કહ્યા છે, એજ પ્રકારના આલાપક દારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગપરિણતના વિષે પણ કહેવા જોઈએ પણ અહી એટલી જ વિશેષતા છે કે ઔદારિક મિશ્રકાયપરિણતના આલાપક બાદર વાયુકાયિક, ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે અને ગર્ભજ મનુષ્ય, આ પર્યાપ્તક જીવોમાં કહેવા જોઈએ અને તે સિવાયના અપર્યાપ્ત જીવોમાં ટીકાથ– આ સૂત્રધાર ગૌતમ સ્વામીએ મિશ્રદ્વારને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને કહેવા જઇએ Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ . भगवतीस्तो सरीरकायप्पओगपरिणए बेइंदिय-जाव-परिणए -जाव पंचिंदियओरालिय जावपरिणए ? ' हे भदन्त ! यद् द्रव्यम् औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत तत् किम् एकेन्द्रियपृथिवीकायिकाद्यौदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? द्वीन्द्रिय-यावत्-औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोरपरिणत भवति ? यावत् - त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रियौदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? पञ्चन्द्रियौदारिक-यावत्-मिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? भगवानाह'गोयमा ! एगिदियओरालिय एवं जहा ओरालिय सरीरकायप्पओगपरिणएणं आलावगो भणि ओतहा ओरालियमीसासरीरकायप्पओगपरिणएणवि आलावगो भाणिययो' हे गौतम ! औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्यम पूछा है कि- 'जइ ओरालिय मीला सरोर कायप्पओगपरिणए कि एगिदिय ओरालिय भीसा सरीरकायप्पओगपरिणए, वेइंदिय जाव परिणए जाव पंचिदिय ओरालिय जाव परिणए। हे भदन्त ! जो द्रव्य औदारिक मिश्र शरीर कायप्रयोगसे परिणत होता है वह क्या एकेन्द्रिय पृथिवीकायिकादिके औदारिक' मिश्र शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है ? या हीन्द्रियके यावत्-औदारिक मिश्र शरीरकाय प्रयोगस परिणत होता है ? या त्रीन्द्रियके या चोइन्द्रियके औदारिक मिश्र शरीरकाय प्रयोगले परिणत होता है? या पंचेन्द्रियके औदारिक लिश्र शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा' हे गौतम ! ' एगिंदिय ओरालिय एवं जहा ओरालिय लरीरकायप्पओगपरिणएणं आलावगो अणिओ, तहा ओरालिय मीसा सरीरकायप्पओगपरिणएण वि आलावगो भाणियव्वो' हे गौतम ! मा प्रमाणे प्रश्न पूछया छ- “जड ओरालिय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए, किं एगिदियओरालियसीसासरीरकायप्पओगपरिणए, बेइंदिय जाव परिणए, जाव पंचिंदिय ओरालिय जाव परिणए ?" HErd ! २ द्रव्य मोह२४ મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે, તે શું એકેન્દ્રિય પૃથ્વીકાયિક આદિ જીવોના દારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે? કે હીન્દ્રિયના ઔદારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રોગથી પરિણત થાય છે ? કે ત્રીન્દ્રિયના, કે ચતુરિન્દ્રિયના દારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે? કે પચેન્દ્રિયના ઔદારિકમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે. उत्तर - गोयमा" & गौतम ! "एगिंदियओरालिय एवं जहा ओरालियसरीरकायप्पओगपरिणएणं आलावगो भणिओ, तहा ओरालय मीसासरीरकायप्पओगपरिणएण वि आलावगो भाणियो" मो२४ मिश्र Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.१४ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १७९ एकेन्द्रियौदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति, एवं द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियौदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति, तथाचयथा औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणतेन आलापको भणितः, तथा औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतेनापि आलापको भणितव्यः, किन्तु- 'नवर वायरवाउक्काइयगब्भवक तियपंचिंदियतिरिक्खजोणियणभवक्क तियमणुस्साणं एएसि णं पजत्तापज्जत्तगाणं, सेसाणं अपज्जत्तगाणं ' नवरं विशेषस्तु औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतस्यालापको, वादरवायुकायिक - गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिक-गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याणाम् एतेषां त्रयाणां पर्याप्तकापर्याप्तकानां वक्तव्यः, शेषाणाम् एतत्रितयभिन्नानां जीवानां तु अपर्याप्त कानामेव वक्तव्य इत्याशयः, तथाच यथा औदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणते औदारिक मिश्र शरीरकायपोगपरिणत द्रव्य एकेन्द्रिय औदारिक मिश्र शरीरकायप्रयोगपरिणतभी होता है एवं डीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रियके औदारिक मिश्र शरीरकायमयोगसे भो परिणत होता है। तथा च- जिस प्रकारले औदारिक 'शरीरकायमयोगपरिणतको लेकर आलापक कहा गया है, उमी तरहसे औदारिक मिश्र शरीरकायप्रयोग परिणतके साथ भी आलापक कहना चाहिये । 'नवरं किन्तु विशेषता यह है कि औदारिक मिश्र शरीर कायप्रयोगपरिणत का आलापक, बादर वायुकायिक, गर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यग्यानिक, और गर्भज मनुष्य इन तीनोंके पर्याप्तक और अपर्याप्तकों के कहला चाहिये तथा इन तीनों से भिन्न जीवों के ही औदारिक मिश्र शरीर काय प्रयोग परिणत का आलापक कहना चाहिये । तथा जैसे औदारिक शरीरकाय प्रयोग से परिणत पुद्गल द्रव्यमें सूक्ष्मपृथिશરીરકાયDગ પરણિત દ્રવ્ય એકેન્દ્રિય ઔદારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત પણ હોય છે, અને દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને ૫ ચેન્દ્રિયના વરિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગ પરિણત પણ હોય છે જે રીતે દારિક શરીરકાયપ્રયાગને અનુલક્ષીને આલાપક કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે ઔદ્રારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રગ પરિણતની સાથે પણ આલાયક ४हे " नवरं" ५२न्तु विशेषता मेटली छ । मोहरि मिश२४१यप्रयोग પરિતના આલાપક બાદર વાયુકાયિક, ગર્ભજ પચેન્દ્રિય તિર્ય ચનિક અને ગર્મજ મનુષ્ય, આ ત્રણે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકે વિષે કહેવા જોઈએ તથા એ ત્રણે પ્રકારના સિવાયના બાકીના અપર્યાપ્તકના જ ઔદારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રેગ પરિણતનો આલાપક કહેવું જોઈએ તથા જેવી રીતે દારિક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણુત પુદગલ દ્રવ્યમાં સૂક્ષ્મ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० भगवतीसूने पुद्गलद्रव्ये म्हक्ष्मपृथिवीकायिकादीन् अपेक्ष्य आलापक उक्तस्तथैवौदारिकमिश्रगीरकायप्रयोगपरिणतेऽपि पुद्गलव्ये आलापको व तव्यः, किन्तु अय सत्रविशेष:- तत्र सर्वेऽपि सक्षमपृथिवीकायिकादयः पर्याप्सकापर्याप्तकोभयनिशेषणविशिष्टाः उक्ताः, अन तु वादवायुभायिकाः, गर्भनपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः गर्भजमनुष्याश्चैव पर्याप्तकापर्याप्तकविशेषणविशिष्टा वक्तव्याः, शेपास्तु केवलम् अपर्याप्तकविशेषणविशिष्टा एव वाच्याः, बादरवायुकायिकादीनां पर्याप्तकापर्याप्तकोमयावस्थायामेव वैक्रियारम्मतः औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगोपलब्धेः, शेषाणान्तु अपर्याप्तकावस्थायामेवेति फलितम् । द्वितीयो दण्डकः २ ॥ सू० १४ ॥ वीकायिक आदिकोंकी अपेक्षा लेकरके आलापक-पाठ कहा गया है उसी प्रकारसे औदारिक मिश्रशरीर , कायप्रयोगसे परिणत पुद्गल द्रव्यमें भी आलापक कहना चाहिये । परन्तु इसमें यह विशेषता है कि वहांपर सबही पर्याप्तक अपर्णतक सूक्ष्मपृथिवीकायिक आदि जीव कहे गये हैं और यहां पर बादर वायुकायिक, गर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यग्यानिक और गर्भज मनुष्य ये ही तीनों पर्यासक और अपर्यासक गृहीत किये गये हैं, और बाकीके केवल अपर्याप्तक ही गृहीत किये गये हैं क्योंकि बाद वायुकाथिक आदिकोंमें दोनों अवस्थाओंमें पर्याप्तक अपर्याप्तक दशामें ही क्रियशरीरके आरंभ होनेसे औदारिक मिश्रशरीर कायमयोगकी उपलब्धि होती है। परन्तु बाकीके जीवोंमें केवल अपर्याप्तकदशामें ही औदारिक मिश्र शरीरकायप्रयोगकी उपलब्धि होती है । द्वितीय दण्डक ॥ सू० १४ ॥ પુટ (કાયિક આદિને વિષે આલાપક - પાઠ કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે ઔદારિક મિશરીરોગથી પરિણત પુદગલ દ્રવ્યને પણ આલાપક કહે જોઈએ. પરંતુ અહીં તે આલાપકમાં એટલીજ વિશેષતા છે કે ત્યાં બધાં પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક આદ જીવન કથન કર્યું છે, પણ અહીં બાદર વાયુકાયિક, ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્ય ચયાનિક અને ગર્ભજ મનુષ્ય આ ત્રણ પ્રકારના જીવોને જ પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તક પ્રહણ કરવામાં આ વ્યા છે, બાકીના બધા જીવોને ફકત અપર્યાપ્તક જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે તેનું કારણ એ છે કે બાદર વાયુકાયિક આદિમાં બને અવસ્થાઓમાં (પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક દશામાં જ વૈકિયશરીરને આરભ થવાથી વારક મિશ્રશરીરકાયમયેગની ઉપલબ્ધ થાય છે. પરંતુ બાકીના જીવમાં ફક્ત અપર્યાપ્તક દશામાં જ ઔદ્યારિક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગની ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) થાય છે. બીજુ દડક સંપૂર્ણ છે સૂ ૧૪ Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ स. १५ सूक्ष्मपृथ्वीकाय स्वरूपनिरूपणम् १८१ मूलम् - जड़ वेउद्वियसरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिंदियउaियसरीरकायप्पओगपरिणए जाव-पंचिंदियवे उद्द्वियसरीर- जाव परिणए ? गोयमा ! एगिंदिय - जाव परिणए वा, पंचिंदिय - जाव परिणए वा । जइ एगिंदिय- जाव परिणए किं वाउक्काइए गिदिय- जाव - परिणए, अवाउक्काइयए गिंदिय - जाव परिणए ? गोयमा ! वाउक्काइए गिंदिय- जाव परिणए, नो अवाउक्काइयजाव - परिणए । एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे वेaियसरीरं भणियं तहा इहवि, भाणियां, जाव पज्जत्त सबट्रसिद्धअणुत्तरोववाइयक पाईयवेमाणियदेव पंचिदियवे उद्वियसरीरकायपओगपरिणए वा, अपजत्तसवड सिद्ध० कायप्पओगपरिगए वा ॥ सू० १५ ॥ छाया - यदि वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतं किम् एकेन्द्रिय वैक्रिय शरीरकायप्रयोगपरिणतं यावत् पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीर यावत् - परिणतम् ? गौतम ! एकेन्द्रिय - 'जड़ वेडव्वियसरीरकायप्पओगपरिणए' इत्यादि । सूत्रार्थ - (जइ वेउन्विय सरीरकायप्पओगपरिणए कि एर्गिदियवेउविसरीरकायप्पओगपरिणए जाब पंचिदियवेव्विसरीर जाव परिण) हे भदन्त ! जो द्रव्य वैक्रियशरीर कायप्रयोग से परिणत कहा गया है, वह क्या एकेन्द्रियके वैक्रिय शरीरकायप्रयोग से परिणत होता या यावत् पंचेन्द्रियके वैक्रियशरीरकाय प्रयोग से परिणत होता है ? (गोमा) हे गौतम! (एनिंदिय जाव परिणए वा) वह एकेन्द्रियके 66 जइ वेउन्त्रिय सरीरकायप्पओगपरिणए " प्रत्याहि सूत्रार्थ - जइ वेउच्चियसरीरकायप्पओगपरिणए, कि रगिंदिय वेउब्जिय सरीर जाव परिणए ? ) हे अहन्त ! द्रव्य वेडियशरीरायप्रयोगयी परिणत होय छे, તે શુ એકેન્દ્રિયના વૈયિશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હોય છે કે પચેન્દ્રિય પર્યંન્તના वैश्यिशरीरायप्रयोगथी परणित होय हे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! (एगिंदिय जाव परिणए बा, पंचिंदिय जाव परिणएवा) ते द्रव्य मेडेन्द्रियना वैक्यिशरीराय प्रयोगथी 2 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ भगवतीमु यदि एकेन्द्रिय यावत् अवायुकायिकैकेन्द्रिय यावत् परिणतं वा, पञ्चेन्द्रिय यावत् परिणतं वा । परिणत किं वायुकायिकै केन्द्रिय यावत् - परिणतम् यावत् परिणतम् ? गौतम ! वायुकायिकैकेन्द्रिय यावत् परिणतम् नो अवायुकायिक- यावत् - परिणतम् । एवम् एतेन अभिलापेन यथा अवगाहनासंस्थाने वैक्रियशरीरं भणितं तथा इहाऽपि भणितव्यम् यावत् पर्याप्त सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिककल्पातीतकवैमानिक देवपञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा, अपर्याप्तकसर्वोर्थसिद्ध॰कायप्रयोगपरिणतं वा ।। सू० १५ ।। वैक्रियशरीरका प्रयोगसे भी परिणत होता है पंचेन्द्रियके वैक्रिय शरीरकायप्रयोग से भी परिणत होता है । ( जइ एगिंदिय जाव परिगए किं वाक्काय एर्गिदिय जाव परिणए, अवाउक्काइय एगिंदिय जाव परिणए) यदि वह एकेन्द्रियके वैक्रियशरीरकाय प्रयेोगसे परिणत होता है तो क्या वह वायुकायिक एकेन्द्रियके वैक्रियशरीर कायप्रयोग से परिणत होता है या जो अवायुकायिक एकेन्द्रिय हैं उनके वैक्रियशरीरका प्रयोगसे परिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( बाउकाइय एगिंदिय जाब परिणए, नो अवाउक्काइय जाव परिणए) वह द्रव्य वायुकायिक एकेन्द्रियके वैक्रिय शरीरकायप्रयोग से परिणत होता है अवायुकायिक एकेन्द्रियके वैक्रिय शरीरकाय प्रयोगसे परिणत नहीं होता है । ( एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे वेडव्यिसरीरं भयंता इह विभाणियव्वं ) इस तरह इस अभिलापसे प्रज्ञापनासूत्र के अवगाहना संस्थान पद में वैक्रिय शरीर के संबंध में जैसा कहा गया है પણ પરિણત હાય છે, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરકાયप्रयोगथा पशु परिणत होय छे. (जड एर्गिदिय जाव परिणए किं वाउक्काइय् एगिदिय जाव परिणए, अवाक्काय एगिंदिय जाव परिणए ? ) ले त એકેન્દ્રિયના વૈક્ટિશરીરકાયપ્રયોગથી પરિષ્કૃત હૈાય છે, તેા શુ' તે વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરકાય પ્રયાગથી પરિણત હાય છે, કે જે અવાયુકાયિક એકેન્દ્રિય છે તેમના वैडियशरीरऽायप्रयोगथा परिणत होय छे ? ( गोयमा ) डे गौतम । वाउक्काइय एगिंदिय जाव परिणए, नो अवाउक्काइय जाव परिणए ) તે દ્રવ્ય વાયુકાયક એકેન્દ્રિયશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હોય છે, અવાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વક્રિયશરીરકાયપ્રયોગથી परिणत होतुं नथा ( एवं एएवं अभिलावेणं हा ओगाहण संठाणे वेउन्त्रिय सरोरं भणियं तहा इह वि माणियन्त्र ) मा राते या अभिसाप द्वारा प्रज्ञापना સૂત્રના અવગાહના સ્થાન પદમા વૈક્રિય શરીર વિષે જે પ્રમાણે કહ્યુ છે, એજ પ્રમાણે Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ १५ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १८३ टीका-गौतमः पृच्छति-'जइ वेउब्धियमरीरकायप्पओगपरिणए कि एगिदिय वेउन्धियसरीरकायप्पओगपरिणए जार पंचिंदियवेउन्चियसरीर-जाब-परिणए ?' हे भदन्त ! यद् द्रव्यं वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतं तत् किम् एकेन्द्रियबैंक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति ? यावद-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पश्चेन्द्रिय वैक्रियशरीर यावत्- कायप्रयोगपरिणत भवति ? भगवानाह-गोयमा ! एगिदियवैसा ही यहां पर भी कहना चाहिये । (जाव पजत्त सम्बठ्ठसिद्ध अणुत्तरोववाडय कप्पाईय वेमाणिय देवपंचिंदिय वेउन्धिय सरीरकायप्पओगपरिणए वा, अपजत्त सव्वदृसिद्ध० कायप्पओगपरिणए वा) वैक्रियशरीर कायप्रयोगसे परिणत वह द्रव्य यावत् पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिक देव पंचेन्द्रियके वैक्रिय शरीरकाय प्रयोगसे भी परिणत होता है और अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरीपपातिक कल्पातीत वैमानिक देव पंचेन्द्रिय के वैक्रिय शरीर प्रयोग से परिणत भी होता है। टीकार्थ- गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'जइ वेउब्वियसरीर कायप्पओगपरिणए किं एगिदियवेउब्वियसरीरकायप्पओगपरिणए जाव पंचिंदियवेउब्विय सरीर जाव परिणए' हे भदंत ! जो पुद्गल द्रव्य पहिले वैक्रिय शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता कहो गया हैसो क्या वह एकेन्द्रिय जीव के वैक्रिय शरीर कायप्रयोग से परिणत होता है ? या यावत्-दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रिय जीवके वैक्रिय शरीरकाय प्रयोग से परिणत होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु माही प ४ नध्ये (जाव पन्जन सवसिद्ध-अणुत्तरोक्वाडय-कप्पाईय वेमाणिय देवपंचिंदियवेउब्बियसरीरकायप्पओगपरिणए वा, अपजत्त सचट्ट सिद्ध० कायप्पयोगपरिणए वा ). वैयि।२४।यप्रया परिणत ते द्रव्य, यावत પર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિકકલ્પાતીત વૈમાનિક દેવપચેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરકાયપ્રોગથી પરિણત પણ હોય છે અને અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવપચેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરકાયપ્રગથી પણ પરિણત હોય છે. - गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे । 'जेड वेउब्धियसरीरकायप्पागपरिणए, कि एगिदियवेउब्धियसरीरकायापओगपरिणए जाव पंचिदियवेडब्धियसरीर जाव परिणए ?" :-11 द्रव्य यसरी२४५પ્રોગથી પરિણત થયેલું કહેવામાં આવ્યું છે, તે શું એકેન્દિવ્ય જીવના વૈશ્ચિયશરીરકાય Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे १८४ 1 जा परिणवा, पंचिदिय - जाव - परिणए वा' हे गौतम ! क्रियशरीरकायप्रयागपरिणतं द्रव्यम् एकेन्द्रिय यावत् द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रिय वैक्रियशरीरकाययोगपरिणत वा भवति पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति, तथा चात्र वायुकायं प्रतीत्य एकेन्द्रियपदमुक्तं तस्यैव वैक्रियत्वाद, गौतमः पृच्छति - ' जइ एर्गिदियजाव परिणए, कि वाउक्काइयएगिंदिय - जाव परिणए ? अवाक्काय एगिदिय - जाव परिणए ? हे भदन्त ! यद्द्द्रव्यम् एकेन्द्रिय यावत् क्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतं तत् किम् वायुकायिकै केन्द्रिययावत् वैक्रियशरीरकायमयोगपरिणतं भवति ? अत्रायुकायिकै केन्द्रिय - यावत् कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'एगिंदिय जाव परिणए वा, पचिदिय जाव परिणए वा' वैक्रिय शरीरकाय के प्रयोग से परिणत जो द्रव्य कहा गया है, वह द्रव्य एकेन्द्रिय जीव के यावत्- - वैक्रिय शरीरकाय प्रयोग से भी परिणत होता है, पंचेन्द्रियके वैक्रिय शरीरकाय प्रयोग से भी परिणत होता है । तथाच वायुकायिक जीव को लेकर ही वहां पर एकेन्द्रिय पद कहा गया हैं ऐसा जानना चाहिये । क्यों कि उसके ही वैक्रिय शरीर होता है । अप गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'जइ एगिंद्रिय जाव परिणए, किं वाउक्काइय एगिंदिय जाव परिणए, अवाक्काय एगिंदिय जाव परिणए' हे भदन्त ! यदि वह पुद्गल एकेन्द्रिय जीवके वैक्रिय शरीरकायप्रयोग से परिणत होता कहा गया है तो क्या वह वायुकायिक एकेन्द्रिय जीवके वैक्रिय शरीरकाय प्रयोग से परिणत होता है या जो एकेन्द्रिय जीव वायुकायिक एकेन्द्रिय પ્રયાગથી પરિણત હોય છે ? ઉત્તર- " गोयमा " हे गौतम! एगिंदिय जाव परिणवा, पंचिदिय जाव परिणए वा " वेडियशरीरायप्रयोग परिषुत द्रव्य એકેન્દ્રિય જીવના વૈક્રિયારીરકયપ્રયાગથી પરિણત પણ હોય છે અને ચેન્દ્રિય પર્યંન્તના જીવેના વૈક્રિયશરીરકાયપ્રયાગથ' પરિણત પણ હોય છે અહી વાચુકાયિક જીવને જ એકેન્દ્રિય પદથી ગ્રહણ કરવાના છે, એમ સમજવું કારણ કે તેનેજ વૈક્રિયશરીર હાય છે गौतम स्वामीनी अश्न- " 'जइ एगिंदिय जाव परिणए, कि वाउक्काइय एदिय जाव परिणए, अवाउक्काइय एगिंदिय जाव परिणए ? " डे लहन्त । જો તે દ્રવ્ય પુદ્ગલ એકેન્દ્રિય જીવના ઐક્રિયશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થયેલું ડાય છે, તે શુ તે વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરકાયપ્રયાગથી પ ત હાય છે? કે અવાયુકાયિક (વાયુકયિક સિવાયના) એકેન્દ્રિય જીવેાના વૈક્રિયારીરકાયપ્રયાગથી પરિણત હાય છે ? - Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सृ. १५ सुक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् १८५ शरीरका प्रयोगपरिणतं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! वाउक्काइयए गिदिय जात्र परिणए, नो अत्राजक्काइय जाव परिणए' हे गौतम ! एकेन्द्रियक्रिशरीरकायप्रयोग परिणत द्रव्यं वायुकायिकै केन्द्रिय यावत् - वैक्रियशरीरकाय प्रयोगपरिणत भवति, नो अवायुकायिक यावत् - एकेन्द्रियवैक्रियशरीरकायमयोगपरिणत भवति एवं एएवं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे वेन्सिरीरं भणियं तहा safe भाणियव्वं ' एवं तथैव एतेन उपर्युक्तेन अभिलापेन आलापकक्रमेण यथा अवाहन संस्थाने प्रज्ञापनायाम् एकविंशतितमपदे वैक्रियगरीरं भणितं तथा इहापि वैक्रियगरीरं भणितव्यम्, तत्र चैत्रमुक्तं प्रज्ञापनायाम्. 'जड़ वाउक्काइए गिंदिय वेउब्बियसरी रकावप्पओगजीवसे भिन्न है उन के चैक्रिय शरीरकाय प्रयोग होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'वाउकाइयएगिंदिय जाव परिणए, तो अवाउकाइय जाब परिणए' हे गौतम ! जो पुद्गल द्रव्य एकेन्द्रिय जीवके वैक्रिय शरीरकाय प्रयोग से परिणत हुआ कहा गया है, वह वायुकायिक एकेन्द्रिय जीवके शरीरकायप्रयोग से परिणत होता कहा गया है अवायुकायिक एकेन्द्रिय जीवसे भिन्न एकेन्द्रिय जीवके वैक्रिय शरीरकाय प्रयोगसे पारणत होना नहीं कहा गया है । 'एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओगाहणसंठाणे वेडव्वियसरीरं भणियं तहा इह वि भाणियन्वं' इस उपर्युक्त अभिलापक्रमसे जैसा कथन अवगाहना संस्थान में २१वें पद में वैक्रियशरीर के विषय में किया गया है, उसी तरहसे यहां पर भी कथन वैक्रियशरीरके विषय में कर लेना चाहिये । वहां प्रज्ञापनामें ऐसा कहा है ' जड़ वाउक्काग्य एगिंदिय वेडन्विय सरीरकायप्पओग उत्तर - वाक्काय एगिदिय जाव परिणए, नो अवाउक्काइय एगिंदिय जात्र परिणए " हे गौतम! ? युक्ष्गस द्रव्य गोर्डेन्द्रिय बना बेडियशरीराय प्रयोगथी પરિણત થયેલુ હાય છે, તે દ્રવ્ય વાયુકાયિક એકેન્દ્રય છત્રના નૈયિશરીરકાયપ્રયાગથી જ પરિણત થયેલુ હાય છે તે વાયુકાયિકા સિવાયના એકેન્દ્રિય જીવેાના વૈક્સિશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થતુ નથી " एवं एए णं अभिलावेणं जहा ओगाहणमंठाणे वेउन्त्रिय - सरीरं भणियं तहा इह वि भाणियन्त्रं " मा परा प्रभाहोना अभियाय भ ધારા જેવું કથન પ્રજ્ઞાપનાં સૂત્રના અવગાહના સંસ્થાન નામના ૨૧ મા પદ્મમા વૈક્રિયશરીર વિષે કરવામાં આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે વૈક્રિયશરીર વિષે અહીં પણ કથન સમજી લેવુ त्या अज्ञायनाभा भा प्रभारी अधु छे- जह वाउक्काइय एगि दिय वेउन्त्रिय सरीर Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १८६ 4 परिणए किं मवाउक्काइयए गिंदिय-नाव परिणए, बादरवाउक्काइए गिदियजाव- परिणए ? गोयमा ! नो सुहुम- जाव परिणए, बायर- जाव परिणए' इत्यादि । पज्जत्तसव्वट्टसिद्धअणुत्तरोववाइयकप्पाईयवेमाणियदेवपंचिंदियवे उन्त्रिय सरीरकायप्पओगपरिणए वा अपज्जत्तसव्वट्ठसिद्ध० कायप्पओगपरिणए वा वैक्रियशरोरं कायप्रयोगपरिणत द्रव्यं यावत्-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्य-नैरयिक परिणए किं सुहुमवाउक्काइय एगिंदिय जाव परिणए, बादरवारक्कायएनिंदिय जाव परिणए ? गोयमा ! नो सुहुम जाव परिणए बादरजाव परिणए' हे भदन्त ! यदि वह पुद्गल वायुकायिक एकेन्द्रियके वैक्रिय शरीरकायप्रयोग से परिणत होता है तो क्या वह सूक्ष्मवायुका. यिक एकेन्द्रियके शरीरकायप्रयोगले परिणत होता है ? यो बादर वायुकायिक एकेन्द्रियके वैक्रियशरीरकायप्रयोग से परिणत होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि हे गौतम ! वह पुद्गल सूक्ष्मवायु कायिक एकेन्द्रियके वैक्रियशरीरकाय प्रयोग से परिणत नहीं होता है किन्तु बादरवायुकायिक एकेन्द्रिय जीवके वैक्रियशरीरकायप्रयेोगसे परिणत होता है' इत्यादि । 'जाव पज्जत सव्वहसिद्ध अणुत्तरोववाइय कप्पाtय वैमाणिय देवपंचिदियवेडन्विय सरीरकायप्पओगपरिणए वा, अपजत्तसन्वट्टसिद्ध कायप्पओगपरिणए वा' हे गौतम ! वैक्रियशरीरकाय प्रयोगपरिणत द्रव्य यावत पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक मनुष्य नैरयिक कायप्पओगपरिणए, किं सुहुमवाउक्काइय एगिदिय- जाव परिणए, वादर वाउक्काइय एगिंदिय जाव परिणए ? गोयमा ! नो सुहुम जाव परिणए, बादर जाव परिणए " हे महन्त ! ले ते युगल द्रव्य वायुअयि मेन्द्रियना શૈકિયશરીરકાયપ્રયાગ પરિણત હાય છે, તે શું તે સુક્ષ્મ વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈકિયરારીરકાચપ્રયાગથી પરિણત હાય છે ? કે બાદર વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિય શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર– હે ગૌતમ । તે પુદ્ગલ સુક્ષ્મવાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈકિશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થતું નથી, પણુ ખાદર વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈકિમશરીરप्रायप्रयोगथी परिष्ात थाय " ४त्याहि जाव पज्जत्त सच्वट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइय कप्पाइय वैमाणिय देव पंचिदिय वेउब्वियसरीरकायप्पओगपरिणए वा, अपज्जत सन्नद्धसिद्ध. कायप्पओगपरिणए वा, डे गौतम वैडियशरीराय प्रयोग परिशुत मभ्यु – यावत् चयेन्द्रिय तिर्यययोनिङ, मनुष्य, नार४, भवनयति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिठ, - जात्र Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.१६ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १८७ भवनपति-चानव्यन्तर-ज्योतिषिक-वैमानिक-पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक कल्पातीतकवैमानिकदेवपश्चेन्द्रियवैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति, यावत् पञ्चेन्द्रियाद्यपर्याप्तकसर्वार्थसिद्ध - यावत् - अनुत्तरोपपातिककल्पातीतकत्रैमानिकदेवपन्चेन्द्रियौक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणत वा भवति, इतिभावः, इति तृतीय दण्डकः ३ ॥ मू० १५ ॥ गौतमः पृच्छति- 'जइ वेउविय' इत्यादि । मूलम्-जइ वेउवियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिदियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए वा, जाव पंचिदियमीसासरीरकायप्पओग परिणए वा ? एवं जहा वेउवियं तहा वेउबियमीसगंपि, नवरं देवनेरइयाणं अपज्जत्तगाणं, सेसाणं पज्जत्तगाणं तहेव जाव नो पजत्तसबसिद्धअणुत्तरो. जाव पओग०, अपज्जत्तसबसिद्धअणुत्तरोववाइयदेवपंचिंदियवेउवियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए ४॥ सू० १६ ॥ छाया-यदि वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतम् किम् एकेन्द्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत वा, यावत् पञ्चेन्द्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत वा ? एवं भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक, पर्याप्तकसर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रिय इन सबके वैक्रियशरीरकाय प्रयोगसे भी परिणत होता है । यावत् अपर्याप्तक पंचेन्द्रियतिर्यग्यानिक आदि जीवोंके तथा अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रियके वैक्रियशरीरकायप्रयोगसे भी परिणत होता है । इस प्रकार से यह तृतीय दण्डक है ॥ सू. १५ ॥ - 'जइ वेउन्विय मोसासरीरकायप्पओगपरिणए इत्यादि । सूत्रार्थ-(जह वेउब्वियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए कि एगिदिय વૈમાનિક અને પર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીપ પાતિક કલ્પાતીત શૈમાનિક દેવપચન્દ્રય, એ બધા ના ઐકિયશરીરકાયપ્રગપરિણત પણ હોય છે. અને અપર્યાપ્તક પચેન્દ્રિય તિર્યંચનિકથી લઇને અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરીયપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક ' સમજવું | સૂ ૧૫ "जइ वेउब्धिय मीसा सरीरकायप्पओगपरिणए " माहिसूत्र- (जइ वेउब्धिय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए, कि एगिदिय દિવપદ્રિયના ક્રિયારીરકાયપ્રાગપરણિત પણ હોય છે. આ પ્રમાણે ત્રીજ દડક Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ । १८८ • भगवतीसूत्रो यथा वैक्रिय तथा बैंक्रियमिश्रकमपि, नवरम् देवनैरयिकाणाम् अपर्याप्तकानाम् , शेपाणाम् पर्याप्तकानाम्, तथैव यावत् नो पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौ०-यावत प्रयोग०, अपर्याप्तफसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रियवेक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतम् ४ ।। मृ० १६ ॥ मीलासरीरकायप्पओगपरिणए वा जाव पंचिदिय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए वा) हे भदन्त यदि वह पुद्गल द्रव्य वैक्रिय मिश्रशरीर कायप्रयोगले परिणत होता है तो वह एकेन्द्रियके वैक्रियमिश्र शरीरकाथप्रयोगले परिणत होता है ? या यावत् पचेन्द्रियके वैक्रियमित्रशरीरकायप्रयोगले परिणत होता है (एवं जहा वेउव्विय तहा वेउब्धिय मीसगंपि, नवरदेव नेरइयाणं अपज्जत्तगाणं, खेसाणं पज्जत्तगाण तहेव जाव नो पजत्तसम्वमिद्ध अणुत्तरो० जाव पओग, अपज्जत्तसव्वसिद्ध अणुत्तरोवाइय देवपचिंदिय वेउम्बिय मीसालरीरकायप्पओगपरिणए४) हे गौतम ! जैसा कथन वैक्रिय शरीर के संबंधमें किया जा चुका है उसी तरहका कथन वैक्रिय मिश्रकाय प्रयोगके संबंधमे भी जानना चाहिये । परन्तु विशेषता इस कथन में ऐसी है कि वैक्रियमिश्रकायप्रयोग अपर्याप्तक देव और नैरयिकोंमें एवं बाकी के समस्त पर्याप्तक जीवों कहना चाहिये । यावत वह पर्याप्तमर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक क्रियमिश्रकायप्रयोगसे परिणत नहीं होता है, किन्तु अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तपिपातिक देवपंचेन्द्रिय वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है ॥ चतुर्थ दण्डक मीसामरीरकायप्पओगपरिणए बा, जाव पंचिंदियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए वा) હે ભદન્ત ! જે તે પુદગલ દ્રવ્ય શૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રગથી પરિત હોય છે, તે શું તે એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રોગથી પરિણત હોય છે? કે પચેન્દ્રિય પર્યન્તના नायिभिश्रश२४१५५योगथी परिणत डाय छे ? ( एवं जहा वेउब्धिय तहा वेउनियमीसगंपि, नवरं देव नेरइयाणं अपज्जत्तगाणं, तहेव जाव नो पजत्तमव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरो० जाच पओगः, अप्पजत्तसव्वसिद्ध अणुत्तरोववाइय देवपंचि दिय वेउव्विय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए ४) है गौतम! ने કથન શૈક્રિય શરીર વિષે કરવામાં આવ્યું છે, એ ગુ જ કથન શૈકિયમિશ્રકા પ્રયોગના વિષયમાં પણ સમજવું પણ આ કથનમાં નીચે પ્રમાણે વિશેષતા સમજવી – વૈકિયમિશ્ર કાય પ્રયોગનુ કથન અપર્યાપ્તક દેવ અને નારકમાં તથા બાકીના સમસ્ત પર્યાપ્તક જીવોમાં કરવુ જોઈએ. યાવત તે પુદગલ દ્રવ્ય પર્યાપ્તસર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક દેવપચેન્દ્રિયના છે, શૈકેયમિશ્રકાયપ્રયોગથી પરિણુત થતું નથી, પણ અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક દેવપંચેન્દ્રિયના વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે એથું દડક સમાપ્ત. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ _उ. १ सू० १६ सूक्ष्मपृथ्वीका य स्वरूपनिरूपणम् १८९ टीका- 'जइ वेडव्त्रियमीसोसरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिंदियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए वा ? हे भदन्त ! यद् द्रव्यं वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं तत् किम् एकेन्द्रियवैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति यावत्-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रिय- पञ्चेन्द्रियवैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति ? भगवानाह - ' एवं जहा वेउन्त्रिय मीसगपि' हे गौतम ! एवं यथा वैकिय शरीर का प्रयोगपरिणत द्रव्यं तथा वैकियमिश्रकमपि बोध्यम् तथा च वैक्रियमिश्रशरीर कायप्रयोगपरिणतं द्रव्यम् वैक्रियशरीरकायप्रयोगपरिणतवत् वायुकायिकैकेन्द्रियाद्यपर्याप्तसर्वार्थसिद्धानुत्तरौ पपातिककल्पातीत कवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रिय टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'जह वेउच्चिय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिंदिय मीसासरीरकायप्पओगपरिणए वा जाव पचिदियमोसासरीर काय पओगपरिणए वा' हे भदन्त जो द्रव्य वैक्रियमिश्र सरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? वह क्या एकेन्द्रियके वैक्रियमिश्रशरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? यावत् दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पञ्चेन्द्रिय के वैक्रियमिश्रशरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ' एवं जहा वेउव्वियमी सगपि ' हे गौतम जिस तरहसे वैक्रिय शरीरकाय प्रयोगपरिणत द्रव्य कहा गया है, उसी तरह से वैक्रियमिश्र शरीरकाय प्रयोगपरिणत द्रव्य भी जानना चाहिये । तथा च- -वैक्रिय मिश्रशरीरकाय प्रयोग परिणत हुए द्रव्यकी तरह वायुकायिक एकेन्द्रियादिके वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगसे तथा अपर्याप्त ટીકા- આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે વૈકિયમિશ્રપ્રયાગરિજીત પુદ્દગલ દ્રવ્યનુ પ્રતિપાદન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે 46 जड़ वेउन्विय मीसा सरीरकायप्पओगपरिणए, किं एगिंदिय मीमा सरीरकायप्पओगपरिणए वा, जाव पंचिदियमीसासरीरकायप्पओगपरिणए વા ? ” હું ભન્ત ! જે દ્રવ્ય વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થયેલુ હાય છે, તે શુ એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થાય છે કે દ્રીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અથવા પચેન્દ્રિયના વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થાય છે? उत्तर- " एवं जहा वेउन्नियमीसगंपि " वडियशरीरमभयप्रयोग परिशु द्रव्य વષે જેવુ કથન કરવામાં આવ્યુ છે, એવુંજ કથન વૈક્રિયમશ્રશરીરકાયપ્રયાગપરિણત દ્રવ્ય વિષે પણ સમજવુ જેમકે – “ વૈકિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયાગ પરિણત દ્રવ્ય, ક્રિયશરીરકાય પ્રયેાગ પરિણત દ્રવ્યની જેમ વાયુકાયિક એકેન્દ્રિયના વૈક્રિયમિશ્રરારીરકાયપ્રચાગ પરિણત Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे वैक्रियमिश्रशरीरकायमयोगपरिणत भवति, इत्याशयः, 'नवरं देवनेरइयाणं अपज्जत्तगाणं, सेसाणं पज्जत्तगाणं तहेव जाव नोपज्जत्तसव्वट्ठसिद्धअणुत्तरौ० जाव पओग०' नवरं विशेषः पुनरेतावानेव-देवानां नैरयिकाणाञ्च अपर्याप्त कानामेव चैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतद्रव्यस्यालापको वक्तव्यः, शेषाणां देवनैरयिकभिन्नानां जीवानान्तु पर्याप्तकानामेव तथैव यावत् वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतस्यालापको वाच्यः, किन्तु पर्याप्तकसर्वार्थ सिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत् -कल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियवैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतस्यालापको न वक्तव्यः, अपितु 'अपज्जत्तसव्वसिद्धअणुत्तरोबचाइयदेवपंचिंदियवेउव्वियमीसासर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपञ्चेन्द्रियके वैक्रिय मिश्रशरीरकाय प्रयोगसे परिणत भी होता है । 'नवरं देवनेरइयाणं अपज्जत्तगाणं सेसाणं पज्जत्तगाणं तहेवजाव नो पज्जत्तसव्वसिद्ध अणुत्तरो० जावपओग' विशेषता केवल यहां पर इतनी ही है कि वैक्रिय मिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्यका आलापक देव और नैरयिक इनके अपर्याप्तकों के ही कहना चाहिये तथा देवनैरयिकसे भिन्न बाकीके जीवोंके पर्याप्तोंके ही क्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्यका आलापक कहना चाहिये । पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिकदेव पंचेन्द्रियके वैक्रियमिश्रशरीरकाय प्रयोगपरिणत द्रव्यका आलापक नहीं कहना चाहिये यही बात 'अपज्जत्तसव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय देवपंचिंदिय वेउब्वियमीसासरीरकायप्प. ओगपरिणए' इस सूत्र पदसे सूचित किया गया है । कहनेका भाव પણ હોય છે, તથા અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક કપાતીત શૈમાનિક દેવ पायन्द्रियना यशरी२४।यप्रयोगथा पर परिणत डाय छे.” " नवरं देव नेरइयाणं अपज्जत्तगाणं सेसाणं पज्जत्तगाणं तहेव जाव नो पज्जत्तसन्त्रसिद्ध अणुत्तरो० जाव पओग." ५२न्तु मही मेसी विशेषता छ यिभिशश२४१यप्रयोगपरिणत દ્રવ્યને આલાપક અપર્યાપ્તક દે અને નારકે વિષે જ કરે જોઈએ તથા દે અને નારકે સિવાયના બાકીના પર્યાપ્તક જીવોના વિષેજ પર્યાપ્તક ઐક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગ પરિણુત દ્રવ્યને આલાયક કહેવો જોઈએ. પર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક કપાતીત વૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિયના ઐકિયમિશ્રશરીરકાયDગ પરિણુત દ્રવ્યનો આલાપક ४ नये नही 2 वात " अपज्जत्त सव्वट्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय देवपंचिंदिय वेउन्धिय मीसा सरीरकायप्पओगपरिणए" मा सत्र २५ भन्यत Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सु. १७ सूक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् १९१ सरीरकायप्पओगपरिणए' वैक्रियशरीरका यमयोगपरिणतं द्रव्यम् अपर्याप्त सर्वार्थ सिद्धानुत्तरौपपातिकदेवपञ्चेन्द्रिय वैक्रियमिश्रशरीरका यप्रयोगपरिणत वा भवतीति भावः । इति चतुर्थी दण्डकः || सू० १६ ॥ आहारकमाश्रित्य गौतमः पृच्छति - 'जइ आहारग' इत्यादि । मूलम् - जइ आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए किं मणुस्साहारगसरीरकायप्पओगपरिणए, अमणुस्साहारग जाव प० १ एवं जहा ओगाहणसंठाणे जाव इडिपत्तपमत्त संजय सम्मद्दिट्टिपज्जत्तगसंखेज्जवासाउय- जाव-परिणए, नो अणिडिपत्तपमत्तसंजयसम्मदिट्रिपज्जत्तसंखेज्जवा साउय- जाव प० जइ आहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए किं मणुस्साहारगमीसासरीर० १ एवं जहा आहारगं तव मीसगं पि निरवसेसं भाणियां ५ ॥ सू० १७ ॥ छाया - यदि आहारकशरीरकायमयोगपरिणत किं मनुष्याहारकशरीरकाय पयेागपरिणतम्, अमनुष्याहारक यावत् प० ? एवं यथा अवगाहनासंस्थाने यह है कि वैक्रिय मिश्रकायप्रयोग से परिणत द्रव्य अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक देव पंचेन्द्रियके वैक्रियमिश्र शरीरका यप्रयोगसे परिणत होता है । इस प्रकार यह चौथा दण्डक है | सू० १६ ॥ 'जह आहारगसरीर कायप्पओगपरिणए' इत्यादि० । सूत्रार्थ - ( जइ आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए किं मणुस्सा हारगसरीरकायप्पओगपरिणए, अमणुस्साहारग जाव प० ? ) हे भदन्त जो द्रव्य आहारक शरीरका यप्रयेोगसे परिणत होता कहा गया है, वह क्या मनुष्यके आहारक शरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है ? या કરવામા આવી છે આ કથનના ભાવાય એ છે કે વૈયિમિશ્રશરીરકાયપ્રયાગપરિણત દ્રવ્ય અપર્યાપ્તક સર્વાંસિદ્ધ અનુત્તૌપપાતિક દેવ પચેન્દ્રિયના વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે. આ પ્રકારનું આ ચેથું દંડક છે. સ્ ૧૬ ॥ 66 जइ आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए " ४त्याहि सूत्रार्थ - ( जइ आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए कि मणुस्साहारगसरकाप ओग परिणए, अमणुस्साहारम् जाव परिणए ? ) से लहन्त द्रव्य આહારક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે, તે શુ મનુષ્યના આહારક શરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થાય છે ? તે શું મનુષ્ય ને અહારક શરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થાય છે ? કે મનુષ્ય સિવાયના અન્ય જીવાના આહારક શરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થાય છે Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ भगवतीमा यावत् ऋद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्येय वर्षायुष्क-यावत् परिणतम् , नो अनृद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टि पर्याप्तकसंख्येयवायुष्क- यावत् प० यदि आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगप० किं मनुष्याहारकमिश्रशरीर० ? एवं यथा आहारक तथैव मिश्रकमपि निरवशेषं भणितव्यम् ।।स. १७|| मनुष्यके सिवाय अन्य जीवोंके आहारक शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? ( एक जहा ओगाणसंठाणे जाव इड्ढिपत्तपमत्त संजय सम्मदिहि पज्जत्तगलंखेजवासाउथ जाव परिणए; नो अणिढिपत्तपमत्त संजय सम्महिहि पज्जत्तसंखेजवासाउय जाव प०) हे गौतम ! जिस प्रकारले प्रज्ञापनासत्रके अवगाहनी संस्थान पदमें कहा गया है उसी प्रकारले यहां पर भी जानना चाहिये यावत् आहारकशरीरकायप्रयोगसे परिणत द्रव्य ऋद्धिमाप्त आहारक लब्धि संपन्न प्रमत्त साधु सम्यग्दृष्टि पर्याप्त संख्यात वर्षकी आयुवाले मनुष्यके आहारक शरीरकाय प्रयोगले परिणत होता है आहार कलब्धिको अप्राप्त प्रमत्त संयत सम्यग्दृष्टि संख्यात वर्षकी आयुवाले मनुष्य के आहारक शरीरकायप्रयोगसे परिणत नहीं होता है । (जइ आहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए कि अणुस्साहारग मीसासरीर०? एवं जहा आहारगं तहेव मीसगं वि निरचसेसं भाणियब्ध) हे भदन्त ! यदिवहद्रव्य आहारक मिश्रशरीरकाय प्रयोग परिणत होता है तो क्या वह मनुष्य आहारक ( एवं जहा ओगाहणसंठाणे जाव इढिपत्तपमत्त संजय सम्मदिहि पज्जत्तगसंखेन्जवासाउय जाव परिणए, नो अणिडिपत्त पमत्त संजय सम्मदिहि पज्जत्तसंखेजवासाउय जाव परिणए) गौतम ? २ प्रभारी प्रज्ञापन सूत्रना “અવગાહના સંસ્થાન” પદમાં કહેવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ સમજવું. તેમાં નીચે આપેલા કથન પર્યન્તનું સમસ્ત કચન ગ્રહણ કરવું – “આહારક શરીરકાયપ્રગથી પરિણત દ્રવ્ય ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત આહારક લબ્ધિસંપન્ન પ્રમત્ત સમદષ્ટિ પર્યાપ્ત સ ખ્યાત વર્ષના આયુવાળા મનુષ્યના આહારક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે, પણ આહારક લબ્ધિ પ્રાપ્ત ન કરી હોય એવા પ્રમત્ત સંયત સમ્યગૃષ્ટિ સંખ્યાત વર્ષના વાયુવાળા મનુષ્યના આહારક શરીરકામપ્રયાગથી પરિત થતું નથી. (નવું आहारग मीसा सरीरकोयप्पओगपरिणए कि मणुस्साहारगमीसासरीर. ? • एवं जहा आहारगं तहेव मीसगं वि निरवसेसं भाणियव्य ) 3 HE-! દ્રવ્ય આહારક મિશ્રકા પ્રયોગ પરિણત હોય છે, તે શું મનુષ્યના આહારક મિશ્રશરીરકાય Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सु. १७ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १९३ टीका- 'जड़ आहारगशरीरकायप्पओगपरिणए किं मणुस्साहारगमरीरकाय पओगपरिणए, अमणुस्साहारग जात्र प० ?' हे भदन्त ! यद् द्रव्यम् आहारक शरीरकायप्रयोगपरिणतं तत् किम् मनुष्याहारकशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति ? अमनुष्याहारक यावत् शरीरकाय प्रयेोगपरिणतं भवति ? भगवानाह - ' एवं जहा ओगाह सठाणे जाव इड्डिपत्तपमत्त संजयसम्मद्दिट्ठिपज्जत्तगसंखेज्जवासाउयजात्र परिणए' आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणतं द्रव्यम् एवं यथा अवगाहनामिश्रशरीरकाय प्रयोग परिणत होता है इत्यादि०, उ. हे गौतम ! जैसा आहारक शरीर के संबंध में कहा गया है वैसा ही आहारक मिश्र के संबंध में भी जानना चाहिये । यह पंचम दण्डक है । टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा गौतमने आहारक शरीरको आश्रित करके प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'जइ आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए किं मस्साहारगसरीर कायप्पओगपरिणए, ( अमणुस्माहार गजाव० " भदन्त ! जो द्रव्य आहारक शरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है वह द्रव्य क्या मनुष्यके आहारक शरीर कायप्रयोग से परिणत होता है या अमनुष्यके आहारक शरीरकायप्रयोग से परिणत होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'एवं जहा ओगाहणसंठाणे जाव इि पत्तपत्त संजयसम्मद्दिडिपज्जत्तन संखेज्जवासाज्य जाब परिणए' हे गौतम ! आहारक शरीरकाय प्रयोगपरिणत द्रव्य जैसा अवगाहना પ્રયાગથી પરિણત થાય છે? કે મનુષ્ય સિવાયના જીવેના આહારક મિશ્રશરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થાય છે? હે ગૌતમ ! જેવું આહારક શરીર વિષે કહેવામાં આવ્યું છે, એવુજ આહારકમિશ્રશરીર વિષે પણ સમજવુ પાંચમુ દડક સમાપ્ત CC ટીકા આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રધારે આહારક શરીરકાયપ્રયોગ પરિણત દ્રવ્યનુ પ્રતિપાદન કર્યુ છે. ગૌતમ સ્વામીના શ્ન- जई आहारगसरीरकायप्पओगपरिणए किं मणुस्साहारगसरीर कायप्पओगपरिणए, अमणुस्साहारग जाव. ?" હું ભઇન્ત 1 જે દ્રવ્ય આહારક શરીરકાયપ્રયાગથી પરિણત થાય છે, તે દ્રવ્ય શુ મનુષ્યના અહારક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે કે અમનુષ્યના ( મનુષ્ય સિવાયના જીવાના) આહારકશરીરપ્રયાગથી પરિણત થાય છે ? उत्तर- -“ एवं जहा ओगाहणसंठाणे जाव इड्डित्तपत्त संजय सम्मद्दिट्ठि पज्जत्तगसंखेज्जवासाउय जात्र परिणए, " हे गौतम! प्रज्ञापना सूत्रना અવગાહના સંસ્થાન નામના ૨૧ મા પદમા જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ . . . . . . . . . . भगवतीमत्रे संस्थाने एकविंशतितमे पदे प्रज्ञापनायाम् उक्त तथा अत्रापि यावत् ऋद्धिप्राप्ताहारकलब्धिमत्प्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्येयवायुष्क - यावत् -मनु प्याहारकशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति, प्रथमयावत्पदेन ऋद्धिमाप्तयर्यन्तं ग्राह्यम् किन्तु 'नो अणिड्डिपत्तपमत्तसंजयसम्मदिद्विपज्जत्तगस खेज्जवासाउय - जाव - ५०' आहारकशरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्यं नो अनृद्धिप्राप्ता- हारकलब्धिमत्प्रमत्तसयत - सम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्येयवर्षायुष्क यावद अमनुष्याहारकशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति, तथाचोक्तं प्रज्ञापनायाम् - 'गोयमा ! णो अमणुस्साहारगसरीरकायप्पओगपरिणए, मणुस्याहारगसरीरकायप्पओगपरिणए' इत्यादि । गौतमः पृच्छति- ' जई आहारगमीसासरीरसंस्थानमें इक्कीसवें २१ पदमें प्रज्ञापना सूत्र में कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी जानना चाहिये । यावत् ऋद्धिमाप्त आहारक लब्धियुक्तप्रमत्तसंयतसाधु सम्यग्दृष्टि पर्याप्तक संख्यात वर्षकी आयुवाले यावत् मनुष्यके आहारक शरीरकाय प्रयोगसे वह द्रव्य परिणत होता है प्रथम यावत् शब्दसे ऋद्धि प्राप्त तकका पाठ ग्रहण हुआ है। 'नो अणिडिपत्तपमत्तसंजय सम्मदिट्टि पज्जत्तगसंखेजवासाउय जावप०' वह आहारकशरीरकाय प्रयोगपरिणतद्रव्य अनृद्धिप्राप्त, आहारक लब्धिसंपन्न, प्रमत्तसंयत (साधु) सम्यग्दृष्टि पर्याप्तक असंख्यातवर्षायुष्क यावत् अमनुष्य आहारकशरीरकाथ प्रयोगसे परिणत नहीं होता है। प्रज्ञापना ऐसा ही कहा है 'गोयमा' ! णो अमणुस्साहारग सरीरकायप्पओगपरिणए, मणुस्साहारगसरीरकायप्पओगपरिणए આહારક શરીરકાયપ્રયોગ પરિણત દ્રવ્ય વિષે સમજવું, તે કથન કક્ષા સુધી ગ્રહણ કરવું તે 'यावत्' ५४थी मतान्यु छ- " ऋद्धिमान (माडा२४ सब्धियुन) प्रमत्त सयत સાધુ સમ્યગદષ્ટિ પર્યાપ્તક સખ્યાત વર્ષના આયુવાળા યાવત મનુષ્યના આહારક શરીરકાયअये गथी ते द्रव्य परिणत थाय छ ५डेता यावत' ५६थी प्राप्त -तना पा8 ए थये। छे 'नो अणिडिपत्तपमत्तसंजयसम्मदिहि पज्जत्तगसंखेज वासाउय जाव परिणए ' ते मा.२४ १२:४५प्रयोगपरिणत ०५ मद्धिप्राप्त (A15२४ सनि રહિતી પ્રમત્ત સંત સાધુ સમ્યગૃષ્ટિ પર્યાપ્તક અસ ખ્યાત વર્ષના આયુવાળા યાવત અમનુષ્ય આહારક શરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થતું નથી. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં પણ એવુજ उखु छ । 'गोयमा! णो अमणुस्साहारगसरीरकायप्पयोगपरिणए, मणुस्साहारगसरीरकायप्पओगपरिणए' त्याहि ! गौतम! ते ६०५ ममनुष्यना मा8Rશરીરકાયમયેગ પણત હાતું નથી, પણ મનુષ્યના આહારકરીરકાયપ્રગપરિણત હેય છે. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टोका श. ८ उ.१ स.१७ मूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १९५ कायप्पओगप० किं मणुस्साहारगमीसासरीर० ?' हे भदन्त ! यद् द्रव्यम् आहारकमिश्रशरीरकायपयोगपरिणत तत् किम् मनुष्याहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? अमनुष्याहारकमिश्रशरीरकायमयोगपरिणतं भवति ? भगवानाह - ' एवं जहा आहारगं तहेव मीसगैपि निरवसेस भाणियव्यं' हे गौतम ! एवं यथा आहारकम्-आहारकशरीरविषये प्रतिपादित तथैव मिश्रकमपि - आहारकमिश्रशरीरविषयेऽपि निरवशेष भणितव्यम् प्रतिपत्तव्यम्, तथाच आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं द्रव्यं मनुष्याहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति, नो अमनुष्याहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवतीत्याशयः । इति ५ पञ्चमो दण्डकः ॥ मृ० १७ ॥ इत्यादि । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'जइ आहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए किं मणुस्साहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए०? हे भदन्त ! जो द्रव्य आहारक मिश्रशरीरकायप्रयोग से परिणत होता है वह क्या मनुष्यके आहारकमिश्रशरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है ? या अमनुष्यके आहार कमिश्रशरीरकायप्रयोगसे परिणत होता है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'एव जहा आहारंगं तहेव मीसगंपि निरवसेसं भाणियव्वं हे गौतम ! जैसा आहारक शरीरके विषयमें कहा गया है उसी तरहसे आहारक मिश्रशरीरके विषयमें भी संपूर्ण कथन जानना चाहिये, तथाच आहारकमिश्रशरीरकाय प्रयोगपरिणतद्रव्य मनुष्यके आहारक मिश्रशरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता है, अमनुष्यके आहारकमिश्रशरीरकाय प्रयोगसेपरिणत नहीं होता है । इस प्रकार यह पंचम दण्डक है । सू० १७॥ गौतम स्वामी प्रभ- 'जइ आहारग मीसा सरीरकायप्पओगपरिणए, कि मणुस्साहारगमीसासरीरकायप्पओगपरिणए.' हे महन्त ! ६०य माह।२४ મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે ? તે શુ મનુષ્યના આહારક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે કે અમનુષ્યના આહારક મિશ્રશારીરકા પ્રયોગથી પરિણત થાય છે? उत्तर- 'एवं जहा आहारगं तहेव मीसगंपि निरवसेसं भाणियव्वं' હે ગૌતમ! આહારક શરીરના વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે આહારક મિશ્રશરીર વિષે પણ સમસ્ત કથન સમજવું એટલે કે આહારક મિશ્રશરીરકાયપ્રયોગ પરિણત દ્રવ્ય મનુષ્યના આહારક મિશ્રશરીરકા પ્રયોગથી પરિણત થાય છે, તે અમનુષ્યના આહારકમિશ્રશારીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થતું નથી આ પ્રકારનું આ પાચમું ६४छ ।स. १७॥ Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ । भगवतीसूत्रे गौतमः कार्मणशरीरमाश्रित्य पृच्छति- 'जइकम्मा' इत्यादि। मूलम्-जइकम्सासरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिदियकम्मा सरीरकायप्पओगप० जाव पंचिंदियकम्मासरीर-जाव-परि०? गोयमा ! एगिदियकम्मासरीरकायप्पओग० एवं जहा ओगाहणसंठाणे कम्मगस्स भेदो तहेव इहावि जाव पज्जत्तसबसिद्धअणुतरोववाइय-जाव-देवपंचिंदिय कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए, अपज्जत्तलबट्रसिद्धअणु०-जाव परिणए वा ६ ॥ सू० १८ ॥ छाया- यदि कार्मणशरीरकायप्रयोगप० किम् एकेन्द्रिय कार्मण शरीरकायप्रयोगप० यावत् पञ्चेन्द्रियकार्मणशरीर-यावत् प० ? गौतम ! एकेन्द्रियकामणशरीरकायप्रयोग० एवं यथा अवगाहनास स्थाने कार्मणस्य भेदस्तथैव इहापि यावत् - पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरोपपातिक -- यावत्-देवपञ्चेन्द्रियकार्मण 'जइकरमा सरीरकायप्पओगपरिणए' इत्यादि । सूत्रार्थ-(जइकरमा सरीरकायप्पओगपरिणए किं एगिदिय कम्मा सरीरकायप्पओगपरिणए जाच पंचिंदिय कन्मासरीर जाव परिणए) हे सदन्त ! जो द्रव्य कार्मण शरीरकाय प्रयोगले परिणत होता है, वह क्या एकेन्द्रिय जीवके कार्मणशरीरकाय प्रयोगसे पाणत होता है ? या यावत् पन्द्रिय जीवके कार्मणशरीरकाय प्रयोगले परिणत होता है ? (गोयला, एगिदियकम्मालरीरकायप्पओग० एवं जहा ओगाहणसंठाणे कम्मगस्त मेदो तहेव इहावि जाव पज्जत्तसम्मसिद्ध अणुत्तरो_ 'जइ कम्मा सरीरकायप्पओगपरिणए ' त्या सूतथ - (जइ कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए, कि एगिदिय कम्मा- ' सरीरकायप्पओगपरिणए जाव पंचिंदिय कम्मासरीर जाव परिणए ?) હે ભદન્ત ! જે દ્રવ્ય કીમણુશરીરકાયપ્રયોગથી પરિણત થાય છે. તે શું એકચિદ્ર જીવન કામણશરીરકાથપ્રગથી પરિણત થાય છે? કે પચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવોના કામણશરીર४ायप्रयोगयी परिणत याय छे ? ' गोयमा' हे गौतम ! (एगिदिय कम्मासरीरकायप्पओग. एवं जहा ओगाहणसंठाणे कम्मगस्स भेदो - तहेव इहावि जाव पज्जत्त सबसिद्ध अणुत्तरोववाइयं जाव देवपंचि दिय कम्सासरीरकायप्पओग Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ.१ मृ. १८ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १९७ शरीरकायप्रयोगपरिणतम् अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानु० - यावत् - परिणते वा पष्ठो दण्डकः ॥ सू० १८ ॥ टीका-'जड कम्मासरीरकायप्पओगप० किं एगिदियकम्मासगैरकायप्पओगपजावपंचिंदियकम्मासरीर जाव-प०?' हे भदन्त ! यद्रव्यं कार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणतम् तत किं एकेन्द्रियकार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणत भवति ? यावत-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियकार्मणशरीर यावत्-कायप्रयोगपरिणत भवति ? ववाइय जाव देवपंचिंदियकम्मासरीरकायप्पओगपरिणए अपजत्तसव्वट्ट सिद्ध अणु० जाव परिणए वा ) हे गौतम ! वह द्रव्य एकेन्द्रियके कार्मणशरीरकोय प्रयोगसे परिणत होती है। इस तरह जैसा प्रज्ञापनासूत्रके अवगाहना संस्थानपदमें कहा गया है उसी तरहसे यहां पर भी जानना चाहिये । यावत् पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक देवपचेन्द्रियके कार्मणशरीरकायप्रयोगसे वह परिणत होता है तथा अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक देवप चेन्द्रियके कार्मणशरीरकाय प्रयोगले परिणत होता है । टीकार्थ-इस सुत्रद्वारा गौतमने कार्मणशरीरको आश्रित करके प्रभुसे ऐसा पछा है कि 'जह कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए, किं एगिदिय कस्मासरीरकायप्पओगपरिणए जाव पंचिं दियकम्मासरीरजाव परिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य कार्मणशरीरकायमयोगसे परिणत हुआ कहा गया है, वह क्या एकेन्द्रियके कार्मणशरीरकाय प्रयोगसे परिणत परिणए, अपज्जत्त सम्वसिद्ध अणु. जाव परिणए वा ) & गौतम । ते ०५ એકેન્દ્રિયના કાર્માણ શરીયકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે, આ રીતે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના “અવગાહના સસ્થાન પદમાં જે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણે અહીં પણ સમજવું. “તે દ્રવ્ય પર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક દેવપચેન્દ્રિયના કામણ શરીરકાયપ્રગથી પણ પરિણત થાય છે અને અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક દેવ પચેન્દ્રિયના કર્મણશરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત થાય છે,’ અહીં સુધી સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવા * ટીકા - આ સૂત્ર દ્વારા ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને કામણુશરીરકાયપ્રયોગ परिणत द्रव्य वि २मा प्रमाणे प्रश्न पूछे थे- 'जइ कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए, कि एगि दिय कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए जाव पंचिंदिया कम्मासरीर जाव परिणए ? ' हे महन्त ! नद्रव्य शरीयप्रयोगथी परिणत હિય છે, તે શું એકેન્દ્રિયના કામણુશરરકાયપ્રયાગથી પરિણુત થાય છે? કે હીન્દ્રિય, Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे १९८ , भगवानाह - 'गोयमा ! एर्गिदियकम्मासरीर कायप्पओग०' हे गौतम ! कार्मण शरीरकायप्रयोगपरिणत द्रव्यम् एकेन्द्रियकार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणतं भवति, ' एवं जहा ओगाहणसं ठाणे कम्मगस्स भेदो तहेव इहावि, एवं यथा अवगाहनासंस्थाने कार्मणस्य भेदो निरूपितस्तथैवात्रापि तद्भेदो बोध्यः, तथाचोक्त प्रज्ञापनायाम् एकविंशतितमे पदे- 'बेइंदिय कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए वा, एवं तेइंदिय० चउरिदिय० ' इत्यादि प्रश्नोत्तरं द्रष्टव्यम्, 'जात्र पज्जत्तसव्वट्टसिद्धअणुत्त विवाइय - जाव - देवप चिंदियकम्मा सरीरकायप्पओगपरिणए' कार्मण शरीरकायप्रयोग परिणत द्रव्यं यावत् द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतु होता कहा गया है ? यावत् द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय एवं पंचेन्द्रियके कार्मणशरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगिंदियकम्मा सरीरका - पओ० कार्मणशरीरकायप्रयोग से परिणत वह द्रव्य एकेन्द्रियके कार्मणशरीरकाय प्रयोगसे परिणत होता कहा गया है । ' एवं जहा ओगाहणसंठाणे कम्मगस्स भेदो तहेव इहावि' इस तरहसे जैसा अवगाहना संस्थानमें कार्मणशरीरकायप्रयोगकाभेद निरूपित किया गया है, वैसा ही यहां पर भी उसका भेद जानना चाहिये । सो ही प्रज्ञापनाके २१ वें पदमें कहा गया, ' वेइंदियकम्मासरीरकायप्पओगपरिणए वा, एवं तेइंदिय०, चउरिंदिय०, इत्यादि' यह प्रश्नोत्तर देखलेना चाहिये | 'जाब पज्जत्तसव्वट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपंचिदिय कम्मासरीरकायप्प ओगपरिणए' कार्मणशरीरकाय प्रयोगपरिणत ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રય અથવા પચેન્દ્રિયના કાણુશરીરકાચપ્રયાગથી પરિણત થાય છે ? ' गोयमा ! ' हे गौतम | 'एगि दिय कम्मासरीरका यप्पओगपरिणए. ' ते द्रव्य भेोकेन्द्रियना अभय शरीरायप्रयोगथी पशु परिश्रुत थाय छे, ' एवं जहा ओगाहणसंठाणे कम्मगस्स भेदों तहेव इहावि' मा अमा देवी शेते प्रज्ञापना સુત્રના અવગાહના સંસ્થાન પમા કામ ણુશરીકાયપ્રયોગના ભેદોનુ નિરૂપણુ કરવામાં આવ્યુ છે, એવું જ તેમના લેનુ યન અહીં પણ સમજવું. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૧ માં यहभां ऽधु ं छे ४– 'वेइंदिय कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए वा, एवं तेइंदिय, चउरिदिय' छत्याहि ते द्रव्य हीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, अतुरिन्द्रिय मने पथेन्द्रियना કામ ણુશરીરકાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે. ’આ પ્રશ્નોત્તરી ત્યાંથી જોઇ લેવા. ઉત્તર " जात्र पज्जत सवसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवप चिंदिय कम्मासरीर 1 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका .८ उ. १ सू. १९ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् १९९ रिन्द्रिय- पञ्चेन्द्रियादिपर्याप्तकसर्वार्थ सिद्धानुत्तरौपपातिक यात्रत - कल्पातीतकदेवपञ्चेन्द्रियकार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणतं वा भवति, 'अपज्जत्तसन्बट्टसिद्ध अणु० जाव परिणए वा' कार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणतं द्रव्यम् अपर्याप्तकसर्वार्थ सिद्धानुचरौपपातिक यात्रत्- कल्पातीतक देवपञ्चेन्द्रियकार्मणशरीर काय प्रयोगपरिणत वा भवति इति ६ षष्ठो दण्डकः ॥ न. १८ ॥ मूलम् - जइ मीसापरिणए किं मणमीसापरिणए, वयमीसापरिणए, कायमीसापरिणए ? गोयमा ! मणमीसापरिणए वा, वयमीसापरिणवा, कायमीसापरिणए वा । जइ मणमीसापरिणए किं सच्चमणमीसापरिणए वा, मोसमणमीसापरिणए वा, जहापओगपरिणए तहा मीसापरिणए वि भाणियां निरवसेसं जाव पजत्तसवट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपंचिंदियकम्मासरीरंगमीसापरिणए वा, अपज्जत्तसवठ्ठसिद्धअणुत्तरो० जाव कम्मासरीरमीसापरिणए वा ७ ॥ सू० १९ ॥ वह द्रव्य यावत् द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रिय आदि जीवोंके तथा पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुरोपपातिक कल्पातीत देवपंचेन्द्रियोंके कार्मणशरीरका प्रयोग से परिणत होता है तथा ' अपजत्तसव्वट्टसिद्ध अणु० जाव परिणए वा' कार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणत वह द्रव्य अपसर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातित देवप चेन्द्रियोंके कार्मणशरीर कायप्रयोग से परिणत होता है। इस तरह यहां छठां दण्डक है |सू. १८ ॥ काय परिणए ' કાણુ શરીરકાયપ્રયાગ પરણિત તે દ્રવ્ય દીન્દ્રિય, શ્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પ ચેન્દ્રિય આદિવાના તથા પર્યાપ્તક સર્વાં་સિદ્ધ અનુત્તરૌષપાતિક પચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવાના કામ`ણુશરોરકાયપ્રયેાગથી પણ પરિણત થાય છે, તથા 6 अपज्जत्त सव्वसिद्ध अणु. जाव परिणए वा' ते द्रव्य अपर्याप्त सर्वार्थ सिद्ध અનુત્તર પપાતિક કલ્પાતીત દેવ પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવેના કામ ણુન્નરીરકાયપ્રયાગથી પણ પરિણત થાય છે. આ પ્રકારનું આ છઠ્ઠું દડક સમજવું. u સ્ ૧૮ ॥ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २०० छाया - यदि मिश्रपरिणतं किम् मनोमिश्रपरिणत, वचोमिश्रपरिणतं कायमिश्रपरिणतम् ?, गौतम ! मनोमिश्रपरिणतं वा वचोमिश्रपरिणत वा कायमिश्र - परिणत वा । यदि मनोमिश्रपरिणत किं सत्यमनोमिश्रपरिणतं मृपामनोमिश्रपरिणत वा, यथा प्रयोगपरिणत तथा मिश्रपरिणतमपि भणितव्यम् निरवशेष यावत् पर्याप्तसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक यावत् - देवपञ्चेन्द्रियकार्मण शरीरमिश्रपरिणत वा, अपर्याप्त कसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक यावत् - कार्मणशरीर मिश्र परिणत वा ७ ॥ सु. १९॥ " जइ मीसापरिणए किं मणमीसापरिणए' इत्यादि । सूत्रार्थ - (जड़ मीसापरिणए किं मणमीसापरिणए, वयमीसापरिणए, कायमा परिणए) हे भदन्त ! जो वह द्रव्यमिश्रपरिणत होता है तो क्या वह द्रव्यमनोमिश्रपरिणत होता है ? या वचनमिश्रपरिणत होता है ? या कायमिश्रपरिणत होता है ? (गोयसा) हे गौतम ! (मणमीसापरिणए वा, वयमीसापरिणए वा कायसीसापरिणए वा) वह द्रव्य मनोमिश्रपरिणत भी होता है वचनमिश्रपरिणत भी होता है और कायमिपरिणत भी होता है । (जइ मणमीसापरिणए, किं सचमणमीसा परिणए वा, मोसमणमीसापरिणए वा) हे भदन्त ! यदि वह एक द्रव्य मनोमिश्रपरिणत होता है, तो क्या वह सत्यमनोमिश्रपरिणत होता है, या मुषामनोमिश्रपरिणत होता है, (जहा पओगपरिणए तहा'मीसापरिणए वि भाणियव्वं निरवसेसं जान पज्जत्तसव्वट्टसिद्ध अणुविवाइय जाव देवपंचिदियकम्मासरीरंग मीसापरिणए वा, अपज्जत " to मीसापरिणए कि नणमीसा परिणए' त्याहि सूत्रार्थ - ( जइ मीसापरिणए किं मणमीसापरिणए, वयमीसापरिणए, कायमी सापरिणए ? ) हे लहन्त ! ले ते द्रव्य मिश्रपरिणत होय छे, तो शुद्ध ते મનેામિશ્રપરિણત હેાય છે? કે વચનમિશ્રપરિણત હાય છે? કાયમિશ્રપરિણત હાય છે? ( गोंयमा ! ) हे गौतम ' ( मणमीसापरिणए वा, वयमीसा परिणए वा, कायमीसा परिणए वा) ते द्रव्य भनमिश्रपरित चालु होय छे, वयनमिश्रपरिषुत होम अभिश्रपरित यशु होय छे. ( जड़ मणमीसापरिणए, कं सच्चमणभीसापरिणए वा, मोसमणमीसापरिणए वा ? ) हे अहन्त ! ते એક દ્રવ્ય મનેામિશ્રપરિત હાય છે, તે શું તે સત્યમનેમિશ્ર પરિણત હાય છે, કે મૃષામનેામિશ્ર પરિજીત હાય : ( जहा पओगपरिणए तहा मीसापरिणए वि भाणियन्वं निरवसेसं जाव पज्जत्तसन्नट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपचिंदिय Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " चन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. १९ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २०१ टीका- गौतमः पृच्छति - 'जइ मीसा परिणए' इत्यादि । 'जड मीसापरिणए किं मणमीसापरिणए, वयमीमापरिणए, कायमीसापरिणए?' हे भदन्त ! यद् द्रव्यं मिश्र परिणतं तत् किं मनोमिश्रपरिणत वचनमिश्रपरिणत कायमिश्रपरिणतं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! मणमीसापरिणए वा, वयमीसा परिणए वा, काय सम्वसिद्ध अणुत्तरोववाहय जाव कम्मासरीर मीसापरिणए वा) हे गौतम ! जैसा प्रयोगपरिणत पुद्गल द्रव्यके विषय में कहा गया है, वैसा ही सब मिश्रपरिणतपुद्गल द्रव्यके विषय में कहना चाहिये । यावत् वह द्रव्य पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिककल्पातीत देवपंचेन्द्रियके कार्मणशरीर मिश्र से परिणत होता है और अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत देवपंचेन्द्रियके कार्मणशरीरमिश्रसे परिणत होता है । " टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'जड़ मीमापरिणए किं मणमीसापरिणए, वयमीसापरिणए, कायमीसापरिणए' हे भदन्त ! जो मिश्रपरिणत होता है वह क्या मनोमिश्र परिणत होता है या वचनमिश्रपरिणत होता है ? या कार्यमिश्रपरिणत होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि, 'गोयमा' मणमीसापरिणए वा, वयमीसापरिणए वा, कायमीसापरिणए वा' मिश्रपरिणतद्रव्य मनोकम्मासरीरंग मीसापरिणए वा अपज्जत्तसन्त्रसिद्ध अणुत्तरोत्रवाइय जान कम्मासरीर मीसापरिणए वा ) हे गौतम! नेवु अथन प्रयोगपरित द्रव्यना વિષયમા કરવામાં આવ્યું છે, એવુંજ સમસ્ત કથન મિશ્રપરિણુત પુદ્ગલ દ્રવ્યના વિષયમાં પણુ કરવુ જોઇએ. ‘તે દ્રવ્ય પર્યાપ્ત સર્વાંસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત દેવપ ચેન્દ્રિયના કાર્માંણુશરીરમિશ્રી પણ પરિણત હાય છે, અને અપર્યાપ્ત સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત દેવપ ચેન્દ્રિયના કાણુશરીરમિશ્રથી પશુ પરિણત હેાય છે,' અહી સુધીનું કચન મહેણુ કરવું. ટીકા – ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે जइ मीसा परिणए, कि मणमीसा परिणए, वयमीसा परिणए, कायमीसा परिणए ? હે ભદન્ત ! જે દ્રવ્ય મિશ્રપરિણત હોય છે, તે શુ મનેમિશ્રપરિણુત હેાય છે ? કે वथनभिश्रपरिश्रुत होय छे । अयभिश्रपरित होय छे ? उत्तर- ( गोयमा !) हे गौतम! 'मणमीसापरिणए वा, वयमी सापरिणए वा, कायमीसा परिणए वा મિશ્રપદ્યુિત દ્રવ્ય મનેામિશ્રપરિણત પણ હાય છે, વચનમિશ્રપરિજીત પણ હાય છે, અને કાયમિશ્રપરિણત પણ હોય છે. , " Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२ भगवतीसूत्रे मीसापरिणए वा' हे गौतम ! मिश्रपरिणत मनोमिश्रपरिणत वा भवति, वचोमिश्रपरिणत वा भवति, कायमिश्रपरिणत वा भवति, गौतमः पृच्छति-'जइ मण मीसापरिणए किं सच्चमणमीसापरिणए वा, मोसमणमीसापरिणए वा, हे भदन्त ! यद् द्रव्यं मनोमिश्रपरिणत तत् किं सत्यमनोमिश्रपरिणत वा,' मृपा मनोमिश्रपरिणतं वा भवति ? 'जहा पोगपरिणए तहा मीसापरिणए- वि भाणि यव्वं निरवसेमं । यथा पयोगपरिणते भणित तथा मिश्रपरिणतमपि भणितव्यम्, निरवशेष सर्वम्-मश्नोत्तरात्मकम् 'जाव पज्जतगमन्वट्ठसिद्रअणुत्तरोवबाइय-जात्र देवपंचिंदियकम्मासरीरगमीसापरिणए वा' यावत्-पर्याप्तक सर्वार्थसिद्धानुत्तरौ पपातिक-यावत् - कल्पातीतकदेवपञ्चन्द्रियकार्मणशरीरमिश्रपरिणत वा भवति, 'अपज्जत्तगसवठ्ठसिद्धअणु० जाव कम्मासरीरमीसापरिणएवा' अपर्याप्त कसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक यावत् - कल्पातीनकदेवपञ्चेन्द्रियकार्मणशरीरमिश्रपरिणत चा भवति ८ ॥ मृ० १९ ॥ मिश्रपरिणत भी होता है, काथमिश्रपरिणत भी होता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं कि 'जइ मणमीसापरिणए, किं सच्चमणमीलापरिणए वा, मोसमणमीसापरिणए चा' हे भदन्त ! जो द्रव्य मनोमिश्रपरिणत होता है वह क्या सत्यमनोमिश्रपरिणत होता है या असत्यमनोमिश्रपरिणत होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा पओगपरिणए तहा लीसापरिणए विभाणियन्वं निरवसेसं' हे गौतम ! जैसा प्रयोगपरिणतमें कहा गया है, वैसा ही सबकथन मिश्रपरिणतमें भी जानना चाहिये । 'जाव पजत्तगनवट्ठसिद्धअणुत्तरोववाइय जाव देवपचिदिय कम्मासरीरगमीलापरिणए वा यावत् पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिककल्पातीत देवप चेन्द्रियके कार्मणशरीरमिश्र परिणत भी गौतम २वामान - 'जइ मणमीसापरिणए कि सच्चमणमीसापरिणए वो, मोसमणमोसा परिणए वा?" HEIR द्रव्य भनाभित्रपरिणत હોય છે, તે શું સત્યમને મિશ્રપરિણત હોય છે? કે અસત્યમને મિશ્રપરિણત હોય છે ? ____उत्तर - जहा पओगपरिणए तहा मीसापरिणए वि भाणियव्वं निरवसेसं હે ગૌતમ ' પ્રોગપરિણત દ્રવ્યના જેવું જ સમસ્ત કથન મિશ્રપરિણતમાં પણ સમજવું. 'जाव पज्जत्तगसवठ्ठसिद्ध अणुत्तरोववाइय जाव देवपंचिंदिय कम्मासरीरमीसापरिणए चा, त्या ' ' गौतम ते द्रव्य पर्यास्त सथिसिद्ध मनुत्तशेय. પાતિક કલ્પાતીત દેવપચેન્દ્રિયના કામણશરીરમિશ્ર પરિણુત પણ હોય છે અને અપર્યાપ્તક Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " चन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ मृ. २० सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २०३ मूलम् - जइ वीससापरिणए किं वन्नपरिणए, गंधपरिणए, रसपरिणए फासपरिणए, संठाणपरिणए ? गोयमा ! वन्नपरिre वा, गंधपरिणए वा, रसपरिणए वा, फासपरिणए वा, संठाण परिणए वा । जइ वण्णपरिणए किं कालवन्नपरिणए नील - जाव सुलिवन्न परिणए ? गोयमा ! कालवन्नपरिणए जाव सुकिल्लवन्न परिणए । जइ गंधपरिणए किं सुभिगंधपरिणए, दुब्भिगंधपरि ए ? गोयमा ! सुब्भिगंधपरिणए वा दुब्भिगंधपरिणए वा । जइ रसपरिणए किं तित्तरसपरिणए ? ५ पुच्छा, गोयमा ! तित्तरसपरिणए वा, जाव महुररसपरिणए वा । जइ फासपरिणए किं कक्खडफासपरिणए जाव लुक्खफासपरिणए ? गोयणा ! कक्खड फासपरिणए वा, जाव लक्खफासपरिणए वा, जइ संठाणपरिणए पुच्छा, गोयमा ! परिमंडल संठाणपरिणए वा, जाव आययसंठाणपरिणए वा ९ ॥ सू० २० ॥ छाया - यदि विस्रसापरिणत कि वर्णपरिणतम्, गन्धपरिणतम्, रसपरिणतम्, स्पर्शपरिणतम्, संस्थानपरिणतम् ? गौतम ! वर्णपरिणतं वा गन्धपरिणतं वा, होता है और अपर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत देवपंचेन्द्रियके कार्मणशरीरमिश्रपरिणत भी होता है । सृ. १९ ।। जइ वीससापरिणए ' इत्यादि । C " सूत्रार्थ - (जड़ वीससापरिणए किं वन्नपरिणए, गंधपरिणए, रसपरिणए, फासपरिणए, सठाणपरिणए ) हे भदन्त ! यदि वह द्रव्य સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક કલ્પાતીત દેવપચેન્દ્રિયના કા'ણુશરીરમિશ્રપુણિત પણ હાય છે.' આ કથન પર્યંન્તનુ સમસ્ત કયન અહીં ગ્રહણ કરવું. ॥ સુ ૧૯ ॥ , जड वीससा परिणए ' त्याहि " सुत्रार्थ - (जइ बीससापरिणए, किं वण्णपरिणए, गंधपरिणए, रसपरिणए, फासपरिणए, संठाणपरिणए ? ) हे लहन्त ! ले ते द्रव्य विससायस्थित होय छे, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ भगवतीसूत्रे रसपरिणतं वा, स्पर्शपरिणतं वा, संस्थानपरिणतं वा। यदि वर्णपरिणत किं कालवर्णपरिणत नील यावत्-शुक्लवर्णपरिणतम् ? गौतम ! कालवर्णपरिणत यावत्-शुक्लवर्णपरिणतम् । यदि गन्धपरिणत किं मुरभिगन्धपरिणतं दुरभिगन्धपरिणत ? गौतम । सुरभिगन्धपरिणतं वा, दुरभिगन्धपरिणत वा । यदि रसवित्रसापरिणत होता है, तो क्या वह वर्णपरिणत होता है, या गंधपरिणत होता है, या रसपरिणत होता है, या स्पर्शपरिणत होता है, या संस्थानपरिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (वनपरिणए वा, गधपरिणए वा, रसपरिणए वा, फासपरिणए वा, संठाणपरिणए वा) वह द्रव्यवर्णपरिणत भी होता है गंधपरिणत भी होता है, रसपरिणत भी होता है स्पर्शपरिणत भी होता है, संस्थानपरिणत भी होता है। (जइ वण्णपरिणए, किं कालवनपरिणए, नोल जाव सुकिल्लवनपरिणए) हे सदन्त ! यदि वह द्रव्यवर्णपरिणत होता है तो क्या वह कालवर्णपरिणत होता है, या नीलवर्णपरिणत होता है ? या यावत् शुक्लवर्ण परिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (कालवनपरिणए जाव सुकिल्लजाव परिणए) वह वर्णपरिणत द्रव्यकालवर्णपरिणत भी होता है यावत शुक्लवर्णपरिणत भी होता है । (जह गंधपरिणए किं सुन्भिगंधपरिणए दुन्भिगंधपरिणए ) हे भदन्त ! यदिवह द्रव्यगंधपरिणत होता है तो क्या वह सुरभिगंधरूपसे परिणत होता है ? या दुरभिगंधरूपसे परिणत होता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (सुन्भिगंधपरिणए वाતે શુ તે વર્ણ પરિણત હોય છે, કે ગ ધપરિણત હોય છે, કે રસારિત હોય છે, કે २५ परिणत य छ, सस्थानपरित हाय छे? (गोयमा! ) हे गौतम ! ( वण्णपरिणए वा, गंधपरिणएवा, रसपरिणए वा, फासपरिणए वा, संठाणपरिणए રા) તે દ્રવ્ય વર્ણ પરિણત પણ હોય છે, ગંધપરિણત પણ હોય છે, રસપરિણત પણ हाय छ, “५ परिणत ५५ उय छ भने सयानपरित डाय 2. ( जड वण्णपरिणए, किं कालवण्णपरिणए, नील जाव मुक्किल्लवण्णपरिणए ?) मस्त ! त દ્રવ્ય વર્ણ પરિણત હોય છે, તે શું તે શ્યામ વર્ણપરિણુત હોય છે,? કે નીલવર્ણ परिणत डाय छ ? 3 दास, पागा, शुस परिणत लाय छे ? (गोयमा]) है गौतम ! ( कालवण्णपरिणए जाव मुक्किल्ल नाव परिणए ) ते १ परिणत દ્રય મવર્ણ પરિણત પણ હોય છે અને શુકલવર્ણ પતના બીજા વર્ણ પરિણત પણ डाय छ (जई गंधपरिणए, कि सुब्भिगंधपरिणए दुन्भिगंधपरिणए ? 3 HErd ! જે તે દ્રવ્ય ગંધપરિણત હોય છે, તે શું સુગ ધપરિણત હોય છે? કે દુર્ગ ધપરિણત Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स.२० सक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २०५ परिणतं किं तिक्तरसपरिणत ५ पृच्छा ? गौतम। तिक्तरसपरिणत वा, यावत् मधुररसपरिणत वा । यदि स्पर्शपरिणत किं कर्कशस्पर्शपरिणतं यावत्-रूक्षस्पर्श परिणतम् ? गौतम ! कर्कशस्पर्शपरिणत वा, यावत्-रूक्षस्पर्शपरिणत वा । यदि संस्थानपरिणतं पृच्छा ? गौतम ! परिमण्डलसंस्थानपरिणत वा, यावत्आयतसंस्थानपरिणत वा । ९ ॥सु० २०॥ दुन्भिगंधपरिणए वा ) गंधरूपसे परिणत हुआ वह द्रव्य सुरभिगंधरूपसे भी परिणत होता है और दुरभिगंधरूपसे भी परिणत होता है । (जह रसपरिणए कि तित्तरसपरिणए पुच्छा) हे भदन्त । यदि वह द्रव्यरसपरिणत होता है तो क्या वह तिक्तरसपरिणत होता है, या कटुरस परिणत होता है, या कषायरसपरिणत होता है, या अम्ल (खट्टी) रसपरिणत होता है, या मधुररसपरिणत होता क्या ? (गोयमा) हे गौतम ! (तित्तरसपरिणए वा, जाव महुररसपरिणए वा) रसपरिणत वहद्रव्य तिक्तरसपरिणत भी होता है, यावत् मधुररसपरिणत भी होता है । (जइ फासपरिणए किं कक्खडफासपरिणए जाव लुक्खफासपरिणए) हे भदन्त ! यदिवह द्रव्यस्पर्श परिणत होता है तो क्या वह कर्कशस्पर्शपरिणत होता है ? या यावत्रूक्ष स्पर्शपरिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (कक्खडफासपरिणए वा जाव लुक्खफासपरिणए वा ) स्पर्शपरिणत वह द्रव्यकर्कशस्पर्श रूपमें भी परिणत होता है यावत् रूक्षस्पर्शरूपमें भी परिणतं होता है । (जइ संठाणपरिणए डाय छ ? ( गोयमा !) गौतम! (मुन्मिगंधपरिणए वा, दुब्भिगंधपरिणए चा) ते आपरिणत द्रव्य संग ५३ प परिभे छ भने ५३ पY परिभे छ. (जइ रसपरिणए कि तित्तरसपरिणए पुच्छा ) 3 HE-d! ते द्रव्य २४३धे પરિણમન પામે છે, તે શું તે તિકતરસરૂપે પરિણમે છે? કે કટુરસરૂપે પરિણમે છે? કે કષાય (તુરા) રસરૂપે પરિણમે છે? કે આમ્લ (ખાટા) રસરૂપે પરિણમે છે ? કે મધુરરસરૂપે परिशुभ छ ? (गोयमा!) हे गौतम! (तित्तरसपरिणए बा, जाव मधुररस परिणए वा) २सपरिणत ते ६०य तितका साधन भ७२ पय-तना पाये २४३५ पy पा२शुभे छे. (जइ फासपरिणए, कि कक्खडफासपरिणए जाव लुक्खफासपरिणए ?) महन्त! ते द्रव्य २५र्श परिणत हाय छ, ता ते ४श सपपरिणत साय छ १ ४ ३१ ५-तना २५ परिणत डाय छ ? (गोयमा ! ) गौतम ! (कक्खडफासपरिणए वा, जाव लुक्खफासपरिणए वा) २पर्श परिणत ते द्रव्य शथी ने ३६ पर्यन्तना भया २५३५ परिशुमन पामे छे (जइ संठाण Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ भगवतीसूत्रे ___टीका-गौतमः पृच्छति-'जइ वीससापरिणए किं वण्णपरिणए गंधपरिणए, रसपरिणए, फासपरिणए, संठाणपरिणए ? ' हे भदन्त । यद् द्रव्यं विसनापरिणत विस्रसया स्वभावेन परिणामप्राप्त तत् किम् वर्णपरिणतम्, गन्धपरिणतम्, रसपरिणतम्, स्पर्शपरिणतम्, संस्थानपरिणतम् भवति ? भगवानाह–'गोयमा ! वन्नपरिणए वा, गंधपरिणए वा, रसपरिणए वा, फासपरिणए बा, संठाणपरिपुच्छा) हे भदन्त ! यदि वह द्रव्य संस्थानरूपमें परिणत होता है तो क्या वह परिमडल संस्थानरूपमें परिणत होता है या यावत् आयत संस्थानरूपमें परिणत होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (परिमंडल संठाणपरिणए वा जाव आययसंठाणपरिणए वा) संस्थानरूपमें परिणत हुआ वह द्रव्यपरिमंडलसंस्थालरूपमें भी परिणत होता है यावत् आयतसस्थानरूपमें भी परिणत होता है। टीकार्थ-इस सूत्रनारा गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि जह वीसला परिणए किं वणपरिणए, गधपरिणए, रसपरिणए, फासपरिणए, संठाणपरिणए) हे भदन्त ! यदि वह द्रव्यविस्नसापरिणत होतो है तो क्या वह वर्णरूपले परिणत होता है ? या गंधरूपसे परिणत होता है क्या ? या रसरूपसे परिणत होता है क्या ? या स्पर्शरूप से परिणत होता है क्या ? या संस्थानरूपले परिणत होता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोचमा' हे गौतम ! 'वनपरिणए वा, गंधपरिणए वा, रसपरिणए वा फासपरिणए वा, संठाणपरिणए वा, परिणए पुच्छा ) 3 महन्त । द्र०य सस्थान३२ परिमन पामे छ, त भुते પારમંડલ સં સ્થાનરૂપે પરિણમે છે ? કે આયત સસ્થાન પર્વતના સંસ્થાનરૂપે પરિણમે છે? (गोयमा !) हे गौतम । (परिमंडलसंस्थानपरिणए वा, जाव आययसंठाणपरिणए वा) सयान३५ परिणत थये ते द्रव्य परिभ सथान३५ प परिशुभे છે અને આયત સંસ્થાન પર્વતના સ સ્થાનરૂપે પણ પરિણમે છે. - गौतम २वामी महापा२ प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे ?- 'जइ वीससा परिणए, कि वण्णपरिणए, गंधपरिणए, रसपरिणए, फासपरिणए, संठाणपरिणए ?' महन्त ! नेते द्र०य विससापरियत - २वभावयी परिशुत-हाय छे, આ તે ? વર્ણરૂપથી પરિણત હોય છે? ગધરૂપથી પરિણત હોય છે કે રસરૂપથી પરિણત હોય છે? અગર સ્પર્શરૂપથી પરિણત હોય છે? અથવા સસ્થાનરૂપથી પરિણત હોય છે. उत्तर- 'गोयमा !' हे गौतम ! 'वनपरिणए वा, गंधपरिणए वा, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. २० सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २०७ rear' हे गौतम ! विस्रमापरिणतं द्रव्यं वर्णपरिणत वा गन्धपरिणत वा, रसपरिणत वा, स्पर्शपरिणत वा संस्थानपरिणत वा भवति । गौतमः पृच्छति'ज परिणe किं कालवम्न परिणए, नील- जाव- सुकिल्लन्नपरिणए ? हे भदन्त । यद् द्रव्यं वर्णपरिणतं तत् किं कालवर्णपरिणतं, नीलवर्णपरिणतं यावत्-लोहितवर्णपरिणत हरिद्रावर्णपरिणत, शुक्लवर्णपरिणत भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! कालवण्णपरिणए जाव सुविकल्लवन्नपरिणए' हे गौतम! वर्णपरिणत ं द्रव्यं कालवर्णपरिणत, यावत्-नीलवर्णपरिणत, लोहितवर्णपरिणत, हरिद्रावर्ण परिणत, विसा परिणत वह द्रव्यवर्णरूप से भी परिणत होता है, गन्धरूपसे भी परिणत होता है, रसरूपसे भी परिणत होता है, स्पर्श रूपसे भी परिणत होता है, संस्थानरूपसे भी परिणत होता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछ रहे हैं कि 'जड़ वन्नपरिणए किं कालवन्नपरिणए, नील जाव सुकिल्लन्नपरिणए' हे भदन्त ! जो क्रय वर्णरूप से परिणत होता है वह क्या कालावर्णरूप से परिणत होता है ? या नीलवर्णरूप से परिणत होता है ? या यावत् लोहितवर्णरूप से परिणत होता है, या हरिद्रावर्णरूप से परिणत होता है, या शुक्लवर्णरूप से परिणत होता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि 'गोसा' हे गौतम ! ' कालवर्णपरिणए जाव सुक्किलवण्णपरिणए' वर्णरूप से परिणत हुआ वहद्रव्य कृष्णवर्णरूप से भी परिणत होता है, यावत् नीलवर्णरूप से, लोहितवर्णरूप से, हरिद्रा (पीले) वर्णरूप से, और शुक्लरसपरिणएवा, फासपरिणए वा, संठागपरिणए वा 'विश्वमा परिणत ते द्रव्य વણુ રૂપથી પિરણત હાય છે ગધરૂપથી પરિણત હોય છે, રસરૂપથી પશૃિત હોય છે, સ્પર્શરૂપથી પરિણત હાય છે અને સસ્થાનરૂપથી પરિણત પણ હાય છે हवे गौतम स्वामी दूरी पूछे छे - 'जइ बन्नपरिणए किं कालवण्णपरिए नीलजाव सुकिल्ल चन्नपरिणए' हे भगवान ने ते द्रव्य वागु३पथी पशिशुत હાય છે? તે દ્રવ્ય શ્યામવરૂપથી પરિણત હોય છે કે નીલવરૂપથી પરિણત હાય છે? અથવા ચાવત્ લેાહિત વર્ણ રૂપથી પરિણત હાય છે ? અથવા પીળાવરૂપથી પરિણત હોય છે ? અથવા શ્વેતવર્ણ રૂપથી પરિશુત હાય છે ?, उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम! ' कालवम्नपरिणए जात्र सुकिल्लन्नपरिणए' વ રૂપથી પરિણત થયેલ તે દ્રવ્ય કાલવણું – શ્યામવણુ રૂપથી પરિશુત હાય છે यावत નીલવર્ણ રૂપથી, લેાહિતવ રૂપથી, પીત – પીળાવરૂપથી અને શ્વેતવર્ણીરૂપથી પણ પરિણત હાય છે Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८ . भगवतीमगे शुक्लवर्णपरिणत भवति । गौतमः पृच्छति-'जय गंधपरिणए कि सुन्भिगंधपरिणए, दुभिगंधपरिणए ?' हे भदन्त ! यद्रव्यं गन्धपरिणत तत् किं सुरभिगन्धपरिणत, दुरभिगन्धपरिणतं भवति ? भगवानाह 'गोयमा ! सुरभिगंधपरिणए वा, दुभि गंधपरिणए वा' हे गौतम ! गन्धपरिणत द्रव्य सुरभिगन्धपरिणत वा भवति, दुरभिगन्धपरिणत वा भवति। 'गौतमःपृच्छति-'जड रसपरिणए किं तित्तरसपरिणए.५? पुच्छा हे भदन्त ! यद् द्रव्यं रसपरिणत तत् किं तिक्तरमपरिणत भवति ? कटुरसपरिणत, भवति, कपायरसपरिणत भवति, अम्लरसपरिणत, मधुररस “परिणतं भवति, ! इति पृच्छा, भगवानाह-'गोयमा ! तित्तरसपरिणए वा, जाव वर्णरूपसे भी परिणत होता है । अब गौतमप्रभुसे ऐसा पूछते हैं "जइ गंध परिणए, किं सुन्मिगंधपरिणए, दुन्भिगंधपरिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य गंधरूपसे परिणत होता है वह क्या सुरभिगंधरूपसे परिणत होता है ? या दुरभिगंधरूपसे परिणत होता है क्या? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोथमा' हे गौतम ! सुन्भिगंधपरिणए वा, दुम्भिगंधपरिणए वा' गंध परिणत वह द्रव्यस्तुरभिगंधरूपसे भी परिणत होता है और दुरभिगंधरूपसे भी परिणत होता है । अव गौतमस्वामी प्रभुले ऐसा पूछते हैं कि 'जह रलपरिणए, किं तित्तरसपरिणए ? ५ पुच्छा' हे भदन्त ! जो द्रव्य रसपरिणत होता है वह क्या तिक्तरमरूपमें परिणत होता है? या कटुरसरूपमें परिणत होता है या कषायरसरूपमें परिणत होता है ? या अम्लरसरूपमें परिणत होता है ? या मधुररसरूपमें परिणत होता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'तित्तरसपरिणए प्रश्न - ' जइ गंधपरिणए, किं मुभिगंधपरिणए, दुन्भिगंधपरिणए' હે ભગવન જે દ્રવ્ય ગધરૂપથી પરિણુત હોય છે, તે શું તે સુરભિગંધ – સુગંધથી પરિણુત હોય છે કે દુરભિગધ– દુર્ગ ધરૂપથી પરિણત હોય છે? उत्त२ - 'गोयमा' हे गौतम। 'मुभिगंधपरिणए वा, दुन्भिगंध परिणए वा' सुमिगध - सुगध३५थी ५९ परिणत है.य छ भने हुलियદુર્ગધરૂપથી પણ પરિણત હોય છે ? प्रश्न- जइरसपरिणए, तित्तरसपरिणए () पुच्छा- भगवान् नेते દ્રવ્ય રસ પરિણુત હોય છે તે તિકત (તીખા) રસરૂપથી પરિણત હોય છે કે કટુ (કડવા) રસરૂપથી પરિણત હોય છે અગર કષાય (તરા) રસરૂપથી પરિણત હોય છે અથવા अम्ल (माटी) २४३५थी परिणत हाय छे अथवा मधुर (भी1) रसथी परिणत हाय छे ? Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू. २० सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २०९ महुररसपरिणए वा' हे गौतम ! रसपरिणत द्रव्यं तिक्तरसपरिणत वा, यावत्कपायरसपरिणत वा, कटुरसपरिणतं वा, अम्लरसपरिणत वा; मधुररसपरिणत वा भवति । गौतमः पृच्छति-'जइ फासपरिणए किं कक्खडफासपरिणए-जाव लुक्खफासपरिणए ?' हे भदन्त ! यव्य स्पर्शपरिणत तत् किं कर्कशस्पर्शपरिणतं यावत्-मृदुस्पर्शपरिणत, शीतोष्णगुरुलघुस्पर्शपरिणत, स्निग्धस्पर्श परिणतं रूक्षस्पर्शपरिणत भवति ? भगवानाह-गोयमा ! कक्खडफासपरिणए वा, जाव लुक्खफासपरिणए वा' हे गौतम ! स्पर्शपरिणत द्रव्य कर्कशस्पर्शपरिणतं वा, यावत् - स्निग्ध-रूक्षस्पर्शपरिणत वा भवति । गौतमः वा, जाव महुररसपरिणए वा' इसरूपसे परिणत हुआ वह द्रव्य तिक्तरसरूपसे भी परिणत होता है यावत् कषायरसरूपसे भी परिणत होता है, कटुरसरूपसे भी परिणत होता है, अम्लरसरूपसे भी परिणत होता है, मधुररसरूपसे भी परिणत होता है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ फासपरिणए, किं कक्खडफासपरिणए, जाव लुक्खफासपरिणए' हे भदन्त ! जो द्रव्य स्पर्शरूपसे परिणत होता है वह क्या कर्कशस्वरूपसे परिणत होता है, यावत् मृदुस्पर्शरूपसे परिणत होता है, या शीत, उष्ण, गुरु, लघु, स्पर्शरूपसे परिणत होता है ? या स्निग्धरूपस्पर्श से परिणत होता है ? या रूक्षस्पर्शरूपसे परिणत होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'कक्वडफासपरिणए वा जाव लुक्खफासपारणए वा' स्पर्शरूपसे परिणत हुआ वह द्रव्य कर्क शस्पर्शरूपसे भी परिणत होता है, यावत् उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम ! 'तित्तरसपरिणए वा, जाव महररम परिणए वा रसथी परिणत यये तेय तीमा २०३५थी पर परिणत हाय छे. થાવત પદથી પાક રસરૂપથી પણ પરિણત હેય છે કટુરસરૂપથી પણ પરિણત હેય છે. ખાટા રસ૩૫થી પણ પરિણત હોય છે અને મીઠારસરૂપથી પણ પરિણત હોય છે प्रश्न- 'जइ फासपरिणए कि कक्खडफासपरिणए, जाव लुकखफास परिणए ' भगवन ने द्रव्य २५० ३५थी परिणत उय ते शु ४ाय-४४०३५थी પરિણત હોય છે ? યાવત મૃદુસ્પર્શરૂપથી પરિણત હોય છે? અગર ઠડા ઉના ભારે હળવા સ્પર્શરૂપથી પરિણત હોય છે ? અગર નિગ્ધરૂપ (ચીકાશવાળા) રસથી પરિણત હોય છે અથવા કઠોર (લૂખા સ્પર્શરૂપથી પરિણત હોય છે? उत्त२ - 'गोयमा!' हे गौतम! 'कक्खडफासपरिणए वा जाव लुक्खफासपरिणए वा २५० थी 4 परिणत येते द्रव्य १२२५२३५थी पर Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१० भगवती सूत्रे पृच्छति - 'जइ सठाणपरिणए पुच्छा ? हे भदन्त ! यद् द्रव्यं संस्थानपरिणत तत् किम् परिमण्डलादिसंस्थानपरिणतं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! परिमण्डलसंठा परिणए वा' हे गौतम ! संस्थानपरिणतं द्रव्यं परिमण्डलसंस्थानपरिणतं वा, यावत्-वृत्तसंस्थानपरिणत वा, त्र्यत्रस स्थान- चतुरस्रस स्थानाऽऽयतसंस्थानपरिणतं वा भवति इत्याशयः ॥० २०|| द्विपुद्गलद्रव्यपरिणामवक्तव्यता मूलम् - दो भंते ! दवा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, वीससापरिणया ? गोयमा ! पओगपरिणया वा १ मीसापरिणया वा २, वीससापरिणया वा ३, अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसापरिणए ४, अहवेगे पओगप० एगे वीससापरि० ५ अहवा एगे क्लोग्स्पर्शरूपसे, मृदुस्पर्श रूप से, स्निग्धस्पर्शरूपसे, रूक्षस्पर्शरूप से भी परिणत होता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जड़ संठाणपरिणए' पुच्छा' हे 'भदन्त ! जो द्रव्यसंस्थान परिणत कहा गया है, वह क्या परिमंडलसस्थान परिणत होता है ? या यावत् आयतसंस्थान परिणत होता है ? ' यावत् ' शब्द से वृत्त संस्थान परिणत, त्र्यत्रसंस्थानपरिणत, चतुरस्रसंस्थानपरिणत' इनपदोंका ग्रहण हुआ है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ' गोयमा' हे गौतम ! ' परिमंडल संठाणपरिणए वा जाव आययसंठाणपरिणए वा' जो द्रव्य संस्थानपरि गत कहा गया है वह द्रव्य परिमंडल संस्थानपरिणत भी होता है यावत् आयत संस्थान परिणत भी होता है ॥ सू० २० ॥ પરિણત હોય છે યાવત્ કઠે.રસ્પશ રૂપથી, મૃદુસ્પરૂપથી, સ્નિગ્ધપરૂપથી, રૂક્ષ પશ - રૂપથી પણ પરિણત હાય છે प्रश्न- 6 जइ संठाणपरिणए पुच्छा ” જે ભગવન્ જે દ્રવ્ય સૌંસ્થાન પરિત કહેલ છે તે શું પરિમ`ડલસ સ્થાન પરિણત હાય છે? યારણ્ – आयत (aiy) સસ્થાન પરિણત હોય છે ? અહીં યાવત્ શબ્દથી વૃત્ત (ગાળ) સસ્થાન પરિણત ત્ર્ય (ત્રિકાળુ) સંસ્થાન પરિણુત, ચતુરસ, સ ંસ્થાન પરિણત એ વાકયાનુ ગ્રહણ થયેલ છે ? गोयमा ! ' हे गौतम ! परिमंडल संस्थानपरिणए वा जाव પરિણત કરેલ છે તે દ્રવ્ય પરિમડલ यावत् आयत स ंस्थान परित पशु होय छे ॥ सू.२० ॥ उत्तर- " " आययसं ठानपरिणए वा 1 જે દ્રશ્ય સંસ્થાન સસ્થાન પતિ પણ હાય Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२१ सूक्ष्मपृथिवीकायस्वरूपनिरूपणम् २११ मीसापरिणए, एगे वीससापरिणए एवं ६। जइ पओगपरिणया किं मणप्पओगपरिणयो, वइप्पओगपरिणया,कायप्पओगपरिणया? गोयमा ! मणप्पओग०, वइप्पओग० कायप्पओगपरिणया वा, अहवेगे मणप्पओगप० एगे वइप्पओगप०,अहवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे कायप्पओगपरि०, अहवेगे वयप्पओगप० एगे कायप्पओगपरि०, जइ मणपओगप० कि सच्चमणप्पओगप०४ ? गोयमा! सच्चमणप्पओगपरिणया वा जाव असञ्चामोसमणप्पओगारणया वा अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए, एगे मोसमणप्पओगपरिणए १, अहवा एगे सच्चमणप्पओगप०, एगे सच्चामोसमणप्प ओगपरिणए २,अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ३, अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एगे सञ्चामोसमणप्पओगप०४, अहवा एगे मोसमणप्पओग प० एगे असच्चामोसमणपओगप० ५, अहवा एग सच्चामोसम 4 ओगप० एगे असञ्चामोसमणप्पओगप०६। जइ सच्चमणप्पओगप० किं आरंभसच्चमणप्पओगपरिणया, जाव असमारंभसच्चमणप्पओग प० ? गोयमो! आरंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा, अहवा एगे आरंभसच्चमणप्पओग प०, एगे अणारंभसच्चमणप्पओगप० । एवं एएणं गमएणं दुयसंजोएणं नेयत्वं,सवे संजोगा जत्थ जत्तियो उठेति ते भाणियवा; जाव सबढसिद्धगत्ति, । जइ मीसाप०, किं मणमीसापरिण० एवं मीसोपरि० वि । जइ वीससा परिणया कि Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ भगवतीसो वण्णपरिणया, गंध प', एवं वीससा परिणया वि, जाव, अहवा एगे चउरंस संठाण परिणए, एगेआययसंठाणपरिणए वा।सू०२१॥ अथ द्रव्यद्वयादि परिणाममधिकृत्यप्ररूपयितुं प्रथम द्विद्रव्यपरिणामवक्तव्यतामाह-दो भंते' इत्यादि । छाया-द्वे भदन्त ! द्रव्ये किं प्रयोगपरिणते, मिश्रपरिणते, विस्रसापरिणते ? गौतम ! प्रयोगपरिणते वा १, मिश्रपरिणते वा २, विस्रसापरिणते वा ३, अथवा एकं प्रयोगपरिणतम्, एकं मिश्रपरिणतम् ४,अथवा एकं प्रयोगपरिणतम्, एकं विस्रसापरिणतम्५, अथवा एकं मिश्रपरिणतम् एकं विस्रसापरिणतम्,एवम्६, द्विपुद्गलद्रव्यपरिणामवक्तव्यता_ 'दोभंते ! दवा किं पओगपरिणया ' इत्यादि । सूत्रार्थ-( दो भंते ! दव्वा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, बीससापरिणया) हे लदन्त ! दो द्रव्य क्या प्रयोगसे परिणत होते हैं ? या मिश्रपरिणत होते हैं ? या चित्रसापरिणत होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पओगपरिणया वा, बीसापरिणया वा, वीससापरिणया वा) वे प्रयोगपरिणत भी होते हैं। मिश्रपरिणत भी होते हैं । तथा विस्त्रसापरिणत भी होते हैं । (अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसापरिणए, अहवेगे पओगपरिणए, एगे वीससापरिणए, अहवा एगे मीसा परिणए एवं६)अथवा एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, दूसरा मिश्रपरिणत होता है । अथवा एकप्रयोगपरिणत होता है, एक विस्रसापरिणत होता દ્વિપુદગલ પરિણામ સ્વરૂપનું નિરૂપણ 'दो भंते ! दग कि पभोगपरिणया' त्या - सूत्राथ-दोभंते दबा किं पोगपरिणया, मीसापरिणया, वीससापरिणया' હે ભગવન બે દ્રવ્યો કયા પ્રયોગથી પરિણત હોય છે? મિશ્ર પરિણત હોય છે ? અથવા विससा परिणत राय छ ? ' गोयमा ' गौतम ! 'पओगपरिणया वा मीसापरिणया वा वीससापरिणया वा' ते प्रथेn परिणत डाय छे. मिश्र परिणत ५९५ डाय छे. गथवा विसापरिणत ५५ ड य छ ( अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसापरिणए अहवेगे पओगपरिणए, एगे वीससा परिणए, अहवा एगे मीसापरिणए एगे चीससापरिणए एवं ६) Aया मे४ २५ प्रय। परिणत जाय छे. माणु મિશ્રપરિણત હોય છે અથવા એક પ્રણ પરિણત હોય છે એક વિસસાપરિણત હોય છે. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू०२१ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २१३ यदि प्रयोगपरिणते किम् मनःप्रयोगपरिणते, वचःप्रयोगपरिणते, कायप्रयोग परिणते ? गौतम ! मनःप्रयोगपरिणते वा१, वचःप्रयोगपरिणते वार, कायप्रयोगपरिणते वा३,अथवा एकं मनःप्रयोगपरिणतं वा,एकं वचःप्रयोगपरिणतं वा४,अथवा एक मनःप्रयोगपरिणतम्, एकं कायप्रयोगपरिणतम्५,अथवा एकं वचःप्रयोगपरिणतम्, एकं कायप्रयोगपरिणतस्६। ये मनःप्रयोगपरिणते किं सत्यमनःप्रयोगहै। अथवा एकमिश्रपरिणत होता है और एकविस्रसापरिणत होता है । (जइ पओगपरिणया किं मणप्पओगपरिणया, वइप्पओगपरिणया ) हे भदन्त ! यदि वे दो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं, तो क्या वे मनःप्रयोग परिणत होते हैं ? या वचनप्रयोगपरिणत होते हैं(कायप्पओगपरिणया) कायप्रयोगपरिणत होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (मणप्पओग०वहप्पओग, कायप्पओगपरिणया वा ) वे मनःपयोगपरिणत भी होते हैं। वचनप्रयोगपरिणत भी होते हैं। कायप्रयोगपरिणत भी होते हैं। (अहवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे वइप्पओगपरिणेए, अहवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे कायप्पओगपरिणए, अहवेगे वयप्पओगपरिणए, एगे कायप्पओगपरिणए) अथवा एकद्रव्यमनःप्रयोगपरिणत होता है, एकद्रव्यवचनप्रयोगपरिणत होता है, अथवा एकद्रव्यमनःप्रयोगपरिणत होता है, एक कायप्रयोगपरिणत होता है । अथवा एकद्रव्य वचनप्रयोगपरिणत होता है, एक कायप्रयोगपरिणत होता है । (जइ मणप्पभयवा से मिश्र परिशत सय छ भने ४ वाचसापरिणत होय छ जडपओगपरिणया कि मणप्पओगपरिणया वइप्पओगपरिणया) हे मान्ने त द्रव्य પ્રયોગ પરિણત હોય છે તે શુ ? તે મનપ્રયોગ પરિણત હોય છે કે વચનપ્રયોગ परिणत राय छ ? मग२ ( कायप्पओगपरिणया) शरी२प्रयोग परिणत होय छ ? उत्तर- 'गोयमा!' गौतम ! (मणप्पओग० वइप्पओग० कायप्पओग० परिणया वा ) त मनप्रयो। परिणत ५ जाय छे क्यनप्रयोग परिणत ५ डाय छ भने (शाNN४) यया परिणत पात्र होय छे. (अहवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे वइप्पओगपरिणए, अहवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे कायप्पओगपरिणए, अहवेगे वइप्पओगपरिणए, एगे - कायप्पओगपरिणए ) Reqा मे દ્રવ્ય મનપ્રયોગ પરિણત હોય છે, એક દ્રવ્ય વચનપ્રયોગ પરિણત હોય છે, અથવા એક દ્રવ્ય મનપ્રવેગ પરિણત હોય છે એક કયપ્રાગ પરિણત હોય છે, અથવા એક દ્રવ્ય वयनप्रयास परिणत हाय छ, मने मे ४५प्रयाग पश्यिताय छे. (जइ मणप्पओग Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 भगवती सूत्रे २१४ परिणते०४ ? गौतम ! सत्यमनःप्रयोगपरिणते वा, यावत्-असत्यामृषामनः प्रयोगपरिणते वा, अथवा एक सत्यमनः प्रयोगपरिणतम्, एकं मृपामनः प्रयोगपरिणतम् १, अथवा एकं सत्यमनः प्रयोग परिणतम्, एक सत्यमृषामनः प्रयोगओगपरिणए किं सचमणप्पओगपरिणए ४) हे भदन्त ! यदि द्रव्य मनः प्रयोगपरिणत होते हैं तो क्या सत्यमनः प्रयोगपरिणत होते हैं ? या असत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? या उभयमनः प्रयोगपरिणत होते हैं ? या अनुभयमनः प्रयोगपरिणत होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( सचमणप्पगपरिणया वा, जाव असचामोसमणप्पओगपरिणया वा? अहवा एगे सचमणप्पओगपरिणए, एगे मोसमणप्पओगपरिणए १. अहवा एगे सचमणप्पओगपरिणए, एगे सच्चामोसमणप्पओगपरि ए२, अहवाएगे सच्चमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ३, अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामो समण ओगपरिणए४, अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए५, अहवा एगे सच्चामोसम गप्प ओग परिणए, एगे असच्चामोसमणप्पओगपरि ६) वे द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं यावत् असत्यामृषामनः प्रयोगपरिणत भी होते हैं । अथवा एकद्रव्य सत्यमनः प्रयोगपरिणत होता है, एकमृषामनः प्रयोगपरिणत होता है । अथवा एक सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है और दूसरा सत्यमृषामनः प्रयोगपरिणत परिणए, किं सच्चमणप्पओगपरिणए ४ ? ) हे भगवन् ले ते द्रव्य भनप्रयोग પરિણત હોય તે શું સત્ય સનપ્રયાગ પરિણત હેાય છે કે અસત્ય મનપ્રયાગ પરિણત હાય છે ? અથવા મિશ્ર અર્થાત અને પ્રકારના મનપ્રયાગ પરિણત હાય છે. અથવા અનુભય પ્રયોગ परिष्युत होय छे? ' गोयमा !' हे गौतम! ( सच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असच्चा मोसमणप्पओगपरिणया वा, अहवा एगे सच्च मणप्पओग परिणए एगे मोसमणप्पओगपरिणए १ अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए एगे सच्चामोसमण ओगपरिणए २, अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ३ अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए एगे असच्चामणप्पओग परिणए ४ अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए एगे असच्चामोसमणपभोगपरिणये ५ अहवा एगे सच्चामोसमणप्पओगपरिणए एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ૬) તે દ્રશ્ય સત્યમન પ્રયાગ પરિણત હોય છે યાવતુ અસત્યમૃષામન પ્રયાગ પરિણત પણ હોય છે. અથવા એક દ્રશ્ય સત્યમનઃ પ્રયોગ પરિણત હોય છે. એક સૃષામન પ્રયાગ પરિણત હોય છે. અથવા એક સત્યમનઃ પ્રયાણ પરિણત હોય છે અને બીજું સત્યમૃષા Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ २१ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २१५ परिणतम् २, अथवा एकं सत्यमनःप्रयोगपरिणतम्, एकम् असत्यामृषामनः प्रयोगपरिणतम् ३, अथवा एकं मृषामनःप्रयोगपरिणतम्, एकं सत्यमृपामनः प्रयोगपरिणतम् ४, अथवा एकं मृषामनाप्रयोगपरिणतम्, एकम् असत्याभूषामन:प्रयोगपरिणतम् ५, अथवा एकं सत्यामृषामनःप्रयोगपरिणतम्, एकम् असत्यामृपामनःप्रयोगपरिणतम् ६, यदि सत्यमनःप्रयोगपरिणते किम् आरम्भसत्यमनःप्रयोग परिणते, यावत असमारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते ? गौतम ! आरम्भसत्यमन:प्रयोगपरिणते वा, यावत्-असमारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते वा, अथवा एकम् होता है । अथवा एक सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है, और दूसरा असत्यामृषामनःप्रयोगपरिणत होता है अथवा एकमृषामनःप्रयोगपरिणत होता है और दूसरा सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणत होता है, अथवा एकमृषामनःप्रयोगपरिणत होता है और दूसरा असत्यामृषामनःप्रयोग परिणत होता है । अथवा एकसत्यमृषामनःप्रयोगपरिणत होता है और दसरा असत्यामृषामनःप्रयोगपरिणत होता है । (जइ सच्चमणप्पओगपरिणए कि आरंभ सचमणप्पओगपरिणया, जाव असमारंभसचमणप्पओगप०) हे भदन्त ! जो वे दो द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं, तो क्या आरंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं या अनारंभ सत्यमन:प्रयोगपरिणत होते हैं ? संरंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? असंरंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते है ? समारंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? या असमारंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! आरंभ सचमणप्पओगपरिणया जाव असमारंभ सच्चमणप्प(સાચુ જ) મનપ્રયોગપરિણત હોય છે. અથવા એક સત્યમન: પ્રયોગ પરિત હોય છે. અને બીજુ અસત્યમૃષામન પ્રયોગ પરિણત હોય છે અથવા એક મૃષામન પ્રયોગ પરિણુત હોય છે, અને બીજુ અસત્યમનમૂષા પ્રયોગ પરિણત હોય છે, અથવા એક સત્યમૃષામનઃ પ્રવેગ પરિણત હોય છે અને બીજુ અસત્યમૂષામન પ્રગ પરિણત હોય છે. (जइ सच्चमणप्पओगपरिणए कि आरंभसच्चमणप्पओगपरिणया, जाव असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा) हे सगवन् न ते द्रव्य सत्यमनप्रयोग। પરિણત હોય છે તો શું? આર જ સત્યમનપ્રયોગ પરિણત હોય છે? કે અનારભ સત્યમનઃપ્રાગ પરિણત હોય છે અગર સંરભસત્યમનપ્રયોગ પરિણત હોય છે કે અસર ભ સત્યમનપ્રયોગ પરિણત હેય છે? સમાર ભ સત્યમનપ્રાગ પરિણત હોય છે? मार मसभा म सत्यभानप्रयास परिष्यत हाय छ ? (गोयमा !) हे गौतम ! (आरंभसच्चमणप्पओगपरिणया, जाव असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा) सत्यमन Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ भगवतीसो आरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणतम्, एकम् अनारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणतम्, एवम् एतेन गमकेन द्विकसंयोगेन ज्ञातव्यम्, सर्वे संयोगाः यत्र यावन्तः उत्तिष्ठन्ते ते भणितव्या यावत् सर्वार्थसिद्धकइति ये मिश्रपरिणते किं मनोमिश्रपरिणते ? एवं मिश्रपरिणते अपि ये विस्त्रसापरिणते किं वर्णपरिणते, गन्धपरिणते ? एवं ओगपरिणया वा) सत्यमनःप्रयोगपरिणत वे दो द्रव्य आरंभसत्यमनःप्रयोगपरिण भी होते हैं यावत् असमारंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं । (अहवा एगे आरंभ सच्चमणप्पओगपरिया) अथवा एकद्रव्य आरंभ सत्यमन:प्रयोगपरिणत होता है (एगे अणारंभसच्चमणप्पओगपरिणया) दूसरा अनारंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है । (एवं (एएणं गमएणं दुयसजोगेणं नेयव्वं) आरंभसत्यमन:प्रयोगादि पददर्शित हिकसंयोगवाले अभिलापक्रमसे अन्य संरंभ आदि चारोंका द्विद्रव्य जानना चाहिये । (सव्वे संजोगा जत्थ जत्थिया उठेति, ते भाणियन्या जाव सव्वट्ठसिद्धगई) इस तरह जहां जितने द्विकसंयोग होवें उतने सरद्रिकसंयोग कहना चाहिये यावत् सर्वार्थसिद्ध वैमानिकदेवतक (जइ मीसा परिणया किं मणमीसापरिणए) हे भदन्त ! यदि वे दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं तो क्या वे मनोमिश्रपरिणत होते हैं इत्यादि ? ( एवं मीसा १० वि०) हे गौतम ! जैसा प्रयोग परिणत के संबंधमें कहा गया है उसी तरहसे मिश्रपरिणतके संबंधमें भी પ્રયોગ પરિણત તે બે દ્રવ્ય આર ભસત્યમનપ્રયોગ પરિણત પણ હોય છે યાવતमसभा सत्यमान प्रयोग परिक्ष्यत पर डाय छे (अहवा एगे आरंभसच्चमणप्पओगपरिणया) अथवा मे द्रव्य २मा सत्यमनप्रयाग परिणत हाय छे ( एगे अणारंभ सच्चमणप्पओगपरिणया) भानु मना२ म सत्यमनप्रयोग परिणत हाय छ एवं ए एणं गमएणं दुयसंजोगेणं नेयव्वं ) मार स सत्यमनप्रयाही पहाभा मतावेत દિકસાયેગવાળા અભિલાપના કમથી અન્યસંરભઆદી રાણેના બે પ્રકારના દ્રવ્ય જાણું सेवा (सव्वे संजोगा जत्थ जत्थिया उठेति ते भाणियव्वा, जाव सबट्ठसिद्ध T) એ રીતે જ્યાં જેટલા દ્વિસંગ હોય ત્યાં તેટલા બધા બ્રિકસંગ કહેવા જોઈએ यावत् - सर्वार्थ सिद्धि विभानवासी ३५ सुधा (जेडमीसा परिणया कि मणमीसा परिणए ) है भगवन्ने ते मे द्रव्य मिश्रपरिणत जाय तो शुत भने।मश्र पारत डाय छ ? त्याहि ( एवं मीसा प. वि.), गौतमबु प्रयोग परिणतना समयमा युछे से शत मिश्र परिणतना समयमा upy ne (जइ वीससा परिणया किं वन्न परिणया, गंधपरिणया) हे भगवन् ले मे मे द्रव्य विससा परिश्त હેય છે તે શું ? તે વર્ણરૂપથી પરિણત હોય છે અગર ગંધરૂપથી પરિણત હેય છે ? Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ २.२१ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २१७ विसापरिणतेऽपि यावत्, अथवा एकं चतुरस्त्रस स्थानपरिणतम् वा, एकम् भायतसंस्थानपरिणतं वा ।। सू० २१ ॥ टीका-'दो भंते दव्या किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, वीससा परिणया?' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! द्वे द्रव्ये किं प्रयोगपरिणते ? किंवा मिश्रपरिणते ? अथवा विस्रसापरिणते भवतः ? भगवानाह-'गायमा ! पोगपरिणया वा ? मीसापरिणया वा २ वीससापरिणया वा ३, हे गौतम ! द्वे द्रव्ये प्रयोगपरिणते जानना चाहिये । (जइ वीससा परिणया किं वण्ण परिणया, गंधपरिणया) हे भदन्त ! यदि वे दो द्रव्य विस्त्रसापरिणत होते हैं तो क्या वे वर्णरूपसे परिणत होते हैं या गंधरूपसे परिणत होते हैं इत्यादि । (एव वीसमा परिणया वि जाव अहवा एगे चउरंससंठाणपरिणए, एगे आययसंठाणपरिणए वा' हे गौतम ! इसी तरहसे विस्रसापरिणतके संवधमें भी जानना चाहिये । यावत् अथवा एक द्रव्य चतुरस्रसंस्थानरूपसे भी परिणत होता है तथा दूसरा आयत संस्थानरूपसे भी परिणत होता है । टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने द्रव्यद्वय आदिके परिणामको आश्रितकरके प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'दो भते ! व्वा किं पओगपरिणया, मोसापरिणया, वीससापरिणया' हे भदन्त ! दो द्रव्य क्या प्रयोगपरिणत होते हैं या मिश्रपरिणत होते हैं या विस्रसापरिणत होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पओगपरिणया वा १ मीसापरिणया वा २, वीससापरिणया वा ३' दो द्रव्य प्रयोगपरिणत भी होते हैं, मिश्रपरिणत भी होते हैं और विस्त्रसाप्रत्याहि ( एवं वीससा परिणया वि, जाव अहवा एगे चउरंससंठाणपरिणए एगे आययसंठाणपरिणए वा) हे गौतम को शत विखसा परिणतना सपना પણ જાણી લેવું કાવત્ - અથવા એક દ્રવ્ય ચતુરસ સ સ્થાનરૂપથી પણ પરિણુત હોય છે તથા બીજુ આયત સસ્થાનરૂપથી પણુ પરિણુત હેય છે. ટીકર્થ– આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકારે દ્રવ્ય દવ આદિના પરિણામને આશ્રય કરીને प्रभुने मेवु ५७यु छ (दो भंते दबा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, वीससापरिणया) हे भगवन्त मे द्र०य र प्रयोग परिणत य छे ४ मिश्रपरिणत હોય છે અગર વિસસા (સ્વભાવથી પરિણિત થવાવાળા) પરિણત હોય છે ? उत्तर- (गोयमा) 3 गौतम (पओगपरिणया वा १ मीसा परिणया वा २ वीससापरिणया वा३) : ये द्रव्य प्रयापति ५५ है। छे मिश्रय(२एत ५७ यछे ' .. . " Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . २१८ . ... भगवतीसो वा, मिश्रपरिणते वा, विस्रसापरिणते वा भवतः, 'अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसापरिणए ४, अथवा तत्र द्वयोमध्ये एकं द्रव्यं प्रयोगपरिणतम्, एकं च मिश्रपरिणत भवति, 'अहवा एगे पओगरिणए, एगे वीससापरिणए ५, अथका एक द्रव्यं प्रयोगपरिणतं भवति, एकं च विस्त्रसापरिणत भवति, 'अहवा एगे मीसापरिणए, एगे वीससापरिणए, एवं ६, अथवा एकं द्रव्यं मिश्रपरिणतं भवति, एक विससापरिणतम् , इत्येवं पड् भेदा भवन्ति । गौतमःपृच्छति-'जड पोगपरिणया कि मणप्पओगपरिणया, वइप्पओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया?' हे भदन्त ! यदि वे द्रव्ये प्रयोगपरिणते, ते किं मनःप्रयोगपरिण ने, वचःप्रयोगपरिणते, कायप्रयोगपरिणते भवतः ? भगवानाह-'गोयमा ! मणप्पओगपरिणया, बडप्पओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया वा, हे गौतम! प्रयोगपरिणते द्रव्ये मनःपयोगपरिणत भी होते हैं 'अहवा एगे पओगपरिणए, एगे सीसापरिणए४' अथवा एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है दुसरा द्रव्यमिश्रपरिणत होता है । 'अवेगे पओगपरिणए, एगे वोलसापरिणए ५' अथवा एकद्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, दूसरा द्रव्य विस्रसापरिणत होता है । 'अहवा एगे भीसा परिणए, एगे वीससापरिणए६' अथवा एकद्रव्य मिश्रपरिणत होता है और दूसरा द्रव्य विस्रसापरिणत होता है । इस तरहसे ये ६ भेद होते हैं । अब गौतमप्रभुसे पूछते हैं 'जइ पओगपरिणया कि मणप्पोगपरिणया, वइपओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया' हे भदन्त ! जो वे दो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं सो क्या वे मनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? या वचनप्रयोगपरिणत होते हैं ? या कायप्रयोगपरिणत होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं भने विखापरिणत भए खाय छे. अहवा एगे पओगपरिणए एगे मीसापरिणए४) અથવા એક દ્રવ્યોગપરિણત હોય છે અને બીજુ દ્રવ્ય મિશ્રપરિણત હોય છે. (अहवेगे पओगपरिणए, एगे वीससा परिणए ५) Aथवा मे ६०यप्रयेा परिणत डाय छ. भाद्रव्य वारसा परिणत होय छे ( अहवा एगे मीसापरिणए, एगे वोससापरिणए ६) मया मे द्रव्य मिश्रपरिणत हाय छ भने भी द्रव्य વિસા પરિણત હોય છે. આ રીતે છ ભેદ થાય છે ___प्रश्न- (जइ पओगपरिणया कि मणप्पओगपरिणया, वइप्पओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया) हे भगवन नेतन्य प्रयोगपरिणत हाय त शुभना: પ્રયોગપરિણુત હેય છે? કે વચનપ્રયોગપરિણત હોય છે? અગર કાયપ્રોગપરિણત હોય છે? Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ・ラ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ मृ.२१ सूक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् २१९ परिणते वा वचःप्रयोगपरिणते वा, कायप्रयोगपरिणते वा भवतः, ' अहवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे वयप्पओगपरिणए' अथवा प्रयोगपरिणतद्रव्ययोर्मध्ये एकं मनःप्रयोगपरिणत वा, एकं वचःप्रयोगपरिणतं वा भवति, 'अवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे कायप्प ओग परिणए' अथवा एक मनःप्रयोगपरिणतम्, एक कायप्रयोगपरिणत भवति, 'अहवेगे वयप्पओगपरिणए, एगे कायप्पओगपरिणए' अथवा एक वचःप्रयोग परिणतम्, एक कायप्रयोगपरिणत भवति, 'गौतमः पृच्छति - जड़मणपओगओगरिणया किं सच्चमणप्पओगपरिणया, मोसमणप्पओगपरिणया, सच्चा' मणप्पओगपरिणया, वप्पओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया, वा' हे गौतम ! प्रयोगपरिणत वे दो द्रव्य मनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं, वचनप्रयोगपरिणत भी होते हैं, कायप्रयोगपरिणत भी होते हैं ' अहवेगे मणप्पओगपरिणए एगे वयप्पओगपरिणए' अथवा प्रयोगपरिणत दो द्रव्यों के बीच में एकद्रव्य मनःप्रयेोगपरिणत भी होता है, दूसरा द्रव्य वचनमयेोगपरिणत भी होता है, 'अहवेगे मणप्पओगपरि गए, एगे कायप्पओगपरिणए' अथवा कोई एक द्रव्य मनःप्रयोगपरिणत होता है और कोई दूसरा द्रव्य कायप्रयोगपरिणत होता है । ' अहवेगे वयपओगपरिणए, एगे काय ओगपरिणए' अथवा कोई एक द्रव्य वचनप्रयोगपरिणत होता है और कोई एक दूसरा द्रव्य कायप्रयोगपरिणत होता है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जह मणप्प ओगपरिणाया, कि सचमणप्पओगपरिणया, मोसमणप्प ओगपरिणया' हे भदन्त ! जो द्रव्यमनः प्रयोगपरिणत होते हैं, वे क्या सत्यमनः उत्तर- ( मणप्पओगपरिणया, बडप्पओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया वा) હે ગૌતમ પ્રયાગપરિણત તે એ દ્રવ્ય સનઃપ્રયાગપરિણત પણ હાય છે, અને વચનપ્રયાગपरिवृत पाणु होय छे, डायप्रयोगपरित पशु होय . ( अहवेगे मणप्पओगपरिणए, एगे वयप्पगपरिणए) अथवा प्रयोगपरित्त मे द्रव्योमा ४ द्रव्य मनःप्रयोगपरियुत होय छे, भने जीन द्रव्य वयनप्रयोगपरित पशु छे. ( अहवेगे मणप्पओगपरिणए एगे काय ओगपरिणए) अथवा ४ मे४ द्रव्य मनःप्रयोगपरित होय छे भने भीन्नु, द्रव्य वायप्रयोगयरत होय छे. ( अहवेगे वयप्पओगपरिणए, एगे कायप्पओगपरिणए) अथवा अ द्रव्य वयःप्रयोगपति होय छे भने अर्थ मेड जीलु द्रव्य કાયપ્રયાગપરિણત હોય છે प्रश्न- (जइ मणप्पओगपरिणया- किं सच्चमणप्पओगपरिणया मोसमणप्पओगपरिणय़ा) हे भगवन ने द्रव्य भनःप्रयोगयरित होय हे ते शं सत्यभनप्रयोग Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . २२० ---- ----...-..- . भगवतीमा मोसमणप्पोगपरिणया, अमच्चामोसमणप्पओगपरिणया ? ' हे भदन्त ! यदि द्रव्ये मनःप्रयोगपरिणते ते किं सत्यमनःप्रयोगपरिणते, मृपामनःप्रयोगपरिणते, सत्यमृपामनाप्रयोगपरिणते, असत्यामृषामनःपयोगपरिणते भवतः ? भगवानाह-'गोयमा ! सञ्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असच्चामोसमणप्पओगपरिणया वा' हे गौतम ! मनःप्रयोगपरिणते द्रव्ये सत्यमनःप्रयोगपरिणते वा यावत-मृषामनःप्रयोगपरिणते वा, सत्यमृषामनः प्रयोगपरिणते वा, असत्यामृषामनःप्रयोगपरिणते वा भवतः१ अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए ? एगे मोसमणप्पओगपरिणए अथवा एक सत्यमनःप्रयोगपरिणतं भवति,एवञ्चमृषामनःप्रयोगपरिणतं भवति ? 'अहवा एगे सञ्चमणप्पओगपरिणए, एगे सच्चामोसमणप्पओगपरिणए ?' प्रयोगपरिणत होते हैं ? या असत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? या 'सच्चामोसमणप्पओगपरिणया असच्चामोसमणप्पओगपरिणया' सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणत होते हैं क्या ? या असत्यामृषामनःप्रयोगपरिणत होते हैं क्या ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' ! 'सच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असच्चामोसमणप्पओगपरिणया वा' मनःप्रयोगपरिणत वे दो द्रव्य सत्यमन:पयोगपरिणत भी होते हैं, सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं, असत्यामृषामन:प्रयोगपरिणत भी होते हैं 'अहवा' अथवा 'एगे सचमणप्पओगपरिणए, एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एकमन:पयोगपरिणत द्रव्य सत्य मनः प्रयोगपरिणत भी होता है इसी तरह वह मृषामनःप्रयोगपरिणत भी होता है ?, 'अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए, एगे परिणत हय छ ? : असत्य मनःप्रयोगपरित होय छ ? अथवा (सच्चामोसमणपओगपरिणया. असच्चामोसमणप्पओगपरिणया ) सत्य भूषामनः प्रयोगात હોય છે ? કે અસત્યમૃષામન પ્રયોગપરિણત હોય છે ? उत्तर- (गोयमा) 3 गौतम (सच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव अस. च्चामोसमणप्पओगपरिणया वा ) भन:प्रयोगपरित त य 'सत्यमानःप्रया પરિણત પણ હોય છે, મૃષામનઃપ્રયોગપરિણત પણ હોય છે, સત્યમૃષામન પ્રયોગ परित पशु डाय छे, असत्याभूषामान प्रयोग परित ५९ हाय छ, (अहवा) मपा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए, एगे मोसमणप्पओगपरिणएं ) मे મનઃપ્રયોગપરિણત દ્રવ્ય સત્યમનઃપ્રગપરિણુત પણ હોય છે એ જ રીતે તે Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू.२१ सूक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् २२१ अथवा एकं सत्यमनः प्रयोगपरिणत भवति, एकञ्च सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणत भवति २, 'अहवा एगे सचमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ३, अथवा एक सत्य मनः प्रयोगपरिणतं भवति एकञ्च असत्यमृपामनः प्रयोगपरिणत भवति ३, 'अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एगे सच्चामोसमणप्पओगपरिणए ४ अथवा एक मृषामनः प्रयोगपरिणत भवति, एकम् अपरञ्च सत्यमृपामनः प्रयोगपरिणतं भवति ४, ' अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमणप्प-ओगपरिणए ५' अथवा एक मृषामनःप्रयोगपरिणत भवति, एकं च असत्यामृपामनःप्रयोगपरिणत भवति ५ ' अहना एगे सच्चामोममणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ६' अथवा एक सत्यमृपामनः प्रयोगपरिणत भवति, एकं सच्चामोसमणप्पओगपरिणए' अथवा एक द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत भी होता है २, 'अहवा एगे सचमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमणप्प ओगपरिणए' अथवा एकद्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है, दूसरा द्रव्य असत्यामृषामनःप्रयोगपरिणत होता है ३, 'अहवा एगे मोसमण ओगपरिणए, एगे सच्चामोसमणप्पओगपरिणए' ४ अथवा एकद्रव्य मृषामनः प्रयोगपरिणत होता है, दूसरा द्रव्य सत्यमृषामनःप्रयोगपरित होता है ४, ' अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामोसमण ओगपरिणए ५, अथवा एकद्रव्य मृषामनः प्रयोगपरिणत होता है, दूसरा द्र् असत्यामृषामनः प्रयोगपरिणत होता है ५, अहवा एगे सच्चामोसमणप्पओगपरिणए, एगे असच्चामो समणप्पओगपरिणए' अथवा एकद्रव्य सत्यमृषामनः प्रयोगपरिणत होता है दूसरा द्रव्य તૃષામનપ્રયાગપરિણત પશુ હાય છે १ ( अत्रा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए, एगे सच्चामोसमणप्पओगपरिणए ) अथवा द्रव्य सत्यभन प्रयेग પરિણત પણ હોય છે ખીજી સત્યમૃષામન પ્રયાગ પરિણત પશુ હાય છે ૨ ( अहवा एगे सच्च मणप्पओगपरिणए एगे असच्चामोसमणप्पओगपरिणए ) અથવા એક દ્રવ્ય સત્યમન.પ્રયેગપરિણત પણ હાય છે. બીજુ સત્યમૃષામન પ્રયાગપરિણત होय छे उ ( अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए, एगे सच्चामोसमणप्पओग परिणए) अथवा मे द्रव्य भूषामनःप्रयोग परित होय छे. जी द्रव्य सत्यभृषाभन प्रयोगपरित होय छे. ४ ( अहवा एगे मोसमणप्पओगपरिणए एगे असच्चामोसमणप्पगपरिणए) अथवा द्रव्य भृषाभनः प्रयोग परिवृत होय छे. मीन द्रव्य असत्याभूषामनः प्रयोग परित होय छे ५ अहवा एगे सच्चामोसमणपओग परिणए, एगे असच्चामो समणप्पओगपरिणए ) अथवा श्रेष्ठ द्रभ्य सत्यमृषाभन પ્રયાગપરિણત હાય છે અને ખીજુ અસત્ય મૃષામન પ્રયાગપરિણત હાય છે. 1 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ . . . . . . भगवतीमत्रो च असत्यामृपामनःप्रयोगपरिणत भवति । गौतमः पृच्छति-'जइ सच्चमणप्पओगपरिणया कि आरंभसञ्चमणप्पओगपरिणया, जाव-असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणया?' हे भदन्त ! ये द्रव्ये सत्यमनःमयोगपरिणते, ते किम् आरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते, यावत् -- अनारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते, संरम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणते, असंरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते, समारम्भसत्यमनःपयोगपरिणते, असमारम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणते भवतः ? भगवानाह-'गोयमा! आरंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव-असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा' हे गौतम ! सत्यमनःप्रयोगपरिणते द्रव्ये आरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते वा, यावत्-अनारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते वा, संरम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते वा, अस रम्भसत्यमन:असत्यामृषामनः प्रयोगपरिणत होता है ६, अब गौतमस्वामो प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ सचमणप्पओगपरिणया कि आरंभ सच्चमणप्प ओगपरिणया जाव असमारंभसचमणप्पओगपरिणया' हे भदन्त ! जो द्रव्य सत्यमन प्रयोगपरिणत कहे गये हैं वे क्या आरंभ सत्यमनःप्रयोग परिणत होते हैं ? या यावत् अनारंभ सत्यमनः प्रयोगपरिणत होते हैं ? संरंभसत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? समारंभ सत्यमनः प्रयोग परिणत होते हैं ? या असमारंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'आरंभ सच्चमणप्पओगपरिणथा वा, जाव असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा' हे गौतम ! जो द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं वे आरंभ सत्यमनामयोगपरिणत भी होते हैं यावत् अनारंभ सत्यमनःप्रयोगपरिणतभी होते हैं, संरंभसत्यमनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं समारंभसत्यमनःप्रयोगपरिणत प्रश्न- (जइ सच्चमणप्पओगपरिणया कि आरंभसच्चमणप्पओगपरिणया जाव असमारंभसच्चमणप्पओगपरिणया वा) हे भगवन २ मे द्रव्य सत्यभान પ્રયોગપરિણત કહેલા છે તે શુ આરંભસત્યમનઃપ્રગપરિણત હોય છે? કે વાવ-અનારંભ सत्यमन. प्रयोगपरिणत लोय छ ? ३ स२ सत्यभन. प्रयोगपरिणत हाय छ । અસંરંભ સત્યમનઃ પ્રગપરિણત છે? સમારંભ સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણત હોય છે? અથવા અસમારંભ સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણત હોય છે? ____उत्त२- (गोयमा) हे गौतम (आरंभ सच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असमारंभ सच्चमणप्पओगपरिणया वा) हे गौतम ने द्रव्य सत्यमानः પ્રયોગ 'પરિણત હોય છે તે આરભસત્યમનઃ પ્રાગપરિણત પણ હોય છે – યાવતઅનારભ સત્યમનઃ પ્રાગ પરિણત પણ હેય છે, અને સંરક્ષ Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सृ. २१ सूक्ष्मपृथ्वीकाय स्वरूपनिरूपणम् २२३ प्रयोगपरिणतेचा समारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणते वा, असमारम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणते वा भवतः ' अहवा एगे आरंभसचमणप्पओगपरिणए वा' एगे अणारंभसच मणप्पओगपरिणए वा अथवा सत्यमनः प्रयोगपरिणतम् एकम् द्रव्यमारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणतं भवति, एकञ्च अनारम्भसत्यमनः प्रयोगपरिणतं भवति, एवं एएणं गमएणं दुयसंजोएणं नेयच्चं ' एवमुक्तरीत्या एतेन गमकेन आरम्भसत्यमनः प्रयोगादिपदप्रदर्शितेन अभिलापक्रमेण द्विकस योगेन अन्येषामपि संरम्भासंरम्भादीनां चतुर्णां द्विद्रव्यं ज्ञातव्यम् स्वयमेवोहनीयमित्यर्थः ' सव्वे सयोगा जत्थ जत्तिया उट्ठेति ते भाणियन्त्रा जाव - सम्बद्ध सिद्धगत्ति' सर्वे सयोगाः द्विक संयोगा इत्यर्थः, यत्र आरम्भसत्यमनः प्रयोगादिसमूहे यावन्तः उतिष्ठन्ते संभवन्ति ते सर्वे तत्र भणितव्याः, तथा च तत्रारम्भसत्यमनःप्रयोगपरिणताः भी होते हैं, और असमारंभसत्यमनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं । 'अहवा एगे आरंभसच्चमणप्पओगपरिणए वा, एगे अणारंभसचमणप्पओगपरिणए वा' अथवा सत्यमनःप्रयोगपरिणत एक द्रव्य आरंभ सत्यमनः प्रयोगपरिणत भी होता है, और कोई दूसरा द्रव्य अनारंभ सत्यमनः प्रयोगपरिणत भी होता है, 'एवं एएणं गमएणं दुयसंजोएणं नेयव्वं' आरंभसत्यमनःप्रयोगादि पदों द्वारा प्रदर्शित किये गये इस द्विक संयोगवाले अभिलापक्रमसे, इसी प्रकार से अन्य संरंभ असंरंभ आदि चारपदोंका भी द्विद्रव्य अपने आप जान लेना चाहिये । ' सव्वे संजोगा जत्थ जत्तिया उट्ठेति ते भाणियव्वा जाव सव्वसिद्ध गई ' समस्त द्विकसंयोग आरंभसत्यमनः प्रयोगादि समूह में जितने सभावित हों वे सब वहां कहलेना चाहिये, तथा च इनमेंसे आरंभ सत्यमनः સત્યમન:પ્રયેગપરિણત પણ હાય છે, તેમજ અસર ભ સત્યમનઃ પ્રયોગ પરિણુત પણ હેાય છે, સમારંભ સત્યમનઃ પ્રયેળ પરિણત પશુ હોય છે અને અસમાર ભ सत्यमन प्रयोग चरिष्णुत पशु होय छे ( अहवा एगें आरंभसच्चमणप्पओगपरिore वा जात्र अणारंभ सचमणप्पओगपरिणए वा ) अथवा सत्यमन प्रयोगपरियत मे દ્રશ્ય આર ભસત્યમન પ્રયાગ પરિણત હાય છે અને ખીજુ કાઈ દ્રબ્ય અનારંભ સત્યમન प्रयोगपरित पशु होय छे. ( एवं एएण गमरणं दुयसंजोएणं नेयन्त्रं ) अर्थात આર ભ સત્યમના પ્રયાગાદિ પદાદ્વારા દર્શાવેલા આ ક્રિસ યોગવાળા અભિલાપના ક્રમથી એજ રીતે બીજા સંરભ અસ ર ભ આદિ ચારે પદોના (વાકયાના) પણ દ્વિદ્રવ્ય સમજી લેવા ( सव्वेमजोगा जत्थ जत्तिया उट्ठेति ते भाणियन्त्रा, जाव सम्बद्धसिद्धगई ) સમસ્ત કિસ ચેગ આરભ સત્યમન પ્રયાગાદિ સમૂહમાં જેટલા સંભવત હેાય તે તમામ ત્યા કહી લેવા જોવ્રુએ તેમાથી આરભ સત્ય. મનપ્રયાગ પરિણતના અભિલાષ Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ . - - - - - • भगवतीस्ने प्रदर्शिता एव,आरम्भादिपदषट्कविशेषणविशिष्टेषु इत्थमेव त्रिषु मृषामनःप्रयोगपरिणतादिषु चतुषु च सत्यवचःप्रयोगपरिणतादिषु प्रत्येकमेकत्वे षड् विकल्पाः, द्विकसंयोगे तु पश्चेत्येवं क्रमेण प्रत्येकमेवमेव सर्वेष्वप्येकविंशतिः,औदारिकशरीरकायप्रयोगादिषु सप्तसु पदेष्वेकत्वे सप्त, द्विकसंयोगे चैकविंशतिरित्येवमष्टाविंशतिः; एवमेव एकेन्द्रियादिपदसमूहै। पूर्वोक्तक्रमेण औदारिकादिकायप्रयोगपरिणतद्रव्यद्वयं वक्तव्यमित्यभिप्रायं सूचयन् तदवधिमाह-यावत्-सार्थसिद्धकम् इति, तदालापकाकारश्चैवम्-'जाव जइ सव्वट्ठसिद्धअणुत्तरोववाइयकप्पाईयगवेमाणियदेवपंचेदियकम्मासरीरकायप्पओगपरिणया किं पजत्तसवसिद्धजार-कायप्पओगपरिप्रयोगपरिणत के अभिलाप तो दिखा ही दिये गये हैं सो इसी तरह से बाकीके आरंभ आदि पदषट्क विशेषणोंवाले मृषामनःप्रयोगपरिण. तादि तीन अभिलापोंमें, और सत्यवचःमयोगपरिणत आदि चार अभिलापोंमें प्रत्येकके एकत्वमें ६ विकल्प जानना चाहिये । तथा इसी तरहसे द्विकसंयोगमें १५ विकल्प जानना चाहिये । इस तरह २१ विकल्प जानना चाहिये । औदारिक आदि सातपदोंमें एकत्वमें सात, द्विकसंयोगमें २१ इस प्रकार २८ विकल्प जानना चाहिये । इस तरहसे एकेन्द्रिय आदि पृथिव्यादि पद समूहों द्वारा पूर्वोक्तक्रमके अनुसार औदारिक आदि कायप्रयोगपरिणत द्रव्ययकी वनव्यता जाननी चाहिये । ' इसी अभिमायको सूचित करनेके निमित्त पत्रकारने उसकी अवधिको ' यावत् सर्वार्थसिद्धकम्' इस द्वारा कहा है। इसके आलापकका आकार इस प्रकारसे है 'जाव जइ सव्वसिद्ध अणुत्तरोवाइयकप्पातीतग वेमाणिय देवपंचिंदियकम्मासरीरकायप्पअगपरिणया વાકયે તે દેખાડી દીધા છે, તેવી જ રીતે બાકીના આરંભ આદિ ૬ પદવાળા વિશેષ (કહી) મૃષામનઃપ્રયોગ પરિણુતાદિ ત્રણ અભિલાપમાં અને સત્યવચનપ્રયોગ પરિણત આદિ ચાર અભિલાપમાં પ્રત્યેકના એકત્વમાં ૬ ૭ વિકલ્પ સમજી લેવા એજ રીતે બ્રિકસ વેગમાં ૧૫ ૫દર વિકલ્પ જાણવા અને આજ રીતે કુલ ૨૧ વિકલ્પ સમજવા જોઈએ દારિક આદિ સાત પદોમાં એકત્વમાં સાત, દ્વિસંયોગમાં ૨૧ એ રીતે અઠ્ઠાવીશ વિકલ્પ સમજવા અને એકેન્દ્રિયાદિ પૃથ્વી આદિ પદે દ્વારા પૂર્વોક્ત ક્રમ અનુસાર દારિક આદિ કાયપ્રયોગ પરિણત દ્રવ્યની વકતવ્યતા જાણવી. એ અભિપ્રાય સૂચિત કરવા भाटे सूत्रधारे तनी अधिने (यावत् सर्वार्थसिद्धकं )ो पाया। हंस . तेना माला५४न। १२ २मा शत छे 'जाव जइ ' सचट्टसिद्ध 'अणुत्तरोववाइय कप्पातीत वेमाणिय कम्मासरीरकायप्पओगपरिणया किं, पजत्त सबट्टसिद्ध जाव Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ स २१ सुक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २२५ णया, अपज्जत्तसवठ्ठसिद्ध-जाव-कायप्पओगपरिणया वा ? गोयमा! पजत्तसन्चट्टसिद्ध-जाव-परिणया वा, अपजत्तप्तवट्ठसिद्धनावपरिणया वा, अहवा एगे पजत्तसबमिद्धनाव-परिणए, एगे अपज्जत्तसबसिद्धजावपरिणए' इति, यावत्ये द्रव्ये सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिककल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियकार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणते ते किं पर्याप्तकसर्वार्थसिद्ध-यावत् अनुत्तरौपपातिककल्पातीतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियकार्मणशरीरकाययोगपरिणते ?किं वा अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्धयावत् - अनुत्तरौपपातिककल्पातोतकवैमानिकदेवपञ्चेन्द्रियकार्मणशरीरकायप्रयोगपरिणते ? गौतम ! सर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत्- परिणते द्रव्ये पर्याप्तकसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत्-प्रयोगपरिणते वा, अपर्याप्तकमर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिक-यावत्-प्रयोगपरिणते वा भवतः, अथवा एकं यावत्परिणत द्रव्य किं पजत्तसव्वट्ठसिद्ध जाव इत्यादि' यहां गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है , कि हे भदन्त ! जो दो द्रव्य सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरीपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रियके कार्मणशरीररूपकायप्रयोगले परिणत होते हैं वे क्या पर्याप्त सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रियके कामगशरीररूप कायप्रयोगसे परिणत होते हैं ? या अपर्याप्तक सर्वार्थमिद्धअनुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिकदेव पंचेन्द्रिय कार्मणशरीर रूपकायप्रयोगले परिणत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! जो द्रव्य सर्वार्थसिद्ध अतुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रियके कार्मणशरीररूपकायप्रयोगले परिणत होते हैं, वे पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरीपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रियके कार्मण शरीररूपकायप्रयोगसे भी परिणत होते हैं । और अपर्याप्तक सर्वार्थ सिद्ध अनुत्तरौपपातिक कल्पातीत वैमानिकदेव पञ्चन्द्रिय के कार्मण इत्यादि' माही - गौतमवाभीमे प्रभुने मे पूछ्यु छ ? हे भगवन् ! को द्रव्य સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક વૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિયન કામણ શરીરરૂપી કાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે તે શું ? પર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરૌપપાતિક, કપાતીત વૈમાનિક દેવ પ ચેન્દ્રિયના કામણ શરીરરૂપ કાયપ્રોગથી પરિણત હેય છે? અગર અપર્યાપ્તક સવાર્થસિદ્ધ અનુત્તરાયપાતિક કપાતીત વૈમાનિક દેવ પંચેન્દ્રિયના કાર્મણ શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે? ઉત્તર- હે ગૌતમ જે બે દ્રશ્ય સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપપાતિક કલ્પાતીત વિમાનિક દેવ પચેન્દ્રિયના કામણ શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે, તે પર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તરપિપાતિક કપાતીત વિમાનિક દેવ ૫ ચેન્દ્રિયના કામણ શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે, અને અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુરોપપાતીક કપાતીત વૈમાનિક Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... .... . . भगरतीसगे पर्याप्तकसर्वार्थसिद्ध-यावत्-परिणत भवति, एकञ्च अपर्याप्तकसर्वार्थसिद्ध यावत् - परिणत भवति, इत्याशयः, गौतमः पृच्छति-'जइ मीसापरिणया कि मणमीसापरिणया ?३ हे भदन्त ! यदि द्रव्ये मिश्रपरिणते ते किं मनोमिश्रपरिणते ? वामिश्रपरिणते ? कायमिश्रपरिणते ? भगवानाह-' एवं मीसापरिणया वि' एवं प्रयोगपरिणतद्रव्यद्वयवदेव मिश्रपरिणतेअपि विज्ञातव्ये, प्रयोगपरिणते द्रव्ये शरीररूप कायप्रयोग से भी परिणत होते हैं । अथवा जो द्रव्य सर्वार्थसिद्ध अतुत्तरोपपातिककल्पातोत वैमानिक देवपंचेन्द्रियके कार्मणशरीररूपकायप्रयोगसे परिणत कहे गये हैं उनमेंसे कोई एक द्रव्य पर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवप'चेन्द्रियके कार्मणशरीररूप कायप्रयोगले परिणत होता है और कोई एक दूसरा द्रव्य अपर्याप्तक सर्वार्थसिद्ध अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत वैमानिक देवपंचेन्द्रियके कार्मणशरीररूपकायप्रयोगसे परिणत होता है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ मीसा परिणया कि मण मीसो परिणया' हे भदन्त ! जो दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं वे क्या मनो मिश्रपरिणत होते हैं ? या वचन मिश्रपरिणत होते हैं ? या कायमिश्रपरिणत होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं एवं मीसा. परिणया वि' हे गौतम ! प्रयोगपरिणत द्रव्यद्वयकी तरहसे ही मिश्रपरिणत दो द्रव्योंके विषयमें भी जानना चाहिये । प्रयोगपरिणत दो દેવ પંચેન્દ્રિયના કાર્મણ શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પણ પરિણત હોય છે. અથવા જે બે દ્રવ્ય સવર્થસિદ્ધ અનુત્તપિપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ પંચેન્દ્રિયના કામણ શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પરિણત કહેવામાં આવેલ છે તેમાથી કેઇ એક દ્રવ્ય પર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તપિપાતિક કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિયના કામણ શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે અને કોઈ એક બીજું દ્રશ્ય અપર્યાપ્તક સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તપિપાતીત કલ્પાતીત વૈમાનિક દેવ પચેન્દ્રિયના કામણ શરીરરૂપ કાયપ્રયોગથી પરિણત હોય છે. गौतम २वाभाना प्रश्न- 'जइ मीसा परिणया कि मणमीसा परिणया?' હે ભગવન જે બે દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણત હોય છે? તે મનોમિશ્ર પરિણત હોય છે કે વચન મિશ્ર પરિણત ડેય છે? અથવા કામણ મિશ્ર પરિણત હોય છે? તેને ઉત્તર આપતા प्रभु गौतम २पाभीने ४ छ - 'एवं मीसा परिणया वि? हे गौतम प्रयोगात બને દ્રવ્યની માફક મિશ્રપરિણત બે દ્રવ્યના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. પ્રગપરિણત Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू.२१ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २२७ चोक्तरीत्या प्रतिपादिते एव, गौतमः पृच्छति-'जइ वीससापरिणया कि वण्णपरिणया, गंधपरिणया ४? हे भदन्त ! ये द्रव्ये विस्रसापरिणते ते किं वर्णपरिणते, गन्धपरिणते, रसपरिणते, स्पर्शपरिणते, संस्थानपरिणते भवतः ? भगवानाह'एवं वीससापरिणया वि जाव-अहवा एगे चउरंससंठाणपरिणए, एगे आययसंठाणपरिणए वा' एवं पूर्ववत् विस्त सापरिणते अपि द्रव्ये वर्णगन्धादिपग्णिते विज्ञेये, यावत् रस-स्पर्शसंस्थानपरिणते अपि भवतः, अथवा एकं विस्रसा परिणतं द्रव्यं चतुरस्रसंस्थानपरिणत भवति, एकञ्चायतसंस्थानपरिणत वा द्रव्योके विषयमें कथन तो हमने पहिले कर ही दिया है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जह वीससा परिणया किं वण्ण परिणया, गंधपरिणया' हे भदन्त ! जो दो द्रव्य विस्रसा परिणत कहे गये हैं वे क्या वर्णपरिण होते हैं ? या गंध परिणत होते हैं ? या रसपरिणत होते हैं ? या स्पर्शपरिणत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एवं वीससा परिणया वि जाव अहवा एगे चउरंससठाणपरिणए एगे आययसंठाणपरिणए वा,' हे गौतम ! प्रयोगपरिणत दो द्रव्योंकी तरह ही विस्रसापरिणत दो द्रव्यों के विषयमें भी कथन जानना चाहिये अर्थात् वित्रसापरिणत द्रव्य द्वयवर्णपरिणत भी होते हैं, गंधपरिणत भी होते हैं यावत्-रस, स्पर्श और संस्थानरूपसे भी परिणत होते हैं । अथवा विस्रसापरिणत द्रव्य द्वयमें से कोई एक • विस्रसापरिणत द्रव्य चतुरस्रसंस्थान परिणत भी होता है और कोई एक दूसरा द्रव्य आयत संस्थान परिणत भी होता है । यहां ऐसा બે દ્રવ્યોના વિષયનું કથન પહેલા અમે કર્યું જ છે હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું पूछे छे ?- 'जइ वीससा परिणया किं वन्नपरिणया, गंधपरिणया' હે ભગવન જે બે દ્રવ્યો વીસ્ટસા પરિણત કહેલ છે તે વર્ણ પરિણુત હોય છે? કે ગ ધ પરિણત હોય છે? અગર રસપરિણત હોય છે? કે સ્પર્શ પરિણત હોય છે ? અગર स स्थान पति हाय तेन। उत्तर मापता प्रभु ४हे छ है- 'एवं वीससा परिणया वि जाव अहवा एगे चउरंससंठाणपरिणए, एगे आययसंठाणपरिणए वा' હે ગૌતમ પ્રયોગપરિણુત બે દ્રવ્યોની માફક જ વસ્ત્રસા પરિણત બે દ્રવ્યોના વિષયમાં પણ સમજી લેવુ અર્થાત- વિસસા પરિણા દ્રવ્યદ્રય વર્ણ પરિણત પણ હોય છે. ગ ધ પરિણુત પણ હોય છે યાવત રસ, સ્પર્શ અને સસ્થાન રૂપથી પણ પરિણત હેય છે અથવા વિસસા પરિણત દ્રવ્યમાંથી કેઈએક વિશ્વસા પરિણત દ્રવ્ય ચતુરસ (ચાર ખૂણાવાળુ) સ સ્થાન પરિણુત પણ હોય છે, અને કેઈ એક બીજું દ્રવ્ય Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - २२८ भगवतीसूत्रे भवति, इदमत्रावधेयम्-द्रव्यद्वयपरिणामे प्रयोगमिश्रविस्रसापरिणामत्रये एकत्वे त्रयो विकल्पाः, द्विकयोगेऽपि त्रय एवेति षट्, तथा मनोवचःकायप्रयोगपरिणामत्रयेऽपि एककडिकयोगे पडेव, मनःप्रयोगपरिणामे तु सत्यमृपादिचतुर्भेदेन एकत्वे चत्वारः, द्विकयोगे षट्, इत्येवं सर्वेऽपि दश विकल्पाः,सत्यमनःमयोगपरिणामादिषु आरम्भानारम्भादिपइभेदेन एकत्वे पट्, द्विकयोगे तु पञ्चदश, इत्येवमेकविंशतिः विकल्पा भवन्ति, एवं सत्यवचःकायप्रयोगपरिणामादिष्वपि उक्त रीत्या एकविंशतिः विकल्पा अधुनैव पूर्व प्रतिपादिताः,इति सर्वमनवद्यम्।।मु०२१॥ समझना चाहिये-प्रयोग, मिश्र और विस्रसापरिणत द्रव्यद्वयके परिणमन में एकत्वमें तीन विकल्प होते हैं । और द्विकके थोगमें भी तीन ही विकल्प होते हैं। इस तरह ६ विकल्प होते हैं । तथा मनवचन और काय इनके प्रयोगसे परिणत द्रव्यद्वयके परिणमनमें एकत्वमें तीन विकल्प और हिकसंयोगमें भी तीनविकल्प इस तरहसे ६ विकल्प होते हैं। सत्यमनःप्रयोगपरिणत असत्यमनःप्रयोगपरिणत उभयमनःप्रयोगपरिणत एवं अनुभयसनामयोगपरिणत दो द्रव्योंके परिणयनमें एकत्वमें चार विकल्प, और बिकके योगमें ६ इस तरह सब १० विकल्प होते हैं । सत्यमनःप्रयोगपरिणामादिकोंमें आरंभ अनारंभ आदि ६ भेदसे एकत्वमें ६ विकल्प, और डिकयोगमें १५ विकल्प इस तरह २१ विकल्प होते हैं । सत्यवचनप्रयोग और कायप्रयोगसे परिणत दो द्रव्योंके परिणमनके विषय में तो हमने उक्तरीतिके अनुसार २१ विकल्प पहिले अभी यहीं पर दिखा ही दिये हैं ॥तू.२१॥ અ યન (લાંબુ) સસ્થાન પરિણત પણ હોય છે અહીં એવુ સમજવું જોઈએ કે પ્રયોગ, મિશ્ર અને વિશ્વસા પરિણત દ્રવ્યદયના પરિણમનમાં એકત્વમા એકના ત્રણ વિકલ્પ થાય છે અને દિકના વેગમાં પણ ત્રણ જ વિકલ્પ હોય છે, એ રીતે છ વિકલ્પ હોય છે. તથા મન, વચન, અને કાય એના પ્રયોગથી પરિણત દ્રવ્યયના પરિણમનમાં એકત્વના ત્રણ વિકલ્પ અને ક્રિકસ ગમાં પણ ત્રણ વિકલ્પ એ રીતે ૬ વિકલ્પ હોય છે. સત્યમન પ્રગપરિણત, અસત્યમના પ્રોગપરિણત ઉભય મનપ્રાગ મિશ્રમન પરિણત એજ રીતે અભયમનy " પરિણત બે દ્રવ્યેના પરિણામનમાં એકત્વમાં ચાર વિક૫. અને દિક પ્રગમાં છ ૬ એ રીતે કુલ શ ૧૦ વિકલ્પ હોય છે સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણામરિકમાં આર ભ, અમારંભ વિગેરે છ ભેદથી એકત્વમાં ૬ છ વિકલ્પ, અને દિકપ્રયાગમાં ૧૫ ૫દર વિક૯પ આ રીતે ૨૧ એકવીસ વિક૯પ હેાય છે. સત્યવચનપ્રયોગ અને કાયપ્રયોગથી પરિણત બે દ્રવ્યના પરિણમનના વિષયમાં તે અમે ઉપર કહ્યા અનુસાર ૨૧ વિકલ્પ પહેલા હમણા જ આ સત્રમાં દર્શાવેલ છે. સૂ. ૨૧ Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ म.२२ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २२९ अथ त्रीणि द्रव्याणि अधिकृत्य गौतमः पृच्छति-'तिन्नि भंते' इत्यादि। मूलम्-तिन्नि भंते ! दवा किं पओगपरिणया, मीसाप० वीससा प० ? गोयमा ! पओगपरिणया वा, मीसापरिणया वा, वीससारिणया वा १, अहवा एगे पओगपरिणए, दो मीसापरिणया २, अहवेगे पओगपरिणए दो वीससापरिणया ३, अहवा दो पओगपरिणया, एगे मोससापरिणए ४, अहवा दो पओगपरिणया एगे वीससा परिणया ५, अहवा एगे मीसापरिणए, दो वीससापरिणया ६, अहवा दो मीसा परिणया, एगे वोससापरिणए७, अहवा एगे पओगपणिरए एगे मीसापरिणए, एगे वीससापरिणया ८, जइ पओगपरिणया कि मणप्पओगपरिणया, वइप्पओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया ? गोयमा ! मणप्पओगपरिणया वा, एवं एकगसंजोगो, दुयासंजोगो, तियासंजोगो भाणियवो जइ मणप्पओगपरिणया कि सच्चमणप्पओग परिणया वा ४ ? गोयमा ! सच्चमणप्पओगपरिणया वा जावअसच्चामोसमणप्पओगपरिणया वा ४, अहवा एगे सच्चमणप्पआगपरिणए, दो मोसमणप्पओगपरिणया वा, एवं दुया संजोगो तियासंजोगो भाणियो, एत्थवि तहेव जाव-अहवा एगे तंससंठाणपरिणए वा, एगे चउरंससंठाणपरिणए वा, एगे आययसंठाणपरिणए वा ॥ सू० २२ ॥ छाया-त्रीणि भदन्त ! द्रव्याणि किं प्रयोगपरिणतानि, मिश्रपरिणतानि, विसमा परिणतानि ? गौतम ! प्रयोगपरिणतानि वा, मिश्रपरिणतानि वा, 'तिन्नि भंते दवा किं पओगपरिणया' इत्यादि । सूत्रार्थ-(तिन्नि भंते ! दबा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया) 'तिमि भंते दबा किं पओगपरिणया' इत्यादि सूत्रा- (तिन्नि भते दया कि पओगपरिणया, मीसा परिणया, Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॐ -- . .. . भगवतीने विस्रसापरिणतानि वा १, अथवा एकं प्रयोगपरिणत द्वे मिश्रपरिणते २, अथवा एकं प्रयोगपरिणत द्वे विस्रसापरिणते ३, अथवा द्वे प्रयोगपरिणते. एक मिश्रपरिणतम् ४, अथवा द्वे प्रयोगपरिणते, एक विलसापरिणतम् ५, अथवा एकं मिश्रपरिणतं द्वे विसापरिणते ६, अथवा हे मिश्रपरिणते, एक विस्रसापरिणतम्७, अथवा एकं प्रयोगपरिणतम्, एकं मिश्रपरिणतम्, एक विस्रसाहे भदन्त ! तीन द्रव्य क्या प्रयोगपरिणत होते हैं ? या मिश्रपरिणत होते हैं ? या विस्रसापरिणत होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! वे तीनोंद्रव्य (पओगपरिणया वा, मीसापरिणया वा, वीससापरिणया वा) प्रयोगपरिणत भी होते हैं, मिश्रपरिणत भी होते है और विस्रसा परिणत भी होते हैं (अहवा एगे पओगपरिणए, दो मीसा परिणया १ अहवेगे पओगपरिणए, दो वीससा प० २, अहवा दो पओगपरिणया, एगे मीससा परिणए ३, अवा दो पओग प०, एगे वीससा प० ४, अहवा एगे मीसापरिणए दो वीससा परि० ५, अहवा दो मोसाप० एगे वीससाए० ६, अहवा एगे पओगपरि० एगे मीसापरि०, एगे वीससाप० ७) अथवा एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है और दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं १, अथवा एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, और दो द्रव्य विस्रसापरिणत होते हैं २, अथवा दा द्रव्य प्रयोग परिणत होते हैं और एक द्रव्य मिश्रपरिणत होता है ३, अथवा दो वीससा परिणया) 3 भगवन् ! यो शु प्रयोगपरित डाय छ ? अगर मिश्र પરિણત હેય છે? કે વિસસા પરિણત હોય છે? उत्तर- (गोयमा) 3 गौतम ऋ द्रव्ये (पओगपरिणया चा मीसापरिणया वा वीससापरिणया वा ) प्रयोगपति पण य छ, मिश्रपरित पशु उय छ, भने. विससा परिणत पy डोय छे (अहग एगे पओगपरिणए, दो मीसापरिणया १, अहवेगे पओगपरिणए, दो वीससा प० २, अहवा दो पओगपरिणया, एगे मीससा परिणए ३, अहवा दो पओगप०, एगे वीससाप० ४, अहवा एगे मीसा परिणए, दो वीससा परिणया ५, अहवा दो मीसा प०, एगे वीससा ५० ६, अह्वा एगे पओग परि०, एगे मीसा परि० एगे वीससा परिणए) અથવા એક દ્રવ્ય પ્રયોગ પરિણત હોય છે અને બે દ્રવ્ય મિશ્રપરિણત હેય છે ૧ અથવા એક દ્રવ્ય પ્રવેગ પરિણુત હોય છે અને બે દિવ્ય વિશ્વસા પરિણત હોય છે. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ.१ स. २२ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २३१ परिणतम् ८, यदि प्रयोगपरिणतानि कि मनःप्रयोगपरिणतानि, वचःप्रयोगपरिणतानि कायप्रयोगपरिणतानि ? गौतम ! मनःप्रयोगपरिणतानि वा, एवम् एक कसंयोगः, द्विकसंयोगः, त्रिकसंयोगो, भणितव्यः । यदि मनःप्रयोगपरिणतानि किं सत्यमनःप्रयोगपरिणतानि वा ४ ? गौतम ! सत्यमनःप्रयोगपरिणतानि वा, द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं और एक द्रव्य विस्रसा परिणत होता है ४, अथवा एक द्रव्य मिश्रपरिणत होता है, और दो द्रव्य विस्रसापरिणत होते हैं ५, अथवा, दो द्रव्यमिश्रपरिणत होते हैं और एकद्रव्य विस्रसापरिणत होता है ६, अथवा एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, एक द्रव्यमिश्रपरिणत होता है और एक द्रव्य विस्रसापरिणत होता हैं ७, (जइपओगप० किं मणप्पओगपरिणया, वहप्पओगपरि० कायप्पपरि०) हे भदन्त ! यदि तीन द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं तो क्या वे मनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? या वचनप्रयोगपरिणत होते हैं ? या कायप्रयोगपरिणत होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (मणप्पओगपरि णया वा, एवं एक्कगसंयोगो, दुयासंयोगो, तियासंयोगो भाणियव्वो) -वे तीन द्रव्य मनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं, वचःप्रयोगपरिणत भी होते हैं, कायप्रयोगपरिणत भी हैं। इसी तरहले एकसंयोग, द्विकसंयोग, और त्रिकर्मयोग कहलेना चाहिये । (जइ मणप्पओगपरि० किं सच्चमणप्पओगपरिणया वा ४) हे भदंत ! वे तीन द्रव्य यदि ૨, અથવા બે દ્રવ્ય પ્રયોગપરિણત હોય છે અને એક દ્રવ્ય મિશ્રપરિણુત હોય છે ૩, અથવા બે દ્રવ્ય પ્રયોગ પરિત હોય છે અને એક દ્રવ્ય વીસા પરિણત હોય છે ૪ અથવા એક દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણુત હોય છે અને બે દ્રવ્ય વિસા પરિણત હોય છે પ, અથવા બે દ્રવ્ય મિશ્રપરિણત હેય છે અને એક દ્રવ્ય વિસસા પરિણત હેચ છે. ૬, અથવા એક દ્રવ્ય પ્રયોગ પરિત હોય છે, એક વ્ય મિશ્રપરિણત હોય છે અને એક દ્રશ્ય વિસ્રસા परिणत हाय छ. प्रश्न-जइ पओग प. किं मणप्पओगपरिणया वइप्पओगपरिणया कायप्पओगपरिणया मापान ने एप द्रव्ये प्रयास परिणत जाय तो शुत भन: પ્રગપરિણત હેાય છે ? કે વચનગ પરિણત હોય છે અગર કાયપ્રયોગપરિણત હોય છે? उत्तर (गोयमा) गौतम, 'मणप्पओगपरिणयावा एवं एक्कगसंयोगो, दुयासंयोगो तियासंयोगो, भाणियबो' त न्य मन.प्रयोगपक्ष्यित पर डाय , पथनप्रया परिणत પણ હોય છે, કાયપ્રયોગ પરિણત પણ હોય છે એ જ રીતે એક સમયેગ, દ્વિસ વેગ અને ત્રિકसयोग सम सेवा प्रश्न-जइ मणप्पओगपरिणया कि सच्चमणप्पभोगपरिणया वा४, હે ભગવન તે ત્રણ દ્રિવ્ય જે મન પ્રયોગ પરિણત હોય તો શું તે સત્યમન પ્રોગપરિણત Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ भगवतीसूत्रे यावत्-असत्यामृषामन:प्रयोगपरिणतानि वा ४, अथवा एकं सत्यमनःप्रयोगपरिणत वा, द्वे मृषामनःप्रयोगपरिणते वा, एवं द्विकसंयोगः, त्रिकसंयोगो भणितव्यः। अत्रापि तथैव यावत्, अथवा एकं व्यस्त्रस स्थानपरिणतं वा, एक चतुरस्रसंस्थानपरिणत चा; एकम् आयतसंस्थानपरिणत वा ॥ मु० २२ ॥ मनःप्रयोगपरिणत होते हैं तो क्या वे सत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं, या असत्यमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ?, या उभयमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? या अनुभयमनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सच्चमणप्पओगपरिणया वा जाव असचामोसमणप्पओगपरिणया वा ४, अहवा एगे सचमणप्पओगपरिणए, दो मोसमणप्प ओगपरिणया वा, एवं दुबासंयोगो, तियासंयोगो. भाणियव्वो एत्थ वि तहेव जाव अहया एगे तंससंठाणपरिणए वा, एगे चउरंजसंठाणपरिणए वा, एगे आययसंठाणपरिणए वा वे तीनां द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं यावत् असत्यामृषामन:प्रयोगपरिणत भी होते हैं। अश्वा एकद्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता और दूसरे दो द्रव्य कृपामन:प्रयोगपरिणत होते हैं । इसीतरहसे यहांपर भी द्विकसंयोग कहलेना चाहिये । यावत् अथवा एक द्रव्य व्यस्त्रसंस्थानरूपसे परिणत होता है, एकद्रव्य समचतुरस्रसंस्थानरूपसे परिणत होता है और एक आयतसंस्थानरूपसे भी परिणत होता है। હોય છે ? અગર અસત્યમનઃપ્રયોગ પરિણત હોય છે કે ઉભયમન પ્રયોગ પરિણત હોય छ ४ अनुमयमन:प्रयोग परिणत हाय छ ! उत्तर : (गोयमा) हे गौतम 'सच्चमणप्प ओगपरिणया वा, जाव असच्चमोसमणप्पओग. वा ४, अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए दो मोसमणप्पओगपरिणया वा, एवं दुया संयोगो, तिया संयोगो भाणियव्यो एत्थ वि तहेव जाव अहवा एगे तंससंठाणपरिणएवा, एगे चउरंससंठाणपरिणएवा, एगे आययसंठाणपरिणए वा' त ! यससमन પ્રવેગ પરિણત હોય છે યાવત અસત્યામૃષામન પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે અથવા એક દ્રવ્ય સત્યમનઃ પ્રયોગ પરિત હોય અને બીજું દ્રવ્ય મૃષામનઃપ્રયોગ પરિત હોય છે. એજ રીતે અહીં પણ દ્વિક સંગ ત્રિકસ સમજી લેવા જ્યાં સુધી અથવા એક દ્રવ્ય રાસ્ત્રવિણ સસ્થાનરૂપથી પરિણત હોય છે, અને એક દ્રવ્ય સમ ચતુરસ (ચારખુણા વાળા) ચતુષેણસ સ્થાનરૂપથી પરિણુત હોય છે. અને એક આયત (લાંબુ) સંસ્થાનરૂપથી પરિણત હોય છે Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सू०२१ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २३३ टीका-तिन्नि भंते! दव्वा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, बीससापरिणया ?' हे भदन्त ! त्रीणि द्रव्याणि किं प्रयोगपरिणतानि, मिश्रपरिणतानि, विसापरिणतानि भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा । पओगपरिणया वा, मीसा परिणया वा ?" सापरिणयाचा हे गौतम ! त्रीणि द्रव्याणि प्रयोगपरिणतानि वा, मिश्रपरिणतानि वा वित्रसापरिणतानि वा भवन्ति १ ' अहवा एगे पओगपरिणए, दो मीसा परिणया ?' अथवा त्रिद्रव्येषु एकं द्रव्यं प्रयोगपरिणतं भवति, हे द्रव्ये मिश्रपरिणते भवतः २, 'अहवा एगे पओगपरिणए, दो वीससापरिणया३' अथवा एकं द्रव्यं प्रयोगपरिणत भवति द्वे विस्रसापरिणते भवतः ४ ' अहवा दो पओगपरिणया, एगे मीसापरिण ४' अथवा द्वे द्रव्ये प्रयोगपरिणते भवतः, एकं मिश्रपरिणतं टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा गौतम तीनद्रव्योंको लेकर प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि 'तिनि भंते ! दव्वा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, वीसमापरिणया' हे भदन्त ! तीन द्रव्य क्या प्रयोग परिणत होते हैं? या मिश्रपरिणत होते हैं ? या वित्रसापरिणत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पओगपरिणया वा, मीसापरिया वा, वीससापरिणया वा' तीन द्रव्य प्रयोगपरिणत भी होते हैं मिश्रपरिणत भी होते हैं, और वित्रसापरिणत भी होते हैं । 'अहवा एगे पओगपरिणए, दो मीसापरिणया' अथवा तीनद्रव्योंमें से कोई एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है और दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं १ | ' अहवा एगे पओगपरिणए, दो वीससा परिणया, अथवा एकद्रव्य प्रयोगपरिणत होता है दो द्रव्य विस्रसापरिणत होते २, 'अहवा दो पओगपरिणया, एगे मीसापरिणए' अथवा दो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते ટીકા- આ સુત્ર દ્વારા ગૌતમ રવામી ત્રણ દ્રવ્યેને ઉદેશીને પ્રભુને એવું यूछे छे - 'तिम्नि भंते दव्वा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, वीससापरिणया' હે ભગવન ત્રણ દ્રવ્યે શુ પ્રયાગપરિણત હોય છે કે મિશ્ર પરિણત હોય છે કે વીસસા પરિણત હોય છે? उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम 'पओगपरिणया वा, मीसापरिणया वा, वीससा परिणया वा' ऋणु द्रव्यश्योगपति मिश्र परित भने विससायरिणुन छ 'अहवा एगे पओगपरिणए, दो मीसा परिणया' अथवा त्राणु द्रव्योમાંથી કોઇ એક દ્રવ્ય પ્રયોગ પરિણત હેાય છે. અને એ દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણિત હાય છે. ૧ " अहवा एगे पओगपरिणए, दो वीससा परिणया' अथवा येउ द्रव्य प्रयोगयरिष्युत होय छे में द्रव्य विससा परिणत होय छे २ अहवा दो पर्योगपरिणया, एगे मीसा Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती २३४ भवति४, 'अहवा दो पओगपरिणया एगे वीससापरिणए ५' अथवा दे द्रव्ये प्रयोगपरिणते भवतः, एकं विस्रसापरिणतं भवति५, ' अहवा एगे मीसापरिणए, दो वीससापरिणया ६' अथवा एक द्रव्यं मिश्रपरिणतं भवति, हे द्रव्ये विस्रसापरिणते भवतः ६, 'अहवा दो मीसापरिणया, एगे वीससापरिणए७' अथवा द्वे द्रव्ये मिश्रपरिणते भवतः, एक द्रव्यं वित्रसापरिणतं भवति, 'अहत्रा एगे पओगपरिणए, एगे मारिए, एगे वीससापरिणए ७' अथवा एक द्रव्यं प्रयोगपरिणतम्, एक मिश्रपरिणतम्, एक विस्रसापरिणतं भवति । गौतमः पृच्छति - 'ज‍ पओगपरि या किं मणप्पगपरिणया, वडप्पओगपरिगया, कायप्पओगपरिणया, यानि द्रव्याणि प्रयोग परिणतानि तानि किं मनःप्रयोगपरिणतानि वचः प्रयोगपरिणतानि, हैं और एक द्रव्य मिश्रपरिणत होता है ३, 'अहवा दो पओगपरिणया, एगे वीससा परिणए' अथवा कोई दो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं और एक द्रव्य विस्रापरिणत होता है ४, 'अहवा एगे मीसापरिणए, दो वोससापरिणया' अथवा एकद्रव्य मिश्रपरिणत होता है और दो द्रव्य चित्रसापरिणत होते हैं ५, ' अहवा दो मीसापरिणया एगे वीसमा परिणए' अथवा कोई दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं और एक द्रव्य विस्रसा परिणत होता है ६ ' अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसापरिणए' कोई एक द्रव्य प्रयोग परिणत होता है, कोई एक द्रव्य मिश्रपरिणत होता है ( एगे वीसमा परिणए ) कोई एक द्रव्य विस्रसा परिणत होता है ७ । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जह पओगपरिणया किं मणप्पओगपरिणयां, वइप्पओगपरिणया. कायप्प ओगपरिणया' हे भदन्त ! जो तीनों द्रव्यप्रयोगपरिणत पारगए' अथवा मे द्रश्यो अयागपरिगत होय छे अनेो द्रव्य मिश्रपरित होय छे. " अहवा दो पओगपरिणया एगे वीससापरिणए' अथवा मे द्रव्य प्रयोगपरिशुत होय छे भने । द्रव्य विससा परिणित होय छे. ४ ' अहवा एगे मीसापरिणए दो areer परिणया' अथवा येउ द्रव्य मिश्र परिष्यत होय छे भने मे द्रव्य विससा પરિણત હોય છે. પ " अहवा दो मीसा परिणया एगे वीससा परिणए અથવા એ દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણત હોય છે અને એક દ્રવ્ય વિસ્રસા પરિણત હોય છે. ૬ ' अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसा परिणए' अर्थ ये४ द्रव्य प्रयोगयशिशुत હાય છે ४ ४ द्रव्य मिश्र परिणत होय छे. 'एगे बीससा परिणए' अष्ठ દ્રવ્ય વિસા પરિણત હોય છે. છ , अ- 'जइ पओगपरिणया, किं मणप्पओगपरिणया, वप्पओगपरिणया, काय ओगपरिणया ' हे भगवन् ले गये द्रव्य प्रयोगपरित होय तो शुं Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ . १ सृ. २१ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २३५ कायप्रयोगपरिणतानि भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! मणप्पओगपरिणया वा, एवं एक्कसंजोगो दुयासंजोगो तियास जोगो भाणियन्त्रो' हे गौतम ! प्रयोगपरिणतानि द्रव्याणि मनःप्रयोगपरिणतानि वा वचः प्रयोगपरिणतानि वा, काययोगपरिणतानि वा भवन्ति, एवं रीत्या एककस योगः, द्विक्संयोगः, त्रिसंयोगो भणितव्यः, यथा द्वे प्रयोगपरिणते द्रव्ये मनःप्रयोगपरिणते भवतः एकञ्च वचःप्रयोगपरिणत वा भवति' इत्यादिद्विकयोगो वोध्यः, प्रयोगपरिणतेषु त्रिषु एकं द्रव्य मनःप्रयोगपरिणतं वा भवति, एक वचःप्रयोगपरिणतं भवति, एकञ्च कायप्रयोगपरिणतं भवति' इत्यादित्रिकयोगो वोध्यः । गौतमः होते हैं वे क्या मनःप्रयोगसे परिणत होते हैं या वचनप्रयोग से परिणत होते हैं ? या कायप्रयोग से परिणत होते ! उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा' हे गौतम! 'मणप्पओगपरिणया वा, एवं एक्कगसंयोगो, दुया संयोगोतिया संयोगो भाणियचो' प्रयोगपरिणत तीनों द्रव्य मनःप्रयोग से भी परिणत होते हैं, वचनप्रयेोगसे भी परिणत होते हैं, कायप्रयोग से भी परिणत होते हैं । इसी तरहसे एकसंयोग, द्विक्संयोग और त्रिकसंयोग कहलेना चाहिये जैसे जो तीन द्रव्य प्रयोग परिणत होते हैं उनमें से कोई एक दो द्रव्य मनःप्रयोगपरिणत होते हैं और एकद्रव्य वचः प्रयेोगपरिणत होता है इत्यादि रूप कथन द्विक्संयेोगको लेकर कहा गया जानना चाहिये इसी तरहसे जो तीन द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं उन तीनों में एक द्रव्य मनःप्रयोग परिणत होता है, एक वचनप्रयोगपरिणत होता है, एक कायप्रयोग परिणत होता है इत्यादि रूपसे कथन મન:પ્રયાગપરિણત હોય છે કે વચનપ્રયાગ પરિણત હાય છે અગર કાયપ્રયાગ પરિણત હાય છે ? उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम 'मणपेओग परिणया वा एवं एकगसंयोगो, दुया संयोगो, तिया संयोगो भाणियन्वो' प्रयोगपरित तेत्रो द्रव्यो भनः प्रयोगध વચનપ્રયાગથી અને કાયપ્રયેાગથી પણ પરિણત હાય છે. એ જ રીતે એક સાગ, કિ સ યાગ અને ત્રિકસ યાગ પણ સમજી લેવા જેવી રીતે કે ત્રણ દ્રવ્યે પ્રયાગપરિષ્કૃત હાય છે તેમાથી કોઇ એક દ્રવ્ય મન પ્રયાગ પરિણત હાય છે અને એક દ્રવ્ય વચનપ્રયોગ પરિણત હાય છે પ્રત્યાદિ રૂપ કથન કિસ યાગને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવ્યું છે તે જાણી લેવુ એ જ રીતે જે ત્રણ બ્યા પ્રયાગપરિણત થાય છે તે ત્રણેમા એક દ્રવ્ય મનઃપ્રયેળ પરિણત હાય છે, એક વચનપ્રયાગ પરિણત હોય છે, એક કામપ્રયેાગ પરિજીત હોય છે. ઇત્યાદિ રૂપતુ કથન ત્રિકસ યાગિક કથન સમજવુ. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - २३६ भगवतीसूत्रे पृच्छति-'जइ मणप्पओगपरिणया कि सच्चमणप्पओगपरिणया, मोसमणप्पओगपरिणया, सच्चामोसमणप्पओगपरिणया, असञ्चामोसमणप्पओगपरिणया' हे भदन्त ! यानि द्रव्याणि मनःप्रयोगपरिणतानि तानि किं सत्यमनःप्रयोगपरिणतानि,मृपामनः प्रयोगपरिणतानि, सत्यमृषामनःप्रयोगपरिणतानि, असत्यामृषामनामयोगपरिणतानि भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! सच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असचामोसमणप्पओगपरिणया वा' हे गौतम ! मनःप्रयोगपरिणतानि द्रव्याणि सत्यमनःप्रयोगपरिणतानि, मृषामनःप्रयोगपरिणतानि, सत्यमृपामन प्रयोगपरिणतानि, असत्यामृषामनःप्रयोगपरिणतानि भवन्ति, 'अहवा एगे सचमणप्पओग परिणए, दो मोसमणप्पओगपरिणया वा' अथवा एक मनःप्रयोगपरिणतं द्रव्यं सत्यत्रिकयोगका कथन जानना चाहिये। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ मणप्पओगपरिणया कि सचमणप्पओगपरिणया, मोसमणप्पओग परिणया सच्चामोसमणप्पओगपरिणया असच्चामोसमणप्पओगपरिणया' हे भदन्त ! जो तीनों द्रव्य मनःप्रयोग परिणत होते हैं सो क्या वे सत्य मनः प्रयोग परिणत होते हैं ? या मृपामनःप्रयोगपरिणत होते हैं ? या असत्याभूषामनःप्रयोग परिणत होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! सच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असचामोसमणप्पओगपरिणया वा' हे गौतम जो तीन द्रव्य मनः प्रयोग परिणत होते हैं वे . सत्यमनःप्रयोगपरिणत भी होते हैं, मृषामनःप्रयोग परिणत भी होते हैं और असत्यामृपामनःप्रयोग परिणत भी होते हैं। 'अहवा एगे सच्चमणप्पओगपरिणए, दो मोसमणप्पओगपरिणया' मनःप्रयोग प्रश्न- 'जइ मणप्पओगपरिणया कि सच्चमणप्पओग परिणया, मोसमण प्पओगपरिणया, सच्चामोसमणप्पओगपरिणया, असञ्चावामोसमणप्पओगपरिणया' હે ભગવન જે ત્રણ દ્રવ્ય મન પ્રયોગ પરિત હોય છે? તે શું સત્યના પ્રયોગ પરિણત હેય છે? કે મૃષામનઃપ્રયોગ પરિણત હોય છે? અગર સત્યમૃષામના પ્રયોગ પરિણત હેય છે? કે અસત્યામૃષામનઃ પરિણત હોય છે? उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम 'सच्चमणप्पओगपरिणया वा, जाव असच्चामोसमणप्पओगपरिणया वात्र य मनप्रयोग परिणत डाय छ તે સત્યમનઃપ્રયોગ પરિણ, મૃષામનપ્રયોગ પરિણત અને સત્યમૃષામન પ્રયોગ પરિણત ५५५ होय छ भने अत्यभूषामान प्रयोग परिणत प य छे. 'अहवा एगे सच्चमण . पोगपरिणेए दो मोसमणपओगपरिणया' मनःप्रयोग परिणत द्रव्याभांथा म Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. २१ मूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २३७ मनःप्रयोगपरिणत भवति, द्वे तथाविधे द्रव्ये मृषामनःप्रयोगपरिणते वा भवतः, 'एवं दुयास जोगो, तियासंजोगो भाणियन्बो' एवं उक्तरीत्या द्विकसंयोगः, त्रिकसंयोगो भणितव्यः वक्तव्यः 'एत्थवि तहेच जाव' अत्रापि द्रव्यत्रयाधिकारेऽपि तथैव वक्तव्यं यथा द्रव्यद्वयाधिकारे उक्तम्, ततश्च मनोवचनकायप्रभेदतो यः प्रयोगपरिणामः, मिश्रपरिणामः, वर्णादिभेदतश्च विसापरिणाम उक्तः स अत्रापि वाच्यः यावत्-पूर्वोक्त सर्व संग्राह्यम्, 'अहवा एगे तंससंठाणपरिणए वा,एगे चउरंसस ठाणपरिणए वा, एगे आययसंठाण परिणए वा' अथवा एकं संस्थानमयोगपरिणतं द्रव्यं त्र्यससंस्थानपरिणतं वा भवति एक द्रव्यं चतुरस्रसंस्थानपरिणतम् एकं द्रव्यम् आयतसंस्थानपरिणतं वा भवति, इदमत्र बोध्यम्-द्रव्यत्रयपरिणामाधि. परिणत द्रव्योंमें से एकमनःप्रयोगपरिणत द्रव्य सत्यमनःप्रयोगपरिणत होता है, तथा दूसरे मनःप्रयोगपरिणत दो द्रव्य मृषामनःप्रयोग परिणत होते हैं । 'एवं दुयासंयोगो भाणियवो' इस उक्तरीतिके अनुसार द्विकसंयोग, त्रिकसंयोग कहलेना चाहिये । 'एत्थ वि तहेव जाव' इस द्रव्यत्रयके अधिकारमें भी ऐसा ही कथन करना चाहिये जैसा कि कथन द्रव्यद्वयके अधिकारमें किया गया है। वहीं पर मन, वचन, कायके भेदसे जो प्रयोगपरिणाम, मिश्रपरिणाम और वर्णादिके भेदसे विस्त्रसापरिणाम कहा गया है वह यहां पर भी कहना चाहिये। "यावत्' पद यही बात प्रगट करता है । 'अहवा एगे तंससंठाण परिणए वा, एगे चउरंससंठाणपरिणए वा, एगे आययसंठाणपरिणए वा' अथवा संस्थान प्रयोग परिणत एक द्रव्य व्यत्रसंस्थान परिणत भी होता है, कोई एक द्रव्य चतुरस्र संस्थान परिणत होता है, कोई एक द्रव्य आयत संस्थान परिणत होता है। यहां पर ऐसा समझना દ્રવ્ય સત્યમનઃપ્રયોગ પરિણત હોય છે તથા બીજું મનઃપ્રયોગ પરિણુત દ્રવ્ય મૃષામનઃ प्रयोगपति डाय छे. 'एवं यासंयोगो, तियासयोगो भाणियव्यो' मा शव ६४ से 21 मने निसय ५ सम सपा 'एत्थ वि तहेव जाव' से द्रव्य तय દ્રવ્યના અધિકારમાં પણ એવું જ કથન કરવું જોઈએ જેવું કથન દ્રવ્યદયના અધિકારમાં કહેલુ છે. ત્યાં મન, વચન અને કાયના ભેદથી તે પ્રગપરિણામ, મિશ્રપરિણામ અને વર્ણાદિના ભેદથી વિલસા પરિણામ કહેલ છે તે અહીં આ પણ સમજી લેવા.–ચાવત’-એ જ વાત यावत ५४थी. सभ७ ४५ छ. 'अहवा एगे तेससंठाणपरिणए वा, एगे चउरंसस ठाणपरिणए वा एगे आययसं ठाणपरिणए वा. या तो સસ્થાન પરિણુત એક દ્રવ્ય અસંસ્થાન પરિણુત પણ હોય છે, કેઈ એક દ્રવ્ય ચતુરસ્ત્ર Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३८ भगवतीमत्रो कारे प्रयोगमिश्रवित्रसापरिणतेषु एकत्वे त्रयो विकल्पाः, द्विकसंयोगेतु पइ विकल्पाः, तथाहि-आधस्य एकत्वे शेपद्वयस्य क्रमेण द्वित्वे हौ, एवम्-आधस्य द्वित्वे शेपद्वयम्य क्रमेण एकत्वे अन्यौ द्वौ,इत्येवं चत्वारः, तथा द्वितीयस्यैकत्वे तृतीयस्य द्वित्वे पञ्चमः, तथा द्वितीयस्य द्वित्वे, तृतीयस्य चैकत्वे पष्ठः इत्येवं पट्, त्रिकयोगेतु एक एवेत्येवं सर्वे दश, एवं मनःप्रयोगादिष्वपि त्रिषु दश, सत्यमनःप्रयोग परिणतादिपु तु एकत्वे चत्वारः, द्रिकयोगे द्वादश, तथाहि-आधस्य सत्यस्यैकत्वे चाहिये द्रव्यत्रय परिणामाधिकारमें पयोग, मिश्र और विलसा परिणत द्रव्ययमें तीन विकल्प होते हैं। अर्थात् द्रव्यत्रय प्रयोग परिणत भी होता है, मिश्रपरिणत भी होता है और विस्रसा परिणत भी होता है। ये ही एकत्वमें तीन विकल्प हैं। द्विकसंयोगमें ६ विकल्प होते हैं जो इस प्रकारसे हैं आदिके एकत्वमे, और शेषयके क्रमसे छित्त्वमें दो विकल्प तथा आदिके बित्वमें और शेषद्वयके क्रमसे एकत्वमें दो इस तरह चार विकल्प तो ये हो जाते हैं। तथा द्वितीय के एकत्वमें और तृतीयके एकत्वमें और तृतीयके द्वित्वमें पांचवां विकल्प होता है। तथा द्वितीयके द्वित्वमें और तृतीयके एकत्वमें ६ छठा विकल्प होता है इस तरह द्विकसंयोगमें ६ विकल्प हो जाते हैं। तथा त्रिकके योगमें एक विकल्प इस प्रकार ३+६ +१=१० ये सब १० विकल्प हो जाते हैं। इसी तरहसे मनः प्रयोग आदि तीनमें १० विकल्प हो जाते हैं अर्थात् 'द्रव्यत्रयमनः प्रयोगपरिणत भी होता है, वचःप्रयोगपरिणत भी होता है, और સંસ્થાન પરિણત હેય છે. કેઈએક દ્રવ્ય આયત સંસ્થાન પરિણત પણ હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે દ્રવ્યત્રયના અધિકારમાં પ્રયોગ, મિશ્ર અને વિશ્વસા પરિણત, દ્રવ્યદયમાં એકવમાં ત્રણ વિકલ્પ થાય છે અર્થાત દ્રવ્યમય પ્રવેગ પરિણત પણ હોય છે મિશ્ર પરિણત અને વિશ્વસા પરિણત પણ હોય છે. આજ એકતવમાં ત્રણ વિકલ્પ છે દ્વિકસોગમાં છ વિકલ્પ થાય છે જે આ રીતે છે–પહેલાના એકત્વમાં અને બાકીમાં બેના ક્રમથી, વિમા બે વિકલ્પ તથા આદિના દિવમાં અને બાકીમાં બેના કમથી, એકત્વમાં બે એ રીતે ચાર વિકલ્પ તે આજ થાય છે. તથા બીજના એકતમાં અને ત્રીજાના દિત્વમાં એમ પાંચમે. વિકલ્પ થાય છે તથા બીજાના દ્વિત્વમાં અને ત્રીજાના એકત્વમાં એમ છો વિકલ્પ થાય છે. એ રીતે દ્વિકસોગમાં છ વિકલ્પ થાય છે. તથા ત્રિક સંગમાં એક વિકલ્પ આ રીતે ૩+૧+૧=૧૦ એ બધા મળીને ૧૦ દશ વિકલ્પ થાય છેઆવી રીતે મનપ્રયોગાદિ ત્રણેના દશ વિકલ્પ થાય છે અર્થાત ‘બત્રય મનપ્રયોગ પરિણત પણ હોય છે. વચન પ્રયોગ Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ २१ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २३९ शेषाणां मृपादित्रयाणां क्रमेण अनेकत्वे त्रयः, एवम् आधस्यानेकत्वे शेषाणां त्रयाणाम् क्रमेण एकत्वे त्रय इत्येवं षट्, तथा द्वितीयस्य एकत्वे शेषद्वयस्य क्रमेण अनेकत्वे द्वौ, तथा द्वितीयस्य अनेकत्वे शेषद्वयस्य क्रमेण एकत्वे द्वौ, तृतीयचतुर्थयोरेकत्वानेकत्वाभ्याम् एकः, तयोरेवानेकत्वैकत्वाभ्याम् एकः, इत्येवं द्वादश, कायप्रयोगपरिणत भी होता है । ये ही एकत्वमें तीन विकल्प है । द्विकसंयोगमें ६, और त्रिकसंयोगमें १ इस प्रकार ये १० विकल्प हैं। तथा सत्यमनःप्रयोग परिणत आदिकोंमें एकत्वमें चार विकल्प होते हैं जो इस प्रकारसे हैं द्रव्यत्रय सत्यमान प्रयोग परिणत भी होता है, असत्यमनः प्रयोग परिणत भी होता है, उभयमनःप्रयोगपरिणत भी होता है, ओर अनुभयमनःप्रयोग परिणत भी होता है इस तरहसे ये एकत्वमें चार विकल्प हैं। द्विकयोगमें १२बारह विकल्प होते हैं जो इस प्रकारसे हैं आदि सत्यके एकत्वमें और शेषमृषादित्रयके क्रमशः अने कत्वमें तीनविकल्प, इसी तरहसे आदि सत्यके अनेकत्वमें और शेषतीनके क्रमशः एकत्वमें तीन विकल्प इस प्रकार ६ विकल्प ये हुए, तथा द्वितीय मृषाके एकत्वमें और शेषद्वयके क्रमशः अनेकत्व में दो विकल्प, इस प्रकार १० दश विकल्प हुए और तृतीय एवं चतुर्थके एकत्व एवं अनेकत्व को लेकर १ एक विकल्प और इन्हीं के अनेकत्व और एकत्वको लेकर एक और विकल्प इस प्रकारसे द्विकપરિણત પણ હોય છે. અને કાયપ્રયોગ પરિણત પણ હોય છે એજ એકવમા ૩ ત્રણ વિકલ્પ છે. અને કિક સ યોગમા ૬ છ અને ત્રિકસોગમાં ૧ એક એ પ્રમાણે કુલ ૧૦ દશ વિકલ્પ થાય છે તથા સત્યમનપ્રયોગ પરિણત આદિમાં એકતવમાં ચાર 6 વિકલ્પ ચાચ છેજે આ પ્રમાણે છે–દ્રવ્યત્રય સત્યમનઃ પ્રવેગ પરિણત પણ હોય છે. અસત્યમનઃ પ્રયોગપરિણત પણ હોય છે. ઉભય મન પ્રયાગ પરિણત પણ હોય છે અને અનુભય મનઃ પ્રયાગ પરિણત પણ હોય છે એ રીતે એકત્વમાં ચાર વિકલ્પ છે દિકસ એગમાં ૧૨ બાર વિક૯પ થાય છે જે આ પ્રમાણે છે. પહેલા સત્યના એકત્વમાં અને બાકી મૃષા આદિ ત્રયના કેમથી અનેકત્વમાં ત્રણ વિકલ્પ, એ જ રીતે આદિ સત્યના અનેકત્વમાં અને બાકીના ત્રણેના ક્રમથી ક્રમશઃ અનેકત્વમાં ત્રણ ૩ વિકલ્પ એ રીતે છ વિકલ્પ થાય છે. -તથા બીજા મૃષાના એકત્વમા અને બાકીના બેના ક્રમથી અનેકવમાં બે ર વિકલ્પ તથા બીજા ભેદના અનેકત્વમાં અને શેષ બેના ક્રમથી એકત્વમાં ૨ બે વિકલ્પ, આ પ્રમાણે૧૦ દશ વિકલ્પ થયા. અને ત્રીજા અને ચોથાના એકત્વ અને અનેકત્વને લઈને એક વિકલ્પ અને તેને જ અનેકવ અને એકત્વને લઈને બીજો વિકલ્પ એ રીતે કિસ વેગના Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० भगवतीसूत्रे त्रियोगे तु चत्वारः इत्येवं सर्वेऽपि विंशतिर्विकल्पाः । एवं परिमण्डलादिषु पचसु एकत्वे पञ्च, द्विकयोगे विंशतिः- आद्यस्य एकत्वे शेषाणां चतुर्णाम् क्रमेणानेकत्वे चत्वारः, तथा आद्यस्यानेकत्वे शेषाणां च क्रमेण एकत्वे चत्वारः इत्येवमष्टौ, एवं द्वितीयस्य एकत्वे अनेकत्वे च, शेषत्रयस्य चानेकत्वे एकत्वे च षट्, तथा तृतीयस्य एकत्वे अनेकत्वे च शेषयोरनेकत्वे एकत्वे च चत्वारः, एवं चतुर्थस्य एकत्वे अनेकत्वे च पञ्चमस्यानेकत्वे एकत्वे च द्वौ इत्येवं विशतिः, त्रिकयोगेतु. दश इति सर्वे त्रिंशद् विकल्पाः । एवमन्येऽपि स्वयमूहनीयाः ||२२|| योग में ये १२ विकल्प हैं । तथा त्रिकयोग में चार विकल्प होते हैं, इस तरह सब २० विकल्प होते हैं । इसी तरहसे परिमंडल आदि संस्थानो में एकत्वमें पांच विकल्प, द्विकयोगमें २० विकल्प होते हैं। २० विकल्प इस प्रकारसे हैं आदिके एकत्वमें, शेषचारोंके क्रमशः अनेकत्वमें चार विकल्प, तथा आदिके अनेकत्वमें और शेषचारे के क्रमशः एकत्वमें चार विकल्प इस प्रकार आठविकल्प ये हुए, इसी तरहसे द्वितीयके एकत्वमें तथा शेषत्रयके अनेकत्वमें और एकत्व में ६ विकल्प, तथा तृतीयके एकत्वमें और अनेकत्वमें तथा शेषदोके अनेकत्वमें और एकत्वमें चार विकल्प होते हैं, इसी तरहसे चतुर्थके एकत्वमें और अनेकत्व में, पंचमके अनेकत्वमें और एकत्वमें, दो विकल्प इस तरह ये सब मिलकर बीस २० विकल्प हो जाते हैं । तथा त्रिकके योग में दश विकल्प इस प्रकार सब मिलकर तीस ३० विकल्प हो जाते हैं । इसी तरहसे और भी विकल्प अपने आप समझ लेना चाहिये ।। सू० २२ ॥ ૧૨ ખાર વિકલ્પ થાય છે. ત્રિક સયેાગમાં જ ચાર વિકલ્પ થાય છે. એ રીતે કુલ ૨૦ વીશ વિકલ્પ થાય છે. આ રીતે પરિમંડલ આદિ સસ્થાનામાં એકત્વમાં પાંચ વિકલ્પ. દ્રિક સચેગમાં વીશ વિકલ્પ થાય છે જે વીસ વિકલ્પ આ પ્રમાણે છે.-પહેલાના એકવમાં, અને ખાકીના ચારેના ક્રમથી અનેકમાં ૪ ચાર વિકલ્પ તથા પહેલાના અનેકત્વમાં અને માકીના ચારેના કૅમથી એકત્વમાં ૪ ચાર વિકલ્પ એ પ્રમાણે કુલ આઠે ૮ વિકલ્પ થાય છે. એજ રીતે બીજાના એકત્વમાં અને અનેકવમાં તથા બાકીના ત્રણેના અનેકત્વમાં અને એકવમાં છ ટુ વિકલ્પ તથા ત્રીજાના એકત્વમાં અને અનેકત્વમાં તથા માકીના બેના અનેકત્વમા અને એકત્વમાં ચાર વિકલ્પ થાય છે. એજ રીતે ચેાથાના એકત્વમા, અનેકત્વમાં પાચમાના અનેકત્વમાં અને એકત્વમાં ૨ એ વિકલ્પ આ રીતે કુલ મળીને ૨૦ 'વીશ વિકલ્પ થાય છે. તથા ત્રણના ચેાગમાં ૧૦ દશ વિકલ્પ એ રીતે કુલ ૩૦ ત્રીસ વિકલ્પ થાય છે. આ પ્રમાણે ખાકીના બીજા વિકલ્પે પશુ સમજી લેવા. સુ.રર Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. १ सु. २३ सूक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् २४१ मूलम् - चत्तारि भंते! दवा किं पओगपरिणया मीसापरिणया, वीससापरिणया ? गोयमा ! पओगपरिणया वा, मीसापरिणया वा, वीससापरिणया वा अहवा एगे पओगपरिणए, तिन्नि मीसापरिणया १, अहवा एगे पओगपरिणए, तिन्निवीससापरिणया २, अहवा दे। ओगपरिणया दो मीसापरिणया ३, अहवा दो पओगपरिणया, दो वीससापरिणया ४ अहवा तिन्नि पओगपरिणया एगे मीसापरिणए ५ अहवा तिन्नि पओगपरिणया, एगे वीससापरिणए ६, अहवा एगे मीसापरिणए. तिन्निवीससापरिणया ७, अहवा दो मीसा परिणया, दो वीससा परिणया ८, अहवा तिन्नि मीसापरिणया एगे वीससापरिणए ९, अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसा परिणए, दो वीससापरिणया १, अहवा एगे पओगपरिणए, दे। मीसापरिणया, एगे वीससापरिणए २, अहवा दो पओगपरिणया; एगेमीसापरिणए, एगे वीससा परिणए ३, as ओगपरिणया किं मणप्पओगपरिणया ? वइप्पओगपरिणया कायप्पओगपरिणया एवं एएणं कमेणं पंच छ सत्त जाव दससंखेजा, असंखेजा, अनंता य दवा भणियवा, दुया संजोएणं, तिया संजोएणं, जाव - दससंजोएणं, बारससंजोएण, उवजुंजिऊणं जत्थ जत्तिया संयोगा उट्ठेति ते सव्वे भाणियचा, एए पुणे जहा नवस पवेसणए भणिहामो तहा उवजुंजिऊण भाणियचा, जाव असंखेज्जा, अनंता एवं चैत्र नवरं एक्कं पदं असहियं, जाव अहवा अनंता परिमंडलसंठाण परिणया जाव अनंता आययसंठाणपरिणया ॥ सू० २३ ॥ Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४२ भगवतीसूत्रे छाया-चत्वारि भदन्त ! द्रव्याणि किं प्रयोगपरिणतानि, मिश्रपरिणतानि विस्त्रसापरिणतानि ? गौतम ! प्रयोगपरिणतानि वा, मिश्रपरिणतानि वा, विसासापरिणतानि वा,अथवा एक प्रयोगपरिणतं त्रीणि मिश्रपरिणतानि १, अथवा एकं प्रयोगपरिणत त्रीणि विस्त्रसापरिणतानि २, अथवा द्वे प्रयोगपरिणते, द्वे मिश्रपरिणते ३, अथवा द्वे प्रयोगपरिणते, द्वे विस्त्रमा परिणते ४, अथवा त्रीणि प्रयोगपरिणतानि,एक मिश्रपरिणतम् ५. अथवा त्रीणि प्रयोगपरिणतानि, एक विलसापरिणतं 'चत्तारि भंने ! दव्या किं पओगपरिणया' इत्यादि । सूत्रार्थ-( चत्तारि भंते ! दवा किं पओगपरिणया) हे भदन्त ! चार द्रव्य क्या प्रयोगपरिणत होते हैं ? या मिश्रपरिणत होते हैं ? या विसापरिणत होते हैं ? (गायमा) हे गौतम ! (पओगपरिणया वा, मीसा परिणया वा, वीमसापरिणया वा) चार द्रव्य प्रयोगपरिणत भी होते हैं, मिश्रपरिणत भी होते हैं, विस्त्रसा परिणत भी होते हैं (अहवा एगे पोगपरिणए, तिम्नि सीमापरिणया) अथवा एकप्रयोगपरिणत होता है। बाकीके तीन मिश्रपरिणत होते हैं । (अहवा एगे पओगपरिणए, तिन्नि,वीससापरिणया) अथवा एकप्रयोगपरणित होता है बाकोके तीन विस्रलापरिणत होते हैं २, (अह्वा दो पओगपरिणया, दो मीसापरिणया३) अथवा दो प्रयोगपरिणत होते हैं और दो मिश्रपरिणत होते हैं ३, (अहवा दो पओगपरिणया, दो वीससा परिणए४) अथवा दो प्रयोगपरिणत होते हैं दो विस्रसापरिणत होते हैं ४, (अहवा तिन्नि पओगपरिणया, एगे मीमापरिणए ५) अथवा तीन प्रयोगपरिणए होते हैं 'चत्तारि भंते दव्या किं पओगपग्णिया इत्यादि" । सुत्राथ-'चत्तारि भंते दव्या किं पओगपरिणया' हे भगवन् यार द्रव्यो | अयोगपरित हाय छ भित्र परिणत हाय पिससा परिणत हाय छे 'गोयमा' डे गौतम ! 'पओगपरिणया मीसापरिणया वीमसा परिणया वा' या२ द्रव्य अयोगपति , मिश्र पशिशुत भने विससा परिणत होय छे. 'अहवा एगे पओगपरिगए तिन्नि मीमा परिणयो' अथवा मे प्रयोगपरिणत डाय छ भने माडीना नए मिश्र परिणत डाय छ ? ' अहवा एगे पओगपरिणए तिन्नि वीससा परिणया' અથવા એક પ્રયોગ પરિણુત હોય છે બાકીના ત્રણ વિઐસા પરિણત હોય છે ? 'अहवा दो पोगपरिणया, दो मीसा परिणया' मथा मे द्रव्य प्रयोगपरिणत हाय छ भने मे मिश्रपरिणत हाय के 3 'अहवा दो पओगपरिणया दो वीससा परिणया' मथवा द्रव्या प्रयोग परिणत य छ,म विससा परिणत डायछे ४ Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.१ सू. २३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २४३ ६ अथवा एक मिश्रपरिणत , त्रीणि विस्रसापरिणतानि ७, अथवा द्वे मिश्रपरिणत दे विस्रसापरिणते ८, अथवा, त्रीणि मिश्रपरिणतानि, एकं विस्रसापरिणतम् ९, अथवा एक प्रयोगारणतम्, एक मिश्रपरिणत, द्वे विस्त्रसापरिणते १, अथवा एक प्रयोगपरिणत , द्वे मिश्रपरिणते, एक विस्रसापरिणतम् २, अथवा वे प्रयोगपरिणते, एक मिश्रपरिणतम्, एक विस्रसापरिणतम् ३, यानि प्रयोगपरिणतानि एकद्रव्य मिश्रपरिणत होता है ५। ( अहवा तिन्नि पओगपरिणया एगे वीससा परिणए ६) अथवा, तीनद्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं और एक द्रव्य विस्रसा परिणत होता है ६ । (अहवा एगे मीसापरिणए, तिन्नि वीससापरिणए ७ अथवा एक द्रव्य मिश्रपरिणत होता है बाकीके ३ द्रव्य विस्रसा परिणत होते हैं ७ । (अहवा दो मीसापरिणया, दो वीससापरिणया८) अथवा दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं और दो द्रव्य विरसा परिणत होते हैं ८। (अहवा तिन्नि मीसापरिणया एगे वीससा परिणए ९) अथवा तीन मिश्रपरिणत होते हैं और एक द्रव्य विस्त्रसा परिणत होता है ९। (अहवा एगे पओगपरिणए एगे मीसापरिणए, दोवीससा परिणया १) अथवा एकद्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, एकद्रव्य मिश्रपरिणत होता है और दो द्रव्यविस्त्रसापरिणत होते हैं । (अहवा एगे पओगपरिणए, दो मीसापरिणया, एगे वीससापरिणए २) अथवा एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं और 'अहवा तिम्नि पओगपरिणया एगे मीसा परिणए' मया प्रयापरिणत डाय छ भने मे मिश्रि परिणत डाय छे ५ 'अहवा तिन्नि पओगपरिणया एगे वीससा परिणया' भयवा द्रव्य प्रया। परिणत डाय भने ४ विससा यात सय छ ६ 'अहवा एगे मीसा परिणए त्तिन्नि वीससा परिणए' અથવા એક દ્રવ્ય મિશ્રપરિણત હોય છે બાકીના ત્રણ દ્રવ્ય વિસસાપરિત હોય છે ; • 'अहवा दो मीसा परिणया दो वोससा परिणया' अथ। मे २०५ मिश्रपरिणत . भने मे द्रव्ये। विक्षसापरिणत उय छ ८ 'अहवा तिन्नि मीसा परिगया एगे वीससा परिणए ' अथवा न मिश्रपरिणत डाय छ भने ४ द्र०५ विखयापरिणत हाय छ ८ 'अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसापरिणए दो वीससा परिणया' અથવા એક દ્રવ્ય પ્રગપરિણત હોય છે, એક મિશ્રપરિણત હોય છે અને બે દ્રવ્ય विखसा परिणत हाय छ १ 'अहवा एगे पओगपरिणए दो मीसा परिणया एगे वीससा परिणए' मे द्रव्य प्रयोगपरित खाय छे. मे भि परिणत राय छ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ भगवतीसूत्रे किं मनःमयोगपरिणतानि, वचःप्रयोगपरिणतानि, कायप्रयोगपरिणतानि ? एवम् एतेन क्रमेण पञ्च, पद, सप्त, यावत् दश, संख्येयानि, असंख्येयानि, अनन्तानि च द्रव्याणि भणितव्यानि, द्विकसंयोगेन, त्रिकसंयोगेन यावत् दशसंयोगेन, द्वादशएक दव्य विस्त्रमा परिणत होता है २, (अहवा दो पओगपरिणया, एगे भीसापरिणए, एगे वीससापरिणए ३) अथवा दो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं, एकमिश्रपरिणत होता है और एक विस्रसा परिणत होता है ३, (जह पओगपरिणया किंमणप्पओगपरिणया) हे भदन्त ! चार द्रव्य यदि प्रयोग परिणत होते हैं तो क्या वे मनः प्रयोगपरिणत होते हैं या वचनप्रयोगपरिणत होते हैं या कायप्रयोग परिणत होते हैं ? ( एवं एएणं कमेणं पच, छ, सत्त, जाच दस, संखेजा, असंखेज्जा, अणता य व्या, दुयासंजोएणं, तियासंजोएणं, जाव दस संजोएणं, वारससंजोएणं, माणियब्वा) हे गौतम ! इस विषयमें समस्त कथन पहिले किये कथनके अनुसार ही जानना चाहिये । इसी प्रकार से क्रमानुसार पांच, छ, सात, यावत् दश, संख्यात, असंख्यात और अनन्त द्रव्योंके हिकसंयोग विकसंयोग, यावत् दशसंयोग, बारह सयोग कह लेना चाहिये । (उवजुंजिऊणं भने मे द्र०य विससा परिण1 साय छ २ 'अहवा दो पयोगपरिणया, एगे मीसा परिणए, एगे विससा परिणए' अथवा मे द्र०य प्रयापरिष्यत, ये मिश्र परिणत डाय छ भने मे विससा परिणत होय छे 3 'नइ पोगपरिणया कि मणप्पओगपरिणया ३' मगवन् या२ द्रव्य ले प्रयोगपरिणत य तो शुत મન.પ્રાગ પરિણત હેય છે? વચનપ્રયોગ પરિણત કે કાયપ્રયોગ પરિણત હોય છે? "एवं एएणं कमेणं पंच, छ, सत्त जाव दस, स खेजा, असं खेज्जा, अणंता य दव्या दुया स योएणं, तिया संयोएणं, जाव दस संजोएणं; वारस संजोएणं भाणियवा' हे गौतम मा विषयमा सघणु ४यन पडे। ४२वामा मावेस ४थनानुसार સમજી લેવું અને એ જ રીતના ક્રમ પ્રમાણે પાચ, છ, સાત,–જાવત–દશ, સંખ્યાત અસ ખ્યાત અને અનંત દ્રવ્યોના દ્વિક સંયોગ, ત્રિક સાગ- યાવત- દશ સંગ, બાર स या सभ७० वा. ' उवजु जिउणं जत्थ जत्थिया सजोगा उडेति ते सव्वे Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ स.२३ सूक्ष्मपृथिवीकायस्वरूपनिरूपणम २४५ संयोगेन उपयुज्य यत्र यावन्तःसंयोगा उत्तिष्ठन्ते ते सर्वे भणितव्याः, एते पुनः यथा नवमशतके प्रवेशनके भणिष्यामस्तथा उपयुक्तेन भणितव्याः, यावत्असंख्येयाः अनन्ताः, एवमेव, नवरम् एक पदम् अभ्यधिकम् , यावत्-अथवा अनन्तानि परिमण्डलसंस्थानपरिणतानि यावत् अनन्तानि आयतस स्थानपरिणतानि ॥ १० २३ ।। टीका-अथ द्रव्यचतुष्कपरिणाममधिकृत्य पाह-'चत्तारि भंते ! इत्यादि । 'चत्तारि भंते ! दवा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, वीससापरिणया ?' जत्थ जत्थिया स योगा उठेति ते सव्वे भाणियव्वा) जहां पर जितने संयोग उपयोगपूर्वक-विचारपूर्वक-सभवित हो उतने वे सब स योग वहां पर कहना चाहिये । (एए पुण जहा नवमसए पवेसणए भणिहामो तहा उवजुंजिऊण भाणियवा) ये सब स योग नौवें शतक के प्रवेशन अर्थात् बत्तीसवें उद्देशकमें जिस प्रकार से कहे जावेंगे, उपयोगपूर्वक उस प्रकारसे विचार करके उन्हें कहना चाहिये । (जाव अस खेजा अणंता, एवं चेव-नवरं एक पदं अमहियं) यावत-असंख्यात, अनन्त द्रव्योंके परिणाम इसी प्रकारसे जानना चाहिये । परन्तु-एक पद अधिक करके कहना चाहिये। जाव अहवा अणंतपरिमंडलसंठाणपरिणया जाव अणंता आययसंठाण परिणया) यावत्-अथवा - अनन्तद्रव्य परिमंडल संस्थान रूपसे परिणत होते हैं-यावत्-अनन्तद्रव्य आयत संस्थानरूपसे 'परिणत होते हैं। टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने द्रव्य चतुष्क आदिके परिणामको अधिकृत करके कहा है. इसमें प्रभुसे ऐसा पूछा है 'चत्तारि भंते ! भाणियवा' या २८मा सया। उपयोगपू४ - विया२४ सलावित खाय तसा ते तमाम सयोत्यो सम देवा. (एए पुण जहा नवमसये पवेसणए भणिहामो तहा उवज जिऊण भाणियचा, तमाम स या नवमा शतना प्रवेश પર્ય ત જે રીતે કહેવામાં આવશે, ઉપગપૂર્વક તે રીતે વિચારીને સમજી લેવા. जाव असंखेज्जा अणंता एवं चेव-नवरम् एक पदं अभहियं । यावत असण्यात અનત દ્રવ્યનુ પરિણમન આજ રીતે સમજી લેવું, પરંતુ એક પદ વધારીને કહેવુ नमे 'जाव अहवा अणंतपरमंडलसंठाणपरिणया जाव अणंता आययसंठाणपरिणया - यावत् सनत द्रव्य परिभ उस सस्थान३५था परिणत हाय छચાવત અનંત દ્રવ્ય આયત સંસ્થાનરૂપથી પરિણત હોય છે ટકાથ– આ સુત્રવડે દ્રવ્ય તુષ્કાદિના પરિણામને અધિકૃત કરીને કહ્યું છે. मामा गौतम पाभीम प्रभुने मे पूछयु छ - 'चत्तारि भंते व्या किं पओग Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ २४६ भगवतीसूत्रे गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! चत्वारि द्रव्याणि किं प्रयोगपरिणतानि, मिश्रपरिणतानि, वित्रसापरिणतानि भवन्ति ? भगवानाह- 'गोयमा! पओगपरिणया वा, मीसापरिणया वा, वीससापरिणया वा' हे गौतम ! चत्वारि द्रव्याणि प्रयोगपरिणतानि वा, मिश्रपरिणतानि वा, विस्रसापरिणतानि वा भवन्ति, 'अहवा एगे पओगपरिणए तिन्नि मीसापरिणया १, अथवा तेषु एक द्रव्यम् प्रयोगपरिणतं भवति, त्रीणि च द्रव्याणि मिश्रपरिणतानि भवन्ति१, 'अहवा एगे पओगपरिणए तिनि वीससा परिणया२' अथवा एक प्रयोग परिणतं भवति, त्रीणि च विस्रसापरिणतानि भवन्ति २, 'अहवा दो पओगपरिणया, दो मीसापरिणया ३, अथवा द्वे द्रव्ये प्रयोगपरिणते भवतः, द्वे च मिश्रपरिणते, 'अहवा दो पओगपरिणया दो वीससा परिणया४' अथवा वे प्रयोगपरिणते भवतः द्वे विस्त्रसापरिणते४, 'अहवा तिन्नि पओगपरिणया एगे मीसापरिणए' ददा किं पओगपरिणया, मोसापरिणया, वीससापरिणया' हे भदन्त ! चार द्रव्य क्या प्रयोगपरिणत होते हैं? या मिश्रपरिणत होते हैं ? या विस्त्रलापरिणत होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! पओगपरिणया वा, भीसापरिणया वा, वीससापरिणया वा' हे गौतम ! चार द्रव्य प्रयोगपरिणत भी होते हैं, मिश्रपरिणत भी होते हैं, और चित्रमा परिणत भी होते हैं। 'अहवा-एगे पओगपरिणए तिन्नि मीसा परिणया, अहवा एगे पओगपरिणए, तिन्नि वीससा परिणया, अहवा दो पओगपरिणय, दो मीसा परिणया, अवा दो पओगपरिणया, दो वीससा परिणयो' अथवा-उनमें एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, तीन द्रव्य मिश्र परिणत होते हैं?, अथवा-एक द्रव्य प्रयोग परिणत होता है तीन द्रव्य विस्त्रमा परिणत होते हैं२, अथवा-दो द्रव्य प्रयोग परिणया, मीसा परिणग; बीससा परिणया' हे भगवन् या द्रव्य शु प्रयोग પરિણત હોય છે? મિશ્ર પરિણત કે વિસસા પરિણત હોય છે ? उत्तर- 'गोयमा' 'पओगपरिणया वा मीसा परिणया वा चीससा परिणया' હે ગૌતમ ચાર બે પ્રયોગ પરિણત, મિશ્ર પરિણત અને વિસસા પરિણુત હોય છે. 'अहवा एगे पओगपरिणए तिन्नि मीसा परिणया, अहवा एगे पओगपरिणए तिम्नि वीससा परिणया, अहवा दो पओगपरिणया दो मीसा परिणया, अहवा दो पओगपरिणया दो वीससापरिणया, मथवा तभी ये द्रव्य પ્રયોગ પરિણત, ત્રણ દિગ્ય મિશ્ર પરિણત હોય છે અથવા એક દ્રવ્ય પ્રયોગ પરિણુત હોય છે અને ત્રણ દ્રવ્ય વિસસા પરિણત હોય છે ૨ અથવા બે દ્રવ્ય પ્રવેગ પરિણત હોય છે Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू.२३ सुक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् २४७ अथवा त्रीणि प्रयोगपरिणतानि भवन्ति एक मिश्रपरिणतं भवति, ' अहवा तिन्नि पओगपरिणया एगे वीससापरिणए६' अथवा त्रीणि प्रयोगपरिणतानि भवन्ति, एकं विस्रसापरिणत भवति६, 'अडवा एगे मोसापरिणए तिनि वीससापरिणया ७' अथवा एक द्रव्यं मिश्रपरिणत भवति, त्रीणि च विस्रसापरिणतानि भवन्ति, 'अहवा दो मीसापरिणया दो वीससापरिणया ८' अथवा द्वे द्रव्ये मिश्रपरिणते भवतः, द्वे विस्रसापरिणते भवतः ८, ' अहवा तिनि मीसापरिणया एगे वीससापरिणए९ ' अथवा त्रीणि द्रव्याणि मिश्रपरिणतानि भवन्ति, एक विस्रसापरिणतं भवति९, ' अहवा एगे पगपरिणए, एगे मीसापरिणए दो वीससापरिणया १०' अथवा एक द्रव्यं प्रयोगपरिणत होते हैं, दो द्रव्य मिश्र परिणत होते हैं ३, अथवा - दो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं, दो द्रव्य विस्रसा परिणत होते हैं४ । ' अहवा तिम्नि पओगपरिणया, एगे मीसा परिणए' अथवा तीन द्रव्य प्रयोग परिणत होते हैं, एक द्रव्य मिश्र परिणत होता है५, 'अहवा तिम्नि पओग परिणया, एगे वीससा परिणए' अथवा - तीन द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं, एक द्रव्य विस्रसा परिणत होता है६, 'अहवा एगे मीसा परिणए तिनि वीससा परिणए' अथवा - एक द्रव्य मिश्र परिणत होता है, तीन द्रव्य विस्रसा परिणत होते हैं, 'अहवा - दो मीसा परिणए, दो वीससा परिणया' दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं, दो द्रव्य विस्रसा परिणत होते हैं८ । 'अहवा तिनि मीसापरिणया, एगे वीससापरिणए' अथवा चार द्रव्यों में से तीन द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं और एक द्रव्य विस्रसापरिणत होता है । 'अहवा एगे पओगपरिणए, एगे मीसा અને એ દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણત હોય છે ૩ અથવા એ દૃન્ય પ્રયાગ પરિણત હાય છે અને थे विससा परिणत होय छे. ४ ' अहवा तिनि पओगपरिणया एगे मीसापरिणए ' અથવા ત્રણ દ્રશ્ય પ્રયાગ પરિણત હાય છે અને દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણત હોય છે પ 'अवा तिनि ओगपरिणया एगे बीससा परिणए અથવા ત્રણ દ્રવ્યેા પ્રયાગ परिणत होय छेो द्रव्य विससा परियत होय छ । 'अवा एगे मीसापरिणए तिनि वीससा परिणए' मे द्रव्य मिश्र परिश्रुत होय छे भने थु द्रव्य विससा પરિણત હોય છે ૭ अहवा दो मीसा परिणए दो वीससा' परिणया ' મે દ્રવ્ય મિશ્ર પ્રયાગ પરિણત હોય છે અને બે વિસ્રસા પરિણત હોય છે. "अहवा तिम्निमीसा परिणया एगे वीससा परिणए' अथवा ऋणु द्रव्यो मिश्र 6 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ भगवतीसगे परिणत भवति, एक मिश्रपरिणतम् , द्वे च विस्रसापरिणते भवतः१०, 'अहवा एगे पओगपरिणए दो मीसापरिणया, एगे दोससापरिणए ११ अथवा एक पयोगपरिणत भवति. हे मिश्रपरिणते भवतः, एक विस्त्रसापरिणत भवति ११, 'अहवा दो पओगपरिणया, एगे मीसापरिणए, एगे वीससापरिणए१२' अथवा द्रे प्रयोगपरिणते भवतः, एक मिश्रपरिणतम् , एक विस्त्रसापरिणत भवति, गौतमः पृच्छति- 'जइ पओगपरिणया कि मणप्पओगपरिणया, वइप्पओगपरिणया, कायप्पओगपरिणया ?' हे भदन्त ! यानि द्रव्याणि प्रयोगपरिणतानि तानि किं मनःप्रयोगपणितानि, वचःप्रयोगपरिणतानि, कायप्रयोगपरिणतानि परिणए, दो वीसलापरिणए'९ अथवा इनमेंसे एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, एक द्रव्य मिश्रपरिणत होता है और दो द्रव्य विस्रसा परिणत होते हैं । 'अहवा एगे पओगपरिणए, दो भीसापरिणए, एगे वोलसा परिणए२' अथवा एक द्रव्य प्रयोगपरिणत होता है, दो द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं, एक द्रव्य विस्त्रसापरिणत होता है । 'अहवा दो पओगपरिणया एगे सीसा परिणए, एगे वीससा परिणए' दो द्रव्य प्रयोग परिणत होते हैं, एक द्रव्य मिश्रपरिणत होता है, एक द्रव्य वित्रसा परिणत होता है । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'जइ पओगपरिणया कि मणप्पओण परिणया, वप्पओग परिणया,कायप्पओगपरिणया' हे सदन्त ! जो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं वे क्या मनःप्रयोग परिणत होते हैं ? या वचन प्रयोगपरिणत होते हैं ? या कायप्रयोग । परिणत भने ४ ०५ विससा ५२४त हाय छे. १ ' अहवा एगे, पओगपरिणए एगे मीसा परिणए, दो वीससा परिणए' अथवा मे द्रव्य प्रयोगपरित, मे न्य भिश्रपरिणत भने मे द्रव्य विखसा परिणत उय छे २ 'अहवा एगे पओगपरिणए, दो मीसा परिणए, एगे वीससा परिणए' मया से द्रव्यप्रयोग પરિણત, એક દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણત અને એક દ્રવ્ય વિસસા પરિણત હોય છે ૨ 'अहवा एगे पओगपरिणए दो मीसापरिणए एगे वीससा परिणए ' मया मे દ્રવ્ય પ્રવેગ પરિણત બે દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણત અને એક દ્રવ્ય વિસ્રસા પરિણત હોય છે ૩ 'अहवा दो .पओगपरिणया, एगे मोसा परिणए, एगे चीससापरिणए' બે દ્રવ્ય પ્રોગપરિણત, એક દ્રવ્ય મિશ્રપરિણત અને એક દ્રવ્ય વિસસાપરિણુત હોય છે गौतम स्वामी छे छे - 'जड पओगपरिणया कि मणप्पओग परिणया वइप्पओगपरिणया, कायप्पभोगपरिणया, हे सगवन् रे द्रव्य प्रयोगमारत હોય છે તે શું મન પ્રવેગ પરિણત હોય છે? કે વચનપ્રયોગ પરિણત કે કાયપ્રયોગ Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ. १ म. २३ मुक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २४९ भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! मणप्पओगपरिणया वां वइप्पओगपरिणया वा arathaपरिणया वा' हे गौतम ! प्रयोगपरिणतानि द्रव्याणि मनःप्रयोगपरिणतानि वा वचःप्रयोगपरिणतानि वा, कायप्रयोगपरिणतानि वा भवन्ति इत्यादि सर्व द्रव्यचतुष्कमकरणोपलक्षित द्रष्टव्यम्, तच्च पूर्वोक्तानुसारेण आयतसंस्थानपर्यन्तं यथोचितमव सेयम्, अत्र च पुद्गलद्रव्यचतुष्कपरिणामे प्रयोगमिश्रवित्रमा परिणतेषु त्रिषु एकत्वे त्रयः, द्विकयोगे तु नव, तथाहि - आद्यस्य एकत्वे यो क्रमेण त्रिवेद्वौ एवम् आद्यस्य द्वित्वे द्वयोरपि क्रमेणैव द्वित्वे द्वौ तथाssस्य त्रित्व द्वयोश्व क्रमेणैकत्वे छौ, एवम् द्वितीयस्यैकत्वे अन्यस्य fred एकः, तथा द्वयोरपि द्वित्वे एक:, तथा द्वितीयस्य त्रित्वे अन्यस्य परिणत होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम! 'मणप्पओग परिणया वा, वप्पओगपरिणया वा, कायप्पओगपरिणया वा जो द्रव्य प्रयोगपरिणत होते हैं वे मनप्रयोगपरिणत भी होते हैं, वचन प्रयोग परिणत भी होते हैं और कायप्रयोगपरिणत भी होते हैं । इत्यादि समस्त कथन द्रव्यचतुष्क के प्रकरण में कहे गये अनुसार आयत संस्थान पर्यन्त यथोचित जानना चाहिये । इस पुद्गल द्रव्यचतुष्कके परिणाम में प्रयोग, मिश्र, वित्रसापरिणत तीन में एकत्वमें तीन विकल्प होते हैं । हिक के योग में ९ विकल्प होते हैं. जो पूर्व में इस प्रकार से प्रकट किये गये हैं- आदि के एकत्व और दो के क्रम से त्रित्व में दो विकल्प, इसी तरह आदि के द्वित्व में और दोके भी क्रम से द्वित्व में दो विकल्प तथा आदि के त्रित्व में और दो के क्रमशः एकत्व में दो विकल्प, इसी तरह से द्वितीय के एकत्वमें और दूसरे परिशुन होय छे ? उत्तर- डे गौतम 'गोयमा' ' मणप्पओग परिणया वा वइप्पओग परिणया वा, कायप्पओगपरिणया वा' ? द्रव्य प्रयोगपस्थित होय छे ते मनः પ્રયેાગ પરિણત, વચઃપ્રયાણ પરિણત અને કાર્યપ્રયેગ પરિણત હાય છે.ઇત્યાદિ સમરત થત ચાર દ્રવ્યના પ્રકરણમા કહ્યાનુસાર આયત સંસ્થાન પ`ત ઉચિત રીતે સમજી લેવુ. આ પુદ્ગલ દ્રવ્ય ચતુષ્ટના પરિણામમા પ્રયેાગ, મિશ્ર, અને વિશ્વસા પરિણત ત્રણના એકત્વમા ત્રણ વિકલ્પ થાય છે. દ્વિકના યાગમાં નવ વિકલ્પ થાય છે જે પહેલા આ પ્રમાણે દર્શાવેલ છે – આદિના એકત્વમાં અને એના ક્રમમા ત્રિમા એ વિકલ્પ એ જ રીતે આદિના દ્વિત્વના અને એના પણ ક્રમથી વિમા બે વિકલ્પ તથા અદિના ત્રિત્વમા અને એના ક્રમથી એકત્વમાં બે વિકલ્પ એ જ રીતે દ્વિતીયના એકવમા અને Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० भगवती सूत्रे एकत्वे एक, इत्येवं नव, त्रिकयोगे तु त्रय एव भवन्ति, इत्येवं सर्वे पञ्चदश भवन्ति अथ पञ्चादिद्रव्यपुद्गल परिणामप्रकरणानि अतिदिशन्नाह - ' एवं एएणं कमेण पच छ मत्त जात्र दस सखेज्जा, अस खेज्जा अणंता यदव्त्र । भाणियन्त्रा' एवम् उपर्युक्तरीत्या एतेन द्रव्यचतुष्कान्तपरिणाम विषय केण अभिलापक्रमेणैव पञ्च, पर, सप्त, यावत्- अष्ट, नत्र, दश, संख्येयानि, अम ख्येयानि, अनन्तानि च द्रव्याणि भणितव्यानि, दुया सजोएणं, तिया म जोएणं, जान दस संजोएणं, बारस सजोएणं उबर्जु जिऊण जत्थ जत्तिया सयोगा उ सच्वे भाणियना' किस योगेन, त्रिकसंयोगेन, यावत् चतुष्कस योगेन, पञ्चकस योगेन, के त्रित्व में एक विकल्प, तथा दोनों के भी द्वित्व में एक विकल्प, तथा द्वितीय के त्रिवसें और अन्यके एकत्व में एक विकल्प इस तरह से कुल विकल्प ३+९+३ = १५ होते हैं । अब सूत्रकार ऐसा प्रकट करते हैं कि- 'एव एएणं कमेणं पंच, छ सत्त, जाव दस संखेज्जा, असंखेजा अनंता य दव्वा भाणियन्वा' जैसा यह द्रव्य चतुष्कान्त परिणाम विषयक अभिलाप प्रकट किया गया है इसीके अनुसार पांच छ, सात, यावत्आठ, नौ दश, संख्यात, असंख्यात और अनन्त द्रव्योंको भी द्विकसंयोग से, त्रिकसंयोग से, यावत्-चतुष्क संयोग से पांच के संयोगसे, छहके संयोगसे, सात के संयोग से, आठके संयोग से, नौके संयोगसे, दशके संयोगसे, द्वादशके संयोग से, उपयोगपूर्वक विचार करके कहना चाहिये । अर्थात् जिस प्रकार से चार द्रव्योंके प्रकरण में ऐसा प्रकट किया गया है कि ये चारों द्रव्य प्रयोगपरिणत બીજાના ત્રિત્વમા એક વિકલ્પ અને બંનના, દ્વિત્વમા એક વિકલ્પ તથા દ્વિતીયના ત્રિવમાં અને અન્યના એકત્વમા એક વિકલ્પ એ રીતે આ નવ વિકલ્પ થાય છે ત્રિકના ये गया देवण गण विहस्य होय छे. मे राते उस विष 3 + + 3 = १५ थाय छे. हुवे सूत्रार पाय, छ, विगेरेना विषयसां नीचे प्रभा डे छे:- एएणं कमेणं पत्र, छ, सत्त जात्र, दस, संखेज्जा, अस खेज्जा अणंता य दन्त्रा भाणियव्वा' જેવી રીતે આ દૃ ય ચતુષ્કાન્ત પરિણામ વિષયક અભિલાપ પ્રગટ, કરેલ છે એ જ રીતે चांग, छ, सान,–यावत्-आठ, नव, दृश, सौंध्यात, असंख्यात, अने अनंत द्रव्योने પણ त्रियोगथ', यावत् - तु संयोगथी, पांयना संयोगथी, छना संयोगथी, સાતના સ યોગથી નવના સયેાગયી, દશના સયેાગથી, બારના સંયોગથી ઉપયેગપૂર્ણાંક વિચાર કરીને સમજી લેવું અર્થાત્ જે પ્રકારે ચાર દ્રવ્યેાના પ્રકરણમા જેટલું પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે એ ચારે દ્રવ્યો પ્રયેાગપરિણત હોય છે, મિશ્ર પરિણત પણ હોય છે, વિસસા Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ सू. २३ सूक्ष्मपृथ्वी काय स्वरूपनिरूपणम् २५१ अष्टकम योगेन, पट्कस योगेन, सप्तकस योगेन, नवकस योगेन, दशक स योगेन, द्वादशकस योगेन उपयुज्य उपयुक्तेन उपयोगपूर्वक विचार्येत्यर्थः यत्र यावन्तः संयोगा उत्तिष्ठन्ते यथोचितं सम्भवन्ति ते सर्वे सयोगाः द्विकादिकाः भणितव्याः, प्रयोगादिपरिणतपञ्चादिद्रव्यविषयका भिलापञ्चैत्रम्'पंच ! दवा किं पओगपरिणया, मीसापरिणया, वीससापरिणया ? गोयमा! पओगपरिणया वा, मीसापरिणा, वीससापरिणया वा अहवा एगे पओग परिणए, चत्तारि मीसापरिणया' इत्यादि । अत्र च एकत्वस योगे त्रयः द्विक भी होते हैं, मिश्रपरिणत भी होते हैं, विस्रसा परिणत भी होते हैं इत्यादि । इसी तरह से पांच छह आदि से लेकर अनन्तसंख्या पर्यन्तके द्रव्य भी प्रयोगमिश्र और विस्रसा परिणत होते हैं । जैसे स्वतंत्र एक और दोके और तीनके संयोग में वहां पर विकल्प होना प्रकट किये गये हैं उसी तरहसे इन सबमें भी स्वतंत्र एक में और दो एवं तीन आदिके संयोग में विकल्प होते हैं ऐसा जानना चाहिये । इसी बातको टीकाकार प्रकट करते हैं कि प्रयोग आदि परिणत पञ्चद्रव्यादि विषयक अभिलाप इस प्रकार से कहना चाहिये 'पंचभंते ! दव्वा किं पओगपरिणया, मीसा परिणया' हे भदन्त ! पांच द्रव्य क्या प्रयोग परिणत होते हैं ? मिश्रपरिणत होते हैं ? 'बीससा परिणया, वा' विसापरिणत होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पओगपरिणया वा, मीसापरिणया वा वीससापरिणया वा ' पांच द्रव्य प्रयोगपरिणत भी होते हैं मिश्रपरिणत भी होते हैं, विस्रसापरिणत भी होते हैं। 'अहवा एगे पओगपरिणए, चत्तारि પરિણત પણ હોય છે ઇત્યાદિ તે જ રીતે પાચ, છ આદિથી લઈને અનત સખ્યા પ તના દ્રવ્ય પણ પ્રયાગ, મિશ્ર અને વિશ્વસા પરિણત હાય છે, જેમકે- સ્વતંત્ર એકમાં અને એમાં અને ત્રણના સ યેાગમા ત્યાં વિકલ્પ થતા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે . એ જ રીતે આ બધામા પણ સ્વતંત્ર એકમા અને બે અને ત્રણ આદિના સ યોગમા વિકલ્પ થાય છે તેમ સમજવુ એ જ વાતને ટીકાકાર પ્રગટ કરે છે કે પ્રયોગ આદિ પરિત પચ દ્રવ્યાદિ વિષય સ ખ ધી અભિલાપ આ રીતે સમજવે 6 पच भूते दुव्वा किं पओगपरिणया, मीसा परिणया' हे भगवन यांय द्रव्यो शु प्रयोगपरिणत होय छे मिश्र परिष्कृत होय छे ? 'वीससा परिणया' विससा परिणत होय छे. उत्तरमा प्रभु आहे हे }- 'गोयमा' हे गौतम पओगपरिणया वा मीसा परिणया वा, वीससापरिणया वा' पाय द्रव्य, प्रयोग परियुत, मिश्र परिणत विसा Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती २५२ योगे द्वादश विकल्पा भवन्ति तथाहि - एकं चत्वारि च १, द्वे त्रीणि च२, त्रीणि द्वे च, ३ चत्वारि एकञ्च ४, इत्येवं चत्वारो विकल्पाः । द्रव्यपञ्चकमाश्रित्य एकत्र द्विकसयोगे त्रयोद्विक्स योगाचतुर्भिर्गुणिता द्वादश भवन्ति, त्रिक पदत्रयस्य योगे तु पद, तथाहि त्रीणि एकम् एकञ्च १, एकं त्रीणि एकञ्च २, एकम् एकं त्रीणि च ३, द्वे द्वे एकञ्च ४, द्वे एकं द्वे च ५, एकं द्वे द्वे च ६, इत्येवं पट्, सर्वसमेलनेन ३+१२ + ६ = २१ एकविंशतिर्विकल्पा सवन्ति, प्रयोगपरिणतादित्रयाणा पञ्चद्रव्याणाम् । एवं द्रव्यपञ्चकापेक्षया सत्यमनः प्रयोगादिषु चतुर्षु पदेषु द्विक त्रिक चतुष्क-स योगा-भवन्ति, एते च द्विकस योगाः मीसापरिणया' अथवा एकद्रव्यप्रयोगपरिणत होता है, चार द्रव्य मिश्रपरिणत होते हैं, इत्यादि यहां पर एकत्वके साथ संयोग होने पर तीन विकल्प, ह्रीकके साथ योग होने पर १२ विकल्प होते हैं । वे इस प्रकार से हैं एकचार, दो तीन, तीन दो, ओर चार एक इस तरह ये चार विकल्प हैं । ये चार विकल्प हैं। द्रव्यपंचकको आश्रित करके एक द्विक संयोगमें पदत्रयके तीन द्विक्संयोग चारसे गुणित होने पर १२ हो जाते हैं । त्रिकयोगमें ६, जैसे तीन एकएक १, एक, तीन, एक २, एक एक तीन, दो, दो एक ४, दो एक दो ५, एक, दो, दो ६ इस तरहसे ६ होते हैं । ३+१२+६= २१ आता है सो इतने विकल्प प्रयोगपरिणत पाँच द्रव्योंके, मिश्रपरिणत पांच द्रव्योंके और विस्त्रसापरिणत पाँच द्रव्योंके होते हैं । इसी तरह द्रव्यपंचककी अपेक्षा सत्यमनः प्रयोगआदि चार पदोंमें विक, त्रिक और चतुष्कसंयोग પરિણત હાય છે. 6 अत्रा एगे पगपरिणए, चनारि मीसा परिणया ' અથવા એક દ્રશ્ય પ્રયોગ પરિણત અને ચાર દ્રવ્ય મિશ્ર પરિણત હોય છે છત્યાદિ, અહી એકત્વના સ યોગમા ત્રણ વિકલ્પ અને ડ્રિંકના સયેાગમાં ખાર ૧૨ વિકલ્પ થાય છે. ते मा प्रमाणे छे- भेम्यार, मेत्र, भालु, भने थारो मा प्रमाशे यार वि દ્રશ્ય પચકના આશ્રય કરીને એક દ્વિક સયોગમા પદત્રયના ત્રણ કિ સયાગને ચારથી ગુણવાથી બાર થાય છે ત્રિક સ યેગમા છ, જેમકે ત્રણ એક, અક ૧ એક, ત્રણુ એક ૨ એક એક અને ત્રણ ૩ એ બે એક ૪ એ એક એ ૫ એક બે બે ૬. એ રીતે छ लेह (विप) थाय छे तमामने लेडवाथी 3 + १२ - ६ = २१ आरसा विष प्रयोग પરિણત પાચ દ્રવ્યોના, મિશ્ર પરિણત પાચ દ્રવ્યેાના અને વિસ્રસા પરિણત પાચ દ્રવ્યાના હાય છે. એ જ રીતે દ્રવ્ય પચકની અપેક્ષામા સત્યમનઃ પ્રયાગ આદિ ચાર પદ્મામા દ્વિક, ત્રિક અને ચતુષ્કને સયાગ થાય છે, તેમાં ઠિક સયાગ ૨૪ થાય છે, જે આ રીતે છે: Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ सू. २३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २५३ २४ चतुर्विंशतिः, तथाहि - चतुर्णामपि सत्यमनःप्रयोगादीनां पदानां षट् द्विकस योगा, तत्र चैकैकस्मिन् पूर्वोक्तानुसारेण चत्वारो विकल्पाः, पण्णां च चतुर्भिर्गुणने चतुर्वि शतिरिति, द्विकस योगा अपि चतुर्विशतिः, तथाहि-चतुर्णा पदानां चत्वार स्त्रिकस योगाः, एककस्मिंश्च पूर्वोक्तानुसारेण षड् विकल्पाः, चतुर्णा च पभिर्गुणने चतुर्वि शतिरिति । चतुप्कस योगे तु चत्वार एव विकल्पाः, तथाहि-प्रथमे स्थाने द्वे त्रिषु चकेकम् १, तथा द्वितीय स्थाने हे शेषेषु चकिम् २, एवं तृतीय स्थाने हे शेषेषु चैकैकम् ३, तथा चतुर्थे स्थाने द्वे, शेषेषु चैकैकम् ४, इत्येवं चत्वारो विकल्पाः भवन्ति । एकेन्द्रियादिपु पञ्चसु पदेषु द्विक-त्रिक-चतुष्क-पञ्चक-स योगा भवन्ति तत्र च होते हैं । इनमें द्विकसंयोग २४ होते हैं जो इस प्रकारसे हैं इन सत्यमनःप्रयोग आदि चार पदोंके दिक संयोग ६ होते हैं सो इन एक २ द्विक स योगमें पूर्वोक्तानुसार चार ४ विकल्प होते हैं । इस तरह छहको चारसे गुणा करने पर २४द्रिकसंयोग हो जाते हैं। विकल योग भी २४ होते हैं। जो इस प्रकारसे समझना चाहिये सत्यमनःप्रयोगादि चारपदोंके त्रिकस योग चार होते हैं सो एक एक चारमें पूर्वोक्तानुसारद विकल्प होते हैं । इस तरह चारको छ के साथ गुणा करने पर २४ त्रिक संयोग आ जाते हैं । चतुप्कसंयोग में चार ही विकल्प होते हैं-वे इस प्रकार से प्रथम स्थान दो, तीन में एक एक द्वितीय स्थान में दो बाकी में एक एक तृतीयस्थान में दो, वाकी में एक एक तथा चौथे स्थान में दो बाकीमें एक एक- इस तरह ४ विकल्प होते है। एकेन्द्रियादिक पांच पदोंमें द्विक, त्रिक, चतुष्क, पंचकसंयोग होते है। इनमें द्विक संयोग ४२ होते આ સત્યમન પ્રવેગ આદિ ચાર પદના દ્વિક સંગના છ વિક૯૫ થાય છે. આ એક દિક સાગમાં પહેલાના કથન પ્રમાણે ચાર વિકલ્પ થાય છે તે રીતે ૬ ને ચારગણા કરવાથી ૨૪ કિક સોગ થાય છે અને ત્રિક સ ગ પણ ૨૪ થાય છે જે આ પ્રમાણે સમજવાના છે સત્યમનઃ પ્રવેગ આદિ ચાર પદેના ત્રિક સ ગ ચાર થાય છે અને એક એક ચારમાં પૂર્વોકતાનુસાર ૬ વિકલ્પ થાય છે એ રીતે ચારને છ સાથે ગુણવાથી ૨૪ થાય છે ચતુષ્ક સયોગમાં ચાર વિકલ્પ થાય છે જે આ રીતે પ્રથમ સ્થાનમાં બે ત્રણમાં એક એક, દિતીય સ્થાનમાં બે અને બાકીમાં એક એક અને ત્રીજા સ્થાનમાં બે અને બાકીમાં એક એક, ચેથા સ્થાનમાં બે બાકીમાં એક એ. એ રીતે ચાર વિકલ્પ હેય છે. એકેન્દ્રિયાદિ પાચ પદોમાં કિંક, ત્રિક, ચતુષ્ક, પાચક સ ગ થાય છે તેમાં દ્વિક Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ भगवतीमत्र द्विकस योगाश्चत्वारिंशत् . तथाहि पञ्चानां पदोनां दश दिकस योगास्तत्र चैकैकस्मिन् ठिकस योगे पूर्वोक्तानुसारेण चत्वारो विकल्पाः, दशानां च चतुर्भिर्गुणने चत्वारिंशत्, त्रिकस योगे तु पष्टिः, तथाहि-पञ्चानां पदानां दशद्विकस योगाः, तत्रैकैकस्मिंश्च द्विकस योगे पूर्वोक्तानुसारेण पड विकल्पा;, दशानां च पभिर्गुणने षष्टिः, चतुष्कसंयोगे च विंशतिः. तथाहि-पञ्चानां पदानां चतुष्कस योगे पञ्च विकल्पाः, एकैकस्मिंश्च पूर्वोक्तानुसारेण चत्वारो विकल्पाः, पञ्चानां च चतुर्भिगुणने विशतिः, पञ्चकसं योगेतु एक एक विकल्पो बोध्यः । तथा पट्कादिय योगा अपि वक्तव्याः, विशेषस्तु षट्कसं योगः आरम्भहैं - जो इस प्रकार से होते हैं - पांच पदों के दिक संयोग १०, इनमें एक एक द्विक संयोगसे पूर्वोक्तानुसार चार २ विकल्प होते हैं। इस तरह दशामें ४ चार का गुणा करने पर हिक सयोग ४० आ जाते हैं । त्रिकसंयोग ६० होते हैं वे इस प्रकार से हैं-पांच पदोंके द्विकसंयोग १० कहे गये हैं सो इन प्रत्येक हिकसंयोगमें पूर्वोक्तानुसार ६-६ विकल्प होते हैं । इस तरह १० में ६ गुणा करने पर ६० त्रिक स योग आ जाते हैं। चार संयोग में २० विकल्प होते हैं-वे इस प्रकार से हैं पांच पदोंके चतुष्कसं योग में ५ विकल्प होते हैं सो एक एक विकल्प में पूर्वोक्तानुसार चार २ विकल्प होते हैं । इस तरह पांचमें चोर का गुणा करने पर २० आ जाते हैं। पांचके संयोगमें एक ही विकल्प होता है उसी तरह षटूकादि संयोग भी वक्तव्य होते हैं इनमें विशेपता केवल ऐमी ही है कि षट्कादि સગ ૪૨ બેતાલીસ થાય છે જે આ રીતે છે. પાચ પદેના દિક સંયોગ ૧૦ દશ તેમાં પ્રત્યેક દ્વિક સંયોગમાં પૂર્વોક્તકથનાનુસાર ચાર ચાર વિકલ્પ થાય છે એ રીતે દશના ચારગણા કરવાથી ઠિક સંગ ૪૦ ચાલીશ થાય છે. ત્રિક સંયોગના ૬૦ સાઠ થાય છે, તે આ પ્રમાણે છે પાચ પદના ઠિક સ ગ ૧૦ દશ કહેલા છે તે પ્રત્યેક દ્વિક સંયોગમાં પહેલા કહ્યા પ્રમાણે છ છ વિકલ્પ થાય છે. તે રીતે ૧૦ને ૬થી ગુણવાથી ૬ ત્રિક સંયોગ થાય છે ચાર સંગમાં વીશ વિકલ્પ થાય છે, તે આ પ્રમાણે છે. પાંચ પદેના ચતુષ્કના સોગમાં પાચ વિકલ્પ થાય છે અને દરેક વિકલ્પમાં પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે ચાર ચાર વિકલપ થાય છે. આવી રીતે પાચના ચારગુણ કવાથી ૨૦ થાય છે. પાચન સાગમાં એક જ વિક૯પ થાય છે એ રીતે ષટકાદિ સવેગનું વકતવ્ય પણ સમજી લે , એમા વિશેષતા કેવલ એટલી જ છે કે ષટકાદિ સંગમાં ષટસંયોગ Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.१ म.२३ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २५५ सत्यमनःप्रयोगादिपदान्याश्रित्य, सप्तकस योगश्चौदारिकादिकायप्रयोग माश्रित्य, अष्टकस योगस्तु पिशाचादिव्यन्तरभेदान, नवकस योगस्तु ग्रैवेयकभेदान, दशक स योगश्च असुरकुमारादि भवनपति भेदान आश्रित्य वैक्रियशरीरकायप्रयोगा पेक्षया समुन्नेयः, एकादशस योगस्तु न संभवति पूर्वोक्तपदेषु तस्यासम्भवात्, द्वादशस योगश्च कल्पोपपन्नदेवभेदानाश्रित्य वैक्रियशरीरकायप्रयोगापेक्षयैव कल्पनीय: 'एए पुण जहा नवमसए पवेसणए भणिहामो तहा उवजु जिऊण भाणि यत्रा, जाव अस खेजा अणंता एवं चेव' एते पुनः यथा नवमशतकके द्वात्रिंशत्तमोद्देशे प्रवेशनके गाङ्गेयनामकानगारकृतनरकादिगतप्रवेशनविचारे भणिष्यासंयोगो में षट्क सयोग आरंभ सत्यमनः प्रयोगादि पदोंको आश्रित करके जानना चाहिये सप्तकस योग औदारिकादि कायप्रयोग का आश्रित करके जानना चाहिये. अष्टकस योग पिशाच आदि व्यन्तर भेदोंको, नवकसंयोग अवेयक भेदोंको, दशक स योग भवनपतिके असुरकुमार आदि भेदोंको आश्रित करके वैक्रिय शरीरकायप्रयोग की अपेक्षासे जानना चाहिये । एकादशं स योग तो होता नहीं है क्यो कि पूर्वोक्त पदों में इसकी अस भवता है । द्वादश संयोग होता है अतः वह कल्पोपपन्न देवोंके भेदोंको आश्रित करके वैक्रियशरीरकाय प्रयोगकी अपेक्षा से ही कल्पनीय है । ___ 'एए पुण जहा नवमसए पवेसणए भणिहामो तहा उवजुंजिऊण भाणियव्वा जाव अस खेज्जा, अणंता एवं चेव' वे सब संयोग हमारे द्वारा जिस प्रकारसे नवमशतकमें बत्तीसवे उद्देशकमें गाङ्गेय नामक अनगारद्वाराकृत नरकादिगतप्रवेशनके विचारमें कहे जावेंगे सो उसी આર ભ, સત્યમનઃ પ્રાગાદિ પદોને આશ્રય કરી સમજવાનો છેસપ્તમસંયોગ દારિક આદિ કાયપ્રયોગને આશ્રય કરી સમજવાનો છે અને અષ્ટમસંગ પિશાચાદિ વ્યતર ભેદનો, નવમ સાગ શ્રેયક ભેદોને, અને દશમ સંગ ભવનપતિના અસુરકુમાર -આદિ ભેદનો આશ્રય કરીને વૈક્રિય શરીરકાય પ્રયોગની અપેક્ષા સમજી લેવું. એકાદરા સગત થતો જ નથી કેમકે પૂર્વોકત પદેમાં તેની અસ ભવતા છે બારમે સોગ થાય છે તે કપિપપન્નક દેવોના ભેદને આશ્રય કરીને વૈક્રિય શરીરકાય પ્રવેગનું અપેક્ષાએજ ક૯પવાને छ 'एए पुण जहा नवमसए, पवेसणए भणिहामो तहा उव जिउण भाणि यव्या जाव असंखेजा अणंता एवं चेव' मे पधार सयोगी ममे २ शत નવમાં શતકના ત્રીજા ઉદેશામાં ગાંગેય નામક અનગારે કરેલ નરકાદિગત પ્રવેશના Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे मस्तथा उपयुज्य उपयुक्तेन उपयोगपूर्वक, भणितव्याः, तदनुसारेण द्रव्य वक्तव्यतावधिमाह-यावत्-संख्येयानि अस ख्येयानि, असंख्यातान्तनारकादिवक्तव्यतापर्यन्ताश्रयं तत्सूत्रमित्यर्थः, अत्रत्यविशेपमाह-अनन्तानि एवमेववोध्यानि, 'नवरं एक्कं पदं अब्भहियं जाव अहवो अणंता परिमंडलसंठाणपरिणया जाव अणंता आययसं ठाणपरिणया' नवरम् विशेषः पुनरेक पदम् अभ्यधिक वक्तव्यमत्र, तच्च पदम् 'अनन्तानि' इति बोध्यम्, तदेव सूचयन्नाहयावत् - स ख्येयानि, असंख्येयानि अथवा अनन्तानि व्याणि परिमण्डलप्रकारसे उपयोगपूर्वक विचार करके इन्हें यहां कहना चाहिये । उसके अनुसार द्रव्यवक्तव्यताकी अवधिको प्रकट करनेके अभिप्रायसे मूत्रकार कहते हैं 'जाव असंखेजा अणंता एवंचेव' यहां यावत् पदसे संख्यात द्रव्योंका ग्रहण हुआ है तात्पर्य कहनेका यह है कि संख्यात अस. ख्यात एवं अनन्त द्रव्योंका परिणाम इसी तरहसे जानना चाहिये । नवम शतकमें बत्तीसवे उद्देशकमें प्रवेशनको जो द्रव्योंके परिणामके विषयमें सूत्र कहा गया है वह वहां संख्यात, असंख्यात नारकआदि द्रव्यकी वक्तव्यता पर्यन्त ही कहा गया है वहां पर अनन्त द्रव्योंकी वक्तव्यलाके विषयमें कथन नहीं किया गया है अतः 'नवरं एक्कं पदं अन्नहियं' इस स्त्रानुसार इस वक्तव्यतासें 'अनन्तद्रव्य' इस पदको भी ग्रहण करलेना चाहिये । तथाच । 'जान अणंतापरिमंडलस ठाणपरिणया जाव अणंता आययसंठाणपरिणया' यावत् संख्यात, असं. ख्यात अथवा अनन्त द्रव्यपरिमंडल संस्थानपरिणत होते हैं यावत् વિચારમાં કહીશુ, તે એજ રીતે ઉપયોગ પૂર્વક વિચાર કરીને સમજી લેવા તે અનુસાર द्र०५ १४०यतानी सपधिने प्राट ४२वाना मलिप्रायथी सूत्र४२ ४ छ । 'जाव असंखेज्जा अणंता एवं चेव' माडीया यावत् पाथी सध्यात द्रव्यानु अडए थये छ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અન ત દ્રવ્યોનું પરિણામ એજ રીતે સમજી લેવુ. નવમા સતકના ત્રીજા ઉદેશમાં શરૂઆતમાં જે દ્રવ્યના પરિણમન વિષયમાં સૂત્ર કહેલ છે તે ત્યાં સંખ્યાત અસંખ્યાત નારકઆદિ દ્રવ્યની વ્યકતવ્યતા પર્વ તજ કહેલ છે. ત્યાં આગળ અનંત દ્રવ્યની વ્યકતવ્યતાના વિષયમાં કથન કરવામાં भाव्यु नथा. मत 'नवरं एक पदं अभडियं । ॥ सूत्र प्रभा मा Slsतमा मनात द्र०य से पहने ५९] ७५ श से ये तवा शत 'जाव अणंता परिमंडलसंठाणपरिणया जाव अणंता आयय संठाणपरिणया' यावत्-'ध्यात Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १ मृ. २४ सूक्ष्मपृथ्वीकायस्वरूपनिरूपणम् २५७ स स्थानपरिणतानि यावत्-वृत्तस स्थान - त्र्यस्त्रसंस्थानचतुरस्रसंस्थान-आयतसंस्थानपरिणतानि भवन्ति ॥स. २३॥ प्रयोगादिपरिणतपुद्गलद्रव्याल्पबहुत्ववक्तव्यतामाहअथ प्रयोगादिपरिणतानां पुद्गलद्रव्याणामल्पवहुत्वसाह-एएसि णं संते' इत्यादि । __ मूलम्-एएसि णं भंते ! पोग्गलाणं, पओगपरिणयाणं, सीसापरिणयाणं, वीससापरिणयाण य कयरे कयरहितो जाव विलेसा हिया वा? गोयमा ! सहत्थोवा पोग्गला पओगपरिणया, मीसापरिणया अणंलगुणा, वीससापरिणया अणंतगुणा, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥२४॥ अट्रमसयस्स पढमो उद्देसो सम्मत्तो ॥८-१॥ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! पुद्गलानां प्रयोगपरिणतानां, मिश्रपरिणताना, विसासापरिणतानां च, कतरे कतरेभ्यो यावत् - विशेषाधिकावा ? गौतम वृत्तस स्थान, त्र्यस्रसंस्थान, सलचतुरस्त्रस स्थान और आयतस स्थान परिणत भी होते हैं ॥ २३ ॥ प्रयोगादि परिणतपुद्गल द्रव्यकी अल्पबहुत्ववक्तव्यता 'एएसि णं भंते ! पोग्गलाणं पओगपरिणयाणं' इन्यादि० सूत्रार्थ-(एएसि णं भंते ! पोग्गलाणं पओगपरिणयाणं मीसापरिणयाणं, . वीससापरिणयाणं य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त ! प्रयोगपरिणत, लिश्रपरिणत और विस्त्रसापरिणत पुद्गलों में कौनसे पुद्गल किनपुद्गलों की अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? (गोयमा) અસંખ્યાત અથવા અન ત દ્રવ્ય પરિમંડલ સસ્થાન પરિણત હોય છે યાવત-વૃત્તસ સ્થાન, ચશ્વસ સ્થાન, ચતુરસ્કસ સ્થાન અને આયતસ સ્થાન પરિણત પણ હોય છે – | સૂ ૨૩છે પ્રાગાદિ પરિણત પુદ્ગલ દ્રવ્યની અલ્પ બદુત્વ વિષયક વ્યકતવ્યતા 'एएसिणं भंते पोग्गलाणं पओगपरिणयाणं इत्यादि'. सूत्रा- एएसिणं भंते पोग्गलाणं पओगपरिणयाणं, मीसा परिणयाणं, वीससा परिणयाणं य कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहि या वा महन्त, પ્રોગપરિણત, મિશ્રપરિણત વિભ્રસાપરિણત પુગમાં કયા પગલે કયા પગલોની अपेक्षा यावत् विशषाधि४ छ ? 'गोयमा' हे गौतम । 'सव्वत्थोवा पोग्गला Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतोमुत्रे २५८ सर्वस्तोकाः पुद्गलाः प्रयोगपरिणताः, मिश्रपरिणताः अनन्तगुणाः, विस्रसापरिणता अनन्तगुणाः । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० २४ ॥ अष्टम शतकस्य प्रथमः उद्देशकः समाप्तः ॥ ८-१॥ टीका- 'एएसि णं भंते । पोग्गलाणं, पओगपरिणयाणं, मीसापरिणयाणं, वीससापरिणयाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ?” गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्ववर्णितानां पुद्गलानां प्रयोगपरिणतानां मिश्रपणितानां विस्रसापरिणतानां च मध्ये कतरे पुद्गलाः कतरेभ्यः हे ! (सोका पोग्गला पओगपरिणया, मीसापरिणया अनंतगुणा वीससापरिणया अनंतगुणा सेवं भंते ! सेव भंते ! ति) सबसे कम प्रयोगपरिणत पुद्गल हैं । मिश्रपरिणत पुद्गल उनसे अनन्तगुणे हैं और वित्रसापरिणत पुद्गल मिश्र परिणत पुद्गलोंकी अपेक्षा भी अनन्तगुणे हैं । हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह इसी प्रकारसे है हे भदन्त ! जैला आपने कहा है वह इसी प्रकार से है ऐसा कहकर गौतम यावत् अपने स्थानपर विराजमान हो गये । टीकार्थ- सूत्रकार ने इससूत्रद्वारा प्रयोगादि परिणत पुद्गल द्रव्योंके अल्पबहुत्वका प्रतिपादन किया है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'एएसिणं अंते ! पोग्गलाण पओगपरिणयाणं, सीसापरिणयाणं, वीससापरिणयाण य कमरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया' हे भदन्त ! पूर्व में वर्णित न पुद्गलों के बीच में अर्थात् प्रयोगपरिणत मिश्रपरिणत और पगपरिणया, मीसापरिणया. अनंतगुणा वीसमा परिणया, अनंतगुणा सेवं भंते सेवं संतेत्ति' धाथा माछा हा प्रयोग परिणत हे मिश्रपरित युगस तेन थी અનત ગુણા છે અને વિસ્રસાપરિત પુદ્ગલ, મિશ્રપરિત પુદ્ગલની અપેક્ષાએ અન તગણા છે. હે ભગવન્ જે પ્રમાણે આપે કહ્યુ છે તે તે પ્રમાણેજ છે. હે ભગવન્ જેમ આપે કહ્યુ છે તે તે પ્રમાણેજ છે એમ કહીને ગૌતમ સ્વામી પાતાના સ્થાનપર બિરાજમાન થઈ ગયા ટીકા- ત્રકારે આ સૂત્રદ્વારા પ્રયાગાદિ પરિણત પુદ્ગલ દ્રબ્યાનુ અલ્પ મહુવતું પ્રતિપાદન કરેલ છે तेर्मा गौतम स्वाभी प्रभुने म पूछे छे ' एएसि णं भंते पोग्गलाणं पभोगपरिणयाणं, मीसापरिणयाणं, वीससापरिणयाणं य कयरे कयरे हिंतो जात्र विसेसाहिया' हे भगवन् पडेला वर्णन उरेल मा पुछ्गलाभां અર્થાત પ્રયેગ પતિ, મિશ્રપુણિત અને વિશ્વસા પરિણુત પુદ્ગલમાં કયા કયા 1 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. १. २४ सूक्ष्मपृथ्वी कायस्वरूपनिरूपणम् २५९ पुद्गलेभ्यो यावत् - अल्पा बा, वहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोत्रा पोग्गला पओगपरिणया' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः पुद्गलाः कायादिरूपतया प्रयोगपरिणता भवन्ति, जीवपुद्गलसम्बन्धकालस्य स्तोकस्वात् किन्तु 'मीसापरिणया अनंतगुणा, वीससापरिणया अणन्तगुणा कायादिप्रयोगपरिणतपुद्गलापेक्षया मिश्रकपरिणताः पुद्गला अनन्तगुणा भवन्ति, प्रयोगपरिणामितमाकारमपरित्यजतां सिया परिणामान्तरमुपागतानां मुक्तकलेवराद्ययवरूपाणामनन्तानन्तत्वात्, विस्रसापरिणेतास्तु मिश्रपरिणतापेक्षयाऽपि अनन्तगुणा भवन्ति, विसापरिणत पुद्गलों में कौन से पुद्गल किनर पुद्गलोंसे अल्प हैं १, कौन से पुद्गल किन २पुद्गलों से बहुत हैं १, कौन से पुद्गल किनर पुद्गलोंके बराबर हैं ? और कौन से पुद्गल किनर पुद्गलोंसे विशेषाधिक हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थो वा पोग्गला पओगपरिणया' सबसे कम पुद्गल प्रयोगपरिणत हैं अर्थात् कायादिरूपसे परिणत हुए जो पुद्गल हैं वे सबसे कम हैं क्योंकि जीव और पुद्गलके सम्बन्धका ज काल है वह कम है । किन्तु 'मीसापरिणया अणंतगुणा बीससापरिणया अनंतगुणा' कायादिरूपसे परिणत हुए पुद्गलोकी अपेक्षा मिश्रपरिणत पुद्गल अनन्तगुणे हैं, क्योंकि प्रयोगद्वारा परिणामित हुए आकारको नहीं छोडने वाले तथा स्वभावसे परिणामान्तरको प्राप्त हुए ऐसे मृतकलेवरादिरूप पुद्गल अनन्तानन्त हैं । तथा मिश्रपरिणत पुद्गलों की अपेक्षा भी विस्रसापरिणत पुद्गल अनन्तगुणे हैं । क्योंकि जीवके द्वारा ग्रहणके પુદ્ગલો ક્યા કયા પુદ્ગલેાથી અલ્પ છે અને કયા કયા પુદ્ગલ કયા કયા પુદ્ગલાથી વિશેષ છે? કયા કયા પુદ્ગલ ક્યા કયા પુદ્ગલેાની સમાન (સરખા) છે અને કયા युद्दगत हुया घ्या युद्दगसोयी विशेषाधि छे. उत्तर - 'गोयमा' हे गौतम ! सन्वत्थोवा पोग्गला पओगपरिणया ' मधाथी मोछामा गोछा युगल प्रयोग परित छे. અર્થાત્ કાયાદિ રૂપથી પરિભુત ચળેલ જે પુદ્ગલ છે તે બધાથી એછા છે કેમકે જીવ भने युगसना समधन ने आज छे ते मोछ छेडींतु मीसा परिणया अनंतगुणा वीससा परिणया अनंतगुणा' अयाहि उपया परिश्रुत थयेस युगसोना अपेक्षाये, મિશ્રપુદ્ગલ અન તગણા છે કેમકે પ્રયાગ દ્વારા પરિમિત થયેલ આકારને નહીં છોડવાવાળા તથા સ્વભાવથી પરિણામાન્તરને પ્રાપ્ત થયેલ એવા મૃતશરીરાદિ રૂપથી અન તાન ત છે. તથા મિશ્રપતિ રૂપની અપેક્ષાએ વિજ્ઞસા પ િત પુદ્ગલ અનંતગણા છે કેમકે Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० भगवतीमत्रे परमाण्यादीनां जीवाग्रहणमायोग्याणामप्यनन्तत्वादिति । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वन्नाह- 'सेवं भंते ! सेवं भंते !' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! भवदुक्तं सर्व सत्यमेय, इति भावः ॥सू.२४॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगहल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलित-ललित कलापालापक-मविशुद्ध-गधपद्यनैकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूपित कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि- जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबातिविरचितायां "श्रीभगवतीमत्रस्य" "प्रमेयचन्द्रिका"ऽऽख्यायां व्याख्यायां अष्टमशतकस्य प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥८-१॥ प्रायोग्य हुए परमाणु आदिरूप पुद्गल भी अनन्त हैं । अब अन्तमें गौतम भगवानके कथनको स्वीकार करते हुए कहते हैं 'सेव अंते ! लेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सय सत्य ही है। हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब सत्य ही है इति । सू. २४ ।। जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके आठवें शतकका प्रथम - उद्देशक समाप्त ॥ ८-१ ॥ જીવદ્વારા ગ્રહણ કરાયેલ પરમાણું આદિ રૂપ પુદગલ પણ અનંત છે. હવે અતમાં गौतम स्वामी भगवानना १४यन। २वी॥२ ४२॥ ४ छ ? 'सेवं भंते, सेवं भंतेत्ति' હે ભગવત જે પ્રમાણે આપે કહ્યું છે તે તમામ સત્ય છે, હે ભગવાન જે પ્રમાણે આપે કહેલ છે તે તમામ સત્યજ છે ઇતિ છે. સૂ ૨૪ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાનો આઠમ શતકને પહેલે ઉદેશક સમાપ્ત છે -૧ છે Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६१ अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यतेअष्टमशतकस्य द्वितीयोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् आशीविषाः, जात्याशीविषाः, वृश्चिकाशीविषस्य विषव्यापनसामर्थ्यम्, मण्डूकजात्याशीविषस्य विपव्यापनसामर्थ्यम्, उरगजात्याशीविषस्य विपव्यापनमामर्थ्यम्, मनुष्यजात्याशीविपस्य विपव्यापनसामर्थ्यम्, कांगीविपाः, गर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्यकर्माशीविषः, गर्भजमनुष्यकर्माशीविषः, भवनवासिकर्माशीविपः, अपर्याप्तकदेवकर्माशीविषः, वानव्यन्तर-ज्योतिपिकवैमानिक-कल्पोपपन्नक-यावत्-सहस्रारदेवलोकपर्यन्तकाशीविपाः, अपर्याप्तसौधर्मादिदेवः कर्माशीविषः । छद्मस्थो दश स्थानानि न जानाति, न पश्यति, आठवें शतकका दूसरा उद्देशक अष्टमशतकके इस द्वितीय उद्देशकका संक्षिप्त विषय विवरण इस प्रकारसे है आशीविषोंके एवं जाति आशीविषों के प्रकारोंका कथन वृश्चिक आशीविषके विषके व्यापनके सामर्थ्यका कथन मंडूकजातिके आशीविषके विषके व्यापनके सामथ्र्य का प्रतिपादन उरगजातिके आशीविषके विषके व्याप्त होनेका सामर्थ्यकथन भनुष्यजातिके आशीविषके विषके व्याप्त होनेका सामर्थ्य निरूपण । गर्भजपंचेन्द्रियतिर्यंच कर्माशीविष हैं । गर्भजमनुष्य कर्माशीविष हैं। भवनवासी कर्माशीविष हैं । अपर्याप्तदेव कर्माशीविष हैं। चानव्यन्तर, ज्योतिर्षिक, वैमानिक कल्पोपपन्नक यावत् सहस्रार देवलोकपर्यन्त सवदेव कर्माशीविष हैं । अपर्याप्तक सौधर्मादिदेव कर्माशीविष हैं । इस तरह इन कर्माशीविपोंका निरूपण किया गया है । छद्मस्थ धर्मास्तिकाय आदि આઠમા શતકનો બીજો ઉદેશકઆઠમા શતકના આ બીજા ઉદ્દેશકનુ સ ક્ષિપ્ત વિષય વિવરણ આ પ્રમાણે છે. આશીવિષેની જાતિ અને તેના પ્રકારે(ભેદો)નું કથન વિંછી અને સર્પોના વિષનુ ફેલાવાનુ અને તેના સામર્થ્યનું કથન મ ડૂક (દેડકાની) જાતિમાં સર્પોના વિષના વ્યાપ્ત થવાના સામર્થ્યનું પ્રતિપાદન ઉરગ જાતિમાં સર્પના ઝેરના વ્યાત થવાના સામર્થનું નિરૂપણ ગર્ભજ પચેન્દ્રિય, તિર્ય ચ કર્મથી આશીવિષ છે ગર્ભજ મનુષ્ય કર્મ વિષ છે. ભવનવાસી કશીવિષ છે અપર્યાપ્તક દેવ કર્ણશી વિષ છે વનવ્ય તર, તિપિક, કૌમાનિક, કલે૫૫નકયાવત સહસ્ત્રાર દેવ લેક પર્યત તમામ દેવ કર્મશી વિષ છે. અપર્યાપ્તક સૌધર્માદિ દેવ કમશી વિષ છે એ રીતે આ કમશી વિષનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે છઘથ, ધર્માસ્તિકાય આદિ દશ સ્થાનેને જાણતા નથી કે દેખતા નથી. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२ भगवतीसूत्रे ज्ञानप्रकारः, आभिनिवोधिकज्ञानमकारः, मत्यज्ञानम्, अवग्रहः, श्रुताज्ञानम्, विभङ्गज्ञानम्, ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, नैरयिकाः, असुरकुमाराः पृथिवीकायिकाः, द्वीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाः, पञ्चेन्द्रियास्तिर्यञ्चो मनुष्याश्च ज्ञानिनः ? किंवा अज्ञानिनः ? वानव्यन्तरा ज्योतिपिका वैमानिकाच किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा ? सिद्धाः किं ज्ञानिनः, किं वा अज्ञानिनः निरयगतिकाः, तिर्यग्गतिकाः, मनुष्यगतिकाः, सिद्धगतिकाः, सेन्द्रियाः, एकेन्द्रियादयः, अनिन्द्रियाः, सकायिकाः, पृथिवीकायिकाः, जसकायिकाः, कायरहिता, सूक्ष्मजीवाः वादरजीवाः, पर्याप्तजीवाः, पर्याप्तनैरयिकादयः, पर्याप्तपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, पर्याप्तमनुष्याः, अपर्याप्तकजीवाः, दशस्थानों को नहीं जानता है, नहीं देखता है । सर्वज्ञकेवली ही जानते हैं ऐसा प्रतिपादन । ज्ञानके प्रकारोंका कथन आभिनिबोधिक ज्ञानके भेदोंका निरूपण मत्यज्ञानके भेदोंका कथन अवग्रह, श्रुताज्ञान, विभङ्गज्ञान, इन सबके भेदोंका कथन ज्ञानी अज्ञानीका कथन नैरयिक, असुरकुमार पृथिवीकायिक द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रियतिर्यक् मनुष्य ये सब ज्ञानी हैं कि अज्ञानी हैं ऐसा प्रश्न १ इसका उत्तर वानत्र्यन्तर ज्योतिषिक और वैमानिक ये ज्ञानी हैं कि अज्ञानी हैं ऐसा प्रश्न ? इसका उत्तर सिद्ध ज्ञानी हैं कि अज्ञानी हैं ? निरयगतिवाले जीव, मनुष्यगतिचाले जीव, सिद्धगतिवाले जीव, इन्द्रियसहितजीव एकेन्द्रियादिक जीव, अनिन्द्रियजीव, सकायिकजीव, पृथिवीकायिक आदिस्थावरजीव, सकायिकजीव, कायरहितजीव, सूक्ष्मजीव, बादरजीव, पर्यासजीव, पर्याप्तनैरयिक आदिजीव, पर्याप्त पंचेन्द्रि यतिर्यग्योनिकजीव, पर्याप्तमनुष्य, अपर्याप्तकजीव, अपर्याप्तक नैरयिक છદ્મસ્થ કેવલીજ તે જાણે છે તેનુ પ્રતિપાદન જ્ઞાનના પ્રકારનું કથન. આભિનિષેાધિક જ્ઞાનના ભેદનુ નિરૂપણુ મત્યજ્ઞાનના ભેદનુ વર્ણન અવસ્રહ, શ્રુતજ્ઞાન, વિભગજ્ઞાન એ अधाना भेहानु स्थन, ज्ञानि अज्ञानिनु अथन. नैरयि, असुरकुमार, पृथ्विायिष्ठ, द्विन्द्रिय, ત્રિન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય તિર્યંચ મનુષ્ય એ અધા જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની તેવા પ્રશ્ન તથા તેના ઉત્તર. વાનવ્યંતર, ચૈાતિષિક અને વૈમાનિક, એ જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની તેવા પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર. સિદ્ધ નાની છે કે અજ્ઞાની, નરકગતિવાળા જીવ, તિય ચગતિવાળા જીવ, એકેન્દ્રિયાદિક જીવ, અનઇન્દ્રિય જીવ, સાયિક જીવ, પૃથ્વીકાયિક આદિ સ્થાવર જીવ, ત્રસ ાયિક જીવ, કાયરહિત જીવ, સૂક્ષ્મ જીવ, બાદર જીવ, પર્યાપ્ત જીવ, પર્યાપ્ત Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ उद्देशकविषय विवरणम् २६३ अपर्याप्त कनैरयिकादयः, अपर्याप्तक पृथिवी कायिकादयः, अपर्याप्तकद्वी न्द्रियादयः, अपर्याप्त मनुष्या, अपर्याप्तका वानव्यन्तर-ज्योतिपिक- वैमानिकाः, नोपर्याप्ता नोअपर्याप्ता जीवाः, निरयभवस्थाः, तिर्यग्भवस्थाः, मनुष्यभवस्थाः, देवभवस्थाः, अभवस्थाः, भवमिद्धिकाः, अभवसिद्धिकाः, नोभवसिद्धिकनोअभवसिद्धिकाः, संज्ञिनों जीवाः, असंज्ञिनो जीवाः, नोसंज्ञि नोअसंज्ञिनश्च जीवाः किं ज्ञानिनः, किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ?, लब्धिप्रकारः - ज्ञानलब्धिः, अज्ञानलब्धिः, दर्शनलब्धिः, चारित्रलब्धिः, चारित्राचारित्रलब्धिः, वीर्यलब्धिः, इन्द्रियलब्धिः, ज्ञानलब्धिकाः ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा, ज्ञानलब्धिरहिताः, आभिनिवोधिक आदिजीव अपर्याप्तक पृथिवीकायिक आदिजीव, अपर्याप्तक द्वीन्द्रियादि जीव, अपर्याप्तक मनुष्य, अपर्याप्तक वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक, नोपर्याप्त नोअपर्याप्तजीव, निरयभवस्थ, तिर्यग्भवस्थ, मनुष्य भवस्थ, देवभवस्थ, अभवस्थ, भवसिद्विक, अभवसिद्धिक-नोभवसिद्धिक नोअभवसिद्धिक, संज्ञीजीव, असंज्ञीजीव, नोसंज्ञी नोअसंज़ी जीव, ये सब क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ऐसे प्रश्न इसके उत्तर- लब्धिप्रकारज्ञानलब्धि और अज्ञानलब्धि । इनमें ज्ञानलब्धि - दर्शनलब्धि, चारित्रलब्धि, चारित्राचारित्रलब्धि दानलब्धि लाभलब्धि भोगलब्धि उपभोगलब्धि वीर्य लब्धि, इन्द्रियलब्धि ये दशप्रकार लब्धिके हैं । और तीन प्रकार अज्ञानलब्धिके हैं । ज्ञानलब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं ? ज्ञानलब्धिरहित जीव, आभिनियोधिकलब्धिसहित વૈરયિક આદિ જીવ, પર્યંત પચેન્દ્રિયતિક ચેાનિ જીવ, પર્યાપ્ત મનુષ્ય, અપર્યાપ્તક જીવ, અપર્યાપ્તક નૈરયિક આદિ જીવ, અપર્યાપ્તક પૃથ્વિકાયિક આદિ છત્ર, પર્યાપ્તક િિન્દ્રયાદિ જીવ, અપર્યાપ્તક મનુષ્ય, અપર્યાપ્તક વાન વ્યન્તર, જયેાતિષક,વૈમાનિક, नापर्याप्त, नाय्यपर्याप्त छन, निरयलवस्थ, तिर्यलवस्थ, मनुष्यलवस्थ, हेवलवस्थ, અભવસ્થ ભવસિદ્ધિક, અભવચિદ્ધિક, નૈભવસિદ્ધિ, નેાઞભવસિદ્ધિક, સંજ્ઞીછવ, અસ ની જીવ, નામ જ્ઞી જીવ, એ બધા શું નાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે તેવા પ્રશ્ન અને તેને ઉત્તર લબ્ધિના પ્રકાર જ્ઞાન લબ્ધિ અને અજ્ઞાન લબ્ધિ તેમા જ્ઞાન લબ્ધિ ફ્રેંન લબ્ધિ ચારિત્ર લબ્ધિ, ચારિત્રાચારિત્ર્યલબ્ધિ દાનલબ્ધિ લાભ લબ્ધિ ભાગ લબ્ધિ ઉપભેગ લબ્ધિવીય લબ્ધિ ઇન્દ્રિય લબ્ધિ એ દશ ભેદ લબ્ધિના છે અને ત્રણ પ્રકાર અજ્ઞાત લબ્ધિના છે જ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવ નાની હોય છે કે અજ્ઞાની જ્ઞાન લબ્ધિ રહિત જીવ અભિનિષેાધિક લબ્ધિ સહિત જીવ, અભિનિષેાધિક Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसंगे २६४ " 9 , ज्ञानलब्धिः, आभिनिवोधिकलब्धिरहिताः, अवधिज्ञानलब्धिका जीवाः, अवधि - ज्ञानलब्धिरहिताः, मनः पर्यवज्ञानलब्धिकाः, मनः पर्यवज्ञानलब्धिरहिताः, केवलज्ञानलब्धिकाः केवलज्ञानलब्धिरहिताः, अज्ञानलब्धिकाः, अज्ञानलब्धिरहिताः सत्यज्ञानश्रुताज्ञानलब्धिरहिताः, विभङ्गज्ञानलव्धिकाः, विभङ्गज्ञानलब्धिरहिताः, दर्शन लव्धिकाः, दर्शनलब्धिरहिताः, मिथ्यादर्शनलब्धिकाः, मिश्रहटिलब्धिकाः, चारित्रलव्धिकाः सामानिकादिचारित्रलब्धिका अलब्धिकाः, चारित्राचारित्र - लब्धिकाः, अलब्धिकाः, दानादिलब्धिका अलब्धिकाः, बालवीर्य - पण्डितवीर्यबालपण्डितवीर्यलब्धिकाः,अलब्धिकाः, इन्द्रियलव्धिकाः, अलब्धिकाः, श्रोत्रेन्द्रियादिलब्धिकाः, अलब्धिकाः साकारोययोगिनः, आभिनिवोधिका दिसाकारोपयोगिनः, जीव, आभिनिवाधिकज्ञानलब्धिरहितजीव, अवधिज्ञानलब्धि सहितजीव, अवधिज्ञानलब्धिरहितजीव, मनः पर्यवज्ञानलब्धिसहितजीव, मनःपर्यव ज्ञानलब्धिरहितजीव, केवलज्ञानलब्धिसहितजीव, केवलज्ञान लब्धिरहितजीव, अज्ञानलब्धिवाले जीव, अज्ञानलब्धिरहितजीव, मत्यज्ञानरूप श्रुताज्ञानरूप लब्धिरहितजीव, विभङ्गज्ञानलब्धिसहितजीव, विभङ्गज्ञान लब्धिरहितजीव दर्शनलब्धिसहितजीव दर्शनलब्धिरहितजीव, सिध्यादर्शलब्धिवाले जीव, मिश्रदृष्टिलब्धिवाले जीव, चारित्रलब्धिवालेजीव, सामायिक आदि चारित्रलब्धिवाले जीव, सामायिक आदिकी लब्धिवालेजीव, अलब्धिवालेजीव, चारित्राचारित्र लब्धिवालेजीव, चारित्राचारित्र लब्धि विनाके जीव, दानादि लविधवाले जीव, दानादि लब्धिविनाके जीव, पण्डित वीर्य, बाल पण्डित atoforare जीव, इनकी लब्धिविनाके जीव, इन्द्रियलब्धिवाले जीव, इन्द्रियलब्धिविना जीव, श्रोत्रेन्द्रियादि लब्धिवाले जीव, श्रोत्रेन्द्रियादि - लब्धिविनाके जीव, लाकार उपयोगवाले जीव, आभिनिबोधिक साकार અવધી જ્ઞાન લબ્ધિ રહિત लव, અવધી માન લબ્ધિ સહિત 1, રાન લબ્ધિ રહિત જીવ, મનપવજ્ઞાન લબ્ધિ સર્હુિત જીવ, मनःपर्यव જ્ઞાન લબ્ધિ રહીત જીવ, કેવળ જ્ઞાન લબ્ધિ સહિત જીવ, કેવળ જ્ઞાન લબ્ધિ રહિત જીવ, અજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવ, અને અજ્ઞાન લબ્ધિ વિનાના જીવ, મત્યજ્ઞાનરૂપ, શ્રુતજ્ઞાનરૂપ, લબ્ધિ રહિત જીવ, વિભગજ્ઞાન લબ્ધિ રહિત જીવ, વિભગજ્ઞાન લબ્ધિ સહિત જીવ, દર્શીન લબ્ધિ વાળા જીવ, ન લબ્ધિ વિનાના જીવ મિથ્યાન લન્ધિવાળા જીવ, મિશ્ર દૃષ્ટિ લબ્ધિવાળા જીવ, ચારિત્ર્ય લબ્ધિવાળા જીવ, સામાયિક આદિ ચારિત્ર્ય વાળા જ્વ સામાયિક આદિ લબ્ધિવાળા જીવ, ચારિત્ર્યાચારિત્ર્ય લબ્ધિવાળા જીવ, ચારિત્ર્યા ચારિત્ર્ય લબ્ધિ વિનાના જીવ, દાનાદિ લબ્ધિવાળા જીવ, અને દાનાદિ લબ્ધિ વિનાના लव, પડિતવીય ખાલપ તિવી લબ્ધિવાળા જીવ, તે લબ્ધિ વિનાના ઇન્દ્રિય લબ્ધિવાળા જીવ અને ઇન્દ્રિય લબ્ધિ જીવ, Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ उद्देशकविषयविवरणम् २६५ सत्यज्ञानादि साकारोपयोगिनः, अनाकारोपयोगिनो जीवाः, सयोगिनः, सलेइयाः जीवाः, कृष्णादिलेश्याः, सकषायिणों जीवाः अकपायिणो जीवाः सवेदावेद जीवाः, आहारकानाहारका जीवाः, मतिश्रतावत्रि मनःपर्य केवलज्ञानविपयाः, मध्यज्ञान - श्रुताज्ञान- विभङ्गज्ञानविषयाः ज्ञानिनो ज्ञानितया स्थितिकालः, १ अभिनिवोधिकादि दशस्थितिकालः, मतिश्रुताविज्ञानपर्यायाः पञ्चज्ञानपर्यायाल्प बहुत्वम् मत्यज्ञानादि त्रयात्पबहुत्वम्, पञ्चज्ञान - त्र्यज्ञानपर्यायात्पबहुत्वम् । अष्टमशतकस्य द्वितीय उद्देशकः उपयोगवाले जीव मत्यज्ञान साकार उपयोगवाले जीव अनाकार उपयोगवाले जीच, संयोगी जीव, सलेइय जीव, कृष्णादि लेश्यावाले जीव, सकषायी जीव, अकबायी जीव वेदसहित जीव, वेदरहित जीव, आहारक, अनाहारक जीव, ये सब जीव ज्ञानी हैं कि अज्ञानी हैं ? ऐसे प्रश्न और इनके उत्तर । मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनः पर्यवज्ञान और केवलज्ञान उन सबका तथा सत्यज्ञान ताज्ञान,, विभङ्गज्ञान इन सबका विषय कथन ज्ञानी ज्ञानीरूपसे कितना समय तक स्थित रहता है ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर । आभिनियोधिक आदि दशकी स्थितिका काल कथन मतिश्रुत आदि ज्ञानकी पर्यायोका कथन, पांचज्ञान पर्यायोंका अल्पबहुत्व कथन मत्यज्ञान आदि तीन का अल्प बहुत्व कथन, पांच ज्ञान, तीन अज्ञान इन की पर्यायोंके अल्पबहुत्वका कथनः । વિનાના છત્ર, શ્રેાત્ર ઇન્દ્રિયા લબ્ધિવાળા જીવ અને શ્રેાત્ર ઇન્દ્રિયાદિ લબ્ધિ વિનાના જીવ, સાકાર ઉપયોગવાળા છત્ર, અભિનિઐાધિક સાકાર ઉપયોગવાળા જીવ, મત્યજ્ઞાન સાકાર ઉપયોગવાળા છત્ર, અનાકાર ઉપયોગવાળા જીવ, સ યાગી છત્ર, સલેક્ષ્ય જીવ, કૃષ્ણાિ લેશ્યા જીવ, કષાયવાળા જીવ, કષાય વિનાના જીવ, વેદ સહિત જીવ અને વેદ તિ જીવ, આહારક, અનાહારક છત્ર એ બધા જીવા જ્ઞાની છે કે નહિ તેવા પ્રશ્ન અને ઉત્તર મતિજ્ઞાન, શ્રુતાસન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યાંવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન, એ બધાના તથા મત્યજ્ઞ ન, શ્રુતાજ્ઞાન, વિભ ગજ્ઞાન, એ સર્વાંના વિષયાનુ વર્ણન જ્ઞાની જ્ઞાનીપણાથી કેટલા સમય સુધી રહી શકે છે તેવા પ્રશ્ન અને તેવા ઉત્તર અભિનિષેાધિક આદિ દશની સ્થિતિના સમયનુ કથન, મતિ, શ્રુત આદિ જ્ઞાનની પર્યાંનુ કથન પાંચ જ્ઞાન પર્યાયાનુ અલ્પ બહુત કથન ન્ય જ્ઞાનાદિ ત્રણનુ અલ્પ બહુત્વ કથન પાચ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન અને તેની પર્યાયાના અલ્પ મહત્વનુ યન. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ भगवतीमो आशीविषवक्तव्यतामाहप्रथमोद्देशके पुद्गलपरिणामः प्ररूपितः, अथ द्वितीयोदेशकेऽपि प्रकारान्तरेण पुद्गलपरिणाममेव प्ररूपयितुं प्रथमम् आशीविषद्वारमाह'कइविहाणं भंते' इत्यादि । ____मूलम्-काविहा णं भंते ! आसीविसा पण्णता ? गोयमा ! दुविहा आसोविसा पण्णत्ता, तं जहा-जाइआसीविसा य, कम्मआसीविसा य । जाइआसीविसा णं भंते! कइविहा पण्णत्ता ? गोयना ! चउचिहा पण्णत्ता, तं जहो-विच्छ्यजाइआसीविसे, मंडुक्कजाइआलीविसे, उरगजाइआसीविसे, मणुस्सजाइआसीविसे । विच्छ्यजाइआसीविसस्स णं भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते ? गोयमा ! पभू णं विच्छ्यजाइआसीविसे अद्धभरहप्यमाणमेतं वोदि विसेणं विसपरिगयं विसवसहमाणं पकरेत्तए, विसए से विसट्टयाए, नो चेव णं संपत्तीए करेंसु वा, करेंति वा, करिस्संति वा १ मंडुक्कजाइआसीविसपुच्छा, गोयमा ! पभू णं मंडुकजाइआसीविसे भरहप्पमाणमेत्तं बोदि विसेणं विसपरिगयं सेसं तं चेव जाव करेस्संति वा २ । एवं उरगजाइआसीविसस्स वि, नवरं जंबुद्दीवप्पमाणसेत्तं बोंदि विसेणं विसपरिगयं सेसं तं चेव जाव करिस्संति वा ३ । मणुस्सजाइआसीविसस्स वि . एवं चेव, नवरं समयखेत्तप्पमाणमेतं बोदि विसेणं विसपरिगयं । सेसं तं चेत्र जाव करिस्संति वो ४। जइ कम्मआसीविसे कि नेरइयकम्म आसीविसे. तिरिक्खजोणियकम्म ओसीविसे, मणु Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ म. १ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २६७ स्सकम्मआसीविसे, देवकम्मआसीविसे? गोयमा ! नो नेरइयकम्मआसीविसे, तिरिक्खजोणियकम्सआसीविसे वि, मणुस्सकम्मआसीविसे वि, देवकम्मआसीविसे वि, जइ तिरिक्खजोणियकम्मआप्तीविसे किं एगिदियतिरिक्खजोणियकम्मआसीविसे, जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे ? गोयमा ! नो एगिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, जाव नो चउरिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे; पंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे । जइ पंचिंदितिरिक्वजोणियकम्मासीविसे कि संसुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे; गन्भवतियपंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे ? एवं जहा वेउवियसरीरस्स भेदा; जाव पज्जत्तसंखेजवासाउय-गव्भवतिय पंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासोविसे, नो अपजत्तसंखेज्जवासा उय-जाव कम्मासीविसे । जइ मणुस्सकमासीविसे कि संमुच्छिममणुस्सकम्मासीविसे गब्भवस्कंतियमणुस्सकम्मासीविसे गोयमा! णो संमुच्छिममणुस्तकम्मासोविसे, गब्भवतिय मणुस्सकम्मासी विसे, एवं जहा वेउबियसरीरं जाव पजत्तसंखेजवासाउयकम्मसूमगगब्सवक्कंतियसणुरुसकम्मासीविसे, णो अपजत्त-जाव-कम्मासीविसे ॥ सू० १॥ छाया- कतिविधाः खलु भदन्त ! आशोविपाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रिविधाः आशीविषाः प्राप्ताः, तद्यथा-जात्यागीविपाश्च, कर्माशीविपाश्च । जात्याशी Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६८ भगवतीसूत्रे विपाः खल भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा वृश्चिफजात्याशीविपः, मण्डूकनात्याशीविषः, उरगजात्याशीविषः, मनुष्यजात्याशीविपः । वृश्चिकजात्याशीविषस्य खलु भदन्त ! कियान् विषयः प्रजप्तः? गौतम ! प्रभुः खल वृश्चिकजात्याशीविषः अर्द्ध भरतपमाणमात्रां तनू 'कइविहाणं भंते ! आसीविसा पण्णत्ता' इत्यादि । । सूत्रार्थ- ( कइविहाणं अंते ! आसीविसा पणत्ता) हे भदन्त ! आशीविष कितने प्रकार के कहे गये हैं ? (गोथमा) हे गौतम ! (दुषिहा आसीविला पण्णत्ता) आशीविष दो प्रकारले कहे गये हैं। (तंजहा) जो इस प्रकारले है (जाइ आसीविसाय कम्म आसीविसाय) एक जाति आशीविष और दूसरे कर्म आशीविष । (जाइ आसीविला णं अंते ! काविहा पणत्ता) हे अदन्त ! जाति आशीविष कितने प्रकार के कहे गये हैं? (गोयमा) हे गोतम! जाति आशीविष (चविहा पण्णत्ता) चार प्रकारके कहे गये हैं। (जहा) जो इल प्रकारसे हैं- (विञ्छुय जाइ आसोविले, संडकजाइ आसीविले, उरगनाइ आलीविसे, मणुस्सा जोर आलीविसे) वृश्चिक जाति आशीविष,संकजाति आशीविष, उरगजाति आशीविष, मनुष्यजाति आशीविष (विच्छुय जाइ आसीविसस्स गं भंते! केवइए विसए पण्णत्ते) हे अदन्त! वृश्चिक जाति आशीविषके विषका विषय-सामर्थ्य कितना कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम! (पभूणं विच्छय जाइ आसीविसे का विहाणं भंते ! आसीविसा पण्णत्ता' या. सूत्र- 'कइविहाणं भंते ! आसीक्सिा पण्णत्ता' भगवन स । Rना छ ? गोयमा' हे गौतम! 'दविहा आसीविसा पण्णत्ता' स मे A२न। ४डेसा छ, (तं तहा) २ मा प्रभारी छ - 'जाति आसीविसा य कम्मआसीविसा य' 22 ति माशीवि५ 'जाइ आसीविसा णं भंते कइविहा पण्णत्ता, भगवन् ति माशीविष । ४२ छ ? गोयमा' गीतम. ती मा १५ (चउविहा पणत्ता) या२ १२ ४सा छे. 'तं जहा' २ प्रमाणे छे विच्छुयजाई आसीविसे, मंडुक्कजाइ आसीविसे, उरगजाइ आसीविसे, मणुस्सजाइ आसीविसे' पृश्चितना माशीविष, मनतिन मशीविष, मनुष्य तिना शा१ि५ 'विच्छयजाइ आसीविसस्स णं भंते केवइए विसए पण्णत्ते भगवान वृश्यि: जतिना माशीविषना विषना-रना विषय सामथ्य यु ? 'गोयमा' से गौतम ! 'पभूणं विच्छुयनाइआसोविसे अद्धभरहप्पमाणमेतं, वौदि विसेणं Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू.१ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २६९ विषेण विपपरिगतां विकसन्तीम् प्रकर्तुम्, विषयः सो विकसनायाः नो चैव खलु सप्राप्त्या अकार्षुर्वा, कुर्वन्ति वा, करिष्यन्ति वा । मण्डूकजात्याशीविपपृच्छा ? गौतम ! प्रभुः खलु मण्डूकजात्याशी विषः, भरतप्रमाण मात्रां तन् विषेण विषपरिगताम्, शेपं तदेव यावत् - करिष्यन्ति वा २॥ अद्धभरहप्पमाणमेत वोदि विलेणं विसपरिगयं विसवसहमाणं पकरेत्तए, विसए से विसट्टयाए, नोचेव णं स पत्तिए करेलु वा, करे ति चा, करि , स्संति वा) वृश्चिकजाति आशीविप के विषका प्रभाव इतना है कि वह अर्धभरतक्षेत्र प्रमाण शरीर को अपने द्वारा विलित - नष्ट कर सकता है. इतने बडे शरीरमें उसका पूरा प्रभाव पड सकता हैइतना बडा शरीर उसके विषसे पूरा व्याप्त हो सकता हैं । परन्तु अभी तक संमाप्ति द्वारा उसके विषने ऐसा किया नहीं है न वह ऐसा करेगा ही, और न वह ऐसा करता है यह तो उसके प्रभावका वर्णन किया है । यदि वह विष अपने प्रभावसे प्रभावित करना चाहे तो इतने बडे शरीरको पूर्णरूपसे प्रभावित कर सकता हैं । (म डुक्क जाइ आसीविस पुच्छा) हे भदन्त ! म डूकजाति आशीविषके विषका प्रभाव कितना कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पभू णं मडुक्क जाइ आसीविले भरहप्पमाणमेत बोदि विसेणं विसपरिगयं सेसं तं चेव जाव करेस्संति वा २) मडूक जाति आशीविषका विप अपने प्रभाव से भरतक्षेत्र प्रमाण शरीर को व्याप्त कर सकने में समर्थ विमपरिगयं विसत्रसट्ठमाणं पकरेत्तए, विसए से विसट्टयाए नो चेवणं संपत्तीए करे सुवा, करे तिचा करिम्संतिवा' वृश्यि onतना माशीविषना र प्रभावસામર્થ એટલો છે કે તે અર્ઘભરતક્ષેત્ર પ્રમાણુ શારીરને પિતાના સામર્થ્યથી વિદલિત નાશ કરી શકે છે આટલા મેટા શરીરમાં તેનો પુરે પ્રભાવ પડી શકે છે આવુ મોટું શરીર તેના ઝેરથી પુરૂ વ્યાપ્ત થઈ જાય છે પરંતુ હજુ સુધી તેના ઝેરે એવું કર્યું નથી, અને એવું કરતા પણ નથી અને તેવું કરશે પણ નહી. આતો એના પ્રભાવ-સામર્થ્યનું ફકત વર્ણન કર્યું છે જે તે ઝેર પિતાના પ્રભાવથી પ્રભાવિત કરવા માગે તે આવડા -शरीरने पू[३५थी प्रभावित ४२ शछ 'मंडुक्कजाइ आसीविस पूच्छ । मावान् ३४ जति माशीविषना २र्नु सामय ४८ यु छ ? 'गोयमा' हे गौतम ! पभूणं मंडुक्कजाइ आसीरिसे भरहप्पमाणमेत बोंदि विसेणं विसपरिगयं सेस तं चेव, जाव करेस्संति वा २१ म ताना माशीविधनु ३२ पोताना प्रमाथी ભરતક્ષેત્ર પ્રમાણ શરીરમાં વ્યાપ્ત થવાને સમર્થ હોય છે. બાકીનું સઘળું કથન પહેલાના Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० भगवती सूत्रे 'एवम् उरगजात्याशीविषस्यापि नवरम् जम्बूदीपप्रमाणमात्रां तनुं विषेण विषपरिणतां, शेषं तदेव यावत् करिष्यन्ति वा ३ | मनुष्यजात्याशीविषस्यापि एवमेव, नवरं समयक्षेत्र प्रमाणमात्रां तनू विषेण विषपरिगतां, शेषं तदेव, यावत् करिष्यन्ति वा । यदि कर्माशीविषः किं नैरयिककर्माशीविषः तिर्यग्योनिकहो सकता है । बाकी समस्त कथन पहिले के जैसा ही जानना चाहिये । यावत् संप्राप्तिद्वारा उसके विषने ऐसा आजतक न किया है, न वह ऐसा करता है और भविष्य में भी वह ऐसा नहीं करेगा । यह तो केवल उसके प्रभावका ही वर्णन किया गया है । ( एवं उरग जाइ आसीविसस्सवि-नवरं जंबुद्दीवप्पमाणमेत्तं बोंदि विसेणं) इसी तरह से उरणजाति आशीविषके विषके विषय में भी जानना चाहिये. परन्तु इस विषका प्रभाव इतना बडा जानना चाहिये कि वह अपने प्रभावसे जंबूद्वीप प्रमाण शरीरको व्याप्त कर सकता है । उसे नष्ट कर सकता है । बाकी का सब कथन पहिले जैसा ही जानना चाहिये । यावत्संप्राप्ति द्वारा उस विषने आज तक ऐसा न किया है, न वह ऐसा करना है और न भविष्य में वह ऐसा करेगा ही. यह तो उस के सामर्थ्य का वर्णन मात्र है । (मणुस्स जाइ आसोक्सिस्स वि एवं चैत्र, नवरं समयखेत्तपमाणमेत्त बोदिं विसेणं विसपरिगयं सेसं तं चेव जाव करिस्सति वा ४ ) इसी तरहसे मनुष्यजाति आशीविषके विषके संबंध में भी जानना चाहिये | परन्तु यहाँ पर विशेषता ऐसी है कि मनुष्यકથન પ્રમાણે જેવુંજ સમજી લેવુ યાવત્ સંપ્રાપ્તિદ્વારા તેના ઝેરે આજ સુધી એવું ક નથી. એવું કરતા નથી અને ભવિષ્યમા એવું કરશે પણ નહીં આતા ફ્કત તેમના सामर्थ्यनु वार्जुन श्वामा आवे छे. ' एवं उरगजाइ आसीविसस्स वि-नवरं जंबुद्दीवमाणयेत्तं वदि विसेणं' सांवी रीते रंगलती आशीविषता शेरना વિષયમાં પણ જાણવું જોઇએ પરંતુ આ ઝેરના પ્રભાવ એટલેા માટે જાણુવા જોઇએ કે તે પેાતાના પ્રભાવથી જમૂઠ્ઠીપ પ્રમાણ શરીરમાં ફેલાય શકે છે અને તેને નાશ કરી શકે છે. ખાકીનુ સધળું કથન પહેલાંના જેવું–વીછીના કથત પ્રમાણેનુજ જાણવું જોઇએયાવત્ – સ પત્તિદ્વારા આ ઝેર આજસુધી આવું કર્યું નથી આવુ કરતા નથી અને ભવિષ્યમા તેવુ કરશે નહી આતે ફક્ત તેમના સામર્થ્યનું વર્ણન છે. मणुस्स जाइआसीविसस्स वि एवं चेत्र नवरं समयप्पमाणमेत्त वोंदि विसेणं विसपरिगय सेस तं चेत्र जात्र करिस्संति वा ४' भेग रीते मनुष्य लतिना माशीविषना ઝેરના સબંધમાં પણ જાણી લેવું, પરંતુ અહી વિશેષતા એ છે કે મનુષ્ય જાતિ Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.२ सू.१ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २७१ कर्माशीविषः, मनुष्यकर्माशीविषः, देवकर्माशीविषः,? गौतम ! नो नैरयिककर्माशी विषः, तिर्यग्योनिककर्माशीविषोऽपि, मनुष्यकर्माशीविषः, देवकर्माशीविषः, यस्तिर्यग्योनिककर्माशीविषः किम् एकेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविपः, यावत् - पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषः ? गौतम ! नो एकेन्द्रियजाति आशीविषका विष अपने प्रभावसे समयक्षेत्र-मनुष्यक्षेत्र प्रमाण शरीरको प्रभावित कर सकने में समर्थ हो सकता है। बाकीका समरत कथन पहिले जैसा ही जानना चाहिये । यावत् संप्राप्तिसे वह ऐसा करेगा नहीं। (जइ कम्म आसीविसे किं नेरइय कम्म आसीविसे, तिरिक्खजोणियकम्मआलीविसे, मणुस्सकम्मआसीविसे, हे हे भदन्त ! जो काशीविष कहे गये हैं वे कौन हैं क्या नैरयिक कर्माशीविष है ? या तिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष हैं ? या मनुष्य कर्माशीविष है ? या देव कर्मआशीविष है ? (गोयमा) हे गौतम ! (नो नेरइयकम्ल आसीविसे, तिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे वि, मणुस्सकम्म आसीविसे, वि, देवकम्म आसीविसे वि) नैयिककर्म आशीविष नहीं है, किन्तु तियं चयोनिकजीव कर्माशीविष है, मनुष्यकर्माशीविष है, और देव कर्माशीविष है । (जइ तिरिक्खजोणिय कम्मआसीविसे, किं एगिदिय तिरिक्ख जोणिय कम्म आसीविसे, जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिय कम्पासीविसे) हे भदन्त ! यदि तिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष है तो क्या एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कर्माशी-આસીવિષનુ ઝેર પિતાના પ્રભાવથી સમયક્ષેત્ર–મનુષ્યક્ષેત્ર અર્થત, અદ્વિીપ પ્રમાણની કાયા પ્રમાણ શરીરને પ્રભાવિત કરવામાં સમર્થ થાય છે બાકી તમામ કથન પહેલા વીછીના ४थन २०४ सभा. यावत् स पत्तिथी ते मे ४२२ नही 'जड कम्मआसीविसे किं नेरइय कम्मासीविसे तिरिक्खजोणिय कम्मआसीविसे, मणुस्सकम्मआसीविसे, देवकम्म आसीविसे । मारे शीविष हे छ ४या छ ? शुनयि કશીવિષ છે? અગર તિર્થક નિફ છવ કર્મશીવિષ છે કે મનુષ્ય કમશીવિષ છે? અગર देव माशीविष छ ? 'गोयमा' 'नो नेरइय कम्म आसिविसे, तिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे वि, मणुस्स कम्मासीविसे वि, देवकम्म आसीविसे वि' २६२४ કર્મ આસીવિષ નથી પરંતુ તિર્યંચ ની છવ કશીવિષ છે, મનુષ્ય કર્મશીવિષ છે मने व ४ाशीविष छ 'जइ तिरिक्खजोणिय कम्म आसीविसे, किं एगिदिय तिरिक्खनोणिय कम्म आसीविसे. जाव पंचिंदियतिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे । मापान ने तिय य योनी ७३ शिवि५ छ. तो ४था मेन्द्रिय तिय य Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ भगवतीसूत्रो निर्यग्योनिककर्माशीविषः, यावत् - नो चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषः, पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषः, यः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक यावत्कर्माशी विवः किम् संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतियग्योनिक यावत् - कर्मागी विषः, गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतियेग्योनिककर्माशीविपः, एवं यथा वैक्रियशरीरस्य भेदो यावत् - पर्याप्तसंख्येयवायुष्कगर्भव्युत्क्रान्तिकपश्चन्द्रियतिर्यग्योनिककाशीविपः, नो अपर्याप्तकसंख्येयवर्षायुष्कयावत् – कर्माशीविषः, यः मनुष्य विष है या यावत् पंचेन्द्रियतिर्य ग्योनिक जीव कर्माशीविष है ? - (गोयमा ) हे गौतम ! (नो एगिदिय तिरिक्ख जोगियकम्मासीविसे, जाव नो चरिंदिय तिरिक्ख जोणियकम्मासीविसे, पंचिंदियतिरिक्ख जोणियकम्मासीविसे) एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव काशीविष नहीं है यावत चौइन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष नहीं है, किन्तु पंचेन्द्रियतिर्य योनिक जीव कर्माशीविष है। (जह पंचिंदियतिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे, किं सच्छिम पंचिंदियतिरिक्खजोणिय कम्मा सीविसे, गम्भवक्कंतिय पंचिंटियतिरिक्खजोणियकम्मासोनिसे ?) हे भदन्त ! यदि पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कर्माशीविष है तो क्या संमूछिम पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष है या गर्भजपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कर्माशीविष है ? (एवं जहा वेउब्वियसरीरस्स भेदो, जान पजत्ता संखेन्जवासाउयगन्भवतिय पंचिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, नो अपजत्तसंखेजवालाउय जाव कम्मासीविसे) યોનિ જીવ કમશીવિષ છે? યા યાવત-કે પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા તિર્ય ચયોનીવાળા જીવ शुभाशीष छ ? 'गोयमा गौतम ! 'नो एगिदिय तिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे, जाव नो चउरिदिय तिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे, पंचिंदिय तिरिक्ख जोणियकम्मासीविसे, मेन्द्रिय तिय य योनील माशीविष नथी. यापत-बार ઈન્દ્રિયવાળા તિર્યંચ યોની છવ કશીવિષ નથી પર તુ પાચ ઈન્દ્રિયવાળા તિર્ય ચયોની ७५ भा१ि५ छ 'जइ पंचिंदिय तिरिक्खजोणिय कस्मासीविसे, कि संमुच्छिम पंचिंदिय तिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे, गमक्क तिय पंचिंदियतिरिक्रवजोणिय कम्पासीविसे' हे भगवन ने येन्द्रिय तिर्य य योनी ७ કશીવિષ છે ? તે શું સમુમિ પચેન્દ્રિય તિર્યંચ ની જીવ કમશીવિષ છે? गर्भन ५व्येन्द्रिय तिर्य योनी ७५ ४ाशीविष छ ? एवं जहा वेउब्वियसरीरस्स भेदो जाव पज्जत्ता संखेज्जवासाउय, गन्भवतिय पंचिंदिय तिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे, नोअपज्जत्त संखेज्जवासाउय जाव कम्मासीविसे' हे गौतम Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ म.१ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २७३ कर्माशीविषः, किं संमूछिममनुष्यकर्माशीविषः ? गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यकर्माशीविषः ? एवं यथा वैक्रियशरीरं यावत् - एप्तिकसंख्येयवर्षायुककर्मभूमिगतगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यकर्माशीविषः, नो अपर्याप्त योवत् - कर्माशीविषः ॥१०॥ है गौतम ! शरीर के प्रकरणमें वैक्रियका कथन करते हुए आचार्य ने जिस तरहसे जीव भेद कहा है, उसी प्रकारसे यावत् पर्याप्त संख्यात वर्ष की आयुवाले गर्भज पंचेन्द्रिययिंग्योनिक जीव जो कि बर्गभूमिमें उत्पन्नहुए हैं काशीविष हैं. अपर्याप्त असंख्यातवर्षकी आयुवाले यावत् काशीविष नहीं हैं । (जइ मणुस्सकरलासीविसे, किं संलुच्छिलमणुस्तकम्मासीविसे) हे भदन्त ' मनुष्य कर्माशीविष है, तो क्या संमूछिम मनुष्यकर्माशीविष है ? या (गलवदकंतियमणुस्सा कम्मासीविसे) गर्भजमनुष्यकर्माशीविष हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (गो समुच्छिममणुस्स कम्मासीविसे, गमवक्कंतियमणुन कम्मालीविसे एव जहा वेउन्वियमरीरं जाव पज्जत्ता संखेन्जवासाउयकाल भूमग गम्भवक्कंतियमणुस्स कम्मासीविसे, णो अपजत्त जाच कल्मासीविसे) संमूच्छिम मनुष्यकर्माशीविष नहीं हैं, गर्भजमनुष्यका शीविष है जैसा वैक्रियशरीरका कथन करते हुए आचार्य ने जीव भेद कहा है उसी तरहसे यावत् पर्याप्त संख्यातवर्षकी आयुवाले શરીરના પ્રકરણમાં વૈકિયનું કથન કરતાં આચાર્યો જેવી રીતે જીવોના ભેદ કહ્યા છે, તેવી રીતે પર્યાપ્ત સ ખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મજ, ગર્ભજ પ ચેન્દ્રિય તિર્યક્ર ની જીવ કે જે કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છે તે કર્મશીવિષ છે કે અપર્યાપ્ત અસ ખ્યાત વર્ષની मायुष्यात यावत् - शिविष नथी. "जइ मणुस्स कम्मासीविसे किं संमच्छिममणुस्स कम्मासीविसे' लगवान् ने मनुष्य शीविष छे तो सभूछिभ मनुष्य माशीविष छ ? : 'गम्भवक्कंतिय मणस कम्मासीविसे' गम मनुष्य ४ाशीविष छ ? 'गोयमा' गौतम ! णो सम्मुच्छिममणुस्स कम्मासीविसे, गम्भवक्कंतिय मणुस्स कम्मासीविसे एवं जहा वेउब्वियसरीरं जाव पज्जत्ता संखेज्जवासाउय कम्म भूमग गम्भवक्कंतिय मणुस्स कम्मासीविसे णो अपज्जत्त जाव कम्मासीविसे ' संभूमि मनुष्य ४ाशीविष नथी होता मनुष्य કમશીવિષ હોય છે જેવી રીતે વૈક્રિય શરીરના કથન કરતાં આચાર્યો જીવોના ભેદ કહ્યા છે તેજ રીતે વાવત્ – પર્યાપ્ત સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા, ગર્ભજ મનુષ્ય કે જે Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७४ भगवतीसूत्रे टीका - 'काविहा णं भंते ! आसीविमा पण्णता ?' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! कतिविधाः कियत्मकाराः खलु आशीविषाः प्रज्ञप्ताः ? आश्यां द्रष्ट्रादौ विषं येषां ते आशीविषाः सर्पादयःइत्यर्थः, भगवानाह'गोयमा ! दुविहा आसीविसा पणत्ता' हे गौतम ! द्विविधाः आशीविषाः प्रज्ञप्ताः कथिताः, 'तंजहा - जाइ - आसीविसा य, कम्मआसीविसा य,' तद्यथा जात्या शीविषाश्च, कर्माशी विपाश्च, तत्र जात्या जन्मना आशीविपाः सर्प वृश्चिकाद्यः, कर्मणा क्रियया शापादिना आशीविपाः प्राण्युपधातकाः कांगीविपाः गर्भज मनुष्य जो कि कर्मभूमिमें उत्पन्न हुए हैं कर्माशीविप हैं, अपर्याप्त असंख्यात वर्षकी आयुवाले मनुष्य कर्माशीविष नहीं हैं। टीकार्थ-प्रथम उद्देशकमें पुद्गल परिणाम कहा गया है । इस द्वितीय उद्देशकमें भी प्रकारान्तर से पुद्गल परिणामको ही प्ररूपित करनेके लिये सूत्रकारने प्रथम आशीविष द्वारको कहा है इसमें गौतमने प्रभुले एसा पूछा है 'कइविहाणं भंते ! आसीविसा पणत्ता' हे लदन्त ! आशीविपकितने प्रकारके कहे गये हैं ? आशी नाम दंष्ट्रादिकका है जिनकी दंष्ट्रादिकमें विष होता है वे आशीविष सर्प हैं एसे वे सादिरूप आशीविष 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पण्णत्ता' दो प्रकारके कहे गये हैं । 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'जाइ आसी विसाय, कम्म आसीविसाय' एक जाति आशीविष और दूसरे कर्माशीविष । जन्मसे जो आशीविष हैं ऐसे सर्प वृश्चिक आदि जीव કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે તે કમશી ષ છે અપર્યાપ્ત અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય કમશીવિષ હોતા નથી. ટીકાથપહેલા ઉદેશમાં પુદગલ પરિણામ કહેવામાં આવ્યું છે અને આ બીજા ઉદ્દેશકમાં પણ પ્રકારાન્તરથી પુગલ પરિણામને જ સ્પષ્ટ કરવા માટે સૂત્રકારે પ્રથમ माशीविष६।२ ४ह्यु छ. तमा गौतम २वाभी सेमे पूछ्यु छ , 'का विहाणं भंते । आसीविसा पण्णत्ता' मापन माशीविष सा जाना हेवामां आवे छे. આસિ. નામ દુષ્ટાદિકનુ-દાઢનું છે જેની દાઢમા વિષ હોય છે તે આશીવિષ–સર્ષ કહેવાય छ. मेवा a साहि३५ माशीविष गोयमा' गौतम ! 'दविहा पण्णत्ता' में प्र४२ना अपामा माया छ तं जहा' मा शत छे 'जाइ आसीविसाय कम्म आसीविसाय' से ति माशीविष भने भारत में माशीविष. मथा જે આશીવિષ છે તે સર્પ, વૃશ્ચિક આદિ જીવ જાતિ આશીવિષ જીવ છે. જે શાપ આદિ HITERNET Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू..१ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २७५ पञ्चेन्द्रियाः तिर्यश्चः मनुष्याच पर्याप्तका एव कर्माशीविषा उच्यन्ते, एतेषां हि तपश्चर्यादिना अन्येन वा केनचिद् कारणेन आगीविषलब्धिर्भवति, आशीविषलव्ध्या च एते शापप्रदानेनैव अन्यान् व्यापादयितुं शक्नुवन्ति. ते च कर्माशीविषाः आशीविषलब्धिस्वभावात् सहस्रारान्नाष्टमदेवलोकेषु एव उत्पत्तुमर्हन्ति, तत्र देवत्वेनोत्पन्नाश्च ते देवा भूत्वा अपर्याप्तावस्थायाम् भूतपूर्वागीविपभावानुभवतया कर्माशीविषलब्धिमन्तो भवन्ति, उक्तञ्च 'आसी दाढा तग्गयमहाविसाऽऽसीविसा दुनिहभेया। ते कम्मजाइभेएण णेगहा चउबिहविगप्पा-'त्ति' आशी दंष्ट्रा तद्गतमहाविषाः आशीविषाः द्विविधभेदाः । ते कर्मजातिभेदेन नेकधा चतुर्विधविकल्पाः ॥इति॥ गौतमः पृच्छति - 'जाइआसीविसाणं भंते । काविहा पण्णता?' हे भदन्त ! जात्याशीविपाः खलु जीवाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? जाति आशीविष जीव हैं । जो शाप आदि क्रियारूप कर्मसे आशीविप हैं प्राणीके उपघातक हैं वे काशीविष हैं । ऐसे कर्माशीविष पर्याप्त पचेन्द्रियतिर्य च, और पर्यातक मनुष्य ही होते हैं। इन्हें तपश्चर्यादिसे अथवा किसी अन्यकारणसे आशीविषलब्धि होती है। आशीविषलब्धिके प्रभावसे ये शापदेकर ही अन्य जीवोंको मार डालने के लिये समर्थ होते हैं। ऐसे ये जीव काशीविप कहे गये हैं। आशीविषलब्धिके स्वभावसे ये आठवें देवलोक सहस्रारतक उत्पन्न हो सकते हैं। वहां पर देवरूपसे उत्पन्न हुए वे देव होकर अपप्तिावस्थामें भूतपूर्व आशीविष लब्धिके प्रभाव से वासित होने के कारण कर्माशीविषलब्धिवाले होते हैं। कहाभी है-' आसीदाढातग्गय इत्यादि अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जोइ आसीविसा णं કિયારૂપ કર્મથી આશીવિષ છે. પ્રાણીઓના ઉપઘાતક-ઘાત કરનાર છે. તે કમશીવિષ છે. એવા કર્માશીવિશ્વ પર્યાપ્તક પચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને પર્યાપ્તક મનુષ્ય જ હોય છે. તેમને તપશ્ચર્યાદિથી અથવા કેઈ અન્ય કારણથી આશીવિષ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે આશીવિષ લબ્ધિના પ્રભાવથી તેઓ શાપ આપીને અન્ય જીવોને મારવાને સમર્થ થઈ શકે છે એવા તે જીને કમશીવિષ કહેવામાં આવે છે. આશીવિષલબ્ધિના સ્વભાવથી તે આઠમા દેવલેક સહસ્ત્રાર સુધી ઉત્પન્ન થઈ શકે છે ત્યાં આગળ દેવરૂપથી ઉત્પન્ન થયેલા તેઓ દેવ થઈને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ભૂતપૂર્વ આશીવિષ લબ્ધિના પ્રભાવથી યુકત डापायी माशीविषeeqा डाय छे ४यु पाणु छ- 'आसी दाढा तग्गय इत्यादि'. वे गौतम २वामी प्रभुने मे पूछे छे । 'जाइ आसीविसाणं भते कइविहा Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ भगवतीसूत्रो भगवानाह- 'गोयमा ! चउविबहा पण्णत्ता' हे गौतम ! जात्याशीविपाः चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, 'तजहा- विच्छुयजाइ आलीविसे, मंडुक्कजाइआसीविसे उरगनाइआसीविले, नणुस्सजाइआसीविले' तद्यथा-वृश्चिकनात्यागीविजः, मण्डूक जात्या तीविषः, उरणजात्यागीविपः, मनुष्यजात्याशीविष: । गौतमः पृच्छति- 'त्रिच्छुयजाइआगोविसरस णं भंते ! जाए दिसए पनने ?' हे सइन्त ! वृश्चिकजात्याशीविषस्य खलु कियाल् विपयः ? वृश्चिकजात्या शी विपरय कियत्सामर्थ्य वर्तते ? इत्याशयः, भगवानाह - 'जोयमा ! प्रभू णं विच्छुयजाइआसीबिसे अद्ध सरहप्पमाणमेतंबोदि विसेणं विसपरिगयं विसवनमाणं पकरेत्तए' हे गौतम ! वृश्चिकजात्याशीविषः अर्द्धभरतप्रमाणमात्राम् अंते ! काविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! जात्याशीविष जीव कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! चउचिहा पण्णत्ता' जात्याशीविषजीव चार प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जो इस प्रकारसे हैं 'विच्छुयजाइ आसीविसे, मंडुकनाइआलीविसे, उरगजाइ आलीविसे, मणुस्सजाइ आसीविसे,' वृश्चिकजात्याशीविष, मंडूकजात्याशीविप, उरगजात्याशीविप और मनुष्य जात्याशीविष । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'विच्छुयजाइ आसीविसस्स णं भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते' हे सदन्त जो वृश्चिकजात्याशीविष है उसके विषका साम र्य कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पभू णं विच्छुय जाइ आसीवि से अद्धभरहप्पमाणमेत्तं चोदि विसणं विलपरिगयं विसवसहमाणं पकरेत्तए' वृश्चिकजात्याशीविष अपने दष्ट्रापण्णत्ता' लगवान् ति माशाविष 12सा ना अपामा माया छे. उत्तर- 'गोयमा गौतम! 'चउविहा पण्णत्ता' ती माशीविष १ यार अरना हवामां आवे छे तं जहा' मा प्रभा छ 'विच्छय जाइ आसीरिसे मंडुक्क जाइ आसीविसे, उरग जाइ आसीविसे, मण्णुस्स जाइ आसीविसे' વૃશ્ચિક જાતિ આશીવિષ, મહૂડ (દેડકા) જાત્યાશીવિષ, ઉરગ (સર્પ) જાત્યાશીવિષ અને मनुष्यालयाशीविष प्रश्न - 'विच्छय जाइ आसीविसरस णं भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते लगवन् ! वृश्चिलत्याशीविष छ तेनी शहित सी छे उत्तर'गोयमा' हे गौतम ! 'पभू णं विच्छ्य जाइ आसीविसे, अद्धभरहप्पमाणमेत्तं वोदि विसेणं विसपरिणयं विसवसट्टमाणं पकरेत्तए' वृश्चि जति माशीविष Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका २.८ उ.२ सू.१ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २७७ अर्द्धभरतस्य सातिरेकपष्टयधिकयोजनशतद्वयलक्षणं प्रमाणं मात्रा इयत्ता यस्याः * सा तामित्यर्थः किश्चिदधिकत्रिपष्टयधिकशतद्वययोजनप्रमाणशरीरमिति भावः, वोदि तनुम्-शरीरं, विषेण स्वदंष्ट्राजन्येन करणभूतेन विषपरिगताम् 'विप' इति भावप्रधाननिर्देशात् विपत्वं परिगतां प्राप्तां विकसन्तीं विपव्याप्तां स्वेन त्याप्यमाना प्रकर्तु प्रभुः समर्थः खलु वर्तते, 'वोन्दि' इति शरीरवाचको देशीयशब्दः किन्तु 'विसए से विसट्टयाए, नो चेव णं संपत्तीए करे मुवा करे ति वा, करिस्संति वा ?' विपयः स विपार्थतायाः विपमेवार्थों विधार्थस्तद्भावस्तत्ता तस्याः विवतायाः सामर्थ्यमात्रमेतम् प्रतिपादितम्, नोचैत्र खलु नैव कदाचित संपत्त्या पूर्ववर्णिततनुस प्राप्तिद्वारेण तथाविधतर्नु विपव्याप्ताम् अकार्युः, कुर्वन्ति, करिष्यन्ति वा वृश्चिका इति शेषः, अौकवचनप्रकरणेऽपि वृश्चिकाशीविषाणां बहुत्वज्ञापनार्थ बहुवचन निर्देशो बोध्यः, वृश्चिकादीनां जन्य विषसे अद्वैभरतक्षेत्रप्रमाण शरीरको कुछअधिक २६३ योजन प्रमागवाले शरीरको व्याप्त करने में समर्थ हो सकता है । किन्तु 'विसए से विसट्टयाए नो चेव णं संपत्तीए करेंसु वा करेंति वा, करिस्संति वा' ऐसा जो कथन किया गया है वह केवल उनके उस विषका सामर्थ्य मात्र प्रतिपादित किया गया है । क्योंकि उन वृश्चिकांके विषने इतने बडे शरीरमें घुस करके प्रविष्ट होकरके पहिले कभी न तो उसे विष व्याप्त किया है और न वर्तमानमें उसे वे अपने विषसे व्याप्त करते हैं और न आगे भी वे उसे अपने विषसे व्याप्त करेंगे । यहां एकवचनके प्रकरणमें भी सूत्रकार द्वारा वृश्चिका. शीविषोंमें बहुत्वजताने के लिये 'करेंमु' आदिरूपसे बहुवचनका प्रयोग किया गया है । इन वृश्चिक आदिकोंका त्रिकालमें भी अभाव नहीं પિતાની દાઢથી ઉત્પન્ન થયેલા ઝેર વડે અડધા ભરતક્ષેત્ર પ્રમાણુ શરીરને કંઇક અધિક २६३ यानव शरीरने - व्यास ४२वामी शतिशाणी डा श छे. तु 'विस ए से विसयाए नोचेवणं संपत्तीए करेंसु वा करे तिवा, करिस्संति वा मेरे કહેવામાં આવ્યું છે તે ફકત તેમના તે ઝેરનું સામર્થ્ય માત્ર બતાવવા માટે જ કહેલ છે કેમકે તે વૃશ્ચિક આદિના ઝેરે આવડા મોટા શરીરમાં પ્રવેશ કરીને પહેલાં કેઈપણ સમય નતે તેને વિષ વ્યાપ્ત કર્યું છે ? અગર વર્તમાનમાં તેને પિતાને ઝેરથી વ્યાપ્ત કરે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ તેને પિતાના વિષથી વ્યાપ્ત કરશે નહી. અહીં मे क्यनना प्ररमा सूत्रधारे वि४ माशीविषामां मg. rephan 'करेंस' मा રૂપથી બહુવચનને પ્રયોગ કર્યો છે. આ વૃશ્ચિક અદિઓને ગણે કાળમાં અભાવ હોતો નથી Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे त्रैकालिकत्वज्ञापनार्थश्च त्रिकालनिर्देशो वोध्यः । गौतमः पृच्छति - ' म ढुक्कजाइआसीविसपुच्छा ?' हे भदन्त ! मण्डूकजात्याशीविषपृच्छा - मण्डूकजात्याशी विषस्य कियत् विषयव्यापनसामर्थ्यं वर्तते इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा ! पभू णं मंडूक्क । इसीविसे भरहष्यमाणमेतं वौदिं विसेणं विसपरिगयं, सेसं त चैव जाव करेस्सति वा' हे गौतम ! मण्डूकजात्याशीविषो भरतप्रमाणमात्रां भरतं भरतक्षेत्रलक्षणं प्रमाणं मात्रा इयत्ता यस्यास्ताम् तनुं शरीरस् विषेण स्वदंष्ट्राजन्येन करणभूतेन विषपरिगतां विषत्वमाप्तां शेषं तदेव यावत् - विकसन्तीं स्वेन व्याप्यमानां कर्तुं प्रभुः समर्थः किन्तु तद् विषस्य विषयमात्रमेतत् प्रतिपादितम् नतु कदाचित् स्वसम्पत्या भरतक्षे प्रमाणतनु संप्राप्तिद्वारेण तनुं विषव्याप्ताम् अकार्षुः कुर्वन्ति, करिष्यन्ति वा २ ' एवं उरगजाड़होता है अर्थात् वृश्चिक आदिकोंका सदा ही सद्भाव बना रहता है किसी भी कालमें इनका असद्भाव नहीं हो पाता है इस बातको सूचित करनेके लिये यहां त्रिकालका निर्देश किया गया है । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'मंडुक्कजाइ आसीविलपुच्छा' हे भदन्त । जो मंडूकजातिके आशीविष हैं उनके विषमें अपने द्वारा कितने बडे शरीरको व्याप्त करनेका सामर्थ्य है ? अर्थात् मंडूकजातिके आशीविषोंका विष कितनेवडे शरीरको अपने विषसे व्याप्त कर सकता है ? इस प्रश्न के उत्तरसे प्रभु कहते हैं 'गोयमा ' हे गौतम! 'भूप णं मंडुकजाइ आसीविसे भरह पमाणमेत्त बोदिं विसेणं विसपरिगयं, सेसं तं चेच जाव करेस्संति वा मंडूक जातिके आशीविष अपने विपके द्वारा भरतक्षेत्र प्रमाणमात्र शरीर को व्याप्त कर सकते हैं । 'बाकी और सब कथन पहिले जैसा यहां અર્થાત્ વૃશ્રિક આદિને હમેશાં સદ્ભાવજ રહે છે. કોઇપણ કાળમાં તેમને અસદ્ભાવ હોતા જ નથી. એ ખતાવવા,– સુચિત કરવા માટે અહી આ ત્રણે કાળના નિર્દેશ કરેલ છે હવે ગૌતમ સ્વામી મહૂક (દેડકા) જાતિ આશીવિશ્વ સમધમાં પ્રશ્ન ४२तां ठडे छेडे 'मंडुक जाइ आसीविसं पुच्छा ' हे भगवन् । ? भडू लतिना (દેડકા) આશીવિષ છે તેના વિષમાં કેટલા મેાટા શરીરમા પ્રવેશ કરવાનું સામા` છે. અર્થાત્ મ હૂક જાતિ (દેડકા) ના આશીવિષાનું ઝેર કેટલા મેાટા શરીરને घोताना जेरथी व्याप्त ४री श छे. उत्तर - 'गोयमा' हे गौतम | 'पभूणं मंडुकजाइ आसीविसे भरहप्पमाणमेतं वौदिं विसेणं विसपरिगयं सेस तं चैव जाव करेस्संति वा મહૂક (દેડકા) જાતિના આશીવિષ પેાતાના ઝેરથી ભરતક્ષેત્ર પ્રમાણુ - માત્ર શરીરને વ્યાપ્ત કરી શકે છે. બાકીનું તમામ કથન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ , २७८ $ Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ स.१ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २७९ आसीविसस्स वि' एवं वृश्चिक-मण्ड्कजात्याशीविषाणामिव उरगजात्याशी विषस्यापि विषस्य विषयव्यापनसामर्थ्यादिकमबसेयम् किन्तु नवरं जंदीवप्पमाणमेत्त वोदिं विसेणं विसपरिगयं सेसं तं चेत्र जाव करेस्संति वा३' नवरं वृश्चिकाद्यपेक्षया उरगजात्याशीविपस्य विशेषस्तु-स हि जम्बूद्वीपप्रमाणमात्रां तनुम् विषेण विषपरिगतां विषत्वप्राप्तां शेष तदेव-यथोक्तानुसारमेव पर जानना चाहिये' इस कथन से यहां ऐसा पाठ लगाना चाहिये कि मंडूक जाति के आशाविषके विषके प्रभावमें जो पूर्वोक्त रूप से कहा गया है वह उसकी सामर्थ्य दिखाने के लिये ही कहा गया है. क्योंकि ५२६-६-१९ योजन भरतक्षेत्रका प्रमाण कहा गया है यह प्रमाण जंबूद्वीप के प्रमाणका १९० वां भाग पडता है सो इतने बडे शरीर में प्रविष्ट होकर मंडूक जातिके आशीविषोंके विषने न पहिले कभी उसे अपने प्रभाव से प्रभावित किया है और न वह वर्तमान में ही ऐसा करता है और न वह भविष्यत् काल में भी ऐसा करेगा ही । यह तो उसकी सामर्थ्य मात्रका कथन किया गया है। 'एवं उरगजाइ आसीविसस्स वि' जिस तरह से वृश्चिक और मंडूक जातिके आशीविषोंके विषका प्रभाव प्रकट किया गया है, उसी प्रकार में उरगजातिके आशीविषों के विषसे व्याप्त होने के विषय में भी जानना चाहिये । परन्तु यहां पर जिस शरीरको वे अपने विषसे व्याप्त करते हैं वह शरीर भरतक्षेत्रप्रमाण नहीं होता है किन्तु ज बूद्वीपममाण होता है । यही बात 'नवरं जवुद्दीवप्पमाणमेत्तं સમજવું” આ થનમાં એવો પાઠ અહિઆ સમજવાનો કે મંડૂક જાતિના આશીવિશ્વના ઝેરના પ્રભાવમાં જે પહેલા કહેવામાં આવ્યું છે તે તેની શકિતના વર્ણન માટે જ કહેવામાં આવેલ છે કેમકે પ૨૬-૬-૧૯ યોજના ભરતક્ષેત્રનું પ્રમાણ કહેલ છે. -આ પ્રમાણુ જ બદીપ પ્રમાણુના ૧૯૧ માં ભાગ જેટલું છે તે એટલા મેટા શરીરમાં પ્રવેશ કરી વ્યાપ્ત થઈ શકે છે, પરંતુ પ્રવેશ થઈને મહૂક જાતિના આશીવિષેના ઝેરે પહેલાં કેઈ વખત તેને પિતાના પ્રભાવથી પ્રભાવિત કરેલ નથી અને વર્તમાનમાં પણ તેવું કરતા નથી અને ભવિષ્યમાં પણ તેવું કરશે નહી. આતે કેવળ શકિત માત્ર तास छ. 'एवं उरगजाड आसीविसस्सवि' वी शत पृश्चि: (वी छ।) અને મંક (દેડકા) જાતિના આરીવિષેના ઝેરને પ્રભાવ જણાવેલ છે તે જ રીતે ઉરગ (સર્પ) જાતિના આશીવિશેના ઝેરને ફેલા થવાના વિષયમાં પણ સમજી લેવું પરંતુ અહી આ જે શરીરને તે પિતાના ઝેરથી વ્યાપ્ત કરે છે. તે શરીર ભરતક્ષેત્ર પ્રમાણ હતું Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २८० यावत् - विकसन्तीं विषव्याप्तां कर्तुं प्रभुः समर्थः, किन्तु विषयमात्रमेतत् तेषां प्रतिपादितम्, नोचैव नैव खलु कदाचित् ते उरगजात्याशीकिपाः सम्पत्या जम्बूद्वीपप्रमाणमात्रां तनुं सम्प्राप्य विषव्याप्ताम् अकार्षुः कुर्वन्ति, करिष्यन्ति वा इति, 'मणुस्सजाइ आसी विसरस चि एवं चेच, 'नवरं समयखेमाणमेतं वदि विसेणं विसपरिगयं ऐसं तं चैव जान करेस्पति बाट, मनुष्यजात्याशीविषस्यापि एवश्चैव उरगजात्यागीविपस्येव विपस्य विपयव्यापनसामर्थ्यमव सेयम्, किन्तु नवरं विशेयस्तु समग्रक्षेत्रप्रमाणमात्रां समयक्षेत्र मनुष्यक्षेत्रलक्षणं प्रमाणमेव यात्रा इयत्ता यस्यास्ताम् सार्द्ध - यहीपप्रमाणाम् तनुम् विषेण विषपरिगतां विपत्वमासां शेषं तदेव पूर्ववदेव यावत् - विकसन्तीं विषेण व्याप्यमानां कर्तुं प्रभुः समर्थः, किन्तु बोदिविसेणं विसपरिगय, रेस तं चेक जाच करसंतिचा, इससूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है । परन्तु उन उरगजातिके आशीविपोंके विषने अभीतक इतने बडे जबूद्वीप प्रमाण शरीरको न भूतकाल में कभी व्याप्त किया है, न वर्तमानमें वह व्याप्त करता है, और न भविष्यत् में वह उसे व्याप्त करेगा । ' मणुम्सजाइ आसोवितम्स वि एवंचे' मनुष्यजातिके विषके प्रभाव के विषय में भी ऐसा ही जानना चाहिये | 'नवरं समयखेत्तप्पमाणमेत्तं यदि विसेणं विमपरिणयं सेसं तं चैव जाव करेस्संति वा ४' किन्तु मनुष्यजातिके आशीविषोंका विष अपने प्रभाव से जिस शरीरको व्याप्त कर सकता है उस शरीरका प्रमाण ढाई द्वीपप्रमाण है । ढाई द्वीपका जितना प्रमाण कहा गया है उतना ही प्रमाण उस शरीरका है कि जिस शरीरको मनुष्यजातिके નથી, પરંતુ જ બુદ્રીપ પ્રમાણુ હાય છે એજ વાત " नवरं जंबुद्दीवप्पमाणमेत्तं वौदि विसेणं विसपरियं सेसं तं चेत्र जाव करेस्मंति वा ३' मा सूत्रपाठथी अगर કરેલ છે પરંતુ તે ઉગર જાતિના આશીવિષાના ઝેરે હજુ સુધી એટલા માટા જંમૃદ્દીપ પ્રમાણમાં ભૂતકાળમા કાઇ વખત વ્યાપ્ત કર્યુ નથી, વર્તમાનમાં વ્યાપ્ત કતું નથી અને ભવિષ્યમાં પણ વ્યાપ્ત કરશે નહીં. मणुस्स जाइ आसी विसस्सवि एवं चेत्र ' भनुष्य लतिना आशीविषाना जेरना सामर्थ्यांना विषयभां पशु तेर्वुन सभन्नपुं. नवरं समयखेत्तप्पमाणमेत्तं वौदिं विसेणं विसपरिययं सेसं तं चैव जात्र करिस्संति वा ४ मनुष्य लतिना खाशीविषोनु र पोताना प्रभावथी ने शरीरने વ્યાપ્ત કરી શકે છે. તે શરીરનુ પ્રમાણુ અઢી દ્વીપ પ્રમાણુ છે. એટલે કે અઢી દ્વીપનુ જેટલું પ્રમાણુ કહેલ છે તેટલું જ પ્રમાણુ તે શરીરનું છે કે જે શરીરને મનુષ્ય જાતિના 6 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.२ सु. २ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २८१ विषयमात्र मेतदुक्त, नतु सम्पत्त्या मनुश्यक्षेत्रप्रमाणां तनुमाश्रित्य विषव्याप्ताम् अकार्षः, कुर्वन्ति, करिष्यन्ति वा कदाचित् मनुष्यजात्याशीविषा इत्यर्थः, बहुवचनादिकं पूर्ववदवसेयम्, 'गौतमः पृच्छति-'जइ कम्म आसीबिसे किं नेरइयकम्मासीविसे, तिरिक्खनोणियकम्मआमीविसे, मणुस्सकम्मआसीविले, देवकम्मासीविसे?' हे भदन्त ! यः कर्मासीविषः कथितः स किं नैरपिक कर्माशीविषः कथितः स किं नैरयिककर्माशीविषः, तियग्योनिक कर्माशीविषः, मनुष्यकर्माशीविषः, देवकर्माशीविषो वा भवति ? भगवानाहआशीविषोंका विष अपने प्रभावसे व्याप्त कर सकता है । पर ऐसा कथन केवल उस चिषका सामर्थ्य को दिखलाने के लिये ही प्रकट किया गया है क्योंकि उसविषने आजतक भूतकालमें न ऐसा किया है, न वह वर्तमानमें करता है, और न भविष्यमें भी वह ऐसा करेगा ही । सामर्थे दिखानेका तात्पर्य ऐसा है कि यदि इतना बडा कोई शरीर हो तो वह जहर अपने प्रभावले उसे पूर्णरूप में जहरीला कर सकता है । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं "जइ कम्मआसोविसे किं नेरय कम्मआसीविसे, तिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे मणुस्स कम्मालीविसे देवकम्मासीविसे' हे भदन्त ! जो कर्माशीविष कहा गया है वह कर्माशीविष कौन है ? क्या नैरयिक कसम्शीविष है, या तिर्यग्योनिक जीव काशीविष है ? या अनुष्य कर्माशीविष है ? या देवकर्माशीविष है ? पूछनेका अभिप्राय ऐसा है किं जिन्हे कर्माशीविष कहा गया है वे कर्माशीविष कौन से जीव होते हैं- क्या चारोगतिके जीव कर्माशीविष होते हैं ? इसके उत्तर में આશીવિષેનું ઝેર પિતાના પ્રભાવથી વ્યાપ્ત કરી શકે છે પરંતુ એવું કથન કેવળ તે તેઓની શકિત દર્શાવવા માટે જ જણાવેલ છે કેમકે તે ઝેરે આજ સુધી, ભૂતકાળમાં એવું કર્યું નથી, વર્તમાનમાં તેવું કરતા Oી અને ભવિષ્યમાં તેવું કરશે પણ નહી શકિત બતાવવાને હેતુ એ છે કે જે આવડું મોટું કઈ શરીર હોય તો તે ઝેર પિતાના પ્રભાવથી તેને સંપૂર્ણ રીતે ઝેર યુકત કરી શકે प्रश्न- 'जइ कम्मआसीविसे किं नेग्यकम्मआसीविसे, तिरिवख जोणिय कम्मासीविसे, मणुस्स कम्मासीविसे, देवकम्मआसीविसे । मान् જે કર્યાશીવિષે કહેલા છે, તે કર્મશીવિષ કેણ છે? શું નારકિય કમશીવિષ છે? અથવા તિર્થં ચ નીક જીવ કમશીવિષ છે? કે મનુષ્ય કર્માશીવિષ છે? કે દેવ કશીવિષ છે? પૂછવાનો હેતુ એ છે કે જેને કમશીવિષ કહ્યા છે તે કમશીવિષ ४५. ३ डाय छ. शु ॥२ गतिवार ०१ ४ाशीविष छ ? उत्तर- 'गोयमा ! Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतोमुत्रे २८२ 'गोयमा! नोनेरइयकम्मासीविसे, तिरिक्खजोणियकम्मासीविसे वि, मणुस्सकम्मासीविसे वि, देवकम्मासीविसे वि' हे गौतम! कर्माशीविपः खलु नो नैरयिककर्माशीविषो भवति, अपितु कर्माशीविषः तिर्यग्योनिककर्माशीविषोऽपि, मनुष्यकर्माशीविषोऽपि, देवकर्माशीविपोऽपि भवति, गौतमः पृच्छति - 'जइ तिरिक्खजोणियकम्मासीविसे कि एगिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे ? ' हे भदन्त ! यस्तियंग्योनिककर्माशीविपो भवति स किम् एकेन्द्रिय-- तिर्यग्योनिककर्माशीविपो भवति, यावत् - द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियतियग्योनिककर्माशीविषो वा भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'नो नेरइयकम्मासीविसे, तिरिक्खजोणियकम्मासीविसे वि, मणुस्सकम्मासीविसे वि, देवकम्मासीविसे वि' नैरयिकजीव कर्माशीविष नहीं हैं। किन्तु तिर्यग्योनिक जो जीव हैं वे काशीविष हैं, तथा जो मनुष्यगतिका जीव हैं वे कर्माशीविष हैं, देवगतिके जो जीव हैं वे काशीविष हैं। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते है कि 'जइतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे किं एगिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे जाव पंचिदियतिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे' हे भदन्त ! जो तिर्यग्योनिक जीव काशीविष होता है सो वह कौनसा जीव कर्माशीविष होता है ? क्या एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकजीव कर्माशीविष होता है या यावत्-वेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष होता है? या तेइन्द्रियतियंग्योनिकजीव कर्माशीविष होता है ? या चौइन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कर्माशीहे गौतम ! 'नो नेरइयकम्मासीविसे, तिरिक्खजोणियकम्मासीविसे वि मणुस्सकम्मासीविसे वि देवकम्मासीविसे वि२थि: 004 माशीविष खाता નથી પરંતુ તિર્થં ચ નીક જીવ જે છે તે કર્મશીવિષ છે તથા જે મનુષ્ય જાતિના જીવ છે ताशीवि५ छ भने हेवातिना ७३ शिविष छे. प्रश्न- 'जइ तिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे किं एगिदिय तिरिक्खजोणियकमासीविसे जाव पंचिंदिय तिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, भगवन् । तिय य यानी 4 शाविषय छ त કયા જી કમશીવિષ છે ? શું એકેન્દ્રિય તિર્થં ચ ની જીવ કમશીવિષ હોય છે ? બેઇદ્રિય જીવ તિર્થ ચ યોનીક જીવ કર્યાશીવિષ હોય છે? કે તે ઈદ્રિય તિર્થં ચ યોની જીવ કમશીવિષ હોય છે? કે ચાર ઇંદ્રિય અને પાંચ ઈદ્રિયવાળાં તિર્યંચ ની જવા Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. २ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् नो एगिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, जाव नो चउरिंदियतिरिक्खपंचिदियतिरिक्ख जोणियकम्मासीविसे हे गौतम ! नो एकेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति, जोणियकम्मासीविसे, तिर्यग्योनिककर्माशीविषो यावत् नो द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति, अपितु पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति । गौतमः पृच्छति - 'जइ पंचिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीवि से किं संमुच्छिम पंचिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, गव्भवक्कतियपंचिंदियतिरिक्ख जोणिय कम्मासीबिसे ? ' भदन्त ! यः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति स किं संमूर्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति ? किंवा गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियविष होता है ? या पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकजीव कर्माशीविष होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'नो एगिंदिय तिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे, जाव नो चउरिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे' न एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष होते और न वेन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रियजीव कर्माशीविष होते हैं किन्तु ' पंचिदियतिरिकखजोणियकम्मासीविसे ' जो पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव है वे कर्माशीविष होते हैं । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते है 'जह पंचिदियतिरिक्ख जोणिय कम्मासीबिसे किं संमुच्छिम पंचिदिद्यतिरिक्खजोणियकम्मासीविले, गन्भवक्कतिय तिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे ?" हे भदन्त ! जो पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष कहे गये हैं वे कौन से पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कर्माशीविष कहे गये हैं- क्या जो जीव समूच्छिम पंचेन्द्रिय तिर्यच हैं वे कर्माशीविष कहे गये हैं या जो गर्भजन्मवाले पंचेन्द्रिय उर्भाशीविष छे. उत्तर - ' गोयमा ' हे गौतम [ नो एर्गिदियतिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे, जाव नो चउरिंदियतिरिकख जोणिय कम्मआ सीविसे ' એકેન્દ્રિય, બે ઇટ્રિચ, ત્રણ ઈંદ્રિય અને ચાર ઈંદ્રિયવાળાં જીવે કર્માંશીવિષ હાતા નથી २तु पंचिदियतिरिकख जोणिय कम्मासीविसे' ने ययेन्द्रिय तिर्यययोनि लव होय हे ते उर्माशीविष होय छे अभ- जई पंचिदिय तिरिकूख जोणियकम्मासीविसे किं समुच्छिमपंचिदियतिरिक्ख जोणियकम्मासीविसे, गन्भेवक तिय तिरिक्ख जोणिय कम्मामीविसे ? ' डे भगवान ने यथेन्द्रिय तिर्यय योनी लव उर्भाशीविष કહ્યા છે તે કયા? શુ જે જીવ સમૂમિ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છે. તેને કર્માંશીવિષ કહ્યા છે ? કે જે ગભ જન્મવાળાં પચેન્દ્રિય તિય ચ ાની જીવ છે તેને કમાંથીવિષ કહ્યા છે ? ચ २८३ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे तिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति ? भगवानाह - ' एवं जहा वेउव्वियसरीरम्स भेदेा जाव पज्जत्तसंखेज्जवासा उयगम्भवक्कं तियप चिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, नो अपज्जत्त संखेज्जवासाउयजावकम्मासीविसे' हे गौतम ! एवं यथा – वैक्रियशरीरस्य भेदो यावत् - प्रज्ञापनायाम् एकविंशतितमे शरीरपदे वैक्रियं कथयता भगवता जीवभेदः कथितस्तथाऽत्रापि कथयितव्यः, तत्र बेत्थमुक्तम्- 'गोयमा ! नो संमुच्छिमपचिदियतिरिक्खजोणिय कस्मासीविसे, गव्सवक्कतियप चिदिद्यतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, जइ गव्भत्रकंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे कि संखेज्जवासाउयगन्भवक तियप चिंटिय २८४ " तिर्यच हैं वे कर्माशीविष कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ' एवं जहा वेडव्वियसरीरस्स भेदो जाव पज्जत्तासंखेज्जवासाज्य गन्भवक्कतियपंचिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे नो अपजत्ता संखेज्जवासाज्य जाव कम्मासीविसे' हे गौतम ! जिस प्रकार से प्रज्ञापनाके २१ वे अवगाहना संस्थान पद में वैक्रियका कथन करते हुए भगवानने जीव भेद कहा है उसी तरह से यहां पर भी कहना चाहिये - वहां पर इस प्रकार से कहा गया है- 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे ' समूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कर्माशीविष नहीं है किन्तु 'गन्भवक्क तियपंचिदियतिरिक्ख जोणिय कम्मासीविसे' गर्भजपंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कर्माशीविष हैं । जइ गन्भवक तिय पंचिदिय तिरिक्खजोणियकम्मासीविसे ' इस पर गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! यदि गर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यच कर्माशीविष है तो कौन-से गर्भज पंचेन्द्रियतिर्यच कर्माशीविष हैं ? 'किं संखेज उत्तर- एवं जहा वेउव्वयसरीरस्स भेदो जाव पज्जत्तासंखेज्जवासाउय गग्भवकं तियपंचिंदियतिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे, नो अपज्जत्त संखेज्जकम्मासीविसे ' હું ગૌતમ ! જે રીતે પ્રજ્ઞાપનામા ૨૧ માં અવગાહના સંસ્થાન પદમાં વૈક્રિયનુ કયન કરતાં ભગવાને ૐ ભેદ કહ્યા છે તેજ રીતે अडीमा पशु समभवा त्यां भागण सेवी रीते धुंछे 'गोयमा ' हे गौतम! 'नो संमूच्छिमपंचिंद्रिय तिरिकख जोणियकम्मासीविसे ' सभूमि यथेन्द्रिय तिर्यथ यौनी छत्र उर्माशीविष होता नथी परंतु 'गन्भवतिय पंचिंदिय तिरिकख जोणिमासी विसे ' એ જ પચેન્દ્રિયતિયક ચેાના જીવ કર્માંશીવિષ છે. પ્રશ્ન 6 वासाउय जाव 4 ज‍ गव्भवक तियपंचिंदियतिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे ' हे भगवन् ! જે ગજ પચેન્દ્રિય તિ`ચ કર્માથીવિષ હાય તા કયા ગજ તિય ચ કર્માંશીવિષ છે ? Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.२ सू. २ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २८५ 'तिरिक्खजोणियकम्मासीविसे असंखेज्जवासाउय जाव कम्मासीविसे ? ' गौयमा! संखेजवासाउय-जाव-कम्मासीविसे, नो असंखेजवासाउय-जावकम्मासीविसे । जइ संखेजजावकम्मासीविसे किं पज्जत्तसंखेज्जजावकम्मासीविसे, अपजत्तस खेज्जजावकम्मासीविसे ? गोयमा !' इत्यादि, अतः परं मूले वर्तते एव, तथा च हे गौतम । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो नो समूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति, अपितु गर्भव्युचासाउय गम्भवक्क तिय पंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे , क्या वे कि जो संख्यातवर्षकी आयुवाले हैं ? या कि 'असंखेजावाला उयजाव कम्मासीविसे' वे जो असंख्यातवर्ष कि आयुवाले हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'संखेजबासाउय जाव कम्मासीविसे' जो तिथंच संख्यातवर्षकी आयुवाले हैं वे काशीविप हैं 'नो असंखेजवासाउय जाव कम्नासीविसे' असंख्यातवर्ष की आयुवाले भोगभूमिक गर्भज तिर्यंच कर्माशीविष नहीं हैं । इस पर गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि यदि संख्यातवर्ष की आयुवाले कर्मभूमिज तिर्यच कर्माशीविष हैं तो इनमें 'किं पजत्त संखेज्जवासा उय जाव कम्मासीविसे ? अपज्जत्त जाव कम्भासीविसे' जो पर्याप्त संख्यातवर्षकी आयुवाले कर्मभूमिज पंचेन्द्रियगर्भज तियं च हैं वे कर्माशीविष हैं या जो अपर्याप्त संख्यातवर्षकी आयुवाले कर्मभूमिज पंचेन्द्रिय गर्भज तिर्य च हैं वे कर्माशीविष हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा' हे गौतम! इत्यादि- इसके बादका पाठ मूलमें है 'किं संखेज्जवासाउय गम्भवक्कंतिय, पंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे' तर सध्यात वर्षनी मायुषवाणा छ ? मा२ 'असंखेज्जवासाउय जाव कम्मासीविसे ते मस स्यातू ष नी मायुष्यवाणा होय छ ? उत्तर- 'गोयमा ॐ गौतम ! 'संखेज्जवासाउय जाव कम्मासीविसेरे लिय" स च्यात पनी "मायुष्यवाणांछे त मशीविष छे. 'नो असंखेज्जवासाउय जाव कम्मासीविसे' અસ ખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા ભેગભૂમિક ગર્ભજ તિર્ય ચ કમશીવિષ હેતા નથી. પ્રશ્ન- જે સખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મ જ ભૂમિ તિર્યંચ કર્માશીવિષ છે તે તેમા 'किं पन्जत्तसंखेजवासाउय जाब कम्मासीविसे ? अपज्जत्त जाव कम्मासीविसे । જે પર્યાપ્ત સાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મ ભૂમિજ પચેન્દ્રિય ગર્ભ જ તિર્થં ચ છે તે -કમશીવિષ છે? કે જે અપર્યાપ્ત સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મભૂમિજ પચેન્દ્રિય तिय य ते माशावि५ ? उत्तर- 'गोयमा' हे गौतन! या माना छीन। Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ भगवतीने क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति, इति भावः। गौतमः पृच्छति - यो गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चन्द्रियतिय ग्योनिककर्माशीविषो भवति स किं संख्येयवर्षायुष्कगर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्य ग्योनिककर्माशीविषो भवति ? किं वा असंख्येयवर्षायुष्कयावत्-गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशी विषो वा भवति ? भगवानाह-गौतम ! गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक कर्माशीविपः संख्येयवर्षा युष्कयावत् गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्थग्योनिककर्माशीविषो भवति, नो असंख्येयवर्षायुष्कयावत् - गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति, गौतमः पृच्छति-यदिः संख्येयवर्षायुष्क यावत् गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति स किम् पर्याप्तकसंख्येय यावत् गर्भव्युत्क्रान्तिकही तात्पर्य कहनेका यह है कि जो गर्भज पंचेन्द्रिय पर्याप्त कर्मभूमिज तिर्यग्योनिक जीव हैं वे कर्माशीविष हैं इस के सिवाय के तिर्यग्योनिक जीव काशीविष नहीं हैं। __ गौतम भगवानसे पूछते हैं हे भदन्त ! जो गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविष होता है तो क्या वह संख्यातवर्षकी आयुवाला, कर्माशोविष होता है अथवा असंख्यातवर्षकी आयुवाला कर्माशीविष होता है । इसके उत्तरमें भगवान् कहते हैं कि हे गौतमा संख्यातवर्षकी आयुवाला गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक कर्माशीविप होता है किन्तु असंख्यातवर्षकी आयुवाला वह काशीविषनहीं होता है । फिर गौतम पूछते हैं-हे भदन्त यदि जो संख्यातवर्षकी आयुवाला गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविष મૂળપાઠ સૂત્રાર્થમાં આપેલ છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે જે ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત કર્મભૂમિ તિર્યંચ યેની જીવ છે તે કમશીવિષ છે. તેના સિવાયના જીવ કમશીવિષ નથી. ગૌતમ પ્રભુ ભગવાનને પૂછે છે કે... હે ભગવન જે જીવ ગર્ભવ્યુત્કાતિક પંચેંદ્રિય તિર્ધન્ય નીવાળા જીવ કમશીવિષ હોય છે, તે શું સંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા કર્માશીવિષ હોય છે કે અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્માશીવિષ હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે- હે ગૌતમ! સ ખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા ગર્ભવ્યુત્કાન્તિક પચેન્દ્રિય તિર્યનિક કશીવિષ હોય છે, પરંતુ અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા તે કર્માશાવિષ હતા નથી ગૌતમ સ્વામી ફરી પૂછે છે કે- હે ભગવન જે સંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા ગર્ભવ્યાતિક પચેન્દ્રિય તિર્યનિક કર્મશીવિષ હોય છે તે શું તે Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.२ सू.१ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २८७ वर्षायुष्कपञ्चेन्द्रियतिबग्योनिककर्माशीविषो भवति ? किं वा अपर्याप्तकसंख्येय यावत् गर्भव्युत्क्रान्तिकवर्षायुष्क पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति ? भगवानाह-' गोयमा ! पज्जत्तसंखेन्जवासाउयगम्भवक्कंतिय पंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे, नो अपज्जत्तसखेज्जवासाउय जाव कम्मासीविसे' हे गौतम ! संख्येयवर्षायुष्कगर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविपः पर्याप्तकसंख्येयवर्षायुष्कगर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवति, नो अपर्याप्तकसंख्येयवर्षायुष्क यावत् – गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिककर्माशीविषो भवतीति । ___ गौतमः पृच्छति - ‘जइ मणुस्सकम्मासीविसे कि संमुच्छिममणुस्सकम्मासीविसे, गब्भवक्क तियमणुस्सकम्मासीविसे ? हे भदन्त ! यो मनुष्यकर्माशीविषो भवति स कि संमूच्छिममनुष्यकर्माशीविषो भवति ? किं वा गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यकर्माशीविषो भवति ? भगवानाह - 'गोयमा! णो समुच्छिममणुस्सकम्मासीविसे, गम्भवक्कंतियमणुस्सकम्मासीविसे' हे गौतम ! होता है तो क्या वह पर्याप्त अवस्थामें होता है अथवा अपर्याप्त अवस्थामें कर्माशीविष होता है ? इस पर भगवान् कहते हैं कि हे गौतम ! वह पर्याप्त अवस्थामें कर्माशीविष होता है किन्तु अपर्याप्त अवस्थामें कर्माशीविष नहीं होता है। ____ अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ मणुस्स कम्मासीविसे कि समुच्छिममणुस्सकमासीविसे, गन्भवतियमणुस्स कम्मासीविसे' हे भदन्त! यदि मनुष्य कर्माशीविष है तो कौन से मनुष्य कर्माशीविष हैं ? क्या वे जो संमृच्छिम मनुष्य हैं या वे कि जो गर्भज मनुष्य हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'णो समुच्छिममणुस्सकम्मासीविसे' जो मनुष्य संमूर्छिम जन्मवाले પર્યાપ્ત અવસ્થામાં હોય છે કે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં કમશીવિષ હોય છે? તેને ઉત્તર આપતા ભગવાન કહે છે કે- હે ગૌતમ તે પર્યાપ્તાવસ્થામાં કર્મશીવિષ હોય છે, પરંતુ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં કશીવિષ દેતા નથી. प्रश्न- 'जइ मणुस्स कम्मासीविसे, किं संमृच्छिममणुस्सकम्मासीविसे, गम्भवक्कंतियमणुस्सकम्मासीविसे । मावान् ! ने मनुष्य माशाविष हाय તે કયા મનુષ્ય કમશીવિષ છે? શું તે સમૂર્ણિમ મનુષ્ય છે તે કે જે ગર્ભજ મનુષ્ય छ त ? उत्तर- ‘गोयमा' गौतम! 'णो समुच्छिममणुस्सकम्मासीविसे ' रे मनुष्य सभूमि भवाणा डायते ४ाशीविष हातानथी. ५२तु गम्भवक्कतिय Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे मनुष्यकर्माशीविषो नो समूच्छिममनुष्यकर्माशीविषो भवति, अपितु गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यकर्माशीविषो भवति, ' एवं जहा वेउन्दियसरीरं जाव पज्जतसंखेज्जवासाज्य कम्मभूमियगन्भवक तिय मणुस्तकम्मासीबिसे, नो अपज्जतजाव कम्मासीविसे ' एवं यथा वैक्रियशरीरं प्रज्ञापनाया एकविंशतितमे शरीरपदे प्रतिपादितं तथैव यावत् मनुष्यकर्माशीविष पर्याप्तकसख्येयवर्षायुककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यकर्मागोविषो भवति, नो अपर्याप्तक - यावत्-संख्येयवर्षायुककर्मभूमि जगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य कर्माशीविषो भवति ||१|| २८८ मूलम् - जइ देवकम्मासीविसे किं भवणवासि देव कम्मासीविसे जाव माणियदेवकम्मासीविसे ? गोयसा ! भवणवासिदेवकम्मासीविसे, वाणमंतरदेव कस्मासीविसे, जोइसियदेव-कम्मासीविसे, वैमाणियदेवकस्मासीविसे, जइ भवणवासिदेव हैं वे कर्माशीविष नहीं हैं, किन्तु 'गन्भवक तियमणुस्सकम्मासीबिसे' जो गर्भज जन्मवाले मनुष्य है वे कर्माशीविष हैं । 'एवं जहा उच्चियसरीरं जाव पज्जत्तसंखेज्जवासाउयकस्मभूमियगन्भवक तिय मनुस्स कम्मासीविसे, नो अपजत्त जाव कम्मासीविसे' जिस प्रकार से प्रज्ञापना के २१ वें अवगाहना संस्थान पद में वैक्रिय शरीरका प्रतिपादन किया गया है उसी प्रकारसे जो मनुष्य पर्याप्त हैं, संख्यातवर्ष की आयुवाला है, कर्मभूमिज है, और गर्भज है ऐसा वह मनुष्य कर्माशीविष है- अपर्याप्तक सख्यातवर्षकी आयुवाला कर्मभूमिज गर्भजमनुष्य कर्माशीविष नहीं है | सू० १॥ मणुस्स कम्मासीविसे' ? गर्लन भन्भुवाणा मनुष्य ते उर्भाशीविष छे. 'एवं जहा वेत्रिय सरीरं जाव अपज्जत्त संखेज्जवासाउय कम्मभूमियान्भवक्कंतियमणुस्तकम्मासीविसे, तो अपज्जत जाव कम्मासीविसे' ? प्रभा प्रज्ञापनाना ૨૧ માં અવગાહના સંસ્થાન પદમા નૈષ્ક્રિય શરીરનું પ્રતિપાદન કર્યું છે તેજ રીતે જે મનુષ્ય પર્યાપ્તક છે. અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા છે. કર્મભૂમિજ છે અને ગર્લ્સેજ છે એવા મનુષ્ય કર્માંશીવિષે છે. અપર્યાપ્તક સંખ્યાત વની આયુષવાળાં કભૂમિજ ગભુજमनुष्य उर्भाशीविष होता नथी. ॥ भू. १ ॥ Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सु २ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २८९ कम्मासीविसे से किं असुरकुकारभवणवासिदेवकम्मासीविसे, जाव थणियकुमार-जाव-कम्मासीविसे ? गोयमा ! असुरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे वि, जाव थणियकुमारभवणवासिदेवकम्मोसीविसे वि । जइ असुरकुमार-जाव-कम्मासीविसे कि पज्जत्तअसुरकुमार-जाव-कम्मासीविसे, अपज्जत्तअसुरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे ? गोयमा ! नो पजत्तअसुरकुमारजाव-कम्मासीविसे, अपज्जत्तअसुरकुमारभवणवासिदेवकभ्मासीविसे, एवं जाव थणियकुमाराणं । जइ वाणमंतरदेवकम्मासीविसे किं पिसोयवाणमंतरदेवकम्मासीविसे, एवं सवेसि पि अपज्जत्तगाणं । जोइसियाणं लवेर्सि अपज्जत्तगाणं । जइ वेमाणियदेवकम्मासीविसे कि कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासोविसे, कप्पाईयवेमाणियदेवकम्मासीविसे ? गोयमा! कप्पोवगवेमाणियदेवकम्सासीविसे नो कप्पाईयवाणियदेवकम्मासीविसे । जइ कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे किं सोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे,जाव अच्चुयकप्पोवगजाव-कम्मासीविसे ? गोयमा ! सोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासोविसे वि, जाव सहस्सारकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे वि, नो आणयकप्पोवगजाव नो अच्चुयकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे । जइ सोहम्मकप्पोवगजावकम्मोसी विसे कि पजत्तसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मोसीविसे ? अपज्जत्तगसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे ? गोयमा ! Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९० भगवती सूत्रे नो पज्जत्त सोहम्मकप्पोवगवे साणियदे व कम्मासीविसे, अपज्जत्तसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदे व कम्मासीविसे, एवं पज्जतसहस्सारकप्पोव गवेमाणिय- जाव - कम्मासीविसे, ज्जत्तसहस्सारकप्पोत्रग जाव -कम्मासीविसे ॥ सू० २ ॥ जाव नो अप छाया - यदि देवकर्माशीविषः किं भवनवासि देवकर्माशीविपः यावतवैमानिकदेवकर्माशीविषः ? गौतम ! भवनवासिदेवकर्माशीविपः, वानव्यन्तरदेवकर्माशीविषः, ज्योति पिकदेवकर्माशीविषः, वैमानिक देवकर्माशीत्रिपः । यदि भवनवासिदेवकर्माशीविपः, स किम् असुरकुमारभवनवासिदेवकर्माशीविषः, यावत् - स्तनितकुमार - यावत् - कर्माशीविपः ? गौतम ! असुरकुमार'जइ देवकम्मासीविसे किं भवणवासिदेवकम्मासीविसे' इत्यादि । सूत्रार्थ - (जड़ देवकम्मासीविसे) हे भदन्त ! यदि देवकर्माशीविष हैं तो कौनसे देव कर्माशीविष हैं ? (किं भवणवासिदेव कम्मासीविसे, जाब वैमाणियदेवकम्मासीविसे) क्या जो देव भवनवासी हैं वे कर्माशीविष है या यावत् जो वैमानिकदेव हैं वे कर्माशीचिप हैं ? ( गोयमा) हे गौतम! ( भवणवासिदेवकम्मासीविसे वाणमंतरदेव कम्मासीविसे, जोइसिय देवकम्मासीविसे, वैमाणियदेवकम्मासीविसे ) भवनवासीदेव कर्माशीविष हैं, वानव्यन्तरदेव कर्माशीविष हैं, ज्योतिषिकदेव कर्माशीविष हैं, और वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं । ( जइ भवणवासिदेवकम्मासीविसे किं असुरकुमारभवनवासिदेव कम्मासीविले जाव थणियकुमार जाव कम्मासीविसे) हे भदन्त ! यदि · ' जइ देवकम्मासीत्रिसे किं भवणवासिदेवकम्मासीविसे ' ४त्याहि सूत्रार्थ - जइ देवकम्मासीविसे' हे भगवन्! ले हेव र्भाशीविष होय तो झ्या द्वेव उभशीविष छे! किं भवणवासिदेवकम्मासीविसे, जाव मणियदेव कम्मासीविसे ' शु भवनवासी देव अर्भाशीविष छे! यावत् । वैमानि देव ४र्भाशीविष छे ? ' गोयमा ' हे गौतम! ' भन्रणवासिदेव कम्मासीविसे, वाणमंतर - देव कम्मासीविसे, जोइसिय देव कम्मासीविसे वैमाणिय देव कम्मासीविसे' લવનવાસીદેવ, વાનન્ય તરદેવ, યેાતિષિકદેવ અને વૈમાનિકદેવ, એ બધા કર્મોથી વષ છે. 'जइ भवणवासिदेवकम्मासीविसे किं असुरकुमारभवणवासिदेव कम्मासीविसे जाणियकुमार जाव कम्मासीविसे ' हे भगवन् ले लवनवासीहेव उर्भाशीविष Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू० २ कर्माशीविषस्वरूपनिरूपणम् २९१ भवनवासिदेवकर्माशीविषोऽपि, यावत् - स्तनितकुमारभवनवासिदेवकर्माशी. विषोऽपि । यदि असुरकुमार-यावत् – कर्माशीविषः किं पर्याप्तकासुरकुमार यावत्-कर्माशीविषः, अपर्याप्तकासुरकुमारभवनवासिकर्माशी विपः ? गौतम ! नो पर्याप्तकामुरकुमार-यावत्-कर्माशीविषः, अपर्याप्तकामुरकुमारभवनवासि यावत्-कर्माशीविषः, एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् । यदि वानव्यन्तरदेवभवनवासीदेव कर्माशीविष है तो कौनसे भवनवासीदेव कर्माशीविष हैं क्या जो असुरकुमार भवनवासीदेव हैं वे कर्माशीविष हैं या यावत् स्तनितकुमार भवनवासीदेव हैं वे कर्माशीविष हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( असुरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे वि जाव थणियकुमारभवणवासिदेव कम्मासीविसे वि) असुरकुमारभवनवासीदेव भी कर्माशीविष हैं यावत् स्तनितकुमार भवनवासीदेव भी कर्माशीविष हैं । (जह असुरकुमार जाव कम्मासीविसे किं पज्जत्त असुरकुमार जाव कम्मासीविसे, अपज्जत्त असुरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे) हे भदन्त ! यदि असुरकुमार' भवनवासी देव कर्माशीविष हैं तो कौनसे भवनवासीदेव कर्माशीविष हैं ? क्या वे जो पर्याप्त असुरकुमारभवनवासीदेव हैं वे या जो अपर्याप्त असुरकुमारभवनवासीदेव हैं वे ? (गोयमा) हे गौतम ! (नो पज्जत्त असुरकुमार जाव कम्मासीविसे, अपजत्त असुरकुमार भवणवासि जाव कम्मासीविसे) जो पर्याप्त असुरकुमार भवनवासी देव हैं वे कर्माशीविष नहीं हैं, किन्तु છે કયા ભવનવાસીદવ કશીવિષ છે? શું અસુરકુમાર ભવનવાસીદેવ છે તે કે यावत् - स्तनितभार व सपनवासी छे ते वाशीवि५ छ ? 'गोयमा' गौतम! 'असुरकुमारभवणवासीदेवकम्मासीविसे वि जाव थणियकुमारभवणवासिदेव कम्मासीविसे वि' असुमारे सवनवासी माशीविष छे. यावत्-स्तनितभार अपनवासीर पर मशीविष छे 'जइ अमुरकुमार जाव कम्मासीविसे कि पज्जत्त अमरकुमार जाव कम्मासीविले, अपज्जत्त असुरकुमार भवणवासी कम्मासीविसे' के भगवन् ! न मसुमार भवनवासीर मशीविष छ ? तो ४या ભવનવાસીદેવ, શું જે પર્યાપ્ત અસુરકુમાર ભવનવાસીદેવ છે? તે અથવા જે અપર્યાપ્તક सुमार अपनवासी छे ते ४ाशीविष छ ? गोयमा ' गौतम ! 'नो पज्जत्त असुरकुमार जाच कम्मासीविसे, अपज्जत्त असुरकुमारभवणवासि जाव कम्मासीविसेरे पर्याप्त सुमारे सवनवासी छे ते भाशाविष छे ५२ तुरे अपर्याप्त मसुरभार अपनवासी छे ते ४ाशीवि५ नथी 'एवं जाव थणितकुमाराणं' Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे २९२ कर्माशीविषः किं पिशाचवानव्यन्त देवकर्माशीविषः एवं सर्वेषामपि अपर्याप्तकानाम्, ज्योतिषिकाणाम् सर्वेषाम् अपर्याप्तकानाम्, यो वैमानिकदेवकर्माशीविपः किं कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवकर्माशीविषः, कल्पातीतकवैमानिकदेवकर्माशीविषः ? गौतम ! कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवकर्माशीविषः, नो कल्पातीतक वैमानिकदेवकर्माशीविषः । यदि कल्पोपपन्नकवैमानिकदेवकर्माशी त्रिपः, किं जो असुरकुमारदेव भवनवासी देव अपर्याप्त हैं वे कर्माशीविष हैं । ( एवं जाव थणियकुमाराणं) इसी तरहसे यावत् स्तनितकुमार भवनवासीदेवों तक जानना चाहिये । (जह वाणमंतर देवकम्मासीविसे किं पिसाय वाणमंतरदेव कम्मासीविसे) हे भदन्त ! यदि वानव्यन्तर देवकर्माशीविष हैं तो कौनसे वानव्यन्तरदेव कर्माशीविष हैं ? क्या वे जॉ पिशाचवानव्यन्तरदेव हैं या और जो वानव्यन्तर देव हैं वे ? ( एवं सव्वेसिंपि अपजन्तगाणं, जोइसियाणं सव्वेसि अपजत्तगाणं ) गौतम ! जितने भी अपर्याप्त वानव्यन्तर देव हैं वे सब कर्माशीविष हैं इसी तरहसे सब ज्योतिषीदेव अपर्याप्तावस्था में कर्माशीविष हैं ऐसा जानना चाहिये । (जड़ वेमाणिय देवकम्मासीविसे किं कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, कप्पाईयवेमाणियदेवकम्मासीविसे) हे भदन्त ! यदि वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं तो कौनसे वैमानिकदेव कर्माशीविष है क्या वे जो कल्पोपपन्नक वैमानिकदेव हैं ? या वे कि जो कल्पातीत वैमानिकदेव है ? (गोयमा) हे गौतम ! (कप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे, नो कप्पाईय वैमाणियदेवकम्मासीविसे) जो कल्पोमेन इतेि यावत् - स्तनितभार भवनवासीहेव पर्यंत सम सेवु. ' जड वाणमंतरदेव कम्मासीविसे, किं पिसायवाणमंतर देव कम्मासीविसे' हे भगवन् । ले वाशुष्य तरદૈવ કર્માંશીવિષદેવ છે તે કયા ? શુ જે પિાય વાણુખ્ય તરદેવ છે તે કે જે વાનવ્યંતરદેવ છે તે ? एवं मव्वेसिंपि अपज्जत्तगाण, जोइसियाणं सव्वेसिं, अपज्जत्तगाणं' हे गौतम! જેટલા અપર્યાપ્ત વ્યાનન્ય તરદેવ છે તે તમામ કર્માંશવિષ છે. એજ રીતે તમામ યેતિષિકદેવ અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં કર્માશીષિ છે તેવુ સમજી લેવું जइ वेमाणियदेव कम्मासीविसे किं कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, कप्पाईय वैमाणियदेव कम्मासीविसे' हे भगवन् ! ले वैमानिकदेव हर्भाशीविष हे तो या वैमानि देव उर्भाशीविष छे ? ' गोयमा' हे गौतम! f कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, कप्पाईयवेमाणियदेवकम्मासरिसे, पोययन मानिव छेते उर्भाशीविष छे भने उहपातीत वैमानिव उर्भाशीविष होता नथी. 'जइ कप्पोवग नो Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयंचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ २. २ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २९३ सौधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषः, -यावत्-अच्युत कल्पोपपन्नक-यावत्कर्माशीविषः ? गौतम ! सौधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषोऽपि, यावत् सहस्रारकल्पोपपन्न कवैमानिकदेवकर्माशीविषोऽपि, नो आनतकल्पोपन्नकयावत्, नो अच्युतकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषः, यदि सौधर्मकल्पोपपन्नकयावत् कर्माशीविषः किं पर्याप्तकसौधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषः, अपर्याप्तकसौधर्मकल्पोपपनकवैमानिकदेवकर्माशीविषः ? गौतम ! नो पर्याप्तक पपन्नवैमानिकदेव हैं वे कर्माशीविष हैं। कल्पातीत वैमानिकदेव कर्माशीविष नहीं हैं। (जह कप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे कि सोह-' म्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, अच्चुयकप्पोवग जाव कम्मालीविसे ?) हे भदन्त ! यदि कल्पोपपत्रक वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं तो कौनसे कल्पोपपन्नक वैमानिकदेव काशीविष हैं क्या वे जो सौधर्मकल्पोपपन्नक हैं या कि वे जो यावत् अच्युतकल्पोपपन्नक हैं ?(गोयमा) हे गौतम ! (सोहम्मकप्पोचगवेमाणियदेवकम्मासीविसे वि, जाव सहस्सार कप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे वि) जो सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव हैं वे कर्माशीविष हैं यावत् जो सहस्रारकल्पोपपन्नकवैमानिकदेव हैं वे कर्माशीविष हैं। ( नो आणय कप्पोवग जाव नो अच्चुयकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे.) परन्तु आनत कल्पोपपन्नक वैमानिकदेव कर्माशीविष नहीं हैं और न यावत् अच्युत कल्पोपपन्नक वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं। (जइ सोहम्मकप्पोवगजाव कम्मासीविसे कि पज्जत्तसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, वेमाणियदेवकम्मासोविसे कि सोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे, अच्चुयकप्पोवग जाव कम्मासीविसेमापन ! न यापपन्न मानिदेव કર્માશીવિષ છે? તો કયા કપિપપત્રક માનિકદેવ કમશીવિ છે? શું સૌધર્મ કાપપત્રક छ त ? ४२ यावत् - अच्युत ४६५५पन्न छ ? 'गोयमा, गौतम! सोहम्म कप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे वि जाव सहस्सारकप्पोवग वेमाणियदेव कम्मासीविसे वि' सौधम पापपन्न मानिव छ त मशीविष छ यात'ने सना२ पापपन्न वैमानि छ ते ५ माशीविष छे. 'नो आणय कप्पोवग जाव नो अच्चुयकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, ५२तु આનત કલ્પપપન્નક વૈમાનિદેવ કર્યાશીવિડ હેતા નથી અને વાવત – અતિ કપपन्न मानिव शी खाता नथी 'जइ' सोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासौविसे किं पज्जत सोहम्म कप्पोवग वेमाणियदेवकम्मासीविसे अपज्जत्त Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९४ भगवतीमूने सौधर्मकल्पोपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषः, अपर्याप्तकसौधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषः, एवं यावत् - नो पर्याप्तकसहस्रारकल्पोपपन्नवैमानिक यावत्-कर्माशीविषः, अपयौप्तकसहस्रारकल्पोपपन्नयावत्-कर्माशीविषः ॥सू०२॥ टीका- गौतमः पृच्छति - 'जइ देवकम्मासीविसे किं भवणवासिदेवकम्मासीविसे, जाव वेमाणियदेवकम्मासीविसे ? हे भदन्त ! यदि देवकर्माशीअपजत्तगसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मालीविसे ) हे भदन्त ! याद सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव काशीविष हैं तो क्या पर्याप्त सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं या अपर्याप्त सौधर्मकल्पोपनक वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम ! (नो पज्जत्तसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे, अपजत्तगसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे) पर्याप्तसौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव काशीविष नहीं हैं, किन्तु अपर्याप्तक सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं । (एवं जाव नो पजत्तसहस्सारकप्पोवगवेमाणिय जाव लम्मासीविसे, अपजत्तसहस्सारकप्पोवग जाव कम्मासीविसे) इसी तरहसे यावत् पर्याप्त सहस्रारकल्पोपपन्नकदेव कर्माशीविष नहीं हैं किन्तु अपर्याप्तसहस्त्रार कल्पोपनकदेव काशीविष हैं टीकार्थ-गौतमस्वामी प्रभुसे पूछ रहे हैं कि 'जइ देवकम्मासीविसे' हे भदन्त ! यदि देव काशीविष हैं, तो 'किं भवणवासिदेव सोहम्मकप्पोवग वेमाणियदेव कम्मासीविसे । भगवन् ! ने सौधम पायपन्न:માનિકદેવ કશીવિષ છે તે શું પર્યાપ્ત સૌધર્મ કપિપત્રક વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ. छ? सपर्याप्त सौधम स्या५पन्न मानिव भांशीविष छ ? 'गोयमा' गीतम! नो पज्जत्तसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे अपज्जत्तग सोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे । पात सौधर्म पापपन्न मानिदेव કર્મશીવિષ નથી. પરંતુ અપર્યાપ્ત સૌધર્મ કાપપન્નક વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ છે. "एवं जाव नो पज्जत्त सहस्सार कप्पोवगवेमाणिय जाव कम्मासीविसे, अपज्जत्त सहस्सार कल्पोवग जाव कम्सासीविसे' मे रीते यावत् - पर्याप्त સહસાર કપનકદેવ કમશીવિષ નથી કિન્તુ અપર્યાપ્ત સહસાર કા૫નકદેવ भशाविष छ. En- गौतम स्वामी प्रभुने च्छे छ ? 'जइ देव कम्मासीविसे 8. सावनू ने व माशीविष छ ता कि भवणवासिदेव कम्मासीविसे जाव वेमाणियदेव Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. २ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २९५ विपो भवति, स किं भवनवासिदेवकर्माशीविषो भवति ? यावत् - वानव्यन्तरदेवकर्माशीविषो भवति ? ज्योतिषिकदेवकर्माशीविषो भवति ? वैमानिकदेवकर्माशीविषो भवति ? इति, भगवानाह-'गोयमा ! भवनवासिदेवकम्मासीविसे वि, वाणमंतरदेवकम्मासीविसे वि, जोइसियदेवकम्मासीविसे वि, वेमाणियदेवकम्मासीविसे वि' हे गौतम ! देवकर्माशीविषो भवनावसिदेवकर्माशीविषोऽपि भवति, वानव्यन्तरदेवकर्माशीविषोऽपि वा भवति, ज्योतिषिकदेवकर्माशीविषोऽपि वा भवति, वैमानिकदेवकर्माशीविषो वापि भवति । गौतमः पृच्छति – 'जइ भवणवासिदेवकम्मासीविसे, से कि अमरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे, जाव थणियकुमोर-जाव-कम्मासीविसे ? हे भदन्त ! यदि भवनवासिदेवकर्माशीविपो भवति, स किम् असुरकुमारभवनवासिदेवकम्मासीविसे जाव वेमाणियदेव कम्मासीविसे) क्या भवनवासीदेव कर्माशीविष हैं ? या यावत् वानव्यन्तरदेव कर्माशीविष हैं ? या ज्योतिषिकदेव काशीविष हैं ? या वैमानिकदेव काशीविप हैं ? भगवान् इसके उत्तरमें कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'भवणवासिदेवकम्मासीविसे वि, वाणमंतरदेव कम्मासीविसे वि, जोइसियदेव कम्मासीविसे वि, वेमाणियदेव कम्मासीविसे वि' भवनवासीदेव भी कर्माशीविष हैं, वानव्यन्तरदेव भी कर्माशीविष हैं, ज्योतिषिकदेव भी कर्माशीविष हैं, और वैमानिकदेव भी कर्माशीविष हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'जइ भवणवासिदेवकम्मासीविसे से किं असुरकुमारभवणवासीदेव कम्मासीविसे, जाच थणियकुमार जावकम्मासीविसे,) हे भदन्त ! यदि भवनवासीदेव कर्माशीविष हैं तो क्या असुरकुमारभवनवासीदेव कर्माशीविष हैं या यावत् नागकुमार, कामासविसे, शु सवनवासीहत भाशाविष छ? यावत व्यानवतव ४माशीवि५ छ ? ज्योतिष मानिव माशीवि५ छ ? 'गोयमा गौतम! 'भवणवासिदेव कम्मासीविसे वि वाणमंतरदेव कम्मासीपिसे वि जोइसियदेव कम्मासीविसे वि, वेमाणियदेव कम्मासीविसे वि' सपनवासी व्यानव्य तहेव, ज्योतिषिदेव भने मानिदेव ने सपा भासवि५ छे ५श्न- 'जड भवणवासिदेव कम्मासीविसे से कि अमुरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे, जाव थणियकुमार जाव कम्मासीविसे 3 मावन् ! न भवनवासीर मशीवि५ छे तोश मसु२७भार सपनवासी मशीवि५ छ ? 3 यावत - नागकुमार, सुवर्णकुमार, Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमुत्रे २९६ कर्माशीविषों भवति ? यावत् - नागकुमार - सुवर्णकुमार - विद्युत्कुमाराशिकुमारद्वीपकुमारी - दधिकुमार- दिशाकुमार - वायुकुमार- भवनवासिदेव कर्माशीविषो भवति, स्तनितकुमार - यावत् भवनवासि देवकर्माशीविषो भवति ? भगवानाह - गोयमा ! असुरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे वि, जावं थणियकुमार जात्र आमविव' हे गौतम ! भवनवासि देवकर्माशीविषासुरकुमार भवनवासि देव कर्माशीविषोऽपि यावत् - नागकुमारादि देवकर्माशीविषोऽपि स्वनितकुमारदेवकर्माशीविषोऽपि भवति । गौतमः पृच्छति - 'जड़ असुरकुमार - नाव - कफम्मासीविसे किं पज्जत्तअसुरकुमार - जाव - कम्मासीविसे, अपज्जत्त असुरकुमार भवणवासिकम्मासवसे ? हे भदन्त ! यदि - असुरकुमार यावत् - भवनवासिदेवकर्माशीविषो भवति स कि पर्याप्तकासुरकुमार - यावत् भवनवासिदेवकर्माशीविषो भवति ? किंवा अपर्याप्तकासुरकुमार - यावत् - भवनवासि - देवकर्माशीविषो भवति ? भगसुवर्णकुमार, विदुत्कुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाकुमार वायुकुमार, स्तनितकुमार ये दश भवनवासीदेव कर्माशीविष हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'असुरकुमारभवणेवासिदेवकम्मामीविसे वि, जाव धणियकुमार० आसीविसे वि' असुरकुमार भवनवासीदेव भी कर्माशीविष हैं यावत् नागकुमारादि भवनवासीदेव भी कर्माशीविष हैं । स्तनितकुमार भवनवासीदेव भी कर्माशीविष हैं । अब गौतमप्रभु ऐसा पूछते हैं 'जह असुरकुमारजाव कम्मासीविसेकिं पज्जत असुरकुमार जाव कम्मासीविसे ? अपजत असुरकुमार भवणवासिदेव कम्मासीविसे' हे सदन्त ! यदि असुरकुमार भवनवासीदेव कर्माशीविष हैं तो क्या पर्याप्तक असुरकुमार भवनवासीदेवकर्माशीविष हैं या अपर्यातक असुरकुमार भवनवासिदेव कर्माशीविद्युतकुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार के दिशाकुमार, पवनकुमार, નિતધ્રુમાર એ દશ ભવનવાસીદેવ કર્માશીવિષ છે? તેને ઉત્તર આપતા પ્રભુ કહે છે કે 'गोयमा' हे गौतम! असुरकुमारभवणवासिदेवकम्मासीविसे वि जाव णिकुमार आसवसे वि' असुरकुमार लवनवासीहेव उर्भाशीविष छे. यावतનાગકુમારાદિ દશ ભવનવાસીદેવ પણ કર્માવિષ છે, અને સ્તનિતકુમારદેવ પણ કર્માશીવિશ્વ छे. अभ - 'जड़ असुरकुमार जात्र कम्मासीविसे किं पज्जत्तकुमार जाव कम्मासीविसे, अपज्जत्त असुरकुमारभवनवासिदेव कम्मासीवसे 2 " હે ભગવન ! જો અસુરકુમાર ભવનવાસીદેવ કર્માશી વષ છે ? તે શું પર્યાપ્તક અસુરકુમાર ભવનવાસીદેવ उर्भाशीविष छे ? अपर्याप्त असुरकुमार भवनवासीहेव उर्भाशीविष छे ? उत्तर 'गोयमा ' 4 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ मू. २ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २९७ वानाह-'गोयमा ! नो पज्जत्तअसुरकुमार-जीव-कम्मासीविसे, अपज्जत्तअसुरकुमारभवणवासि -जाव - कम्मासीविसे, एवं जाव थणियकुमारणं, हे गौतम ! अमुरकुमारभवनवासिदेवकर्माशीविपो नो पर्याप्तकामुरकुमारयावत् भवनवासिदेवकर्माशीविपो भवति अपितु अपर्याप्तकासुरकुमारभवनवासियावत-देवकाशीविपो भवति, एवं यावत्-नागकुमारादि-स्तनितकुमाराणामपि बोध्यम्, तथा च नागकुमारादिभवनवासिदेवकर्माशीविपाः नो पर्याप्त कनागकुमारादिभवनवासिदेवकमम्शीविपा भवन्ति, अपि तु अपर्याप्तकनागकुमारादिभवनवासिदेवकर्माशीविपा भवन्ति, एवं नो पर्याप्तकस्तनितकुमारभवनवासिदेवकर्माशीविपो भवति, अपि तु अपर्याप्तकस्तनितकुमारभवनवासिदेवकर्माशी विपो भवति । गौतमः पृच्छति-'जड वाणमंतरदेवकम्सासीविसे कि पिसाय. वाणमंतरदेवकम्मासीविसे' हे भदन्त ! यदि वानव्यन्तरदेवकर्माशीविषो भवति विप हैं ? उत्तरमें प्रनु कहते हैं 'गोयमानो पजत असुरकुमार जाय कम्लालीविसे, अपजत अस्लुरकुमार श्रवणवालि जाव कमालीविसे एवं जान थणियलागणं' पर्याप्तक असुरकुमार सवनवासीदेव काशीविप नहीं होते हैं किन्तु जो अपर्याप्तक असुरकुमार भवनबालीदेव हैं वे कर्माशीविष होते हैं । इसी तरहसे नागकुमार से लेकर स्तनितकुमारतकके भवनवासीदेवीमें भी जानना चाहिये । तथा च जो पर्याप्तक नागकुमारसे लेकर स्तनितकुमार तकके भवनवासिदेन हैं वे कर्माशीविष नहीं होते हैं किन्तु अपर्याप्तक नागकुलारसे लेकर अपर्यातक स्तनितकुमारतकके भवनवासीदेव काशीविष्य होते हैं । अब गौतमस्वामीमनुसे ऐसा पूछते हैं 'जइ वाणमंतर देव काम्लालीविस' हे भदन्त ! यदि वानव्यन्तरदेव काशीविष होते हैं तो च्या हे गातम! 'नो पज्जत्त असुरकुमार जाव करमासीविरसे अपज्जत्त असुरकुमार भवणवासि जाव कम्मासीविले एवं जाव थणियकुमाराणं' पर्याप्त असुशुभार ભવનવાસીદેવ કર્યાશીવિષ હોતા નથી પરંતુ જે અપર્યાપ્તક અસુરકુમાર ભવનવાસીરવ છે તે કશીવિષ હોય છે એ જ રીતે નાગકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમાર પર્વતના વનવાસીદેના વિશે પણ સમજી લેવું તેવી જ રીતે પર્યાપ્ત નાગકુમારથી લઈને સતનિતકુમાર પતના ભવનવાસીદેવ છે તે કર્માશીવિષ લેતા નથી પરંતુ અપર્યાપ્તક નાગકુમારથી લઈને અપર્યાપ્તક સ્વનિતકુમાર પર્યન્તના ભવનવાસીદેવ કર્યાશીવિષ હોય છે. પ્રશ્ન'जइ वाणमंतरदेवकम्मासीविसे कि पिसायवाणवंतरदेव कम्मासीविसे' હે ભગવન! જે વનવ્યંતરદેવ કમાશીવિષ હોય છે? તે શું પિશાચ વાન વ્યંતરદેવ Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे २९८ स किं पिशाच वानव्यन्तरदेवकर्माशीविषो भवति ? एवं भृतादिगन्धर्वान्तवानव्यन्तरदेवकर्माशीविषो भवति ? भगवानाह-'एवं सव्वेसि वि अपज्जत्तगाणं' हे गौतम ! एवम् असुरकुमारादिवदेव सर्वेषामपि पिशाचादिगन्धर्वान्तवानव्यन्तराणाम् अपर्याप्तकानाम्, अपर्याप्तावस्थायामेव कर्माशीविषत्वं नो भवति, पर्याप्तकावस्थायामित्यर्थः, एवं 'जोइसियाणं सम्वेसिं अपज्जत्तगाणं' ज्योतिषिकाणां सर्वेषां चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रादिताराविमानान्तानामपि अपर्याप्तानाम् अपर्याप्तकावस्थायामेव कर्माशीविपत्वं भवति, नो पर्याप्तकावस्थायामिति भावः । गौतमः पृच्छति- 'जेइ वेमाणियदेवकम्मासीविसे कि कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे ?' हे भदन्त ! यदि वैमानिकदेवकर्माशीविषो भवति स किं पिशाचवानव्यन्तर देवकर्माशीविष होते हैं ? या भूतादिगंधर्वान्त वानव्यन्तरदेव कर्माशीविष होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं एवं सव्वेसि पि अपज्जत्तगाणं' हे गौतम ! जिसप्रकारसे असुरकुमार आदिकोंको अपर्याप्तावस्थामें काशीविष कहा गया है, उसीप्रकारसे समस्त पिशाचसे लेकर गंधर्वतकके वानव्यन्तरोंको अपर्याप्तावस्थामें कर्माशीविष कहा गया है । अतः ये सब अपर्याप्तावस्थामें ही कर्माशीविष होते हैं, पर्याप्तावस्थामें नहीं । 'एवं जोइसियाणं सव्वेसिं अपज्जत्तगाणं' इसी तरहसे जितने भी चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र आदि लारा विमानतक ज्योतिषीदेव हैं, वे सब अपर्याप्तावस्थामें ही कर्माशीविष होते हैं पर्याप्तावस्थामें नहीं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जइवेमाणियदेवकम्मासीविसे, किं कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, कप्पाईय वैमाणियदेवकम्मासीविसे) हे भदन्त ! यदि वैमानिकदेव કમશીવિષ હોય છે કે ભૂતાદિ ગંધર્વ પર્યન્તના વ્યાનચતરદેવ કર્મશીવિષ હોય છે? उत्तर- ‘एवं सध्वेसिपि अपजत्त गाणं' हे गौतम ! रे प्रारे मसुरेशुमार माहियाने અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં કર્મશીવિષ કહ્યા છે એ જ રીતે સમસ્ત પિશાચથી લઈને ગધર્વ પર્યન્તના બાનન્તરને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં કમશીવિષ કહ્યા છે. એટલા માટે તે તમામ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં જ કમશીવિષ હોય છે પર્યાપ્તાવસ્થામાં નહી જ. 'एवं जोइसियाणं सम्वेसि अपज्जत्तगाणं' मे ते २८॥ यद्र, सूर्य, 3, નક્ષત્ર આદિ તારા વિમાન પર્યન્તના તિષિકદેવ છે તે સઘળા અપર્યાપ્તાવસ્થામાં मशीविष होय छे पर्याप्तावस्थामा नही प्रश्न- ' जइ वेमाणियदेवकम्मासीविसे किं कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, कप्पाईयवेमाणियदेव Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ मु.२ आशीविषस्वरूपनिरूपणम् २९९ कल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविपो भवति? किंवा कल्पातीतवैमानिकदेवकर्मागी विपो भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीपिसे, नो कप्पाईयवेमाणियदेवकम्मासीविसे' हे गौतम ! वैमानिकदेवकमशीविपः कल्पोपपन्नकवैमानिकदेव कर्माशीविषो भवति, नो कल्पातीतकवैमानिकदेव कर्मा शीविषो भवति । गौतमः पृच्छति-'जइ कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मामीविसे कि सोहम्मकप्पोवगजावकम्मासीविसे जाव अच्चुयकप्पोवग-जाव-कम्मामीविसे ?' हे भदन्त ! यदि कल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविपो भवति, म किं सौधर्मकल्पोपपन्नयावत्-वैमानिकदेवकर्माशीविषो भवति ? यावत्-ईशान-सनत्कुमार कर्माशीविष हैं तो क्या कल्पोपपन्नक बमानिकदेव काशीविष हैं ? या कल्पातीत वैमानिकदेव कर्माशीविष हैं ? इसके उत्तरमें पशु कहते. हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, नो कप्पाईयवेनाणियदेवकम्मासीविसे' जो कल्पोपपनकदेव होते हैं वे कर्माशीविष हैं, कल्पातीत वैमानिकदेव कर्माशीविष नहीं होते हैं। इस पर गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'जइकप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे किं सोहम्मकप्पोबग जाव कम्सासीविसे, जाव अच्चुय कप्पोवग जाव कम्मासीविसे' हे सदन्त ! यदि कल्पोपपन्नकवैमानिकदेव कर्माशीविप हैं तो क्या सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव काशीविप हैं? या यावत् अच्युतकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव कर्मागीविष हैं ? यहाँ कम्मासोविसे हैं मगवनने मानि माशीवि५ छ तशु स्पोपपन्न भनि देव माशावि छ? पातात वैमानिव विष ? उत्तर- गोयमा' गीतमा 'कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे, नो कप्पाईयवेमाणियदेवकम्मासोविसे' જે કલ્પપપન વૈમાનિકદેવ હોય છે તે કમશીવિલ હોય છેકલ્પાતીત વૈમાનિકદેવ ४ाशावि५ खाता नया प्रश्न- 'जइ कप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासीविसे कि सोहम्मकप्पोवग जाव कम्मासीविसे जाव अच्चुय कप्पोवग जाव कम्मासीविसे' હે ભગવન જે ક૫૫નકદેવ કમશીવિ છે? તે શું સૌધર્મ કલ્પપપન્નક વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ છે? કે યાવત- અષ્ણુત કલ્પ નક વૈમાનિકદેવ કર્યાશીવિણ છે? અહીં યાવત પદથી ઇશાન, મહેન્દ્ર સનતકુમાર , લાન્તક, સહસાર, મહાશુક, આનત, પ્રાકૃત, આરણ અને અચુત કલ્પમાં ઉત્પન્ન થયેલ દેવોનું ગ્રહણ થયેલ છે. तेना उत्तरमा प्रभु के छ - 'गोयमा' हे गौतम! ' सोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे वि जाच सहस्सारकप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे वि' સૌધર્મ કલ્પપપત્રક વૈમાનિકદેવ પણ કર્યાશીવિષ હેય છે? યાવત- ઈશાન, સનકુમાર Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० भगवतीसगे माहेन्द्र-ब्रह्म-लान्तक-महाशुक्र-सहस्रारा-ऽऽनत-प्राणता-ऽऽरणाऽच्युत. कल्पोपपन्न यावत वैमानिकदेव कर्मागी विधो भवति ? अगदानाह-'गोयमा ! सोहम्सकम्पोरगवेमाणियदेवकम्नासीविसे वि जावसहस्साररुप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासी. विसे वि, नो आणयकप्पोवगजाव, नो अच्चुयकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मामीविसे' हे गौतम ! कल्पोपपनवैमानिकदेवकर्मागीविषः सौधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्मागीविषोऽपि भवति, यावत्-ईशान सनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्मलान्तक-महाशुक्र-सहनारकल्पोपपनर्वैमानिकदेवकर्मागीविषोऽपि भवति, किन्तु नो आलतकल्पोपपन्न-यावत्-वैमानिकदेवकर्मागीवियो-भवति, यावत्-नो प्राणता ऽऽरण-ऽच्युतकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्मागीविको भवति, मौवर्मादारभ्य सहसारपर्यन्तानामेवाष्टानां वैमानिकदेवानां कल्पोपपन्नकानां कर्माशीनिषत्वं सवनि, यावत्पदसे ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्म, लान्तक, महाशुक्र, सहस्त्रार, आनत्त, प्राणत, आरण और अच्युत इल कल्पासे उत्पन्नदेव गृहीत हुए हैं। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'पोयमा' हे गौतस ! लोहम्मकप्पोमावेजाणियदेव कस्मासीविले वि, जाव सहस्सारकप्पोधावेनाणियदेव कामासीलिसे वि' सौधनकल्लोपपन्न वैमानिकदेव ली काशीविष होते हैं ? यावत् ईशान, साहेन्द्र, सनत्कुमार, ब्रह्म, लान्ता, मनाशुक्र, सहस्रार न ७ कल्पोंमें उत्पन्न हुए देव भी कर्माशीविप होते हैं। किन्तु 'लो आणयकप्पोबग जाव नो अच्चुयकप्पो गवेनाणियदेव कामालीविले, आनतकल्पोपपन्न वैमानिकदेव, कर्माशीविप नहीं होते हैं और न प्राणवकल्पोपपन्न वैमानिकदेव, आरणकल्पोपपन्नतालिकदेव, और न अयुतकल्पोपपन्न वैमानिकदेव काशीविष होते हैं। इस तरह सौधर्मकल्पसे लेकर सहस्त्रारकल्पतक, अर्थात सौधर्मदेवलोअसे लेकर लहस्रार कल्पतकके देव कर्माशीविष कहे गये हैं। आनत, प्राणत, आरण और अच्युत इन चार कल्पोंमें માટે, બ્રા, લાન્તક, મહાશુક, સશસાર એ સાત કલ્પમાં ઉત્પન્ન થયેલ દેવ પણ ४माशीवि५ ।५ तु 'नो आणय कप्पोवग जाव नो अच्चुयकप्पोवग वेमाणिय‘देव कामासीविसे मानत पापपन्न मानिर शा५ होता था तभर પ્રાણત કલ્પપપનક વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ હોતા નથી. આરણ કપ પન્નક, અને અરયુત કાપપનક વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ હોતા નથી આવી રીતે સૌધર્મકલ્પથી લઈને સહસ્ત્રાર ક૫ સુધી. અર્થાત- સૌધર્મદેવલોકથી સહસ્ત્રારક૫ સુધીના દેવ કર્માશીવિષ કહેવાયેલ છે આનત, પ્રાણત, આરણ અને અશ્રુતે આ ચાર કલ્પમાં ઉત્પન્ન થયેલ વૈમાનિદેવ કમશીવિષ કહેવાતા નથી. હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.२ आगीविपस्वरूपनिरूपणम् ३०१ नो आनताद्यच्युतान्तानामन्तिमानां चतुणों वैमानिककल्पोपपन्नदेवानां कर्माशीविषत्वं भवति, इति भावः । गौतमः पृच्छति-'जई सोहम्पकप्पोवग-गावकम्मासीविसे किं पज्जत्नसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकरमासीविसे, अपज्जत्तगसोहम्मग० ? हे भदन्त ! यदि सौधर्मकल्पोपपन्न-यावत्-वैमानिकदेव कर्माशीविषों भवति, स किं पर्याप्तकसौधर्मकल्पोपपन्ननैमानिकदेवकर्माशीविषो भवति ? किं वा अपर्याप्तकसौधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषो भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! नो पज्जत्तसोहम्मकापोवगवेमाणिय०, अपज्जत्तगसोहम्मकप्पोवगवेमाणियदेवकम्मासी विसे' हे गौतम ! सौधर्मकल्पोपपन्नवैमानियादेवकर्माशीविपो नो पर्याप्तकमोधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेव मांगीविषो भवति, अपितु अपर्याप्तकसौधर्मकल्पोपपन्नवैमानिकदेवकर्माशीविषो भवति, उत्पन्न हुए वैमानिकदेव कर्नाशीविष नहीं कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'जइ सोहम्मकप्पोवग जाव कम्मासीविसे किं पजत्त लोहस्तकप्पोचगवेमाणियदेव करमालीविसे अपज्जत्तगसोहम्मग' हे भवन्त ! यदि सौधर्मकल्पोपपन्ना यावत्-वैमानिकदेव कर्माशीविष होते हैं तो क्या जो पर्याप्तक सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव है वह कर्माशीविष होता है ? या जो अपर्याप्तक सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिक देव हैं वे कर्माशीविप होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो पजत्त सोहम्मकप्पोवग वेमाणिय०, अपजत्तगसोहम्म कप्पोवगवेमाणियदेव कम्नासीविसे' जो सौधर्मकल्पोपपन्नक वैमानिकदेव पर्याप्त होता है वह कर्माशीविष नहीं होता है। किन्तु जो सौधर्म फल्पोपपन्नक वैमानिकदेव अपर्याप्त होता है वह 'जइ सोहम्मकप्पोवग जाव कम्मासीविसे किं पज्जत्त सोहम्म कप्पावग वेमाणियदेव कम्मासाविसे-अपज्जत्तग सोहम्मग' भगवन! न सौधर्म पाप પગ માનિકદેવ યાવત્ વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ હોય તે શું જે પર્યાપ્તક સૌધર્મ કપાપનક કૌમાનિદેવ છે તે કર્માશીવિષ હોય છે? કે જે અપર્યાપ્તક સૌધર્મ કાપપનક વૈમાનિકદેવ છે તે કર્માશીવિષ હોય છે? તેને ઉત્તર આપતા પ્રભુ કહે છે કે'गायमा गौतम! 'नो पज्जत सोहम्म कप्पोवगवेमाणिय० अपज्जत्तग. सोहम्म कप्पोवगवेमाणियदेव कम्मासीविसे रे सौधर्म ४६५-न* मानव પર્યાપ્ત હોય છે તે કશીવિષ હોતા નથી કિતુ જે સીધર્મ अपायप-न भानिव अपर्याप्त है।य छे ते ४माशीवि५ उप छ 'एवं • जाव नो Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे 'एवं जाव नो पज्जत्तसहस्सारकप्पोवगवेमाणियजाव कम्मासीविसे, अपज्जत्तसहस्सारकप्पोवगजावकम्मासीविसें' एवं सौधर्मकल्पोपपन्नवदेव यावत् नो ईशान-सनत्कुमार-माहेन्द्र ब्रह्म-लान्तक-महाशुक्र-सहस्रार-पर्याप्तककल्पोपपन्नवैमानिक-यावत्-देवकर्माशीविषो भवति, अपि तु अपर्याप्तकेशानादिसहस्रारान्तकल्पोपपन्नक-यावत्-वैमानिकदेव कर्माशीविषो भवतीति इति भावः।।सू०२।। धर्मास्तिकायादेई विज्ञेयता वक्तव्यतामाहउपर्युक्तजात्याशीविषादिवस्तु अज्ञानी न जानाति, किन्तु ज्ञानवान् अपि कश्चिद वक्ष्यमाणानि दश वस्तूनि कथञ्चित् नजानातीति प्रतिपादयितुमाह- . 'दस ठाणा इत्यादि । . मूलम्-दस ठाणाइं छउमत्थे सवभावेणं न जाणइ, न पासइ, तं जहा-धम्मस्थिकायं १,अधम्मस्थिकायं २, आगासत्थिकायं ३, जीवं असरीरपडिबद्धं ४, परमाणुपोग्गलं ५, सई ६, गंधं ७, वातं ८, अयं जिणे भविस्सइ वा ण वा भविस्सइ ९, अयं सबदुक्खाणं अंतं करिस्सइ वा न वा करिस्सइ १०, एयाणि चेव उप्पन्ननाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली सवभावेणं जाणइ कर्माशीविष होता है । 'एवं जाव नो पजत्तसहस्सारकप्पोवगवेमाणिय, जाव कम्मासीविसे अपजत्तसहस्सारकप्पोवग जाव कम्मासीविसे' इस तरह सौधर्मकल्पोपपन्नकी तरह ही यावत्-ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्म, लोन्तक, महाशुक्र, सहस्रार. इन सात कोंमें उत्पन्न हुआ पर्याप्त वैमानिकदेव कर्माशीविष नहीं होता है, किन्तु इन सात देव लोकोंमें उत्पन्न हुआ अपर्याप्तक वैमानिकदेव कर्माशीविष होता है।मु.। पज्जत्त सहस्सारकप्पोवगवेमाणिय जाव कम्मासीविसे, अपज्जत्तसहस्सारकप्पोवग जाव कम्मासीविसे' मे १ रीत सौधर्म पा५५-नवनी भा यावतઈશાન, સનસ્કુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મ. લાન્તક, મહાશુક, સહસાર એ સાત કમાં ઉત્પન્ન થયેલ પર્યાપ્તક વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ હોતા નથી પરંતુ એ સાત દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલ અપર્યાપ્તક વૈમાનિકદેવ કમશીવિષ હોય છે. સૂ ૨ Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - अमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ.२ सु.३ धर्मास्तिकायादेवुर्विज्ञेयत्वनिरूपणम् ३०३ पासइ, तं जहा - धम्मत्थिकायं, जाव करिस्सइ वा नवा करिस्सइ ॥ सू० ३॥ छाया-दश स्थानानि छद्मस्थः सर्वभावेन न जानाति, न पश्यति, तद्यथाधर्मास्तिकायम् १, अधर्मास्तिकायम् २, आकाशास्तिकायम् ३, जीवम अशरीर प्रतिवद्धम् ४, परमाणुपुद्गलम् ५, शन्दम् ६, गन्धम् ७, वातम् ८, अयं जिनो भविष्यति वा न वा भविष्यति ९, अयं सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति वा न वा करिष्यति १० 'एतानि चैव उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् जिनः केवली सर्व भावेन जानाति, पश्यति, तद्यथा-धर्मास्तिकायम्, यावत् करिष्यति वा नवा करिष्यति ॥ मू० ३ ॥ धर्मास्तिकाय आदिकी दुर्विज्ञेयताकी वक्तव्यता। दस ठाणाई छउमत्थे सव्वभावेणं न जाणइ ' इत्यादि । सूत्रार्थ-(दस ठाणाई छउमत्थे सन्धमावेणं न जाणइ, न पासई' छास्थजीव अवधिज्ञान आदि विशिष्ट ज्ञानरांहंत जीव सर्वभावसे प्रत्यक्षज्ञानसे इन दशस्थानोंको नहीं जानता है, नहीं देखता है। (तजहा) वे दश स्थान ये हैं (धम्मत्थिकायं १, अधमत्थिकायं २, आगासत्थिकायं ३, जीवं असरीरपडिबद्धं ४, परमाणुपोग्गलं ५, सदं ६, गंधं ७ वातं ८, अयंजिणे भविस्सइ वा णवा भविस्सइ, अयं सव्वदुक्खाणं अंतं करिस्सइ वा नवा करिस्सइ १०) धर्मास्तिकाय?, अधर्मास्तिकाय २, आकाशास्तिकाय ३, शरीररहितजीव ४, परमाणु पुदगल ५, शब्द ६, गंध ७, वायु ८, यह जिन होगा कि नहीं होगा ९ यह समस्त दुःखोंका अन्त करेगा या नहीं करेगा १० । (एयाणिचेव उप्पण्णनाण ___धारितय माहिनी विज्ञेयतानु- नि३५ 'दस ठाणाई छउमत्थे सबभावेणं न जाणइ इत्यादि. सूत्राथ- 'दस ठाणाई छउमत्थे सबभावेणं न जाणइ न पासइ' છદ્મસ્થ જીવ- અવધિજ્ઞાન આદિ વિશિષ્ટજ્ઞાન રહિત જીવ–સર્વભાવને પ્રત્યક્ષજ્ઞાનથી આ ६ स्थानाने तयुतनथा, मित! नया 'त जहा' ते ६ स्थान मा प्रमाणे - धम्मत्थिकायं १, अधम्मत्थिकायं २, आगासस्थिकायं ३, जीवं असरीरपडिबद्धं४, परमाणुप्पोंगलं ५, सदं ६, गंधं ७, वातं ८, अयं जिणे भविस्सइ ९, अयं सव्व दुक्खाणं अतं करिस्सइवा नवा करिस्सइ १०. स्तिय १, मस्तिકૈોય ૨, આકાશાસ્તિકાય ૩, શરીર રહીત જીવ જ, પરમાણુ પુદ્ગલ ૫, શબ્દ ૬, ગધ , -વાયુ ૮, આ જીવ હશે કે નહીં હોય ૯, આ સમસ્ત દુખેને અંત કરશે કે નહીં Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ भगवतीम टीका-दस ठाणाई छउमत्थे सबभावेणं न जाणाइ, न पासइ' छद्मस्थः केवलज्ञानरहितः अवध्याधतिशयज्ञानवर्जितश्च पुरुषो वक्ष्यमाणानि दश स्थानानि गुणपर्यायाश्रितानि वस्तूनि सर्वभावेन साक्षात्कारेण चक्षुःप्रत्यक्षेण इत्यर्थः न जानाति, न पश्यति, श्रुतज्ञानादिना तु अचाक्षुषप्रत्यक्षेण जानात्यपि, अवध्यायतिशयवान् पुरुषस्तु धर्मास्तिकायादीनाममूर्तत्वेन ज्ञानादसणधरे अरहा जिणे केवली सव्वभावेणं जाणइ पासइ) इन १० स्थानोंको उत्पन्न ज्ञानदर्शनको धारण करनेवाले अर्हन्त जिन केवली सर्वभावसे जानते हैं और देखते हैं। (तंजहा) वे दश स्थान ये हैं (धम्मत्थिकायं जाव करिस्सइ वा नवा करिस्सइ) धम्मास्तिकाय यावत् करेगा या नहीं करेगा। टीकार्थ-उपर्युक्त जात्याशीविपादि वस्तु अज्ञानो नहीं जानता है । किन्तु कोई२ ज्ञानी भी इन वक्ष्यमाण १० वस्तुओंको किसी प्रकार नहीं जानता है इसी बातको प्रतिपादन करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं 'दसटाणाई छउमत्थे लव्वभावेणं न जाणइ न पासइ' छनस्थ केवलज्ञानरहित अर्थात् मतिश्रुनअवधि आदि अतिशय ज्ञानवर्जित पुरुष गुणपर्यायाश्रित इन दश स्थानोंको वस्तुओंको सर्वलावसे चक्षुःप्रत्यक्षसे नहीं जानता है, नहीं देखता है । अचक्षुप्रत्यक्षरूप श्रुतज्ञान आदिके द्वारा तो वह जानता भी है । अवधिज्ञान आदि अतिशयवाला पुरुष ४२ १० 'एयाणि चेव उप्पन्ननाणदसणधरे अरहा जिणे लेवली सव्यभावेणं जाणइ पासई' मा ६ स्थानाथा 4-1 ये शानहनने धारण ४२वावा, २०२४ त muी, समावथा छ भने मे है. जहा' ते ६ स्थान मा प्रमाणु छ- धम्मत्थिकाय जाव करिस्सइ वा नवा करिस्सई' धास्ताय यावत४२श है नही रे ? ટીકાથ– ઉપર કહેલ જાત્યાશીવિષ આદિ વસ્તુ અજ્ઞાનીઓ જાણતા નથી પરંતુ - કઈ કઈ જ્ઞાની પણ આ કહેવામાં આવનારી ૧૦ વરતુઓને કઇ પણ પ્રકારે જાણતા नथा. मे पातनु समय न ४२वाने भाटे सूत्रधार हे छे ४- 'दस ठाणाई छउमत्थे सव्वभावेणं न जाणइ न पासइ' भस्थ- वज्ञान हित मन. मवधि ll અતિશય જ્ઞાનરહિત પુરુષ ગુણપર્યાયથી આશ્રિત કહેલ આ દશ સ્થાને – વરતુઓને સર્વભાવથી ચક્ષુ પ્રચક્ષુથી જાણતા નથી કે દેખતા નથી. અચક્ષુ પ્રત્યક્ષરૂપ શ્રુતજ્ઞાન Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.३ धर्मास्तिकायादे१विज्ञेयत्वनिरूपणम् ३०५ भाववानपि परमाण्यादिमूर्तपदार्थान् जानात्येव, अवधिविशेषस्य सर्वमूर्तविषयत्वात्, एवञ्च 'सर्वभावेन' इत्यस्य कथञ्चिज्जानम्नपि अनन्तपर्यायतया यद्यपि धर्मास्तिकाय आदि पदों को अमूर्त होनेके कारण उन्हें नहीं जानता है, परन्तु फिर भी परमाणु आदि मृर्त पदार्थो को तो वह जानता ही है । क्योंकि अवधिज्ञानका विषय 'रूपिष्ववधेः के अनुसार सर्वमूर्त पदार्थ है । अर्थात विशेष अवधिज्ञान समस्तरूपी पुद्गलोंको जानता है । तात्पर्य कहनेका यह है कि जो छद्मस्थ पुरुष है अवधिआदि ज्ञानसे रहित है ऐसा मतिश्रतज्ञानवाला पुरुप धर्मास्तिकाया. दिक दश पदार्थोंको साक्षात्रूपसे नहीं जानता है वह तो उन्हें श्रुतज्ञान आदिकी सहायतासे ही जानता है, परन्तु फिर भी वह 'मतिश्रुतयोनिबंधो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु' के अनुसार उनकी समस्त पर्यायोंको नहीं जानता है । अब रहा अवधिज्ञान आदि विशिष्टज्ञानवाला पुरुष सो वह भी इन अमूर्तधर्मादिक द्रव्योंको नहीं जानता है क्योंकि अवधिज्ञानका विषयरूपी पदार्थ कहा गया है । अरूपी नहीं अरूपी को जाननेवाला एक केवलज्ञान ही हैं । परन्तु फिर भी अवधिज्ञानी परमाणु आदि पदार्थों को स्पष्टरूपसे जानता ही है । मतिश्रुतज्ञानी परमाणु आदि पदार्थो को परकी सहायताले अस्पष्टरूप जानता है तब कि यह अवधिज्ञानी आत्मा उन्हें परकी सहायताके विना ही આદિથી તે તે જાણે છે અવધિજ્ઞાનાદિ અતિશયવાળો પુરુષ જે કે ધમસ્તિકાય આદિ દશ પદાર્થોને અમૂર્ત હોવાને લીધે તેને જાણતો નથી પરંતુ પરમાણુ આદિ મૂર્ત પદાર્થોને तो ते न भडे अवधिज्ञान विषय 'रुपिष्ववधेः' मे पायानुसार मघा મૂર્ત પદાર્થો છે અર્થાત વિશેષ અવધિજ્ઞાન સમસ્તરૂપી પુલને જાણે છે કહેવાનો હેતુ એ છે કે જે છમસ્થ પુરુષ છે,–અવધિજ્ઞાનથી રહિત છે, એવા અતિશ્રુત જ્ઞાનવાળા પુરુષ ધમસ્તિકાય આદિ દશ પદાર્થોને સાક્ષાતરૂપથી જાણતો નથી તે તે તેને શ્રુતજ્ઞાનાદિની सहायताथी त छे ५२तु ते 'मतिश्रतयोनिबंधो द्रव्येप्वसर्वपर्यायेषु' मे पायानुસાર તેના સમસ્ત પર્યાયને જાણતો નથી. હવે બાકી રહ્યા અવધિજ્ઞાન વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાળા પુરુષ તે તે પણ આ અમૂર્ત ધર્માદિ દ્રવ્યને જાણતા નથી કેમકે અવધિજ્ઞાનને વિષયરૂપી પદાર્થ કહેલ છે અરૂપી નહી. અરૂપીને જાણવાવાળું એક કેવળજ્ઞાન જ છે. તે પણ અવધિજ્ઞાની 'પરમાણુ આદિ પદાર્થોને સ્પષ્ટપણે જાણે જ છે અતિશ્રુતજ્ઞાની પરમાણુ આદિ પદાર્થોને બીજાની સહાયતાથી અસ્પષ્ટ રૂપથી જાણે છે ત્યારે આ અવધિજ્ઞાની આત્મા બીજાની સહાયતા વિના જ સ્પષ્ટ રૂપથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसगे , न जानातीत्यर्थः, तथा सति दशसंख्यानियमवैयर्थ्यांपत्तेः, घटपटादीनामपि बहूनामर्थानां केवलिभिन्नेन पुरुषेण सर्वपल्यतया ज्ञातुमशक्यत्वात्, तथा च प्रकृते 'सर्वभावेन' इत्यस्य चाक्षुषप्रत्यक्षरूप साक्षात्कारेण इत्येवार्थः । अथ स्पष्टरूपसे द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावकी मर्यादा लेकर जानता है। इसलिए छद्मस्थपदसे यहां अवधिज्ञान आदि विशिष्टज्ञानरहित जीव ही ग्रहण किया गया है, न कि अवधिज्ञानी आदि आत्मा। इसी कारणसे यहां 'सव्वभावेणं' पदका अर्थ चाक्षुषप्रत्यक्षपरक घटित हो सकता है। तथाच धर्मास्तिकायादिक दशपदार्थीको छद्मस्थ जीव चाक्षुषप्रत्यक्षसे नहीं जानता है । यदि यहाँ पर ऐसी आशंका की जावे कि 'सर्वभावेन' शब्दका अर्थ हम यहाँ चाक्षुषप्रत्यक्षपरक न लेकर ऐसा लेवें कि छद्मस्थ आत्मा परमाण्वादिक पदार्थोंको जानता हुआ भी उन्हें सर्वभावसे नहीं जानता है अर्थात् उनकी अनन्त पर्यायोंको नहीं जानता है अतः इस प्रकारकी मान्यतासे छद्मस्थपदसे यहां अवधिज्ञानी आत्मा भी गृहीत हो जावेगा सो ऐसा कथन ठीक नहीं है क्यों कि इस प्रकार के कथन करनेसे १० दश संख्याके नियममें व्यर्थापत्ति आनेको प्रसंग प्राप्त होता है । कारण कि घटादिक पदार्थ ऐसे भी हैं जो केवली भगवान के सिवाय अन्य पुरुष द्वारा सर्वपर्यायविशिष्टरूपसे जाने नहीं जा सकते हैं, अवधिज्ञानी घटादिक पदार्थो को स्पष्टरूपसे जानता तो अवश्य है पर उन्हें वह उनकी અને ભાવની મર્યાદાને લઈને જાણે છે. એટલા માટે છઠ્ઠમથ પરથી અહી અવધિજ્ઞાન આદિ વિશેષ પ્રકારના જ્ઞાનરહિત જીવનુ જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. નહી કે અવધિशानी मामा. मे २) मी 'सव्वभावेणं' में पहना अर्थ साक्षुष - प्रत्यक्ष પરક ઘટી શકે છે. તેમજ ધર્માસ્તિકાય આદિ દશ પદાર્થોને છદ્મસ્થજીવ ચાક્ષુષ–પ્રત્યક્ષથી ategतो नथी. २४-ने मडी मेवा १५ ४२वामा मावे हे 'सर्वभावेन' से शहने। અર્થ અમે ચશુપ-પ્રત્યક્ષ પરક ન લઈને એ લઈએ કે છમસ્યઆત્મા પરભવાદિ પદાર્થોને જાણવા છતાં પણ તેને સંપૂર્ણ રીતે સર્વભાવથી જાણતા નથી. અર્થાત– તેની અનંત પર્યાને જાણતો નથી. એટલે આવા પ્રકારની માન્યતાથી છદ્મસ્ય પદથી અહીં અવધિજ્ઞાની આત્મા પણ ગ્રહણ થઈ શકશે. તે તેમ કહેવુ તે બરોબર નથી કેમકે આવા પ્રકારનું કથન કરવાથી દશ સંખ્યાના નિયમથી વ્યર્થપત્તિ આવવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે કારણ કે ઘટાદિક પદાર્થ એવા પણ છે કે જે કેવળી ભગવાન વિને અન્ય પુરુષદ્વારા સર્વપર્યાય વિશિષ્ટ રૂપથી જાણું શકાતો નથી. અવધિજ્ઞાની ઘટાદિ પદાર્થોને સ્પષ્ટ રૂપથી Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.३ धर्मास्तिकायादेवुविज्ञेयत्वनिरूपणम् ३०७ च अवध्यादिविशिष्टज्ञानरहितश्छद्मस्थो धर्मास्तिकायादिदशवस्तूनि प्रत्यक्षरूपेण न जानाति इति फलितम्, तानेव प्राह- ‘त जहा-मस्थिकायं १, अधम्मत्थिकायं २, आगासस्थिकायं ३, जीव असरीरपडिवद्ध ४, परमाणुपोग्गलं ५, सदं ६, गंधं ७, वात८, तद्यथा - धर्मास्तिकायं, सर्वभावेन छद्मस्थो न जानाति न पश्यति, एवम्-अधर्मास्तिकायम्, आकाशास्तिकायम् अशरीरप्रतिवद्धम् - शरीरप्रतिवन्धरहित देहविमुक्त सिद्धमित्यर्थः जीवं छदमस्थो न जानाति न पश्यति इति पूर्वेणान्वयः, तथैव छद्मस्थः परमाणुपुद्गलम् उपलक्षणत्वात् द्वयणुकादिकमपि न जानाति न पश्यति, एवं शब्द, गन्ध, वातं वायुं चाऽपि छद्मस्थो जनो न जानाति न पश्यति, एवम् 'अयं जिणे भविस्सह वा न वा भविम्सइ ९' अयं-प्रत्यक्षरूपः कोऽपि प्राणी जिनो अनंतपर्यायों सहित नहीं जानता है। प्रत्येक पदार्थको उनकी अनन्त पर्यायो सहित जाननेवाला एक केवलज्ञानी ही है। इसलिये 'सर्वभाव' पदको अर्थ 'चाक्षुषप्रत्यक्ष ' ऐसा ही करना चाहिये इससे अवध्यादिविशिष्टज्ञानरहित छद्मस्थ धर्मास्तिकायादिक १० वस्तुओंको प्रत्यक्ष रूपसे न जान सकता है और न देख सकता है। छद्मस्थ जिन १० वस्तुओंको साक्षात्रूपसे नहीं जान देख सकता है उन्हे ही सूत्रकार नामनिर्देशपूर्वक प्रकट करते हैं 'धम्मस्थिकायं १, अधम्मत्थिकायं २, आगासस्थिकायं ३, जीवं असरीरपडिबद्ध ४, परमाणुपोग्गलं ५, सदं ६, गधं ७, वातं ८, अय जिणे भविस्सह, वा नवा भविस्सड ९, अयं सव्व दुक्खाणं अंतं करिस्सइ वा, न वा, करिस्सइ १०' धर्मास्तिकाय १, अधर्मास्तिकाय २, आकाशास्तिकाय ३, मुक्तजीव ४, परमाणुपुदगल ५, અવશ્ય જાણે છે પણ તેને તે તેની સંપૂર્ણ અનંત પ સહિત જાણતા નથી પ્રત્યેક પદાર્થને તેની અન ત પર્યાયે સહિત જાણવાવાળા એક કેવળજ્ઞાની જ છે, એટલે 'सर्वभाव' पहने। मथ याक्षुष-प्रत्यक्ष-सवा ४ नये मेथी सध्या विशेष જ્ઞાનરહિત છદ્મસ્થ ધર્માસ્તિકાયાદિક દશ વસ્તુઓને પ્રત્યક્ષરૂપથી જાણી શકતા નથી અને દેખી પણ શકતા નથી. છદ્મસ્થ જે દશ વસ્તુઓને સાક્ષાતરૂપથી જાણું કે જોઈ शता नया तेने सूत्रा२ नामनिष पूर्व हुवे मताव छ 'धस्मत्थिकायं १. 'अधम्मत्थिकायं २, आगासत्थिकायं ३, जीवं असरीरपडिबद्धम् ४, परमाणु पोग्गल ५, सदं ६, गंधं ७, वातं ८, अयंजिणे भविस्सड नवा भविस्सइ ९, अयं सच दुक्खाणं अंत करिस्सइ वानवा करिस्सइ १०१ पारिताय १, अधर्माસ્તિકાય ૨, આકાશારિતકાય ૩, મુકતજીવ ૪, પરમાણુ પુદગલ ૫, શબ્દ ૬, ગંધ છે, Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्र । वीतरागः केवली भविष्यति वा, नवा भविष्यति, इत्येवंरूगेण छद्मस्थः कश्चित् पुरुषो न जानाति न पश्यति, इति भावः, तथैव 'अयौं सव्वदुक्खाणं अतं करिस्सइ वा न वा करिस्सइ १०' अय प्रत्यक्षतया दृश्यमानो जीवः केवलज्ञानादिमहद्धर्यादिगुणसम्पन्नः सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति चा, न वा करिष्यति, इत्यपि न जानाति न पश्यति, छद्मस्थव्यतिरेकमाह'एयाणि चेव उप्पन्ननाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली सवभावेण जाणड पासइ उत्पन्नज्ञानदर्शनघरः उत्पन्नकेवलज्ञानकेवलदर्शनः अहेन् जिनः केवली भगवास्तु सबभावेन साक्षात्कारेण एतानि चैव धर्मास्तिकायादीनि दश स्थानानि वस्तूनि सम्यक्तया जानाति पश्यति, तज्ञानविषयानाहशब्द ६, गंध ७, वायु ८, यह जीव जिन होगा या नहीं होगा ९? और यह जीव समस्त दःखोंका नाश करेगा या नहीं करेगा १० तात्पर्य यही है कि छद्मस्थजीव सर्वभावसे धर्मारितकायको नहीं जानता है इसी तरह से वह अधमास्तिकायको, आकाशास्तिकायको, देहरहित सिद्धजीवको, नहीं जानता है नहीं देखना है। परमाणु पुद्गलको उपलक्षणसे ड्यणुकादिक को भी नहीं जानता है नहीं देखता है। इसीतरहसे वह शब्दको गंधको, वायुको नहीं जानता देखता है । यह प्रत्यक्षरूप कोई भी प्राणी जिन वीतराग-केवली होगा अथवा नहीं होगा । उसी प्रकारसे प्रत्यक्षतया दृश्यमान यह जीव जो कि केवलज्ञानादि महर्द्धि वगैरह गुणोंसे संपन्न बना हुआ है समस्त दुःखोंका क्षय करेगा अथवा नहीं करेगा यह भी नहीं जानता है और देखता है । छद्मम्थजीवमे भिन्नजीव ही 'एयाणी चेव उप्पन्ननाणदंसघरे अरहा जिणे केवली सव्वभावेणं जाणइ पासइ' जो कि उत्पन्न केवलज्ञान केवलदर्शनको धारण करनेવાયુ ૮, આ જિન થશે કે નહી થાય ૯, અને આ જીવ સમસ્ત દુખોનો નાશ કરશે કે નહિં કરે? ૧૦ કહેવાનો હેતુ એ છે કે છ૬મસ્થ જીવ સર્વભાવથી ધમસ્તિકાયને જાણતા નથી. તે જ રીતે તે અર્ધાસ્તિકાયને, આકાશાસ્તિકાયને, મુકત શરીરને જાણતા નથી તેમ જેતા પણ નથી. પરમાણુ પુદ્ગલેને ઉપલક્ષણથી કયJક આદિને પણ જાણતા નથી કે જોઈ શકતા નથી. એ જ રીતે તે શબ્દને, ગંધર્ન કે વાયુને પણ જાણતા નથી કે દેખતા નથી. આ પ્રત્યક્ષરૂપે કોઇપણ પ્રાણી જીન-વીતરાગ-કેવળી થશે અથવા નહીં થાય બસ એ જ રીતે પ્રત્યક્ષ રૂપથી દેખાતો નથી. આ જીવ જો કે કેવળજ્ઞાન આદિ મહર્થિક વિગેરે ગુણોથી યુકત બનેલ છે. સમસ્ત દુખેને નાશ કરશે કે નહીં કરે એ પણ જાણતો નથી અને દેખતો નથી છદ્મસ્થ જીવથી જુદા જીવ જ 'एयाणि चेव उप्पननाणदसणधरे अरहाजिणे केवली सवभावेणं जागइ पासई' જે ઉત્પન્નજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને ધારણ કરવાવાળા છે અર્થાત કેવળજ્ઞાની કેવળદની Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू.४ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३०९ 'तं जहा-धस्मत्थिकायं जाव करिस्सइ वा न वा करिस्सई' तद्यथा-धर्मास्तिकायं, यावत्-अधर्मास्तिकायम् अकाशास्तिकायम्, जीवम् अशरीरप्रतिवद्धम्, परमाणुपुद्गलम्, शब्दम्, गन्धम्, वातम्, अयं जिनो भविष्यति वा, न वा भविष्यति, अय सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति वा न वा करिष्यति, इत्येवं विशिष्य केवली पुरुषः केवलज्ञानसम्पच्या अवश्यमेव जानातीति भावः ॥ सू० ३ ॥ ज्ञानभेद्वक्तव्यताज्ञानाधिकारात् तद्भेदविशेष वक्तव्यतामाह कइविहेणं भंते' इत्यादि। मूलम् कइविहे णं भंते! नाणे पन्नत्ते ? गोयमा! पंचविहे नाणे पन्नत्ते, तं जहा-आभिणिबोहियनाणे, सुयनाणे, ओहिनाणे, मणपज्जवनाणे,केवलनाणे। से किंतं आभिणिबोहियनाणे? आभिनिवोहियनाणे चउबिहे पण्णत्ते, तं जहा-उग्गहो, ईहा, अवाओ, धारणा । एवं जहा रायप्पसेणइए णाणाणं भेओ तहेव इह वि भाणियहो जाव सेतं केवलनाणे। अन्नाणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! तिविहे पण्णते, तं जहा-मइअन्नाणे, सुयअन्नाणे, विभंगनाणे । से किं तं मइअन्नाणे ? मइअन्नाणे चउ बिहे पण्णत्ते, तं जहा-उग्गहो जाव धारणा । से किं तं उग्गहे ? उग्गहे दुविहे पणत्ते, तं जहा-अत्थोग्गहे य, वंजणोग्गहे य, एवं वाला है, और जो अर्हन्तजिन केवली है इन धर्मास्तिकायादिक १० स्थानोंको अच्छी तरहसे जानता है और देखता है वे दस स्थान (धम्मत्थिकायं जाव करिस्सइ वा नवा करिस्सइ) धर्मास्तिकाय आदि पूर्वोक्तरूपसे ही हैं । सू० ३ ॥ છે અને અરહંત જન કેવળી છે તેઓ આ ધર્માસ્તિકાય આદિ ૧૦ સ્થાનને સારી રીતે नये छ भने मे छे ते शस्थान मा प्रभाए थे 'धम्मस्थिकायं जाव करिस्सइ वा नवा करिस्सा तयारिताय माहिश २थान पहेला मा सूत्रमा ०या प्रभार સમજી લેવા સ. ૩ Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसत्रे जहेव आभिणिबोहियनाणं तहेव नवरं एगट्रियवजं जाव नोइंदियधारणा, सेत्तं धारणा, सेत्तं मइअन्नाणे । से कि तं सुयअन्नाणे ? सुयअन्नाणे जं इमं अन्नाणिएहि, मिच्छद्दिट्टिएहिं जहा नंदीए जाव चत्तारि वेया संगोवंगा सेत्तं सुयअन्नाणे । से किं तं विभंग नाणे ? विभंगनाणे अणेगविहे पण्णत्ते, तं जहा-गामसंठिए, नगरसंठिए, जाव संनिवेससंठिए, दीवसंठिए,समुहसंठिए, वाससंठिए, वासहरसंठिए पव्वयसंठिए, रुक्खसंठिए, थूभसंठिए, हयसंठिए, गयसंठिए, नरसंठिए. किंनरसंठिए, किंपुरिससंठिए महोरगगंधवसंठिए, उसभसंठिए, पसुपसयविहगवानरणाणासंठाणसंठिए पण्णत्ते। जीवा णं भंते ? किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा! जीवा नाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नोणी, अत्थे गइया तिन्नाणी, अत्थे गइया चउनाणी, अत्थे गइया एगनाणी । जे दुन्नाणो ते आभिणिबोहियनाणी य, सुयनाणीय। जेतिन्नाणी, ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी । ओहिनाणी, अहवा आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणी, जे चउन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी। जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी। जे अ-न्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी। जे दुअन्नाणी ते मइअन्नाणी य, सुयअन्नाणी य । जे तिय• अन्नाणी ते मइअन्नाणी; सुयअन्नाणी, विभंगनाणी । सू. ४। Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.४ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३११ छाया कतिविधं खलु भदन्त ज्ञानं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चविधं ज्ञानं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-आभिनिवोधिकज्ञानम्, श्रुतज्ञानम् अवधिज्ञानम्, मनःपर्यवज्ञानम्, केवलज्ञानम् । अथ किं तत् आभिनिवोधिकज्ञानम ? आभिनिवोधिकज्ञानम् चतुर्विधं प्रज्ञप्तम् तद्यथा-अवग्रहः, ईहा, अवायः, धारणा, एवं यथा राजप्रश्नीये ज्ञानानां भेदस्तथैव इहापि भणितव्यः यावत् तदेतत् केवलज्ञानम् । अज्ञानं खलु भदन्त ! ज्ञानभेदवक्तव्यता'कइ विहेणं भंते ! नाणे पन्नत्ते ?' इत्यादि । सूत्रार्थ-(कइविहे णं भंते ! नाणे पण्णत्ते ) हे भदन्त ! ज्ञान कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहे नाणे पण्णत्ते) ज्ञान पांच प्रकारके कहे गये (तंजहा) वे इस प्रकारसे हैं (आभिणियोहियनाणे, सुयनाणे, ओहिनाणे, मणपज्जवनाणे. केवलनाणे) आभिनियोविकज्ञान १, श्रतज्ञान, अवधिज्ञान ३ मनःपर्यवज्ञान ४ केवल ज्ञान ५ (से किं तं आभिणियोहियनाणे) हे भदन्त ! आभिनिबोधिकज्ञान कितने प्रकारका है। (आभिणियोहियनाणे चउविहे पण्णत्ते)हे गौतम! अभिनिवोधिकज्ञान चार प्रकारका है । (तंजहा) वे प्रकार ऐसे हैं (उग्गहो, ईहा, अवाओ, धारणा) अवग्रह १, ईहार, अवाय ३, और धारणा ४ (एवं जहा रायपसेणइए णाणाणं भेओ तहेव इहवि भाणियवो जान सेत्तं केवलनाणे) जिस प्रकारसेराजप्रश्नीयसूत्रमें जानों के प्रकार कहे गये हैं. उसी प्रकारसे यहां पर भी कहलेना चाहिये । यावत જ્ઞાનના ભેદનું ધિરૂપણ 'कइ विहेणे भंते ! नाणे पन्नत्ते इत्यादि सूत्राथ'- 'कइ विहेणं भंते! नाणे पन्नत्ते' 3 भगवान ! शान 21 ४२नु ४६ छ ? 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचविहे नाणे पन्नत्ते' शान पाय प्रारर्नु छे त जहा' २ मा प्रमाणे :- ' आभिणिवोहियनाणे, मुयनाणे, ओहिनाणे, मणपज्जवनाणे, केवलनाणे' मालिनिशान १, श्रुतज्ञान २, भवधिज्ञान 3, भानः५ वज्ञान ४, विज्ञान ५. 'से किं तं आभिणिवोहिय नाणे भगवन! मामिनिमाधिशान ८ प्रा२नु छ ? : आभिणिवोहियनाणे चउबिहे पन्नत्ते गौतम! मामिनिमोविज्ञान या२ ४२र्नु छे. 'तजहा ते मा प्रभारी छ:- 'उग्गहो, इंहा अवाओ, धारणा,' अव १, डा २, सपाय 3, भने धा२४॥ ४. एवं जहा रायप्पसेणइए जाणाण भेओ तहेव इहवि भाणियन्वा जाव सेतं केवलनाणे ' रे शत प्रश्नीयसत्रमा जानाना हो Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ भगवतीमूने कतिविघं प्रज्ञप्तम् ?, गौतम ! त्रिविध प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-मत्यज्ञानम्, श्रुताज्ञानम्, विभङ्गज्ञानम्, अथ किं तत् मत्यज्ञानम् ? मत्यज्ञानं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-अबग्रहो यावत् - धारणा, अथ किं सः अवग्रहः ? ? अवग्रहो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अर्थावग्रहश्च, व्यञ्जनावग्रहश्च, एवं यथैव आभिनिवोधिकज्ञानं तथैव, नवरम्-एकार्थिकवर्जम् यावत् - नोइन्द्रियधारणा, सैपा धारणा, तदेतत् 'सेत्तं केवलनाणे' इस पाठतक । (अन्नाणे णं भंते ! कहविहे पण्णत्ते) हे भदन्त ! अज्ञान कितने प्रकारका कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिविहे पण्णत्ते) अज्ञान तीन प्रकारका कहा गया है। (तंजहा) जैसे ( मइ अन्नाणे, स्तुय अनाणे, विभंगनाणे) मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान, विभंगज्ञान (से कि त मड अन्नाणे) हे भदन्त ! मत्यज्ञान कितने प्रकारका कहा गया है ? (मइ अनाणे चउबिहे पण्णत्ते ) हे गौतम ! मत्यज्ञान चार प्रकारका कहा गया है (तंजहा) जो इस प्रकार है (उग्गहो जाव धारणे) अवग्रह यावत् धारणा (से किं तं उग्गहे) हे भदन्त ! अवग्रह कितने प्रकारका है ? (उग्गहे दुविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! अवग्रह दो प्रकारका है (तंजहा) जो इस प्रकार से है (अत्थोग्गहे वंजणोग्गहे य) एक अर्थावग्रह दुसरा व्यंजनावग्रह (एवं जहेव आभिणिबोहियनाणं तहेब) इस तरहसे जैसा कि नंदीसूत्र में आभिनिवोधिक ज्ञानके संबंधमें कहा गया है उसी तरहसे यहांपर सा छ तर शत सही या प स क्षेत्रा. यावत- सेतं केवलनाणे' से पा सुधाना हो सभ सेवा 'अन्नाणे णं भंते काविहे पन्नत्ते' हे भगवन! मज्ञान 3241 ना ४ा छ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे पन्नत्ते मज्ञान नए २ना सा छे 'तंजहा ते मा प्रभारी छे. 'मइ अन्नाणे, सुय अन्नाणे, विभंगनाणे भत्यजान १, ताज्ञान २, भने विसंग मशान 3. 'से किंमइ अन्नाणे' उ मगपन भत्यज्ञान सा २र्नु हेर छ ? 'मइ अन्नाणे चउबिहे पण्णचे हे गौतम ! भत्यज्ञान यार प्राप्तुं ४हेर छे. 'तजहा' या प्रमाणे छे-'उग्गहो जाव धारणा' २५ यावत धारण! (से किं तं उग्गहे) हे भगवान् सवय 21 रन ? 'उग्गहे दविहे पण्णत्ते गौतम ! अपयड मे ४२ना छ. (तंजहा) मा प्रभारी छे-'अत्थोग्गहे व जणोग्गहे य' ये अविड मने मी व्यनिवड. एवं जदेव आभिनिवोहियनाणं तहेव' की शते नदीसूत्रमा मालिनिमाधि. ज्ञानना विषयमा ४ छे ते शेते माही पण सभा 'नवरं एगट्टियवज्जं जाव नो इंदिय धारणा, सेत्तं धारणा, सेत्तं मइ अन्नाणे' ५२तु विशेषता --Shochoochei. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. ४ ज्ञानमेनिरूपणम् ३१३ मत्यज्ञानम् । तत् किं अथ श्रुताज्ञानम् ? श्रुताज्ञानं यदेभिः अज्ञानिभिः मिथ्यादृष्टिभिः यथानन्द्याम् यावत् चत्वारो वेदाः साङ्गोपागा, तदे तत् श्रुताज्ञानम् । अथ किं तत् विभङ्गज्ञानम् ? विभङ्गझानम् अनेकविधम् पज्ञप्तम्, तद्यथा-ग्रामसंस्थितम्, नगरसंस्थितम्, यावत्-सन्निवेशसंस्थितम्, द्वीपस स्थितम्, समुद्रस स्थितम्, वर्षसस्थितम्, वर्षधरसंस्थितम्, पर्वतसंस्थितम्, वृक्षसं स्थितम्, स्तूपसंस्थितम्, भी जानना चाहिये । ( नवरं एगठियवजं जाव नो इंदियधारणा, सेत्तं मइ अन्नाणे ) परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकार से है कि वहां -पर आभिनियोधिकज्ञानके प्रसंगमें अवग्रहादिके एकार्थिक समानार्थक शब्द कहे गये हैं सो उनके सिवाय यावत् नोइन्द्रिय धारणातक कहना चाहिये इस तरह धारणा कही इस प्रकारसे मति अज्ञान कहा। (से किंत, सुय अनाणे) हे भदन्त ! ताज्ञान कितने प्रकारका है ? (सुय अन्नाणे जं इमं अनाणएहि, मिच्छदिट्टिएहिं जहा नंदीए जाने चत्तारि वेदा संगोवंगा सेत्त सुयअन्नाणे) हे गौतम ! जो अज्ञानी मिथ्यादृष्टियोंने प्ररूपित किया है इत्यादि नंदीसूत्र में कहे अनुसार यावत् सांगोपाङ्ग चारवेद वे श्रुत अज्ञान इस प्रकार श्रुताज्ञान कहा गया है । (से किं त विभंगनाणे) हे भदन्त ! विभङ्गज्ञान कितने प्रकारका कहा गया है ? (विभंगनाणे अणेगविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! विभंगज्ञान अनेक प्रकारका कहा गया है । (तंजहा) जैसे (गामसंठिए, नगरसंठिए, जाच संनिवेससंठिए, दीवसठिए, समुहसंठिए, वाससंठिए, वासहरसंठिए, पव्वयसंठिए, रुक्खसंठिए, थूभसंठिए हयसंठिए, गयसએટલી જ છે ત્યાં આગળ આમિનિબેધિક જ્ઞાનના પ્રસ ગમા અવગ્રહાદિના એકાથક સમાન અર્થવાળા શબ્દ કહેલા છે તે તેના સિવાય યાવત– ને ઈન્દ્રિય ધારણા પર્યત सभावानु छे से प्रभाणे पार भने भति जान ह्याथे से कि । त सुय अन्नाणे, हे भगवन श्रुतजान Rना खेसा छ? मुय अन्नाणे जे इमे अन्नाणएहि मिच्छद्दिट्ठिएहिं जहा न दीए जाव चत्तारि वेदा संगोवगा से त्त- सुय अन्नाणे' हे गौतम! 2 मज्ञानी भियाद्रष्टियामे निषित छ ઈત્યાદિનદીસૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે યાવત– સાગે પગ ચાર વેદ તે શ્રુતજ્ઞાન એ રીતે श्रुताज्ञान सा छे. से कि त विभंगनाणे'. 3 , मन! , विज्ञान या AURनु ४९ छ ?, 'विभंग नाणे अणेगविहे पण्णत्ते' गौतम ! निशान मने प्रानु-हेद छ त जहा' भ- गांमसंठिए, नगरसंठिए, जाव 'सन्निवेससंठिए, 'दीवसंठिए, समुदसठिए, वाससठिए, वासहरसं ठिए, Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f= ' ... . .. :भगवतीमत्रो .हयस स्थितम्, गजस स्थितम्, नरस स्थितम् किन्नरस स्थितम् किम्पुरुषस स्थितम्, महोरगगन्धर्वसस्थितम्, वृषभस स्थितम्, पशु-पसय-(गवय)-विहग-ज्ञानरनाना संस्थानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । जीवाः खलु भदन्त ! किम् ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! जीवाः ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि, ये ज्ञानिनः ते अस्त्येकके द्विज्ञानिनः, अस्त्येकके त्रिज्ञानिनः, अस्त्येकके चतुज्ञानिनः, अस्त्येकके एकज्ञानिनः, ये द्विज्ञानिनः, ते आभिनिवोधिकज्ञानिनश्च, श्रुतझानिनश्च, ये त्रिज्ञानिनस्ते संठिए, नरसंठिए, किंनरसंठिए, किंपुरिससंठिए, महारगगंधव्वसंठिए, उसभसंठिए, पसुपसयविहगवानर णाणासंठाणसंठिए पण्णत्त) ग्रामाकार नगराकार, यावत् सन्निवेशाकार, द्वीपाकार, समुद्राकार, वर्षाकार वर्षहराकार, पर्वताकार, वृक्षाकार,स्तूपाकार अश्वाकार, गजाकार, नराकार, 'किन्नराकार, किंपुरुषाकार, महोरगाकार, गंधर्वाकार, वृपभाकार, पशु, पसथाकार, विहगाकार, वानराकार इत्यादि नाना आकारवाला कहा गया है । (जीवाणं भंते ! किंनाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! जीव क्या ज्ञानी हैं या अज्ञानी हैं, (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा नाणी वि) अन्नाणी वि) जीव ज्ञानी भी हैं और अज्ञानी भी हैं । (जे नाणी ते अत्थेगइया दुनाणी, अत्थेगइया तिनाणी, अत्थेगइया चउनाणी, अत्थेगहया एगनाणी) जो जीव ज्ञानी हैं उनमें कितनेक जीव दोज्ञानवाले हैं, कितनेकजीव तीनज्ञानवाले हैं, कितनेक चारज्ञानवाले हैं और कितनेकजीव एकज्ञानवाले हैं। (जे दुनाणी ते आभिणिबोहियनाणी य, सुयनाणी य ) जो जीव दोज्ञानवाले हैं, वे मतिज्ञानवाले और श्रुत पव्वयस ठिए, रुक्स्वसंठिए, थूभस ठिए, हयस ठिए, गयसंठिए, नर स ठिए, किन्नरस ठिए, किंपुरिसस ठिए, महोरगगंधव्वस ठिए, उसभ सठिए, पसुपसयविहगवानरणाणासंठाणसंठिए' पण्णते, प्रामा२, નગરાકાર, યાવત- સનિશાકાર, દ્વીપાકાર, સમુદ્રાકાર, વર્ષાકાર, વર્ષહરાકાર, પતાકાર, વૃક્ષાકાર, ઉત્પાકાર, અશ્વાકાર, ગજાકાર, નરાકાર, કિનરાકાર, નિંપુરુષાકાર, મહારગાકાર, ગ ધકાર, વૃષભાકોર, પશું પસયાકાર, વિહંગાકાર, વાનરાકાર ઇત્યાદિ भने २ना मारवा ४९सा छे 'जीवाणं भंते कि नाणी वि अन्नाणी' 3 भगवन! 4 शानी अज्ञानी ? 'गोयमा' 3 गौतम! - 'जीवा नाणि वि अन्नाणी वि' ७५ जानी ५५ छ भने अजानी ५४ छ. 'जे नाणी ते अत्थेगइया .दुन्नाणी, अत्थे गइया तिनाणी, अत्थेगइया चउनाणी, अत्थेगइया एगनाणी' . જે જીવ જ્ઞાની છે તેમાં કેટલાક જીવ બે જ્ઞાનવાળા છે, કેટલાક છત્ર ત્રણ જ્ઞાનવાળા છે અને કેટલાક જીવ ચાર જ્ઞાનવાળા છે તેમજ કેટલાક જીવ એક જ્ઞાનવાળા છે. जे दुन्नाणी ते आभिनिवोहिय नाणी य मुय नाणी य रे ०५ मे ज्ञानामा छ Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. ४ ज्ञानभेद निरूपणम् ३१५ आमिनिवोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, अथवा आभिनियरोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः मनः पर्यवज्ञानिनः, ये चतुर्ज्ञानिनस्ते अभिनिवोधिक ज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अत्रविज्ञानिनः, मनःपर्यवज्ञानिनः, ये एकज्ञानिनः ते नियमात् केवलज्ञानिनः, ये अज्ञानिनस्ते अस्त्येकके द्वयज्ञानिनः, अस्त्येकके त्र्यज्ञानिनः, ये ज्ञानिनस्ते मनः पर्यवाज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनथ, ये व्यज्ञानिनस्ते मनः पर्यत्राज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, विभङ्गज्ञानिनः ॥ ०४ ज्ञानवाले हैं। (जे तिन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी ) जो जीव तीनज्ञानवाले हैं वे मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवविज्ञान इन तीन ज्ञानवाले होते | ( अहवा आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी मणपजवनाणी) अथवा मनिज्ञान, श्रुतज्ञान और मनःपर्यव ज्ञान इन तीन ज्ञान वाले होते हैं । (जे चउनाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी मणमजवनाणी) जो जीव चारज्ञानवाले होते हैं वे मतिज्ञान श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्यवज्ञान इन चार ज्ञानवाले होते हैं (जे एगनाणी ते नियमा केवलवाणी) और जो जीव एक ज्ञानवाले होते हैं वे नियम से, एक ज्ञान केवलज्ञानवाले होते हैं । ( जे अन्नाणी ते अत्थेगइया, दुअन्नाणी अत्थेगइया ति अन्नाणी ) जो जीव अज्ञानी कहे गये हैं वे कितनेक जीव दो अज्ञानवाले होते हैं और कितनेक जीव तीन अज्ञानवाले होते हैं । (जे दु अन्नाणी ते The अन्नाणीय, सुयअन्नाणीय) जो दो अज्ञानवाले होते हैं, मत्यते भतीज्ञानमने श्रुतज्ञानवाणा छे. 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहिय नाणी सुय नाणी ओहिनाणी' के लव त्रायु ज्ञानवाणा छे ते भतिज्ञान, श्रुतज्ञान भने અવધિતાનવાળા છે 6 अहका आभिणिवो हियनाणी सुयनाणी मणपज्जवनाणी ' અથવા તીજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને મન પવજ્ઞાન એ ત્રણ ज्ञानवाणी होय . ' जे चउताणी ते आभिणिवोहिय नाणी सुयनाणी ओहि 'नाणी मगपज्जवनाणी " જે જીવ ચાર જ્ઞાનવાળા હાય છે તે મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, अवधिज्ञानाने मन:पर्ययज्ञान में यार ज्ञानवाणा होय छे ! जे एग नाणी ते नियमा केवलनाणी सुने ? व ४ ज्ञानवाणी होय छे ते नियमथा मे ज्ञान विज्ञानवाणी होय छे. 'जे अन्नाणी ते अत्येगइया दुअन्नाणी, अत्येगहया 'ति अन्नाणी' ? व अज्ञानी ते पैडी डेटा मे अज्ञानवाणा भने કેટલાક ત્રણુ અજ્ઞાનવાળા હાય છે 'जे दु अन्नाणी ते • मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणी य' २. मे अज्ञानवाणा होय छे સત્યજ્ઞાનવાળા અને શ્રુતાજ્ઞાનવાળા હાય છે 1 1 1 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ३१६ टीका- 'कविणं भंते - ! णाणे पण्णचे ?? गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । कतिविध खलु ज्ञानं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - 'गोयमा ! पचविहे गाणे पण्णत्ते' हे गौतम! पञ्चविधं ज्ञानं प्रज्ञप्तम्, तान्येवाह - 'तं जहा - आभिणिवोहियणाणे, सुयणाणे, ओद्दिणाणे, मणपज्जवणाणे, केवलणाणे' तद्यथा - आभिनिवोधिकज्ञानम्, श्रुतज्ञानम्, अवधिज्ञानम्, मनः पर्यवज्ञानम्, केवलज्ञानम्, तत्र - अर्थाभिमुख्येन यथार्थ नियतो बोधः आभिनिवोधिकज्ञानमुच्यते मनः समाश्रित्य तनद्- विषयमपेक्षते यो बोधः सः आभिनिवोधिकज्ञानं कथ्यते इति भावः श्रुतज्ञानम् - श्रूयते यत् ज्ञानवाले होते हैं और श्रुतअज्ञानवाले होते हैं । (जे तिय अन्नाणी ते मइ अन्नाणी सुयअन्नाणी विभंगनाणी) जो जीव तीन अज्ञानवाले होते हैं वे मत्यज्ञानी होते हैं, श्रुताज्ञानी होते हैं और विभंगज्ञानी होते हैं । 3 टीकार्थ - ज्ञानका अधिकार होनेसे ज्ञानके भेदोंकी विशेषवक्तव्य -- ताका प्रतिपादन यहां पर सूत्रकारने किया है इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है ' कहविणं भंते ! णाणे पण्णत्ते ' हे भदन्त ! ज्ञान कितने प्रकारका कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे नाणे पण्णत्ते' ज्ञानपांच प्रकारका कहा गया है । "तंजा' ज्ञानके वे पाँच प्रकार ऐसे हैं 'आभिणियोहियणाणे, सुयणाणे, ओहिणाणे मणपजवणाणे, केवलणाणे' आभिनियोधिकज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्यवज्ञान, केवलज्ञान पदार्थ की अभिमुखतालेकर जो यथार्थ नियतबोध होता है उसकानाम अभिनिवोधिकज्ञान है । मनको आश्रित करके तत्तत् विषयकी जो बोध अपेक्षा करता है उस बोधका 'जे तिय अन्नाणी मइ अन्नाणी सुयनाणी विभंगनाणी' ? व त्रायु अज्ञानવાળા હાય છે તે મત્યજ્ઞાની હાય છે, શ્રુતાનાની હાય છે અને વિભંગનાની હોય છે. 9 ટીકા – જ્ઞાનનેા અધિકાર હોવાથી જ્ઞાનના ભેનું નિરૂપણ અહીં સૂત્રકારે કર્યું છે તેમાં ગૌતમે પ્રભુને એવું પૂછ્યું કે- 'कविणं भंते णाणे पण्णसे से भगवान ज्ञान ऐटसा अारना बाछे उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम ! ' णाणे पंचविहे पण्णत्ते' ज्ञान यांथ हारना या छे. 'त जहा ' ? આ રીતે છે— 'आभिणिवोहियनाणे, सुयनाणे, मणपज्जवनाणे, केवलनाणे' शालिनिनोधिज्ञान, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન પદાર્થને સન્મુખરાખીને જે યથા નિયત મેષ થાય છે તેનું નામ આિિનબેાધિજ્ઞાન છે. મનને આશ્રય કરીને તે તે વિષયાના જે બેધ થાય છે—અપેક્ષિત હાય છે તે ધનું નામ આભિનિબાધિકજ્ઞાન હેલ Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.४ ज्ञानभेदनिरूपणम् तदिति श्रुतम्, शब्दः श्रवणं वा तदेव ज्ञानं -भावश्रुतकारणत्वात्, कारणे कार्योंपचारात् श्रतज्ञानम्, अथवा श्रुतात् शब्दात् - ज्ञानम् इन्द्रियनोइन्द्रियनिमित्तः श्रुतानुसारी बोधः इत्यर्थः, अवधिज्ञानम्-अवधिना सर्वमूर्त द्रव्ये मर्यादया 'मूर्त द्रव्याण्येव जानाति नेतराणि' इति व्यवस्थया जायमानं प्रत्यक्षज्ञानम् अवधिज्ञानमुच्यते,- मनःपर्यवज्ञानम्-मनोद्रव्यपर्यायज्ञान मनापर्यत्रज्ञानम्, तथामनोद्रव्यस्य पर्यवः परिच्छेदः सर्वद्रव्यपर्यायाणां संपूर्ण ज्ञान केवलज्ञानमुच्यते । केवलमेकं मत्यादिज्ञाननिरपेक्षत्वात् शुद्धं वा- आवरणमलकलङ्करहितत्वात् यथानाम आभिनियोधिकज्ञान कहा गया है । श्रुतनाम शब्दका है क्योंकि शब्द सुना जाता है इसलिये शब्द अथवा श्रवण इन्हें ही, भावश्रुत का कारण होनेके कारण कारणमें कार्यके उपचार करदेनेसे श्रतज्ञान कह दिया गया है। अथवा श्रत-शब्दसे इन्द्रिय और नोइन्द्रिय निमित्तवाला श्रुतानुसारी जो बोध होता है वह श्रुतज्ञान है । सर्वमूर्तद्रव्योंको जो मर्यादालेकर स्पष्ट विना इन्द्रियोंकी सहायताको जानता है अथवा संवमूर्तद्रव्यरूपमर्यादाको लेकर जो उन्हें जानता है वह ज्ञान अवधिज्ञान है । अवधिज्ञान मूर्तद्रव्योंके सिवाय अमूर्तद्रव्योंकों नहीं ‘जानता है । मनोद्रव्यको जाननेवाला अर्थात् विना किसी इन्द्रियकी सहायताके जो ज्ञान स्पष्टरूपसे मनके विचारोंको पर्यायोंको जानता है ऐसे ज्ञानका नाम मनःपर्यवज्ञान है । जो ज्ञान समस्त द्रव्योंको और उनकी त्रिकालवी पर्यायौंको स्पष्टरूपसे जानता है उस ज्ञानका नाम केवलज्ञान है । यह मत्यादिकज्ञान निरपेक्ष होनेसे एक असहाय होता है अथवा आवरणकलङ्कसे रहित होने के कारण છે. શ્રુતનામ શબ્દનુ છે કેમકે શબ્દ સંભળાય છે એટલે શબ્દ અથવા શ્રવણને જ ભાવજ્ઞાનનું કારણ કહેલ હોવાથી કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવાથી શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. અથવા શ્રીશબ્દથી ઇન્દ્રિય અને નેઈન્દ્રિય નિમિત્તવાળુ શ્રતાનુસારી જે બાધ થાય છે તે થતજ્ઞાન છે. સર્વ મૂર્ત દ્રવ્યની મર્યાદાને ઈદ્રિયોની સહાયતા સિવાય સ્પષ્ટ રીતે જાણે છે અથવા સર્વ મૂર્ત દ્રવ્યરૂપ મર્યાદાથી જે તેને જાણે છે તે જ્ઞાન અવધિજ્ઞાન છે. “અવધિજ્ઞાન મૂર્ત કા સિવાય અમૂર્ત દ્રવ્યને જાણતું નથી. મને દ્રવ્યને જાણવાવાળું અર્થાત કે ઈન્દ્રિયની સહાયતા વિના જે જ્ઞાન મનના વિચારને – પર્યાને – જાણે છે એવા જ્ઞાનનું નામ મન:પર્યાયજ્ઞાન છે, જે શાન સમસ્ત દ્રવ્યને અને તેની ત્રિકાળવત પર્યાને સ્પષ્ટ રૂપથી જાણે છે તે જ્ઞાનનું નામ કેવળજ્ઞાન છે. તે મત્યાદિતાન નિરપેક્ષ હોવાથી એક અસહાયરૂપ હોય છે અથવા આવરણ કલંકરહિત હોવાથી કારણ શુદ્ધ હોય Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઢ Authe भगवतीसूत्रे . वस्थिताशेषभावावभासि ज्ञानमित्यर्थः । गौतमः पृच्छति - 'से किंत' आभिणिवोहियनाणे ?" हे भदन्त ! अथ किं तत् - कतिविधम् आभिनिवोधिकज्ञानमुच्यते ? 'भगवानाह - 'आभिणिवोहियनाणे चउविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अभिनिबोधकज्ञानं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा - उग्गहो, ईहा, अत्राओ, धारणा' तद्यथा - अवग्रहः, ईहा, अवायः, धारणाच, तत्र अनिर्देश्यसामान्यमात्ररूपार्थ विद्यमानार्थस्य विशेषधर्मविचारणा सदर्थविशेषालोचनम् ग्रहणम् अवग्रहः, ईहा, अर्थाविनिश्वयः - अवायः निश्चितार्थस्य स्मरणादि रूपेण कालान्तरेऽपि धारणं धारणा उच्यते इति भाव:, ' एवं जहा रायप्पसेणइज्जे गाणाणं भेदो शुद्ध होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि जो ज्ञान संपूर्ण होता है उसी ज्ञानका नाम केवलज्ञान है । इसज्ञान में समस्त मूर्तिक और अमूर्ति पदार्थो का यथार्थ अवभास होता है । अब गौतम प्रभुसे ऐसो पूछते हैं 'से किं तं आभिणियोहियनाणे' हे भदन्त ! आभिनिबोधिक ज्ञान कितने प्रकारका कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं 'आभिणिबोहियनाणे चव्विहे पण्णत्ते' हे गौतम! अभिनिबोधिकज्ञान चार प्रकारका कहा गया है । 'तेजहा' जो इस प्रकारसे है ' उगहों, ईहा, अवाओ, धारणा' अवग्रह ईहा, अवाय और धारणा अनिर्देश्य ऐसे सामान्यमात्ररूप अर्थका ग्रहण होना इसका नाम अवग्रह है । विद्यमान अर्थके विशेषधर्मो की विचारणाका होना इसका नाम ईहा है । ईहित अर्थका निश्चय होना इसका नाम अवाय है और निश्चित हुए अर्थकी स्मरणादिरूपसे कालान्तर में भी धारणा बनी रहना इसका नाम धारणा है । ' एवं जहा रायप्पसेण 3 " એ કહેવાના હેતુ એ છે કે જે જ્ઞાન સંપુર્ણ હાય છે તે જ નનનું નામ કેવળજ્ઞાન છે. । આ જ્ઞાનમાં સંપૂર્ણ સૂતિક અને અમૂર્તિ'ક પદાર્થાના યથા રીતે આભાસ થાય છે. अश्- 'से किं त आभिणिवोहिय नाणं' हे भगवन मलिनिमोधिज्ञान डेटसा अठारनु ह्यु ं छे. उत्तर--' 'आभिणिवोहियनाणे चउबिहे 'पण्णत्ते' दे गौतम ! “आलिनिञोधिज्ञान यार प्रहार हे 'तं जहा' ने प्रभा छे. उग्गहो, ईहा, अवाओ, धारणा, अवग्रह, ईडी, अपाय भने धारणा ननिर्देशेस मेवा સામાન્ય માત્ર રૂપમનું ગ્રહણ થયું તેનું નામ અવગ્રહ છે. વિદ્યમાન અને વિશેષ. ધર્માંની વિચારણાનુ થવું તેનું નામ મહા છે.. ઇહિત અના નિશ્ચય થવા તેનું નામ • અવાય છે અને નિશ્ચિત થયેલ અની સ્મરણુ આદિ રૂપથી કાલાન્તરમાં પણ ધારણાનું । जनी रहेदु- तेनु नाभ धार छे.. 'एवं जहा रायप्पसेणइज्जे गाणार्ण भेदो तहेब 9. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ४ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३१९ ate sofa - भाणि जाव सेतं केवलनाणे' एवं यथा राजमश्नीयसूत्रे ज्ञानानां भेदः प्रकारः प्रतिपादितस्तथैव इहापि भणितव्यः यावत् - तदेतत् केवलज्ञानम्, केवलज्ञानपर्यन्तमित्यर्थः । गौतमः पृच्छति - 'अन्नाणे णं भंते! कविहे पण्णत्ते ?' हे `भदन्त ! अज्ञानं खलु कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? विपरीतज्ञानमज्ञानम्, भगवानाह - 'गोमा ! तिविहे पन्नत्ते, तं जहा - मइअण्णाणे, सुयअण्णाणे, विभंगनाणे' हे गौतम ! अज्ञानं त्रिविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - मत्यज्ञानम्, श्रुताज्ञानम्, विभङ्गज्ञानम् विपरीतज्ञानम् विरुद्धा भङ्गा विकल्पा यस्मिन् तत् विभङ्गज्ञानम्, उक्त च " अवसेसिया मइ चिय, सम्मदिट्ठिस्स सा मइन्नाणं, म अन्नाणं मिच्छद्दिट्टिस्स सुपि एमेव ' ॥ १ ॥ A गौतमः पृच्छति - 'से किं तं गइअन्नाणे ? हे भदन्त ! अथ किं तत्इज्जे णाणाण भेदो तहेव इहवि भाणियच्वो जाव सेत्तं केवलनाणे' राजमनीय सूत्रमें जिस प्रकारसे ज्ञानोंका प्रकार कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी वह कह लेना चाहिये यावत् 'से तं' केवलनाणे' इस पाठतक । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'अन्नाणेणं भंते ! कविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! अज्ञान कितने प्रकारका कहा गया है ? विपरीतज्ञानका नाम अज्ञान है। इसका उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविहे पम्नत्ते ' अज्ञान - विपरीतज्ञान तीन प्रकारका कहा गया है । ' तंजहा ' जो इस प्रकार से है मह अन्नाणे, सुयअन्नाणे, विभंगनाणे' मत्यज्ञान, श्रुतअज्ञान, विभंगज्ञान विरुद्ध विकल्प जिस ज्ञानमें होते हैं उसका नाम विभङ्ग ज्ञान है । - कहा भी है- ' अवसेसिया महचिय इत्यादि 6 - इसकी व्याख्या मुद्रित नंदीसूत्र में पृ. २९४ वैमें देखनी चाहिये । इह भाणिया जाव सेत्तं केवलनाणे' राप्रश्नीय सूत्रमा ने रीते ज्ञानना लेहे। हे छेतेन ते सही या पशु समन्न्वा यावत्- 'सेत्तं केवलनाणे' या पर्यत. - प्रश्न- 'अन्नाणं भंते कइविहे' पण्णत्ते' हे भगवान! अज्ञान हेटला अडारना अहेसां छे ? विपरीत ज्ञाननु नाम अज्ञान छे. ७. 'गोयमा' हे गौतम! तिविहे पण्णत्ते' अज्ञानत्रा प्राश्नु उडेल छे 'तं जहा ' ने मारीत 'मइ अन्नाणे, सुय अन्नाणे, विभंगनाणे' भत्यज्ञान, श्राज्ञान भने विलंगज्ञान विरुद्ध विप ने ज्ञानमा होय छे ते ज्ञाननु नाम विभंगज्ञान छे छुप े - 'अव से सियामइच्चिय इत्यादि' -मा गाथानी व्याख्या नहीसूत्रमा पृष्ट २८४ मा लेह सेवी अभ - 'से किं त मइ Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ }'. भगवती ३२० " कतिविधम् मत्यज्ञानं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - ' मइ अन्नाणे चउच्चिहे पण्णत्ते ' 'तं जहा उग्गहे जाव धारणा' हे गौतम ! मत्यज्ञानं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - अवग्रहः, यावत्-ईहा, अवयः धारणाच गौतमः पृच्छति - 'से कि तं उग्गहे ?' भदन्त ! अथ किं सः कतिविधः अवग्रहः ? भगवानाह - 'उग् पन्नत्ते, तं जहा - अत्थोग्गहे य ' वंजणोग्गहेय' हे गौतम ! मत्यज्ञानभेदरूपोऽवग्रहः द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - अर्थावग्रस्थ, व्यव्जनावग्रहथ, 'अस्ति किंस्वित्' इत्येवं सामान्यावबोधः अर्थावग्रहः सकलविशेषनिरपेक्षाव्यपदेश्यार्थग्रहणमित्यर्थः तस्य सकलेन्द्रियार्थव्यापकत्वात्प्रथममुपन्यासः, तत्र येन अर्थः व्यज्यते प्रकटी अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं 'से किं तं महअन्नाणे' हे भदन्त । मत्यज्ञान कितने प्रकारका कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं ' मइ अन्नाणे व पण्णत्ते' हे गौतम ! मत्यज्ञान चारप्रकारका कहा गया है 'जहा' जैसे 'उग्गहें जाव धारणा' अवग्रह ईहा, अवाय, धारणा | अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं से किं तं उग्गहे ' हे भदन्त ! अवग्रह कितने प्रकारका कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं है गौतम "उग दुविहे पण्णत्ते'' अवग्रह दो प्रकारका कहा गया है 'तंजहा' जैसे 'अत्थोग्गहे यं वंजणोग्ग हेय' अथवग्रह और व्यञ्ज-'नावग्रह 'अस्ति किंचित् ' ' इस तरह के सामान्य ज्ञानका नाम अर्थावग्रह अर्थात् सकलविशेष निरपेक्ष और अव्यपदेश्य ऐसा जो अर्थग्रहण वह अर्थावग्रह है तात्पर्य यह है कि अर्थावग्रहमें जो अर्थका अवग्रहरूप ज्ञान होता है वह सकलविशेष निरपेक्ष होता है यह काला है या पीला है इस प्रकारके विशेष धर्मकी अपेक्षासे अन्नाणे' हे भगवन ! 'भत्यज्ञान डेंटला प्रारनु छे ! . - 'म अन्नाणे चउत्रिहे पण्णत्ते' हे गातम! भत्यज्ञान यार अमरनुं उस छे.' 'तं'जहा' ने मारी - 'उग्गहे जात्र, धारणा,' अवथड ठंडा भवाय भने धारणा.' से किं त' उग्गहे " हे भगवन! वनड डेटला अारना था ? - हे गौतम 'उग्गहे दुविहे पण्णत्ते' अवग्रह में प्रारना छे छे तं जहा ' ?भे- - ' अत्थग्गहे य वैजणोग्गहे य ' अर्थावग्रह भने व्यन्नाव 'अस्ति किंचित' मे रीतनुं सामान्य ज्ञाननु नाम-અર્થાવગ્રહ છે અર્થાત સકલ વિશેષ નિરપેક્ષ અને અન્યપદેશ્ય એવા જે અર્થ ગ્રહણ છે તે અર્થાવગ્રહ છે કહેવાનો હેતુ એ છે કે અર્થાવગ્રહમાં જે અર્થના અવગ્રહરૂપ જ્ઞાનહાય છે તે સકલ વિશેષ નિરપેક્ષ હાય છે, એટલે કે આ કાળુ છુ, આ પીળું છે. · Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ मू. ४ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३२१ रहित होता है तथा यह कौनसा पदार्थ है इस प्रकारसे निर्देश्य कथन करने योग्य नहीं होता है । अर्थावग्रह सफल इन्द्रियोंके अर्थ विषयभूत पदार्थ के साथ व्यापक रहता है अर्थात् अर्थावग्रह पांच इन्द्रिय और मनसे उत्पन्न होता है इसलिये उसका यहां पर प्रथम कथन किया गया है । प्रदीपसे जिस प्रकार पदार्थ अभिव्यक्त (प्रगट) किया जाता है उसी प्रकारसे जिसके द्वारा अर्थ प्रकट किया जाता है उसका नाम व्यञ्जन है । यह व्यञ्जन उपकरणेन्द्रिय जो श्रोत्रादिक हैं उनका और उनके विषयभूत शब्दादिकोंका परस्पर संबंध स्वरूप माना गया है । अर्थात् उपकरणेन्द्रियका विषयके साथ संबंध होना यह व्यञ्जन है । इन्द्रिय और पदार्थका संबंध होने पर ही इन्द्रियों का शब्दादिरूप विषय श्रोत्रादिक इन्द्रियों द्वारा वापित किया जा सकता है, अन्यथा नहीं अतः सम्बन्धका नाम व्यञ्जन है । इन्द्रिय और पदार्थ के संबंधरूप व्यञ्जनद्वारा जो शब्दादिकरूप अर्थका सर्वप्रथम अत्यल्पमात्रामें अवग्रह परिच्छेद होना है वह व्यञ्जनावग्रह है । तात्पर्य यह है कि प्रारंभ में ज्ञानकी मात्रा इतनी अल्प होती है कि उससे 'यह कुछ है' ऐसा सामान्य बोध भी नहीं होने पाता है । इसका नाम अव्यक्तपरिच्छेद है और यही व्यञ्जनावग्रह है । अथवा એ પ્રકારના વિશેષ ધર્મની અપેક્ષારહિત હૈાય છે તથા આ કયા પદાર્થ છે? એવા પ્રકારના નિર્દેશ કથન કરવા ચાગ્ય હાતું નથી અર્થાવગ્રહુ સકલ ઇન્દ્રિયાના અ વિષયભૂત પદ્મા'ની સાથે વ્યાપક રહે છે. અર્થાત્ અર્થાવગ્રહ પાંચ ઇન્દ્રિય અને મનથી ઉત્પન્ન થાય છે. એટલા માટે તેનુ અહીં પહેલા કથન કરેલ છે. દીવાથી જે રીતે પદા પ્રકટ કરાય છે એ જ રીતે જેના દ્વારા અર્થે પ્રકટ કરાય છે તેનુ નામ વ્યંજન છે. એ વ્ય જન ઉપકરણેદ્રિય જે શ્રોત્રાહ્કિ છે તેના અને તેના વિષયભૂત શબ્દાદિકને પરસ્પર સબંધ રૂપ માને છે. અર્થાત્ ઉપકરણેન્દ્રિયના વિષયની સાથે સબધ થવા તેનું નામ વ્યંજન છે. ઇન્દ્રિય અને પદાર્થનેા સબંધ થવા છતાં ઇન્દ્રિયાને શબ્દાદિરૂપ વિષય શ્રોત્રાદિક ઇન્દ્રિયા દ્વારા જણાય છે. અન્યથા ભિન્ન રીતે નહી” એટલા સારૂ સંબધનુ નામ વ્યંજન છે. ઇન્દ્રિય અને પદાર્થના સબંધરૂપ વ્યજન દ્વારા જે શબ્દાદિ રૂપ અને સર્વાં પ્રથમ અતિ અલ્પ માત્રામાં અવગ્રડ-પરિચ્છેદ્ર થાય છે તેને વ્યંજનાવગ્રહ કહે છે. કહેવાના હેતુ એ છે કે શરુઆતમા જ્ઞાનની માત્રા એટલી અલ્પ હાય છે કે તેનાથી આ કંઇક છે એવે સામાન્ય એધ પણ થતા નથી તેનું નામ અવ્યકત પરિચ્છેદ છે 1 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ भगवतीसूत्रे " क्रियते प्रदीपेन घट इवेति तद्व्यञ्जनम् तच्च उपकरणेन्द्रियम् शब्दादिरूपेण परिणाम प्राप्तद्रव्यसमूहश्च तथाच उपकरणेन्द्रियेण प्राप्तशब्दादिविषयाणाम् व्यक्त ज्ञानं व्यञ्जनावग्रहः एवं जहेबआभिणिवोहियनाणं तहेव, नवरं एगट्टियवज् जात्र नोइंदियधारणा, सेनं धारणा, सेत्तं मइअण्णाणे ' एवं यथैव आभिनिवोधिकज्ञान मतिज्ञानं भणितं तथैव अत्रापि भणितव्यम्, तदालाप कश्चैवम् -' से किं तं वंजणोग्गहे ? वंजणोग्गहे चउन्त्रि पण्णत्ते, तं जहा- सोइंदियवंजगोग्गहे, घाणिदियवंजणोग्गहे, जिभिदियांजणोग्गहे, फासिंदियवंजणोग्गहे ' इत्यादि । अर्थ किं स व्यञ्जनावग्रहः - व्यञ्जनावग्रहः चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - श्रोत्रेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः प्राणेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः, जिह्वन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः, स्पर्शे'द्रव्यसमूहश्च' व्यञ्जनका नाम द्रव्यसमूह भी है । क्योंकि शब्दादिरूप अर्थही अव्यक्तरूपसे व्यञ्जित किये जाते हैं । 'एव' जहेव आभिणि बोहियनाणं तहेव, नवरं एगट्टियवज्जं जाव नोइंदिय धारणा, सेत्त धारणा, सेत्त मह अण्णाणे' जिस प्रकारसे आभिनिबोधिक- मतिज्ञान कहा है उसी प्रकार से यहां पर भी व्यजनावग्रह भी कहना चाहिये । इससे संबंध रखनेवाला आलापक इस प्रकार से है 'से किं तं वंजणोगहे ? वंजणोग्गहेच उच्चिहे पण्णत्ते, तंजहा सोइंदियवंजणोग्गहे, घाणिदियवंजणोग्गहे, जिम्भिदियवंजणोग्गहे, फासिंदिप वंजणोग्गहे, गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं हे भदन्त ! व्यञ्जनाग्रह कितने प्रकारका कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! व्यञ्जनावग्रह चार प्रकारका कहा गया है जैसे १ श्रोत्रेन्द्रियव्यञ्जनावग्रह, २ घाणेन्द्रियव्यञ्जनावग्रह ३जिहूवेन्द्रिय व्यञ्जनावग्रह, ४स्पर्शनेन्द्रियव्यञ्जनावग्रह इत्यादि ाने ते ४ व्य भनावग्रह छे. अथवा 'द्रव्यसमूहश्च' व्यन्ननु नाम द्रव्य सभूड छे भट्ठे शाहि ३५ अर्थ सव्यत ३५थी व्यक्ति अशय 'एवं जहेव आभि णिवोहियनाणं तदेव नवरं एगें दियवज्जं जाव नो इंदिय धारणा सेत्तं धारणा सेतं मइ अन्नाणे' के रीते मालिनिमोधित भतिज्ञान अडेस छेतेन ते અહી આ વ્યંજનાવગ્રહ પણ સમજી લેવું. તેનેા સંભંધ રાખનાર આલાપ – प्रभा - 'से किं तं वंज्जणोग्गहे, वंजणोग्गहे चउविहे पण्णत्ते तं जहा सोइंदियवंजणोग्गहे वार्णिदिय वंजणोग्गदे जिब्भिंदिय वंजणोग्गहे, फासिंदिय वंजणोग्गहे ' गौतम स्वामी प्रभुने पूछे थे ! हे भगवन ! व्यन्नावभर उटसा પ્રકારના કહેલ છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે- હૈં ગૌતમ! વ્યંજનાવગ્રહ ચાર પ્રકારના કહેલ છે. જેમકે- ૧ શ્રોત્રે દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ, ૨ ધ્રાણેંદ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ, ૩ જિન્હેન્દ્રિય વાકય આ B Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.४ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३२३ न्द्रियव्यञ्जनावग्रहः, इत्यादि । किन्तु नवरम् विशेषः पुनरय वोध्या-तत्राभिनि वोधिकज्ञानप्रसङ्गे अवग्रहादीनाम् एकाथिकः समानार्थकः शब्द:-अवग्रहणता, अवधारणता, श्रवणता, अवलम्बनता, मेधा' इत्येवंरूपः ईहादेरपि कथितः सः अत्र मत्यज्ञाने तद्वर्जितम् यावत्-ईहा-अबायः नोइन्द्रियधारणापर्यन्तं वक्तव्यम्, सैपा धारणा कथिता, तदेतत्-मत्यज्ञानम् कथितम् । गौतमः पृच्छति-से कि त सुयअन्नाणे ?' हे भदन्त ! अथ किं तत् श्रुताज्ञानं कियत्मकारक श्रुताज्ञानमुच्यते ? भगवानाह-जं इमं अन्नाणिएहि मिच्छादिहिएहिं जहा नंदीए, जाव चत्तारि वेदा संगोवंगा, सेत्तं सुयअन्नाणे' हे गौतम ! यदेभिः अज्ञानिभिः 'नवरं' विशेषता इस प्रकारसे हैं वहाँ पर नंदीनूत्र में आभिनियोधिक ज्ञानके प्रसङ्गमें अवग्रहादिकोंके एकार्थक पांच नाम इस प्रकारसे कहे गये हैं अवग्रहणता १, अवधारणता २, श्रवणता ३, अवलम्बनता ४, मेधा ५, इसी तरहसे ईहा, अवाय और धारणा इनके भी ५-५ पर्यायरूप नाम कहे गये हैं सो इन पांच २ नामोंको छोडकर मत्यज्ञानके प्रकरणमें ईहा, अवाय और नोइन्द्रिय धारणा तक वहांका सव प्रकरण कहना चाहिये । इस प्रकारसे यह धारणा कही और धारणाका प्रकरण समाप्त होते ही मत्यज्ञानका प्रकरण भी समाप्त हो जाता है, ऐसा जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं 'से कि त सुय अन्नाणे' हे भदन्त ! श्रत अज्ञान कितने प्रकार का कहो गया है ? उत्तरमें प्रभु रहते हैं 'जं इमं अन्नाणिएहिं मिच्छादिहिएहिं जहा नंदीए जाव चत्तारि वेदा सगोवंगा, सेत्तं सुयવ્ય જનાવગ્રહ, ૪ સ્પેશેન્દ્રિય વ્ય જનાવગ્રહ ઇત્યાદિ “ના વિશેષપણુ એ છે કે ત્યાં નદીસત્રમાં આમિનિબેધિક જ્ઞાનના પ્રસગમાં અવગ્રહાદિકાને એકાઈક પાચ નામ નીચે પ્રમાણે કહેલા છે- અવગણતા ૧. અવધારણતા ૨, શ્રવણતા ૩, અવલંબનતા ૪, મેધા ૫, તેમજ ઈહા, અવાય, અને ધારણ તેના પણ પાંચ પાંચ નામ કહેલા છે એ પાંચ નામેાને છોડીને મત્યજ્ઞાનના પ્રકરણમાં ઈહા, અવાય અને ઇન્દ્રિય ધારણું પર્યત ત્યાંનું સમગ્ર પ્રકરણ સમજી લેવું આ રીતે આ ધારણું કહી અને ધારણાનુ પ્રકરણ સમાપ્ત થતા મત્યજ્ઞાનનું પ્રકરણ પણ સમાપ્ત થાય છે. ગૌતમ સ્વામી ફરી भगवानने छे छे ?- से किं तं मुयअन्नाणे' हे भगवन! श्रतज्ञान l ४।२नु परेव छ ? .- 'जं इमं अन्नाणिएहि मिच्छादिट्टिएहिं जहा नंदीए जाच चत्तारि वेदा स गोवंगा से तं मुय अन्नाणे' हे गौतम ! श्रुतासान यार Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ भगवतीने मिथ्यादृष्टिभिः यथा नन्द्यां नन्दीमत्रे यावत्-एवमुक्तम्-स्वच्छन्दबुद्धिमतिविकल्पितं, तद्यथा-भारतं, रामायणमित्यादि, तत्र अवग्रहः, ईहा च बुद्धिः, अवायो धारणा च मतिः, स्वच्छन्देन स्वाभिमायेण तत्वतः सर्वज्ञकेवलिनिर्मिता र्थानुसारं विनैव बुद्धिमतिभ्यां विकल्पितं स्वच्छन्दबुद्धिमतिविकल्पितं स्वबुद्धिनिर्मितं महाभारतरामायणादिचत्वारो वेदाः साङ्गोपाङ्गाः अङ्गैः षभिः, शिक्षा-कल्प-निरुक्त ज्योतिषव्याकरण-च्छन्दोभिः, उपाङ्गैश्च चतुर्भिायपुराणमीमांसाधर्मशास्त्रलक्षणैः सहिताः साङ्गोपाङ्गाः, तदेतत् श्रुताज्ञानमुच्यते । गौतमः पृच्छति-' से किं तं विभंगनाणे ? हे भदन्त ! अथ किं तत् कियत्प्रकारक विभङ्गज्ञानं भवति ? भगवानाह-'विभङ्गणाणे अणेगविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अन्नाणे' हे गौतम ! श्रुताज्ञान चार प्रकारका कहा गया है और वह चार वेदरूप है इन वेदोंका निर्माण अज्ञानी मिथ्यादृष्टियोंने किया है। जैसा कि नंदीसूत्र में कहा है कि अंगोंपाङ्ग सहित चारवेद श्रुताज्ञानरूप हैं। इनकी रचना स्वच्छन्द मति और बुद्धिसे की गई है । अवग्रह ईहा इनका नाम बुद्धि है अवाय और धारणा इनका नाम मति है । स्वच्छन्दता इनमें इसलिये कही गई है कि ये वास्तवमें सर्वज्ञ केवली भगवानद्वारा निर्मित अर्थ के अनुसार विना ही अपने विषयका निरूपण करती हैं । वेदोंके अंग ६ और उपाङ्ग चार हैं। शिक्षा, कल्प, निरुक्त, ज्योतिष, व्याकरण और छन्द ये ६ अंग, न्याय, पुराण, मीमांसा, धर्मशास्त्र ये चार उपाङ्ग हैं । इस प्रकारसे भारत रामायणादि चारवेद ताज्ञानरूप हैं । यह श्रुताज्ञानका वर्णन है। अब गौतम पूछते हैं 'से किं तं विभंगनाणे' हे भदन्त ! विभङ्ग ज्ञान कितने प्रकारका है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'विभंगनाणे अणेगપ્રકારનું કહેલ છે અને તે ચાર વેદરૂપ છે જેમકે નંદીસૂત્રમાં કહ્યું છે કે અંગોપાંગ હિત ચાર વેદ કૃતાજ્ઞાનરૂપ છે અવગ્રહ, ઈહા એનું નામ બુદ્ધિ છે અવાય અને ધારણનું નામ મતિ છે. સ્વછંદતા તેમાં એટલા માટે કહેલ છે કે વારતવમાં સર્વ કેવળી ભગવાન દ્વારા નિર્દિષ્ટ અર્થ વિના પિતાના વિષયનું નિરૂપણ કરે છે વેદના અંગ છ અને ઉપાંગ ચાર છે. શિક્ષા, ક૫, નિરૂક્ત, જ્યોતિષ, વ્યાકરણ અને છંદ. એ છે અગ છે. ન્યાય, પુરાણ, મિમાંસા અને ધર્મશાસ્ત્ર એ ચાર ઉપાગ છે. તે જ રીતે ભારત रामायण, मा श्रुतासान३५ छे से किं तं विभंगनाणे मान विधान ८क्षा मार्नु छ ? 6- 'विभंगनाणे अणेगविहे पण्णत्ते' हे गौतम qिATHI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२५ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ.२ .४ ज्ञानभेदनिरूपणम् विभङ्गज्ञानम् अनेकविधं प्रज्ञप्तम्, तान्यज्ञाह-'तं जहा-गामसंठिए, आगरसंठिए, नगरसंठिए, णिगमसंठिए, जाव संनिवेसस ठिए, दीवसंटिए, समुद्दस ठिए, वाससंठिए' तद्यथा-ग्रामसंस्थितं ग्रामाकारम् विभङ्गज्ञानम्, आकरसस्थितं खनिकाकारं विभङ्गज्ञानम्, नगरस स्थितं नगराकारम् विभङ्गज्ञानम्, विपरीतम् अवधिज्ञान विभङ्गं तच्च तद् ज्ञानं च यद्वा-विरूपो भङ्ग:-अवधिभेदो विभङ्गः स चासौ ज्ञान चेति विभङ्गज्ञानम्, क्रूिद्धा भङ्गा-वस्तुविकल्पा यस्मिस्तत्, एवं यावत् - पदात्'खेड-कब्बड - मडम्ब - द्रोणमुह-पट्टणासम-संवाह' ग्रामाकरनगरनिगमखेट कर्वटमडम्ब द्रोणमुखपत्तनाश्रमसंवाह इत्येतेषां ग्रहणम्, तत् सन्निवेशसंस्थितम् संनिवेशाकारम् द्वीपसंस्थितं द्वीपाकारम्, समुद्रसंस्थितं समुद्राकारम् वर्षे विहे पण्णत्ते' हे गौतम ! विभंगज्ञान अनेक प्रकारका कहा गया है। 'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं गामसंठिए, आगरसंठिए नगरसंठिए, निगमसंठिए, जाव संनिवेससंठिए, दीवसंठिए, समुहसंठिए, वाससंठिए' ग्रामाकार विभङ्गज्ञान, खानके आकारका विभङ्गज्ञान नगराकार विभङ्गज्ञान, निगमाकार विभङ्गज्ञान खेटाकार, कटाकार, मडम्बाकार, द्रोणमुखाकार, पत्तनाकार, निगमाकार, आश्रमाकार, संवाहाकार सन्निवेशाकार, द्वीपाकार, समुद्राकार भरतक्षेत्रादि आकार । तात्पर्य इस कथनका यह है कि विभंगज्ञान इन सबको जानता है अतः इस अपेक्षा वह तत् तत् आकारवाला यहाँ प्रकट किया गया है। ज्ञान ज्ञेयके आकार हुए विना उस पदार्थको नहीं जान सकता है। ज्ञानका ज्ञेयाकार होना इसका अभिप्राय यही है कि वह उसे अपना विषय बनाता है । बौद्धोकी मान्यताके अनुसार ज्ञेयाकार होना ऐसा कथन यहां अभीष्ट नहीं है नहीं तो ज्ञानमें जडताका प्रसंग प्राप्त होगा अतः उस पदार्थको अपना विषय बनाना यही ज्ञानमें तत् तत् आकारता - मने प्रा२नु ४ा छ 'तंजहा' ते मा शत - गामसंठिए, आगरसंठिए, नगरसंठिए जाव सन्निवेससंठिए, दीवसंठिए, समुद्दसंठिए, वाससठिए' ગ્રામાકાર વિર્ભાગજ્ઞાન, ખાણના આકારનું વિભાગ જ્ઞાન નગરાકાર વિર્ભાગજ્ઞાન, भेट!२, ४.१२, भा२, द्रोणुभुमा२, पत्तना२, निगमा७२, माश्रमाકાર, સ વાહાકાર, સંનિષાકાર, દીપાકાર, સમુદ્રાકાર, અને ભરત ક્ષેત્રાદિ આકારનું વિર્ભાગજ્ઞાન છે. આ કથનને હેતુ એ છે કે વિર્ભાગજ્ઞાન આ દરેકને જાણે છે. તેથી જ તે તે આકારવાળું અહીં બતાવેલ છે. જ્ઞાન રોયના આકાર થયા વિના તે પદાર્થને જાણું શકતું નથી જ્ઞાનનું યાકાર થવું એને અભિપ્રાય એ છે કે તે તેને પિતાનો વિષય બનાવે છે. બૌદ્ધોની માન્યતાનુસાર યાકાર થવું એવું કથન અહીં ઈચ્છિતા નથી, નહીં તે જ્ઞાનમાં જડતાને પ્રસ ગ પ્રાપ્ત થાય એટલા માટે તે પદાર્થને પિતાનો વિષય બનાવવો એ જ જ્ઞાનમાં તે તે આકારપણું છે. એ જ વાત ટીકાકારે Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३.२६ भगवतीसूत्रे संस्थितम् भरतक्षेत्राद्यालम्बनत्वात् भारतादिक्षेत्राद्याकारम् ' वासहरसंठिए, पव्ययसंठिए, रुक्खसंठिए, धूभसंठिए, हयस ठिए, गयस ठिए, नरसंठिए, किंनरसंठिए, किंपुरिसस ठिए, महोरगगंधव्क्स ठिए, उसभसंठिए, पसुपसयविहगवानरणाणास ठाणस ठिए पण्णत्ते ' वर्षधरस स्थितं हिमवदादिवर्षधरपर्वताकारम्, पर्वतस स्थितम् मेरुप्रभृतिपर्वताकारम्, वृक्षसं स्थितम्, आम्रादिवृक्षाकारम्, स्तूपसंस्थितम् स्मृतिस्तंभाकारम् हयसंस्थितम् अश्वाकारम्, गजसंस्थितम् - हस्त्याकारम्, नरस स्थितम् - पुरुषाकारम्, किन्नर संस्थितम् - किन्नराकारम्, किम्पुरुषसंस्थितम् - किम्पुरुषाकारम्, महोरगसंस्थितम् महोरगाकारम्, गन्धर्वसंस्थितम् गन्धर्वाकारम्, वृषभस स्थितम् हृपभाकारम्, पशुसंस्थितम्, गनादिपश्वाकारम्, पसयस ंस्थितम्पसयः आरण्यको गवयपदवाच्यो द्विखुरचतुष्पदविशेषः, तदाकारम्, विहगः पक्षी, वानरो मर्कटः, तत्प्रभृतिनानासंस्थान संस्थिहै यही बात टीकाकारने 'भरत क्षेत्राद्यवलम्बनत्वात्' पदसे स्पष्टकी है। इसी तरह वह विभंगज्ञान 'वासहरसंठिए, पञ्चयसंठिए, रुक्ख संठिए, थूभसंठिए हय संठिए, गयसंठिए, नरसंठिए, किंनर संठिए, किंपुरिस संठिए, महोरगगंधव्वसंठिए, उस भसंठिए, पसुपसयविहगसंठाणसंठिए पण्णत्ते' वर्षधर - हिमवन् आदि पर्वतोंके आकार होता है, मेरु आदि पर्वताकार होता है, आनादि वृक्षाकार होता है, स्तूपाकार होता है, स्तंभाकार होता है, अभ्वाकार होता है, हस्त्याकार होता है पुरुषाकार होता है, किन्नराकार होता है, किम्पुरुषाकार होता है, महोरगाकार 'होता गंधकार होता है, वृषभाकार होता है, गाय आदिके आकारका होता है, पसय-: - रोझके आकारका होता है, विहग - पक्षी के आकारका होता है, वानर - मर्कटके आकारका होता है, इस तरह भरतक्षेत्राद्यवलम्बनत्वात् ૧ એ પદથી સ્પષ્ટ કરેલ છે. એ જ રીતે તે વિભગજ્ઞાન वासहरस ठिए, पच्चयस ठिए, रुक्खस ठिए, धूभस ठिए, इयस ठिए, गयस ठिए, नरस ठिए, किन्नरस ठिए, किंपुरिसास ठिए, महोरगगंधव्व सठिए उसभस ठिए, पनुपसयविहगस ठाणस ठिए पण्णत्ते ' હિમવાન આદિ પર્યંતના આકાર હેય છે, મેરૂ આદિ પર્વત આકાર હોય છે, આમ્રાદિ ,વૃક્ષાકાર હાય છે સ્તૂપાકાર હાય છે, તભાકાર હેાય છે, અશ્વાકાર હોય છે, હસ્યાકાર હાય છે, પુરુષાકાર હોય છે, કિન્નરાકાર હોય છે, કિ પુરુષાકાર હાય છે, મહારગાકાર હાય छे, गंधर्वार होय छे, वृषभार होय छे, गायाहिना भरना होय छे. पसय-शेंना आभरना, होय छे. विडुण - पक्षीना भरना होय छे, वार्नरना આકારના હાય છે. वर्षधर, #1 · C " Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ४ भेदज्ञाननिरूपणम् ३२७ सम् नानाविधजीवाजीवाकारम् विभङ्गज्ञानं प्रज्ञप्तम् । इतः पूर्वं ज्ञानानि अज्ञानानि चोक्तान, अथ ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च निरूपयितुमाह 'जीवा णं भंते । किं नाणी, अन्नाणी ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! जीवाः खलु किं ज्ञानिनो भवन्ति ? अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! जीवा नाणी वि, अन्नाणी वि, ' हे गौतम ! जीवाः खलु ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि च भवन्ति, 'जे नाणी ते अत्येगइया दुन्नाणी' ये ज्ञानिनः तेषु सन्ति एकके द्विज्ञानिनः 'अत्थेगइया तिन्नाणी ' सन्ति एकके विज्ञानिनः 'अत्थे गडपा चउनाणी' सन्ति विभंगज्ञान नानाविध जीव और अजीवके आकारका होता है । यह पहिले ही प्रकट कर दिया गया है कि जो अवधिज्ञान विपरीत होता है वह विभंग कहा गया है, अथवा 'विरूपोभङ्गः' विभङ्गःजिसमें अवधि - द्रव्य-क्षेत्र आदिरूप मर्यादाका भेद विरूप होता है वह अवधिज्ञान विभङ्ग कहा गया है । अथवा - विरुद्धाः भङ्गा ? वस्तुविकल्पाः यस्मिन् जिस अवधिज्ञान में वस्तु विकल्प - पदार्थ पर्यालोचन विरुद्ध होते हैं, वह अवधिज्ञान विभंग होता है । यहांतकतो सूत्रकारने ज्ञान और अज्ञान के विषयमें कथन किया है अब वे ज्ञानी और अज्ञानीके विषय में कथन करते हैं इसमें गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'जीवाणं भंते! किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा नाणी वि, अन्नाणी वि. जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । " जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी' जो ज्ञानी होते हैं उनमें से कितनेकजीव दो એ રીતે વિભગજ્ઞાન અનેક જીવ અને અજીવના આકારનું હેાય છે. એ તા પહેલાં જ પ્રકટ કરેલ છે કે જે અવધિજ્ઞાન વિપરીત હેાય તે જ વિભગજ્ઞાન હોય છે. અથવા 'विरूपो भङ्गः विभङ्गः' २मा अवधि-द्रव्य, क्षेत्र यहि भर्याहाना भेट वि३य होय छे ते व्यवधिज्ञान विल गज्ञान हेवाय अथवा 'विरुद्धा ङ्गाः वस्तुविकल्पाः यस्मिन् ' જે અવધિજ્ઞાનમા વસ્તુવિકલ્૫–પદાર્થાંનું પર્યાલાચન વિરૂદ્ધ ાય– તે અવધિજ્ઞાન વિભગ હાય છે અહી પ ત સૂત્રકારે જ્ઞાન અને અજ્ઞાનના વિષયમાં કથન કરેલ છે. હવે તે જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના વિષયમાં કથન કરે છે. તે વિષયમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું पूछे छे - 'जीवाणं भंते किं नाणी अन्नाणी' हे भगवनू लव ज्ञानी होय छे ! अज्ञानी ? G - 'गोयमा' हे गौतम 'जीवा नाणी वि अन्नाणी वि' व ज्ञानी पशु छे मने अज्ञानी पशु. 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी' ने ज्ञानी होय Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ भगवतीसूत्रे एकके चतुर्ज्ञानिनः, 'अत्थेगइया एगनाणी' सन्ति एकके एकज्ञानिनः इति, तदेव विशदयन्नाह-'जे दुन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी य, मुयनाणी य' 'ये जीवा द्विज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनश्व, श्रुतज्ञानिनश्च भवन्ति, 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी मुयनाणी, ओहिनाणी' ये जीवास्त्रिज्ञानिनस्ते आभिनिबोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिन्ः, अवधिज्ञानिनो भवन्ति, 'अहवा आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणी' अथवा त्रिज्ञानिनो जीवा आभिनिबोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, मनःपर्यवज्ञानिनो भवन्ति, 'जे चउनाणी 'ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपजवणाणी' ये जीवाश्चज्ञानवाले होते हैं 'अत्थेगइया तिन्नाणी' कितनेक जोव तीनज्ञानवाले होते हैं 'अत्थेगइया चउनाणी' कितनेक जीव चारज्ञानवाले होते हैं 'अत्थेगइया एगनाणी' और कितनेक जीव एकज्ञानवाले होते हैं । इसी बातको विशद करनेके अभिप्रायसे सूत्रकार कहते है 'जे दुन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी य, सुयनाणीय' जो जीव दो ज्ञानवाले कहे गये हैं वे आभिनीबोधिकज्ञान और श्रुतज्ञान इन दो ज्ञानवाले हैं 'जे तिन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहि. नाणी' जो जीव तीन ज्ञानवाले कहे गये हैं वे आभिनियोधिक ज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान इन तीन ज्ञानोंवाले होते हैं ' अहवा' आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणी' आभिनिबोधिकज्ञान, श्रुतज्ञान और मनःपर्यवज्ञान इन तीन ज्ञानवाले होते हैं । 'जे चउनाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहियनाणी, मणपज्जवस पेटी Belk १ मे नानपाय छे. 'अत्थेगइया तिन्नाणी' ८६४ व त्रय शानदार होय छे. 'अत्थेगइया चजनाणी' मा यार ज्ञानवा लेप छ 'अत्थेगइया एगनाणी' भने ४८४ मे ज्ञानी डाय छे मे०१ वातने २५ ४२वाना भलिभायथा सूत्रा२ ४ छ : 'जे दुन्नाणी ते आभिनिबोहियनाणी य, सुयनाणी य' १ मे सानपणां हे छ त मानिनिमाधि जान भने श्रुतज्ञान मे में शानदार छ. 'जे तिन्नाणी ते आभिनिवौहियनाणी, मुयनाणी, ओहिय नाणी' ने पत्र शानणां हेस ते मानिनिमाधि ज्ञान, श्रुतज्ञान भने सपधिज्ञानani डाय छ 'अहवा आभिनिबोधिय नाणी, मुय नाणी, मण्णपज्जव नाणी' मालिनिमाधिज्ञान, श्रुतज्ञान मन मन:पय वज्ञानवाजा होय छे. 'जे चउनाणी ते आभिणिबोहिय नाणी, मुय नाणी ओहिनाणी मणपज्जव नाणी' Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २. ४ ज्ञानभेद निरूपणम् ३२९ तुर्ज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुताज्ञनिनः, अवधिज्ञानिनः, मनःपर्यचज्ञानिना भवन्ति, 'जे एगनाणी ते नियमा केवलनागी' ये जीवा एकज्ञानि - नस्ते नियमात् नियमतः केवलज्ञानिना भवन्ति, 'जे अन्नाणी ते अत्थेगइया अन्नाणी, अत्येगइया तिअन्नाणि' ये जीवाः अज्ञानिनेो भवन्ति तेषु सन्ति एकके द्वज्ञानिनः, सन्ति एकके व्यज्ञानिनः तत्र 'जे दुअन्नाणी ते मइ अन्नाणी य, सुयअन्नाणी य' ये द्वयज्ञानिना जीवास्ते मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति, किन्तु जे वियअन्नाणी ते मइअन्नाणी, सुयअन्नाणी, विभंगनाणी' ये यज्ञानिनेो भवन्ति ते मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, विभङ्गज्ञानिनश्च ॥ सू० ४ ॥ ' ८ मूलम् - नेरइयाणं भंते ! किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी, तंजहा नाणी' जो चारज्ञानवाले कहे गये हैं वे आभिनिबोधिकज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्यवज्ञान इन चारज्ञानवाले होते हैं । तथा " जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी' जो जीव एकज्ञानवाले कहे गये हैं वे नियमसे एकज्ञाम केवलज्ञानवाले होते हैं । जे अन्नाणी ते अत्थेंगइया दुअन्नाणी, अत्येगइया तिअन्नाणी' जो जीव अज्ञानी होते हैं वे कोई मत्यज्ञान श्रुतअज्ञान इन दो अज्ञानवाले होते हैं और कोई २ मत्यज्ञान श्रुतअज्ञान और विभंगज्ञान इन तीन अज्ञानवाले होते हैं । यही बात 'जे दुअन्नाणी, ते मह अन्नाणी य, सुयअन्नाणी य, जे तियअन्नाणी ते मइ अन्नाणी, सुयअन्नाणीः विभंगनाणी' इनसूत्रों द्वारा प्रकटकी गई ॥ सु. ४ ॥ જે ચાર જ્ઞાનવાળા કહેલ છે તે અભિનિષેાધિક જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃ पर्ययज्ञान मे यार ज्ञानवाजा होय छे तथा 'जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी' જે જીવ એક જ્ઞાનવાળા કહેલ છે તે નિયમથી કેવળ એક જ્ઞાનવાળા હાય છે. 'जे अन्नाणी ते अत्येगइया दुअन्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी' ? व अज्ञानी હોય છે તે કાઈ મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન એ એ અજ્ઞાનવાળા હાય છે અને કાઇ ક્રાઇ भत्यज्ञान श्रुताज्ञान भने विभज्ञानवाणा होय छे. मे ४ वात ? 'जे दुअन्नाणी ते मह अन्नाणीय, सुय अन्नाणीय, जे वियअभागी ते मद अन्नाणी, सुय अन्नाणी, त्रिभंगनाणी या सूत्रद्वारा रे . . ४॥ ' Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे अभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, जे अन्नाणी, ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी, एवं तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए, असुरकुमारो णं भंते ! किं नाणी, अण्णाणी ? जहेव नेरइया तहेव तिन्नि नाणाणि नियमा, तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए । एवं जाव थणियकुमारा। पुढविकाइया णं भंते ! किं नाणी, अन्नाणी? गोयमा ! नो नाणी, अन्नाणी, जे अन्नाणी. ते नियमा दुअन्नाणी-मइअन्नाणी य, सुयअन्नाणी य, एवं जाव वणस्सइकाइया। बेइंदिया णं पुच्छा ? गोयमा ! णाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते नियमा दुन्नाणी, तंजहा-आभिणिबोहियनाणी य, सुयनाणी य, जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, तंजहा-आभिणिबोहियअन्नाणी, सुयअन्नाणी। एवं तेइंदिय-चउरिदिया वि। पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं पुच्छा ? गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी, अत्थे गइया तिन्नाणी, एवं तिन्नि नाणाणि, तिन्नि अन्नाणाणि य भयगाए, मणुस्सा जहा जीवा तहेव पंच नाणाणि. तिन्निअन्नाणाणि भयणाए; वाणमंतरा जहा नेरइया। जोइसियवेमाणियाणं तिन्निनाणा,तिन्नि अण्णाणा नियमा। सिद्धाणं भंते! पुच्छा ? गोयमा! णाणी, नो अन्नाणी, नियमा एगनाणी केवलनाणी ॥सू० ५॥ छाया-नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं ज्ञानिनः ? अज्ञानिनः ? गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि, ये ज्ञानिनस्ते नियमात् त्रिज्ञानिनः, तद्यथाआभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, ये अज्ञानिनस्ते अस्त्येकके Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ स.५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३३१ इथज्ञानिनः, अस्त्येकके व्यज्ञानिनः, एवं व्यज्ञानिनो भजनया । असुरकुमाराः खल भदन्त ! किं ज्ञानिनः? अज्ञानिनः ? यथैव नैरयिकास्तथैव, त्रीणि ज्ञानानि नियमात्, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, एवं यावत्-स्तनितकुमाराः, पृथिवीकायिकाः ___ 'नेरइयाणं भंते ! किं नाणी, अन्नाणी' इत्यादि । सूत्रार्थ-(नेरइयाणं भंते ! किं नाणी? अन्नाणी ?) हे भदन्त ! नैरयिक जीव ज्ञानी होते हैं कि अज्ञानी होते हैं (गोयमा) , हे गौतम ! नारकजीव (नाणी वि, अन्नाणो वि) ज्ञानी भी होते हैं अज्ञानी भी होते हैं (जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी) जो ज्ञानी होते हैं, वे नियमसे तीन ज्ञानवाले होते हैं । ( तंजहा) जैसे (आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी) आभिनियोधिकज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान इनतीन ज्ञानवाले होते हैं (जे अन्नाणी ) ते अत्थेगइया दुअन्नाणी अत्थेगइया तिअन्नाणी ) और जो अज्ञानी होते हैं वे कोई तो दो अज्ञानवाले होते हैं और कोई तीन अज्ञानवाले होते हैं । (एवं तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए) इस तरह जो नैरयिक अज्ञानी होते हैं उनमें किसी २ नैरयिकोंको दो अज्ञान होते हैं और किसी २ नैरयिकोकों तीन अज्ञान होते हैं। (असुरकुमारा णं भंते ! किं नाणी, अण्णाणी) हे भदन्त ! असुरकुमार क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहेव नेरइया तहेव तिन्नि नाणाणि नियमा) जैसा नैर'नेरइया णं भंते किं नाणी अन्नाणी इत्यादि । सूत्रार्थ- 'नेरइया णं भंते किं नाणी अन्नाणी' भगवन! यि ७५ ज्ञानी हाय छे । मज्ञानी ? 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी वि अन्नाणी वि' ना२४ 0 ज्ञानी मने मज्ञानी ५ हाय छे 'जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी' रेशानी हाय छे नियमथा त्र ज्ञानवाणा इत्य छे तंजहा' म 'आभिणिवोडियनाणी, मुयनाणी, ओहिनाणी' मालिनियाधि४ ज्ञान, श्रुतज्ञान भने अवधिज्ञान में त्र ज्ञानaini हाय छे 'जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी अत्थेगइया तिअन्नाणी' २ अज्ञानी लोय छे ते 8 ४ मे अज्ञानवाणा भने छोध त्रय मज्ञानवाणा हाय छे 'एवं तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए' मे शत २ यि: शानी હેય છે તેમા કેઈ કોઈ નરયિકને બે અજ્ઞાન હેચ છે અને કેઈકાઈને ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે. 'असुरकुमाराणं भंते किं नाणी अन्नाणी' हे भगवन ! २५४२भार मानी जाय छे । मानी ! 'जहेच नेरइया तहेव तिन्नि नाणाणि नियमा' या शत याना વિષયમાં કહેલ છે તે જ રીતે આના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું અર્થાત્ જે અસુરકુમાર Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ३३२ खलु भदन्त ! किं ज्ञानिनः ? अज्ञानिनः ? गौतम ! नो ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, ये अज्ञानिनस्ते नियमात् द्वज्ञानिनः मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च, एवं यावत् वनस्पतिकायिकाः, द्वीन्द्रियाः खलु पृच्छा ! गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि, यिकोंके विषय में कहा गया है वैसा ही इनके विषय में भी जानना चाहिये । जो असुरकुमार ज्ञानी होते हैं वे नियमसे तीनज्ञानवाले होते हैं ( तिन्नि अण्णाणाणि भयणाए ) और जो असुरकुमार अज्ञानी होते हैं उनमें कोईतो दो अज्ञानवाले होते हैं और कोई२ तीन अज्ञानवाले होते हैं । ( एवं जाव धणियकुमारा) इसी तरहसे यावत् स्तनितकुमारोंके विषय में भी ज्ञानी अज्ञानीकी अपेक्षाले कथन जानना चाहिये । ( पुढविकाइया णं भंते ! किं नाणी, अन्नाणी ) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! पृथिवीकायिक जीव (नो नाणी, अण्णाणी) झानी नहीं होते हैं अपितु अज्ञानी ही होते हैं । ( जे अन्नाणी, ते नियमा दुअन्नाणी ) जो अज्ञानी होते हैं, वे नियमसे दो अज्ञानवाले होते हैं ( मइ अन्नाणी, य सुय अन्नाणीय) एक मति अज्ञानवाले और दूसरे श्रुत अज्ञानवाले ( एवं जाव वणस्सइकाइया) इसी तरह से वनस्पतिकायिक जीवोंके विषय में भी जानना चाहिये (इंद्रियाणं पुच्छा) हे भदन्त ! जो हीन्द्रियजी होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम! ( गाणी वि अन्नाणी वि) ज्ञानी होय छे ते नियमथी त्र ज्ञानवाणा होय 'तिन्नी अन्नाणाणि भयणाए' અને જે અસુરકુમાર અજ્ઞાની હેય છે તેમા કાઇ તા બે અજ્ઞાનવાળા અને કઇ ત્રણુ ज्ञानवाणा होय हे 'एव जाव यणियकुमारा' से रीने यावत् स्तनितङ्कुभारना વિષયમાં પણ નાની અજ્ઞાનીની અપેક્ષાએ કથન સમજી લેવું 'पुढविकाइया गं भंते 'कि नाणी अन्नाणी' हे भगवन् ! पृथ्वी अयि व ज्ञानी डॉय अज्ञानी ? 'गोयमा' डे गौतम! पृथ्वी अयि व 'नो नाणी अन्नाणी' ज्ञानी होता नभी याशु मज्ञानी होय छे. 'जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी' ने अज्ञानी होते નિયમથી ખે અજ્ઞાનવાળા હાય છે. मइअन्नाणी य सुयअन्नाणी य " એક મતિ અજ્ઞાન ને ખીજા શ્રત અજ્ઞાનવાળા હોય છે. એ જ રીતે યાવત વનસ્પતિકાયિક છવાના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. एवं जाव वणस्सइकाइया बेदियाणं पुच्छा' डे महन्त । ફ્રીન્દ્રિય જીવ ડ્રાય છે તે શું નાની હૅય છે કે અજ્ઞાની ! 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी बि अन्नाणी वि' में इन्द्रिय बखानी पड़ होय 6 " 6 9 ५ Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू.५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ये ज्ञानिनस्ते नियमात् विज्ञानिनः, तद्यथा-आभिनियोधिकज्ञानिनश्च, श्रुतज्ञानिनश्च, ये अज्ञानिनस्ते नियमात् द्वयज्ञानिनः, तद्यथा-मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च, एवं त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रिया अपि । पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकाः खलु पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि, ये ज्ञानिनस्ते अस्त्येकके द्विज्ञानिनः, अस्त्येकके त्रिज्ञानिनः, एवं त्रीणि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि भजनया । मनुष्या यथा जीवाः, तथैव, पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया। वानव्यन्तरा वेन्द्रिय जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । (जे नाणी ते नियमा दुन्नाणी, तंजहा-आभिणिवोहियनाणी य, सुयनाणीय) जो वेन्द्रियजीव ज्ञानी होते हैं वे नियमसे दो ज्ञानवाले होते हैं एक आभिनिबोधिकज्ञानवाले और दूसरे शुतज्ञानवाले । (जे अन्नाणी ते नियमा दुअनाणी) जो बेन्द्रियजीव अज्ञानी होते हैं वे नियमसे दो अज्ञानवाले होते हैं (तंजहा) जैसे मइअनाणी, सुयअन्नाणी) आभिनिबोधिकअज्ञान, श्रुतअज्ञान ( एव तेइंदियचउइंदिया वि) इसी तरहसे तेइन्द्रिय जीवोंके विषयमें और चौइन्द्रिय जीवों के विषयमें भी ज्ञानी और अज्ञानीको लेकर कथन करलेना चाहिये । (पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं पुच्छा ) हे भदन्त ! जो पंचेन्द्रियतिर्यच होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नाणी वि अन्नाणी वि) पंचेन्द्रियतिथंच ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं (जे नाणी ते अत्थेगइयादुन्नाणी, अत्थेगड्या तिन्नाणी) जो ज्ञानी होते हैं उनमें कितनेक पंचेन्द्रियतिथंच दो ज्ञातवाले होते हैं मन रमजानी पय हाय छ 'जे नाणी ते नियमा दुन्नाणी तंजहा - आभिनिवोहियनाणी य, सुय नाणी यो मेन्द्रिय ७५ जानी राय छे ते नियमथा બે જ્ઞાનવાળા હોય છેએક આમિનિબેધિક જ્ઞાનવાળા અને બીજા ત જ્ઞાનવાળા. "जे अन्नाणी ते नियमा दुन्नाणी' रे मे द्रिय ०१ अज्ञानी डाय छ त नियमयी मे मानव य छे. 'तंजहा' म ' मइअन्नाणी, सुयअन्नाणी । भामिनिमाधि मज्ञान भने श्रुत मज्ञान एवं तेइंदिय - चउइंदिया वि' એ જ રીતે તે ઈન્દ્રિય જીવોના વિષયમાં અને ચઉઈન્દ્રિય જીવના વિષયને પણ જ્ઞાની भने मशाना उद्देशाने सभ७ लेबु पचिंदियतिरिक्खजोणिया णं पुच्छा' હે ભગવન! જે પચેન્દ્રિય તિર્યંચ હોય છે તે શું જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની ? 'गोयमा' हे गौतम 'नाणी वि अन्नाणी वि' पयन्द्रिय तिय य जानी मन मजानी पy डाय-छ. 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी अत्थेगइया तिन्नाणी' જે જ્ઞાની હોય છે તે લૌકી કેટલાક પચેન્દ્રિય તિર્યંચ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે અને Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३४ भगवतीसूत्रे यथा नैरयिकाः, ज्योतिषिकवैमानिकानां त्रीणि ज्ञानानि, त्रीण्यज्ञानानि नियमात् । सिद्धाः खलुभदन्त ! पृच्छा, गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः नियमात्, एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनः ॥ मू० ५ ॥ और कितनेक पंचेन्द्रियतियं च तीन ज्ञानवाले होते हैं । (एवं तिन्निनाणाणि तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए) इस तरह पंचेन्द्रिय तिर्यचों में तीन ज्ञानवाले होनेकी और तीन अज्ञानवाले होने की भजना है। (मणुस्सा जहा जीवा तहेव पंचनाणाणि, तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए) मनुष्य सामान्य जीवकी तरह पांचज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले भजनासे होते हैं । (वाणमंतरा जहा नेग्इया, जोइसिय-वेमाणियाणं तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा नियमा) वानव्यन्तर नैरयिक जीवोंकी तरह ज्ञानवाले और अज्ञान वाले होते हैं । ज्योतिषिक और वैमानिकदेवोंके तीनज्ञान और तीनअज्ञान नियमसे होते हैं । (सिद्धाणं भंते ! पुच्छा) हे भदन्त ! सिद्धजीव ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! सिद्धजीव (णाणी) ज्ञानी ही होते हैं (नो अन्नाणी) अज्ञानी नहीं होते हैं (नियमा एगणाणी केवलणाणी)ज्ञानी होनेपर भी वे एकज्ञानकेवलज्ञानवाले ही होते हैं अन्यमत्यादिकज्ञानवाले नहीं होते हैं। टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा गौतमने नैरयिक आदि जीवोंमें ज्ञानी और अज्ञानी होनेके विषयमें ऐसा पूछा है कि 'नेरइयाणं भंते ! किं णाणी Jeel ए जानवार हाय छे. 'एव तिन्नि नाणाणि तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए' એ જ રીતે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નીમાં–ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા डावानी मना छे. 'मणुस्सा जहा जीवातहेव पंच णाणाणि तिनि अनाणाणि भयणाए' મનુષ્ય સામાન્ય જીવની માફક પાંચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળાં ભજનાથી થાય છે. 'वाणमंतरा जहा नेरइया जोइसियवेमाणियाणं तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा नियमा' पानव्य तर नयि वानी भा४ जानवाणा म. मशाना डाय छे. તિષીક અને વૈમાનિદેવ ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા નિયમથી હેાય છે. 'सिद्धाणं भंते पुच्छ।' सपन! सिद्ध ७३ ज्ञानी होय छे , मज्ञानी! 'गोयमा' हे गौतम ! सिद्ध 04 'नाणी' सानी १ थाय छ 'नो अन्नाणी' मसानी खाता नथी. 'नियमा एकनाणी केवलनाणी' ज्ञानी डावा छतi તે એક જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનવાળા હોય છે અન્ય મત્યાદિક જ્ઞાનવાળા દેતા નથી ટીકાથ– આ સૂત્ર દ્વારા ગતમ સ્વામીએ નૈરયિક આદિ છવોના જ્ઞાની અને अज्ञानी होवाना विषयमा मे पूछयु छ, 'नेरइया णं भते । किं नाणी अन्नाणी' Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् “ ३३५ टीका- गौतमः पृच्छति- नेरइयाणं भंते ! किं नाणी, अन्नाणी ?" हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु किं ज्ञानिनेो भवन्ति ? अज्ञानिना वा भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि' हे गौतम! नैरयिकाः ज्ञानिनेोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्ति, 'जे नाणी ते नियमा विन्नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! नैरयिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं । यह प्रश्न गौतमने प्रभुसे इसलिये पूछा है कि जीवका सामान्यलक्षण उपयोग है और वह उपयोग ज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोग के भेदसे दो प्रकारका कहा गया है, ज्ञानोपयोग आठ प्रकारका होता है पाँच मत्यादिकज्ञान और ३ तीन अज्ञान । सो कौन २से जीवों में कौन सा ज्ञान होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा' हे गौतम ! 'नाणी वि अन्नाणी वि' नारकजीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान ये तीन ज्ञान जब सम्यक्दृष्टि की आत्मामें रहते हैं तब सम्यग्ज्ञान कहलाते हैं और जब ये ही ज्ञान मिथ्यादृष्टिकी आत्मा में रहते हैं तब मिथ्याज्ञान अज्ञान कहलाते है । अज्ञानसे तात्पर्यज्ञानके अभावसे नहीं है, क्योंकि ऐसा कोई भी जीव नहीं होता है कि जिसमें ज्ञानका अभाव रहे ज्ञानके अभाव में निजलक्षणका अभाव हो जानेके कारण जीवका अस्तित्व ही नहीं बन सकता है | अतः ज्ञान जब मिथ्यात्वके संसर्गसे दूषित बन जाता है तब वही ज्ञान હે ભગવંત નૈયિક જીવ જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની ? આ પ્રશ્ન ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને એ માટે પૂછ્યું છે કે જીવનુ સામાન્ય લક્ષણ ઉપયાગ છે અને તે ઉપયોગ જ્ઞાનેાપયેગ અને નાયયાગ એ ભેદથી એ પ્રકારના છે. જ્ઞાને પયોગ ચાર પ્રકારના કહેલ છે. પાચ મત્યાદિક જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન એ ભેદથી નાનાપયેાગ ઉપર મુજબ આઠ પ્રકારના થાય છે. તે ક્યા કયા જીવમાં કયું કયું જ્ઞાન હાય છે? ७ - 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी वि अन्नाणी वि' અને અજ્ઞાની પણુ હાય છે. મતીજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અષિજ્ઞાન સમ્યગ દ્રષ્ટિથી આત્મામા રહે છે ત્યારે સમ્યગજ્ઞાન કહેવાય છે, જ્ઞાન મિથ્યાદ્રષ્ટિથી આત્મામાં રહે છે ત્યારે તે મિથ્યાજ્ઞાન–અજ્ઞાન કાઈ પણ જીવ હાતા નથી જેમા જ્ઞાનને' અભાવ હોય જ્ઞાનના લક્ષણને અભાવ હોવાના કારણે જીવનુ અસ્તિત્વ જ મની કતુ નથી. એથી જ્ઞાન જ્યારે મિથ્યાત્વના સંસર્ગથી દૂષિત થાય છે ત્યારે તે જ જ્ઞાન અજ્ઞાનની ક્રાટિમાં આવે नैरयि 1 ज्ञानी કહેવાય છે. એવા અભાવમાં પેાતાના } એ ત્રણ જ્ઞાન જ્યારે અને જ્યારે એ જ Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " भगवती सूत्रे ३३६ तं जहा - आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी' हे गौतम ! ये नैरयिका ज्ञानिनेो भवन्ति ते नियमात् अवश्यमेव विज्ञानिनेा भवन्ति, सम्यग्रदृष्टिनैरयिकाणां भवप्रत्ययावधिज्ञानसत्वात् ते नियमतः त्रिज्ञानत्रन्तो भवन्तीति भावः, तद्यथा - आभिनिबोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः 'जे अन्नाणी ते अज्ञानकी कोटिमें आजाता है । सम्यग्दर्शन चारों गतिके जीवों में हो सकता है अतः सम्यक्रदर्शन के सद्भावसे और उसके असद्भावसे नारकजीवों में ज्ञानी और अज्ञानी होने की बात यहां पर प्रकटकी गई है । मनःपर्यवज्ञान और केवलज्ञान ये दो ज्ञान मनुष्यगतिके सिवाय अन्यगतिके जीवोंमें पाये नहीं जाते हैं इसलिये यदि कोई नारकजीव 'नाणी' ज्ञानी है तो वह 'नियमा तिम्नाणी' नियमसे मतिज्ञान अतज्ञान और अवधिज्ञान इन तीन ही ज्ञानवाला है । यहां पर तीनज्ञानवाले होनेकी भजना नहीं है । क्योंकि सम्यग्दृष्टि नारकजीवोंके भवनप्रत्यय अवधिज्ञानका उत्पादक होता है । यह तो सिद्धान्तकारोंने प्रकट ही किया है कि अवधिज्ञान भवप्रत्यय अवधिज्ञान और क्षयोपशम निमित्तक अवधिज्ञानके भेदसे दो प्रकारका कहा गया है सो जिस प्रकार पक्षि- आदि जीवों में उडना भवप्रत्यय निमित्तक होता है उसी प्रकार से देव और नारकजीवा अवधिज्ञान भवप्रत्यय होता । वहां पर जीव उत्पन्न हुआ, कि उस पर्यायको लेकर अवधिज्ञानावरण कर्मका क्षयोपशम हुआ और अवधिज्ञान हो गया यदि छे. सभ्यगूर्शन यारे गतिना कामां थाय छे. मत - સમ્યગ્દર્શનના સદ્ભાવથી અને તેના અસદ્ભાવથી નૈરયિક વેામાં નાની અને અજ્ઞાની હાવાની વાત અહીં પ્રકટ કરી છે. મન:પર્ય વજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન એ એ જ્ઞાન મનુષ્યગતિના સિવાય અન્ય જીવામાં भजतु नथी. पेटला भाटे ले अध नारकीय व नाणी ज्ञानी छे तो ते 'नियमातिन्ना↑ 1 નિશ્ચિતરૂપે ત્રણ જ્ઞાનવાળા હાય છે અહિયા ત્રણુજ્ઞાનવાળા હેાવાની ગણુના નથી કેમકે સમ્યગદ્રષ્ટિ નારકીય જીવેાના ભવ પ્રત્યય અવધિજ્ઞાનના ઉત્પાદક હોય છે, એ તેા સિદ્ધાંતકારે એ પ્રકટ કરેલ કે અવધિજ્ઞાન ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાન અને ક્ષાયેાપશમન નિમિત્તક અવધિજ્ઞાન ભેદથી એ પ્રકારનુ કહેલ છે તેા જે રીતે પક્ષી આદિ જીવામાં ઉડવું એ ભવ પ્રત્યય નિમિત્તક હાય છે તેવી રીતે દેવ અને નૈયિક જીવામાં અવધિજ્ઞાન ભવપ્રત્યય હાય છે. ત્યાં જીવ ઉત્પન્ન થયા કે તે પર્યાયને લઈને અવધિજ્ઞાનાવરણુ કર્મોના ક્ષયે પથમ થયે અને અવધિજ્ઞાન થઈ ગયું. જે જીવ સદ્રષ્ટિ નૈરયિકાદમાં ઉત્પન્ન થયા તા તેનુ તે જ્ઞાન + Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ ३३७ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् अत्थेगइया दुअम्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी, एवं तिन्नि अनाणाणि भयणाए' ये नैरयिका अज्ञानिना भवन्ति तेषु सन्ति एके नायिकाः द्वयज्ञानिनः, सन्ति एके नैरयिकाश्च व्यज्ञानिना भवन्ति, तथा च असंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां नरकेन्पद्यमानानाम् पर्याप्तकावस्थायां विमङ्गज्ञानाभावात् ते द्वयज्ञानिने नैरयिका मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनो भवन्ति, एव व्यज्ञानिनश्च भवन्ति, जीव सम्यग्दृष्टि नारक आदि पर्यायमें उत्पन्न हुआ तो उसका वह ज्ञान अवधिज्ञान हो गया और यदि वह मियादृष्टि देव नारकों में उत्पन्न हुआ तो उसका वही ज्ञान विभंगज्ञान हो गया, ज्ञानी नारकजीवों में तीन ज्ञान कौनरसे होते हैं यही बात 'आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी' इससूत्रपाठद्धारा प्रकटकी गई है। 'जे अनाणी' ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी' जो नारकजीव अज्ञानी होते हैं उनमें से कितनेक नारकजीव तो दोअज्ञानवाले होते हैं और मितनेक तीन अज्ञानवाले होते हैं । 'एवं तिनि अण्णाणाणी भयणाए' इस प्रकार तीन अज्ञानवाले होने की यहां पर भजना है भजना होने का कारण यह है कि जो असंज्ञी पंचेन्द्रियतिर्यच जीवनरकों में उत्पन्न होते हैं उनके अपर्याप्तावस्थामें विभ गज्ञानका अभाव रहता है इसलिये नैरयिक जीव दो अज्ञानवाले कहे गये हैं । एक मत्यज्ञानवाले और दूसरे श्रुतअज्ञानवाले इसी तरहसे जो तीन अज्ञानवाले होते हैं वे जीव संज्ञी पंचेन्द्रियों में से आकर नारक पर्यायमें उत्पन्न होते हैं अतः इनके अपर्याप्तावस्था में भी भवप्रत्यय विभङ्गज्ञान रहता है। इसी અવધિજ્ઞ ન થઇ જાય અને જો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ આ નારકમાં ઉત્પન થાય તે તેનુ તે જ્ઞાન વિજ ગજ્ઞાન થઈ જાય નારકમાં ત્રણ જ્ઞાન કયુ કર્યું હોય છે એજ વાત 'आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी ओहिनाणी' या सूत्रद्वार। ४८ ४३८ छ जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी अत्थेगइया तिअन्नाणी' २ ना२४७१ અજ્ઞાની હોય છે તેમાંથી કેટલાક બે અજ્ઞાનવાળા અને કેટલાક ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હેય છે "एवं तिन्नि अन्नाणाणी भयणाए' येत त्रए मज्ञानवाडोवानी 2481 गाना છે –ભજના હોવાના કારણે જે અસ જ્ઞિ પંચેન્દ્રિયતિયં ચ જીવ નરકમાં ઉત્પનન થાય છે તેની અપર્યાવસ્થામાં વિલંગજ્ઞાનને અભાવ રહે છે. એટલા માટે નારક જીવ મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન એ બે અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે. એ જ રીતે જે ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તે જી સી પચેન્દ્રિમાથી આવીને નારક પર્યાયમાં – જીવોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એટલા માટે તેની અપર્યાપ્તાવસ્થામાં પણ ભવ પ્રત્યય વિર્ભાગજ્ઞાન રહે છે એ જ કારણથી Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३८ भगवतीसूत्रो मिथ्यादृष्टिस ज्ञिपञ्चेन्द्रियेभ्य उत्पद्यमानानां तु अपर्याप्तकावस्थायामपि भवप्रत्ययं विभङ्गज्ञानं भवति अतस्त्र्यज्ञानिनः केचन मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, अवध्यज्ञानरूपविभङ्गज्ञानिनः, इत्यभिप्रायेण तदुपसहरबाह-एवं त्रीणि अज्ञानानि भजनया इति, भजनया तेन केचित् द्वयज्ञानिनः केचित् व्यज्ञानिन इति । गौतमः पृच्छति"असुरकुमाराणं भ ते ! किं नाणी अन्नाणी?' हे भदन्त ! असुरकुमारा खलु कि ज्ञानिनो भवन्ति ? अज्ञानिना वा भवन्ति ? भगवानाह-'जहेव नेरइया तहेव तिन्नि नाणाणि नियमा, तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए' हे गौतम ! यथैव नैरयिकाः प्रतिपादितास्तथैव असुरकुमारा अपि तेषां त्रीणि ज्ञानानि नियमात् नियमतोऽवश्यमेव भवन्ति, किन्तु त्रीणि अज्ञानानि भजनया-केचित् असुरकुमारा द्वयज्ञानिनो भवन्ति, केचिचामरकुमारास्त्र्यज्ञानिना भवन्ति इत्यथः, 'एवं जाव थणियकुमारा' एवम् असुरकुमारवदेव यावत् - नागकुमार – सुवर्णकुमार-विद्युत्कुमारा-ग्निकुमारकारणसे तीन अज्ञानों की भजना कही गई हैं । मत्यज्ञान श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान ये तीन अज्ञान हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है 'असुरकुमाराणं भंते ! किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! असुरकुमार क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहेव नेरहया तहेव तिन्नि नाणाणि नियमा' हे गौतम ! जिस प्रकार से नैरयिक प्रतिपादित किये गये हैं उसी प्रकारसे असुरकुमार भी मतिज्ञान श्रतज्ञान और अवधिज्ञान इन तीन ज्ञानवाले तो नियम से होते हैं, परन्तु भजना से तीन अज्ञानवाले होते हैं-अर्थात् कोई २ असुरकुमार दो अज्ञान-मत्यज्ञान, ताज्ञानवाले होते हैं और कोई २ अमुरकुमार तीन अज्ञान-मत्यज्ञान श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान बाले होते हैं । ‘एवं जाव थणियकुमारा' असुरकुमार जैसे ही यावत् ત્રણે અજ્ઞાનની ભજના કહેવામાં આવી છે. મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન એ त्रय मशान छे प्रश्न. 'असरकुमाराणं भंते किं नाणी अन्नाणी' 3 मापन् । मसुरशुभार ज्ञानी डाय छ २मज्ञानी ? 6 'जहेव नेरइया तहेव तिन्नि नाणाणि नियमा' रेशत रयितु प्रतिपान ४यु छ तवी ते मसुरभार પણ મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન એ ત્રણ જ્ઞાનવાળા નિયમથી હેય છે. પરંતુ ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, અર્થત કઈ કઈ અસુરકુમાર બે અજ્ઞાન (મત્યજ્ઞાન અને કૃતાજ્ઞાન) વાળા હોય છે અને કઈ ગઈ અસુરકુમાર- મત્યજ્ઞાન, કૃતાજ્ઞાન અને वि अज्ञान से नए मशानवाणा डाय छे. 'एवं जाव थणियकुमारा' भसुरभाना માફક જ યાવત– નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, વિદ્યુતકુમાર, અગ્નિકુમાર, દીપકુમાર, Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ मृ. ५ ज्ञानभेद निरूपणम् ३३९ • द्वीपकुमारो -दधिकुमार - दिशाकुमार - वायुकुमार - स्तनितकुमारा अपि विज्ञानिनेा नियमतो भवन्ति, त्र्यज्ञानिनस्तु भजनया के चिद्वयज्ञानिनः केचिच्च यज्ञानिना भवन्ति इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'पुढ विकाइयाणं भंते ! किं नाणी अन्नाणी ?' हे भदन्त ! पृथिवीकायिकाः खलु किं ज्ञानिनेा भवन्ति ? अज्ञानिनेो वा भवन्ति? भगवानाह - 'गोयमा ' नो नाणी, अन्नाणी' हे गौतम ! पृथ्वी कायिकाः नो ज्ञानिनेा भवन्ति, अपितु अज्ञानिनेो भवन्ति, जे अन्नोणी ते नियमा दुअन्नाणी - मइअन्नाणी य, सुयअन्नाणी य' ये अज्ञानिनः पृथिवीकायिकास्ते नियमात् नियमतो द्वथज्ञानिनो भवन्ति-मत्यज्ञानिनथ, श्रुताज्ञानिनथ । ' एवं जात्र वणस्सइकाइया' एवं पृथिवीकायिकत्रदेव यावत्-अष्कायिकाः, तेजस्कायिकाः, नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाकुमार, पवनकुमार, और स्तनितकुमार ये सब भवनवासी देव तीन ज्ञानवाले तो नियम से होते हैं परन्तु भजना से कोई २ दो अज्ञानवाले होते हैं और कोई २ तीन अज्ञानवाले होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं ' पुढविकाइयाणं भंते ! किं नागी अन्नाणी ' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या ज्ञोनी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं ? 'गोयमा' हे गौतम! 'नो नाणी, अन्नाणी' पृथिवीकायिक जीव ज्ञानी नहीं होते हैं, किन्तु अज्ञानी होते हैं । 'जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, मइ अन्नाणी य, सुय अम्नाणो य' जो पृथिवीकायिक जीव अज्ञानी होते हैं वे नियम से मत्यज्ञानवाले और श्रुताज्ञानवाले होते हैं । ' एवं जाव वणसह काइया' पृथिवीकायिक जीव की तरह से ही यावत् - अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक जीव भी ज्ञानी नहीं ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, પવનકુમાર અને સ્તનિતકુમાર એ બધા ભવનવાસી દેત્ર ત્રણ જ્ઞાનવાળા નિયમથી થાય જ છે પરંતુ ભજનાથી કાઇ કામ એ અજ્ઞાનવાળા અને કાઇ કાઇ भए अज्ञानवाणा होय छे. अन- पुढविक्काइयाणं भंते किं नाणी अन्नाणी' હે ભગવન! પૃથ્વીકાયિકજીવ નાની હોય છે કે અજ્ઞાની ? € - 'गोयमा' नो नाणी अन्नाणी' पृथ्वी अयिव ज्ञानी होता नयी अज्ञानी ४ होय छे 'जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, मइअन्नाणीय सुयअन्नाणीय' ने पृथ्वीवि अज्ञानी होय छे ते नियभथी भत्यज्ञान भने श्रुतज्ञानवाणा होय 'एवं जाव वणस्सइकाइया' પૃથ્વીકાયિક જીવની જેમ જ અકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવ Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतोमुत्रे ३४० " वायुकायिका बनस्पतिकायिका अपि जीवाः नेो ज्ञानिनः, अपितु दयज्ञानिन एव भवन्ति, तत्रापि अज्ञानिनेोऽपि नियमात् द्वयज्ञानिनेा भवन्ति - मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनश्वेति भावः । गौतमः पृच्छति - 'बेइंदिया णं पुच्छा ?' हे भदन्त ! द्वीन्द्रियाः खलु पृच्छा, तथा च द्वीन्द्रियाः खलु किं ज्ञानिनेो भवन्ति ? अज्ञानिनेा वा भवन्ति ? इति मनः, भगवानाह - 'गोयमा ! णाणी वि, अण्णाणी वि' हे गौतम! द्वीन्द्रिया केचित् सास्वादनसम्यदर्शन सद्भावेनापर्याप्त कावस्थायां ज्ञानिना sपि भवन्ति, अज्ञानिनेोऽपि भवन्ति, 'जे नाणी ते नियमा दुन्नाणी ' ये द्वीन्द्रिया ज्ञानिनो भवन्ति ते नियमात् द्विज्ञानिनो भवन्त्येव तेजहाआभिणियोयिनाणी य, सुयनाणी य' तयथा - आभिनिवोधिकज्ञानिनश्च, श्रुतज्ञानिनथ, 'जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, तंजहा - आभिणिवोहियअन्नाणी, सुयअन्नाणी' ये अज्ञानिनो हीन्द्रियाः ते नियमात् द्वयज्ञानिनेो भवन्ति, तद्यथा - आभिनिवोधिकाज्ञानिनः मत्यज्ञानिन इत्यर्थः श्रुताज्ञानिनश्थ, ' एवं होते हैं, अपि तु अज्ञानी ही होते हैं । इनके मत्यज्ञान और श्रुता ज्ञान ये दो अज्ञान होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'वे इंदिया णं पुच्छा' हे भदन्त ! वेन्द्रिय जीव क्या ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'णाणी चि, अण्णाणी वि' वेन्द्रिय जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । ज्ञानी होनेका तात्पर्य ऐसा है कि कितनेक बेन्द्रिय जीव सास्वादन सम्यग्दर्शनके सद्भाव से अपर्याप्तावस्थामें ज्ञानी भी होते हैं । इनमें 'जे नाणी ते नियमा दुन्नाणी तं जहा आभिणिबोहियनाणी य, सुयनाणी य' नियमसे आभिनिबोधिकज्ञान और श्रुतज्ञान होते हैं । 'जे अनाणी ते नियमा दु अन्नणी' और जो वेन्द्रिय जीव अज्ञानी होते हैंउनमें मतिअज्ञान और श्रुताज्ञान होते हैं । ' एवं तेइंदिय चउरिंदिया પણ અજ્ઞાની જ હોય છે. તેમનામાં મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતાનાન એ બે અજ્ઞાન હૈાય છે. अश्न - 'वेइंदियाणं पुच्छा' हे भगवन ! मे इंद्रियवे । अज्ञानी होय है है ज्ञानी ? ७ - 'गोयमा' हे गौतम । 'नाणी व अन्नाणी वि' मे न्द्रिय लव ज्ञानी प હાય છે અને અજ્ઞાની પણ હાય છે. જ્ઞાની હાવાનુ ત! એવું છે કે એ ઇન્દ્રિય જીવ સામ્વાન, સમ્યગદર્શનના સદ્ભાવથી અપર્યાપ્તાવસ્થામા જ્ઞાની હોય છે. तेथेोभां ' जे नाणी ते नियमा दुन्नाणी तं जहा आभिणिवोहियनाणी य, सुयनाणी य' नियमथी मालिनिभेोधि ज्ञान भने श्रुतज्ञान होय हे. 'जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी' भने ? मे इन्द्रियव अज्ञानी होय छे ते भत्यज्ञान अने કેટલાક Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ मृ. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३४१ तेईदिय चउरिंदिया त्रि' एवं हीन्द्रियवदेव त्रीन्द्रियाचतुरिन्द्रिया अपि नियमात् द्विज्ञानिनः, द्वयज्ञानिनथ बोध्या: मतिज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनथ, मत्यज्ञानिनः श्रताज्ञानिनश्चेति भावः । गौतमः पृच्छति- ' पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाःखलु पृच्छा, तथाच पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः किम् ज्ञानिनः ? अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी त्रि' हे गौतम! पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि भवन्ति, 'जे नाणी ते अत्येगइया दुन्नाणी, अत्थेगया तिन्नाणी, एवं तिम्नि नाणाणि तिन्नि अन्नाणाणि य भयणाए' तत्र ये ज्ञानिनः पञ्चन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः ते अस्त्येकके केचन द्विज्ञानिनः, अस्त्येकके - केचन त्रिज्ञानिनः, मतिश्रुतज्ञानिनः, मतिश्रुताऽवधिज्ञानिनश्चेत्यर्थः तदुपस ६वि' द्वीन्द्रिय जीवके जैसे ही तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीव भी नियम से दोज्ञानवाले और दो अज्ञानवाले होते हैं दो ज्ञानवालोंमें मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी होते हैं और दो अज्ञानियोंमें मत्यज्ञानी और श्रुताज्ञान होते हैं । गौतमस्वामी पूछते हैं 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! जो पंचेन्द्रियतिर्यंचयोनिके जीव हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! ' नाणी वि, अन्नाणी चि, पंचेन्द्रियतिर्यंचजीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । 'जे नाणी ते अस्थेगइया दुन्नाणी अत्थेगइया तिन्नाणी एवं तिन्नि नाणानि, तिन्नि अन्नाणाणि य भयपाए' जो ज्ञानी होते हैं वे कितनेक दो ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक तीन ज्ञानवाले होते हैं इस तरह दो तीन ज्ञानवाले होनेकी पंचेन्द्रिय श्रुतमज्ञानवाणा होय हे ' एवं इंद्रिय चउरइ दियावि' द्विन्द्रियवना नेवा તન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવા પણ એ જ્ઞાન અને બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે. એ જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન અને બે અજ્ઞાન તે મત્યજ્ઞાની અને શ્રુતઅજ્ઞાની હોય છે 'पंचिदिय तिरिक्खजोणियाणं पुच्छा' हे भगवन ! पथेन्द्रिय तिर्यय योनीवाजा જીવ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની ? 6 - 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी व अन्नाणी वि' ते ज्ञानी पायु होप छे मने अज्ञानी या होय छे 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी, अत्येगइया तिनाणी एवं तिन्नि नाणाणि, विन्नि अन्नाणाणि य भयणाए' तेमां डेंटला मे ज्ञानवाणा होय छे भने डेटला भए ज्ञानवाणा होय छे એ જ રીતે એ અને ત્રણ જ્ઞાનવાળા હેાવાની અને બે અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હૈાવાની પચેન્દ્રિય તિય ચ ચેનીમાં ભજના સમજવી એ જ્ઞાનીયામા મતીજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની, Y Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२ भगवतीस्त्रो रन्नाह-एवम् उक्तरीत्या तेषां त्रीणि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि च भजनया भवन्ति, केचन पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः मत्यज्ञानिनः ताज्ञानिनः, केचन मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, अवध्यज्ञानरूप,विभङ्गज्ञानिनश्चेत्यर्थः । 'मणुम्सा जहा जीवा तहेव पंच नाणाणि, तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए' मनुष्याः यथा समुच्चयजीवाः प्रतिपादितास्तथैव तेषां पञ्चज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि च जनया विज्ञेयानि तथाच केचन मनुष्याः विज्ञानिनः, केचन त्रिज्ञानिनः, केचन चतुर्जानिनः, केचन एकज्ञानिनो भवन्ति, तत्र द्विज्ञानिना मतिश्रुतज्ञानिनः, त्रिज्ञानिनो मतिश्रुतावधिज्ञानिनः, अथवा मतिश्रुतमनःपर्यवज्ञानिनः, चतुर्ज्ञानिनो मतिश्रुतावधिमनः तिर्य चोंमें भजना जानना चाहिये । दो ज्ञानियोंमें मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी तथा तीन ज्ञानीयोंमें भतिज्ञानी, श्रुतज्ञानी और अवधिज्ञानी होते हैं । दो अज्ञानियोंमें मत्यज्ञानी, अताज्ञोनी और तीन अज्ञानियोंमें मत्यज्ञानी, चैताज्ञानी और विभंगज्ञानी होते हैं । 'मणुस्सा जहा जीवा तहेव पंच नाणाणि, तिन्नि अण्णाणाणि भयणाए' जिस तरहसे समुच्चय-सामान्य जीव कहे गये हैं उसी तरहसे मनुष्य भी पांचज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले भजनासे जानना चाहिये। तथा च कितनेक मनुष्य दो ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक मनुष्य तीनज्ञान वाले होते हैं, कितनेक मनुष्य चारज्ञानवाले होते हैं और कितनेक मनुष्य केवल एकज्ञानकेवलज्ञानवाले होते हैं। दो ज्ञानवालोंमें मतिज्ञान श्रुतज्ञानवाले होते हैं । तीनज्ञानवालोंमें मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञानवाले या मतिज्ञान श्रुतज्ञान और मनःपर्यवज्ञानवाले होते हैं । તથા ત્રણમાં મતિજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની અને અવધિજ્ઞાની હોય છે. બે અજ્ઞાનીઓમાં મત્યજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની અને ત્રણ અજ્ઞાનીઓમાં મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિઅજ્ઞાનરૂપ વિલંગાની डाय छे. "मणुस्सा जहा जीवा तहेव पंचनाणाणि तिन्नी अन्नाणाणि भयणाए' જે રીતે સામાન્ય જીવ કહેલ છે તે રીતે મનુષ્ય પણ પાંચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા ભજનાથી સમજવા. તેમાં કેટલાક મનુષ્ય બે જ્ઞાનવાળા હોય છે કેટલાક ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને કેટલાક ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે અને કેટલાક મનુષ્ય ફકત કેવળજ્ઞાનવાળા હોય છે. બે જ્ઞાનવાળા– તે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનવાળા હોય છે. ત્રણ જ્ઞાનવાળાઓમાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાનવાળા હોય છે. અગર મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાનવાલા હાય છે. ચાર જ્ઞાનવાળાઓમાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.५ ज्ञानभेदनिरूपणम् पर्यवज्ञानिनो भवन्ति, एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनो भवन्ति, एवं व्यज्ञानिना मनुष्याः केचन द्वयज्ञानिनः, केचन व्यज्ञानिनो भवन्ति, तत्र द्वन्यज्ञानिना मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनस्तु मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः विभङ्गशानिनश्च भवन्ति, इत्यभिमायः, "वाणमंतरा जहा नेरइया' वानव्यन्तराः पिशाचभूत-यक्ष-राक्षस किन्नर-किपुरिस महोरग-गन्धर्वा अष्टौ देवाः यथा नैरयिकाः प्रति. पादितास्तथैवावसेयाः, तथाच नैरयिकवत् वानव्यन्तरा अपि नियमात् त्रिज्ञानिनः, भजनया च व्यज्ञानिनो भवन्ति, केचन द्वधज्ञानिनः, केचन व्यज्ञानिन इत्यर्थः जोइसियवेमाणियाणं तिनि नाणा, तिन्नि अन्नाणा नियमा' ज्योतिपिकवैमानिकाना नियमात् त्रीणि ज्ञानानि भवन्ति, त्रीणि अज्ञानानि नियमतो भवचारज्ञानवालोंमें मतिज्ञान, श्रतज्ञान, अवधिज्ञान और मनःपर्यवज्ञानवाले होते हैं और एकज्ञानवालोंमें सिर्फ केवलज्ञानवाले होते हैं। इसी तरहसे कितनेक मनुष्य दो अज्ञानवाले होते हैं और कितनेक मनुष्य तीन अज्ञानवाले होते हैं। दो अज्ञानवालोंमें मत्यज्ञानी और श्रुताजानी होते हैं और तीन अज्ञानवालोंमें मत्यज्ञानी श्रुताज्ञानी और विभंगज्ञानी होते हैं । 'वाणमंतरा जहा नेरड्या' वानव्यन्तरपिशाच, भूत, राक्षस, किन्नर, किंपुरुष, महोरग, गंधर्व ये आठ जिस तरहसे नैरथिक जीचौका कथन किया गया है ज्ञानी और अज्ञानीको लेकर उसी तरहसे तीनज्ञानवाले और भजनासे तीन अज्ञानवाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये । अर्थात् कितनेक वानव्यन्तर दो अज्ञानवाले होते हैं और कितनेक वानव्यन्तरदेव तीन अज्ञानवाले होते हैं । 'जोसियवेसाणिया णं तिन्नि नाणा तिम्नि अनाणा नियमा' ज्योतिषिकदेव और वैमानिकदेव नियमसे तीनज्ञानवाले और नियमसे तीन अज्ञानवाले होते हैं । तथाच અવધિજ્ઞાન અને મનઃ પર્યવ જ્ઞાનવાળા હોય છે એક જ્ઞાનવાળામાં ફક્ત કેવળજ્ઞાનવાળા હોય છે. એ જ રીતે કેટલાક મનુષ્ય મયજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની એમ બે અજ્ઞાનવાળા, અને કેટલાક મનુષ્ય મયજ્ઞાની શ્રુતઅજ્ઞાની અને વિર્ભાગજ્ઞાની એ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હેય छ. 'वाणमंतरा जहा नेरइया' वानव्यतर, पिशाय, भूत, राक्षस, इन्नर, पुरुष, મહેરગ, ગધવ એ આઠ જે રીતે નૈરયિક જીવનું કથન કરેલ છે એ જ રીતે ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને ભજનાથી ત્રણ એજ્ઞાનવાળા હોય છે. અર્થાત– કેટલાક વાનયંતર બે अज्ञानालेय छ भने ४ वानव्य तर म सज्ञानपाणा हाय छे. जोदेखिय वेमाणिया णं तिन्नि नाणा तिन्नि अभाणा नियमान्यतिषिमने मानि । નિયમથી ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળાં કહ્યાં છે. તેમજ ચંદ્રાદિક તિષિકદેવ Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे न्ति, तथाच ज्योतिबिकाश्चन्द्रादयः, वैमानिकाश्च सौधर्मादयो नियमतो मतिश्रुतावधिज्ञानिनः, नियमतश्च मत्यज्ञान-श्रुताज्ञान-विभङ्ग ज्ञानिनश्च भवन्ति । गौतमः पृच्छति- सिद्धाणं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! सिद्धाः खलु किं ज्ञानिनो भवन्ति? अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा! णाणी नो अन्नाणी, नियमा एगनाणी, केवलनाणी' हे गौतम ! सिद्धाः खलु ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनो भवन्ति, तत्रापि नियमात् नियमतः एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनो भवन्ति, नतु आभिनिबोधिकादि ज्ञानिन इति भावः। ___इदमत्रावधेयम्-ज्ञानं पञ्चविधं १ मतिज्ञानम् (आभिनियोधिकज्ञानम् ), २ श्रुतज्ञानम्, ३ अवधिज्ञानम्,४ मनःपर्यवज्ञानम् , ५ केवलज्ञानञ्च। तत्र स क्षेपतो ज्ञानं द्विविधं-प्रत्यक्षं, परोक्षश्च । तत्र प्रत्यक्षं द्विविधं प्रज्ञप्तम्-१ इन्द्रियप्रत्यक्षम् चंद्रादिक ज्योतिषीदेव और सौधर्मादिक वैमानिकदेव नियमसे सतिज्ञानवाले, श्रुतज्ञानवाले, और अवधिज्ञानबाले होते हैं और नियमसे मत्यज्ञानवाले, श्रुतअज्ञानवाले और विभंगज्ञानवाले होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'मिद्वाणं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! सिद्ध क्यो ज्ञानी होते है या अज्ञानी होते है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'णाणी, णो अन्नाणी सिद्धनियमसे ज्ञानी होते हैं अज्ञानी नहीं होते हैं । जानीमें भी वे केवलज्ञानी होते हैं । इली कारण उन्हें यहाँ 'एगनाणी केवलनाणी' ऐसा कहा गया है । अन्य आभिनिबोधिक ज्ञानवाले वे नहीं होते हैं। यहां ऐसा समझना चाहिये सिद्धान्तकी दृष्टिसे ज्ञान पांच प्रकारका होता है १ मतिज्ञान, २ श्रुतज्ञान, ३ अवधिज्ञान, ४ मनःपर्यवज्ञान, ५ केवलज्ञान दार्शनिक - शैलीसे इन पांचों ज्ञानोंको दो विभागमें विभक्त किया गया है एक અને સૌધર્માદિક બૈમાનિકદેવ નિયમથી મતિજ્ઞાનવાળા, શ્રતજ્ઞાનવાળા અને અવધિજ્ઞાનવાળા હોય છે તેમજ નિયમથી મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને વિભ ગ જ્ઞાનવાળા હોય છે. 'सिद्धाणं भंते पुच्छा' हे भगवन! सिद्धी जानी खाय छ । अज्ञानी ? 8.-'गोयमा' 3 गीतमा 'नाणी नो अन्नाणी' सिद्ध नियमथा ज्ञानी होय छ भने ज्ञानीमा पण तेमा जानी हाय छ तर रो रोमाने मी 'एग नाणी केवलनाणी' એવું કહ્યું છે. બીજા આભિનિબેધિક જ્ઞાનવાળા તે હેતા નથી અહીં એવું સમજવાનું છે કે સિદ્ધાંતની દ્રષ્ટિએ જ્ઞાન પાચ પ્રકારનું છે ૧ મતિજ્ઞાન, ૨ શ્રુતજ્ઞાન, ૩ અવધિજ્ઞાન, ૪મનઃ પર્યવસાન, ૫ કેવળજ્ઞાન દાર્શનિક શૈલીથી આ પાંચ જ્ઞાનેને બે ભાગમાં Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३४५ २ नोइन्द्रियप्रत्यक्ष च । इन्द्रियप्रत्यक्ष पञ्चविधम् १ स्पर्शनेन्द्रियप्रत्यक्षम् २ रसनेन्द्रियप्रत्यक्षम् , ३ घ्राणेन्द्रियप्रत्यक्षम् , ४ चक्षुरिन्द्रियप्रत्यक्षम् , ५ श्रोत्रेन्द्रियप्रत्यक्षश्च । नोइन्द्रियप्रत्यक्ष त्रिविधम् १ अवधिज्ञानम्, २ मन:पर्यवज्ञानम्, ३ केवलज्ञानं च। तत्र अवधिज्ञानं द्विविधम् १ प्रतिपाति, २ अप्रतिपाति च, मनःपर्यवज्ञानं द्विविध प्रज्ञप्तम् - १ ऋजुमति, २ विपुलमति च १ मनुष्य,- २ गर्भज,- ३ कर्मभूमिज,-४ सख्येय वर्षायुष्क-५ पर्याप्तक,६ सम्यग्दृष्टि,-७ स यता,-८ प्रमादि,-९ लब्धिमतां नवभेदवतां जीवानां मनःपर्यवज्ञानमुत्पद्यते । केवलज्ञानं त्रिविधम् १ सयोगि. २ अयोगि, ३ सिद्धञ्च । विभाग है प्रत्यक्ष और दूसरा विभाग है परोक्ष इनमें भी प्रत्यक्ष दो प्रकारका कहा गया है एक इन्द्रिय प्रत्यक्ष दूसरा नाइन्द्रिय प्रत्यक्ष इन्द्रियप्रत्यक्ष स्पर्श नइन्द्रियप्रत्यक्ष, रसनाइन्द्रियप्रत्यक्ष, घ्राणइन्द्रियप्रत्यक्ष, चक्षुहन्द्रियप्रत्यक्ष और कर्णइन्द्रियप्रत्यक्ष, इम तरहसे प्रत्यक्ष पांच प्रकारका कहा गया है। नाइन्द्रियप्रत्यक्ष तीन प्रकारका कहा गया है एक अवधिज्ञान, दुसरा मनःपर्यवज्ञान और तीसरा केवलज्ञान । भतिपाति और अप्रतिपातिके भेदसे अवधिज्ञान दो प्रकारका कहा गया है । ऋजुमति और विपुलमतिके भेदसे मनःपर्यवज्ञान दो भेदरूप कहा गया है । जो जीव मनुष्य हो गर्भज हो, कर्मभूमिमें उत्पन्न हुआ हो, संख्यातवर्षकी आयुवाला हो, पर्याप्तक हो, सम्यग्दृष्टि हो, संयत हो, अप्रमादी हो, लब्धिवाला हो ऐसे नव विशेषणवाले जीवोंके मन:पर्यवज्ञान उत्पन्न होता है। केवलज्ञान तीन प्रकारका होता है વિભકત કરેલ છે. એક પ્રત્યક્ષ અને બીજું પક્ષ તેમાં પ્રત્યક્ષ બે પ્રકારનું કહેલ છે. એક ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અને નેઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ, ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ – સ્પર્શન ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ, રસનાઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ, ઘાણઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ, ચક્ષુઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અને કર્ણ ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ એ રીતે પ્રત્યક્ષ પાંચ પ્રકારના કહેલ છે ને ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ ત્રણ પ્રકારનું કહેલ છે. એક અવધિજ્ઞાન, બીજુ મન:પર્યવજ્ઞાન અને ત્રીજુ કેવળજ્ઞાન પ્રતિપાતિ અને અપ્રતિપાતિના ભેથી અવધિજ્ઞાન બે પ્રકારનુ કહેલ છે અને જુમતિ અને વિપુલમતિના ભેદથી મનઃ પર્યાવજ્ઞાન બે ભેદરૂપે કહેલ છે જે જીવ મનુષ્ય હેય, ગર્ભજ હેય, કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલ હેય સરખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા હોય પર્યાપ્તક હય, સમ્યષ્ટિ હેય, સ થત હોય, અપ્રમાદિ હોય અને લબ્ધિવાળા હોય એવા વિશેષણવાળા છને મનપર્યવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે કેવળજ્ઞાન ૧ સંગિ કેવળજ્ઞાન ૨ અગિક કેવળજ્ઞાન અને Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ३४६ तत्र सयोगिकेवलज्ञानं त्रयोदशगुणस्थानकवर्तिनो जीवस्य अयोगिकेवलज्ञानं तु चतुर्दशगुणस्थानकवर्तिनो जीवस्य भवति । सिद्धकेवलज्ञान द्विविधम् १ अनन्तरसिद्ध केवलज्ञानम्, परम्पर सिद्ध केवलज्ञानञ्च । तत्र अनन्तरसिद्धकेवलज्ञान १५ पञ्चदशविधम्- १ तीर्थसिद्धम् २ अतोर्थसिद्धम् ३ तीर्थङ्करमिद्धम्, ४ अतीर्थङ्कर सिद्धम्, ५ स्वयबुद्धसिद्धम्, ६ प्रत्येकबुद्धसिद्धम्, ७ बुद्धवोधितमिद्धम्, ८ स्त्रीलिङ्गसिद्धम्, ९ पुरुषलिङ्गसिद्धम्, १० नपुसकलिङ्गसिद्धम्, ११ स्वलिङ्गसिद्धम् १२ अन्यलिङ्गसिद्धम् १३ गृहस्थलिङ्ग सिद्धम्, १४ एकसिद्धम्, १५ अनेकसिद्धम् । परम्पर सिद्धम् | केवलज्ञानम् १३ त्रयोदशविधम् १. अप्रथमसमय सिद्धम् २ द्विसमयमिद्धम् ३ त्रिसमयसिद्धम्, ४ चतुःसमयसिद्धम् ५ पञ्चसमयसिद्धम्, ६ षट्समयसिद्धम्, ७ सप्तसमय सिद्धम् ८ अष्टसमयसिद्धम्, १ सयोगीका केवल ज्ञान, २ अयोगीका केवलज्ञान, और ३ सिद्धका केवलज्ञान तेरहवें गुणस्थानमें रहनेवाले जीवका जो केवलज्ञान हैं वह सयोगिकेवलज्ञान है अयोगी चौदहवें गुणस्थानवर्ती जीवका जो केवलज्ञान है वह अयोगिकेवलज्ञान है, सिद्ध केवलज्ञान दो प्रकारका कहा गया १ अनन्तरसिद्ध केवलज्ञान, और दूसरा परम्परसिद्धकेवलज्ञान अनन्तरसिद्ध केवलज्ञान १५ प्रकारका कहा गया है -१ तीर्थसिद्ध, २ अतीर्थसिद्ध, ३ तीर्थङ्करसिद्ध, ४ अतीर्थ करसिद्ध, ५ स्वयं बुद्धसिद्ध, ६ प्रत्येकबुद्धसिद्ध, ७ वुद्धबोधितसिद्ध, ८ स्त्रीलिङ्गसिद्ध, ९ पुरुषलिङ्ग सिद्ध, १० नपुंसकलिङ्गसिद्ध, १ स्वलिङ्गसिद्ध । १२ अन्यलिङ्गसिद्ध, १३ गृहस्थलिङ्गसिद्ध, १४ एक सिद्ध, १५ अनेकसिद्ध, परम्परा सिद्ध केवलज्ञान १३ प्रकारका कहा गया है - १ अप्रथमसमयमिद्ध, २ द्विसमयसिद्ध, ३, त्रिसमपसिद्ध, ४ चतुःसमयसिद्ध, ५ पंचसमयसिद्ध, ६ षट्समयसिद्ध, સિદ્ધનુ કેવળજ્ઞાન એ રીતે ત્રણ પ્રકારનું હેાય છે. તેરમા ગુણુસ્થાનમાં રહેવાવાળા જીવનુ જે કેવળજ્ઞાન છે તે સ યેાગ કેવળજ્ઞાન છે અને ચૌદમાં ગુરુસ્થાનવતી જીવતુ જે દેવળજ્ઞાન છે તે યેાગિક કેવળજ્ઞાન છે. સિદ્ધ કેવળજ્ઞાન એક અનતસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન અને બીજું પર પસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન એ ભેથી બે પ્રકારનું છે અનન્તર સિદ્ધજ્ઞાન ૧૫ પંદર પ્રકારનું છે. ૧ તી સિદ્ધ, ૨ તીયસિંહ, ૩ તિ કર સિદ્ધ, ૪ અતિર્થંકર સિદ્ધ, પ સ્વયં બુદ્ધસિદ્ધ, પ્રત્યેક યુદ્ધસિદ્ધ, ૭ બુદ્ધખેાધિક સિદ્ધ, ૮ સ્ત્રીલિંગ સિદ્ધ, ૯ પુરુષલિંગ સિદ્ધ, ૧૦ નપુ સકલિંગ સિદ્ધ, ૧૧ સ્વલિંગસિદ્ધ, ૧૨ અન્યલિ ગસિદ્ધ, ૧૩ ગૃહસ્થલિંગસિદ્ધ, ૧૪ એક સિદ્ધ અને ૧૫ અનેક સિદ્ધ પર પરાસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન નીચે પ્રમાણે તેર પ્રકારનું છે- ૧ અપ્રથમસમયસિદ્ધ, ૨ દ્વિસમયસિદ્ધ, ૩ ત્રિસમય 1 ܕ Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.२ सू. ५ शानमेदनिरूपणम् ९ नवसमयसिद्धम् १० दशसमयसिद्धम्, संख्यातसमयसिद्धम्, असंख्यात समयसिद्धम्, अनन्तसमयसिद्धञ्च, इति प्रत्यक्षज्ञानम् । अथ परोक्षज्ञानं द्विविधम् ? मतिज्ञान, श्रुतज्ञानञ्च, तत्र मतिज्ञानस्य ३६० षष्टथुत्तरत्रिशतं भेदाः, तत्र प्रथम मतिज्ञानं द्विविधम् १ श्रुतनिश्रितम्, २ अशनिश्रितं च, तत्र अश्रुतनिश्रितं चतुर्विधम्-१ औत्पातिकी, २ वैनयिकी, ३ कमजा, ४ पारिणामिकी, तत्र दर्शनश्रवणमन्तरैव या बुद्धिः ज्ञेयं वस्तु सहसा विषयी कृत्य कार्य निप्पादयति सौत्पातिकी उच्यते-यथा नटपुत्ररोहकस्य बुद्धिः१। गुरोः सेवाशुश्रूषया वैयावृत्त्यकरणेन जायमाना बुद्धिः वैनयिकी-यथा नैमित्तिकसिद्धपुत्रशिष्याणां संजाता २। ७ सप्तसमयसिद्ध, ८ अष्टसमयसिद्ध, ९ नवसमयसिद्ध, १० दशसमयसिद्ध, ११ संख्यातसमयसिद्ध, १२ असंख्यातसमयसिद्ध, १३ भनन्तसमयसिद्ध इस तरहसे यह प्रत्यक्षज्ञानका वर्णन है । परोक्षज्ञान दो प्रकारका होता है एकमतिज्ञान और दूसरा श्रुतज्ञान इनमें मतिज्ञानके ३६० भेद होते हैं । मतिज्ञान अतनिश्रित और अश्रुतनिश्रितके भेद से दो प्रकारका कहा गया है. इनमें अश्रुतनिश्रित मतिज्ञान औत्पातिकी, वैनयिकी, कर्मजा और पारिणामिकी इन चार युद्धियोंरूप चार प्रकारका होता है. दर्शन और सुनने के विना ही जो धुद्धि ज्ञेयविषयको जल्दी से विषय करके कार्य को संपन्न कर देती है वह औत्पातिकी बुद्धि है. जैसे नटपुत्र रोहककी बुद्धि शास्त्रमें कही गई है। गुरुको सेवा शुश्रुषा से, वैयावृत्य करने से जो बुद्धि उत्पन्न होती है वह चैनयिकी बुद्धि है । जैसे नैमित्तिक सिद्धपुत्र के शिष्यों સિદ્ધ, ૪ ચતુસમયસિદ્ધ, ૫ પંચસમયસિદ્ધ, ૬ ષટસમયસિદ્ધ, ૭ સપ્તસમયસિદ્ધ, ૮ અષ્ટ સમયસિદ્ધ, ૯ નવ સમયસિદ્ધ, ૧૦ દશ સમયસિદ્ધ, ૧૧ સ ખ્યાત સમયસિદ્ધ, ૧૨ અસ ખ્યાત સમયસિદ્ધ, ૧૩ અને તે સમયસિદ્ધ. આ રીતે આ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું વર્ણન છે. પરેક્ષજ્ઞાન બે પ્રકારેતુ હોય છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ પ્રકારના ભેદથી હોય છે, તેમાં મતિજ્ઞાનના ૩૬૦ ત્રણ સાઠ ભેદ હોય છે મતિજ્ઞાન શ્રતનિશ્રિત શ્રુતના આધારવાળું અને અમૃતનિશ્રિતના ભેદથી બે પ્રકારનું કહેલ છે. તેમાં અમૃતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાન ઔત્પાતિ િનયિકી, કર્યા અને પરિણામિકી એ ચાર બુદ્ધિરૂપ ચાર પ્રકારનું હોય છે. દર્શન અને સાંભળ્યા વિના જ જે બુદ્ધિ ય વિષયને જલ્દીથી વિષય કરીને કાર્યને સંપાદન કરે છે તે ઔત્પતિકી બુદ્ધિ છે જેવી રીતે નટપુત્ર રેહકની બુદ્ધિશાસ્ત્રમાં વર્ણવેલ છે. ગુરુની સેવા સુશ્રુષાથી, વૈયાવૃત્ય કરવાથી જે બુદ્ધિ ઉત્પન થાય છે તે વનચિકી બુદ્ધિ છે. જેવી રીતે નૈમિત્તિક સિદ્ધપુત્રના શિષ્યને થઈ હતી કાર્યકારણના Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे - 1 कार्यकरणाभ्यासेन जायमाना बुद्धिः कर्मजा यथा कृषकादीनां कृषिकार्यादौ निपुणता जायते ३ । चिरकालव्यवहारानुभवजन्या बुद्धि: पारिणामिकी- यथा वृद्धादीनाम् ४। श्रुतनिश्रितं चतुर्विधम् १ अवग्रहः २ ईहा, ३ अवायः, ४ धारणा च, aa raast afarः १ अर्थावग्रहः, २ व्यञ्जनावग्रहश्व | अर्थावग्रहः पञ्चेन्द्रियैः मनमा च षष्ठेन जायते । व्यञ्जनविग्रहः श्रोत्र - प्राण - रसना - स्पर्शनरूपचतुरिन्द्रयैः जायते । अर्थावग्रहवत् ईहा, अत्रयः, धारणा चापि प्रत्येकं षडूविधा । व्यञ्जनावग्रतुर्विधः सर्वमेलनेन ६+६+६+६+४ = २८ अष्टाविंशति भेदाः तेषां च१बहुग्राही, २ अल्पग्राही, ३ बहुविधग्राही, ४ अल्पविधग्राही, ५ क्षिमः, अक्षिमः, को हुई । कार्यकारणके अभ्यास से जायमान जो बुद्धि है वह कर्मजा बुद्धि है । जैसे किसान आदिकोंको अपने कृषिकर्म आदिमें निपुणता हो जाती है । चिरकाल से लौकिक व्यवहार का अनुभव करते२ जो बुद्धि आ जाती है वह पारिणामिकी वृद्धि है जैसे अनुभवी वृद्धादिक पुरुषोंकी बुद्धि । श्रुतनिश्रित मतिज्ञान चार प्रकारका होता है. अवग्रह ईहा, अवाय और धारणा इनमें अर्थावग्रह और व्यञ्जनावग्रहके भेद से अवग्रह ज्ञान दो प्रकारका होता है । अर्थावग्रह पांच इन्द्रिय और छठे मन से उत्पन्न होता है. व्यञ्जनावग्रह-श्रोत्र, प्राण, रसना और स्पर्शन इन चार इन्द्रियों से उत्पन्न होता है । अर्थावग्रह की तरह ईहा, rare और धारणा. ये भी प्रत्येक पांच इन्द्रिय और छठे मन से उत्पन्न होता है. व्यञ्जनावग्रह ४ प्रकारका है । इस तरह अवग्रह ईहा, अवाय, धारणा इन सबके ६+६+६-६+४=२८ भेद हो जाते हैं । ये अवग्रहादिक बहुग्राही, अल्पग्राही, बहुविधग्राही, अल्पविधग्राहो, क्षिप्रग्राही અભ્યાસથી થવાવાળી બુદ્ધિ તે ક`જા બુદ્ધિ છે. જેવી રીત ખડુતાદાને પોતાના કાર્યોંમાં નિપુણતા થઈ જાય છે લાંબા કાળથી લૌકિક વહેવારને અનુભવ કરતાં કરતાં જે બુદ્ધિ આવી જાય છે તે પારિણામિકી બુદ્ધિ છે. જેવી રીતે અનુભવી વૃદ્ધ પુરુષાની હોય છે શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન ચાર પ્રકારનુ હેાય છે અવગ્રહ, ઇહા, અવાય અને ધારણા, તેમાં અર્થાવગ્રહ અને વ્યંજનાવગ્રહના ભેદથી મવગ્રહ એ પ્રકારના હોય છે. અર્થાવગ્રહ પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠા મનથી ઉત્પન્ન થાય છે. વ્યંજનાવગ્રહુ શ્રોત્ર, ઘ્રાણુ, રસના અને સ્પન એ ચાર ઈન્દ્રિયાથી થાય છે. અર્થાવગ્રહની માફક ઇહા, અવાય અને ધારણુ પણ પ્રત્યેક પાચ ઇન્દ્રિય અને ! મનથી ઉત્પન્ન થાય છે. વ્યંજનાવગ્રહ ચાર પ્રકારનું होय छे से रीते अवग्रह, हड्डी, अवाय, धारणा से अधाना ६+६+६+६+४=२८_लेख थाय छे मे अवग्रहादिङ महुग्राही, मह्यग्राही, महुविषग्राही, मस्यविधग्राही, क्षित्र ३४८ Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ. २ . ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३४९ ७ निश्रितः, ८ अनिश्रितः ९संदिग्धः, १० असंदिग्धः ११ ध्रुवः, १२ अध्रुवचः भेदाः, तैः गुणने २८x१२ + ३३६ षट्त्रिंशदधिकशतन्त्रय भेदाः। अश्रुतनिश्रितस्य चतुर्भेदमेलनेन च ३४० चत्वारिंशदधिकं शतत्रयं भेदा भवन्ति, अवग्रहादीनां चतुणां पञ्चपञ्चावान्तर मैदैर्विंशतिविधानां मेलने च ३६० षष्ट्यधिकशतत्रयं भवति । तत्र प्रत्येकं अवग्रहस्य - १ अवग्रहणता, २ उपधारणता, ३ श्रवणता, ४ अवलम्बनता, ५ मेधा, इति पंच भेदाः । ईहाया:- १ आभोगनता, २ मार्गणताः ३ गवेषणता, ४ चिन्ता, ५ विमर्शः, इति पंच भेदाः अवायस्य - १ आवर्तनता, २ प्रत्यावर्तनता, ३ अवायः, ४ बुद्धिः, ५ विज्ञानम, इति पञ्च भेदाः । धारणायाश्च - १ धरणा, अक्षिग्राही, निश्रितग्राही, अनिश्रितग्राही, संदिग्धग्राही, असंदिग्धग्राही ध्रुवग्राही और अध्रुवग्राही होते हैं । इस तरह इन बहादिक बारह प्रकार के पदार्थों के साथ गुणा करने से २८का, ३३६ भेद हो जाते हैं । ये सब भेद श्रुतनिश्रित मतिज्ञानके हैं । अश्रुतनिश्रित मतिज्ञानके चार भेद इनमें मिलाने से ३४० भेद होते हैं । इन अवग्रहादिकोंके ५-५ और अवान्तर भेद होते हैं सो २० भेद ३४० भेदोंमें मिला देने से कुल मतिज्ञान के भेद ३६० हो जाते हैं । अवग्रहादिकोंके अवान्तर ५-५ भेद इस प्रकार से हैं - १ अवग्रहणतो, २ उपधारणता, ३ श्रवणता, ४ अवलम्बनता, ५ मेधा ये अवग्रह के पांच भेद हैं । ईहा के पांच भेद ऐसे हैं - १ आभोगनता, २ मार्गणता; ३ गवेषणता, ४ चिन्ता, ५ विमर्श । अवाय के पांच भेद इस प्रकार से हैं - १ आवर्तनता, २ प्रत्यावर्तनता, ३ अवाय ४ बुद्धि, ५ विज्ञान, धारणाके पांच भेद इस थाडी, अक्षिप्रग्राही, निश्रितग्राही, अनिश्रितग्राही, सहिग्धभाडी, अस हिरवग्राडी, ध्रुवગ્રાહી અને અવગ્રાહી હાય છે એ રીતે આ મÎાર્દિક ખાર પ્રકારના પદાર્થાની સાથે ગુણવાથી એના ૩૩૬ ભેદ થાય છે એ તમામ ભેદ શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના છે. અશ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદ તેમા મેળવવાથી ૩૪૦ભે થાય છે. આ અવગ્રાદિકના પાંચ પાંચ બીજા વાન્તર ભેદ થાય છે, તે વીસ ૨૦ ભેદ ૩૪૦ ત્રણસો ચાલીસ ભેદેમાં મેળવવાથી મતિજ્ઞાનના કુલ ત્રણસેા સાઇઠ ૩૬૦ ભેદ થાય છે અત્રમહાકિાના અર્થાન્તર ભેદ આ પ્રમાણે છે” ૧ અવગ્રહણુંતા, ૨ ઉપધારણુતા, ૩ શ્રવણુતા, ૪ અવस जनता, थ भेघा. ईडाना या लेह या प्रभारी - १ आभोगनती, २ भार्गगुता, ૩ નવેષણતા, ૪ ચિંતા, ૫ વિમાઁ અવાયના પાંચ ભેદ આ પ્રમાણે છે- ૧ આવનતા, ૨ પ્રત્યાવત નતા, ૩ અવાય, ૪ બુદ્ધિ, ૫ વિજ્ઞાન ધારણાના પાંચ ભેદ આ પ્રમાણે છે. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५० भगवतीस्त्रे २ धारणा, ३ स्थापना, ४ प्रतिष्ठा, ५ कोष्ठम्, इति पञ्च भेदा भवन्ति । एकसमयस्थितिकः अवग्रहः, आन्तर्मुहूर्तिकोऽवायः, संख्यातासंख्यातकाला धारणा। मतिज्ञानस्य नव नामानि सन्ति-१ ईडा, २ अपोहः, ३ विमर्शः, ४ मार्गणा, ५ गवेषणा, ६ संज्ञा, ७ स्मृतिः ८ मतिः, ९ प्रज्ञा । तत्र सदर्थपर्यालोचन ईहा, निश्चयः अपोहः, विचारो, विमर्शः, विचारणा मार्गणा, अन्वेपणम् गवेषणा, बुद्धिः सङ्केतः, संज्ञा, स्मरणं स्मृतिः, बुद्धिमतिः, विशिष्टबुद्धिः प्रज्ञा । प्रकार से है-१ धरणा, २ धारणा, ३ स्थापना, ४ प्रतिष्ठा, " कोष्ठ । अवग्रहकी स्थिति १ समयकी है । ईहा और अवाय का काल अन्तमुहतका है. धारणा संख्यात असंख्यात कालकी होती है। मतिज्ञान के नौनाम इस प्रकार से हैं १ ईहा, २ अपोह, ३ विमर्श, ४ मार्गणा, ५ गवेषणा, ६ संज्ञा, ७ स्मृति, ८ मति, ९ प्रज्ञा । सदर्थकी पर्यालोचना करना इसका नाम ईहा है. सदर्थका निश्चय करना इसका नाम अपोह है. विचार-अवाय के पहिले एवं ईहा के बाद होनेवाले विचारका नाम विमर्श है । अन्वय धर्मोंका अन्वेषण करना मार्गणी है । व्यतिरेक धर्मोकी आलोचना करना इसका नाम गवेषणा है। व्यञ्जनावग्रहके उत्तर कालमें जो मतिविशेष होता है वह संज्ञी है। पूर्वमें अनुभूत अर्थका स्मरण करना इसका नाम स्मृति है । अर्थका परिच्छेद होजानेपर भी उस अर्थ के सूक्ष्मधर्मों का आलोचन करना इसका नाम मति है । उस पदार्थ के यथार्थ प्रभूत धर्मोका विचार करना प्रज्ञा है । सोही कहा है૧ ધરણા, ૨ ધારણું, ૩ સ્થાપના, ૪ પ્રતિષ્ઠા, ૫ કેષ્ઠ અવગ્રહની સ્થિતિ એક સમયની ઇહા અને અવાયને કાળ અંતમુહૂર્ત છે. ધારણું સંખ્યાત અસંખ્યાતકાળની હોય છે. મતિજ્ઞાનના નવ ભેદ આ પ્રમાણે છે- ૧ ઈહા, ૨ અપહ, ૩ વિમર્ષ, ૪ માર્ગણ, ૫ ગષણ, ૬ સજ્ઞા ૭ સ્મૃતિ, ૮ મતિ, ૯ પ્રજ્ઞા. સદર્થનું પર્યાલયન કરવું તેનું નામ ઈહા છે સદર્યને નિશ્ચય કરવો તેનું નામ અપહ છે. વિયાર અવાયના પહેલાં અને ઈક્કાની પછી થવાવાળા વિચારનું નામ વિમર્ષ છે અવાયધર્મોનું અન્વેષણ કરવું તેનું નામ માગણ છે વ્યતિરેક ધર્મોની આલેચના કરવી તેનું નામ આવેષણ છે. વ્યંજનાવગ્રહણ ઉત્તરકાળમાં જે મતિ વિશેષ થાય છે તે સંજ્ઞા છે પૂર્વમાં – પહેલાં અનુભવ કરેલ અર્થનું સ્મરણ કરવું તેનું નામ સ્મૃતિ છે. અર્થને પરિચ્છેદ થવા છતા તે અર્થના સૂમ ધર્મોનું આલેચન કરવું તેનું નામ મતિ છે અને તે પદાર્થોનું યથાર્થ પ્રભૂત (મુખ્ય) ધર્મોને વિચાર કરે તેનું નામ પ્રજ્ઞા છે. તે જ કહ્યું છે કે Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् उक्तञ्च - " ईहा अपोह वीमंसा, मग्गणा य गवेसणा, सण्णा, सईई पण्णा, सन् आभिणिवोहियात्ति" ॥१॥ विपरीतमतिरूपा बुद्धिः मत्यज्ञानमुच्यते, तस्यापि च अवग्रहादिचतुरवान्तरविंशतिभेदान् वर्जयित्वा ३४० - चत्वारिंशदधिकशतत्रयं भेदा भवन्ति । अथ श्रुतज्ञानं चतुर्दशविधं प्रज्ञप्तम्-१ अक्षरश्रुतम् २ अनक्षरश्रुतम् ३ संज्ञिश्रुतम् ४ अंस ज्ञिश्रुतम् ५ सम्यक् श्रुतम्, ६ मिध्याश्रुतम् ७ सादिश्रुतम्, ८ अनादिश्रुतम् ९ सपर्यवसितश्रुतम् १० अपर्यवसितश्रुतम् ११ गमिकश्रुतम्, १२ अगमिकश्रुतम् १३ अङ्गमविष्टम्, १४ अनङ्गप्रविष्टम् । तत्र श्रुतज्ञानावरणीयकर्म - क्षयोपशमजन्यं शास्त्रज्ञान श्रुतज्ञानमुच्यते । चरणकरणानुयोगः, धर्मकथानुयोगः, द्रव्यानुयोगः, गणितानुयोगश्च श्रुतज्ञानेऽन्तर्भवति । यस्य कदापि नाशो न भवति तद् अक्षरमुच्यते, जीवोपयोगस्वरूपत्वात् ज्ञानस्य नाशो न भवति, जीवस्या'ईहा अपोह वीमंसा, मग्गणा य गवेसणा । सण्णा सई, मई पण्णा सव्वं आभिणिबोहिया ति ' ॥ विपरीत मतिरूप बुद्धिका नाम मत्यज्ञान कहा गया है । इस मत्यज्ञानके अवग्रहादिचारोंके ५-५ अवान्तर भेदोंको छोडकर ३४० भेद होते हैं । श्रुतज्ञानके १४ भेद हैं । जो इस प्रकारसे हैं १ अक्षर, श्रुत, २ अनक्षरश्रुत, ३ संज्ञिश्रुत, ४ असंज्ञिश्रुत, ५ सम्यक् श्रुत, ६ मिध्याश्रुत, ७ सादिश्रुत, ८ अनादिश्रत, ९ सपर्यवसितश्रुत, १० अपर्यवसितश्रुत, ११ गमिकश्रुत, १२ अगमिकश्रुत, १३ अङ्गप्रविष्ट १४ और अनङ्गपविष्ट । श्रुतज्ञानावरणीय कर्मके क्षयोपशमसे यह श्रुतज्ञान होता है। इसमें चरणकरणानुयोग, धर्मकथानुयोग, द्रव्यानुयोग और गणितानुयोग ये चार अनुयोग अन्तर्भूत होते हैं । जिसका कभी भी नाश नही होता हैं उसका नाम अक्षर ३५१ sar अपो वीसा इत्यादि. भति३प बुद्धिनु नाम भत्यज्ञान छे, मे भत्यज्ञानना અવગ્રહાદ્ધિ ચારેના પાંચ પાચ અવાન્તરભેદને છેડીને ૩૪૦ ભેદ થાય છે શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ ચૌદ ભેદ નીચે પ્રમાણે છે— ૧ અક્ષરશ્રુત, ૨ અનક્ષરશ્રુત, ૩ સનાિશ્રુત, ૪ અસનાિશ્રુત, ૫ સમ્યકૂશ્રુત, ૬ મિથ્યાશ્રુત, ૭ સાદિશ્રુત, ૮ અનાદ્યુિત, હું સયવસિતશ્રુત, ૧૦ અપર્યવસિતશ્રુત, ૧૧ ગમિકશ્રુત, ૧૨ અગમિતશ્રુત, ૧૩ અગપ્રવિષ્ટશ્રુત અને ૧૪ અન ગપ્રવિષ્ટશ્રુત શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ક્ષયેાપશમથી આ શ્રુતજ્ઞાન થાય છે તેમાં ચરણુકરણાનુયાગ, ધ કથાનુયાગ, દ્રવ્યાનુયાગ અને ગણિતાનુયાગ એ ચાર યાગ અંતર્ ભૂત થાય છે જેના કાઇ પણ વખતે નાશ થતે નથી તેનુ નામ અક્ષર છે. તે અક્ષર Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ भगवतीसूत्रे नादित्वात् अविनाशित्वाच्च, अत एवात्र ज्ञानमेवाक्षरमुच्यते, ज्ञानकारणतया उपचारात् अकारादिवर्णा अपि अक्षरपदेन व्यवहियन्ते, ततश्च अक्षररूपश्रुतम् अक्षरश्रुतं निगद्यते, अक्षरमन्तरैव शरीर चेष्टादिभ्यो जायमानं ज्ञानम् अनक्षरश्रुतमुच्यते यथा - हासकासच्छिकाजृम्भादयः, नेत्रादिसंकोच विस्फारादिभि वर्व्यज्यमानो भावाभिप्रायादिश्व अनक्षरश्रुतमुच्यते, संज्ञिने चिन्तनविचारणशक्तिसम्पन्नाय जनाय उपदिष्टं श्रुतं संज्ञिश्रुतमुच्यते, तद्भिनं श्रुतम् अमंज्ञिश्रुतम् । भगवता प्रणीतम् आचारोङ्गादिद्वादशाङ्गमूत्रम् सम्यक्श्रुतम्, मिथ्यादृष्टिभिः स्वकपोलकल्पतेया स्वतन्त्रबुद्ध्या कल्पितं शास्त्रं मिथ्या है वह अक्षर जीवके उपयोग स्वरूप होता है, अर्थात् ज्ञानस्वरूप होता है अतः ज्ञानका कभी भी नाश नहीं होता है क्योंकि जीव अनादि है और अविनाशी है । इसलिये यहां पर अक्षरसे ज्ञानही लिया गया है । ज्ञानके कारण होनेसे उपचारात् अकारादि वर्ण भी अक्षरपदसे व्यवहृत हो जाते हैं । इसलिये अक्षररूप जो श्रत है उसका नाम अक्षरश्रुत है । अक्षरके विना शरीरादिचेष्टाओंसे जाय. मान जो ज्ञान है वह अनक्षरश्रुत है । जैसे हास, कास, छींक, जंभाई आदि ये अनक्षरश्रुत हैं तथा नेत्रादिक के संकोचसे और उनके विस्फार आदि से प्रकट होता हुआ जो भावाभिप्राय आदि है वह भी अनक्षरश्रुत है । चिन्तन विचारणाकी शक्ति से संपन्न संज्ञि जीवके लिये उपदिष्ट जोश्रुत है वह संज्ञिश्रुत है । इससे भिन्न जो श्रुत है वह असंज्ञिश्रुत है । सर्वज्ञ, सर्वदर्शी तीर्थंकर भगवान् द्वारा जो आचाराङ्गादि द्वादशांग आगमसूत्ररूप से उपदिष्ट हुआ है वह सम्यक् श्रुत है | मिथ्यादृष्टियों द्वारा अपनी झूठी कल्पनासे कल्पित अत જીવને ઉપયેાગ સ્વરૂપ હાય અર્થાત્- જ્ઞાનસ્વરૂપ હાય છે. તેથી જ્ઞાનના કાઇ પણ સમયે નાશ થતા નથી. કેમકે જીવ અનાદિ છે અને અવિનાશી છે તેથી અહીં અક્ષરથી જ્ઞાન જ લીધેલ છે. જ્ઞાનનું કારણ હાવાથી ઉપચારાત્ અકારાદિ વનું પણુ અક્ષરપદથી ગ્રહણુ થઈ જાય છે. તેથી અક્ષરરૂપ શ્રુત છે તેનું નામ અક્ષરશ્રુત જેવી રીતે હાસ, કાસ, ઝિંક, નિલ!– એ અનક્ષરશ્રુત છે. તથા નેત્રાદિકના સંચાગથી અને તેની વિસ્પુરણુાદિથી પ્રકટ થતા ભાવ અભિપ્રાય આદિ છે તે અનક્ષરદ્ભુત છે. ચિંતન, વિચારણાની શક્તિથી યુક્ત સન્નીજીવાને માટે ઉપદેશેલ જે શ્રુત છે તે સજ્ઞીશ્રુત છે. તેનાથી જુદું જે શ્રુત છે તે અસત્તાશ્રુત છે.સજ્ઞ, સર્દશી તિર્થંકર ભગવાનદ્વારા જે આચારાગાદિ દ્વાદશાંગ આગમસૂત્રરૂપથી ઉપદેશેલ છે તે સભ્યશ્રુત છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ 1 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५३ चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सृ. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् श्रुतम् । द्वादशाङ्गसूत्र पर्यायार्थिकनयापेक्षया सादिश्रुतम् आदिसहितम्, सपवसितश्रुतम्, अन्तसहितं कथ्यते, द्रव्यार्थिकनयापेक्षया तु आद्यन्तरहितम् अनादि श्रुतम् अपर्यवसितश्रुतमुच्यते, अनेकस्थले यस्य पाठस्य पुनः पुनरुच्चारणं क्रियते तद् गमिकश्रुतं भण्यते, यथा 'उत्तराराध्ययनमुत्रे दशमाध्ययनगाथा - याम्–'समयं गोयम मा पमायए' इत्यस्य वारंवारमुच्चारणं क्रियते । गमिकश्रुतभिन्न शास्त्रम् अगमिकश्रुतमुच्यते यथा - आचाराङ्गादिकम् आचाराङ्गादिद्वादशाङ्गमन्त्रम् ( ११ अङ्गानि १ - दृष्टिवाद: ) अङ्गपविष्टश्रुतं निगद्यते । द्वादशाङ्गमुत्रभिन्न शास्त्रम् अङ्गवाश्रुतं कथ्यते । विस्तरो नन्दीचे द्रष्टव्यः ॥ ०५ ॥ नारकादिजीवगत्यादिद्वारवक्तव्यतामाह - इतः पू" समुच्चयजीव चतुर्विंशतिदण्डक - सिद्धेति पर्विशतिरूपैश्च दण्डकैः ज्ञानिनः अज्ञानिनश्च प्ररूपिताः, अथ तानेव गतीन्द्रियकायादिद्वारैः प्ररूपयितुमाह 'निरइयाणं भंते' इत्यादि । शास्त्र मिथ्याश्रत है । द्वादशाङ्गश्रुत पर्यायार्थिक नयकी अपेक्षा से सादिश्रुत कहा गया है । अर्थात् वह आदि सहित माना गया है । नामान्तर से इसे पर्यवसितश्रुत, अन्तसहितश्रुत भी कहा गया है । द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षासे यही श्रुत आदि अन्तरहित अनादिश्रुत अपर्यवसित श्रुत माना गया है । अनेक स्थलपर जिस पाठका बार २ उच्चारण किया जाता है वह गमिकश्रुत कहा जाता है । जैसे उत्तराध्ययनसूत्रमें दशवें अध्ययनकी गाथा में 'समयं गोयम ! मा पमायए' इसपाठका बार २ उच्चारण किया गया है । गमिकतसे भिन्नशास्त्र अगमिकत कहलाता है । जैसे आचाराङ्ग आदि द्वादशसूत्र अङ्गप्रविष्टश्रुत है. द्वादशांगसूत्र से भिन्न शास्त्र अङ्गबाह्यश्रुत कहा गया है विस्तार से वर्णन नंदीमुत्रमें कहा गया है सो वहांसे देखलेना चाहिये ॥ मु० ५ ॥ દ્વારા પેાતાની જુઠી કલ્પનાએથી કપેલ શ્રુત મિથ્યાશ્રુત છે દ્વાદશાંગક્રુતપયાકિ નયની અપેક્ષા સાÃિન કહેલ છે. અર્થાત− તેને આદિ સહિત માનેલ છે. નામાન્તરથી તેને સપ વસિતશ્રુત, અતસહિતશ્રુત પણ કહ્યું છે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ તે જ શ્રુત આદિ અત રહિત-અનશ્ચિત અર્પવસિતદ્ભુત માનેલ છે અનેક સ્થળે જે પાઠને વારવાર ઉચ્ચાર કરાય છે તે મિકશ્રુત કહેવાય છે જેવી રીતે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના દશમા અધ્યયનની ગાથામાં ' समयं गोयम मा पमायए ઉચ્ચારણુ કરેલ છે ગમિત શ્રુતથી જુદું શાસ્ત્ર અગમિતશ્રુત કહેવાય છે. જેવી રીતે આચારાગાદિ દ્વાદશસુત્ર અગપ્રવિષ્ટશ્રુત છે. દ્રાક્શાગસુત્રથી જુદું શાસ્ત્ર અગ માહ્યશ્રુત કહેવાય છે તેનુ વિતારથી વર્ષોંન નદીસૂત્રમા કહેલ છે તે તે ત્યાથી સમજી લેવુ સુ પ 'मे पाहता वारंवार Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसने मूलम्-निरयगइया णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी वि, अण्णाणी वि, तिन्नि नाणाइं नियमा, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए । तिरियगइया णं भंते ! जीवा कि नाणो. अन्नाणी ? गोयमा ! दो नाणा दो अन्नाणा नियमा। मणुस्सगइया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! तिन्नि नाणाई भयणाए, दो अन्नाणाई नियमा। देवगइया जहा निरयगइया। सिद्धगइयाणं भंते ! जहा सिद्धा १ । सइंदिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! चत्तारि नाणाई, तिन्निअन्नाणाइं भयणाए । एगिदिया णं भंते! जीवा किं नोणी, अन्नाणी? • जहा पुढविकाइया बेइदिय-तेइंदिय-चउरिंदियाणं दो नाणा, दो अन्नाणा नियमा । पंचिंदिया जहाँ सइंदिया। अणिदिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? जहाँ सिद्धा २ । सकाइया णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी? गोयमा ! पंच नाणाई,तिन्नि अन्नाणाई भयगाए । पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया नो नाणी, अन्नाणी, नियमा दुअन्नाणी, तं जहा-मइअन्नाणी य, सुयअन्नाणी य। तसकाइया जहा सकाइया । अकाइया णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? जहा सिद्धा ३ । सुहमा णं भंते ! जीवा किं नोणी, अन्नाणी ? जहा पुढविकाइया। बादरो णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी? जहा सकाइया। नोसुहुमनोबोयराणं भंते ! जीवा किं नाणी,अन्नाणी ? जहा सिद्धा४ । पजत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? जहा सकाइया। पजत्ता णं भंते ! नेरइया किनाणी, अन्नाणी ? तिन्नि नाणा, तिन्नि अन्नाणा नियमा, जहा नेरइया । एवं जाव थणियकुमारा । पुढविक्काइया जहा एगि Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ स. ६ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३५५ दिया, एवं जाव चउरिदिया। पज्जत्ताणं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणिया किं नाणी, अन्नाणी ? तिन्नि नाणा, तिन्नि अन्नाणा भयणाए। मणुस्सा जहा सकाइया। वोणमंतरा जोइसिया वेमाणिया जहा नेरइया । अपजत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? तिन्नि नाणा,तिन्नि अन्नाणा भयणाए ।अपज्जत्ता णं भंते ! नेरइया कि नाणी; अन्नाणी? तिन्नि नाणा नियमा, तिन्नि अन्नोणा भयणाए। एवं जाव थणियकुमारा । पुढविक्काइया जाव वणस्सइकाइया जहा एगिदिया। बेंदिया णं पुच्छा ? दो नाणा; दो अन्नाणा नियमा; एवं जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं अपज्जत्तगाणं भंते ! मणुस्सा कि नाणी; अन्नाणी ? तिन्नि नाणाई भयणाए; दो अन्नाणाइं नियमा। वाणमंतरा जहा नेरइया। अपज्जत्तगा जोइसिय-वेमाणियाणं तिन्नि-नाणा,तिन्नि अन्नाणा नियमा, नोपजत्तगनोअपज्जत्तगाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? जहा सिद्धा ५। निरयभवत्था णं भंते ! जीवा किं नाणी; अन्नाणी? जहा निरयगइया, तिरियभवत्था णं भंते ! जीवा किं नाणी; अनाणी ? तिन्नि नाणा; तिन्नि अन्नाणा भयणाए। मणुस्सभवत्था णं भंते ! जीवा किं नाणी; अन्नाणी? जहा सकाइया; देवभवत्था णं भंते ! जहा निरयभवत्था । अभवत्था जहा सिद्धा ६। भवसिद्धिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? जहा सकाइया। अभवसिद्धिया णं पुच्छा ? गोयमा! नो नाणी; अन्नाणी, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए । नोभवसिद्धियनोअभवसिद्धिया णं भंते ! Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५६ भगवतीसूत्रे जीवा किं नाणी; अन्नाणी ? जहा सिद्धा ७ । सन्नी णं पुच्छा, जहा सइंदिया | असन्नी जहा बेइंदिया । नो सन्निनोअसन्नो जहा सिद्धा ८ ॥ सू० ६ ॥ छाया - निरयगतिकाः खलु भदन्त । जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः १ गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनापि, त्रीणि ज्ञानानि नियमात् त्रीणि अज्ञानानि भजनया । तिर्यग्गतिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! द्वे ज्ञाने; द्वे अज्ञाने नियमात् । मनुष्यगतिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः ? अज्ञानिनः ? गौतम ! त्रीणि ज्ञानानि भजनया, द्वे अज्ञाने नियनारकादि जीवगत्यादिद्वारवतव्यता " निरयगइयाणं भंते !' इत्यादि ? सूत्रार्थ - (निरगइयाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! निरयगति - नरकगति में रहे हुए जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( नाणी वि अण्णाणी वि) ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । इनमें ( तिनि नाणाइ नियमा ) तीनज्ञान नियमसे होते हैं ( तिन्नि अन्नाणाई भयणाएं) और तीनअज्ञान भजनासे होते हैं । तात्पर्य यह है कि ज्ञानियों में तीनज्ञान होते और अज्ञानियों में तीन अज्ञान भजनासे होते हैं (तिरियगइयाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! तिर्यचगतिकजीव तिर्यंचगति में रहे हुए जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम! (दोनाणा, दो अन्नाणा नियमा) उनके नियम से दो ज्ञान और दो अज्ञान होते हैं । (मणुस्सगइयाणं भंते ! जीवा किं नाणी अम्नाणी ) નારકાદિ જીવ ઇત્યાદિ દ્વારનું નિરૂપણુ सूत्रार्थ - 'नेरइया णं संते ! जीवा कि नाणी अन्नाणी ' हे अहन्त ! नारडी-नरम्गतिमा रहेता व ज्ञानी होय हे अज्ञानी ? 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी त्रिअण्णाणी वि' नरगतिमा रहेना व ज्ञानी अने अज्ञानी पशु होय छे. तेमा 'तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' तेमाने त्रयु अज्ञान भन्ननाथी होय. उडेवाने અથ એ છે કે જ્ઞાનિયામાં ત્રણ જ્ઞાન હાય છે અને અજ્ઞાનીએમાં ભજનાથી ત્રણ अज्ञान होय छे. 'तिरियगइयाणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' डे लहन्त ! તિય "ચયેાનીવાળા જીવ– તિય`ંચયેાનીમા રહેતા જીવ શુ જ્ઞાની હેય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? 'गोयमा' हे गौतम! 'दो नाणा, दो अन्नाणा नियमा' तेमनामां नियमधी मे ज्ञान Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका ग. ८ उ. २ . ६ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३५७ मात् । देवगतिकाः यथा निरयगतिकाः । सिद्धगतिकाः खलु भदन्त ! यथा सिद्धाः १ सेन्द्रियाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम 1 चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि भजनया, एकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा पृथिवीकायिकाः, द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रिहे भदन्त ! मनुष्यगतिकजीव मनुष्यगति में रहे हुए जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! (तिनि नाणाई भयणा, दो अन्नाणाई नियमा) मनुष्यगतिक जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । ज्ञानियों में तीनज्ञान भजनासे होते हैं और अज्ञानियों में दो अज्ञान नियमसे होते हैं । (देवगइया जहा निरयगइया) देवगतिक जीव निरयगतिक के समान जानना चाहिये । (सिद्धगइयाणं भंते !) हे भदन्त ! सिद्धगतिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सिद्धा) हे गौनम ! सिद्धिगतिक जीव सिद्धजीवोंकी तरहसे होते हैं । अर्थात् ज्ञानी होते हैं । ( सइदियाणं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! सेन्द्रिय जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! ( चत्तारि नाणाई तिन्नि अन्नाणाई' भयणाए ) उनके चार ज्ञान भजनासे होते हैं और तीनअज्ञान भजनासे होते हैं । (एगिंद्रियाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ?) हे भदन्त एकेन्द्रिय जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा पुढविकाइया) हे गौतम एकेन्द्रिय जीव पृथिवीकायिक जीवोंकी तरह से અને એ 'અજ્ઞ નાય मस्सगइयाणं मते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ' હે ભગવન્ ! મનુષ્યગતિક જીવ-મનુષ્યગતિમા રહેતા જીવ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની डोय छे ? 'गोयमा' हे गौतम! 'तिन्नि नाणाई भयणाए, दो अन्नाणाई नियमा' મનુષ્યગતિમાં રહેતા જીવ નાની પણ હાય છે અને અજ્ઞાની પણ જ્ઞાનીઓમા ત્રણુ ज्ञान लन्दनाथी होय छे अने अज्ञानीशाम मे अज्ञान नियमयी होय छे. 'देवगइया जहा निरयगइया' देवगतिना कब नैरपिङ्गतिना જીવ પ્રમાણે 'सिद्धगइयाणं भंते' हे भगवन् सिद्धगविज्ञानी हाय छे अज्ञानी? 'जहासिद्धा' ते सिद्धलोनी समान होय हे अर्थात - ज्ञानी न होय े 'सइंदियाणं भंते जीवा किं नाणी अम्भाणी' हे भगवन् । इन्द्रियवाजा को ज्ञानी होय हे अज्ञानी होय छे? 'गोयमा' हे गौतम! ' चत्तारि नाणाई, तिनि अन्नाणाई भयणाए ' भन्नाथी तेभना यार ज्ञान भने त्र ज्ञान होय 'एगिंदियाणं भते जीवा किं नाणी अम्नाणी' हे भगवन! थोडेन्द्रियव ज्ञानी हाय है रानी ? 'जहा पुढविक्काइया' समनवा 6 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ३५८ भगवतीरने याणां वे ज्ञाने, द्वे अज्ञाने नियमात् । पञ्चेन्द्रिया यथा सेन्द्रियाः। अनिन्द्रियाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा सिद्धाः २। सकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः अज्ञानिनः ? गौतम ! पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया। पृथिवीकायिकाः यावत् वनस्पतिकायिकाः नो ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, नियमात् द्वन्यज्ञानिनः, तद्यथा-मत्यज्ञानिनश्च, श्रुताज्ञानिनश्च । जसकायिकाः यथा जानना चाहिये । (वेइंदिय, तेइंदिय, चरिंदियाणं दो नाणा, दो अनाणा नियमा) वेन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय इन जीवोंके दोज्ञान और दोअज्ञान नियमसे होते हैं। (पंचिंदिया जहा सइंदिया) पंचेन्द्रिय जीव सेन्द्रियजीवोंकी तरहसे जानना चाहिये । (अप्रिंदियाणं भंते ! जीवा किं नाणी अनाणी) हे भदन्त ! अनिन्द्रिय जीव-इन्द्रिय रहित जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (जहा सिद्धा )सिद्धजोवोंकी तरह इनमें ज्ञानी होनेका कथन जानना चाहिये । (सकाइयाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! सकायिक (कायावाले) जीव ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं । (गोयमा) हे गौतम ! (पंच नाणाई तिमि अन्नाणाई भयणाए) सकायिकनीवोमें भजनासे पांच ज्ञान और तीन अज्ञान होते हैं। (पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया णो नाणी, अनाणी नियमा दुअनाणी) पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिकजीव ज्ञानी नहीं होते हैं, किन्तु अज्ञानी होते हैं और इनमें नियमसे मति अज्ञान हे गौतम मेन्द्रिय वापि४ ®वाना समान 'बेइंदिय, ते इंदिय, चउरिदियाणं दोनाणा, दो अन्नाणा नियमाये ।न्द्रिय,-तेन्द्रिय (नय दीया) भने यन्द्रिय मे जवाने में जान भने में अज्ञान नियमथी ३५ छे 'पंचिदिया जहा सइंदिया' पश्यन्द्रिय सपने मेन्द्रियवाणा वानी भा६४ सभा 'अणिदियाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवान! भनिन्द्रिय-न्द्रिय विनाना ७५ शानी होय छे 3 मवानी हाय छ ? "जहा सिद्धा' सिद्ध वानी भा४ तेमाने जानी हावार्नु समj. 'सकाइयाणं भंते जीवा किं नाणी अनाणी' है -ता सायि84 ज्ञानी डेय, अज्ञानी ? 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचनाणाई तिमि अन्नाणाई भयणाए' स1ि:00ोमा मनायी पांय जान मने त मज्ञान होय छे. 'पुढवीकाइया जाच वणस्सइकाइया, नो नाणी अन्नाणी नियमा दुअनाणी' પૃથ્વીકાયિકજીવ-ચાવત-વનસ્પતિકાયિકછવ જ્ઞાની હતા નથી કિન્તુ અજ્ઞાની હોય છે અને તેમનામાં નિયમથી મતિજ્ઞાન, અને કુતઅજ્ઞાન એ બે અજ્ઞાન હોય છે. એ જ વાત Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका. श. ८ उ. २ सू.६ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३५९ सकायिकाः, अकायिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा सिद्धाः ३ । सूक्ष्माः खलु भदन्त । जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा पृथिवीकायिकाः। बादराः खलु भदन्त । जीवाः किं ज्ञानिनः अज्ञानिनः ? यथा सकायिकाः। नोमूक्ष्मा नोबादराः खलु भदन्त ! जीवाः कि ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा सिद्धाः ४ । पर्याप्ताः खल भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, और शताअज्ञान ये दो अज्ञान होते हैं। यही बात (तंजहा-मइअन्नाणी य, सुयअनाणी य) इस पाठ द्वारा कही गई है । (तसकाइया जहा सकाइया) सकायिक जीव सकायिक जीवोंकि तरह होते हैं। (अकाइयाणं भंते ! जीवा किं नाणी अनाणी) हे भदन्त ! अकायिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (जहा सिद्धा) हे गौतम ! अकायिक जीव सिद्धोंकी तरह ज्ञानी ही होते हैं अज्ञानी नहीं । (सुहमाणं भते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! सूक्ष्मजीव क्या ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं (जहा पुढविकाइया) हे गौतम ! सूक्ष्मजीव प्रथिवीकायिक जीवोंकी तरह अज्ञानी ही होते हैं। (बादराणं भंते ! जीवा कि नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! बादरजीव क्या ज्ञानी होते हैं यो अज्ञानी होते हैं ? (जहा सकाइया) हे गौतम ! बादरजीव सकायिकजीवोंकी तरह होते हैं । (नो सुहमा, नो बादराणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त नोसूक्ष्म, नोवादरजीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (जहा सिद्धा) हे गौतम ! नो सूक्ष्म नोबादरजीव सिद्धोंकी तरह ज्ञानी ही होते हैं। (पज्जत्ता णं 'तंजहा मइ अन्नाणी य, मुय अनाणी य' मे ४थी डेवामा माव्यु छे. (तसकाइया जहासकाइया) त्रसयि301 स480वानी भाडाय छे. 'अकाइयाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे सगवन ! 243114394 ज्ञानी हाय छ ॐ मज्ञानी ? 'जहा सिद्धा' गौतम । यि:०१ सिद्धोनी भाई शानी होय छे 'मुहमाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे मह-d! सक्षम ७५ पानी लेय छ , अज्ञानी ? "जहा पुढविकाइया' हे गौतम ! १६७५ वी 45 वानी भा४ मशानी न होय छे. 'बादराणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे मगन ! १६२७१ शुशानी य छ मज्ञानी ? 'जहा सकाइया' हे गौतम ! मा६२७१ स४ायि:- AN२ वानी भा३४ हेय छे 'नोमुहमा नोवादराणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' हे भगवन! ना सक्ष्भ, न मा ७१ ज्ञानी हाय मज्ञानी ? 'जहा सिद्धा' हे गौतम! तमा सिद्धानी मा३४ ज्ञानी डाय छे. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६० भगवतीमुत्रे अज्ञानिनः ? यथा सकायिकाः, पर्याप्ताः खलु भदन्त ! नैरयिकाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? त्रीणि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि नियमात्, यथा नैरयिकाः, एवं यावत्-स्तनितकुमाराः । पृथिवीकायिकाः यथा एकेन्द्रियाः, एवं यावत् चतुरिन्द्रियाः पर्याप्ताः खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः किंज्ञानिनः अज्ञानिनः? त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया । मनुष्या यथा सकायिकाः। वानव्यन्तराः, भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ) हे भदन्त ! पर्याप्त जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सकाया ) हे गौतम ! पर्याप्तजीव सकायिक जीवोंकी तरह जानना चाहिये । ( पज्जत्ता णं भंते ! नेरड्या किं नाणी, अन्नाणी ) हे भदन्त ! पर्याप्त नारकजीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं । (तिष्णि नाणा, तिन्नि अन्नाणा नियमा) हे गौतम ! पर्याप्त नारकजीवोंके नियमसे तीनज्ञान और तीनअज्ञान होते हैं । (जहा नेरइया एवं जाव धणियकुमारा) इसी तरहसे यावत् स्तनितकुमारों को भी जानना चाहिये । ( पुढविक्काइया जहा एगिंदिया एवं जाव चउरिंदिया) जैसा एकेन्द्रियजीवोंके विषय में कहा गया है उसी तरहसे पृथिवीकायिकों को जानना चाहिये इस तरहसे यावत् चौहन्द्रियजीवोंतक जानना चाहिये । (पज्जत्ताणं संते ! पंचिदियतिरिक्खजोणिया किं नाणी अन्नाणी ) हे भदन्त ! पर्याप्त पंचेन्द्रियतिर्यञ्च क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयणाए ) हे गौतम ! पर्याप्त पंचेन्द्रियतिर्यञ्चों में भजनासे तीनज्ञान और तीनअज्ञान होते हैं । ( मणुस्सा'पज्जत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे लहन्त ! पर्याप्तव ज्ञानी होय छे 3 अज्ञानी ? तिन्नि नाणा, तिन्नि अन्नाणा नियमा' हे गौतम! पर्याप्त નારકજીવાને નિયમથી ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણુ અજ્ઞાન હોય છે 'जहा नेरइया एव ं जाव थणियकुमारा' मे ४ रीते यावत - स्तनितङ्कुभाराना विषयभां पशु सभल सेवु. 'पुढविकाइया जहा एर्गिदिया, एवं जात्र चउरिंदिया' भेवी रीते कोहेन्द्रीयना વિષયમાં કહ્યું છે તેવીરીતે ચઉ રિદ્રિય જીવે પતના વિષયમાં સમજી લેવું. 'पज्जत्ताणं भंते प'चिंदिय तिरक्खजोणिया किं नाणी अन्नाणी' पर्याप्त यथेन्द्रिय तिर्यय शुद्ध ज्ञानी होय छे अज्ञानी ? तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयणाए ' हे गौतम! लन्नाथी तेयामां त्रयु ज्ञान भने त्रयु ज्ञान होय छे. मणुस्सा जहा Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३६१ ज्योतिषिकाः, वैमानिकाः यथा नैरयिकाः । अपर्याप्ताः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः १ त्रीणि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि भजनया अपर्याप्ताः खलु भदन्त ! नैरयिकाः, किंज्ञानिनः किम् अज्ञानिन: ? त्रीणि ज्ञानानि नियमात, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, एवं यावत् स्तनितकुमाराः पृथिवीकायिकाः, यात् जहा सकाइया, वाणमंतरा जोइसिया वैमाणिया जहा नेरइया ) मनुज्योंको कायिकजीवोंकी तरह जानना चाहिये । वानव्यंतर ज्योतिपिक और वैमानिक नैrयक जीवोंकी तरह जानना चाहिये (अपज्जत्ताणं संते जीवा किं नाणी अनाणी) हे भदन्त ! अपर्याप्त जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( तिनि नाणा, तिनि अन्नाणा भयणाए) हे गौतम ! अपर्याप्त जीवोंके भजनासे तीनज्ञान और तीनअज्ञान होते हैं ( अपजत्ता णं भंते ! नेरहया किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! अपर्याप्त नारक क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (तिनि नाणा नियमा, तिन्नि अन्नाणा भयणाए) हे गौतम ! इसमें तीनज्ञान नियमसे होते हैं । किन्तु तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । ( एवं जाव धणियकुमारा, पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया जहा एगिंदिया) इसी तरह से यावत् स्तनितकुमारोंको भी जानना चाहिये । जैसा एकेन्द्रियके संबंध कहा गया है उसी तरहसे अर्ध्याप्त पृथिवीकायिकसे लेकर वनस्पतिकायिकतक जानना चाहिये । (बेइंदियाणं पुच्छा ) हे भदन्त ! सकाईया चाणमंतरा जोइसिया वेमाणिया जहा नेरइया' मनुष्याने सुभाषि સકાયિક વેાની માફ્ક સમજવાના છે. વાનવ્યતર, જ્યેાતિષિક, અને વૈમાનિકાને નૈયિકજીવાની भाई समन्वाना हे 'अपजत्ताणं ते जीवा किं नाणी अन्नाणी' अपर्याप्तव શું જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની ? ' तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयणाए હે ગૌતમ । અપર્યાપ્તક જીવને ભજનાથી ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન હાય છે. 'अपज्जत्ताणं भंते नेरइया किं नाणी अन्नाणी' हे भगवन् ! अपर्याप्त नार शु ज्ञानी होय छे है ज्ञानी ? 'तिन्नि नाणा नियमा तिन्नि अन्नाणा भयणाए ' હે ગૌતમ ! તેમાં ત્રણ જ્ઞાન નિયમથી હાય છે કિંતુ ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે. ' एवं ' जाव थणियकुमारा, पुढविक्काइया जाव वणस्सइकाइया जहा एगिंदिया ' એ જ રીતે યાવત– સ્તનિતકુમાર પત સમજી લેવું. જેવી રીતે એકેન્દ્રિયના વિષયમાં કહ્યુ છે એ જ રીતે અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્યંત સમજવુ. 'बेइंदियाणं पुच्छा' हे सगवन ! पर्याप्त मेन्द्रियव शुद्ध ज्ञानी हाय छे हैं अज्ञानी ? " 1 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे 'वनस्पतिकायिका यथा एकेन्द्रियाः, द्वीन्द्रियाणां पृच्छा ? वे ज्ञाने, हे अज्ञाने नियमात्. एवं यावत्-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाणाम्, अपर्याप्तकाः खलु भदन्त ! मनुष्याः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिन : ? त्रीणि ज्ञानानि भजनया, हे अज्ञाने नियमात, वानव्यन्तराः यथा नैरयिकाः, अपर्याप्तकाः ज्योतिषिकवैमानिकाः त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि नियमात्, नोपर्याप्तका नोअपर्याप्तकाः खलु भदन्त ! जीवाः अपर्याप्त दोइन्द्रियजीव क्याज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (दो नाणा दो अन्नाणा नियमा) हे गौतम ! इनके दो ज्ञान और दो अज्ञान अवश्य होते हैं । (एवं जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं) इसी तरहसे यावत् पंचेन्द्रियतिथंच तक जानना चाहिये । (अपजत्ताणं भते ! मणुस्सा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! अपर्याप्त मनुष्य क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (तिन्नि नाणाइं भयणाए, दो अन्नाणाइं नियमा) तीन ज्ञान इनमें भजनासे होते हैं और दो अज्ञान नियमसे होते हैं। (वाणमतरा जहा नेरइया, अपजत्ता जोइसियवेमाणियाणं तिन्नि नाणा, तिन्नि अन्नाणा नियमा)नैरयिकजीवोंकी तरह अपर्याप्तक वानव्यन्तरोंको जानना चाहिये । तथा अपर्याप्त ज्योतिषिकदेवोंको एवं वैमानिक देवोंको तीन ज्ञान और तोन अज्ञान नियनसे होते हैं (नो पजत्तगा, नो अपजत्तगा णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! नोपर्याप्त नोअपर्याप्त जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सिद्धा) हे गौतम ! नोपर्याप्त नो अपर्याप्त जीव सिद्धोंकी तरह ज्ञानी ही होते 'दो नाणा दो अन्नाणा नियमा' 3 गौतम! तेमनामा ज्ञान मन मे जान अवश्य उत्य छ 'एव जाव पंचिंदियतिरिक्खनोणियाणं । मेवी ४ ते यावतचयन्द्रिय तिर्थ य सुधा समj 'अपज्जत्ताणं भंते मणुस्सा कि नाणी अन्नाणी' हे भगवन ! अपर्याप्त मनुष्य शुशानी य छ । अज्ञानी? 'तिन्नि नाणाई भयणाए दो अन्नाणाई नियमा' तमना-1 | शान मनाथी डाय छ भने मे जान नियमी डाय छे 'वाणमतरा जहा नेरच्या अपज्जत्ता जोइसिया वेमाणियाणं तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा नियमा' यि ७वानी मा अपर्याप्त पानવ્યંતરના વિષયમાં પણ સમજવું તેમજ અસ્પૃપ્તક જોતિષિક દેવ અને વૈમાનિક वान त्र ज्ञान भने त्र ज्ञान नियमया हाय छे नो पन्जत्तगा नो अपज्जत्तगाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी', 'मापन ! ! पति भने न पर्याप्त ज्ञानी डाय छे , जानी ? 'जहा सिद्धा' हे गौतम सिद्धोनी भा३४ तमा Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ मृ.५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३६३ किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथासिद्धाः ५॥ निरयभवस्थाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथो निरयगतिकाः, तिर्यग्भवस्थाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया । मनुष्यभवम्थाः खलु भन्दत ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिन: ? यथा सकायिकाः। देवभवस्थाः खलु भदन्त ! यथा निरयभवस्थाः, अभवस्थाः यथा सिद्धाः ६ । भवसिद्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? हैं। (निरयभवत्थाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! निरयभवस्थ जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (जहा निरयगड्या) हे गौतम ! निग्यभवस्थजीव नैरयिकगतिककी तरह जानना चाहिये। (तिरियभवत्था णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! तिर्यग भवस्थ जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयणाए) हे गौतम ! इनको तीनज्ञान और तीनअज्ञान भजनासे होते हैं। (मणुस्सभवत्था णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! मनुष्यभवस्थ जीव क्या ज्ञानी होते हैं ? अथवा अज्ञानी होते हैं ? (जहा सकाइया) हे गौतम ! इन्हें सकायिक जीवोंकी तरहसे जानना चाहिये (देवभवत्थाणं भंते !) हे भदन्त ! देवभवस्थ जीव ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ( जहा निरयभवत्था, अभवत्था जहा सिद्धा) हे गौतम ! देवभवस्थ जीवोंको निरयभवस्थ जीवोंकी तरह जानना चाहिये । तथा अभवस्थजीवोंको सिद्धोंकी तरह जानना चाहिये । (भवसिद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?) हे भदन्त ! भवशानी होय छे निरयभवत्थाणं भंते किं नाणी अन्नाणी, सावन । निश्यलवस्थ ७५ जानी जाय छे , अज्ञानी ? 'जहा निरयगडया' हे गौतम ! तन्मान २यि४ ०वानी मा समनपा निरयभवत्थाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवन ! तिय अवश्य ७ जानी हाय छ है मज्ञानी डाय छ' तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयणाए' हे गौतम ! माने न जान भने त्र २मज्ञान सनाथी हाय छ 'मणुस्सभवत्थाणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' हे भगवन । मनुष्यभरथ पशुशानी हय मचानी ? 'जहा सकाइया, गौतम ! तमाने साय: वानी भा४ सभ७ वा. 'देवभवत्थाणं भते' हे सगवन । विसवश्य ज्ञानी डाय छे 3 मज्ञानी ? 'जहा निरयभवत्था, अभवत्था जहा सिद्धा' हे गौतम! देव मरथ वन नि२५ अवस्य वानी भाः सम सेवा, तया समवस्य वान सिद्वानी भा६४ समायेचा 'भवसिद्धियाणं भंते जीवा कि Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ भगवतीम्रो यथा सकायिकाः । अभत्रसिद्धिकाः खलु पृच्छा ? गौतम ! नो ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, श्रीणि अज्ञानानि भजनया, नोभवसिद्धिका नोअभसिद्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, यथा सिद्धाः, ७ ॥ संज्ञिनः खलु पृच्छा, यथा सेन्द्रियाः, संज्ञिनो यथा द्वीन्द्रियाः, नोसंज्ञिनः नोअसंज्ञिनो यथा सिद्धाः ८|सू. ६ | मिद्धिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सकाइया) हे गौतम! सिद्धि जीवोंको सकायिक जीवों की तरह जानना चाहिये। (अभवसिद्धियाणं पुच्छा) हे भदन्त | अभवसिद्धिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं (गोयमा) हे गौतम ! ( णो णाणी अन्नाणी ) अभवसिद्धिकजीव ज्ञानी नहीं होते हैं किन्तु अज्ञानी होते हैं । (तिन्नि अन्नाणाई अयणाए) उनमें तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । (नोभवसिद्धिया, नोअभवसिद्धिया णं अंते । जीवा किं नाणी. अन्नाणी) हे भदन्त । जो नाभवसिद्धिक, नोअभवसिद्धिक जीव हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सिद्धा ) हे गौतम! नोभयमिद्विक नो अभवसिद्धिक जीव सिद्धोंकी तरह होते हैं । (सनीणं पुच्छा) हे भदन्त ! संज्ञी जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सड़ दिया, असनी जहा वेइंदिया, नोसनी नोअसन्नी जहा सिद्धा ८) हे गौतम ! संज्ञी जीव सेन्द्रिय जीवकी तरह होते हैं असंज्ञी जीव बेहन्द्रिय जीवकी तरह होता है। नोसंज्ञी नोअमंज्ञी जीव सिद्धोंकी तरह होते हैं । नाणी अन्नाणी ' हे भगवन् अवसिद्धि व शुं ज्ञानी होय हे } अज्ञानी ? 'जहा सकाइया' हे गौतम अवसिद्धि लवाना विषयमा सायि भवानी भाई४ समन्युं 'अभवसिद्धियाणं पुच्छा' हे भगवन ! अलवसिद्धि लव શુ જ્ઞાની होय छे ट्ठे अज्ञानी ? ‘गोयमा' हे गौतम! 'नो नाणी अन्नाणी' अभवसि & भुत्र ज्ञानी नाही पणु अज्ञानी होय हे तिन्नि अन्नाणाई भयणाएं ' ते नां भगनाथी ऋणु अज्ञान होय छे 'नो भवसिद्धिया नो अवसिद्धियाणं मंते जावा कि नाणी अन्नाणी' हे भगवन ! ? नोलवसिद्धि मते भवमिद्धि छे ते ज्ञानी होय छे ! अज्ञानी ? 'जहा सिद्धा' હે ગૌતમ! ના ભવસિદ્ધિક અને तो अल-विद्धि लवोना विषयमा सिद्धोनी भाइ सन 'सन्नीणं पुच्छा' हे भगवन ! सज्ञी लव ज्ञाना ऐ है अज्ञानी ? 'जहा सइंदिया असन्नी जहा बेइं दिया नो सन्नी ना असन्नी जहा सिद्धा' हे गौतम! सज्ञी कब सेन्द्रिय જીવની માફક હાય છે. અમ ની જીવ એઇન્દ્રિય જીવેાની માફક હાય છે. ના સનીને સુનો જીવ સિદ્ધોની માફક હેય છે. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २. ५ ज्ञानभेद निरूपणम् ३६५ ' गौतमः टीका- 'निरयगइया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? पृच्छति - हे भदन्त ! निरयगतिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः ? किंवा अज्ञानिनो भवन्ति । इदमत्र बोध्यम् - " जीव - गइ - इंदिय-काए, मुहुम-पज्जत्ति-भवत्थे य, भवसिद्धिए य सण्णी, लद्धी उवओोग जोगे य ॥ १ ॥ deer कसाय वेए, आहारे णाणगोयरे, काले अंतर अप्पाबहुयं, पज्जवा चेत्र दाराहं ॥ २ ॥ १ जीवः, २ गतिः ३ इन्द्रियम्, ४ कायः ५ सूक्ष्मम्, ६ पर्याप्तकम्, ७ मवस्थथ, ८ भवसिद्धिक, ९ संज्ञि, १० लब्धिः, ११ उपयोगः, १२ योगश्च, १३ लेश्या, १४ कषायः, १५ वेदः, १६ आहार:, १७ ज्ञानगोचरः १८ कालः, १९ अन्तरम्, २० अल्पबहुत्वम्, २१ पर्यवः, इत्येकविंशतिः टीकार्थ- समुच्चयजीव, २४ दण्डक और सिद्ध, इसप्रकार छब्बीस दंडकों द्वारा ज्ञानी और अज्ञानीकी प्ररूपणा की जाचुकी है, अब उन्हीं ज्ञानी और अज्ञानी जीवोंकी प्ररूपणा गति, इन्द्रिय, काय आदि द्वारा की जा रही है । इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'निरयगइयाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! निरयगतिकजीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? यहां पर ऐसा अभिप्राय जानना चाहिये कि जीव १, गति २, इन्द्रिय ३, काय ४, सूक्ष्म ५, पर्याप्तक ६, भवस्थ ७, भवसिद्धिक ८, संज्ञी ९, लब्धि १०, उपयोग ११, योग १२, लेश्या १३, कषाय ९४, वेद १५, आहार १६, ज्ञानगोचर १७, काल १८, अन्तर १९, अल्पबहुत्व २०, और पर्याय २१ ये २१ द्वार हैं । सो इन ટીકા- સમુચ્ચય જીવ, ૨૪ ચાવીસ દૃણ્ડક અને સિદ્ધ. તે રીતે ૨૬ છવ્વીસ દડા દ્વારા જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીનુ નિરૂપણ પહેલાંના પ્રકરણમા કરવામા આવ્યુ છે હવે તે જ જ્ઞાની અને અજ્ઞાની જીવાનુ નિરૂપણ ગતિ, ઇન્દ્રિય અને કામ આદિ દ્વારા કરવામાં घ्यावे छे तेभा गौतम स्वामी प्रभुने मे रीते पूछे छे है- 'निरयगइयाणं भते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवन | नैरथि व ज्ञानी होय छे हे अज्ञानी ? पूछपाना हेतु मे छेडे लव १, गति २, इन्द्रिय 3, भय ४, सूक्ष्म, पर्याप्त है, अवस्थ ७, अवसिद्धि ८, संज्ञी ८, सन्धि १०, उपयोग ११, योग १२, लेश्या १3, उषाय १४, वेद्र १५, आडार १६, ज्ञानगोयर १७, अस १८, પર્યાય ૨૧. આ રીતે ૨૧ એકવીસ દાર છે આ तर १८, मध्यहुतं २०, अने દ્વારા પૈકી છવદ્વારના આશ્રય કરીને Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६६ भगवतीसूत्रे 6 - द्वाराणि सन्ति, तत्र जीवद्वारमाश्रित्य ज्ञानादिकं निरूपितम् अथ गत्यादि विंशतिद्वाराणि आश्रित्य ज्ञानादिकं निरूपयितुं प्रथमं गतिद्वारेण नैरयिकादिजीवानां ज्ञानादिकं प्रतिपादयति निरयगइया ' इति, तत्र निरये नरके गतिः गमनं येषां ते निरयगतिकाः, तथा च ये सम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयो वा ज्ञानिनेाऽज्ञानिनेा वा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्याश्च नरके उत्पत्तुं कामाः यावत् पूर्वभवं परित्यज्य नरकभवं द्वे प्राप्तास्तावत् अन्तरगतौ वर्तमानास्ते निरयगतिका व्यपदिश्यन्ते, अत एवात्र गतिशब्दप्रयोगो विहितः, तद्वलेनैवायमर्थौ लभ्यते, ते खलु निरयगतिका नरकगामिनो जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? इति प्रश्नः । भगवानाह - " गोयमा । नाणी वि, अम्न्नाणी वि, तिन्नि नाणाई नियमा, तिन्नि अन्नाणारं भयणाए' हे गौतम ! निरयगतिका जीवाः ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्ति, तत्र त्रीणि ज्ञानानि मतिज्ञानावधिलक्षणानि नियमात् नियमतो भवन्ति, किन्तु त्रीणि अज्ञानानि मत्यज्ञानद्वारों में से जीवद्वारको आश्रित करके ज्ञानादिककी प्ररूपणा तो की जा चुकी है । अब अवशिष्ट गत्यादिक २० द्वारोंके आश्रित करके ज्ञानादिकोंको निरूपणकरने के लिये प्रथमगतिद्वार द्वारा नैरमिक आदि जीवोंके ज्ञानादिकोंकी प्ररूपणा सूत्रकार करते हैं 'निरयगइया' जिनका निरय नरक में गति -गमन होना होता है वे जीव निरयगतिक हैं । ऐसे नरकगामी जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इस प्रश्नके समाधान निमित्त प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'नाणी वि अण्णाणी वि' निरयगतिकजीव ज्ञानी भी होते हैं अज्ञानी भी होते हैं । 'तिन्नि नाणाहं नियमा, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' इनके मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, और अवधिज्ञान ये तीनज्ञान तो नियमसे होते हैं, परन्तु - જ્ઞાનાકિનું નિરૂપણ કરાયું છે. હવે માકીના ગત્યાદિક ૨૦ વીશ દ્વારાના આશ્રય કરીને જ્ઞાનાદિનું નિરૂપણુ કરવા માટે પ્રથમ ગતિદ્વારથી નૈરયિક આદિ છવાનું અને જ્ઞાનાર્દિકનું सूत्र४२ निश्या ४२ . 'निरयगइया' नभनुं निश्य-तरम्भां गति गमन थाय छे ते ઔરયિક ગતિ કહેવાય છે એવા નર્કગામી જીવ જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ? उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी चि अन्नाणी वि' निश्यगति व ज्ञानी प होय छे अने अज्ञानी थ| हाय है. तिन्नि नाणाईं नियमा तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' तेमाने भतीज्ञान, श्रुतज्ञान भने अवधिज्ञान नियमथी होय छे भने અજ્ઞાન ભજનાથી હેાય છે. અર્થાત કાઇ કાઇ નરકગતિ જીવાને એ અજ્ઞાન હૈાય છે અને Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २, ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३६७ श्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानलक्षणानि भजनया, केपांचित् निरयगामिनां द्वे अज्ञाने केषांश्चित् त्रीणि अज्ञानानि भवन्ति, तत्र असंज्ञीनां नरकगामिनां द्वे अज्ञाने भवतः अपर्याप्तकत्वेन विभङ्गज्ञानाभावात्, संज्ञिनां तु मिथ्यादृष्टीनां त्रीणि अज्ञानानि भवप्रन्ययविभङ्गज्ञानसंभवात् एतदभिप्रायेणाह - त्रीणि अज्ञानानि भजनया इति । गौतमः पृच्छति - 'तिरियगइया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?" हे भदन्त ! तिर्यग्गतिकाः- तिर्यक्षु गतिर्गमनम् येषां ते तिर्यग्गतिका तिर्यग्योनिगामिनः तदन्तरालवर्तिनः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, कि वा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! दो नाणा दो अम्नाणा नियमा ' हे गौतम ! तिर्यग्गामिनां तदपान्तरालवर्तिनां जीवानां द्वे ज्ञाने, द्वे अज्ञाने नियमात् नियमतो भवतः, तत्र तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । अर्थात् किन्हीं २ नरकगतिकजीवोंके दो अज्ञान होते हैं, और किन्हीं २ नरकगतिक जीवोंको तीन अज्ञान होते हैं । जो नरकगतिक असंज्ञीजीव होते हैं, उनके दो अज्ञान होते । इनके अपर्याप्त अवस्थामें विभंगज्ञानका अभाव रहता है । जो संज्ञी मिथ्यादृष्टिजीव नरकगतिक होते हैं उनको तीनअज्ञान होते हैं । क्योंकि इनमें अपर्याप्तावस्था में भवप्रत्यय विभंगज्ञान होजाता है । इसी अभिप्राय को लेकर 'ऐसा कहा गया है कि भजनासे तीन अज्ञान होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तिरियगइया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव तिर्यग्गतिक हैं ऐसे जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'दोनाणा, दोअन्नाणा नियमा' तिर्यग्योनिक जीवोंके दो ज्ञान और दो अज्ञान नियमसे होते हैं । तात्पर्य इसका यह है कि सम्यग्दृष्टि जीव अवधिज्ञानके नष्ट होजानेपर ही કેટલાકને ત્રણ અજ્ઞાન હોય તે જે નરકતિ અસનીંવ ડાય છે તેને બે અજ્ઞાન હાય છે. કારણ કે તેએને અપર્યાપ્તક અવસ્થામાં વિભગજ્ઞાન હોતું નથી. જે સની મિથ્યાદ્રષ્ટિજીવ નરકગતિ હોય છે તેઓને ત્રણ અજ્ઞાન હૈાય છે. કેમકે તેમને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ભવપ્રત્યય વિભગજ્ઞાન થઈ જાય છે એ જ અભિપ્રાયને લને ભજનાથી ત્રણ अज्ञान होय छे तेस ह्युछे प्रश्न- 'तिरयगडयाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' હે ભગવન! જે તિર્યાંક ગતિ જીવ હાય છે તે જ્ઞાની હાય કે અજ્ઞાની ? ७ - 'गोंयमा' हे गौतम! 'दो नाणा दो अन्नाणा नियमा' तेमाने मे ज्ञान मने मे अज्ञान નિયમથી હૈાય છે. કહેવાના હેતુ એ છે કે સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવ અવધિજ્ઞાનના નાશ થયા. પછી જ તિર્યં ચેમા જાય છે. તે સમયે તેમને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એમ બે જ્ઞાન હાય છે Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८ भगवतीसूत्रे सम्यग्दृष्टीनाम् अवधिज्ञाने विनष्टे सत्येव तियर् गमनं भवति, अतस्तेषां द्वे एव ज्ञाने मतिश्रुतलक्षणे भवतः, मिथ्यादृष्टीनां तु विभगवाने प्रणष्टे सत्येव तिर्यक्षु गमन भवति अतस्तेषामपि द्वे एव अज्ञाने मत्यज्ञान-श्रुताज्ञानलक्षणे भवत इति भावः, गौतमः पृच्छति-'मणुस्सगइया णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ?' हे भदन्त ! मनुष्यगतिकाः मनुष्ये मनुष्यभवे भाविनी गतिर्येषां ते मनुष्यभवगामिनस्तदपान्तरालवर्तिनः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! तिनि नाणाई भयणाए, दो अनाणाई नियमा' हे गौतम ! मनुष्यभवगामिनां तदपान्तरालवर्तिनां जीवानां त्रीणि ज्ञानानि भजनया भवन्ति, द्वे अज्ञाने नियमात् नियमतो भवतः, तत्र मनुष्यभवे गामिनां केपाश्चित् ज्ञानिनां तीर्थकरवत् अवधिज्ञानेन सहव गमनं भवति, केषाञ्चित्तु अवधिज्ञानं परित्यज्यत्र गमनं भवति, अतस्तेषां त्रीणि वा, द्वे वा जाने भवतः, इत्यत्यिञ्चोंमें जाता है उस समय इसके मतिज्ञान और श्रुतज्ञान ये दो ज्ञान होते हैं । तथा मिथ्याष्टिजीव विभंगज्ञानके नष्ट होजाने परही तियं चगतिमें जाता है । इस कारण इसको दो अज्ञान कहे गये हैं। एक मत्यज्ञान और दूसरा श्रुताज्ञान । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'मणुस्सगइयाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो मनुष्यगतिक होते हैं ऐसे जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा तिन्लि नाणाई भयणाए' दो अन्नाणाइ नियमा' हे गौतम ! मनुष्यगतिकजीवोंमें जोज्ञानी है वे कितनेक जीवतो तीर्थ करकी तरह अवधिज्ञानके साथ ही मनुष्यगतिमें जाते हैं और कितनेकजीव अवधिज्ञानको छोडकर मनुष्यगतिमें जाते हैं इसलिये ऐसे जीवांके तीन ज्ञान और दो ज्ञानवाले कहे गये हैं । तथा તથા મિથ્યાદ્રષ્ટિજીવ વિભાગજ્ઞાન નષ્ટ થયા પછી જ તિર્યંચગતિમાં જાય છે તે કારણે तमनाभा मत्यवान भने श्रुत मशान मे मे अज्ञान हेता के प्रश्न- 'मणुस्स गइयाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवन ! मनुष्यगति4 ज्ञानी होय छ । मज्ञानी.? 6- 'गोयमा' 'तिन्नि नाणाई भयणाए दो अन्नाणाई नियमा' હે ગૌતમ ! મનુષ્યગતિક જીવમાં જે જ્ઞાની હોય છે તેમાંના કેટલાક તે તિર્યકરની માફક અવધિજ્ઞાનની સાથે જ મનુષ્યગતિમાં જાય છે અને કેટલાક જીવ અવધિજ્ઞાન ત્યજીને મનુષ્યગતિમા જાય છે. એથી જ આ જેમાં ત્રણ જ્ઞાન અને બે જ્ઞાન કહેવાયેલાં છે અને Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ५ ज्ञानभेद निरूपणम् भिप्रायेणाह - ' त्रीणि ज्ञानानि भजनयेति' किन्तु मनुष्यभवे उत्पत्तुकामानामज्ञानिनां तु विज्ञाने प्रभ्रष्टे सत्येव तत्रोत्पत्तिर्भवति अतस्तेषां हे अज्ञाने मत्यज्ञानश्रुताज्ञानलक्षणे नियमतो भवत इत्यभिप्रायेणाह - 'द्वे अज्ञाने नियमात् इति, गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! देवगतिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः ? किंवा अज्ञानिनेा भवन्ति ? इति प्रश्नः स्वयमूहनीयः, भगवान् उत्तरमाह - 'देवगड्या जहा निरयगइया' हे गौतम ! देवगतिकाः देवभवगामिनो जीवा यथा निरयगतिकाः ज्ञानिनेाऽज्ञानिनचोक्तास्तथा वक्तव्याः, तत्र देवभवगामिनामपि ज्ञानिनां 'भवप्रत्ययस्यावधिज्ञानस्य देवायुः प्रथमसमये एवोत्पादात् श्रीणि ज्ञानानि नियमतो भवन्ति, त्रीणि अज्ञानानि तु पूर्वोक्तानि भजनया बोध्यानि उक्तयुक्तेः, अज्ञानिनामसंज्ञिनां द्वे अज्ञाने, अपर्याप्तत्वे विभङ्गाभावात्, संज्ञिनां तु त्रीणि अज्ञानानि भवप्रत्ययविभङ्गस्य सद्भावाद ! गौतमः पृच्छति - 'सिद्धगडया णं संते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! सिद्धगतिकाः सिद्धिगामिनः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, किवा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'जहा - सिद्धा' १, हे गौतम! यथा सिद्धाः केवलज्ञानिनेो भवन्ति तथा सिद्धगनिका अपि केवलज्ञानिन जो आज़नी हैं, वे विभंगज्ञानके नष्ट होने पर ही मनुष्यगति में उत्पन्न होते हैं इसलिये ऐसे जीवोंके अवश्य ही दो मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान होते कहे गये हैं । अब गौतमम्वासी प्रभु ऐसा पूछते हैं कि 'हे भदन्त ! जो जीव देवगतिक होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं, या अज्ञानी होते हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम! देवगतिकजीव निरयगतिककी तरह ज्ञानी अज्ञानी दोनो प्रकार के होते हैं अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'सिद्गइयाणं भंते । जीवा किनाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीन सिद्धगतिक हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा सिद्धा' हे , गौतम ! जिस प्रकार से सिद्ध केवलज्ञानसे ज्ञानी होते हैं उसी प्रकार से ३६९ જે અજ્ઞાની છે તે વિભગજ્ઞાનને નાશ થવાથી જ મનુષ્યગતિમા ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી આવા વામા અવશ્ય મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતાજ્ઞાન એમ બે અજ્ઞાન રહેલાં છે તેમ જણાવ્યુ છે હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવાન! જે જીવ દેવગતિક હાય છે તે शु નાની હાય છે કે અજ્ઞાની ? તેના ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ ! દેવગતિક જીવ નિયગતિક જીવેાનો માફક જ જ્ઞાની અને અજ્ઞાની એમ બન્ને પ્રકારના કહેવાય છે. अ - 'सिद्धगइयाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे लहन्त ! कुन सिद्ध અતિક હોય છે તે શુ નાની હાય છે કે અજ્ઞાની ? ઉ ८ जहा सिद्धा ' હે ગૌતમ ! Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ३७० एव भवन्ति इति भावः अत्रेदं बोध्यम्-सिद्धानां मिद्धगतिकानाञ्चोभयेषामेवान्तरगत्यभावात् विशेषाभावेऽपि सिद्धगतिकानां गतिद्वारवलायातत्वेन तथा प्रतिपादितम् । इति । द्वितीयं गतिद्वारम् । अथ तृतीयमिन्द्रियद्वारमाश्रित्य ज्ञानादिकं प्ररूपयितुमाह- 'सइंदिया णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! सेन्द्रियाः- इन्द्रिय युक्ताः इन्द्रियोपयोगवन्तःखलु जीवाः किं ज्ञानिनेा भवन्ति ? किं वा अज्ञानिनेो भवन्ति ? भगवानाह सिद्धगतिकजीव भी केवलज्ञानसे ही ज्ञानी होते हैं। यहां अन्तरगति नहीं होती है इसलिये सिद्ध और सिद्धगतिक में भेद नहीं है केवल गतिद्वारके क्रमको लेकर ही इनका यहां अलग से निर्देश किया गया है । मुक्त जीवोंकी गति सीधी एक समयकी कही गयी है और वह विना अन्तरालके होती है । अन्य जीवोंको जिस प्रकार से विवक्षित भवधारण करनेके लिये विग्रहगति में देर लगती है उस प्रकार सिद्धों को देर नहीं लगती है । अन्तरालगति में जीव जबतक रहता है तबतक वह अपर्याप्त होता है अतः इसी अपर्याप्तावस्था में यहां ज्ञानी और अज्ञानी होनेका विचार किया गया है । इस प्रकार यहांतक द्वितीय गतिद्वारको लेकर ज्ञानादिककी प्ररूपणाकी अब इन्द्रियद्वारको लेकर ज्ञानादिककी प्ररूपणा सूत्रकार करते हैं, सो गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि ' सइंद्रियाणं भंते ! जीवा किंनाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! इन्द्रयुक्त इन्द्रिय सहित जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'चत्तारि नाणाई, तिनि अन्नाणाइ જેવી રીતે સિદ્ધ કેવળજ્ઞાનથી જ્ઞાની કહેવાય છે તેવી જ રીતે સિદ્ધતિક જીન્ન પણ કેવળ જ્ઞાની જ હોય છે. અહી અનન્તરગતિ હાતી નથી. તેથી સિદ્ધ અને સિદ્ધતિ જીવામાં ભેદ નથી હાતા ફકત ગતિદ્વારના ક્રમને લઈને જ તેમા અહીં આ અલગ અલગ નિર્દેશ કરેલ છે મુકતવાની ગતિ સીધી એક સમયની કહેલી છે અને તે અંતરાલ વિના ડાય છે. અન્ય જીવાને જે રીતે વિવક્ષિત ભાવ ધારણુ કરવા માટે વિગ્રહગતિમાં વિલંબ થાય છે. તે રીતે સિદ્ધોને વિલંબ થતા નથી, જીવ અંતરાલ ગતિમાં જ્યા સુધી રહે છે ત્યા સુધી તે અપર્યાપ્ત હેાય છે. એટલા માટે એ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં અહી જ્ઞાની અને અજ્ઞાની હાવાના વિચાર કરેલ છે. આ રીતે અહી સુધી ખીજા ગતિદ્વારને લઈને જ્ઞાનાકિનુ નિરૂપણ કર્યું છે. હવે ઇન્દ્રિયદ્વારને લઈને સૂત્રક ૨ નાનાદિત્તુ નિરૂપણુ કરે છે. अभ - 'सइदियाणं भंते किं नाणी अन्नाणी' हे लहन्त, इन्द्रिय सहितनाभवत् ज्ञानी होय हे है अज्ञानी ? ७. - ' चत्तारि नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए ' Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ स. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३७१ - 'गोयमा ! चत्तारि नाणाई, तिनि अन्नाणाई भगणाए' हे गौतम ! सेन्द्रियाणां चत्वारि ज्ञानानि मतिज्ञानावधिमनः पर्यवलक्षणानि, तथा त्रीणि अज्ञानानि मत्यज्ञाम श्रुताज्ञान- विभङ्गज्ञानलक्षणानि भजनया भवन्ति तथा च सेन्द्रियाः ज्ञानिनेोऽज्ञा निनश्च तत्र ज्ञानिनां चत्वारि ज्ञानानि जनया कदाचित् द्वे, कदाचित् त्रीणि कदाचित् चत्वारि पूर्वोक्तानि भवन्ति, केवलज्ञानस्य अतीन्द्रियज्ञानत्वात् सेन्द्रियाणां तदसंभवात्, द्वयादिज्ञानादिकन्तु लब्ध्यपेक्षया उपयोगापेक्षया तु सर्वेषामेकदा एकमेव ज्ञानम्, अज्ञानिनां तु त्रीणि अज्ञानानि मजनयैव - कदाचित् द्वे, कदाचित् त्रीणि इत्यर्थः । गौतमः पृच्छति 'एगिंदियाणं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! एकेन्द्रियाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः ? किं वा अ ज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - ' जहा पुढविक्काडया' हे गौतम ! एकेद्रियाः भयणाए' हे गौतम ! सेन्द्रिय जीवोंको चारज्ञान और तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । इनके कदाचित् दो ज्ञान, कदाचित् तीन ज्ञान कदाचित् चार ज्ञान होते हैं केवलज्ञान नहीं होता है क्योंकि वह ज्ञान अतीन्द्रिय होने से अतीन्द्रिय जीवोंके ही होता है । सेन्द्रियजीवों के नहीं होता । सेन्द्रिय जीवोंमें जो दो आदिज्ञानोंके होने की बात यहां कही गई है वह की अपेक्षासे कही गई है ऐसा जानना चाहिये क्योंकि उपयोग की अपेक्षा सब जीवोंमें एक कालमें एक ही ज्ञान होता है सेन्द्रिय अज्ञानीयोंके तीन अज्ञान भी भजनासे ही होते हैं कदाचित् दो और कदाचित तीन । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछले 'एगिंदियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' जो जीव एकेन्द्रिय क्या ज्ञानी होते है ! या अज्ञानी होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा पुढविकाइया' हे गौतम ! जिस प्रकार पृथिवीकायिकजीव मिध्याહે ગૌતમ ! ઇન્દ્રિચવાળા જીવાને ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞ ન ભજનાથી હાય છે તેએાને ક્રાઇ વખત એ જ્ઞાન અને કેઇ વખત ત્રણ જ્ઞાન અને ક્રાઇ વખત ચાર નાન હેાય છે. તેએ.ને કેવળજ્ઞાન હેતુ નથી. કેમકે તે જ્ઞાન અતીન્દ્રિય – ઇન્દ્રિયાથી ન જાણી શકાય તેવુતે ઇન્દ્રિયાતીત વેાને જ હેાય છે. ઇન્દ્રિયવાળા જીવાને હાતુ નથી. ઇન્દ્રિયવાળા જીવેામા જે એ જ્ઞાનાદિ હાવાની વાત અહી કહી છે તે લબ્ધિની અપેક્ષાએ કહી છે તેમ સમજવું. કેમકે ઉપયેગની અપેક્ષાએ સઘળા જીવામાં એક કાળમાં એકજ જ્ઞાન હોય છે. ઇંદ્રિયવાળા છવેામા ત્રણુમાન ભજતાથી હાય છે કેઈ વખત એ અને કાઇ વખત ત્રણુ અજ્ઞાન हाय छे हुवे गौतमस्वामी अभुने शोवु पूछे छे 'एगिंदिया णं भंते जीवा किनाणी अन्नाणी' ने लवो मेरेन्द्रिय होय छे ते ज्ञानी होय हे } अज्ञानी ? उत्तरभा असे 'जहा पुढविकाइया ' हे गौतम ने रीते पृथ्वीमि अपने मिथ्या Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७२ भगवतीसूत्रो यथा पृथिवीकायिका मिथ्यादृष्टित्वादज्ञानिनः प्रतिपादितास्तथा अज्ञानिना वक्तव्याः, ते च व्यज्ञाना एव बोभ्याः, किन्तु 'वेइंदिय-तेइंदिय-चउरिदियाणं दो नागा, दो अन्नाणा नियमा' हीन्द्रिग-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियाणां टे जाने, द्वे अज्ञाने च नियमात् नियमतो भवतः, तथा च सासादनगुणस्थानकतया तेषु उत्पद्य मानलात, मासादनस्य गुणस्थानकस्य चोत्कृष्टतः पडावलिझामानत्वात् हे जाने नियमतस्तत्र लभ्येते. 'पंचिदिया जहा सइंदिया ' पञ्चेद्रियाः यथा सेन्द्रियाः भजनया चतुर्जानिनः व्यज्ञानि : पूर्व प्रदर्शितास्तथैव भजनया चतुज्ञानिनः, व्यज्ञानिनश्च द्रष्टव्याः गौतमः पृच्छति-'अणि दिया णं भंते ! जीना कि नाणी, दृष्टि होनेसे अज्ञानी प्रकट किये गये हैं, उसी प्रकारसे एकेन्द्रियजीव भी अज्ञानी होते हैं ऐसा जानना चाहिये । इनमें मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान ये दो अज्ञानवाले ही होते हैं। किन्तु 'वेइंदियतेइंदिय चउरिंदियाणं दो नाणा दो अन्नाणा नियमा' दो इन्द्रियवालोंमें तीन इन्द्रियवालोंमें और चारइन्द्रियबालोंमें दो ज्ञान और दो अज्ञान नियमसे होते हैं। इनमें दो ज्ञान-मतिज्ञान और श्रुतज्ञान होनेका कारण यह है कि इन जीवों में दूसरा सासादन गुणस्थानका होना संभवित कहा गया है इस गुणस्थानका उत्कृष्टकाल ६ आवलिका प्रमाण होता है तबतक इनमें दो ज्ञान होते हैं और इसके सिवाय जीवोंके दो अज्ञान होते हैं। 'पंचिदिया जहा सइंदिया' पचेन्द्रियजीव जिस प्रकार से पहिले सेन्द्रिय जीब अजनाले चार ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले प्रतिपादित किये गये हैं उसी प्रकारसे चार ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले भजनासे होते हैं ऐसा जानना चाहिये । अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते દ્રષ્ટિ હોવાથી અજ્ઞાની કહ્યું છે તે રીતે એકેન્દ્રિય જીવોને પણ અજ્ઞાની સમજવા. તેઓ भय जान गने श्रु॥ज्ञानवा मेम में अज्ञानवा डाय छे 'बेइंदिय, तेइंदिय, चउदियाणं दो नाणा दो अन्नाणा नियमा' मेद्रियवाप, एयवा। मने या२ दियવાળા જીવોમાં જ્ઞાન અને બે અજ્ઞાન નિયમથી હોય છે તેઓમાં મતોજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોવાનું કારણ એ છે કે એ જીવમાં બીજું સાસાદન ગુણસ્થાનનું હોવું સંભવિત કહેલ છે ત્યાસુધી એ ગુણસ્થાનનો ઉત્કૃષ્ટથી ૬ છ આવલિકેના પ્રમાણથી હોય છે ત્યાસુધી तमनमा शान डाय छ भने त मिवायना योमा मे अज्ञान हेय छ 'पंचिंदिया जहा सेइंदिया। पत्येन्द्रिय ७१, रे प्राथा पा सेन्द्रिय सनाथी यार જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોવાનું સમર્થન કર્યું છે એજ રીતે ચાર જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાવાળા ભજનાથી હાય છે. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ मू. ५ शानभेदनिरूपणम् ३७३ अन्नाणी' हे भदन्त ! अनिन्द्रियाः खल्लु केवलिनः किं ज्ञानिनः, किंवा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह-'जहा सिद्धा' २, हे गौतम ! यथा सिद्धाः केवलज्ञानलक्षणेकज्ञानिनः प्रतिपादितास्तथा अनिन्द्रियाः केवलिनाऽपि केवलज्ञानिनो बोध्याः। अथ चतुर्थकायद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'सकाइया णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! सकायिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! पंच नाणाणि, तिन्नि अनाणाणि भयणाए' हे गौतम ! सकायिकानां पञ्च ज्ञानानि भवन्ति, त्रीणि अज्ञानानि भजेनया भवन्ति, तथाहि-कायेन औदारिकादिशरीरेण पृथिव्यादिपञ्चत्रसकायहैं ' अणिदियाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव अनिन्द्रिय हैं इन्द्रियके उपयोगसे रहित हैं वे ज्ञानी होते हैं या. अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा सिद्धा' हे गौतम ! जिस प्रकारसे पहिले यह कहा गया है कि सिद्धजीव केवलज्ञानरूप एक ज्ञानले ज्ञानी होते हैं, उसी प्रकारले अनिन्द्रिय जीव भी-केवली भी केवल ज्ञानरूप एकज्ञानसे ज्ञानी होते हैं। ऐसा जानना चाहिये । ____ अब चतुर्थकायद्वारको आश्रित करके गौतम प्रभुसे पूछते हैं 'सकाइयाणं भंते ! जीवा किं नाणो अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव औदोरिक आदि शरीरसे अथवा पृथिवी आदि ६ काय इनमें से किसी एककायसे सहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच नाणाणि, तिन्नि अन्नाणाई' भयणाए' सकायिकजीवोंको पांच ज्ञान और तीन अज्ञान भजनासे होते हैं क्योंकि औदारिक आदि गरीरसे तथा पृथिवी आदि प्रम-अणिदियाण भते जीवा किं नाणी अन्नाणी' भवन ! ७ मनिन्द्रिय છે એટલે કે ઈદ્રિયના ઉપયોગથી રહિત છે તેવા છો જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની ? તેને उत्तर भापता प्रभु । 'जहा सिद्धार गौतम ! २ शत सिध्याना विषयमा આ પહેલાં કહ્યું છે સિદ્ધજીવ કેવળજ્ઞાનરૂપ એક જ્ઞાનવાળા હોય છે તે જ રીતે ઈદ્રિયવિનાના જીવ પણ એટલે કેવલી પણ–ચોથા કેવળજ્ઞાનરૂપ એક જ્ઞાનથી જ્ઞાની હોય છે हुवे यतुर्थ-याथा आयरन माश्रय शने गौतमस्वामी प्रभुने छछे : 'सकाइयाण भंते जीया कि नाणी अन्नाणी' मापन! २ १ मोहरि २मा शरीरथी અથવા પૃથ્વી આદિ છ કાય પૈકી કોઈ એક કાય યુકત હોય છે તેવા જીવ જ્ઞાની हेय छे , सजानी ? ते उत्तर मापता प्रभु ४ छ ‘गोंयमा' गौतम! 'पंच नाणाणि तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' साथि छवोभा पांय ज्ञान भने त्रा અજ્ઞાન ભજનાથી હેય છે કેમકે દારિક આદિ શરીરથી તથા પૃથ્વી આદિ પાંચ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७४ भगवती रूपपटकायान्यतमेन वा कायेन ये वर्तन्ते ते सकायाः सकाया एव सकायिकाः स्वार्थ कप्रत्ययः, ते च केवलिनेोऽपि म्युरिति सकायिकानां सम्यग्दशां पञ्चज्ञानानि भजनया, मिथ्यादृशां तु त्रीण्यजानानि भजनया कदाचित् द्वन्यज्ञानिनः, कदाचित् व्यज्ञानिनो भवन्ति 'पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया नो नाणी, अन्नाणी, नियमा दुअन्नाणी, तं जहा-मइ. माणी य, सुयअन्नाणीय,' पृथिवीकायिकाः यावत्-अपकायिकाः. तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाःनो ज्ञानिनः, अपि तु अज्ञानिनो भवन्ति, तत्रापि अज्ञानिनो नियमात् द्वयज्ञानिनः, तद्यथा-मत्यज्ञानिनश्च,श्रुताजानिनश्च 'तसकाइया जहा सकाइया' त्रसकायिका यथा सकायिका पञ्चज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनश्च पूर्व प्रतिपांच और बस इन षट्कायमेंसे किसी एककायसे जो जीव युक्त होते है वे जब सकाय कहे गये हैं, तो ऐसे सकाय केवली भी होते हैं ऐसे सकायिक सम्यग्दृष्टियोंके भजनासे दो, तीन, चारज्ञान हो सकते हैं और एक केवलज्ञान भी हो सकता है । इसलिये यहां भजनासे पांचज्ञानतक हो सकता कहा गया है । तथा सकायिक मिथ्यादृष्टियों में भजनासे दो तीन अज्ञान भी होसकते हैं । 'पुढविक्काइया जाव वणरसइ. काइया णो नाणी, अन्नाणी, नियमा दुअन्नाणी तंजहा मतिअन्नाणीय, सुयअन्नाणी य' पृथिवीकायिक अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक ये सब ज्ञानी नहीं होते हैं अपितु अज्ञानी ही होते हैं। इनमें मत्यज्ञानी और श्रुताज्ञानी नियमसे होते हैं। 'तस काइया जहा सकाइया' जिस प्रकार सकायिकजीव पांचज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले भजनासे पहिले कहे गये हैं, इसी प्रकारसे भजनासे અને ત્રસ એ ૬ છ કાય પૈકી કઈ એક કાયથી જે જીવ યુકત હોય એવા સકાય કેવલી પણ હોય છે–એવા સકાયિક સમ્યગ્દષ્ટિએને ભજનાથી બે, ત્રણ, ચાર જ્ઞાન હોય છે અને એક કેવળજ્ઞાન પણ હોય છે એટલા માટે અહીં તેમનામાં ભજનાથી પાંચ જ્ઞાન હોવાનું કહ્યું છે. તેમજ સકાયિક મિસ્યા દ્રષ્ટિઓમાં બે, ત્રણ, અજ્ઞાનરૂપ डोश छ 'पुढविक्काइया जाव वणस्सइकाइया नो नाणी अन्नाणी नियमा द अनाणी तं जहा मति अन्नाणी य सुय अन्नाणी य' पृथ्वी यि १ मीयिर, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, અને વનસ્પતિકાયિક જીવ એ સઘળા જ્ઞાની હોતા નથી. પરંતુ જ્ઞાની જ હોય છે તેઓમા મત્યજ્ઞાની અને પ્રતાજ્ઞાની નિયમથી હોય છે. तसकाइया जहा सकाइया' रेवी रीत सायि ने पांय साना भने ३५ અજ્ઞાનવાળા ભજનાથી હેવાનું પહેલાં કહેવાયું છે તે જ રીતે ભજનાથી ત્રસકાચિક છવ Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ. २ सु. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३७५ पादितास्तथा तेsपि पञ्चज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनश्च भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'अकाइया णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! अकायिकाः, नास्ति काय औदारिकादिलक्षणो येषां ते अकायाः, अकाया एव अकायिकाः खलु जीवाः किम् ज्ञानिनः ? किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'जहा सिद्धा' हे गौतम ! यथा सिद्धाः प्रतिपादिताः, तथा अकायिका अपि केवलज्ञानलक्षणैकज्ञानिनो भवन्ति । अथ पञ्चमं सूक्ष्मद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति'हुमाणं भंते! जीवा किं नाणी; अन्नाणी ?" हे भदन्त ! सूक्ष्माः खलु जीवाः कि ज्ञानिनः, कि वा अज्ञानिनश्च स्युः ? भगवानाह - ' जहा पुढत्रिकाड्या' हे गौतम ! यथा पृथिवीकायिकाः. नो ज्ञानिनः अपि तु अज्ञानिनो भवन्ति, तत्रापि कायिक जीव भी पांचज्ञानवाले और तीनअज्ञानवाले हो सकते हैं ऐसा जानना चाहिये । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं ' अकाइयाणं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव औदारिक आदिकायसे राहत होते हैं ऐसे अकायिकसिद्ध जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहासिद्धा हे गौतम ! जिस प्रकारसे सिद्धजीव प्रतिपादित किये गये हैं अर्थात् सिद्धजीव जैसे केवलज्ञानको लेकर ज्ञानी प्रकट किये गये हैं उसी प्रकारसे अकायिक जीव भी एक केवलज्ञानवाले ही होते हैं अज्ञानी नहीं होते हैं । अब पांचवें सूक्ष्मद्वारको आश्रित करके गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'हुमाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो सूक्ष्मजीव हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा पुढविकाइया' हे गौतम ! जैसे पृथिवीकायिकजीव ज्ञानी नहीं होते हैं अपितु अज्ञानी ही होते हैं अर्थात् मत्यज्ञानी और यांथज्ञानवाणा मने त्रायु अज्ञानवाणा होय हे प्रश्न - " अकाइया णं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवान ।। मौहाडि माहि अयथी रहित होय छे તેવા અકાયિક સિદ્ધ જીવનાની હાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ } 'जहा सिद्धा' नेवी रीते सिद्धांना विषयमा प्रतिपादन ४ छे -अर्थातસિદ્ધ જીવ જેવી રીતે કેવળજ્ઞાનને લને નાની પ્રકટ કરાયેલ છે તેજ રીતે કાયિક છત્ર પણ એક કેવળજ્ઞાનવાળા હેાય છે. અજ્ઞાની હાતા નથી. હવે પાંચમા સૂક્ષ્મદ્રારના माश्रय ४रीने गौतम स्वाभी असुने गोधुं पूछे छे डे ' सुहुमाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' सूक्ष्म को, हे भगवन ! ज्ञानी होय छे ! अज्ञानी ? उत्तरमा प्रभु 'जहा पुढविकाइया ' ते पृथ्वीअयि कोनी भाइ अज्ञानी होय. छे. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६ भगवतीसूत्रे नियमात् द्वयज्ञानिनस्तथा सूक्ष्मा अपि नियमतो मिथ्याष्टित्वात् द्वधज्ञानिनः । गौतमः पृच्छति-'वादरा णं भंते ! जीया किनाणी, अनाणी ?' हे भदन्त ! बादराः खलु जीवाः कि ज्ञानिनः ? कि वा अजानिनो भवन्ति ? भगवानाह'जहा-सकाइया' हे गौतम ! बादराः केवलिनोऽपि भवन्ति अतः यथा सकायिका भजनया पञ्च ज्ञानिनः, यज्ञानिनश्चोक्तास्तथा भजनयैव पञ्च नानिनः, व्यशानिनो विज्ञेयाः। गौतमः पृच्छति-'नोसुहुमनोवायरा णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! नो सूक्ष्मा नो वादराः खलु जीवाः कि ज्ञानिनः, किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह-'जहा सिद्धा' ४ हे गोतम ! यथा सिद्धाः श्रुताज्ञानी होते हैं उसी प्रकार सूक्ष्मजीव भी नियमसे रिथ्याष्टि होनेके कारण अत्यज्ञानी और श्रुताजानी होने हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'बादराणं भंते ! जीवा किलाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! बादरजीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं हे गौतम ! बाहरजीव तो केवली भी होते हैं इसलिये जैसे सकायिकजीव भजनासे पांचज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले होते कहे गये हैं उसी तरहसे बादरजीव भी भजनासे पांचज्ञान वाले और तीन अज्ञानवाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'लोसुहुमा नोबादाणं भंते ! जीवा किं नाणो अन्नाणी' हे सदन्त ! नासूक्ष्म नोवादरजीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं, हे गौतम ! ' जहासिद्धा' जिस प्रकार सिद्धजीव केवलज्ञानरूप एकज्ञानरूप एकजानवाले होते हैं उसी અર્થાત તેઓ-મત્યજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની હોય છે. તે જ રીતે સૂક છત્ર નિયમથી भिथ्याद्रष्टि डावाना ४२] मत्यज्ञानी मने श्रुतामजानी डाय छे प्रश्न वादाणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' लावत !' २ ७ शुशानी डाय छ । અજ્ઞાની હોય છે ઉત્તરમાં પ્રભુ પૂછે છે કે હે ગૌતમ! બાદરજીવો તે કેવળી પણ હોય છે એટલે જેવી રીતે અકાયક જીવ ભજનાથી પાચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હેવાનું કહ્યું છે એ જ રીતે બાદરજીવ પણ ભજનાથી પાચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા डाय वे गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे 'नोसुहमाण नोवादराणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' है सावान! नासूक्ष्म ७५ मने नमार છવ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? તેને ઉત્તર આપતા પ્રભુ કહે છે કે गौतम 'जहा सिद्धा' २ शत सिद्ध ७ जान३५ मे जानवाला डाय छ Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८. उ.२ म. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ২৬৩ केवलज्ञानलक्षणेकज्ञानिनः पूर्वप्रतिपादितास्ता नोसूक्ष्मा नोवादरा अपि जीवाः केवलज्ञानलक्षणेकज्ञानिनो भवन्ति, न तु द्वयादिज्ञानिनः ।। अथ पप्ठं पर्याप्तकद्वारमाश्रित्य पृच्छति-'पजत्ता णं मंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! पर्याप्ताः खलु जीवाः कि ज्ञानिनो भवन्ति किंवा अज्ञानिनो भवन्ति, भगवानाह 'जहा-सकाइया' यथा सकायिका भजनया पञ्चज्ञानिनः त्र्यजानिनः प्रतिपादितास्तथा पर्याप्तका अपि भजनया पञ्चज्ञानिनो भवन्ति केवलिनामपि पर्याप्तकतया पर्याप्तकानां सम्यग्दृयां भजनया एकद्वयादिज्ञानसंभवात, मिथ्यादृशां पर्याप्तकानांतु भजनया त्रीणि अज्ञानानि भवन्ति. गौतम पृच्छति'पज्जत्ता णं भंते ! नेरइया किं नाणी अन्नाणी हे भदन्त ! पर्याप्तकाः खलु प्रकारसे नोसूक्ष्म नोबादरजीव भी केवलज्ञानरूप एकज्ञानवाले ही होते हैं। दो आदिज्ञानवाले नहीं होते हैं । ___अब गौतमस्वामी छठे पर्याप्तद्वारको आश्रित करके प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'पजत्ता णं भंने ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' ? हे भदन्त ! जो पर्यासजीव हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'जहा सकाइया' हे गौतम ! जिस प्रकार सका यिक जीवोंको भजनासे पांच ज्ञानवाला और तीन अज्ञानवाला कहा गया है उसी प्रकारले पर्याप्तक जीव भी भजनासे पांचज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये । पर्याप्तक केवली भी होते हैं। इसलिये पर्याप्तक सम्यग्दृष्टियों में भजनासे एक, दो, तीन. आदि ज्ञान होते हैं तथा जो पर्याप्त जीव मिथ्यादृष्टि होते हैं उनके भजनासे तीन अज्ञान होते हैं। अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते है पज्जत्ता णं भंते ! नेरड्या किनाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो नारकતેજ રીતે નો સૂક્ષમ અને તે બાદર છવ પણ કેવળજ્ઞાનરૂપ એક જ્ઞાનવાળા હોય છે. આદિ જ્ઞાન તેમનામાં હોતું નથી. गौतम स्वामी । पर्याप्तमारने. हशान प्रभुने पूछे 'पज्जत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अनाणी ? सतरे पर्याप्त ७१ डाय छ त तेजानी डायछ मज्ञानी ? उत्त२ 'जहा सकाइया' हे गीत २ शa સકાઇક ને ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે એજ રીતે પર્યાપ્ત છવ પણ ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે પર્યાપ્તક કેવળી પણ હોય છે. એટલા માટે પર્યાપ્તક સમ્યફષ્ટિએમાં ભજનાથી એક, બે, ત્રણ આદિ જ્ઞાન હોય છે. તથા જે પર્યાપ્તક જીવ મિયાદષ્ટિ હોય છે. તેઓને ભજનાથી अ५ मज्ञान डाय प्रश्न.- 'पज्जना णं भंते नेरड्या किं नाणी अनाणी' Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे ३७८ नेरयिकाः कि ज्ञानिनो भवन्ति, आजनिनो वा ? भगवानाह-तिन्ति नाणा, तिन्नि अन्नाणा नियमा' हे गौतम । पर्याप्तकानां नैरयिकाणाम् त्रीणि ज्ञानानि मतिश्रुतावधिलक्षणानि, त्रीणि अज्ञानानि च मत्यज्ञान-श्रुताज्ञान-विभङ्गज्ञानलक्षणानि नियमात् नियमतो भवन्ति अपर्याप्तकानामेवासंतिनैरयियाणा विभङ्गज्ञानाभावो भवति, अतः पर्याप्तकावस्थायां तेषामज्ञानत्रयं नियमतो भवतीति भावः, 'जहा नेरइया एवं जाव थणियकुमारा' यथा नरयिका नियमनस्त्रिज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनश्चोक्ता एवं तथैव यावत् पर्याप्तका असुरकुमाराः, नागकुमाराः, मुवर्णकुमाराः, विद्युत्कुमाराः, अग्निकुमाराः, दीपकुमाराः, उद्धिकुमाराः, दिशाकुमाराः, चायु कुमाराः, स्तनितकुमारा अपि निगमतस्त्रिज्ञानिनः, व्यज्ञानिनश्च वक्तव्याः, 'पुढजीव पर्याप्तक होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते है ? उत्तरमें प्रभु कहते है 'निन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा नियमा' हे गौतम! जो नारक पर्याप्तक होते हैं वे नियमसे मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवविज्ञान इन तीन ज्ञानवाले होते है और प्रत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान इनतीन अज्ञानवाले होते हैं । असंज्ञी नारकजीवोंके अपप्तिावस्थामें ही विभंगज्ञान नहीं होता है। पर्यासक अवस्थामें तो नारकजीवों के विभंगज्ञान नियमसे होता ही है। अतःपर्याप्तकावस्थामें उनके अज्ञानत्रय नियमतः होते हैं ऐसा कथन किया है । 'जहा नेरइथा एवं जाव थणियकुमारा' नैरयिकजीव जैसे नियमसे त्रिज्ञानी और यज्ञानी कहे गये हैं वैसे ही पर्याप्तक असुरकुमार, नागकुमार, सुपर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, दीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाહે ભદન્ત ! જે નારક છે પર્યાપ્તક હોય છે. તે શુ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હોય छ? उत्तर:- ‘तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा नियमा' गौतम २ ना२४ પચ તક હોય છે તે નિયમથી મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન એ ત્રણ જ્ઞાનવાળા હે છે. અને મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે. અસંજ્ઞીનારક જીવોને અપર્યાપ્તાવસ્થામા વિર્ભાગજ્ઞાન હોતું નથી. પર્યાપ્તક અવસ્થામાં તે નારક જીવોને વિભાગજ્ઞાન નિયમથી હોય છે. એટલે પર્યાપ્તકાવસ્થામાં તેઓને ત્રણ અજ્ઞાન નિયમથી हाय छ तेम ४वामा माव्यु छ. 'जहा नेरइया एवं जाव थणियकुमारा' यि જીવ જેવી રીતે નિયમથી ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા નિયમથી કહેલા છે તેવીજ રીતે પર્યાપ્તક અસુરકુમાર, નાગકુમાર, સુપર્ણકુમાર, વિદ્યુતકુમર, અગ્નિકુમાર, હીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, વાયુ (પવન કુમાર, સ્વનિતકુમાર પણ નિયમથી Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ५ ज्ञानभेद निरूपणम् ३७९ विकाइया जहा एगिंदिया एवं जाव चउरिंदिया' पर्याप्तकाः पृथिवीकायिकाः यथा एकेन्द्रियाः नोज्ञानिनः, अपि तु द्वयज्ञानिनः प्रतिपादिताः तथा नेोज्ञानिनः, अपितु मत्यज्ञान - श्रुताज्ञानलक्षणत्रयज्ञानिनो अवन्ति, एवं पृथिवीकायिकदेव यावत्-पर्याप्तकाः अपकायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाः, द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रिया अपि नियमतः यज्ञानिन एव भवन्ति इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'पज्जत्ता णं भंते ! पंचिदियतिरिक्खजोगिया किं नाणी नाणी ?' हे दन्त ! पर्याप्तकाः खलु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः किं ज्ञानिनों भवन्ति, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह 'तिन्नि नाणा, तिन्नि अन्नाणा भयणाए' हे गौतम! पर्याप्तकानां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि च भजनगा भवन्ति, पर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः केचिद् कुमार, वायुकुमार, स्तनितकुमार, भी नियमसे त्रिज्ञानी और व्यज्ञानी कहना चाहिये | 'पुढविकाइया जहा एगिंदिया एवं जाब चरिंदिया' जिस प्रकार एकेन्द्रिय ज्ञानी नहीं, किन्तु दोअज्ञानवाले कहे गये हैं उसी प्रकार से पर्यातक पृथिवीकायिक ज्ञानी नहीं होते हैं, किन्तु सत्यज्ञान प्राज्ञानरूप दो अज्ञानवाले होते हैं । पृथिवीकायिककी तरह ही घावत् पर्याप्त, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनरपतिकायिक, बीन्द्रिय, नीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय भी नियम से दोअज्ञानवाले ही होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुले पूछते हैं 'पज्जत्ताण अंते ! पंचिदिया तिरिक्खजोणिया किनाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! पर्याप्तक पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर प्रभु कहते हैं 'तिन्निनाणा, तिन्नि अन्नाणा भयणा' हे गौतम ! कोईर पर्याप्तिक पंचेन्द्रिय तयग्योनिक मतिज्ञानवाले, श्रुतज्ञानवाले और अवधिज्ञान त्रज्ञान अनेत्र ज्ञानवाणा होय छे. ' पुढनिकाइया जहा एगिदिया एवं जाव चाउरिदिया ' वा राते गोडेन्द्रिय वने मे अज्ञानवाणा सा छे ते रीते પર્યાપ્તક પૃથ્વીકાચિક, મત્યજ્ઞાન, અને શ્રુતાજ્ઞાનરૂપ કે અજ્ઞાનવાળા હાય છે. पृथ्वी अयिोनी भाइ४४ यावत्-पर्याप्त न्यायिक, तेजसायिक, वायुप्रथिङ, वनस्पति अयि, न्द्रियो या नियमथी मे अज्ञानवाणा होय छे. प्रश्न:- पज्जत्ताणं भंते पंचिंदिया तिरिकख जोणिया किं नाणी अन्नाणी ' ? हे भगवन ! पर्याप्त पश्येन्द्रिय तियेय योनी त्र शुं ज्ञानी होय छेडे अज्ञानी होय छे ? G - ' तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयगाए' हे गौतम । ४ पर्याप्त यथेन्द्रिय तियेथे योनि જીવ, મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનવાળા અને અવિધજ્ઞાનવાળા હાય છે, અને કાર્ય કોઇ પર્યાપ્તક Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८० भगवर्तासूत्रे अवधिज्ञानिनः, केचिद् विभङ्गज्ञानिनश्च भवन्ति, केचिन्न भवन्ति अतः त्रीणि ज्ञानानि, अज्ञानानि वा, द्वे वा ज्ञाने, अक्षाने वा तेषां भवतः, इति भावः । 'मणुस्सा जहा सकाइया' मनुष्याः एप्तिकाः यथा सकायिकाः भजनया पञ्चज्ञानिनः, व्यज्ञानिनश्चोक्तास्तथा भजनया पंचज्ञानिनः, व्यज्ञानिनश्च वक्तव्याः, 'वाणमंतरा, जोइसिया, वेमाणिया जहा नेरइया' पर्याप्तकाः वानव्यन्तराः, ज्योतिपिकाः, वैमानिकाच देवाः यथा नैरयिका नियमतस्त्रिज्ञानिनश्चोक्तास्तथैव नियमात त्रि ज्ञानिनः, व्यज्ञानिनश्च बोध्याः। अथ अपर्याप्तकविषये गौतमः पृच्छति-अपजत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! अपर्याप्तकाः खलु वाले होते हैं और कोई२ पर्याप्तक पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकजीव मतिज्ञान श्रुतज्ञान इन दो ज्ञानवाले होते हैं । इसी लिये भजनासे तीनज्ञानवाले उन्हें कहा गया है। इसी तरह जो पंचेन्द्रिय पर्याप्तक तिर्यग्रोनिकजीव अज्ञानी होते हैं वे कितनेक तो तीन अज्ञानवाले होते हैं और कितनेक दो अज्ञानघाले होते हैं। इसलिये भजनासे इन्हें तीन अज्ञानवाले कहा गया है । 'सणुम्सा जहा सकाइया' जिस प्रकार सकाइया' जिस प्रकार सकायिकजोवोंको भजनाले पांचज्ञानवाला कहा गया है उसी तरहसे पर्याप्तक मनुष्य भजनासे पांचज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये । 'चाणमंतरा जोइमिया वेमाणिया जहा नेरड्या' जिस प्रकारसे नैरयिकजीव नियमत:त्रिज्ञानी और त्र्यज्ञानी होते हैं उसी प्रकारसे पर्याप्तक वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, और वैमानिकदेव भी नियमतः त्रिज्ञानी और ज्यज्ञानी होते हैं । ____अब अपर्याप्तके विषयमें गौतम प्रभुले एसा पूछते हैं 'अपजत्ता णं भंते ! जीवा किंनाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! अपर्याप्तक जीव क्या ज्ञानी પદ્ધ તિર્યંચ ચેનિક જીવ મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. એટલા માટે જ ભજનાથી ત્રણ જ્ઞાનવાળા તેઓને કહેલા છે એજ રીતે જે પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તક તિર્યંચ જેનિક જીવ અજ્ઞાની હોય છે તેઓ કેટલાક ત્રણ અજ્ઞાનવાળા અને કેટલાક બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે એટલા માટે ભજનાથી તેઓને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહેલા છે. 'मणुस्सा जहा सकाइया' वी शत सायि वन मनाथ यांय जान भने ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે. તેવી રીતે પર્યાપ્તક મનુષ્ય ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે એમ સમજવું. હવે અપર્યાપ્તકના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે 'अपज्जत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' पर्याप्त छ Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } न 1 प्रमेयचन्द्रिका टीका श८ उ. २ . ५ ज्ञानभेद निरूपणम् ३८ , जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह 'तिभि नाणा, तिि अन्नाणा भयणाए' हे गौतम ! अपर्याप्तकानां समुच्चयजीवानां भजनयात्री ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि च भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'अपज्जत्ता गं भंते नेरइया किं नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! अपर्याप्ताः खलु नैरयिकाः f ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'तिन्नि नाणा नियमा, तिनि अन्नाणी भरणाए, एवं जाव धणियकुमारा' हे गौतम अपर्याप्तकने र विका सम्यग्दृशां त्रीणि ज्ञानानि नियमात् नियमतो भवन्ति, मिथ्यादृष्टिनां तु श्री अज्ञानानि भजनया भवन्ति, सम्यग्दृशो नियमतस्त्रिज्ञानिनो भवन्ति, मिथ्यादृशस् भजनया केचित् कदाचित् व्यज्ञानिनः केचित् कदाचित्तु यज्ञानि भवन्ति, 'पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया जहा एगिंदिया' अपर्याप्तकाः पृथिवी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं 'तिनि नाण तिनि अन्नाणा भयणाए' हे गौतम! जो जीव अपर्याप्त होते हैं उन भजनासे तीन ज्ञान औरतीन अज्ञान होते हैं। अब गौतमस्वामी मथुरं ऐसा पूछते हैं 'अपज्जत्ताणं भंते ! नेरइया किंनाणी अन्नाणी' हे भदन्त जो नारकजीव अपर्याप्त होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञार्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'तिन्नि नाणा नियमा, तिन्निअन्नाण भवणाए एवं जावणियकुमारा' हे गौतम! जो अपर्याप्त नारकजी सम्यग्दृष्टि होते हैं उनके तीन ज्ञान तो नियमसे होते हैं । और ज नारकजीव मिध्यादृष्टि होते हैं उनके तीन अज्ञान भजनासे होते है atara कभी तीन अज्ञान और किन्हींके कभी दोअज्ञान होते हैं इसी तरहसे यावत् स्तनितकुमारों के भी जानना चाहिये। 'पुढविका इमा जाव चणस्सइकाइया जहा एगिदिया' अपर्याप्तपृथिवीकायिक यावत ज्ञानी होय छे } अज्ञानी ? - ' तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयणाए હું ગૌતમ ! જે છત્ર અપર્યાપ્તક હેાય છે. તેગ્માને ભજતાથી ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞા હાય છે 1848- अपज्जत्ताणं भंते नेरइया कि नाणी अन्नाणी ' હું ભગવા જે નારક છત્ર અપર્યાપ્તક હાય છે તે શું નાની હાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે ' तिन्नि नाणा नियमा तिन्नि अन्नाणा भयणाए एवं जात्र थणियकुमारा હે ગૌતમ ! જે અપર્યાપ્તક નારક જીવ સભ્યષ્ટિવાળા હાય છે તેઓને નિયમથી ત્ર જ્ઞાન હોય છે અને જે નારકજીવ મિથ્યા દૃષ્ટિવાળા છે. તેઓને ત્રણુ અજ્ઞાન ભજનાર્થ હોય છે. એટલે કેટલાકને કોઇ વખત ત્રણ અનન અને કેટલાકને એ અજ્ઞાન હોય છે गोन रीते यावत्-स्तनितकुमार पर्यंत सम बेनुं पुढविक्काडया जाव वणम्सइकाइय 6 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२ भगवतीसूत्रे कायिकाः यावत्-अप्कायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, यथा एकेन्द्रियाः नोज्ञानिनः, अपितु यज्ञानिनः प्रतिपादितास्तथा इमेऽपि नोज्ञानिनः, अपितु व्यज्ञानिनो नियमतः प्रतिपत्तव्याः। गौतमः पृच्छति-'बे दिया णं पुच्छा' हे भदन्त ! अपर्याप्तकाः हीन्द्रियाः खलु किं ज्ञानिनः किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? इति पृच्छा प्रश्नः ? भगवानाह-नो नाणा, नो अन्नाणा नियमा' हे गौतम ! अपर्याप्तकद्वीन्द्रियाणां केषाश्चित्पुनः सास्वादनगुणस्थाले सम्यग्दर्शनम्य सद्भा. वेन नियमात् हे ज्ञाने भवतः, केषाञ्चित्पुनः सासाद नगुणस्थान सम्यग्दर्शनस्यासद्भावेन नियमतो हे अज्ञाने भवतः ‘एवं जाब पचिंदियतिरिक्खजोणियाणं' एवम् अपर्याप्तन्नीन्द्रियवदेव यावत् अपर्याप्तक-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चन्द्रियअपर्याप्त तेजस्कायिक, अपर्याप्त वायुकायिक, और अपर्याप्त वनस्पतिकायिक ये सब एकेन्द्रिय जीवकी तरह ज्ञानी नहीं होते हैं अपितु अज्ञानी ही होते हैं । इनमें नियमतः मत्यज्ञान और श्रुताज्ञानवाले होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुले ऐसा पूछते हैं 'वेइंदियाण पुच्छा' हे सदन्त ! जो जीव अपर्याप्तक वेन्द्रिय हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'दोनाणा दोअन्नाणा नियमा' हे गौतम ! जो अपर्याप्त दोइन्द्रिय होते हैं उनमें से कितनेक अपर्याप्तक दोइन्द्रियजीवोंके सासादन गुणस्थानकरूप सम्यग्दर्शन के सद्भाबसे नियमतः मतिज्ञान और श्रतज्ञान ये दोज्ञान होते है और कितनेकके इस सासादलगुणस्थानरूप सम्यग्दर्शनके असद्भावले नियमतः मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान ये दोअज्ञान होते हैं । 'एवं जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं' इसी तरहसे अपर्याप्तक बेन्द्रियजीवकीतरह ही यावत् जहा एगिदिया' २५पर्याप्त पृथ्वीय-यावत्-अपर्याप्त ते१२, अपर्याप्त વાયકાચિક અને અપર્યાપ્તક–વનસ્પતિકાયિક એ બધા એકેન્દ્રિય જીવોની માફક જ્ઞાનિ હોતા નથી પરંતુ અજ્ઞાની હોય છે તેઓ નિયમત મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનવાળા હોય છે. वे गौतम. २वामी ने न्द्रिय पोना विषयमा पूछे छे 'बेइंदियाणं पुच्छाम-त ! २ ७१ अपर्याप्त४ मेन्द्रिय होय छे ते शुजानी डाय छ मज्ञानी? 6 'दो नाणा दोअन्नापा नियमा' गौतम अपर्याप्त ઇંદ્રિય જીવ હોય છે તેમાં કેટલાકને સાસાદન ગુણકથાનરૂપ સમ્યગદશનના સદ્ભાવથી નિયમત મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય છે અને કેટલાકને આ સાસાદન ગુણકાનરૂપ સમ્ય દર્શનના અભાવથી નિયમતઃ મત્યજ્ઞાન, અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે અજ્ઞાન હોય છે. "एवं जाव पंचिंदिय तिरिक्खजोणियाणं मे शते अपर्याप्त मेन्द्र वानी भा३४ Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीकाश. ८उ. २ मू. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् तिर्यग्योनिकानां जीवानामपि नियमतो हे ज्ञाने, द्वे अज्ञाने भवतः । गौतमः पृच्छति-'अपज्जत्तगाणं भंते ! मणुस्सा कि नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! अपर्याप्तकाः खलु मनुष्याः किं ज्ञानिनः, किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह'तिन्नि नाणाई भयणाए, दो अन्नाणाइ नियमा' हे गौतम ! अपर्याप्तकमनुष्याणां त्रीणि ज्ञानानि भजनया भवन्ति, द्वे अज्ञाने नियमात् भवतः, तथा च सम्यग्दृशाम् अपर्याप्तकमनुष्याणां तीर्थरचत अवधिज्ञानसद्भावे त्रीणि ज्ञानानि भवन्ति, तदभावे द्वे ज्ञाने, भवतः, मिथ्यादृशान्तु द्वे एवाज्ञाने नियमतो भवतस्तेषामपर्याप्तकत्वे विभङ्गज्ञानस्यासंभवात् । 'वाणमंतरा जहा नेरइया' अपअपर्याप्तक तेइन्द्रिय, अपर्याप्तक चौइन्द्रिय और अपर्याप्तक पंचेन्द्रिय तियंग्योनिक जीवोंके भी नियमसे दोज्ञान और दोअज्ञान होते हैं । अब गौतमम्वामी प्रभुसे एसा पूछ रहे हैं कि 'अपज्जत्तगाणं भंते ! मणुस्सा किनाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो मनुष्य अपर्याप्तक होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'तिन्नि नाणाई भयणाए, दो अन्नाणाई नियमा' हे गौतम! अपर्याप्तक मनुष्योंमें तीनज्ञान तो भजनासे होते हैं पर दो अज्ञान नियमसे होते हैं। तथाच-जो अपर्याप्तक मनुष्य सम्यग्दृष्टि होते हैं वे तीर्थङ्करकी तरह अवधिज्ञानके सद्भावमें तीन ज्ञानवाले होते हैं, और अवधिज्ञानके असदभावमें दोज्ञानवाले होते हैं । और जो अपर्याप्त मिथ्यादृष्टि मनुष्य होते हैं उनके उस अवस्थामें विभंगज्ञान नहीं होनेके कारण नियमसे दोअज्ञान ही होते हैं । ચાવતુ- અપર્યાપ્તક તે ઇન્દ્રિય, અપર્યાપ્તક ઉરીદિય અને અપર્યાપ્તક પચેકિય તિર્થ એ ચોનિક જીને પણ નિયમથી બે જ્ઞાન અને બે અજ્ઞાન હોય છે. કારણકે તેમાં પણ साने गुY४२थान३५ सभ्य समाप मने सहमा होय छे 'अपज्जत्तगाणं भंते मणुस्सा कि नाणी अन्नाणी' है भगवन् ! रे मनुष्य मर्यात होय छे शानी होय छ , अज्ञानी डोय छ ? 8 'तिन्नि नाणाई भयणाए दो अन्नाणाई नियमा' गौतम ! २५ मनुष्योमा त्र ज्ञान त सनाथी होय छे मन में જ્ઞાન નિયમથી હોય છે તેવી જ રીતે જે અપર્યાપ્તક મનુષ્યસમ્યગૃષ્ટિ હોય છે. તે તિર્થ કરની માફક અવધિજ્ઞાનના અદૂભાવમાં ત્રણજ્ઞાનવાળા અને અવધિજ્ઞાનના અભાવમાં બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. અને અપર્યાપ્તક મનુષ્ય મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોય છે તેઓને તે અવસ્થામાં विमान नवाना २२ नियमथा में मजान खोप छ 'वागमंतरा जहा नेरडया' Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ भगवती र्याप्तकाः वानव्यन्तराः यथा नैरयिकाः नियमतस्त्रिज्ञानिनः, भजनया यज्ञानिनचोक्ता स्तथैव नियमतस्त्रिज्ञानिनो भजनया व्यज्ञानिनश्च विज्ञेया:, तेषामपि अपर्याप्तकासंज्ञिवानव्यन्तराणां विभङ्गज्ञानाभावात् द्वे अज्ञाने, शेषाणाश्वावधिज्ञानस्य विभङ्गज्ञानस्यावश्यंभावात् त्रीणि ज्ञानानि, अज्ञानानि वा भवन्ति इति भावः, 'अपज्जत्तगा जोइसियवेमाणियाणं तिन्नि नाणा, तिन्नि अन्नाणा नियमा' अपर्याप्तकज्योतिषिकवैमानिकानां त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि नियमात् नियमतो भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'नोपज्जत्तग्नो अपज्जत्तगा णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? ' हे भदन्त ! नोपर्याप्तकाः नोअपर्याप्तकाः खलु सिद्धजीवाः, किं ज्ञानिनो भवन्ति ? अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह 'जहा सिद्धा ५ ' 'वाणमंतराजहानेरइया' जैसे नैरयिक नियमसे त्रिज्ञानी और भजनासे त्र्यज्ञनी कहे गये हैं उसी तरहसे अपर्याप्त वानव्यन्तर देवनियम से विज्ञानी और भजनासे व्यज्ञानी होते हैं। क्योंकि इनमें भी अपर्याप्तक असंज्ञिवानव्यन्तरों में भी विभंगज्ञानका अभाव रहता है । इनके सिवाय शेषदेवोंके वानव्यन्तरोंके अवधिज्ञानका और विभङ्गज्ञानका सद्भाव रहता है अतः उनमें तीनज्ञान और तीन अज्ञान होते हैं । (अपजत्तमा जोइसिय वैमाणियाणं तिन्निनाणा, तिन्निअन्नाणा नियमा अपर्याप्तक ज्योतिषिक और वैमानिक देवों के तीन ज्ञान और तीन अज्ञान नियमसे होते हैं । ज्योतिषिक और वैमानिकदेव अपर्याप्तावस्था में सष्ट हैं उनके तीनज्ञान और जो मिथ्यादृष्टि हैं उनके तीन अज्ञान होते हैं | अव गौतमस्वामी प्रभु ऐसा पूछते हैं नो पज्जत्तगा नो अपजत्तगाणं भंते ! जीवा किंनाणी, अन्नाणी' हे भदन्त | जो जीव न पर्याप्त हैं और न अपर्याप्तक हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते " 6 જેવી રીતે નૈરયિક નિયમથી ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહેલા છે. એજ રીતે અપર્યાપ્તક બ્યાન વંતરદેવ નિયમથી ત્રણ જ્ઞાન અને ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળે હાય છે તેમાં પણ અપર્યાપ્તક અસની વાનચૈતરામા પણુ વિભગ જ્ઞાનના અભાવ હાય છે. તે સિવાયના બાકીના દેવાને વાનવતાના અવધિજ્ઞાનના અને વિભગજ્ઞાનને સદભાવ રહે છે. એટલા માટે તેઓ ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હાય છે अपज्जत्तगा जोइसियवेमाणियाणं तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा नियमा ' अपर्याप्त ज्योतिषि भने वैज्ञानिक देवाने त्र ज्ञान भने गणु अज्ञान નિયમથી હાય છે. જે જ્યેતિષિક અને વૈમાનિક દેવ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં સમ્મ ષ્ટિવાળા હાય છે તેને ત્રણ જ્ઞાન અને જે મિથ્યા દૃષ્ટિવાળા છે, તેને ત્રણ અજ્ઞાન होय छे. अन नोपज्जत्तगा नोअपज्जत्तगाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' ૐ ભદન્ત ! જે જીવ ના પર્યાપ્તક અને ને અપર્યાપ્તક હોય છે તે જ્ઞાની હાય છે કે 6 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ६ ज्ञानभेद निरूपणम् ३८५ हे गौतम ! यथा सिद्धाः केवलज्ञानलक्षणैकज्ञानिनः प्रतिपादितास्तथा नोपर्याकनोअपर्याप्तकाः सिद्धा जीवाः केवलज्ञानलक्षणैकनानिन एव भवन्ति, न द्वयादिज्ञानिनः, नोवा याज्ञानिनो भवन्ति । अथ सप्तमं भवस्थछारमाह'निरयभवत्थाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भवन्त ! निरयभवस्थाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनों भवन्ति अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह - 'जहा निरयगइया' हे गौतम! यथा निरयगतिकास्त्रिज्ञानिनः, हथज्ञानिनस्थ्य ज्ञानिनचोक्तास्तथा निरयभवस्था अपि प्राप्तनिरयभवोत्पत्तिकाः जीवाः नियमतहैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहासिद्धा' हे गौतम ! जैसे मिळू जीव केवलज्ञानरूप एकज्ञानसे ज्ञानी होते हैं उसी प्रकारसे जो जीव नो पर्याप्त और नो अपर्याप्तक होते हैं वे भी सिद्धजीवोंके जैसे ही एक केवलज्ञानरूप ज्ञानसे ज्ञानी होते हैं दो आदिज्ञानोंसे ज्ञानी नहीं होते हैं और न दो आदि अज्ञानोंसे अज्ञानी होते हैं। क्योंकि पर्याप्त और नोअपर्याप्तक सिद्ध ही होते हैं । अब सूत्रकार सातवें भवस्थद्वारको लेकर ज्ञानी और अज्ञानीकी प्ररूपणा करते हैं इसमें गौतम प्रभुसे ऐसा पूछ रहे हैं 'निरय भवत्था णं संते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव निरयसवस्थ हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'जहानिरयगड्या' हे गौतम ! जिस तरहसे निरयगतिकजीव विज्ञानी और दो या तीन अज्ञानी कहे गये हैं, उसी तरह निरयभवस्थ प्राप्तनिरयभवोत्पत्तिक " અજ્ઞાની હાય છે ? ઉત્તર जहा सिद्धा' हे गौतम! वा गते सिद्ध देव જ્ઞાનરૂપ એક જ્ઞાનવાળા હાય છે. તેવીજ રીતે જે જીવ નાપર્યાપ્તક અને નેઅપર્યાપ્તક હાય છે તે પણ સિદ્ધ જીવની જેમ એક કેવળજ્ઞાન રૂપ જ્ઞાનથી જ્ઞાની હાય છે. એ આદિ જ્ઞાનાથી નાની હાતા નથી તેમજ એ આદિ અજ્ઞાનેથી અજ્ઞાની હાતા નથી કેમકે ને પર્યાપ્તક અને નાઅપર્યાપ્તક સિદ્ધ જ હાય છે. હવે સૂત્રકાર સાતમા ભવસ્થાનને ઉદ્દેશીને જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના વિષયમા પ્રરૂપણા કરે છે. પ્રશ્ન:निरयभनत्थाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे भगवान જે છત્ર નિયભવસ્ય છે તે જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ? C C उत्तर :- जहा निरयगइया' हे गौतम ने रीते निश्यति જ્ઞાનવાળા અને બે કે ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે. એજ રીતે નિરયભવસ્થ જીવ નિયમથી त्रायु ज्ञान भने अनाथी को अज्ञान भने त्रक्षु अज्ञानवाणा होय हे प्रश्न : - ' तिरिय Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे स्त्रिज्ञानिनः, भजनया यज्ञानिनस्यज्ञानिनश्च वक्तव्याः, गौतमः पृच्छति-'तिरियभवत्था णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! तियेंग्भवस्थाः प्राप्ततिर्यग्भवोत्पत्तिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह-'तिन्नि नाणा, तिन्नि अन्नाणा भयणाए' हे गौतम ! तिर्यग्भवस्थानां जीवानां त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि च भजनया भवन्ति । गौतमः पृच्छति'मणुम्सभवत्था णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! मनुष्यभवस्थाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति अज्ञानिनो वा भवन्ति? भगवानाह 'जहा सकाइया' हे गौतम ! यथा सकायिकाः भजनया पञ्चज्ञानिनः,व्यज्ञानिनश्चोक्तास्तथैव जीव नियमसे त्रिज्ञानी और भजनासे दोअज्ञानी एवं तीनज्ञाना होते हैं ऐसा जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तिरियभवत्था णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव तिर्थग्भवस्थ होते हैं अर्थात् जिन जीवोंने लियग्भवमें उत्पत्ति प्राप्त करली है वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'तिन्नि नाणा तिन्नि अन्नाणा भयणाए' हे गौतम ! जो तिर्यग्भवस्थ जीव सम्यग्दृष्टि होते हैं उनको भजनासे तीन ज्ञान और जो मिथ्यादृष्टि होते हैं उनको भजनासे तीन अज्ञान होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'मणुस्स भवत्थाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव मनुष्य भवमें वर्तमान होते हैं अर्थात् मनुष्यभवमें आकर उत्पन्न होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'जहा सकाइया' हे गौतम ! जैसे सकायिक जीव भजनासे पंचज्ञानी और तीनअज्ञानी होते हैं उसी तरहसे मनुष्यभवस्थ जीव भवत्थाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी'हे भगवान! २ पतिय अवस्थ હોય છે અર્થાત જેએ તિર્યક્ર ભવમાં ઉત્પત્તિ કરેલી છે તેવા છે જ્ઞાની હોય છે કે ससानी हाय छ ? उत्तर :- 'तिन्नि नाणा तिन्नि अन्लाणा भयणाएगौतम! જે તિર્થક ભવસ્થ જીવ સભ્યમ્ દષ્ટિવાળા હોય છે. તેઓને ભજનાથી ત્રાણુ જ્ઞાન અને જે મિથ્યા દષ્ટિ હોય છે તેઓને ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી प्रभुने मे पूछे थे 'मणुम्सभवत्थाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी, હે ભગવાન ! જે જીવ મનુષ્ય ભવમાં રહેલા હોય છે. તે શું જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની उत्तर - 'जहा सकाइया' गौतम २ शत सायि ७५ मनाथी पांय Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. ६ ज्ञानभेदनिरूपण ३८७ " मनुष्यवस्था अपि भजनया पञ्चज्ञानिनः, ज्यज्ञानिनश्च बोध्याः । गौतमः पृच्छति - 'देवभवत्था णं भंते ! जीवा कि नाणी, अम्नाणी ?' हे भदन्त ! देवभवस्थाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'जहा निरभवस्था' हे गौतम ! यथा निरयभवस्थाः नियमतस्त्रिज्ञानिनः, भजनया द्वयज्ञानिनस्त्र्यज्ञानिनथोक्तास्तथा देवभवस्था अपि नियमतस्त्रिज्ञानिनो भजनया द्व्यज्ञानिनस्यज्ञानिनश्च वक्तव्याः । 'अभवत्था जहा सिद्धा ६' अभवस्थाः जीवाः केवलिनो यथा सिद्धाः केवलज्ञानलक्षणैकज्ञानिनस्तथा केवलज्ञान एव वोध्या: । अथाष्टमं भवसिद्धिकद्वारमाह'म सिद्धिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे मदन्त ! भवसिद्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'जहा सकाइया' भी भजनासे पांच ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले होते हैं | अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते है 'देवभवत्थाणं संते ! जीवा किनाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो देवभवस्थ जीव हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा निरयभवत्था ' हे गौतम! जैसे निरयभवस्थ जीव नियमसे तीन अज्ञानयाले होते हैं उसी तरहसे देवभवस्थ जीव भी नियमसे तीन अज्ञानवाले और भजनासे दो अज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले होते हैं । तथा जहा सिद्धा' जो जोव अभवस्थ केवली होते हैं वे मिट्टोंकी तरह केवल एक ज्ञानवाले ही होते हैं अतः ज्ञानी ही होते हैं अज्ञानी नहीं । अब सूत्रकार आठवां भवसिद्धिकद्वारको कहते हैं 'भवसिद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो भवसिद्विक जीव होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે. તેવી જ રીતે મનુષ્ય ભવમાં રહેલાં જીવા પણ પાંચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા ડાય છે. હવે ગૌત્તમ સ્વામી દેવ ભવસ્યના વિષયમાં पूछे छे 'देवभवत्थाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' से महन्त ! ? »ণ દેવ ભવસ્થ હાય છે તે શું જ્ઞાની હેાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ? ઉત્તર ઃनिरय भवत्था ' हे गौतम । नेवी रीते निश्य लवस्थ व नियमथी वायु ज्ञानवाणा અને ભજનાથી એ અજ્ઞાનવાળા અને ઋણુ અજ્ઞાનવાળા ઢાય છે. એજ રીતે દેવ ભવસ્થ જીવ પણ નિયમથી ત્રષ્ણુ જ્ઞાનવાળા અને ભજનાથી છે અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા દ્વાય છે अभवस्था जहा सिद्धा 'व અભવસ્ય કેવળી હાય છે તેને સિદ્ધોની માફક કૃત એક કેવળજ્ઞાનવાળા હાય છે એટલે કે તેઓ જ્ઞાની જ હોય છે ८ अभव ( जहा " : ' भवसिद्धियाणं भते हवे सूत्रार आठमा लत्रसिद्धि वारने उद्देशाने ४ जीत्रा कि नाणी अन्नाणो ' हे लहन्त ! ने अवसिद्धि होय हे ते शृं ज्ञानी Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ३८८ हे गौतम ! भवसिद्धिकाः केवलिनोऽपि भवन्ति अतो भवसिद्धिकाः सकायिका इव भजनया पञ्च ज्ञानिनः, एवं यावत्सम्यक्त्व न प्राप्तास्तावद् भजनव त्र्यज्ञानिनो द्वयज्ञानिनश्च वक्तव्याः । गौतमः पृच्छति - 'अभवसिद्धिया गं पुच्छा' हे भदन्त ! अभवसिद्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? इति पृच्छा प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! नो नाणी, अनाणी तिनि अन्नाणाई भयणाए' हे गौतम ! अभवमिद्धिका नो ज्ञानिनो भवन्ति तेषां सदा मिध्यादृष्टित्वात्, अत एव अज्ञानिनो भवन्ति, तथाच अभवसिद्धिकानां त्रीणि अज्ञानानि भजनया भवन्ति, गौतमः पृच्छति - 'नोभवसिद्धियनोयमसिद्धियाणं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! नोभवसिद्धिकाप्रभु कहते हैं 'जहा सकाइया' भवसिद्धिक जीव केवली भी होते हैं इमलिये भ सिद्धिक सकायिक जीवोंकी तरह भजनासे पांचज्ञानवाले होते हैं । तथा जबतक ये सम्यक्त्वको प्राप्त नहीं करते हैं तबतक भजनासे ही ये व्यज्ञानवाले और दो अज्ञानवाले होते हैं । अव गौतमस्वामी से ऐसा पूछते हैं 'अभवसिद्धियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! अभवसिद्धिक जोब क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं है गौतम | अभवसिद्धिक जीव 'नो नाणी, अन्नाणी' ज्ञानी नहीं होते हैं किन्तु अज्ञानी होते हैं । अज्ञानी होनेपर भी इनमें 'तिन्नि अन्नाणाइ भगणाएं तीन अज्ञान भजनासे ही होते हैं । अभवसिद्धिक जीव सदा मिध्यादृष्टि होते हैं इसलिये ये ज्ञानी न होकर अज्ञानी ही होते हैं । अय गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी S " ઔાય છે કે અજ્ઞાની ! ઉત્તરઃ, जहा सकाइया ' लवसिद्धि व देवजी पाय होय છે. એટલે ભવસિદ્ધિક જીવ સાયિક જીવેાની માફક ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા હેાય છે તેમજ જ્યાંસુધી તેઓ સમ્યકૃત્વને પ્રા`ત કરતા નથી ત્યાસુધી ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા थाने मे अज्ञानवाणा होय छे. प्रश्न :- अभवसिद्धियाणं पुच्छा ' हे भगवन અભવસિદ્ધિક જીવ જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ 1 अलवसिद्धि व 'नो नाणी अन्नाणी ' ज्ञानी नही यशु अज्ञानीन होय छे भने अज्ञानीशोभां यशु तेमाने ' तिन्नि अन्नाणाई भयणाए , ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી ડાય છે. અભવસિદ્ધિક જીવ હમેશ મિથ્યા દષ્ટિક ય છે એટલા માટે તેએ અજ્ઞાનીજ हाय छे. अभ :- ' नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेगचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ म.६ ज्ञानभेदनिरूपणम् नोअभवसिद्धिकाः खलु सिद्धा जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ! भगवानाह- 'जहा सिद्धा ७' हे गौतम ! यथा सिद्धाः केवलज्ञानवन्तस्तथा नोभवसिद्धि कनोअभवसिद्धिका अपि सिद्धाः केवलज्ञानवन्तो भवन्ति, नो द्वयादिज्ञानवन्तो, नो वा अज्ञानवन्तो भवन्ति ।। ___अथ नवमं संजिद्वारमाह 'सन्नीणं पुच्छा' मंज्ञिनः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? इति पृच्छा प्रश्नः, भगवानाह'जहा सइंदिया' हे गौतम ! यथा सेन्द्रियाः भजनया चतुर्ज्ञानिना, त्र्यज्ञानिनचोक्तास्तथा संज्ञिनोऽपि भजनया चतुर्जानिनः व्यज्ञानिनश्च वक्तव्याः, 'असन्नी जहा बेइंदिया' असंजिनो जीवा यथा द्वीन्द्रिया द्विजानिनः; अन्नाणो' हे भदन्त ! जो जाव न भवसिद्धिक हैं और न अभव सिद्धिक हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? नोभवसिद्धिक और नोअभवसिद्धिकजीव सिद्धजीव होते हैं, अतः ये 'जहा सिद्धा' इस सूत्र द्वारा इस रूपसे प्रकट किये गये हैं। कि ये सिहोंकी तरह ज्ञानी हो केवलज्ञानवाले ही होते हैं अज्ञानी नहीं होते हैं। और न ये दो आदि ज्ञानवाले ही होते हैं । अब सूत्रकार नौववां संज्ञिद्वारका कथन करते हैं इसमें गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'सन्नी णं पुच्छा' हे भदन्त ! जो संज्ञीजीव हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'जहा सइंदिया' हे गौतम ! सेन्द्रियजीव जिस प्रकारसे भजनासे चारज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले कहे गये हैं, उसी तरहसे संजीजीव भी भजनासे चार ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले कहे गये हैं. 'असन्नीजहा वेइंदिया' जैसे हीन्द्रियजीव दो ज्ञानवाले और दो अज्ञानवाले कहे गये हैं अन्नाणी' हेमन्त 1994 ससिद्धि मनसिद्धि खाता नथी का ७ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? ભવસિદ્ધિક અને અભવસિદ્ધિક છવ સિદ્ધ हाय 'जहा सिद्धा' से सूर ५४६२। नियमित ४३ सिद्धानी मा હોય છે. તેઓ સિદ્ધોની માફક કેવળજ્ઞાનવાળા જ હોય છે. અજ્ઞાની હતા નથી તેમજ બે કે ત્રણ જ્ઞાનવાળા પણ હેતા નથી હવે સૂરકાર નવમાં રસ શીદારને ઉદ્દેશીને કહે છે तमा गौतम पानी में पूछे 'सन्नीणं पुन्छा'मता र सही ७२ हाय छे त शु ज्ञानी हाय छे मज्ञानी ? उत्तर.-'जहा मईदिया' હે ગૌતમ ! સેન્દ્રિય જીવ જે રીતે ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહયા છે એ જ રીતે સજીવ પણ ભજનાથી ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનवाणा ४ाले ' असन्नी जहा वेइंदिया शत मे द्रिय ७३ मे जानवाणा भने Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९० भगवतीसूत्रे दुधज्ञानिनश्च नियमतः प्रतिपादितारतथा अपर्याप्तकावर थायां सासादनगुणस्थानकतया ज्ञानद्वयवन्तः स्युः, पर्याप्तकावरथायोतु सासादनगुणस्थानकत्वाभावात अज्ञान द्वयवन्त एव स्युरिति भावः, 'नोसन्नि नोअसन्नी जहा सिद्धा ९' नोसंज्ञि नोअसंज्ञिनश्च सिद्धाः त्रयोदशचतुर्दशगुणस्थानकवर्तिनो जीवाश्च यथा सिद्धाः केवलज्ञानिन उक्तास्तथैव नियमतः केवलज्ञानिनः ॥सू०६॥ दशमे लब्धिद्वारे लब्धिभेदानाहमूलम्- कइविहा णं भंते! लद्धी पण्णत्तो ? गोयमा ! दसविहा लद्धी पण्णत्ता' तंजहा-नाणलद्धी १, दंसणलद्धी २, चरित्तलद्धी ३, चरित्ताचरित्तलद्धी ४, दाणलद्धी ५, लाभलद्धी ६, भोगलद्धी ७, उवभोगलद्धी ८, विरियलद्धी ९, इंदियलद्धी १०, णाणलद्धी णं भंते ! कविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचविहा अर्थात् अपर्याप्तकावस्थामें सासादनगुणस्थानवाले होनेसे वेहिन्द्रयजीव मतिज्ञान और श्रुतज्ञान इन दो ज्ञानवाले होते कहे गये हैं और पर्याप्तावस्थामें सासादनगुणस्थान नहीं होनेसे मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान इन दो अज्ञानवाले कहे गये हैं उसी प्रकार असंज्ञी जीव भी ऐसे ही होते हैं ऐसा जानना चाहिये । 'नो सन्नी नो असन्नी जहा सिद्धा' जो जीव न संज्ञी है और न असंज्ञी है ऐसे सिद्धजीव तथा तेरहवें गुणस्थानवर्ती और चौदहवे गुणस्थानवीजीव नियमसे केवलज्ञानवाले ही होते हैं । दो आदिज्ञानवाले नहीं होते हैं । जैसे सिद्धजीव एक केवलज्ञानवाले हैं। उसी प्रकारसे ये होते हैं ।।०६।। બે અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે અર્થાત-અપર્યાપ્તકાવસ્થામાં સાસાદન ગુણસ્થાનવાળા હોવાથી બે ઇન્દ્રિય જીવ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાનવાળા હોવાનું કહેલું છે અને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં સાસદન ગુણસ્થાન નહી હોવાથી મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે અજ્ઞાનવાળા કહેલા છે. એજ રીતે અસક્સી જીવ પણ તેવાજ હોય છે તેમ સમજવું. 'नो सन्नी नोअसन्नी जहा सिद्धा'२ ४१ सज्ञी मसी खाता नथी तेव। સિદ્ધ જીવ તેમજ તેરમા અને ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં રહેનારા જીવ નિયમથી કેવળજ્ઞાનવાળા » જ હોય છે. બે આદિ જ્ઞાનવાળા હેતા નથી. જેવી રીતે સિદ્ધ છવ એક કેવળજ્ઞાનવાળા હોય છે તેવી જ રીતે તેઓ પણ હોય છે. જે સૂ. ૬ Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९१ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ मृ. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् पण्णत्ता, तंजहा आभिणिबोहियणाणलद्धी, जाव केवलणाणलडी | अन्नाणली णं भंते! कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! तिविहा पण्णत्ता, तंजहा - मइअन्नाणलद्धी, सुयअन्नाणलडी, विभंगनाणलद्धी | दंसणलद्धी णं भंते! कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! तिविहा पण्णत्ता, तंजहा सम्मदंसणलद्धी, मिच्छादंसणलद्धी, सम्मामिच्छादंसणलद्धी । चरित्तलद्धी णं भंते ! कइविहा पण्णत्ता ? गोयमो ! पंचविहा पण्णत्ता, तंजहासामाइयचरित्तलद्धी, छेदोवट्टावणिय चरित्तलद्धी, परिहार - विसुद्धचरित्तलद्धी, सुहुमसं परायचरितलन्डी, अहक्खायचरितलद्धी । चरित्ताचरित्तलद्धीणं भंते! कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! एगागारा पण्णत्ता, एवं जाव उवभोगलद्धी एगागारा पण्णत्ता । वीरियलद्वीणं भंते! कइ विहा पण्णत्ता ? गोयमा ! तिविहा पण्णत्ता, तंजा बालवीर लद्धी, पंडियवीरियलद्धी, बालपंडियवीरियली । इंदिली णं भते ! कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता, तंजहा- सोइंदियलद्धी, जाव-फासिंदियलद्वी | नाणलद्धिया णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी, अत्थेगइया दुन्नाणी, एवं पंच नाणाई भयणाए । तस्स अलखिया णं भते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा नो नाणी, अन्नाणी, अत्थेगइया दुअन्नाणी, तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए । आभिणिवोहियणाणलडिया णं भंते! जीवा किं Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२ भगवतीम्रो नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी, अत्थेगइया दुन्नाणी, तिन्नि नाणाई चत्तारि नाणाई भयणाए । तस्स अलद्धिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी वि. अन्नाणी वि, जे नाणी ते नियमा एगनाणी-केवलनाणी, जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, तिन्लि - अन्नाणाई भयणाए । एवं सुयनाणलद्धिया वि । तस्स अलछिया वि जहा आभिणिबोहियनाणस्स अलद्धीया । ओहिनाणलद्धिया णं पुच्छा ? गोयमा! नाणी नो अन्नाणी, अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउनाणी, जे तिण्णाणी ते आमिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिणाणी, जे चउनाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी, तस्स अलद्धिया णं भते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, एवं ओहिनाणवजाइं चत्तारि नाणाइं, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए मणपज्जवनाणलद्धिया णं पुच्छा? गोयमा! नाणी, नो अन्नाणी, अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्थेगइथा चउनाणी, जे तिन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणी, जे चउनाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी,तस्स अाद्धया णं पुच्छा ? गोयमा! णाणी वि, अन्नाणी वि, सणपज्जवणाण वज्जोइं चत्तारिणाणाई तिन्नि अन्नाणाइं भयणाए, केवलनाणलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी? गोयमा! नाणी, नो अन्नाणी, नियमा Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ६ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ३९३ • एगणाणी - केवलनाणी, तस्स अलडिया णं पुच्छा ? गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, केवलनाणवजाई चत्तारि णाणाई, तिन्नि अण्णाणाई भयणाए अन्नाणलडिया णं पुच्छा ? गोयमा ! नोनाणी, अन्नाणी तिन्नि अण्णाई भयणाए तस्स अलडिया णं पुच्छा ? गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी, पंच नागाई भयणाए, जहा - अन्नाणस्स लडिया. अलव्हिया य भणिया, एवं सहअन्नाणस्स, सुयअण्णाणस्स य लडिया, अलव्हिया य भाणिया, विभंगनाणलद्धिया णं तिन्नि अन्नाणाई नियसा, तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए, दो अन्नाणाड़ नियमा? सू. ॥६॥ छाया - कतिविधा खलु भदन्त ! लब्धिः प्रप्ता ? गौतम ! दशविधा लब्धिः प्रज्ञप्ता, तथा - ज्ञानलब्धिः १. दर्शनलब्धिः २. चारित्रः ३, चारित्राचारित्रलब्धिः ४, दानलब्धि: ५. लामलब्धिः ६, भोगलब्धिः ७, उपभोगलब्धिः ८, बीर्यलब्धिः ९ इन्द्रियलब्धिः १० वाचिः खलु मदन्त ! 3 दवे लधिहार में लब्धिभेदकथन 'कविहाणं भंते ! लड़ी पुण्णत्ता' इत्यादि । सूत्रार्थ - (कइ विहा णं भंते ! लद्वी पण्णत्ता ) हे भदन्त | लब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ! ( गोयमा) हे गौतम । (दसविहा लद्धी पण्णत्ता लब्धि दशमकार की कही गई है। (तंजा) जैसे (नाणलद्वी १, दंसणली, चरित्तद्वी ३, चरिता चरित्तलद्वी ४, दाणलद्वी ५, लाभद्धी६, भोगी ७, उवभोगलद्धी, वीरियलद्धी, इंदियलद्वी १०) ज्ञानलब्धि, दर्शनलब्धिर, चारित्रलब्धिः, चारित्राचारित्रवन्धि४, दानलब्धि५, लाभलब्धि६, भोगદશમાં લબ્ધિદ્વારમાં લબ્ધિના ભેદોનું થન काणं भंते! लद्धी पण्णत्ता इत्यादि. સૂત્રા : सा , લબ્ધિ દૃશ " 4 कइविहाणं भंते ! लगी पण्णत्ता' हे लगवान ! सब्धि अमरनी डेसी छे ? ' गोयमा ' हे गौतम! वसविहा रुद्री पण्णत्ता પ્રારની કહેલી છે तं जहा ' ते या प्रादे नाणी १ ', कद्धी २', चरिद्धी ३१, चरित्ताचरितल्दी ४ दागी ५ भोग लद्धी ७, 'उभोग लगी ८', 'बीरियलद्धी ९ ' दमण " , 4 , " " लाभ लद्धी ६ 1 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९४ भगवतीमुत्रे कतिविधा प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - आभिनिवोधिकज्ञानलब्धिः, यात्रत्- केवलज्ञानलब्धिः | अज्ञानलब्धिः खलु भदन्त ! कतिविधा मज्ञसा ? गौतम ! त्रिविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा मत्यज्ञानलब्धिः श्रुताज्ञानलब्धिः, विभङ्गज्ञानलब्धिः, दर्शनलब्धिः खल भदन्त ! कतिविया प्रजप्ता ? गौतम 1 त्रिविधा प्रज्ञता तद्यथा सम्यग्दर्शनलब्धिः, मिथ्यादर्शनलब्धिः सम्यग्र लब्धि७: उपभोगलब्धि८, वीर्यलब्धिर और इंद्रियलब्धि १० । ( णाणलद्वीण भंते ! कइविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! ज्ञानलब्धि कितने काकी कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( पंचविहा पण्णना ) ज्ञानलब्धि पांच प्रकारकी कही गई है । (तंजहा) जैसे (आभिणिबोहिय नागली, जाव केवलणाणलद्वी) आभिनिवोधिकज्ञानलब्धि, यावत् केवलज्ञानलब्धि (अन्नाणलद्वी णं भंते ! कइविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! अज्ञानलब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम | (तिविहा पण्णना) अज्ञानलब्धि तीन प्रकारकी कही गई है (तंजहा) जैसे - (मइ अन्नागलद्वी, सुय अन्नाणलद्धी, विभंगनाणलडी) मत्यज्ञान लब्धि, श्रुताज्ञानलब्धि, विभंगज्ञान लब्धि | ( दंसणलद्धी णं भंते ! कइविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! दर्शनलब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ? (गोमा) हे गौतम ! (तिविहा पण्णत्ता) दर्शनलब्धि तीन प्रकारकी कही गई है । ( तं जहा ) जैसे- (मम्मदंसणलद्धी, मिच्छा , " 6 इंदल १० જ્ઞાનલબ્ધિ ૧, દર્શીન લબ્ધિ ૨, ચારિન્થ લબ્ધિ ૩, ચારિત્ર્યા ચાર્મિંત્ર લબ્ધિ ૪, દાન લબ્ધિ પ, લાભ લબ્ધિ ૬, ભેગ લબ્ધિ ૭, ઉપÀાગ લબ્ધિ ૮, વીય લબ્ધિ. ૯ અને ઇન્દ્રેય લભ્ય ૧૦ नाणली गं भने कनिहा पण्णता' हे भगवन ज्ञानसम्धि डेटा अजरती है ? 'गोयमा ' हे गौतम! ' पंचविहा पण्णता' જ્ઞાનલબ્ધિ પાંચ પ્રકારની કહેલી છે तं जहा ' ' आभिणिवोहियनाणलद्धी जात्र केवलनालद्वी' आसिनीमोधिक ज्ञान सन्धि-यावत-देवण ज्ञान सम्धि " अन्नाद्वा णं भंते कइ विद्या पण्णत्ता 9 ભગવન અજ્ઞાન લબ્ધિ કેટલા अारती श्री छे " गोयमा ' हे गौतम! ' विविधा पण्णत्ता' अज्ञानसम्धी ऋण अारनी उडेसी छे, ' तं जहा 9 मे प्रमाणे छे 'मइअन्नाणलद्धी सुयअन्नाण लडी, विभंगनाणलद्धी ' મત્યજ્ઞાન લબ્ધિ, શ્રુતાનાન લબ્ધિ અને વિભગ જ્ઞાન લબ્ધિ दंसणलद्वीणं भंते करविहा पण्णत्ता , હે ભગવન દર્શન લબ્ધિ કેટલા પ્રકારની છે गोयमा' हे गौतम! ' तिविहा पण्णत्ता ' ते पत्र प्रभारनी उसी छे. 'तं जहा ' ते मा प्रभाषे छे. ' सम्मदमणलद्धी मिच्छादंसणलद्धी, " ८ 6 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ ० ६ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ३९५ प्रज्ञप्ता, मिथ्यादर्शनलब्धिः । चारित्रलब्धिः खलु भदन्त' कतिविधा प्रज्ञसा ? गौतम ! पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा सामायिक चारित्रलब्धिः, छेदोपस्थापनीय चारित्रलब्धिः, परिहारविशुद्धिकः चारित्रलब्धिः, सूक्ष्म संपरायचारित्रलब्धिः, यथाख्यातचारित्रलब्धिः, चारित्राचारित्रलब्धिः खलु भवन्त ! कतिविधा प्रज्ञता । गौतम ! एकाकारा प्रज्ञप्ता, एवं यावत् उपभोगलब्धिः एकाकारा वीर्यलब्धिः खलु भदन्त । कतिविधा मजप्ता ? गौतम ! त्रिविधा दंगली, सम्मामिच्छासणी) सम्यक दर्शनलब्धि, मिथ्यादर्शनलब्धि, सम्यग् मिथ्यादर्शनलब्धि ( चरित्तलडी णं भंते ! कविहा पणता) हे भदन्त ! चारित्रलब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम (पंचविहा पण्णत्ता) चारित्रलब्धि पांच प्रकारकी कही गई है ( तं जहा - जैसे ( सामाइग्रचरिचलद्धी, छेडोवहारणिय चरितद्वी, परिहारविसुद्ध चरित्तलही, सुहमसपरायचरितलद्धी, अहवायचरितलडी) १ सामायिकचारित्रलब्धि, २ छेदोपरयापनीयचारित्र लब्धि, ३ परिहारविशुद्धिकचारित्रलब्धि ४ मृक्ष्मपरायचारित्रलब्धि, ५ और यथाख्यात चारित्रलब्धि (चरिताचरित्तलहीणं भते ! कर्डाविहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! चारित्राचारित्रलधि कितने प्रकारकी कही गई है ? (गोमा) हे गौतम ! (एगागारा पण्णत्ता ) चारित्राचारित्रलब्धि एक प्रकारकी कही गई है ? ( एवं जाव उबभोगली एगागारा पण्णत्ता) इसी तरहसे यावत् उपभोगलब्धि एक प्रकारकी कही गई है । (वीरि यी णं भंते ! कहविहा पण्णत्ता ) हे भदन्त ! वीर्यलब्धि कितने सम्मामिच्छादंसण लगी ' सभ्यदर्शन सम्धि, मिथ्यादर्शन सम्धि भने सभ्यभिथ्यादर्शन सम्धि ' चरित्तलद्वीणं भंते कइविहा पण्णत्ता ' हे भगवन ' यारिय सम्धि डेटला अारनी : ' गोयमा ' हु गौतम ! ' पंचविद्या पण्णत्ता' ते पाय अारनी छे. ' तंजहा' प्रेम 'सामाइयचरित्तद्धी ' छेदोवाणियचरित ली, परिहारविमुद्धद्धी मुहुमसंप रायचरितलद्धी अहक्खायचरित्तलद्धी' सामायिक ચારિત્ર્યલબ્ધિ ૧, છેદેપસ્યાપનિય ચારિત્ર્ય લબ્ધિ ૨, પરિહાર વિશુદ્ધિક ચાત્મ્યિ લબ્ધિ ૩, मने सूक्ष्मसराय यावित्र्य सम्धि ४, यथाभ्यात यारित्र्य सम्धि चरिताचरितलणं भंते कविता पण्णत्ता ' हे लहन्त ! यारिया यारित्र्य सम्धि डेटा प्रती 'गोयमा ''हे गौतम! ' एगागारा पण्णत्ता ' यान्त्र्यिायारित्र्य सम्धि भेड પ્રકારની છે एवं जात्र उपभोगली गागारा पण्णत्ता ' तेवी रीते यावतउपयोग सब्धि पशु मे प्रभारी हरी हे 'वी रियलद्धीणं भंते कविता पण्णत्ता' ५ ८ Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे प्रज्ञप्ता, तद्यथा-वालवीर्यलब्धिः, पण्डितबीयलब्धिः, वालपण्डितवीर्यलब्धिः । इन्द्रियलब्धिः खलु भदन्त ! कतिविधा प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियलब्धिः यावत् स्पर्शेन्द्रियलब्धिः। ज्ञानलब्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः, सन्ति एकके द्विज्ञानिनः, एव पञ्च ज्ञानानि भननया, तस्य अलब्धिकाः खलु प्रकारकी कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिविहा पणत्ता) वीर्य लधि तीन प्रकारकी कही गई है । (तं जहा) जैसे-(बालदीरियलद्धी, पंडियबोरियलद्धी, वालपंडियवीरियलद्धी) बालवीर्यलब्धि, पंडितवीर्यलब्धि, और वालपण्डितवीर्य लब्धि । (इंदियलद्धी णं भंते ! कइविहा पण्णत्ता) हे सदन्त ! इन्द्रियलब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहा पण्णत्ता) इन्द्रियलब्धि पांच प्रकारकी कही गई है ? (तं जहा ) जैसे - (सोइंदियलद्धी जाव फासिंदियलद्धी) ओनेन्द्रियलब्धि यावत् स्पर्शनेन्द्रियलन्धि । (नाणलद्धीया णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त । ज्ञानल ब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (नाणी णो अन्नाणी) ज्ञानलधिवाले जीच ज्ञानी ही होते हैं, अज्ञानी नहीं होते । (अत्थे गड्या दुन्नाणी, एवं पचनाणाइं भयणाए) इनमें कितनेक ज्ञानी जीव दो ज्ञानवाले होते हैं-इस तरह इनको भजना से पांच ज्ञान होते हैं। है मापन पाय ela seal t२नी ही छ. 'गोयमा गौतम ! 'तिविहा पण्णत्ता' विय अनी ही छ. 'तं जहा' म 'बालवीरिय लद्धी, 'पंडियवीरियलद्धी, बालपंडियवीरिय लद्धी' मासवाय सन्धि, यतिवीय elve भने ५डितका लागि 'इंदियलद्धी णं भंते काविहा पण्णता' मपन्! Uद्रिय खत प्रानी छ ? 'गोयमा', गौतम ! 'पंचविहा पण्णत्ता' द्रिय aloe पांय ४२नी छ तजहाभ 'सोइंदिय लद्धी जाव फसिदियलद्धी' श्रेaन्द्रिय सन्धि-पायत-२पर्शन्द्रिय सन्धि 'नाणलद्धीयाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' लापान ! ज्ञान alvart 4 शु ज्ञानी खेप छे मज्ञानी ? 'गोयमा गौतम ! 'नाणी नो अन्नाणी' शानसDिeatu ७१ ज्ञानी हाय छ २मजान नही 'अत्थेगइया दुनाणी एवं पंचनाणाइं भयणाए' तमा કેટલાક જ્ઞાની જીવ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. એ રીતે કેટલાક ને ભજનાથી પાંચ જ્ઞાન Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९७ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ २.६ लन्धिस्वरूपनिरूपणम् भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! नो ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, सन्ति एकके द्वयज्ञानिनः, त्रीणि अज्ञानानि भजनया । आभिनिवोधिकन्नानलन्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः, सन्ति एकके विज्ञानिनः त्रीणि ज्ञानानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया। तस्य अलब्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अनानिनः ? (तस्स अलद्धीया णं भंते ! जीवा कि नाणी अन्नाणी) हे भदन्त । ज्ञान लब्धिरहित जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (णो णाणी, अन्नाणी) हे गौतम ! ज्ञानकी लब्धि रहित जीव ज्ञानी नहीं होते हैं अज्ञानी होते हैं। (अत्थेगडया दु अन्नाणी, तिपिण अन्नाणाणी भयणांए) कितनेक इनमें दो अज्ञानवाले होते हैं, कितनेक तीन अज्ञानवाले होते हैं. इस तरह से ये भजनासे तीन अज्ञानवाले होते हैं। (आमिणियोहियणाणलद्धिया णं भंते ! जीवा कि णाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! आभिनियोधिक ज्ञानलब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! ( नाणी नो अन्नाणी) आभिनिबोधिक ज्ञानलब्धिवाले जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं । (अत्थेगइया दुन्नाणी, चत्तारि नाणाई भयणाए) इनमें कित. नेक जीव दो ज्ञानवाले होते हैं। चार ज्ञानवाले इनमें सजना से होते हैं । अर्थात कितनेक तीन ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक चार ज्ञानवाले होते हैं । (तस्स अलद्धिया णं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! आभिनिवोधिकज्ञानकी लब्धि से रहित जीव क्या ज्ञानी डेय छे 'तस्स अलद्धीयाणं जोवा किं नाणी अन्नाणी' है मन ! सान Aloe २ही। वे शुजानी राय ? अशानी ? 'नो नाणी अन्नाणी' गौतम ! गान समिति ७५ ज्ञानी नहीं मानी हायछे 'अत्यंगइया दु भन्नाणी, तिची अन्नाणाणी भयणाए' मा eat मे मनाना स मात्र मानवाणा होय छे. साशत साथी त वा सजानवाणा हाय छे. 'अभिणिवोहियनाणलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' सान्त ! मलिनियोधित ज्ञानam | सुजानी डाय छ ? जानी ? 'गोयमा' गौतम । ' नाणी नो अन्नाणी' ते जाना जाय , मानी जाती नयी. ' अस्थेगइया दुन्नाणी चत्तारिनागार्ड भयणाए' मा ४७ मे शानदार डाय छ भने साने या जानना मन डाय छे तेम 21 नए ज्ञानवाणी मने eal यार ज्ञानवाण हाय छे 'नम्र अ लद्धियागं भंने जोवा किं नाणी अन्नाणी' हे मन' मानिनिधि जान Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९८ भगवतीस्त्रे गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि, ये ज्ञानिनस्ते नियमात् एकज्ञानिनःकेवलज्ञानिनः, ये अज्ञानिनस्ते सन्ति एकके द्वधज्ञानिनः, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, एवं श्रुतज्ञानलब्धिका अपि, तस्य अलब्धिका अपि यथा आभिनिबोधिकज्ञानस्य अलब्धिकाः । अवधिज्ञानलब्धिकाः खलु पृच्छा? गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः, सन्ति एकके विज्ञानिनः, सन्ति एकके चतुर्जानिन, होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते नियमा एगनाणी, केवलनाणी, जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, तिनि अन्नाणाई भयणाए, एवं सुयनाणलद्धिया वि) हे गौतम ! आभिनिबोधिक ज्ञान लब्धिसे रहित जीव ज्ञानी भी होते हैं, अज्ञानी भी होते हैं । जो ज्ञानी होते हैं, वे नियमसे एक ज्ञानवाले होते हैं। जो अज्ञानी होते हैं उनमें कितनेक दो अज्ञानवाले होते हैं और कितनेक तीन अज्ञानवाले होते हैं । इसी तरहसे श्रुत ज्ञानलब्धिवाले जीवों को भी जानना चाहिये । (तस्स अलद्धिया वि जहा आभिणिबोहियनाणस्स अलद्धिया) श्रुतज्ञानलब्धि रहित जीव आभिनियोधिक ज्ञान लब्धि रहित जीवोंकी तरह होते हैं । (ओहिनाणलद्धियाणं पुच्छा ) हे भदन्त ! अवधिज्ञान लब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (नाणी, नो अन्नाणी) हे गौतम! अवधिज्ञान लब्धिवाले जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते । (अत्थे गइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउनाणी) इनमें कितनेक जीव तीन १२ना व ज्ञानी जय छ ? भनानी खाय छे ? ' गोयमा' गौतम । ' नाणी वि अन्नाणी वि जे, नाणी ते नियमा एगनाणी केवलनाणी जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दु अन्नाणी, तिन्नि अन्नाणाइं भयणाए एवं सुयनाणलद्धिया वि' गौतम ! मालिनिया५४ ज्ञान विनाना 4 ज्ञानि पहाय छ भने અજ્ઞાની હોય છે. જે જ્ઞાની હોય છે તે નિયમથી એક જ્ઞાનવાળા હોય છે જે અજ્ઞાની હોય છે તેમાં કેટલાક બે અજ્ઞાનવાળા અને કેટલાક ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે. એજ शत श्रुतज्ञान या वान पर सभ७ वा 'तस्सअलद्धिया वि जहा आभिणिवोहियनाणस्स अलद्धिया' श्रुतज्ञान सन २डित 94, मालिनिमाथि ज्ञान a विनान वानी भा३४ डाय छे. 'ओहिनाणलद्धियाणं पुच्छा' Baca ! अपविज्ञान aluratण ७१ ज्ञानी उप छ । अज्ञानी ? 'नाणी नो अन्नाणी' गौतम! अवधिज्ञान वा ५ बानी हाय छे अज्ञानी नडी. 'अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउनाणी' मा ४८८४ ७ जानवाणा HitHARTRAITHHTHA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९९ प्रमेयचन्द्रिका टीका स. ८ उ. २ मृ. ६ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ये त्रिज्ञाननस्ते आभिनियोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः अवधिज्ञानिनः, मनपर्यवज्ञानिनः । तस्य अलब्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिन ? अज्ञानिनः ? गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि एत्रम् अवधिज्ञानवर्जीनि चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि भजनया | मनःपर्यवज्ञानलव्धिकाः खन्द पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिन, नो अज्ञानिनः, सन्ति एकके विज्ञानिनः सन्ति ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक जीव चार ज्ञानवाले होते हैं । ( जे तिन्नाणी ते अभिणियोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी ) जो तीन ज्ञानवाले होते हैं. वे आभिनिवोधिक ज्ञानवाले होते हैं, श्रुतज्ञानवाले होते हैं और अवधिज्ञानवाले होते हैं । (जे चउनाणी-ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी) जो चार ज्ञान वाले होते हैं - वे मतिज्ञानवाले श्रुतज्ञानवाले, अवधिज्ञानवाले और मन; पर्यव ज्ञानवाले होते हैं । (तस्स अलद्धिया णं भंते ! जीवा कि नाणी अन्नाणी ) हे भदन्त ! जो जीव अवधिज्ञान लब्धिसे रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( नाणी वि, अन्नाणी वि) हे गौतम ! अवधिज्ञान लब्धि रहित जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । ( एवं ओहिना वज्जाई चत्तारि नाणाई, तिम्नि अन्नाणाई भयणाए) इस तरह अवधिज्ञान लब्धि रहित ज्ञानी जीवों के अवधिज्ञानको छोड़ कर चार ज्ञान और अज्ञानी जीवों के तीन अज्ञान भजना से होते हैं । मणपज्जवनाणलद्वियाण पुच्छा । हे भदन्त । मनः पर्यव ज्ञान लब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होतेहैं या अज्ञानी होते होय छे उटलाई छ यार ज्ञानवाणा होय हे 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी ' ने त्रागु ज्ञानवाणा हे मालिनिमोधिज्ञान श्रुतज्ञान, गने अवधिज्ञानवाणा होय छे. ते चउनाणी ते आभिणिबोडियनाणी नाणी ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी' ने यार ज्ञानवाणा होय छे ते भतिज्ञान, श्रुतज्ञान अवधिज्ञान ने भनःपर्यवज्ञान मे यार ज्ञानवाणा होय छे. 'तस्स अलद्धियाणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी ' हे लहन्त ! नेव भवधि ज्ञान बधि रहित होय ते ज्ञानी होय छे 3 नानी ? 'नाणी वि अन्नाणी त्रि' हे गौतम । अवधिज्ञान सन्धि विनाना व ज्ञानी पशु होय छे गाने अज्ञानी पशु होय छे 'एवं ओहियनाणवज्जाई चत्तारि नाणा, तिम्नि अन्नाणाई, मयणाए ' भेरीत अवधिज्ञान सम्चि विमानाने અધિજ્ઞાનને છેાડીને ચાર જ્ઞન અને અનાની છવેને ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે. मणपज्जननाणलद्धियाणं पुच्छा' हे लन्त ! मन पर्यवज्ञान सन्धिराजा छ " Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० भगवतीसूत्रे एकके चतुर्ज्ञानिनः ये विज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानि श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, मनः पर्यवज्ञानिन । तस्य अलब्धिकाः खलु पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि मनः पर्यवज्ञानवर्जीनि चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि भजनया । केवलज्ञानलव्धिकाः खलु भदन्त ! जीवा किं ज्ञानिनः, हैं ? ( नाणी-नो अन्नाणी) हे गौतम! मनःपर्यवज्ञानलब्धिवाले जीव ज्ञानी होते हैं - अज्ञानी नहीं होते ! (अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चडनाणी, जे तिनाणी ते आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी मणपज्जवणाणी-जे चउनाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी) इनमें कितनेक तो तीन ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक चार ज्ञानवाले होते हैं । जो तीन ज्ञान वाले होते हैं, वे अभिनिबोधिकज्ञान वाले श्रुतज्ञानवाले और पर्यवज्ञानवाले होते हैं और जो चार ज्ञानवाले होते हैं वे अभिनिबोधिकज्ञानवाले श्रुतज्ञानवाले. अवधिज्ञानवाले, और मनः पर्यवज्ञानवाले होते हैं । ( तस्स अलद्धियाणं पुच्छा - ) हे भदन्त ! जो मनःपर्यवज्ञानलब्धि से रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोमा) हे गौतम! मनः पर्यवज्ञान लब्धिसे रहित जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । (मणपज्जवणाणचजाहूं चत्तारिणाणाई, निनिअण्णाणाई भयणाए ) जो ज्ञानी होते हैं उनको मनः पर्यवज्ञान को छोडकर चार ज्ञान और अज्ञानीको तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । (केवलनाणलब्धियांणं ज्ञानी होय छे? ठे ज्ञानी डेय छे ? 'नाणी नो अन्नाणी' हे गौतम! मनःपर्यवज्ञान सम्धिवाजा श्र्व ज्ञानी होय हे अज्ञानी होता नथी अत्थेगडया तिन्नाणी, अत्थेगडया चनाणी जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, मगपज्जवनाणी जे चउनाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी' તેમાં કેટલાક ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે તેમને આભિનિએધિક જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને મનઃપવ જ્ઞાન છેડીને ચાર જ્ઞાનવાળાઓને આભિનિષેાધિક જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન,અવધિજ્ઞાનઅને મન પવ જ્ઞાન એ ચાર જ્ઞાન હૈાય છે तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' हे लहन्त ने मनःपर्यव ज्ञान सम्धि विनाना होय ते शुं जानी होय छे अज्ञानी ? 'गोयमा ' हे गौतम! મનઃપવજ્ઞાન લબ્ધિ વગરના જીવ જ્ઞાની પણ હાય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે. 'मणप्रज्जवनाणवज्जाई चत्तारि नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' थे ज्ञानी होय छे તેને મન પ ત્ર જ્ઞનને છેડીને ચાર જ્ઞાન અને અજ્ઞાનીને ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી " 7 " Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टोका श. ८ उ. ब. ६ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४०१ अज्ञानिनः ? गौतम ! जानिन, नो अज्ञानिन, नियमात् एकवानिन - केन्द्र ज्ञानिनः, तस्य अलब्धिकाः खलु पृच्छा ? गौतम ! ब्र. निनोऽपि अन्नानिनोऽपि के ज्ञानवर्णानि चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि अनानानि भजनया । अज्ञानलव्धिकाः खल पृच्छा ? गौतम ! नो ज्ञानिनः, अज्ञानिनः त्रीणि भवानानि भजनया, भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! जो जीव केवलज्ञानलब्धिवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (नाणी, नो अन्नाणी-नियमा एगनाणी केवलनाणी) केवल ज्ञानलब्धिवाले जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते । ज्ञानो होते पर भी वे केवल एक ज्ञानवाले ही होते हैं दो आदि ज्ञान वाले नहीं होते । एक ज्ञान में भी वे केवलज्ञान वाले हो होते है । (तस्स अलड़ियाणं पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव केवलज्ञान लब्धि से रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होता हैं या अज्ञानी होता है ? (गोमा) हे गौतम! (नाणी वि, अन्नाणी वि केवलनाणबजाई चत्तारि णाणाई तिनि अन्नाणाई भगाएं) केवल ज्ञान लब्धि से रहित जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । यदि वे ज्ञानी होते हैं तो केवल ज्ञानवर्ज चार ज्ञानवाले होते हैं और यदि अज्ञानी होते हैं तो तीन अज्ञानवाले होते हैं । ऐसे जो वे होते हैं सो नियम से नहीं होते हैं किन्तु भजना से ही होते हैं । (अम्नाणलड़ियाणं पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव अज्ञान लब्धिवाले " હોય છે. केवलनालडीयाणं मंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' હૈ ભગવાન 1 ने व ठेवणज्ञान सन्धिवाणा होय छे ते ज्ञानी होय से है गज्ञानी ? 'गोयमा' गौतम! 'नाणी नो अन्नाणी नियमा एगनाणी केवलनाणी ' ठेवण ज्ञान सचिवाणा જીવ જ્ઞાનીજ હેાય છે. અજ્ઞાની હાતા નથી અને તે કેવળ એક જ્ઞાનવાળાજ હાય છે મે આજ્ઞિાનવાળા હાતા નથી એક જ્ઞાનમા પણુ કેવળ જ્ઞાનવાળા જ હોય છ वस्त्र अलद्वियाणं पुच्छा' ने वणज्ञान सधियी दिन होय हे ते शु जानी होय हे हे अज्ञानी ? ' गोयमा ' हे गौतम | 'नाणी व अन्नाणी वि केवलनाणवज्जाई चत्तारिनाणाई तिन्नि अन्नाणाई मयणाए' ठेवण ज्ञान सचिवा જીવ જ્ઞાની પણ હાય છે અને અજ્ઞાની પણ હાય છે જે તે જ્ઞાની હોય છે તે તે કેવળ જ્ઞાનને છેડીને ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે અને જો અજ્ઞાની રાય તે ત્રણ અજ્ઞાનવાળ! હેય છે એવા તેએ નિયમથી દેતા નથી પરતુ ભજનાથી ડેાય છે अन्नाणलद्धि याणं पुच्छा' हे भगवन | ( ज्ञान सन्धिवाणा होय ते शुं ज्ञानी हे! छे है " Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ४०२ तस्य अलब्धिकाः खलु पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः, पच ज्ञानानि भजनया, यथा अज्ञानस्य लव्धिकाः अलब्धिकाञ्च भणिताः, एवं मत्यज्ञानस्य श्रुताज्ञानस्य च लव्धिकाः, अलब्धिकाश्च भणितव्याः, विभङ्गज्ञान लब्धिकानां श्रीणि अज्ञानानि नियमात्, तस्य अलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनया, द्वे अज्ञाने नियमात् ॥ ० ६ ॥ होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम! (नो नाणी, अन्नाणी तिन्नि अन्नाणाई भगणाए ) अज्ञान लब्धिवाले जीव ज्ञानी नहीं होते हैं किन्तु अज्ञानी ही होते हैं । इस पर भी वे भजना से तीन अज्ञानवाले होते हैं । (तस्स अलद्धियाणं पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव अज्ञान लब्धि से रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं । (नाणी, नो अन्नाणी- पंच नाणाई भयणा) हे गौतम ! अज्ञान लब्धि से रहित जीव ज्ञानी होते हैं अज्ञानी नहीं होते हैं । ज्ञानी होने पर भी वे भजना से पांच ज्ञानवाले होते हैं । ( जहा अन्नाणस्स लडिया अलद्धिया य भणिया एवं मइ अन्नाणस्स सुय अन्नाणस्स य लडिया य अलद्धिया य भाणियव्वा विभंगनाणलद्धियाणं तिन्नि अन्नाणाइ नियमा, तस्स अलद्वियाण पचनाणाई भयणाए, दो अन्नाणाई नियमा) जिस प्रकार से अज्ञान लब्धिवाले और अज्ञान लब्धि विना के जीव कहे उसी प्रकार से मत्यज्ञान श्रुताज्ञान लब्धिवाले और उनकी लब्धि विना के जीव कहना चाहिये । विभंगज्ञान लब्धिवाले जीवोंके नियम से अज्ञानी होय हे ? ' गोयमा 'हे गौतम! नो नाणी अन्नाणी तिन्नि अन्नाणाई भयणाए અજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવ નાની હાતા નથી પણ અજ્ઞાની હાય છે અને તે अन्ननाथी ऋष्यु अज्ञानवाणा होय हे ' तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' हे लहन्त ! ने भव ज्ञान सम्धि वगरना होय छे ते ज्ञानी होय छे अज्ञानी ? 'नाणी नो अन्नाणी पचनाणाई भयणाए ' हे गौतम | अज्ञान सन्धि विनाना लव ज्ञानी होय हे अज्ञानी હોતા નથી અને ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા હોય છે. जहा अन्नाणस्स लडिया, अलद्धियाय भणिया एवं मइअन्नाणस्स, सुयअन्नाणस्स य लद्धियाय, अलद्धियाय भाणियव्वा विभंगनाणलद्धियाणं तिन्नि अन्नाणाईं नियमा तस्स अलद्धियाणं पचनाणाई भयणाए दो अन्नाणाई नियमा' ने रीते अज्ञान सन्धिवाणा भने અજ્ઞાન લબ્ધિ વિનાના જીવ કહ્યા છે તેવીજ રીતે મત્યજ્ઞાન, શ્રુતાજ્ઞાન, લબ્ધિવાળા અને તેમની લબ્ધિ વિનાના જીવના વિષયમાં પણુ સમજી લેવું વિભગજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવાને ' " Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका स. ८ उ. २. ६ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४०३ = टीका - अधुना नवमे लब्धद्वारे लब्धिभेदानाह - 'कविहाणं भंते' इत्यादि । 'ansfer णं भंते ! लद्वी पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कतिविधा कियत्मकारा खलु लब्धिः प्रज्ञप्ता तत्र लब्धिः : तत्तत्कर्मक्षयादितः आत्मनो ज्ञानादिगुणलाभ, प्रज्ञप्ता ? कथिता ? भगवानाह - 'गोयमा ! दसविहा लद्धी पण्णत्ता' हे गौतम! दशविधा लब्धि प्रज्ञप्ता, तदेवाह - 'तेजहा १ नाणलडी, २ दंसणही, ३ चरितली, ४ चरिताचरित्तलद्वी, ५ दाणली, ६ लागली, ७ भोगच्छी, ८ उभोगलद्धी, ९ वीरियलद्धी, १० इंदियल्दी, ' तथा १ ज्ञानलब्धि, दर्शनतीन अज्ञान होते हैं । और जो विभंग ज्ञान लब्धि से रहिन होने हैं उनके भजना से पांच ज्ञान होते हैं या नियम से दो अज्ञान होते हैं । टीकार्य - सूत्रकारने इस नौवे लब्धिहार में लब्धि के भेदों को कहा है, इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'कह विहाणं भंते ! लद्वी पण्णत्ता' हे भदन्त ! लब्धियां कितने प्रकारकी कही गई हैं ? प्रति कर्म के क्षयादिक से आत्माको ज्ञानादिक गुणोंका लाभ होना इसका नाम लब्धि है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'दसविहा लगी पण्णत्ता' लब्धियां दश प्रकार की कही गई हैं। जो इस प्रकार से हैं- 'नाणलद्वी' एक अनलब्धि, दूसरी 'दंसणलद्धी' दर्शनलब्धि, तीसरी 'चरितलडी' चारित्रलब्धि, चौषी 'चरित्ताचरिचलद्वी' चारित्राचारित्रलब्धि, पांचवी 'दाणलद्धी' दानलब्धि, छठी 'लाभलड़ी' लाभलब्धि, सातवीं 'भोगली' 'भोगलब्धि, आठवीं 'उवभोगलद्धी' उपभोगलब्धि, नौवीं 'वोरियलद्वी' वीर्यलब्धि, दशव નિયમથી ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે અન વિભગજ્ઞાનલબ્ધિ વિનાના છત્રેાને તેમને ભજનાથો પાંચ જ્ઞાન હોય છે અગર નિયમથી એ અજ્ઞાન હોય છે નમા " , ટીકા - સૂત્રકારે આ નવમાં લબ્ધિદ્વારમાં લબ્ધિના ભેદે વા છે गौतम खाभी प्रमुखे खे छे छे' कविद्वाणं भंते लद्धी पण्णत्ता ' हे भहन्त ! લબ્ધિએ કેટલા પ્રકારની કહેલી છે. પ્રતિખ ધ કર્મના ક્ષયાકિથી આત્માને જ્ઞાનાદિક नोवाल थव। तेनु नाम सम्धि है - ' गोयमा' हे गौतम । Cafeter लद्धी पण्णत्ता લબ્ધિઓ દશ પ્રકારની કહેલી છે જે આ પ્રકારે છે 'नाणकद्धी ९, ज्ञानसन्धि १, दंसणलद्धी २, हर्शन सम्धि २, चरितलद्धी ३, यात्रिय सि 3, चरिताचरिचलद्धी ४, चारित्र्या यरित्र्य सब्धि ४, दाणलद्धी ५, धन सि ५, लाभलद्धी ६, सालपछि ६, भोगलद्धी ७, लोग सम्धि ७ उपभोग लगी ८, उपभोग बधि ८, वीरियलद्धी, विर्य सम्धि ८, इंदिय लड़ी १०, Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४ भगवतीमत्रे लब्धि , ३ चारित्रलब्धिः ४चारित्रचारित्रलब्धिः, ५ दानलब्धिः, ६ लाभलब्धिः, ७भोगलब्धिः, ८उपभोगलब्धिः, ९वीर्यलब्धिः १०इन्द्रियलब्धिः । तत्र ज्ञानस्य मतिश्रुतादिलक्षणस्य पञ्चप्रकारकस्य विशेषयोधरूपस्य तथाविधज्ञानावरणक्षय-क्षयोपशमाभ्यां यथासंभवलब्धिः लाभः ज्ञानलब्धिः १. दर्शनं रुचिलक्षणः आत्मनः परिणामः, तस्य लब्धिः दर्शनलब्धिः २, चारित्रम् चारित्रमोहनीयकर्मणः क्षयात्, उपशमात्, क्षयोपशमाभ्यां वा जायमानो विरतिलक्षणः जीवपरिणामः, तस्य लब्धिः चारित्रलब्धिः ३, चारित्रञ्च तदचारित्रश्चेति चारित्राचारित्रं संयमासंयमः, तस्य लब्धिः अप्रत्याख्यानकपायक्षयोपशमजन्यो देशविरतिरूपः आत्मपरिणामश्चारित्राचारित्रलब्धिः, ४, पञ्चप्रकारान्तरायकर्मक्षय-क्षयोपशमजन्या दानादिपञ्चलब्धयो बोध्याः, तत्र विशिष्टपरिणामपूर्वकं स्वकीयवस्तुनः 'परस्वत्वापादनम्, तस्य लब्धिः दानलब्धिः ५, यत्रैव 'इंदियलद्धी' इन्द्रियलब्धि । तथाविध ज्ञानावरण कर्मके क्षय अथवा क्षयोपशमसे यथासंभव अतिश्रुत आदि पांच प्रकारके ज्ञानका लाभ होना इसका नाम ज्ञानलब्धि है । सम्यक, मिश्र या मिथ्याश्रद्धान रूप आत्मपरिणाम का लाल होना इसका नाम दर्शनलब्धि है । चारित्र सोहनीय कर्मके क्षयोपशमसे, क्षयसे या उपशमसे जायमान विरतिरूप आत्मपरिणाम की प्राप्ति का नाम चारित्रलब्धि है। अप्रत्याख्यान कषायके क्षयोपशम से जायमान देशविरतिरूप आत्मपरिणामकी प्राप्तिका नाम चारित्राचारित्रलब्धि है। पांच प्रकार के अन्तराय कर्मके क्षय अथवा क्षयोपशमसे दानादिक पांच लब्धियां होती हैं- इनमें विशिष्ट परिणामपूर्वक अपनी वस्तु को पर के लिये देना इसका नाम दान है- 'अनुग्रहार्थ स्वस्यातिसौ दानम्' ऐसा ઈદ્રિય લબ્ધિ ૧૦, તથા તે પ્રકારના જ્ઞાનવરણ કર્મનો ક્ષય અથવા ક્ષયપશમથી યથાપ્રાપ્ત મતિયુત આદિ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનને લાભ થ તેનું નામ જ્ઞાન લબ્ધિ છે સમ્યકૃમિશ્ર યા મિથ્યા શ્રદ્ધાન રૂપ આત્મપરિણામેનો લાભ લે તેનું નામ દર્શન લબ્ધિ છે. ચારિત્રય મોહનીય કર્મના ક્ષયોપશમથી, ક્ષયથી કે ઉપશમથી થવાવાળું વિરતીરૂ૫ આત્મ પરિણામની પ્રાપ્તિનું નામ ચારિત્ર્ય લબ્ધિ છે અપ્રત્યાખ્યાન કષાયના ક્ષપશમથી થવાવાળુ દેશ વિરતી રૂપ આત્મપરિણામની પ્રાપ્તિનું નામ ચારિત્ર્યાચારિત્ર્ય લબ્ધિ છે. પાંચ પ્રકારના અનરાય કર્મના ક્ષય અથવા ક્ષપશમથી ઘનાદિક પાચ લબ્ધિઓ થાય છે. તેમાં વિશેષ પરિણામ પૂર્વક પિતાની વસ્તુને બીજાના સારૂ આપવી તેનુ નામ દાન ele 2. 'अनुग्रहार्थं स्वस्यातिसर्गो दानम् ' मे सिद्धांतनु , क्यनले तेनी Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - अमेयचन्द्रिका टीका स. ८ उ. २ स. ६ लन्धिस्वरूपलिरूपणम् परस्वत्वापादनं कृतं तदव गृह्यमाणं प्रतिग्रहीत्रा आदेयलाभः, तम्य लब्धिः लामलब्धिः ६, भोगलब्धिः- भोगो मनोहारिशब्दादिविषयानुभवनम् तम्य, लब्धिः भोगलब्धिः ७, अथ च पौनःपुन्येनय म्योपयोगः संभवति स वस्त्रभवनादिः उपभोगो व्यवह्रियते तस्य लब्धिरुपभोगलब्धिः ८, वीर्यलब्धिःवीर्यमात्मपरिणामो विशेषचेष्टालक्षणस्तस्य लब्धिः वीर्यलब्धिः २, तयाइन्द्रियाणां स्पर्शनादीनां मतिज्ञानावरणक्षयोपशमसंभूतानामेकेन्द्रियादिनातिनामकर्मोदयनियमितत्रमाणां पर्याप्तकनामकर्मादिसामर्थ्यसिद्धानां द्रव्यभावस्पाणां लब्धिरात्मन इति इन्द्रियलब्धिः १०,। सिद्धान्तका कथन है- उसकी लब्धि होना- इसका नाम दानलब्धि है। प्रतिग्रहीताको दिये गये दानसे जो लाभ प्राप्त होता है उसका नाम लाभलब्धि है- यह लाभलन्धि लाभान्तराय कर्मके क्षयादिकसे प्राप्त होती है । मनोहारी शब्दादिक विपयोंका अनुभवन करना इसका नाम भोग है- इस भोग की प्राप्ति का नाम भोगलब्धि है। जिस वस्तुका बारबार उपयोग होता है उसका नाम उपभोग हैजैसे वस्त्र, भवन आदि- इसकी प्राप्तिका होना सो उपभोगलब्धि है। भोग और उपभोगका लक्षण इस प्रकारसे सिद्धान्तकारोंने कहा है_ 'भुक्त्वा परिहातव्यो भोगो, भुक्त्वा पुनश्च भोक्तव्यः । उपभोगोऽज्ञानवसनप्रभृति पंचेन्द्रियो विषयः ॥' आत्माका विशेषचेष्टा रूप जो परिणाम है उसका नाम वीर्य है, इस वीर्यको लब्धिका नाम वीर्यलब्धि है। मतिज्ञानावरण कर्म के લબ્ધિ થવી તેનું નામ દાન લબ્ધિ છે પ્રતિ હિતાને (લેનારને) આપેલા દાનથી જે લાભ પ્રાપ્ત થાય તેનું નામ લાભલબ્ધિ છે આ લાલ લબ્ધિ લાભાન્તરાય કર્મના ક્રમાદિકથી પ્રાપ્ત થાય છે અને હારી શખા દિ વિષયને અનુભવ કરવો તેનું નામ જોગ છે. તેની પ્રાપ્તિનું નામ ભેગલબ્ધિ છે (એક વખત ભેગવવામા આવે તે ભાગ છે. વારંવાર ભેગવવામાં આવે તે ઉપભેગ છે. જેમકે વસ્ત્ર, ભવન ઈત્યાદિ તેની પ્રાપ્તીનું હોવું તે ઉપગ લબ્ધિ છે ભેગ અને ઉપગનું લક્ષણ સિદ્ધાંતકારોએ નીચે પ્રમાણે દર્શાવેલ છે – 'भुक्त्वा परिहातव्यो भोगो' या. આભાનું વિશેપ ચેટરૂપ જે પરિણામ છે તેનું નામ વીર્ય છે તે વીર્યની લબ્ધિનુ નામ વિયલબ્ધિ છે. મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયમથી ભાવેન્દ્રિયનું તયા એકેન્દ્રિયાઈ જાતિ નામ કર્મના ઉદયથી તથા પર્યાપ્ત નામ કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६ भगवती सूत्रे गौतमः पृच्छति - 'नाणलद्धी णं भंते ! कडविहा पण्णत्ता ?" हे भदन्त ! ज्ञानलब्धिः खलु कतिविधा कियत्प्रकार | प्रज्ञप्ता ? भगवानाह 'गोयमो ! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! ज्ञानलब्धिः पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, 'तं जहा - आभिणिवोहियणाणलद्धी जाच केवलणाणलद्धी' तद्यथा - आभिनिवोधिकज्ञानलब्धिः मतिज्ञानलब्धिरित्यर्थः यावत् श्रुतज्ञानलब्धिः अवधिज्ञानलब्धिः, मनःपर्यव ज्ञानलब्धिः, केवलज्ञानलब्धिश्च । अथ ज्ञानलब्धेर्विपरीतामज्ञानलब्धिप्ररूपयितुं पृच्छति - 'अन्नाणलद्वीणं भंते ! कविहा पण्णत्ता ?" हे भदन्त ! अज्ञानलब्धिः खलु कतिविधा पज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा ! तिविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! क्षयोपशमके प्राप्त भावेन्द्रियका तथा एकेन्द्रियादि जाति नाम कर्मके उदयसे तथा पर्यासनामकर्मके उदयसे प्राप्त द्रव्येन्द्रियका लाभ होना अर्थात् द्रव्येन्द्रिय एवं भावेन्द्रियरूप इन्द्रियोंकी प्राप्ति होना इसका नाम इन्द्रियलब्धि है । अब गौतम प्रभुसे ऐमा पूछते हैं'नाणलद्धीणं भंते! कइ विहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! ज्ञानलब्धि कितने प्रकार की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम! ज्ञानलब्धि पाँच प्रकारकी कही गई है । 'तंजहा ' जैसे- आभिणिबोहिघनाणलद्धी, जाव केबलनाणलटी' आभिणिबोधिकज्ञान - मतिज्ञानलब्धि, श्रुतज्ञानलब्धि, अवधिज्ञानलब्धि, मनःपर्यवज्ञानलब्धि और केवलज्ञानलब्धि | अब गौतम इस ज्ञानलब्धिसे विपरीततावाली अज्ञानलब्धिके विषयमें प्रभुसे पूछते हैं- 'अन्नाणलद्वीणं भंते ! कविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! अज्ञानलब्धि कितनें प्रकारकी कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा तिविहा पण्णत्ता' દ્રવ્યેન્દ્રિયનુ નામ લાભ છે. અર્થાત દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય રૂપ ઇન્દ્રિયાની પ્રાપ્તી થવી तेनु नाम इन्द्रिय सम्धि छे, अश्न:- नाणलद्वीण भंते कचिहा पण्णत्ता ' ज्ञान सन्धि डेटला प्रभारनी है ? तेना उत्तरमा अनु छे 'गोयमा ' ' पंचविहा पण्णत्ता' हे गौतम! ज्ञान सन्धि पाय अहारनी छे. ते 'तंजहा ' ने 'आभिणिबोडियनाणलद्धी जात्र केवलनाणलद्धी ' અભિનિષે,ધિક જ્ઞાન મતિજ્ઞાન લબ્ધિ શ્રુતજ્ઞાન લબ્ધિ અવધિ જ્ઞાન લબ્ધિ મન પવજ્ઞાન લબ્ધિ અને કેવળ જ્ઞાન લબ્ધિ. હવે ગૌવત સ્વામી જ્ઞાન લબ્ધિથી વિપરીત સ્વરૂપવાળી અજ્ઞાન લબ્ધિના વિષયમા પ્રભુને छेछे' अन्नाणलड़ीं णं भंते कइविहा पण्णत्ता ' डे भगवन् ! अज्ञान सम्धि डेटला अारनी डेंटली छे. 'गोयमा ' तिचा पण्णत्ता' हे गौतम । अज्ञान अधि 6 ' - " - Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका स. ८ उ. २. ६ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४०७ अज्ञानलब्धिः खलु त्रिविधा मझप्ता, 'तंजहा- मडअन्नाणलद्धी, सुगअभागी, विभंगनाणलद्धी' तद्यथा - मत्यज्ञानलब्धिः श्रुताज्ञानलब्धिः, विभङ्गज्ञानलब्धिः, । गौतमः पृच्छति - 'दंसणलद्धी णं भंते! कडविद्या पण्णत्ता' हे भदन्त ! दर्शनधिः खलु कतिविधा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा ! तिविद्या पण्णत्ता' हे गौतम! दर्शनलब्धिः खलु विविधा प्रज्ञप्ता, 'तंजडा - मम्मदंसणलद्धी, मिच्छादंसणलद्धी, सम्मामिच्छादंसणलद्धी ' तद्यथा सम्यग्दर्शनलब्धिः, मिथ्यादर्शनलब्धिः सम्यगमिथ्यादर्शनलब्धिः, तत्र मिध्यात्वमोहनीय कर्मोपशम-क्षय-क्षयोपशमजन्यः श्रद्धानलक्षणः आत्मपरिणामः सम्यग्दर्शनलब्धिः मिथ्यात्वपुद्गलद लिकवेदनसमुद्भवो विपर्यासरूपो जीवपरिणामो हे गौतम! अज्ञानलब्धि तीन प्रकारकी कही गई है । जैसे'मइ अन्नाणल्दी, सुय अन्नाणलद्वी, विभंगनाणलद्धी' मत्यज्ञानलब्धि, श्रुताज्ञानलब्धि और विभंगज्ञानलब्धि | अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'दंसणलीणं भंते ! कविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! दर्शनलब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं'तिविहा पण्णत्ता' हे गौतम! दर्शनलब्धि तीन प्रकारकी कही गई है'जहा' जैसे- 'सम्म दंसणलद्धी, मिच्छा दंसणलद्वी, सम्मामिच्छादंसणलद्धी' सम्यक दर्शनलब्धि, मिथ्यादर्शनलब्धि, सम्यक मिथ्यादर्शनलब्धि इनमें - मिथ्यात्वमोहनीय कर्मके उपशमसे, क्षयसे, अथवा क्षयोपशम से जन्य जो श्रद्धारूप आत्म परिणाम प्राप्त होता है उसका नाम सम्यक् दर्शनलब्धि है । अशुद्ध मिथ्यात्व पुद्गल के दलिकके वेदन से समुत्पन्न जो विपर्यासरूप जीव परिणाम होता है उसका नाम પ્રકારની કેટલી છે જેમકે म अन्ना लद्धी त्रिभंगनाणली ' મન્યજ્ઞાન લબ્ધિ श्रुतज्ञान सन्धि भने विभाग ज्ञान सन्धि प्रभ;- ' दंसणलद्धीणं भंते कइ विहा पण्णत्ता' हे लगवन ! हर्शन सम्धि डेटा प्रहारनी सी छे ! G - 'तिविद्या पण्णत्ता' કે ગૌતમ ! દર્શન લબ્ધિ ત્રણ પ્રકારની છે जहा 'डे' सम्मदंसणद्धी मिच्छादंसण लद्धो सम्मामिच्छादंसणलद्धी सभ्य दर्शन सम्धि, मिथ्या दर्शन सन्धि અને સમ્યગ્ મિથ્યા દર્શીન લબ્ધિ તેમાં મિથ્યાત્વ મેાહનીય કમના ઉપશમથી, ક્ષયથી અથવા ક્ષયેાપદ્મમથી થવાવાળી શ્રદ્ધારૂપ આત્મપરિણામ પ્રાપ્ત થાય છે. તેનું નામ સભ્યયૂ દર્શન લબ્ધિ છે. અશુદ્ધ મિથ્યાત્વ પુદગલના દલિકાના વૈદનથી ઉત્પન્ન થવાવાળુ જે વિપર્યાસ રૂપ X પરિણામ રૂપ થાય છે. તેનુ નાધ મિથ્યા દર્શન લબ્ધિ છે. અ " " - Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे अर्धविशुद्धमिध्यात्वपुद्गलद लिकोदयसमृद्भवो मिश्र यथाख्यात मिध्यादर्शनलब्धिः, रुचिलक्षणो जीवपरिणामः सम्यग्रमिध्यादर्शनलब्धिः । गौतमः पृच्छति'चरिद्धी णं भंते ! कविद्या पण्णत्ता' से भदन्त ! चरित्रलब्धिः खलु कतिविधा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा ! पंचविह पत्ता' हे गौतम ! चारित्रलब्धिः खलु पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, ' तं जहा - सामाइयचरित्तलद्धी, छेदोवद्वावणियचरितली. परिहारविसुद्धिचरित्तलद्धी, सुहूमसंपरायचरित्तलही, अहक्खायचरिद्धी' तद्यथा - सामायिकचारित्रलब्धिः, छेदोपस्थापनीयचारित्रलब्धिः, परिहारविशुद्धिचारित्रलब्धिः, सुक्ष्म संपरायचारित्रलब्धिः, चारित्रलब्धिः, तत्र १ - प्राणातिपाताविसावद्ययोगवितिलक्षण सामायिकरूपचारित्रस्य लब्धि सामायिकचारित्रलब्धिः सामायिकचारित्रञ्च द्विविधम् मिथ्यादर्शनलब्धि है । अर्धविशुद्ध मिथ्यात्वपुद्गल के दलिकों के उदयसे समुत्पन्न हुआ मिश्ररुचि रूप जीवका परिणाम इसका नाम सम्यग मिथ्यादर्शनलब्धि है । अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि'चारितद्वीणं भंते! कइविहा पण्णत्ता हे भदन्त ! चारित्रलब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! पंचविहा पण्णत्ता' चारित्रलब्धि पांच प्रकारकी कही गई है- 'तंज' वे उसके पांच प्रकार इस तरहसे हैं- 'मामाहयचरितलद्वी, छेदोवावणिय चरित्तलद्वी, परिहारविलुद्धिचरितलद्वी, सुहुम संपराय चरितलद्धी, अहक्खायचरिचलद्धी, सामायिक चारित्रलब्धि, छेदोपस्थापनीय चारित्रलब्धि, परिहारविशुद्धिचारित्रलब्धि, सूक्ष्मसांपरायचारित्रलब्धि और यथाख्यात चारित्रलब्धि | प्राणातिपातादि सावद्ययोगविरतिरूप सामायिकचारित्रका लाभ होना इसका नाम વિશુદ્ધ મિથ્યાત્વ પુદ્ગલના દિલકાના ઉદયથી ઉત્પન્ન થવાવાળા મિશ્ર રૂચિરૂપ જીવતું પરિણામ તેનુ નામ સભ્યમિથ્યા દશન લબ્ધિ છે. પ્રશ્ન ઃ - 'चरितलद्धी णं भंते कइविहा पण्णत्ता' डे लगवान् यारित्र्य सम्धि डेटा अरनी है - ' गोयमा ' हे गौतम! 'पंचविद्या पण्णत्ता' यारित्र्य सम्धि यांग अारनी उसी छे. 'तं जहा 'सामाइयचरित लद्धी, छेदो वट्टावणियचरितलद्धी परिहारविसुद्धचरित्त लद्धी, सुहुमसंपरायचरितलद्धी, अहकखायचरित्त लद्धी ' सामायि४ व्यारित्र्य લબ્ધિ, દેપસ્થાપનીય ચારિત્ર્ય લબ્ધિ પરિણામ વિશુદ્ધ ચારિત્ર્ય લબ્ધિ, સંપરાય ચારિત્ર્ય લબ્ધિ અને યથાખ્ય ચારિત્ર્ય લબ્ધિ. પ્રાણાતિપાતાદિ સાવયેાગ વિરતીરૂપ સામાયીક ચારિત્ર્યને લાભ થવા તેનુ નામ સામાયિક ચારિત્ર્ય છે. આ સામાયિક ચારિત્ર્ય એ 5 ४०८ > Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका ग. ८ उ. २. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् 2 sai. aracaena, तत्राल्पकालिकम् इत्वरम्, तच मथमान्तिमतीर्थङ्करतीर्थेषु अनारोपितवतस्य शिक्षकस्य भवति यावत्कथिकञ्च यावज्जीविकं सामायिकचारित्र तत्र मध्यमाविंशतितीर्थङ्करतीर्थेषु महाविदेहविहरमाणतीर्थङ्करतीर्थवर्तिनां साधूनां बोध्यम्, तेपामुपस्थापनाया अभावात्, सामायिकतां सावृनामपि यावज्जीवं सावद्ययोगविरतिमनिज्ञानात् पुनइच्छेदोप स्थापनीय चारित्रग्रहणे पूर्वचारित्रत्यागापच्या प्रतिज्ञाभङ्गः कथं नेति न उत्वर ४०९ सामायिक चारित्र हैं- यह सामायिकचारित्र दो प्रकारका होता हैएक इत्वर और दूसरा यावत्कथिक अल्पकालीनका नाम इत्व है । इत्वर सामायिक चारित्र प्रथम और अन्तिम तीर्थंकरके तीर्थ में प्रथम दीक्षा लेनेवालेको होता है । यावज्जीव रहनेवाले सामायिकचरित्र का नाम यावत्कथिक सामायिक चारित्र है । यह चारित्र मध्यम २२ तीर्थकरों के तीर्थ में मशविदेह में विहरमाण तीर्थंकरोंके तीर्थ में वर्तमान साधुओंके होता है । क्योंकि उनमें उपस्थापनाका अभाव रहता है= इसका कारण यह है कि ये माधु ऋज प्राज्ञ होते हैं । इस लिये इनके चारित्र में दोष नहीं लगते हैं | यहां ऐसी आशंका नहीं करना चाहिये कि - 'इत्वर सामायिकवाले साधुओंके भी जो नामायिकचारित्र होता है वह भी तो यावत् जीव सावद्ययोगविरतिरूप होता है- क्योंकि हममें सावद्ययोगके त्यागकी प्रतिज्ञा यावत्जीव रहती है फिर छेदोपस्थापनीचारित्र के ग्रहण करने में पूर्वचारित्र के त्याग होने की आपत्ति से प्रतिज्ञाभंगरूप दोष क्यों नहीं लगता है !' क्यों कि छेदोपस्थापनीयપ્રકાન્તુ હોય છે ૧ ઈવર અને ખીજુ યાવયિત ૨ અલ્પકાલિનનુ નામ ઈશ્વર છે. ધૃવર સામાયિક ચારિત્ર્ય પહેલા અને છેલ્લા તિર્થં કગ્ના તીર્થમા પ્રથમ દીક્ષા લેવાવાળાને થાય છે. યાવત્જીવ ત પ ત રહેવાવાળા મામાયિક ચારિત્ર્યનું નામ ચાવઋતિ સામાયિક ચારિત્ર્ય છે. આ ચારિત્ર્ય મધ્યમ ૨૨ ખાવીશમા તિર્થંકરેાના તીમાં તથા મહાવિદેહમાં વિચરતા તિર્થંકરના તીર્થમા વર્તમાન સાધુઓને હાય છે કેમકે તેમનામા ઉપસ્થાપનાને અભાવ હોય છે. તેનુ કારણ એ ક સાધુ ઋજુ અને પ્રાજ્ઞ હાય છે. તેથ તેમના ચારિત્ર્યમા દેષ લાગતે નથી અહીં એવી શકા ત કરવી કે ઇવર સામાયિક સાધુઓને પણ જે સામાયિક ચારિત્ર્ય હોય છે તે પણ ચાવજીવ સાવયેાગ વિરતીરૂપ હોય છે કેમક્રે એમા સાવઘયેાગના ત્યાગની પ્રતિનાં માવતજીવ રહે છે. પછી હેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર્યના ગ્રહણ કરવામાં પહેલાના ચાન્ગ્યુિના ત્યાગ થવાની આપત્તિથી પ્રતિજ્ઞા ભંગ દેષ લાગતા નથી કેમકે સામાયિક ચારિત્ર અત્યિમાં પણ Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१० वाच्यम्, छेदोपस्थापनीयचारित्रेऽपि प्राणातिपातादिसावद्ययोगविरतिसत्त्वेन प्रतिज्ञाभङ्गसंभवात्, किन्तु तच्चारित्रस्य विशेषशुद्धिस भवेन नाममात्रत स्तयोर्भेदा । २ पूर्वचारित्रपर्यायलक्षणस्थप्राक्तनसा यमस्य व्यवच्छेदे सति उपस्थापनीयम् अनगारे आरोपणीयं छेदोपस्थापनीयचारित्रं पूर्वचारित्रपर्यायं व्यवच्छिद्य पुनर्महाव्रतारोपणमित्यर्थः, तद् द्विविधं सातिचार निरतिचारं चेति, तत्र इत्वरसामायिकवतः प्रथमदीक्षितस्य पुनर्महावतारोपणम्, अन्यतीर्थङ्करानगाराणाम् तीर्थङ्करान्तरतीर्थप्रवेशे वा निरतिचारचरित्रं भवति, यथा पार्श्वनाथस्यानगाराणां महावीरस्य तीर्थे समागत्य पञ्चमहाव्रतधर्मग्रहणं चारित्र में भी प्राणातिपात आदि सावद्ययोग की त्यागरूप विरति रहती ही है - इसलिये प्रतिज्ञाभङ्गका दोष नहीं लगता है । स्थानीय चारित्रके धारण करनेसे पूर्वचारित्र में विशेष शुद्धिकी संभावनासे उन दोनोंमें नाम मात्रका ही भेद है । छेदोपस्थापनीयपूर्वकी चारित्रपर्यायका छेद करके पुनः महाव्रतों का उस अनगार में आरोपण किया जाता है इस लिये इस चारित्रका नाम छेदोपस्थापनीय चारित्र ऐसा हैं । इस तरह यह चारित्र पूर्वचारित्रपर्यायको छेद करके पुनः महाव्रतोंको आरोपण करने के निमित्त होता है । यह चारित्र सानिचार और निरतिचार के भेदसे दों प्रकारका है । प्रथम दीक्षित इत्वर चारित्रवाके पुनः महाव्रतोंका आरोपण करना यह निरतिचार इत्aरिक चारित्र है । अथवा- अन्य तीर्थंकरके अनगारोंका अन्य तीर्थङ्करके तीर्थ में प्रवेश करने पर यह निरतिचार चारित्र होता है । जैसे पार्श्वनाथके अनगारोंका महावीरके तीर्थ में आकरके पंचमहाव्रत પ્રાણાતિપાતાદિ સાવદ્યયેાગના ત્યાગરૂપ વિરતી રહે છે તેથી પ્રતિજ્ઞા ભંગના દોષ લાગતા નથી છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર્યના ધારણ કરવાથી પહેલાના ચારિત્ર્યમાં વિશેષ શુદ્ધિની સભાવના હેવાથી તે ખનેમાં નામ માત્રને જ ભેદ છે. દેપસ્થાપનીય પહેલાના ચારિત્ર્ય પર્યાયનેા છેદ કરીને ફરી મહાત્રતાનુ તે અનગારમાં આરે પણ કરાય છે એટલે આ ચારિત્ર્યનું નામ છેદાપસ્થાનીય ચારિત્ર્ય છે આ રીતે આ ચારિત્ર્ય પૂર્વ ચારિત્ર્ય પર્યાયના એટ કરીને પુન – ફ્રી મહાવ્રતાના આરેાપણુ કરવામાં નિમિત્ત હાય છે આ ચારિત્ર્ય સાતચાર અને નીરતીચારના ભેદથી બે પ્રકારનુ છે. પ્રથમ દિક્ષીત ઇવર ચારિત્ર્યવાળાને ફ્રી મહાવ્રતનુ આરે પણ કરવું તે નિરતીચાર ઇશ્વર ચારિત્ર્ય છે અથવા અન્ય તિ કા અનગારાનુ અન્ય તિર્થંકરના તીર્થમાં પ્રવેશ કરવાથી આ નિરતિચાર ચારિત્ર્ય થાય છે. જેમકે પાર્શ્વનાથના આનગારાનુ મહાવીરના તી માં આવીને પંચ મહાવ્રત ધર્મોનું भगवतीसू -- Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४११ 3 भवेत्, तथा समूलमहात्रतघातिनामनगाराणां पुनर्महाव्रतग्रहणं सातिचारचारित्रं भवति, ३ - तपोविशेषः परिहारस्तेन आत्मनो विशुद्धिर्यस्मिंस्तत् परिहारविशुद्धिकं चारित्रं, तस्य लब्धिः - परिहारविशुद्धिकचारित्रलब्धिः तचारित्रं द्विविधम्-निर्विशमानकम्, निर्विष्टकायिकश्च यथा नवसाधूनामेको गणस्तत्र चत्वारः परिहारिकास्तपश्चरन्तो भवेयुः, चत्वारश्च वैयावृत्त्यकराः, एकश्च वाचनाचार्यो भवेत्, तत्राद्याश्चत्वारो निर्विशमानकाः, अन्तिमाः पञ्च निर्विष्टकाचिका उच्यन्ते, तत्र निर्विशमानकानां जघन्येन तपोमानं - ग्रीष्मे ऋतौ जघन्य एकीपत्रासः. मध्यमौ द्वावुपवासौ उत्कृष्टास्त्रय उपवासा शिशिरे धर्मका ग्रहण हुआ है । तथा समूल महाव्रतोंका घात करनेवाले साधुओं का जो फिरसे महाव्रतों का ग्रहण करना होता है वह सातिचार चरित्र कहलाता है । तपोविशेषका नाम परिहार है । उस परिहारसे आत्माकी विशुद्धि जिसमें होती है वह परिहार विशुद्धिक चारित्र है । Harrant fount होना इसका नाम परिहार विशुद्धि चारित्रलब्धि है । यह चारित्र दो प्रकारका होता है- एक निर्विशमानक और दूसरा निर्विष्टकायिक जैसे- नौ साधुओं का एक गच्छ होता है, इन में चार माधु तप करनेवाले होते हैं, चार वैयावृत्य करनेवाले होते हैं और एक वाचनाचार्य होता है । इनमें चार साधु जो तपस्या करते हैं वे निर्विशमानक और अन्तिम पांच निर्विष्टकायिक कहलाते हैं । निर्विशमानकोंका तप जघन्यरूप से इस प्रकार से हैं - ग्रीष्मऋतुमें जघन्य एक उपवास,, मध्यम दो उपवास મહેણુ થયુ છે તથા સમૂલ મહાવ્રતાને ધાત કરવાવાળા સાધુઓના જ ફરીથી મહાનતાનુ ગ્રહણ કરવું થાય છે તે સાતિચાર ચારિત્ર્ય કહેવાય છે તપે। વિશેષનુ નામ રિહાર છે. તે પરિહારથી આત્માની વિશુદ્ધ જેમા થાય છે તે પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્ર્ય છે. તે ચારિત્ર્યની લબ્ધિનુ થવું તેનુ નામ પરિહાર વિશુદ્ધિક ચારિત્ર્ય લબ્ધિ છે. આ ચારિત્ર્ય એ પ્રકારના હેાય છે ૧ નિવિંશમાનક, ૨ નિવૃિશષ્ઠકાયિક જેમકે નવસાધુઓને એક ગચ્છ હાય છે તેમા ચાર સાધુ તપ કરવાવાળા હોય ચાર વૈયાવૃત કરવાવાળા હાય અને એક વાચનાચાય હાય છે. તેમા ચાર સાધુએ તપસ્યા કરે છે તે નિર્વિશ માનક અને અતિમ પાંચ નિવૃિષ્ટ કાયિક કહેવાય છે. નિવિ શમાનèાનુ તપ જન્ય રૂપથી આ પ્રમાણે છે-ગ્રીષ્મ ઋતુમાં જન્ય એક ઉપવાસ, મધ્યમ એ ઉપવાસ અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ ઉપવાસ વર્ષાઋતુમાં જધન્ય ત્રણ ઉપવાસ, મધ્યમ ચાર ઉપવાસ અને Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे जघन्यो द्वावुपचासौ, मध्यमास्त्रय उपवासाः, उत्कृष्टाश्चत्वार उपवासाः, वर्षों जघन्यास्त्रय उपवासाः, मध्यमाश्चत्वार उपवासाः, उत्कृष्टा पञ्च उपवासाः, पारणा, आचामश्च (आयवील) भवति, एवंरीत्या पण्मासावधि तपश्चरणानन्तरं तपःकारका वैयावृत्त्य कुर्वन्ति, वैयावृत्त्यकराश्च पण्मासाविधि तपश्चरन्ति, ततो वाचनाचार्योऽपि ष'मासावधि तपश्चरति, तेषु एकोगुरुः शेषा अष्टौ तद्वैयारत्यकग भवन्ति, परिहारविशुद्धिकचारित्रजिघृक्षवस्तीर्थङ्करसकाशाव केवलज्ञानिसकाशाद् वा चारित्रं गृह्णन्ति, अथवा तीर्थङ्करकेवलिनिकटगृहीतप्रवज्यस्यानगारम्य सकाशात् गृह्णन्ति ३, यन्त्र सूक्ष्मस्य स्वल्पस्य एव और उत्कृष्ट तीन उपवास वर्षाऋतुमें जघन्य तीन उपवास, मध्यम चार उपवास, उत्कृष्ट पांच उपवास, शिशिरऋतुमें जघन्य दो उपवाम, मध्यम तीन उपवाल, उत्कृष्ट चार उपवास पारणाके दिन आदिल कल्पस्थित निर्विष्टकायिक चार वैयावृत्य करनेवाले और एक घाचनाचार्य ये- प्रतिदिन आयंबिल करते हैं। इस रीतिसे छ मास तपस्या करनेके बाद तप करनेवाले साधु वैयावृत्य करते हैं और वैयावृत्त्य करनेवाले साधु छ मास तक तपस्या करते हैं। इसके याद वाचनाचार्य भी छ मास तक तपस्या करते है। इनमें से फिर एक वाचनाचार्य बनता है, शेष आठ उसकी वैयावृत्य करनेवाले होते हैं । परिहार विशुद्धिक चारित्र को ग्रहण करने की इच्छावाला साधु तीर्थ कर या केवलज्ञानी के पास चारित्र ग्रहण करता है। अथवा जिस साधुने तीर्थ कर था केवली के पास प्रव्रज्या ग्रहण की हैं उससे भी इस चारित्र को ग्रहण करता है । जहाँ स्वल्प संपरायઉત્કૃષ્ટ પાંચ ઉપવાસ છે. શિશિર ઋતુમા જધન્ય બે ઉપવાસ, મધ્યમ ત્રણ ઉપવાસ અને ઉત્કૃષ્ટ ચાર ઉપવાસ અને તમામ પારણાને દિવસે આયંબિલ કરે એને કલ્પસ્થિત નિવિશિષ્ટ કાચિક ચાર વૈયાવૃત કરવાવાળા અને એક વાચનાચાર્ય તે ” પ્રત્યેક દિવસે આય વિલ કરે છે તે રીતે છ માસ સુધી તપસ્યા કર્યા બાદ તપ કરવાવાળા સાધુ ઠયાવૃત કરે અને તૈયાર કરવાવાળા સાધુ છ મહિના સુધી તપસ્યા કરે તે પછી વાયનાચાર્ય પણ છ માસ સુધી તપસ્યા કરે આમાંથી–તેઓમાંથી એક વાચનાચાર્ય બને અને બાકીના આઠ તેમની વૈયાવૃત્તિ કરવાવાળા થાય છે પરિહાર વિશુદ્ધિક ચાચિને મહણ કરવાવાળા સાધુ તિર્થંકર યા કેવળજ્ઞાનીની પાસે ચારિત્ર્ય પ્રહણ કરે છે. અથવા જે સાધુની, તીર્થ કરની કે કેવળીની પાસે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી હોય તેમની પાસેથી આ ચારનું ગ્રહણ કરે છે જ્યાં સ્વ૮૫ સંપાય કરાય લેભાશનો ઉદય Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ स. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् संपरायस्य कपायस्य लोभांशरूपस्योदयो भवति तत् सूक्ष्मस परायचारित्रं तस्य लब्धिः सूक्ष्मसंपरायचारित्रलब्धिः, तच्चारित्रं द्विविधं-विशुद्धयमानकं, संक्लिश्यमानकं च तत्र विशुद्धयमानचारित्रं क्षपकश्रेण्याम् उपशमश्रेण्याचारोहकस्य भवति, संक्लिश्यमानकच उपशमश्रेणितः अधःपतितस्य भवति ४, यत्र सर्वथा कषायोदयाभावो भवति तत् यथाख्यातचारित्रमुच्यते, येन प्रकारेण अषायितया आख्यात यथाख्यातमिति व्युत्पत्तेः, तच्चापि द्विविधम्उपशमकम्, सपकंच गौतमः पृच्छति -'चरित्ताचरित्तलद्धी णं भते ! कइविहा पण्णता?' हे भदन्त ! चारित्राचारित्रलब्धिः खलु देशविरतिलब्धिरूपा कतिविधा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह- ‘गोयमा! एगागारा पण्णत्ता' हे गौतम । कषाय-लोभांश का उदय होता है वह सूक्ष्म संपराय चारित्र है। इम चारित्र की प्राप्तिका नाम सूक्ष्म संपराय चारित्रलब्धि है। यह चारित्र दो प्रकार का होता है- एक विशुद्धयमानक और दूसरा संक्लिश्यमानक इनमें विशुद्धयमानकचारित्र क्षपकश्रेणी और उपशमश्रेणी में चढ़नेवालेको होता है। और संक्लिश्यमानकचारित्र उपशमश्रेणीसे नीचे गिरनेवाले के होता है। जिस चारित्र में कषाय के उदय का सर्वथा अभाव होता है वह यथाख्यातचारित्र है । यथायेन प्रकारेण अकषायितया आख्यातं तत् यथाख्यातं' ऐसी यथाख्यात की व्युत्पत्ति है। यह चारिन भी दो प्रकारका होता है एक उपशमक और दूसरा क्षपक । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'चरित्तचरित्तलद्धीणं भंते ! कइविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! चारित्राचारित्रलब्धि कितने प्रकारकी कही गई हैं ? चारित्राचारित्रलब्धि का तात्पर्य देशचारित्रलब्धिसे है । इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' - થાય છે તે ચારિત્રનું નામ સૂક્રમ સંપરાય ચારિ લબ્ધિ છે આ ચારિત્ર્ય બે પ્રકારનું છે. ૧ વિશુદ્ધમાનક અને ૨ સંકલેશ્યમાનક તેમાં વિશુદ્ધમાનક ચારિત્ર્ય સંપકણો અને ઉપશમ શ્રેણીમાં ચડવાવાળાઓને હોય છે અને સ કલેશ્યમાન ચારિત્ર્ય ઉપરામથી નીચે જવાવાળા હોય છે જે ચારિમા કવાયના ઉદયનો સર્વથા मार डाय ते ययाभ्यात् यायि छ 'यथा-येन प्रकारेण अकषायितया आख्यातं तत् यथारख्यातं ' की ययाभ्यातनी व्युत्पत्तिले ते याविन्य पशु मे प्रा२नु छे. 1 842A मने २' १५४ प्रश्न :- चरित्ताचरित्तलद्धीणं भंते ! काविहा पण्णत्ता' HER ! यारियायारिय सालिसा नी सी छे ? (यारि-या यात्रिय सानु तात्पर्य हेश यारित्र्य सम्धिथा छे) :- ‘गोयमा' के गौतम! 'एगागारा पण्णत्ता' देश विरती ३५ ते यारन्यायारित्र्य मे Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे च चारित्राचारित्रलब्धिः एकाकारा एकप्रकारा एव प्रज्ञप्ता, मूलगुणोत्तरगुणानां तद्भेदानाञ्चावित्रक्षणात् द्वितीयकषायक्षयोपशम जन्यपरिणाममात्रस्यैव विवक्षणात् चारित्राचारित्रलब्धेरेकाकारत्वं विज्ञेयम्, ' एवं जात्र उत्रभोगलद्धी गागारा पन्नत्ता' एवं चारित्राचारित्रलब्धिवदेव यावत्- दानलब्धिः लाभलब्धिः, भोगलब्धिः, उपभोगलब्धिः एकाकारा प्रज्ञप्ता, - दानलब्ध्यादीनामपि अवान्तरभेदानामविवक्षणात् एकाकारत्वम् एकप्रकारकत्वमव सेयमित्यर्थः । गौतमः पृच्छति - 'चीरियलद्धीणं भंते ! कविद्या पण्णत्ता ?" हे भदन्त ! वीर्यलब्धिः खलु कतिविधा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा ! तिविहा पण्णत्ता' हे गौतम! 'एगागारा पण्णत्ता' देशविरति लब्धिरूप वह चारित्राarraoor एक प्रकारकी ही कही गई है। यहां पर उसके मूलगुण और उत्तरगुणरूप भेदोंकी और उन भेदोंके भी भेदोंकी विवक्षा नहीं की गई है । केवल द्वितीय कषाय जो अमत्याख्यान क्रोध मान माया और लोभ हैं उनके क्षयोपशमसे जन्य परिणाम मानकीही विवक्षा की गई है अतः इस चारित्राचारित्रलब्धि को एक प्रकारवाला कहा गया है । 'एवं जाब उबभोगलडी एगागारा पम्नत्ता' इसी तरह सेचारित्राचारित्रलब्धिकी तरह ही यावत्- दानलब्धि, लाभलब्धि, भोगलब्धि और उपभोगलब्धि ये लब्धियां भी एक एक प्रकारकीही कही गई है । यहां पर भी इनके अवान्तर भेदोंकी विवक्षा नहीं की गई है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ' वीरियलद्धिणं भंते ! ४१४ विहा पण्णता' हे भदन्त ! वीर्यलब्धि कितने प्रकारकी कही गई है ! इसके उत्तर में प्रभु कहेते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'तिविहा पण्णत्ता' પ્રકારની કહેલી છે. અહીંઆ તેના મૂળ ગુણુ અને ઉત્તર ગુણુરૂપ ભેદની અને તે ભેદ્યના પશુ ભેદ્યની વિવક્ષા કરી નથી કેવળ દ્વિતીય કષાય જે અપ્રત્યાખ્યાત ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભ છે તેના ક્ષયેાપશમથી થવાવાળા પરિણામ માત્રની જ વિવક્ષા કરી છે. એટલા માટે તે શ્વિને એક પ્રકારની કહેલી છે S एवं जात्र उवभोगलद्धी एगागारा पण्णत्ता એજ રીતે ચારિત્ર્યાચારિત્ર્ય લબ્ધિની માફક ચાવત-દશન લબ્ધિ, લાભ લબ્ધિ, ભેગ ર્િ અને ઉપભાગલબ્ધિ એ લબ્ધિએ પણ એક પ્રકારની કહી છે. અહીં પણ તેના અવાન્તર ભેદ્યાની સમીક્ષા (વિવક્ષા) કરી નથી હવે ગૌતમ સ્વામી सब्धि विषे प्रश्न ४२तां आहे ' वीरियलद्धीणं भंते कइविहा पण्णत्ता ' हे भगवान! वीर्य सम्धि डेटला अभरनी है ? उत्तरमा अबु हे 'गोयमा ' हे गौतम! , Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २. ६ लब्धस्वरूपनिरूपणम् ४१५ हे गौतम! वीर्यलब्धिः त्रिविधा प्रज्ञप्ता 'त जहा वालवीरियलद्धी, पंडियवी रिय वृद्धी, वालपंडियवीरियलद्धी' तद्यथा - बालवीर्यलब्धिः, पण्डितवीर्यलब्धिः, बालपण्डितवीर्यलब्धिः । वालस्य - असंयतस्य यद्वीर्यम् - अस यमयोगेषु प्रवृतिनिमित्तभूतम् तस्य या लब्धिः सा बालवीर्यलब्धिः, यद्वा चारित्रमोहोदयात् वीर्यान्तरीयक्षयोपशमाच्च जायमाना या लब्धिः सा बालवीर्यलब्धिः, पण्डितस्य सयतस्य यद्वीर्यं स यमयोगेषु प्रवृत्तिकारणभूतं तस्य या लब्धिः सा पण्डितवीर्यलब्धि:, तथा वालपण्डितस्य तु सभ्यतासंयतस्य देशविरतस्य या लब्धिः " वीर्यलब्धि तीन प्रकारकी कही गई है- 'तंजहा' जैसे- 'बालवीरिय द्धी पंडियबीरियलद्धी, बालपंडियवोरियलद्धी' बालवीर्यलब्धि, पंडितवीर्यलब्धि, बालपंडितवीर्यलब्धि. असंयम योगोमें प्रवृत्तिका निमित्तभूत जो असंयत जीवका - संयमरहित अज्ञानी जनका वीर्य है वह बालवीर्य है - इस बालवीर्य की लब्धि का नाम बालवीर्य लब्धि है । तात्पर्य कहने का यह है कि संयमरहित जीव की अज्ञानपूर्वक जो कष्टानुष्ठान में प्रवृत्ति होति है वह बालवीर्यलब्धि है । यह लब्धि चारित्र मोहनीय कर्मके उदयसे और वीर्यान्तराय कर्मके क्षमोपशमसे प्राप्त होती है । जिस लब्धिकी प्राप्तिसे संयममें जीवकी प्रवृत्ति होती है वह पण्डितलब्धि है । यहाँ पर पण्डित शब्दका अर्थ संयत है । संयतकी वीर्यलब्धि उसे संयमयोगो में प्रवृत्तिकी कारणभूत होती है । तथा जिस लब्धिसे देशविरतिमें प्रवृत्ति होती है वह बालपण्डित'तिविहा पण्णत्ता' वीर्य सम्धि प्रहारनी छे. ' तं जहा ' नेम वालवीरियलद्धी पंडियचीरियलद्धी बालपंडियवीरियलद्धी' मासवीर्य सब्धि, पडितवीर्य લબ્ધિ અને ખાલપ`ડિત વીય લબ્ધિ. અસ યમ ચેગામાં પ્રવૃત્તિના નિમિત્ત ભૂત જે અસયત જીવનુ–સયમ વિનાના અજ્ઞાની જનનું વિનાના અન્નાની જનનુ વી હોય છે તે ખાલવીય છે. તેનું નામ ખાલવીય લષ્ઠિ છે તાપ કહેવાનુ એ છે કે સયમ વિનાના જીવાનુ અજ્ઞાનપૂર્વક જે કષ્ટપૂર્વક અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ હોય છે તે માલવીય લબ્ધિ છે. આ લબ્ધિ ચારિત્ર્ય મેહનીય કના ઉદયથી અને વિર્યાન્તરાય કર્માંના ક્ષયાપશ્ચમથી પ્રાપ્ત થાય છે જે બ્લિની પ્રાપ્તીથી સયમમાં જીવની પ્રવૃત્તિ થાય છે તે પડિતવીય લબ્ધિ છે. અહીં પડિત શબ્દના અર્થ સયત એવા છે સયતની વીર્ય લબ્ધિ જેને સયમ ચેગામાં પ્રવૃત્તિની દેશવિરતીમાં પ્રવૃત્તિ ાય છે તે માલ પડિત તથા જે લબ્ધિથી ખાદ્યપડિત શબ્દના કારણભૂત હાય છે વીલબ્ધિ ડેાય છે. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ४१६ सा बलपण्डितवीर्यलब्धिः । गौतमः पृच्छति- इंदियदी मं भंते । कविहा पणता ?' हे भदन्त । इन्द्रियलब्धिः खन्द कतिविधा प्राप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा ! पंचविदा पण्णत्ता' हे गौतम ! इन्द्रियलब्धिः खलु पश्वविधा प्रज्ञप्ता, 'त जहा- सोइ दियलद्धी, जाब फासिंदियलद्धी' तद्यथा - भोत्रेन्द्रियलब्धिः, यावत् प्राणेन्द्रियलब्धिः, रसनेन्द्रियलब्धिः चक्षुरिन्द्रियक विधः स्पर्शेन्द्रियलब्धिः । गौतमः पृच्छति - नाणलडिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अम्नाणी ?” हे भदन्त ! ज्ञानलब्धिकाः ज्ञानस्य लब्धियेषां तथा ज्ञानलब्धिमन्त इत्यर्थः जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति ? अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह - 'योगमा ! नाणी, नो अन्नाणी, अत्थेगड्या दुन्नाणी, एवं पंच नाणाइ भयणाए' वीर्यलब्धि है । बालपण्डित शब्दका अर्थ यहां पर संयतासंयत- देश विरति श्रावक लिया गया है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते है'इंदियलद्धिणं भंते ! कविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन्द्रियलब्धि कितने प्रकारकी कही गइ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा पण्णत्ता' इन्द्रियलब्धि पांच प्रकारकी कही गई है । 'जहा' जैसे- 'सोइंदियलडी, जाव फासिंदियलद्धी' श्रोत्रेन्द्रिय लब्धि, यावत् चक्षुरिन्द्रियलब्धि, घ्राणेन्द्रियलब्धि, रसनेन्द्रियलब्धि, और स्पर्शनेन्द्रियलब्धि | अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'नाणलद्धियाणं भंते । जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो ज्ञानलब्धिवाले जीव है वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी, नो अन्नाणी, अत्थेगया दुन्नाणी, एवं पंचाणाई भयणाए' ज्ञानलब्धिवाले जीव ज्ञानी होतेहैं, - અસ યતાસ યત દેવિતી શ્રાવક એવે થાય છે. પ્રશ્ન :- इंदियद्वीणं भंते कइविहा पण्णत्ता' हे भगवन । द्रिय बधि डेंटला अारनी अड्डी है, उत्तरमा प्रभु उ' गोयमा' हे गौतम! ' पंचविद्या पण्णत्ता' द्रिय सम् ियांन्य अारनी ४सी छे. ' तं जहा ' ? ' सोइंदिय लद्धी, जाव फासिंदियलद्धी, श्रोत्रेन्द्रिम લબ્ધિ, પ્રાણેન્દ્રિયલબ્ધિ રસનેન્દ્રિય લબ્ધિ, ચક્ષુરિન્દ્રિય લબ્ધિ અને સ્પર્શનેન્દ્રિય લબ્ધિ. प्रश्न :- नाणलद्धियाणं / भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी નાની ઢાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? ઉઃ– अन्नाणी अत्थेगइया दुन्नाणी, एवं " पंचनाणाई भयणाए ' ज्ञानविाजा व ज्ञानी होय छे, अज्ञानी होता नथी ने હે ભગવન્ ! જ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવા શું गोयमा ' हे गौतम! ' नाणी नो 4 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रमेगचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ मु.७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४१७ हे गौतम ! ज्ञानलब्धिमन्तो जीवा ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनः, तत्र सन्ति एकके केचन द्विज्ञानिनः, एवं सेपां पञ्च ज्ञानानि भजनया-केचन त्रिज्ञानिनः, केचन चतुर्सानिनः, केचन एकज्ञानिनः, तत्रापि पूर्ववत् एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनो भवन्ति । गौतमः पृच्छति- 'तस्स अलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी?' हे भदन्त ! तस्य ज्ञानस्य अलब्धिका अलब्धिकमन्तो ज्ञानलब्धिरहिताः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति ? अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह- 'गोयमा! नो नाणी, अन्नाणी 'हे गौतम ! ज्ञानलब्धिरहिता जीवाः नो ज्ञानिनो भवन्ति, अपितु अज्ञानिन एव भवन्ति, तत्र 'अत्थेगइया दुअन्नाणी तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए' सन्ति एकके केचन अज्ञानिनो जीवा द्वयज्ञानिनो अज्ञानी नहीं होते । जो ज्ञानी होते हैं उनमें कितनेक दो ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक तीन ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक चार ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक एक ज्ञानवाले होते हैं। जो एक ज्ञानबाले होते हैं वे केवलज्ञानवाले होते हैं- दो ज्ञानवाले जो होते हैं वे भतिज्ञान और श्रुतज्ञालवाले होते हैं इत्यादि सब कथन पहिले जैसा जानना चाहिये । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तस्ल अलद्धिथाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी? हे भदन्त ! जो ज्ञानलब्धिसे रहित होते हैं- ऐसे जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नाणो अन्नाणी' ज्ञानलब्धि रहित जीव ज्ञानी नहीं होते हैं, किन्तु अज्ञानी ही होते हैं। इन अज्ञानी जीवोमें 'अत्थेगड्या दु अन्नाणी तिन्नि अण्णाणाणि अयणाए' कितनेक जीव दो अज्ञानवाले होते हैं और कितनेक अज्ञानी जीव જ્ઞાની હોય છે તેમાં કેટલાક બે જ્ઞાનવાળા અને કેટલાક ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને કેટલાક ચાર જ્ઞાનવાળા અને કેટલાક એક જ્ઞાનવાળા હોય છે જે એક જ્ઞાનવાળા હોય છે-તે કેવળજ્ઞાનવાળા જ હોય છે જે બે જ્ઞાનવાળા હોય છે તે મતિજ્ઞાન અને શ્રત જ્ઞાનવાળા हाय ते प्रत्याहि समययन पडेसानी म सभ से प्रश्न - तस्स अलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' गवना ज्ञान eDE १२ना खाय छ शुजानी होय छे भज्ञानी होय छ ? :- 'नो नाणी अन्नाणी' गानसम्म हीत शानी नही पर मज्ञानी छ भने ते मज्ञानीयामा 'अत्थेगइया दअन्नाणी, तिन्नि अन्नाणाणि भयणाए' 1 4 में अचानवाणा, કેટલાક ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે એ રીતે ત્રણ અજ્ઞાનવાળાની ભજના છે પ્રશ્ન : HTHHTHHTHHTHHATHI Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ भगवती सूत्रे भवन्ति, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, तथाच केचन व्यज्ञानिनोऽपि । गौतमः पृच्छति - 'आभिणिवोहियणाणलडिया णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी?” हे भदन्त ! आभिनिबोधिकज्ञानलव्धिकाः मतिज्ञानलब्धिमन्तः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः ? किंवा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा नाणी, नो अण्णाणी, अत्थेगइया दुन्नाणी तिम्नाणी चत्तारि नाणाई भयणाए' हे गौतम ! आभिनिबोधिकज्ञानलब्धिमन्तो जीवा ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनः, तत्र सन्ति एकके मतिज्ञानलब्धिमन्तो ज्ञानिनः द्विज्ञानिनः, तेपां मतिज्ञानलब्धिकानाम् चत्वारि ज्ञानानि भजनया भवन्ति केचन विज्ञानिनः केचन चतुर्ज्ञानिनोऽपि केलिनस्तु नास्ति आभिनिवोधिकज्ञानमिति भावः । गौतमः पृच्छति 'तस्स अलद्धिया णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नोणी ?' हे भदन्त ! तस्य आभिनितीन अज्ञानवाले भी होते हैं इस तरह तीन अज्ञानवाले होने की भजना है । अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं- 'आभिणिवोहियणाणलडियाणं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! आभिनिबोधिज्ञानलब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते है या अज्ञानी होते हैं ? आभिनिबोधिक ज्ञान लब्धिसे तात्पर्य यहां मतिज्ञानलब्धिसे है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! ' नाणी नो अण्णाणी ' आभिनियोधिक ज्ञानलब्धिवाले - मतिज्ञानलब्धिवाले जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं । इनमें 'अत्थेगइया दुन्नाणी, तिन्नाणी चत्तारि नाणाई भयणाए' कितनेक जीव दो ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक जीव तीन ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक जीव चार ज्ञानवाले भी होते हैं - अर्थात् चार ज्ञानवाले जो मतिज्ञानलब्धिवाले जीवोंमें होते हैं वे भजनासे होते हैं अर्थात् होते भी हैं ओर नहीं भी होते हैं । इनमें केवली नहीं होते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते 4 आभिणिवोहियनाणलद्धियाण भंते जीवा किं नागी अन्नाणी ' डे भहन्त ! माभिनिमोधि ज्ञान सन्धिवाणा को ज्ञानी होय हे अज्ञानी ? 6 :- ' गोयमा ' हे गौतम! 'नाणी नो अन्नाणी' मालिनीमोषिक ज्ञान सम्धिवाणा - मतिज्ञान सन्धिवाजा छत्र ज्ञानी होय छे अज्ञानी होता नथी, तेमां ' अत्येगइया दुन्नाणी तिन्नाणी चत्तारिनाणाई भयणाए ' डेटला लव मे ज्ञानवाणा भने सा ज्ञान भने डेटसा ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે અર્થાત્ ચાર જ્ઞાનવાળા જે મતિજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવામાં હાય છે તે ભજનાથી હેાય છે. એટલે કે હાય છે પણ ખરા અને હેતા પણ નથી. તેમનામાં કેવળી होता नथी. प्रश्न : - 'तस्स अलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' " Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४१९ बोधिकज्ञानस्य अलब्धिकाः लब्धिरहिताः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि' हे गौतम ! मतिज्ञानलब्धिरहिता जीवाः ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि तत्र 'जे नाणी ते नियम एगनाणी केवलनाणी, जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' मतिज्ञानलब्धिरहिता ये ज्ञानिनो भवन्ति ते नियमात् एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनो वोध्याः ये तु अज्ञानिनस्ते सन्ति एकके द्वज्ञानिनः, तेषां त्रीणि अज्ञानानि भजनया, केचन व्यज्ञानिनः इत्यर्थः, 'एव ं सुयनाणलद्धीया वि' एवम् आभिनिवोधिकज्ञानलब्धिकवदेव श्रुतज्ञानलब्धिका 6 तस्सअलब्धियाणं भंते! जीवा किंनाणी अन्नाणी' हे भदन्त जो जीव आभिनिबोधिकज्ञानलब्धि से रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। ' नाणी वि, अन्नाणी वि ' हे गौतम ! आभिनिबोधिक ज्ञानलब्धि से रहित जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । इनमें 'जे नाणी ते नियमा एगनाणी केवलनाणी, जे अन्नाणी ते अत्थेोगइया दुअन्नाणी, तिन्नि अण्णाणाई भयणाए ' जो ज्ञानी होते हैं वे नियम से एक केवलज्ञान से ज्ञानी होते हैं और जो अज्ञानी होते हैं. उनमें कितनेक दो अज्ञानवाले होते हैं तथा इनमें जो तीन अज्ञानी होते हैं । वे भजना से होते हैं । अर्थात् कोई २ इनमें तीन अज्ञानवाले भी होते हैं । एवं सुयनाणलद्धि या वि आभिनिवोधिक ज्ञानलब्धिवालों की तरह ही श्रुतज्ञान लब्धिवालोंको भी ज्ञानी ही जानना 6 હે ભગવાન જે જીવ અભિનીમાધિક જ્ઞાનલબ્ધિથી રહિત હાય છે તે શું જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે? ઉ 'नाणी व अन्नाणी त्रि' हे गौतम! मालिनीोधि જ્ઞાન લશ્વિક વગરના જીવે જ્ઞાની પણ હાય છે અને અજ્ઞાની પણ હાય છે તેમનામા ' जे नाणी ते नियमा एगनाणी केवलनाणी जे अन्नाणी ते अत्थेगया दुअन्नाणी तिन्नि अन्नणाइ भयणाए ' ने ज्ञानी होय छे ते नियमयी જ્ઞાનવાળા હાય છે અને જે અજ્ઞાની હાય છે. તેમાં કેટલાક એ અજ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા ભજનાથી હાય છે અર્થાત્ કાઇ કાઇ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા પણુ હાય છે. 'एवं सुगनाणलद्धियावि' मामिनिमोधिक ज्ञानसम्धिवाणाखनी भाइ श्रुतज्ञानसम्धिવાળાઓને પણ જ્ઞાની જ સમજવા, અજ્ઞાની નહીં, નાનીયામા પણ કાઇ એ જ્ઞાનવાળા અને Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ४२० केचन त्रिज्ञानिनः, " अपि अवसेया, तेऽपिज्ञानिनो नो अज्ञानिनः, तत्रापि केचन द्विज्ञानिनः, केचन चतुर्ज्ञानिनो भवन्ति इति भावः । तम्स अलद्धिया विजहा आभिणिवोहियाणस्स अलद्धिया' तस्य श्रुतज्ञानस्य अलब्धिका अपि लब्धिरहिता अपि जीवा यथा आभिनिवोधिकज्ञानस्य अलब्धिकाः पूर्ववर्णितास्तथैव ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि ये ज्ञानिनस्ते नियमात् एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनः, ये अज्ञानिनस्ते भजनया केचन - ज्ञानिनः केचन व्यज्ञानिनो भवन्ति इति भावः । गौतमः पृच्छति- 'ओहिनागलीया णं पुच्छा ?' हे भदन्त ! अवधिज्ञानलब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः १ किंवा अज्ञानिनो भवन्ति ? इति पृच्छा प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी, नो अम्नाणी' हे गौतम ! अवधिज्ञानलब्धिमन्तः ज्ञानिनो Haन्ति, तो अज्ञानिनः, तत्रापि अत्येगइया तिनाणी, अत्येगइया चउनाणी' चाहिये. अज्ञानी नहीं, ज्ञानियों में कोई दो ज्ञानवाले कोड़ तीन ज्ञानवाले और कोई चार ज्ञानवाले होते हैं । ' तस्स अलद्विया वि जहा आभिणिवोहियनाणस्स अलडिया ' श्रुतज्ञानकी लब्धि से रहित जीव भी आमिनिवोधिकज्ञानलब्धि से रहित जीवोंकी तरह ही जानना चाहिये । अर्थात् इनमें ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । जो ज्ञानी होते हैं वे नियमसे एक ज्ञान केवलज्ञान से ज्ञानी होते हैं और जो अज्ञानी होते हैं वे भजना से कितनेक दो अज्ञानवाले होते हैं, और कितनेक तीन अज्ञानवाले होते हैं । अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'ओहिना णलद्वियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! अवधिज्ञान लब्धिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इस प्रश्नका उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी, नो अन्नाणी' अवधिज्ञान लब्धिक जीव ज्ञानी ही होते हैं, अज्ञानी नहीं होते । ज्ञानीमें 'अत्थेगइया तिनाणी, अत्थे S हैं। यार ज्ञानवाणा होय . तस्म अलद्धियात्रि जहा आभिणिवेोहियनाणस्सअलद्धिया , શ્રુતજ્ઞાન લબ્ધી વગરના જીવને પણ અભિનીમેધિક જ્ઞાનલબ્ધિ રહિતના છવાની માફ્ક સમજવા, અર્થાત્ તેમનામા કેટલાક જ્ઞાની, કેટલાક અજ્ઞાની પણ હોય છે. જે જ્ઞાની હાય છે તે નિયમથી એક જ્ઞાન-કેવળજ્ઞાનવાળા હાય તે અને જે અજ્ઞાની હાય છે તેભજનાથી સ્કેટલે કે કેટલાક બે અજ્ઞાનવાળા અને કેટલાક ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હાય છે. प्रश्न :- ओहिनाणलद्धियाण पुच्छा હે ભદન્ત ! અવધિજ્ઞાન લબ્ધિવાળા ८ , છવા જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની? ઉ 'गोयमा' हे गौतम | 'नाणी नो अन्नाणी ' અવધિજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવે જ્ઞાની જ હેાય છે, અજ્ઞાની હતા નથી. જ્ઞાનીએામાં -- Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ म. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४२१ सन्ति एकके केचन अवधिमानलब्धिकाः निमानिनः, केवलमनापर्यवनाना सद्भावे विज्ञानिनो भवन्ति, सन्ति एकके केचन चतुर्मानिनो भवन्ति, तेषां केवलनानाभावात्, तत्र-'जे तिन्नाणी ते आभिणिबोडियनाणी, मुयनाणी ओहिनाणी' ये विज्ञानिनोऽवधिज्ञानलन्धिकास्ते आभिनिवोषिक मानिनः, शुतज्ञानिनः, अवधिशानिनो भवन्ति, 'जे चउनाणी ते आभिणिवोडियनाणी, मुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी' ये तु चतु निनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, मनःपर्यवज्ञानिनो भवन्ति । गौतमः पृच्छति- 'तस्स अलद्धियाणं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त! तस्य अवधिज्ञानस्य अलब्धिका लन्धिका लब्धिरहिताः खल्लु जीवाः किं जानिनः, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, गइया चउनाणी' कितनेक जीव तीन ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक चार ज्ञानवाले होते हैं। जो तीन ज्ञानवाले होते हैं उनके मनःपर्यवज्ञान और केवलज्ञान नहीं होता है और जो चार ज्ञानवाले होते हैं उनको केवलज्ञान नहीं होता है. 'जे तिनाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी' यही बोत विज्ञानी होने में इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। तथा 'जे चउनाणी ते आभिणिघोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी' चार ज्ञानों से ज्ञानी होनेकी बात इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तस्स अलद्धिया णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव अवधिज्ञानलब्धिवाले नहीं होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं उत्तरमें प्रभु कहते हैं'अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्येगइया चउ नाणी' मा १ नए नानपारा मन કેટલાક જીવ ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે. જે ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે તેમનામાં મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન હેતું નથી અને જે ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે તેમને કેવળજ્ઞાન डात नथी. तिन्नाणी ते अभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहियनाणी, જે ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે તેઓ આભિનધિક જ્ઞાનશ્રતજ્ઞાન, અને અવધિજ્ઞાન એ ત્રણ ज्ञानपाडाय छे 'जे चउनाणी ते आभिणिवोहियनाणी, मुयनाणी ओहियनाणी, मणपज्जवनाणी' यार शानथा ज्ञानी जापानी पात ५२न सूत्रा४थी २५०८ याय प्रश्न :- 'तस्स अलद्धियाणं भते जीवा किं नाणी अभाणी पन्त ! २१ અવધિજ્ઞાન લબ્ધિવાળા નથી દેતાં તે જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? ઉ. - Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ - भगवतीस्त्रे हे गौतम ! अबधिज्ञानलब्धिरहिता ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्ति 'एव ओहिनाणवज्जाइं चत्तारि नाणाई, तिन्निअन्नाणाई भयणाए' एव खलु अवधिज्ञानवर्जानि चत्वारिज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि च भजनया भवन्ति, तथा चावधिज्ञानस्य लब्धिरहिता ये ज्ञानिनस्ते मतिश्रुतापेक्षया द्विजानिनः, मतिश्रुतमनःपर्यवज्ञानापेक्षया त्रिज्ञानिनः, केवलज्ञानापेक्षया एकज्ञानिनो भवन्ति, ये तु अज्ञानिनस्ते मत्यज्ञान-श्रुताज्ञानापेक्षया द्वयज्ञानिनः, विभङ्गज्ञान सहितापेक्षया च व्यज्ञानिनो भवन्तीति भावः । गौतमः पृच्छति- 'मण पज्जवनाणलद्धियाणं पुच्छा' भदन्त ! मनापर्यज्ञानलन्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? इति पृच्छा प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! णाणी, णो अन्नाणी' हे गौतम ! मनःपर्थवज्ञानलब्धिकाः जीवा गोयमा' हे गौतम ! 'नाणी वि अन्नाणी वि' जो जीव अवधिज्ञान लब्धिवाले नहीं होते हैं वे ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते है । 'एवं ओहिनाणवजाइं चत्तारि नाणाइं तिन्नि अण्णाणाई भयणाए' जो ज्ञानी होते हैं वे मतिज्ञानवाले, श्रुतज्ञानवाले होते हैं। तथा- मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और मनःपर्यवज्ञानवाले होते हैं, तथा एकज्ञान- केवलज्ञानवाले होते हैं। और जो अज्ञानी होते है वे मत्याज्ञान, श्रुताज्ञानकी अपेक्षासे दो अज्ञानवाले होते हैं, विभंगज्ञान सहितकी अपेक्षाले तीन अज्ञानवाले होते हैं। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'मणपजवनाणलद्धियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! मनःपर्यवज्ञानलब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! 'नाणी णो अनाणी' हे गौतम ! 'गोयमा' गौतम ! 'नाणी वि अनाणी वि' रे सवधिसान २जित डाय छे ते ज्ञानी पाय खाय छ भने मचानी ५९ हाय छे. 'एवं ओहिनाण वज्जाइं चत्तारिनाणाई तिन्नि अन्नाणाइ भयणाए' रेशानी हाय छ त भतिજ્ઞાન અને શ્રુત જ્ઞાનવાળા હોય છે, તેમજ મતિધૃત અને મન:પર્યવજ્ઞાનવાળા હોય છે તથા એક જ્ઞાન-કેવળજ્ઞાનવાળા જ હોય છે અને જે અજ્ઞાની હોય છે તે મત્યજ્ઞાન, શતાજ્ઞાનની અપેક્ષાએ બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે અને વિભાગજ્ઞાન સહિતની અપેક્ષાએ ना मज्ञानवा होय छे. ५ :- 'मणपज्जवनाणलद्धियाणं पुच्छा' हे महत! भन ५य ज्ञान या ७१ जानी राय छ । मज्ञानी डाय छ ? 6.:-'गोयमा' गौतम । 'नाणी ना अन्नाणी' भन:५१ जानसमा १ झानी सोय Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४२३ ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनः, तत्र 'अत्थेगइया तिनाणी, अत्येगइया चउनाणी' सन्ति एकके मनःपर्यवलब्धिमन्तो ज्ञानिनः अवधिकेवलज्ञानस्यैवाभावात् चतुर्ज्ञानिनो भवन्ति, तत्र 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयणाणी, मणपज्जवणाणी' ये त्रिज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, मनः पर्यवज्ञानिनेो भवन्ति, ' जे चउनाणी ते आभिणिवोहियणाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी' ये तु चतुर्ज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, मनः पर्यवज्ञानिनश्च भवन्ति इति भावः । गौतम पृच्छति - "तस्स अलद्धिया णं पुच्छा ? हे भदन्त ! तस्य मनः पर्यत्रज्ञानस्य अलब्धिका लब्धिरहिताः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? इति पृच्छा प्रश्नः, भगवानाह - ' गोयमा ! णाणी वि, अन्नाणी वि ' हे गौतम ! मनःपर्यवज्ञानलब्धिरहिताः जीवाः ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनो-मनः पर्यवज्ञान लब्धिवाले जीव ज्ञानी ही होते हैं अज्ञानी नहीं होते । इनमें 'अस्थेगया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउनाणी' कितनेक मनः पर्यव ज्ञानवाले जीव अवधिकेवलज्ञानके अभाव से मतिज्ञानी, श्रुतज्ञानी और मनःपर्यवज्ञानी होते हैं तथा कितनेक केवलज्ञानके अभाव से चार ज्ञानी - मतिज्ञानी, श्रुतज्ञानी, अवधिज्ञानी और मनःपर्यवज्ञानी होते हैं । यही बात 'जे तिन्नाणी, ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणी' इन सूत्रपाठोंसे प्रकट की गई हैं। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- ' तस्स अलद्धियाणं भंते ! पुच्छा ' हे भदन्त ! जो मनः पर्यवज्ञान से रहित होते हैं- ऐसे जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'णाणी वि अन्नाणी वि' 'मनः पर्यवज्ञानलब्धिसे रहित जीव ज्ञानी भी होते हैं और અજ્ઞાની હાતા નથી તેમનામાં अत्येगइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउनाणी ' કેટલાક મનઃ૫ વજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવા કેવળજ્ઞાનના અભાવમા મતિજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની અને મન:પર્ય વજ્ઞાની હાય છે અને કેટલાક કેવળ જ્ઞાનના અભાવમાં મતિજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની અને મનઃપ જ્ઞાની એ ચાર જ્ઞાનવાળા હાય છે. એજ વાત 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणी, जे उनाणी ते आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी, मणपज्जवनाणी ' ो सूत्रपाथी समलव्या छे. अश्न :-' तस्स अलद्धियाणं भंते पुच्छा 'डे लत ! मनःपर्यंवજ્ઞાનલબ્ધિ રહિત હૈાય છે એવા જીવા નાની હાય છે કે અજ્ઞાની ? 'गोयमा - गौतम! 'नाणी व अन्नाणी त्रि' भनः पर्यवज्ञान सम्धिथी रहित व ज्ञानी 6 , , - Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४२४ भगवती 'ऽपि तत्र 'मणपज्जवणाणवज्जाइ चत्तारि णाणाई, तिनि अन्नाणाई भयणाए' मनः पर्यवज्ञान जीनि चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि च भजनया भवन्ति, तथा च मनः पर्यवज्ञानरयालब्धिका ये ज्ञानिनस्ते मतिश्रुतापेक्षया द्विज्ञानिनः, मतिश्रुतावधिज्ञानापेक्षया त्रिशनिनः, केवलज्ञानापेक्षयातु एकज्ञानिनो भवन्ति, ये तु अज्ञानिनस्ते मत्यज्ञान - श्रुताज्ञानापेक्षया द्वयज्ञानिनः, मत्यज्ञान - श्रुलाज्ञान विभङ्गज्ञानापेक्षया तु त्र्यज्ञानिनो भवन्तीति भावः । गौतमः पृच्छति'केवलनाणलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ?' केवलज्ञानलब्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? 'गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी, नियमा एगणाणी केवलनाणी' हे गौतम! केवलज्ञानलब्धिका जीवा ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनः, तत्रापि नियमात् अज्ञानी भी होते हैं । जो इनमें ज्ञानी होते हैं वे 'मणपज्जवणाणबज्जाई चत्तारिणाणाइ तिनि अन्नाणाई भयणाए' मतिज्ञान, श्रुतज्ञानकी अपेक्षा से दो ज्ञानवाले होते हैं और मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञानकी अपेक्षासे तीनज्ञानवाले हैं और केवलज्ञानकी अपेक्षासे एक ज्ञानवाले होते हैं । तथा जो इनमें अज्ञानी होते हैं वे मत्यज्ञान, भगवानाह - ताज्ञानकी अपेक्षासे दो अज्ञानवाले और विभंगज्ञान सहित तीन अज्ञानवाले होते हैं । अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'केवलनाणलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव केवलज्ञान लब्धिवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'नाणी, नो अन्नाणी' केवलज्ञान लब्धिवाले जीव नियमसे ज्ञानी ही होते हैं પશુ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે. તેમનામા જે જ્ઞાની હોય છે તેઓ मणपज्जवनाणचज्जाई चचारिनाणाइ, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાનથી જ્ઞાનવાળા હાય છે અવધિજ્ઞાનની અપેક્ષાએ ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને કેવળજ્ઞાનની અપેક્ષાએ કેટલાક કેવળજ્ઞાનવાળા અને મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને જ હેાય છે. તથા તેગ્મામા જે અજ્ઞાનો હાય છે તે મત્યજ્ઞાન, શ્રુતાજ્ઞાનની અપેક્ષાએ એ અજ્ઞાનવાળા અને વિભગદાન સહિતની અપેક્ષાએ ત્રણ જ્ઞાનવાળા હાય છે પ્રશ્ન ઃ— ' केवलनाणलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे अहन्त ! ঐ ધ્રુવળ જ્ઞાનલબ્ધિવાળા હોય છે તે નાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ? ઉ. :हे गौतम! ' नाणी नो अन्नाणी ' ठेवणज्ञानवाणा व नियमथी ज्ञानी 4 , होय छे. 'गोयमा' Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ स. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४२५ नियमतः केवलज्ञानलब्धिका एकज्ञानिनः केवलज्ञानिन एव भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'तस्स अलद्धिया णं पुच्छा ?" ऐ भदन्त ! तस्य केवलज्ञानस्य अलब्धिका लब्धिरहिताः किं ज्ञानिनो भवन्ति ? अज्ञानिनो वा ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी चि, अन्नाणी वि,' हे गौतम! केवलज्ञानलब्धिरहिता जीवाः ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि तत्र 'केवलनाणबज्जाई' चत्तारि णाणाइ, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' केवलज्ञानवजनि चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि च भजनया भवन्ति, तथाच केवलज्ञानालब्धिकानां मध्ये ये ज्ञानिनस्ते केचन मतिश्रुतज्ञानिनः केचन मतिश्रुतावधिज्ञानिनः, मतिश्रतमनः पर्यवज्ञानिनो वा केचन तु मतिश्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानिनो अज्ञानी नहीं होते और न वे दो आदिज्ञानवाले ही होते हैं । किंतु एक केवलज्ञानवाले ही होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछने हैं कि 'तस्स अलद्वियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! जो जीव केवलज्ञानलब्धि से रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं, या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'नाणी वि अन्नाणी वि' केवलज्ञानलब्धिसे रहित जीव ज्ञाली भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । इनमें जो ज्ञानी होते हैं वे 'केवलनाणवज्जाहूं चत्तारि णाणाइ तिनि अन्नाणाई भगणाए ' भजनासे केवलज्ञानवर्जित चार ज्ञानवाले होते हैं और जो अज्ञानी होते हैं वे भजनासे तीन अज्ञानवाले होते हैं । कहने का तात्पर्य यह है कि केवलज्ञानलब्धिक जीवोंके बीच में जो ज्ञानी होते हैं वे कितनेक तो मतिज्ञान और श्रुतज्ञानवाले होते हैं और कितनेक मति, श्रत, अवधिज्ञानवाले होते हैं, या मति श्रुत, मनः पर्यवज्ञानवाले होते हैं તેએાએ આદિજ્ઞાનવાળા હાતા નથી प्रश्न :- 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा હૈ બદન્ત ! જે જીવ કેવળજ્ઞાનલબ્ધિરહિત હેાય છે તે નાની હાય છે કે અજ્ઞાની ? " ७ . - गोयमा हे गौतम ' 'नाणी वि अन्नाणि वि' ठेवणज्ञानसम्धिथा रहित જીવ જ્ઞાની પણ હાય છે અને અજ્ઞાની પણ હાય છે, તેએામા જે જ્ઞાની હાય છે તે 'केवलनाणवज्जाई, चत्तारिनाणाई, तिनि अन्नाणाइ भयणाएं' भन्ननाथी ठेवणજ્ઞાન રહિત ચાર જ્ઞાનવાળા હાય છે અને મે અજ્ઞાની હોય છે ને ભજતાથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હેાય છે. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે કેવળજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવામા જેએ જ્ઞાની હાય છે તે પૈકી કેટલાક મતિજ્ઞાન અને શ્રુત જ્ઞાનવાળા અને મતિ-શ્રુત અને વિધજ્ઞાનવાળા હોય છે. અગર મતિ, શ્રુત, અને મનઃ૫ વજ્ઞાનવાળા હેાય છે તથા Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२६ भगवती सूत्रे " " भवन्ति इत्यर्थः, ये तु अज्ञानिनस्ते केचन मत्यज्ञानि - श्रुताज्ञानिनः, केचन मत्यज्ञान - श्रुताज्ञान- विभङ्गज्ञानवन्तश्च भवन्ति इत्येवमुभयत्र भजनयाऽवसेयाः । गौतमः पृच्छति - 'अम्नाणलद्धिया णं पुच्छा ?' हे भदन्त ! अज्ञानलब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! नो नाणी, अन्नाणी, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' हे गौतम ! अज्ञानलब्धिका जीवा नोज्ञानिनः, अपितु अज्ञानिनो भवन्ति, तत्र च त्रीणि अज्ञानानि भजनया, केचन अज्ञानलब्धिका द्वयज्ञानिनः केचन व्यज्ञानि इत्यर्थः । गौतमः पृच्छति' तस्स अलडिया ण पुच्छा ?" हे भदन्त ! तस्य अज्ञानस्य अलब्धिका लब्धिऔर कितनेक मति, श्रुत, अवधि एवं मनः पयवज्ञानवाले होते हैं । तथा जो अज्ञानी होते हैं वे कितनेक मत्यज्ञान श्रुताज्ञानवाले होते हैं और कितनेक मतिअज्ञान, श्रुतअज्ञान एवं विभंगज्ञानवाले होते हैं । इस तरह से दोनों में ज्ञान और अज्ञानकी भजना जानना चाहिये । अर्थ गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'अन्नाणलद्धियाणं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! जो अज्ञानलब्धिवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'नो नाणी, अन्नाणी' अज्ञानलब्धिवाले जीव ज्ञानी नहीं होते हैं, किन्तु अज्ञानी होते हैं । इनमें 'तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । अर्थात् कितनेक अज्ञानलब्धिवाले जीव दो अज्ञानवाले होते हैं और किननेक तीन अज्ञानवाले होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तस्स अलद्वियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! जो जीव अज्ञानकी જે અજ્ઞાની હાય છે તે પૈકી કેટલાક મત્યજ્ઞાન, શ્રુનાજ્ઞાનવાળા હાય છે અને કેટલાક સત્યજ્ઞાન, શ્રુતાજ્ઞાન અને વિભગજ્ઞાનવાળા હોય છે એ રીતે બે પ્રકારોમા જ્ઞાન અને અજ્ઞાનની ભજના સમજી લેવી प्रश्न :- ' अन्नाणलद्धियाणं भंते पुच्छा ' हे लहन्त ! ने अज्ञानसन्धिवाणा હાય છે તે જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે! ઉ. :– 4 गोयमा' हे गौतम ! 'नो नाणी अन्नाणी ' अज्ञान सन्धिवाणा व ज्ञानी होता नथी किंतु अज्ञानी ४ होय हे गोमा 'तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' ऋणु अज्ञान लग्नाथी होय छे. અર્થાત્ કેટલાક અજ્ઞાનલબ્ધિવાળા જીવ કે અજ્ઞાનવાળા હોય છે અને કેટલાક ત્રણ अज्ञानवाणा होय छे. श्र:- तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' हे लहन्त! ? कुव Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टोका श. ८ उ. २ सू. ७ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४२७ रहिता जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा? इति पृच्छा प्रश्नः, . भगवानाह- 'गोयमा ! नाणी, नो अनाणी' हे गौतम ! अज्ञानलब्धिकाः जीवाः ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिन: 'पंचनाणाई भयणाए' अज्ञानालब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनया भवन्ति, तानि च पूर्वोपदर्शितरीत्या स्वयम्रयानि । 'जहा अन्नाणस्स लद्धिया अलद्धिया य भणिया,एवं मइअन्नाणस्स सुयअन्नाणस्स य लद्विया अलद्धियाँ य माणियव्या' यथा अज्ञानस्य लब्धिकाः अलब्धिकाश्च भणिताः, एवं मत्यज्ञानस्य श्रताज्ञानस्य च लब्धिकाः अलब्धिकाश्च भणितव्याः, लब्धिसे रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं अथवा अज्ञानी होते हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'नाणी, नो अनाणी' हे गौतम ! अज्ञान लब्धिसे रहित जीव ज्ञानी ही होते हैं अज्ञानी नहीं होते हैं। इनको 'पंचनाणाइं भयणाए' पांच ज्ञान सजनासे हैं-ये किस प्रकार से होते हैं सो यह बात पहिले जैसी प्रकट की गई हैं उसी तरह जाननी चाहिये । 'जहा अपणाणस्ललडिया, अलद्धिया भणिया, एवं महअण्णाणस्स सुय अन्नाणस्त लड़िया अलद्धिया वि भाणियन्या' जिस प्रकार से अज्ञानकी लब्धिवाले और अज्ञानकी अलब्धिवाले जीव कहे गये हैं उसी प्रकारसे मतिअज्ञान लब्धिवाले एवं मत्यज्ञान अलब्धि. वाले, श्रुतअज्ञानलब्धिवालेऔर श्रतअज्ञान अलब्धिकाले जीवोंके विषयमें भी जानना चाहिये । तथा - जिस प्रकार से अज्ञानलब्धिवाले जीवों के तीन अज्ञान भजनासे कहे गये हैं उसी तरहसे मत्यज्ञान और श्रुतअज्ञान लब्धिवालेजीवोंको भी तीन अज्ञान भजनासे कहना चाहिये। અજ્ઞાનલબ્ધિથી રહિત હોય છે તે શુ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? ઉ :'नाणी नो अनाणी' गौतम ! २मज्ञानसाचिया हित ७ जानी होय छे तया मजानी साता नया तमामा 'पंचनाणाइ भैयणाए' पाय ज्ञान मनाया હોય છે. તે કેવી રીતે હોય છે તે વાત પહેલા જેવી રીતે પ્રકટ કરી છે, તે જ રીતે सभोवा 'जहा अन्नाणस्स लद्धिया, अलद्धिया भणिया एवं मइअन्नाणस्स, मयअन्नाणस्स लद्धिया अलद्धिया वि भाणियन्त्रा'२ रे सजान aunt અને અજ્ઞાનની અલબ્ધિવાળા જેના વિષે કહ્યું છે તે જ રીતે મત્યજ્ઞાનલબ્ધિવાળા અને અત્યજ્ઞાન અલબ્ધિવાળા, શ્રુતજ્ઞાન લબ્ધિવાળા અને શ્રુતજ્ઞાન અલબ્ધિવાળા જીના વિષયમાં પણ સમજવું તેવી જ રીતે અજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવોને ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી કહેલા છે તે જ રીતે મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન લજ્વિાળા જીવોને પણ ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી સમજવા અને જેવી રીતે અજ્ઞાન અલબ્ધિવાળા અને પાંચ જ્ઞાન Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे ૪૨૮ तथा च यथा अज्ञानलब्धिकानां त्रीणि अज्ञानानि भजनयोक्तानि तथैव मत्यज्ञानश्रुताज्ञानलब्धिकानामपि तानि वो यानि, एवम् अज्ञान लब्धिकानां यथा पञ्च ज्ञानानि भजनयोक्तानि तथैव मत्यज्ञान-श्रुनाजानालब्धिकानामपि भजनयैव पञ्च ज्ञाना इत्यर्थः, 'विभंगनाणलद्धिया ण तिन्नि अन्नाणाई नियमा, विभङ्गज्ञानलब्धिकानां त्रीणि अज्ञानानि मत्यज्ञान-ताज्ञान-विमगवानरूपाणि नियमात् नियमतो भवन्ति, 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए, दो अन्नाणाई नियमा' तस्य विभङ्गज्ञानस्य अलब्धिकानां ज्ञानिनां पञ्च ज्ञानानि भजनया भवन्ति, केचन विभङ्गज्ञानालब्धिकाः विज्ञानिनः, केचन त्रिज्ञानिनः, केचन चतुर्जानिनः, केचन एकज्ञानिनो भवन्ति, हे अज्ञाने तु मत्यज्ञान -श्रुताज्ञाने नियमात् नियमतो भवत एवेति भावः ॥ सू० ७ ॥ और जिस प्रकारसे अज्ञान अलब्धिवाले जीवोंके पांच ज्ञान भजनासे कहे गये हैं उसी प्रकारसे मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान अलब्धिवालोंके भी पांच ज्ञान भजनासे कहना चाहिये। 'विभंगनाणलद्धिया णं तिन्नि अन्नाणा नियमा' विभंगज्ञान लब्धिवाले जीवोंके तीन अज्ञानमत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान नियमसे होते हैं। 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए, दो अन्नाणाइं नियमा' तथा जो विभंगज्ञान लब्धिवाले नहीं होते हैं उनको पांच ज्ञान भजनासे होते हैंअर्थात् कितनेक विभंगज्ञान लब्धिवाले जीव दो ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक तीन ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक चार ज्ञानवाले होते है और कितनेक एक ज्ञान-केवलज्ञानवाले होते हैं । यदि इनमें कोई अज्ञानी होते हैं तो वे नियमसे मत्यज्ञान और श्रुताज्ञानवाले होते हैं । सू० ७ ॥ ભજનાથી કહેલા છે તે જ રીતે મર્યજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન અલબ્ધિવાળાઓને વિષે પણ पाय ज्ञान मनाया सभरवा ‘विभंगनाणलद्धियाणं तिन्नि अन्नाणाई नियमा' વિભા ગજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવોને મત્યજ્ઞાન, થતાજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાન नियमथा डाय छे. 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाइ भयणाए दोअन्नाणाई नियमा' તથા જે વિભાગ જ્ઞાનલબ્ધિવાળા નથી હોતા તેઓને પાંચ જ્ઞાન ભજનાથી હોય છે. અર્થાત કેટલાક વિભાગજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. અને કેટલાક ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે, કેટલાક ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે અને કેટલાક એક જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનવાળા હોય છે જે તેઓમાં કઈ અજ્ઞાની હોય તે તે નિયમથી મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનવાળા જ હોય છે. હું સૂ ૭ ! Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ. २ ० ८ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४२९ मूलम् - दंसणलडिया णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, पंच नाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, तस्स अलद्धिया णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! तस्स अलद्धिया नत्थि, सम्मदंसणलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए, तस्स अलद्धियाणं तिन्नि अण्णाणाई भयणाए । मिच्छादंसणलद्धिया णं भंते! पुच्छा : तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, तस्स अलखियाणं पंच नाणाई तिन्नि य अन्नाणाई भयणाए सम्मामिच्छादंसणलद्धिया य, अलखिया य, जहा मिच्छादंसणलद्धिया, अलद्धिया तहेव भाणियव्वा शासू. ८॥ छाया - दर्शनलब्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! • 'दंसणलडिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' इत्यादि. सूत्रार्थ - (दंसणलडिया णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! जो जीव दर्शनलब्धिवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (नाणी वि, अन्नाणी चि) हे गौतम ! दर्शनलब्धिवाले जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं (पंच नाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए ) जो ज्ञानी होते हैं उनके पांच ज्ञान और जो अज्ञानी होते हैं उनके तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । ( तस्स अलद्धियाणं भंते ! 'दंसणलद्धियाण मंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' छत्यादि G सूत्रार्थ :- दंसणलद्धियाणं भंते किं नाणी अन्नाणी ' डे लगवान् । જીવ દશનલબ્ધિવાળા હાય છે તે જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ઉ :'गोयमा हे गौतम! 4 नाणी व अन्नाणी त्रि' दर्शनसन्धिवाजा कव। ज्ञानी पशु होय छे श्मने अज्ञानी पशु होय छे 'पंचनाणाइ तिन्नि अन्नाणाई भगणाए ' ने ज्ञानी હેાય છે તેઓને પાચ જ્ઞાન અને જે અજ્ઞાાની હાય છે તેને ત્રણ અજ્ઞાન ભજતાથી होय छे 'तस्स अलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' ભગવાન્ જે Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ४३० खलु तस्य अलब्धिकाः न सन्ति, सम्यग्दर्शनलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकानां त्रीणि अज्ञानानि भजनया । मिथ्यादर्शनलब्धिकाः भदन्त ! पृच्छा, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि च अज्ञानानि भजनया सम्यगू मिध्यादर्शनलब्धिकाच अलब्धिकाश्च यथा मिथ्यादर्शन लब्धिका अलब्धिकास्तथैव भणितव्या ॥ सू० ८ ॥ जीवा किंनाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! जो दर्शनलब्धिसे रहित जीव होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (तस्स अलखिया नत्थि) हे गौतम ! दर्शनकी अलद्धिवाले कोई जीव नहीं होते हैं । 'सम्मदंसणलद्धियाणं पंच नाणाई भयणाए' जो जीव सम्यग्दर्शनलब्धिवाले होते हैं उनको पांच ज्ञान भजनासे होते हैं । (तस्स अलद्वियाणं तिन्नि अण्णाणाई भयणाए ) जो जीव सम्यग्दर्शनलब्धिसे रहित होते हैं उनमें तीन अज्ञान भजनासे होते (मिच्छादंसणलद्वियाणं भते ! पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव मिथ्यादर्शनलब्धिवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( तिनि अन्नाणाई भयणाए ) हे गौतम! जो जीव मिथ्यादर्शनलब्धिवाले होते हैं उनमें तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । (तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई तिनिय अन्नाणाई भयणाए ) जो जीव मिथ्यादर्शनलब्धि से रहित होते हैं उनमें पांच ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजनासे होते हैं (सम्मामिच्छादंसणलद्धिया य, अलडिया य, जहा सिच्छादंसणलद्धी, " દર્શોનલબ્ધિ રહિત જીવ હાય છે તે નાની હાય 3 अज्ञानी ? ' गोयमा ' हे गौतम! तस्स अलद्धिया नत्थि ' दर्शन सम्धिविनाना अ लव होता नथी. ' सम्मद्दसण लद्धियाणं पंचनाणाइ भयणाए ' नेव सभ्य दर्शनवाजा होय छे. तेमाने यांच ज्ञान लभनाथी होय छे ं 'तस्स अलद्धियाणं तिन्नि अन्नाणाई भयणाए ' ? સમ્યગ્ દર્શન રહિત હાય છે તેમા ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હેાય છે. मिच्छदंसण लद्धियाणं भंते पुच्छा ' हे लहन्त ! ने व भिथ्या दर्शनसन्धिवाणा होय छे ते ज्ञानी होय छे} अज्ञानी ? 'तिन्नि अन्नाणाई' भयणाए' हे गौतम ! ? व मिथ्यादर्शनલબ્ધિવાળા હોય છે. તેમાં ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે " " तस्स अलद्वियाणं पंचनाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए " नेव મિથ્યાદર્શનથી રહિત હાય છે. તેએમા પાચ જ્ઞાન તથા ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે. 'सम्मामिच्छादंसणलद्धिया य, अलद्धिया य जहा मिच्छादंसणलद्धि अलद्धि तहेव Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श ८ उ. २ सु. ८ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४३१ टीका- गौतमः पृच्छति - 'दंसणलद्धिया णं भंते! जीवा कि नाणी, अनाणी ?' हे भदन्त ! दर्शनलब्धिकाः श्रद्धानमात्रलब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी वि अम्भाणी वि' हे गौतम ! दर्शनलब्धिका जीवाः ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्ति, तत्र सम्यक् श्रद्धानवन्तो ज्ञानिनस्तदितरे तु मिथ्या श्रद्धानवन्तः अज्ञानिन इति भावः । 'पंच नाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' तत्र ज्ञानिनां सम्यक् श्रद्धानवतां भजनया पञ्च ज्ञानानि, अज्ञानिनां तु त्रीणि अज्ञानान्यपि भजनयैव अलद्धी तहेव भाणियन्वं) सम्यग्मिथ्यादर्शनलब्धिवाले और इसकी लब्धि विना के जीव जैसे मिथ्यादर्शनकी लब्धिवाले और इसकी अलब्धिवाले जीव कहे गये हैं वैसे ही कहना चाहिये । टीकार्थ- गौतमस्वामीने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'दंसणलदियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! दर्शनलब्धिवाले श्रद्धान मात्र लब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'नाणी वि अन्नाणी वि' दर्शनलब्धिवाले जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । इनमें ज्ञानी वे होते हैं जो सम्यकुश्रद्धान वाले होते हैं। और जो मिथ्या श्रद्धान वाले होते हैं वे अज्ञानी होते हैं | पंच नाणाई तिन्नि अन्नाणाइ' भयणाए' सम्यग् श्रदानवाले ज्ञानियोंको भजन से पांच ज्ञान होते हैं, तथा मिथ्या श्रदानवाले अज्ञानियोंको तीन अज्ञान भी भजना से ही होते हैं । ज्ञानियों में यदि एक ज्ञान हो तो वह केवल - ज्ञान होता है, दोज्ञान हों तो वे मतिज्ञान और श्रुतज्ञान होते हैं, भाणियव्यं' सम्मभूमिथ्यादर्शन सम्धिवाणा भने तेनी सम्धिथी रहित लव लेवी रीते મિથ્યાદર્શીન લબ્ધિવાળા અને તેની અલબ્ધિવાળા જીવાને વિષે કહ્યુ છે તે પ્રમાણે સમજી લેવું, टीअर्थ :- गौतम स्वाभीमे अलुने मे पूछयु ! 'दंसणलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवान् ! दर्शनसम्धिवाणा लव ज्ञानी होय छे अज्ञानी ? उत्तर .' गोयमा' हे गौतम! ' नाणी त्रि अन्नाणी त्रि' दर्शनसन्धिवाणा જ્ઞાની પણ હેાય છે અને અજ્ઞાની પણ હેય છે તેમા જ્ઞાની તે ડૅાય છે કે જે સમ્ભશ્રૃહાનવાળા હાય छे भने मिथ्या श्रद्धानवाजा होय हे ते अज्ञानी होय छे. 'पंचनाणाई तिनि अन्नाणाई भयणाए ' સમ્મશ્રદ્ધાનવાળા જ્ઞાનીઓને ભજનાથી પાચ જ્ઞાન હૈાય છે તથા મિથ્યાશ્રદ્ધાનવાળા અજ્ઞાનીઓને ત્રણ અજ્ઞાન ભજતાથી હાય છે જ્ઞાનીએમા જે એકજ જ્ઞાન હાય તા તે કેવળજ્ઞાન જ હાય છે. એ જ્ઞાન હોય તે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२ भगवती सूत्रे भवन्ति इति भावः, गौतमः पृच्छति - 'तस्स अलद्धिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! तस्य दर्शनस्य अलब्धिका लब्धिरहिताः ag जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'गोयमा ! तस्स अलद्धिया नत्थि' हे गौतम ! तस्य दर्शनस्य अलब्धिका न सन्ति येषां तस्य दर्शनस्यालब्धिस्ते न सन्त्येव सर्वजीवानां रुचिमात्रस्य सत्त्वेन सम्यग् - तीन ज्ञान हों तो मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, या सतिज्ञान, श्रतज्ञान मनः पर्यवज्ञान ये तीन ज्ञान होते हैं । चार ज्ञान हों तो. मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान और मनः पर्यवज्ञान होते हैं । अज्ञानियोंमें यदि अज्ञान हों तो वे मतिज्ञान, श्रुताज्ञान ये दो अज्ञान होते हैं, यदि तीन अज्ञान हो तो वे सत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान होते हैं । इस तरह से पांच ज्ञान और तीन अज्ञानोंकी भजना जाननी चाहिये | अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं ' तस्सअलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अल्नाणी ?' हे भदन्त ! जो जीव दर्शनलब्धिसे रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'तस्स अलडिया नत्थि' हे गौतम ! ऐसा एक भी जीव नहीं है जो दर्शन सामान्य श्रद्धान रूपदर्शन की लब्धिसे रहित हो । दर्शनका तात्पर्य यहां रुचिमात्र लिया गया है यह रुचि जीवोंमें तीन प्रकारकी पायी जाती है, एक सम्यक्रूप, दुसरी मिथ्यारूप, और तीसरी मिश्ररूप | इनमें से जीवों ત્રણ જ્ઞાન હોય તે મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન અગર મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને મન પવજ્ઞાન હેાય છે. ચાર જ્ઞાન હાય તેા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃ૫વજ્ઞાન હેાય છે. અજ્ઞાનીઓમાં જો અજ્ઞાન હાય । મત્યજ્ઞાન, શ્રુતાજ્ઞાન એ મે અજ્ઞાન હોય છે જો ત્રણ અજ્ઞાન હોય તે મત્યજ્ઞાન, શ્રુતાજ્ઞાન અને વિભગજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે. એ રીતે પાચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનેાની ભજના સમજી લેવી. ! प्रश्न : - ' तस्स अलद्धियाणं भते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे महत જે જીવ નલબ્ધિ રહિત હોય છે તે જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હાય છે? ( उत्तर :- तस्स अलद्धिया नत्थि' हे गौतम! सेवा मे लव होत નથી કે જે દ”ન-સામાન્ય શ્રદ્દાનરૂપ દર્શનની લબ્ધથી રહિત હાય રુચિમાત્ર જ ગ્રહણુ કરાયું છે. આ રુચિ જીવામાં ત્રણ પ્રકારની ૧. સમ્યગ્રૂપ, મિથ્યારૂપ, ૩ મિશ્રરૂપ જીવામા આ પૈકી કોઇને કોઇ દર્શનનુ તાત્પ અહીં જોવામાં આવે છે. રુચિ અવશ્ય હાય છે Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.८ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् मिथ्या - मिश्रश्रद्धानेषु अन्यतमोवश्यंभावात् 'सम्मदसणलद्धियाणं पंच नाणाइं भयणाए' सम्यग्दर्शनलब्धिकानां सम्यग्दृष्टीनां पश्चज्ञानानि भजनया भवन्ति, 'तस्स अलद्धियाणं तिम्नि अन्नाणाइं भयणाए' तस्य सम्यग्दर्शनस्य अलब्धिकानां मिथ्यादृष्टीना मिश्रदृष्टीनाञ्च त्रीणि अज्ञानानि भजनया भवन्ति, मिश्रस्य तात्विकसबोधजनकत्वामावेन मिश्रदृष्टीनामपि अज्ञानमेवेति भावः । गौतमः पृच्छति-'मिच्छादसणलद्धियाणं भंते ! पुच्छा ? हे भदन्त ! मिथ्यादर्शनलब्धिकाः खलु जोवाः किं ज्ञानिनः किंवा अज्ञानिनो भवन्ति ? इति पृच्छा प्रश्नः, भगवानाह- 'तिन्नि अन्नाणाई के कोई न कोई रुचि अवश्य होती हैं। अतः यहां ऐसा कहा गया है कि सामान्य रुचि रहित कोई भी जीव नहीं होता है। 'सम्मइंसणलद्धियाणं पंच नाणाइ भयणाए' जो जीव सम्यग्दर्शनलब्धिवाले होते हैं अर्थात् सम्यग्दृष्टि होते हैं उनको पांच ज्ञान भजनासे होते हैं। भजनासे किस प्रकारसे होते हैं यह बात ऊपर प्रकट की जा चुकी है। तस्स अलद्वियाणं तिन्नि अन्नाणाइं' जो सम्यग्दर्शनरूप लब्धि से रहित होते हैं अर्थात् सम्यग्दृष्टि नहीं होते मिथ्यादृष्टि होते हैं उनको तीन अज्ञान भजनाने होते हैं। इसी तरहसे मिश्रदृष्टियों को भी तीन अज्ञान सजनाले होते हैं। क्योकि जो मिश्र दृष्टि जीव होते हैं उनमें तात्विकबोध नहीं होता है अतः उनकी मिश्रदृष्टि तात्विक बोधकी जनकता के अभावसे अज्ञानरूप ही होती ह । अब गौतम प्रसुसे पूछते हैं 'मिच्छादसणलद्धिया णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! मिथ्यादर्शनलब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं ? या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते 'तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' हे गौतम ! मिथ्यादर्शनलब्धिवाले जीवोंमें એટલે જ અહીં એવું કહેવામાં આવે છે કે સામાન્ય રુચિ રહિત કોઈપણ જીવ લેતા નથી 'सम्मदसणलद्धियाणं, पचनाणाई भयणाए' से ७१ सभ्यश नवाणा हाप छ તેઓને પાચ જ્ઞાન ભજનાથી હાય છે ભજનાથી કેવી રીતે હોય છે તે ઉપર પ્રકટ ४२वामा भावीछे 'तस्स अलद्धियाणं तिन्नि अनाणाई रेसम्यान३५ Auथा રહિત હોય છે. એટલે કે મિથ્યાષ્ટિરૂપ હોય છે તેઓને ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હેય છે. એવી જ રીતે મિશ્રદષ્ટિવાળા ઓમા પણ ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે કેમકે જે મિશ્રદષ્ટિ डाय छे. तमाम तापि: माय डा। नया प्रश्न - ‘मिच्छादसणलद्धियाणं भंते पुच्छा' हे भगवान् । मिथ्यानि वा साना हाय छ । अज्ञानी डाय छ ? उत्तर - ‘तिनि अन्नाणाड भयणाए' गौतम ! भियान सम्पाणा Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३४ भगवतीमुत्रे भयणाए' हे गौतम! मिथ्यादर्शनलब्धिकानां मिथ्यादृष्टीनां त्रीणि अञ्जानानि भजनया भवन्ति, 'तस्स अलद्धियाणं पंच नाणाई भयणाए' तस्य मिथ्यादर्शनस्य अलब्धिकानां सम्यग्दृष्टीनां मिश्रदृष्टीनां च क्रमेण पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि च अज्ञानानि भजनया भवन्ति, 'सम्मामिच्छादंसणलडिया य अद्धिया य जहा मिच्छादंसणलद्धिया, अलडिया तब भाणियन्त्रा' सम्यग्मिथ्यादर्शनलब्धिकाथ अलब्धिकाथ यथा मिथ्यादर्शनलब्धिकाः यज्ञानिनो भजनया, यथा च मिथ्यादर्शन स्यालब्धिकाः पञ्चज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनश्च भजनयोक्तास्तथैव क्रमशः प्रथमे मजनया व्यज्ञानिनः, चरमे च पञ्चज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनश्च भजनयैव प्रतिपत्तव्याः ||८|| तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । 'तस्स अलद्धिया णं पंच नाणाई', तिन्नि य अन्नाणाइ भयणाए' जो जीव मिथ्यादर्शनलब्धिवाले नहीं होते हैं, अर्थात् सम्यग्दृष्टि होते हैं, या मिश्रदृष्टिवाले होते हैं, उनमें क्रमशः भजनासे पांच ज्ञान और तीन अज्ञान होते हैं तथा 'सम्मा मिच्छादंसणलद्भिया य, अलद्धिया य जहा मिच्छादंसणलद्धि, अलद्धी तहेव भाणियव्व' सम्यग्मिथ्यादर्शनलब्धिवाले तथा इनकी अलब्धिवाले जीव जैसे मिथ्यादर्शनलब्धिवाले जीव तीन अज्ञानवाले भजनासे होते हैं और मिथ्यादर्शनकी अलब्धिवाले जीव भजनासे पांचज्ञानवाले होते हैं तथा तीन अज्ञानवाले होते हैं, उसी प्रकारसे क्रमशः प्रथममें भजना से तीन अज्ञानवाले और अन्तके पांच ज्ञानवाले होते हैं । तात्पर्य कहनेका यह हैं कि सम्यक्रमिथ्यादर्शन लब्धिवाले और इसकी अलब्धिवाले जीव क्रमशः तीन अज्ञानवाले और पांच ज्ञानवाले या तीन अज्ञान वाले भजनासे होते हैं ! सू०८ ॥ , 6 लवामां त्राणु अज्ञान लगनाथी होय छे, 'तस्स अलद्धियाणं पंवनाणाइ तिन्नि य अन्नाणाइ भयणाए જે છત્ર મિથ્યાદર્શીન લબ્ધિવાળા હાતા નથી, અર્થાત્, સમ્યગૂન દૃષ્ટિવાળા યા મિશ્રવ્રુષ્ટિવાળા હાય છે તેમાં ક્રમશઃ ભુજનાથી પાચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન ભુજનાથી હાય છે सम्मामिच्छादंसणलद्धिया य अलद्धियाय जहा मिच्छादंसणलद्धि अलद्धि तदेव भाणियव्वं सम्यभूमिथ्यादर्शन सम्धिवाणा तथा તેની અલબ્ધિવાળા જીવ જેવી રીતે મિથ્યાદર્શીન લબ્ધિવાળા જીવ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા ભજતાથી હાય છે અને મિથ્યાદર્શનની અલબ્ધિવાળા ભજનાથી પાચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હાય છે તેજ રીતે ક્રમશઃ પ્રથમમા ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા અને અંતમાં પાંચ જ્ઞાનવાળા હેાય છે. તાત્પ` કહેવાનુ એ છે કે સમ્મમિથ્યાદર્શીન લબ્ધિવાળા અને તેની અશ્વિવાળા જીવ્ર ક્રમથી ત્રણ અજ્ઞાનવ ળા અને પાચ જ્ઞાનવાળા અગર ત્રણ અજ્ઞાનવાળા ભજનાથી ડાય છે. ! સ, ૮ ॥ " Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४३५ मूलम् - चरित्तलद्धियाणं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! पंच नाणाई भयणाए, तस्स अलद्धियाणं मणपज्जवनाणवजाई चत्तारि नाणाई, तिन्नि य अन्नाणाई भयणाए, सामाइयचरित लडिया णं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी ? गोयमा ! नाणी, केवलवज्जाईं चत्तारि नाणाई भयणाए, तस्स अलद्धियाणं पंच नाणाई तिन्निय अन्नाणाई भयणाए, एवं जाव सामाइयचरित्तलदिया, अलद्धिया य भणिया, एवं जाव अहक्खायचरित्तलद्धिया, अलद्धिया य भाणियद्वा, नवरं अहक्खायचरित्तलद्धियाणं, पंच नाणाई भयणाए - ३, चरित्ताचरित लद्धिया णं भंते । जीवा, किं नाणी, अन्नाणी ? गोयसा ! नाणी, णो अण्णाणी, अत्थेगइया दुण्णाणी, अत्थेगइयो तिन्नाणी, जे दुन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी य सुयनाणी य, जे तिन्नाणी, ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, तस्स अलद्वियाणं पंच णाणाई, तिन्नि अण्णाणाई भयणाए ४, दोणलद्धिया णं पंचनाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, तस्स अलद्धियाणं पुच्छा ? गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी, नियमा एगनाणी केवलनाणी ५, एवं जाव वोरियस्सलद्धी अलद्धी य भाणिया, बालवीरियलद्धियाणं तिन्नि नाणाई तिन्नि अन्ना ाई भयणा, तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए, पंडिय - वीरियलद्धियाणं पंच नाणाई भयणाए, तस्स अलद्धियाणं मणपजवनाणवज्जाई णाणाई अन्नाणाई तिन्नि य भयणाए, Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती बालपंडियवीरियलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी? तिन्नि नाणाई भयणाए, तस्स अलद्धियाणं पंच नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, इंदियलद्धिया णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ? गोयमा ! चत्तारि गाणाई, तिन्नि य अण्णाणाई भयणाए, तस्स अलद्धिया णं पुच्छा ? गोयमा ! नाणी, नो अन्नोणी, नियमा एगनाणी, केवलनोणी, सोइंदियलद्धियाणं जहा इंदियलद्धिया, तस्स अलद्धियो णं पुच्छा, गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी, अत्थेगइया एगनाणी, जे दुन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी ? जे एगनाणी ते केवलनाणी, जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, तं जहा-सइअन्नाणी य सुयअन्नाणी य, चक्खिदिय-घाणिं दियाणं लद्धियाणं अलछियाण य, जहेव सोइंदियस्ल, जिन्भिदियलद्धियाणं चत्तारि णाणाइ, तिन्नि य अन्नाणाणि भयणाए, तस्स अलद्धिया ण पुच्छा ? गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते नियमा एगनाणी, केवलनाणी,. जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, तं जहा-मइअन्नाणी य. सुयअन्नाणी य, फासिंदियलद्धिया णं अलद्धिया णं जहा इंदियलद्धिया य अलद्धिया य ॥ सू० ९ ॥ छाया- चारित्रलब्धिका खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः? गौतम ! पञ्च ज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकानां मनापर्यवज्ञानवर्जानि चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि च अज्ञानानि भजनया, सामायिकचारित्रलब्धिकाः Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४३७ खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! ज्ञानिनः, केवलवर्णानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकानाम् पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि, च अज्ञानानि भजनया, एवं यथा सामायिक चारित्रलब्धिकाः अलब्धिकाश्र भणिताः एवं यावत् यथाख्यात चारित्रलब्धिकाः, अलब्धिकाश्च भणितव्याः, नवरं 'चरितद्वियाणं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी' इत्यादि । . सूत्रार्थ - (चरितलद्विया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे. भदन्त ! जो जीव चारित्रलब्धिवाले होते हैं, ये क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंच नाणाई भयणाए) चारित्र लब्धिवाले जीव भजनासे पांच ज्ञानवाले होते हैं । (तस्स अलद्विया णं मणपज्जवनाणवज्जाई चत्तारिनाणाई तिन्नि य अन्नाणाई भयपाए ) जो जीव चारित्रलब्धिवाले नहीं होते हैं उनमें मनः पर्यवज्ञान को छोडकर चार ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजना से होते हैं । (सामाइयचरितलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अम्भाणी) हे भदन्त ! सामायिक चारित्रलब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नाणी, केवलवज्जाई चत्तारि नाणाई भयणाए) सामायिक चारित्रलब्धिवाले ज्ञानी होते हैं । इनमें भजनासे केवलज्ञानको छोड़कर चार ज्ञान होते हैं । (तस्स अलद्धियाणं पंचनाणा तिनिय अन्नाणाइ भयणाए, एवं जहा सामाइयचरित्त L ' चरित्तलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ' प्रत्याधि , J { सूत्रार्थ - 'चरित्तलद्रियाणं संते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ' -लहन्त ! ? व यारित्र्यसम्धिवाणा होय छे ते शुं ज्ञानी होय छे } अज्ञानी ? ' गोयमा हे गौतम । ' पंचनामाई भयणाएं ' चारित्र्याविवाणा लव लगनाथी पांथ ज्ञानवाणा હેય છે. तस्स अलद्धियाणं मणपज्जवनाणवज्जाई चत्तारिनाणार तिन्निय अन्नाणाई भयणाए જે જીવ ચારિત્ર્યલબ્ધિ વિનાના હોય છે. તેમનામાં મનઃ વ ज्ञान छोडीने यार ज्ञान तथा त्रयु अज्ञान लगनाथी होय छे. ' सामाइय चरित - लद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नागी ? हे भगवन् ! सामायि यारित्र्य सम्धिवाला का ज्ञानी होय छे अज्ञानी ? ' गोयमा ' हे गौतम! ' नाणी केवल " 4 जाई' चत्तारि नाणाइ भयणाए ' सामायिक यात्रिय सन्धिवाणा ज्ञानी न होय छे. તેમનામાં ભજનાથી કેવળ જ્ઞાન ઘેાડીને ચાર જ્ઞાન હાય છે. तस्स अलद्धियाणं पंचनागाइ तिन्नि अन्नाणाई भयणाए एवं जहा सामाइयचरित्तलद्धिया अलद्धिगाय भणिया एवं नाव अहखाय चरिचलडिया अलद्धियाय Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसत्रे यथाख्यातचारित्रलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनया ३ चारित्राचारित्रलव्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः, सन्ति एकके द्विज्ञानिनः सन्ति, एकके विज्ञानिनः, ये द्विज्ञानिनस्ते आभिनिबोधिकज्ञानिनश्च श्रुतज्ञानिनश्च ये विज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतलडिया, अलद्धिया य भणिया, एवं जाव अक्खायचरित्तलड़िया, अलडिया य भाणियव्वा, नवरं अहवखायचरित्तलद्विया, पंचनाणाई भयणाए ) जो जीव सामायिक चारित्रलब्धिवाले नहीं होते हैं, उनमें पांच ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । जिस तरह से सामायिक चारित्रलब्धिवाले और इसकी अलब्धिवाले जीव कहे गये हैं उसी तरहसे यावत् यथाख्यात चारित्रलब्धिवाले और इस की अलब्धिवाले जीव कहना चाहिये । विशेषता यह है - यथास्यात चारित्रलब्धिवाले जीव भजनासे पांच ज्ञानवाले होते हैं । (चरिताचरित्तलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! चारित्राचारित्र लब्धिवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं. या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( णाणी, जो अण्णाणी) चारित्राचारित्र लब्धिवाले जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं । (अत्थेगया दुण्णाणी, अत्थेगइया तिन्नाणी) इनमें कितनेक दो ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक तीन ज्ञानवाले होते हैं । (जे दुन्नाणी, ते आभिणियोहियनाणी य सुयनाणीय) जो दो ज्ञानवाले होते हैं वे आभिनिवोधिकज्ञानी होते हैं. और श्रुतज्ञानी ४३८ भाणियन्त्रा नवरं अहकखायचरित्तलद्धिया पंचनाणाई भयणाए ' ? સામાયિક ચાષિ લબ્ધિવાળા હાતા નથી. તેએામાંના પાંચ જ્ઞાન તથા ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે જેવી રીતે સામાયિક ચારિત્રલબ્ધિવાળા અને તેની અલબ્ધિવાળા વેાના વિષે કહેલ છે તેજ રીતે ચાવત–યથાખ્યાત ચારિત્ર્યબ્ધિવાળા અને તેની અલબ્ધિવાળા જીવાના વિષે પણુ સમજવુ. વિશેષતા કેવળ એટલી જ છે કે યથાખ્યાત્ ચારિત્ર્યવાળા જીવ ભજનાથી પાચ જ્ઞાનવાળા હાય છે. " चरिताचरित्तलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ’હે ભગવન્ ! ચારિત્ર્યાચારિત્ર્ય જીવ નાની હોય છે કે અજ્ઞાની હાય છે? गोयमा' हे गौतम ! ચારિત્ર્યાચારિત્ર્યવાળા જીવ નાની હાય છે અજ્ઞાની નીં अत्थेगइया तिन्नाणी ' तेभा डेटला मे ज्ञानवाणा भने डेंटला 'जे दुन्नाणी ते आभिणित्रोहयनाणि य सुयनाणी य' नाणी नो अन्नाणी ' " थे मे " अत्येगइया दुन्नाणी, त्र ज्ञानवाणा होय ज्ञानवाणा उद्या छे. . Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३९ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, तस्य अलव्धिकानां पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया ||४|| दानलव्धिकानां पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकानां पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः, नियमात् एक ज्ञानिनः केवलज्ञानिनः ॥ ५ ॥ एवं यावत् वीर्यस्य लब्धिः, अलब्धिश्व भणितव्या, वालवीर्यलब्धिकानां त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि च अज्ञानानि भजनया, होते हैं । ( जे तिन्नाणी, ते आभिणियोहिय नाणी, सुर्यनाणी ओहिनाणी) जो तीन ज्ञानवाले होते हैं उनमें आभिनियोधिक ज्ञानी होते हैं, श्रुतज्ञानी होते हैं और अवधिज्ञानी होते हैं- ( तस्स अलद्धिया पंचनाणाई, तिन्नि अण्णाणाई भगणाए ) जो जीव चारित्राचारित्र लब्धिवाले नहीं होते हैं उनके भजनासे पांच ज्ञान होते हैं या तीन अज्ञान होते हैं । (दाणलडिया णं पंचनाणाई, तिन्नि अण्णाणाई भयणाए) दानलब्धिवाले जीवों के भजना से पांच ज्ञान या तीन अज्ञान होते हैं । ( तस्स अलद्धिया णं पुच्छा ) हे भदन्त ! जो दानलब्धिवाले जीव नहीं होते हैं वे क्या ज्ञानी होते " या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नाणी, नो अन्नाणी नियम एगनाणी केवलनाणी) दानलब्धिसे रहित जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं । ज्ञानी होने पर भी वे नियम से एकज्ञानकेवलज्ञानवाले होते हैं । ( एवं जाव वीरियस्सलद्धी, अलद्धी य भाणिया) इसी तरहसे वीर्यलब्धिवाले और इसकी अलब्धिवाले तेथेो आलिनिषेोधिः गने ज्ञानवाणा होय हे ' जे तिन्नाणी ते आभिणिवोयिनाणी सुयनाणी ओहियनाणी ' ने त्रष्यु ज्ञानवाणा होय है तेभा अलिनिनोधि જ્ઞાનવ ળા, શ્રુતજ્ઞાનવાળા અને અવધિજ્ઞાનવાળા હોય છે तस्स अलद्धियाणं पंचनाणा तिन्नि अन्नाणाई भयणाए ' कायारिन्यान्यरित्र्य सम्धिवाणा होता નથી તેએાને ભજનાથી પાંચ જ્ઞાન અને ત્રણુ અજ્ઞાન હાય છે दाणलद्धियाणं पंचनाणाइ तिन्नि अन्नाणाई भगाए " દાનલબ્ધિવાળા જીવાને ભજનાથી પાચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન હેાય છે. तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' हे भगवान ! ने દાનલબ્ધિવાળા જીત્ર નથી હોતા તેઓ જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે गोयमा हे गौतम! 'नाणी नो अन्नाणी नियमा एगनाणी केवलनाणी ' धनसम्धि रहित જીવ જ્ઞાની હાય છે અજ્ઞાની હાતા નથી અને જ્ઞાનીએમ પણ તે નિયમયી કેવળ थे! ज्ञानी ४ होय छे ' एवं जाव वीरियलद्धि अलद्धिय भाणियव्या ' खेन रीते विय'सम्धिवाजा गने तेनी असन्धिवाना भवना विषयभा पशु समन्वु, 'बालवी रिय 4 " Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ४४. भावतीसत्रे तस्य अलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनया, पण्डितवीर्यस्य लब्धिकानां पञ्चज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकानां मनःपर्यवज्ञानवर्नानि झानानि, अज्ञानानि त्रीणि च भजनया । वालपण्डितवीर्यलन्धिकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? त्रीणि ज्ञानानि भजनया, तस्य अलन्धिकानां पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया १ इन्द्रियलब्धिकाः जीवों के विषयमें भी जानना चाहिये । (बालवीरियलदिया णं तिन्नि नाणाई, तिन्नि अन्नाणाई) जो जीव बालवीर्यलब्धिवाले होते हैं उनमें तीन ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजना से होते हैं । (तम्स अलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए) बालवीर्यकी लब्धि विनाके जो जीव हैं उनमें पांच ज्ञान भजना से होते हैं । (पडियवीरिबलद्धिया णं पचनाणाई भयणाए) जो जीव पण्डितवीर्य लब्धिवाले होते हैं, उनको पांच ज्ञान भजनासे होते हैं । ( तम्स अलद्धियाणं मणपज्जवनाणबनाई णाणाइ, अन्नाणाई, तिन्नि य भयणाए) जो जीव पंडितवीर्य लब्धिवाले नहीं होते हैं उनको मनापर्यवज्ञानको छोडकर चार ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजना से होते हैं। (बालपडियवोरिय लद्धिया ण भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! जो जीव बालपण्डितवीर्य लब्धिवाले होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (तिन्नि नाणाई भयणाए) हे गौतम ! बालपण्डित वीर्यलब्धिवालोंको तीन अज्ञान भजनासे होते हैं। (तम्स अलड़ियाणं पंच लद्धियाणं तिन्नि नाणाइ तिन्नि अन्नागाइ'२ ७५ पासवाय हाय है. तमनामा ए जान तथा त्रए मजान मरनाथी हाय छ तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाइ भयणाए' मालवीय विनाना रे ७५ छ. तमामा पाय गान मनायी होय 'पंडियवीरियलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए 94 पतिवीय समिधाय छ, तभने पाय जान मनाथी डाय छे तस्स अलद्धियाणं मणपज्जवनाणरज्जाइं चत्तारिनाणाई अन्नाणाई तिन्निय भयणाए' ने पति . વીર્ય લબ્ધિ વિનાના હોય છે તેમને મન:પર્યવજ્ઞાન છેડીને ચાર જ્ઞાન તથા ત્રણ અજ્ઞાન मरनाथी हाय छे. 'वालपंडियवीरियलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' હે ભદન્ત! જે જીવ બાલપંડિત વીર્ય લબ્ધિવાળા હોય છે તેઓ શું જ્ઞાની હોય છે કે मज्ञानी डाय छे ! 'तिन्नि नाणाई भयणाए' गौतम । तिनीय auranाने त्र ज्ञान मनाथी डाय छे. 'तस्स अलद्धियाणं पंच नाणाई Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४४१ खल भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? गौतम ! चत्वारि ज्ञानानि श्रीणि च अज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकानां पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिनः, नो अज्ञानिनः, नियमात् एकज्ञानिनः-केवलज्ञानिनः, श्रोत्रोन्द्रियलब्धिकाः यथा इन्द्रियलब्धिकाः, तस्य अलब्धिकाः खलु पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, नाणाइ तिन्नि अन्लाणाइ अथणाए) बाल पण्डितवीर्यकी लब्धि बिना के जीवों में पांच ज्ञान और तीन अज्ञान भजनासे होते हैं। (इंदियलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणो, अन्लाणी) हे भदन्त! जो जीव इन्द्रियलब्धिवाले होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (चत्तारि णाणाड, तिन्नि य अण्णाणाइ भयणाए) इन्द्रियलब्धिवाले जीवों में चार ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । (तस्ल अलद्धियाणं पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव इन्द्रियलब्धि विनाके होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं । (गोयमा ! नाणी नो अन्नाणी नियमा एगनाणी, केवलनाणी) इन्द्रियलब्धि विनाके जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं। ज्ञानीसे उनमें नियमले एकज्ञान-केवलज्ञानवाले ही होते हैं। (सो इदियलद्धियाणं जहा इदियलद्धिया) श्रोगेन्द्रिय लब्धिवाले जीच इन्द्रिय लब्धिवालोंकी तरहसे होते हैं । (तम्स अलद्धियाणं पुच्छा) हे भवन्त ! श्रोत्रहन्द्रिय लब्धिरहित जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं? (गोयमा) हे गौतम ! श्रोत्रइन्द्रिय लब्धिरहित जीव (णाणी वि तिम्ति अन्नाणाई अयणाए' सरित वायसवानाना वाम पाय जान भने त्रा मशान मनायी लेत्य छ 'इंदियलद्धियाणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' HEd! ७ द्रियमाणाडोय छे ते मानी जाय छे जानी ?'गोयमा' हे गौतम। 'चत्तारिनाणाई तिन्नि य अन्नाणाइ भयणाए' द्रियमाण वाभा यार जान तयात्र अज्ञान नाथा हाय छे. ' तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' महत! २ જીવ ઈન્દ્રયલબ્ધિ સિવાયના હેય છે તે શુ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હેય છે 'गोयमा' 'नाणी नो अन्नाणी नियमा एगनाणी केवलनाणी 'न्द्रिय सन्धि સિવાયના જીવો ની જ હોય છે અજ્ઞાની હતા નથી અને તેઓ નિયમથી એક કેવળાનવાળા य, 'सो इंयिलद्धियाणं जहा इंदियलद्धिया' श्रोतन्द्रिय eDain १ यन्द्रि सnि यानी भर सभा 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' भगवन! श्रानन्द्रय समिसिवायन व ज्ञानी हाय छे मशानी ? 'गोयमा 'हे गौतम ! श्रोत्रद्रिय सन् २हित ७१ 'नाणी वि अन्नाणो वि.' जानी ५ हेय छ भने Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४२ भगवतीसूत्रे अज्ञानिनोऽपि, ये ज्ञानिनस्ते सन्ति एकके द्विज्ञानिनः, सन्ति एकके एकज्ञानिनः, ये द्विज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिन, ये एकज्ञानि - नम्ते केवलज्ञानिनः ये अज्ञानिनस्ते नियमात् बचज्ञानिनः, तद्यथा - मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च चक्षुरिन्द्रिय- घ्राणेन्द्रियाणां लब्धिकानाम् अलब्धिकानाञ्च यथैव श्रोगेन्द्रियस्य, जिवेन्द्रियलव्धिकानां चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि अन्नाणी वि) ज्ञानी भी होते हैं, अज्ञानी भी होते हैं । (जे नाणी, अथेगया दुन्नाणी, अत्थेगड्या एग नाणी) जो ज्ञानी होते हैंउनमें कितनेक दो ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक एक ज्ञानवाले होते हैं (जे दुन्नाणी, ते आभिणिबोहियनाणी, सुगनाणी) जो जीव दो ज्ञानवाले होते हैं, वे आभिनियोधिक ज्ञानवाले होते हैं और श्रुतज्ञानवाले होते हैं । (जे एगनाणी - ते केवलनाणी) जो एकज्ञानवाले होते हैं वे केवलज्ञानवाले ही होते हैं । (जे अन्नाणी - ते नियमा दुअन्नाणी तजहा मइ अन्नाणी य, सुय अन्नाणी य) जो अज्ञानी होते हैं वे नियमसे दो अज्ञानवाले होते हैं- जैसे- मत्यज्ञानवाले और अताज्ञानवाले ( चक्खिदिय वार्णिदियाणं लडिया णं अलद्भियाण य-जहेव सोइ दियस्स, जिभिदिय लद्धियाणं चत्तारिजाणा तिन्नि य अन्नाणाणि भयणाए ) चक्षुइन्द्रिय और घ्राणइन्द्रिय for और इनकी अलब्धिवाले जीव श्रोत्रेन्द्रियलब्धिवाले जीवोंकी तरह से चार ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले होते हैं ऐसा जानना પણ હાય છે अज्ञानी होय हे 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी अत्येगइया एगनाणी ' જે જ્ઞાની હાય છે તેએમા કેટલાક એ જ્ઞાનવાળા અને કેટલાક એક જ્ઞાનવાળા હેાય છે. जे दुन्नाणी ते आभिणित्रोहियनाणी सुयनाणी ' ? लव मे ज्ञानवाणा होय छे. त्यो अलिनिमोधिक ज्ञान भने श्रुतज्ञान खेम मे ज्ञानवाणा होय छे 'जे एगनाणी ते केवलनाणी ' જે એક જ્ઞાનવાળા હાય છે તે કેવળજ્ઞાનવાળા જ હોય છે. जे अन्नाणी ते नियमा दुन्नाणी तं जहा मइअन्नाणीय सुयअन्नाणीय ' જે અજ્ઞાની હાય તે નિયમથી એ અજ્ઞાની હોય છે તેને મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન એમ એ અજ્ઞાન હેાય છે. चक्खिदियघार्णिदियाणं लडियाणं अलद्धियाणय जत्र सोइंदियस्स जिभिदियलद्भियाण चत्तारि नाणाई तिन्नि य अन्नाणाणी भयणाए ' यक्षु द्रिय मने घाणु द्रियसम्धिवाणा भने ते सिवायना वा श्रोत्रेन्द्रिय લબ્ધિવાળા જીવાની માફક ચાર જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે તથા તે ખને 6 , Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४४३ च अज्ञानानि भजनया, तस्य अलब्धिकाः खलु पृच्छा ? गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिनोऽपि, ये ज्ञानिनस्ते नियमात एकज्ञानिन:-केवलज्ञानिनः, ये अज्ञानिनस्ते नियमात् इयज्ञानिनः तद्यथा-मत्यज्ञानिनश्च, श्रुताज्ञानिनश्च, स्पर्शेन्द्रियलब्धिकाः खलु अलब्धिकाः खलु यथा इन्द्रियलब्धिकाश्च, अलब्धिकाश्च ॥स. ९॥ चाहिये । तथा इन दोनो इन्द्रियों की लब्धि विनाके जीव श्रोत्रोन्द्रिय लब्धिरहित जीवों की तरह दो ज्ञानवाले या दो अज्ञानवाले या एक केवलज्ञानवाले होते हैं। जो जीव जिन्हा इन्द्रियकी लब्धिवाले होते हैं उनमें चार ज्ञान और तीन अज्ञान भजनासे होते हैं। (तस्स अलद्धिया णं पुच्छा) हे भदन्त ! जो जीव जिव्हेन्द्रियलब्धिसे रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नाणी वि अन्नाणी वि) हे गौतम! जिव्हन्द्रियलब्धिसे रहित जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । (जे नाणी, ते नियमा, एगनाणी केवलनाणी, जे अनाणी ते नियमा दुअन्नाणीतं जहा मइ अन्नाणी य, सुय अन्नाणी ग) जो ज्ञानी होते हैं वे नियमसे एक ज्ञान-केवलज्ञानवाले ही होते हैं। तथा जो अज्ञानी होते हैं, वे नियमसे दो अज्ञान वाले होते हैं-एक मति अज्ञानवाले और दूसरे श्रुत अज्ञानवाले । (फासिंदियलद्धियाणं, अलद्वियाएं जहा इंदिय लद्धिया य अलद्धिया य) स्पर्शन इन्द्रिय लब्धिवाले और इसकी अलब्धिवाले जीव इन्द्रिय लब्धिवाले और इन्द्रिय की अलब्धिवाले जीवोंकी तरह जानना चाहिये । ઇદ્રિનીલબ્ધિ સિવાયના જીવો શ્રોત્રેન્દ્રિય લબ્ધિ રહિત જીવની માફક બે જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા અને એક કેવળજ્ઞ નવાળા હોય છે જે જીવ જીહાંઈન્દ્રિય લબ્ધિવાળા डाय छे तमनाभा या२ ज्ञान भने त्र] भज्ञान मनाया 14 छ. 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' सगवान् ने 91 न्द्रय सन्धि सिवायना डाय छे ते ज्ञानी डाय छ । अज्ञानी। 'गोयमा' गौतम । 'नाणी वि अन्नाणी वि' ७०३न्द्रियानि रसित | जानी पर हय छ भने अज्ञानी पY डाय छे 'जे नाणी ते नियमा एगनाणी केवल नाणी जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी तं जहा मडअन्नाणीय मुयअन्नाणीय '२ जानी होय छे त नियमथी मे जान जाना पतथा જે અજ્ઞાની હોય છે તે નિયમથી મત્યજ્ઞાન અને શ્રત અઝાન એમ બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે. 'फासिदियलद्धियाणं अलद्धियाणं जहा इंदियलद्धिया य अलद्धिया य' २५शन લિબ્ધિવાળા અને તેમની લબ્ધિ સિવાયના જીવ ઈદ્રિયલબ્ધિવાળા અને ઈક્રિયલધિ સિવાયના જીની માફક જ સમજવા, Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमुत्रे टीका- गौतमः पृच्छति - ' चरित्तलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! चारित्रलब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, ि त्रा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! पंच नाणाई भयणाए' हे गौतम! चारित्रलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनया भवन्ति, यतः केवलिनोऽपि चारित्रित्वात् चारित्रलब्धिका ज्ञानिन एव भवन्ति, 'तस्स अलद्धियाणं मणपज्जननाणवज्जाई चत्तारि नाणाई, तिन्निय अन्नाणाई भयणाए' तस्य चारित्रस्य ४४४ टीकार्थ- गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं (चरित्तलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! जो जीव चारित्रलब्धिवाले होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? सम्यक सहित ज्ञान जिनके हैं वे ज्ञानी और मिथ्यात्व सहित ज्ञान जिनके हैं वें अज्ञानी हैं ऐसा ज्ञानी और अज्ञानीका लक्षण यहां जानना चाहिये । अज्ञान - ज्ञानका सर्वथा अभाव जिनमें हैं वे अज्ञानी हैं ऐसा अज्ञानी शब्दका अर्थ नहीं है । अतः इसी अभिप्रायको लेकर प्रभु उनसे कहते है 'गोमा' हे गौतम! 'पचनाणाई, भयणाए' चारित्रलब्धिवाले जीवों में भजनासे पांच ज्ञान होते हैं । नियमसे नहीं होते हैं । क्यों कि केवली भी चारित्रवान् होनेके कारण चारित्रलब्धिवाले ज्ञानी ही होते हैं । इस लिये यहां पर चारित्रलब्धिवाले पाँच ज्ञान तक भजनासे कहे गये हैं । अव गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'तस्स अलद्विया णं मणपज्जवनाणवजाई, चत्तारि नाणाई, तिन्नि य अण्णा टीडार्थ :- गौरवाभी अलुते भेवु चूहे छेडे 'चरित्तलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे भगवान् ! ने व यारित्र्यविवाजा होय छे ते ज्ञानी હાય છે કે અજ્ઞાની? સમ્યગ્ જ્ઞાન જેમનામા હોય છે તે જ્ઞાની અને મિથ્યાત્વસહિત જ્ઞાન જેમનામા હોય છે તે અજ્ઞાની છે એ પ્રમાણે જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીનું લક્ષણ જાણવું. અજ્ઞાન અને જ્ઞાનના સર્વથા અભાત્ર જેમનામા હોય છે તે અજ્ઞાની છે એવા અજ્ઞાની Aબ્દને અ થતા નથી એટલે એજ અભિપ્રાયને ઉદ્દેશીને પ્રભુ ગૌતમને કહે છે કે L गोयमा' डे गौतम । ' पंचनाणाई भयणाए ' आारित्र्यसन्धिवाजा लवे।भां लनाथी પાંચ જ્ઞાન હોય છે નિયમથી હોતું નથી કેમકે કેવળી પણ ચારિત્ર્યી હોવાને કારણે ચારિત્ર્યલબ્ધિવાળા જ્ઞાની જ હોય છે. એટલા માટે અહી ચારિત્ર્યલબ્ધિવાળાઓને પાંચ જ્ઞાન સુધી ભજનાથો કહેલું છે પ્રશ્ન तस्स अलद्धियाणं मण पज्जवनाणवज्जाई चत्तारि नाणाई तिन्नि य अन्नाणाई भयणाए' हे भगवन् ! नेव यारित्र्यसन्धि " - . Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४४५ अलब्धिकानां मनः पर्यवज्ञानवर्णानि चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि च अज्ञानानि भजनया भवन्ति, तथाहि चारित्रालब्धिमताम् अस यतत्वे आद्यं ज्ञानद्वयं ज्ञानत्रयं वा भवति, सिद्धत्वे च केवलज्ञानं सिद्धानामपि वारित्रलब्धिरहितत्वात ते नो चारित्रिणो नो अचारित्रिणो भवन्ति, ये तु चारित्रालग्धिमन्तोऽज्ञानिनस्ते भजनया द्वज्ञानिनोऽपि । त्र्यज्ञानिनोऽपि भवन्ति गौतमः पृच्छतिणाई भयणाए' हे भदन्त ! जो जीव चारित्रलब्धिसे रहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते है कि ये ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । ज्ञानियोंमें यहां चार ज्ञान तक हो सकते हैं मनःपर्यवज्ञानको छोडकर । तथा अज्ञानियों में तीन अज्ञानतक हो सकते हैं । यही भजना है । जिनके ' चारित्रलब्धि नहीं होती है ऐसे जीव असंयत भी होते हैं, अतः चतुर्थगुणस्थानवर्ती होने के कारण ऐसे जीवोंके आदिके मतिज्ञान और श्रुतज्ञान ये दो ज्ञान भी हो सकते हैं । और मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान ये तीन ज्ञान भी हो सकते हैं । तथा चारित्रलब्धिसे रहित ऐसे सिद्धांकी जब विवक्षा, ज्ञानी होनेके विचार में की जाती हैं तब इनके क्षायोपशमिक सत्यादिक ज्ञान न होनेके कारण केवल एक क्षायिक केवलज्ञान ही होता है । सिद्ध न चारित्री होते हैं और न अचारित्री होते हैं। इसी तरहसे जब चारित्रालब्धिवालों में अज्ञानियोंकी गणना होती है- तब अज्ञानी होनेके कारण उनके C રહિત હોય છે તે શું નાની હેાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે. તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે “ કે જ્ઞાની પણ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે જ્ઞાનીએ!માં મનઃપવજ્ઞાન છેાડીને તેમનામા ચાર જ્ઞાન હોય છે અને અજ્ઞાનીએમા ત્રણ અજ્ઞાન સુધી હોય છે એજ ભજના છે જેઓમાં ચારિત્ર્યલબ્ધિ હોતી નથી, તેવા જીવા અસયત પણ હોય છે. चतुर्थगुणस्थानवर्ती' होवाना र सेवा लामा भति भने श्रुत ज्ञान मे मे ज्ञान હાઇ શકે છે અને મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન એ ત્રણ જ્ઞાન પણ હોઇ શકે છે. તથા ચારિત્ર્ય લબ્ધિથી રહિત એવા સિદ્ધોની જ્ઞાની હોવાના સબ ધની વિવક્ષાથી જ્યારે વિચારણા કરવામાં આવે છે ત્યારે તેમાં ક્ષયાપશમિક મત્યાદિક જ્ઞાન ન હેાવાના કારણે દેવળ એક ક્ષાયિક કેવળજ્ઞાન જ હોય છે સિદ્ધો ચારિત્ર્યી કે અચારિત્ર્યી હોતા નથી. એજ રીતે જ્યારે ચારિત્ર્ય લબ્ધિવાળાઓમાં અજ્ઞાનીએની ગણના થાય છે. ત્યારે અજ્ઞાની ડાવાના કારણે તેમનુ જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ હોય છે. એટલા માટે તેએામાં એછામાં એવુ Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे 'सामाइयचरितलद्धिया णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! सामायिकचारित्रलब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति । अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी' हे गौतम ! सामायिकचारित्रafब्धिकाः जीवाः ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनः, केवलवज्जाई चत्तारि नाणाई भयणाए' सामायिकचारित्रलब्धिकानां केवलज्ञानवर्णानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया भवन्ति, सर्वेषामेत्र सामायिकचारित्रलब्धिमतां ज्ञानित्वात्, तरस अलद्धियाणं पंच नाणाई, तिन्नि य अन्नाणाई भयणाएं' तस्य सामायिकचारित्रस्य अलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि त्रीणि च अज्ञानानि भजनया भवन्ति, " ४४६ ज्ञान अज्ञानरूप होते हैं इसलिये इनमें कमसे कम दो अज्ञानतक और अधिक से अधिक तीन अज्ञानतक हो सकते हैं । अब गौतम स्वामी प्रभुसे एसा पूछते हैं 'सामाहय चरितलडिया णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव सामायिक चारित्रलब्धिवाले होने हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में - प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! सामायिकचारित्रलब्धिवाले जीव 'नाणी' ज्ञानी होते हैं 'नो अन्नाणी' अज्ञानी नहीं होते हैं । 'केवलबजाई चत्तारि नाणाई भयणाए' ये केवलज्ञानको छोड़कर चार ज्ञानवाले भजनासे होते हैं क्यों कि जितने भी सामायिकचारित्र लब्धिवाले जीव होते हैं वे सब ज्ञानी होते हैं । 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई, तिन्निय अन्नाणाई भयणाए' जो जीव सामायिकचारित्रके अलब्धिक होते हैं वे भजनासे पांच ज्ञानवाले भी हो सकते हैं और तीन अज्ञानवाले भी हो सकते हैं । तात्पर्य यह है મેં અજ્ઞાન સુધી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ અજ્ઞાન સુધી હૈાય શકે છે પ્રશ્નઃ'सामाइयचारित्तलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवन ! ने सामायि यारित्र्य सम्धिवाणा होय छे ते ज्ञानी होय हे अज्ञानी । ७ - 'गोयमा' हे गौतम! सामायिक यारित्र्यसन्धिवाणा व 'नाणी' ज्ञानी ४ होय छे 'नो अन्नाणी' अज्ञानी होता नथी 'केवलवज्जाई चत्तारि नाणाई भयणाए' तेथे ठेवणज्ञानने છોડીને ભજનાથી ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે. કારણ જેટલા સામાયિકચારિત્ર્ય લબ્ધિવાળા लव होय छे ते तभाभ ज्ञानी ४ होय छे. 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई तिन्नि अन्नाणार' भयणाए' नेव सामायिक चारित्र्यनी असन्धिवाणा होय छे ते! ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હાય છે. કહેવાના હેતુ એ છે કે 1 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४७ प्रमेrचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् सामायिकचारित्राब्धिमतां मध्ये ये ज्ञानिनस्तेषां छेदोपस्थापनीयादि संभवेन सिद्धभावेन वा पञ्च ज्ञानानि भजनया, ये तु अज्ञानिनस्तेषां त्रीणि अज्ञानानि च भजनयैव, ' एवं जहा सामाइयचारित्तलद्धया अलडिया य भणिया, एवं जान अहक्खायचरिचलद्धिया अलद्धिया य भाणियन्त्रा ' एव रीत्या यथा सामायिकचारित्रलब्धिकाः अलब्धिकाश्च भणिताः, एवं यावत् - छेदोपस्थापनीयचारित्रलब्धिकाः अलब्धिका परिहारविशुद्धिकचारित्रलब्धिकाः अलब्धिकाश्च यथाख्यात चारित्रलब्धिका अलब्धिकाथ भणितव्याः तत्र क्रमशः प्रथमे ज्ञानि कि सामायिकचारित्रकी अलब्धिवालोंमें छेदोपस्थापनीयादि चारित्रवाले भी आते हैं और सिद्ध भी आते हैं । सो ये सब अज्ञानी न होकर ज्ञानी ही होते हैं । क्यों कि इन सबमें सम्यग्दर्शन होता है । अतः जब सामायिकचारित्रकी अलब्धिवाले जीवोंके बीच में उन्हें लिया जाना है तब इनमें पांच ज्ञान तक हो सकते हैं । और जब सामायिक चारित्रकी अलब्धिवालोंमें मिथ्यादृष्टि लिये जाते है- तब वे अज्ञानी होने के कारण उनके तीन अज्ञानतक हो सकते हैं । ' एवं जहा सामाइयचरित्तलद्विया, अलद्धिया य भणिया, एवं जाव अहक्खाय चरितलद्विया अलदिया य भाणियव्वा' जिस तरह से सामायिक चारित्रलब्धिवाले और इसकी अलब्धिवाले जीवोंके विषयमें कहा गया है, उसी प्रकारसे यावत्- छेदोपस्थापनीयचारित्रको लब्धिवाले एवं इसकी अलब्धिवाले, परिहार विशुद्धिकचारित्रकी लब्धिवाले एवं इसकी अलब्धिवाले, तथा यथाख्यात चारित्र की लब्धिवाले एवं इसकी સામાયિક ચારિત્ર્યની અલબ્ધિવાળાઓમાં છેાપસ્થાપનિયાદિક ચારિત્ર્યવાળાએાના સમાવેશ થઇ જાય છે અને સિદ્ધોના પણ સમાવેશ થાય છે તેથી તેઓ જ્ઞાની જ હાય છે કારણ કે તેમનામા સમ્યગ્દ’ન હાય છે, ગત; જ્યારે સામાયિક ચારિત્ર્યની અલબ્ધિવાળા જીવેમાં તેઓને ગ્રહણ કરવામા આવે ત્યારે તેઓમાં પાચ જ્ઞાન પ``ત ઉંચ શકે છે. અને જ્યારે સામાયિક ચારિત્ર્યની અલબ્ધિવાળાએમા મિશ્ચાદ્રષ્ટિ લેવામાં આવે છે ત્યારે तेथेो अज्ञानी हवाना भरा तेममांशु अज्ञान पर्यत हो राडे हे. 'एवं जहा सामाइयचरित्तलडिया अलडियाय भणिया एवं जाव अहवाय चरितलद्विया अलखियाय भाणियन्वा' ? रीते सामायिक यारित्र्य सम्धिवाणा अने तेनी सि વાળા જીવેાના વિષયમા કહેવામા આવ્યુ છે તે જ રીતે-માવત-છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર્યની લબ્ધિવાળા અને તેની અલબ્ધિવાળા, પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્ર્યની લબ્ધિવાળા અને તેની અલબ્ધિવાળા તથા યથાખ્યાત ચારિત્ર્યની લબ્ધિવાળા અને તેની અલબ્ધિવાળા , Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीस्त्रे ४४८ नों, नो अज्ञानिनः केवलज्ञानवर्जानि चत्वारि ज्ञानानि सजनया च तेषां परिहारविशुद्धिकान्तचारित्रलब्धिमतां भवन्ति, तदलब्धिकानां तु पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि च अज्ञानानि भजनयैव भवन्ति 'नवरं अहक्खायचरित्तलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए'नवरं यथाख्यातचारित्रलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि सजनया बोध्यानि, तथा च छेदोपस्थापनीयादि चारित्रत्रयलब्धिमन्तो ज्ञानिन एव, तेपां चाद्यानि चत्वारि ज्ञानानि सजनया भवन्ति, तदलब्धिमन्तो यथाख्यातचारित्रलब्धिमन्तश्च अलब्धिवाले जीवों के विषयमें भी समझना चाहिये । अर्थात छेदोपस्थापनीयचारित्रकी लब्धिवालोसे लेकर यथाख्यात चारित्रतक की लब्धिवाले जीवोंमें ज्ञानी ही जीव होते हैं अतः वे सब भजनासे केवलज्ञानवर्ज चार ज्ञानवाले होते हैं और जो इनकी अलब्धिवाले होते हैं वे ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं- ज्ञानियों में पांच ज्ञान तक हो सकते हैं और अज्ञानियों में तीन अज्ञानतक हो सकते हैं । परन्तु 'नवरं' यथाख्यातचारित्रलब्धिवालों में जो विशेषता है वह 'अहक्खाय चरित्तलद्धिया पंचनाणाई भयणाए' इस प्रकारसे है कि सामायिक, छेदोपस्थापनीय, परिहार विशुद्धिक और सूक्ष्मसांपराय इनकी लब्धिवाले जीव छद्मस्थ होते हैं- अतः छमस्थ होनेके कारण इनमें चार ही ज्ञान भजनामें होते हैं परन्तु जो यथाख्यातचारित्रलन्धिवाले जीव होते हैं वे छद्मस्थ भी होते हैं और केवलीभी होते हैं। अतः इन में तथा सामायिक चारित्र आदि की अलब्धिवाले જીના વિષયમાં પણ સમજવું અર્થાત છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર્યલબ્ધિવાળાઓથી લઇને યથાખ્યાત ચારિત્ર્ય પર્વતની લબ્ધિવાળા જ જ્ઞાની જ હોય છે. એટલા માટે તેઓને ભજનાથી કેવળજ્ઞાનને છોડીને ચાર જ્ઞાનવાળા કહ્યા છે અને તેની અલબ્ધિવાળા હોય છે તેઓ જ્ઞાની અને અજ્ઞાની બને હોય છે. જ્ઞાનીઓમાં પાંચ જ્ઞાન સુધીના અને અજ્ઞાનીमामात्र अजान सुधा खाय छे ५२तु 'नवरं यथास्यात यारियायवाणायामा रे विशषता छ त "अहकूखाय चरित्तलद्धिया पंचनाणाई भयणाए' ते मेवी शत । સામાયિક, છેદેપસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિક અને સુક્ષ્મ સાપરાય તેની લબ્ધિવાળા જીવ છવાસ્થ હોય છે એટલે સ્વસ્થ હોવાના કારણે તેમાં ચાર જ જ્ઞાન ભજનાથી હેય છે પરંતુ જે યથાખ્યાત ચારિત્ર્યલબ્ધિવાળા જીવ હોય છે તે છતા પણ હોય છે અને કેવળી પણ હોય છે. એટલા માટે તેમનામાં તથા સામાયિક ચારિત્ર્ય આદિની અલબ્ધિવાળા જ્ઞાનીઓમા ભજનાથી પાંચ જ્ઞાન હોય છે. યથાખ્યાત ચારિત્ર્યને વીતરાગ ચારિત્રય કહેલ છે Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टोका श. ८ उ. २ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४४९ ये ज्ञानिनस्तेपां पञ्च ज्ञानानि भजनगा, ये तु अज्ञानिनस्तेपामज्ञानत्रयं भजनयैव, यथाख्यातचारित्रलब्धिमतामुक्तविशेष सूचयितुमाह-नवरमित्यादि । एनश्च सामायिकादि चारित्रचतुष्टयलब्धिमतां छझस्थतया दत्वारि एव ज्ञानानि भजनया, यथाख्यातचारित्रलब्धिमतान्तु छाम्छमिन्नतया पञ्चापि ज्ञानानि भवन्तीति भारः । गौतमः पृच्छति 'चरित्ताररित्तलद्धिया णं संते। जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! चारित्राचारित्रलब्धिका देगविरतिमन्तः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति ? अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी' हे गौतम ! चारित्राचारित्रलव्धिका जीवाः ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनः, तत्र 'अत्थेगडया दुग्णाणी, अन्थेगइया तिन्नाणी' सन्ति एके चारित्राचारित्रलब्धिमन्तो ज्ञानिनो विज्ञानिनो भवन्ति, सन्ति एकले तादृशलब्धिमन्तो ज्ञानिनस्त्रिज्ञानिलः 'जे दुन्नाणी ने आमिणिवोहियनाणी य, मुयज्ञानियोंमें भजनासे पांच ज्ञान होते हैं। यथाख्यातचारित्र वीतराग चारित्र कहा है। और इसमें जो पांचों जानोंको भजना ले कहा गया है वह ग्यारहवें और बारहः गुणस्थानको लेकर कहा गया है। अब गौतम रवामी प्रसुले ऐसा पूछते हैं 'चरित्ताचरित्त लधियाण भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव चारित्राचारित्र लब्धिवाले-देशविरतिवाले होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयना' हे गौतम! देगविरति वाले जीव 'नाणी, नो अन्नाणी' ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं। इनमें 'अत्गया दुनाणी, अत्गझ्या निनाणी' कितनेक देशविरतिवाले जीव दो ज्ञानबाले होते हैं और कितनेक दाविरतिवाले जीव तीन ज्ञानवाले होते हैं । 'जे दुनाणी, ते आभिणियोहियनाणी य, અને તેમનામાં જે પાચ જ્ઞાન ભજનાથી કહેલ છે તે ૧૧ અગ્યારમા અને ૧૨ બારમા गुस्यानने सपने ॥ ४९ 2 प्रश्न- चरित्ताचरित्तलतियाणं भंते जीवा किं ની સત્તા હે ભગવન! જે જીવ ચારિત્રાચારિક લબ્ધિવાળા દેશવિરતવાળા હોય છે त ज्ञानी जय छ । मनानी डाय छ ? :- 'गोयमा' के गीतमा देशपिरतावाणा ७३ 'नाणी, नो अन्नाणी' ज्ञानी हाय छे मज्ञानी खाता नथी 'अत्थेगइया दुन्नाणी अत्थेगडेया तिन्नाणी, 32 विरतावाणा में शानदाणा भने मात्र सानागा सय छ ‘जे दुन्नाणी ते आभिणिनोहियनाणी य सुयनाणी ग' Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० भगवतीमत्रे नाणी य' ये द्विज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनश्च, श्रुतज्ञानिनश्च भवन्ति, 'जे तिन्नाणी ते आभिणियोहियनाणी सुयनाणी, ओहिनाणी य' ये विज्ञानिनस्ते भाभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनश्च भवन्ति, 'तस्स अलद्धियाणं पंच नाणाइं, तिम्नि अन्नाणाई भयणाए' तस्य चारित्राचारित्रस्य अलब्धिकानां श्रावकभिन्नानां ज्ञानिनां पञ्च ज्ञानानि भजनया भवन्ति ये तु अज्ञानिनस्तेपां त्रीणि अज्ञानानि भजनयैव भवन्ति, दाणलब्धियाण पंचनाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए ' दानान्तरायकर्मक्षयक्षयोपशमाद् दाने दातव्ये वस्तुनि सुयनाणी य' दो ज्ञानवाले जीवोंमें मतिज्ञान, श्रुतज्ञान ये दो ज्ञान होते हैं तथा 'जे तिनाणी ते आभिणिवोहियनाणी, मयनाणी, ओहिलाणी य' तीन ज्ञानवालोंमें मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान ये तीन ज्ञान होते हैं । 'तस्स अलद्वियाणं पंचनाणाइं तिन्नि अन्नाणाई अषणाए' तथा जो जीव चारित्राचारित्र लब्धिवाले नहीं होते हैं- वे ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं. जो ज्ञानी होते हैं वे भजनाले पांच ज्ञानवाले होते हैं- क्यों कि ये श्रावक के चारित्र से भिन्न चारित्रवाले हैं। तथा जो यहां अज्ञानी होते हैं इनमें भी तीन अज्ञान भजनासे होते हैं अर्थात् दो अज्ञान तो होंगे ही-पर तीसरा अज्ञान-विभंगज्ञान हो भी सकता है- और नहीं भी हो सकता है। 'दाणलद्विया णं पंचनाणाइं, तिग्नि अन्नाणाई भयणाप' दानान्तराय कर्मके क्षयोपशमसे दान-दातव्य वस्तुमें जिनकी लब्धि होती है वे दानलब्धिवाले जीव हैं। ऐसे जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानो ने में ज्ञानवाणा मां भतिज्ञान भने श्रुतज्ञान से ज्ञान डाय छे. तण 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी ओहियनाणी य' त्र ज्ञानपणाभा भतिज्ञान, श्रुतज्ञान तथा अपधिज्ञान को नाय ज्ञान डाय छ 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' ने 94 यारिया याश्श्यिसधि हित राय छे ते ज्ञानी પણ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે તેઓ ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા હોય છે કેમકે તેઓ શ્રાવકના ચારિત્ર્યથી જુદા પ્રકારના ચારિવાળા હોય છે તથા જેમને અહીં અજ્ઞાની ગણવાના છે તેમનામાં પણ ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હોય છે. અર્થાત તેમનામાં બે અજ્ઞાન તે હોય જ પરંતુ ત્રીજું વિભાગ અનાન-વિભ ગજ્ઞાન પણ હોઈ શકે છે અને હેતું પણ नथी दाणलद्धियाणं पंचनाणाइ, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' हानान्तराय मना ક્ષપશમથી દાન-દાતવ્ય વસ્તુમાં જેની લબ્ધિ થાય છે તે દાનલબ્ધિ છવ છે. તેવા જીવ Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५१ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् लब्धिर्येषां ते दानलब्धयः, ते च ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च भवन्ति, तत्र ये ज्ञानिनस्तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया भवन्ति, केवलज्ञानिनामपि दानलब्धियुक्तत्वात्, ये तु अज्ञानिनो दानलब्धिमन्तस्तेषां त्रीणि अज्ञानानि सजनयैव भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'तस्स अलद्धिया पुच्छा' हे भदन्त ! तस्य दानस्य अलब्धिका जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? इति पृच्छा मनः, भगवानाह = 'गोयमा ! नाणी, नो अन्नाणी, नियमा एगनाणी केवलनाणी' हे गौतम ! दानस्य अलfoधकाः जीवाः ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिन. दानालब्धिमन्नस्तु मिद्धा, च दानान्तरायक्षयेऽपि दातव्याभावात् सम्प्रदानासच्चात् दानप्रयोजनाभावाच्च दानालब्धयः प्रोक्तास्ते नियमात् नियमतः एकज्ञानिनः - केवलज्ञानिनो भवन्ति। अथ लाभभोगोपभोगवीर्य लब्धीस्तदलब्धयश्चातिदिशन्नाह' एवं जात्र वीरियरस भी होते हैं । इनमें जो ज्ञानी होते हैं वे भजनासे पांच ज्ञानवाले होते हैं । क्यों कि केवलज्ञानियोंकों भी दानलब्धिसे युक्त माना गया है । तथा जो दानलब्धिवाले अज्ञानी होते हैं उनके तीन अज्ञान भजनासे ही होते हैं । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं'तस्स अलडियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! जो दानलब्धिवाले नहीं होते हैंऐसे जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम 'नाणी, नो अन्नाणी नियमा एगनाणी केवलनाणी' दानको अलब्धिवाले जीव ज्ञानी होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं । दानालब्धिवालोंमें सिद्ध जीवोंको लिया गया है. इनके यद्यपि दानान्तरायके क्षयसे दानलब्धि होनी चाहिये- परन्तु दातव्य वस्तुके अभाव से, सम्प्रदानके असत्त्वसे, और दानप्रयोजन के अभाव से इन्हें दानालब्धिवाले कहा गया है । ये नियमसे एक ज्ञान જ્ઞાની પણ હેાય છે અને અજ્ઞાની પણ હેાય છે તેમા જે જ્ઞાની હેાય છે તેએા ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા હાય છે કેમકે કેવળજ્ઞાનીઓને પણ દાનલબ્ધિવાળ માનવા તથા જે દાનલબ્ધિવાળા અજ્ઞાની હાય છે તેમને ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે प्रश्न - 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' हे अहन्त ! ने हानसन्धिवाणा होता नथी तेत्रा करे। ज्ञानी होय हे } अज्ञानी होय छे ? ::- 'गोयमा' हे गौतम! 'नाणी नो अन्नाणी 'नियमा एगनाणी केवलनाणी' घनसन्धिवाणा व ज्ञानी होय छे, अज्ञानी होता નથી દાન લબ્ધિવાળાએામાં સિદ્ધ જીવેાની ગણત્રી કરવામાં આવી છે. જો કે તેએામા દાનાન્તરાયના ક્ષયથી દાનલબ્ધિ હાવી જોઇએ પરંતુ દાનવ વસ્તુના અભાવથી સંપ્રદાનના અસવથી અને દાન પ્રયેાજનના અભાવથી તેઓને દાનાલબ્ધિવાળા !હ્યા છે એ નિયમથી આવ્યા છે Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ४५२ भगवतीमत्रे लद्धी, अलद्धी य भाणियन्या' एवं दानस्य लब्धित्रदेव यावत्-लाभस्य, भोगस्य, उपभोगस्य, वीर्यस्य च लब्धिः, अलब्धिश्च भणितव्या वक्तव्या, तत्र लामादीनामपि अलब्धयः सिद्धानामेव दानालब्धिददसेयाः, न च दानाद्यन्तरायक्षयात् केवलिनां दानादयः सर्वथा कथं न भवन्ति ? इति वाच्यम्, नेपां हि भगवतां कृतकृत्यतया प्रयोजनाभावात् तदभावसिद्धः 'वालबीरियलद्धियाणं तिन्नि नाणाइ तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' बालवीर्यलब्धिकानाम् अमयतानां ज्ञानिनां त्रीणि ज्ञानानि, अज्ञानिनाञ्च त्रीणि अज्ञानानि भजनया भवन्ति, 'तस्स वाले अर्थात् केवल ज्ञानवाले होते हैं । 'एवं जाव वीरियस्स लद्धी अलद्धी य भाणियव्या' इसी तरहसे यावत्- लाभ, भोग, उपभोग और वीर्य इनकी लब्धिवाले और अलब्धिवाले भी कहना चाहिये । इन में लाभादिकों की अलब्धिवालोंमें सिद्धोंको लिया गया है- अतः इन्हें ज्ञानी ही जानना चाहिये और ये एक ज्ञानवाले ही होते हैं । यहां पर ऐसी आशंका नहीं करना चाहिये 'कि सिद्धों में दानादिक अन्तराय का सर्वथा क्षय हो जाता है तब (केवलियों) सिद्धों में दानादिकों का अभाव सर्वथा आप कैसे कहते हैं ?' क्योंकि वे भगवान् कृतकृत्य हो जाते हैं- इस लिये उन्हें कोई प्रयोजन नहीं रहता है अतः प्रयोजनासावात् दानादि लब्धियोंका वहाँ अभाव सिद्ध होता है। 'बालवीरियलद्धिया णं तिन्नि नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' जो बालवीर्यलब्धिवाले जीव होते हैं- वे ज्ञानी भी होते हैं और -ज्ञान-ये ज्ञानपाडाय छ ' एवं जाव चीरियलद्धी अलद्धीय भाणियव्वा' એજ રીતે – ચાવત - લાભ, ભેગ, ઉપભેગ, વીર્ય તેની અલબ્ધિ અને લબ્ધિવાળાના વિષયમાં પણ સમજવું તેમાં લાભાદિકની અલબ્ધિવાળાઓમાં સિદ્ધોને ગણવામાં આવ્યા છે એટલે તેમને જ્ઞાની જ જાણવા અને તે એક જ જ્ઞાનવાળા હોય છે. અહીં એવી શંકા ન કરવી કે સિદ્ધોમાં દાનાન્તરાયને સર્વથા નાશ થઇ જાય છે. ત્યારે (કેવળયો) સિદ્ધોમાં દાનાદિનો સર્વથા અભાવ આપ કેવી રીતે કહે છે. કારણકે તેઓ કૃતકૃત્ય થઈ જાય છે. એટલે તેઓને કેઈ પ્રયોજન રહેતું નથી એટલે પ્રજનને समाप पाथी हानसधियाना मला पण सिद्ध थाय छ 'वालबीरियलद्धियाणं तिन्नि नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' मालवीय या डाय छे. તે જ્ઞાની પણ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે અને જે જ્ઞાની હોય છે. તેમાં Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ ० ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४५३ अलद्धियाणं पंच नाणाई भयणाए' तस्य वालवीर्यस्य अलब्धिकानां संयतानां संयतासंयतानां च ज्ञानित्वेनैव पञ्च ज्ञानानि भजनया भवन्ति, 'पडियबीरियलद्धियाणं पंच नाणाई भयणाए' पण्डितवीर्य लब्धिकानां संयतानां ज्ञानित्वेनैव पञ्च ज्ञानानि भजनया भवन्ति, 'तस्स अलद्धियाणं मणपज्जवनाणवजाई णाणाई अन्नाणाई तिन्नि य भयणाए' तस्य पण्डितवीर्यस्य अलब्धिकानाम् असंयतानां संयतासंयतानां सिद्धानाञ्च मध्ये असंयतानामाचं ज्ञानत्रयं मनःपर्यववर्जितम् अज्ञानत्रयं च भजनया भवति, संयतासंयतानां तु ज्ञानत्रय भजनअज्ञानी भी होते हैं- जो ज्ञानी होते हैं उनमें भजनाले ही तीन ज्ञान होते हैं और जो अज्ञानी होते हैं उनमें भी तीन अज्ञान भजनासे ही होते हैं । 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए' तथा जो बालवीर्यकी अलब्धिवाले जीव होते हैं वे संयत और संयता. संयत होते हैं अतः इनमें 'पंचनाणाई भयणाए' पांच ज्ञान भजनासे ही होते हैं । क्यों कि ये ज्ञानी ही होते हैं। पंडियवीरियलद्धियाणं पंचनाणाइ भयणाए' पण्डितवीर्यलब्धिवाले जीव संयत होनेसे ज्ञानी ही होते हैं. इस कारण इनमें पांच ज्ञान भजनासे होते हैं । 'तस्स अलद्धियाणं मणपज बनाणवजाइ णाणाइ अन्नाणाइ तिम्निय भयणाए' पण्डितवीर्यकी अलब्धिवालोंमें असंयत, संयतासंयत और सिद्ध ये सब आते हैं-इन के बीचमे जो असंयत ज्ञानी होते हैं उनमें मनःपर्यवज्ञानको छोडकर आदि के ज्ञानत्रय, भजनासे होते हैं तथा इन असयतोमें जो ભજનાથી ત્રણ જ્ઞાન હોય છે અને જે અજ્ઞાની હોય છે તેમનામાં ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાન डाय छ 'तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई भयणाए' तथा मात५डितपीय नारे समाधिपापाय छ, ते स यतासयत डाय छे मेटा भाटे तमामा 'पंचनाणाई भयणाए । पाय ज्ञान सरनाथी डाय छ भ तमाशानी १ जाय छे. 'पंडियवीरियलद्धियाणं पंचनाणाइं भयणाए' तिवीय ण ७५ स यत पाना કારણે રાની જ હોય છે એટલા માટે તેમાં પાચ જ્ઞાન. ભજનાથી હેય છે. 'तस्स अलद्धियाण मणपज्जवनाणवज्जाइं नाणाई अन्नाणाईतिन्निय भयणाए' પડિતવીર્યની અલબ્ધિવાળાઓ અસ યત, સંતાસયત અને સિદ્ધ એ સઘળાનો સમાવેશ થાય છે તેમાં જે અસંયત અને સયતાસયંત અને સિદ્ધ એ સઘળાને સમાવેશ થાય છે તેમાં જે અસયત જ્ઞાની હોય છે. તેમનામાં મન પર્યવજ્ઞાન છોડીને આદિના ત્રણ જ્ઞાન Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ४५४ यैव भवति, सिद्धानां च पण्डितवीर्यवाच्ये प्रत्युपेक्षणाद्यनुष्ठाने प्रवृत्त्यभावेन पण्डितवीर्यालब्धिकतया केवलज्ञानमेव भवति, मन:पर्ययज्ञानन्तु पण्डितवीर्यलब्धिमतामेव भवतीत्याशयेनाह - मनःपर्य ज्ञानवर्जितानि ज्ञानानि अज्ञानानि त्रीणि च भजनया इति । गौतमः पृच्छति - 'वालप डियबीरियलडिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! वालपण्डितवीर्य लब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - ' तिन्नि नाणाई भयणाए' हे गौतम ! बालपण्डितत्रोर्यलव्धिकानां त्रीणि ज्ञानानि भजनया भवन्ति, 'तस्स अज्ञानी होते हैं उनमें तीन अज्ञान भजनासे होते हैं तथा जो संयतासंयत जीव होते हैं उनमें तीन ज्ञान भजना से होते हैं । तथा सिद्धजीव पण्डितवीर्यवाच्य प्रत्युपेक्षणादिरूप ( पडिलेहणादि) अनुष्ठान में प्रवृत्ति रहित होते हैं । अतः इसमें उनकी प्रवृत्तिके अभाव में पण्डितवीर्यलब्धिकता होने से केवलज्ञान ही होता है अन्य ज्ञान नहीं | मनःपर्ययज्ञानको जो यहां सूत्रमें छोडने की बात कही गई है उसका कारण यह है कि मनः पर्यवज्ञान पण्डितवीर्यलब्धिवालों को ही होना है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'बालपंडियबीरियलड़ियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव बालपण्डितवीर्यअलब्धिवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- तिम्नि नाणाई भयणाए' हे गौतम! बालपण्डितवीर्यलब्धिवालों में तीन ज्ञान भजना से होते हैं. तात्पर्य कहने का यह है कि बालपण्डित वीर्यलब्धिवाले जीव ज्ञानीही होते हैंअतः उनमें भजनासे ही तीन ज्ञान होते हैं । तथा जो जीव वालભજનાથી હોય છે. તથા જે સ યતાસ યત વ હોય છે તેમને ત્રણ જ્ઞાન ભજનાથી હોય છે. સિદ્ધુ જીવે પડિતવીર્ય વાચ્ય પ્રત્યુપ્રેક્ષણાદિરૂપ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ વિનાના હાય છે. તેથી તેમાં તેની પ્રવૃત્તિના અભાવમાં પડિતવીય લબ્ધિકતા હોવાથી કેવળજ્ઞાન જ હોય છે અન્યજ્ઞાન નહી મન.પવજ્ઞાનને અહીં સૂત્રમાં છેાડવાનું કહેલ છે તેનું એ છે કે મનઃ વજ્ઞાન પડિતવીય લબ્ધિવાળાઓને જ હોય છે. પ્રશ્ન ;— • वालप डियवीरयलद्धियाणं भंते ! जीवा कि नाणी अन्नाणी' हे लहन्त ! ने જીવ ખાલપ ડિતીય લબ્ધિવાળા હોય છે. તેઓ જ્ઞાની હોય છે ज्ञानी ? 6 :मालय उितवीर्य सम्धिवाणाभां त्रयु ज्ञान માલપડિતીય લબ્ધિવાળા જીવ જ્ઞાની જ હોય છે તથા જે જીવ ખાલપંડિતીયની કારણ · तिनि नाणाई भयणाए ' हे गौतम । ભજનાથી હોય છે કહેવાનુ તાત્પ એ છે કે હોય છે. તેથી તેઓમાં ભજનાથી ત્રણ જ્ઞાન Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श ८ उ. २ स. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४५५ अलद्धियाणं पच नाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' तस्य बालपण्डितवीर्यस्य संयतासंयतस्य अलब्धिकानाम् अश्रावकाणाम् पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'इंदियलद्धिया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! इन्द्रियल ब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह-गोयमा ! चत्तारि णाणाई, तिनि य अन्नाणाई भयणाए' हे गौतम ! इन्द्रियलब्धिकानां चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि च अज्ञानानि पण्डितवीर्यकी अलब्धिवाले होते हैं 'तस्सअलद्धियाणं पच नाणाइ तिम्नि अन्नाणाइ भयणाए' वे ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं जो जीव इनमें ज्ञानी होते हैं उनमें भजनाले पांच ज्ञान तक हो सकते हैं और जो अज्ञानी होते हैं उनमें भी भजनासे तीन अज्ञान तक हो सकते हैं। बालपण्डितवीर्यका तात्पर्य संयतासंयतसे है- इसकी अलब्धिवाले अश्रावक होते हैं । अश्रावकमें सिद्ध भी आजाते हैं। अतः इसी अपेक्षासे यहां पांच ज्ञानोंका होना भजनासे कहा गया है। ___ अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'इ दियलद्धियाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त! जो जीव इन्द्रियलब्धिवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं- 'चत्तारि नाणाइ तिन्नि य अन्नाणाइं भयणाए' हे गौतम ! जो जीव इनमें ज्ञानी होते हैं उनको भजनासे चार ज्ञान होते हैं और जो अज्ञानी होते हैं उनमें तीन अज्ञान भजनासे होते हैं। इन्द्रियलब्धिवाले ज्ञानियोंमें केवलज्ञान नहीं होता है, क्यों कि PRADEqum sोय तया तस्स अलद्धियाणं पंचनाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' જ્ઞાની પણ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે જે જીવ નેઓમાં જ્ઞાની હોય છે તેમાં પાંચ જ્ઞાન ભજનાથી હોય છે અને જે જીવ અજ્ઞાની હોય છે તેઓને ગણુ અજ્ઞાન ભજનાથી હોવાની શક્યતા છે -હાય છે બાળપતિવીર્યનુ તાત્પર્ય સંયતા સયતથી છે. તેની અલબ્ધિવાળા અશ્રાવક હોય છે અશ્રાવકમાં સિદ્ધો પણ આવી જાય છે એટલા भाटे ते अपेक्षाव्ये पाय जानानु डाg -AVनायी युछ प्रम - 'इंदियलद्धियाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी, मह-त! रे ७५ द्रिय epal S५ छ. तेमा जानी डाय छ , अज्ञानी 26:-'चत्तारिनाणाई तिन्नि य अन्नाणाई भयणाए' હે ગૌતમ! જે જીવ તેઓમાં જ્ઞાની હેય તેઓને ભજનાથી ચાર જ્ઞાન હોય છે અને જે અજ્ઞાની હોય છે તેઓમાં ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે ઈદ્રિયલબ્ધિવાળા જ્ઞાનીએમાં કેવળજ્ઞાન હોતુ નથી કેમકે કેવળીઓમાં ઈદિયેના ઉપયોગને અભાવ હોય છે. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५६ भगवतीसूत्रे भजनया भवन्ति, तथो च-इन्द्रियलब्धिका ये ज्ञानिनस्तेषां चत्वारि ज्ञानानि भजनया बोध्यानि, केवलज्ञानन्तु न, केवलिनामिन्द्रियोपयोगाभावात, ये तु अज्ञानिनम्तेषामज्ञानत्रयं भजनयवेति भावः । गौतमः पृच्छति- 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' हे सदन्त ! तस्य इन्द्रियस्य अलब्धिकाः जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? इति पृच्छा प्रश्नः, "भगवानाह-गोयसा ! नाणी, नो अन्नाणी, नियमा एगनाणी केवलनाणी' हे गौतम! इन्द्रियालब्धिकाः ज्ञानिनो भवन्ति, नो अज्ञानिनः ते खलु इन्द्रियालब्धिकाः केवलिन एव इति नियमात् नियमतः एकज्ञानिनरते केवलज्ञानिन एच भवन्ति, 'सोइंदियलद्धिया णं जहा इंदियलद्धिया' श्रोत्रेन्द्रियलब्धिकाः खल जीवाः यथा इन्द्रियलब्धिकास्तथैव वक्तव्या , ते च ये ज्ञानिनस्ते केत्रलिभिन्नत्वात् भजनया प्रथमज्ञानचतुष्टयशालिनो भवन्ति, अज्ञानिनस्तु भजनया व्यज्ञानिनो भवन्ति । गौतमः केवलियोंको इन्द्रियों के उपयोगका अभाव रहता है। अव गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'तरू अलीद्धयाणं पुच्छा' कि हे सदन्त! जो जीव इन्द्रियालब्धिकाले होते हैं- वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरखें प्रभु कहेते हैं- 'लाणी, नो अन्नाणी' हे गौतम ! जो जीव इन्द्रियों की लब्धि विनाके होते हैं वे ज्ञाली होते हैं अज्ञानी नहीं होते हैं। ज्ञानियोंले भी वे दो तील आदि ज्ञानवाले नहीं होते हैं । किन्तु एक केवलज्ञानवाले ही होते हैं। ऐसा नियम है 'सोइंदिवलद्रियाणं जहा इंदियलद्धिया' जिस तरहसे इन्द्रिय लन्धिवाले जीवोंको कहा गया है उसी तरहले श्रोत्रइन्द्रिय लब्धिवाले जीवों को जानना चाहिये । अर्थात् भोत्रइन्द्रिय लब्धिवाले जीव ज्ञानी और अज्ञानी दोनों प्रकारके होते हैं इनमें जो ज्ञानी होते हैं वे केवलीसे भिन्न होते हैं इसलिये वे भजनासे चार ज्ञानवाले होते हैं और जो प्रश्न:- तस्स अलद्धियाणं पुच्छा लगवान ! 4 दियास बीय छे. ते ज्ञानी डाय छे मनानी होय छ ? 3 - 'नाणी नो अन्नाणी गौतम ! જે જીવ ઈયેિની લબ્ધિ રહિત હોય છે તેઓ જ્ઞાની જ હોય છે. અજ્ઞાની હોતા નથી. જ્ઞાનીઓમાં પણ બે ત્રણ આદિજ્ઞાનવાળા નહી પણ ફક્ત એક કેવળજ્ઞાનવાળા જ હોય છે तेव। नियम छ. 'सोइ दियलद्धियाणं जहा इदियलद्धिया' वी शते दिया જીવોના વિષે કહ્યું છે તેવી જ રીતે શ્રોત્રલબ્ધિવાળા જીના વિષયમાં પણ સમજવું અથાત શ્રોઈદ્રિયલબ્ધિવાળા જીવ જ્ઞાની અને અજ્ઞાની બંને પ્રકારના હોય છે. તેમાં જે જ્ઞાની હોય છે. તેઓ કેવળીઓથી જુદા પ્રકારના હોય છે. એટલે ભજનાથી તેઓ ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે અને તેમાના અજ્ઞાની ભજનાથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છેપ્રશ્ન Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सु. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४५७ पृच्छति - 'तस्स अलद्धिया णं पुच्छा' तस्य श्रोत्रेन्द्रियस्य अलब्धिकाः खलु जीवाकिं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? इति पृच्छा प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी वि, अम्नाणो वि' हे गौतम ! श्रोत्रेन्द्रियालब्धिका जीवाः ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी. अत्येगइया एगनाणी' ये श्रोत्रेन्द्रियाधिका ज्ञानिनस्ते सन्ति एकके केचन द्विज्ञानिनो भवन्ति, सन्ति एकके तु एकज्ञानिनो भवन्ति, 'जे दुन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी, जे एगनाणी ते केवलनाणी' ये द्विज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनो भवन्ति, ये एकज्ञानिनस्ते केवलज्ञानिनो भवन्ति तथा च श्रोत्रेन्द्रियालब्धिमन्तो जीवा ये ज्ञानिनस्ते प्रथमद्वयज्ञानशालिनः तेच अपर्या इनमें अज्ञानी होते हैं वे भजनासे तीन अज्ञानवाले होते हैं । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'तस्स अलद्वियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! जो जीव श्रोत्रइन्द्रियके लब्धिवाले नहीं होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा नाणी व अन्नाणी वि' हे गौतम! श्रोत्रइन्द्रियकी अलब्धिवाले जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं- 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी, अत्थेगइया एगनाणी' जो इनमें ज्ञानी होते हैं उनमें कितनेक दो ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक एक ज्ञानवाले होते हैं । 'जे दुन्नाणी ते आभिणियोहियनाणी, सुयनाणी य' जो दो ज्ञानवाले होते हैं उनमें आभिनिबोधिक ज्ञानवाले और श्रुतज्ञानवाले होते हैं । 'जे एगनाणी ते केवलनाणी' और जो एक ज्ञानी होते हैं वे केवलज्ञानी ही होते हैं। यहां पर जो श्रोत्रेन्द्रियालब्धिक जीवोंको दो ज्ञानवाला कहा गया है उनमें अपर्याप्तक सासादन गुण 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा ' हे भगवन्त ! नेव श्रोत्राद्रियसम्धि विनाना होय छे તેઓ નાની હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ? ઉ ' गोयमा ' हे गौतम! 'नाणी वि अन्नाणी वि' श्रोत्राद्रियसम्धिवाणा छव ज्ञानी पागु होय छे गने अज्ञानी याशु હાય છે ' जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी, अत्येगइया एगनाणी ' तेथे डेंटलाई मे ज्ञानवाणा भने डेटला भेट ज्ञानवाणा होय े जे दुम्नाणो ते आभिणिवहिणीय, सुयनाणी य' के मे ज्ञानवाणा होय हे ते मालिनिमोधि ज्ञान भने श्रुतज्ञानवाणा होय छे. 'जे एगनाणी ते केवलनाणी ' भने ४ ज्ञानवाणा होय છે તે ફ્કત કેવળજ્ઞાનવાળા જ હેાય છે. અહીંઆ શ્રોત્રે દ્રિયલબ્ધિવાળા જીવાને એ જ્ઞાનવાળા કહ્યા છે તેમા અપર્યાપ્તક સાસાદન ગુણુસ્થાનમાં રહેવાવાળા સમ્યક્ દૃષ્ટિ Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५८ भगवतीसूत्रे प्तकाः सासादनगुणस्थानकवर्तिसम्यग्दर्शनो विकलेन्द्रियाः, एकज्ञानिनो वा केवलज्ञानिनः, ते हि श्रोत्रेन्द्रियालब्धिकाः इन्द्रियोपयोगाभावात्, 'जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, तं जहा-मडअन्नाणी य, सुयभन्नाणी य' ये तु श्रोत्रे. न्द्रियालब्धिमन्तोऽज्ञानिनस्ते नियमात् इत्यज्ञानिनो भवन्ति, आद्यद्धयाज्ञानशालिनः, तद्यथा-मत्यज्ञानिनश्च, श्रुताज्ञानिनश्च, 'चक्खिदियघाणिदिया णं लद्धियाणं अलद्धियाण य जहेव सोइंदियस्स' चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणेन्द्रियाणां लब्धिकानाम् चक्षुरिन्द्रियलब्धिकानां घ्राणेन्द्रियलब्धिकानामित्यर्थः, एवम् तदुभयालब्धिकानाच यथा श्रोत्रेन्द्रियस्य लब्धिमतां चत्वारि ज्ञानानि भजनया, त्रीणि चाज्ञानानि भजनयैव, तदलब्धिमतां च द्वे च ज्ञाने, च अज्ञाने, एकं च ज्ञानमुक्तम् स्थानवर्ती सम्यग्दृष्टि विकलेन्द्रिय जीवों को ग्रहण किया गया है तथा एक ज्ञानवाले जो केवली यहाँ ग्रहण किये गये हैं उसका कारण यह है कि केवलियों में इन्द्रियजन्य उपयोगका अभाव होता है अतः वे भी श्रोत्रइन्द्रियालब्धिकोमें परिगणित हुए हैं। 'जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी तंजहा-सह अन्नाणीय, सुय अन्नाणी य' तथा इन श्रोत्रइन्द्रियालन्धिकोंमें जो जीव अज्ञानी होते हैं वे नियम से दो अज्ञानवाले-मतिअज्ञानवाले और श्रुतअज्ञानवाले होते हैं । 'चक्खिदिय घाणिदियाणं लधियाणं अलद्धियाण य जहेव सोइंदियस्स' चक्षु. इन्द्रिय लब्धिवाले जीवोंमें तथा घ्राणेन्द्रिय लब्धिवाले जीवों मे और इन दोनोंकी अलब्धिवाले जीवोंमें ज्ञानी और अज्ञानी दोनों प्रकारके जीव होते हैं। सो जिस प्रकारसे श्रोनेन्द्रियकी लब्धिवालोंमें भजनासे चार ज्ञान और तीन अज्ञान होते कहे गये हैं तथा इसकी अलब्धिवालोंमें दो ज्ञान, दो अज्ञान और एक ज्ञान कहा गया है इसी વિકલેન્દ્રિય જીવોને ગ્રહણ કર્યા છે. તથા એક જ્ઞાનવાળા જે કેવળીનું અહીં ગ્રહણ કરાયું છે. તેનું કારણ એ છે કે કેવળીઓમાં ઇદ્રિયજન્ય ઉપગને અભાવ હોય છે. એટલે તેઓની ५५ श्रोत्रद्रिय सलाम गाना ४२राध . जे अन्नाणी ते नियमा दुन्नाणी तं जहा मइअन्नाणीय, सुयअन्नाणीय' तया श्रीसदिय म म ने અજ્ઞાની હોય છે તેઓ નિયમથી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન એમ બે જ્ઞાનવાળા डाय 2. ' चक्खि दिय घाणिदियाणं लधियाणं अलद्धियाण य जहेव सोइंदियस्स' ચક્ષુઈદ્રિયલબ્ધિવાળા માં તથા ઘણેન્દ્રિયલબ્ધિવાળા જીવોમાં અને તે બંનેની અલબ્ધિવાળા માં જ્ઞાની અને અજ્ઞાની એમ બંને પ્રકારના જ હોય છે. તે કેવી રીતે ? શ્રેત્રેન્દ્રિયની લબ્ધિવાળાઓમાં ભજનાથી ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન કહેલ છે. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ स. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४५९ 9 " तथैव वक्तव्यम्, तत्र चक्षुरिन्द्रियलब्धिकाः, घ्राणेन्द्रियलब्धिकाश्च ये पश्चेन्द्रिया स्तेषां केवलज्ञान चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि चाज्ञानानि भजनयैव ये तु विकलेन्द्रियाश्चक्षुरिन्द्रिय- घ्राणेन्द्रियलव्धिकास्तेषां सासादनगुणस्थानकवर्तिसम्यग् दर्शनित्वे आयं ज्ञानद्वयम्, तदभावे तु आद्यमेवाज्ञानद्वयम् चक्षुरिन्द्रिय- घाणेन्द्रियालब्धिकास्तु यथायोग्यं त्रिद्वयेकेन्द्रियाः, केवलिनश्च तत्र द्वीन्द्रियादीनां सासादनगुणस्थानकवर्तित्वे आधज्ञानद्वयं संभवति, तदभावे तु आधमज्ञानद्वयं संभवति, प्रकार से इन चक्षुइन्द्रिय लब्धिवालोंमें, घाणेन्द्रिय लब्धिवालों में और इनकी अलब्धिवालोंमें जानना चाहिये । तात्पर्य कहने का यह है कि-जो जीव चक्षुइन्द्रिय लब्धिक और घ्राणेन्द्रियलब्धिक पंचेन्द्रिय ज्ञानी हैं उनमें केवलज्ञान वर्ज चार ज्ञान होते हैं और जो अज्ञानी है, उनमें तीन अज्ञान होते हैं सो ऐसा यह कथन भजनासे ही जानना चाहिये नियमसे नहीं । तथा चक्षुइन्द्रिय और प्राणेन्द्रियलब्धिक जो विकले - न्द्रिय जीव हैं वे यदि सासादन गुणस्थानवर्त्ति सम्यग्दर्शनवाले हैं तो उनमें आदिके दो ज्ञान होते हैं और यदि अज्ञानी हैं तो इनमें आदिके दो अज्ञान होते हैं । चक्षुइन्द्रिय, घाणेन्द्रिय अलब्धिक यथायोग्य तीन इन्द्रियवाले जीव, दो इन्द्रियवाले जीव, एकेन्द्रिय जीव एवं केवली होते हैं- सी द्वीन्द्रियादि जीव जब सासादन गुणस्थानवर्ती हां तब ज्ञानी होने से इनमें आदिके दो ज्ञान होते हैं और यदि ये सासादन गुणस्थानवर्ती न हों तब अज्ञानी होनेसे इनमें आदिके તથા તેની અલબ્ધિવાળામાં એ જ્ઞાન અને બે અજ્ઞાન અને એક જ્ઞાન કહેલ છે. એજ પ્રકારથી આ ચક્ષુટ્રિયલબ્ધિવાળામાં, ધ્રાણેન્દ્રિયલબ્ધિવાળામા અને તેની અલબ્ધિવાળાઓના વિષયમાં પણ સમજવું કહેવાનુ તાત્પય એ છે કે જીવ ચક્ષુઇન્દ્રિયલબ્ધિવાળા અને ઘ્રાણેન્દ્રિય લબ્ધિવાળા પચેન્દ્રિય નાની છે તેમા કેવળજ્ઞાન છેડીને ચાર જ્ઞાન હાય છે અને જે અજ્ઞાની હાય છે તેમા ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે આ કથન ભજનાથી સમજવું, નિયમથી નહીં. તથા ચક્ષુઇંદ્રિય અને ઘ્રાણેન્દ્રિય લબ્ધિવાળા જે વિકલેન્દ્રિય જીવેાડાય છે. તેએ જો સાસાન ગુણુસ્થાનર્તિ સમ્યગ્ દર્શીનવાળા હાય તા તેમા પહેલાના બે જ્ઞાન હાય છે અને અજ્ઞાની હાય તે। તેએમાં આદિના એ અજ્ઞાન ડાય છે. ચક્ષુઇન્દ્રિય, ઘાણેન્દ્રિય અલમ્પિક યથાયેાગ્ય ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા જીવે એ ઇંદ્રિયવાળા જીવે અને એકેદ્રિય જીવ અને કેવળી હાય છે તેમજ દ્વિન્દ્રિયાદિક જીવ જ્યારે સાસાદન ગુણસ્થાનવતી હોય ત્યારે નાની હાવાથી તેઓના આદિના એ જ્ઞાન હાય છે અને Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० - भगवतीमत्रे केवलिनां तु एकं केवलज्ञानमेवेति भावः । जिभिदियलद्धियाणं 'चत्तारि णाणाई, तिन्नि य अन्नाणाणि भयणाए' जिइवेन्द्रियलब्धिकानां चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि च अज्ञानानि भजनया भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'तस्स अलद्धिया णं पुच्छा' हे भदन्त ! तस्य जिह्वेन्द्रियस्य अलब्धिकाः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह-गोयमा ! नागी वि, अन्नाणी वि' हे गौतम ! जिवेन्द्रियस्य अलब्धिका ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्ति, 'जिहवेन्द्रियलब्धिवर्जिताः केवलिनः, एकेन्द्रियाश्च, भवन्ति, तत्र 'जे नाणी, ते नियमा एगनाणी केवलनाणी, जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी, तं जहादो अज्ञान होते हैं। केवलियों में एक केवलज्ञान ही होता है । 'जिभिदियलद्धियाणं चत्तारि जाणाई', तिन्नि य अन्नाणाणि भयणाए जिहवेन्द्रिय लब्धिक जीवों में चार ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजनासे होते हैं- तात्पर्य यह है कि जिवेन्द्रियलब्धिक जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं- जो ज्ञानी होते हैं वे केवलज्ञान वर्ज चार ज्ञानवाले भी होते हैं और जो अज्ञानी होते हैं वे तीन अज्ञानवाले भी होते हैं तथा जो 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' जिहवेन्द्रिय अलब्धिक जीव हैं वे भी ज्ञानी और अज्ञानी दोनों प्रकारके होते हैं । जिहवेन्द्रिय अलब्धिक जीव एकेन्द्रिय और केवली होते हैं- इनमें 'जे नाणी ते नियमा एगनाणी केवलनाणी' जो ज्ञानी होते हैं वे तो नियमसे एक केवलज्ञानवाले ही होते हैं। 'जे अनाणी ते नियमा दुअनाणी' और जो अज्ञानी होते हैं, वे नियमसे दो अज्ञानवाले होते हैं- दो अज्ञानજે સાસદન ગુણસ્થાનવત ન હોય તે ત્યારે અજ્ઞાની હોવાથી તેઓમાં આદિના બે मज्ञान डाय छे. डेपणीमामा : ज्ञान १ उय छे. 'जिभिदियलद्धियाणं चत्तारि नाणाई तिन्नि य अन्नाणाणि भयणाए' इन्द्रिय सचिवाणा वामा यार જ્ઞાન તથા ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હોય છે તાત્પર્ય એ છે કે છન્દ્રિય લક્વિવાળા જીવ જ્ઞાની પણ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે. જે જ્ઞાની હોય છે તે કેવળજ્ઞાનને છોડીને ચાર જ્ઞાનવાળા પણ હોય છે અને જે અજ્ઞાની હોય છે તે ત્રણ જ્ઞાનવાળા પણ हाय जे. 'तस्स अलद्धियाणं पुच्छा' इन्द्रिय स४ि । छे ते शुशानी डाय छ ? जानी हाय छ ? 6.- 'गोयमा गौतम ! 'नाणी वि अन्नाणी वि' इन्द्रिय मा म ५ ज्ञानी मने अज्ञानी ' २ सय छ इन्द्रिय Pag४ ७५ मेन्द्रिय अन जी डाय छे. तमाम 'जे नाणी ते नियणा एगनाणी केवलनाणी'२ जानी डाय छे तो नियमथी मे Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ९ लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४६१ अन्नाणी य, सुन्नाणी य' ये जिवेन्द्रियलब्धिरहिता ज्ञानिनः, केवलिनः, ते च नियमात नियमत एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनो भवन्ति ये च अज्ञानिन एकेन्द्रियास्ते नियमात् द्वयज्ञानिनः एकेन्द्रियाणां सम्यग्दर्शनस्याभावात्, विभङ्गाभावाच्च तद्यथा मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिना भवन्ति, 'फासिंदियलद्धिया अलद्धिया णं जहा इंद्रियस्स लडिया य, अलद्धिया य' स्पर्शेन्द्रियलब्धिकाः, तदलब्धिकाः, खलु यथा इन्द्रियलब्धिकाश्च तदलब्धिकाश्रोक्ताः तथा वाच्याः, तथा च स्पर्शनेन्द्रियलव्धिकाः केवलज्ञानभिन्नाद्यज्ञानचतुष्टयवन्तो भजनया भवन्ति तथैवाज्ञानत्रयवन्तो वा स्पर्शनेन्द्रियालब्धिकास्तु केवलिन एव भवन्तीति भावः ॥ नू. ९ ॥ बालोंमें 'मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणीय' मत्यज्ञान और श्रुताज्ञानवाले होते हैं । तथा जो जिहवेन्द्रिय लब्धिरहित ज्ञानी होते हैं उनमें एक केवलज्ञानी ही होते हैं । जो अज्ञानी एकेन्द्रिय हैं वे नियम से दो अज्ञानवाले होते हैं । एकेन्द्रिय जीवोंमें सम्यग्दर्शनका अभाव रहता है और विभंगज्ञानका अभाव रहता है । अतः इन्हें दो अज्ञानवालामत्यज्ञानवाला और ताज्ञानवाला कहा गया है । 'फासिंदिय लद्धियाणं अलडियाणं जहा इंदियाद्वया य अलद्धिया य' जिस प्रकार से इन्द्रिय लब्धिक और इन्द्रियालब्धिक जीव कहे जा चुके हैं, उसी प्रकार से स्पर्शनेन्द्रियलब्धिक और अलब्धिक जीव भी जानना चाहिये तथा च स्पर्शनेन्द्रियलव्धिक ज्ञानी जीव भजनासे चार ज्ञान और तीन अज्ञानवाले होते हैं । और जो इसकी अलब्धिवाले होते हैं ऐसे वे केवली જ્ઞાનવાળા જ હાય છે जे अन्नाणी ते नियमा दुन्नाणी ' अने ने अज्ञानी होय छे ते नियमथी मे अज्ञानवाणा होय छे भने जे अज्ञानवाणाममां ' मइअन्नाणी य सुय अन्नाणी य મધ્યજ્ઞાન અને શ્રુતાજ્ઞાન હોય છે તથા જે જીવે ટ્રિયલમ્પિં રહિત નાની હાય છે તેમાં ફકત એક કેવળજ્ઞાન જ હોય છે જે અજ્ઞાની એકેન્દ્રિય હાય છે, તે નિયમથી ખે અજ્ઞાનવાળા હોય છે એકેન્દ્રિય જીવેામાં સમ્મકૂદનને અને વિભંગજ્ઞાનને અભાવ હોય છે. એટલે તેએને સત્યજ્ઞાન, શ્રુતાજ્ઞાન એ મે - अज्ञानवाणा उडेवामा माया छे फासिंदियलदिया णं अलद्धियाणं जहा इंदियलडियाय अलद्धियाय' ने रीते धद्रियसन्धिवाणा भने द्रियमसन्धिवाणा व विषे પહેલા કહેવામાં આવ્યું છે. એજ રીતે સ્પર્શીનેન્દ્રિયલબ્ધિવાળા અને તેએની અલબ્ધિવાળા વેના વિષે પણ સમજવું. તેમજ સ્પર્શનેન્દ્રિય લબ્ધિવાળા જ્ઞાની જીવ ભજનાથી ચાર " , Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ४६२ भगवतीस्त्रे एकादशोपयोगादिद्वारवक्तव्यतामाहमूलम्-'सागारोवउत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी? पंच नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, आभिणिबोहियनाण सागारोवउत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? चत्तारि नाणाई भयणाए, एवं सुयनाणसागारोवउत्ता वि, ओहिनाणसागारोवउत्ता जहा ओहिनाणलद्धिया, मणपज्जव. नाणसागारोवउत्ता जहा मणपज्जवनाणलद्रिया, केवलनाणसागारोवउत्ता, जहा केवलनाणलद्धिया, मइअन्नाणसागारोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, एवं सुयअन्नाणसागारोवउत्ता वि, विभंगनाणसागारोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाइं नियमा । अणागारोवउत्ता णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? पंच नाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, एवं चक्खुदसण-अचक्खुदसणअणागारोवउत्तावि, नवरं चत्तारि नाणाई, तिन्नि अन्नाणाइ भयणाए, ओहिदसणअणागारोवउत्ता णं पुच्छा, गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि, जे नाणी ते अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउनाणी, जे तिण्णाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, जे चउणाणी ते आभिणिवोहियनाणी, जाव मणवजवनाणी, जे अन्नाणी ते नियमा तिअन्नाणी, ही होते हैं- अतः इनमें एक ज्ञान ही होते हैं और वे एक केवलज्ञानवाले ही होते हैं ॥ सू. ९॥ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે અને જે તેની અલબ્ધિવાળા હોય છે એવા કેવળીઓ જ હોય છે તેથી તેઓમાં એક કેવળજ્ઞાન જ હોય છે. જે ૯ છે Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४६३ तं जहा-मइअन्नाणी, सुयअन्नाणी, विभंगनाणी, केवलदसणअणागारोवउत्ता, जहा केवलनोणलद्धिया। सजोगी णं भंते ! जीवा किं नाणी; अन्नाणी ? जहा सकाइया, एवं मणजोगी, वइजोगी,कायजोगी वि, अजोगी जहा सिद्धा। सलेस्सा णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? जहा सकाइया। कण्हलेस्सो णं भंते ! जहा सइंदिया। एवं जाव पम्हलेस्सा, सुक्कलेस्सा जहा सलेस्सा, अलेस्ला जहा सिद्धा। सकसाई णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? जहा सइ दिया, एवं जाव लोहकसाई। अकसाई णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ? पंच नाणाई भयणाए । सवेदगाणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ? जहा सइंदिया, एवं इथिवेदगा वि; एवं पुरिसवेयगा वि, एवं नपुंसगवेयगा वि, अवेयगा जहा अकसाई। जहा सकसाई नवरं केवल नाणं वि, अणाहारगा णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाण ? मणपज्जवनाणवजाइं नाणाई, अन्नाणाणि य तिन्नि भयणाए ॥ सू० १० ॥ ___छाया-साकारोपयुक्ताः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, आभिनिवोधिकज्ञानसाकारोपयुक्ताः 'सागारोवउत्ताणं भंते! जीवा कि नाणी अन्नाणी' इत्यादि । सूत्रार्थ - ( सागारोवउत्ताणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त ! साकार उपयोगवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते है ? (पंचनाणाई तिम्नि अन्नाणाइ भयणाए) हे गौतम! साकार __'सागारोवउत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' या सूत्राय :- सागारोवउत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नागी भगवान सा४२ ५योगा हानी राय छ अज्ञानी ? 'पंचनाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' गीतम! सा२ पयागवाणा वाले पांय ज्ञान तथा त्रय Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ४६४ 3 खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिन ? चत्वारि ज्ञानानि भजनयां, एवं श्रुतज्ञान साकारोपयुक्ता अपि अवधिज्ञानसाकारोपयुक्ताः यथा अवधिज्ञानलब्धिकाः, मनःपर्यवज्ञानसा कारोपयुक्ताः यथा मनः पर्यवज्ञानलब्धिकाः, केवलज्ञानसाकारोपयुक्ता यथा केवलज्ञानलब्धिकाः, मत्यज्ञान साकारोपयुक्तानां त्रीणि उपयोगवाले जीवोंके पांच ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । (आभिणिबोधिय नाण सागारोवउत्ताणं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी ?) हे भदन्त ! आभिनिवोधिक ( मतिज्ञानवाले) साकार उपयोगवाले जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( चत्तारि णाणाई भयणाए) अभिनिवोधिक साकार उपयोगवाले जीव ज्ञानी ही होते हैं, अज्ञानी नहीं होते हैं । उनमें चार ज्ञान भजनासे होते हैं (एवं सुयनाण सागारोवउत्ता वि) इसी तरह से श्रुतज्ञान साकार उपयोगवाले जीवोंको भी जानना चाहिये ( ओहिणाणसागारोवउत्ता जहा ओहिनाणलडिया, मणपज्जवनाण सागारोवउत्ता जहा सणपज्जवनाणलजिया, केवलनाणसागारोवउत्ता जहा केवलनाणलडिया ) अवधिज्ञान साकारोपयुक्त जीवोंको अवधिज्ञान लब्धिवाले जीवोंकी तरह जानना चाहिये | मनःपर्यवज्ञान साकार उपयोगवाले जीवोंको मनःपर्यव ज्ञान लब्धिवाले जीवोंकी तरह जानना चाहिये । केवलज्ञान साकार उपयोगवाले जीवोंको केवलज्ञान लब्धिवाले जीवोंकी तरह जानना चाहिये । (मइअन्नाणसोगारोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाई भयणाए, एवं सुय અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે. ' आभिणिवोहियनाणसागारोवउत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे भगवान् । मालिनिम।धि४ साार उपयोगवाजा व ज्ञानी हाय छे ट्ठे रमज्ञानी होय छे ? ' चत्तारिनाणाई भयणाए ' साभिनिषधि साकार ઉપયાગવાળા જીવ નાની જ હાય છે. અજ્ઞાની હાતા નથી અને તેએા ભજનાથી ચાર ज्ञानवाणा होय छे. ' एवं सुयनाणसागारोवउत्तावि ' मेवा रीते श्रुतज्ञान साधर ઉપયોગવાળા જીવાને પણ સમજવા ओहिनाणसागरोवउत्ता जहा ओहिनाण लडिया मणपज्जवनाणसागरोवउत्ता जहा मणपज्जवनाणल दिया केवलनाण सागारोवउत्ता जहा केवलनाणलद्धिया ' અવધિજ્ઞાન સાકાર ઉપયેાગવાળા જીવાને અવધિજ્ઞાનલબ્ધિવાળા જીવાની મા સમજવા, મન વજ્ઞાન સાકાર ઉપયેાગવાળા જીવાને મનઃપવજ્ઞાનલબ્ધિવાળા જીવાની મા જ સમજવા કેવળજ્ઞાન સાકાર ઉપયોગवाजा लवोने ठेवणज्ञान सन्धिवाणा भवानी भाई समवा. 'मइअन्नाणसागारोव ५ 0 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४६५ अज्ञानानि भजनया, एवं श्रुताज्ञानसाकारोपयुक्ता अपि, विभङ्गज्ञानसाकारोपयुक्तानां त्रीणि अज्ञानानि नियमात् । अनाकारोपयुक्ताः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? पञ्च ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भजनया, एवं चक्षुदर्शनाचक्षुर्दर्शनानाकारोपयुक्ता अपि, नवरम् चत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि भननया। अवधिदर्शनानाकारोपयुक्ताः खलु पृच्छा, गौतम ! ज्ञानिनोऽपि, अज्ञानिअनोणसागारोवउत्ता वि, विभंगनाणसागारोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाई नियमा) जो जीव सत्यज्ञान साकारोपयोगबाले होते हैं उनमें नियमसे तीन अज्ञान होते हैं । (अणागारोव उत्ताणं भते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! जो जीव अनाकारोएयोगवाले होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (पंचनाणाई तिम्नि अन्नाणाई भयणोए) हे गौतम ! जो जीव अनाकारोपयोगवाले होते हैं उनमें पांच ज्ञान तथा तीन अज्ञान भजनाले-विकल्पसे होते हैं । (एवं चक्खुदंसण, अचक्खुदंसण अगागारोवउत्ता वि नवरंचत्तारि नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए) इसी प्रकार चक्षुदर्शन, . अचक्षुदर्शन अनाकार उपयोगवाले जीवों में भी जानना चाहिये. परन्तु - इनमें चार ज्ञान और तीन अज्ञान भजना से होते हैं। (ओहिंदसण अणागारोव उत्ताणं पुच्छा) हे भदन्त ! जो जोव अवधिदर्शन अनाकारोपयोगवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होले हैं या अज्ञानी होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( नाणी वि अन्नाणी वि ) जो जीव उत्ताण तिन्नि अन्नाणाइं भयणाए एवं सुयअन्नाण सागरोव उत्तावि विभंगनाण सागरोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाई नियमा' रे भत्यज्ञान सा१२ 6योगवा હોય છે તેમનામાં ત્રણ જ્ઞાન ભજનાથી હોય છે. એ જ રીતે મૃતઅજ્ઞાન સાકર उपयोगवा हाय छे तेभा नियमथी त्रय अज्ञान डाय छे 'अणगारोवउत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' सगवान ! २ ७१ मना२ यावा हाय छ तया ज्ञानी डाय छमशानी ? 'पंचनाणाइ तिन्नि अन्नाणाइ भयणाए' ગૌતમ જે જીવ અનાકાર ઉપગવાળા હોય છે તેઓએ પાચ જ્ઞાન તથા ત્રણ અજ્ઞા– मननाथ हाय छ 'एनं चक्खुदंसण, अचक्खुदंसण अनागारोवउत्तावि नवरं चत्तारि नाणाइ तिन्नि अन्नाणाइ भयणाए' को शव याशिन, मयशन અનાકાર ઉપગવાળા જીના વિષે પણ સમજવું પરંતુ તેઓ માટે ચાર જ્ઞાન અને त्रण अज्ञान सनाथ डाय छ ' ओहिंदसण अनागारोवउत्ताणं पुच्छा' भगवान् જે જીવ અવધિદર્શન અનાકરયોગવાળા હોય છે. તેઓ શુ જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાન ? Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAHTETRIES ४६६ भगवतीको नोऽपि ये ज्ञानिनस्ते सन्ति एकके त्रिज्ञानिनः, सन्ति एकके चतुर्जानिनः ये त्रिज्ञानिनस्ते आभिनिबोधिकज्ञानिनः, अतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, ये चतुर्छानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, यावत् मनःपर्यवज्ञानिनः, ये अज्ञानिनस्ते नियमात् त्र्यज्ञानिनः तद्यथा-सत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, विभङ्गज्ञानिनः । केवलदर्शनानाकारोपयुक्ता यथा केवलज्ञानलब्धिका , सयोगिनः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिना, अज्ञानिनः ? यथा सकायिकाः, एवं मनोयोगिनः, बचोयोगिनः, अवधिदर्शन अनाकारोपयोगवाले होते हैं वे ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । (जे नाणी-ते अत्थेगड्या तिनाणी, अत्थेगड्या चउनाणी, जे तिनाणी ते आसिणिबोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी, जे चउणाणी ते आमिणिबो० जाव मणपजवनो०) जो इनमें ज्ञानी होते हैं, वे कितनेक तीन ज्ञानवाले होते है- मतिज्ञानवाले, श्रुतज्ञानवाले और अवधिज्ञानवाले और कितनेक चार ज्ञानवाले होते हैंमतिज्ञानवाले, श्रुतज्ञानवाले, अवधिज्ञानवाले और मन:पर्यवज्ञानवाले। (जे अन्नाणी, ते नियमा ति अन्नाणी-तंजहा-मइ अन्नाणी, सुय अन्लाणी, विभंगनाणी) जो इनमें अज्ञानी होते हैं, वे नियमले तीन अज्ञानवाले होते हैं। जैसे- मत्यज्ञानवाले श्रुत अज्ञानवाले और विभंग ज्ञानवाले. ( केवलदसणअणागारोवउत्ता जहा केवलनाणलद्धिया) केवलदर्शन अनाकारोपयोगवाले जीव केवलज्ञान लब्धिवाले जीवोंकी तरह होते हैं। (सजोगीणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! सयोगी जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? 'गोयमा' गौतम ! 'नाणी वि अन्नाणी त्रिरे मपनि અનાકારે યોગવાળા હોય છે. તે જ્ઞાની પણ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે. 'जे नाणी ते अत्थे गइया, तिनाणी, अत्थेगडया चउनाणी, जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, जाव मणपज्जवनाणी' तोमारे ज्ञानी साय . ते કેટલાક મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાનવાળા હોય છે અને કેટલાક મતિજ્ઞાન, श्रुतज्ञान, अपविज्ञान भने मनपयशान मेम यार शानवाणा डाय छ 'जे अन्नाणी ते नियमा तिअन्नाणी तं जहा मइअन्नाणी सुयअन्नाणी विभंगनाणी' તેઓમાં જે અજ્ઞાની હોય છે તે નિયમથી મત્યજ્ઞાન, શ્રતાજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન એ न मज्ञानवाणा हाय छे 'केवलदसण अनागारोवउत्ता जहा केवलनाणलद्धिया' કેવળદર્શન અનાકારપગવાળા જીવ કેવળજ્ઞાનલબ્ધિવાળા જીની માફક હોય છે. 'सजोगीणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' महन्त ! सय ७५ जानी Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ म. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४६७ काययोगिनोऽपि, अयोगिनो यथा सिद्धाः, सलेक्ष्याः खलु भदन्न ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा सकायिकाः, कृष्णलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा सेन्द्रिया, एवं यावत्-पझलेश्याः शुक्ललेश्या यथा सलेश्याः, अलेश्या यथा सिद्धाः। सकपाविणः खलु भदन्त ! जीवा कि ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा सेन्द्रियाः, एवं यावत्-लोभकपायिणः, (जहा सकाइमा) हे गौतम ! सयोगी जीव समायिक जीवों की तरह होते हैं। (एवं मणजोगी, वइजोगी, कायजोगी नि) इसी प्रकार मनयोगी, वचनयोगी, और कायोगी होते हैं। (अजोगी जहा सिद्धा) अयोगी जीव सिद्धोंकी तरह होते हैं । (सलेस्सा णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! जो जीव लेश्यावाले होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सकाइया) है गौतम! लेश्यात्राले जीव लकायिक जीवोंकी तरह होते हैं । ( कण्हलेन्सा णं भंते! जीवा किं नाणी, अन्लाणी) हे भान्त ! कृष्णलेझ्यावाले जीव ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सइंदिया) हे गौतम ! कृष्णलेल्यावाले जीव सेन्द्रिय जीवोंके जैसे होते हैं। ( एवं जाय पम्हलेस्सा, सुकलेस्सा, जहा मलेस्सा, अलेस्ला जहा सिद्धा) इसी प्रकार यावत् पालेश्यावाले जीव होते हैं। शुक्ललेश्यावाले जीव सलेश्य जीवों जैसे होते हैं। तथा जो लेश्यासे रहित जीव हैं वे सिद्धोंकी तरह होते हैं। (सकसाईणं भंते ! जीना कि नाणी, अन्नाणी) हाय छ मलानी डाय? 'जहा सकाइया' गोतम! सय ७१ सय लवानी भाइ हाय छ ' एवं मणजोगी वइजोगी कायजोगी वि' मे शते मनायागी, क्यनयोगी, मने अथिया वान पर समपा 'अजोगी जहा सिद्धा' अयो। सिबीनी भाइ हाय छ 'सलेस्साणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' 294 सेश्यावा छाय छे ते शानी होय छे मशानी डाय छ ? 'जहा सकाइया' है गौतम! वेश्यावाणा व सयि: वेनी मा४ होय छे 'कण्हलेस्साणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' भगवन् ! वेश्यावा व ज्ञानी हाय छ । मज्ञानी डाय छ ' 'जहा सइंदिया ' गौतम ! पोश्यावाणा 4 से लिय योनी भा५४०१ हाय छ ‘एवं जाव पम्हलेस्सा, मुक्कलेस्सा जहा सलेस्सा, अलेक्सा जहा सिद्धा' मे शत यावत् पानेश्यावा॥ हाय के शुसवेश्यामा 94 સલેક્ષ્મ જીવોની જેવા હોય છે તથા જે વૈશ્યા વિનાના જીવ હોય છે તેને સિદ્ધોની भा५४ सभासकाझ्याणं भंते जीवा कि नाणी अन्नाणी' ने पायसहित Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६८ भगवती सूत्रे अकपायिणः खलु भदन्त ! जीवाः कि ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, पञ्च ज्ञानानि भजनया, सवेदकाः खलु भदन्त ! किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? यथा सेन्द्रियाः । एवं स्त्रीवेदका अपि, एवं पुरुष वेदका अपि, एवं नपुसकवेदका अपि, अवेदकाः यथा अकपायिणः । आहारकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः ? भदन्त ! जो जीव कषायसहित होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सइंदिया - एव जाव लोभकसाई ) हे गौतम! पायसहित जीव सेन्द्रिय जीवोंकी तरह होते हैं । इसी तरहसे यावत् लोभकषायी जीवोंको भी जानना चाहिये । (अक्साइ भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! जो जीव कपायरहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (पंचनाणाई भयणाए) हे गौतम! अकषायी जीवोंमें पांच ज्ञान भजनासे होते हैं। (सवेद्गा णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी) हे भदन्त । जो जीव वेदसहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सइंदिया) हे गौतम | वेदसहित जीव सेन्द्रिय जीवोंकी तरह से होते हैं । ( एवं इत्थीवेयगा वि एवं पुरिसवेयगा वि एवं नपुं सग बेगा वि, अवेयगा जहा अकसाई) इसी प्रकारसे स्त्रीवेदी, पुरुषवेदी और नपुंसकवेदी जीवों को भी जानना चाहिये । वेदरहित जीवोंको अकषायी जीवोंकी तरह जानना चाहिये | (आहारगाणं भंते! जीवा " - " , जहा सइंदिया एवं जाव बोनी भाइ होय छेभेन રીતે-યાવત્ - લાભ કષાય જીવેાને પણ સમજવા अकमाइणं भते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे लहन्त ने उपाय :डित होय छे, ते ज्ञान होय छे से अज्ञानी होय छे ? ' पंचनामा भयणाए " હે ગૌતમ ! કાયિક જ્વામાં ભજનાથી પાંચ ज्ञान होय हे ' सवेदगाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे लहन्त ! ने વેદ સહિત હાય છે તે શુ જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હેય છે ? जहा सइंदिया हे गौतम ! वेद्र सहितना लवाने सेन्द्रियनी भाइ समन्न्वा 'एवं इत्थीवेयगावि एवं पुरिसवेगात्रि, एवं नपुंसकवेयगावि अवेयगा जहा अकसाई' रात स्त्रीवेही, પુરુષવેદી અને નપુ સકવેદી જીવે તે પણ સમજવા અને વૈદ રહિત જીવાને અકષાયિક જીવાની માયૅક समवा 'आहारगाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भगवान्! महार छव ज्ञानी होय छे ठे अज्ञानी होय छे ? 'जहा सकसाई' हे गौतम । माहार वने સકાયિક જીવની જેમજ સમજવા नवरं केवलनाणं वि' तशोभा देवजज्ञान " હાય છે તે શુ જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે? लोभ कमाई' हे गौतम । षायवाला वो सेन्द्रिय " Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.८ उ. २ सू. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४६९ यथा सकषायणः, नवरं केवलज्ञानिनोऽपि । अनाहारकाः खलु भदन्त ! जीवाः किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनः, मनःपर्यचज्ञानवर्जानि ज्ञानानि, अज्ञानानि च त्रीणि भजनया || सू० १० ॥ टीका - अथ एकादशोपयोगद्वारमाश्रित्य ज्ञानादिकं प्ररूपयितुमाह- 'सागाउत्ताणं भंते !' इत्यादि । 'सागारोवउत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! साकारोपयुक्ताः, आकार:- जाति-गुण- क्रियादिस्वरूपो विशेषस्तेन सह वर्तते यो वोधः स साकारः विशेषग्राहको वोधः, तस्मिन् उपयुक्ताः उपयोगसहिताः तत्संवेदनका ये ते साकारोपयुक्ताः खलु जीवाः किं नाणी, अन्नाणी) हे भदन्त ! आहारक जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ( जहा सकसाई ) हे गौतम ! आहारक जीवको सकषायी जीवों की तरह जानना चाहिये | ( नवरं केवलनाणं वि) इनमें केवलज्ञान होनेकी विशेषता है । ( अणाहारगाणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ) हे भदन्त ! जो जीव अनाहारक होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? (मणपजवनाण वज्जाई, अन्नाणाणि य तिन्ति भयणाए ) हे गौतम! इनके मनःपर्यवज्ञानको छोड़कर चार ज्ञान और तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । टीकार्थ- ग्यारहवे उपयोगद्वारको आश्रित करके ज्ञानादिक की प्ररूपणा करनेके निमित्त गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं- 'सागारोव - उत्ताणं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव साकार उपयोगसे युक्त हैं जाति, गुण, क्रिया आदि स्वरूप विशेषका नाम आकार है- यह आकार जिस बोधमें हो उसका नाम साकार उपयोग है - अर्थात् विशेष ग्राहकबोधका नाम साकार उपयोग है, उसमें उपयुक्त साकार उपयोगवाले जो जीव हैंહાવાની વિશેષતા છે अणाहारगाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे गौतम! જે જીવ અનાહારક હેય છે તે જ્ઞાની હૈાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ? 'मणपज्जवनाणजाई नाणाई अन्नाणाणिय तिनि भयणाए ' हे गौतम! तेथेमा मनःपर्यव જ્ઞાન છેડીને ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન- ભજનાથી હાય છે. ટીકા અગીયારમાં ઉપયેાગદ્દારનેા આશ્રય કરીને નાનાદિકાની પ્રરૂપણા કરવા भाटे गौतम स्वामी अभुने पूछे छे 'सागारोवउत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' હે ભદન્ત ! જે જીવ સાકાય ઉપયોગથી યુકત હાય છે જાતિ, ગુણુ, ક્રિયા આદિ સ્વરૂપ વિશેષનુ નામ આકાર છે—આ સાકાર જેના જ્ઞાનમા હોય તેનુ નામ સાકાર ઉપયાગ છે. અર્થાત્ – વિશેષ ગ્રાહક ખેાધનુ નામ સાકાર ઉપયોગ છે. તેમાં ઉપયુકત જે વ હૈય 6 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमुत्रे ४७० किं ज्ञानिनः, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह - 'पंच नाणाई, तिनि अम्नाणाई भयणाए' हे गौतम! साकारोपयोगवन्ती जीवाः ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिन श्व, तत्र ज्ञानिनां पञ्च ज्ञानानि, भजनया भवन्ति, तथाहि - कदाचित् छे, कदाचित् त्रीणि, कदाचिचत्वारि, कदाचिदेकमेवेत्यर्थः, तत्र यच्च कदाचिदेकम्, यच कदाचिद द्वे इत्याच्यते तद् लब्धिमात्रापेक्षया वोध्यम्, उपयोगापेक्षया तु एकदा एकमेव ज्ञानमज्ञानं वा भवति, इति विज्ञेयम्, अज्ञानिनां तु त्रीणि अज्ञानानि वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? ऐसा यहां यह प्रश्न हैइसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'पंचनाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' हे गौतम! साकार उपयोगवाले जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । इनमें जो ज्ञानी होते हैं वे भजनासे पांच ज्ञानवाले होते हैं- कितनेक साकारोपयोगवाले जीव कदाचित दो ज्ञानवाले हैं, कितनेक साकार उपयोगवाले जीव कदाचित् तीन ज्ञानवाले होते हैं, कितनेक जीव कदाचित् चार ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक जीव कदाचित् एक ही ज्ञानवाले होते हैं । 'कदाचित् एक, कदाचित दो आदि उपयोगवाले जीव होते हैं ऐसा जो कहा गया हैं वह लब्धकी अपेक्षासे कहा गया है ऐसा जानना चाहिये। क्यों कि उपयोग एक समय जीनमें एक ही होता है | चाहे वह ज्ञानरूप हो चाहे अज्ञानरूप | अज्ञानियों में तीन अज्ञान भजना से होते हैं । कदाचित दो और कदाचित तीन । यह पहिले प्रकट किया जा चुका है कि उपयोग साकार और अनाकार के भेदसे दो प्रकारका તે સાકાર ઉપયાગવાળા જીવ કહેવાય છે તેવા જીવા જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની! તેના ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે કે 'पंच नाणाई तिनि अन्नाणाई भयणाए 'हे गौतम! સાકાર ઉપયાગયાળા જીવે જ્ઞાની અને અજ્ઞાની એ પ્રકારના હોય છે. તેમા જે જ્ઞાની હાય છે, તે ભજનાથી પાચ જ્ઞાનવાળા હોય છે કેટલાક સાકારાપયેગવાળા જીવ કેાઈવાર એ જ્ઞાનવાળા અને કેટલાક છત્ર ત્રણ જ્ઞાનવાળા હાય છે.કેટલાક જીવ કદાચિત ચાર જ્ઞાનવાળા હાય છે અને કેટલાક જીવ કાચિત એકજ જ્ઞાનવાળા હોય છે. કાચિત એક અને કાઇવાર એ આદિ ઉપયેગવાળા જીવ હાય છે, એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે લબ્ધિની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવ્યુ છે તેમ સમજવું કેમકે ઉપયાગ એક સમયમાં જીવને એકજ હોય છે ચાહે તે જ્ઞાનરૂપ હેાય ચાહે અજ્ઞાનરૂપ અજ્ઞાનીએમાં ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે કાઇવાર બે અને કોઈવાર ત્રણુ અજ્ઞાન હોય છે એ પહેલા પ્રગટ કરવામાં આવ્યુ છે કે ઉપયાગ સાકાર અને અનાકારન ભેદથી એ પ્રકારના હૈાય છે. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् 1 भनयैव भवन्ति । अथ साकारोपयोगभेदापेक्षया माह - आभिणिवोहियनाणसागरोत्ताणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ?' हे भदन्त ! आभिनिबोधिकज्ञानसाकारोपयुक्ताः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - 'चत्तारि णाणाई भयणाए' हे गौतम ! आभिनिवोधिकज्ञान साकारोपयोगवन्तो जीवाः ज्ञानिनो भवन्ति तेषाश्च चत्वारि ज्ञानानि मतिश्रुतावधिहोता है- इनमें साकार उपयोग आठ प्रकारका और अनाकार उपयोग तीन प्रकारका होता है- सो अब गौतम स्वामी साकार उपयोग के भेदोंको आश्रित करके प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि- 'आभिणिबोहियनाण सागारोव उत्ताणं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव आभिनियोधिक ज्ञानरूप साकार उपयोगमें उपयुक्त होते हैं = वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' चत्तारि णाणाई भयणाए हे गौतम! आभिनिवोधिक ज्ञानरूप साकार उपयोगवाले जीव ज्ञानी होते हैं उन में चार ज्ञान भजनासे होते हैं । एक मतिज्ञान, दूसरा श्रुतज्ञान, तीसरा अवधिज्ञान, और चौथा मनः पर्यवज्ञान. कहने का तात्पर्य यह है कि जब जीवांका मतिज्ञानमें उपयोग होता है- तब लब्धि की अपेक्षा उनमें चार ज्ञान तक रह सकते हैं क्यों कि एक जीव में एक साथ 'एकादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्भ्यः' इस सिद्धान्तवाक्य के अनुसार चार ज्ञान तक हो सकते । इसीका नाम भजना है । दो होंगे तो मतिज्ञान और श्रुतज्ञान, तीन होंगे तो मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान अथवा - मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, मनःपर्यवज्ञान और चार होंगे तो मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, તેમાં સાકાર ઉપયોગ આઠ પ્રકારના અને અનાકાર ઉપયેગ ત્રણ પ્રકારના હેાય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી સાકારે પયેાગના ભેને ઉદ્દેશીને પ્રભુને એવુ પૂછે છે કે ' आभिणिवोडियनाण मागारोवउत्ताणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे लहन्त ! ने છત્ર નિમાલિક જ્ઞાનરૂપ સાકાર ઉપયાગમાં ઉપયુકત હાય તેવા જીવા જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની ? उत्तर :- चत्तारि नाणारं भयणाए' मालिनिमोधि ज्ञानप सायियोगवाजा જીત્ર જ્ઞાની હાય છે તેમા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃવજ્ઞાન એ ચાર જ્ઞાન ભજનાથી ડેાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે જીવાના મતિજ્ઞાનમાં ઉપયોગ થાય છે ત્યારે લબ્ધિની અપેક્ષાએ તેમનામા ચાર નાન रगुठे शोष्ठ लवमां मे४ साथै 'एकादीनि भाज्यानि युगपदे એ સિદ્ધાંત વાકયાનુસાર ચાર જ્ઞાન પર્યંત હાઇ શકે છે તેની ४७१ સુધી રહી શકે છે. कस्मिन्नाचतुर्भ्यः સાથે કેવળજ્ઞાન હતું Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७२ भगवतीसूत्रे ८ " मनः पर्यवज्ञानलक्षणानि भजनया भवन्ति, एवं सुयनागमागारो उत्ता वि एवं श्रुतज्ञानसाकारोपयुक्ता अपि 'सुयनाणसागारोवउत्ताणं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे भदन्त ! श्रुताज्ञानसाकारोपयुक्ताः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति अज्ञानिनो वा ? भगवानाह - ' चत्तारि नाणाई भगणार ' हे गौतम! चत्वारि ज्ञानानि मतिश्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानलक्षणानि भजनया भवन्ति 'ओहि - नाणसागरोत्ता जहा ओहिनाणलडिया' अवधिज्ञानसाकारोपयुक्ताः atar: यथा अवधिज्ञानलब्धिकाः पूर्वमुक्ताः कदाचित् विज्ञानिनः- मतिश्रुतावधियोगात्, कदाचित् चतुर्ज्ञानिनः मतिश्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानयोगात्, तथा वक्तव्योः, मणपज्जव नाणसागारोवउत्ता जहा मणपज्जवनाणलद्धिया ' मनःपर्यवज्ञानसाकारोपयुक्ताः जीवाः यथा मनःपर्यवज्ञानलब्धिकाः पूर्वमुक्ताः कदा अवधिज्ञान और मनः पर्यवज्ञान | इनके साथ केवलज्ञान नहीं होता है। अतः चार ज्ञान तक होनेकी बात कही गई है । एवं सुचनाण सागारोवउत्ता वि' इसी तरह से श्रुतज्ञानरूप साकारोपयोगवाले जीव भी ज्ञानी होते हैं इन में चार ज्ञान तक भजनासे होते हैं । 'ओहिनाणसागारोवउत्ता जहा ओहिनाणलडिया' अवधिज्ञानरूप साकारोपयोगवाले जीव अवधिज्ञान लब्धिवाले जीवों जैसे होते हैं अर्थात् कदाचित् वे मतिथुन और अवधिज्ञानवाले होते हैं और कदाचित् मति, श्रत, अवधि और मनः पर्यवज्ञानवाले होते हैं । 'मण पज्जवनाणसागारोवउत्ता जहा मणपजवनाणलडिया' मनः पर्यवज्ञानरूप साकार उपयोगवाले जीव मनःपर्यवलब्धिवाले जीवों को जैसे होते हैं अर्थात् जिम प्रकार से वे कदाचित् मति, श्रुत, मन:पर्ययज्ञानके 6 नथी भेटला भाटे यार ज्ञान पर्यत हेवानु उडेवामा मान्युछे 'एवं सुयनाणसागरोव उत्तात्रि' એજ રીતે શ્રુતજ્ઞાનરૂપ સાગરે પચેગવાળા જીવ દ્વાય છે તેમાં ભજનાથી ચાર જ્ઞાન પર્યંત હોય છે 'ओहिनाणसागरोवउत्ता जहा ओहिनाणलडिया' અવધિજ્ઞાન રૂપ સાકારપ યાગવાળા જીવને અવધિજ્ઞાન લબ્ધિવાળા જીવાની માફ્ક સમજવા. અર્થાત્ કેઇક વખત તેએા મતિ, શ્રુત અને અવધિજ્ઞાનવાળા હોય છે અને કાઇ વખત भति, श्रुतमवधि मने मनःपर्यवज्ञानवाणा होय 'मणपज्जवनाणसागरोवउत्ता जहा ' मणपज्जवनाणलद्धिया ' मन:पर्ययज्ञानस्य साधार उपयोवाजा बने भन पर्यवज्ञान લબ્ધિવાળા જીવાની "માફ્ક સમજવા. અર્થાત્ જે રીતે તેએ કાઇવાર મતિ શ્રુત અને મનઃવજ્ઞાનના સ મ ધમાં ત્રણ જ્ઞાનવાળા હેાય છે અને કાઇવાર મતિ, શ્રુત, અવધિ Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७३ प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ८ उ. २ सु. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् चित त्रिज्ञानिनः मतिश्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानयोगात्, कदाचित् चतुर्ज्ञानिनः मतिश्रतावधिमनःपर्यवज्ञानयोगात्, तथा वक्तव्याः, ' केवलनाणसागारोवउत्ता जहा केवलनाणलडिया' केवलज्ञानसाकारोपयुक्ताः जीवाः यथा केवलज्ञानलब्धिका एक ज्ञानिनः केवलज्ञानिनः पूर्व प्रतिपादितास्तथा केवलज्ञानिनो वक्तव्याः । 'मइ अन्नाणसागारोत्रउत्ताणं तिन्नि अण्णाणाई भयणाए' मत्यज्ञानसाकारोपयुक्तानां त्रीणि अज्ञानानि मत्यज्ञान - श्रुताज्ञान- विभङ्गज्ञानलक्षणानि भजनया भवन्ति, ' एवं अन्नाणसागारोवउत्तावि' एवं श्रुताज्ञानसाकारोपयुक्ता अपि भजनया यज्ञानिनो भवन्ति, कदाचित् सत्यज्ञानिनः, कदाचित् श्रुताज्ञानिनः कदाचित् संबंध से तीन ज्ञानवाले कहे गये हैं और कदाचित मति, श्रुत, अवधि एवं मनः पर्यवके योगसे चार ज्ञानवाले कहे गये हैं उसी प्रकार से उन्हें भी कदाचित् तीन ज्ञानवाले और कदाचित् चार ज्ञानवाले जानना चाहिये । 'केवल नाण सागारोव उत्ता जहां केवलनाणलडिया' केवल ज्ञानरूप साकार उपयोगवाले जीव केवलज्ञानलव्धिक जैसे होंते कहे गये हैं- अर्थात् इनमें एक केवलज्ञान ही होता है- अन्य ज्ञान नहीं इसलिये ये एक केवलज्ञानसे ही ज्ञानी होते हैं, अन्य ज्ञानोंसे नहीं | 'मइ अन्नाणसागारोवउत्ताण तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' जो जीव मत्यज्ञानरूप साकार उपयोगवाले होते हैं उनमें तीन अज्ञानसत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान भजनासे होते हैं- कदाचित् दो अज्ञान और कदाचित् तीन अज्ञान । एवं सुयअन्नान सागारोव उत्ता वि' उसी तरहसे श्रुताज्ञानरूप साकारोपयोगवाले जीवों का भी जानना चाहिये । अर्थात् ये भी कदाचित् दो अज्ञानवाले और कदाचित् तीनઅને મન:પર્યવજ્ઞાનના યાગથી ચાર જ્ઞાનવાળા હેાય છે. એજ રીતે તેને પણુ કાચિત ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને કદાચિત ચાર જ્ઞાનવાળા સમજવા. ' केवलनाणसागरोवउत्ता जहा केवलनाणलद्धिया ' ठेवणज्ञान सागर उपयोगवाजा लवने ठेवणज्ञान सन्धिवाना જીવાની માક સમજવા અર્થાત્ તેમાં એક કેવળજ્ઞાન જ ડાય છે. એટલે તેએ એક देवलज्ञानथी ४ ज्ञानी होय छे. 'मइन्नाण सागरोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' જે છત્ર મત્યજ્ઞાનરૂપ સાકાર ઉપયાગવાળા હાય છે તેએામા મત્યજ્ઞાન, શ્રુતાજ્ઞાન અને વિભગજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાથી હાય છે એટલે કાઇવાર બે અજ્ઞાન અને કેાઈવાર 'एवं सुयअन्नाणसागरोत्रउत्ता वि ' शेन रीते श्रुताज्ञानરૂપ સાકારાપ યોગવાળા જીવેાને પણ સમજવા અર્થાત્ એ પણ કાઇવાર એ જ્ઞાનવાળા " , ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે ' Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७४ भगवतीसूत्रो विभङ्गज्ञानिनः, 'विभंगनाणसागारोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाई नियमा' विभङ्गज्ञानसाकारोपयुक्तानां त्रीणि अज्ञानानि नियमात् नियमतो भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'अणागारोवउत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी ? हे भदन्त ! अनाकारोपयुक्ताः खलु अविधमानः आकारः-जाति-गुण-क्रियादिस्वरूपलक्षणो विशेषो यत्र तद् अनाकारं दर्शनं सामान्यज्ञानं, तत्रोपयुक्ताः उपयोगवन्तः तत्संवेदनका इत्यर्थः जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह'पंच नाणाइं तिन्नि अन्नाणाइं भयणाए' हे गौतम ! अनाकारोपयोगवन्तो जीवाः ज्ञानिनोऽज्ञानिन श्च भवन्ति, तत्र ज्ञानिनां लब्ध्यपेक्षया पञ्च ज्ञानानि मत्यादिअज्ञानवाले होते है । विभंगनाणसागारोवउत्ताणं तिन्नि अण्णाणाई नियमा' विभंगज्ञान साकारोपयोगवाले जीव अज्ञानी होते हैं । इनमें तीन अज्ञान-मत्यज्ञान; श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान ये तीन अज्ञान नियम से होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'अणागारोवउत्ता णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव अनाकार उपयोगवाले होते हैं, वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? अनाकार उपयोगका तात्पर्य उस बोध से है कि जिस घोध मे जाति, गुण, क्रिया आदि रूप आकार नहीं झलकता है। ऐसा अनाकार उपयोग दर्शन रूप होता है। दर्शनका तात्पर्य सामान्य ज्ञान से है । इसमें उपयोगवन्त जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है 'पंच नाणाई तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' हे गौतम ! अनाकार उपयोगवाले जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । जो जीव इनमें ज्ञानी होते हैं उनमें भने २ Y Aज्ञान डाय छ विभंगनाणसागरोवउत्ताणं तिन्नि अन्नाणाई नियमा' विज्ञान साशययोगवा 9 मशानी डाय छ भने તેઓમાં મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને વિભંગઅજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાન નિયમથી હોય છે. प्रश्न :- अनागारोवउत्ताण भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी 'भगवन् ! २१ અનાકાર ઉપગવાળા હોય તે જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની ? અનાકારપગનું તાત્પર્ય એવા બોધથી છે કે જે બેધથી જાતિ, ગુણ, કિયા આદિ રૂપ આકાર પ્રગટ થતું નથી એ અનાકાર ઉપગ ર્થનરૂપ હોય છે. દર્શનને તાત્પયાર્થી સામાન્યજ્ઞાનથી છે તેમાં 6पयोगा जानी हाय छे ४ अचानी ? 6 :- पंचनाणाइ तिन्नि अन्नाणाइ 'भयणाए' गौतम ! सना।२ उपयोग ज्ञानी पडाय छ भने सानी पy હેય છે. તેમાં જે જીવ જ્ઞાની હોય છે. તે લબ્ધિની અપેક્ષાએ પાંચ જ્ઞાનવાળા હોય છે Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ मृ.१० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४७५ सणानि भजनया भवन्ति, अज्ञानिनां तु त्रीणि अज्ञानानि मत्यज्ञानादिलक्ष नि भजनयैव भवन्ति । ' एवं चक्खुदंसणअचक्खुदंसणअणागारोवउत्तावि' एवं यथाऽनाकारोपयुक्ता ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्चोक्तास्तथैवेत्यर्थः चक्षुर्दर्शनानाकारोपहुक्ताः, अचक्षुर्दर्शनानाकारोपयुक्ताश्चापि जीवा ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च भवन्ति, कन्तु-'नवर चत्तारिणाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' नवरं विशेषस्तु पुनरेताबानेव-यत् चक्षुर्दर्शनेतरोपयुक्ताः केवलिनो न भवन्ति इति तेषां चत्वारि नानि भजनया भवन्ति, त्रीणि च अज्ञानानि भजनमा भवन्ति । गौतमः ब्धिकी अपेक्षा से पांच ज्ञान होते हैं और जो अज्ञानी होते हैं उन में तीन अज्ञान होते है । सो ऐसा यह कथन भजनासे ही जानना राहिये. नियमतः नहीं । इमी तरह से 'चक्खुदंसण, अचक्खुदंसण, नणागारोवउत्ता वि' चक्षुदर्शन, अचाक्षुदर्शनरूप अनाकार उपयोगवाले तीवोंके विषयमें भी जानना चाहिये । अर्थात् ये भी ज्ञानी और अज्ञानी उभय प्रकारके होते हैं। चाक्षुजन्य ज्ञानके पहिले और अचक्षुजन्यज्ञानके राहिले जो सामान्य अवलोकनरूप वोध होता है उसका नामचक्षुदर्शन और भचक्षु दर्शन है. हनज्ञानवालोंमें ज्ञानियोंके 'नवरं चत्तारि णाणाई, तिन्नि अन्नाणाई भयणाए' चार ज्ञान और अज्ञानियोंके तीन अज्ञान तक हो सकते हैं । क्यों कि चक्षुदर्शनवालों में. और अचक्षुदर्शनवालों में केवली नहीं होते हैं । अर्थात् केवली केवलदर्शनोपयुक्त होते हैं। इनमें चक्षुर्दर्शनोपयोग और अचक्षुदर्शनोपयोग नहीं होता है । अतः घे उससे उपयुक्त नहीं होते है । इसलिये चक्षुदर्शनोपयुक्तों में और अचक्षुदर्शनोपयुक्तों में भजना से केवल ज्ञानातिरिक्त चार ज्ञान और . અને જે અજ્ઞાની હોય છે તેમાં ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે આ કથન ભજનાથી સમજવું. यभथी नही त शत 'चक्खुदंसणअचवखुदसणअणगोरोवउत्ता वि' ક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન રૂપે અનાકાર ઉપગવાળા જીના વિષયમાં પણ સમજવું. થિત એ પણ જ્ઞાની અને અજ્ઞાની એમ બંને પ્રકારે હેય છે ચક્ષુજન્યજ્ઞાન પહેલા ને અચક્ષુજન્યજ્ઞાનથી પહેલા જે સામાન્ય અવકનરૂ૫ બેધ થાય છે તેનું નામ सुशन भने मध्यक्षुशन छे तेवामाने (जानीमान) 'नवरं चत्तारिनाणाड तिन्नि भन्नाणाई भयणाए' या२ जान भने त्र मान मनाया जाय छे भो ક્ષુદર્શનવાળાઓમાં અને અચક્ષુદર્શનવાળાઓમાં કેવળી હોતા નથી અથત વળી કેવલદર્શનોપયુકત હોય છે તેમાં ચક્ષુદર્શનોપયોગ અને અક્ષદરનો પણ કતા નથી એટલા માટે તેઓ તેનાથી ઉપયુકત હોતા નથી એટલા માટે તે બંનેને Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७६ भगवती सूत्रे / पृच्छति - 'ओहिदंसण भणागारोवउत्ता णं पुच्छा' हे भदन्त ! अवधिदर्शनानाकारोपयुक्ताः खल जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? इति पृच्छा प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी वि, अन्नाणी वि.' हे गौतम ! अवधिदर्शनाऽनाकारोपयोगिनो जीवाः ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि यतो हि दर्शनम्य सामान्यविपयतया, सामान्यस्य चाभिन्नरूपत्वेन ज्ञानिदर्शने अज्ञानि - दर्शने भेदाभावात् 'जे नाणी ते अत्थेगइया तिन्नाणी, अथेगइया चउम्नाणी' ये अवधिदर्शनानाकारोपयुक्ता ज्ञानिनस्ते सन्ति एकके विज्ञानिनो भवन्ति, सन्ति एकके चतुर्ज्ञानिनो भवन्ति 'जे तिन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी' ये विज्ञानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अज्ञानियों में तीन अज्ञान कहे गये हैं। अतः गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं की - 'ओहिंदसण अगागारोवउत्ता णं पुच्छा' जो जीव अवधि दर्शनरूप अनाकार उपयोगवाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते है ? उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा' हे गौतम ! 'नाणी त्रि अन्नाणी त्रि' जो जीव अवधिदर्शनरूप अनाकार उपयोगवाले होते हैं वे ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं। क्योंकि दर्शन सामान्यको विषय करनेवाला होता है और जो सामान्य होता है वह एकरूप होता हैं इसलिये ज्ञानी के दर्शन में और अज्ञानीके दर्शन में कोई भेद नहीं होता है । 'जे नाणी ते अत्थेगइया तिन्नाणो, अत्थेगइया चउनाणी ' इनमें जो ज्ञानी होते हैं उनमें कितनेक अवधिदर्शनरूप अनाकार उपयोगवाले जीव तीन ज्ञानवाले होते हैं और कितनेक चार ज्ञानवाले होते हैं । 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिકેવળજ્ઞાનને છેડીને જ્ઞાનીઓમાં ભજનાથી ચાર જ્ઞાન અને અજ્ઞાનીએમા ત્રણ અજ્ઞાન होवानु उछु छेन :- ओहिदंसणअणागाव उत्ताणं पुच्छा ' ने व अवधिदर्शन રૂપ અનાકાર ઉપયોગવાળા હોય છે તે જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હાય છે ? ઉત્તર ' हे गौतम! गोयमा नाणी व अन्नाणी त्रि' लव यावधिदृर्शन३य અનાકાર ઉપયેગવાળા હેાય છે તે જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની હોય છે, કેમકે દર્શન સામાન્યને વિષય કરવાવાળુ હાય અને જે સામાન્ય હેાય છે તે એકરૂપ હાય છે. स्पेटला भाटे ज्ञानीना दर्शनमां ने अज्ञानीना दर्शनमा आले होतो नथी. जे नाणी तेथे या तिन्नाणी अत्येगइया चउनाणी ' तेमां ने ज्ञानी होय छे ते पैसा કેટલાક અવધિ દર્શનરૂપ અનાકારે પયેાગવાળા જીવ ત્રણુ જ્ઞાનવાળા હેાય છે અને કેટલાક ચાર જ્ઞાનવાળા હાય છે. ' जे तिन्नाणी ते आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी . & Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टोका श. ८ उ. २ सू. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४७७ अवधिज्ञानिनो भवन्ति, 'जे चउणाणी ते आभिणिवोद्दियनाणी जाव मणपज्जवनाणी' ये चतुर्सानिनस्ते आभिनिवोधिकज्ञानिना, यावत्-श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, मनःपर्यवज्ञानिनो वोध्याः, 'जे अन्नाणी ते नियमा तिअन्नाणी' ये अज्ञानिनस्ते नियमात् व्यज्ञानिनो वोध्याः-'तं जहा-मइअन्नाणी, सुय अन्नाणी, विभंगनाणी' तद्यथा-मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, विभङ्गज्ञानिनश्च, 'केवलदंसणअणागारोवउत्ता जहा केवलनाणलद्धिया' केवलदर्शनाऽनाकारोपयुक्ताः खलु जीवाः यथा केवलज्ञानलब्धिकाः एकज्ञानिनः केवलज्ञानिरूपाः पूर्वमुक्तास्तथा विज्ञेयाः, ___ अथ द्वादशयोगद्वारमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'सजोगी णं भंते ! जीवा किं नाणी' जो तीन ज्ञानवाले होते हैं वे आभिनिबोधिक ज्ञानवाले, श्रत ज्ञानवाले और अवधिज्ञानवाले होते है । 'जे चउनाणी, ते आभिणि बोहियनाणी, जाव मणपज्जवनाणी' जो इनमें चार ज्ञानवाले होते हैं वे आभिनिबोधिक (मतिज्ञान) से लेकर यावत् मनःपर्यय ज्ञानतकवाले होते हैं। जे अन्नाणी ते नियमा ति अन्नाणी' अवधिदर्शनरूप अनाकार उपयोगवालों में जो जीव अज्ञानी होते हैं. वे नियम से तीन अज्ञान वाले होते है- 'तं जहा' वे तीन अज्ञान ये हैं- 'मइ अन्नाणी, सुय अन्नाणी, विभंगनाणो' मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान, और विभंगज्ञान इन तीन अज्ञानयुक्त वे होते हैं। 'केवलदसण अणागारोवउत्ता जहा केवलनोणलद्विया' केवल दर्शनरूप अनाकार उपयोगवाले जीव केवलज्ञानलब्धिवाले जीवोंकी तरह एक केवलज्ञानवाले ही होते हैं। ___ अब बारहवे योगद्वारको आश्रित करके गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते ओहियनागी' ने जानबाडाय छे तमा ममिनिमाधिज्ञान, श्रुनशान भने सपि. साना हाय छे 'जे चउनाणी ते आभिणिवोहियनाणी जाव मणपज्जवनाणी' તેઓમાં જે ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે તે અભિનિધિક (મતિજ્ઞાન) થી લઈને મન ૫ર્યવજ્ઞાન सुधाना शानवाजा जाय छ ‘जे अन्नाणी ते नियमा तिन्नाणी' पविशन३५ અનાકારપગવાળાઓમા જે જીવ અજ્ઞાની હોય છે તે નિયમથી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે. ' तजहा' ते अज्ञान या प्रभारी छ 'मइअन्नाणी सुयअन्नाणी, विभंगनाणी' भत्यज्ञान श्रुताज्ञान मन विल गजान मे व अज्ञानवापीय छ केवलदसणअणागारोवउत्ता जहा केवलनाणलद्धिया' AN३५ भानाशपयोगवा याने કેવળજ્ઞાન લબ્ધિવાળા ની માફક એક કેવળજ્ઞાનરૂપથી જ જ્ઞાની સમજવા. वे मारमा योगदान माश्रय ४शन प्रभुन गौरवामी ५ 'संयोगीणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' मात! २ ७३ योगाय हाय छे ते जानी Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७८ भगवतीमूने नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! सयोगिनः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा ? भगवानाह-'जहा सकाइया' हे गौतम । यथा पूर्वोक्तकायद्वारे सकायिका भजनया पश्चज्ञानिनस्यज्ञानिनश्चोक्तास्तथा सयोगा अपि पञ्च ज्ञानिनस्त्र्यज्ञानिनश्च भजनया वक्तव्याः, “एवं मणजोगी, वइजोगी, कायजोगी वि, अजोगी जहा सिद्धा' एवं सयोगिवत् मनोयोगिनः, वचो योगिनः, काययोगिनोऽपि, भजनया पञ्च ज्ञानिनः, व्यज्ञानिनश्च विज्ञेयाः, केवलिनामपि मनोयोगादीनां सद्भावात, ते पञ्चज्ञानिनः, मिथ्यादृष्टीनां मनोयोगादिमतामज्ञानत्रयाभावाच्च, तेत्र्यज्ञानिन अयोगिनो जीवाः यथा सिद्धाः पूर्वमुक्तास्तथैव बोध्याः, हैं- 'सजोगीणं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त जो जीव योगसहित होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं, यो अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहा सकाइया' हे गौतम ! जिस प्रकार से पूर्वोक्त काय द्वार में सकायिक जीव भजना से पांच ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले कहे गये हैं उसी तरह से यहां पर भी सयोगी जीव भी पांच ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले होते हैं। 'एवं मणजोगी, वइजोगी, कायजोगी वि अजोगी जहा सिद्धा' सयोगीकी तरह मनोयोगीको, वचनयोगीको और काययोगी जीवोंको भजनासे पांच ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले जोनना चाहिये । पांच ज्ञानोंकी और तीन अज्ञानोंकी भजना यहां पर इसलिये कही गइ है कि ये तीनों योग केवलियोंके भी होते हैं तथा मिथ्यादृष्टियोंके भी होते हैं । जो योगरहित होते हैं ऐसे अयोगी जीव जैसे सिद्ध एक केवलज्ञानरूप ज्ञानसे ज्ञानी होते हैं उसी तरहसे एक ज्ञान केवलज्ञानसे ही ज्ञानी होते हैं । अन्य ज्ञानोंसे नहीं । अब सूत्रकार तेरहवें हाय छ मज्ञानी हाय छ १ .:- 'जहा सकाइया', गौतम! नेश पाडता કાયદ્વારમાં સકાયિક જીવને ભજનાથી પાચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે તેવીજ રીતે અહીંઆ પણ સંગી જીવને પાંચ જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા સમજવા. 'एवं मणजोगी, वइजोगी, कायजोगी वि अजोगी जहा सिद्धा' संयोगाना જેમજ મને યોગીને વચનગને અને કાયગી જીવોને ભજનાથી પાચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા ભજનાથી સમજવા પાચ જ્ઞાની અને ત્રણ અજ્ઞાનની ભજન અહીં એટલા સારૂ કહેવામા આવી છે કે ત્રણે એગ કેવળીઓને તથા મિથ્યા દષ્ટિઓ એ બંનેને હોય છે. જે વેગ રહિત હોય છે, તેવા અગી જીવ જેવી રીતે સિદ્ધ એક કેવળજ્ઞાનરૂપ જ્ઞાનથી જ્ઞાની હોય છે એ જ રીતે એક કેવળજ્ઞાનથી જ જ્ઞાની હોય છે Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. १० लब्धिस्वरूपनिरूपणम् ४७९ अथ त्रयोदशलेश्याद्वारमाह-'सलेस्सा णं भंते । जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! सलेश्याः लेश्यावन्तः खलु जीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति, अज्ञानिनो वा भवन्ति ? लेश्या च कृष्णादिद्रव्यसम्बन्धात् आत्मपरिणाम विशेषलक्षणा बोध्या, सा च प्रज्ञपनायाः १७ सप्तदशपदे प्ररूपिता तत एव द्रष्टव्या । भगवानाह - ' जहा सकाइया' हे गौतम ! यथा सकायिकाः भजनया पञ्चज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनश्च प्रतिपादितास्तथैव सलेश्या अपि भजनया पञ्च ज्ञानिनः, त्र्यज्ञानिनश्च वक्तव्याः केवलिनामपि शुक्ललेश्यासद्भावेन सलेश्यत्वात् । गौतमः पृच्छति - 'कण्डलेस्सा णं मंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त । कृष्ण लेश्यावन्तः खलु जीवाः लेश्याद्वारका कथन करते हैं- 'सलेस्सा णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव लेश्यावाले होते हैं वे क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? कृष्णादि द्रव्यके संबंधसे आत्मपरिणाम विशेषका नाम लेश्या है, इस लेश्या की प्ररूपणा प्रज्ञापना के १७ वें पदमें को गई है । वहीं पर इसे देख लेना चाहिये । उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहा सकाइया' हे गौतम ! जिस प्रकार से सकायिक जीव भजनासे पांच ज्ञानवाले और तोन अज्ञानवाले कहे गये हैं- उसी प्रकार से सलेश्य जीव भी भजनासे पांच ज्ञानवाले और तीन अज्ञान वाले कहे गये है । यहां सलेश्य जीवोंको जो पांच ज्ञानवाले भजनासे कहा गया है उसका कारण यह है कि केवली भी पूर्वप्रज्ञापननय की अपेक्षासे शुक्लेश्यावाले कहे गये हैं । अतः इनमें एक केवलज्ञान ही होता है । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'कण्डलेस्सा णं भते जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले जीव 6 ( હવે સૂત્રકાર તેમના લેફ્સાદારના આશ્રય કરીને કહે છે કેઃ - सले साणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' हे भगवन ! मे भव। श्यावाणा होय छे ते ज्ञानी હાય છે કે અજ્ઞાની હાય છે. કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સબ ધવાળા આત્મ પિરણામ વિશેષનું નામ લેશ્યા છે એ લેફ્યાનુ નિરૂપણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના સત્તરમાં પદમાં કરાયું છે એટલે તે જોવાની ઇચ્છાવાળાઓએ ત્યાંજ જોઇ લેવું. ઉત્તર .~ जहा सकाइया ' हे गौतम! જે રીતે સકાયિક જીવને ભજનાથી પાચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન કહ્યા છે. તેજ રીતે લેશ્માવાળા જીત્ર પણ ભજનાથી પાંચ જ્ઞાન અને ત્રણુ અજ્ઞાનવાળા હાય છે અહીં સલેશ્ય વાને ભજનાથી પાંચ જ્ઞાનવાળા કહ્યા છે. તેનુ કારણુ એ છે કે કેવળી પશુ પૂર્વ પ્રજ્ઞાપનનયની અપેક્ષાએ શુકલ લેશ્માવાળા કહેવાય છે. એટલે તેએમાં એક કેવળજ્ઞાન જ હાય છે प्रश्न :- कण्हलेस्साणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी ' Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ४८० किं ज्ञानिनेा भवन्ति, अज्ञानिना वा ? भगवानाह - 'जहा सइंदिया ' हे गौतम ! यथा सेन्द्रियाः पूर्व भजनया चतुर्ज्ञानिनरूयज्ञानिनश्च प्रोक्तास्तथा कृष्णलेश्यावन्तो जीवा अपि वक्तव्याः, 'एवं जाव पम्हलेस्सा, मुक्कलेस्सा जहा सलेस्सा, अलेस्सा जहा सिद्धा' एवं कृष्णलेइयावदेव यावत- नीललेश्याः, कापोतलेश्याः, पद्मलेश्याः जीवा यथा सेन्द्रियाः भजनया चतुर्ज्ञानिन स्त्र्यज्ञानिनश्वोक्तास्तथैव भजनया चतुर्ज्ञानिनस्त्र्यज्ञानिनश्च, शुक्रलेश्यावन्तस्तु यथा सलेयाः भजनया पञ्चज्ञानिनः यज्ञानिनश्चोपदर्शितास्तथैव भजनया पञ्च ज्ञानिनस्त्र्यज्ञानिनश्च वोध्याः, केवलिक्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? उत्तरमे प्रभु कहते हैं 'जहा सइंदिया' हे गौतम! जिस प्रकार से सेन्द्रिय जीव पहिले भजनासे चार ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले कहे गये है उसी प्रकार से कृष्णलेश्यावाले जीव भी भजनासे चार ज्ञानवाले और तीर अज्ञानवाले कहे गये है । ' एवं जाब पहलेस्सा, सुक्कलेस्ला जहा सलेस्सा, अलेस्ला जहा सिद्धा' कृष्णलेश्याकी तरह ही नीललेश्यावाले जीव. कापोत श्यावाले जीव, तेजोलेश्यावाले जीव और पद्मलेश्यावाले जीव जानना चाहिये- अर्थात् जिस प्रकार से कृष्णलेयावाले जीव भजनासे चार ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले कहे गये है उसी प्रकार से ये पूर्वोक्त लेइयावाले जीव भी भजनासे चार ज्ञानवाले और तीन अज्ञान चाले कहे गये हैं । तथा जिस प्रकार से सलेश्य जीव भजनासे पांच ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले कहे गये हैं, उसी प्रकार से शुक्ल लेश्यावाले जीव भी भजनासे पांच ज्ञानवाले और तीन अज्ञानवाले कहे गये हैं । यहां पर पांच ज्ञानोंकी भजना इसलिये कही गई है કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જીવ શુ જ્ઞાની હાય છે કે અજ્ઞાની 2 ઉ :- 'जहा सइ दिया' सां સેન્દ્રિય જીવાને જે રીતે ભજનાથી ચાર જ્ઞાનવાળા અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે. એજ રીતે કૃષ્ણુલેસ્યાવાળા જીવા પણ ભજનાથી ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે. " एवं जात्र पम्हलेस्सा, सुक्कलेस्सा जहा सलेस्सा अलेस्सा जहा सिद्धा કૃષ્ણુલેક્ષ્ચાવાળાઓની માફક નીલલેશ્યાવાળા, કાપેતલેશ્યાવાળા તેજોલેશ્યાવાળા અને પદ્મલેશ્યાવાળા જીવાને સમજવા. અર્થાત્ જે રીતે કૃલેશ્યાવાળા જીવ ભજનાથી ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે. તેજ રીતે પૂર્વકિત લેશ્યાવાળા જીવા પશુ ભજનાથી ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હાય છે. તથા જે રીતે સલેક્ષ્ય જીવ ભજનાથી પાચ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા કહ્યા છે તેજ રીતે શુકલ લેસ્યાવાળા વેાને પણ પાંચ જ્ઞાન અને ગણુ જ્ઞાનવાળા કથા છે અહી પાંચ જ્ઞાનીએની ભજના એટલા માટે કહી છે , Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ मृ. ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् ४८९ गौतम ! म समासतञ्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, द्रव्यत खलु अवधिज्ञानी रूपिद्रव्याणि, जानाति, पश्यति, यथा नन्द्यां यावत् भारत: ! मनः पर्यवज्ञानस्य खलु भदन्त ! कियान विषयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! स समासतचतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालत, भावतः, द्रव्यतः खलु ऋजुमति अनन्तान् अनन्तप्रदेशिकान् यथा नन्द्यां यावत् भावनः । (ओहिना णस्स णं भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते) हे भदन्त ! अवधि ज्ञानका विषय कितना कहा गया है ? ( गोयमा ) हे गौतम ! ( से समासओ चडविहे पण्णत्ते तं जहा दव्बओ, खेत्तओ, कालओ, भानओ) rafuज्ञानका विषय संक्षेप से चार प्रकारका कहा गया है। जैसे- द्रव्य की अपेक्षा, कालकी अपेक्षा और भावकी अपेक्षा (दव्वओ ओहिनाणी रुविदव्वाई जाणइ, पासइ) द्रव्यकी अपेक्षा अवधिज्ञानी रूपी द्रव्योंको जानता है देखता है । (जहा नंदीए जाव भावओ) इस तरह जैसा नंदी सूत्र में कहा गया है उसी तरह से यावत् भाव तक जानना चाहिये । (मणपज्जवनाणस्म णं भंते ! केवइए विसर पण्णत्ते) हे भदन्त ! मनः पर्यवज्ञानका विषय कितना कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम । (से समासओ चउच्चिहे पण्णत्ते ) मनः पर्यवज्ञानका विषय संक्षेप से चार प्रकारका कहा गया है । (तं जहा ) जो इस प्रकार से है. (दव्वओ, खेत्तओ, कालओ भावओ) द्रव्यकी अपेक्षा, क्षेत्रकी अपेक्षा, - काकी अपेक्षा और भावकी अपेक्षा (दन्त्रओ णं उज्जुसई अणं अतहे भगवन्! अवधिज्ञानना विषय ऐसा प्रहारना या छे । 'गोयमा' हे गौतम ' " से समासओ चउविहे पणत्ते तं जहा दव्वओ खेत्तओ, कालओ, भावओ ' -અવધિજ્ઞાનના વિષય સ ક્ષેપથી ચાર પ્રકારના છે જેમકે દ્રવ્યની અપેક્ષાથી ક્ષેત્રની अपेक्षाथी, आअजनी अपेक्षाया भने लावनी अपेक्षाथी 'दव्वओणं ओहिनाणी रूवि Goats जाणइ पासइ * દ્રવ્યની અપેક્ષાથી અવધિજ્ઞાની રૂપિ દ્રવ્યાને જાણે છે અને દેખે છે. जहा नंदीए जाव भावओ' भेट रीते नेत्री रीते नहीसूत्रमा ठडेवामां આવ્યુ છે યાવત્ – ભાવપ` ત સમજી લેવુ मणपज्जवनाणस्स णं भंते केवइए त्रिसए पण्णत्ते' हे भगवन् । मनःपर्यवज्ञानना डेंटला विषय या छे ? ' गायमा हे गौतम! ' से समासभ चउन्त्रि पन्नत्ते ' मनःययवज्ञाननां विषय सक्षेपथी ચાર પ્રકારના કહ્યા છે तं जहा ' ते प्रभा छे. 'दनाओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ ' द्रव्यनी अपेक्षाथी, क्षेत्रनी अपेक्षाथी, भजनी अपेक्षाथी भने लावनी अपेक्षाथी दन्वओ गं उज्जुमई अनंते अनंतपएसिए जहा नंदीए जाव भावओ ' ( " , , 6 - Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९० भगवतीमुत्रे केवलज्ञानस्य खलु भदन्त ! कियान् विषयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! स समामतचतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः द्रव्यतः खलु - ज्ञान सर्वद्रव्याणि जानाति, पश्यति, एवं यावत् भावत । मत्यज्ञानस्य खलु भदन्त ! क्यिान विषयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! स समासतश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, द्रव्यतः खलु मत्यज्ञानी मत्यपरसिए जहा नंदीए जाव भावओ) द्रव्यकी अपेक्षा ऋजुमति मनः पर्यव ज्ञानी मनरूप से परिणत अनन्तप्रदेशी अनन्त स्कन्धोंको जैसा कि नंदी सूत्र में कहा गया है यावत् भावतक जानता है और देखता है। (केवल नाणस्स णं भंते ! केवइए विमए पण्णत्ते) हे भदन्त ! केवल ज्ञानका विषय कितना कहा गया है ? ( गोयमा) हे गौतम ! ( से समास चउवि पण्णत्ते) वह संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है । (तंजहा) जैसे (दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ) द्रव्यकी अपेक्षा, क्षेत्रकी अपेक्षा, कालकी अपेक्षा और भावकी अपेक्षा (दवओणं केवलनाणी सव्यदवाई जाणइ, पास एवं जाव भावओ) द्रव्य की अपेक्षा केवलज्ञानी समस्त द्रव्योंको जानता है और देखता है । इसी तरहसे वह यावत् भावकी अपेक्षा भी समस्त भावोंको जानता देखता है | (मइ अन्नाणस्स णं संते ! केवइए विसए पण्णत्ते) हे भदन्त ? (सत्यज्ञानका विषय कितना कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( से समासओ विहे पण्णत्ते) वह संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है । (तंजहा) जैसे (दव्बओ, खेतओ, कालओ. भावओ) द्रव्यकी દ્રવ્યની અપેક્ષાથી ઋજીમતી મન વજ્ઞાની મનરૂપથી પરિત અન તપ્રદેશવાળા, અનંત સ્કંધે ને જેવી રીતે ન દીસૂત્રમાં વળ્યુ છે-યાત્ તેવીજ રીતે ભાવપયત જાણે છે અને દેખે છે केवलनाण सण भंते केवइए विसर पण्णत्त' हे महन्त | वणज्ञानना વિષય કેટલા કહ્યા છે? 6 गोयमा' हे गोतम ! से समामओ चविहे पण्णत्ते' ते संक्षेप्तथा यार अारना या 'त जहा ' म 'दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ ' द्रव्यनी अपेक्षाथी, क्षेत्रनी अपेक्षाथी, अणनी अपेक्षाथी भने लावनी अपेक्षाथी दव्वओ णं केवलनाणी सव्वदच्चाई जाणइ पास एवं जाव भात्रओ, द्रव्यनी અપેક્ષ એ કેવળજ્ઞાની સમસ્ત ( સધળાં ) બ્યાને જાણે છે અને દેખે છે એજ રીતે તે યાવત્ ભાવની અપેક્ષા પ ત પણ સઘળા ભાવેને જાણે છે અને દેખે છે. 'म अन्नास्तणं भंते केवइए विसर पण्णत्ते ' हे भगवन् 1 મન્યજ્ઞાનના વિષય बिहे पण्णत्ते ' 6 उटा छे ? ' गोयमा ' हे गौतम L से समासओ Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टोका श ८ उ. २ सू. ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् ४९१ ज्ञानपरिगतानि द्रव्याणि जानाति, पश्यति, यावत् भावतो मत्यज्ञानी मत्यज्ञानपरिगतं भावं जानाति, पश्यति । श्रुताज्ञानस्य खलु भदन्त ! कियान् विषयः प्रज्ञप्तः ? गौतम! स समासतश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा- द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, द्रव्यतः खलु श्रुताज्ञानी श्रुताज्ञानपरिंगतानि द्रव्याणि. आख्यापयति, प्रज्ञापयति, प्ररूपयति, एवं क्षेत्रतः, कालतः, भावतः अपेक्षा, क्षेत्रकी अपेक्षा, कालकी अंपेक्षा ' और भावकी अपेक्षा (दओ ण मह अन्नाणी मइअन्नाणपरिगयाइं दव्वाइं जाणइ पासह) द्रव्यकी अपेक्षा मत्यज्ञानी मत्यज्ञान के विषयभूत हुए द्रव्योंको जानती है और देखता है । (जाव भावओ मइ अन्नाणी, मइ अन्नाणपरिगए भावे जाणइ पासइ) इसी तरहसे वह मत्यज्ञानी मत्यज्ञानके विषयमत हुए यावत् भावोंको जानता है और देखता है । (सुय अन्नाणस्सणं भंते ! केवडए विसए पण्णत्ते ?) हे भदन्त श्रुतअज्ञानका विषय कितना कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (ले समासओ चउविहे पण्णत्ते) वह संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है । (तंजहा) जैसे(दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ) द्रव्यकी अपेक्षा, क्षेत्रकी अपेक्षा कालकी अपेक्षा ओर भावी अपेक्षा (दव्त्रओणं सुय अन्नाणी सुय अनाणपरिगयाइ दबाइ आघवेट, पनवेढ, परवेट; एवं खेत्तओ कालओ भारओ) द्रव्यको अपेक्षा श्रुत्ताज्ञानी श्रुताज्ञानके विषयभूत हुए द्रव्यों को कहता भत्यज्ञानना विषय सोप्तथी या प्रश्न या छ 'तं जहा' म 'दव्यओ, खेत्तओ, कालो भावओ' दयनी अपेक्षाथी, क्षेत्रनी अपेक्षाथी, नी अपेक्षाया मन मावनी अपेक्षायी 'दबओणं मइअन्नाणी मइअन्नाणपरिगयाइं दवाई जाणइ 'पास' द्रव्यनी अपेक्षाा भत्यज्ञानी, मत्यजानना विषयभूत या द्रव्यान call के मन मेछे 'जाव भावओ मइअन्नाणो मडअन्नाणपरिगए भावे जाणइ पासह' तेवी शत मत्यज्ञानी भत्यजानना विषयभूत ययेा - यावत् - सघणा मावान M मन हे छ 'सुय अन्नाणस्स णं भंते केवइए चिसए पण्णत्ते । है महत! श्रुतज्ञानाना विषय ४८मा ४२ना वामा माया छ 'गोयमा " गोतम! 'से समासओ चउबिहे पण्णत्ते' त सतथा या२ प्रशारना छ. 'तं जहा' भो ‘दवओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ'यनी अपेक्षाथी, क्षेसनी अपेक्षाथी नी मपेक्षायी मने माय. 'दव्यओणं सुयअन्नाणी सूयअनाणपरिंगयाइ दबाइ आघवेइ पण्णवेइ परूवेई एवं खेतो कालओ भावओ' Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०२ भगवतीमत्रे ग्वल्लु श्रुतज्ञानी श्रुतज्ञानपरिगतं भावम् आख्यापर ति, तदेव, विभङ्गज्ञानस्यखलु भदन्त ! कियान् विषय प्रजप्तः ? गौतम ! स समासतश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तयथा- द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, द्रव्यतः खल विभङ्गज्ञानी विभङ्गज्ञान परिगतानि व्याणि जानाति, पश्यति, एवं यावत्- भावतः खलु विभङ्गज्ञानी विभङ्गज्ञानपरिगतं भावं जानाति, पश्यति ॥ सु० ११ ॥ टीका- अथ सप्तदशं । ज्ञानगोचरद्वारमाह- तत्र प्रत्येकज्ञानस्य विषयस्वरूपं प्रदश्यते-'आभिणियोहियनाणस्स णं भंते !' इत्यादि । 'आभिणिवोहियहै. उन्हे जानता है, उनकी प्ररूपणा करता है. इसी तरहसे क्षेत्र और कालकी अपेक्षा भी जानना चाहिये (भावओणं सुय अन्नाणी सुय अन्नाणपरिगए भावे आघवेइ, तंचेव) भावकी अपेक्षा श्रुतअज्ञानी श्रुत अज्ञानगत भावोंको कहता है, उन्हें जनाता है उनकी मरूपणा करता है. (विभंगनाणस्सणं भंते ! केवइए विसर पण्णत्ते) हे भदन्त विभङ्गज्ञानका विषय कितना कहा गया है । (गोयमा) है गौतस (से समासओ चउबिहे पण्णत्ते ) वह संक्षेपसे चार प्रकारका कहा है । (तजहा) जैसे (इन्वओ, • खेत्तओ, कालओ, भावओ) द्रव्यको अपेक्षा, क्षेत्रकी अपेक्षा, कालकी अपेक्षा, भावकी अपेक्षा ( दरओणं विभंगनागो विभंगनाणपरिगयाई दवाइं जाणड, पासइ, एवं जाव भावोणं विभंगनाणी विभंगनाणपरिगए भावे जाणइ पासइ) द्रव्यकी अपेक्षा विभंगज्ञानी विभंगज्ञोनके विषयभूत द्रव्योंको जानता है और देखता है. इसी तरहसे यावत् भावकी अपेक्षा वि भंगज्ञानी विभंगज्ञानके विषयभूत भावों को जानता है और देखता है । દ્રવ્યની અપેક્ષાથી શ્રુતજ્ઞાની શ્રુનાજ્ઞાનના વિષદભૂત થયેલા બેને કહે છે તેને જાણે છે, તેની પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને તેની પ્રરૂપણ કરે છે 'विभंगनाणसणं भंते केवइए विमए पण्णत्ते भगवन ! [पानना विषय Yeal ४२ना या छ ? 'गोयमा' गौतम ! ' से समासओ चउबिहे पण्णते' सातथी या२ ५४२ना या 'तं जहा' म 'दबओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' दयनी अपेक्षाथा क्षेत्रमा अपेक्षाथी, आनी अपेक्षाथी भने मापनी अपेक्षायी 'दयओणं विभंगनाणी विभंगनाणपरिगयाइ दवाई जाणइ पासइ एवं जाव भावओणं विभंगनाणी विभंगनाणपरिगए भावे जाणइ पासइ' द्रव्यनी अपेक्षायी વિભ ગણની વિર્ભાગજ્ઞાનના વિષયભૂત દ્રવ્યોને જાણે છે અને દેખે છે એજ રીતે – યાવત –ભાવની અપેક્ષાથી વિભાગજ્ઞાની વિર્ભાગજ્ઞાનના વિષયભૂત ભાવને જાણે છે અને દેખે છે. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BL 1 - प्रमेयचन्द्रिका टोका श.८ उ. २ सू. ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् ४९३ नाणं ते! केवइए त्रिभए पण्णत्ते ?" गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! आभिनिबोधिकज्ञानस्य मतिज्ञानलक्षणस्य खलु कियान किपरिमाणः विषयः गोचरः ग्राह्येोऽर्थः प्रज्ञप्तः कथितः ? भगवानाह - 'गोयमा ! से समासंभ चउन्त्रि पण्णत्ते' हे गौतम! स आभिनिवोधिकज्ञानस्य विषयः, तद् वा आभिनिवोधिकज्ञानं समासतः संक्षेपतः अवान्तरभेदानां प्रधानभेदान्तर्भावेनेत्यर्थः चतुर्विधश्चतुर्विधं वा प्रज्ञप्तम्, 'तंजहा- दव्बओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' तद्यथा - व्यतः - धर्मास्तिकायादीनि द्रव्याणि आश्रित्य क्षेत्रत टीकार्थ- १७वां द्वार ज्ञानगोचर नामका है इसमें प्रत्येक ज्ञानका विषय और स्वरूपका कथन हुआ है । सूत्रकार यहां पर प्रत्येक ज्ञानका विषय कितना है यही बात प्रकट कर रहे हैं- इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'आभिणियोहियनाणम्स ण भंते ! के चहए विसहर पण्णत्ते' हे भदन्त ! आभिनिवोधिकज्ञान- मतिज्ञानका कितना विषय है ? अर्थात् मतिज्ञान कितने विषयको ग्राह्य अर्थको जानता और देखता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! से 'समासओ चउच्चिहे पण्णत्ते' मतिज्ञान का विषय संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है । संक्षेपसे कहने का तात्पर्य ऐसा है कि मतिज्ञान के विषयभूत पदार्थोंके जितने भी अवान्तर भेद हैं उन सबका प्रधान भेदों में अन्तर्भाव कर लिया गया है । 'तंजहा' उसके चार प्रकार इस तरह से हैं- 'दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ, द्रव्यकी अपेक्षासे, क्षेत्रकी अपेक्षासे, कालकी अपेक्षासे, भावकी अपेक्षासे, " टीडाथ :- સત્તરમા દ્વારનુ નામ જ્ઞાનગેાચર છે. તેમા દરેક જ્ઞાનના વિષય અને સ્વરૂપનુ કંથન કર્યુ છે સૂત્રકાર અહીમ પ્રત્યેક જ્ઞાનના વિષય કેટલા છે, તેજ વાત प्रगट ४२ ७ तेमां गौतमे प्रभुने मे पूछयु छे! 'आभिणिवोहियमाणस्स णं अंते here विसर पण्णत्ते ' है लगनन् । अलिनिधि ज्ञान – भतिज्ञानना पैटसा વિષયા છે ? અર્થાત મતિજ્ઞાન કેટલા વિષયેાને – એટલે ગ્રાહ્યઃઅને જાણે છે અને દ્વેષે છે. તેના ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે કે 4 गोयमा ' हे गौतम! से समासओ चविहे पण्णत्ते' भतिज्ञाननो विषय क्षेप्तथी यार अभरना ह्या छे. સ ક્ષેપથી રહેવાના હેતુ એ છે કે મતિજ્ઞાનના વિષયભૂત પદાર્થાના જેટલા અવાન્તર ભેદે છે તે सधजानो प्रधान लेहोमा त पुरी सीधे समावेश पुरी सीधे 'तं जहा ' - તેના ચાર પ્રકારો આ પ્રમાણે છે दoaओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ ' द्रव्यना અપેક્ષાથી, ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી, કાળની અપેક્ષાથી અને ભાવની અપેક્ષાથી – દ્રવ્યની અપેક્ષા ८ Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९४ भगवतीमत्रे द्रव्याधारभूतम् आकोशमानं क्षेत्रमाश्रित्य, कालतः-अद्धां द्रव्यपर्यायावस्थिति वा आश्रित्य, भावत. - औदयिकादिभावान् द्रव्यपर्यायान् वा आश्रित्येत्यर्थः, तत्र 'दबओ णं आभिणिवोहियनाणी आएसेणं सव्वदचाई जाणड, पासई' द्रव्यतः द्रव्यमाश्रित्य आभिनिवोधिकज्ञान विषयद्रव्य वा समाश्रित्य खलु आभिनिवोधिकज्ञानी आदेशेन-सामान्य-विशेपलक्षणप्रकारेण. ओघतो द्रव्यमात्ररूपेण चा, नतु तदवान्तरमर्वविशेषरूपेण, अथवा आदेशेन श्रुतज्ञानजनितसंस्कारेण सर्वद्रव्याणि धर्मास्तिकायादीनि जानाति अबायधारणा द्रव्यकी अपेक्षा लेकर जो मतिज्ञानका विषय कहा गया है उसमें धर्मास्तिकायादिक द्रव्योंका आश्रय लिया गया है- क्षेत्रकी अपेक्षा लेकर जो मतिज्ञानका विषय कहा गया है सो उसमें द्रव्यों के आधारभूत आकाशमात्रक्षेत्रको ग्रहण किया गया है. कालकी अपेक्षा लेकर जो मतिज्ञान का विषय कहा गया है, उसमें द्रव्यपर्याय की अवस्थितिरूप अद्धाकालको लिया गया है. तथा भावकी अपेक्षा लेकर जो मतिज्ञानका विषय कहा गया है उसमें औदंयिक आदि भावोंको या द्रव्योंकी पर्यायोंको आश्रित किया गया है। इनमें 'दव्यओ णं आभिणिबोहियनाणी आएसेणं सव्वव्वाइं जाणइ पासइ' द्रव्य की अथवा आभिनिवोधिकज्ञान के विषयभूत द्रव्य की अपेक्षा लेकर आभिनियोधिकज्ञानी आदेशसे-सामान्यरूपसे एव विशेषरूपसे अथवा ओघ-द्रव्यमात्ररूपसे-तवान्तर सर्वविशेषरूपसे नहीं अथवा श्रुतज्ञान - जनितसंस्कारसे धर्मास्तिकायादिक द्रव्योंको जानता है. अवाय और લઈને જે મતિજ્ઞાનના વિષય કહ્યા છે તેમાં ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્યોનો આશ્રય લીધો છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાને લઈને મતિજ્ઞાનના જે વિષય કહ્યા છે. તેમાં દ્રવ્યના આધારભૂત આકાશ માત્ર ક્ષેત્રનું ગ્રહણ કર્યું છે કાળની અપેક્ષા લઈને જે મતિજ્ઞાનના વિષય કહ્યા છે. તેમાં દ્રવ્ય પર્યાયની અવસ્થિતિરૂપ અદ્ધાકાલ ગણેલ છે તથા ભાવની અપેક્ષા લઈને જે મતિજ્ઞાનના વિષય કહ્યા છે. તેમાં દિયિકાદિ ભાવોને અથવા ની પર્યાયાનો આશ્રય ४शने डस छे. 'दव्यओणं आभिणियोहियनाणी आएसेणं सव्वदम्बाई जाणइ पासह द्रव्यानी अथवा भनिनिमाधि ज्ञानना विषय भूत दयनी अपेक्षा सपने અભિનિબોધિક જ્ઞાની સામાન્યરૂપથી અને વિશેષરૂપથી અથવા એઘિ-દ્રવ્યરૂપથી તેના આવાન્તર સર્વ વિશેષ રૂપથી નહીં અથવા શ્રુતજ્ઞાન જનિત સંસ્કારથી ધમસ્તિકાયાદિક દ્રવ્યને જાણે છે. અવાય અને ધારણની અપેક્ષાથી તેના પિતાના ગ્રાહ્ય વિષયરૂપ Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९५ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू.११ ,ज्ञानगोचरनिरूपणम् पेक्षयाऽवबुध्यते अबायधारणयोर्ज्ञानरूपत्वात्, पश्यति-अवग्रहहापेक्षयाऽचबुध्यते अवग्रहेहयोर्दर्शनरूपन्चात्, उक्तश्च भाष्ये 'नाणमवायधिईओ दसणमिह जहोग्गहेहाओ, तह तत्तरुई सम्म, रोइन्जइ जेण तं गाणं ।। छाया- ज्ञानमवायधियो दर्शनमिष्टं यथावग्रहे ईहे, तथा तत्र रुचिः सम्यक् रोचते येन तं ज्ञानम् ।। एवं-'जं सामन्नग्गहण, दसणमेयं विसेसियं नाणं' छाया- यत् सामान्यग्रहणं दर्शनमेतत् विशेषितं ज्ञानम् । ___ अवग्रहेहे च सामान्यार्थग्रहणरूपे, अवायधारणे च विशेषग्रहणस्वभावे वर्तेते, खेत्तभो आभिणिवोहियणाणी आएसेण सव्वखेत्तं. जाणइ, पासइ' एवं धारणाकी अपेक्षासे उन्हे अपना ग्राह्य विषय बनाता हैं- क्यों कि अवाय और धारणा ज्ञान रूप हैं 'पश्यति' अवग्रह और ईहाकी अपेक्षा उन्हे सामान्यरूपसे जानता है- क्यों कि ये दोनों दर्शनरूप हैं । भाष्यमें ऐसा ही कहा है- 'नाणसवायधिईओ दंसणमिटुं जहोगहेहाओ, तह तत्तरुई सम्मं रोहजइ, जे ण तं जाणं' जं सामन्नगहणं दसणमेयं विससियं नाणं' तात्पर्य यह है कि अवग्रह और ईहा ये दोनों सामान्य अर्थग्रहण रूप हैं-अर्थात् मतिज्ञानके 'अवग्रह ईहा अवाय और धारणा' ऐसे चार भेद हैं- सो इनमें 'अवग्रह ईहा' ये दो भेद पदार्थको सामान्यरूपसे ग्रहण करते हैं, तथा अवाय और धारणा ये विशेषग्रहण म्वभाववाले होते हैं-- अर्थात ये दोनों पदार्थों को विशेष रूपसे जानते हैं । इमलिये सूत्रकारने 'जाणइ पासह' ऐसे दो क्रियापदोंका प्रयोग किया है। 'खेत्तओ आभिणिवोहियनाणी नावे छ. म मवाय भने पार जान३५ छ 'पश्यति' As सने हानी અપેક્ષાથી તેને સામાન્યરૂપથી જાણે છે કેમકે તે બને દર્શનરૂપ છે ભાષ્યમાં એવું જ यु छे. 'नाणमवायधिईओ दसणमिट्ट जहाग्गहेहाओ, तह तत्तरुई सम्म रोइज्जइ, जेण तं नाणं । जं सामन्नग्गहणं ईसणमेयं विसेसियं नाणं' તાત્પર્ય એ છે કે અવગ્રહ અને ઈહા એ બને સામાન્ય અર્થ ગ્રહણ૫ છે અર્થાત અતિજ્ઞાનના અવગ્રહ, ઈહા, અાય અને ધારા એ ચાર ભેદે છે તેમાં અવગ્રહ અને હા એ બે ભેદ પદાર્થને સામાન્યરૂપથી ગ્રહણ કરે છે તથા અવાય અને ધારણા એ વિશીષ ગ્રહણ સ્વભાવવાળા હોય છે. અર્થાત તે બને પદાર્થોને વિશેષરૂપ જાણે છે मेरा भाट सूत्र 'जाणइ पासई मेवाने यापटानी प्रयोग या छ. 'खेतो Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४९६ भगवती सूत्रे क्षेत्र:- क्षेत्रमाश्रित्य आभिनिवोधिकज्ञानी आदेशेन ओघतः सामान्यरूपेण श्रुतपरिकर्मतया वा ज्ञानजन्य संस्कारेण सर्वक्षेत्रं लोकालोकरूपं जानाति, पश्यति, 'एवं कालओ वि' एवं तथैव कालतोऽपि कालमाश्रित्यापि आभिनिबोधिकज्ञानी आदेशेन सर्वकालान् जानाति, पश्यति, 'एवं भावभो वि एवं तथैत्र भावतोऽपि भावमाश्रित्याऽपि आभिवोधिकज्ञानी आदेशेन श्रुतज्ञानजन्यसंस्कारेण औढग्रिकादिपञ्चभावान् जानाति, पश्यति, उक्तञ्च भाष्ये'आएसोति पगारो, ओघादेसेण सव्वदव्वाई, धम्मत्थिकाइयाइ, जाणइ नउ सव्वभावेणं' ॥१॥ 'खेत्त लोगालोगं, कालं सव्त्रद्धमहत्र तिनिपि, पंचोदाईए, भावे अणेज्जएन्नेय मेवइय' |२॥ आएसेणं सव्वखेत्तं जाणइ पास' इसी तरहसे अभिविवोधिकज्ञानी . आदेश से - ओघ से सामान्यरूप से ' अथवा श्रुतपरिकर्मित मतिवाला होनेके कारण ज्ञानजन्य संस्कारसें लोकालोकरूप समस्त क्षेत्रको जानता है और देखता है । 'एवं कालओ वि' इसी तरह आभिनिबोधिज्ञानी कालको आश्रित करके भी आदेशसे सर्वकालोंको जानता है और देखता है । ' एवं भावओ वि' इसी तरह आभिनिवोधिक ज्ञानी भाव को आश्रित कर के आदेश से 'श्रुतज्ञानजन्य संस्कार से औदयिक आदि पांच भावोंको जानता है और देखता है । भाष्य में ऐसा ही कहा हैं- 'आएसोति पगारो ओघादेसेण सव्वदव्वाई, धम्मत्थिकाइयाई जाणइ न उ सव्वभावेणं, खेत्त लोगालोगं कालं सव्वमहव तिविहं पि, पंचोदइयाईए भावे अणेज्जएन्नेय मेवइयं२ आएआभिणिवोहियनाणी आए सेणं सव्वखेत्तं जाणई पास' रीते मालिनिमोधि જ્ઞાની આદેશથી-એાઘથી-સામાન્યરૂપથી અથવા શ્રતપરિકર્મિત મતિવાળા હેાવાના કારણે ज्ञानन्न्य सस्सारथी सो सोर३य सघणा क्षेत्रने भागे छे, ते हेचो छे ' एवं कालओ વિ’એજ રીતે આસિન્મિાધિક જ્ઞાની કાળના આશ્રય કરીને પણ આદેશથી સઘળા કાળને , भएँगे छे याने हेणे छे ‘एवं भावओ वि' ये रीते मालिनिमोधिज्ञाना लावने। याश्रय पुरीने આદેશથી શ્રતજ્ઞાન જન્મ સંસ્કાથી અને ઔયિકદ પાચ ભાવાથી જાણે છે અને દેખે 'છે. लाण्यभां भेवुं ४ ४ छे. ‘आएसोत्तिपगारो ओघादेसेण सव्वदव्वाई, धम्मत्थिकायाई जाणइ न हु सव्वभावेगं खेत्तं लोगालोगं कालं सव्वद्धमहत्र तिविद्धं वि पंचोदईयाईए भावे अणेज्जएन्नेय मेवइयं आएसोत्तिव सुत्तं सुभवलद्धेषु तस्स Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् 'आएसोत्ति व सुतं, सुओवलद्धेसु तस्य मनाणं । पसरइ त भावणया, विणात्रि सुत्ताणुसारेणं' ॥ ३॥ इति छाया - आदेश इति प्रकारः ओघादेशेन सर्वद्रव्याणि । धर्मास्तिकायादीनि जानाति नतु सर्वभावेन ॥१॥ क्षेत्रं लोकालोकं कालं सर्वाद्वामथवा त्रिविधमपि । पञ्चौदयिकादिभावान् जानीयादेतद् एतावत्कम् ॥२॥ आदेश इति वा सूत्रं सूत्रोपलब्धेषु तस्य सतिज्ञानम् । प्रसरति तद्भावनया विनापि सूत्रानुसारेण ॥ ३ ॥ गौतमः पृच्छति - 'सुयनाणस्स णं भंते! केवइए विसर पणते?" हे भदन्त ! श्रुतज्ञानस्य खल कियान् विषयः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! से समास च पण्णत्ते' हे गौतम! स श्रुतज्ञानस्य विषयः तद् वा श्रुतज्ञानं समासतः संपेक्षेण चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, 'तंजडा - दव्बओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ,' तद्यथा द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, तत्र 'दव्वओ णं सुयनाणी उनउत्ते नव्वदच्वाइ' जाणड़, पास' द्रव्यतः - श्रुतज्ञानविषयं द्रव्यमाश्रित्य सोत्तिव सुत ओवलद्धेसु तस्स महनाणं पसरत तव्भावणया विणावि सुसारेणं' गौतम स्वामी प्रभुले पूछते हैं- 'सुयनाणहसणं भंते! hasy विसर पण्णत्ते' हे सदन्त कुतज्ञानका विषय कितना कक्ष गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा !' हे गौतम ! 'से लमासओ चविहे पण्णत्ते' श्रुतज्ञानका विषय अथवा श्रुतज्ञान संक्षेप से चार प्रकारका कहा गया है- 'तंजहा' वह इस प्रकार से है - 'दवओ, खेत्तओ, कालओ, भावभ' द्रव्यकी अपेक्षा, क्षेत्रकी अपेक्षा, कालकी अपेक्षा और भावकी अपेक्षा इनमें 'दच्वओणं सुयनाणी उच्चउत्ते' सव्वदव्वाई जाणह पासह' द्रव्यकी अपेक्षा से श्रुतज्ञानी भावश्रुतोपयोगवाला बना रहकर धर्मास्तिकायादिक समस्त द्रव्योंको जानता है मइनाणं पसरइ तब्भावणया विणा वि सुत्ताणुसारेणं' गौतम स्वामी अलुने पूछे छे - 'सुयनाणस्स णं भंते ! केवइए विसर पण्णत्ते' हे लहन्त । श्रुतज्ञानना विषय उटा सा है ? उत्तरमा प्रभु छे 'गोयमा' हे गौतम | 'से समासओ चविहे पण्णत्ते' श्रुतज्ञानना विषय स क्षेप्तथी यार प्रहारना उडेल हे तं जहा ते या प्रभा 'दव्वओ खेत्तओ, कालओ, भावओ' द्रव्यनी अपेक्षाथी, क्षेत्रती અપેક્ષાથી, ભાવની અપેક્ષાથી તેમા दव्वओणं सुयनाणं उवउत्ते सव्बदन्वाई जाणइ पास' द्रव्यनी अपेक्षाथी श्रुतज्ञानी भावश्रुतापयोगवाजा मनीने धर्मास्तिायिष्ठ " 6 ४९७ Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९८ भगवती सूत्रे खल श्रुतज्ञानी उपयुक्तः भावश्रुतोपयोगी, नानुपयोगी इत्यर्थः; सहिज्ञानाभिधाना दभिधेयप्रतिपत्तिसमर्थो भवति अतः 'उपयुक्तः ' इत्युक्तम्, सर्वद्रव्याणि धर्मास्तिकायादीनि जानाति विशेषतोऽवगच्छति श्रुतज्ञानस्य तत्स्वरूपत्वात्, अवच श्रतानुसारिणा मानसेनाचक्षुर्दर्शनेन सर्वाभिलाप्यान्येव जानाति, पश्यति चाभिन्नदश पूर्वधारी: श्रुतकेबली ' एवं खेत्तओ वि, कालओ वि ' एवं द्रव्यत इव क्षेत्रतः श्रुतज्ञानक्षेत्रमाश्रित्यापि श्रुतज्ञानी भावश्रुतोपयुक्तः सर्वक्षेत्रं जानाति, पश्यति, तथा - कालतः श्रुतज्ञानकालमाश्रित्यापि श्रुतज्ञानी भावश्रुतोपयुक्तः सर्वकालं जानाति, पश्यति, 'भावओ णं सुयनाणी उवउत्ते सन्वऔर देखता है । 'उवउत्ते' इस विशेषणसे यहां पर यह समझाया गया है कि श्रुतज्ञानी अनुपयोगवाला बना रह कर अभिधेय से अभी प्रतिपत्ति कराने में समर्थ नहीं हो सकता है । धर्मास्तिकायादिक द्रव्योंको जानता है इसका अभिप्राय ऐसा है कि मतिज्ञानीकी अपेक्षा वह विशेषरूपसे उन्हे जानता है । क्योंकि श्रुतज्ञान धर्मास्तिकायादिरूप होता है । जो आभिन्नदशपूर्वधरादि श्रुतके वली होते हैं वे श्रुतानुसारी अचक्षुदर्शनरूप मानस प्रत्यक्ष से समस्त अभिलापों को जानते हैं और देखते हैं । 'एवं खेत्तओ वि, कालओ वि' जिस तरह श्रुतज्ञानी द्रव्यकी अपेक्षा करके उपयोग वाला बना रहकर धर्मास्तिकायादिक द्रव्योंको जानता है उसी प्रकार से वह श्रुतज्ञानी श्रुतज्ञान के क्षेत्रको आश्रित करके भी भावश्रुतरूप उपयोगचाला बना रहकर सर्वक्षेत्रको जानता है और देखता है । कालकी अपेक्षा श्रुतज्ञान के कालको आश्रित करके भी यह श्रुतज्ञानी भावश्रुतोपयुक्त સધળાવ્યાને જાણે છે અને દેખે છે उवउत्ते ' એ વિશેષણથી અહીં એ સમજાવ્યું છે કે શ્રુતજ્ઞાની અનુપયેાગવાળા છતીને અભિધેયની પ્રતિપત્તિ કરવામા સમ હાતા નથી. ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્યાને જાણે છે તેના અભિપ્રાય એ છે કે મતિજ્ઞાનીની - અપેક્ષાએ તે વિશેષરૂપ તેને જાણે છે. કેમકે શ્રુતજ્ઞાન ધર્માસ્તિકાયાદિરૂપ હોય છે જે અભિન્નદશપૂ ધારી શ્રુત કેવળી હાય છે તે શ્રુતાનુસારી અચક્ષુદનરૂપ માનસપ્રત્યક્ષથી समस्त अलिसायाने लागे छे, भने देणे हे 'एवं खेत्तओ वि कालओ वि' मेन रीते ક્ષેત્રથી અને કાળથી એટલે કે શ્રુતજ્ઞાની દ્રવ્યની અપેક્ષા કરીને ઉપયોગવાળા બનીને ધર્માસ્તિકાચાદિષ્ટ દ્રવ્યેને જાણે છે. એજ રીતે તે શ્રુતજ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાનના ક્ષેત્રનેા આશ્રય કરીને ભાવશ્રતરૂપ ઉપયેાગવાળા ખનીને સક્ષત્રને જાણે છે અને દેખે છે. કાળની અપેક્ષાએ શ્રુતજ્ઞાનના કાળનેા આશ્રય કરીને શ્રુતજ્ઞાની ભાવદ્યુતપયુકત થઇને સ` કાલને + Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.२ सू.११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् भावे जाणइ, पासइ' भावतः श्रुतज्ञानभावमाश्रित्य खलु श्रुतज्ञानी उपयुक्तः भावश्रतोपयुक्तः नानुपयुक्तः सर्वान् भावान् औदयिकादिपञ्चभावान् जानाति, पश्यति, गौतमः पृच्छति-'ओहिनाणस्स णं भते ! केवइए विसए एण्णत्ते?' हे भदन्त ! अवधिज्ञानस्य खलु कियान विषयः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह'गोयमा ! से समासओ चउबिहे पण्णत्ते' हे गौतम ! सोऽवधिज्ञानविषयः समासतः संक्षेपतः चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, 'तंजहा- दवओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' तद्यथा- द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, 'दव्यओ ण ओहिनाणी रूविदवाइं जाणइ, पासइ, जहा नदीए, जाव भावओ' द्रव्यतः अवधिज्ञानविषयं द्रव्यमाश्रित्य खलु अवधिज्ञानी रूपिद्रव्याणि, पुद्गलद्रव्याणि, तानि च होकर सर्वकालको जानता है और देखता है । 'भावओणं तुयनाणी उवउत्ते सव्वभावे जाणइ पासह' भावकी अपेक्षा-श्रुतज्ञानी भाषको आश्रित करके श्रुतज्ञानी भावश्रुतोपयुक्त हुआ समस्न औदयिकादि पांच भावोंको जानता है और देखता है। अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'ओहिनाणस्स ण भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते' हे भदन्त ! अवधिज्ञानका विषय कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम 'से समासओ चउबिहे पण्णत्ते' वह संक्षेप से चार प्रकारका कहा गया है "तंजहा' जैसे- 'बचओ, खेत्तओ. कालओ, भावओ' द्रव्यसे, क्षेत्रसे, कालसे और भाव से 'दव्वओ णं ओहिनाणी रूविदव्वाइं जाणइ, पासइ' अवधिज्ञानी-द्रव्यको आश्रित करके रूपी द्रव्योंको-पुद्गल द्रव्योंको जानता है और देखता है जहा नंदीए जाव भावओ' अवधिज्ञानका विपयवर्णन जैसा नंदीसूत्र में छ भने ? छ ' भावओ णं मुयनाणी उवउत्ते सव्वभावे जाणइ पासइ ભાવની અપેક્ષા-શ્રુતજ્ઞાની ભાવને આશ્રય કરીને શ્રતજ્ઞાની ભાવસૃપયુક્ત થઈને સઘળા मोदयिमाहि पाये मावाने छ भने के प्रश्न:- 'ओहिनाणस्स ण भंते केवइए विसए पण्णत्ते' हे भगवन् ! अवधिज्ञानना विषय 32 छे ? 'गोयमा' है गोतमा 'समासओ चउबिहे पण्णत्ते ' ते सतया यार प्रा२ना त्या . 'त जहा' रेभ : दवओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' द्रव्ययी, क्षेत्रथा, पालथी मन भावयी 'दयओ णं ओहिनाणी रूविदव्वाइं जाणइ पासइ' અવધિજ્ઞાની દ્રવ્યને આશ્રય કરીને રૂપિ દ્રવ્યને પુદગલ દ્રવ્યોને જાણે છે અને દેખે છે. 'जहा नंदीए जाव भावओ' मपधिज्ञाननु विशष पन वी शत नहीसूत्रमां Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ → भगवती सूत्रे जघन्येनानन्वानि तैजसभाषाद्रव्याणामन्तरालवर्तीनि उक्तञ्च - 'नेयाभासादव्वाण अंतरा एत्थ लभ, पट्टवओ' इति, उत्कृष्टतस्तु सर्वसूक्ष्मवादरभेदभिन्नानि जानाति विशेषरूपेणावबुध्यते ज्ञानस्य विशेषात्मकत्वात् पश्यति सामान्य रूपेणावबुध्यते दर्शनस्य सामान्यात्मकत्वात, विशेषज्ञानस्य सामान्यज्ञाननियतत्वेन अवधिज्ञानिनोऽवधिदर्शनस्यावश्यं भावात् न च प्रथमं पश्यति, aat जानातीति क्रमनियमात ज्ञानापेक्षया दर्शनस्यैव प्रथमोपस्थितत्वेन उपा दातृमुचितत्वात् तत्परित्यज्य ज्ञानस्य प्रथमोपादानेन क्रमविपर्यासे किं यावत् भवाधिकार तक कहा गया है वैसा ही यहां पर जानना चाहिये । तात्पर्य कहनेका यह है कि अवधिज्ञान द्रव्यकी अपेक्षासे जघन्य अवस्था में अनंतरूपी द्रव्योंको - तैजस और भाषा के प्रायोग्य वर्गणाओंके अन्तरालवर्ती द्रव्योंको विशेषरूप से जानता है और सामान्यरूपसे देखता है । सो ही 'तेयाभाला दव्वाणं अंतरा एत्थ लभइ पट्टवओ' इस गाथार्धद्वारा यहां प्रकट किया गया है । तथा अवधिज्ञान उत्कृष्टरूप से समस्तरूपी द्रव्योंको बादर सूक्ष्मरूपी पदार्थों को जानता है और देखता है । विशेषज्ञान सामान्यज्ञाननियत होता हैअर्थात् विशेषज्ञान होनेके पहिले सामान्यज्ञान होता है - सामान्यज्ञानका नाम ही दर्शन है | इसलिये अवधिज्ञानी को अवधिदर्शन अवश्य होता है | यदि यहाँ पर ऐसी आशंका की जावे कि जब विशेषज्ञान सामान्यज्ञान नियत होता है तो 'जानाति, पश्यति' ऐसा क्यों कहा- 'पश्यति, जानाति' ऐसा कहना चाहिये. फिर ऐसा न कह ५०० ચાવત્ – ભાવાધિકારપત કહ્યુ છે, તેવીજ રીતે અહીંઆ પણ સમજવું તાત્પ કહેવાનુ એ છે કે અવધિજ્ઞાની દ્રષ્યની અપેક્ષાએ જઘન્ય અવસ્થામાં અન તરૂપી દ્રવ્યાને— તૈજસ અને ભાષાના પ્રાયેાગ્યવ ણુાઓના અંતરાલતિ દ્રબ્યાને વિશેષ રૂપથી જાણે છે અને સામાન્યરૂપથી દેખે છે dor ' तेया भासा दव्वाणं एत्थ लाइ पत्रओं ' આ ગાથા દ્વારા અહીંઆ પ્રકટ કરેલ છે. તયા અવધિજ્ઞાન ઉત્કૃષ્ટરૂપથી સઘળારૂપી દ્રવ્યોને ખાદર, સૂક્ષ્મરૂપી પદાર્થાને જાણે છે અને દેખે છે વિશેષ જ્ઞાન સામાન્યજ્ઞાન નિયત હોય છે અર્થાત્ વિશેષજ્ઞાન હાવાના પહેલાં સામાન્યજ્ઞાન થાય છે. સામાન્યજ્ઞાનનું નામ જ દૃન હેાય છે. એટલે અવધિજ્ઞાનીને અવધિર્દેશન અવશ્ય હાય છે. જો અહીં આ એવી શકા કરવામાં આવે કે જ્યારે વિશેષજ્ઞાન સામાન્યજ્ઞાન નિયત હાય છે તે 'जानाति, पश्यति ' मेवं शा भाटे ४ ? ' पश्यति जानाति ' भेवुं अहेवुं Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् ५०१ प्रमाणमिति वाच्यम्, अवधिज्ञानप्रस्तावात् तस्य प्राधान्यख्यापनार्थम् आदौ 'जानाति' इत्युक्तत्वात्, अवधिदर्शनस्य तु अधिविभङ्गसाधारणतयाऽप्रधानत्वेन 'पश्यति' इत्यस्य पश्चादभिवानात्, अथवा सर्वासामेव लब्धीनां साकारोपयोगोपयुक्तस्यैवोत्पद्यमानतया लब्धेश्वावधिज्ञानरूपत्वेन साकारोपयोगोपयुक्तस्यावधि ज्ञानलब्धिर्भवतीत्यर्थस्य ज्ञापनार्थं साकारोपयोगाभिधायकरय 'जानाति' इत्यस्य कर जो क्रमका उल्लंघन किया गया है. सो इसमें क्या बात है ? तो इस शंका का समाधान इस प्रकार से है- यहां पर अवधिज्ञानका प्रकरण चल रहा है-- इसलिये ज्ञानकी प्रधानता प्रकट करनेके लिये आदिमें 'जानाति' इस क्रियापदका प्रयोग किया गया है तथा अवधिदर्शन अवधिज्ञान में और विभंगज्ञानमें इन दोनोंमें साधारण रूप से वर्तमान रहेने के कारण प्रधान नहीं माना गया है इस बातको प्रकट करनेके लिये बाद में 'पश्यति' इस प्रकार से कहने का तात्पर्य ऐसा भी है कि जितनी भी लब्धियां होती हैं वे सब साकार उपयोग वाले जीवको ही होती हैं-निराकार उपयोगवाले जीवको नहीं होती । अवधिज्ञान भी एक लब्धि विशेष है । इस कारण जब यह प्रथम उत्पन्न होती हैं तो ज्ञानरूप ही उत्पन्न होती है, दर्शनरूप नहीं । फिर इसमें क्रमशः उपयोगोंकी प्रवृत्ति होती है । अतः साकार उपयोगयुक्त जीवको ही अवधिज्ञान उत्पन्न होता है इस बातको समझानेके लिये साकारोपयोगवाचक 'जानाति' इस क्रियापदका प्रथम જોઈએ તેા તેમ ન કહેતા ક્રમનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે તેમાં શું હેતુ છે? તે શ ંકાનું સમાધાન કરતા કહે છે કે અહીંઆ અવધિજ્ઞાનનુ પ્રકરણ ચાલી રહ્યુ છે. એટલે જ્ઞાનની મુખ્યતા પ્રગટ ४२१८ भाटे पडेला ' जानाति ' मे हियापही उसे ये छे. તેમજ અવધિજ્ઞાન દશ્યૂન અવધિજ્ઞાનમાં અને વિલ ગજ્ઞાનમાં એ ખનેમા સાધારણરૂપથી વિદ્યમાન રહેવાને કારણે પ્રધાનતા મળેલ નથી આ વાત પ્રકટ કરવા માટે પાછળથી ' पश्यति' सेभ हेवानु तात्पर्य यो हो है भेटसी सम्धिरमो होय ते तभाभ સાકારે પયેગવાળા છત્રને જ હૅય છે નિરાકારઉપયેાગવાળા જીવને હાતી નથી. અવિધ પણ એક લબ્ધિ વિશેષ છે તે કારણે જ્યારે તે પહેલાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેા જ્ઞાનરૂપે જ ઉત્પન્ન થાય છે, દન રૂપે નહીં પછીથી તેમા ક્રમશ: ઉપયેાગેની પ્રવૃત્તિ થાય છે અતઃ એટલા માટે સાકારાપયેાગી જીવને જ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે એ વાતને સમજાવવા भाटे सारोपयोगवाय ' जानाति ' मेडियायहना पडेला प्रयोग ने ते Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०२ भगवतीमत्रे प्रथममुक्तत्वात्, ततः क्रमेणैवोपयोगप्रवृत्तेः 'पश्यति' इत्यस्य पश्चादुक्तिः कृतेति भावः । यथा नन्यां प्रतिपादितं तथाऽत्रापि प्रतिपत्तव्यम्, तत्र चोक्तम् 'खेत्तओ णं ओहिणाणी जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं जाणइ, पायइ' इत्यादिः तस्यायमर्थः-क्षेत्रतोऽवधिज्ञानी जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागम् उत्कृष्टतो. ऽसंख्येयान्यलोके शक्तिमपेक्ष्य लोकप्रमाणानि खण्डानि जानाति, पश्यति, कालतोऽवधिज्ञानी जघन्येनावलिकाया असंख्येयं भागम् उत्कृष्टतोऽसंख्येया उत्मर्पिणीः अवसर्पिणीः अतीताः अनागताश्च जानाति, पश्यति, तद्गतरूपिउच्चारण किया गया है । इसके बाद क्रमसे उपयोग की प्रवृत्ति को लेकर 'पश्यति' इस क्रियापदका पश्चात् उच्चारण किया गया है । नंदोमूत्रमें इल प्रकार से कहा गया है- 'खेत्तओणं ओहिनाणी, जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइयागं जाणइ, पारनइ' इत्यादि. इसका यह अर्थ है कि- क्षेत्रकी अपेक्षासे अवधिज्ञानी अंगुलके असंख्यातवे भाग प्रमाण क्षेत्रमें स्थित रूपी द्रव्यको जघन्यसे जानता है और उत्कृष्ट से अवधिज्ञानी अलोकाकाशमें यदि लोकममाण असंख्यात खंड संभवित हो जावे तो उन्हें भी जान सकता है और देख सकता है। ऐसा कथन अवधिज्ञानकी शक्तिको लक्ष्यमें रखकर किया गया है । कालकी अपेक्षा अवधिज्ञानी जघन्यले आवलिकाके असंख्यातवें भागको जानता है और देखता है। और उत्कृष्ट की अपेक्षा से असंख्यात उत्सर्पिणो प्रमाण और असंख्यात अवसर्पिणी प्रमाण अतीत एवं अनागतकालको जानता है और देखता है। कालको जानता है इसका तात्पर्य है कि इनका लगतरूपी द्रव्योंकों जानता है पछी भयो उपयोगनी प्रवृत्तिना माश्रय ४श ' पश्यति' से गियर्नु यार ४यु छ नदीमा म प्रभा! ४यु छे. - 'खेत्तओणं ओहिनाणी जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं जाणइ पासइ' त्याहि तना अर्थ मा प्रभाव छ. ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અવધિજ્ઞાની આંગળના અસંખ્યાત ભાવ પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં રહીને રૂપી દ્રને જઘન્યથી જાણે છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી અવધિજ્ઞાની અલકાકાશમાં જે લેક પ્રમાણુ અસંખ્યાત ખંડ સંભવિત થઈ જાય તે તેને પણ જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે. એવું કથન અવધિજ્ઞાનની શક્તિને લક્ષમાં રાખીને કરી છે કાળની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાની જઘન્યથી આવલિકાના અસ ખ્યાતમાં ભાગને જાણે છે અને દેખે છે. અને ઉ&ષ્ટની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત ઉત્સપિણું પ્રમાણ અને અસખ્યાત અવસર્પિણું પ્રમાણ અતીત અને અનાગત કાળને જાણે છે અને દેખે છે. કાળને જાણે છે તે કહેવાને હેતુ એ છે કે તેને Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सु. ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् ५०३ द्रव्यावगमात, अत्र वक्तव्यं नन्दीसूत्रावधिमाह- यावत् - भावतः, भावाधिकारपर्यन्तमित्यर्थः तथाच भावतोऽवधिज्ञानी जघन्येनानन्तान् भावान् आधारद्रव्यानन्तत्वात् जानाति, पश्यति, नतु प्रतिद्रव्यम्, उत्कृष्टतोऽपि अनन्तान भावान् जानाति, पश्यति तेऽपि चोत्कृष्टपदिनः सर्वपर्यायाणामनन्तभागम्; इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'मणपज्जवनाणस्स णं भंते! केवइए विसए वर्तमानकालको भी अवधिज्ञानी जानता और देखता है ऐसा जानना चाहिये । तथा भावकी अपेक्षा से अवधिज्ञानी जघन्यरूप से अनन्त पर्यायोंको जानता है और देखता है । पर्यायोंके आधारभूत द्रव्य अनन्त हैं, अतः इस अपेक्षा अनन्त पर्यायोंकों जानने देखनेकी बात अवधिज्ञानी के लिये भावकी अपेक्षासे कही गई है । एक द्रव्य की अपेक्षासे नहीं । एक द्रव्यकी अपेक्षा तो अवधिज्ञानी सख्यात अथवा असंख्यात पर्यायोंको ही जानता देखता है । उत्कृष्ट से अवधिज्ञानी जीव अनंत पर्यायों को जानता और देखता है । जघन्यरूप से भी अवधिज्ञानी अनन्तपर्यायोंको जानता है और देखता है और उत्कृष्टसे भी अनन्तपर्यायों को जानता देखता है- सो उसमें जघन्य की अपेक्षा उत्कृष्ट अनन्तगुणा होता है । अतः अवधिज्ञानी जघन्य से सर्वरूपी द्रव्योंकी अपेक्षा पर्यायोंके अनन्तवे भाग को जानता और देखता है । अव गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'मणपज्जवनाणस्स णं भंते केवइए विस पण्णत्ते' हे भदन्त ! मनः पर्यवज्ञानका विषय कितना લગતા રૂપિ બ્યોને જાણે છે, વર્તમાન કાળને અવધિજ્ઞાની જાણે છે અને દેખે છે એમ સમજવું તેમજ ભાવની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાની જઘન્યરૂપથી અનંત પર્યાને જાણે છે અને દેખે છે. પર્યાયાના આધારભૂત દ્રવ્યો અનંત છે, અતઃ તે અપેક્ષાએ તે અનતપર્યાયાને જાણવા અને દેખવાની વાત અવધિજ્ઞાનને માટે ભાવની અપેક્ષાથી જ કહી છે એક જ દ્રવ્યના આશ્રય કરીને નહી એક દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાની સંખ્યાત્ તથા અસ ખ્યાત્ પર્યાયને જાણુ છે અને દેખે છે. ઉત્કૃષ્ટથી અવધિજ્ઞાની જીવ અનંત પર્યાયાને જાણે છે અને દેખે છે. જઘન્યરૂપથી અવધિજ્ઞાની અનંત પર્યાયાને જાણે છે અને દેખે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પણુ અનંતપર્યાયાને જાણે છે અને દેખે છે તે જઘન્યની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટ અનતગુણા થાય છે એટલે અવધિજ્ઞાની જધન્યથી સરૂપી દ્રવ્યેની અપેક્ષાથી પર્યાયાના અનંતમા ભાગાને જાણે છે અને દેખે છે , प्रश्न :- मणपज्जवनाणस्स णं भंते केवइए विसए पण्णत्ते 'हे भगवान् ! मनः पर्यवज्ञाननाईटला विषय झा छे ! G :- ' से समासओ चउन्त्रि पण्णत्ते ' Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०४ भगवतीमत्रे पण्णते?' हे भदन्त ! मनःपर्यवज्ञानस्य खलु कियान् विषयः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह- 'गोयमा! से समासओ चउचिहे पण्णत्ते' हे गौतम ! स मन:पर्यवज्ञानविषयः, तद् वा मनःपर्यनज्ञानं समासतः संक्षेपतः चतुर्विध प्रज्ञप्तम् 'तंजहा- दबओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' तद्यथा- द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, 'दचआणं उज्जुमई अणं ते अणंतपएसिए जहा नंदीए जाव भावओ' द्रव्यतो मनःपर्यवज्ञानविषयं द्रव्यमाश्रित्य खलु ऋजुमतिः, मननं गतिः संवेदनम्, ऋज्वी सामान्यग्नाहिणी सतिः ऋजुमतिः- 'घटोऽनेन चिन्तितः' इत्येवमध्यवसायजन्या मनोद्रव्यपरिच्छित्तिः मनःपर्यवज्ञानमित्यर्थः। अथवा ऋज्वी मतिर्यस्य असो ऋजुमतिः तद्वानेव गृह्यते, अनन्तान् अपरिमितान् कहा गया है- 'से समासओ चउन्विहे पणत्ते' हे गौतम ! मनःपर्यवज्ञानका विषय अथवा वह सनःपर्यवज्ञान संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है- 'तंजहा' जो इस तरहसे हैं- 'व्यओ, खेतओ, कालओ, भावओ' द्रव्यसे, क्षेत्रसे, कालसे और भावले 'दबओ णं उज्जुभई अणते अणंतपएसिए जहा नंदीए जाव भावओ' मनापर्यव. ज्ञानके विषयभूत द्रव्यको आश्रित करके ऋजुमति मनःपर्ययज्ञानी एनंतपदेशवाले अनन्त परमाणुरूप स्कंधोंको जानता है और देखता है। इस विषयमें जैसा नंदीसूत्रों कहा गया है वैसा ही यहां पर जानला चाहिये । 'अननं मतिः' इस व्युत्पत्तिके अनुसार मति शब्दका अर्थ संवेदन-ज्ञान है। सामान्यको ग्रहण करनेवाली जो मति वह ऋजुमति है। 'घटोऽनेन चिन्तितः' इसने घटका विचार किया है इस प्रकारके अध्यवसायसे जन्य जो मनोद्रव्यकी परिच्छित्ति ज्ञानहै वह ऋजुमति मनापर्यवज्ञान है । अथवा- 'ऋज्वी अति यस्थासौ ऋजुमतिः' जिलकी गौतम । सक्षितमा यार प्राश्ना छ त जहा'२ मा ४ारे छ 'दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' न्यथी, क्षेत्रथी, जथा मने माथी 'व्वओ णं उज्जुमइअणंते अणंतपणसिए जाहा नंदीए जाच भावओ' मनः ५ वशानना વિષયભૂત દ્રવ્યને આશ્રય કરીને ત્રાજુમતિ અને પર્યાવજ્ઞાની અનંતપ્રદેશવાળા અનંત પરમાણુરૂપ ક ને જાણે છે અને દેખે છે. આ વિષયમાં નદીસૂત્રમાં કહ્યું છે. તેવી જ शत मही' ५५] सभ७ वे 'मननं मतिः' से व्युत्पत्ति अनुसार भति शम्ने। मथ सहन शान छ सामान्यने अड ४२वानी रे भति अनुमति छ. 'घटोऽनेन चिन्तितः' ये पायमा धान पियार 3रे छ. मे प्रा२ना निरंतर व्यवसायथी थवापाणु भाद्रव्यनी पछिति छ. ते नुमति मन:५१ जान छ. अथवा "ऋज्वी Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयर्चान्द्रका टीका श.८ उ. २ ० ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् गावरानरूपणम् ५०५ अनन्तमदेशिकान् अनन्तपरमाणुरूपस्कन्धान जानाति, पश्यति, यथा नन्यां नन्दीमूत्रे प्रतिपादितम् तथा अत्रापि प्रतिपत्तव्यम्. वक्तव्यनन्दीमत्रावधिमाहयावत्- भावतो भावाधिकारपर्यन्तमित्यर्थः, तत्रत्य भावसूत्रश्चैवम्- 'भावओ णं उज्जुमई अणते भावे जाणइ, पासड, सबभावा णं अणंतभागं जाणइ, पासइ, त चेत्र विउलमई विसुद्धतरागं जाणइ, पासइ' भावतः खलु ऋजुमतिः अनन्तं भावं जानाति, पश्यति, सर्वभावानाम् अनन्तभागं जानाति, पश्यति, तदेव विपुलमतिः विशुद्धतरकं जानाति पश्यति, इनि । गौतमः पृच्छति'केवलनाणस्स ण भंते ! केवइए, विसर पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! केवलज्ञानस्य खलु कियान विषयः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह- 'गोयमा ! से समासओ चउबिहे मति सरलपदार्थको ग्रहण करनेवाली होती है वह ऋजुमति है । इस व्युत्पत्तिके अनुसार ऋजुमतिवाला जीव 'ऋजुमति' प्रकट किया गया है। नंदीसूत्र में यह विषयं 'जाव भावओ णं उज्जुमई अणंतेभावे जाणइ, पासइ, सम्वभावाणं अणतं भावं जाणइ पासइ, तंचेव विउलमई विसद्धतरागें जाणइ, पास' भावकी अपेक्षा ऋजुमति अनन्त भावोंको जानता है, देखता है, तथा सब भावोंके अनन्तवे भागको जानता और देखता है । विपुलमति उन्ही अनन्त भावों को तथा सब भावोंके अनन्तवें भागको अधिकतर विशुद्ध शुद्धरूपसे जानता है और देखता है । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं केवलनाणस्स णं भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते' हे भदन्त ! केवलज्ञान का मतिर्यस्यासौ ऋजुमतिः'नी शुद्धि स२ पान ४२वावाणी डाय ते नुमति छे ते व्युत्पत्ति अनुसार भतिवाणा ने 'ऋजुमति' नुमति ४स नदीसूत्रमा मा विषय 'जाव भावओ' मही सुधा डa छे त्यांनु माप संधी सूत्र मा प्रभारी छ. 'भावओं णं उज्जुमई अणं भावे जाणइ, पासइ, सन भावेणं अणंतभागं जाणइ पासइ, त चेव विउलमई विसुद्धतराग जाणइ पासइ मापनी अपेक्षा अनुमति मनातावाने तो छ भने हे छे तथा सघणा ભાવના અનંતમાં ભાગને જાણે છે અને દેખે છે વિપુલમતિ તેજ અનંતભાવોને તથા સઘળા ભાવોના અનંતમાં ભાગને વિશેષ વિશુદ્ધ શુદ્ધરૂપથી જાણે છે અને દેખે છે. प्र :- केवलनाणस्स णं भंते केवइए विसए प०णत्ते 'भगवान! 4शानना विषय वा पाय छ ? 'गोयमा' ७. - ' से समासओ वउबिहे पणत्ते ' गोतम ! जानन विषय सोप्तथी या२ रेन डस छ 'त जहा' Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ५०६ 'पच्णत्ते' हे गौतम ! स केवलज्ञानविषयः, तद्वा केवलज्ञानं समासतः संक्षेपतः चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, 'त जहा - दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' तद्यथा - द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः; 'दव्वओणं केवलनाणी सव्वदच्चाई जाणइ, पासङ, एवं जात्र भावओ' द्रव्यतः केवलज्ञानविषयं द्रव्यमाश्रित्य खलु केवलज्ञानी सर्वद्रव्याणि जानाति विशेषाकारेणावगच्छति, पश्यति सामान्याकारेणाव बुध्यते, एवम् उक्तरीत्या यावत् - भावतः भावाधिकारपर्यन्त केवलविषयाभिधायि नन्दीaane aक्तव्यम्, तच्चैवम्- 'खेत्तभणं केवलनाणी सच्वं खेत्तं जाणइ, पासइ, कालओ गं केवलनाणी सव्वं कालं जाणइ, पासइ, भावओणं केवलनाणी सव्वे भावे जाण, पासइ' इति, क्षेत्रतः खलु केवलज्ञानी सर्व विषय कितना कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा से सप्रासओ चउच्चिहे पण्णत्ते' केवलज्ञानका विषय अथवा केवलज्ञान संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है 'तं जहा ' जो इस तरहसे हैं-- 'दव्वओ, खेतओ, कालओ, भावओ' द्रव्यसे क्षेत्रसे, कालसे और भावसे 'दव्वओ णं केवलनाणी सव्यदव्वाई जाणइ, पासइ, एवं जाव भावओ' केवलज्ञानी केवलज्ञान विषयक aarat आश्रित करके समस्त द्रव्योंको रूपी अरूपी पदार्थों को विशेषरूपसे जानता है और सामान्यरूपसे उन्हें देखता हैं । केवलज्ञान विषयक यह सब कथन भावाधिकार पर्यन्त जैसा नंदीसूत्र में कहा गया है वैसा ही यहांपर जानना चाहिये- वहांका भावाधिकार तक का सूत्र इस प्रकार से है- 'खेत्तओ णं केवलनाणी सव्वं खेत्तं जागइ पासह, कालओ णं केवलणाणी सव्वं कालं जाणड़ पासह, भावओ णं केवलणाणी सव्वे भावे जाणड पास ' क्षेत्रको अपेक्षा જે આ રીતે दच्चओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ ' द्रव्यथी, क्षेत्रथी, अजथी અને ભાવથી ' केवलनाणी सव्वदव्वाई जाणड़, पास, एवं जोव भावओ ' કેવળજ્ઞાની કેવળજ્ઞાનના વિષયક દ્રવ્યને આશ્રય કરીને સમરત દ્રવ્યેાને એટલેકે રૂપી અરૂપિ પદાર્થાંને વિશેષ રૂપથી જાણે છે અને સામાન્યરૂપથી દેખે છે. કેવળજ્ઞાન વિષયક આ સઘળું કથન ભાવાધિકાર પયત જેવી રીતે નંદીસૂત્રમાં કહ્યું છે. તેવીજ રીતે खडमा पशु समन्न्वु त्यानुलावाधिकार पर्यंतनु सूत्र या प्रभा छे. ' खेत्तओं, णं केवलनाणी सव्वं खेत्तं जाणइ पासइ, कालओ णं केवलनाणी सव्वं कालं जाणइ पासइ, भावओ णं केचलनाणी सव्वे भावे जाणइ पासइ ' - 1 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ स. ११ ज्ञानगोचर निरूपणम् ५०७ क्षेत्रं जानाति, पयति, कालतः खलु केवलज्ञानी सर्वं कालं जानाति, पश्यति, भावतः खलु केवलज्ञानी सर्वान् भावान् जानाति, पश्यति । गौतमः पृच्छति - 'मइअम्नाणस्स णं भंते ! केवइए विसए पष्णते ?' हे भदन्त ! मत्यज्ञानस्य खलु कियान् विषयः प्रइष्टः ? भगवानाह - 'गोयमा ! म मत्यज्ञानस्य विषयः, तद्वा मत्यज्ञानं समागतः संक्षेपेण चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, 'तंजहा दव्त्रओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ, तद्यथा- द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, 'दओ णं मइअन्नाणी मइअनाणपरिगयाई दव्वाइ जाण, पास ' द्रव्यतो मत्यज्ञानविषयं द्रव्यमाश्रित्य खलु मत्वज्ञानी सत्यज्ञानपरिगतानि मत्यज्ञाने मिथ्यादर्शनसंवलितेन अवग्रहादिना औत्पत्तिक्यादिना च परिगतानि केवलज्ञानी समस्त क्षेत्रको जानता है और देखता है, कालको अपेक्षा केवलज्ञानी समस्त कालको जानता है और देखता है, भावकी अपेक्षा केवलज्ञानी समस्त भावोंकों जानता है और देखता है । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'म अन्नाणस्स ण भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते' हे भदन्त । मत्यज्ञानका विषय कितना कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'से समासओ चउन्विहे पण्णत्ते' मत्यज्ञान का विषय या मनिअज्ञान संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है । 'तंजहा' जो इस तरहसे है- 'दव्वओ, खेत्तओ, कालओ. भावओ' द्रव्यकी अपेक्षा, क्षेत्रकी अपेक्षा, कालकी अपेक्षा और भावकी अपेक्षा 'दवओ णं मइअन्नाणी मडअनाणपरिगया ई दवाई जाइ, पास' मत्यज्ञानी द्रव्यकी अपेक्षा लेकर सत्यज्ञान के विषयभूत हुए द्रव्योंको जानता है और देखता है । तात्पर्य कहने का यह हैमिथ्यादर्शनके युक्त अवग्रह, ईहा आदिके द्वारा और औत्पत्तिकी ક્ષેત્રની અપેક્ષા કેવળજ્ઞાની સમસ્ત ક્ષેત્રને જાણે છે અને દેખે છે, ભાવની અપેક્ષાએ કેવળજ્ઞની સધળા ભાવને જાણે છે અને દેખે છે પ્રશ્ન मईअन्नाणस्स णं भंते ! hare fare पण्णत्ते ' हे भगवान् भत्यज्ञानना विषय उटा ह्या छे? :गोयमा हे गौतम! से समासओ विहे पण्णत्ते' भतिज्ञानतो विषय સક્ષિપ્તથી ચાર પ્રકારને કહેલ છે तं जहा ' म 'दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ ' द्रव्यनी अपेक्षाये, क्षेत्रनी अपेक्षा, अजनी अपेक्षा भने आवनी अपेक्षाओ 4 C " 4 " दवओ णं मइअण्णाणी मइ अन्नाणपरिगयाई दव्वाई जाणड पासइ મત્યજ્ઞાની દ્રવ્યની અપેક્ષાને આશ્રય કરીને મત્યજ્ઞાનના વિષય ભૂત થયેલ દ્રવ્યાને જાણે છે અને દેખે છે. કહેવાના હેતુ એ છે કે કૃમિથ્યાદ નથી મુક્ત અવગ્રાહ, ઇડા, આદિ Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०८ भगवतीसूत्रे विपयीकृतानि द्रव्याणि अवायादिना जानाति, अवग्रहादिना पश्यति, 'जाव भावओ मइअन्नाणी मइअन्नाणपरिगए भावे जाणइ, पासइ' यातभावतः मत्यज्ञानी मत्यज्ञानपरिगतान् भावान् जानाति, पश्यति, यावत्करणात 'खेत्तओ णं मइअन्नाणी मइअन्नाणपरिणयं खेत्तं जाणइ, पासइ, कालो णं मडअन्नाणी महअन्नाणपरिगयं कालं जाणइ, पासइ' क्षेत्रतः खलु मत्यज्ञानी मत्यज्ञानपरिगतं क्षेत्र जानाति पश्यति, कालतः खलु मत्यज्ञानी मत्यज्ञानपरिगतं काल जानाति, पश्यति । गौतमः पृच्छति- 'सुयअन्नाणस्स णं भंते ! केवडए विसए पण्णत्ते ?' आदि बुद्धियोंके द्वारा मत्यज्ञानी अपने मत्यज्ञानमें विषयभूत किये गये द्रव्योंको अवाय धारणा आदि रूपसे जानता है और अवग्रह ईहा रूपसे देखता है। 'जाव भावओ मइअन्नाणी मइ. अन्नाणपरिगए भावे जाणइ, पासई' यावत्- भावकी अपेक्षा लेकर मतिअज्ञानी मतिअज्ञानद्वारा परिगत-विषयभूत हुए-पदार्थोंको जानता है और देखता है । यहाँ यावत् पदसे 'खेत्तओ णं मइअन्नाणी मइ. अन्नाणपरिगयं खेत्तं जाणइ पासइ, कालओ णं महअन्नाणी महअन्नाणपरिगयं कालं जाणइ पासई' इसी तरहसे क्षेत्रकी अपेक्षा लेकर मत्यज्ञानी मत्यज्ञान द्वारा परिगत हुए क्षेत्रको जानता है और देखती है, कालकी अपेक्षा लेकर मत्यज्ञानी मत्यज्ञान द्वारा परिगत हुए काल को जानता है और देखता है । ___अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'सुय अन्नाणस्स णं भंते ! દ્વારા અને ઔત્પત્તિકી આદિ બુદ્ધિઓ દ્વારા મત્યાની પિતાના મત્યજ્ઞાનમાં વિષયભૂત કેટલા દ્રવ્યોને અવાય ધારણા આદિરૂપથી જાણે છે અને અવગ્રહ, ઈડા રૂપથી દેખે છે. 'जाव भावओ मइअन्नाणी मइअन्नाणपरिगए भावे जाणइ पासइ ' यावतભાવની અપેક્ષાને આશ્રય કરીને મત્યજ્ઞાની મત્યજ્ઞાનધારા વિષયભૂત થયેલા પદાર્થોને જાણે छ मन मे छे. मडीया यावत् प६या खेत्तओ णं भंते मइअन्नाणी मइअन्नाणपरिगय खेत्तं जाणइ, पासइ, कालओ णं मइअन्नाणी मइअन्नाणपरिगयं कालं जाणइ पासइ' मे शते क्षेत्रनी माश्य शन भत्यजाती मत्यज्ञानहा। વિષયભૂત થયેલા ક્ષેત્રને જાણે છે અને દેખે છે, કાળની અપેક્ષાએ આશ્રય કરીને આત્મજ્ઞાની મત્યજ્ઞાન દ્વારા પરિગત થયેલા કાળને જાણે છે અને દેખે છે. પ્રમ - 'सुयअन्नाणस्स णं भंते ! केवइए चिसए पप्णत्ते' मगवान् ! श्रुत मज्ञानना Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ मू. ११ ज्ञानगोचरनिरूपणम् ५०९ हे भदन्त श्रुताज्ञानस्य खलु कियान विषयः प्रशप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! से समास च पष्णत्ते' हे गौतम! स श्रुताज्ञानस्य विषयः, तद्वा श्रुताज्ञानं समासेन संक्षेपेण चतुर्विध प्रज्ञप्तम्, ' त जहा - दव्चओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' द्रव्यत, क्षेत्रतः, कालतः, भावतश्च, 'दव्वओणं सुयअन्नाणी सुयअन्नाणपरिगयाई दव्वा आघवेड़, पन्नवेइ, परूवेड़' द्रव्यतः श्रुताज्ञानविषयं द्रव्यमाश्रित्य खलु श्रुताज्ञानी श्रुताज्ञानपरिगतानि श्रुताज्ञानेन मिथ्यादृष्टिपरिगृहीतेन विषयीकृतानि द्रव्याणि आख्यापयति, प्रख्यापयति इत्यर्थः, मज्ञापयति भेदपूर्वकं कथयति, प्ररूपयति-उपपत्तितो निरूपयति, एवं खेत्तओ, कालओ' एवम् उक्तरीत्या क्षेत्रतः श्रताज्ञानविषयं कालमाश्रित्य श्रुताज्ञानी श्रुनाज्ञानपरिगत क्षेत्रम्, आख्यापयति यावत् प्ररूपयति, एवं hase विस पण्णत्ते' हे भदन्त ! श्रतअज्ञोनका विषय कितना कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ! 'से सम (सओ चच्चिहे पण ते ' श्रुताज्ञानका विषय अथवा श्रुताज्ञान संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है 'तंजहा' जैसे- 'दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' द्रव्यकी अपेक्षा, क्षेत्रको अपेक्षा, कालकी अपेक्षा और भावकी अपेक्षा 'दव्वओणं सुयअन्नाणी, सुयअन्नाणपरिगयाई दव्वाई आघवेड़, पनवेइ, परूवेश, द्रव्यकी अपेक्षा लेकर अताज्ञानी मिथ्यादृष्टि द्वारा परिगृहीत हुए मत्यज्ञान से विषयीभूत द्रव्योंका कहता है जानता है, भेदपूर्वक उनका कथन करता है, युक्तिपूर्वक उनका निरूपण करता है । 'एवं खेत्तओ कालओ' इसी तरहसे क्षेत्रकी अपेक्षा लेकर नाज्ञानी अपने विषयभूत क्षेत्रको कहता है यावत् युक्तिपूर्वक उसका निरूपण करता है । कालकी अपेक्षा लेकर श्रुताज्ञानी अपने विषयभूत , विषय डेटा या हे ? ७ :- ' गोयमा ' हे गौतम । 'से समासओ चउन्विहे पण्णत्ते'શ્રુતઅજ્ઞાનના વિષય सक्षिप्तमा थार अठारे हेला छे 'तं' जहा' नेम 'दव्नओ, खेत्ताओं, कालओ, भावओ ' द्रव्यनी अपेक्षा, क्षेत्रनी अपेक्षा, भजनी अपेक्षाये, भ्यते भावनी अपेक्षाथी 'व्वओ णं सुय अन्नाणी, सुयअन्नाणपरिगयाई दव्बाई आघवे, पण्णवेइ, परूवेई ' द्रव्यनी अपेक्षाथा श्राज्ञानी मिथ्यादृष्टिद्वारा विषयभूत થયેલા મત્યજ્ઞાનના વિષયી કહેલા દ્રવ્યેને કહે છે અને જાણે છે. ભેદપૂર્ણાંક તેનુ કથન કરે છે; યુતિપૂર્ણાંક તેનુ નિરૂપણ કરે છે. एवं खेत्तओ कालओ' मेल रीते क्षेत्रनी અપેક્ષાએ શ્રુતજ્ઞાની પેાતાના વિષયભૂત ક્ષેત્રને કહે છે પાવત – યુકિતપૂવ ક તેનુ નિરૂપશ્ કરે છે. માળની અપેક્ષાને આશ્રય કરીને જીતાજ્ઞાની પેાતાના વિષયભૂત કાળને કહે છે— L Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '८१० भगवती सूत्रे कालतः श्रुताज्ञानविषयं कालमाश्रित्य श्रुतोज्ञानी श्रुताज्ञानपरिगतं का यावत् — प्ररूपयति, भावओ णं सुयअन्नाणी सुमअन्नाणपरिगए भावे आघवेड, तंचेव' भारतः खलु श्रुताज्ञानी श्रुताज्ञानपरिगतान् भावान् आख्यापयति, तदेव - प्रज्ञापयति रूपयति, गौतमः पृच्छति - 'भिंगणाणस्स णं भंते ! के इए विसर पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! विभङ्गज्ञानस्य खलु कियान् विषयः प्राप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! ते समासओ 'हे पण्णत्ते' हे गौतम! स विभङ्गज्ञानस्य विषयः, तद्वा विभङ्गज्ञान समासतः संक्षेपत चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, 'त जहा- दव्बओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' तद्यथा - द्रव्यतः क्षेत्रतः, कालतः, भावतः, 'दव्वओ णं त्रिभंगनाणी विभंगनाणपरिगयाई दबाई जागर, पासड' द्रव्यतः विभङ्गज्ञानविषयं hot hear है यत् युक्तिपूर्वक उनका निरूपण करता है | "भावओ णं सुयअन्नाणी, सुय अन्नाण परिगए भावे आघवेह, तंचेव' भावकी अपेक्षा लेकर श्रुताज्ञानी ताज्ञान द्वारा परिणत भावोंको कहता है यावत् युक्तिपूर्वक उनका निरूपण करता है । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'विभंगनाणस्स णं भंते! केवहए विसए पण्णत्ते' हे भदन्त ! विभंगज्ञानका विषय कितना कहा गया है ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'से समासओ चडविहे पण्णत्ते' विभंगज्ञानका विषय अथवा विभंगज्ञान संक्षेपसे चार प्रकारका कहा गया है 'तंजहा' जो इस तरहसे है- 'दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ' द्रव्यकी अपेक्षासे, क्षेत्रकी अपेक्षासे कालकी अपेक्षासे और भावकी अपेक्षासे 'दव्वओ णं विभंगनाणी, विभंगनाणपरिगयाई दव्वाई जाणइ, पासह' द्रव्यकी अपेक्षा लेकर विभंगज्ञानी विभंगज्ञान यावत् - युक्तिपूर्व तेनु नि३ष्य रे छे. 'भावओ णं सुयअन्नाणी सुयअन्नाणपरिगए भावे आघवेइ तं चेत्र' भावनी अपेक्षाना आश्रय रीने श्रुतज्ञानी श्रुताज्ञान परिगत लावाने हे छे यावत् युक्तिपूर्व तेनु नि३ रे 'विभंगनाणस्स णं भंते ! hase विसर पण्णत्त ' हे भगवान् | विलज्ञानना डेटा विषय ह्या छे ? ७ :- ' गोयमा' हे गौतम ' ' से समासओ चउच्चिहे पण्णत्ते ' ते विलज्ञानना विषय भेटते ठे विलगज्ञान सक्षेप तथा भार अभार उस छे' तं जहा , જે આ પ્રમાણે છે दव्वओ, खेत्तओं, कालओ, भावओ ' द्रव्यनी अपेक्षाथी, क्षेत्रनी अपेक्षाथी, भजनी अपेक्षाथी भने लावनी अपेक्षाथी 'दच्त्रणो णं विभंगनाणी विभंगनाणपरिगयाई दव्वाई जाणइ पासइ ' द्रव्यनी अपेक्षा हरीने विभागज्ञानी विलंग , C , " Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५११ द्रव्यमाश्रित्य खलु विभङ्गज्ञानी विभङ्गज्ञानपरिगतानि द्रव्याणि विभङ्गज्ञानेन अवायादिना जानाति, अवग्रहादिना पश्यति, 'एव जाव भावओ णं विभंगनाणी त्रिभंगनाणपरिगए भावे जाणइ, पास' एवम् उक्तरीत्या यावत्क्षेत्रतः, कालतः, भावतः खलु विभङ्गज्ञानी विभङ्गज्ञानपरिगतान् विभङ्गज्ञानेन विषयीकृतान् भावान् विभङ्गज्ञानेन जानाति, पश्यति ॥ सू० ११ ॥ अष्टादशकालादिद्वारवक्तव्यतामाह मूलम् - नाणी णं भंते! णाणि त्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोमा ! नाणी दुविहे पण्णत्ते, तंजहा - साइए वा, अपज्जवसिए साइए वा, सपज्जवसिए । तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए, से जहन्नेणं अतोमुहुत्त, उक्कोसेणं छायहिं सागरोवमाइं सातिरेगाई । आभिणिबोहियनाणी णं भंते! 'आभिणिबोहियनाणी' त्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? एवं नाणी, आभिणिबोहियनाणी, जाव द्वारा परिगत द्रव्योंको अवायादिरूपसे जानता है और अवग्रहादि - रूपसे देखता है । ' एवं जाव भावओ णं विभंगनाणी विभंगनाणपरिगए भावे जाणइ पासह' इसी तरहसे यावत् भावकी अपेक्षा लेकर विभंगज्ञानी विभंगज्ञान द्वारा परिगत भावोंको जानता है और देखता है । इस तरह क्षेत्रकी अपेक्षा, कालकी अपेक्षा और भावकी अपेक्षा लेकर विभंगज्ञानी विभंगज्ञान द्वारा क्षेत्रादिकों को अवायादि रूपसे एवं अवग्रहादिरूपसे जानता और देखता है || सू० ११॥ જ્ઞાનદ્રારા વિષદ્ભૂત થયેલા બ્યાને અવાયાદિ રૂપથી જાણે છે અને અવગ્રહાર્દિરૂપથી દેખે છે. • एवं जाव भावओणं विभंगनाणी विभंगनाणपरिगए भावे जाणइ, पासइ ' એજ રીતે–માવત્–ભાવની અપેક્ષાએ વિભગનાની વિલ ગજ્ઞાનીદ્રારા વિષયભૂત થયેલા ભાવેને જાણે છે અને દેખે છે. એજ રીતે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ, કાળની અપેક્ષાએ, ભાવની અપેક્ષાએ વિભગજ્ઞાની વિભગજ્ઞાનધારા ક્ષેત્રાદિકાને અવાયાદિ રૂપથી અને અવગ્રહારૂિપથી જાણે છે અને દેખે છે. !! સ. ૧૧૫ Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१२ भगवती सूत्रे केवलनाणी, अन्नाणी, मइअन्नाणी, सुयअन्नाणी, विभंगनाणी, एएसिं दसह वि संचिटुणा जहा कार्याईए, अंतरं सव्वं जहा जीवाभिगमे, अप्पाबहुगाणि तिन्नि जहा बहुवत्तaयाए । केवइया णं भंते! आभिणिबोहियणाणपजवा पन्नत्ता ? गोयमा ! अनंता आभिणिबोहियनाणपजवा पण्णत्ता । केवइया णं भंते! सुयनोणपज्जवा पण्णत्ता ? एवं चेत्र, एवं जाव केवलनाणस्स, एवं मइअन्नाणस्स, सुय अन्नाणस्स य, केयइया णं भंते! विभंगनाणपज्जवा पण्णत्ता ? गोयमा ! अनंता विभंगनाणपजवा पण्णत्ता ? एएसि णं भंते! आभिणिवोहियणाणपजवाणं, सुयनाणपज्जवाणं, ओहिनाणपजवाण, मणपज्जवनाणपज्जवाणं, केवलनाणपजवाण य करे करेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मणपज्जवनाण पंजवा, ओहिनाणपजवा अनंतगुणो, सुयनाणपज्जवा अनंतगुणा, आभिणिबोहियनाणपज्जवा अनंतगुणा, केवलनाणपज्जवा अनंतगुणा, एएसि णं भंते! मइअण्णाणपज्जवाणं, सुयअन्नाणपज्जवाणं, विभंगनाणपज्जवाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा विभंगनाणपजवा, सुयअण्णाणपज्जवा अणंतगुणा, मइअन्नाणपजवा अनंतगुणा । एएसि णं भंते! आभिणिबोहियणाणपज्जवाणं, जाव केवलनाणपज्जवाणं, मइ अन्नाणपज्जवाणं सुयअन्नाणपज्जवाणं, विभंगनाणपज्जवाण, य कयरे कयरे हितो Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५१३ जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा! सवत्थो वा मणपज्जवनाणपज्जव्वा, विभंगनाणपज्जवा अणंतगुणा, ओहिनाणपज्जवा अणंतगुणा, सुयअन्नाणपज्जवा अणंतगुणा, सुयनाणपज्जवो विसेसाहिया, मइअन्नाणपज्जवा अणंतगुणा, आभिणिवो हियनाणपज्जवा विसेसाहिया, केवलनाणपज्जवा अणंतगुणा, सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ॥सू.१२॥ वोईओ उद्देसो समत्तो ॥ छाया- ज्ञानी खलु भदन्त ! 'ज्ञानी' इति कालतः किञ्चिरं भवति ? गौतम ! ज्ञानी द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा- सादिको वा अपर्यवसितः, सादिको वा सपर्य वसितः, नत्र खलु यः स सादिकः सपर्यवसितः, म जघन्येन अन्तमुहूर्तम्, उत्कृष्टेन षट्षष्टिं सागरोपमानि सातिरेकाणि, आभिनिवोधिज्ञानी अष्टादशकालादि द्वार वक्तव्यता'णाणो णं भंते ! इत्यादि । सूत्रार्थ- (णाणी णं भंते! णाणी त्ति कालओ केवचिरं होइ) हे भदन्त ! ज्ञानी ज्ञानीरूपसे कालकी अपेक्षा कितने समयतक रहता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णाणी दुविहे पण्णत्ते) ज्ञानी दो प्रकार का कहा गया है । (त जहा) वह इस तरहसे है- (साइए वा अपज्जवसिए, साइए वा सपज्जवलिए) सादि अपर्यवसित और सादि सपर्यवसित (तत्थ ण जे से साइए अपज्जवसिए, से जहन्नेणं अंतो मुहत्त, उक्कोसेणं छावहिं सागरोनमाइं साइरेगाइं) इनमें जो सादि सपर्यवसित ज्ञानी है, वह जघन्यसे अन्तर्मुहूर्ततक और उत्कृष्ट से कुछ ( અઢાર પ્રકારના કાળનું નિરૂપણ 'णाणी णं भंते !' त्या साथ:-'णाणी णं भंते ! 'णाणी त्ति कालओ केवचिरं होइ'हमवान् । जानी ज्ञाना३५थी भजनी अपेक्षा से समय २९ छ ? 'गोयमा' गौतम ! 'णाणी दुविहे पण्णत्ते' जाताना १२ 'तं जहा' मा छ 'साइए वा अपज्जवसिए साइए वा सपजवसिए' सा A५ वसित मने सास५ सित 'तत्थ णं जे से साइए सजसिए, से जहन्नेणं अतो मुहुत्तं, उकोसेणं छावहि सागारोवाइ साइरेगाई' ते पै४ाना रे सा सपपसित ज्ञानी ते Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रो खल भदन्त ! 'आभिनिवोधिकज्ञानी' इति कालतः कियच्चिरं भवति? एवं ज्ञानी, आभिनिवोधिकज्ञानी, यावत- केवलज्ञानी, अज्ञानी मत्यजानी, श्रुताज्ञानी विभङ्गज्ञानी एतेषां दशानामपि संस्थानं यथा कायस्थितिके, अन्तरं सर्व यथाजीवाभिगमे, अल्पवहुत्वानि त्रीणि यथा बहुत्ववक्तव्यतायाम्, फियन्तः खल भदन्त ! आभिनिवोधिकज्ञानपर्यायाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! अनन्ताः आभिनिअधिक ६६ छयासठ सागरोपमतक ज्ञानीरूपसे रहता है (आभिणिबोहियनाणो णं भते ! 'आभिणियोहियनाणी' त्ति कालओ केवञ्चिर होइ) हे भदन्त ! आभिनिभोधिकज्ञानी 'आभिनियोधिकज्ञानी स्पसे कालकी अपेक्षा कितने समयतक रहता है ? 'एवं नाणी, आभिणि बोहियनाणी, जाव केवलनाणी, अन्नाणी, मह अनाणी, सुय अन्नाणी, विभंगनाणी, एएसिं दसण्हं वि संचिट्ठणा जहा कायहिईए, अंतरं सव्वं जहा जीवाभिगमे, अप्पाबहुगाणि तिन्नि जहा बहुवत्तव्ययाए' इसी तरहसे, ज्ञानी, आभिनिचोधिकज्ञानी, यावत् केवलज्ञानी, अज्ञानी, मत्यज्ञानी, अताज्ञानी, विभंगज्ञानी, इन दशका ज्ञानी रूपसे रहनेका स्थितिकाल प्रज्ञापना सूत्रके १८३ कायस्थिति पदमें कहे गये अनुसार जानना चाहिये । तथा जीवाभिगम सूत्र में कहे अनुसार इन दशका परस्पर अन्तर जानना चाहिए। इसी तरहसे प्रज्ञापनासूत्रके बहुवक्तव्यता पदमें कहे अनुसार ज्ञानी, अज्ञानी और उभय इन तीनका अल्पबहुत्व जानना चाहिये । (केवहयाणं भंते ! आभिणियोहियनाणपज्जवा જઘન્યથી આ તમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી થતુ અધિક ૬૬ છાસઠ સાગરોપમ પ્રમાણ सुधा ज्ञाना३५था २९ छे. 'आभिणिवोहियनाणी णं भंते ! आभिणिवोहियनाणी त्ति कालओ केवचिरं होइ' महन्त ! मानिनिमाधिः ज्ञानी गाजिनामाथि ज्ञानी ३५था ४ानी अपेक्षायता समय ५ त २डी श छ. -' एवं नाणी आभिणि बोहियनाणी जाव केवलनाणी अन्नाणी, मइअन्नाणी, मुयअन्नाणी विभगनाणी, एएसि तिन्नि जहा वहुवत्तव्ययाए । माधी शते ज्ञानी, मिनिमापिशानी यावत्કેવળજ્ઞાની, અજ્ઞાની, મત્યજ્ઞાની, કૃતાજ્ઞાની અને વિભ ગજ્ઞાની એ દશેના જ્ઞાનીરૂપથી રહેવાની સ્થિતિ કાળ પ્રજ્ઞાપના સૂચના અઢારમા ૧૮ કાયસ્થિતિ પદમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું. તથા જીવવિભમસૂરમાં કહ્યા પ્રમાણે આ દશેનું પરસ્પર અંતર સમજી લેવું એજ રીતે પ્રજ્ઞાપના સૂચના ત્રીજા બહુવકતવ્યતા પદમાં કહ્યા પ્રમાણે જ્ઞાની, અજ્ઞાની भने उभय म नु मात्र सम0 Q. 'केवइयाणं भंते ! आभिणिबोहियनाणपज्जवा पन्नत्ता' महन्त ! भामिनिमावि जानना पर्याय ॐा छ ? Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ सू. १२ अष्टादशकालादिद्वार निरूपणम् ५१५ बोधिक ज्ञानयर्यायाः प्रज्ञप्ताः कियन्तः खलु भदन्त ! श्रुतज्ञानपर्यायाः प्रज्ञप्ताः ? एमेव । एवं यावत् केवलज्ञानस्य एवं मत्यज्ञानस्य श्रुताज्ञानस्य च । कियन्तः खलु भदन्त ! विभङ्गज्ञानपर्यायाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! अनन्ता विभङ्गज्ञानपर्याया प्रज्ञताः । एतेषां खलु मदन्त ! आभिनिवोधिक ज्ञानपर्यायाणा श्रुनज्ञान पर्यायाणाम् अवधिज्ञानपर्यायाणां मनःपर्यवज्ञानपर्यायाणां केवलज्ञानपर्यायागां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनःपर्यत्रपन्नन्ता) हे भदन्त ! आभिनिवोधिकज्ञानकी पर्याये कितनी कही गई हैं । (गोमा) हे गौतम! (अणता आभिणिवोहियनाणपजवापन्नता) आमिनिबधिक ज्ञानकी पर्याये अनन्त कहीं गई हैं । (केवइयाणं संते! सुयनाणपज्जवा पण्णत्ता) हे भदन्त ! श्रुनज्ञानकी पर्यायें कितनी कहीं गई हैं ? ( एवं नेव) हे गौतम ! श्रुतज्ञानकी पर्याये अनन्त कहीं गई हैं । (एव जाव केवलनाणस्स, एव मह अन्नाणस्स, सुय अन्नाणस्स य) इसी तरहसे यावत् केवलज्ञानकी पर्यायों को जानना चाहिये । मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान की भी पर्यायों को भी ऐसी ही जानना चाहिये | (केवइयाणं भते ! विभगनाणपज्जवा पण्णत्ता) हे भदन्त ! विभगज्ञानकी पर्याये कितनी कही गई हैं ? ( गोयमा) हे गौतम! ( अणता त्रिभंगनाणपज्जवा पण्णत्ता) विभागज्ञानको पर्याये अनन्त कही गई हैं । (एएसि णं भंते! आभिणियोहियणाणपजवाणं, सुयनाणपज्जवाणं, ओहिनाणपजवाणं. मणपज्जवनाणपज्जवाणं, केवलनाणपज्जवाणं कयरे करेहितो जाव विसे साहियावा) हे भदन्त ! इन आभिनिबोधिक ' गोयमा' हे गौतम अनंता आभिणिवोहियनाणपज्जवा આભિનિબેકિ જ્ઞાનની પર્યાય केवइयाणं भंते ! सुयनाणपज्जवा पण्णत्ता ठेटला छे ' एवं चेत्र ' हे, गौतम । श्रुतज्ञाननी અનન્ત " पन्नत्ता ܕ કહેવાય ગમ છે " હે ભદ્દન્ત ! શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાયે पर्याय। पशु अनन्त हेली छे. [ एवं जान केवलनाणस्म, एव मइअन् गम्स, सुय આવીજ રીતે यवत् કેવળજ્ઞાનની પાંચાને પણ અન ત મત્યજ્ઞાન અને શ્રુતાજ્ઞાનની પયા પણ એવી જ રીતે અનંત જાણવી भंते ! विभंगनाणपज्जवा पण्णत्ता' हे अहन्त ! विल गज्ञाननी महेसी छे ? " गोयमा હું ગૌતમ 1 : अनंता विभंगनाणपज्जवा पण्णत्ता विल ंगज्ञाननी पर्याय। अनन्त एएमिणं भंते आभिणिवोहियनाणपज्जाणं, सुयनाणपज्जवा ण ओहिनागपज्जवाणं, मणपज्जननाणपज्जवाणं केवलनाणपञ्चवाणं कयरे कयरे हिंनो जाव विसेसाहिया वा' हे भगवन् । मा न्याभिनियोधिः अन्नाणस्स ' જાણવી જેએ 6 केवइयाणं पर्याय टली " Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१६ भगवती सूत्रे ज्ञानपर्यायाः, अवधिज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, श्रुतज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः । आभिनिवोधिकज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, केवलज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, एतेषां खल भदन्त ! मत्यज्ञानपर्यायाणां श्रुताज्ञानपर्यायाणां विभज्ञानपर्यायाणां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका विभङ्गज्ञान पर्यायाः श्रुताज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, मत्यज्ञानपर्यायाः ज्ञानकी पर्यायोंमें श्रुतज्ञानकी पर्यायोंमें, अवधिज्ञानकी पर्यायोंमें मनः पर्यवज्ञानकी पर्याय में और केवलज्ञानकी पर्यायोंमें कौनसी पर्याये किन पर्यायोंकी अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थोवा सणपज्जवनाणपज्जवा, ओहिनाणपज्जवा अनंतगुणा, सुयणाणवज्जवा अनंतगुणा अभिनिवोहियनाणपज्जवा अनंतगुणा केवलनाणपज्जवा अनंतगुणा ) सबसे कम मनःपर्यवज्ञानकी पर्यायें हैं । इनसे अनन्तगुणी अवधिज्ञानकी पर्याये हैं । इनसे अनन्तगुणी श्रुत ज्ञानकी पर्याये हैं । इनसे अनन्तगुणी आभिनिवोधिकज्ञानकी पर्याये हैं । और इनसे भी अनन्तगुणी पर्यायें केवलज्ञानकी पर्यायें हैं । (एएसिंणं भते ! मइ अन्नाणपज्जवाणं, सुय अन्नाणपज्जवाणं, विभंगनाणपाणय कमरे कमरे हिंतो जाव विसेसाहिया) हे भदन्त ! इन मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंगज्ञानकी पर्यायोंमें कौन पर्यायें किनकी अपेक्षा यावत् विशेषाधिक हैं ? (गोयमा) हे गौतम! ( सव्वत्थो वा विभंगनाणपज्जवा, सुय अन्नाणपज्जवा अनंतगुणा, सह अन्नाणपजवा જ્ઞાનની પર્યાયામા, શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાંચામાં, અવિધજ્ઞાનની પર્યાયામાં, મનઃ૫વજ્ઞાનની પર્યાયામાં અને કેવળજ્ઞાનની પર્યાયામાં કઇ પર્યાયે કઇ પર્યાયેની અપેક્ષાએ ચાવત્ विशेषाधिः छे ' गोयमा 'हे गौतमा ! 'सवत्थोवा मणपज्जवनाणपज्जवा ओहिनाग पज्जा अनंतगुणा, सुयनागपज्जना अणंत गुणा, आभिणिवोहियनागपज्जवा अणनगुणा, केवलनाणपज्जा अनंतगुणा' माथी गोछा मनःपर्यवज्ञाननाथर्यायो छे તેનાથી અન તગણી અવધિજ્ઞાનની પર્યાય છે. તેનાથી અનંતગણી શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાય છે, તેનાથી અન તગણી આભિનિબેધિકજ્ઞાનની પર્યાં છે અને તેનાથી પણ અનંતગણી पर्याय ठेवणज्ञाननी छे. 'एएसि णं भंते! मइअन्नाणपज्जवाणं सुयअन्नाणपज्जवाणं, विभंगनाणपज्जवाणय कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया ' હે ભગવાન્ ! આ મત્યજ્ઞાન, શ્રુનાજ્ઞાન અને વિભંગજ્ઞાનની પર્યાયામાં કઈ પર્યાયે કાની अपेक्षाये - यावत् – विशेषाधि छे ? 'गोयमा ' हे गौतम! सवत्थोत्रा त्रिभंगनाणपज्जवा सुयअन्नाणपज्जवा अणंतगुणा, मइअन्नार्णपज्जवा अनंतगुणा Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ स. १२ अष्टादशकालादिवारनिरूपणम् ५१७ अनन्तगुणाः। एतेषां खलु भदन्त ! आभिनिवोधिव ज्ञानपर्यायाणां यावत्केवलज्ञानपर्यायाणां । मत्यज्ञानपर्यायाणाम्, श्रुताज्ञानपर्यायाणाम्, विभङ्गज्ञानपर्यायाणां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः मनःपर्यवज्ञानपर्यायाः विभङ्गज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, अवधिज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, श्रुताज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, श्रुतज्ञानपर्यायाः विशेषाधिकाः, अणंतगुणा) सबसे कम विभंगज्ञानकी पर्यायें हैं । इनसे अनन्तगुणी ताज्ञानकी पर्याय हैं और इनसे अनन्त गुणोमत्यज्ञानकी पर्याये हैं। (एएसिं णं भंते ! आभिणिबोहियणाणपज्जवाणं जाव केवलणाणपज़्जवाणं, मह अन्नाणपज्जवाणं, सुय अन्नाणपज्जवाणं विभंगणाणपज्जवाणं कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा) हे भदन्त इन आभिनियोधिकज्ञानकी पर्यायोंमें यावत् केवलज्ञानको पर्यायोंमें, मत्यज्ञानकी पर्यायोंमें, श्रुताज्ञानकी पर्यायोंमें, तथा विभगज्ञानकी पर्यायों में कौनसी पर्याये किन पर्यायोंकी अपेक्षा यावत् विशेपाधिक हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थो वा मणपज्जवनाणपज्जवा, विभगनाणपज्जवा अणंतगुणा, ओहिनाणपज्जया अणंतगुणा, सुयअन्नाणपज्जया अणंतगुणा, सुयनाणपज्जवा विसेसाहिया, मइ अन्नाणपज्जवा अणंतगुणा, आभिणिबोहियनाणपज्जवा विसेसाहिया, केवलनाणपज्जवा अणंतगुणा- सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति) सबसे कम मनःपर्यवज्ञानकी पर्यायें हैं। विभंगज्ञानकी સર્વથી ઓછી વિભ ગજ્ઞાનની પર્યાયે છે તેનાથી અન તગણી થતાજ્ઞાનની પર્યા છે भने तनाया पy मन भत्यशाननी पाया छ 'एएसिणं भंते आभिणिबोहियनाणपज्जवाणं जाव केवलनाणपज्जवाणं मइअन्नाणपज्जवाणं, सुयअन्नाणपज्जवाणं विभंगनाणपज्जवाण कयरे कयरे हितौ जाव विसेमाहिया वा' मगवन् । आमिनिमाधिः ज्ञान- पर्यायामा -यावत् - કેવળજ્ઞાનની પર્યાયમા, મત્યજ્ઞાનની પર્યામાં શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાયામાં તથા વિલ ગજ્ઞાનની पर्यायामा ४७ पर्याय ४४ पर्यायनी मपेक्षा विशेषाधि छे. 'गोयमा' से गौतम ! सव्वत्थोवा मणपज्जवनाणपज्जा , विभंगनाणपज्जवा अणंतगुणा मोहिनाणंपजत्रा अणंतगुणा, सुयअन्नाणपज्जवा अणंतगुणा सुयनाणपज्जवा विसेसाहिया मइअन्नाणपज्जवा अणंतगुणा, आभिणिवोहियनाणपज्जवा विसेसाहिया केलनाणपज्जवा अणंतगुणा सेव भंते सेव भंते ति' બધાથી ઓછી મન:પર્યવજ્ઞાનની પર્વ છે વિર્ભાગજ્ઞાનની પર્યાએ તેનાથી અન તગુણી છે. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१८ भगवती सूत्रे विशेषाधिकाः, सत्यज्ञान पर्याया अनन्तगुणाः, आभिनिवोधिकज्ञानपर्यायाः केवलज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! || इति सू. १२ ।। द्वितीयोदेशकः समाप्तः टीका - अथाष्टादशकालद्वारमाश्रित्य तदपेक्षया ज्ञानादिकं प्ररूपयितुमाह'णाणी णं भंते! 'णाणि' ति कालओ केवच्चिरं भवइ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! ज्ञानी खलु 'ज्ञानी' इति ज्ञानितया कालत' कालापेक्षया कियचिरं भवति ? कियद्दीर्घ काल यावत् ज्ञानिरूपेण व्यपदिश्यते ? इति प्रश्न:, भगवानाह - 'गोयमा ! नाणी दुविहे पण्णत्ते, तंजहा - साइए वा अपज्जवसिए, साइए वा सपज्जवसिए' पर्यायें इनसे अनन्तगुणी हैं । अवधिज्ञानकी पर्याये इनसे भी अनन्तगुण हैं । श्रुत अज्ञानकी पर्यायें अवधिज्ञानकी पर्यायोंकी अपेक्षा से भी अनन्तगुणी हैं । श्रुतज्ञानकी पर्याये इनसे कुछ अधिक हैं । मत्यज्ञानकी पर्यायें इनसे अनन्तगुणी हैं । आभिनिवोधिकज्ञानकी पर्यायें इनसे विशेषाधिक हैं । केवलज्ञानकी पर्याये इनसे भी अनन्तगुणी हैं। हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है - हे भदन्त ! जैसा आपने कहा वह ऐसा ही है । ऐसा कह कर वे भगवान् गौतम ! यावत् अपने स्थानपर विराजमान हो गये । टीकार्थ - अठारहवे कालद्वारको लेकर सूत्रकारने उसकी अपेक्षासे ज्ञानाraat प्रपणाकी है । इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है'णाणीण भंते ! 'णाणी' त्ति कालओ केवच्चिरं भवइ' हे भदन्त ! ज्ञानी 'यह ज्ञानी है' इस रूपसे कब तक कहा जाता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'नाणी दुविहे पण्णत्ते' ज्ञानी दो અવધિજ્ઞાનની પર્યાય તેનાથી પણ અન તગણી છે શ્રુત અજ્ઞાનની પાઁયા અવધિજ્ઞાનની પર્યાયેની અપેક્ષાએ અન તગણી છે. શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાય તેનાથી કઇંક અધિક છે. સત્યજ્ઞાનની પાઁયા તેનાથી અનંતગણી છે. અભિનિષેાધિક જ્ઞાનની પર્યાય તેનાથી વિશેષાધિક છે, કેવળજ્ઞાનની પર્યાયે. તેનાથી પણ અન ંતગણી છે. હે ભગવન્ ! જેવું આપે કહ્યુ છે તે તેમજ છે હે ભગવન્ જેવી રીતે આપે કહ્યુ છે તે તમજ છે એ પ્રમાણે કરીને ભગવાન ગૌતમ-યાવત્–પેાતાના સ્થાનપર બિરાજમાન થઈ ગયા ટીકા –અઢારમા કાળદ્વારનેા આશ્રય કરીને સૂત્રકારે તેની અપેક્ષાએ જ્ઞાનાકિની निश्याणुता । छे तेभा गौतमे प्रभुने मे पृछ्यु छे 'गाणी णं भंते ! णाणी ' ति कालओ केवच्चिरं भवइ ' हे भगवान् ! ज्ञानी या ज्ञानी छे એ રૂપથી કયા सुधी उही राम्राय है ? उत्तर :- ' गोयमा ' हे गौतम | ' णाणी दुविहे पण्णत्ते ' Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेगचन्द्रिका टीका श.८ उ: २ मृ. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५१९ हे गौतम ! ज्ञानी द्विविधः प्रज्ञप्त, तद्यथा - सादिको वा अपर्यवसितः, अय भावः - कालद्वारे सादिको पर्यवसितः - यस्यादिरस्ति अन्तो नास्ति स केवलज्ञानी साधपर्यवसित उच्यते, अथच सादिकः सपर्यवसितः - यस्यादिरन्तथ ते स मत्यादिज्ञानवान केवलज्ञानवर्जितो जीवः सादिसपर्यवसितः इति व्यवहियते, तत्र केवलज्ञानस्य साधपर्यवसितः कालोऽस्ति, मत्यादिज्ञानस्य सादिसपर्यवसितः कालोऽस्ति इति । तत्र प्रथमस्य साधपर्यवसित इति कथने - नैव कामतीतेरतस्तं विहाय द्वितीयस्यैव सादिमपर्यवसितस्य जघन्योत्कृष्टाभ्यां तमुपदर्शयितुमाह- 'तत्थ णं जे से साइए सपज्जबसिए, से जहन्नेणं अंतोमुहुत, उक्कोसेणं छाबडिं सागरोबमाई सातिरेगाई' तत्र तयोर्मध्ये खलु यत् तत् - प्रकारका कहा गया है 'तंजहा' जैसे- 'साइएवा अपज्जवसिए, साइए वा सपज्जबसिए' एक सादिक अपर्यवसित और दूसरा सादिक सपर्यव सित. तात्पर्य कहने का यह है- केवलज्ञानीकी आदि तो होती है, पर अन्त नहीं होता- वह केवलज्ञानी सादि अपर्यवसित है. जिस ज्ञानीकी आदि हो, और अन्त भी हो वह सादि सपर्यवसित ज्ञानी है, जैसे केवलज्ञानरहित मति आदि ज्ञानवाला जीव । केवलज्ञान का काल सादि - अपर्यवसित है और मत्यादि ज्ञानोंका काल सादि सपर्यवसित है। प्रथमज्ञानीकी 'सादि अपर्यवसित' इस प्रकारके कहने से कालस्थिति प्रतीत हो जाती है- इमलिये उसे छोडकर द्वितीय जो सादि सपर्यवसित ज्ञानी है उसकी जघन्य और उत्कृष्टस्थिति प्रदर्शित करनेके लिए सूत्रकार कहते हैं- 'तत्थणं जे से साइए सपज्जवसिएसे जहन्नेणं अंतमुत्त, उक्कोसेण छावट्टि मागरोवमाई सातिरेगाई' ज्ञानी मे अान्थी रह्या छे ' त जहा ' म 'साइए वा अपज्जवसिए साइए वा सज्जनसि એક અપ વસિતસાદી અને સપ`વસિત સાદી તાત્પ કહેવાનુ એ છે કે કેવળજ્ઞાનીની આદિ તા હોય છે પણ આ તહ।। નથીતે કેવળજ્ઞાની સાદિ અપ વસિત છે જે જ્ઞાનીની આદિ હાય અને અંત પણ હેાય તે સાદિ અપવસિત જ્ઞાની કહેવાય છે. જેમકે કેવળજ્ઞાન હિત મતિજ્ઞાન આદિ જ્ઞાનવાળા જીવ, કેવળજ્ઞાનના સમય સાદ્ઘિ અપ વસિત છે અને મત્યાદિ જ્ઞાનાને સમય સાદિ સપ વસિત છે. પ્રથમ જ્ઞાનીને ‘ સાદિ અપ વસિત ' એ રીતે કહેવાથી કાળસ્થિતિ પ્રતીત થઈ જાય છે. એટલા માટે તેને ઘેાડીને બીજા જે સાદિ અપવસિત જ્ઞાની છે તેની જઘન્ય અને उलृष्ट स्थिति मताववा सा३ २ ४ छे : ' तत्थं जे से साईए सपज्जवसिए से जहनेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं छावद्विसागरोत्रमाई सातिरेगाई' ने साही 9 4 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२० भगवतीसूत्रे अथ सादिकं सपर्यवसित ज्ञानम् तत् मतिश्रुतज्ञानं जघन्येन अन्तर्मुहूर्त काल तिष्ठति तद्वयस्यैव जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त मात्रत्वात् अवधि-मनापर्यवज्ञानन्तु जघन्येन एकसमयं तिष्ठति, उत्कृष्टेन तु मतिश्रुतावधिज्ञानत्रय सातिरेकाणि-किश्चिद् विशेषाधिकानि षट्पष्टिसागरोपमाणि तिष्ठति, तत्त्रयम्य हि उत्कर्षेण एतावत्येव स्थितिः, सा चैव भवति- 'दो वारे विजयाइसु गयस्म, तिम्नच्चुए अहव ताई । अइरेगं नरवियं, णाणाजीवाण सम्बद्ध' ॥१॥ इति द्विवारं विजयादिषु गतस्य त्रीणि अच्युते अथवा तानि । अतिरेकं नरभविक नानाजीवानां सर्वाद्धाम् 1. गौतमः पृच्छति -- 'आभिणियोहियणाणी णं भते! आभिणियोहियणाणि' त्ति काली केवचिरं होइ ?' हे भदन्त ! जो सादिक सपर्यवसित ज्ञान- मतिश्रुतज्ञान है उनका काल जघन्यसे अन्तमुहूर्तका है अर्थात् ये दोनों ज्ञान कमसे कम एक अन्तर्मुहूर्त कालतक ठहरते हैं क्योंकी ये दोनों ही ज्ञान जघन्य से अन्तर्मुहूर्त मात्र हैं। तथा अवधि और मनःपर्यय ये दो ज्ञान जघन्य से एक समयतक रहते हैं, और उत्कृष्ट से मतिज्ञान, तज्ञान और अवधिज्ञान कुछ अधिक ६६ सागरोपम तक रहते हैं । क्यों कि इन तीनों की उत्कृष्टसे इतनी ही स्थिति है. वह इस प्रकारसे होती है- 'दीवारे विजयाइसु गयस्स, तिन्नच्चुए, अहव ताई अइरेगं नरभवियं, णाणा जीवाण सम्बद्ध' दो बार विजयादिकां में जानेले अथवा तीन बार अच्युतमें जाने से, इसके साथ जो कुछ अधिकतो कही गई है वह मनुष्यभवको लेकर कही गई है। अब गौतम स्वामी पूछते हैं'आभिणिबोहियनाणी णं भंते ! 'आभिणिबोहियणाणीनि कालओ અપર્યવસિતજ્ઞાન એટલે મતિ, મૃતાદિ જ્ઞાન છે તેને સમય જન્યથી અંત મુહૂર્તનો છે અર્થાત્ એ બે જ્ઞાન ઓછામાં ઓછું એક અતર્મુહૂર્ત કાળ પર્યત રહે છે. કેમકે તે બંને જ્ઞાન જઘન્યથી અતર્મુહૂત માત્ર છે તથા અવધિ અને મન:પર્યવ એ બે જ્ઞાન જઘન્યથી એક સમય પર્યત રહે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન, અને અવધિજ્ઞાન કઈ વિશેષ ૬૬ છાસઠ સગરેપમ પર્યત રહે છે કેમકે એ ત્રણેની ઉત્કૃષ્ટથી એટલી स्थिति छ. ते सशत याय छ 'दोवारे विजयाइसु गयस्स, तिन्नच्वुए अहव ताई अइरेगं नरभविय नाणा जीवाणस वद्ध ' मे १२ विन्यासमा અથવા ત્રણવાર અચુત નામના બારમા દેવલોકમાં જવાથી તેની સાથે જે કઈ અધિકતા કહી છે તે મનુષ્ય ભવને ઉદ્દેશીને કહી છે प्रश्न:-'आभिणिशेहिनाणी ण भंते ! आभिणियोहियणाणी त्ति कालओ केवचिरं होई' Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ स. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम ५२९. अनन्तगुणाः, परस्परं तुल्याश्च, तत्र ज्ञानिनोऽल्पवहुत्वे संयतस्यौव मनःपर्यवज्ञानितया सर्वस्तोकाः मनःपर्यवज्ञानिन , अवधिज्ञानिनश्चतसृषु अवस्थान सद्भावात् तेभ्योऽसंख्येयगुणाः, तेभ्य आभिनिवोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च विशेषाधिकत्वात् अवध्यादिज्ञानरहिता अपि कियन्तः पञ्चेन्द्रियाः, कियन्तो विकलेन्द्रियाश्चाऽपि सासादनगुणस्थानकवर्तितया मतिश्रुतज्ञानिनो भवन्ति । अज्ञानिनाम् अल्पवहुत्वे पञ्चेन्द्रियाणामेव विभङ्गज्ञानसंभवात् सर्वस्तोका विभङ्गज्ञानिनः, तेभ्योऽनन्तगुणाः मत्यज्ञानिनः श्रुनाज्ञानिनश्च एकेन्द्रियाणामपि ज्ञानो हैं । इन से अनन्तगुणें मत्यज्ञानो और श्रुताज्ञानी हैं। तथा ये दोनों परम्परमें समान हैं। ज्ञानियों में मनःपर्यवज्ञानी जो सब से कम कहे गये हैं, उनका कारण यह है कि यह मनः पर्यवज्ञानसंयत जीवके ही होता है. असंयत के नहीं। तथा अवधिनानी जो मनःपर्यय ज्ञानी की, अपेक्षा असंख्यातगुणे कहे गये हैं, उसका कारण यह है कि अवधिज्ञान चारों गतियों में होता है । तथा मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी जो अवधिज्ञानी की अपेक्षा विशेषाधिक कहे गये हैं सो उम्मका कारण यह है कि कितनेक पंचेन्द्रिय जीव अवधिज्ञानी नहीं भी हैं। तथा कितनेक विकलेन्द्रिय जीव भी सासादनगुणस्थानवर्ती होते हैं अतः वे मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी होते हैं । इस अपेक्षा मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी अवधिज्ञानी की अपेक्षा विशेषाधिक हो जाते हैं। अज्ञानियों में जो विभंगज्ञानी जीव सब से कम कहे गये हैं उसका कारण यह है कि विभंगज्ञान पंचेन्द्रिय जीवोंको ही होता है । तथा विभंगज्ञानियोंकी अपेक्षा जो मत्यज्ञानी और श्रतअज्ञानी अनन्तगुणें कहे પરસ્પરમાં સરખા છે જ્ઞાનીઓમાં મન:પર્યવજ્ઞાની જેને બધાથી ઓછા કહેલ છે તેને કારણ એ છે કે તે મન પર્યવજ્ઞાન સયત છેને જ થાય છે, અને અસયતોને થતુ નથી તથા અવધિજ્ઞાનો મન પય વિજ્ઞાનીની અપેક્ષાએ અસંખ્ય ગણું કહ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે અવધિજ્ઞાન ચારે ગતિઓમાં થાય છે તથા મતિજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની જે અવધિજ્ઞાનીની • અપેક્ષાએ વિશેષાધિક કહ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે કેટલાક પચેન્દ્રિય જીવ અવધિજ્ઞાની હતા પણ નથી તથા કેટલાક વિઠલેન્દ્રિય જીવ પણ સામાન ગુણસ્થાનવતી હોય છે એટલા માટે તે મતિજ્ઞાની અને શ્રતજ્ઞાની હોય છે એ અપેક્ષાએ મતિજ્ઞાની અને શ્રતજ્ઞાનીની અપેક્ષ એ વિશેષાધિક હોય છે અજ્ઞાનીઓમાં જે વિભાગજ્ઞાની જીવને બધાથી ઓછા કહેલ છે તેનું કારણ એ છે કે વિભાગજ્ઞાન પંચેન્દ્રિય જીવને જ હોય છે તથા વિભેગેજ્ઞાનીઓની અપેક્ષાએ જે મત્યજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની અન તગણા કહ્યા છે તેનું Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३० भगवतीसूत्रो मत्यज्ञान-श्रुताज्ञानसत्वात्, परस्परं तुल्याश्च, ज्ञान्यज्ञानिमिश्रस्याल्पबहुत्वे सर्वस्तोकाः मनःपर्यवज्ञानिनः, तेभ्योऽसंख्येय गुणाः अवधिज्ञानिनः, तेभ्यो विशेषाधिकाः आभिनियोविकज्ञाननः श्रुतज्ञानिन च, परम्पर तुल्याश्च, तेभ्यो विभङ्गज्ञानिनः अमख्यातगुणाः, सम्यग्दृष्टिदेवापेक्षया नैरयिकापेक्षया च मिथ्यादृष्टीनामसंख्यातगुणत्वात्, तेभ्यः केवलज्ञानिन अनन्तगुणाः, एकेन्द्रियान् वर्जयित्वा सर्वजीवेभ्य सिद्धानामनन्तगुणत्वात् तेभ्यो मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्वानन्तगुणाः, परस्परं तुल्याश्च, साधारणवनस्पतिजीवानां मत्यज्ञानि-श्रुताज्ञानिया सिद्धापेक्षयाऽनन्तगुणत्वाव, तथाचोक्तं प्रज्ञापनायाम्- 'एएसि णं गये हैं सो उसका कारण यह है कि मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान एकेन्द्रिय जीवोंको भी होता है । और इसी अपेक्षा ये आपस में तुल्य कहे गये हैं । ज्ञानी अज्ञानोकी मिश्रता में जो अल्प बहुत्वका कथन किया गया है और जो ऐसा कहा गया है कि सबसे कम मनः पर्यवज्ञानी हैं, उनसे असंख्यातगुणे अवधिज्ञानी हैं। उनसे विशेषाधिक आभिनियोधिकज्ञानी और श्रुतज्ञानी हैं । परन्तु ये दोनों आपस में समान हैं । इनकी अपेक्षा विभंगज्ञानी असंख्यात गुणे हैं । क्यों कि सम्यग्दृष्टि देवोंकी अपेक्षा और नैरयिकों की अपेक्षा से मिथ्यादृष्टि असंख्यात गुणे हैं। इनकी अपेक्षो केवलज्ञानी अनन्तगुणें हैं। क्यों कि एकेन्द्रियों को छोडकर और सर्व जीवोंकी अपेक्षा सिद्ध अनन्त गुणे कहे गये हैं। इनकी अपेक्षा मत्यज्ञानी और ताज्ञानी अनन्तगुणे हैं पर ये दोनों आपस में समान हैं। क्यों कि साधारण वनस्पति जीव मत्यज्ञानी और श्रुताज्ञानी होते हैं इम कारण सिद्धोंकी अपेक्षा કારણ એ છે કે અત્યજ્ઞાન અને શ્રવાજ્ઞાન અકઇન્દ્રિય જીવોને પણ હોય છે અને તેજ અપેક્ષાએ પરસ્પરમાં સખા કહ્યા છે જ્ઞાની અજ્ઞાનીની મિત્રતામાં જે અલપ બહત્વનું કથન કરવામાં આવ્યું છે અને જે એવું કહ્યું છે કે બધાથી ઓછા મન:પર્યવજ્ઞાની છે, અને તેનાથી અસ વગણ અવધિજ્ઞાની છે અને તેનાથી વિશેષાધિક અભિનિબોધિક જ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની છે. પરંતુ એ બને પરસ્પરમાં તુલ્ય છે. તેની અપેક્ષાએ વિર્ભાગજ્ઞાની અસંખ્યગણા છે. કેમકે સમદ્રષ્ટિ દેવોની અપેક્ષાએ અને નૈરથિની અપેક્ષાએ મિથ્યા દષ્ટિ અસંખ્યગણુ છે અને તેની અપેક્ષાએ કેવળજ્ઞાની અનંતગણુ છે. કેમકે એકેન્દ્રિયને છોડીને અને સર્વ જીવોની અપેક્ષાએ સિદ્ધ અનંતગણું કહ્યા છે અને તેની અપેક્ષાએ મત્યજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની અનંતગણું છે પણ એ બંને અન્ય તુલ્ય છે. કેમકે સાધારણ વનસ્પતિ છવ મત્યજ્ઞાની અને કૃતાતાની હોય છે એ કારણે સિદ્ધોની અપેક્ષાએ મત્યજ્ઞાની Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. २ मृ. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५३१ भंते! जीवाणं आभिणिबोहियनाणीणं सुयनाणीणं ओहिनाणीण, मणपज्जननाणीण केरलनाणीण कयरे कयरेहिंतो अप्पावा, बहुया वातुल्ला वा, विसेसाहियावा ? गोयमा ! सवत्थोवा जीवा मणपज्जवनाणी, ओमिनाणी असंखेज्जगुणा, आभिणिवोहियनाणी. सुयणाणी दोवि तुल्ला विसेसाहिया, केवलनाणी अनंतगुणा इत्येकम् ", एएसि णं भंते ! जीवाणं अन्नाणी, सुयअन्नाणीणं विभंगनाणीनं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा, बन्हुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थो वा जीवा विभंगपाणी, मइअण्णाणी, सुयअन्नाणी दोवि तुल्ला अनंतगुणा' इति द्वितीयम् २, मत्यज्ञानी और श्रुताज्ञानी अनन्तगुणें कहें गये हैं । प्रज्ञापना में भी ऐसा ही कहा है- 'एएसिं णं भते ! जीवाण आभिणिवोहियनाणी णं सुयनाणी णं ओहिनाणीणं, मणपज्जवनाणीणं केवलनाणीणं कयरे कयरे हितो अप्पा वा, बहुया वा, तुला वा, विसेसाहिया वा ? गोयमा । सव्वत्थो वा जीवा मणपज्जवनाणी, ओहिनाणी असंखेज्जगुणा, आभि णिवाहियनाणी, सुयनाणी दोषि तुला, विसे साहिया. केवलनाणी अनंत गुणा' इस प्रकार से यह तो पांच ज्ञानियों को लेकर अल्प बहुत्वका विचार प्रज्ञापना में किया गया है । अब यहां पर अज्ञानियों के अल्प बहुत्वका विचार इस प्रकार से हुआ है एएसि णं भते ! जीवाणं मइ अन्नाणीण, सुयअन्नाणीणं, विभंगनाणीणं कयरे कय रेहितो अप्पा वा बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहि वा ? गोयमा ! सव्वत्थो वा जीवा वीभंगणाणी, महअन्नाणी, सुयअन्नाणी, दो वितुल्ला, अनंतगुणा' भने श्रुताज्ञानी अन तगला ह्या छे, प्रज्ञायनाभां पशु मे४४ हे 'एएसिणं भंते जीवाणं आभिणिबोहियनाणीणं, सुयनाणीणं. ओडिनाणीणं, मणपज्जवनाणीणं, केवलनाणीण करे करे हिंतो अप्पाचा, बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा गोयमा सन्वत्थोवा जीवा मणपज्जवनाणी ओहिनाणी असंखेज्जगुणा आभिणिबोहियनागो, सुगनाणी दोत्रि तुल्ला विसेसाहिया केवलनाणी अनंतगुणा આ રીતે પાંચ જ્ઞાનને ઉદ્દેશીને અપ બહુત્વના વિચાર પ્રાપના સૂત્રમાં કહેલ છે હવે મહીંઆ અજ્ઞાનીએના અલ્પ બહુત્વને વિચાર આ રીતે કહેલ છે एएसि णं भंते ! जीवाणं मइअन्नाणीणं सुयअन्नाणीणं विभंगनाणीणं कमरे कमरे हिंतो अप्पवा बहुया वा तुल्लावा विसेसाहिया वा गोयमा सन्वत्थो वा जीवा त्रिभंगनाणी मइअन्नाणी, सुयअन्नाणी दोत्रि तुल्ला अणतगुणा ' मा ज्ञानीओो भने , 6 , " Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ५३२ एएसि णं भंते! जीवाणं आभिणिवोहियनाणीणं, जाव मइ अनाणीणं जाव करे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सन्वत्थोवा जीवा मणपज्जवणाणी, अंडीणाणी असंखेज्जगुणा. आभिणिवोडियनाणी, सूचनाणीय दो व तुला विसेसाहिया, विभंगनाणी असंखेज्जगुणा' केवलनाणी अनंतगुणा म अन्नाणी, सुन्नाणी दोवि तुल्ला अनंतगुणा' इति । अथ एकविंशतितमं पर्यायद्वारमाश्रित्य आह - 'केवइया णं भने ! आभिणिवोडियणाणपज्जना पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! कियन्तः खलु आभिनिवोधिकज्ञानपर्यत्रा प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह गोयमा ! अनंता आभिणिवोहियनाणपज्जा पण्णत्ता' इन ज्ञानी और अज्ञानियोंकी मिश्र अवस्था के अल्पबहुत्व में इस प्रकार से कहा गया है- ' एएसिंग भते ! जीवाणं आभिणियोहियनागोणं जाव मइअन्नाणोणं जाव कयरे कमरे हितो जाव विसेसाहिया वा ? गोमा ! सव्वत्थो वा जीवा मणपज्जवनाणी ओहिनाणी अमखेज्जगुणा, आभिणिवोहियनाणी, सुगनाणी दो वि तुल्ला, अनंतगुणाति' इन सब पाठोंका अर्थ पूर्व में लिखा ही जाचुका है । अब २१ वे पर्याय द्वार को आश्रित करके सूत्रकार कथन करते हैं- सो गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवड्याणं भूते ! आभिणिबोहियणाणवज्जवा , पणता हे भदन्त ! अभिनिवोधिक ज्ञानकी पर्यायें कितनी कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'अनंता आभिणिबोहियनाणपज्जवो पण्णत्ता' आभिणिઅજ્ઞાનીએની મિશ્ર અસ્થાના અલ્પ બહુત્રમાં આ રીતે કહેવામાં આવ્યું છે एएसि णं भंते जीवा णं आभिणिवोहियनाणीणं जाव मइअन्नाणीणं जात्र कयरे कयरे हितोजाय विसेसादिया वा गोयमा ! सव्वत्थो वा जीवा मणपज्जवनाणी, ओडियनाणी, असंखेज्जगुणा आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी दोत्रि तुल्ला विसेसाहिया विभंगनाणी असंखेज्जगुणा केवलनाणी अनंतगुणा मइअन्नाणी, अन्नाणी दोषि तुल्ला अनंतगुणात्ति' मा तमाम पाठोनो अर्थ चडेला उडेवाभा આવી ગયા છે ( હવે સૂત્રકાર ૨૧ મા પર્યાયઢ ૨ને આશ્રય કરીને કથન કરતા કહે છે. જેમાં गौतमस्वामी प्रभुने भेवुं पूछे छे, 'केवइया णं भंते ! आभिणिवोडियणाणपज्जवा पण्णत्ता ! डे भगवान् ! मलिनिभाषिक ज्ञाननी [ भतिज्ञानवाणा ] पर्यायो डेंटली टसी छे ? उत्तर :- 'गोयमा' हे गौतम! अनंता आभिणिबोहियनाणपज्जवा पण्णत्ता' यमिनिभेोधि [ भतिज्ञानवाणा ] ज्ञाननी पर्याय अनंत डी. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीकाश. ८उ. २ मू. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५३३ हे गौतम ! अनन्ताः आभिनिवोधिकज्ञानपर्यवाः प्रज्ञप्ताः, अय भावः आभिनिभोधिकज्ञानस्य पर्यवाः पर्यायाः विशेषधर्माः भिन्नभिन्नावस्थाभेदाः, ते च द्विविधाः-स्वपर्यायाः, परपर्यायाश्च, तत्र क्षयोपशमवैचित्र्यात् मतिज्ञानस्य अवग्रहाधनन्तभेदाः स्वपर्याया उच्यन्ते, अथवा मतिज्ञानस्य विषयभूतज्ञेयपदार्थानत्वात् तद्भेदात् ज्ञानस्यापि अनन्तभेदाः, इति तद्रीत्याऽपि तस्यानन्तपर्यायाः भवन्ति, अथवा केवलज्ञानेन मतिज्ञानस्यांशापेक्षया अनन्ता अंशास्तज्ज्ञानम्य अनन्तस्वपर्याया उच्यन्ने, स्वभिन्नपदार्थपर्यायाः परपर्यायाः तेच स्वपर्यायेभ्योऽनन्तगुणाः परेषामनन्तगुणत्वात्, गौतमः पृच्छति 'केवइयाणं भते ! सुयनाणपजवा पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! कियन्तः खल बोधिक ज्ञानकी पर्याये अनन्त कही गई हैं। तात्पर्य इसका यह है कि-आभिनिबोधिक ज्ञान का जो विशेप धर्म हैं वे भिन्न २ अवस्था रूप भेद वाले होते हैं-स्वपर्याय और पर पर्याय के भेद से पर्यायें दो प्रकारकी होती हैं-इनमें क्षयोपशमश्री विचित्रता से भतिज्ञान के अवनहादिक अनन्त भेद हो जाते हैं। ये जो अनन्त भेद हैं-सो यही मतिज्ञानकी स्वपर्यायें हैं । अथवा-मतिज्ञानके विषयभूत जो ज्ञेय पदार्थ हैं वे अनन्त हैं-सो इन सबके भेद से उस मतिज्ञान के भी अनन्त मेद हो जाता है। ये अनन्त भेद ही उस ज्ञानकी अनन्त पर्यायें हैं। अथवा-केवलज्ञान से मतिज्ञान के अंशकी अपेक्षा अनन्त होते हैं-ये अनन्त अंश ही उस मतिज्ञानकी अनन्त, स्वपर्याये हैं। अपनेसे भिन्न पदार्थों की जो पर्याये हैं। वे परपर्याय हैं। ये पर पर्यायोंकी अपेक्षा से अनन्तगुणी होती हैं। क्यों कि परपदार्थ अनन्त કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે–આભિનિધિક જ્ઞાનને જે વિશેષ ધર્મ-વિશેષતા છે તે જુદીજુદી અવસ્થારૂપ ભેદવાળી હોય છે સ્વપર્યાય અને પરપર્યાયના ભેદથી પર્યાય બે પ્રકારની છે તેનામાં ક્ષયોપશમની વિચીત્રતાથી મતિજ્ઞાનના અવગ્રહાદિક અનન્ત ભેદ થાય છે. આજે અનન્ત ભેદ છે તેજ મતિજ્ઞાનની પિતાની જ પર્યાય જ. અથવા મતિજ્ઞાનથી વિષયભૂત થયેલા જે શેય પદાર્થ છે તે અનન્ત છે તેથી તે સઘળા ભેદથી તે મતિજ્ઞાનના પણ અનત ભેદ થાય છે. આ અનન્તભેદ જ તે જ્ઞાનની અનન્ત પર્યાય છે. અગર કેવળજ્ઞાનથી મતિજ્ઞાનની અ શની અપેક્ષા અનન્ત હોય છે. આ અનન્ત અંશ જ આ મતિજ્ઞાનની અનન્ત પર્યાય જ છે. પિતાનાથી જુદા પદાર્થની જે પર્યાય છે તે પર પર્યાય છે આ પર' પર્યાયે સ્વપર્યાઓની અપેક્ષાથી અનન્તગુણું હોય છે. કારણકે પરપદાર્થ अनन्तमा छ. "प्रश्न :- केवईयाणं भंत ! सुयनाणपज्जवा पण्णचा 'T HErd ! Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३४ भगवतीमत्रे श्रुतज्ञानपर्यवाः प्रप्तप्ताः ? भगवानाह- ‘एवंचेव, एवं जाव केवलनाणस्स' हे गौतम । एवमेव-मतिज्ञानवदेव श्रुतज्ञानस्यापि अनन्ताः पर्यायाः भवन्ति, ते च स्वपर्यायाः परपर्यायाः, एवं तथा यावत् - अवधिज्ञानस्य, मनःपर्यवज्ञानस्य, केवलज्ञानस्य च अनन्ताः पर्याया भवन्ति, तत्रापि स्वपर्यायाः परपर्यायाश्च, तत्र ये स्वपर्यायाः श्रुतज्ञानस्य स्वगताक्षरश्रुतादयो भेदा ते चानन्ताः, क्षयोपशमवैचित्र्यविषयानन्त्याभ्यां श्रुतानुसारिणां वोधानन्तत्वात, परपर्यायास्तु अनन्ताः सर्वभावानां प्रसिद्धा एव, एवमन्येषामपि अवध्यादीनां भेदाः बोध्याः, यावत्करणात्-'केवइया णं भंते ! ओहिनाणपज वा पण्ण्णता? गुणे हैं। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवइयाणं भंते ! सुयनाणपज्जवा पण्णेत्ता' हे भदन्त ! श्रुतज्ञानकी भी पर्यायें कितनी कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एवंचेव एव जाव केवलनाणम्स' हे गौतम ! मतिज्ञानकी तरह ही श्रुतज्ञानकी भी पर्याये अनन्त होती हैं। ये पर्याये भी स्वपर्याय और परपर्याय के भेद से दो प्रकारकी कही गई हैं । इसी तरह से अवधिज्ञान, मनःपर्यवज्ञान और केवलज्ञान की भी पर्याये अनन्त होती हैं। श्रुतज्ञानकी स्वपर्याये' स्वगत अक्षरश्रुतादि भेदरूप हैं । और ये अनन्त हैं । क्योंकि क्षयोपशमको विचित्रता से और विषयभूत पदार्थोंकी अनन्तता से श्रुतानुसारी बोध अनन्त होते हैं। समस्तभावोंकी परपर्याये अनन्त होती हैं वह बात तो प्रसिद्ध ही है । इसी तरह से अवधिज्ञान आदि के भेदोंको भी जानना चाहिये । यहां यावत्पद से इस प्रकारका पाठ लगाया गया है 'केवइया णं भंते ! ओहिनाणपज्जवा पण्णत्ता श्रतज्ञाननी पर्याय ठेटी ही छ ? उत्तर :- 'एवं चेव एवं जाच केवलनाणस्स' હે ગૌતમ ! મતિજ્ઞાનની જેમ શ્રુતજ્ઞાનની પણ પર્યાયે અનંત છે. આ પર્યાયે પણ સ્વપર્યાય અને પરપર્યાયના ભેદથી બે પ્રકારની કહેલ છેઆવી રીતે અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનની પર્યાય અને છે. શ્રુતજ્ઞાનની સ્વપર્યાય સ્વગત અક્ષર જ્ઞાનાદિભેદરૂપ છે અને તે અને તે છે. કારણકે ક્ષયપશમની વિચિત્રતાથી અને વિષયભૂત પદાર્થોની અન તતાથી કૃતાનુસારી બોધ અનન્ત હોય છે. સઘળા ભાવની પરપર્યાયે અનન્ત હોય છેઆ વાત પ્રસિદ્ધ છે જ. આવી રીતે અવધિજ્ઞાન આદિના ભેદને પણ જાણવા જોઇએ અહીંઆ - યાવત – પદથી આ પ્રકારને પાઠ દર્શાવવામાં આવ્યો છે केवइयाणं भंते ! ओहिनिाणपज्जवा पण्णत्ता ? गोयमा! अणता ओहिनाण Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C चन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५३५ गोमा ! अनंता ओहिनाणपज्जवा पण्णत्ता । केवइया णं भंते ! मणपज्जवनाणपज्जवा पण्णत्ता, गोयमा ! अणंता मणपज्जवनाणपज्जत्रा पण्णत्ता । केवइया णं भंते ! केवलनाणपज्जवा पण्णत्ता ? गोयमा ! अणंता केवलनाणपज्जवा पण्णत्ता' इति, तत्र अवधिज्ञानस्य स्वपर्याया येऽवधिज्ञानभेदाः भवप्रत्ययक्षायोपशमिकभेदान्, नैरकितिर्यगू मनुष्य देवरूपतत्स्वामिभेदात्, ' एवं मइअन्नागस्स, 'सुयअन्नाणस्स' एवं मतिज्ञानादिपर्यायवदेव मत्यज्ञानम्य श्रुताज्ञानस्य च अनन्ताः पर्यायाः बोध्या ! | गौतमः पृच्छति - 'केवइया णं भंते ! विभंगनाणपज्जवा पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! कियन्तुः खलु विभङ्गज्ञानपर्यचाः प्रज्ञप्ता: ? भगवानाह गोयमा ! अनंता विभंगनाणपज्जवा पण्णत्ता ?' - गोयमा । अनंता ओहिनाणपज्जवा पण्णत्ता केवइयाणं भंते मणपज्जव नाणपज्जवा पण्णत्ता ? गोयमा ! अणता मणपज्जवनाणपज्जवा पण्णत्ता ? केवइयाणं भंते केवलनाणपज्जवा पण्णत्ता ? गोयमा ! अनंता केबलनाणपज्जवा पण्णत्ता ' अवधिज्ञानकी स्वपर्याये उसके जो क्षायापशमिक एवं भवप्रत्यय भेद हैं वे हैं । नैरयिक, तिर्यग्, मनुष्य, देव ये सब अवधिज्ञान के स्वामी हो सकते हैं अतः इनमें जो भेद है वह भेद अवधिज्ञानकी स्वपर्यांयें हैं । देव और नारकोको भवप्रत्यय अवधिज्ञान होता है तथा मनुष्य और तिर्यञ्चको क्षायोपशमिक अवधिज्ञान होता हैं । ' एवं मइ अन्नाणस्स, सुय अन्नाणस्स' मतिज्ञान आदिकी पर्यायोंकी तरह मत्यज्ञान. श्रुताज्ञान इनकी भी अनन्त पर्याये होती हैं अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं केवढयाणं भते ! विभंगनाणपज्जा पण्णत्ता' हे भदन्त ! विभंगज्ञानकी पर्यायें कितनी कही गई हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! पज्जा पण्णत्ता केवइयाणं भंते ! मणपज्जननाणपज्जवा पण्णत्ता ? गोयमा ! अणंता मणपज्जवन ण पज्जना पण्णत्ता ! केवइयाणं भंते ! केवलनाणपज्जवा पण्णत्ता ? गोग्रमा ! अनंता केवलनाणपज्जवा पण्णत्ता ' अवधिज्ञाननी स्वयर्यायो તેની જે ક્ષયેપામિડ એવં ભવપ્રત્યય લે છે તે છે નૈરયિક, તિંગ્, મનુષ્ય, દેવ આ સઘળા અવધિજ્ઞાનના સ્વામી બની શકે છે અતઃ આમા જે ભેદ છે તે ભેદ અવધિજ્ઞાનની સ્વપર્યાય જ છે. દેવ અને નારકાના ભવ પ્રત્યય અવધિજ્ઞાન હેાય છે, તથા મનુષ્ય अने तिर्ययाने क्षयोपशभी अवधिज्ञान होय छे. ' एवं मइअन्नाणस्स, सुय अन्नाणस्स ' भतिज्ञान माहिनी पर्यायोनी नेम भत्यज्ञान, श्रुताज्ञान, तेभनी अनंत પર્યા હૈય છે. પ્રશ્ન hasयाणं भंते ! विभंगनाण पज्जवा पण्णत्ता' 3 लहन्त ! વિભગજ્ઞાનની પર્યાયો કેટલી છે ! ઉત્તર ~ ( हे गौतम! अनंता 6 गोयमा , 1 - Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३६ भगवतीमत्रे हे गौतम !, अनन्ताः विभङ्गज्ञानपर्यायाः मज्ञप्ताः । अथ पर्यवाणामेवाल्प: वहुत्वप्ररूपणाय. पाह - ‘एएसि णं भंते ! आर्भािणवोहियनाणपज्जवाणं, मुयनाणपत्रवाणं, ओहिनाणपज्जवाणं, मणपज्जवनाणपज्जवाणं केवलनाणपज्जवाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा' एतेषां खलु भदन्त ! आभिनिवोधिकज्ञानपर्यवाणाम्। श्रुतज्ञानपर्यवाणाम्, अधिज्ञानपर्यवाणाम, मनःपर्यवज्ञानपर्यवाणाम् केवलज्ञानपर्यवाणां च कतरे कतरेभ्यो यावत् अल्पावा, बहुका वा तुल्योवा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह'गोयमा ! सम्वत्थोवा मणपज्जवनाणपजवा, ओहिनाणपज्जवा अणंतगुणा, 'अणंता-विभंगनाणपज्जवा पण्णत्ता' विभंगज्ञानकी पर्याये- अनन्त कही गई हैं । अ पर्यायोंकी अल्प बहुता का प्रतिपादन करनेके निमित्त गौतम प्रभु से पूछते हैं-'एएसिं णें संते ! आभिणिबोहियनाणपज्जवा णं सुय नाणपज्जवाणं ओहिनाणपज्जवाणं-मणपज्जवलाणपज्जवाणं केवलनाणपज्जवाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया' हे भान्त ! इन आभिनिबोधिकज्ञानपर्यायों में, श्रुतज्ञानपर्यायों में अवधिज्ञानपर्यायों में मनःपर्य वज्ञानपर्यायों में और केवलज्ञानपर्यायोमें कौन पर्याये किनकी अपेक्षा अल्प हैं. कौन पर्याये किनकी अपेक्षा बहुत हैं कौन पर्याये किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा मणपज्जवलाणपज्जवा ओहिनाणपज्जवा अणंतगुणा, मुयनाणपज्जवा अणंतगुणा, आभिणिोहियनाणपज्जवा अण तगुणा केवलनाणपज्जवा अण तगुणा' सबसे कम मनः विभंगनाणपज्जवा पण्णता' विल गजाननी पर्यायो सनत छे. वे पर्यायानी म६५ मतानु प्रतिपाहन ४२वा सा३ गौतम स्वामी प्रभुने पूछे छे । 'एएसिं गं भंते ! आभिणीवोहियनाणपज्जवाणं सुयनाणपज्जवाणं, ओहिनाणपज्जवाणं, मणपज्जवनाणपज्जवाणं केवलनाणपज्जवाणं य कयरे कयरे हितो, जाव विसेंसाहिया' भगवान ! २. मालिनिधि ज्ञानपर्यायामा શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાયમા, અવધિજ્ઞાન પર્યાયમા, મને પર્યાવજ્ઞાનમાં અને કેવળજ્ઞાન પર્યાયામાં કઈ પર્યાયે કેની અપેક્ષાએ અલ્પ છે કઈ પર્યાયે કોની અપેક્ષાએ બહુ છે. વિશેષ છે. કઇ પર્યાયે કેની અપેક્ષા સમાન છે અને કઇ પર્યાયો કોની અપેક્ષાએ (4 .छ ? उत्तर :- 'गोयमा' गौतम !, ' सव्वत्थोवा मणपज्जवनाणपज्जवा, ओहिनाणपज्जदा. अणंतगुणा,, सुयनाणपज्जवा अणंतगुणा, आभिणिवोहियनाणपज्जवा अणंतगुणा, केवलनाणपज्जवा' : अणंतगुणा" Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५३७ सुनोण पज्जचा अनंतगुणाः आभिणिवोहियनाणपज्जवा अणतगुणा केवलनाणपज्जवा अनंतगुणा' हे गौतम! सर्वस्तोका मनःपर्यवज्ञानपर्यवाः, तरय मनोमात्रविषयत्वात् तेभ्योऽवविज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः मनःपर्यायज्ञानापेक्षयाऽवधिज्ञानस्य द्रव्यपर्यागतोऽनन्तगुणविषयत्वात्, तेभ्यः श्रुतज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, यतस्तस्य रूप्यरूपिद्रव्यविषयत्वेनानन्तगुण विषयत्वात, तेभ्योऽपि आभिनिवोधिक ज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, यतस्तस्यामिलाप्य द्रव्यादिविषयत्वेन अनन्तगुणविषयत्वात्, तेभ्योऽपि केवलज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः सर्वद्रव्य पर्यायविपयत्वात्तस्य गौतमः अज्ञान विषये ऽल्पबहुत्व - पर्ययज्ञानका पर्याये हैं । क्यों कि सनः पर्व वज्ञान सनोमात्रको विषय करता है । इनकी अपेक्षा अवधिज्ञानकी पर्याय अनन्तगुणी होती हैं । क्योंकि अवधिज्ञान मनः पर्यवज्ञानकी अपेक्षा अनन्तगुणें द्रव्योंको और पर्यायोंको विषय करता है । अवधिज्ञानको पर्यायोंकी अपेक्षा श्रुतज्ञानकी पर्याये अनन्तगुणी हैं क्योंकी श्रुतज्ञान रूपी और अरूपी दोनों प्रकार के द्रव्योंको विषय करता है । इसलिये वह अनन्तगुण विषयवाला कहा गया है । श्रतज्ञानपर्यायों की अपेक्षा आभिनियोधिकज्ञान पर्याये अनन्तगुणी हैं। क्यों कि आभिनियोधिकज्ञान अभिलाप द्रव्यादिको कों विषय करता है. इसलिये वह अनन्तगुणा विपयवाला हो जाता है । इसकी पर्यायोंकी अपेक्षा केवलज्ञानकी पर्याये अनन्तगुणीं हैं । क्यों कि केवलज्ञान त्रिकालवर्ती समस्त द्रव्योंको और उनकी अनन्तपर्यायों को जानता है। अब गौतमस्वामी अज्ञांनके अल्प बहुत्व के विषय में સઘળાથી એછી મન.પર્યવજ્ઞાનની પર્યાય છે કારણકે મનઃપÖવજ્ઞાન મનેામાત્રનેામનનાજ વિષય કરે છે. તેના અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાનની પર્યાયે અનન્તગણી છે કારણકે અવધિજ્ઞાન મન:પર્યવજ્ઞાનની અપેક્ષાથી અનન્તગણુા બ્યાની અને તેની પર્યાયના વિષય કરે છે. અવધિજ્ઞાનની પર્યાયાની અપેક્ષાએ શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાયે અનન્તગણી છે. કારણુંકે શ્રુતજ્ઞાન રૂપ અને અરૂષિ એ પ્રકારના દ્રવ્યોના વિષય કરે છે, તેટલા માટે તે અનન્તગણું વિષયવાળુ કહેવુ છે શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાયાની અપેક્ષાએ અભિનિબેાધિકજ્ઞાનની પર્યાયો અનન્તગણી છે કારણકે અભિનિષેાધિકજ્ઞાન અભિલાષ્ય દ્રબ્યાદિ અને વિષય કરે છે. તેટલા માટે તે અનંતગણા વિષયવાળું થઇ જાય છે. તેની પર્યાયની અપેક્ષાથી દેવળજ્ઞાની પર્યાય અનન્તઞણી છે. કારણુકે કેવળજ્ઞાન ત્રિકાળવતી-ત્રણે કાળના સઘળા દ્રશ્યેાને અને તેની અન ત પર્યાયને જાણે છે પ્રશ્ન :- હવે ગૌતમ સ્વામી અજ્ઞાનના અપમહુવતી Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३८ भगवतीभत्रे विषय' पृच्छति - ‘एएसि णं भंते ! मइअन्नाणपज्जवाण, सुयअन्नाण पजवाणं, विभंगनाणपज्जवाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा ?' हे भदन्त । एतेषां खलु मत्यज्ञानपर्यवाणाम्, श्रुताज्ञानपर्यवाणाम्, विभङ्गज्ञानपर्यवाणाम् च मध्ये कतरे कतरेभ्यो यावत्-अल्पावा वहुका वा, तुल्या वा विशेषाधिका वा वर्तन्ते ? भगवानाह- गोयमा ! सात्योवा विभंगनाण पज्जवा, सुयअन्नाणपज्जवा अणंतगुणा, मइअन्नागपजवा अणतगुणा' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः विभङ्गज्ञानपर्यवाः मत्यज्ञानाद्यपेक्षया तस्याल्पविषयत्वात्, तेभ्यो. ऽनन्तगुणा श्रुताज्ञानपर्यवाः, तेभ्योऽपि मत्यज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, अथ जान्यज्ञानि मिश्रविपयोल्पबहुत्व वक्तव्य तां प्ररूपयितुमाह-एएसिणं भंते! . प्रश्न करते हैं-एएसिं गं भंते ! मइ अन्नाणपज्जवाणं-सुय अन्नाण पज्जनाणं, विभंगनाणपज्जवाण य कयरे कयरहितो जाव विसे साहिया वा' हे भदन्त ! इन मत्यज्ञान पर्यायोंमें, श्रुताज्ञानपर्यायोंमें, विभगज्ञान पर्यायोंमें कौन पर्याये किन पर्यायों से अल्प हैं, कौन पर्यायें किन पर्यायोंसे बहुत हैं, कौन पर्याये कौन पर्यायों के समान हैं और कौन पर्यायें किन पर्यायोंसे बहुत हैं, कौनपर्याये कौन पर्यायोंके समान हैं और कौन पर्याये किन पर्यायोंसे विशेषाधिक हैं। इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा हे गौतम ! 'सब्वत्थोवा विभंगनाणपज्जवा' सबसे कम विभगज्ञानी पर्याये हैं। क्यों कि यह मत्यज्ञानादिको अपेक्षा अल्प विषयवाला होता हैं । इनकी अपेक्षा श्रुतज्ञान की पर्याय अनन्तगुणी होती हैं। इनकी अपेक्षा भी मत्यज्ञानकी पर्याये अनन्तुगुणी होती हैं। अब सूत्रकार ज्ञानो और अज्ञानीकी मिश्र अवस्थामै अल्पबहत्वका प्रतिपाइन करते हैं- इममें गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैंविषयमा प्रश्न ४३ छ 'एएसिं णं भते ! मइअन्नाणपज्जवाणं सुयअन्नाणपज्जवाणं, विभंगनाणपज्जवा णं य कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया वा' हे महन्त ! આ મત્યજ્ઞાનની પયામાં, શ્રતજ્ઞાનના પર્યમાં, વિભ ગજ્ઞાનની પર્યાયામાં કઈ પર્યાય કઈ પર્યાથી અલ્પ છે કઈ પર્યાયે કઈ પર્યાયથી વિશેષ છે કઈ પર્યાયે કઈ पायोनी समान छ मते पर्याय ४४ पर्यायाया विशेषाधि छ ? उत्तर :-'गोयमा' के गौतम । 'सबत्थोवा निभंगनाणपज्जवा' साथी माछी विज्ञाननी પર્યાય છે. કારણકે તે મયજ્ઞાનાદિની અપેક્ષાથી અવિષયવાળી હોય છે. તેની અપેક્ષાથી શુતાપ્સ નની પર્યાયે અનન્તગણી છે તેની અપેક્ષાએ પણ મત્યજ્ઞાનની પર્યાય અનંતગણી છે હવે સૂત્રકાર જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીની મિશ્ર અવસ્થામાં અલ્પબહુવનું પ્રતિપાદન કરે છે. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अताज्ञान प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सु. १२ अष्टादशकालादिवारनिरूपणम् ५३९ आभिणिवोहियणाणपज्जवाणं जान केवलनाणपज्जवाण, मड अम्नाणपज्जवाणं, सुग अन्नाणपज्जवाणं, विभंगनाणपज्जवाणं कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया वा ? ' हे भदन्त ! एतेषां खलु आभिनियो विकज्ञानपर्याणां यात् केवलज्ञानपर्यवानाम्, मत्यज्ञानसूर्यमाणाम् श्रुताज्ञानपर्यवानाम् विभङ्गज्ञानपर्यवाणाम् मध्ये कतरे पर्ययाः कतरेभ्यः पर्यवेभ्यो यावत् अल्पावा, चहुकावा, तुल्यावा. विशेषाधिका वा भवन्ति, भगवानाह - गोयमा ! सन्वत्थोवा मण- पज्जवनाणपज्जत्रा. विभंगनागपज्जत्रा, अनंतगुणा ओहिनाणपज्जवा. अनंत गुणा, सुयअन्नाणपज्जचा अनंत गुणाः सुयनाणपज्जवा विसे माहिया' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः मनः पर्यवज्ञानापर्यायाः, तस्य मनोमात्रविषयत्वात् तेभ्योऽपि त्रिभङ्गज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, मनःपर्यवज्ञ नपर्यायापेक्षया विभङ्गज्ञानस्य 'एएसिंगं भंते! आभिणिदोहियनाणपजवाणं जाब केवलनागपज्जचाणं म अन्नाणपज्जवाणं, सुयअन्नाणपज्जवाणं, विभगनाणपज्जवाणं कमरे करे हिंतो जाव विसेसाहिया वा' हे भवन्त ! इन आभिनिबोधिज्ञान पर्यायोंमें यावत् केवलज्ञान पर्यायोंमें, मत्यज्ञात पर्यायोंमें, पर्यायों में विभंगज्ञान पर्यायोंमें कौन पर्याये किन पर्यायोंसे अल्पहैं ? बहुत हैं ? तुल्य हैं ? और कौन पर्यायें किन पर्यायौसे विशेपाविक हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोमा' हे गौतम! 'सन्वत्थोवा मण अनंतगुणा, ओहिनाणपज्जवा पज्जवनाणपज्जवा, विभंगनाणपजवा अनंतगुणा, सुय अन्नाणपज्जवा अणूंनगुणा, सुयनागपूजवा विसेस हिया' सबसे कम मनःपर्यवज्ञानकी पर्याये हैं | क्यों कि यह मनोमात्रको विषय करनेवाला होता है । इनकी अपेक्षा विभंगज्ञानकी पर्यायें प्रश्न :- एएसि णं ते! आभिणिवोहियनाणपज्जवाणं जात्र केवलनाणपज्जनाणं, मइअन्नाणपज्जवाणं, सुयअन्नाणपज्जवाणं, त्रिभंगनाणपज्जवाणं करे करे तो जात्र विसेसाहिया वा' हे भगवन् ! या मलिनियोषिष्ट ज्ञाननी पर्यायाभा-यावत्-देवजज्ञाननी पर्यायां, भत्यज्ञाननी पर्यायाभा, श्रुताज्ञाननी पर्यायाभा, વિભગજ્ઞાનની પર્યાયામા કઈ પર્યાયે કઇ પર્યાયેાથી અલ્પ છે ! વિશેષ છે ? તુલ્ય સમાન ' गोयमा' गौतम् ! છે અને કઇ પર્યાય કઇ પર્યાયાથી વિશેષાધિક છે ? ઉત્તર ઃसन्वत्थोवा मणपज्जवनाणपज्जचा, विभंगनाणपज्जत्रा अनंतगुणा, ओहिमाणपज्जवा अनंतगुणा, सुयनाणपज्जना विसेसाहिया ' બધાથી ઓછી મન પ`વજ્ઞાનની પર્યાએ છે. કારણકે તે મને માત્રને વિષય કરવાવાળુ' છે. તેની અપેક્ષાથી વિભગજ્ઞાનની પર્યાયે અનન્ત છે. કારણકે આ જ્ઞાન सुयअन्नाणपज्जवा अनतगुणा, - 6 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - भगवतीमत्र बहुतमविषयत्वात्, तथाहि-विभङ्गज्ञानम् ऊर्वाऽधःउपरिमगवेयकप्रभृतिसप्तमनारकपृथिव्यन्ते क्षेत्रे तिर्यक् चासंख्यातद्वीपसमुद्ररूपे क्षेत्रे यानि रूपिद्रव्याणि तानि कानिचिन्जानाति, काश्चित्तत्पर्यायश्चि, तानि च मनःपर्यवज्ञानविषयापेक्षयाऽनन्तगुणानि, तेभ्योपि अवधिज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः अवधिज्ञानस्य सकलरूपिद्रव्यप्रतिद्रव्यासंख्यतिपर्यायविषयकत्वेन विभङ्गापेक्षया अनन्तगुणविषयत्वात्. तेभ्यः श्रुताज्ञानपर्यवा अनन्तगुणाः श्रुताज्ञानस्य श्रुतअनन्तगुणी होती हैं । क्यों कि यह ज्ञान मनःपर्यवज्ञानकी पर्यायोंकी अपेक्षा बहुतम विषयवाला होता है, विभंगज्ञान ऊपर नीचे तथा उपरिमग्रैवेयकसे लेकर सप्तमनस्कतकके क्षेत्र में एवं तिर्य ग्लोकमें असंख्यात द्वीप समुद्ररूप क्षेत्रमें वर्तमान जो रूपी द्रव्य हैं उनमें से कितनेक रूपी द्रव्योंको जानता है और उनकी कितनेक पर्यायोंको जानता है। ये सब रूपी द्रव्य और पर्याये जो कि विभगज्ञानको विषयभूत हैं मन:पर्यवज्ञानकी पर्यायऑकी अपेक्षा अनन्तगुणी हैं। इनलेभी अवधिज्ञानकी पर्याये अनन्तगुणी हैं, क्यों कि अवधिज्ञान समस्तरूपी द्रव्यों में से हर एक रूपी द्रव्यकी असंख्यात पर्यायोंको जानता है । इमलिये बह विभंगज्ञान की अपेक्षा अनन्तगुणा विषय वाला होता है । अवधिज्ञान की पर्यायों की अपेक्षा श्रतज्ञानकी पर्याये अनन्तगुणी हैं क्योंकि श्रतज्ञानकी तरह श्रुनाज्ञान सामान्यरूपसे समस्त मूर्त और अमूर्त द्रव्यको और उनकी सर्वपर्यायोंको जानता है इसलिये वह अवधिज्ञानको पर्यायोंकी अपेक्षा अनन्तगुणी पर्यायोंवाला कहा મન.પર્યવજ્ઞાનનાં પર્યા ની અપેક્ષાએ બહત્ત વિષયવાળું હોય છે, વિભાગજ્ઞાન ઉપર, નીચે તધા પતિ પ્રીવેયકથી લકને સાતમા નરક પર્વતના ક્ષેત્રમાં, તેવી જ રીતે [ ચં ચલોકમાં સ ખ્યાત્ દ્વીપ સમુદ્રરૂપ ક્ષેત્રમાં વર્તમાન જે રૂપિદ્રવ્ય છે. તેમનામાંથી કેટલાક રૂપિ દ્રવ્યને જાણે છે અને તેની કેટલીક પર્યાને જાણે છે. આ બધા રૂપિ દ્રવ્ય અને પર્યાયે જે વિભ ગજ્ઞાનથી વિધ્યભૂત થયેલા છે તે મન:પર્યવ જ્ઞાનની પર્યાની અપેક્ષાથી અને તગણું છે તેનાથી પણ અવધિજ્ઞાનની પર્યાય અનંતગણી છે, કારણકે અવધિજ્ઞાન સમસ્ત રૂપી દ્રામાંથી દરેક રૂપિ દ્રવ્યની અસ ખ્યાતુ પર્યાને જાણે છે. તેથી તે વિર્ભાગજ્ઞાનની અપેક્ષાએ અનંતગણું વિષયવાળુ છે અવધિજ્ઞાનની પર્યાયની અપેક્ષા શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાયી અનંતગણું છે. કારણકે શ્રુતજ્ઞાનની જેમ શ્રુતજ્ઞાન સામાન્યરૂપથી સઘળા મૂર્ત અને અમૂર્ત દ્રવ્યોને તથા તેની સઘળી પર્યાયોને જાણે છે. તેથી જ તે અવધિજ્ઞાનની પર્યાયોની અપેક્ષાએ અનંતગણું પર્યાયોવાળું કહ્યું છે. તેની અપેક્ષાથી શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાયો વિશેષાધિક છે. કારણકે સૂતાનાન દ્વારા જે પર્યાયો વિષયભૂત થયેલી Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.२ सू. १२ अष्टादशकालादिद्वारनिरूपणम् ५४१ ज्ञानवदोघादेशेन समस्त मृर्तामृर्तद्रव्यसर्वपर्यायविषयत्वेन अवधिज्ञानापेक्षयाऽनन्तगुणविषयत्वात्, तेभ्यः श्रुतज्ञानपर्यवाः विशेपाधिकाः केपाश्चित श्रुताज्ञानाविषयोभूतपर्यायाणां विषयीकरणात, ज्ञानत्वेन तम्य स्पष्टावभासत्वात, 'मइअन्नाणपजवा अणंतगुणा, आभिणिवोहियनाणपजवा विसेसाहिया केवलनाणपज्जवा अणंतगुणा' तेभ्योऽपि श्रुतज्ञानपर्यवेभ्यः मत्यज्ञानपर्यायाः अनन्तगुणाः, श्रुतज्ञानस्य अभिलाप्य वस्तुमात्रविपयत्वेन अल्यविषयत्वात्, मत्यज्ञानस्य तदनन्तगुणानभिलाप्यवस्तुमात्रविषयकत्वेन वह विषय फत्वात, तेभ्योऽपि आभिनिवोधिकज्ञानपर्यवा विशेषाधिका भवन्ति, केपांवित् मत्यज्ञानविषयीकृतानामपि सावानां विषयीकरणात्, तस्य हि गया है । इनकी अपेक्षा श्रुतज्ञानकी पर्याये विशेपाधिक हैं। क्यों कि श्रुनाज्ञान द्वारा जो पर्याये विषयभूत नहीं होती हैं उन पर्यायोंको यह श्रुतज्ञान विषयभूत करता हैं अतः श्रुताज्ञानकी अपेक्षा श्रुतज्ञान की पर्यायें विशेषाधिक कही गई हैं। श्रुतज्ञान सम्यकज्ञानरूप होनेसे उसके द्वारा विषयभूत हुए पदार्थोंका उसले स्पष्ट अवभास होता है, श्रुताज्ञानद्वारा अपने विषयभूत पदार्थोंका स्पष्ट प्रतिभास नहीं होता है । 'मा अनाणपज्जवा अणंतगुणा, आभिणियोहियनाणपजवा विसेसाहिया, केवलणाणपज्जवा अणंतगुणा' मत्यज्ञानकी पर्यायें श्रुताज्ञानको पर्यायोंकी अपेक्षा अनन्तगुणो होती हैं। क्योंकि श्रुतज्ञान अभिलाप्य वातुमात्रको विषय करता है इसलिये वह अल्प विषय. वाला होता है। और सत्यज्ञान श्रुतज्ञान के विषयभूत अभिलाप्य वस्तुमात्रसेमी अनन्त गुणें अभिलाप्य बस्तुमात्रको -विषय करता है इसलिये वह वहु विपथ वाला होता है मत्यज्ञानकी पर्यायोंकी अपेक्षा आभिनिबोधिकज्ञान पर्यायें विशेषाधिक हैं। क्योकि मतिज्ञान मत्यज्ञान द्वारा अविषयीभूत નથી તે પર્યાયોને આ શ્રતજ્ઞાન વિષયભૂત કરે છે. હવે કૃતજ્ઞાનની અપેક્ષા પ્રતાનની પયોયા વિશેષાધિક કહેલી છે. શ્રુતજ્ઞાન સમ્યકજ્ઞાન રૂપ હોવાથી તેના દ્વારા વિષયભૂત થયેલા પદાર્થોનું તેનાથી સ્પષ્ટ આભાસ થાય છે, સૂતાજ્ઞાન દ્વારા પિતાના વિષયભૂત पहानु २५ट प्रतिमिम थ नयी. ' मइअन्नाणपज्जा अणंतगुणा, आभिणिवोहियनाणपजवा पिसेसाहिया, केवलणाणपज्जवा अणंतगुणा' भत्यमाननी પર્યાયો થતાજ્ઞાનની પર્યાયોની અપેક્ષાએ અનંતગણી છે. કારણકે અતજ્ઞાન અભિલાપ્ય વધુ માત્રને વિષય કરે છે તેથી તે અલ્પ વિષયવાળું હોય છે અને આત્મજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનના વિષયભૂત અસિલા માત્રથી પણ અનંતગણવાળા અભિલાખ વસ્તુમાત્રને વિષય કરે છે. તેથી તે બહુ વિષયવાળું છેઅત્યજ્ઞાનની પાયોની અપેક્ષાએ આભિનિબોધિજ્ઞાનની Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे आभिनिबोधिकज्ञानम्य मत्यज्ञानापेक्षया स्फुटतरत्वात्, तेभ्योऽपि केवलज्ञानपर्यवाः अनन्तगुणाः, सर्वाद्धाभाविनां समस्तद्रव्यपर्यायाणाम् अनन्यसाधारणावभासनात् इति । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्य स्वीकुर्वन्नाह'सेवं भंते ! सेवं भंते !' ति । हे भदन्त ! तदेवं भगवदुक्तं सर्वे सत्यमेव, हे भदन्त ! भगवदुक्त सर्व सत्यमेव वर्तते इति भावः ||१२|| || इति अष्टमशतकस्य द्वितीयोदेशकः समाप्तः ||८ - २ || ५४२ हुई कितनीक पर्यायोंको विषय करता है । कारण इसका यह है कि मतिज्ञान सम्यगुज्ञानरूप होता है अतः वह मत्यज्ञानकी अपेक्षा -अपने विषयका स्फुटतररूपसे अवभासक होता है । क्योंकि बह स्वय भी उसकी अपेक्षा स्फुटर होता है । मतिज्ञानकी पर्यायों की अपेक्षा केवलज्ञानकी पर्याये अनन्तगुणी होती हैं क्योंकि सर्वाद्वाभावी त्रिकालवर्ती समस्त द्रव्य और उनकी पर्यायोंका बह अनन्य साधारणरूपसे अवभासक होता है- अब अन्त में गौतम भगवान् के कथन को स्वीकार करते हुए कहते हैं- 'सेवं भते ! सेव भते ! त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ! ने जो कहा है वह सर्वथा सत्य ही है- हे भदन्त ! वह सर्वथा सत्य ही है । ऐसा कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थानपर विराजमान हो गये ।। १२ । जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत ' भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके आठवें शतक के दूसरा उद्देशक समाप्त ॥ ८२ ॥ પર્યાયો વિશેષાધિક છે. કાણુકે મતિજ્ઞાન મત્યજ્ઞાનથી વિષભૂત ન થઇને કેટલીક પર્યાયાના વિષય મનન કરે છે. તેનુ કારણ એ છ કે મતિજ્ઞાન સમ્યગજ્ઞાનરૂપ હોય છે. હવે તે સત્યજ્ઞાનની અપેક્ષાએ પૉત પેાતાના વિષયના સ્ફુટતર રૂપથી અવભાસવાળું આભાસવાળું – હાય છે. કારણકે તે પેાતે જ તેની અપેક્ષાએ સ્ફુટતર છે. મતિજ્ઞાનની પર્યાયોની અપેક્ષાએ કેવળજ્ઞાનની પર્યાયો અન તગણી છે કારણકે સ`ભાવી ત્રિકાલવાળી ( ત્રણે કાળની ) સધળા દ્રવ્ય અને તેની પર્યાયોની તે અનન્ય સાધારણરૂપથી આભાસ કરાવનાર હાચ हवे अतभा गौतम स्वाभी लगवानना उथना स्वीतां हे छे - 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति ' हे भगवान् ! याच हेवानुप्रिये ने मधु छे ते सर्वथा सत्य छे હે ભગવાન ! તે સથા સત્ય જ છે. એમ કહીને ગૌતમ સ્વામીયાવત–પેાતાના સ્થાનપર વિરાજમાન થયા ॥ १२ ॥ જૈનાચાય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આઠમા શતકના બીજે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૮–૨ Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथ तृतीयोदेशकः प्रारभ्यते अष्टमशतकस्य तृतीयोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ॥ वृक्षमकाराः, संख्यात जीववन्तो वृक्षाः, एक वीजवन्तो वृक्षाः, अनेक वीजवन्तो वृक्षाः, अनन्तजीववन्तो वृक्षाः कस्यचिदपि जीवरूप द्विधा, त्रिधा, संख्यातधावाच्छिन्नोऽपि तन्मध्यभागो जीवमदेोः स्पृष्ट. एच, किन्तु जीवमदेशः शस्त्रादिभिर्नच्छेद्यो भवति, ततो रत्नप्रभादि पृथिवी निरूपणम्, वाथानौ - रत्न प्रभा, शर्कराममा, वालुका प्रभा, पङ्कममा, धूमामा, तमःप्रभा, तमस्तमः प्रभा, ईपत् प्राग्भारा (सिद्धशिला) च तासां चरमाचर सान्तनिरूपणम् । आठवें शतकका तीसरा उद्देशक प्रारंभ इस अष्टम शतक के तृतीय उद्देशकका विषयविवरण संक्षेपसे इस प्रकार से है- वृक्षोंके भेद संख्यात जीववाले वृक्ष असंख्यात जीववाले वृक्ष एक वीजवाले वृक्ष, अनेक बीजवाले वृक्ष, अनन्त जीववाले वृक्ष किमी भी जीवके दो टुकडे हो जाने पर, तीन टुकडे हो जाने पर, संख्यात टुकडे होजाने पर उस जीवका मध्यभाग जीव प्रदेशों से स्पृष्ट ही बना रहता हैं- कारण - जीवप्रदेश शस्त्रादिकों द्वारा छिदत्ता नहीं है । इसका भी कारण यह है कि शस्त्रादिकोंका असर उस पर नहीं होता है। इसके बाद रत्नप्रभा आदि पृथिवियोंका निरूपण ये पृथिवियां हैं रत्नम आपृथिवी, शर्कराम सापृथिवी, वालुकामभा पृथिवी, पङ्कप्रभापृथिवी, धूसमभापृथिवी, तसःमभापृथिवो, तमस्तमप्रभा पृथिवी और ईषत्प्राग्भारापृथिवी (सिद्धशिला) इनके चरमावरमान्तका निरूपण. આઠમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશકના પ્રારભ આ આઠમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશકનું વિષય વિવરણું સક્ષિપ્તમા આ પ્રકારે છે. વૃક્ષોને ભેદ, સખ્યાત જીવવાળા વૃક્ષ, અસંખ્યાત જીવવાળા વૃક્ષ, એક છત્રવાળા વૃક્ષ, અનેક જીવવાળા વૃક્ષ, અનન્ત જીવવાળા વૃક્ષ, કાઈપણ જ્વના બે ટુકડા થવાથી, ત્રણ ટુકડા થવાથી, સંખ્યાત ટુકડા થવાથી તે જીવના મધ્યભાગ વ પ્રદેશથી સૃષ્ટ જ ખની રહે છે કારણ જીવ પ્રદેશ આદિકાથી છેદાતેા નથી તેનુ પણ આ કારણુ કે શસ્ત્રાદિકાની અસર તેના પર થતી નથી તે પછી રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીનુ નિરૂપણુ આ પૃથ્વીએ मा छे.- रत्नप्रभा पृथ्वी, शर्करायला पृथ्वी, वायुमाप्रमा पृथ्वी, पंअला पृथ्वी, ધૂમપ્રભા પૃથ્વી, તમઃપ્રભા પૃથ્વી, તમતમપ્રભા પૃથ્વી અને ષષ્ઠાનૂભારા પૃથ્વી [સિદ્ધગ્નિલા] તેમના ચર અને અચર અતનુ નિરૂપણુ Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४४ भगवतीस्त्रे वृक्षविशेषवक्तव्यता मूलम्- "कइ विहाणं भंते ! रुक्खा पण्णत्ता ? गोयमा ! तिविहा रुक्खा पण्णत्ता, तं जहा - संखेजजीविया, असंखेजजीविया, अणंतजीविया, से कि तं संखेज्जजीविया ? संखेज्जजीविया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा-ताले-तमाले, तकलि तेतलि, जहा पन्नपणाए जाव नालिएरी, जे यावन्ने तहप्पगारा, सेत्त संखेज्जजीविया, से किं तं असंखेज्जजीविया ? अ-. संखेजजीविया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-एगट्रियाय, बहुट्रियाय, से किं तं एगटिया ? एगट्रिया अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा निवंब जंबु० एवं जहा पन्नवणापए जाव फला बहुबीयगा, से तं बहुवीयगा, सेतं असंखेज्ज जीविया, से कितं अणंतजीविया ? अणंतजीविया अणेगविहा पण्णत्ता, तंजहा-आलुए, मूलए, सिंगवेरे, एवं जहा सत्तमसए जाव सीउण्हे सिउंढी, मुसंढी, जे यावन्ने तहप्पगारा, सेतं अणंतजीविया ॥सू०१॥ छाया-ऋतिविधाः खलु भदन्त ! वृक्षाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रिविधाः वृक्षाः प्रजप्ताः, तद्यथा-संख्येयजीविकाः, असंख्येयजीविकाः, अनन्तजीविकाः, वृक्षविशेषवक्तव्यता'कहविहाणं भंते ! रुक्खा पण्णत्ता' इत्यादि । सूत्रार्थ- काविहा णं भते ! रुक्खा पण्णत्ता) हे भदन्त ! वृक्ष कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिविहा रुक्खा पण्णत्ता) वृक्ष तीन प्रकारके कहे गये है । (तंजहा) जो इस तरहसे हैं (संखेज - वृक्ष विशेषतुं पत०५ :'कडविहाणं भंते ! रुक्खा पण्णत्ता' या सनाथ - 'काविहाणं भते ! रुक्खा पण्णत्ता' HErd! वृक्ष [I]Hi Mean Ali छ ? 'गोयमा' गौतम! 'तिविहा रुक्खा पण्णचा' वृक्षना र Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टोका श.८ उ.३ म. १ वृक्षविशेषनिरूपणम् ५४ 'तत कि ते संख्येयजीविकाः ? संख्ये यजीविकाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा -तालः, तमालः, तक्कलिः, तेतलिः, यथा प्रज्ञापनाया यावत् नारिकेरिः, ये चाप्यन्ये तथाप्रकाराः, तदेतत् संख्येयजीविकाः, तत् किंते असंख्येयजोविकाः. अस ख्येयजीविकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, नघया एकास्थिकाच, वह स्थिकाच, तत् किं ने एकास्थिकाः ? एकास्थिकाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, जीविया, असंखेजजीविया, अणंतजीविया) संख्यात जीववाले असंख्योत जीववाले और अनन्त जीववाले (से किं तं संखेजजीविया) हे भदन्त! सख्यात जीववाले वृक्ष कितने प्रकार के कहे गये हैं ? (सखेजजीवियाअणेगविहा पण्णत्ता) हे गौतम! संख्यात जीववाले वृक्ष अनेक प्रकार के कहे गये हैं। (तंजहा) जो इस तरहसे हैं (ताले, तमाले, तक्कलि, तेतलि, जहा पन्नवणाए जाव नालिएरी जे यावन्ने तहप्पगारा -सेत्त संखेजजीविया) नाड, तमाल, तकलि, तेतलि आदि वृक्ष जैसे कि नलियेरी तक प्रज्ञापना सूत्र में कहे गये हैं। इनके सिवाय इग्नी प्रकार के और भी वृक्ष सख्यात जीव वाले जानना चाहिये । इस तरह ये संख्यात जीववाले वृक्ष हैं । (ले किं तं असखेजजीविया) हेभदन्त! असंख्यात जीववाले वृक्ष कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (असंखेज्जजीविया दुविहा पण्णत्ता) हे गौतम! असंख्यात जीववाले वृक्ष दो प्रकारके कहे गये हैं । (तंजहा) जैसे (एगहियाय बहुधीयाय) एक बीजवाले और वहुवीजवाले । (से किं तं एगठिया य) हे भदन्त ! एक घीजबाले ५२ ' तं जहा' रे सा प्रभार छ 'संखेज्जजीविया, असंखेज्जजीविया, अणंतजीविया' से ज्यात पणा सस स्यात् वाणा भने मनन्त वा 'से कि तं संखेज्जजीविया लगवन् सध्यात जागा वृक्ष zal Rना ४सा छे? संखेज्जजीरिया अणेगविहा पण्णत्ता' गौतम ! सध्यात व वृक्ष मने प्रारना ४६॥ छ ' तं जहाभ 'ताले, तमाले, तकलि, तेतलि जहा पनवणाए जाव नालिएरी जे यावन्ने तहप्पगारा - सेत्तं संखेज्जजीविया' તાડ, તમાલ, તકલિ, તેતળી, આદિ ઝાડ જેવાકે નાળિયેરી સુધીના પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલાં છે તે સિવાય આ પ્રકારના બીજા પણ ઝાડ સખાત્ જીવવાળા જાવા જોઇએ भावी रीत मा सण्यात वाणा [१क्ष ] छे.' से किं तं असंखेन्जजीविया, मान्त ! असभ्यात् ॥ वृक्ष 241 VIRना हेवाय छे ? 'असंखेज्जजीविया दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! मसच्यात् ॥ वृक्ष ना ४सो छ 'तं जहा' वा 'एगट्ठिया य बहुचीयाय' मी/वाणा भने मgvilarati से कि त एगडिया य 'महन्त ! मे मीपणा 3 21 प्रा२ना हाय छ ! H Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ५४६ तद्यथा - निम्ब-आम्र-जम्बू एवं यथा मज्ञपनायां यावत् फलानि बहुवीजकानि, तदेतानि वहुवीजकानि तदेते असंख्येयजीविकाः, तत् किंते अनन्तजीविकाः १ अनन्तजीविकाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - आलूकम्, मूलकम, श्रृङ्गवेरम्, एवं यथासप्तमशतके यावत् सिंहकर्णी मिउण्डी, मुमुण्ढी, ये चाप्यन्ये तथा प्रकाराः, तदेते अनन्तजीविकाः । सू. १ ॥ वृक्ष कितने प्रकार के होते हैं ? ( एगट्टिया अणेगविहा पण्णत्ता) हे गौतम! एक बीजवाले वृक्ष अनेक प्रकारके होते हैं (तंजहा) जैसे- (निवं- ब जम्बु एवं जहा पनवणापर जाव फला बहुबीयगा से तं बहुवीयगा) नीम, आम्र, जामुन इत्यादि प्रज्ञापना सूत्रके प्रज्ञापना पदमें कहे गये अनुसार बहुबीजवाले फल तक जानना चाहिये । इस तरह ये बहुबीजवाले वृक्ष हैं (से तं असंखेज्जजीविया) यहां तक असंख्यात जीववाले वृक्षोंका वर्णन किया (से किं तं अनंतजीविया) हे भदन्त ! अनन्त जीववाले वृक्ष कितने प्रकारके कहे गये हैं ? (अनंतजीविया अणेगदिहा पण्णत्ता) हे भदन्त ! अनन्त जीववाले वृक्ष अनेक प्रकारके कहे गये हैं । (तं जहां) जैसे- (आलुए, मूलए, सिंगवेरे, एवं जहा सन्तमसए, जाव सीउण्हे, सिउंदी, मुसंडी, जे यावन्ने तहप्पगारासेत अनंतजीविया) आलू, मूली, अदरख, इत्यादि जैसा कि सप्तम शतक में यावत् मिउढी, सुसुढी तक कहा गया है- वैसा ही यहाँ पर जानना चाहिये । इसी तरहके जो और वृक्ष हैं वे भी अनन्त एगडिया अगवा पण्णत्ता' हे गौतम! मे श्रीवाना वृक्ष भने अारना હાય છે तं जहा ' ने 'निंबं वजंबु एवं जहा पण्णत्रणापए जावफला बहुवीयगा से बहुवीयगा ' भिडे, मांगो, लघु धत्याहि प्रज्ञापना सूत्रना પ્રજ્ઞાપના પદમા કહેવાઇ ગયા પ્રમાણે બહુબીજવાળા ફળ સુધી જાણવા. આવી રીતે આ महुमीनवाणा वृक्ष छे 'सेत्तं अस खेज्जजीविया' सहीं सुधी अस यात लववाणा वृक्षोनुं वर्शन यु' ' से किं तं अनंतजीविया ' हे लहन्त | अनंत लववाजा वृक्षना डेंटला प्रहार छे ? ' अनंतजीत्रिया अणेगविहा पण्णत्ता 3 हे गौतम ! भ्भन्नतलववाणा वृक्ष भने अझरना छे. 'तं जहा ' ? मूलए, सिंगवेरे, एवं जहा सत्तमसए, जान मुसंडी, जे यावन्ने तहप्पगारा से त अनंतजीविया 6 , भालू, भूजा, माहू પ્રત્યાદિ જેવાકે સાતમા શતકમાં-યાત્ સિઉંઢી, મુસુંઢી સુધી કહેવાઇ ગયું છે – તે २ 6 म सीउण्हे, आलुए, सिउ ढी Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका २.८ उ. ३ सू १ वृक्षविशेष निरूपणम् ૪૭ टीका-पूर्व द्वितीयोदेशके आभिनिवोधिकादिक ज्ञानं पर्यायतः मरुपितम् तेन च वृक्षादयोऽर्था ज्ञायन्ते अनस्तृतीयांश के ज्ञानविषयान् वृक्ष विशेषान् प्ररूपयितुमाह- ' कडविहाण भंते ! रुक्खा पण्णत्ता ? ' गौतमः पृच्छति - हे भवन्त ! कतिविधाः कियत्मकाराः खलु वृक्षाः प्रतप्ताः ? सगवानाह - 'गोयमा ! तिन्हिा रुक्खा कृष्णना' हे गौतम ! त्रिविधाः वृक्षाः प्रज्ञता, तं जहा - मखेज्जजीविया, असंखेज्जजीविया, अनंतजीविया ' तथथा - संख्येयजीविकाः, असंख्येयजीविकाः अनन्तजीविकाः, तर सख्येयाः संख्याता जीवा सन्ति एषु ते मख्येयजीविनः त एव सख्येयजीविगः जीववाले वृक्ष जानना चाहिये | इस तरह अनन्तजीववाले वृक्ष कहे गये हैं । टीकार्थ- पहले द्वितीय उद्देश में अभिरिवोधिक ज्ञान आदिका निरूपण पर्यायकी अपेक्षासे किया गया है - ज्ञानसे वृक्षादिक अर्थ-पदार्थ जाने जाते हैं इसलिये इस तृतीय उद्देशक में ज्ञान के विषयभूत वृक्षविशेषों की प्ररूपणा करने के लिये सूत्रकार कहते हैंइसमें गौतम स्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'कड विहाणं अते ! रुक्खा पण्णत्ता' हे भदन्त ! वृक्ष कितने प्रकार के कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोमा ' हे गौतम! 'तिहा मक्खा पण्णत्ता' वृक्ष तिन प्रकार के कहे गये हैं ! ' तं जहा ' वे इस तरह से हैं - ' संखेज्जजीविया, अस खेज्जजीविया, अनंतजीविया ' संख्यात जीववाले, असंख्यात जीववाले, और अनन्तजीववाले । संख्यात जीव जिनमें होते हैं वे सख्यात जीवी हैं- सख्यात जीवीही પ્રમાણે અહીં પણ જાણવુ આ પ્રમાણે જે બીજા વૃક્ષે છે તે પણુ અનન્તજીવવાળા વૃક્ષ ગણવા-જાણવા આમ અનંતજીવવાળા વૃક્ષ કહેલા છે " ટીકાથ ઃ- પહેલા બીજા ઉદ્દેશકમાં લિનિબેધિક જ્ઞાનાદિનુ નિરૂપણ પર્યાયોની અપેક્ષાથી કરવામાં આવ્યુ છે જ્ઞાનથી વૃક્ષાદિક અર્થ-પદાર્થો જાણી શકાવ છે તેટલા માટે આ ત્રીજા ઉદ્દેશકમા જ્ઞાનના વિષયભૂત થયેલા વૃક્ષવિશેષાની પ્રરૂપણા કરવા માર पृछ्यु छे : 'कविहाणं भत्ते ! सुत्रभर उद्धे छे }-साभा गौतम स्वामी प्रभुने वृक्ष साहारा कक्खा पण्णत्ता ' डे अन्त! छु ' गोयमा 'डे गौतम! 'तिविहा रुक्खा पण्णत्ता 6 C त जहा ' ते या प्रभा जीविया ' सा है ? तेना उत्तरमा प्रभु " ઝાડના ત્રણ પ્રકાર છે संखेज्जजीविया, असंखेज्जजीविया, अनंत સખ્યાત જીવવાળા, અસ ખ્યાત વાળા અને અન તજીવવાળા એમ ત્રણ Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४८ भगवतीसूत्रे संख्यातजीववन्त इत्यर्थः, एत्रम् असंख्येया जीवा सन्ति एषु ते अस ख्येयजीविकाः अस ख्यातजीववन्तः, अनन्तजीवाः सन्ति एषु ते अनन्तजीविकाः, अनन्त जीववन्त इति भावः, गौतमः पृच्छति - 'से किं तं संखेज्जजीविया ? हे भदन्त ! तत् अथ किंते संख्यातजीविकाः ? कतिविधाः संख्यातजीववन्तो वृक्षाः ? इति प्रश्नः | भगवानाह - खेज्जजीविया अणेगविद्या पण्णत्ता' हे गौतम! संख्यात जीवarat वृक्षाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तं जहा - ताले तमाले तक्कलि, तेतलि जहा पण्णत्रणाए जाव नालिएरी' तद्यथा - तालः, तमाल:- पर्वतीयतरुविशेषः नक्कलि :- वलयाकारसघन पल्लवशालिवृक्ष विशेषवाचक तक्कलिरिति देशीयः शब्दः, तेतलिः वृक्षविशेषः, यथा प्रज्ञापनायां प्रतिपादितं तथा अत्राऽपि संख्यात जीविक हैं । असंख्यात जीवजिनमें होते हैं, वे अस ख्यात जीवी हैं- असंख्यात जीवी ही असंख्यात जीविक हैं । इसी तरह से अनंतजीव जिनमें होते हैं वे अनन्तजीवी हैं- अनन्तजीवी ही अनन्तजीविक हैं ! , अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं- 'से किं तं स खेज्जजीविया ' हे भदन्त । संख्यात जांबिक म ख्यात जीववाले वृक्ष कितने प्रकार के होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' सखेज्जजीविया अगविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! लख्यात जीववाले वृक्ष अनेक प्रकार के होते हैं ' तं जहा ' जो इस तरह से हैं 'ताले, तमाले, कलि. तेतलि जहा पण्णवणाए नालिएरी ' ताल, तमाल- पर्वतीयतरुविशेष, कलि-वलयाकारबाले सघन पल्लवों पत्रोंसे सुशोभित वृक्ष विशेष, तेल वृक्ष विशेष ! 'तक्कलि ' यह देशीय शब्द है । जैसा પ્રકારના હોય છે. સ ખ્યાત જીત્ર જેનામાં હોય છ તે જે સખ્યાત જીવી છે સખ્યાત જીવ જ સ ખ્યાત્ જીવીક છે. અસ ખ્યાત જીવ જે વૃક્ષોમાં હાય છે તે અસંખ્યાતજીવી છે, અમ ખ્યાત્ જીવી અસ ખ્યાત્ જીતીક છે. આ પ્રમાણે અનંતજીવ જેનામાં છે તે અન તજીવી છે – અર્થાત્ અનંતજીવીજ અન તવીક છે. પ્રશ્ન से किं तं संखेज्जजीविया ' हे भगवान् | સંખ્યાત્ જીવીક - સ ખ્યાત જીવવાળા વૃક્ષ કેટલા પ્રકારના હાય છે ? ઉત્તર ઃ– संखेज्जजीविया अणेगविहा पण्णत्ता' हे गौतम! संख्यात् लववाजा वृक्ष भने प्रारना રાય છે " तं जहा 3 भः ' ताले, तमाले, तक्कलि तेतलि जहा पण्णत्रणापए नालिएरी ' ताड, तभास, पर्वतीय, तरुविशेष, तछति-वणीमाना आहारवाणा सघन यहस्रवे!-यानाथी सुशीलित वृक्ष विशेष, तेत्तसि-वृक्ष विशेष 'तक्कलि ' આ દેશી સખ્ત છે. જેવું પ્રજ્ઞાપનામાં પ્રતિપાદિત કર્યુ છે. તેવુંજ અહીં પણ સમજવું. આ વિષય w " - - Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४९ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.३ सू १ वृक्षविशेषनिरूपणम् योध्यम्, तदवधिमाह-यावत्-नारिकेरिः, नारिकैरिक्षपर्यन्तं वक्तव्यमित्यर्थः तथाहि-प्रज्ञापनायाम-'ताले; तमाले, तक्कलि, साले य सालकल्लाणे । सरले जायइ, केयइ, कंदलि तह चम्मरक्खेय ॥१॥ भुयरुक्खे हिंगुरुक्खे लवंगरक्खे य होइ बोद्धव्वे । पूयफली खज्जूरी बोद्धव्वा नारिएरी य ॥२॥ ताला, तमाला, तक्कलिः, तेतलिः, सालश्च, सालकल्याणम् । सरलः, जावइ, केतकिः, कदलीतथा चर्मवृक्षश्च ॥१॥ भूर्जवृक्षः, हिगुवृक्षः, लवक्षः, भवति बोद्धव्यः । पूगफली, खजूरी, बोद्धव्या, नारिकेरिश्च ॥२॥ इति । 'जायइ' इति वृक्ष विशेषवाचको देशीयः शब्दः जे यावन्ने तहप्पगारा: सेत्त संखेज्जजीरिया' ये चाप्यन्ये तथामकाराः तत्सदृशाः वृक्षविशेपास्ते प्रज्ञापना में प्रतिपादित किया गया है- वैसाही यहां पर भी जानना चाहिये। यह विषय कहां तक वहां पर जानना चाहिये-तो इसके लिये कहा गया है कि नारिकेलि वृक्ष पर्यन्त यह विषय वहां पर कहा गया है-सो यहां पर भी सख्यात जीववाले वृक्षों के प्रकरण में उसे नारिकेरि वृक्ष पर्यन्त ग्रहण कर लेना चाहिये ! अर्थात् मज्ञापना में ताल वृक्ष से लेकर नारिकेरि वृक्ष तक जो वृक्ष गिनाये गये हैं, वे सव मंख्यात जीव वाले होते हैं ऐमा जानना चाहिये ! प्रज्ञापना में इन वृक्षके नाम इस प्रकारसे आये हैं- 'ताले, तमाले, तक्कलि, सालेय सालकल्लाणे । सरले, नायह, केयह, कंदलि नह चम्मरुक्खेय ॥ १ ॥ भुयरुक्खे, हिंधुरुक्खे, लवंगरुक्खे य होइ बोद्धब्वे । पूयफली खज्जूरी बोद्वन्या नारिएरी या२॥ 'यहां जो 'जायई' पद आया है वह देशीय शब्द है और वृक्षविशेपका वाचक है। 'जे यावन्ने तहप्पगारा, કયાં સુધી ત્યાંથી જાણવો જોઈએ – તે આ માટે કહ્યું છે કે નાળિયેરીના વૃક્ષ સુધી ચહણ કરવુ અર્થાત પજ્ઞાપનામાં તાડક્ષથી લઈ નાળિયેરી વૃક્ષ સુધી જે વૃક્ષ ગણ્યા છે. તે સઘળા સંખ્યાત જીવવાળા હોય છે એવું જાણવું જોઈએ પ્રજ્ઞાપનામાં આ વૃક્ષના नाम | रे छ- 'ताले, तमाले, तक्कलि साले य सालकल्लाणे! सरले, जायड, केयड, कंदलि तह चम्मरुक्खे य ॥ १॥ भुयरुक्खे, हिंगुरुक्खे, लवंगरुक्खे य होइ बोद्धव्वे ! पूयफली, बोद्धचा, नारिएरीय ॥ २॥ महामाने 'जायइ ' ५६ भायु ते ॥ २४ भने क्ष विपनु पाय 2. 'जे यावन्ने तहप्पगारा, से त्तं संखेज्जजीविया 'भावी शतरे भी ५५ वृक्ष मा सोना Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५० भगवतीमत्रे संख्यातजी वन्तो बोद्धव्या; इतिभावः स ख्यातजीववतउपसंहरम्नाह-सेत्तं' इत्यादि, तदेते उपर्युक्ता' वृक्षविशेषाः सख्येयजीविकाः स ख्यातजीववन्तो विज्ञेयाः गौतमः पृच्छति-से किं तं असंखेज्जजीविया' हे भदन्त ! तत्अथ किंते असंख्येयजीविकाः ? कति विधाः असंख्यातजीववन्तः ? इति प्रश्नः भगवानाह-असंखेज्जनीविया दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! अस ख्येयजीविकाः, अस ख्यातजीववन्तः द्विविधा प्रज्ञप्ताः 'तं जहा-एगढिया य, बहुठियाय,' तद्यथा-एकास्थिकाश्च, ववस्थिकाच, तत्र एकम् अस्थिकं बीज येषां फलमध्ये ते एकास्थिकाः एक बीजकाः बहूनि अस्थिनि बीजानि फलमध्ये येपां ते वहुवीजकाः-अनेकास्थिकाः, अनेकबीजवन्त इत्यर्थः, गौतमः पृच्छति-'से कि तं एगढ़िया?' हे भदन्त ! तत्० अथ किते एकाथिकाः ? कियत्प्रकाराः एकवीनवन्तः ? इति प्रश्नः, भगवानाह- एगठिया अणेगविहा पण्णत्ता' हे से तं स खेजजीविया' इसी तरहसे जो और भी वृक्ष इन वृक्षोंके समान हैं वे सब मरूयात जीववाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये । इस तरह यहां तक संख्यात जीववाले वृक्षोंका वर्णन किया । अब गौतम स्वामी प्रभुले ऐसा पूछते हैं 'से किं तं असंखोजजीविया' है भदन्त ! असंख्यातजीववाले वृक्ष कितने प्रकार के होते हैं- इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'असंखेज्जजीनिया दुविहा पण्णत्ता' असंख्यात जीवचाले वृक्ष दो प्रकार के होते हैं- 'तंजहा' जैसे 'एगठियाय बहुष्टियाय' जिनमें एक ही बीज हो अर्थात् जिन वृक्षोंके फलमें एक ही बीज हो वे एकास्थिक वृक्ष हैं और जिनके फलमें अनेक बीज हो- वे बह अस्थिक वृक्ष हैं । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसो पूछते हैं- 'लेकितं एगहिया' हे भदन्त ! जो वृक्ष एक बीज फलवाले होते हैं- वे कितने જેમ છે તે સઘળાં સખ્યાતૂ જીવવાળા હોય છે એમ જાણવું એવી જ રીતે અહીં સુધી सध्या वाणा वृक्षनु प न यु वे जीतम स्वामी प्रभुन पूछे छे है ‘से किं त असंखेज्जजीविया 'महन्त ! मस स्यात् ७१वाणा वृक्ष मा ४२ना छ तेना उत्तरभ प्रभु ? ' असंखेज्जजीविया दुविहा पण्णत्ता' असभ्यात वा वृक्षना में 1२ डाय छ. 'त जहा' ? ' एगट्ठियाय बहुट्ठियाय' नाम मे४०० બીજ હોય અર્થાત જે વૃક્ષોના ફળમા એકજ બીજ હોય તે એકાસ્થિક વૃક્ષ છે. અને જેના ફળમાં અનેક બીજ હોય તે બહુઅસ્થિક વૃક્ષ છે. હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને से पूछे छे । ' से किं त एगट्ठिया' मगवान् । २ वृक्ष मे भी वाणु डाय छे. तेवा वृक्ष सा प्रा२ना हाय छे. तेना उत्तरमा प्रभु ४ 'एगठिया Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५१ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ३ सू. १ वृक्षविशेषनिरूपणम् 'तं जहा गौतम ! एकास्थिकाः एक बीजवन्तो वृक्षाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, नियंत्रजgo एवं जहा पनवणार जाव फला वहुवीयगा' तद्यथा - निम्ब - आम्र जम्बू प्रभृतयः, एवं यथा प्रज्ञापनायाः प्रथमपदे प्रतिपादितं तथा अत्रापि प्रति पत्तव्यं तदवधिमाह - यावत् फलानि वहुवीजकानि इत्येतत्पर्यन्तमित्यर्थः, तथाचोक्त मज्ञापनायाम् - - छाया- 'निवंबज बुकोसंबसाल अंकोल पीलु सल्लूया । सलइ सोइमालय उल पलासे करंजेय ' ॥१॥ निम्बाम्रजम्बू कोशाम्र साल अङ्कोल्ल पीलु सल्युकाः । कि मोचको मालुक कुलपलाशो करञ्जश्च ॥१॥ तथा से किं तं बहुवीयगार अणेगविहा पण्णत्ता, तं जहा - (4 प्रकार के होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एगट्टिया अणेगविहा पण्णत्ता' एक बीजवाले वृक्ष अनेक प्रकारके होते हैं- 'तंजहा' जैसे'निबंब जंधु. एवं जहा पनवणापए जाव फला बहु बीयगा' नीम, आम, जामुन, आदि वृक्ष प्रज्ञापनाके प्रथम पदमें जिस प्रकारके इनके सिवाय और भी वृक्षोंका प्रतिपादन किया गया है उन सबका यहां पर भी ग्रहण करलेना चाहिये । यह प्रकरण वहां का यहां पर 'जाव फला बहु बीचगा' यहाँ तक का ग्रहण किया गया है। प्रज्ञापना में भी कहा है 'निर्वचजंबु कोस व साल अंकोल्लपीलु सल्लूया । सल, मोह, माय बउल पलासे करंजेय ॥१॥ तथा - 'से किं तं बहुबीयगार अणेगविद्या पण्णत्ता' हे भदन्त ! वहु बीजवाले वृक्ष कितने प्रकार के होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- ये अगविहा पण्णत्ता ' जीवाणा वृक्ष मने प्रारा होय छे 'तं' जहा ' नेवा ' निबंव जव, एवं जहा पन्नत्रणापए जानफला बहुवीयगा' सीमा, आगो, જા બુ આદિ વૃક્ષ પ્રજ્ઞાપનાના પ્રથમ પદમાં જે પ્રકારે આના સિવાયના ખીજાપણ વૃક્ષોનું પ્રતિપાદન કર્યાં છે તે સઘળાનુ અહીં પણ ગ્રહણ કરવું આ પ્રકરણ ત્યાંનુ અહી આ जाव फला वहुवीयगा ' त्या सुधीनु ग्रह ईश छे अज्ञापनामा य उ छे - ' निबंवजंबुको संव साल अंकोल्लपीलु सल्लूया सल्ला, मोंयइ, मालुयं वउल पलासे करंजेय ' ॥ १ ॥ सीभडे, यांभो, ल जुडो, असम-वृक्ष विशेष, सात वृक्ष विशेष, म होटल वृक्ष विशेष, थीसुडो, सतु, सहझडी, भोय, भालु, मल, ४२४ मे साना तथा 'से किं तं बहुवीगार अगवा पण्णत्ता ' डे लहन्त । जीरवाणा वृक्ष डेटला प्रारना होय, छे, Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५२ - भगवतीमत्रे अस्थिय तेढुकवि? अंबाडग माउलुगविल्लेय, आमलगफणस दाडिम आसोत्थे उंवरवडे य" ॥२॥ अथ किं तत् बहुवीजकारः अनेकविधा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा अस्थिकतिन्दुककवित्थ अम्रातकमातुलिङ्गविल्वश्च । आमलकफनसदाडिमपश्वत्थः उदुम्बरवटं च ॥१॥ अन्तेचाह-एएसिं मूला वि, असंखेजजीविया कंदावि, संधावि, तया वि, सालावि, पवालावि, पत्ता, पत्तेयजीरिया, पुप्फा अणेगनीविया फला बहुबीयग त्ति,' इत्यन्तं यावत्पदेन संग्राह्यम् । तदुपसहरम्नाह-'सेत्तं बहुवीयगा, सेत्तं असंखेज्जजीविया' हे गौतम ! तदेते उपयुक्ताः वहुवीजकाः अनेक बीजवन्तः तदेते उपरिवर्णिताः एकवीजवन्तः अनेकवीजवन्तश्च वृक्षविशेपाः असंख्येयजीविकाः अस ख्यातजीववन्तो भवन्ति, गौतमः पृच्छति-से कि तं अणंतजीविया ? हे भदन्त । तत्-अथ किं ते अनन्तजीनिकाः कतिविधाः खलु अनन्तजीवन्त इति प्रश्न, भगवानाह- 'अणंतजीविया अणेगविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! अनन्तजीविकाः अनन्तजीवन्तः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, अनेक प्रकारके होते हैं । 'त जहा' जैसे- 'अस्थिय तेंदु विट्ठ अंवाडग माउलुगविल्लेय वि आमलग फणस दाडिम आग्नोत्थे उ वरवडे य २ अन्तमें कहा गया है- 'एएसिं मूला वि असंखेजजीविया कदावि, खंधावि, तयावि, साला वि, पलाला वि पत्ता, पत्तेय जीविया, पुप्फा अणेगजीविया फला बहुचीयग त्ति' यह पूर्वोक्त पाठ यहाँ 'यावत' पदसे ग्रहण हुआ है । ये उपयुक्त एक बीजवाले वृक्ष और अनेक बीजवाले वृक्ष सब असंख्यात जीववाले होते हैं । अब गौतन स्वामी प्रभुसे पूछते हैं- 'से किं तं अणंतजीविया' हे भदन्त ! अनंतजीववाले वृक्ष कितने प्रकार के होते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते हैं- 'अणंतजीविया अणेगविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! अनंत जीववाले उत्तरमा प्रभु छ त मने ४२॥ य छ, ' जहो' भो ‘अत्थियते दुकवि 'त्या मा पहेलां वायो पाठ महीमा-यावत् पहया अडए थयो छ. આ ઉપર્યુકત એક બીજવાળા વૃક્ષ અને અનેક બીજવાળા વૃક્ષ સઘળાં અસંખ્યાત જીવવાળા डाय छे. प्रश्न:- ‘से किं त अणंतजीविया' मंगवान् । मनतवा वृक्ष 2८४२ना हाय छे. उत्तर – 'अणंतजीविया अणेगविहा पण्णत्ता' हे गौतम मनतsion वृक्ष (घ) मने प्रारना होय छे 'तं जहा' भो 'आलुए Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ३ सू. १ वृक्षविशेषनिरूपणम् ५५३ " 'तं जहा आलुए, मूलए, सिंगवेरे' तद्यथा - आलूकम् (बटाटा) मूलकम् (मली) श्रृङ्गवेरम् आर्द्रकम् इत्यादि, ' एवं जहा सत्तमसए जाव मीउन्हे सिउ ढी' मुसुंडी एवं यथा सप्तमशतकम्य तृतीयोदेशके यावत् डिरिलिः, सिरिलि; सिस्सिरिलिः किट्टिकाः क्षीरिका; क्षीरविरारिका, वज्रकन्दः, सरणकन्दः, खेलूट, कन्दविक्षेप आर्द्र भद्रमुस्तिका, पिण्डद्दरिद्रा; रोहिणी; हूथीहू, थिस्का; मुद्गपर्णी, अश्वकर्णी, सिहकर्णी, सीढी, मुसृण्ढी; 'जे यावन्ने नहप्पगारा' ये चाप्यन्ये तथामकाराः तत्सदृशा वर्तन्ते सर्वेते अनन्तजीववन्त इत्याशय, तदुपस हरन्नाह - 'सेत्त अणतजीविया' तदेते उपरि वर्णिता आलूक प्रभृति मुसुण्डी पर्यन्ताः अनन्तजीविकाः अनन्तजीवनन्तः इति भावः || सू० १ ॥ जीवाच्छेद्यतावक्तव्यता | मूलम् -'अह भंते ! कुम्से, कुस्माबलिया, गोहे, गोहावलिया, गोणे, गोणावलिया, मणुस्से, मणुस्सावलिया, सहिसे वृक्ष अनेक प्रकार के होते हैं । 'तजहा' जैसे- 'आलुए, मूलए, सिंगवेरे' आलु- बटाटा, मूलक-मूली, शृङ्गवेर-अदरख, इत्यादि 'एवं जहा सत्तम 'सए जाब सीउन्हे सिउढी, मुलुंडी' जिस प्रकार सप्तमालक तृतीय उद्देशक में ऐसा कहा गया है कि 'हिरिल, सिरिल, सिस्सिरिलि, किट्टिका, क्षीरिका, क्षीरविरारिका, वज्रकन्द, सूरणकन्द, खेलूट, आर्द्र भद्रमुम्तिका, पिण्डहरिद्रा, रोहिणी हूथींह, थिरूका, मुद्गपर्णी, अश्वकर्णी सिंहकर्णी, सीउंदो, मुसुढी' ये सब अनन्त जीववाले वृक्ष हैं । तथा 'जे यावन्ने तहप्पगारा' इसी प्रकार के जो और भी वृक्ष हैं - वे सब भी अनन्त जीवाले वृक्ष हैं 'से त्त, अणतजीविया' इस तरह यह अनन्त जीववाले वृक्षका वर्णन है सू० ॥ १॥ " मूलए, सिंगवेरे ' मालु-टाटा, भूल-भूजा, श्रृंगवेर - खाहु छत्याहि एवं जहा सत्तमसए जान सीउन्हे, सिउढी, मुसुढी' ने अरे सातभा શતકના ત્રીજા उद्देश्श४भा येवु ऽह्यु छे } ‘हिरिलि, सिरिलि, सिस्सिरिलि, किट्टिका, क्षीरीका, क्षीरविरारिका, वज्रकंद, सूरणकन्द, खेलूट, आर्द्र मद्रमुस्तिका, पिण्डहरिद्रा, रोहीणीहूथीहू, थिरुका, मुग्दपर्णी, अश्वकर्णी, सिंहकर्णी, सीउंढी, मुसुंढी मा सघणा अनन्तलववाणा वृक्ष छे तथा 'जे यावन्ने तहप्पगारा આ પ્રકારના ખીજા પણ વૃક્ષ છે તે સઘળા પણુ અનન્તજીવવાળા વૃક્ષ છે 'सेत अनंतजीविया' या उभाये या अन तब्ववाणा वृक्षोनु वायुन छे. ॥ १ ॥ , ܕ Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५४ भगवतीसूत्रे महिसावलिया, एएसिणं दुहा वा, तिहा वा, संखेज्जहा विछिन्ना णं जे अंतरा तेवि णं तेहिं जीवपएसेहि फुडा? हंता फुडा; पुरिसे णं भंते ! (जं अंतरं) ते अंतरे हत्थेण वा, पायेण वा, अंगुलियाए वा, सलागाए वा, कट्रेण वा, किलिंचेण वा, आमुलसाणे वा, संमुखमाणे वा, आलिहमाणे वा, विलिहमाणे वा, अन्नयरेण वा, तिक्वेणं सत्थजाएणं आच्छिदमाणे वा, विच्छिदमाणे वा, अगणिकाएणं वा, समोडहमाणे तेसिं जीवपएसाणं किंचि आवाहं वा, विवाहं वा उप्पायइ, छविच्छेयं वा करेइ ! णो इण? समटे, नो खलु तत्थ सत्थं संकमइ ॥ सू० २॥ ___ छाया-अथ भदन्त ! कूर्मः, कूर्मावलिका; गोध; गोधावलिका, गौः गवावलिका, मनुष्यः, मनुष्यावलिका महिप, महिपावलिका, एतेषां खलु द्विधा वा; त्रिधा वा, स ख्यातधा विच्छिन्नानां यत् अन्तरं तदपि खलु तैः जीव जीवाच्छेद्यता वक्तव्यता'अह अंते ! कुम्ले, कुम्मावलिया' इत्यादि । सूत्रार्थ-(अह अंते ! कुम्मे कुम्मावलिया, गोहा, गोहाबलिया, गोणा, गोणारलिया, मणुस्से मणुम्सावलिया, महिसे महिसावलिया- एएसिंणं अंते ! दुहो वा तिहावा संखजहा वा छिन्नाणं जे अंतरा ते विणं तेहि जीवपरसेहिं फुडा) हे भदन्त ! कछुआ कछुएकी पंक्ति, गोधा, 'गोधाकी पक्ति, गाय, गायकी पंक्ति, मनुष्य, मनुष्यकी पक्ति, महिष-भैंसा, जैसाकी पंक्ति. इन सबके दो टुकडे या तीन टुकडे या संख्यात लना मछेधतार्नु नि३५. 'अह भंते ! कुम्मे कुम्मावलिया' त्या सूत्राथ - ' अह भंते ! कुम्मे, कुम्मायलिया गोहा, गोहावलिया, गोणा, गोणावलिया मणुस्से, मणुस्सावलिया, महिसे, महिसाबलिया • एएसिंणं भंते ! दुहा वा तिहा वा संखेज्जहावा छिन्नाणं जे अंतरा तेविणं तेहिं जीवपए सेहि फुडा' हे महत! यमी, आयमानी २, धा, गाधानी ७२, २॥य. यी २, मनुष्य, મનુષ્યની હાર, ભેસ, ભેંસની હાર, આ બધાના બે ટુકડા અથવા ત્રણ ટુકડા અથવા Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टोका श.८ उ.३ सू. १ जीवाच्छेधतानिरूपणम् प्रदेशैः स्पृष्टम् ? हन्त, स्पृष्टम्; पुरुष खलु भदन्त ! (यदन्तरं) तदन्तरं हस्तेन वा, पादेन वा, अजुलिकया वा, गलाकया वा, काण्ठेन वा, किलिञ्चेन वा, आमशन वा, स मृशन् वा, आलिखन् बा, विलिखन् बा, अन्यतरेण वा तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन आन्छिन्दन् वा, विच्छिन्दन चा, अग्निकायेन वा समुपदहन् तेषां जीवप्रदेशानां किञ्चिद् आवाधां वा, विवायां वा उत्पादयति, छविच्छेदं वा करोति; नायमर्थः समर्थः, न खलु तत्र शस्त्र सक्रामति ॥ सू० २॥ टुकड़े किये हों, तो इनके बीचका भाग क्या जीवप्रदेशोंसे स्पृष्ट होता है ? (हंता फुडा) हां गौतम! वह स्पृष्ट होता है । (पुरिले णं भंते ! अंतरे हत्थेण वा, पादेण वा, अंगुलिया वा, सलागाए चा, कद्वेण वा, किलिंचेण बा, आमुसमाणे वा, स सुसमाणे वा, आलिहमाणे वा, विलिहमाणे वा, अन्नयरेण वा तिक्षणं सत्थजाएण आच्छिदमाणे वा विच्छिमाणे वा अंगणिकाएणं वा, समोडमाणे तेसिं जीवपरसाणं किंचि आवाहं वा विवाहं वा उप्पायइ, छविच्छेयं वा करेइ) हे भदन्त ! यदि कोई पुरुष उन कच्छप आदिके खंडोंके अन्तरालवीचके भागको हाथ से, पैरसे, अंगुलीले, शलाईसे, लकडीसे, या बांस आदिकी पंचसे स्पर्श करता है, विशेषरूपसे स्पर्श करता है या थोडा बहुत संघटन करता है, अथवा किसी तीक्ष्ण शत्रके समूहले छेदता है, या उससे अधिक छेदता है, या अग्निस उसे जलाता है तो ऐसी स्थिति में क्या वह उन जीव प्रदेशों को पीडा उत्पन्न करता સખ્યાત (સે કો) ટુકડા કર્યા હોય તો તેની વચ્ચેનો ભાગ શું છત્ર પ્રદેશથી પૃષ્ટ थाय छ । 'हंता फुडा' गीतम! ते २Yष्ट थाय छ 'पुरिसे णं भंते ! अंतरे हत्येण वा, पाएणवा, अंगुलियाए वा, सलागाए वा, कटेण वा, किलिंचेण वा, आमुसमाणे वा, संमुसमाणे वा, आलिहमाणे वा, विलिहमाणे वा, अन्नयरेणत्रा तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिमाणेवा विच्छिदमाणेवा अगणिकाएणं वा समोडहमाणे तेसिं जीवपएसाणं किंचि आवाहवा विवाहचा उप्पायइ छविच्छेयं वा करेइ महन्त ! ४ पुरुष या ४२७याया16 (14) ४ानी વચ્ચે-વચ્ચેના ભાગને હાથથી, પગથી, આગળીથી, સળીથી, લાકડીથી અથવા વાંસ આદિની શલાકા–સળીથી સ્પર્શ કરે છે વિશેષથી રૂપથી સ્પર્શ કરે છે અથવા થોડું ઘણું સંવન–જાડું ભનાવે છે, અથવા કોઈ અણિદાર હથિયારના સમૂહથી કાપે છે, અથવા તેનાથી વિશેષ કાપે છે, અથવા અગ્નિથી તેને બાળે છે તે એવી સ્થિતિમાં શું છે તે જીવપ્રદેશને Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५६ भगवतीमत्रे टीका-जीवाधिकारात् तस्याच्छेद्यतां प्ररूपयितुमाह- अह भंते ।' इत्यादि । 'अह भंते ! कुम्मे कुम्भावलिया, गोहा, गोहान लिया गोणा, गोणावलिया मणुस्से, मणुस्सारलिया, महिसे, महिसावलिया' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त! अथ कूर्मः कच्छपः, कूर्मावलिका कच्छपश्रेणिः, गोधा-सर्प विशेषः गोथा. वलिका गोधापङ्क्तिः, गौः, गवावलिका-गोपङ्क्तिः, मनुष्य, मनुष्यावलिकामनुष्यपक्तिः , महिषः, महिपालिका-महिषपङ्क्तिः , 'एएसि णं दुहा था, तिहा वा, संखेजहावा छिन्नाणं जे अता ते विणं तेहिं जीवपएसेहि मुडा?' है ? था उनके किसी अवयव का छेद करता है ? (णो इसढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। क्यों कि- ( ८ नो खलु तत्थ सत्थं संकलइ) जीवप्रदेशों पर शस्त्रका असर नहीं होता है। ____टोकार्थ - यहां जोव का अधिकार चल रहा है- इसलिये सूत्रकारने उसकी अच्छेद्यता का निरूपण किया है. इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'अह संते ! कुम्मे, कुम्मावलिया, गोहा, गोहाबलिया, गोणा, गोणावलिया, अणुस्से, अणुरलावलिया, महिले, महिलावलिया' हे अदन्त । चाहे कच्छप हो, या कच्छपोंका लमूह हो, गोश-खरीपविशेष - हो, या गोधाओंका सम्वृह हो, माय हो या गायों का समूह हो, मनुष्य हो या मनुष्यों का समूह हो, महिष मा हो या महिषाका सदाय हो कोई भी क्यों न हा यदि कोई प्राणी उन कूल से लेकर महिपावलिका तक के जीवों के दो टुकडे कर देता है, या तील हुकडे कर देता है या संख्यात टुकडे कर देता हैं तो ऐसी स्थिति क्या 'छिन्नाण जे अंतरा ते विणं तेहिं जीवपपीst Sपन्न ४२ छ या तन मागने पे छ ! 'जो इणहे समढे' महन्त ! मा १२तु ०५२।०५० नया ४२ 'नो खलु तत्थ सत्थं संकम' पशा પર શસ્ત્રની અસર થતી નથી ટકાથે - અહીંઆ જીવને અધિકાર ચાલે છે તેટલા માટે સૂત્રકારે તેની અચ્છેદ્યતાનું નિરૂપણ કર્યું છે આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે 'अहभंते कुम्मे, कुम्मावलिया, गोहा, गोहावलिया, गोणा, गोणावलिया, मणुस्से, मणुस्सावलिया, सहिले, महिसावलिया' हे महन्त ! या अयमा डाय माने સમૂડ હોય, ગોધા સરીસૃપ–સર્પ જાતિ વિશેષ હોય કે ગેધાઓને સમૂહ હોય, ગાય હોય કે ગાયને સમૂડ હોય, મનુષ્ય હેાય કે મનુષ્યને સમૂહ હાય, ભેંસ હોય કે ભેંસને સમૂહ હોય તેઓને જે કઈ પ્રાણી તેમના બે યા ત્રણ ટુકડા કરે અગર સેકડે Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८उ. ३ मू. २ जीवाच्छेद्यतानिरूपणम् ५५७ एतेषां खलु कूर्मादिमहिषाबलिकापर्यन्तानाम् द्विधा वा, त्रिधा वा, संख्यातधापि वा च्छिन्नानां खण्डितानां यत् अन्तरालानि, तान्यपि अन्तरालानि खलु तैः जीवप्रदेशै स्पृष्टानि किम् ? भगवानाह- 'हंता, फुडा' हे गौतम ! हन्त, सत्यम्, कूर्मादीनां शतधाच्छिन्नानाम् तदन्तरं जीवप्रदेशः स्पृष्ट वर्तते इत्यर्थः, गौतमः पृच्छति-'पुरिसे णं भंते ! ते अंतरे हत्थेण बा, पायेण वा, अंगुलियाए वा, सलागाए वा,' हे सदन्त ! पुरुपः खलु अन्यतमः कश्चित् तदन्तरं हस्तेन वा, पादेन वा, अजुलिकया वा, गलाकया वा-लोहादिरचितया, 'कटेण वा, किलिंचेण वा, आमुसमाणे वा, संमुसमाणे वा, आलिहमाणे चा, विलिहमाणे बा,' काष्ठेन वा खदिरादिदारुखण्डेन वा, विलिश्चेन वा एलेहि कुडा' छिन्न हुए उन जीवोंका जो अंतराल क्षेत्र है वह क्या उन जीवों के जीव मदेशों से स्पृष्ट हुआ माना जाता है ? पूछने का तात्पर्य यह है कि जीव के शरीर के जब कोई प्राणी टुकडे कर डालता है- तब क्या उन बुकडों के बीच का आकाश क्षेत्र उस जीव के प्रदेशों से स्पृष्ट हुआ माना जावेगा क्या ? इसके उत्तर में प्रयु कहते हैं 'हंता कुडा' हो, गौतम ! छिन्न हए उन २ जीवों का अन्तरालवर्ती क्षेत्र उन २ जीवों के प्रदेशों से स्पृष्ट हआ अवश्य "ना जाता है। अब गौतम स्वामी प्रभु ने ऐसा पूछते हैं कि यदि ये आदि रूप थे छिन्न हुए जीवों के प्रदेशों से तदन्तरालवर्ती क्षेत्र रदि स्पृष्ट हुआ माना जाता है-तो ऐसी स्थिति में 'रिसे णं भने। ते अंतरे हत्थेण वा, पायेण वा अंगुलियाए वा, सलागाएण वा, कटेण वा, मिलिंचेण वा, आमुसमाणे वा, संमुसमाणेवा, आलिहमाणे वा विलिहमाणे वा' यदि कोई पुरुष उस जीव प्रदेश ९५॥ रे तोते यतिभा - छिन्नाणं जे अंतरा ते विणं तेहिं जीवपरसेहि फुडा' કપાએલા તે છ અંતરાળ ક્ષેત્ર છે તે જીવોના જીવપ્રદેશને સ્પર્શ કરે છે તેમ માની શકાય છે? પૂછવાને હેતુ એ છે કે જીવના શરીરના જ્યારે કે પ્રાણી ટુકડા કરી નાખે ત્યારે શું તેમના ટુકડાની વચમાં–વચ્ચેના આકાશક્ષેત્રને તે જીવપ્રદેશથી સ્પર્શ થઈને–થયેલું भनाश ? 8 :- "हंता मुडा' गौतम! पामेला ७वाना साशवती' ક્ષેત્ર તે તે જીવોના પ્રદેશથી સ્પર્શ થયેલું અવશ્ય માની શકાય છે. હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે જે બે આદિ રૂપમાં છિન્ન થયેલા જીવપ્રદેશથી તેના અંતરાલમાં રહેલું क्षेत्र २५ गतु भानी शय तो ते स्थितिमा पुरिसेणं भंते ते अतरे हत्थेणवा, पायेण वा, अगुलियाए वा, सलागाए वा, कटेण वा, किलिंचेण वा, आमुसमाणे वा, Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --५५८ भगवतीमत्रे वंशादिकश्चिकया वा, आमृशन् आ-ईषत् स्पृशन् वा, समृशन् सम्यक् विशेषेण स्पृशन् वा, आलिखन् वा-सकृत् अल्पंवा सघर्षयन, विलिखन् वा=बहुशोऽविरतं विशेपतो वा संघर्ष यन् 'अन्नयरेण वा तिक्खेग सत्थजाएणं आळिं दमाणेवा, विच्छिदमाणे वा' अन्तरेण एकेन वा तीक्ष्णेन् तीक्ष्णधारेण शस्त्र जातेन शस्त्रसमूहेन आ-ईपत् सकृद् वा छिन्दन, विच्छिन्दन्-विशेषेण नितराम् असकृद् वा छिन्दन् 'अगणिकाएण वा समोडहमाणे तेसिं जीवपएसाणं किंचि आवाहं वा, विवाहं वा, उप्पायड, छविच्छेदं वा करेइ ?' अग्निकायेन वा, समुपदहन् दग्धीकुर्वन् तेषां जीवप्रदेशानां किश्चिद् आ-ईषद् वाधाम् , विवाधाम् अत्यन्तपीडाम् वा उत्पादयति ? छविच्छेदं वा-कान्तिनाशम् अवयवस्पृष्ट अन्तराल को हाथसे, वा पैर से, या अंगुलियोंसे, या लोहनिर्मित शलाईसे, या किली काष्ठकी लकडीसे • लाठीसे, या वांस आदि की पंचसे थोडे रूप में स्पर्श करता है, या ज्यादारूप में स्पर्श करता है, या थोडे बहुतरूपमें बार २ स्पर्श करता है या खूब जोर २ से रगड़ता है या 'या अन्नयरेणं तिक्खेणं, सत्थजाएणं अच्छिदमाणे' किसी एक तीक्ष्ण धारवाले शस्त्र समूहसे उस अन्तरालको थोडेसे रूप में या बार २ रूप में खोदता है या छेदता है, या अगणिकाएण वा समोडहमाणे' अग्नि जलाकर 'उस अन्तरालवर्ती क्षेत्रको दग्ध (जलाया) करता है तो क्या उन जीवप्रदेशोंको इन सब निमित्तों से उसके द्वारा 'किंचि आवाहं वा, विवाहं वा उप्पायइ, छविच्छेदंवा करेइ' थोडी या बहुत पीडा होती है - या जोवोंकी कान्ति का नाश या अवयवोंका विध्वंस होता है? पूछनेका अभिप्रधि ऐसा है कि . समुसमाणे वा, आलिहमाणे वा, विलिहमाणे वा' / पुरुष प्रशथी સ્પર્શાએલા અંતરાયને હાથથી, અગર પગથી કે આંગળીથી, અથવા લોઢાની સળીથી અગર કોષ્ટથી લાકડીથી અગર વાંસની સળીથી, થોડા રૂપથી અગર જાજારૂપથી સ્પર્શ કરે છે. અગર ચેડા કેઘણું રૂપથી વાર વાર સ્પર્શ કરે છે અગર ખૂબ જોર જોરથી से छे भयवा 'अन्नयरेणं तिक्खेणं सत्थजाएण अच्छिदमाणे ' तक्षA ધારવાળા શસ્ત્ર સમૂહથી તે અંતરાલને ચેડા રૂપથી અગર વારંવાર ખેદે કે છેદન કરે કે 'अगणिकायेणं वा समोडहमाणे' भनि समावाने ते सतरासती क्षेत्रने माणे तो शुत प्रशने २मा तमाम निभित्ताथा तेना ६॥ किंचि आवाहं वा विवाहं वा उप्पायइ, छविच्छेदं वा करेइ ' या २२ पी31 थाय छ ? मगर • જીની ક્રાંતિનો નાશ અગર અવયને નાશ થાય છે પૂછવાને ભાવ એ છે કે જે તે PLE TALATHA Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ३ सु. ३ रत्नप्रभादिपृथिवीनिरूपणम् ५५९ विध्वंस वा करोति विम् भगवानाह - णो णट्टे समट्ठे, णो खलु तथ सत्थं संकमइ' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, जीवप्रदेशस्य केनापि शस्त्रेण छेदनासभवात्, अग्न्यादिना दाहासंभवाच्च, नो खलु न वा तत्र जीवमदेशेषु शस्त्र संक्रामति, न तत्र शस्त्रस्य गतिः संभवति, जीवमदेशानाम् अच्छेद्यत्वात् अदाह्यत्वाच्च ॥ मु० २ ।। रत्नप्रभादिपृथिवीवक्तव्यता मूलम् – कइ णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! अट्ट पुढवीओ पण्णत्ताओ, तं जहा रयणप्पभा, जाव असत्तमा, ईसीपन्भारा इमा णं भंते! रयणप्पभा पुढवी, किं चरिमा, अचरिमा ? चरिमपयं निरवसेसं भाणियां, जाव वेमाणियाणं भंते! फासचरिमेणं किं चरिमा, अचरिमा ? गोयमा ! चरि मावि । अरिमा वि। सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ॥ सू०३ ॥ अडमसयस्स तीओ उदेस्सो समतो यदि वह अन्तराल क्षेत्र यदि जीव प्रदेशों से स्पृष्ट हुआ माना जाता है तो फिर इस अवस्था में उन अन्तराल वर्ती जीव प्रदेशोंको पूर्वोक्त कारण कलापोंसे क्या थोडी या बहुत पीडा होती है ? इसके उत्तर सें प्रभु कहते हैं- ' णो णट्टे समट्टे' हे गौतम! वह अर्थ समर्थ नहीं है क्यों कि णो खलु तत्थ सत्यं संक्रमइ' उन जीवप्रदेशों पर शस्त्र का कुछ भी असर नहीं होता है । अर्थात् पूर्वोक्त कारणकलापों से जीवप्रदेशों का छेदन आदि नहीं होता है । मूर्तका अमृत जीवप्रदेशों पर थोडा सा भी प्रभाव नहीं पडता है यही वात न तत्र शस्त्रगतिः संभवति जीवप्रदेशानां अदा ह्यत्वात् अच्छेद्यत्वात् ' इन पंक्तियोद्वारा समझाई गई है || सू० २।' અતરાલ ક્ષેત્ર જે વ પ્રદેશથી સ્પર્શ થયેલા માનવામા આવે તે પછી તે અવસ્થામાં તે અ તરાલવતી જીવપ્રદેશાને પૂર્વકિત કારણેાથી થ્રુ ચાડી કે જાજી પીડા થાય છે ઉત્તર ' णो इणडे समट्ठे '. તે પ્રમાણે કહેવું તે ખરેાખર નથી. કેમકે ta de सत्थ कमइ' ते व अशा पर शखनी ४४५] असर यती નથી અર્થાત્ પહેલાના કારણેાથી જીવ પ્રદેશાનુ છેદનાદિ થઈ શકતુ નથી પૂર્તનુ અપૂ વદેશા પર થાડા પણ પ્રભાવ પડતા નથી એજ जीवप्रदेशानाम् अदाह्यत्वात्, अच्छेद्यत्वात् " વાત 6 न तत्र शस्त्र गतिः संभवति पंडितों द्वारा समन्ववाभा આવી છે. સ્ ॥ ૨ ॥ ये Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६० भगवतीमत्रे छाया- कति खलु भदन्त ! पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ? अष्ट पृथिव्यः प्रज्ञप्ता , तद्यथा रत्नप्रभा, यावत् अध सप्तमी, ईपत्मा गभारा । इयं खलु भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी किं चरमा, अचरमा ? चरमपदं निरवशेणं भणितव्यम् यावत् चैमानिकाः ग्वल भदन्त ? स्पर्शचरमेण किं चरमाः, अचरमाः ? गौतम । चरमा अपि, अचरमा अपि, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ? इति ॥सू० ३॥ अष्टमगतकस्य तृतीयोगिकः समाप्तः ___ रत्नप्रभादि पृथिवीवक्तव्यताकइ णं भंते ! पुढवीओ' इत्यादि । मन्त्रार्थ-(कइ णं भंते ! पुढचीओ पण्णत्तोओ) हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (अह पुडीओ पण्णत्ताओ) पृथिवियां आठ कही गई हैं। (तं जहा) जो इल प्रकार से हैं। (रयणप्पमा जाव अहे सत्तमा - ईसी पसारा) रत्नप्रभा पृथिवी यावत् तमस्तमा पृथिवी ओर आठवीं हपत्मारभारापृथिवी (इमाणं भते ! रयणप्पमा पुढवी कि चरिमा, अचरिमा) हे भदन्त ! यह रत्नप्रभापृथिवी क्या चरम है, या अचरम है ? (चरिमपयं निरवसेसं भाणियन्वं) हे गौतम ! यहां पर प्रज्ञापना सूत्रका सव चरमपद कह देना चाहिये। (जाव वेमाणियाणं भंते ! फासचरिमेणं कि चरिमा अचरिमा) हे भदन्त यावत् वैमानिक देव चरणस्पर्श द्वारा क्या चरम है या अचरम है ? (गोयमा) हे गौतम ! (चरमा वि अचरिमा वि) यावत् वैमानिक देव રત્નપ્રભાદિ પૃથ્વીનું નિરૂપણ कइ णं भंते पुढवीओ' याlt साथ :- 'कइ णं भंते पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे भवान् पृथ्वीमा डेसी - ही छ ? 'गोयमा गौतम । 'अट्ठ पुढवीओ पण्णत्ताओ' पृथ्वीमा मा४ ४ी छ. · तं जहा' २ मा प्रभारी है 'रयणप्पभा जाव अहे सत्तमा ईसी पन्भारा' २त्नप्रभा वा-यावत-तभरतभा पृथ्वी मने माभी षतामा पृथ्वी 'इमाणं भंते ! 'रयणप्पभा पुढवी किं चरिमा अचरिमा' 3 मापान ! २९नमा पृथ्वी शु. यम छ ? भन्यरम छ ? 'चरिमपर्य निरवसेसं भाणियव्यंगौतम! महीमा प्रज्ञापना गर्नु सघन छेस्लु ५६ ४ी . 'जाव वैमाणियोणं भंते फासचरिमेणं कि चरिमा अचरिमा भगवान् ! यावत् - ओमानि १ २२२५श द्वारा शु य२म छ । अयम छ.? ' गोयमा' गौतम ! 'अचरिमा वि चरिमा वि' Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.३ सू. ३ रत्नप्रभादिपृथिवीनिरूपणम् ५६१ टीका-कूर्मादिजीवाधिकारात् तदुत्पत्तिक्षेत्रस्य रत्नप्रभादेश्वरमाचरमविभाग वक्तव्यतामाह-कइ णं भंते' इत्यादि । 'कइ णं भते ! पुढवीओ, पण्णत्ताओ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कति कियत्यः खलु पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह -'गोयमा! अट्ठ पुढवीओ पणनाओ' हे गौतम ! अष्ट पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा -रयणप्पभा जाव अहेसत्तमा, ईसीपभारा' तद्यथा १ र नप्रभा, यावत्-२ शर्करा प्रभा, ३ वालुकाप्रभा ४ पङ्कप्रभा ५ धूमप्रभा, ६ तमःप्रभा ७ तमस्तमःप्रभा अधःसप्तमी, ८ ईपत्माग्भारा-मिद्धशिला । गौतम पृच्छति- 'इमाणं भंते ! चरम भी है और अचरिमा भी है। (सेवं भंते ! सेवं भते ! त्ति) हे भगवन् ! जैसा आपने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है-हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया लब सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कह कर, गौतम यावत् अपने स्थानपर विराजमान हो गये। टीकार्थ -क्रूर्मादि जीवोंके अधिकार से इनकी उत्पत्ति के क्षेत्र रूप रत्नप्रभा आदि के चरम अचरम आदि विभाग की चकव्यता को यहां सूत्रकार कहते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'अह पुढवीओ पण्णत्ताओ' पृथिन्यिां आठ कही गई हैं ' 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-' रयणप्पभा जाव अहे सत्तमा, १ रत्नप्रभा, २ शक रामभा, ३ वालुकाप्रभा, ४ पङ्कप्रभा. ५ धूमप्रभा, ६ तमःप्रया, और सातवीं तमस्तमाप्रभा तथा आठवीं 'ईसीपन्भारा' ईषत्माग भारा-सिद्धशिला । यावत् - मानिदेव यम पाय छ भने अन्यरम छ 'सेवं भंते ! सेवं भंतेत्ति' હે ભગવાન્ ! આપે જે કહ્યું છે તે સર્વચા સત્ય છે હે ભગવાન્ તમારા દ્વારા કરાએલ સઘળ કથન સત્ય જ છે એ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામી યાત-પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા ટીકાથ:- કુન જીવોના અધિકારથી તેમની ઉત્પત્તિના ક્ષેત્રરૂપ રત્નપ્રભા माना A२भ भयरम मा विनानु नि३५९) ४२॥ ५४।२ हे छ'कइणं भंते पुढवीओ पण्णत्ताओ' मावान पृथ्वी की ही छ ? उत्तर - 'गोयमा' है गौतम ! 'अट्ठ पुढवीओ पण्णत्ताओ' पृथ्वीच्या मा8 हेली छ 'तं जहा' २ मा प्रमाणे 'रयणप्पभा जाव अहे सत्तमा १ २त्नप्रभा, २ शाश. प्रमा, ३ वायु प्रमा, ४ ५४मा, ५. धूमप्रमा, ६ नमा , ७ तमस्तमा प्रमा, Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६२ अत्र भगवती सूत्रे रयणप्पभा पुढची किं १ चरिमा २ अचरिमा, चरमपयं निरवसेस भाणि - यव्वं' हे भदन्त ! इयं खलु रत्नप्रभा पृथिवी किं चरमा = प्रान्तवर्तिनी, किंना अचरमा मध्यवर्तिनी ? भगवानाह - चरमपद निरवशेष भणितव्यम्, प्रज्ञापनायाः दशसं चरमपदं सर्व वक्तव्यम् तस्यायमाशयः - चरम नाम प्रान्तपर्यन्तवर्ति तच्चेदं चरमत्वम् सापेक्षस्- 'उक्तञ्च 'अन्यद्रव्यापेक्षया इदं चरमं द्रव्यम्' इति व्यपदिश्यते, यथा पूर्वशरीरापेक्षया इद चरमं अशरीरमिति व्यपदेशो भवति, एवम् चरइ नाम अमान्तं मध्यवर्ति, तदप्येतत् अचरमत्वं सापेक्षम्, उक्तञ्च - अन्यद्रव्यापेक्षया इदम् अचरमं द्रव्यम् इति व्यवहियते 'यथा - अन्त्य अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'रयणप्पभा पुढवी किं चरिमा अचरिमा, निरवसेसं भाणियव्वं ' हे भदन्त ! यह रत्नप्रभा पृथिवी क्या चरम - प्रान्तवर्तिनी है कि अचरम - मध्यवित्तनी है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे भदन्त ! यहाँ पर प्रज्ञापनाका दशवीं चरमपद सम्पूर्ण कहना चाहिये । उसका यह आशय है- प्रान्तवर्त्तीका नाम चरम है - यह चरता मापेक्ष होती है, कहा भी है- 'अन्य द्रव्यापेक्षया इदं चरमं द्रव्यं अन्य व्यकी अपेक्षा से ही यह चरमद्रव्य है - ऐसा कहा जाता है - जैसे पूर्व शरीरकी अपेक्षा यह चरम करीर है ऐसा कहा जाता है. इसी तरह अचरम यह नाम अप्रान्तaar है । यह अचरसपल भी सापेक्ष होता है । कहा भी है 6 अन्य द्रव्यपेक्षया इदं अचरमं द्रव्यम् ' अन्य द्रव्यकी अपेक्षासे ही यह द्रव्य अचरम द्रव्य है ऐसा कहा जाता है । जैसे अन्य शरीर की अपेक्षा से यह मध्य शरीर है ऐसा कहा जाता है। तथा 1 6 च अला ८ ४षत्प्राग्लाश-सिद्धशिक्षा प्रश्न :- 'रयणप्पसा पुढवी किं चरिमा अचरिमा निरवसेनं आणियां 9 હું ભઇન્ત 1 આ રત્નપ્રભા પૃથ્વી શુ ચરમ-પ્રતવતી'ની છે કે અચરમ-મધ્યવૃતિની છે? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ ! અહી આ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના દશમા ચરણુ પટ્ટનુ સમગ્ર કથન સમજી લેવું કહેવાના હેતુ એ છે કે પ્રાંતવર્તિનું नाम थरम के आा यरमना सापेक्ष होय छे, छुपा है ' अन्य द्रव्यापेक्षया इदम् चरमं द्रव्यं ' जीन द्रव्यनी अपेक्षाधीन मा यरभ द्रव्य छे तम उवाय छे. मी पूर्व શરીરની અપેક્ષાથી આ ચરમ શરીર છે એમ કહેવાય છે. એજ રીતે અચરમ એ નામ અપ્રાંતમધ્યવર્તીતુ છે આ અચરમત્વ અચરમર્પણું પણ સાપેક્ષ હાય છે. કહ્યું પણ છે अन्यदन्यापेक्षया इदं अचरमं द्रव्यं ' अन्य द्रव्यनी अपेक्षाथी या द्रव्य अयरभ કહેવાય છે જેમ અન્ય શરીરની અપેક્ષાથી આ મધ્ય શરીર છે તેવું કહેવાય છે. તેવીજ Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.३ सू. ३ रत्नप्रभादिपृथिवीनिरूपणम् शरीरपेक्षया मध्यशरीरम्' इति व्यवहारो भवति, तथा च रत्नप्रभापृथिवीसम्बन्ध एकवचनान्तबहुवचनान्तचरमाचरमविपयकाश्चत्वारः प्रश्नाः, चरनान्तप्रदेशा-चर मान्तप्रदेशयोश्च द्वौ पश्नौ, इति सर्वेषट् प्रश्नाः तन्त्र एकवचनान्तचरमाचरमपदद्वयप्रश्नद्वयं मूले प्रदर्भितमेव, अथ बहुवचनान्तं शेपपद चतुष्टयप्रश्नचक्रमे वोध्यम्- 'चरिमाइं ३, अचरिलाइ ४, चरिमंतपएसा ५, अचारमंतपएसा ५ गोयमा ! इमाणं स्यणप्पभापुढची नो चरिमा, १, नो अचरिग २, नो चरिमाइं ३, नो अचरिमाइं ४, नो चरिमंतपएसा ५ नो अचरिमंतपएसा, ६ नियमा अचरिमं, चरमाणि य, चरिमंतपएसा य अचरिमंतपएसा य' इत्यादि । कि चरमाः, अचश्माः, चरमान्तप्रदेशाः, अचरमान्तमदेशाः ? रत्नप्रभा पृथिवी के सम्बन्ध में एकवचनान्त बहुवचनान्त चरम अचरम विपयक वार प्रश्न और चरमान्त प्रदेश एवं अचश्मान्त प्रदेश संबंधी दो प्रश्न इस प्रकार सब ६ प्रश्न होते हैं। इलमें एक बचनान्त चरम और अचरम इन दो पद संबंधी दो प्रश्न तो मूल में दिखाही दिये गये हैं। बोकी बहुवचनान्त चार पदों के चार प्रश्न इस प्रकार से हैं-चरिमाइ अचरिमाइं चरिमंतपएमा अचरिसतपएला? गोयला! इमाण रयणप्पभा पुढवी नोचरिमा नोअचविमा, नो चरिमाइं, नो अचरिमाइं नो चरिमतपएमा. नोअचरिमंतपएसा, नियमा अचरिसं चरिमाणिय चरिमतपएमा, य अचम्मित पएमा य' इत्यादि-इसका तात्पर्य यह है कि- गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी च्या प्रान्तवर्तिनी है ? या अप्रान्तवर्तिनी • मध्यवर्तिनी है? या यह रत्नमा पृथिवी રીતે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના સ બ ધમા એક વચનાત બહુ વચનાન્ત, ચરમ, અચરમ. વિષયને ચાર પ્રશ્ન અને ચરમાન્ત પ્રદેશ અને અચરમાત પ્રદેશ સંબધી બે પ્રશ્ન એ -રીતે છ પ્રશ્નો થાય છે તેમાં એક વચનાઃ ચરમ અને અચરણ એ બે પદ સ બ ધી બે પ્રશ્ન તો મૂળથી જ કહેવામાં આવ્યા છે. બાકી બહુવચનાન્ત ચાર પદેના ચાર પ્રશ્ન આ प्रभारी छ 'चारिमाइं अचरिमाइं चरिमंतपएसा अचरिमंतपएसा? गोयमा इमाणं रयणप्पभा पुढवी नोचरिमा नोअचरिमा नोचरिमाइं नोअचरिमाई नोचरिमंतपएसा नोअचरितमंतपएसा नियमा अचरिसं चरिमाणिय चरिमंतपएसा य अचरिमंतपएसा य इत्यादि ' तेनु तात्यय से छे गौतम स्वामी प्रभुने એવું પૂછયું કે હે ભગવાન ! નખભા પૃથ્વી શુ પ્રાંતવતીની છે કે અપ્રાતવતનીમધ્ય વતની છે? અગર આ રતનપ્રભા પૃથ્વી ચરમાન્ત પ્રદેશવાળી છે કે અરમાન્ત Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६४ भगवती सूत्रे गौतम ! इयं खल रत्नप्रभा पृथिवी नो चरमा, नो अचरमा, नो चरनान्तमदेशाः, नो अचरमान्तमदेशाः, किन्तु नियमात् अचरमम्, चरमाणि चं चरमान्तमदेशाच अचरमान्तमदेशाश्व, तत्र चरमायेवान्तर्वर्तित्वात् अन्ताश्चरमान्तास्तेषां प्रदेशास्तथा चरमान्तप्रदेशाः एवम् अचरमम् एवान्तो विभागोऽचरमान्तस्तस्य प्रदेशा अवरमान्तमदेशाः, भगवतो 'नो चरमा' - इत्याद्युत्तरस्यायमाशयः - यदि रत्नप्रभाया मध्येऽन्या पृथिवीस्यात्तदा तस्याञ्चरत्वं वक्तुं पायें तापि, किन्तु नान्या पृथिवी तन्मध्यवर्तिनी वर्तते अतो न चरमा रत्नप्रभा, चरमत्वस्य सापेक्षतया अत्रापेक्षणीयान्तराभावात्, एवं यदि रत्न भाया बाह्यतोऽन्या पृथिवी स्यात् तदा तदपेक्षया रत्नमभाया अचरमत्त्वं वक्तुं पायें तापि किन्तु नान्या बहिरस्ति अतोऽचरमापि रत्नप्रभा न भवितुमर्हति तथा च रत्नप्रभा न पश्चिमा, नापि मध्यमा इति भावः, चरमान्त प्रदेशोंवाली है ? या अचरमान्त प्रदेशोंवाली है ? इस भकार चार बहुवचनान्त चरमाचरमपद विषयक प्रश्न हैं । सो इन प्रश्नोंका उत्तर प्रभु ने ऐसा दिया है कि गौतम ! यह रत्नप्रभा पृथिवी न प्रान्तवर्तिनी है और न अप्रान्त मध्यवर्तिनी है । क्यों कि रत्नप्रभा पृथिवी के मध्य में यदि अन्य पृथिवी होती तो उसमें चरमता कही भी जा सकती थी, परन्तु एसी बात तो है नहीं- क्यों कि उसके मध्य में और कोई दूसरी पृथिवी नहीं है । इसलिये रत्नप्रभा पृथिवी में चरमता नहीं आती है । क्यों कि चरमता यह धर्म सापेक्ष होता है । अपेक्षणीय के अभाव में चरमता उसमें नहीं मानी जाती है । इसी तरह से यदि रत्नप्रभा पृथिवी के बाहर की ओर अन्य कोई पृथिवी होती तो उसकी अपेक्षा वह रत्नप्रभा पृथिवी मध्यवर्तिनी कहलाती हन्तु उसके पहिले और उसके बादमें પ્રદેશવાળી છે. આ રીતે ચાર મહુવચનાન્ત ચરમા ચરમ પદ વિષયક પ્રશ્ન કર્યાં છે તે પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે કે હૈ ગૌતમ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વી પ્રાતવતી'ની નથી. અને અપ્રાતવતીની–મધ્યમ વતીની પણ નથી. કેમકે રત્નપ્રભા પૃથ્વીની મધ્યમાં જો અન્ય પૃથ્વી હેાય તે તેમા ચરમતા કરી શકાય છે પરંતુ એવી વાત નથી કેમકે તેની મધ્યમા ખીજી કાઇ પૃથ્વી નથી એટલા માટે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ચરમતા સંભવતી નવી કારણકે ચરમતા એ ધમ સાપેક્ષ હાય છે. અપેક્ષણીયના અભાવમાં ચરમતા તેમા માની શકાય નહી એજ રીતે જો રત્નપ્રભા પૃથ્વીની બહારની તરફ ખીજી કા પૃથ્વી હોય તે તે અપેક્ષાએ તે રત્નપ્રભા પૃથ્વી તે મધ્યવતીની કહેવાત કિંતુ તેની પહેલાં કે - Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ३ मू. ३ रत्नप्रभादि पृथिवीनिरूपणम् ५६५ एवं यदा तस्याश्चरमव्यपदेशो न संभवति, तदा 'चरमाणि' इति बहुवचनान्तव्यपदेशस्य का कथा, तथैव 'अचरमाणि' इति व्यपदेशस्यापि कथा . दूरे आस्ताम्, तथा चरमत्वस्य अचरमत्त्वस्य चाभावेन तत्पदेशकल्पनाया अप्यभाव एवेत्यभिप्रायेणाह-नो चरमान्तप्रदेशा नो वा अचरमान्तप्रदेशा, रत्नप्रभा पृथिवी इत्याशयः, किन्तु नियमात् नियमतः अचरमञ्च, चरमाणि च भवितुमर्हन्ति, तथाहि यद्यपि वस्तुगत्या उक्तयुक्तः रत्नप्रभायाः चरमाचरमत्वं न संभवति तथापि शिष्यजनानुग्रहाय यदि रत्नप्रभायाः पृथिव्या असंख्यातमदेशावगाढतया अनेकावयवविवक्षा क्रियते तदा रत्नप्रभाया प्रान्तभागावस्थितखण्डानामनेकत्वेन विवक्षया 'चरमाणि' तानि - प्रान्तभागवण्डानि इति बहुवचनान्ततया व्यपदेष्टु' शक्यते, तत्मान्तभाग-पीछे-कोई दूसरो पृथिवी है नहीं- अतः यह अचरमा- मध्यवतिनी भी नहीं कही जा सकती । इस तरह यह न प्रान्तवर्तिनी है और न मध्यवर्तिनी है। अतः जब इसमें एकवचनरूप चरमताका व्यपदेश नहीं बन सकता है तो फिर 'चरमाणि'ऐसे बहुवचनान्त चरमपदका प्रयोग भी वहां कैसे बन सकता है। अर्थात् नहीं बन सकता है । चरमता अचरमताके अभावसे तत्पदेश कल्पना का भी अर्थात चरमाचरमजन्य विभागका भी अभाव वहां आजाता है. इसी अभिप्रायको लेकर 'नो चरमान्तप्रदेशाः नो वा अचरमान्तप्रदेशाः' ऐसा कहा हैबहुवचनको अपेक्षासे रत्नप्रभापृथिवी न चरमान्त प्रदेशरूप है और न अचरमान्त प्रदेशरूप है । फिन्तु जब उसमें असंख्यात प्रदेशावगाढता मानी जाती है- नब असंख्यात प्रदेशोंमें उनकी स्थिति होनेसे वहां अनेक अवयवोंकी विवक्षा हो जाती है- इसलिये 'नियमात् તેની પછીથા બીજી કોઈ પૃથ્વી નથી તેટલા માટે તેને અચરમા-મધ્યવર્તીની પણ કહી શકાય નહી એ રીતે તે પ્રાતવતીની નથી અને મધ્યવર્તીની નથી. એથી તેમાં એક वयन३५ यरमतान। व्यपहेश मनत। नथी तो पछी 'चरमाणि 'मेवा महु વચનાઃ ચરમ પદને પ્રયોગ પણ કેવી રીતે બની શકે અર્થાત બની શકતો નથી ચરમતા અચરમતાના અભાવમાં તત પ્રદેશ કપનાને પણ અર્થાત ચરમા ચરમ જન્ય विभाग ५ अभाव भावी तय छ मे मलिप्रायने बने ‘नो चरमान्त प्रदेशा नो अचम्मान्त प्रदेशा' सेभ यु छे मक्यननी अपेक्षाये रत्नप्रभा पृथ्वी यरमान्त પ્રદેશરૂપ નથી અને અચરમાત પ્રદેશરૂપ પણ નથી કિત જ્યારે તેમાં અસંખ્યાત પ્રદેશવગાઢતા માનવામાં આવે છે ત્યારે અસ ખ્યાત પ્રદેશાવગાઢ હોવાથી અર્થાત આકાશના અસ ખ્યાત પ્રદેશમાં તેની પ્રદેશમાં તેની સ્થિતિ હોવાથી ત્યા અનેક અવયની વિવિક્ષા Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रे व्यवस्थित - तध्यासितक्षेत्रखण्डानां तथाविधविशिष्टैकपहिणामयुक्तत्वात्, अथ च तन्मव्यवर्तिनो महतः क्षेत्रखण्डस्य एकत्वेन विवक्षया चरमम्' तत् रत्नप्रभाक्रान्तं मध्यवर्ति क्षेत्रखण्डम् इति एकवचनान्ततया व्यपदेशो भवितुमर्हति, रत्नप्रभायाश्च पृथिव्यास्तदुभय समुदायरूपत्वात्, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात्, प्रदेश विवक्षापरिकल्पनया तु चरमान्त प्रदेशाः, अचरमान्त प्रदेशोश्च भवितु मर्हन्ति, तथाहि-रत्नप्रभायाये वाह्यखण्ड प्रदेशास्ते चरमान्तप्रदेशाः, ये च रत्नप्रभायाः मध्यखण्डप्रदेशास्तेऽचरमान्त प्रदेशा इति व्यपदेष्टु पार्यते, इत्यनेन एकान्तवादनिरसनप्रधानेन यथोक्तअचरलं, चरमाणि च भवितुमर्हति' वह रत्नप्रभापृथिवी अचरमरूप, बहुवचनान्त चरमरूप, चरमान्त प्रदेशरूप और अचरमान्त प्रदेशरूप कही जा सकती है। तात्पर्य ऐसा है- कि रत्नप्रभाके प्रान्त मागमें अवस्थित खंडोमें जव अनेकत्वकी विवक्षा की जाती है, तब वहां पर 'चरमाणि' ऐसे वहुवचनका प्रयोग हो सकता है तथा मध्यभाना वर्ती खंड जब एकरूपसे विवक्षित होता है, तब वहां एकवचनरूप 'अचरम' ऐसे पदका प्रयोग हो सकता है। तथा प्रदेशदृष्टिकी विवक्षा से चरमान्त प्रदेश और अचरमान्त प्रदेशरूपसे भी वह कही जा सकती है। तात्पर्य कहनेका यही है कि रत्नप्रभा पृथिवीके पहिले और बादमें कोई दूसरी पृथिवी वगैरह चीज नहीं है। इसलिये न वह उसकी अपेक्षा चरम कही जा सकती है और न अचरम कही जा सकती है। जब उसमें चरल और अचरमका व्यवहार नहीं होता है तो वह फिर चरमान्त प्रदेशरूप और अचरमान्त प्रदेशरूप भी थ४ जनय छे. मे21 भाट 'नियमात् अचरमं चरमाणि च भवितुमर्ह ति' તે રત્નપ્રભા પૃથ્વી અચરમરૂપ બહુવચનાને ચરમરૂપ અરમાન્ત પ્રદેશરૂપ અને અરમાન્ત પ્રદેશરૂપ કહી શકાય છે. કહેવાનો હેતુ એ છે કે રત્નપ્રભાના પ્રાંતભાગમાં રહેલા ખાડામાં भनेत्वनी विविक्षा राय छे त्यारे त्या 'चरमाणि' सेवा मपयनवाले प्रयोग या જાય છેમધ્યભાગવતિ ખંડ જ્યારે એકરૂપથી વિવક્ષિત હોય ત્યારે ત્યાં એક વચનરૂપ 'अचरम वा पहना प्रयो॥ ४ी २४य छ तथा प्रदेशष्टिनी विवक्षाथी य२मान्त પ્રદેશ અને અચરમાન્ત પ્રદેશરૂપથી પણ તેને કહી શકાય છે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીની પહેલાં અને પછીથી કઈ બીજી પૃથ્વી વિગેરે ચીજ નથી. એટલે તે તેની અપેક્ષાએ ચરમ કહી શકાય નહીં અને અચરમ પણ કહી શકાય નહીં જ્યારે તેમાં ચરમ અને અચરમને વહેવાર નથી થતું તે પછી ચરમાન્ત પ્રદેશરૂપ અને Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ३. सु. ३ रत्नप्रभादिपृथिवीनिरूपणम् ५६७ निर्वचनरूपानेकान्तवादेन अवयवावयविरूपं, तयोश्च भेदाभेदः, इति विजयते अनेकान्तवादः, अथ प्रज्ञापनायास्तवधिमाह - 'जाव-वेमाणिया णं भते ! फासचरिमेणं किं चरिमा, अचरिमा ? गोयमा ! चरिमा वि, अचरिमा वि' नहीं कही जा सकती है परन्तु ऐसी मान्यता एकान्ततः नहीं हैक्योंकि वह रत्नप्रभापृथिवी लोकाकाशके असंख्यात प्रदेशोमें अवगाढ है. अतः इस अपेक्षा उसमें चरमभागावस्थित खंडोंजी अनेकतासे 'चरमाणि' इस बहुवचनान्त चरम शब्दका व्यपदेश हो सकता है. तथा जो आकाशप्रदेश उन प्रान्तभागोंमें अवस्थित हैं वे तथाविध एक परिणामरूपसे युक्त हैं-इस लिये तन्मध्यवर्ती क्षेत्रखण्डमें एकता होने से वह 'अचरम' ऐसे एक वचनान्त शब्दसे भी कही जा सकती है। चरमान्त प्रदेशरूप और अचरमान्त प्रदेशरूप वह प्रदेशों की विवक्षाकी परिकल्पनासे हो जाती है। रत्नप्रभापृथिवीके जो बाह्य खण्डके प्रदेश हैं वे चस्मान्त प्रदेश हैं और जो मध्यखंडके प्रदेश हैं वे अचरमान्त प्रदेश हैं । इस एकान्तवादकी निग्सनता बतानेवाले और यथार्थ अर्थकी प्ररूपणा करनेवाले अनेकान्त चादसे यह वात पुष्ट की गई है कि रत्नप्रभाथिवीमें और उसके अवयवोंमें कथचित् अवयवावयवी रूपता है और कथंचित् भेदाभेद. रूपता है । इस तरहके कथनसे यहाँ अनेकान्तवादको विजयशील प्रकट किया गया है। अब गौतम स्वामी प्रथुसे ऐला पूछते हैंઅચરમાન્ત પ્રદેરારૂપ કહી શકાય નહીં પણ એવી માન્યતા એકાન્તત; નથી કેમકે તે રત્નપ્રભા પૃથ્વી લોકાકારાના અસ ખ્યાત પ્રદેશમાં અવગાહન કરે છે એટલા માટે તે अपेक्षा तमा यमभागावस्थित पानी मेताथी 'चरमाणि' सवा महुपयनना શબ્દને વ્યપદેશ કરી શકાય છે તથા જે આકાશ પ્રદેશ તે પ્રાંત ભાગોમાં રહેલા છે તે પ્રકારના એક પરિણામરૂપથી યુક્ત છે એટલે તન્મધ્યવતી ક્ષેત્ર ખંડમાં એક્તા હોવાથી તે 'अचरम' सेवा मे वयनान्तसमयी पीय छ समान्त अटेश३५ अने. અચરમાન્ત પ્રદેશરૂપ તે પ્રદેશની વિવિક્ષાની પરિકલ્પનાથી કલ્પી શકાય છે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને જે બાહ્ય ખંડના પ્રદેશ છે તે ચરમાન્ત પ્રદેશ છે અને જે મયખંડના પ્રદેશ છે. તે અચરમાન્ત પ્રદેશ છે. આ એકાતવાદની નિરસતા બતાવવાવાળા અને યથાર્થ અર્થની પ્રરૂપણું–કરવાવાળા અનેકાન્ત વાદથી આ વાત પુષ્ટ કરવામાં આવી છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં અને તેના અવયમાં કોઈ રીતે અવયવાવયવી રૂપતા છે અને કઈ રીતે ભેદભેદ રૂપતા છે એ રીતના કથનથી અહીંઆ અનેકાત વાદને વિજ્યશીલ પ્રગટ કરવામાં આવ્યે છે. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६८ भगवती सूत्रे हे भदन्त ! यावद - पृथिवीकायिका केन्द्रिय दीन्द्रिय श्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक - मनुष्य भवनपति - वानव्यन्तर ज्योतिषिक वैमानिकाः खलु स्पर्शचरमेण कि चरमाः प्रान्तवर्तिनः ? किंवा अचरमाः मध्यवर्तिनो वर्तन्ते ? भगवानाह - हे गौतम! पृथिवीकायिकादियावद् वैमानिकाः चरमाः प्रान्तवर्तिनोऽपि, अचरमाः मध्यवर्तिनोऽपि व्यदिश्यते, तथाहिये वैमानिक भवनं स न लप्स्वन्ते पुनस्तत्रानुत्पादेन मुक्तिगमनात्तं वाचन वैमानिकाः स्पर्शचरमेण 'चरमा:' इति व्यवह्रियन्ते यतु वैमानिकभवसंभवं 'जाव वैमाणिया णं भंते ! फासचरिमेगं किं चरिसा अचरिमा : गोयमा ! चरिमा वि अचरिमा वि' हे भवन्त ! यावत् पृथिवीकायिक आदि एकेन्द्रिय जीव, हीन्द्रिय जीव, त्रीन्द्रिय जीव, चतुरिन्द्रिय जीव, पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव, मनुष्य, भवनपतिदेव वानव्यन्तरदेव, ज्योतिषिकदेव, और वैमानिकदेव ये स्पर्शचरमसे प्रान्तवर्ती हैं ? या मध्यवर्ती हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम! पृथिवीकाधिक एकेन्द्रिय जीवसे लेकर वैमानिकदेव तक सब जोव चरम प्रान्तवर्ती भी हैं और अचरम - मध्यवर्ती भी हैं । जो त्रैमानिकदेव वैमानिक भव संबंधी स्पर्शनको पायेगे और फिर वहां पर अनुत्पाद से मुक्ति गमन करेंगे वे वैमानिकदेव स्पर्शचरम से 'चरस' इस रूपसे व्यवहृत किये जाते हैं । जो वैमानिकदेव वैमानिक भव संबंधी स्पर्शको प्राप्त करेगे वे वैमानिकदेव 'अचरम' इस रूपसे व्यवहृत किये जाते हैं । , 3 :- ' जाव वैमाणियाणं भंते फासचरिमेणं किं चरिमा अवरिमा ? गोयमा चरिमावि अचरिमावि' हे लहन्त । पृथ्वी अयि याहि मेहेन्द्रिय लव हीन्द्रिय कव, ત્રિન્દ્રિય જીવ, ચતુરિન્દ્રિય જીવ, પ ચેન્દ્રિય તિહુઁચ યોની જીવ, મનુષ્ય, ભવનપતિ દેવ, વાનવ્યંતર દેવ, યેતિષિક દેવ, અને વૈમાનિક દેવ, એ સ્પ`ચરમથી પ્રાતવતી છે કે મધ્યવતી છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય જીવથી લઈને વૈમાનિક દેવ પ તના સધળા જીવે ચરમ-પ્રતવતી પણ છે અને અચરમ-મધ્યવતી છે. જે વૈમાનિક દેવ વૈમાનિક ભવ સખ ધી સ્પર્શને પામશે અને પછી ત્યા અનુત્પાદથી भुम्ति गमन कुश्शे ते वैमानि देव स्पर्श यरभथी 'चरम' मे ३५थी व्यवहारवाणा કરવામાં આવ્યા છે અને જે વૈમાનિક દેવ વૈમાનિક ભવ સમધી સ્પશને પ્રાપ્ત કરશે. ते वैभव 'अचरम' मे ३५थी व्यवहारवाणा पुराया छे અંતમાં ભગવાનના Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श ८ उ. ३ मू. ३ रत्नप्रभादिपृथिवीनिरूपणम् ५६९ स्पर्श पुनर्लप्स्यन्ते ते वैमानिकाः 'अचरमाः' इति व्यवहियन्ते, अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वन्नाह- 'सेवं भंते! सव भंते' ति हे भदन्त! तदेवं-भगव दुक्त सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भगवदुक्त सर्व सत्यमे वेति भावः ॥ ३॥ इति श्री-विश्वविख्यान-जगहल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललित कलापालापक-प्रविशुद्र-गद्यपधनैकग्रंथनिर्मापक-बादिमानमर्दक-श्रीशाहन्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि- जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्रीभगवतीमत्रस्य" "प्रमेयचन्द्रिका"ऽऽख्यायां व्याख्यायां अष्टमशतकस्य तृतीयोदेशकः समाप्तः ८-३ अब अन्तमें भगवानके वाक्यको स्वीकार करते हुए कहते हैं 'सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति' हे सदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब सर्वथा सत्य है । हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह लव सर्वथा सत्य है। इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये सू० ३॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवती' सूत्रकी प्रमेयचद्रिका व्याख्याके आठवें शतकका तृतीय उद्देशक समाप्त ८-३ पायानो खाजार ४२ता गौतमस्वामी ४ छे 'सेवं भते सेव भंते त्ति' महन्त ! આપે જે કહ્યું છે તે સર્વથ સત્ય છે, આપે જે કહ્યું છે તે સર્વથા સત્ય છે એવું કહી ગૌતમ સ્વામી પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થઈ ગયા છે સૂ, ૩ / જનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આઠમા શતકને ત્રીજો ઉદ્દેશક રામાપ્ત. ૮-૩ Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७० चतुर्थोद्देशकः प्रारभ्यते । अष्टमशतकस्य चतुर्थोद्देशकस्य संक्षिप्तविपयविवरणम् क्रियाकाराः, are क्रियाः पञ्चविधा:- कायिकी, अधिकरणिकी, प्राद्वेपिकी, पारितापनिकी, प्राणातिपाति की क्रियाच तासां भवान्तरभेदाश्चआरम्भिकी, पारिग्रहिकी, अप्रत्याख्यानिकी, मायाप्रत्ययिकी, मिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी च, कायिकी द्विविधा अनुपरतकायिकी, दुष्प्रयुक्तकायिकी च, आधिकरणिकी क्रियापि द्विविधा - संयोजनाधिकरणिकी, निर्वर्तनाधिकरणिकी च । सर्वासाञ्चअल्पत्व वक्तव्यतानिरूपणम् । अष्टम शतक का चतुर्थ उद्देशक " • इस अष्टम शतकके चतुर्थ उद्देशक में जो विषय कहा गया है उसका विवरण संक्षेपसे इस प्रकार है- क्रिया प्रकार कथन | ये क्रियाएँ कायिकी, अधिकरणिकी, प्राद्वेषिकी पारितापनिकी और प्राणातिपातिकी इस तरह से पांच प्रकार की होती हैं और अवान्तर भेद कितने होते हैं- इन सबका कथन आरम्भिकी, परिगृहीता, अमत्याख्यानिकी, मायाप्रत्ययिकी और मिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी क्रियाओंका कथन कायिकी अनुपरत कायिकी, दुष्प्रयुक्तकायिकी क्रियाके भेद से दो प्रकारकी है- ऐसा कथन अधिकरणिकी क्रिया संयोजनाधिकरण और निर्वर्तनाधिकरणके भेदसे दो प्रकारकी है ऐसा कथन तथा सब क्रियाओंके अल्प बहुत्वका निरूपण । આઠમાં શતકના ચાથા ઉદ્દેશક આઠમ શતકના ચોથા ઉદ્શકમાં જે વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તેને ટૂંક સાર નીચે પ્રમાણે છે—ક્રિયાના પ્રકારાનુ કથન કાયિકી, અધિકરણિકી પ્રાદેષિકી, પારિતાપનિકી, અને પ્રાણાતિપાતિકી, આ પ્રમાણે ક્રિયાના પાંચ મુખ્ય પ્રકારેાનું તથા તેમના ઉપભેદ્યનુ યન. આર ભીકી, પરિગૃહીતા, અપ્રત્યાખ્યાનિકી, માયાપ્રત્યયિકી અને મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી, ક્રિયાઓનુ કથન કાયિકી ક્રિયાના નીચે પ્રમાણે એ ભેદ હેાય છે. (૧) અનુપરતકાયિકી અને (૨) દુષ્પ્રયુક્તકાયિકી અધિકરણિકી ક્રિયા પશુ બે પ્રકારની होय ले- (१) संभान्नाधि१२शु, अने (२) निर्वर्तनाधिषु मधी मियामोता भल्य અદ્ભુત્વનું નિરૂપણું આ ઉદ્દેશકમાં કર્યું છે. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.४ मृ. १ कायिक्यादिक्रिया निरूपणम् ५७१ कायिकयादि वक्तव्यता मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी-कइ णं भंते! किरियाओ पण्णत्ताओ ? गोयमा । पंच किरियाओ पण्णत्ताओतंजा - काइया, अहिगरणिया, एवं किरियापयं निरवसेसं भाणियव्वं जाव मायावत्तियाओ किरियाओ विसेसाहिचाओ । सेवं भंते ! सेवं भंते! ति ॥ सू० १ ॥ छाया - राजगृहे यावत - एवम् अवादीत् कति खलु भदन्त ! क्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चक्रिया प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - कायिकी, अधिकरणिकी, एव क्रियापदं निरवशेषं मणिर्तव्यम्, यावत् मायाप्रत्ययिक्यः क्रियाः विशेषाधिकाः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ।। सू० ९ ॥ कायिकी आदि वक्तव्यता . 'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि सूत्रार्थ - (राग जाव एवं व्यासी) राजगृहनगर में यावत् गौतमने ऐसा पूछा - ( क णं अंते ! किरियाओ पण्णत्ताओ) हे भदन्त ! क्रियाएँ कितने प्रकारकी कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंच किरियाओ पण्णत्ताओ ) क्रियाएँ पाँच कही गई हैं (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं । (काइया, अहिगरणिया, एवं किरियापदं निरवसेसं भाणियां जाव मायावतिया किरियाओ विसेसाहियाओ) कायिकी, आधिकरणिकीइस प्रकार यहां पर प्रज्ञापना सूत्रका क्रियापद यावत् मायाप्रत्ययिकी क्रिया विशेषाधिक है यहां तक कहना चाहिये । ( सेवं भंते ! सेव કાયકી આદિ ક્રિયાનું વિવેચન रायगि जाव एवं वयासी ' ४त्याहि ८ આ सुत्राथ - ( रायगि जान एवं ववासी) (भगृह नगरभां अलु पधार्या ', કથનથી શરૂ કરીને • ગૌતમે પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછ્યુ ત્યા સુધીનું સમસ્ત કથન महीं थडल्लु ४२वुं ( कइणं भंते ! किरियाओ पण्णत्ताओ ? ) डे सहन्त ! डियागो डेटला अारनी गडी छे ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( पंच किरियाओ पण्णत्ताओ ) प्रिया यांय अारनी ही है (तं जहा) ते पाथ अहारी नीचे प्रमाणे - (काइया, अहिणरणिया, एवं किरियापदं निरवसेसं भाणियत्वं जान मायावत्तियाओ किरियाओ विसेसाहियाओ ) डायरी, साधिपुरणी', या उथनथी शत्रु पुरीने 'भायाप्रत्ययडिया विशेषाधि होय हे ' ત્યા સુધીનુ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ક્રિયાપદ્ઘ > Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७२ भगवतीमत्रे टीका- तृतीयोदेशके वैमानिकाः प्रतिपादिताः, ते च क्रियावन्तो भवन्ति अतश्चतुर्थीदेशके क्रियावक्तव्यतामाह - 'रायगिहे' इत्यादि । 'रायगिहे जाव एवं वयासी-कइणं भंते ! किरियाओ एण्णताओ ?' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवस्मृतः, श्रमणं भगवन्तं वन्दितु पर्षन् निर्गच्छति, मतिगता पर्पद ततः शुश्रपमाणो नमस्यन् विनयेन प्राञ्जलिपुटो गौतम भगवन्तम् एवं वक्ष्यमाणक्रमेण अवादीत् - हे भदन्त ! कति कियत्प्रकाराः खलु क्रिया: प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह- 'गोयमा ! पंच किरियाओ पण्णताओ' हे गौतम ! भंते ! त्ति) हे भदन्त । आपका कथन सर्वथा सत्य ही है- हे भदन्त! आपका कथन सर्वथा सत्य ही है- इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।। टीकार्थ- तृतीय उद्देशकमें वैमानिकदेवोंका प्रतिपादन किया गया है। ये क्रियावाले होते हैं। इस लिये इस चतुर्थ उद्देशकमें क्रिया संबंधी वक्तव्यताका कथन सूत्रकारने किया है 'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहनगरमें यावत् स्वामी आये- श्रमण भगवान को वंदना करने के लिये परिषद् गई और धर्मोपदेश सुनकर अपने २ स्थाल पर चली गई. इतनेमें धर्मतत्वको सुननेके अभिलाषी गौतमने प्रभुकी सेवा करते हुए दोनों हाथ जोडकर बडे विनयके साथउनसे ऐसा पूछा- "कडणं मंते ! किरियाओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! क्रियाएँ कितनी प्रकारकी कहीं गई हैं। उत्तर में प्रभुने उनसे ऐसा कहा गोयमा ! हे गौतम 'पंच किरियाओ पण्णत्ताओ क्रियाएँ पांच कही गई हैं 'तजहा ' जो इस तरहसे हैं- 'काइया, सरत ४१ मा अहए! ४२ ( सेवं भंते ! सेव भंते ! ति ) Hd ! भानु કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું છે તે યથાર્થ જ છે આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુને વ દણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને બેસી ગયા ટીકાર્થ :- ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં વૈમાનિક દેવેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તેઓ કિયાવાળા હોય છે તેથી આ ચોથા ઉદેશકમાં સૂત્રકારે કિયા વિષેની વકતવ્યતાનુ ४यन युछे 'रायगिहे जाव एवं वयासी' नामा मडावीर प्रभु ५धार्या. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વ દણું નમસ્કાર કરવા માટે પરિષદ નીકળી ધર્મોપદેશ સાંભળીને લેકે પિત પિતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા ત્યાર બાદ ધર્મતત્વને જાણવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુની સેવા કરતા કરતાં, બને હાથ જોડીને विनयपूर्व ४ २मा प्रमाणे पूछ्यु'- 'कइणं भते ! किरियाओ पण्णत्ताओ ? 'S HE-त ! ध्यामाना टसा २ ४था छ? महावीर प्रभुणे ४यु- 'गोयमा !' गौतम । Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.४ मू. १ कायिक्यादिक्रियानिरूपणम् ५७३ पञ्चविधाः खलु क्रियाः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा- काइया, अहिगरणिया, एवं किरियापयं निरवसेसं भाणियव्यं जाव मायावत्तियाओ किरियाओ विसेसाहियाओं' तद्यथा कायिकी, आधिकरणिकी, एवम्-एतेन क्रमेण, क्रियापद प्रज्ञापनाया द्वाविशतितमपदं निरवशेष सर्व भणितव्यम्, तथाचोक्त प्रज्ञापनायाम्- 'काडया, अहिगरणिया, पाओसिया, पारियावणिया, पाणाडवाय किरिया' इत्यादि, कायिकी, अधिकरणिकी, प्रादेपिकी, पारितापनिकी, प्राणातिपातक्रिया च, इत्यादि. तदवधिमाह..- यावत्- मायामत्ययिक्यः क्रियाः विशेषाधिकाः, तथा च प्रज्ञापनाया अन्तिममुत्रम्-'एयासि णं भंते ! आरंथियाणं, परियाहियाणं, अपञ्चक्खाणियाणं, मायावत्तियाणं, अहिगरणिया. एनं किरियापयं निरक्सेसं भाणियां जाव मायावत्तियाओ किरियाओ विसेसाहियाओ' कायिकीक्रिया, आधिकरणिकी क्रिया इसी क्रमसे यहां पर प्रज्ञापना का क्रियापद जो कि २२वां पद है सम्पूर्ण कहना चाहिये । तथाचोक्त प्रज्ञापनायाम्- 'काड्या, अहिगरजिण पोओसिया पारियावणिया पाणाइवायकिरिया' इत्यादि कायिकी, आधिकरणिकी, प्राद्वेषिकी, पारितापनिकी और माणातिपात क्रिया यहां जो ऐसा कहा गया है कि 'जाव मायावत्तियाओ किरियाओ विसेसाहियाओ' सो उसका तात्पर्य ऐसा है कि प्रज्ञापना का अन्तिम सूत्र- 'एयासिणं अंते ! आरंभियाणं, परिगाहियाणं ... अपञ्चक्खाणियाणं, मायावत्तियाण, मिच्छादसणवत्तियाण य कयरे पच किरियाओ एणताओ' यामे पाय प्रा२नी ही 'तं जहा' ते ॥२ नीय प्रमाणे छ- 'काइया, अहिगरणिया, एवं किरियापयं निग्वसेसं भाणियव्वं जाव मायावयित्ताओ किरियाओ विसेमाहियाओ' अयि ठिया, मधि४२९॥ ક્રિય’, ઇત્યાદિ જે કથન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના કિયા નામના ૨૨ મા પદમા કરવામાં આવ્યુ छ, त समस्त थन सही ए ४७ या ते ५६मा प्रमाणे प्रयु - 'काइया, अहिगरणिया, पाओसिया, पारियावणिया, पाणाइवायकिरिया' छियाना पाय २ - [१] iful, [२] अधि४२४ी, [3] प्राषि४१, [४] परितापनि भने [५] प्रातिपात या महा ने मेवामां भाव्यु छ 'जाव मायावयित्ताओ किरियाओ विसेसाहियाओ' मा यननु तात्पनीय प्रमाण छ-ज्ञापनानु म तिमसूत्र २मा प्रभार छ- 'एयासिण भंते ! आरंभियाणं, परिगाहियाणं, अपञ्चक्खाणियाणं, Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७४ भगवतीमो मिच्छादसणवत्तियाणय कयरे कयरेहितो अप्पा वा, वहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहियां वा ? गोयमा ! सन्मत्यो वा मिच्छईसणवत्तियाओ किरियाओ' एतासां खलु भदन्त ! आरम्भिकीणाम्, पारिग्राहिकीणाम्, अप्रत्याख्यानिकीनाम्, मायाप्रत्ययिकीनाम्, मिथ्यादर्शनात्ययिकीनाञ्च, कतमा कतमाभ्योऽल्पा वा, वहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका या? गौतम ! सर्वस्तोका मिथ्यादर्शनप्रत्ययियः क्रियाः, मिथ्यादृष्टीनामेव जीवानां तासां सद्भावात, 'अपञ्चक्खाणकिरियाओ विसेसादियाओ' 'अप्रत्याख्यानकयरे हितो अप्पा बा, बहुया बा तुल्ला वा, विसेसाहिया वा ? गोयमा ! मबत्योवा मिच्छादसणवत्तियाओ किरियाओ अपचक्वाणकिरियाओ विसंसाहियाओ परिग्गहियाओ रिलेसाहियाओ,आलियाआ किरियाओ विसेसाहियाओ, मायावत्तियाओ विसेसाहियाओ' यह है । सो यहां तक क्रियाओंके विषयका कथन जानना चाहिये. तात्पर्य कहनेका यही है कि- गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि- हे भदन्त ! इन आरंभिकी, पारि अतिकी, अप्रत्याख्यानिकी, मायापत्ययिकी, और मिथ्यादर्शनमत्ययिकी क्रियाओंके बीच कोनसी क्रियाएँ किन क्रियाओं की अपेक्षा अल्पाहें ? वहत हैं ? तुल्य है ? और कोनमी क्रियाएं विशेषा धिक हैं ? उत्तर में पसु कहते है-हे गौतम ! सबसे कम मिथ्यादर्शन प्रत्ययिकी क्रियाएँ हैं। ये क्रियाएँ लिच्यादृष्टिजीबों में ही पायी जाती हैं। अप्रत्याख्यानक्रियाएँ इनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं। मायागतियाण, मिच्छादसणवत्तियाण य कयरे कयरे हितो अप्पा वा, वहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा? गोयमा ! सव्वत्थोवा मिच्छादसणवत्तियाओ किरियाओ, अपचक्खाणकिरियाओ विलेसाहिओ परिग्गहियाओ विसेसाहियाओ आरंभियाओ किरियाओ विमेसाहियाओ मायावत्तियाओ विसेसाहियाओ' महा सुधाना ४यन ६२यिामाना विषयनु नि३५ ४२वाम। माव्यु छ, એમ સમજવું. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે –. ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે “હે ભદન્ત ! આ આર ભિકી, પરિગ્રહકી, અપ્રત્યાખ્યાનિકી, માયામત્યયિકી અને મિયાદન પ્રત્યયિકા કિયાએમાથી કઈ કઇ ક્રિયાઓ કઈ કઈ ક્રિયાઓ કરતાં અલ્પ છે? કઈ ક્રિયાઓ કઈ ક્રિયાઓ કરતાં અધિક છે? કઈ કઈ ક્રિયાઓ કઈ કઈ ક્રિયાઓની સમાન છે ? અને કઈ ક્રિયાઓ વિશેષાધિક છે ?' મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે- “હે ગૌતમ ! સૌથી અલ્પ મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી કિયાઓ છે મિસ્યા દષ્ટિ જીવોમાં જ આક્રિયાઓને સભાવ હોય છે અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયાઓ તેના કરતા વિશેષાધિક હોય છે. કારણકે તે ક્રિયાઓ સાવ મિથ્યાષ્ટિ Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७५ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ सू.१२ कायिक्यादिक्रियानिरूपणम् क्रियाः विशेपाधिकाः, मिथ्यादृष्टीनाम् अविरतसम्यग्दृष्टीनाश्च जीवानां तास सद्भावात, 'पारिग्गहियाओ विसेसाहियाओ' पारिग्रडिक्यः क्रियाः विशेषाधिकाः, उपर्युक्तानां मिथ्यादृशामचिरतसम्यग्दृशाम् देशविरतानाञ्च जीवानां तासां सद्भावत्, 'आरंभियाओ किरियाओ विसेसाहियाओ' आरम्भिक्यः क्रियाः विशेषाधिकाः, उपर्युक्तानां प्रमत्तसंयतानाञ्च जीवानां तासां सद्भावात्, 'मायाबत्तियाओ विसेसाहियाओ' मायाप्रत्ययिक्य क्रिया विशेषाधिका भवन्ति पूर्वोक्तानां सर्वेषाम् अप्रमत्तसंयतानाञ्च जीवानां तासां सद्भावात्, अत्रार्थे गाथादयम् - 'मिच्छा पच्चक्खाणे, परिग्गहारंभ-माय किरियाओ, कमसो मिच्छा - अविरय- देस पमत्त - पमत्ताणं ॥१॥ क्यों कि इन क्रियाओंका सद्भाव मिथ्यादृष्टि जीवों में और अविरत सम्यग्दृष्टि जीवों में पाया जाता है। ' परिग्गहिमाओ विसेसाहियाओ ' पारिग्रहिकी क्रियाएँ इनसे भी विशेषाधिक हैं- क्यों कि ये क्रियाएँ मिथ्यादृष्टियों में अविरत सम्यग्दृष्टियों में, और देशविरतिवाले जीवां में पायी जाती हैं । 'आरंभियाओं किरियाओविसेसाहियाओ' इनकी भी अपेक्षा आरंभिक क्रियाएँ विशेषाधिक हैं क्यों कि ये क्रियाएँ पूर्वोक्त मिथ्यादृष्टि आदि जीवों में और प्रमत्त जीवों में पायी जाती हैं । मायावत्तिय विसेसाहियाओ' मायाप्रत्ययिकी क्रियाऍ इनसे भी विशेषाधिक है- क्यों कि ये क्रियाएँ पूर्वोक्त मिध्यादृष्टि आदि जीवों में और अप्रमत्त संयत सकषायी जीवों में पायी जाती हैं । प्रज्ञापना मुत्रके २२ वे पद में जो कायिकी आदि क्रियाएँ कही गई हैं- उनका तात्पर्य ऐसा है जो ये कायिकी, आधिकरणिकी, प्राद्वेषिकी, पारितापकी, लवामा भने अविरत सभ्यगू दृष्टि लवोभा होय छे 'परिग्गहियाओ विसेसाहियाओ' પાગ્રિહિકી ક્રિયાએ તેમના કરતા પણ વિશેષાધિક હેાય છે, કારણકે તે ક્રિયાઓને સદ્ભાવ મિથ્યા દૃષ્ટિ જીવામા, અવિરત સમ્યગ્ દષ્ટિ જીવામાં અને દેશવિરતિવાળા छवोभा नेवासा यावे 'आरंभियाओ किरियाओ विसेसाहियाओ' मार लि ક્રિયાએ તેમના કરતા પણ વિશેષાધિક હોય છે, કારણકે પૂર્વકિત મિથ્યાસૃષ્ટિ આદિ वोमा भने अभत्तसंयत वामां तेभनो सहुलाव होय . ' मायावत्तियाओ विरोसाहियाओ ' मायाप्रत्ययिडी प्रिया । तेभना राय विशेषाषिठ होय छे, र પૂર્વોકત મિથ્યાદષ્ટિ આદિ જીવામાં તથા અપ્રમત્તસયત સાયી જીવાના તે ક્રિયાઓના સદ્ભાવ જોવા મળે છે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૨ મા પદમાં કાયિકી આદિ જે ક્રિયા કહી છે તેનુ તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે 6 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७६ छाया भगवतीमृगे मिच्छत्तवत्तियाओ, मिच्छद्दिकीण चेत्र तो थोत्रा, साणं एक्केको बड़ रासी तओ अहिया || २ || मिथ्याप्रत्याख्याने, परिग्रहारम्भमायाक्रियाः, क्रमशो मिथ्या अविरत देश प्रमत्ता - प्रमत्तानाम् ||१|| मिथ्यात्व प्रत्ययिक्यः मिथ्यादृष्टीनां चैव ताः स्तोकाः, शेषाणाम् एकेका वर्द्धने रात्रिस्ततोऽधिकाः ॥२॥ 5. तथाच प्रज्ञापनापदानामयमाशयः - १ कायिकी, २ आधिकरणिकी, ३ माद्वेषिकी, ४ पारितापनिकी, ५ प्राणातिपातिकी च एताः पञ्च क्रियाः सन्ति, तत्र कायिकी क्रिया द्विविधा-अनुपरतकायिकी, दुष्प्रयुक्तकायिकी च - तत्र प्राणातिपातादिसावद्ययोगात् देशेन सर्वदा वा अनिवृत्तानां जोवानाम् - अनुपरतकायिकी क्रिया लगति, इयञ्च क्रिया अविरतमानस्यैव भवति, कायादीनां दुष्प्रयोगेणोत्पद्यमाना क्रिया दुष्प्रयुक्तकायिकी. इयञ्च क्रिया प्रमत्तसाधूनामपि भवति, अधिकरणिकी क्रिया द्विविधा - संयोजनाधिकरणिकी, निर्वर्तना करणिकी च, तत्र पूर्वे निष्पादितास्त्रशस्त्रादिवधसाधनानां प्राणातिपात्तिकी पांच क्रियाएँ कही गई हैं मो इन में से कायिकी क्रियासे दो प्रकारकी है एक अनुपरत कायिकी क्रिया और दूसरी दुष्प्रयुक्तकायिकी क्रिया । इन में प्राणातिपात आदि सावद्ययोग से देारूप से या सर्वथारूप से विरक्त नही होने वाले जीवोंके अनुपरत कायिकी क्रिया लगती है । यह क्रिया अविरतमात्र जीवके होती है । कायादिकों के दुष्प्रयोग उत्पन्न होने वाली क्रियाका नाम दुष्प्रयुक्तकायिकी क्रिया है । यह क्रिया प्रमत्तसाधु जनों को होती हैं । अधिकरणिकी क्रिया दो प्रकारकी होती है- एक संयोजनाधिकरणिकी और दूसरी निर्वर्तनाधि-करणिकी निष्पादित अस्त्रशस्त्रादिक वधके साधनोंका सयोजनसे तैयार डायिष्डी, माधिरणिट्टी, प्रद्वेषिन, पारितापनि भने प्राशुतियातिडी, मे પાંચ પ્રકારની ક્રિયાએ કહી છે. તમાથી કાયિકી ક્રિયાના નીચે પ્રમાણે એ ભેદ કહ્યા છે. (૧) અનુપરતકાયિકી ક્રિયા અને (ર) દુષ્પ્રયુકતકાયિકી ક્રિયા પ્રાણાતિપાત આદિ સાવદ્યચેાગથી આ રાતઃ કે સર્વથા [સ પૂર્ણતઃ] વિરકત નહી થનાર જીવાને અનુપરતકાયિકી ક્રિયા લાગે છે તે ક્રિયા માત્ર અવિરત જીવા જ કરે છે. કાયાદિકાના દુષ્પ્રયોગથી ઉત્પન્ન થનારી ક્રિયાનુ નામ દુષ્પ્રયુકતકાયિકી ક્રિયા છે તે ક્રિયા પ્રમત્ત સાધુ જને `જ કરે છે. અધિકરણિકી ક્રિયાના એ પ્રકાર છે. (૧) સયાજનાધિકરણિકી અને (૨) નિષેતનાધિકરણિકી નિષ્પાદિત અસ્ત્રશસ્ત્રાદિક વધનાં સાધનેને સ યેા નથો તૈયાર કરવા તેનુ નામ સ યેાજનાધિ Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.८.उ.४ मृ.१ कायियादिक्रियानिरूपणम् ५७७ संयोजनेन साकरणम् संयोजनाधिकरणिकी, नवनवास्त्रशस्त्राणां निर्माणम् निर्वर्तनाधिकरणिकी, स्वस्य परस्य उभयस्य वा अशुभचिन्तनम् मादपिकी क्रियोच्यते, एवं स्वस्य परस्य उभयस्य वा पीडनं दुःखोत्पादन परितापनिकी क्रिया, स्वस्य परस्य उभयस्य वा जीवव्यपरोपणं प्राणातिपातिको क्रिया व्यपदिश्यते इति भावः । अन्ते गौतमः भगवद्वाक्यमङ्गीकुर्वन्नाह'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! भवदुक्त सर्व सत्यमेव वर्तते इति ।मु० १॥ अष्टमशतकस्य चतुर्थीदेशकः समाप्तः ।।८-४॥ करना यह संयोजनाधिकरणिकी क्रिया है। तथा नवीन २ अस्त्रशस्त्रोंका निर्माण करना वह निर्वर्तनाधिकरणिकी क्रिया है । अपना और दूसरेका तथा दोनांका अशुभ चिन्तवन करना यह प्राद्वेषिकी क्रिया है। अपने में, दूसरे में और दोनों में दुःखका उत्पादन करना यह पारितापनिकी क्रिया है। अपने जीवको, दुसरेके जीवका तथा दोनोंके जीवका व्यपरोपण - (मारना) करना यह प्राणानिपातिकी क्रिया है। अब अन्त में गौतम कहते हैं- 'सेवं संते ! सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह लव बिलकुल सत्य है । हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब बिलकुल सत्य है। इस प्रकार कह कर वे गौतम-यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० १ ॥ ॥ चतुर्थ उद्देशक समाप्त ॥ કરણિકી ક્રિયા છે તથા નવીન નવીન અસ્ત્રશસ્ત્રનું નિર્માણ કરવું તેનું નામ નિર્વાધિકરણિકી ક્રિયા છે. પિતાનુ, અન્યનું તથા ઉભયનુ અશુભ ચિન્તવન કરવું તેનું નામ પ્રાષિકી ક્રિયા છે નિજમાં, અન્યમાં કે ઉભયમાં દુઃખનું ઉત્પાદન કરવું તેનું નામ પરિતાપનિકી ક્રિયા છે પોતાના જીવની, અન્યના જીવની કે ઉભયને જીવની હત્યા કરવી તેનું નામ પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા છે सूत्रन हा२ ४२त गौतम स्वामी ४ छ- 'सेवं भंते! सेवं भंते ! ति' ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે કે ભદન્ત ! આપનું કથન યથાર્થ છે આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વઘણું નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા છે. સૂત્ર ૧ ) ॥ यथे। देश सभात ॥ Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथ पञ्चमोदेशकः प्रारभ्यते अष्टमतकस्य पञ्चमोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् आजीविकस्य प्रश्नः कृतसामायिकस्य श्रावकस्य भाण्डपात्रवस्त्रादिवस्तूनि यदि पहरेत् तदा स स्वभाण्डादिकं वा अनुगवेपयेत् ? यदि अपहृतं भtories भाण्डादिकं भवति तर्हि कथं स्वभाण्डादिकम् अनुगवेपयति इति वक्तु पर्येति ? इति प्रश्नः, ममत्वमावस्याप्रत्याख्यानात् तादृशव्यबहारो भवति, तथाकृतसामायिकस्य श्रावकस्य खीम् कश्विदुपपतिः यदि व्यभिचरेतदा किं तस्य स्त्रीं व्यभिचरति ? किं वा तेभ्य अजायां स्त्रीभिन्नां व्यभिचरति ? अष्टम शतकका पंचम उद्देशक प्रारंभ अष्टम शतक के इस पंचम उद्देशक में जो विषय कहा गया है- उसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है- आजीविक का प्रश्नजिसने सामायिक धारण करली है ऐसे श्रावक के कि जो श्रमणके उपाश्रय में बैठा हुआ है भाण्ड, मात्र आदिको यदि कोई चुरा लेता है तो सामायिक कर चुकने के बाद वह भाण्डादिकों की गवेषणा करता है ? या दूसरे के भाण्ड आदि की गवेषणा करता है ? यदि अपहृत - चुराया हुआ भाण्ड आदिक अभाण्ड मादिरूप हो जाते हैं, तो वह अपने भाण्ड आदिकी गवेषणा करता है, ऐसा कैसे कहा जा सकता है ? ममत्वभावका उसने त्याग नहीं किया है, इसलिये ऐसा व्यवहार होता है। जिसने सामायिक धारण करली है ऐसे श्रावककी स्त्री के साथ यदि कोई अशिष्ट व्यवहार करता है तो वह उसकी આઠમા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશક પ્રાર્ ભ~ આઠમાં શતકના પાચમાં ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ` છે, તેનુ સક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે... આજીવિકને પ્રશ્ન– જેણે સામાયિક ધારણ કરેલી છે એવા શ્રમણુના–ઉપાશ્રયમાં બેઠેલા શ્રાવકના વસ્ત્ર, આભૂષણુ, પાત્ર અદિને કાષ્ઠ ચેરી જાય અને સામાયિક પૂરી થયા ખા જો તે શ્રાવક તેની શેષ કરે તે શુ તે તેના પેાતાનાં વસ્ત્રાદિકાની શાલ કરે છે એમ કહી શકાય ? કે અન્યના વસાદિકાની શેાધ કરે છે એમ કહી શકાય ? જે ચારાયેલા વઆદિ અવસાદિ રૂપ થઇ જતા હાય, તે તે પેાતાના વાર્દિકની શોધ કરે છે, એમ કેવી રીતે કહી શકાય છે તેણે મમત્વભાવના ત્યાગ કર્યો હતેા નથી. તેથી એવું કહી શકાય છે', એવા ઉત્તર. જેમણે સામાયિક ધારણ કરેલી છે એવા શ્રાવકની પત્ની સાથે જો ઈ અનિષ્ટ વ્યવહાર કરે, તો તે તેની (તે શ્રાવકની) પત્ની સાથે અશિષ્ટ વહેવાર કરે છે, એમ प्रश्न : Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ५ सू. उद्देशकविपयविवरणम् ५७९ इति व्यवहारः स्यात् ? प्रत्याख्यानात् सा स्त्री तस्य अस्त्री भवेत् ? यदि सा तस्य अस्त्री भवेत् तदा तस्य स्त्रीं व्यभिचरतीति कथं व्यवहारः स्यात्, इति प्रश्नः, प्रेमबन्धनस्य अविच्छेदात् तथाव्यवहार इति समाधानम्, श्रावकः स्थूलमाणातिपातप्रत्याख्यानं कथं कुर्यात् ? इति प्रश्नः अतीतकालसम्बन्धिप्राणातिपातस्य प्रतिक्रमणप्रकाराणाम्, प्रतिक्रमणप्रकाराणाम्, वर्तमानकालसम्बन्धिमाणातिपातस्ते सावरकाराणाम् अनागतकालसम्बन्धिमाणातिपातस्य प्रत्याख्यानमकाराणां प्ररूपणात्मकमुत्तरच, ततः स्थूलमृषावादस्य प्रत्याख्यानप्रकारनिरूपणम्, स्थूलस्तेयस्य पत्याख्यानप्रकारमरूपणम्, स्थूलमैथुनस्य प्रत्याख्यान प्रकार - स्त्री के साथ अशिष्ट व्यवहार करता है ? या उसकी अस्त्री के साथ अशिष्ट व्यवहार करता है ? प्रत्याख्यान से क्या उसकी वह स्त्री, उसकी स्त्री नहीं होती है ? यदि वह उसकी स्त्री नहीं है तो वह उसकी स्त्रीके साथ अशिष्ट व्यवहार करता है, ऐसा व्यवहार कैसे हो सकता है ? उसके साथ उसका प्रेम विच्छिन्न नहीं हुआ हैइसलिये वह उसकी स्त्री मानो गई है - ऐमा समावान ! श्रावक स्थूल प्राणितातिपातका प्रत्याख्यात कैसे करता है ? अतीतकाल संबंधी प्राणातिपातकी वह निन्दा करता है, वर्तमान संबंधी प्राणातिपातका वह संवर करता है और भविष्यत् काल संबंधी प्राणातिपातका वह प्रत्याख्यान - (नहीं करूँगा ऐसी प्रतिज्ञा ) करता है । इसी तरह से वह स्थूल मृषावादका प्रत्याख्यान करता है, स्थूल चोरीका प्रत्याख्यान करता है, स्थूल मैथुनका प्रत्याख्यान करता है । स्थूल परिग्रहका કહી શકાય ? કે તેની અસ્ત્રી (પત્ની ન હોય એવી સ્ત્રી) સાથે અશિષ્ટ વ્યવહાર કરે છે એમ કહી ઢકાય ! પ્રત્યાખ્યાનથી તેની તે પત્ની શુ તેનીં પત્ની મટી જતી નથી ? જો તે તેની પત્ની મટી જાય છે એમ માનવામા આવે, તે તે માણુસ તે શ્રાવકની પત્ની સાથે અશિષ્ટ વ્યવહાર કરે છે, એમ કેવી રીતે કહી શકાય ? ‘ તેની સાથેને તેને પ્રેમ વિચ્છિન્ન થયે નથી [તૂટયા નથી], તે કારણકે તેને તેની પત્ની માનવામા આવી છે એવુ સમાધાન પ્રશ્ન :- શ્રાવક્ર સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતના પ્રત્યાખ્યાન કેવી રીતે કરે છે? ઉત્તર :- ભૂતકાળના પ્રાણાતિપાતની તે નિંદા કરે છે, વર્તમાનકાળના પ્રાણાતિપાતને તે સંવર કરે છે, અને ભવિષ્યકાળમાં પ્રાણાતિપાત નહીં કરૂં એવા પ્રત્યાખ્યાન [પ્રતિજ્ઞા] કરે છે . એજ પ્રમાણે તે સ્થૂલ મૃષાવાદના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, સ્થૂલ ચારીના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, • સ્થૂલ મૈથુનના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે અને સ્થૂલ પરિગ્રહના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ભાવિકના Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८० भगवतीमत्रो प्ररूपणम्, स्थूलपरिग्रहस्य प्रत्याख्यानप्रकार प्ररूपणम्, आजीविकसिद्धान्तः, आजीविकस्य द्वादश श्रमणोपासकाः, श्रावकाणां नज्यानि पञ्चदश कर्मादानानि, देवलोकवक्तव्यता च । परिग्रहादिक्रियावक्तव्यता मूलम-रायगिहे जाव एवं क्यासी- आजीविया णं भंते! थेरे भगवंते एवं वयासी- समणोबासगस्स णं भंते ! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स केइ भंडे अवहरेज्जा, सेणं भंते ! तं भंडं अणुगवेसमाणे किं सयं भंडं अणुगवेसइ ? परायगं भंडं अणुगवेसइ ? गोयमा! सयं भंडं अणुगवेसइ, नो परायगं भंडं अणुगवेसइ । तस्स णं भंते ! तेहि सीलव्वयगुणवेरमणपच्चक्खाणपोसहोववासेहिं से भंडे अभंडे भवइ ? हंता अभंडे भवइ, से केणं खाइमं अट्रेणं भंते ! एवं बुचइ सयं भडं अणुगवेसइ, नो परायगं भंडं अणुगवेसइ ? गोयमा! तस्स णं एवं भवइ- णो मे हिरणे, नो मे सुवण्णे, णो मे कसे, जो मे दूसे, णो मे विउलधणकणगरयणमणिमोनियसखसिलप्पयालरत्तरयणमाइए संतसारसावएज्जे, समत्तभावे पुण से अपरिणाए भवइ, से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ सयं भंडं अणुगवेसइ, नो परायगं भंड अणुगवेसइ, समणोवासग्गस्लणं भंते ! सामाइयकडस्स समणोप्रत्याख्यान करता है। आजीविकका सिद्धान्त आजीविक के १२ श्रमणोपासक, श्रावकोंके छोडने योग्य १५ कर्मादानका कयन और देवलोक वक्तव्यता। - .. સિદ્ધાન્તનું, આજીવિકના ૧૨ શ્રમણોપાસકનું અને શ્રાવકે એ છોડવા લાયક ૧૫ કમદાનું કથન, અને દેવલોકની વકતવ્યતા. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ५ सू. १ परिग्रहादिक्रियानिरूपणम् ५८१ वस्सए अच्छमाणस्स केइ जायं चरेज्जा, से णं भते ! किं जायं चरइ, अजायं चरइ ? गोयमा ! जायं चरइ, नो अजायं चरइ, तस्स णं भंते ! तेहिं सीलव्वयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासेहि सा जाया अजाया भवइ ? हंता अजाया भवइ, से केणं खाइणं अटेणं भते! एवं बुबइ-जायं चरइ, नो अजायं चरइ ? गोयमा ! तस्स णं एवं भवइ-णो मे माया, णो मे पिया, णो मे भाया, णो मे भगिणी, णो मे भज्जा, णो मे पुत्ता, णो मे धूया, नो मे सुण्हा, पेजबंधणे पुण से अवोच्छिन्ने भवइ, से तेणट्रेणं गोयमा! जाव नो अजायं चरइ ॥ सू. १ ॥ ___ छाया- राजगृहे यावत् एवम् अवादीत् - आजीविका खलु भदन्त ! स्थविरान भगवतः एवम् अवादिषुः-श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त ! सामायिककृतस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य कश्चितभाण्डम् अपहरेत, स खलु भदन्त ! तद् भाण्डम् अनुगवेषयन् किं स्वकीयम् भाण्डम् अनुगवेपयति, परकीयं परिग्रहादि क्रिया वक्तव्यता• रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि ।। सूत्रार्थ-(रायगिहे जाव एवं बधासी)राजगृह नगर में यावत् ऐसा कहा-पूछा (आजीविया णं भंते ! थेरे भगवंते एवं वयासी) हे भदन्त ! आजीविकोंने स्थविर भगवन्त ले ऐसा कहा- (समणोवासगम्स णं भंते ! सामाइयकडम्स समणोवरसए अच्छमाणस्स केइ भंडे अवहरेज्जा-सेणं भंते ! तं भंड अणुगवेसमाणे किं सयं भंडं अणुग - પરિગ્રહાદિ ક્રિયાની વકતવ્યતા 'रायगिहे जाव एवं वयासी' त्यासत्राथ-(रायगिहे जाव एवं क्यासी) · रानाभा महावीर प्रभु यथार्या '. અહીંથી શરૂ કરીને “ગૌતમ સ્વામીએ પૂછ્યું ', ત્યાં સુધીનું કથન અહીં પ્રહણ કરવું. (ओजीवियाणं भंते ! थेरे भगवंते एवं बयासी) सह-त 1 मावि स्थविर भगातार मे घु- (समणोवासगस्त णं भंते ! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स केइ भंडे अवहरेज्जा - सेणं भंते ! तं मंडं अणुगवे Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८२ भगवतीसूत्रे भाण्डम् · अनुगवेषयति, तस्य खलु भदन्त ! तैः शीलत्रत गुण विरमण प्रत्याख्यानपोषधोपवासैस्तद् भाण्डम् अभाण्ड' भवति ? हन्त अभाण्डौं भवति, तत् केन पुनः खल अर्थेन भदन्त ! एवमुच्यते - स्वकीय भाण्ड' अनुगवेपयति, नो परकीयं वेसह, परायगं भंड अणुगयेसह, गोयमा ! सयं भंडं अणुगवेसह णो परायगं भंड अणुगवेसह ) हे भदन्त ! कोई श्रावक हो और उसने सामायिकधारण करली हो और वहीं उपाश्रय में वह वैठा हो- अब यदि कोई उसके भाण्डौका अपहरण करता है (चुरा लेता है) तो हे भदन्त ! वह सामायिक के बाद उन भांडोंकी गवेपणा करता है तो क्या वह उन अपने भांडोंकी गवेषणा करता है ? या दूसरों के भाण्डोंकी गवेषणा करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( सयं भंड अणुगवेस, नो परायगं भंड अणुगवेसह ) वह श्रावक अपने भांण्डों की गवेषणा करता है - दूसरों के भाण्डोंकी वह गवेपणा नहीं करता है । ( तस्स णं भते ! तेहिं सीलव्वयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोस हो वासेहिं से भंडे अभंडे भवइ ? ) हे भदन्त ! उन शीलव्रत, गुणव्रत, विरमणव्रत, प्रत्याख्यान और पौषधोपवास से उस श्रावकका वह अपहृत ( चुराया हुआ) भांड अभाण्ड हो जाता है क्या ? (हंता भवइ) हां, गौतम ! वह अभाण्ड होजाता है । ( से केणं खाइणं अणं भंते ! एवं बुच्चइ, सयं भंडं अणुगवेसह, णो परायणं भंडं अणुगवेसइ) हे भदन्त ! यदि वह उसका अभाण्ड हो जाता है तो फिर आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि वह समाणे किं सयं भंडं अणुगवेसर, परायगं भंड अणुगवेसइ गोयमा ? सयं भंडं अणुगवेसइ नो परायगं भंड अणुगवेसइ ? ) हे अहन्त । अह मेड શ્રાવક સામાયિક ધારણ કરીને ઉપાશ્રયમા બેઠા છે ત્યારે કોઇ તેના ભાંડ [વસ્ત્ર, આભૂષણાિ ચેરી જાય છે. ત્યાર ખાદ સામાયિક પૂરી થયા પછી જો તે શ્રાવક તે ભાંડાની તપાસ કરે, તે શું તે શ્રાવક પેાતાનાં તે ભાડાની તપાસ કરે છે ? કે અન્યના ભાડાની તપાસકરે છે ? (गोगमा !) हे गौतम! ( सयं भंडं अणुगवेसह, नो परायणं भंड अणुगवेसड ) હૈ ગૌતમ તે શ્રાવક પેાતાના ભાડાની શેષ કરે છે પારકાં ભાંડાની શેાધ કરતા નથી. ( तस्सणं भते ! तेहिं सीलव्वयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासेहिं से भंडे अभंडे भवइ ) हन्त । ते शीघ्रत, गुयुक्त, विरभणुव्रत, प्रत्याभ्यान भने પૌષધપવાસથી થ્રુ તે શ્રાવકનાં તે ચેારાયેલા ભાંડ અલાડ બની જાય છે ખરાં? ( हंता भवइ ) डा गौतम! ते मलांड जनी लय छे ( से केणं खाइणं अद्वेणं भंते ! एवं बुच्चर, सयं भंडं अणुगवेसइ, णो परायगं भडं अणुगवेसइ ) હે ભદન્ત 1 જો તે તેના પેાતાનાં અભાંડ થઇ જાય છે, તે! આપ શા કારણે એવું કહે - Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८३ प्रमेrचन्द्रिका टीका श.८ उ. ५ . १ परिग्रहादिक्रिया निरूपणम् भाण्डम् अनुगवेषयति ? गौतम ! तस्य खलु एवं भवति नो मे हिरण्यम्, नो मे सुवर्णम्, नो मे कांस्यम्, नो मे दृष्यम्, नो मे विपुलधनकनकरत्नमणि मौक्तिकशङ्खशिलाप्रवाल रक्तरत्नादिसत्सारस्वापतेयम्, ममत्वभावः पुनः तस्य अपरिज्ञातो भवति, तत्तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते स्वकीयं भाण्डम् अनुगवेषयति, नो परकीयं भाण्डम् अनुगवेपयति । श्रमणोपासकस्य खलु अपने भाण्डकी गवेषणा करता है दूसरेके भाण्डकी गवेषणा नहीं करता है ? (गोयमा) हे गौतम । (तस्स णं एवं भवइ, णो मे हिरणे, नो मे सुवणे नो मे कंसे, णो मे दुसे, णो मे विउलधणकणगरयणमणि मोत्तिय संखसिलप्पवालग्प्तरयणमाइए, संतसारमावएज्जे, ममत्तभावे पुणसे अपरिणाए भवइ-से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ, सयं भंड अणुगवेसह, नो परायगं भंडं अणुगवेसइ) हे गौतम ! सामायिक करने वाले श्रावक के मन में ऐसा परिणाम होता है कि हिरण्य (चांदी) मेग नहीं है, सुवर्ण मेरा नहीं हैं, कांसा मेरा नही है, वस्त्र मेरा नही है, विपुल, धन, कनक, रत्न, मणि, मोती, शंख, प्रचाल, लालरत्न, इत्यादि विद्यमान सारभूत द्रव्य मेरा नही है परंतु इन वस्तुओं से उसका ममत्वभाव प्रत्याख्यान नही हुआ है अर्थात् इस पदार्थों से उसने ममत्वभावका प्रत्याख्यान नही किया है । इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वह अपने भांडोंकी गवेषणा करता है । दूसरे के भाण्डोंकी वह गवेषणा नही करता है । (समणो છે કે તે તેના પેાતાનાં ભાંડની શેાધ કરે છે પારકા ભાંડની શેાધ કરતા નથી ? (गोचमा ! ) हे गौतम! ( तम्स णं एवं भवइ, णो मे हिरण्णे, नो मे सुवणे णो मे कंसे, णो मे दूसे, णो मे विउलधणकणगरयणमणिमोत्तिय संखसिलप्पदालरत्तरयणमाइए, संतसारसावएज्जे, ममत्तभावे पुण से अपरिष्णाए भवइ से तेणटुणं गोयमा ! एवं बुच्चड, सय भंड अणुगवेसइ, नो परायगं भंड अणुगवेसइ) सामायिक ४२नार श्रावना મનમા એવા પિરણામ (ભાવ) હાય છે કે આ ચાંદી મારી નથી, સેતુ મારું નથી, કાંસુ મારુ નથી, વજ્ર માાં નથી, વિપુલ धन, हैन, रत्न, मणि, भोती, शुभ प्रवास, લાલ રત્ન વગેરે વિધમાન સારભૂત દ્રબ્ય મારાં નથી; પરન્તુ એ વસ્તુઓ પ્રત્યેના સમત્વ ભાવના પ્રત્યાખ્યાન તેણે કર્યાં હાતા નથી. હે ગૌતમ । તે કારણે મેં એવું કહ્યુ છે કે શ્રાવક પેાતાના ભાંડાની તપાસ કરે છે— અન્યનાં ભાડાની તપાસ કરતા નથી. . - Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५.८४ भगवतीसूत्रे भदन्त ! सामायिककृतस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य कश्चित् जायां चरेतु, स खलु भदन्त ! किं जायां चरति, अजायां चरति ? गौतम । जायां चरति, नो अजायां चरति, तस्य खलु भदन्त ! तैः शीलव्रतगुण- विरमण - प्रत्याख्यानपौषधोपवासैः सा जाया अजाया भवति ? हन्त, अजाया भवति, तत् केन पुनरर्थेन भदन्त ! एवमुच्यते - जायां चरति, नो अजायां चरति ? गौतम ! तस्य खलु वासगस्स णं भंते! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स केइ जायं चरेज्जा, से णं भंते! किं जाये चरइ, अजायं चरइ) हे भदन्त ! जिसने सामायिक धारण की है ऐसे श्रमणोपासक श्रावककी जोकि उपाश्रय में बैठा हुआ है उसके स्त्री से कोइ अशिष्ट व्यवहार करता है, तो क्या वह उसकी स्त्री से अशिष्ट व्यवहार करता है या अन्य की स्त्री से अशिष्ट व्यवहार करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जायं चरई, नो अयं चरई) वह उसकी स्त्री से अशिष्ट व्यवहार करता है, अन्य की स्त्री से अशिष्ट व्यवहार नहीं करता है । (तस्स णं भंते ! तेहि सीलव्यगुण वेरमणपच्चक्खाणपो महो व वासेहि सा जाया अजाया भवs) हे भदन्त ! उन शीलव्रत, गुणव्रत, विरमणव्रत, प्रत्याख्यान और पौषधोपवास इनसे उस श्रावककी वह स्त्री अजाया - अन्य स्त्री हो जाती है क्या ? (हंता, भवइ) हां, गौतम ! वह उसकी स्त्री अत्री हो जाती है। (सेकेणं खाइणं अद्वेण संते ! एवं वुच्चइ, जायं चरइ, (समणोवासगस्स णं भंते ! सामाइयकडस्स समणोवास्सए अच्छमाणस्स केइ जायं चरेज्जा, से णं भंते! किं जाय चरs, अजायं चरइ 2 ) હે ભદન્ત ! જેણે સામાયિક ધારણ કરેલી હાય અને જે ઉપાશ્રયમાં બેઠેલે હેાય એવા શ્રમણોપાસકની (શ્રાવકની) પત્ની સાથે કાષ્ઠ માણસ અશિષ્ટ વ્યવહાર કરે, તે શું તે માણસ તેની [તે શ્રાવકની] પત્ની સાથે અશિષ્ટ વ્યવહાર કરે છે, કે અન્યની પત્ની साथै अशिष्ट व्यवहार ४२ छे ? (गोयमा) डे गौतम ! ( जाय चरइ, नो अजाय चरइ ) ते भाणुस तेनी [ते श्रावनी] पत्नी साथै अशिष्ट व्यवहार मेरे छे, अन्यनी पत्नी साथै अशिष्ट व्यवहार हस्तो नथी. ( तस्स णं भंते ! तेहिं सीलव्वयगुणवेरमणपच्चक्खाणपोसढोववासेहिं सा जाया अजाया भवइ ) हे महन्त ! તે શીલવ્રત, ગુણુવ્રત, વિરમણવ્રત, પ્રત્યાખ્યાન અને પેાષધેાપવાસથી શુ તે શ્રાવક્રન તે પત્ની અજાયા ધક્કે જાય છે ખરી – પત્ની તરીકેને સંબંધ મટી જાય છે ખરા ? ( हंता भवइ ) डा, गौतमं । तेनी ते पत्नी मल्यां [ सपत्नी ] धर्म लय हो (से केणं खाणं अद्वेणं मंतें ! एवं बुच्चई जायं चरs, नो अजायें चरड़ १ ) Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ५ सू. १ परिग्रहादिक्रियानिरूपणम् ५८५ एवं भवति - नो मे माता, नो मे पिता, नो मे भ्राता, नो मे भगिनी, नो मे भार्या, नो मे पुत्रः, नो मे दुहिता, नो मे स्तुपा, प्रेमबन्धनं तस्य अन्युच्छिन्नं भवति, तत् तेनार्थेन गौतम ! यात्रत् नो अजायां चरति ॥ श्र० १ ॥ टीका - चतुर्थोदेशके क्रिया प्ररूपिता, तदधिकारात् परिग्रहादिक्रिया ना अजायं चरई) हे भदन्त ! यदि वह स्त्री उसकी नहीं रहती हैअन्य स्त्री होजाती है तो फिर ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि वह पुरुषकी स्त्रीके साथ अशिष्ट व्यवहार करता है । (गोयमा) हे गौतम ! (तसणं एवं भवइ-जो से माया. णो ने पिया णो से माया णो से भगिणी, णो से भज्जा, जो मे पुत्ता, गो मेध्या, णो मे सुण्हा. पेज्जगंधणे पुण से अवोच्छिन्ने भवड, से तेणट्टेणं गोयमा ? जाव नो अजायं चरइ) सामायिक करने वाले श्रावक के मनमें उस समय ऐसा परिणाम होता है कि माता मेरी नही हैं, पिता मेरे नही हैं ! भाई मेरे नहीं हैं, वहिन मेरी नही है । भार्या स्त्री मेरी नहीं हैं । पुत्र सेरे नहीं | लडकी मेरी नहीं है । पुत्र मेरी नहीं है । परन्तु इन सब से उसका प्रेमबधन छूटता नहीं है । उस कारण हे गौतम! मैने ऐसा कहा है कि वह पुरुष उनकी स्त्री से अशिष्ट व्यवहार करता है । अन्य स्त्री से अशिष्ट व्यवहार नही करता है । टीकार्थ :- चतुर्थ उद्देशक में क्रियाका प्ररूपण किया गया हैइसी सबंधको लेकर सूत्रकारने परिग्रहादि विषयक विचार यहां હું ભદન્ત જો તે તેની પત્ની રહેતી નથી અપનો બની જાય છે - તે આપ શા કારણે એવું કહા છે કે તે પુરુષ તેની પત્ની સાથે અશિષ્ટ વ્યવહાર કરે છે? (गोयमा ! ) हे गौतम । (तस्स णं एव भवइ - णो मे माया, णो मे पिया णो मे भाया, णो मे भगिणी, णो मे भज्जा, गो मे पुत्ता, णो मे धूया, णो मे सुहा, पेज्जवंधणे पुणसे अवोच्छिन्ने भवइ, से तेणट्टेणं गोयमा ! जात्र नो अजाय चरइ ) सामाथि ४२नार श्रावना भनना परिणाम से वमते वा हाय } भाता મારી નથી, પિતા મારા નથી, ભાઇએ મારા નથી, હેના મારી નથી, પુત્રા મારા નથી, પુત્રીએ મારી નથી અને પુત્રવધૂ પણુ સારી નથી. પરંતુ એ બધાં સાથેનુ તેનુ પ્રેમમ ધન છૂટતુ નથી હું ગૌતમ ! તે કારણે એવું કહ્યું છે કે તે પુરુષ તેની સ્ત્રી સાથે અશિષ્ટ વ્યવહાર કરે છે, અન્યની સ્ત્રી સાથે અશિષ્ટ વ્યવહાર કરતા નથી ટીકાથ :- ચેાથા ઉદ્દેશક ક્રિયાનુ પ્રતિપાદન કરવામા આવ્યુ છે. એજ સખ ધને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે આ ઉદ્દેશકમા પરિગ્રહ આદિ વિષેના વિચાર પ્રકટ કર્યા છે - Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ भगवतीसगे विषयकविचारमाह- 'रायगिहे जाव एव चयासी' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समवसृतः, समवसृतं भगवन्तं वन्दितु पर्षत् निर्गच्छति, धर्मदेशनाश्रवणानन्तरं प्रतिगता पर्षत, ततः शुश्रपमाणो नमम्यन् विनयेन प्रालिपुटः गौतमः एवं वक्ष्यमाणक्रमेण अवादीत्- 'आजीविया णं भंते थेरे भगवते एव वयासी' आजीविकाः गोशालकशिप्याः खलु भदन्त ! म्थविरान निर्ग्रन्थान् भगवत; एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः- राजगृहे नगरे भिक्षार्थ भ्रमतः श्रमणनिग्रन्थान् प्रति गोशालकशिष्याः यत्पृष्टवन्तस्तत गौतमः स्वयमेवानुवदन्नाह- 'समणोबासगस्स णं भंते ! सामाइयक्डम्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स केइ भंढे अब हरेजा' हे भदन्त ! श्रमणोपासकस्य श्रावकम्य खलु सामायिककृतम्य कृतसामायिकस्य प्रतिपन्नाधशिक्षाव्रतस्य श्रमणोपाश्रये प्रस्तुत किया है- 'रायगिहे जाव एवं क्यासी' राजगृह नगरमें यावत् -स्वामी पधारे-स्वामीको आया हुआ जानकर उनको वदना करने के लिये परिषद अपने २ स्थानसे निकली-प्रभु महावीर के पास पहुच कर उससे धर्मापदेश सुना--धर्मोपदेश सुनकर वह वापिस अपने २ स्थान पर चली आई। उसके बाद धर्म सुननेकी अभिलाषा वाले गौतमम्वामीने प्रभुको नमस्कार करके उनसे दोनों हाथ जोडकर बडे विनय के साथ ऐसा पूछा- 'आजीविया णं भंते ! थेरे भगवंते एवं वयासी' हे भदन्त ! राजगृह नगर में भिक्षाप्राप्तिके निमित्त भ्रमण करने वाले श्रमण निर्ग्रन्थो से गोशालक के शिष्योंने इस प्रकार से पूछा'समणोवासगस्सणं भते ! सामाइयक डरस समणोवरसए अच्छमाणग्सकेइ भंडे अवहरेज्जा' हे भदन्त ! श्रमणोपासक-श्रावक कि जिसने सामायिक शिक्षाव्रत धारण किया है और जो उपाश्रय में बैठा हुआ 'रायगिहे जाव एवं वयासी' IPS नाम महावीर प्रभु पधार्या, तभने | નમસ્કાર કરવા માટે પરિષદ નકળી વંદણા નમસ્કાર કરીને ધર્મોપદેશ સાંભળ્યા પછી પરિષદ વિખરાઈ ગઈ ત્યાર બાદ ધર્મનું તત્ત્વ સમજવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને વઘણું કરી નમસ્કાર કર્યા અને બન્ને હાથ જોડીને વિનયપૂર્વક मा प्रमाणे पूछ्यु- 'ओजीवियाणं भंते ! थेरे भगवंते एवं वयासी'मत! રાજગૃહ નગરમાં ભિક્ષાપ્રાપ્તિને માટે બ્રમણ કરતાં શ્રમણ નિર્ચને ગૌશાલકના શિષ્યોએ मा प्रभारी पूच्यु- 'समणोवासगस्स णं भंते ! सामाइयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स केड भंडे अवहरेज्जा' महन्त ! 12 था१४ [श्रमापास४] સામાયિક શિક્ષાવ્રત ધારણ કરીને ઉપાશ્રયમાં બેઠેલો છે હવે કે પુરુષ તેણે સામાયિક Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ५ ० १ पारिग्रहादिक्रियानिरूपणम् ५८७ प्राय श्रावकस्य सामायिकं प्रतिपद्यते इनि श्रावकाचारः, अत एव श्रमणोपाश्रये आसीनस्य स्थितस्य श्रावकस्य कश्चित्पुरुषो भाण्डम् उपाश्रये सामायिककरणसमये समतारितवस्त्रभूषणादिकं तथा तद्गृहेस्थितं वस्त्रादिकम् अपहरेत् चोरयेत् 'से णं भंते !' स खलु भदन्त ! 'तं भंड अणुगवेसमाणे किं सयं भंड अणुगवेसड, पराया भंड अणुगवेसइ ?" तत् चौरेणापहृतं भाण्डं खादिकम् अनुगवे - पयन अन्वेषयन् कि स्वकीयं निजं तद् भाण्डम् वस्त्रादिक्म् अनुगवेपयति ? परकीयं वा तद्भाण्ड वस्त्रादिकम् अनुगवेपयति ? अपहृतं तद् वस्तु स्त्रसम्बन्धि त्वात् स्वकीयं वा सामायिक प्रतिपत्तिसमये परिग्रहस्य प्रत्याख्यातत्वात् है यदि कोई पुरुष उसके सामायिक समय में उतारे गये वस्त्र भूषणादिकों को तथा उसके घर में रहे हुए वस्त्रादिकोंको चुरा लेता है तो वह श्रावक सामायिक ममासिके बाद चौरापहृत उन भाण्डादिकों की गवेषणा जो करता है - सो क्या वह अपने भाण्डोंकी गवेषणा करता है. या दूसरे के भाण्डों की गवेपणा करता है ? हैं तो वे भाण्डादिक उसी के क्यों कि वे उसके संबंधी हैं । परन्तु जब उसने सामायिक धारण की है. तब उसने उनका प्रत्याख्यान कर दिया अतः वे उसके संबंधी नहीं रहे । तात्पर्य पूछनेका ऐसा है कि जब तक उसने सामायिक धारण नहीं की हैं तब तक तो वे उसके संबंधी हैं अतः ऐसो स्थिति में यदि कोई उन्हें चुरा लेता है तो वह उन अपने भाण्डोंकी गवेषणा करता ही है क्यों कि वे उसके हैं । परन्तु जब उसने सामायिक धारण कर ली है तब उस स्थिति में जब तक वह सामायिक में स्थित है तव तक परिग्रहको उसने प्रत्या કરતી વખતે ઉતારેલાં કપડા તથા આભૂષાદિન તથા તેના ઘરમાં રહેલાં વસ્ત્રાદિકાને ચેરી જાય છે. તે પછી સામાયિક પૂરી થયા બાદ જો તે શ્રાવક તે ચારાયેલાં વઆદિકાની શેાધ કરવા માટે, તો શું તે તેનાં પોતાનાં વસ્ત્રાદિકાની શાખ કરે છે, કે અન્યના વસ્ત્રાવ્કિાની શેષ કરે છે? [ત વસ્ત્રાદિ તેની માલિકીના હાવાથી તેનાં જ છે પરન્તુ સામાયિક ધારણ કરતી વખતે તેણે તેના પ્રત્યાખ્યાન કરી લીધેલા હેાવાથી તે તેનાં રહ્યા નથી ] આ પ્રશ્નનુ તાત્પ નીચે પ્રમાણે છે - જ્યા સુધી તેણે સામાય ધારણ કરી ન હતી ત્યા સુધી તે તે વસ્રાકિ તેના જ હતાં. ત્યારે જ કેાઈએ તે વઓની ચેરો કરી હાય અને તે શ્રાવક તેની શેાધ કરતા હાય, તાએવી પરિસ્થિતિમાં તે તેના પેતાનાં વસ્ત્રાદિકાની માધ કરે છે, એમ જરૂર કહી શકાય. પણુ જ્યારે તેણે સામાયિક ધાણુ કરેલી હેાપ ત્યારે તા, Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८८ भगवतीनो परकीयं वा ? इति प्रश्नः, भगवानाह- 'गोयमा ! सयं भंड अणुगवेसइ, णो परायगं भंडं अणुगवेसई' हे गौतम ! स श्रमणोपासकः तदपहृत स्वकीयं भाण्डम् वस्त्रादिनम् अनुगवेषयति, नो परकीयं भाण्ड वस्त्रादिकम् अनुगवेपयतीति । गौतमः पृच्छति- 'तस्स णं भंते ! तेहिं सीलव्ययगुणवेरमणपञ्चख्यान-त्याग कर दिया है. अब यदि कोई आकर उसके वस्त्रादिकों का अपहरण कर लेता है. सामायिक में बैठे समय, तो क्या वह सामायिक समाप्ति के बाद उनकी गवेपणा करेगा या नहीं करेगा ? यदि कहो कि करेगा? तो हम पूछते हैं क्यों करेगा ? यदि कहो कि . वे उसके हैं तो हम कहते हैं वे उसके अब कहां रहे क्यों कि सामायिक में बैठते समय उसने तो उनका प्रन्याख्यान ही कर दिया है अतः वे उसके कैसे कहलावेंगे? जब वे उसके रहे नहीं तो फिर सामायिकके बाद उन्हें क्यों गवेषणा करने लगा. और यदि गवेषण करता है तो यही कहा जावेगा कि वह अपने भाण्डादिकों को नहीं ढूंढता है दूसरे के भाण्डादिकों की गवेपण करता है । इस प्रकार के प्रश्न के उत्तरमें प्रभु कहते हैं. 'गोयमा' हे गौतम ! 'सयं भाण्ड अणुगवेमह जो परायगंभंड़ अणुगवेसई' यह श्रावक अपने हो अपहृत (चुराये गये) भाण्डोंकी गवेषणा करता है. दुमरे के - भाण्डोंकी नहीं. इस पर पुनः गौतम पूछते हैंતેણે પરિગ્રહના પ્રત્યાખ્યાન કરેલા હોય છે – એટલે કે તેણે પરિવહનો ત્યાગ કરે હોય છે જયારે તે સામાયિક કરીને બેઠા હોય ત્યારે કોઈ મ ણસ આવીને તેનાં વસ્ત્રાદિકનું અપહરણ કરી જાય, તો શું તે શ્રાવક સામાયિક પૂરી થયા પછી તેની શોધ કરશે કે નહીં કરે? જે આપ કહેતા હો કે તે તેની શોધ કરશે, તો અમારે એ પ્રશ્ન છે કે શા માટે તે તેની શોધ કરશે? જે આપ એમ કહેતા હો કે તેને તે માલિક છે તેથી શોધ કરશે, તે અમારું કહેવું એવું છે કે તેની સામાયિકમાં બેસતી વખતે એ બધી વસ્તુઓનો ત્યાગ કર્યો છે, તો હવે તે વસ્તુઓ તેની કેવી રીતે કહી શકાય ? જે વસ્તુઓ તેની રહી નથી તે વસ્તુઓની તપાસ સામાયિક પૂરી થયા બાદ તે શા માટે કરે છે? આ રીતે તે જે વસ્તુઓની તપાસ કરે છે. તે વરતુઓને તેની કેવી રીતે કહી શકાય ? તે જે ભાંડાદિકની શોધ કરે છે, તે તે તેના નથી પણ અન્યનાં જ છે. ____ा प्रश्न समाधान ४२di महापीर प्रभु ४ थे- 'गोयमा' हे गौतम ! 'सयं भंड अणुगवेसइ, णो परायगं भंड अणुगवेसइ' श्राप पातानi or व्यारायला ભાડાની શોધ કરે છે- અન્યનાં ભાંડોની શોધ કરતો નથી ગૌતમ સ્વામી ફરીથી પૂછે छ । 'तस्स णं भंते ! तेहिं सीलन्चयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासेहि Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.५ सू.१ पारिग्रहादिक्रियानिरूपणम् ५८९ कखाणपोसहोववासेहिं से भंडे अभंडे भवइ ?' हे भदन्त । तस्य खलु श्रमणोपासकस्य तैः क्षयोपशमानुसारं गृहीतः शीलवतगुणविरमण प्रत्याख्यान पौषधोपवासै तत्र शीलानि = सामायिक देशावकाशिक पौषधा-ऽतिथिसंविभागाख्यानि वतानि पञ्चाणुव्रतानि, गुणा: त्रीणि गुणवतानि, विरमणं-मिथ्यात्वनिवर्तनम्, प्रत्याख्यान-पर्व दिनेषु त्याज्यानां परित्यागः, पोषधोवास:-पोषं-पुष्टिं धर्मस्य वृद्धिमिति यावत् धत्ते इति पोषधः चतुर्दश्यष्टम्यमावास्यापूर्णिमादिपर्वदिनानुष्ठे यो व्रतविशेषः, तैः, तत्र शीलवतादीनां ग्रहणेऽपि विरमणशब्दोपात्तसावधयोगविरतेरेव प्रतिपादने मुख्यतात्पर्यमवसेयम्, वाहविरतेरेव परिग्रहस्यातम्स णं भंते ! तेहिं सीलन्चयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहीववासेहि से भडे अभडे भवई' हे भदन्त ! अपने क्षयोपशमके अनुसार ग्रहण किये गये शीलनत, गुणत्रष्ट, विरमण, प्रत्याख्यान, पौषधोपवास इनसे क्या उसका वह भाण्ड अभाण्ड-अपने अधिकार से बहिर्भूत हो जाता है ? सामायिक, देशावकाशिक, पौषध और अतिथि संविभाग ये चार शील कहे गये हैं। पांच अणुव्रत यहां व्रत शब्दसे ग्रहण किये गये हैं । दिग्वत आदि तीन गुणव्रत गुणसे गृहीत हुए हैं। मिथ्यात्व से परे होना इसका नाम विरमण है। पर्वके दिनों में छोडने योग्य पदार्थों का त्याग करना इसका नाम प्रत्याख्यान है । जो धर्मकी पुष्टि करता है उसका नाम पौषध है। यह पौषध चतुर्दशी, अष्टमी, अमावस्था और पूर्णिमा इन पर्वके दिनों में आचरित किया जाता है । शीलवत आदिका जो वहां ग्रहण किया गया है सो इन सब का मुख्य तात्पर्य विरमण शब्द प्रतिपाद्य सावद्ययोगकी विरति के प्रतिसे भंडे अभंडे भवइ महन्त । पाताना क्षयोपशमनी अनुसार प्रड ४रेता શીલવ્રત, ગુણવ્રત, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન અને પૌષધોપવાસને કારણે શું તેનાં તે ભાડ અભાંડ બની જાય છે એટલે કે શું તેના ઉપરનો તેને અધિકાર ચાલ્યા જાય છે ? સામાયિક, દેશાવકાશિક, પૌષધ અને અતિથિ સંવિભાગ, એ ચાર શીલ કહ્યાં છે. मी 'व्रत' यथा पांय मानतो अख ४राया 'गुण' पEथा हित माह ત્રણ ગુણવ્રત ગ્રહણ કરાયા છે. મિથ્યાત્વથી રહિત થવુ તેનુ નામ વિરમણ છે. પર્વના દિવસમાં ત્યાગ કરવા ચગ્ય વસ્તુઓને ત્યાગ કરવો તેનું નામ પ્રત્યાખ્યાન છે. ધર્મની જે પુષ્ટિ કરે તેનું નામ પૌષધ છે. આઠમ, ચૌદશ, પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યાએ પૌષધ કરવામાં આવે છે. શીલવત આદિ દ્વારા સૂત્રકારે અહીં સાવધાનથી વિરતિ (નિવૃત્તિ) નું Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे परिग्रहताहेतुत्वेन भाण्डस्याभाण्डताभवननिमित्तत्वात् तद् भाण्डं चौरापहृत वस्त्रादिकम् अभाण्डं भवति किम् ? असंव्यवहार्यत्वात् स्वस्वत्वरहितं भवति? इति प्रश्ना, भगवानाह-'हंता, अभांडं भवइ' हे गौतम ! शीलवतादिसावद्ययोगविरति पौषधोपवासादिभिः - परिग्रहपरित्यागेन भाण्डस्यामाण्डताप्राप्तिः संभवति, पादन करनेका हो है । क्यों कि सावद्य योगविरति (निवृत्ति) ही परिग्रहमें अपरिग्रहता की हेतुभृत वनती है । और जब ही भाण्ड में अभाण्डता का कथन सुसंगत ज्ञात होता है । पूछनेवाले का तात्पर्य ऐसा है कि भाण्डादिकोंमें जस्तक प्राणीको ममत्व-अपनेपनकी भावना रहती है-तब तक वे अपने भाण्डादिक है ऐसी मान्यता होती है. सावधयोगका प्रत्याख्यान भाण्डादिकों के विषयमें अपनेपन-ममत्वकी भावनाको बिलकुल ही नहीं रहने देता है. इसीका नाम अपरिग्रहता है। जब शीलवत, गुण, विरमण आदि डाग उन्हें अपनाने का भाव नहीं रहता है तो इस अपेक्षा वे अपने लिये-शीलवतादि संपन्न व्यक्तिके लिये अभाण्डरूप ही बन जाते हैं । यही बात पूछनेवालेने प्रश्नके रूपमें पूछी है । उत्तर में प्रभु कहते हैं. 'हता भवई' हां, गौतम' शीलवतादि, सावद्ययोगविरति, पौषधोपवास आदि इनसे युक्त बना हुआ जीव जव परिग्रहका परित्याग कर देता है तब परिग्रहरूप उन वस्त्रादिकोंमें अभाण्डताकी प्राप्ति हो जाती है । अर्थात वह उन्हें अपना नहीं मानता है । उन्हें अपना नही समझना यही उनमें अभाण्डताજ પ્રતિપાદન કર્યું છે, કારણકે સાવવિરતિજ પરિગ્રહ અપરિગ્રહતા (પરિગ્રહને ત્યાગ) ને કારણરૂપ બને છે અને તેથી જ ભાંડમાં અભાંડનું કથન સુસંગત લાગે છે. પ્રશ્ન કરનારના પ્રશ્નનુ તાત્પર્ય એ છે કે ભાડાર્દિકોમાં જ્યાં સુધી વ્યકિતને મમત્વની ભાવના રહે છે, ત્યાંસુધી તે તેમને પિતાના ગણે છે સાવદ્યોગના પ્રત્યાખ્યાન ભાંડાદિકમાં તેનું મમત્વ બિલકુલ રહેવા દેતા નથી – એનું નામ જ અપરિગ્રહતા છે. જ્યારે શીલ, વ્રત, ગુણ, વિરમણ આદિ દ્વારા તેમને અપનાવવાને ભાવ રહેતો નથી, ત્યારે શીવ્રતાદિ સ પત્ર વ્યકિતને માટે તે અભાંડરૂપ જ બની જાય છે. એજ વાત શ્નકર્તાએ પ્રશ્ન રૂપે અહીં પૂછી છે. तनो तर मापत महावीर प्रभु ४३ - 'हंता, भवइ' , गौतम ! શીલવ્રતાદિ, સાવાયેગવિરતિ, પૌષધોપવાસ આદિથી યુકત થયેલ વ્યકિત જ્યારે પરિગ્રહને પરિત્યાગ કરી દે છે, ત્યારે પરિગ્રહરૂપ તે વસ્ત્રાદિકમાં અભાડતાની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે. એટલે કે તે વસ્તુઓને તે પિતાની માનતા નથી તેમને પોતાની ન ગણવી એજ તેમાં Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ५ स० १ पारिग्रहादिक्रियानिरूपणम् ५९१ गौतमः पृच्छति-से केणं खाइणं अटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-सयं भंड अणुगवेसइ णो परायगं भंडं अणुगवेसई' हे भदन्त ! तत् अथ केन कारणेन उच्यते-यत् स्वकीयं भाण्डम् अनुगवेषयति, नो परकीयं भाण्डम् अनुगवेषयती. ति ? 'खइ' इति 'ण' इति उभौ वाक्यालंकारे भगवानाह-'गोयमा ! तस्स णं एवं भवइ-णो मे हिरपणे, णो मे सुत्रपणे, णो मे कंसे, णो मे दूसे ' हे गौतम ! तस्य खलु श्रमणोपामकस्य कृतसामायिकस्य एवं वक्ष्यमाणप्रकारको अपरिग्रहता है। परिग्रह का लक्षण मूर्छा परिग्रहः' ऐसा माना गया है। मूच्र्छाभाव से रहित धनधान्यादि पदार्थ मृच्छ अभाववान व्यक्ति के लिये अपरिग्रह रूप ही माने गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं कि यदि ऐसी ही बात है तो 'से केणं खाइणं अणं भंते ! एवं बुच्चइ सयं भडं अणुगवेसइ, णो परायगं भंड अणुगवेसइ' हे भदन्त ! आप ऐसा क्यों कहते हैं कि वह अपने भाण्डकी गवेषणा करता है परके भाण्डकी गवेषणा नहीं करता है ? जव उस व्यक्ति के भाण्डोंके विषयमें ममता की भावना नहीं रही. तब वे भाण्ड उसके तो कहलावेंगे नहीं-फिर वह अपने भाण्डोंकी इस प्रकार स्वत्वकी भावनासे युक्त होकर क्यों गवेषणा करता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे, गौतम । 'तस्स णं एवं भवइ, णो मे हिरण्णे, णो मे सुवण्णे, णो मे कंसे, णो मे दूसे' यह वात बिलकुल ठीक है कि-सामायिक धारण मसाउता-पश्यिता गाय 'मृीः परिग्रहः' या सूत्राश व परिवहन લક્ષણ દર્શાવ્યું છે મૂચ્છભાવથી રહિતને ધન ધાન્યાદિ પદાથે અપરિગ્રહરૂપ જ માનવામાં આવ્યા છે वे गौतभवामी मे प्रश्न पूछे छे ? ' से केण खाइणं अटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, सयं भंड अणुगवेसइ, णो परायगं भंड' अणुगवेसई' हे महन्त ! તો આપ શા કારણે એવું કહે છે કે તે શ્રાવક પોતાનાં જ ભાંડેની શોધ કરે છે, અન્યના ભાડેની શોધ કરતા નથી? જે તે વ્યકિતને તે ભાંડો પ્રત્યે મમત્વ જ રહ્યું ન હોય, તે તે ભાંડે તેના કહી શકાય જ નહી– તો પછી એવું કેવી રીતે કહી શકાય કે તે પિતાનાં ભાડાની શોધ કરે છે? તે ભાડેને પિતાના કહેવા એટલે તેમાં મમત્વભાવ રાખવે એમ જ માની શકાય? ___उत्तर- 'गोयमा' गौतम ! 'तस्स णं एवं भवइ, णो मे हिरण्णे, णो मे सुवण्णे, णो मे कंसे, णो मे दूसे ' मे पात तदन साया छ ? सामायि Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९२ भगवतीसूत्रे मनःपरिणामो भवति-नो मे हिरण्यम्, नो मे सुवर्णम्, नो मे कांस्यम्, पात्रविशेषः, नो मे दृष्य वस्त्रम् 'णो मे विउल-धण-कणग-रयण-मणिमोत्तियस खसिलप्पवालरत्तरयणमाइए संतसारसावइज्जे' नो मे विपुलधनकनकरत्नमणिमौक्तिकशङ्ख-शिलामवालरक्तरत्नादिसत्सारस्वापतेयम्, तत्र विपुलं प्रचुरं धनं गुडशर्करादिकम्, कनकं सुवर्णम्, रत्नानि क तनादीनि, गणयः चन्द्रकान्तादयः, मौक्तिकं मसिद्धम्, शङ्खाश्च प्रतीताः, शिला शुभमचकशिलाखण्ड विशेपः प्रबालानि विद्रुमाणि 'मुंगा' इति भाषामसिद्धानि, रत्नानि पनरागादीनि, एतेषां.. द्वन्द्वस्ततो विपुलानि, धनादिनीआदिः यस्य तत्तथा, सत् विद्यमानं सारं प्रधानं स्वापतेय परोपार्जितविभवः, नो मे वर्तते इति नो मे हिरण्यादिकम् इत्यादि. हिर"यादिपरिग्रहस्य द्विविधं त्रिविधेन प्रत्याख्यातत्वात्, अथ यदि तद्भाण्डम् अभाण्डं भवति तदा कथं स्वकीय तद् वस्त्रादिकं गवेषयति ? इत्याशङ्कायामाह 'ममत्तभावे पुण से अपरिणाए भवड' ममत्वभावः पुनः हिरण्यादिविषये करने वाले व्यक्तिकी जव तक वह सामायिक में स्थित है-ऐसी ही भावना रहती है कि 'हिरण्य (चांदीरूप धातु) मेरा नहीं है, सुवर्ण मेरा नहीं है, कॉरय-पात्र विशेष मेरा नहीं है, वस्त्र मेरे नहीं 'णो मे विउल-धण कणग रयण-मणि-मोत्तिय सख-सिल पवाल रत्तरणमादीए संतसारसायएज्जे' इस तरह विपुल धन-गुड शर्करादिक, कनक सुवर्ण, कर्केतन आदि रत्न, चन्द्रकान्त आदि मणिगण लौक्तिक, शंख, शुभसूचक शिलाखण्डविशेष, सूगा पद्मरागादिकरत्न ये सब परंपरा से उपार्जित किया हुआ मौजूदा सारभूत द्रव्य मेरा नहीं है, इस प्रकार वह हिरण्यादि परिग्रह का 'द्विविध त्रिविधेन' के अनुसार प्रत्याख्यान करता है। इसी लिये वह अपने आण्डकी सामायिक से उठने के बाद કરનાર વ્યક્તિ જ્યાં સુધી સામાયિકમાં બેઠેલ હોય છે ત્યા સુધી તેની ભાવના એવી હોય છે કે “હિરણ્ય [ ચાદી ] મારુ નથી, સુવર્ણ મારું નથી, स भार नथी, परो भा। नथी, 'णोमे विउल-धण-कणग-रयण-मणिमोत्तिय-सांख-सिलप्पवाल, रत्तरयणमोदीए संतसारसावएज्जे' विपुल धन [गण, स४२ मा], न, तन ll २त्न, यन्न्त मा भनि, मोती, म, શુભસૂચક, શિલાખંડ વિશેષ, મૂગા, પરાગાદિક રત્ન વગેરે વંશપરંપરાગત તથા ઉપાર્જિત કરેલું અને પિતાના પાસે રહેલું સારભૂત દ્રવ્ય પણ મારું નથી. આ રીતે તે Reया पहना द्विविधं त्रिविधेन' त्या ४२ . मेरो मन, पयन भने કાયાથી કરતો નથી, કરાવતો નથી તેથી સામાયિક પૂરી થયા બાદ તે તેનાં ભાડની Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.८.उ.५ म.१ परिग्रहादिक्रियानिरूपणम् ममता परिणामः सः अपरिज्ञातो भवति. अप्रत्याख्यातो भवति, अनुमते२प्रत्याख्यातत्वात् ममत्वभावस्य चानुमतिरूपत्वात 'से तेण?ण गायमा ! एवं वुच्चर--सय भंड , अणुगवेसइ, णो परायगं भड अणुगोपई' तत् तेनार्थन हे गौतम ! एमुक्तक्रमेणोच्यते यत् स्वकीय भाण्डम् अनुगवेषयति, नो परकीय भाण्डम् अनुगवेषयति । गीतमः पृच्छति-समणोवासगस्स णं भंते ! सामाइकडरस समणोवम्सए अच्छमाणस्स केइ जायं 'चरेजा ?' हे भदन्त ! गवेपणा करता है एसा कहा है । यही वात 'लमत्तभावे पुण से अपरिणाए भवः' इस स्त्र द्वारा समझाई गई है । अर्थात् सामायिक करनेके निमित्त उतारे गये बच्चादिकों की अथवा घरमें रखे हुए पदार्थों की की जिन्हे चोरने चुरो लिगा है उसने सामायिक करते समय उनमें अनुमति रूप ममताभाद का प्रत्याख्याल नहीं किया था इस कारण वह सोमायिक के बाद अपने गण्डकी गवेषणा करता है। दूसरे के भाण्डकी गवेषणा नहीं करना । अर्थात् जिन साण्डोंकी बह गवेषणा कर रहा है-वे भाण्ड उसीके हैं. अनुमति का त्याग नहीं करने से वे उसके स्वामित्व से बहिर्भूत नहीं हए हैं। 'से तेणणं गोयमा ! एवं चह, मयं भंडं अणुगवेसड, णो परायचं अंडं अणु गवेसई' इसी तरह से इल सूत्र पाठ द्वारा उक्त विषय का ही सूत्रकार ने उपसंहार किया है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐमा पूछते हैं । 'समणोवासगरम णं भते ! सामाइयकडल समणोवरस्सए अच्छताण स केइ जायचरेजा' हे भदन्त ! जिसने सामायिक धारण की हैशाध ४२ छ, म घुछ मे. पात 'ममत्तभावे पुण से अपरिणाए भवइ' આ સૂત્ર દ્વારા સમજાવી છે. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે સામાયિક કરતી વખતે ઉતારેલાં વસ્ત્રાદિ અથવા ઘરમાં રાખેલા પદાર્થો કે જેમને કઈ માણસ ચરી ગયેલ હોય છે, તેમા અનુમતિ રૂપ મમતાભાવના પ્રત્યાખ્યાન તે શ્રાવકે સામાયિક ધારણ કરતી વખતે કર્યા ન હતા તેથી તે શ્રાવક સામાયિક પૂરી થયા પછી પોતાના ભાડાની શોધ કરે છે–અન્યનાં શેાધ કરતો નથી કારણકે અનુમતિરૂપ મમત્વને ત્યાગ નહીં કરવાથી તે ભાડ ઉપરને તેને અધિકાર ચાલે નથી તેથી જે ભાડાની તે ગવેષણ કરે છે, તે તેના જ છે એમ डेवामा । माया रहतो नथी., से: तेणद्वेणं गोयमा! एवं वुच्चइ, सयं भड अणुगवेसइ, णो परायगं भंडं अणुगवेसड' मा शत मा सूत्रपा: वारा सूत्रारे ઉપર્યુકત વિષયને જ ઉપસહાર કર્યો છે. वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न ४२४- 'समणोवासगस्सणं ___ मंते ! सामाईयकडस्स समणोवस्सए अच्छमाणस्स केड जायं चहेज्जा' Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९४ भगवतीसूत्रे श्रमणोपासकस्य खलु सामायिककृतस्य कृतसामायिकस्य श्रमणोपाश्रये आसीनस्य स्थितस्य भार्या स्वधर्मपत्नी कश्चित् जारपुरुषः चरेत् व्यभिचरेत्, 'से णं मंते ! किं जायं चरइ, अजायं चरह?' हे भदन्त ! स खलु जारपुरुपः किं जायां श्रमणोपासकस्य जायां स्त्री चरति सेवते ? अजायां तस्य स्त्रीभिनां वा चरति सेवते व्यभिचरति ? भगवानाह- 'गोयमा! जायं चरड, नो अजायं चरड' हे गौतम ! स जारपुरुषः श्रमणोपासकस्य जायां भार्या चरति सेवते, नो अजायां श्रमणोपासकस्य स्त्रीभिन्नां चरति व्यभिचति । गौतमः पृच्छति'तस्स णं भते ! तेहिं पीलवयगुणवेरमणपचक्खाणपोसहोववासेहि सा जाया अजाया भवइ' हे मदन्त ! तस्य खलु श्रमणोपासकस्य तैः शीलवतऐसे श्रावक की, की जो इस लमय उपाश्रय में बैठा हुआ है उसकी पत्नी के साथ यदि कोई जोर पुरूष व्यभिचार सेवन करता है ‘से णं भंते ! कि जायं वरइ, अजायं चर' तो वह जार पुरुष उस श्रमणोपासक की स्त्री के साथ व्यभिचार सेवन करता है या उसकी स्त्रीसे भिन्न स्त्री के साथ व्यभिचार सेवन करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोधमा ! जायं चरइ, नो अजायं चरह' हे गौतम! वह जार पुरुष उस कृत मासायिकवाले पुरुषकी स्त्रीके साथ व्यभिचार सेवन करता है। उसकी स्त्री से भिन्न स्त्रोके साथ व्यभिचार सेवन नहीं करता है। ___अब गौतम स्वामी प्रभुले ऐना पूछते हैं 'तस्स णं भते ! तेहिं लीलव्वबगुण वेरमणपञ्चवदाणपोमहोवचासेहिं सा जाया अजाया लवई' हे सदन्त ! उस श्रमणोपासककी शील, व्रत, गुण, विरमण, प्रत्याख्यान, पौषय एवं उपवामों से वह स्त्रो क्या उमकी अभार्यारूप हो सकती है ? હે ભદના સામાયિક ધારણ કરીને ઉપાશ્રયમાં બેઠેલા શ્રાવકની પત્ની સાથે કોઈ જાણે पुरुष व्यनियार ४२, ‘सेणं भंते ! कि जायं चरइ, अजायं चरइ?' तोते જાર પુરુષ તે શ્રાવકની પત્ની સાથે વ્યભિચાર કરે છે, કે તેની પત્ની ન હોય એવી સ્ત્રી साथे व्यलिया२ सेव छ ? उत्तर- 'गोयमा' हे गौतम ! जायं चरइ, नो अजायं चरई' ते १२ पुष सामायिः धारय श मेवात पुषनी पत्नी साथै व्यभियार સેવે છે –તેની પત્ની ન હોય એવી સ્ત્રી સાથે વ્યભિચાર સેવતા નથી. . वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छ- 'तस्स णं भंते ! तेहि सीलब्धयगुणवेरमणपच्चक्खाणपोसहोववासेहिं सा जाया अजाया भवइ ?' હે ભદન્ત ! શીલ, ગુણ, વ્રત, વિસ્મણ, પ્રત્યાખ્યાન અને પૌષધપવાસની આરાધના કરતા તે શ્રાવકની પત્ની શું તેની સંભાયરૂપ બની જતી નથી. Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ.५ सु. १ परिग्रहादिक्रिया निरूपणम् ५९५ गुण-विरमण - प्रत्याख्यान - पौषधोपवासेः सा जाया भार्या स्वस्त्री अनाया भवति अभार्या भवति? भगवानाह 'हूंना अनायासूत्र' हे गौतम! हन्त, सत्यम् श्रमणोपासकस्य शीलत्रतादिविरमणपौष थोपत्रासान्तैः जाया ते अजाया भवतीति भावः, गौतमः पृच्छति - 'से केणं खाणं अद्वेणं भंते! एवं बुच्चइ-जायं चरड नो अजायं चरइ ?' हे भदन्त ! तत् अथ केन कारणेन एवमुक्तप्रकारेणोच्यते जायां चरति श्रमणोपासकम्य स्त्रीं सेवते, नो अजायां चरति, तस्य स्त्री भिन्नां न सेवते इति प्रछनः ? भगवानाह - 'गोयमा । तस्स णं एवं भवड णो मे माया, णो मे पिया, णो मे भाया, णो मे भगिणी' हे गौतम ! तस्य खलु श्रमणोपासकस्य कृतमासायिकस्य श्रावकस्य एवं वलयमाणप्रकारेण भवति नो मेकाचित् माता, नो मे कश्चित् पिता, नो से कश्चिद् भ्राता, नो मे काचित उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हता भवइ' हां, गौतम ! उस श्रमणोपासक की शील, व्रत, विरमण, पौषध और उपवास आदि से जागा अजायां रूप हो सकती है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ले केणं खाणं अणं अंते ! एवं बुच्चह, जायं चरइ, नो अजायं चरड़' हे भदन्त ! जब उसकी जाया उसीकी अपेक्षा शीलव्रतादिकों द्वारा अजाया हो सकती है तो फिर ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह पुरुष उस कृत सामायिकवाले श्रमणोपासककी खीके साथ व्यभिचार सेवन करता है ? उसकी के से भिन्न स्त्रीके साथ व्यभिचार सेवन नहीं करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'तम्स णं एवं भवs, णो से माया, णो मे पिया, णो मे भाया, णो से भगिणी' हे गौतम ! हे गौतम! कुन सामायिकवाले उस श्रमणोपासक के मन में ऐसा विचार आता है कि मेरी माता नहीं है, मेरा पिता नहीं है, मेरा भाई नहीं है, मेरी बहिन नहीं है 'णो मे उत्तर - 'हंता, भवइ ' डा, गौतम ! शीस, व्रत, गुयु, विरभणु, प्रत्याय्यान અને પૌષધ।પવાસ આદિથી તેની ભાર્યાં અભાર્યારૂપ બની જાય છે हुवे गौतम स्वाभी तेनु र भगुवा भाटे सेवा अन ४२ ४ ४ - 'से केणं खाणं अणं भंते ! एवं बुच्चर, जाय चरई, नो अजाय चरइ ? ' डे लहन्त । જો તેના શીલવ્રતાદિ દ્વારા તેની તે ભાર્યા અભાŠરૂપ બની શકતી હોય તો આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે તે જાર પુરુષ સામાયિક ધારણ કરીને બેઠેલા તે શ્રાવકની ભાર્યા સાથે વ્યભિચાર સેવે છે ?– તેની અભામાં સાથે બ્યભિચાર સેવતો નથી ? J उत्तर - ' तस्सणं एवं भवइ, णो मे माया, णो मे पिया, णो मे भाया, णो भे भगिणी' गौतम । सामायिम्भा मेठेला ते श्रावना मनभा येव। वियार Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "भगवतीसूत्रे भगिनी, स्वसा वतते, 'णों मे सज्जा, णो मे पुत्ता, णो मे धृया, णो मे मुण्हा' नो मे भार्या, नो से पुत्रः, नो मे दुहिता-पुत्री, नो मे स्नुपा पुत्रवधू काचित् वर्तते कथं तर्हि इश्चित् जारपुरुषः तस्य जायां चरति, नो अजायां चरति, तम्या सत्तयमावेन जायात्वादिसम्बन्धपरिन्यागादित्याशड्क्याह - 'पेज्जवंधणं पुण से अवोच्छिन्न भवई' हे गौतम! प्रेसवन्धनम्-प्रेमैव-प्रीतिरेव बन्धनम् प्रेमबन्धनम् पुनः तम्य पातकम्य अव्युच्छिन्नं भवति, अनुनतेर पत्या. ख्यातत्वान्, प्रेमानुबन्धस्यानुमतिरूपतात, अन्ने तदुपसंहरन्नाह-'से तेगडेग मज्जा, गो मे पुत्ता, णो से धृया, णो मे सुहा' मेरी भार्या नहीं है, मेरो पुत्र नहीं है. मेरी लडको नहीं है, मेरी पुत्र वधू नहीं है । इम प्रकारसे प्रभुका उत्तर सुनकर अव गौतमस्वामी प्रभु ते ऐला पूछते हैं तो फिर हे भदन्त ! यह बात कैले मानी जा सकती है कि वह जार पुरुष उसकी जाया के साथ व्यभिचार सेवन करता है उनकी स्त्री से भिन्न स्त्रीके साथ व्यभिचार लेवन नहीं करता है? क्यों कि उसने उस श्रमणोपालक को जव आनक्तिही नहीं है तो फिर वह उम्की कैसे कहला सकती है ? तो इस आशंका के समाधान निमित्त 'पेजबंधणे पुण से अबोच्छिन्ने भण्ड' प्रभु कहते हैं कि गौतम ! नम्र श्रावकमा प्रेमबन्धन-समनालाप-जोकि अतुमतिरूप है-उसके साथ व्युच्छिन्न नही हुआ है। तात्पर्य कहनेका यह है कि उपने जो मावद्ययोग का परित्याग किया है वह मन, वचन, काय इनकी दो આવે છે કે માતા મારી નથી, પિતા મારા નથી, ભાઈ મારે નથી, બહેન મારી નથી, 'णो मे भज्जा, णो मे पुत्ता, णो मे धृया, णो ये मुहा' मार्या मारी नथी, પુત્ર મારે નથી, પુત્રી મારી નથી, અને પુત્રવધૂ પણ મારી નથી. . .. પ્રભુનો આ પ્રકારનો ઉત્તર સાભળીને ગૌતમ રવામી પ્રભુને પૂછે છે કે “તો પછી એ વાત કેવી રીતે માની શકાય કે તે જાર પુરુષ તે શ્રાવકની ભાર્યા સાથે વ્યભિચાર સેવે છે તેની ભાર્યા ન હોય એવી સ્ત્રી સાથે વ્યભિચાર સેવતો નથી? જે-તે સ્ત્રીમાં તે શ્રાવકની આસકિત જ ન હોય, તો તે સ્ત્રીને તે શ્રાવકની ભાય જ કેવી રીતે કહી શકાય? ___ शानु सामाधान ४२वा भाट प्रभु हे छ- 'पेज्जवंधणे पुण से अवच्छिन्ने भवइ' गौतम! ते श्रावनु भय धन-ममता माप-रे मनुभात३५ છે– તે વ્યછિન્ન થયું નથી– તૂટ્યું નથી તેની અનુમતિ વિના તે સ્ત્રી સાથેનું તેનું પ્રેમન ધન તૂટી રાકતું નથી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેણે જે સાવદ્યોગનો પરિત્યાગ કર્યો છે તે મન, વચન અને કાયની બે કટિથી કૃિત અને કારિતથી કર્યો છે. તેણે મન, Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पं. च. टी. ग.८ उ. ५ मृ. १ स्थूलमाणातिपातादिप्रत्याख्याननिरूपणम् ५९७ गtयमा ! जाव नो अजायं चरद्द' हे गौतम | तद् अथ तेन कारणेन यावत्कश्चित पुरुषः तस्य प्रेमामक्तिसम्बन्धात् जायां चरति नो अजायां चरतीति भावः । सू० १ || स्थूलपाणातिपातादिप्रत्याख्यानविशेषवक्तव्यता मूलम् - 'समणोवासगस्स णं भंते! पुण्वामेव थूलए पाणाइ• वाए अपञ्चखाए भवइ, से णं भंते! पच्छा पञ्चाक्खमाणे किं करेड ? गोयमा ! तोयं पडिक्कमइ, पपन्नं सवरेइ, अणागयं पञ्चवखाइ, तीयं पडिक्कममाणे किं १- तिविहं तिविहेणं पडिक्कमइ, २- तिविहं दुविहेणं पडिक्कमइ, ३ - तिविहं एगविहेणं पक्किम, ४ - दुविहं तिविहेणं पडिक्कमइ, ५ दुविहं दुविहेणं पडिक्कम, ६ - दुविहं एगविहेणं पडिक्कमइ, ७- एगविहं तिविहेणं, पक्किम, ८ - एक विहं दुनिहेणं पडिक्कम,, ९ - एक विहं कोटि-कृत कारित से किया है कि इनकी अनुमति से इसीलिये 'मणेणं वायाए, कारणं न करेमि, न कारवेसि ' ऐला कहा गया है । से तेणट्टणं बोमा ! जाव नो अजायं चाइ' इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि जार पुरुष उस श्रमणोपासक कृत सामायिक की पत्नी के साथ ही व्यभिचार का सेवन करता है। उसकी पत्नी से भिन्न स्त्रीके साथ व्यभिचार का सेवन नही करता है । वह उसकी पत्नी इसलिये कही गई है कि उसका प्रेमासक्ति संबंध उसके साथ बना हुआ है || सृ० १ ॥ " वयन याने ऊयती अनुभूतिथी तेन परित्याग य नथी तेथी 'मणे णं वायाए, काणं न करेमि, न कारवेमि' भन, वयन भने प्रयाथी हरीश नहीं अने કરાવીશ નહીં ' એવું કહેવામાં આવ્યું છે से तेणणं गोयमा ! जान नो अजाय ચરર્ફે ' હે ગૌતમ! તે કારણે મેં એવું કહ્યુ છે કે તે જાર પુરુષ સામાયિક ધારણ કરીને ખેઠેલા તે શ્રાવકની ભાર્યા સાથે વ્યભિચાર સંવે છે. તે તેની પત્ની ન હાય એવી સ્ત્રી સાથે વ્યભિચાર સેવતો નથી તે સ્ત્રીને તે શ્રાવકની પત્ની કહેવાનુ કારણ એ છે કે तेनी साथै तेना प्रेमासहित सबंध अतूट रहे थे. ॥ सूत्र० १ ॥ - Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .५९८ भगवतीसूत्रे एकविहेणं पडिक्कमइ ? गोयमा ! तिविहं तिविहेणं पडिक्कमइ, तिविहं दुविहेण वा पडिक्कमइ, तं चेव जाव, एक्कविहं वा एक्कविहेणं पडिक्कमइ, १-तिविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करे तं णाणुजागइ, मणसा, वयसा कायसा, २-तिविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न . कारवेइ, करेंतं गाणुजोणइ मणसा, वयसा, ३ अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेतं नाणुजाणइ मणसा, कायसा, ३अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेंत नाणुजागइ वयसा, कायसा, ४-तिविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करेतं णाणुजाणइ मणसा, ५-अहवा न करेइ, न कारवेइ, करतं नाणुजाणइ वयसा ६-अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेंतं नाणुजाणइ कायसा ७, अहवा न करेइ न कारवेइ करतं नाणुजाणइ कायसा दुविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कोरवेइ मणसा वयसा कायसाद, अहवा न करेइ, करे तं.णाणुजाणइ मणसा वयसा कायसा९, अहवा न कारवेइ, करेतं णाणुजाणइ मणसा वयसा -कायसा १०, दुविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ मणसा वयसा ११, अहवा न करेइ न कारवेइ मणसा कायसा १२, अहवा न करेइ, 'न कारवेइ वयसा कायसा १३, अहवा न करेइ, करेतं णाणुजाणइ . मणसा वयसा १४, अहवा न करेइ, करेतं नाणुजाणइ, मणसा कायसा १५, अहवा न करेइ, करेतं णाणुजाणइ वयसा कायसो १६, अहवा Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. टीका/ श ८ उ.५ म्र०२ स्थूलप्राणातिपातादिप्रन्याख्याननिरूपणम् ५९९ न कारवेइ, करेतं णाणुजाणइ मणसा वयसा, १७, अहवा न कारवेइ, करेंतं णाणुजाणइ मणसा कायसा १८, अहवा न कारवेइ, करेंतं णाणुजाणइ, वयसा कायसा १९, दुविहं एक्कविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ मणसा २०, अहवा न करेइ, न कारवेइ वयसा २१, अहवा न करेइ, न कारवेइ कायसा २२, अहवा न करेइ, करेतं नाणुजाणइ, मणसा २३, अहेवो न करेइ, करेतं नाणुजाणइ वयसा २४,' अहवा न करेइ, करतं णाणु जाणइ कायसा २५, अहवा न कारवेइ, करेतं णाणु जाणइ मणसा २६, अहवा न कारवेइ, करेतं णाणु जाणइ वयसा २७, अहवा न कारवेइ, करेतं णाणुजाणइ कोयसा २८, एगविहं तिविहेणं पडिक्कममोणे न करेइ मणसा वयसा कायसा २९, - अहवा न कारवेइ, मणसा वयसा कायसो ३०, अहवो करे तं नाणुजाणइ मणसा वयसा काय सा ३१, एगविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा वयसा ३२, अहवा न करेइ मणसा कायसा ३३, अहवा न करेइ वयसा कायसा ३४ अहवा न कारवेइ मणसा वयसा ३५, अहवो न कारवेइ मणसा कायसा ३६, अहवा न कारवेइ वयसा कायसा ३७, अहवा करेंतं नाणुजाणइ भणसा वयसा ३८, अहवा करेंतं णाणुजाणइ मणसा कायसा ३९, अहवा करेंतं नाणु-- जाणइ वयसा कायसा ४०, एगविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा ४१, अहवा न करेइ वयसा ४२, अहवा न Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमृत्रे , करेइ कायसा ४३, अहवा न कारवेइ मणसा ४४, अहवा न कारवेइ वयसा ४५, अहवा न कारवेइ कायसा ४६, अहवा करतं नाणुजाणइ मणसा ४७, अहवा करेंतं नाणुजाणइ वयसा ४८, अहवा करे तं, णाणुजाणइ कायला ४९ । पडुप्पन्नं संवरेमाणे किं तिविहं तिविहेणं संवरेइ ? एवं जहा पडिक्कममाणे णं एगणपन्नं भंगा भणिया, एवं संवरसाणेणवि एगणपन्ना भंगा भाणियव्वा, अणागयं पञ्चक्खमाणे किं तिविहं तिविहेणं पञ्चक्खाइ ? एवं तेचेव भंगा एगणपन्नं भाणियन्वा जाव अहवा करें तं णाणुजाणइ कायसा। समणोवासगस्त णं भंते ! पुवामेव थूलमुसावाए अपचक्खाए भवइ, से णं भंते ! पच्छा पच्चाइक्खमाणे किं करेइ ? एवं जहा पाणाइवायरस सोयालं भंगसयं भणियं, तहा मुसावायस्ल वि भाणियव्वं एवं अदिन्नादोणस्स वि, एवं थूलगस्स मेहुणस्स विः शूलगस्स परिग्गहस्स वि जाव अहवा करेंतं नाणुजाणइ कायसा, एए खलु एरिसगा समणोवासगा भवंति, नो खल्लु एरिसगा आजीवियोवासगा भवंति।सू.। छाया- श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त ! पूर्वमेय स्थूलः प्राणातिपातः अप्रत्याख्यातो भवति, स खलु भदन्त ! पश्चात् प्रत्याचक्षाणः किं करोति ? स्थूल प्राणातिपातादि प्रत्याख्यान विशेषवक्तव्यता 'समणोवासगस्स णं भंते !' इत्यादिसूत्रार्थ-(समणोवासगम्स णं भंते ! पुवामेव थूलए पाणाइवाए अपच्चक्खाए भवइ) हे भदन्त ! श्रमणोपासक के पहिले से तो स्थूल प्राणाति સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતાદિ પ્રત્યાખ્યાન વિશેષ વક્તવ્યતા 'संमणोवासगस्स Q भंते ! त्या - सूत्राथ-(समणोवासगस्स णं भंते ! पुच्चामेव थूलए पाणाइवाए अपच्चक्खाए भवई) 3 महत ! श्रमपास २i पौडटोयी स्यूस प्रातियातना प्रत्याभ्यान Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टी. श.८ उ ५ सू.२ स्थूलमाणातिपातादिप्रत्याख्याननिरूपणम् ६०१ 'गौतम ! अतीतं प्रतिक्रामति, प्रत्युत्पन्नं संकृणोति, अनागनं प्रत्याख्याति, अतोतं प्रतिक्रामन् किं १-त्रिविधं त्रिविधेन प्रतिक्रामति, २-त्रिविधं द्विविधेन प्रतिक्रामति, ३-त्रिविधम् एकविधेन प्रतिक्रामति, ४-द्विविध त्रिविवेन प्रतिक्रामति, ५-विविध द्विविधेन प्रतिक्रामति, ६-द्विविधम् एकविधेन प्रतिक्रामति, ७-एकविध त्रिविधेन प्रतिक्रामति, ८-एकविध विविधेन पात का प्रत्याख्यान होता नहीं है, ( से णं भंते ! पच्छा पचाइक्खमाणे किं करेइ) बाद में होता है. अतःजब यह उसका प्रत्याख्यान करता है तो क्या करके उस समय उसका प्रत्याख्यान करता है ? (गोयमा) हे गौतम! (नीयं पडिकमह, पडुप्पन नंबरे, अणायं पञ्चक्रवार) उस समय यह श्रमणोपासक अतीतकाल में हए प्राणातिपात का प्रतिक्रमण करता है वर्तमान में होते हुए प्राणातिपात का लंवर करता है। तथा भविष्यकाल में होने वाले प्राणातिपात का प्रत्याख्यान करता है। (तीयं पडिक्कमध्गणे कि तिविहं तिविहेणं पडिकापड १, तिविहं दुविहेणं पडिक्कमइ २, लिव्हि एगविहेणं पडिक्कमइ ३) हे भदन्त ! अतीतकाल में हुए प्राणातिपातका वह जो प्रतिक्रमण करता है, सो वह प्रतिक्रमण क्या विविध का त्रिविध से करता है ? गा विविध का विविध से करता है? या त्रिविध का एकविध से करता है ? या (दुविहं तिविहेणं पडिक्कमह ४, दुनिहं दुधिहेणं पडिकमाइ ५, दुविहं एगविहेणं पडिकमा ६) द्विविधका विविध से प्रतिक्रमण करता है? या विविध का द्विविध से प्रतिक्रमण करता है ? या विविध का एकत्रिय थता नथा. (सेणं भंते ! पन्छा पचाइक्खमाणे किं करेइ ) पशु पायी थाय છે, તો જ્યારે તે તેના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે ત્યારે તે શું કહીને તેના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે ? (गोयमा !) हे गीतमा (तीयं पडिक्कमइ, पडुप्पन्न संवरेइ, आणागयं पञ्चक्खाइ) તે સમયે તે શ્રમણોપાસક ભૂતકાળમાં થયેવા પ્રાણાતિપાતનું પ્રતિક્રમણ કરે છે, વર્તમાનમાં થતાં પ્રાણાતિપાતને સંવર કરે છે અને ભવિષ્ય કાળમાં થનારા પ્રાણાતિપાતના પ્રત્યાખ્યાન ४३ (तीयं पडिकममाणे किं तिविहं तिविहेणं पडिकमइ १, तिविहं दुविहेणं पंडिक्कमइ २, तिविहं एगविहेणं पडिक्काइ ३) 3 मई-11' मतातभा ययेला પ્રાણાતિપાતનું તે જે પ્રતિક્રમણ કરે છે તે પ્રતિકમણ શું ત્રિવિધનુ ત્રિવિધે કરે છે? કે विविधनुविधा ? विविधनु मे विधे ४३. छ ? ( दुरिहं तिविहेणं पडिक्कम ४दुविहं दुनिद्रेणं पडिकमड ५, दुविहं एगविहेणं पडिकमइ ६ ) विविधनु ત્રિવેધ પ્રતિકમણ કરે છે કે દ્ધિવિધનું દ્વિવિષે પ્રતિક્રમા કરે છે? કે દ્વિવિધનુ એકવિધે Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०२ भगवती सूत्रे प्रतिक्रामति, ९ - एकविधम् एकविधेन मतिक्रामात ? - गौतम ! त्रिविध त्रिविधेन प्रतिक्रामति, विविध द्विविधेन वा प्रतिक्रामति, तदेव यावत्एकविधंवा एकविधेन प्रतिक्रामति, १ - त्रिविधं त्रिविधेन प्रतिक्रामन् न करोति, न कारयति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वचमा कायेन, २ त्रिविधं से प्रतिक्रमण करता हैं ? या ( एगविहं तिविणं पडिक्कम 9, एकविहं दुविणं पडिकम ८, एगविहं एगविहेणं पडिक्कम ९) एकविधका त्रिविध से प्रतिक्रमण करता हैं ? या एकविधका द्विविधसे प्रतिक्रमण करता है ? या एकविधका एकविध से प्रतिक्रमण करता है ? (गोयमा) हे गौतम! अतीतकाल में हुए प्राणातिपात का वह जो प्रतिक्रमण करता है वह (तिविहं तिविणं पडिक्कमह) त्रिविध का त्रिविध से प्रतिक्रम करता है (तिविहं दुविहेणं पडिक्कम) विविध का द्विविध से करता है (तंचेव जाव एगविह वा एगविणं वा पडिकमs) इत्यादि सब कथन पूर्वकी तरह यावत्- 'एकविध का एवविध से प्रतिक्रमण करता है' यहां तक जानना चाहिये | ( निविह निविदेणं पडिक्कममाणे न करेह, न कारवेह, रेत णाणुजाण मणसा, वयसा कायसा ) वह जब त्रिविध का त्रिविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह प्राणातिपातको न मनसे करता है, न मनसे कराता है, और न सनसे उसकी अनुनादना પ્રતિકિ छे ? (एहिं तित्रिणं पक्किम ७, एगविहं णं पडिक ८, एगविह एगविहेणं पडिक्कमइ ९) १ मे:विधनु त्रिवेधे प्रतिभा रे छे ? - } એક વિધનુ દ્વિવિષે પ્રર્કિણું કરે છે ? કે એકવિધતુ એકવિધે પ્રતિક્રમણ કરે છે ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! अतीताणमा थयेला प्रातिपातनु ते ने प्रतिभाणु छे. ते (तिविहं तित्रिणं पडिक्कमइ) त्रिविधनु त्रिविधे प्रतिभ ४२ छे, (तिविहं दुविहेणं पडिक्कइ) त्रिविधनु द्विविधै रे छे, ( तं चेव जाव एगविहं वा एगविहेणं वा पडिक्कमइ ) त्याहि समस्त अथन यूर्वोऽत स्थन प्रभासम 'शो४ विधनुं विधे प्रतिभ्भणु रे छे,' त्यां सुधीनु पूर्वोत स्थन अडी ग्रह २. (तिविहं तित्रिहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न करावेइ, करंतं णाणुजाणइ मणसा, वयसा, कायसा ) न्यारे ते त्रिविधनुं त्रिविधे प्रतिभा रे छे, ते भनथा आधुतियात કરતો નથી, કરાવતો નથી અને મનથી એની અનુમેાદના કરતો નથી. એજ પ્રમાણે તે વચનથી પ્રાણાતિપાત કરતો નથી, વચનથી પ્રાણાતિપાત કરાવતો નથી અને વચનથી તેની અનુમાદના કરતો નથી. એજ પ્રમાણે તે કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી, કરાવતો नथी भने ४२नारनी अनुमोहना उस्तो नथी ( तिविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ · म. टीका श. ८ उ. ५ सू.२ स्थूलप्राणातिपातादिप्रत्याख्यान निरूपणम् ६:३ द्विविधेन प्रतिक्रामन् न करोति, न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वचसा, ३ अथवा न करोति, न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा कायेन, ४ अथवा न करोति न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति वयमा कायेन, ५ त्रिविधम् एकविधेन प्रतिक्रामन् न करोति न कारयति, कुर्वन्तं करता है, इसी तरह से वह वचन से न प्राणानिपात करता है, न वचन से उसे कराता है न उसकी वचन से अनुमोदना करता है । इसी तरह वह कायसे न प्राणातिपात करता है न कराता है और न करनेवाले को अनुमोदना करता है । (तिविहं दविणें पडिकममाणे न करेइ, न कारवेइ, करंतं णाणुजाणह मणसा वयसा ) त्रिविधका - वह द्विविधसे प्रतिक्रमण करता है तब उम स्थिति में मनसे प्राणातिपात को नहीं करता है, दूसरोंसे उसे मनसे वह नहीं कराता है, और प्राणातिपातको करनेवालेकी अनुमोदना वह मनसे नहीं करता है इसी तरह वह वचनसे प्राणातिपातको नहीं करता है, न कराता है और न करनेवालेकी वह वचनसे अनुमोदना ही करता है । ( अहवा न करेइ, न कारवेइ, करंतं णाणुजाणइ, मणसा कायसा) अथवा मनसे एवं कायसे वह न प्राणातिपातको करता है, न उन दोनोंके द्वारा वह किसी दूसरे से उसे कराता है और न उन दोनोंके द्वारा वह उसे करनेवालेकी अनुमोदना करता है । ( अहवा न करेइ न कारवेइ, करंतं नाणुजाण वयसा कायसा) अथवा वचन और कायसे वह प्राणातिपातको नहीं करता है, न कराता है और न करनेवालेकी अनुमोदना करता है । (तिविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेह, न कारवेह, करे, न कारवे, करंतं णाणुजाणइ मणसा वयसा ) क्यारे ते त्रिविधनु द्विविधे પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે મનથી પ્રાણાતિપાત કરતો નથી, ખીજા દ્વારા મનથી પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી, અને પ્રાણાતિપાત કરનારને મનથી અનુમેાદના આપતો નથી એજ પ્રમાણે તે વચનથી પ્રાણાતિપાત કરતો નથી, કરાવતો નથી અને કરનારને વચનથી અનુમેદના व्यापतो नथी ( अहवा - न करेइ कारवेइ, करंत णाणुजाण, मणसा कायसा ) અથવા મન અને કાયાથી તે પ્રણાતિપાત કરતો નથી, હે બન્ને દ્વારા તે બીજા પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવતો નથી, અને તે બન્ને દ્વારા તે પ્રાણાતિપાત કરનારની અનુમેદના ठरतो नथी ( अहवा न करेइ न कारवेइ, करंवं नाणुजाणइ वयसा कायसा ) અથવા વચન અને કાયાથી મે પ્રાણાતિપાત કરતા નથી, અને કરનારની અનુમેદના કરતા नथी (तिविहं एगविणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करंतं णाणुजाणइ " Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०४ भगवतीसूत्रे नानु जानाति मनसा, ६-अथवा न करोति. न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति वचसा, ७-अथवा न करोति, न कारयति, कुवन्तं नानुजानाति कायेन, ८ द्विविध विविधेन प्रतिक्रामन् न करोति, न कारयति, मनसा वचसा कायेन, ९अथवा न करोति, कुर्वन्तं नानुजानानि मनसा वचसा कायेन, १०-अथवा न कारयति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनमा वचसा कायेन, करंतं णाणुजाणइ मणसा, अहदा न करेइ न कारवेइ, करंतं गाणुजाणइ वयसा अहवा-न करेइ, न कारवेइ करतं णाणुजाणइ कायसा) जब वह विविधसे एकविधका प्रतिक्रमण करता हैतब वह मनसे प्राणातिपातको नहीं करता है न कराता है और न करनेवालेकी मनसे अनुमोदना ही करता है । अथवा वचन के द्वारा वह प्राणातिपात नहीं करता है, न कराता है और नं करनेवालेको वह अनुमोदना करता है. अथवा कायसे वह प्राणातिपात नहीं करता है, न कराता है, और न करनेवालेकी वह अनु. मोदना करता है । (दुविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेड, न कारवेइ, मणप्ता क्यसा, कायसा८) जब वह दो प्रकारके प्राणातिपातका त्रिविधसे प्रतिक्रमण करता है, तब वह मनसे बचनसे और कायसे ही कृत और कारितका त्याग करता है । (अहवा न करेड, करतं पाणुजाणइ, प्रणमा वयसा कायसा९) अथवा मन, वचन और काय संबधो कृत, और अनुमोदना करनेका त्याग करता है। ( अहवा न कारवेइ, करतं णाणुजाणह, मणला, वयसा कायसा) अथवा मनसे वह प्राणातिपातको नहीं करता है और प्राणातिपात करनेवालेकी मगमा, अहवा न करेइ न कारवेइ,करंतं णाणुजाणइ वयसा,अहवा न करेइ न कारवेइ, करतं गाणुजाणइ कायमा ) न्यारे ते विविधनु मे विधे प्रतिभा ४२ छे, त्यारे તે મનથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી, કરવિતા નથી અને કરનારને મનથી અનુમાન દતે નથી. અથવા વચનથી તે પ્રાણાતિપાત કરતો નથી, કરાવતા નથી અને કરનારને અનુમોદના દેતો નથી અથવા કાયાયો તે પ્રાણાતિપાત કરતું નથી, કરાવતા નથી અને કરનારની અનુમેના ४२. नयी (दुविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ मणसा, वयसा, कायसा) यार त मे ४२ प्रतिपाननु त्रिविधे प्रतिभा ४२ छे, त्यारे ते मन, १यन सने याथी प्रातिपात ४२ नयी अने रावत नथी (अहवा - न करेइ, करेत णाणुनाणइ, मणसा, वयपा, कायमा ९) अथवा मन, क्यन भने अययी प्रातिपात ४२तो नयी मने ४२नारने मनुभाहन उरत नथी. ( अहवा-न कारवेइ, करेनं णाणु जागइ, मगसा, वयमा, कायसा ) अथवा मन वयन भने यथी त Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.५ नू.२ स्थूलपाणातिपातादिमत्याख्याननिरूपणम् ६०५ ११ - द्विविधं द्विविधेन प्रतिक्रामन् न करोति, न कारयति मनसा वचसा, १२ अथवा न करोति, न कारयति मनसा कायेन, १३ - अथवा न करोति; न कारयति, वचसा कायेन, १४ - अथवा न करोति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वचसा, १५ अथवा न करोति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा कायेन, वह अनुमोदना नहीं करता है । इसी तरहसे वचन संबंधी, और अनुमोदनको जानना चाहिये । और इसी तरहसे काय संबंधी कारित और अनुमोदना को जानना चाहिये । ( दुहिं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेह न कारवेइ मणसा वयसा ) जब वह दो प्रकार के प्राणातिपातका दो प्रकार से प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे और वचनसे प्राणातिपात स्वयं नहीं करता है और न दूसरोंसे ही कराता है | ( अहवा न करेइ न कारवेइ मणसा कायसा ) अथवा जब वह दो प्रकार के प्राणातिपात का दो प्रकार से करनेका प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे और कायसे न करता है न उसे कराता है ( अहवा न करेइन कारवेह वयसा कायसा ) अथवा जब वह दो प्रकार के माणातिपात करनेका प्रतिक्रमण करता है उस समय वह वचनसे और कापसे उस प्राणातिपातको न स्वयं करता है और न करवाता है । (अहचान करेइ, करेत नाणुजाणइ मणसा वयसा १५) अथवाजब वह दो प्रकारसे दो प्रकारके प्राणातिपात करनेका प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे और कायसे उस प्राणातिपातको न स्वयं करता है और न करनेवालेकी अनुमोदना करता है । ( अहवा न करेह ખીજા પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી અને પ્રાણાતિપાત કરનારની મન, વચન અને टायाधी, अनुमोहना ४रता नथी ( दुविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, मणमा वयसा ) न्यारे ते मे अहारना प्रातिपातनु मे अहारे प्रतिभ કરે છે ત્યારે તે મનથી અને વચનથી પતે પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને ખીજા પાસે आयातियात ४२तो नथी. ( अहवा न करे न कारवेइ मणसा, कायसा ) अथवा ते भन्थी भने छायाथी प्राणातिपात ४२तो नथी रावतेो नथी, ( अहवान करेइ, न कारवे, वसा कायसा ) अथवा क्यारे ते मे अारना प्रयातियातनु में अक्षरे પ્રતિક્રમણ કરે છે. ત્યારે તે વચન અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને બીજાની पासे आयातिपात रावते। नथी. ( अहवान करेइ, करेत णाणुजाणइ मणसा वयसा ) અથવા જ્યારે તે બે પ્રકારે એ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનુ પ્રતિક્રમણ કરે છે ત્યારે મનથી અને વચનથી તે પાતે પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને કરાવતે અનુમેદના પણ કરતેા નથી. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ६०६ १६ - अथवा न करोति, कुर्वन्तं नानुजानाति वचसा कायेन, १७ अथवा न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति, मनसा वचसा, १८ अथवा न कारयति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा कायेन १९ अथवा न कारयति, कुर्वन्तं नानुजानाति वचसा कायेन, २० द्विविधम् एकविधेन प्रतिक्रामन् न करोति न कारयति मनसा, २१ अथवा न करोति, न कारयति वचसा, २२ अथवा करंतं नाणुजाण वयसा कायसा १६) अथवा वचनसे और कायसे वह प्राणातिपात स्वयं नहीं करता है और न करनेवालेकी अनुमो दना करता है | ( अहवा न कारवेइ करंतं नाणुजाण मणसा वयसा १७) अथवा वह मनसे और वचनसे न करवाता है और न करनेवालेकी अनुमोदना करता है । ( अहवो न कारवेड करंत णाणुजाणइ मणसा काय १८ अथवा मनसे और कायसे वह नहीं करवाता है और न करनेवालेकी अनुमोदना करता है | ( अहवान कारवे करंतं णाणुजाण वयसा कायसा १९) अथवा वचनसे और कायसे वह प्राणातिपातको न करवाता है और न करनेवालेको अनुमोदना करता है | ( दुविहं एक्कविहेण पडिक्कममाणे न करेह न कारवेइ मणसा २०) जब वह एक प्रकार से दो प्रकार के प्राणातिपात करनेको प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे उसे न स्वयं करता है और न करवाता है इस तरह यहां मनकी दो कोटि भेद कही है । ( अहवा · ( अहवान करेs, करे तं णाणुजाण मणसा कायसा) अथवा न्यारे ते मे हारना પ્રાણાતિપાતનુ પ્રતિક્રમણુ કરે છે, ત્યારે મન અને કાયાથી તે પાતે પ્રાણાતિપાત કરતા નથી अने आणुतियात कुशनरनी अनुभेोहना पण उश्तो नथी. ( अहवा न कारवेइ करंतं णाणुजाण वयसा कायसा ) अथवा वयनथी मने अयाथी ते पोते प्रयातिपात ४२ते। नथी भने पुरनारनी अनुमोहन उरतो नथो. ( अहवा - न कारवेड़ करें त नाणुजाण, मणसा वयसा १७ ) अथवा ते भन भने वथनथी आणातिपात उशवता नथी मने ४२नारथी अनुमोहित उरतो नथी ( अहवान कारवेइ करंतं नाणुजाण मणसा कायसा ) अथवा भनथी भने अयाथी તે કરાવતા નથી અને ४२नारनी अनुमोदना ४२ते। नथा ( अहवा - कारवेइ करे तं नाणुजाण मणसा कायसा ) અથવા મનથી અને કાયાથી ને પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી અને કરનારની અનુમેાદના કરતા નથી ( अहवा - न करवेड करंतं णाणुजाण वयसा कायसा) अथवा ते વચનથી અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી. અને કરનારની અનુમેાદના કરતા નથી. (दुवि एकवणं पडिकमणणे न करे, न करवेइ मणसा २० ) જ્યારે તે એક પ્રકારે એ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું પ્રતિકમણુ કરે છે, ત્યારે મનથી તે પોતે પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને ખીજા પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવતા नथा. આ રીતે મનની એ કાટિ કહેવામાં આવી છે Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श. ८ उ. ५ . २ स्थूलपाणातिपातादिमत्याख्याननिरूपणम् ६०७ न करोति, न कारयति कायेन, २३ अथवा न करोति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा, २४ अथवा न करोति कुर्वन्तं नानुजानाति, वचसा, २५ अथवा न करोति, कुर्वन्तं नानुजानाति कायेन, २६ अथवा न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा, २७ अथवा न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति वचसा, २८ अथवा न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति, कायेन, २९ एकविधं न करे न कारवेह वयसा २१ ) अथवा वचनसे वह न प्राणातिपात करता है और न कराता है | अहवा न करेह न कारवेद कायसा २२) अथवा वह कायासे न करता है और न करवाता है ( अहवा न करेंइ करेतं णाणुजाणइ मणसा २३) अथवा मनसे वह न करता है और न करते हुए की अनुमोदना करता है । ( अहवा न करेइ करंत णाणुजाणइ वयसा २४ ) अथवा वह वचनसे न करता है और न करते हुएकी अनुमोदना करता है । ( अहवा न करे करतं नाणुजाणइ कायसा २५) अथवा कायसे वह न करता है और न करते हुएकी अनुमोदना करता है | ( अहवा न कारवेह करें तं नाणुजाणइ मगसा २६) अथवा मनसे वह न करवाता है और न करते हुवेकी अनुमोदना करता है । ( अहवा न कारवेह करंतं नाणुजाण वयसा २७ ) अथवा वह वचनसे न करता है और न करनेवालेकी अनुमोदना करता है । ( अहवा न कारवेइ करतं णाणुजाण कायसा २८) अथवा कायसे न करवाता है और न कर-( अहवा - न करेइ, न कारवे, वयसा २१) अथवा वयनथी ते प्रातिपात उरतो नथी मते ठरावतो नथी ( अहवा - न करेइ, न कारवेइ कायसा २२ ) अथवा डायाथी ते आयातयात उरतो नथी याने उरावतो नथी. ( अहवा न करेइ, करंतं णाणुजाणइ मणसा) अथवा भनथी ते प्रतियात उरतो नथी भने ४२नारनी अनुमोना उश्तो नथी. ( अहवान करेइ करंत णाणुजाण वयसा ) अथवा ते वयनथी प्रतियात ४२रतो नथी भने ४रनारनी अनुमोहना ३ते। नथा. ( अहवा न करेइ, करंतं णाणुजाणइ कायसा २५) अथवा अयाथा ते प्रशातियात उरतो नथी भने २नारनी अनुमोहना रतनथी ( अहवान कारवेइ, करंतं णाणुजाणइ मनमा २६ ) अथवा भनथी ते प्रतियान शवते। नथा भने दुश्नारनी अनुमोदना करतो नथी. ( अहवा न कारवे, करंतं णाणुजाण वयसा २७ ) अथवा ते वयनथा प्रातिपात शवती मने करनारती अनुभेोहना करतो नथी ( अहवा न कोरवेइ, करंतं णाणुजाणइ कायसा / - C Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०८ भगवतीसूत्रे त्रिविधेन प्रतिक्रामन् न करोति मनसा वचसा कायेन, ३० अथवा न कारयति मनसा वचसा कायेन, ३१ अथवा कुर्वन्तं नानुजानाति, मनसा वचसा कायेन, ३२ एकविधं द्विविधेन प्रतिक्रामन् न करोति मनसा वचसा, ३३ अथवा न करोति मनसा कायेन, ३४ अथवा न करोति वचसा कायेन, ३५ अथवा न कारयति मनसा वचसा, ३६ अथवा न कारयति नेवालेकी अनुमोदना करता है । (एगविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणला कायसा २९) जब वह तीन प्रकारसे एक प्रकार के प्राणातिपात करने का प्रतिक्रमण करता है तब वह मन वचन कायसे उसे स्वयं नहीं करता है । (अहवा न कारवेद मणसा वयसा कायमा ३०) अथवा वह मनसे चचनले और कायसे उसे करवाता नहीं है। (करंतं नोणुजाणइ मणमा वयसा कायसा ३१) अथवा मन वचन कायले वह करते हुवेकी अनुमोदना नहीं करता । (एगविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा वयसा ३२) जब वह दो प्रकारसे एक प्रकार के प्राणातिपाल करने का प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे बचलसे उसे नहीं करता है । (अहवा न करेइ मणसा कायसा३३) अथवा वह मनसे और कायसे नहीं करता है (अहवा न करेड बयसा कायसा ३४) अथवा वह वचनले और कायसे नहीं करता है (अहवा न कारवेइ लणसा वयसा ३५) अथवा सनसे वचनसे वह नहीं करवाता है । (अहवा न कारवेइ मणला कायसा ३६) अथवा -૨૮) અથવા તે કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરાવતું નથી અને કરનારની અનુમોદના કરતું નથી. (एगविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा, वयसा, कायसा २९) पारे તે ત્રણ પ્રકારે એક પ્રકારના પ્રાણાતિપાત કરવાનું પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે મન, क्यान भने याथी प्रातिपात ४२ते नथी (अहना · न कारवेइ मणसा वयसा कायसा ३०) अया मन, वयन भने याथी ते प्रातिपात गवत नथी (अहवा करेत नाणुजाणइ मणसा वयसा कायसा 3१) अथवा भन, पयन भने याथा ते प्राणातिपात ४२नारनी भनुमहिना त नथी ( एगविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेई मणमा वयसा ३२) न्यारे ते मे ४ारे में प्रया२ना प्रातिपात प्रतिभा ४२ छे, त्यारे त भन मने दयनथी प्रातिपात ५२. नयी. [अहवा न करेई मणसा कायसा ३३ ] 24या ते मन मने आयाथी प्राणातिपात ४२तेनथी. (अहवा न करेइ वयसा कायसा ३४) अथवा त पयन मने आयाथी आतिपात ४रता ना. (अहवां न कारवेड मणसा वयमा ३५) २५थवा मनयी भने यनथी ते प्रातिपात ४२वत नी. (अहवा न कारवेइ मणसा कायसा. ३६) अथवा भन्थी Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका. श.८ उ.५ सु.२ स्थूलपाणातिपातादिप्रत्याख्यान नि० ६०९ मनसा कायेन, ३७ अथवा न कारयति वचसा कायेन, ३८ अथवा कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वचसा, ३९ अथवा कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा कायेन, ४० अथवा कुर्वन्तं नानुजानाति. वचसा कायेन, ४१ एकविधम् एकविधेन प्रतिक्रामन् न करोति मनमा, ४२ अथवा न करोति वचसा, ४३ अथवा न करोति कायेन, ४४ अथवा न कारयति मनसा, ४५ अथवा न कारयति वचसा, ४६ अथवा न कारयति कायेन, ४७ अथवा कुर्वन्तं यह मनसे और कायसे नहीं करवाता है । (अहवा न कारवेइ वयसा कायसा ३७) अथवा वह वचनसे और कायसे नहीं करवाता है। (अहवा करतं णाणुजाणइ मणसा वयसा ३८) अथवा वह करते हुवे की मनसे और वचनसे अनुमोदना नहीं करता है। (अहवा करतं णाणुजाणइ मणसा कायसा ३९) अथवा करते हुवे की वह मनसे और कायसे अनुमोदना नहीं करता है । (अहवा करतं नाणुजाण वयसा कायसा ४०) अथवा करते हुवे की वह वचनसे और कायसे अनुमोदना नहीं करता है (एगविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा ४१) जब वह एक प्रकारसे एक प्रकार के प्राणातिपातका प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे उसे नहीं करता है । (अहवा न करेइ वयसा ४२) अथवा वह वचनसे उसे नहीं करता है । (अहवा न करेइ कायसा ४३) अथवा वह कायसे नहीं करता है (अहवा न कारवेइ सणसा ४४) अथवा वह मनसे नहीं करवाता है । (अहवा न कारवेद वयसा मने आयायी ते प्रातिपात शक्त। नथी (अहवा न कारवेइ वयसा कायसो ३७) अथवा त क्यनथी मने आयाथी आशातिपात रावत नथी ( अहवा करेंतं णाणु. जाणइ मणसा क्यसा ३८ ) भयका भनयी मन पयनयी त प्रातिपात ४२नारनी भनुमहिना ४रता नथी. (अहवा करेतं णाणुजाणइ मणसा कायसा ३९) मया भनयी मने याथी प्रातिपात ४२नारनी ते मनुभाहना र नथी. ( अहवा करेत णाणुजाणइ वयसा कायसा ४०) अथवा ते क्यन मने याथा प्रातिपात ४२नारनी भानुभोना तो नथी (एगविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा४१) न्यारे ; એક પ્રકારે એક પ્રકારના પ્રાણુતિપાતનું પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે મનથી તે પ્રાણાતિપાત ४२. नथी. (अहवा न करेइ वयसा ४२) अथवा ते क्यनथा प्रायतिपात ४२di नया. (अहवा न करेइ कायसा ४३ ) मया या त प्राप्यातिपात ४२. नथ ( अहवा न कारवेइ मणसा ४४) भयपा भनथी त प्रातिपात ४२शवत नथी. . ( अहवा न कारवेइ वयसा ४५) अथवा क्यनया प्रातिपात पता नथी. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . भगवतीसत्रे नानुजानाति मनसा, ४८ अथवा कुर्वन्तं नानुजानाति वचसा, ४९ अथवा कुर्वन्तं नानुजानाति कायेन, प्रत्युत्पन्नं संवृण्वन् किं त्रिविधं त्रिविधेन संकृणोति ? एवं यथा प्रतिक्रामता एकोनपञ्चशिद् भङ्गाः भणिताः, एवं संदृण्वतापि एकोनपञ्चाशद् भगा भणितव्याः । अनागत प्रत्याचक्षाणः किं त्रिविध त्रिविधेन प्रत्याख्याति ? एवं ते चैव भङ्गाः एकोनपञ्चागद ४५) अथवा वह वचनसे नहीं करवाता है । (अहवा न कारवेइ कायसा ४६) अथवा कायासे नहीं कराता है। ( अहवा करेंतं नाणुजाणइ मणसा ४७) अथवा वह मनले करते हुवे की मनसे अनुमोदना नहीं करता है। (अहवा करत नाणुजाणइ वयला ४८) अथवा वह बचनसे करते हुने की अनुमोदना नहीं करता है । (अहवा वरंतं पाणु जाणइ कायसा ४९) अथवा वह करते हुवे की कायसे अनुमोदना नहीं करता है । ( पडप्पन्नं संपरेमाणे किं तिविहं तिविहेणं संवरेइ ? ) हे भदन्त ! वर्तमानकालीन प्राणातिपातका संवर करता हुआ श्रमणोपासक क्या तीन करण तीन यागसे संवर करता है? (एवं जहा पडिक्कममाणेणं एगणपन्नं भंगा भणिया एवं संवरमाणेण वि एणूणपन्न भंगा भाणियव्वा) हे गौतम ! जिस तरह प्रतिक्रमण करने के विषयमें उनचास भंग कहे हैं उसी प्रकार से सवर विषयमें भी ४९ अग जानना चाहिये । (अणागयं पञ्चखलाणे कि तिविहं तिरिहेणं पच्चक्खाइ) अनागत प्राणातिपात का मत्याख्यान करता हुआ श्रावक क्या त्रिविधसे त्रिविधका प्रत्याख्यान( अमान कारवे इ कायसा ४६) २५१। यायी त प्रारतियात शक्तो नयी. ( अहवा व रेतं णाणुजाणड मणसा ४७ ) 4440 भनथी त प्रातिपातनी मनमोहना ४२। नथी ( अह्वा करे तं णाणुजाणइ वयसा ४८) अथवा ते प्रायोतिपातनी अनुमोहना क्यनयी ४२ नथी ( अहना करेंत णाणुजाणइ कायसा ४९ ) अथवा याथी ते आध्यातियातनी- मनमोहना रत। नथी (पडुप्पन्नं संवरेमागे कि तिविहं तिविहेणं संदरेड ? ) महन्त ! वर्तमान मान प्रतिपानमा स२ ४२। श्रभो। पास शुत्र प्राश्ना सव२ रे छ ? (एवं जहा पडिक्कममाणेणं एगणपन्नं भंगा भणिया एवं संवरमाणेण वि. एणपत्नं भंगा भाणियन्वा) गौतम! प्रतिभा કરવા વિષેના જેવા ૪૯ ભંગ | વિકલ્પ ] કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રકારના ૪૯ ભંગ संवरना विषयमा ५६५ सभापा. (अणागयं पञ्चक्खमाणे किं तिविहं तिविहेणं पच्चक्खाइ ) मनात (लविष्य Uni) प्रातियातना प्रत्याभ्यान ४२ श्राप शु Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श०८ उ. ५ . २ स्थूलप्राणातिपातादिमत्याख्याननि० ६११ भणितव्याः यावत् - अथवा कुर्वन्त नानुजानाति कायेन, श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त ! पूर्वमेव स्थूलमृषावादः अप्रत्याख्यानो भवति, स खलु भवन्त ! पश्चात् प्रत्याचक्षाणः किं करोति ? एवं यथा प्राणातिपातस्य सप्तचत्वारिंशद्, भगत भणितं तथा मृषावादस्यापि भणितव्यम् । एवम् अदत्तादानस्यापि । एवम् स्थूलकस्य मैथुनस्यापि स्थूलकस्य परिग्रहस्थापि यावत्- अथवा करता है ? ( एव तं चेव भंगा एगूणपण्ण भाणियन्त्रा जाव अहवा करेंतं णाणुजाण कायसा ) हे गौतम ! इस विषय में समस्त कथन पूर्व में कहे हुए ४९ भंगों के अनुसार यावत् - ' अथवा काय से करते - हुवे को वह अनुमति नहीं देता है' यहाँ तक जानना चाहिये । (समणोवासगस्स णं भंते ! पुन्वामेव थूलमुसावाए अपच्चक्खाए भवइ, से णं भंते ! पच्छा पच्चाइक्खमाणे किं करेह ) हे भदन्त ! जिस श्रावकने पहिले स्थूल मृषावाद का प्रत्याख्यान नहीं किया है. पश्चात् वह जब स्थूल मृषावाद का प्रत्याख्यान करता है तो वह उस समय क्या करता है ? ' एवं जहा पाणावायस्स सीयालं भंगस भणिय, तहा मुसावायस्स वि भाणियन्त्रं 'हे गौतम ! जिस प्रकार से प्राणातिपात के १४७ भंग कहे गये हैं उसी तरह से मृषावादके भी १४७ भग जानना चाहिये । ' एवं अनिणस्स वि, एवं थूलगस्स मेहुणस्स वि, थूलगस्स परिग्गहस्स वि, जाव अहवा करें तं नाणुजोणइ, कायस ( - एए खलु एरिसमा समणोवासगा भवंति, नो खलु त्रिविधना प्रत्याभ्यान रे ? ( एव तंचेव भंगा एगूणपण भाणियन्त्रा जाव अहवा करें तं णाणुजाणइ कायसा ) डे गौतम | विषयभां यागु पूर्वेति ४८ ભંગ સમજવા એટલે કે • કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરનારની તે અનુમાના કરતા નથી ’, त्यां सुधीना ४८ लगो मा विषयमा पशु समवा. ( समणोवासगम्स णं भंते ! पुण्यामेव थूलमुसावाए अपच्चक्खाए भवइ, से णं भंते ! पच्छा पञ्चाइक्खमाणे किं करे ? ) डे लहन्त ? ने श्राप पडेसा स्थूस भृषावाहना प्रत्याभ्यान रेखा नथी, पाछथी न्यारे स्थूलभृषावाहना अत्याच्यान हरे छे, त्यारे ते शु रे ? ( एवं जहा पाणाइवायस्स सीयालं भंगसयं भणियं, तहा मुसावायस्स वि भाणियन्त्रं ) હું ગૌતમ ! જે પ્રકારે પ્રાણાતિપાતના ૧૪૭ ભંગ (૪૪૩) કહેવામા આવ્યા છે, એજ प्रभाये भृषावाद्वना भृणु १४७ लौंग समन्वा. (एवं अदिन्नादाणस्स वि, एवं थूलगस्स मेहुणस्स विथूलगस्स परिग्गहस्स वि, जात्र अहवा करें नाणुजाणइ Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१२ भगवतीमत्रे कुर्वन्त नानुजानाति कायेन । एते खलु ईदृशकाः श्रमणोपासकाः भवन्ति, नो खलु ईदृशका आजीविकोपासका भवन्ति ॥ मु० २ ॥ ___टीका- 'प्रत्याख्यानप्रस्तावात् तद्विशेषवक्तव्यतामाह- 'समणोवासगस्स णं भंते।' इत्यादि । 'समणोवासगस्म णं भंते ! पुत्वामेव थलए पाणाइवाए अपञ्चक्खाए भवई' गौतमः पृच्छति- हे भदन्त ! श्रमणोपासकस्य श्रावकस्य खलु पूर्वमेव सम्यक्त्वप्रतिपत्तितः प्राकालमैवेत्यर्थः स्थलः माणातिपातः अप्रत्याख्यातो भवति, प्रत्याख्यातो न भवति तस्मिन् काले देशविरतिपरिणामस्यानुत्पन्नत्वात्, किन्तु 'से णं भंते ! पच्छा पच्चाइक्खमाणे किं करेइ ?' हे भदन्त ! स खलु श्रमणोपासकः पश्चात् प्राणातिपातविरतिएरिसगा आजीवियोवासगा भवंति, इसी तरह से स्थूल अदत्तादान के, स्थूलमैथुन के, और स्थूल परिग्रह के भी भंग यावत् "अथवा काय ले करते हुए को वह अनुमोदना नहीं करता है " यहांतक जानना चाहिये । इसतरह के ये श्रमणोपासक होते हैं। आजीविको पासक इस प्रकार के नहीं होते हैं। टीकार्थ - प्रत्याख्यान के प्रस्ताव से सूत्रकार ने यहां पर प्रत्यास्स्यान के विषय में विशेष वक्तव्यतो कही है-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'समणोबास गस्सणं भंते ! पुवामेव थूलए पाणाइ. वाए अपचक्खाए सव' हे भदन्त ! जो श्रमणोपासक-श्रावक होता है उसके सम्यक्त्व की प्रतिपत्ति (माप्ति) के पहिले प्राणातिपात का प्रत्याख्यान तो होता नहीं है - क्योंकि सम्यक्त्वप्रतिपत्ति के पहिले देशविरति के परिणाम उसके नहीं होते हैं । अतः जब उसके कायसा-एए खलु एरिसगा समणोवासमा भवंति, नो खलु एरिसगा आजीवियोवासगा भवंति ) को प्रमाणे स्थूस महत्ताहानना, स्थू भैथुनना भने स्थूल પરિગ્રહના અંગે પણ સમજવા એટલે કે “અથવા કાયથી કરનારની તે અનુમોદના કરતો નથી, ત્યાં સુધીના બધા અંગે તેમના વિશે પણ ગ્રહણ શ્રમણોપાસકો આ પ્રકારના હોય છે, આજીવિકપાસકે આવાં હેતા નથી ટીકાથઃ- પ્રત્યાખ્યાનને અધિકાર ચાલુ હોવાથી સૂત્રકારે અહીં પ્રત્યાખ્યાન વિષે વધુ વિવેચન કર્યું છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ प्रश्न ४२ छे - 'समणोवासगस्स णं भंते ! पुवामेव थूलए पाणाइवाए अपञ्चक्खाए भवइमान्त ! सम्पनी प्राति या पडसil भोपासच्या પ્રાણાતિપાતના પ્રત્યાખ્યાન કરી શકતા નથી, કારણકે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થયા પહેલાં Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.५ सु.२ स्थूलप्राणातिपातादिमत्याख्याननि० ६१३ काले प्राणातिपात' प्रत्याचक्षाणः प्राणातिपातस्य प्रत्याख्यानं कुर्वाणः किं करोति ? भगवानाह- 'गोयमा ! तीयं पडिक्कमइ, पडुप्पन्न संवरेइ, अणागयं पञ्चक्खाइ' हे गौतम ! अतीत भूतकालकृत प्राणातिपात प्रतिकामति प्रतिक्रमेण निन्दाद्वारा ततो निवर्तते, अथच प्रत्युत्पन्न वर्तमानकालिकं जायमानं प्राणातिपात संवृणोति, अवरुणद्धि न करोतीत्यर्थः, एवम् अनागत भविष्यकालिकं जनिष्यमाणं प्राणातिपातं प्रत्याख्याति 'न करिष्यामि' इत्यादि निश्चयं करोति, गौतमः पृच्छति- 'तीयं पडिक्कममाणे किं तिविह तिविहेणं पडिक्कमइ' १ हे भदन्त ! स श्रावकः अतीत प्राणातिपात प्रतिक्रामन् निन्दासम्यक्त्वपतिपत्ति के बाद प्राणातिपात का प्रत्याख्यान होता है-तब वह उस समय क्या करता है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं'गोयना' हे गौतम । 'तीयं पडिक्कमइ, पडप्पन्न संवरेइ, अणागयं पच्च. क्वाई' जब वह प्राणातिपात का प्रत्याख्यान करता है-तब वह अपने द्वारा भूतकाल में हो गये प्राणातिपात का प्रतिक्रमण करता है-अर्थात् भूतकाल में उसके द्वारा जो भी माणातिपात हो गया होता है उसकी वह निन्दा करता है-इस निन्दा द्वारा वह उससे दूर होता है। तथा वर्तमान में जो उससे माणातिपात हो रहा है उसे वह करता नहीं है-रोकदेना है। तथा भविष्यकाल में जो प्राणातिपात इसके द्वारा होने वाला होता है उसका वह त्याग कर देता है-अर्थात् झै "प्राणातिपात नहीं करूंगा" ऐसा यह निश्चय कर लेता है। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तोयं पडिकममाणे किं तिविहं तिविहेणं पडिक्कमइ' १ हे भदन्त ! श्रमणोपासक-श्रावक जो તેનામાં દેશવિરતિના પરિણામ હતાં નથી તેથી સમ્યકત્વથી પ્રાપ્તિ થયા પછી જ્યારે તે પ્રાણાતિપાતના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, ત્યારે તે શું કરે છે? मडापार प्रभुन। उत्तर :- ‘गोयमा !' गौतम 'तीयं पडिक्कमइ, पडुप्पन्न संवरेइ, अणागयं पञ्चक्खाइ' ज्यारे ते प्रातिपातना प्रत्यज्यान ४२ छ, ત્યારે ભૂતકાળમાં પિતાના દ્વારા થયેલાં પ્રાણાતિપાતનુ પ્રતિક્રમણ કરે છે–એટલે કે પિતાના દ્વારા ભૂતકાળમાં કરાયેલા પ્રાણુતિપાતની તે નિદા કરે છે–આ નિંદા દ્વારા તે તેનાથી મુકત થાય છે. તથા વર્તમાન કાળમાં તેના વડે જે પ્રાણાતિપાત થઈ રહ્યા હોય છે તેને તે અટકાવી દે છે તથા ભવિષ્યકાળમાં તેના દ્વારા જે પ્રાણાતિપાત થવાના હોય છે તેને તે ત્યાગ કરે છે. એટલે કે “હુ પ્રાણાતિપાત નહીં કરૂં” એ તે નિશ્ચય કરે છે गौतम स्वामीनी प्रश्न - 'तीयं पडिक्कममाणे किं तिविहं तिविहेणं पडिक्कमई १?' महन्त ! भूतमा याताना ६२। ४२ये प्रयातियातन प्रतिम Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे. ६-१४ द्वारेण ततो निवर्तमान किं त्रिविधं त्रिकारकं करणकारणानुमोदनलक्षणं प्राणातिपात योगम् त्रिविधेन मनोवचः कायलक्षणेन त्रिप्रकारकेण करणभूतेन प्रतिक्रामति निन्दनेन ततो विरमति ? किंवा 'तिविहं दुविहेणं पडिकमइ ११२ त्रिविधं कृतकारितानुमोदितलक्षणम् पूर्वोक्त माणातिपातं द्विविधेन करणभूतेन मनःप्रभृतित्रयाणामेकतरवर्जिततद्द्वयेन प्रतिक्रामति, ततो निवर्तते ? अथवा 'तिविहं एगविणं पडिक्कम १३ त्रिविधम् उपर्युक्त विमकारकं प्राणातिपातम् एकविधेन मनःप्रभृतीनामेकतमेन करणलक्षणेन प्रतिक्रामति गर्हणाद्वारा ततो विरमति 'दुहिं तिविद्देण पडिक्कमइ १४ द्विविधं कृत-कारितादिलक्षणं प्राणातिपातं त्रिविधेन उपर्युक्तेन मनःप्रभृतिकरणलक्षणेन प्रतिक्रामति ? 'दु दुविणं पडिकus ११५ द्विविधं पूर्वोक्त कृतादिप्राणातिपातं द्विविधेन अतीतकाल में हुए प्राणातिपात का प्रतिक्रमण करता है सो क्या वह कृत, कारित और अनुमोदना से हुए प्राणातिपात का मन, वचन, और काय द्वारा प्रतिक्रमण करता है क्यो ? या 'तिविहं दुविणं पडिकम २' कृत, कारित एवं अनुमोदना से जन्य प्राणातिपात का मन, वचन और काय इन तीनों में से किसी एक को छोड़कर दो के द्वारा प्रतिक्रमण करता है क्या ? या 'तिविहं एगविहेणं' ३ कृत, कारित, एवं अनुमोदना से हुए प्राणातिपात का मन, वचन और काय इन तीनों में से किसी एक से प्रतिक्रमण करता है क्या ? अर्थात् निन्दा द्वारा उस प्राणातिपात से दूर होता है ? 'दुविह तिविहेणं पडिकम १४ या कृत, कारित एवं अनुमोदना इन तीन में से किसी दो के द्वारा हुए प्राणातिपात का वह मन, वचन और काय इन तीनों द्वारा प्रतिक्रमण करता है ? 'दुविहं दुबिहेणं पडिक्कम ५, या द्विविध का पूर्वोक्त कृत, કરતા શ્રાવક છું કૃત, કારિત અને અનુમેાદના રૂપ ત્રણે કારણેા વડે થયેલાં પ્રાણાતિપાતનું भन, वयन भने डाय, से भागे द्वारा अतिभा ४३ छे? 3 ' तिविहं दुविहेणं पडिकमइ २ ? ' त, अरित भने अनुभेोहना द्वारा उराला आशातिपात भन, वयन गने डाय, भे त्रणुभांथी गभे ते मे द्वारा प्रतिभा रे ? 'तिविहं एगविहेणं' રૂ?” કૃત, કારિત અને અનુમેદના દ્વારા કરાયેલાં પ્રાણાતિપાતનુ મન, વચન અને કાય, એ ત્રણેમાંથી ગમે તે એક દ્વારા પ્રતિક્રમણ કરે છે? એટલે કે નિંદા દ્વારા તે आध्यातिपातथी भुक्त थाय छे? 3 'दुविहं तिविद्देणं पडिक्कमइ ४१' इत अस्ति અને અનુમાના એ ત્રણમાંથી કાઇ એ કારણેા દ્વારા કરાયેલ પ્રાણાતિપાતનું મન, વચન I Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.५ सु.२ स्थूलपाणातिपातादिमत्याख्याननि० ६१५ मनःप्रभृतिकरणभृतेन प्रतिक्रामति ? 'दुविहं एगविहेणं पडिक्कमइ ?' ६ विविधम् कृतकारितादिलक्षणं प्राणातिपातम् एकविधेन मनःप्रभृतीनामन्यतमेन करणेन प्रतिक्राति ? 'एगविहं तिविहेणं पडिकमइ'७ एकविधं कृतादिषु एकतमं प्राणातिपातं त्रिविधेन मनःप्रभृतिलक्षणेन प्रतिक्रामति ? 'एगविह दुविहेणं पडिक्कमइ ?८ एकविधं कृताचेकतमं प्राणातिपातं द्विविधेन प्रतिक्रामति ? किवा 'एगविहं एगविहेणं पडिकमाइ ?९ हे भदन्त ! एकविध पूर्वोक्तकृतकारितानुमोदिनेषु अन्यतमम् एकविधेन मनाप्रभृतिषु एकतमेन पतिकामति ? एवश्चात्र नव भङ्गाः संजाताः। तत्र चेयं गाथा-'तिन्नितिया, तिन्निदुया, तिन्नि य एक्का हवंति जोगेसु, तिदुएककं तिदुएक्कं तिदुएक्कं चेव करणाई' ॥१॥ • करित एव अनुमोदना से मन आदि करण द्वारा प्रतिक्रमण करता है क्या ? या 'दुविहं एगविहेणं पडिक्कमइ ६. या विविध प्राणातिपात का एकविध से प्रतिक्रमण करता है ? 'एगविहं तिविहेणं पडिक्कमइ ७, या कृत, कारित एव अनुमोदना से किये गये । प्राणातिपातों के बीच में से किसी एक से हुए माणातिपात का मन, वचन एवं काय से वह प्रतिक्रमण करता है क्या ? या 'एगविहं दुविहेणं पडिक्कमइ ८, एकविध प्राणातिपात का वह मन, वचन, काय में से किसी दो के द्वारा प्रतिक्रमण करता है क्या ? या 'एगविहं एगविहेणं पडिक्कइ ९, या कृत, कारित आदि में से किसी एक से हुए माणातिपात का वह मन, वचन और काय इन में से किसी एक से वह प्रतिक्रमण करता है क्या ? इस प्रकार भने ।या 43 प्रतिभY छ । 'दुविहं दुविहेणं पडिक्कमइ ५ ?' पृत, रित અને અનુમોદના, એ ત્રણમાંથી કે બે કારણે દ્વારા કરાયેલાં પ્રાણાતિપાતનુ તે મન, पयन मने या, मे माथी गमेत मे द्वार प्रतिभा ४रे छ ? : 'दुविहं एगविहेणं पडिझमइ ६? ' २॥ ६॥२॥ ४२॥ये। प्रतियातनु त भन, क्यन मने आया, से नभायी ४ मे ६ प्रतिम ४३छ 'एगविह तिविहेणं पडिक्कमइ ७?' કૃત, કારિત અને અનુમોદના, એ ત્રણમાંથી કોઈ એક પ્રકારે કરાયેલા પ્રાણાતિપાતનું તે विविध (मन, वयन भने ४याथी) प्रतिभए ४२ छ १३ 'एगविहं दुविहेणं पडिकमइ८' કેઇ એક પ્રકારના કરણ દ્વારા કરાયેલા પ્રાણાતિપાતનુ તે કિવિધે (મન, વચન અને કાય, से मांथा मे ६।२१) प्रतिम ४२ छ ? 'एगविहं एगविहेणं पडिकमइ ९' કૃત, કારિત અને અનુમોદના, એ ત્રણમાંથી કેઇ એક વડે કરાયેલાં પ્રાણાતિપાતનું તે મન, વચન અને કાયા. એ ત્રણમાંથી કોઈ એક દ્વારા પ્રતિક્રમણ કરે છે? આ પ્રમાણે Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छाया छाया भगवतीस्त्रे त्रोणि त्रिकाः त्रीणि द्विकाः त्रीणि च एक भवन्ति योगेषु त्रिद्वयकं त्रिद्वयकं त्रिद्वयकं चैव करणानि ॥१॥ एतेषु च नवविकल्पेषु एकादयो विकल्पा एकोनपञ्चाशद भेदा लभ्यन्ते तथाचोक्तम्- 'एगो तिनि य तियगा, दो नवगा तह य तिन्नि नव नवय, भंगनवगस्स एवं भगा एगृणपन्नासं' इति एकस्त्रीणि च जयश्च द्वौ नवकास्तथा च प्रयो नच नव च । भङ्गनवकेभ्य एवम् भङ्गा एकोनपञ्चाशद्' इति । तदनुसारमेव भगवान् प्रथमं नवविकल्पैः, ततः एकोनपश्चाशविकल्पै रुत्तरं ददाति- 'गोयमा! तिविहं तिविहेणं पडिक्कमइ, तिविहं दुविहेण वा पडिक्कमइ, तंचेव जाव एक्कविह वा एक्कविहेणं पडिक्कमइ, हे गौतम ! त्रिविधं त्रिविधेन प्रतिक्रामति १, त्रिविघं द्विविधेन वा प्रतिक्रामति २, से यहां-प्रतिक्रमण के विषय में-ये ९, विकल्प रूप नौ भंग हुए हैं। इस विषय में गाथा इस प्रकार से है -तिन्नि तिया, इत्यादि इन नौ विकल्पों में एकादिक विकल्प ४९ भेदवाले होते हैं-सोही कहा है "एगो तिन्नि य तियगा, दो नवगा तह य तिन्नि नव नव य। भंग नवगस्स एवं भंगा एगूण पन्नासं " ॥ इसके अनुसार ही भगवान पहिले नवविकल्पोंसे और बादमें ४९ विकल्पोंसे इन सबका उत्तर देने के निमित्त गौतम से कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिविह तिविहेणं पडिक्कमइ तिविह दुविहेण वा पडिक्कमइ, तंचेव जाब एक्कविह वा एक्कविहेणं पडिक्कमई' त्रिविध प्राणातिपात को वह त्रिविध से प्रतिक्रमण करता है, विविध અહી પ્રતિક્રમણ વિષેના નવ ભંગ વિકટ બતાવવામાં આવ્યા છે. આ વિષે નીચે प्रभारी माथा छ:-'तिम्नि तिया, त्या આ નવ વિકલ્પમાં એકાદિક વિકલ્પ ૪૯ ભેટવાળા હોય છે–એજ નીચેની ગાથામાં __'एगो तिम्निय तियणा, दो नवगा, तह य तिमि नव नव य । , भंग नवगस्स एवं भंगा एगृण पन्नास ॥ તે અનુસાર જ ભગવાન પહેલા નવ વિકલ્પ દ્વારા અને પછી ૪૯ વિકટ દ્વારા मा मा प्रमोना उत्तर मापता ४ छ- 'गोयमा! गौतम! तिविहं तिविहेणं पडिक्कमइ, तिविह दुविहेणं वा पडिक्कमइ, तं चेव जाव एक्कविहं वा एक्कविहेणं पडिक्कमइ' त्रRना प्रातिपात ते त्र ारे प्रतिभY ४२ छ, Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - म.टी. श.८ उ.५ म.२ स्थूलपाणातिपातादिप्रत्याख्याननिरूपणम् ६१७ तदेव यावत्- त्रिविधम् एकविधेन वा प्रतिक्रामति ३, द्विविधं त्रिविधेन वा प्रतिकामति ४, द्विविधं द्विविधेन वा प्रतिक्रामति ५. हिविधम् एकविधेन वा प्रतिक्रामति ६, एकविधं त्रिविधेन वा प्रतिक्रामति ७, एकविधं द्विविधेन वा प्रतिक्रामति ८, पकविधम् एकविधेन वा प्रतिक्रामति ९, अय एकोनपञ्चाशद् विकल्पात् उपर्युक्तनवभङ्गकेषु एकैकमाताय प्रतिपादयतितिविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेड, न कारवेर, करे त णाणुजाणड मणसा वयसा कायसा ?”. हे गौतम ! त्रिविध पूर्वोक्त प्राणातिपात त्रिविधेन उपर्युक्तेन करणेन प्रतिक्रामन् निन्दया विरमत् 'न करोति' अतीतकाले प्राणातिपातं स्वयं न विदधाति मनसा-'येनाह हतो मयाऽसौ तदा न हतः' इत्येवमनुध्यानेन स्वयं न करोति प्राणातिपातम्, तथा नैव कारयति मनसाप्राणातिपातका वह द्विविधसे प्रतिक्रमण करता है, विविध प्राणातिपातका वह एकविधसे प्रतिक्रमण करता है। इत्यादि सब उत्तरस्प कथन प्रश्नोंके अनुरूप ही जोनना चाहिये यावत् वह एगविध प्राणातिपातका एकविधसे प्रत्याख्यान करता है यहाँ तक । अव सन्त्रकार इन नौ भगोंमेंसे एक २ भंगको लेकर ४९ विकल्पोका प्रतिपादन करते है- 'तिविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेड, न कारबेह, करंतं णोजाणइ मणसा वयसा कायसा' जब वह जीव विविध प्राणातिपातका विविधसे प्रतिक्रमण करता है-- निन्दा द्वारा उससे हटाता हैतब वह अतीतकालमें मनसे स्वयं प्राणातिपातको नहीं करता हैअर्थात- 'हाय ! जिसके द्वारा में पहिले हत हुआ था- मैने उस समय उसे हत नहीं किया' इस प्रकारके चिन्तवनसे वह स्वयं ત્રણ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું તે બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે અને વિવિધ પ્રાણાતિપાતનું તે એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે' ઇત્યાદિ ઉત્તરરૂપ સમસ્ત કથન પ્રશ્નોને અનુરૂપ જ સમજવું. એક પ્રકારે કરેલાં પ્રાણાતિપાતનુ તે એક પ્રકારે પ્રતિકમણ કરે છે,” ત્યાં સુધીના નવે વિકલ્પ અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ હવે સૂત્રકાર નવમંગા વારા ફરતી લઈને ૪૯ વિકપનુ પ્રતિપાદન કરે છે. 'तिविह तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करंतं णाणुजाणइ मणसा वयसा कायसा' orयारे ७५ प्रायातिपातनु त्रिविधे प्रतिभा २ छ નિન્દા દ્વારા તેને દૂર કરે છે, ત્યારે તે પોતે મનથી અતીત (ભૂત) કાળ સબધી પ્રાણાતિપાત કરતું નથી , જેમકે- હાય ! તેણે મને માર્યો પણ મે તેને ત્યારે ફટકાર્યો નહીં !', આ પ્રકારનો વિચાર કરીને તે પિતે મનથી પ્રાણાતિપાત કરતે નથી વળી તે Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१८ 77 भगadras 'हा मया नेदं समुचितं कृतं यदसौ परेण न घातितः' इति चिन्तनेनेत्यर्थः, एवं कुर्वन्तम् उपलक्षणत्वात् कारयन्तं वा समनुजानन्तं वा परमात्मानं प्राणातिपातं नानुजानाति, नानुमोदयति, मनसैव, प्राणातिपातानुस्मरणेन तदनुमोदनद्वारा इत्यर्थः, एवं न करोति, न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति वचसा, तथाविधवचनप्रवर्तमानात् एवं न करोति न कारयति कुर्वन्तं नानुमाणातिपातको मनसे नहीं करता है । तथा मनसे वह ऐसा विचार नहीं करता कि - हा, यह मैंने अच्छा नहीं किया जो दूसरे से उसे उस समय आहत नहीं करवाया - मरवाया नहीं । तथा वह मनसे ऐसी अनुमोदना भी नहीं करता है कि उस समय - अतीतकाल मेंजो अमुकने प्राणातिपात क्रिया की थी या अमुकने जो उससे प्राणातिपात क्रिया करवाई थी वह उससे उस समय ठीक कियाया ठीक करवाई थी । इस तरह यहां मन संबंधी, कृत, मन संबंधी कारित और मन संवधी अनुमोदना करनेका त्याग कहा गया है । अर्थात् अतीतकाल में वह स्वयं मनसे प्राणातिपात करनेका प्रतिक्रमण करता है । और मनसे प्राणातिपात करने कराने वालेकी अनुमोदना करनेका प्रतिक्रमण करता है । इसी तरहसे वह वचनसे अतीतकाल संबंधी प्रोणातिपातको स्वयं नहीं करता हैं, वचनसे अतीतकाल में प्राणातिपातको दूसरे से नहीं कराता है और अतीतकाल में दूसरोंके द्वारा किये गये अथवा प्राणातिपात करवाये गये की वह वचनसे अनुमोदना नहीं करता है- अर्थात् वचनसे ऐसा नहीं कहता है कि મનમા એવા વિચાર પણ કરતા નથી કે મેં તે વખતે બીજા પાસે તેને માર ખવરાવ્યેા નહી તે ઠીક ન કર્યું.' વળી તે પેતાના મનથી એની અનુમેાદના પણ કરતા નથી કે ‘ત્યારે ભૂનકાળમા અમુક વ્યકિતએ જે પ્રાણાતિપાતની ક્રિયા કરી હતી અથવા અમુકે તેના દ્વારા જે પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કરાવી હતી, તે તેણે તે સમયે યેાગ્ય જ કર્યું. હતુ.' આ રીતે અહી મનથી મૃત, કારિત અને અનુમોદનાને ત્યાગ કરવામાં આવ્યે છે. એટલે કે અતીતકાળમા (ભૂતકાળમાં) તે જાતે મનથી પ્રાણાતિપાત કરાવવાનું પ્રતિક્રમણુ કરે છે, મનથી પ્રાણાતિપાત કરાવવાનું પ્રતિકમણુ કરે છે અને મનથી પ્રાણાતિપાત કરાવનારની અનુમેદના કરવાનું પ્રતિક્રમણુ કરે છે. એ જ પ્રમાણે તે વચનથી ભૂતકાળ સબંધી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી, વચનથી ભૂતકાળ સંખ ધી પ્રાણાતિપાત ખીજા પાસે કરાવતા નથી અને ભૂતકાળમાં અન્ય દ્વારા કરાયેલા અથવા કરાવવામાં આવેલાં પ્રાણાતિપાતની તે વચનથી કરનાર t અનુમેાદના કરતા નથી. - Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१९ म. टीका श.८ उ.५ म्र. २ स्थूलपाणातिपातादिप्रत्याख्याननिरूपणम् जानाति कायेन तथाविधनेनाद्यङ्गविकारचेष्टयेत्यर्थः, अत्र मनसा न करोति, वचसा न कारयति, कायेन नानुजानाति' इत्येवंलक्षणो यथासंख्यन्यायो मैंने उस समय यह अच्छा नहीं किया जो अपने मारनेवालेको नहीं मारा, तथा उसे दूसरोंसे नहीं मरवाया, तथा अमुकने जो उसे मारा, या मरवाया - वह बहुत अच्छा किया । इस तरह यह वचन संबंधी कृत, कारित और अनुमोदना करनेश अतीतकाल में हुए प्राणातिपात्तके विषय में त्याग कर देता है । इस प्रकार से त्याग कर देनेका कारण यह है कि वह श्रमणोपासक श्रावक अपने वचन से किये गये, कराये गये और अनुमोदित हुए प्राणातिपातकी निन्दा करता हुआ उससे दूर हो जाता है। इसी तरहसे वह अतीतकाल में अपने शरीर से किये गये या अपने शरीर के संङ्केत आदिसे कराये गये, या ताली वगैरह बजाकर अनुमोदित किये गये प्राणातिपातकी निन्दा करता हुआ उससे दूर हो जाता है । इसीलिये यह देशविरति धारण करने पर कायसे स्वयं अतीतकालके प्राणातिपातको नहीं करता है, न कराता हैं और न उसकी अनुमोदना करता है । यहां पर 'मनसे नहीं करता है, बचनसे नहीं कराता है, कायसे अनुमोदना नहीं करता है' इस तरहका क्रमानुसार त्रियोगोंके साथ कृत, कारित और अनुमोदना એટલે કે તે વચનથી એવું કહેતા નથી કે મેં તે વખતે મને મારનારને માર્યાં નહી, તે ઠીક ન ક્યુ તેને બીજા પાસે માર ખવરાવ્યે નહી તે ખોટુ કર્યું અમુક સામે તેને માર્યાં અથવા ખીજા પાસે માર ખવરાવ્યે તે સારૂં થયું. આ રીતે તે વચન દ્વારા પ્રાણાતિપાત સંબધી કૃત, કારિત અને અનુમેદના કરવાના અતીતકાળમાં ત્યાગ કરે છે. આ પ્રમાણે પ્રાણાતિપાતને ત્યાગ કરવાનું કારણ એ છે કે તે શ્રમણેાપાસક (શ્રાવક) પેાતાના વચનથી કરવામાં આવેલાં, કરાવવામાં આવેલાં અને અનુમેાદિત કરાયેલાં પ્રાણાતિપાતની નિન્દા કરતા કરતા તેનાયા દૂર થઈ જાય છે " એજ પ્રમાણે ભૂતકાળમાં પેાતાના શરીરથી કરાયેલા, અથવા પોતાના શરીરના સ ંકેત વગેરે દ્વારા કરાવવામાં આવેલા, અથવા તાળો વગેરે વગાડીને અનુમેાદિત કરાયેલા પ્રાણાતિપાતની નિન્દા કરીને તેનાથી મુક્ત થઇ જાય છે. તેથી આ દેશવિરતિ ધારણ કર્યાં ખાદ તે પોતે અતીતકાળ સંબંધી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી, કરાવતા નથી અને કરનારની અનુમેાદના કરતા નથી. અહીં મનથી કરતા નથી, વચનથી કરાવતે નથી કાયાથી અનુમેદના કરતા નથી,' આ પ્રકારના ક્રમાનુસાર ત્રિયેાગે (મન, વચન અને કાયના ત્રણુ ચાઞા) ની સાથે કૃત, કારિત અને અનુમેદનાને સંઅ ધ જોડવામાં આવ્યા Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२० . . . . . . . ,, भगवतीस्त्रे नानुसरणीयः, सर्वेषामपि न्यायानां वक्तुर्विवक्षाधीनत्वात, वक्ष्यमाणपिकल्पासंभवाच्च, इति प्रथमे विकल्पे 'त्रिविधं त्रिविधेन' इत्यत्र एक एव भगः, अग्रे वक्ष्यमाणेषु द्वितीय-तृतीय-चतुर्थेषु त्रयस्त्रयो भङ्गाः, पञ्चमषष्ठयोः नव नव भङ्गा भवन्ति, सप्तमे त्रयो भङ्गाः, अष्टमनवमयोस्तु नव नव भङ्गा भवन्ति, इति सर्वे भङ्गा एकोनपञ्चाशद्, एवमियमतीतकालमाश्रित्य करणकारणानुमोदनयोजना कृता । अथवा एवं करणादियोजना द्रष्टव्याअतीतकाले मनःप्रभृतीनां कृतं कारितमनुमोदितं वा प्राणातिपातं क्रमेण न करोति, न कारयति, न चानुजानाति, तन्निन्दनेन तदनुमोदनानिषेधतम्ततो निवर्तते, तन्निन्दनस्याभावे हि तदनुमोदनाऽनिवृत्तेः कृतादिरसौ वधः प्राणातिसंबंध नहीं लगाया गया हैं। क्यों कि कथन जितना भी होता है वह वक्ताकी विवक्षाके अधीन हुआ करता है । तथा इस तरहका क्रम यहां लगानेसे वक्ष्यमाण विकल्पोंका कथन भी नहीं बन सकता है । 'त्रिविधं त्रिविधेन' इस प्रथम विकल्पसे एक ही भंग है। तथा वक्ष्यमाण द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ इन विकल्पोमें तीन २ भंग हैं। पांचवे और छठे विकल्पोमें नौ नौ अग होते हैं। सातवे विकल्पमें तीन भग और आठवें तथा नौवे विकल्पमें नौ नौ भग होते हैं हम तरह कुल भग थे ४९ हो जाते हैं । अतीतकालको लेकर यह कोण, कारण और अनुमोदनाकी योजना कि गई है- अर्थात् अतीत. कालमें मन, बचन और काय संबंधी कृतं, कारित और अनुमोदना हाग हुए प्राणातिपातका श्रमणोपासक श्रावक इन ४९ विकल्पों को लेकर प्रतिक्रमण करता है । अथवा यह करणादि योजना इस प्रकारसे નથી, કારણ કે જેટલું કથન કરવામાં આવે છે તે વક્તાના વિવક્ષાને આધીન થયા કરે છે. તથા એ પ્રમાણેને દમ અહી અનુસરવાથી નીચે દર્શાવવામાં આવેલા વિકલ્પોનુ अयन ५६५ समपी २४तु नथी 'त्रिविधं त्रिविधेन' मा पडा विमा ભગ છે નીચે જેનું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે તે બીજ, ત્રીજા અને ચોથા વિકલ્પમાં ત્રણ ત્રણ ભંગ છે પાંચમાં અને છઠા વિકલ્પમાં નવ-નવ ભાગ છે. સાતમાં વિકપમાં ત્રણ ભ ગ, આઠમાં અને નવમાં વિકલપમાં નવ નવભાગે છે. આ રીતે કુલ ૪૯ ભંગ થાય છે અતીતકાળની અપેક્ષાએ આ કરવું, કારણ અને અનુમોદનાની યોજના કરવામાં આવી છે. એટલે કે અતીતકાળમાં મન, વચન અને કાયા દ્વારા જે પ્રાણાતિપાત કર્યું હોય, કરાવ્યું હોય કે જે પ્રાણાતિપાતની અનુમોદના કરવામાં આવી હોય, તેનું શ્રમણોપાસક શ્રાવક, ૪૯ વિકલ્પ દ્વારા પ્રતિક્રમણ કરે છે. અથવા આ કરણદિયોજના Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.५ सू.२ स्थूलपाणातिपातप्रत्याख्याननिरूपणम् ६२१ पातः क्रियमाणादिरिच भवेत्, वर्तमानकालं त्वाश्रित्य मुंगमैव तघोजना भविष्यत्कालापेक्षया तु एवमसौ योजना - ' न करोति मनसा. 'तं हनिष्यामि' भी कि जा सकती है- अतीतकालमें मन आदिके द्वारा कृत हुए कारित हुए और अनुमोदित हुए प्राणातिपातको अब वह श्रमणोपासक श्रावक क्रमसे नहीं करता है, न कराता है, और न उसकी अनुमोदना करता है। क्यों कि मिथ्यात्वयुक्त अविरति दशामें वह उस प्राणातिपातकि निन्दा करके उसकी अनुमोदना करनेका त्यागी नहीं होता है- परन्तु सम्यक्त्वयुक्त देशविरतिसे युक्त बन जाने पर वह उसकी निन्दा करके उसकी अनुमोदना करनेका त्यागी है। जाता है- इसलिये वह उससे पीछे हट जाता है। यदि वह उसकी निन्दा नहीं करता है तो इस स्थितिमें बह उसकी अनुमोदना करता है यह बात मानी जा सकती है अतः पूर्वकालमें किया गया कराया गय। नथा अनुमोदित हुआ प्राणातिपात किये जा रहे आदिकी तरह हो जाता है। ___वर्तमानकालको आश्रित करके करणादिकी योजना सुगमही है। भविष्यकालकी अपेक्षा यह योजना इस प्रकारसे जाननी चाहिये'न करोति मनसा' यह प्राणातिपातको मनसे नहीं करता है-अर्थात यह ऐसा विचार मनसे नहीं करता है कि मैं इसे आगे चल कर આ પ્રમાણે પણ કરી શકાય છે. અતીતકાળમાં મન આદિ દ્વારા કરવામાં આવેલ, કરાવવામાં આવેલ અને અનુદિત કરેલ પ્રાણુતિપાત હવે તે શ્રમ પાસક શ્રાવક અનુક્રમે કરતો નથી, કરાવતું નથી અને તેની અનુમોદના કરતો નથી. કારણું કે મિથ્યાત્વયુક્ત અવિરતિ દશામાં તે આ પ્રાણાતિપાતની નિન્દા કરીને તેની અનુમાન કરવાનો ત્યાગી થ નથી; પરતુ સમ્યકત્વ યુકત દેશવિરતિથી યુકત બન્યા બાદ તે તેની નિન્દા કરીને તેની અનુમોદના કરવાનો ત્યાગ કરે છે તે કારણે તે પ્રાણાતિપાત કરતે, કરાવો અને અનુમોદતા અટકી જાય છે, જો તે તેની નિન્દા ન કરેતે હેાય તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે તેની અનુમોદના કરતે હેય એવુ પણ માની શકાય છે. તેથી પૂર્વે (ભૂતકાળમ) કરવામાં આવેલ, કરાવવામાં આવેલ અને અનુમોદવામાં આવેલ પ્રાણાતિપાત જાણે કે વર્તમાનમાં કરાતું, કરાવાતું અને અનુમોદાતુ હોય એવું બની જાય છે . વર્તમાનકાળને અનુલક્ષીને કરણની ચેજના સરળ છે ભવિષ્યકાળની અપેક્ષાએ ते योन RAI HIT समावी- 'न करोति मनसा'. ते भनथी प्रातिपात ४२ते। नयी. मेट से पियार ४२. नया ते भविष्यमा भारी 'न कारयति Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२२ : ... - : : .. भगवतीमन्त्रे इत्यस्य चिन्तनेन, न कारयति मनसैव 'तमह घातयिष्यामि' 'इत्यस्य चिन्तनेन, नानुजानाति मनसा भाविनं वधमनुश्रुत्य हर्षकरणेन, एवं वचसा कायेन च तयोस्तथाविधयोः करणात्, अथवा एवमेव भविष्यत्काले मनःमभृतिना करिष्यमाणं कारयिष्यमाणम् अनुमंस्यमानं वा प्राणातिपातं क्रमेण न करोति, न मारूँगा । 'न कारयति और न मनसे वह ऐसा विचार करता हैं कि में इसे आगे चलकर किसी और दूसरेसे मरवाऊँगा। 'नानुमोदयति' तथा मारते हुए की अनुमोदना नहीं करता है । इसी तरह वह वचनसे ऐसा उच्चारित नहीं करता है। कि में इसे मारूँगो, और न वह वचनसे दूसरेसे ऐसा कहता है कि तू इसे मारना तथा भावी वधको लेकर वह वचनसे ऐसा प्रयोग नहीं करता है कि यदि वह मर जावेगा तो बहुत ही अच्छा होगा। कायसंबंधी कृत, कारित और अनुमोदनाके विषय में भी भविष्यत्कालकी अपेक्षासे ऐसा ही कथन जानना चाहिये । अर्थात् भविष्यत्काल संबंधी वध-हननका चिन्तवन करते समय वह कायकी ऐसी क्रिया करता है कि में उसे इस प्रकारसे हाथसे मारुंगा, या इस प्रकारके लकडी आदिसे मारुंगा, तथा वह दूसरा कोई व्यक्ति उसे इस प्रकार से हाथसे मारे, ऐसे लकडी आदिसे मारे, ऐसा मैं उसका वध कराऊँगा, तथा भावी वधको लेकर हाथसे ताल आदि बजाकर उस बधकी अनुमोदना करना । अथवा- इसी प्रकारसे भविष्यत्कालमेंमन आदिके द्वारा किये जानेवाले, कराये जानेवाले, एवं अनुमोदनाઅને તે મનમાં એવો વિચાર પણ કરતો નથી કે હું તેને ભવિષ્યમાં કોઈ બીજા પાસે भा२ मरावीश. 'नानमोदयति' तथा भावी वधनो मनमा पिया२ शत ते मनमा ખુશી પણ થતું નથી એ જ પ્રમાણે તે એવા વચન પણ બોલતે નથી કે હું તેને મારીશ તે વચનથી બીજાને એવું કહેતું નથી કે તું આને મારજે તથા ભાવી વધનો વિચાર કરીને તે એવા વચનો પણ બોલતો નથી કે તે મરી જાય તે ઘણું સારૂંથાય. કાય સંબંધી કૃત, કારિત અને અનુમોદનાના વિષયમાં પણ ભવિષ્યકાળની અપેક્ષાએ એવું જ કથન ,સમજવું એટલે કે ભવિષ્યકાળ સંબંધી કેઈના વધને વિચાર કરીને તે કાયાની એવી ક્યિા કરતે નથી કે હું તેને આ રીતે હાથથી મારીશ કે આ રીતે લાકડી આથિી મારીશ, અથવા બીજી વ્યકિત પાસે આ રીતે હાથથી કે લાકડી આદિથી તેને મારે ખવરાવીશ, અથવા ભાવી વધને વિચાર કરીને તાળી આદિ વગાડીને તે કાયાથી તેની અનુમોદના કરતા નથી અથવા આ રીતે ભવિષ્યકાળમાં મન આદિ દ્વારા પિતાની જાતે કરવામાં આવનાર, બીજા દ્વારા કરાવવામાં આવનાર, અનુ અનુમોના દ્વારા કરવા Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.५ सू.२ स्थूलपाणातिपातमत्याख्याननिरूपणम् ६२६ कारयति, नचानुजानाति, ततो नित्तिमभ्युपगच्छतीत्यर्थः, सर्वेपाश्चैषां मेलनेन सप्तचत्वारिंशदधिकं शतं भङ्गा भवन्ति । तानेव भङ्गान् विशिष्य प्रतिपादयितुमाह-'तिविह दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करेतं णाणुजाणइ मणमा वयसा२,' त्रिविधं प्राणातिपातं द्विविधेन करणभूतेन पतिक्रामन् देशविरत्या निन्दाद्वारा ततो विरमन् न करोति, न कारयति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वयसा २, 'अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेंत नाणुवाले प्राणातिपातको क्रमसे वह स्वयं 'न करोति' नहीं करता है, 'न कारयति' न दूसरोंसे करवाता है, 'नचानुजानाति' और न उसकी अनुमोदना करता है, अर्थात् उससे निवृत्तिको प्राप्त करता है. इन तीनों योगोंके ४९-४९-४९ भगोंको आपममें जोड देने पर १४७ भंग कुल हो जाते हैं। अब इन्हीं भंगों को विशेषरूप से प्रतिपादन करने के अभिप्राय से सूत्रकार कहते हैं- 'तिविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करे तं णाणुजाणड मणसा वयसा २' त्रिविध प्राणातिपातका करणभूत दो प्रकारसे प्रतिक्रमण करता हुआ वह देशविरतिवाला हो जाने के कारण निन्दा द्वारा उससे दूर होता हुआ श्रमणोपासक श्रावक-उसे मन से और वचन से नहीं करता है, नहीं कराता है, और न उसकी अनुमोदना करता है । तात्पर्य यह है कि जब वह श्रावक विविध-करण, कारण, अनुमोदन प्रकार वाले-प्राणातिपातका दो प्रकार से प्रतिक्रमण करता ४२१वामा भावनार प्रातिपातना ते पोते न करोति' त्या रे , 'न कारयति' oil पासे आयातित ४२२वानी त्या ४२ छ भने 'न चानुजानाति' પ્રાણાતિપાતની અનુમોદના કરવાને પણ ત્યાગ કરે છે એટલે કે તેનાથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે આ ત્રણે ચગેના ૪૯ ૪૯[૪૯ ભાગેને સરવાળે કરવાથી કુલ ૧૪૭ ભંગ બને છે. હવે સૂત્રકાર આ ભગનું વધુ સ્પષ્ટીકરણ કરવા માટે કહે છે કે'तिविहं दुविहेणं पडिकममाणे न करेइन कारवेइ करें तं नाणुजाणइ मणसा वयसार' વિવિધ પ્રાણાતિપાત (ત્રણ પ્રકારના કારણે દ્વારા કરાયેલાં પ્રાણાતિપાત) નું બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતા તે પ્રમાણે પસક શ્રાવક (દેશવિરતિયુક્ત થવાથી નિન્દા દ્વારા તેને ત્યાગ કરતે શ્રાવક) મનથી અને વચનથી પ્રાણાતિપાત કરતું નથી, કરાવતું નથી અને પ્રાણાતિપાતના અનુદને પણ કરતા નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે તે શ્રાવક ત્રિવિધ (કરણ, કારણું અને અનુદન પ્રકારવાળા) પ્રાણાતિપાતનુ બે પ્રકારે Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ ": 1:E T . . . . . , भगवतीमत्रे जाणइ मणसा कायसो ३' अथवा न करोति स्वय त्रिविधं प्राणातिपात द्विविधेनः करणभूतेन स्वयं न विदधाति, न वा कारयति, कुर्वन्तं वा नानु जानाति नानुमोदयति मनसा कायेन ,३, 'अहवां न करेइ, न कारवेइ, करेंतं णाणुजाणड वयसा कायसी ४, अथवा न करोति त्रिविध द्विविधेन स्वयं है, तब वह मन और वचन से उस माणातिपातको न स्वयं करता है, ओर न उसे दूसरेसे कराता है और न उसकी वह अनुमोदना करता है । ' अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेंत नाणुजाणइ मणसा कायसा ३' दो प्रकार से प्रतिक्रमण करनेका यह द्वितीय प्रकार हैजब वह श्रावक विविध प्राणातिपातका दो तरह से प्रतिक्रमण करता है तो इस प्रकारमें वह भनसे और कायसे उसका प्रतिक्रमण करता है। 'अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेंतं णाणुजाणइ वयसा कायसा ४', अथवा-जब वह श्रावक विविध प्राणातिपोतका दो प्रकारसे प्रतिक्रमण करता है तो वह वचनसे और कायसे उसका प्रकिक्रमण करता है-अर्थात् वचनसे और कायसे वह प्राणातिपात नहीं करता है, उसे दूसरेसे नहीं कराता है और करनेवाले दूसरेकी वह अनुमोदना नहीं कराता है। भूतकाल में हो गये प्राणातिपात के प्रति वह वर्तमान काल में मन से ऐसा नहीं ख्याल करता है कि भूतकाल में जो उसने मुझे मारा था, मैं भी उसे मारता तो अच्छा होता पर मैंने उस समय नहीं मारा यह बहुत बुरा हुआ. खैर, પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે મન અને વચનથી પિતે પ્રાણાતિપાત કરતું નથી, બીજા પાસે કરાવતા નથી અને પ્રાણાતિપાત કરનાર–કરાવનારની અનુમંદના પ્રણે કરતે નથી अहवा न करेइ. न कारवेइ, करेंतं नाणुजाणइ वयसा कायसा ३' બે પ્રકારે પ્રતિકમણ કરવાને બીજે પ્રકાર આ પ્રમાણે છે-જ્યારે તે શ્રાવક ત્રણ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે મન અને કાયાથી તેનું પ્રતિક્રમણ ४२ छे. 'अहवा न करेइ, न कारवेइ, करे तं नाणुजाणइ वयसा कायसा ४' અથવા જ્યારે તે શ્રાવક ત્રણ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનુ બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે વચન અને કાયાથી તેનું પ્રતિક્રમણ કરે છે એટલે કે વચનથી અથવા કાયાથી તે પિતે પ્રાણાતિપાત કરતો નથી, બીજા પાસે કરાવતા નથી અને કરનાર-કરાવનારની અનુમોદના કરતો નથી. ભૂતકાળમાં થઈગયેલાં પ્રાણાતિપાત વિષે તે વર્તમાનકાળમાં મનથી એ વિચાર પણ કરતો નથી કે ભૂતકાળમાં તેણે મને માર્યો હતો, મેં પણ -તેને માર્યો હોત તો સારું થાત, મેં તેને માર્યો નહી તે ઠીક ન થયું. ખેર, મેં જાતે Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.५ सू.२ स्थूलपाणातिपातमत्याख्याननिरूपणम् ६२५ न विदधाति, न वा कारयति कुर्वन्तं वा नानुजानाति, नानुमोदयति वचसा कायेन ४, 'तिविह, एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ न कारवेइ, करेतं णाणुजाणइ मणसा ५, त्रिविध माणातिपातम् एकविधेन मन:प्रभृतीनामन्यतमेन करणेन प्रतिक्रामन निन्दया ततो विरमन् न करोति, न कोई बात नहीं मैने यदि उसे स्वयं नहीं मारा तो मै दूसरेसे उसे मरवा देता. बडा आनंद आता उस मारनेवालेकी मै प्रशंसा करता' इसी तरहसे वह भूतकाल के प्राणातिपात में कायसे न कुछ करता है, और न दूसरेसे उसे करवानेके लिये संकेत आदि करता है, और न उसे करनेवाले अपने आपकी या दूसरे की वह प्रशंसा करता है। 'अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेतं णाणुजाणइ वयसा कायसा' अथवा जब वह श्रावक त्रिविध भाणातिपात का दो तरहसे प्रतिक्रमण करता है तो वह वचनसे और कायसे भूतकालिक प्राणातिपात को न स्वयं करता है, न दूसरेसे कराता है और न करनेवालेकी अनुमोदना करता है. इस तरह द्वितीय विकल्प में यह तृतीय अग है। 'तिविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करेंतं नाणुजाणइ मणसा ५' इसी तरह जब वह श्रावक विविध प्राणातिपातका एकविधसे प्रतिक्रमण करता है-तब इस स्थिति में वह मनसे प्राणातिपात को न स्वयं करता है, न मनसे कराता है और न करने તેને માર્યો નહીં પણ બીજા પાસે તેને મરાવ્યું હતું તે ઘણે આનંદ થાત અને તેને મારનારની હ પ્રશંસા કરત’ આ રીતે તે ભૂતકાળના પ્રાણાતિપાત સંબ ધમાં કાયાથી કંઈ કરતું નથી, બીજા પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવવા કાયાથી સકેત વગેરે કરતે નથી અથવા તે પ્રાણાતિપાત કરનાર પોતાની કે અન્યની તે પ્રશા સા પણ કરતો નથી. अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेत नाणुजाणड वयसा कायसा' मा पारे તે શ્રાવક ત્રણ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે ભૂતકાળ સંબંધી પ્રાણાતિપાત વચનથી અને કાયાથી કરતો નથી, બીજી પાસે કરાવતા નથી અને કરનારની અનુમોદન કરતું નથી. આ રીતે બીજા વિકલ્પને આ ત્રીજે ભ ગ સમજ. 'तिविहं , एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, करेत नाणुजाणइ मणसा ५' पारे ते श्राप त्र प्रारना प्राणातियातन मे प्रारे प्रतिभाशुनु કરે છે. ત્યારે તે પિતે મનથી પ્રાણાતિપાત કરતો નથી, મનથી પ્રાણાતિપાત - કરાવતું નથી, અને પ્રાણાતિપાત કરનારની મનથી અનુમોદન કરતું નથી. આ પહેલે ભંગ Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२६ भगवतीसो कारयति, कुर्वन्तं नानुजानाति, नानुमन्यते मनसा ५, 'अहवा न करेड, न कारवेइ, करे त णाणुजाणइ वयमा ६, अथवा त्रिविध प्राणातिपातम् एकविधेन पूर्वोक्तेन करणेन स्वयं न करोति, अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्तं वा नानुजानाति, नानुमन्यते वचसा ६ ‘अहया न करेइ, न कारवेइ, करेत णाणुजाणइ कायसा ७, अथवा त्रिविधम् एकविधेन करणेन स्वयं न करोति, अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्तं वा नानुजानाति कायेन ७, 'दुविहौं । तिविहेणं पडिक्सममाणे न करेइ, न कारवेइ मणसा वयसा कायसा ८, द्विविध पूर्वोक्त कृतकारितादिलक्षणं प्राणातिपात त्रिविधेन मनःप्रभतिकरणेन प्रतिक्रामन् निन्दया ततो निवर्तमानः स्वय न करोति, अन्यद्वारा वा न कारयति, मनसा, वचसा, कायेन ८, · अहवा न करेइ, करेंत णाणु वालेकी अनुमोदना करता है। यह प्रथम भंग है. 'अहवा न करेइ न कारवेइ, करेतं नाणुजाणइ वयसा६' अथवा वह वचनसे माणातिपात को नहीं करता है, नहीं कराता है और न उसकी वह वचनसे अनुमोदना करता है। यह द्वितीय भंग है। ' अहवा-न करेइ, न कार वेह, करेतं नाणुजाणइ कायसा ७' अथवा वह कायसे प्राणातिपात को नहीं करता है, नहीं कराता है और करनेवालेको अनुमोदना नहीं करता है. यह तृतीय विकल्पका तीसरा भंग है। 'दुविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, मणसा वयसा कायसा ८' यह चतुर्थ विकल्प है जब वह श्रमणोपासक-श्रावक-कृत, कारित आदि प्राणातिपात में से दो प्रकारके माणातिपातका त्रिविधसे-मन, . वचन और कायसे प्रतिक्रमण करता है-निन्दा द्वारा उससे दूर हो जाता है-तब वह मनसे वचनसे और कायसे स्वयं उसे नहीं करता यया. मीaa Kin मा प्रभारी छ- ' अहवा न करेइ, न कारवेइ, करेंतं नाणुजाणइ वयसा ६' मया वन्यनयी त प्रायातिपात ४२ती नथी, ४॥पता नयी मन क्यनथी तेना मनुभाहना ४२। नयी श्रीन 1 20 प्रभारी छ-'अहवा न करेइ, न कारवेइ करें। नाणुजाणइ कायसा ७' मया यायी ते प्रातिपात ४२त नथी, पता नयी અને કરનારની અનુમોદના કરતો નથી. આ રીતે ત્રીજા વિકલ્પના ત્રણે ભાગે સમજાવવામાં माया छे. 'दुविहं तिविहेणं पडिकममाणे न करेइ न कारवेइ, मणसा, वयसा कायसा ८' या या वि६५ जे न्यारे श्राप इत, रित भने अनुमाहित, मे ત્રણ પ્રકારમાંથી બે પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું ત્રિવિધે (મન વચન અને કાયાથી) પ્રતિક્રમણ કરે છે–નિન્દા દ્વારા તેને ત્યાગ કરે છે, ત્યારે તે મન, વચન અને કાયથી પિતે Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्रिका टी. श. ८ उ. ५ ० २ स्थूलपाणातिपातप्रत्याख्यान निरूपणम् ६२७ 4 । अहवा न " अथवा द्विविध मनसे वचनसे न करते हुए जाणइ मणसा वयसा कायसा ९१ अथवा द्विविध' त्रिविधेन उपर्युक्तेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति, कुर्वन्त वा नानुजानाति, नानुमन्यते मनसा वचसा कायेन ९, अहवा न कारवेड, करेत नानुजाणइ मणसा वयसा कायसा १०, अथवा द्विविध त्रिविधेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्त वा नानुजानाति, मनसा, वचसा कायेन १०, 'दुविह दुविदेणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ, मणसा वयसा ११' द्विविधं पूर्वोक्त प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन स्त्रयं न करोति, अन्यद्वारा वा न कारयति है, न कराता है. यह चतुर्थ विकल्पका प्रथम भंग है करेड, करेतं णाणुजाणइ, मणसा वयसा कायसा ९ माणातिपात का त्रिविधसे प्रतिक्रमण करता हुआ, वह और कायसे स्वयं प्राणातिपातको नहीं करता है, दूसरेकी वह अनुमोदना करता है यह चतुर्थ विकल्प का द्वितीय भंग है । 'अहवा न कारवेइ, करेंतं नाणुजाण मणसा, कायसा १०' अथवा जब वह द्विविध प्राणातिपातका त्रिविधसे प्रतिक्रमण करता है - तब वह उसे अन्य द्वारा मनसे वचनसे और कायसे नहीं करता है और न करते हुए को उन तीनोंसे अनुमोदना करता है । यह तृतीय विकल्प है । 'दुविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेह, न कारवेह, मणसा वयसा ११' द्विविधं प्राणातिपातका द्विविधसे प्रतिक्रमण करता हुआ वह श्रमणोपासक श्रावक मनसे और वचनसे प्राणातिपातको પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને બીજા પાસે કરાવતા નથી આ ચેાયા વિકલ્પના પહેલે ભગ છે. ચેાથા વિકલ્પના ખીજો ભંગ આ પ્રમાણે છે— अहवा न करेइ, करे त णाणुजाण, मणसा वयसा कायसा ९ અથવા બે પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું ત્રિવિધ પ્રતિક્રમણ કરતા શ્રાવક મન, વચન અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને પ્રાણાતિપાત કરનારની અનુમેાદન પણ કરતા નથી. હવે ચેાથા વિકલ્પને ત્રીજો ભંગ આ अभा छे- 'अहवा न कारवेइ, करें तं नानुजाणड, मणसा वयसा कायसा १० અથવા જ્યારે તે બે પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું ત્રિવિધ પ્રતિક્રમણ કરે છે ત્યારે તે મન, વચન અને કાયાથી અન્યની પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી અને કરનારની તે ત્રણે દ્વારા અનુમાદના પણ કરતા નથી ચાથા વિકલ્પના ત્રણે ભખતાવીને હવે ત્રકાર यांयुभा विश्यना नव लंगनु अतियाहन ४२ - दुविहं दुविदेणं पक्कडिममाणे न करेइ, न कारवेइ मणसा वयसा ११ (१) में अारना प्रातियातनु मे प्ररे પ્રતિક્રમણુ કરતા શ્રાવક મન અને વચનથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને કરાવતા નથી. " ? ܪ C Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ६२८ भगवती सूत्रे मनसा वचसा १', 'अवा न करेड़, न कारवेइ, मणसा कायसा १२, अथवा द्विविध प्राणातिपात द्विविधेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति, अन्यद्वारा वा न कारयति मनसा कायेन १३, 'अहवा न करेइ, करेत णाणुजाण, मणसा वयसा १४, अथवा द्विविधं प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतिकामन् स्वयं न करोति, कुर्वन्तं वा नानुजानाति मनसा वचसा १४, ' अहवान करेइ, करें तं णाणुजाणइ मणसा कायसा १५, अथवा द्विविध प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन स्वयं न करोति, कुर्वन्तं वा नानु- 6 अहवा न 6 न करता है और न करवाता है । यह पांचवां विकल्प है - इसमें नौ भंग' कहे गये हैं. सो उन्हींको सूत्रकार कर रहे हैं- ' अहवा न करेइ, न कारवेइ मणसा कायसा १२ ' अथवा द्विविध प्राणाणिणत का वह द्विविध प्रतिक्रमण करता हुआ उसे मनसे और कायसे स्वयं करता नहीं हैं और अन्य से उसे कराता नहीं है । करेह न कारवेइ वयसा कायसा १३' अथवा द्विविध प्राणातिपात का द्विविध प्रतिक्रमण करता हुआ वह उसे वचनसे और कायसे नहीं करता है और न कराता है । 'अहवा न करे, करेतं णाणुजाण लणसा कायसा १४' अथवा विविध प्राणातिपातका विविध से प्रतिक्रमण करता हुआ वह मनसे और वचन से इसे स्वयं न करता है, और न करते हुए की वह उनके द्वारा अनुमोदना करता है । अहवा न करेइ, करेतं णाणुजाणइ, मणसा कायसा १५ अथवा विविध प्राणातिपात का द्विविध प्रतिक्रमण करता हुआ वह उसे मनसे कायसे न स्वयं करता है और न उनके द्वारा करने वालेकी ' अहवा न करेइ, न कारवेइ मणसा कायसा १२ (२) अथवा द्विविष प्राशातियातनुं દ્વિવિધ પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક મનથી અને વચનથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને અન્ય પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવતા, નથી. अहवा न करेइ न कारवेइ मणसा कायसा १३ (૩) અથવા િિવધ પ્રાણાતિપાતનું દ્વિવિષે પ્રતિક્રમણ કરતા શ્રાવક વચનથી અને કાયાથી પાતે પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને અન્ય પાસે પ્રાણાતિપાત 4 કરાવતા નથી. अदवा न करेइ, करेंतं णाणुजाणइ मणसा वयसा १४ (૪) અથવા દ્વિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ દ્વિવિષે પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક મનથી અને वयनथी अनुमोहन ¥श्ते। नथी. 'अहवा नकरेइ, करेत णाणुजाण, मणसा कायसा १५१ (३) द्विविष प्राशातियातनुं द्विविधे प्रतिभाणु उरते ते श्राव भयो भने अयाथी પ્રાણાાિત કરતા નથી અને મન અને વચનથી પ્રાણાતિપાત કરનારની અનુમેાદના " 1 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.५ स.२. स्थूलपाणातिपातप्रत्याख्याननिरूपणम् ६२९, जानाति वचसा कायेन १५, 'अहंवा न करेइ, करत णाणुजाणइ वयसा कायसा १६, अथवा विविध माणातिपात विविधन करणेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति, कुर्वन्त' वा नानुजानाति वचसा कायेन १६, 'अहवा न कारवेड, करेत णाणुजाणइ, मणमा वयसा १७, अथवा द्विविध प्राणातिपात द्विविधन करणेन प्रतिक्रामन अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्तं वा नानुजानाति मनसा वचसा १७, अहवा न कारवेइ करेंत णाणुजाणइ मणसा कायसा १८, अथवा विविध प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतेक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्तं वा नानुजानाति मनसा कायेन १८, 'अहवा न कारवेइ करे त.. णाणुजाणइ वयसा कायसा १९, अथवा विविध प्राणातिपात द्विविधेन करणेन अनुमोदना करता है। अथवा न करेइ, करेतं णाणुजाणइ वयसा कायसा १६' अथवा द्विविध प्राणातिपात का द्विविधसे प्रतिक्रमण करता हुआ वह उसे बचन और कायसे न करता है और न करते हुए की वह उन दोनों द्वारा अनुमोदना करता है। अहवा-न कारवेइ, करेंतं णाणुजाणइ मणसा क्यसा १७ अथवा द्विविध प्राणातिपात का विविधसे प्रतिक्रमण करता हुआ वह मनसे और वचनसे उसे न करता है और न करते हुए की उन दोनों द्वारा अनुमोदना करता है । "अह्वा न कार वेइ, करेतं णाणुजाणह मणसा कायसा १८' अथवा द्विविध प्राणातिपातका द्विविधसे अतिक्रमण करता हुआ वह उसे मनसे अन्यके द्वारा न कराता है, और न करने वालेकी वह अनुमोदना करता है, इसी तरहसे वह उसे कायसे न कराता है, • और न करने वाले की वह उससे अनुमोदना करता है। 'अहवा न कारवेइ, करेंतं पाणुजाणइ, वयसा कायसा १९' अथवा विविध ४२त। नयी.. 'अहवा न करेइ करेंत णाणुजाणइ वयसा कायसा' (6) मा विविध પ્રાણાતિપાતનુ દ્વિવિઘે પ્રતિક્રમણ કરે તે શ્રાવક વચનથી અને કાયાથી પિતે પ્રાણાતિપાત ४२ नथी, भने ४२नारनी क्यन मने आयाथी मनमोहना ४रता नथी. ''अहवा न ..कारवेइ, करेंत णाणुजाणइ, मणसा वयसा १७ (७) मया विविध प्रतिपातर्नु દ્વિવિધ પ્રતિક્રમણ કરે તો શ્રાવક મનથી અને વચનથી પ્રાણાતિપાત કરાવતો નથી અને प्रातिपात ४२नारनी. ते मन्न ६॥ तेनी भनुमाना ४२ता नथी. 'अहवा न कारवेइ, करे त णाणुजाणइ मणसा कायसा १८' (८) भयका विविध प्रातिपात विध પ્રતિક્રમણ કરેતો તે શ્રાવક મનથી અને કાયાથી અન્ય દ્વારા પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી भने प्रतियात नारनी तमन्न मनुमानारत नथी. 'अहंवा न कारवेंइ, Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३० भगवतीसूत्रे " 6 " प्रतिक्रामन अन्यद्वारा न कारयति कुर्वन्तं वा नानुजानाति वचसा कायेन १९, ' दुविह एगविणं पडिक्कममोणे न करेइ न कारवेइ मणसा २०, विविध प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन स्वयं न करोति, अन्यद्वारा वा न कारयति मनसा इत्यर्थः २०, 'अहवा न करेइ, न कारवेड़, वयसा २१, अथवा द्विविध पूर्वे: प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रति क्रामन् स्वयं न करोति, अन्यद्वारा वा न कारयति वचसा २१' ' अहना न करेइ, न कारवे कायसा २२, अथवा द्विविधं माणातिपातम् एकविधेन करन प्रतिक्रामन स्वयं न करोति, अन्यद्वारा वा न कारयति कायेन २२, माणातिपात का द्विविधसे प्रतिक्रमण कराता हुआ वह अन्य द्वारा उसे वचन और कायसे नहीं करता है और न करते हुए की वह उन दोनोंसे अनुमोदना करता है । इस प्रकारसे ये पांचवें विकल्पके ९ भंग हैं । दुविहं एगविणं पडिक्कममाणे न करेड, न कारवेड़ मणसा २० ' विविध प्राणातिपात का एकविसे जब वह प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे उसे स्वयं नहीं करता है और न दूसरे ने उसे कराता है । अहवा न करेड, न कारवेइ, वयसा २१ अथवा जब वह द्विविध प्राणातिपका एकविध प्रतिक्रमण करता है तब वह वचनसे उसे न करता है और वचनसे उसे किसीके द्वारा कराता है । अहवा न करेड़, न कारवेड कायसा २२ ' अथवा जब वह द्विविध प्राणातिपातका एकविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह काय से उसे नहीं करता है और न कायसे उसे किसी दूसरेके द्वारा करेतं णाणुजाण वयसा कायसा १९१ (८) अथवा द्विविध प्रयातिपातनुं द्विविधे પ્રતિકમણુ કરતા શ્રાવક વચનથી અને કાષાથી પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી અને પ્રાણાતિપાત કરનારની તે બન્ને દ્વારા અનુમેાદના કરતા નથી . આ પ્રમાણે પાંચમાં વિકલ્પના નવ ભંગ છે. हुवे सूत्र २ छट्टा विदथना नव लंगनु नीचे प्रभाो प्रतियाहन पुरे - ' दुविहं एगविणं पडिक्कममाणे न करेइ, न कारवेइ मणसा २० १ (१) द्विविध પ્રાણાતિપ્રાતનું જ્યારે તે એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે (૧) તે પેતે મનથી प्रातिपात उरतो नथी भने अन्य पासे आयातियात उशवतो नथी. अहवा न करेइ, न कारवेइ वयसा २१ (२) अथवा ल्यारे ते द्विविध आष्यातियातनुं शोऽविषे પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે વચનથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી અને બીજા પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી. अहवा न करेइ, न कारवेइ कायमा २२ ' (3) अथवा ल्यारे ते દ્વિવિધ પ્રાણાતિપાતનું એકવિધે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરતે नथी मने मील पासे प्रयाथी आयातियात ४शवतो नथी. ' अहवा न करेइ, करेत 6 6 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.५ सू०२ स्थूलमाणातिपातमत्याख्याननिरूपणम् ६३१, 'अहवा न करेइ, करेंतं नाणुजाणइ मणसा २३, अथवा विविध प्राणाति. पातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति कुर्वन्तं वा नानुजानाति मनसा २३, अहना न करेड, करेंत णाणुजाणइ वयसा २४' अथवा द्विविधं प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति, कुर्वन्त वा नानुजानाति वचसा २४, 'अहवा न करेइ, करेतं णाणुजाणइ कायसा' २५, अथवा द्विविधं प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् स्वय न करोति, कुर्वन्त चा नानुजानाति कायेन २५, 'अहवा न कारवेइ, करेत णाणुजाणइ मणसा २६' अथवा द्विविधं माणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्तं वा नानुजानाति मनसा २६ 'अहना न कारकरवाता है । 'अहवा न करेइ करे'त नाणुजाणइ मणसा २३ ' अथवा जब वह द्विविध प्राणातिपात का एकविधसे अतिक्रमण करता है, तब वह मनसे स्वयं उसे नहीं करता है और मनसे करते हए की वह अनुमोदना नहीं करता है। 'अहवा न करेइ, करेंतं णाणुजाणइ वयसा २४ अथवा विविध प्राणातिपातका जब वह एकविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह वचनसे उसे स्वयं नही करता है और न करते हुए की वह वचनसे अनुमोदना करता है । 'अहवा न करेइ करेतं नाणुजाणइ कायसा २५' अथवा जब वह द्विविध प्राणातिपात का एकविधसे प्रतिक्रमण करता है-तब वह कायसे स्वयं उस प्राणातिपातको नहीं करता है और न कायसे करते हुए की वह अनुमोदना करता है। 'अहवा न कारवेइ, करेंतं नाणुजाणइ मणसा २६' अथवा जब वह द्विविध प्राणातिपातका एकविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे उसे दूसरोंसे नहीं कराता है और न मनसे करते हुए नाणुजाणइ मणसा २3' (४) अथवा न्यारे ते विविधनु मे विधे अतिम ४२ छ, ત્યારે તે પિતે મનથી પ્રિાણાતિપાત કરતા નથી અને પ્રાણાતિપાતકરનારની भनथी मनुमान। ४२ते। नथी. 'अहवा न करेड, करेत नाणुजाणइ वयसा २४" (૫) અથવા ધિવિધનું એકવિધ પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક વચનથી प्रातिपात ४२तेनथी भने ४२नारनी क्यानथी अनुमहिना तो नयी 'अहया न करेंड करेंत नाणुजाणई कायसा २५' (6) मया विविधनु मे विधे प्रतिभा કરતો તે શ્રાવક કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરતું નથી અને કરનારની કાયાથી અનમેદના ४२॥ नथी. 'अहवा न कारवेइ, करेत णाणुजाणइ मणसा २६' (७) मया જ્યારે તે દિવિધ પ્રાણાતિપાતનું એકવિધ પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે પિતે મનથી પ્રાણાતિપાત કરાવતું નથી અને પ્રાણાતિપાત કરનારની મનથી અનુમોદના કરતે નથી. Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे वेइ, करेंत णाणुजाणई वयसा २७' अथवा द्विविध प्राणातिपातम् एकविधेन' पूर्वोक्तेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्त वा नानुजानाति वचसा, 'अहवा न कारवेड करेत णाणुजाणइ कायसा २८' अथवा द्विविध प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति, कुर्वन्त वा नानुजानाति कायेन २८' 'एगविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेड़, मणसा वयसा कायसा २९' एकविध प्राणातिपात त्रिविधेन पूर्वोक्तेन करणेन प्रतिक्रामन् निन्दया ततो विरमन् स्वयं न करोति मनसा वचसा कायेन २९, 'अहवा न कारवेड मणसा वयसा कायसा ३.' अथवा एकविध :की वह अनुमोदना करता है । अथवा 'न कारवेइ करेंतं णाणुजाणड, वयसा २७' अथवा जब वह विविध प्राणातिपात का एकविधसे प्रतिक्रमण करता है तव बह वचनसे उसे स्वयं नहीं करता है और न करते हुए की वह वचनसे अनुमोदना करता है। 'अहवा न कारवेइ, करेंतं नाणुजाणइ कायसा २८' अथवा जब वह विविध प्राणातिपात का एकविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह कायसे स्वयं उस प्राणातिपातको नहीं कराता है और न करते हुए की वह कायसे अनुमोदना करता है । इस प्रकारसे ये छठे विकल्पके ९ नौ भंग है। 'एगविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेड, मणसा, वयसा कायसा २९ ' जब वह एक प्रकारके प्राणातिपात का त्रिविधसे प्रतिक्रमण करता है । तब वह मनसे, वचनसे, और कायसे उसे स्वयं नहीं करता है । 'अहवा न कारवेइ, भणसा, वयसा कायसा३०' अथवा 'अहवा न कारवेइ, करे त णाणुजाणइ वयसा २७' (८) अथवा १५ પ્રાણાતિપાતનું એક વિધે પ્રતિક્રમણ કરતા શ્રાવક વચનથી પ્રાણાતિપાત કરાવતે નથી भने प्रारतियात ४२नारनी पयनथी मनुभाहना र नथी. 'अहवा न कारवेइ, करेत णाणुजाणइ कायसा २८' (6) अथवा विविध प्रातिपात विधे પ્રતિક્રમણ કરતો તે શ્રાવક કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરાવતું નથી અને પ્રાણાતિપાત કરનારની કાયાથી અનુમોદના કરતો નથી આ પ્રમાણે છઠ્ઠા વિકલ્પના નવ ભંગનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર સાતમાં વિકલ્પના ત્રણ ભગનું પ્રતિપાદન કરે છે। 'एगविहं तिविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा, वयसा कायसा २९' જ્યારે એક પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું તે શ્રાવક ત્રણ પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે पति मत, न मने आयायी प्रतिपातरता नयी. 'अहवा न कारवेइ, मणसा Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. टीका श. ८ उ. ५ मु.२ स्थूलमाणातिपातादिप्रत्याख्याननिरूपणम् ६३३. "क्त प्राणातिपातं त्रिवेधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्य द्वारा न कारयति, मनसा वचसा कायेन ३०, 'अहवा करेंतं नाणुजाणइ मणसा वयसा कायसा ३१ अथवा एकविधं प्राणातिपातं त्रिविधेन करणेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वचसा कायेन ३१, 'एगविहं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा वयसा ३२' एकविध पूर्वोक्त प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन् निन्दया परित्यजन् स्वयं न करोति मनसा वचसा ३२, 'अहवा न करेइ मणसा कायसा ३३' अथवा एकविध प्राणातिपातं द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति मनसा कायेन ३३, 'अहवा न करेइ वचसा कायसा ३४' अथवा एकविध प्राणातिपात द्विविधेन पूक्तेिन करणेन प्रतिक्रामन्_ जब वह एक प्रकार के प्राणातिपात का त्रिविधसे प्रतिक्रमण करता है, तव वह उस प्राणातिपात को मनसे, वचनसे और कोयसे अन्य द्वारा नहीं करवाता है । ' अहवा करेंतं नाणुजाणइ मणसा, वयसा, कायसा ३१' अथवा एकविध प्राणातिपातका जब वह त्रिविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसें वचनसे और कायसे उस प्राणातिपात की अनुमोदना नही करता है । 'एगविहेणं दुविहेणं पडिक्कममाणे न करे, मणसा, वयसा ३२, एकविध प्राणातिपात का जब वह द्विविधसे प्रतिक्रमण करता है तये वह मनसे और वचनसे उस प्राणातिपातको नहीं करता है । ' अहवा न करेइ, सणसा कायसा ३३' अथवा एकविध प्राणोतिपातका जब वह द्विविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे और कायसे उस प्राणातिपातकों वह स्वयं नही करता है। 'अहवा न करेइ वयसा कायसा'३४' अथवा एकविध प्राणातिपात का वयसा-कयसा-३० -(२)---पयवा प्रारना प्रायतियातनु न प्रारे प्रतिभ- - કરેતો તે શ્રાવક મન, વચન અને કાયાથી બીજા પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવતો નથી. अहवा करेंत नाणुजाणइ, मणसा वयसा-कायसा ३१ ' (3) अथवा में न પ્રાણાતિપાતનું ત્રણ પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક મન, વચન અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત * કરનારની અનુમોદના કરતો નથી. હવે સૂત્રકાર આઠેમાં વિકપના નવ ભંગેનું પ્રતિપાદન ? ४२ छ ' 'एगविहेणं दुविहेणं पडिक्कममाणे न' करेइ, मणसा वयसा ३२ એક પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું બે પ્રકારે પ્રતિકમણું કરતે તે શ્રાવક નથી અને વચનથી ? 'आयातिपात 'तो' नथी.- अहवा न करेइ, मणसा 'कायसा ३३" (३) अथवा એક પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતાં તે શ્રાવકે મનથી અને કાયાથી आतिपात ती नयी अहवा न करेइ वयसा कायसा ३४ ' (3) अथवा या Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसत्रे ६३४ " स्वयं न करोति वचसा कायेन ३४, 'अहवा न काग्वेइ मणसा वयसा ३५, अथवा एकविधं प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति मनसा वचसा ३५, ' अहवा न कारवेइ मणसा कायसा ३६' अथवा एकविधं प्राणातिपातं द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति मनसा कायेन ३६, 'अहवा न कारवेइ वयसा कायसा ३७' अथवा एकविध प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति वचसा कायेन ३७, ' अहवा करेतं णाणुजाणइ मणसा वयसा ३८' अथवा एकविध प्राणातिपात द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वचसा ३५, 'अहवा करें तं णाणुजाणइ मणसा कायसा ३९' अथवा एकविधं प्राणाजब वह द्विविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह वचनसे और कायसे प्राणातिपातका अनुमोदना नहीं करता है । अहवा न कारवेइ मणसा वयसा ३५' अववा - एकविध प्राणातिपात का द्विविध से प्रति - क्रमण करता है तब वह मन से और वचन से उस प्राणातिपातको नहीं करवाता है । 'अहवा न कारवेइ मणसा कायसा ३६' अथवाएकविध प्राणातिपात का द्विविध से जब वह प्रतिक्रमण करता है तब वह मनसे और वचनसे उसे कराता नहीं है । ' अहवा न कारds वयसा कायसा ३७ अथवा एकविध प्राणातिपात का द्विविध से प्रतिक्रमण जब वह करता है तब वह उस प्राणातिपातको वचन से और काय से अन्य द्वारा कगता नहीं है । 'अहवा करे तं णाणुजाणइ मणसा वयसा ३८' अथवा एकविध प्राणातिपात का जब वह द्विविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह प्राणातिपात करते हुए व्यक्तिकी मन से और वचन से अनुमोदन नहीं करता है । 'अहवा करंतं णाणु પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનુ બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક વચના અને કાચથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી अवा न कारवेइ, मणसा वयसा ३५ (૪) અથવા એકવિધ પ્રાણાતિપાતનું દ્વિવિષે પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક મનથી અને વચનથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી अहवा न कारवेइ, मणसा ३६ ' (૫) અથવા એકવિધ પ્રાણાતિપાતનુ દ્વિવિષે પ્રતિક્રમણુ કરતા તે શ્રાવક મનથી અને વચનથી પ્રાણાતિપાત કરાવતા નથી. ( अहवान कारवे, वयसा कायसा ३७१ (૭) અથવા એક વિધ પ્રાણાતિપાતનુ વિષે પ્રતિક્રમણુ કરતા તે શ્રાવક વચનથી અને भयाथी आ ́ातियात उशवतो नथी, ' अहवा करें तं नाणुजाणइ मणसा वयसा ३८' (૭) અથવા એક પ્રકારના પ્રાણાતિપાલનું એ પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક, પ્રાણાતિપાત , " Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.५ मू.२ स्थूलपाणातिपातपत्याख्याननिरूपणम् ६३५ तिपातं द्विविधेन करणेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्त नानुजानाति मनसा कायेन ३९, 'अहवा करेंतं णाणुजाणइ वयसा कायसा ४०' अथवा एकविध प्राणातिपात द्विविधेन पूर्वोक्तेन करणेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्तं नानुजानाति वचमा कायेन ४०, 'एगविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा ४०' एकविध प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन निन्दया परित्यजन् स्वयं न करोति मनसा ४१, 'अहवा न करेड वयसा ४२ ' अथवा एकविध प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति वचमा ४२, 'अहवा न करेइ कायसा ४३' अथवा एकविध प्राणातिपातम् एकविजाणइ मणसा कायसा ३९' अथवा एकविध प्राणातिपातका जब वह द्विविध से प्रतिक्रमण करता है, तब वह मनसे और काय से प्राणातिपात करनेवालेको अनुमोदन नहीं करता है । 'अवा करेतं णाणुजाणइ वयसा कायसा ४०' अथवा बह जब एकविध प्राणातिपात का द्विविध से प्रतिक्रमण करता है अर्थात् निंदा द्वारा उससे दूर हट जाता है तब वह वचन से और काय से करनेवाले की अनुमोदना नहीं करता है। एगविह एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेह मणसा ४१, जब वह एकविध पाणातिपातका एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह मन से स्वयं उसे नहीं करता है । 'अहवा न करेइ वयसा ४२' अथवा जब वह एकविध प्राणातिपात का एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह स्वयं उसे वचन से नहीं करता है । 'अहवा न करेड ४२नारनी भनुमहिना भनथी भने क्यानयी ४२ता नयी 'अहवा क रेत नाणुजाणइ मणसा कायसा ३९' (८) 4241 में प्रा२ना प्रातिपातनु मे ॥२ प्रतिभा ४२ श्राव: प्राणतियात ४२नारनी भनथी भने याथी मनुमान ४२ता नथी 'अहवा करेतं नाणुजाणइ, वयसा कायसा ४०' (6) अथवा से प्रसना प्रायातिपातनु બે પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક પ્રાણાતિપાત કરનારની અનુમોદના વચનથી અને કાયાથી કરતા નથી. હવે સૂત્રકાર નવમાં વિશ્વના નવ ભગનુ પ્રતિપાદન કરે છે– __ एगविहं एगविहेणं पडिक्कममाणे न करेइ मणसा ४१' (१) न्यारे તે શ્રાવક એક પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું એક પ્રકારે પ્રતિકરણ કરે છે, ત્યારે તે પિત भनयी प्रायतिपात ४२तो नथी. 'अहवा न करेइ वयसा ४२' (3) भयवा से પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતે તે શ્રાવક વચનથી પ્રણાતિપાત तो नथी..' अहवा न करेइ कायसा' अथवा मे २ना प्रातिपातर्नु એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતે તે . શ્રાવક કાર્યાથી પ્રાણાતિપાત કરતો Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ६३६ . . . . . .. .. ... ... ... भगवतीसूक्रेट 'धेन करणेन प्रतिक्रामन् स्वयं न करोति कायेन ४३, "अहवा न कारवेइ मणसा ४४, अथवा एकविध प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति मनसा ४४, 'अहवा न कारवेइ वयसा ४५' अथवा एकविध माणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति वचसा ४५, अहवा न कार वेइ कायसा ४६' अथवा एकविध प्राणातिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् अन्यद्वारा न कारयति कायेन ४६, 'अहवा करे त णाणुजाणइ मणमा ४७' अथवा एकविध प्राणातिपातम् एकविधेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्तं नानुजानाति नानुमन्यते मनसा ४७ 'अहवा करेंत नाणुजाणइ वयसा ४८' अथवा एकविध प्राणाकायसा ४३' अथवा जब वह एकविध प्राणातिपात का एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह स्वयं उसे काय से नहीं करता है ४३' 'अहवा न कारवेइ मणसा ४४' अथवा जब वह एकविध प्राणातिपात का एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह मन से अन्य के द्वारा उसे नहीं कराता है । 'अहवा न कारवेइ वयसा ४५ ' अथवा जब वह एकविध प्राणातिपातका एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह उसे अपने ववल द्वारा दमरे से नहीं कराता है। "अहवा न कारवेड कायसा ४६' अथवा वह जब एकविध प्राणातिपातका एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह उसे अन्यके द्वारा अपने शरीर से नहीं करवाता है । 'अहह्वा करेंतं णाणुजाणइ मणसा ४७' अथवा. जब वह एकविध प्राणातिपात का एकविधसे प्रतिक्रमण करता है तब वह प्राणातिपात करनेवाले व्यक्तिकी अथवा अपनी मनसे अनुमोदना नहीं करता है । अहवा करे तं णाणुजाणइ वयसा ४८, अथवा जब नयी. 'अहवा न कारवेइ मगसा ४४ (४) अथवा स्यारे मे आता પાણતિપાતનું એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે મનથી બીજા પાસે પ્રાણાતિપાત शपती नथी. 'अहवा न कारवेइ वयसा ४५' (4) अथवा 22 प्रा२ना प्राणातियातनुं એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરતો નથી તે શ્રાવક વચનથી અન્યની પાસે પ્રાણાતિપાત કરાવત नथी 'अहवार न कारवेइ कायसा ४६' (6) अथवा मे मारना प्रातिपात એક પ્રકારે પ્રતિકમણ કરતો તે શ્રાવક કાયાથી બીજા પાસે પ્રાણુતિપાત કરાવતા નથી, 'अहवा करेंत णाणुजाणइ मणसा ४७' संयवा न्यारे ते मे प्रश्न!' आयातिપાતનું એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરે છે, ત્યારે તે પ્રાણાતિપાત કરનાર વ્યકિતની કે પોતાની Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L चन्द्रिका टी. श. उ. ५ सू.२ स्थूलपाणातिपातप्रत्याख्याननिरूपणम् ६३७" तिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन कुर्वन्तं नानुजानाति नानुमोदयति वचसा ४८, अहवा करेंत णाणुजाण कायसा ४९' अथवा एकविधं प्राणा तिपातम् एकविधेन करणेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्तं कानुजानाति नानुमन्यते कायेन ४९, अथ वर्तमानकालिकप्राणातिपातमत्याख्यानमुद्दिश्य गौतमः पृच्छति 'पडुप्पन' संवरेमाणे किं तिविद्धं तिविदेणं संवरेइ ?" हे भदन्त श्रमणोपासकः देशविरतिसम्पन्नः प्रत्युत्पन्न - वर्तमानकालिकं स्थूलं माणातिपात irst देशविरत्या निरुन्धन् कुर्वन् इत्यर्थः, किं त्रिविधं करणकरणानुमोदनलक्षणं त्रिप्रकारकं प्राणातिपात त्रिविधेन मनःचचः कायलक्षणेन संवृणोति 2 वह एकविध प्राणातिपात का एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह प्राणातिपात करनेवाले की अपने वचनसे प्रशंसा नहीं करता है । 'अहवा करंतं णाणुजाणइ कायसा ४९' अथवा वह जब एकविध प्राणातिपातका एकविध से प्रतिक्रमण करता है तब वह अपने शरीर से प्राणातिपात करनेवाले की प्रशंसा नहीं करता है इस प्रकार ये अतीतकाल संबंधी प्राणातिपातके प्रतिक्रमण को लेकर ४९ भंग यहां तक कहे गये हैं ! अब गौतमस्वामी वर्तमानकालिक स्थूलं प्राणातिपात के प्रत्याख्यान को लेकर प्रभु से पूछते हैं- 'पप्पन्न संवरेमाणे किं तिविह तिविहेणं संवरे ?" हे भदन्त ! श्रमणोपासक देशविरति संपन्न श्रावक वर्तमान कालिक स्थूल प्राणातिपातको देशविरति के प्रभाव से नहीं करता हुआ क्या विविध माणातिपातका कृत, कारित, अनुमोदना रूप तीनप्रकार के प्राणातिपात का मन, वचन, काय रूप त्रिविध से संवर करता है ? 6 અનુમેદના મનથી કરતા નથી अहवा करतं णाणुजाण वयसा ४८' (८) स्था એક પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનુ એક પ્રકારે પ્રતિક્રમણ કરશે શ્રાવક, પેાતાના વચન દ્વારા आणातिपात अनारनी अशा अथवा अनुमोना तो नथी 'अहचा करंत णाणुजाण कायसा ४९' (८) अथवा प्रहारनो प्रतियातनु मेरे प्रतिभाग કરતા શ્રાવક પાતાના શરીરથી પ્રાણાતિપાત કરનારની અનુમેાદના કરતેા નથી. આ રીતે ભૂતકાળ સંખ ધી પ્રાણાતિપાતને અનુલક્ષીને અહીં સુધીમાં ૪૯ ભગ ખતાવવામાં આવ્યા છે હવે ગૌતમ સ્વામી વર્તમાનકાલિક સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત પ્રત્યાખ્યાનને अनुाक्षीने, प्रभुने या प्रमाणे प्रभु,छे- 'पप्पन्नं संवरेमाणे किं तिचिह तिविहेणं संत्ररेइ ? डे लहन्त ! हेशविरतिवान श्रम (भाव) डे ? हे विरतिना, अलावधीવ’માનકાલિક સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત કરતે નથી, તે શું ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતના (કૃત, કારિત અને અનુમેદના રૂપ ત્રણ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતના) ત્રિવિધ (મનથી, વચનથી અને हायथा) स्व२ ४२, ३ महावीर प्रभु तेता उत्तर आयता आहे, हे गौतम! Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३८ भगवतीमत्र संवरं करोति ? एतद्धि ? भगवानाह एवं जहा पडिक्कममाणेणं एगृणपन्नाभंगा भणिया' हे भदन्त ! एवं पूर्वोक्तप्रवारेण यथा स्भलं प्राणातिपातं पतिक्रामता स्थूलपाणातिपातप्रतिक्रमणं प्रतिपादयता एकोनपञ्चाशत भङ्गाः विकल्पाः भणिताः 'एवं संवरमाणेण वि एगणपन्न भंगा भाणियचा' एवं तथैव संवृण्वता पि म्थूलवर्तमानकालिकमाणातिपातपंवरं प्रतिपादयता वि एकोनपश्चाशद् भङ्गाः विकल्पाः भणितव्योः, अथ भविष्यत्कालिकपाणातिपातप्रत्याख्यानमुद्दिश्य गौतमः पृच्छति 'अणागयं पञ्चक्खमाणे किं तिविहं तिविहेणं पञ्चक्खाइ?' हे भदन्त ! अनागतं भविष्यत्कालिकं स्थूलं प्राणातिपात प्रत्याचक्षाणः श्रमणोपासकः कि त्रिविध कृत-कारितावमोदितलक्षणं माणातिपात त्रिविधेन मनोवचःकायलक्षणेन करणभूतेन प्रत्याख्याति ? भगवानाह'एवं ने चेव भंगा एगणपन्ना भाणियवा' हे गौतम ! एवम् उपयुक्तरीत्या ते चैव अतीतवर्तमानकालिकाः भङ्गाः विकल्पा एकोनपञ्चाशद्रपाः, भणि इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! जिस प्रकार से भूतकालिक स्थूल माणातिपात के प्रतिक्रमण करने के विषयमें पूर्वोक्त रूप से ४९ भंग कहे गये हैं उसी प्रकार से वर्तमानकालिक स्थूल प्राणातिपात के संवर करनेके विषयमें ४९ भंग कर देने चाहिये । अब गौतम! भविष्यत्कालिक प्राणातिपात के प्रत्याख्यानको लेकर प्रभु से पूछते हैं. 'अणाग पञ्चक्खमाणे किं तिविह तिविहेणं पञ्चक्खाइ' हे भदन्त ! भविष्यत् कालिक स्थूल प्राणातिपातका प्रत्याख्यान करने वाला श्रमणोपासक कृत, कारित, अनुमोदना रूप तीन प्रकारके प्राणातिपातका मन, वचन, काय रूप तीन प्रकार से त्याग करता है क्या? इसके उत्तरमें प्रभु कहते है-एवं ते चेव भंगा एगणपन्ना भंगा भाणियव्वा' રીતે ભૂતકાલિક સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતના પ્રતિકમણ કરવા વિષેના ૪૯ ભાગ પહેલા કહેવામાં આવ્યા છે, એ જ પ્રમાણે વર્તમાનકાલિક સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતને સંવર કરવા વિના પણ ४८ मा मे गौतम २वाभाना प्रश्न- 'अणागयं पचक्खमाणे किं तिविह तिविहेणं पञ्चक्खाइ ?'S RErd! भविष्यजना स्थूल प्रातियातना प्रत्याभ्यान ४२। श्रभो। પાસક કૃત, કારિત અને અનુમોદના રૂપ ત્રણ પ્રકારના પ્રાણુતિપાતનો મન, વચન અને કાયા ત્રણ પ્રકારે ત્યાગ કરે છે ? 5 महापाभु त उत्तर भापता छ-'एवं तं चेव भंगा एगणपन्ना भंगा भाणियन्चा गौतम ! भूत भन त भान संधी या ४५-४८ नगर्नु Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - प्रमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.५ मु.२ स्थूलपाणातिपातप्रत्याख्याननिरूपणम् ६३९ तव्याः, 'जाव अहवा करे तं णाणुजाणइ कायसा' यावत् त्रिविधं 'त्रिविधेन प्रतिक्रामन् न करोति, न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा वचसा कायेन' इति-१ प्रथमं विकल्पमारभ्य 'अथवा एकविधम् एकविधेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्तं नानुजानाति कायेन' इत्यन्तम् एकोनपश्चशत्तमविकल्पपर्यन्त वक्ताव्या इत्याशयः, अथ स्थूलमृपावादप्रत्याख्यानमुद्दिश्य पृच्छति - 'समणोवासगस्त णं भंते ! पुवामेव थूलमुसावाए अपचक्खाए भवइ' हे भदन्त ! श्रमणोपासकस्य श्रावकस्य खलु पूर्वमेव सम्यक्त्वमविपत्तितः प्राक्कालमेवेत्यर्थः स्थूलमृषाबादः स्थूलासत्यवाद' अप्रत्याख्यातो भवति, ' सेणं भंते ! पच्छाहे गौतम ! इस विषयमें भूतकाल और वर्तमानकालके ४९ भंग जिस प्रकार से प्रतिपादित किये गये हैं उसी प्रकारसे यहां पर भी जानना चाहिये । ' त्रिविध प्राणातिपातका त्रिविध मन, वचन और काय से प्रतिक्रमण करता हुआ श्रमणोपासक श्रावक माणाति पातको मन से वचन से और काय से न करता है, न कराता है और न करते हुए की वह अनुमोदन करता है' यह प्रथम विकल्प है-सो इस प्रथम विकल्प से लेकर 'अहवा एगविहं एगविहेणं पडिकममाणे करेतं नाणुजाणइ कायसा' यहां तक के ४९ वे इस विकल्प तकका सब कथन यहां पर करना चाहिये। ___ अब गोतमस्वामी स्थूल मृषावादके प्रत्याख्यान को लेकर पूछते हैं- 'समणोवासगस्स ण भंते ! पुवामेव थूल मुसावाए अपञ्चक्खाए भव' हे भदन्त ! श्रमणोपासक श्रावक के जब तक सम्यत्तव नही होता है इसके पहिले स्थूल मृषावाद 'अप्रत्याख्यात આગળ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રકારના ૪૯ ભ ગ ભવિષ્યકાળના પ્રાણાતિપાતના પ્રત્યાખ્યાન વિષે પણ સમજવા “ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનું મન, વચન અને કાયાથી પ્રતિક્રમણ કરતે શ્રમણોપાસક શ્રાવક મનથી, વચનથી અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરતા નથી, અન્યની પાસે કરાવતું નથી અને પ્રાણાતિપાત કરનારની અનુમોદના કરતે નથી,” २मा पडेस (१४८५ छे. २मा पडसा विषयी २३ ४शन 'अहवा एगविह एगविहेण पडिक्कममाणे करेंतं णाणुजाणइ कायसा' मा ४८ मा वि५ सुधाना गया વિક અહીં કહેવા જોઈએ હવે ગૌતમ સ્વામી સ્થૂલ મૃષાવાદના પ્રત્યાખ્યાનને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને पूछ- 'समणोवासगस्स गं भंते ! पुन्वामेव · थूलमुसावाए अपच्चक्खाए. भवइ 'सन्त ! या सुधी भोपास४ श्रावन सभ्यश्वनी प्राप्ति थती नयी - विजे। Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .६.४० :. ., . .. _ . भगवतीसत्रे मिचाइक्खमाणे किं करेइ ? हे भदन्त ! स खलु श्रमणोपासकः अप्रत्याख्यात-' पूर्वमृषावादः पश्चात्-मृषावादविरतिकाले मृषावादं प्रत्याचक्षाणः किं करोति? भगवानाह-' एवं जहां पोणाइवायस्स सीयालं भंगसयं भणियं तहा मुसाँचायस्स वि भाणियव्यं ' हे गौतम ! एवम् उपर्युक्तरीत्या यथा प्राणातिपातस्य सप्तचत्वारि शदधिकं भङ्गशतं भङ्गानां विकल्पानां शतं भणितम् उक्तम् तथैव मृपावादस्यापि सप्तचत्वारिंशदधिकशतसंख्यकाः भङ्गाः भणितव्याः वक्तव्याः, ‘एवं अदिनाहोता है, अर्थात् जो श्रावक होता है उसके जब तक सम्यकदर्शन नहीं हो जाता, तब तक का 'प्रत्याख्यान...सच्चा . नहीं माना जाता. मिथ्याचारित्र रूप माना जाता है, और जब उसके सम्यक्दर्शन । हो जाता है, तब उसका किया हुआ ‘प्रत्याख्यान सम्यतंच मूलक होने से सच्चा माना जाता है। 'सेणं भंते ! पच्छा पचाइक्खमाणे किं ,करेइ ?' सो इसीको लेकर गौतमने म से ऐसा पूछा है कि यह अमणोपासक श्रावक मृषावादकी विरीत के समय में मृषावादका प्रत्याख्यान करता हुआ क्या करता है। इसके उत्तर में प्रभु कहते, है 'एवं जहा पाणाइवायस्स सीयालं भंगसयं भणियं तहा मुसावायस्स वि भाणियव्व' जैसे प्राणातिपात के तीन कालको लेकर एक सौ सेंतालीस भंग कहे गये है उसी तरहसे मृषावादके भी एक सौ सेंतालीस भंग कहना चाहिये । अर्थात् जव श्रमणोपासक श्रावक सम्यक्त्व होने के बाद देशविरतिके सन्मुख होता है, और ત્યા સુધી તેના દ્વારા સ્કૂલમૃષાવાદના પ્રત્યાખ્યાન થઈ શકતા નથી-એટલે કે શ્રાવકને જ્યાં સુધી સમ્યક્દર્શન થાય નહીં ત્યાં સુધી તેના પ્રત્યાખ્યાન સાચા મનાતાં નથી પણ મિથ્યાચરિરૂપ મનાય છે. પણ જ્યારે તેને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્યારે તેણે કરેલાં પ્રત્યાખ્યાન સમ્યકત્વમૂલક હોવાથી સાચાં મનાય છે. से णं-भते ! पच्छा पच्चाइक्खमाणे किं करेइ ?' मा नियमने मनुतक्षाने ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવો પ્રશ્ન કરે છે કે શ્રમણોપાસક શ્રાવક મૃષાવાદની વિરતિના સમયમાં મૃષાવાદના પ્રત્યાખ્યાન કરે ત્યારે શું કરે છે? । । उत्तर-' एवं जहा पाणाइवायरस सीयालं भंगस्यं भणियं तहा मुसावायस्स वि भाणियन्वं । हे गौतम ! 24 शत त्रय रणनी अपेक्षा प्रातिपातना १४७ ભે કહ્યું છે (ભૂતકાળની અપેક્ષાએ “હ ભંગ તે અને વર્તમાનની અપેક્ષાએ ૪૯ ભંગ તે ભવિષ્યની અપેક્ષાએ ભંગા) એજ પ્રમાણે અમૃષાવાદના પણ ૧૪૭ ભંગ કહેવા જોઈ એટલે કે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ બાદ શ્રમણોપાસક શ્રાવક દેશવિરતિપાળ બનીને Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. च. टी. श.८ उ.५ म.१ स्थलमाणातिपातादिमत्याख्याननिरूपणम् ६४१ दाणस्सवि' एवं मृपावादस्येव अदत्तादानस्यापि सप्तचत्वारिंशदधिकशतसंख्यका अपि भङ्गाः वक्तव्याः, एवं थूलगस्स मेहुणस्सवि' एवं मृपावादस्येव स्थूलकस्य म्थूलस्य मैथुनस्यापि सप्तचत्वाग्गिदधिकगतसंख्य काः विशल्पाः वक्तव्याः, वह स्थूल प्राणातिपातका प्रतिक्रमण, लवर और प्रत्याख्यान करता है तो इस विषय में जैसे अभी एकसौ सेंतालीस अंग प्रकट किये गये हैं उसी प्रकारसे जब यह स्थल वृषावाद का प्रत्याख्यान करता है तब यह भूतकालिक मृषावाद का प्रतिक्रमण करता है वर्तमान कालिक स्थूल मृषावाद का यह संवर करता है। और भविष्यत् कालिक स्थूल मृषावाद का यह प्रत्याख्यान करता है । अतीतकाल के मृषावाद का जब वह प्रतिक्रमण करता है तब यह त्रिविध मृषावाद का प्रतिक्रमण त्रिविधसे करता है द्विविधसे करता है एकविधसे भी करता है। द्विविध मृषावाद का, एकविधसे करता है त्रिविधसे करता है द्विविधसे भी करता है इत्यादि सब कथन प्राणातिपातके प्रतिक्रमण के प्रकरणकी तरह यहां पर भी करलेना चाहिये। इस तरह स्थूल मृपावादके प्रतिक्रमणके विषय में ४९ भग हो जाते हैं। वर्तमान कालिक स्थूल मृषावाद के सवर करनेके विषयमें ४९ होजाते हैं। तथा अनागत स्थूल मृषावादके प्रत्याख्यान करनेके विषय में ४९ भंग होजाते है इस तरत स्थूल मृषावादके एक सौ से तालीस भंग होते है। ' एवं आदिनादाणस्स वि, एवं थूलगस्म मेहुणस्स वि, थूलगस्स परिग्गहस्स સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતનું પ્રતિક્રમણ, સંવર અને પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને પહેલા જેવાં ૧૪૭ ભાગ બતાવવામાં આવ્યા છે, એવાં જ ૧૪૭ ભ ગ અહીં પણ સમજવા- ભૂતકાલિક મૃષાવાદના પ્રતિક્રમણ વિષયક ૪૯ ભ ગ, વર્તમાનકાલિક સ્કૂલમૃષાવાદના સ વગ્ના ૪૯ ભાગ અને ભવિષ્યકાલિન સ્થૂલ મૃષાવાદના પ્રત્યાખ્યાનના જ ભંગ મળીને તેના કુલ ૧૪૭ ભ ગ સમજવા ભૂતકાળને મૃષાવાદનુ પ્રતિક્રમણ કરતે તે શ્રાવક ત્રિવિધ મૃષાવાદનુ પ્રતિક્રમણ ત્રિવિધ પણ કરે છે દ્વિવિધ પણ કરે છે અને એકવિધે પણ કરે છે કિવિધ મૃષાવાદનું પ્રતિક્રમણ ગિવિધે પણ કરે છે, ક્રિવિધે પણ કરે છે અને એકવિધે પણ કરે છે ઇત્યાદિ સમરત કથન પ્રાણાતિપાતના પ્રતિક્રમણના પ્રકરણની જેમ અહીં સમજી લેવું. આ રીતે ભૂલમૃષાવાદનુ પ્રતિક્રમણ કરવા વિષેના ૪૯ ભાગ બની જશે, વર્તમાનકાલિક ચૂલમૃષાવાદના સંવર વિશેના ૪૯ ભ ગ બનશે અને ભવિષ્યકાલિન स्थूलभूषापान पुन १४७ मा मन छ ‘एवं अदिन्नादाणम्स वि, एवं थूलगस्स मेहुणस्स वि, थूलगम्स परिग्गहस्स वि, जाव अहवा करें तं णाणुजाणइ कायसा' Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४२ भगवतीसूत्रे तथैव 'थूलगस्स परिग्गहस्स वि जाव अहवा करेतं णाणुजाणइ कायसा' स्थूलकस्य स्थूलस्य परिग्रहस्यापि प्राणातिपातादिवदेव सप्तचत्वादारिंशदधिकशतसंख्यका भनाः अवसेया., यावत्- 'त्रिविधं बिविधेन प्रतिक्रामन् न करोति, न कारयति, कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा, वचसा, कायेन' इति प्रथमं विकल्पमारभ्य ' अथवा एकविधम् एकविधेन प्रतिक्रामन् कुर्वन्तं नानुजानाति कायेन' इत्यन्तम् एकोनपञ्चाशत्तमविकल्पपर्यन्तमिति भावः, तेच सर्वत्रैव अतीतवर्तमानभविष्यभेदैः सप्तचत्वारिंशदधिक शतसंख्यका भवन्ति इतिसमवसेयम् . ननु कथं तावत् मनसा करणं कारणम् अनुमोदनञ्चभवितु मर्हति ? वि, जाव अहवा करेंतं नाणुजाणइ कायसा' इसी प्रकारसे स्थल अदत्तादानके भी एकसौ से तालीस भंग होते हैं, स्थूल मैथुनके भी इसी तरहसे एकसौ सेंतालीस भंग होते हैं, और स्थूल परिग्रह के भी एकसौ सेंतालीस भंग होते हैं ये सब भंग त्रिविधका त्रिविधसे प्रतिक्रमण करता हुआ वह मनसे, वचनसे एवं कायसे न करता है न कराता है और न करते हुवेकी अनुमोदना करता है। इस प्रथम अंगसे लेकर 'अथवा एकविध प्राणातिपातका एकविधसे प्रतिक्रमण करता हआ वह कायसे करने वालेकी अनुमोदना नहीं करता है इस अन्तिम ४९ वे भंग तक हैं। ये सब ४९ भंग अतीत वर्तमान और भविष्यत् के भेद से एकसौ सेंतालीस हो जाते हैं। ऐसा जानना चाहिये। शंका- मनसे करना और अनुमोदना करना ये सब कैसे हो सकता है ? उत्तर- जिस प्रकार बचनसे और कायसे प्राणातिपात એજ પ્રમાણે સ્થૂલ અદત્તાદાનના પણ ૧૪૭ ભંગ થાય છે, મૈથુનના પણ ૧૪૭ ભંગ થાય છે, અને સ્થૂલ પરિગ્રહના પણ ૧૪૭ ભંગ થાય છે. “વિવિધતું વિવિધ પ્રતિક્રમણ કરતા તે શ્રાવક મન, વચન અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરતો નથી, કરાવતા નથી અને કરનારની અનુમોદના કરતો નથી', આ પહેલા ભંગથી શરૂ કરીને “ અથવા એકવિધ પ્રાણાતિપાતનું એકવિધે પ્રતિકમણ કરતો તે શ્રાવક કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરનારની અનુમોદના કરતે નથી', આ છેલ્લા (૪૯) ભગ સુધીનુ કથન, થૂલ અદત્તાદાન આદિ विषे पाणु सभा. भूत, वर्तमान भने सविण्याजना ४६+४+४८ मग = १४७ ભગ થાય છે એમ સમજવું. શંકા- મનથી કરવું, કરાવવું અને અનુમોદના કરવી, એ કેવી રીતે સંભવી શકે છે? ઉત્તર– જેવી રીતે વચનથી અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત કરવાનું, કરાવવાનું અને Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श. ८ उ. ५ सू. २ स्थूलपाणातिपातादिमत्याख्याननिरूपणम् ६४३ इतिचेदत्रोच्यते - यथा वचसा कायेन च प्राणातिपातादिकरणादिकं भवति तथैव मनसापि तेषां संभवात्, उक्तञ्च- 'आह कह पुण मणसा करणं कारावणं अणुमईय ? जहवइतणुजोगेहि करणाई तह भवे मणसा' तयहीणता वइतणु करणाईणं च अहव मणकरणं, सावज्जजोगमणणं पन्नत्तं चीयरागेहि कारावणपुण मणसा चिंतेइ करेउएस सावज्जं, चितेईय कए उण मुट्ठ कयं अणुमई होइ'. ॥ ३ ॥ छापा- 'आहुः कथं पुनमनसा करणं कारणमनुमतिञ्च । यथावचो तनुयोगाभ्यां करणादिकं तथा भवेत् मनसा ॥ १ ॥ तदहीनता वचस्तनुकरणादीनाञ्चाथवा मनः करणम् । सावधयोगमनन प्रज्ञप्त वीतरागैः कारणं पुनर्मनसा चिन्तति करोत एतत् सावधम् । चिन्ततिच कृत पुनः मुष्ठुकृतमनुमति भवति ॥ ३ ॥ अत्रच पञ्चम् अणुव्रतेषु प्रत्येकं सप्तचत्वारिंशदधिकानां शतभङ्गानां सद्भावेन पञ्चत्रिंशदधिकमप्तशतभङ्गकाः भवन्ति, अत्र आजीविका यत् श्रमणोपासकवृत्ति आदिका करना कराना अनुमोदना करना ये सब होता है उसी तरहसे मनसे भी थे सब होता है। कहा भी है-अहकह पुण इत्यादि तात्पर्ग इसका यही है कि सनसे जो करना है वह लावध यांगके विचार करने रूप होता है तथा जो मनसे कराना होता है वह यह सावध योगको करे' इस विचार रूप होता है। एवं मनसे जो अनुमोदना करना होता है वह इसने इस सावधयोगको बहुत ठीक किया है ' ऐसा विचार रूप होता है। यहा पाच अणुव्रतो में प्रत्येक व्रत के एक सौ सेंतालीस અનુમોદના કરવાનું બની શકે છે, એજ પ્રમાણે મનથી પણ એ બધુ બની શકે છે. ४ा ५४ - यह कई पुण-४त्यile આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે મનથી જે કરવામાં આવે છે તે સાવવાનો વિચાર કરવા રૂપ હોય છે. તથા મનથી જે કરાવવાનું હોય છે તે “બીજે કઈ માણસ સાવયોગ કરે” આ પ્રકારના વિચારરૂસ હોય છે મનથી તેની અનુમોદના કરવી એ વાત આ પ્રકારના વિચારરૂપ હેાય છે કે “તેણે આ સાવદ્યાગ કર્યો તે ઘણું સારું કર્યું.' અહીં પ્રત્યેક આવતેના ૧૪૭–૧૪૭ ભંગ બતાવ્યા છે. એ રીતે પાંચે અદ્ભતેના म.,.७३५ . मग 404 ..एए खलु एरिसमा समोवासगा भवति, नो खल्ट Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४४ भगवतीसूत्रे वस्तुजात' स्थविरान पृष्टवन्तः, तत्ता, गौतमश्च भगवन्तं पृष्टवान् तत्तावत्मतिपादितम् अथानन्तरोक्तगुणशीलाः श्रमणोपासका एप भवितुमर्हन्ति नतु आजी. विकानां गुणित्वेनाभिमता आजीविकोपासका इति प्रदर्शयितुमाह- ‘एए खलु एरिसगा समणोवासगा भवंति, नो खलु परिसगा आजीवियोवासगा भवंति' हे गौतम ! एते खलु उपरिवर्णिता ईदृशकाः प्राणातिपातादिषु अतीतप्रतिक्रमणवन्तः प्रत्युत्पन्नसंवरवन्तोऽनागतप्रत्याख्यानवन्तश्च श्रमणोपासकाः श्रावका एव भवन्ति, भवितुमर्हन्ति, नो खलु नैव किल ईदृशकाः उपर्युक्तरूपा आजीविकोपासकाः गोशालकशिप्यश्रावका भवन्ति, भवितु महन्ति तेषामुक्तार्थानामपरिज्ञानात् ॥ सू०२ ॥ भंग होते हैं ! इस तरह पांचों अणुव्रतों का कुल सातसौ पेंतीस (७३५) भंग हो जाते हैं। 'एए स्खलु एरिसगा लमणोवासगा भवंति, नो खलु एरिसगा आजीविओवासगा भवंति' यहां पर आजीविकोंने जो स्थविरोंसे श्रमणोपासकों के विषय में पूछा है उसी विषयको गौतमने प्रभुसे पूछा है- सो उसका यहां तक प्रतिपादन किया। अब सूत्रकार यह कह रहे हैं कि अनन्तरोक्त गुणशीलवाले श्रमणोपासक ही हो सकते हैं आजीविकों द्वारा गुणीरूपसे मान्य किये गये आजीविकोपासक नहीं। प्रभु गौतमसे कह रहे है-हे गौतम । ऊपर में जिनका वर्णन कियाजा चुका है ऐसे श्रमणोपासक-श्रावक ही अतीत प्राणातिपात आदिके विषय में प्रतिक्रमणवाले, वर्तमान प्राणातिपात आदि के विषय में प्रत्याख्यानवाले होते हैं- हो सकते हैं, आजीविकोपोसक गोशालक शिष्य श्रावक-न ऐसे होते हैं और न ऐसे हो सकते हैं। क्यों कि वे इस अर्थसे अपरिचित-अनभिज्ञ होते हैं ॥सू०२।। एरिसगा आजीविओवासगा भवंति ' माविमे स्यविशने अभपासना विषयमा પૂછેલા પ્રશ્નોને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામીએ પૂછેલા પ્રશ્નોનું આ પ્રકરણમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે આ પ્રકારના ગુણ અને શીલવાળા શ્રમણોપાસક જ હોઈ શકે છે. આજીવિકા દ્વારા ગુણીરૂપે માન્ય કરાયેલા આજીવિકપાસક એવાં હોતા નથી. તેથી જ સૂત્રનો ઉપસંહાર કરતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! ઉપર જેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એવા શ્રમણોપાસક શ્રાવકે જ ભૂતકાલિન પ્રાણાતિપાત આદિના વિષયમાં પ્રતિક્રમણવાળા, વર્તમાનકાલિક પ્રાણાતિપાત આદિના વિષયમાં સંવરવાળા અને ભવિષ્યકાલિન પ્રાણાતિપાત આદિન વિષયમાં પ્રત્યાખ્યાનવાળા હોય છે- હોઈ શકે છે, Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ५ सू. ३ आजोविकसिद्धांतनिरूपणम् ६४५ __ आजीविकसिद्धान्तवक्तव्यता । मूलम-आजीवियसमयस्स णं अयमढे पण्णत्ते अक्खीणपडिभोइणो सव्वे सत्ता से हंता छेत्ता भेत्ता लुपित्ता विलंपित्ता उद्दवइत्ता आहारमाहारेंति, तत्थ खल्लु इमे दुवालसआजीवियोवासगा भवंति, तं जहा-ताले १, तालपलंबे २, उबिहे ३, संविहे ४, अवविहे ५, उदए ६, नामुदए ७, णमुदए ८, अणु वालए ९, संखवालए १०, अयंबुले ११, कायरए १२, इच्चेते दुवालसआजीवियोवासगा अरिहंतदेवतागा अम्मापिउसुस्सूसगा पंचफलपडिकता, तं जहा-उंबरेहि, वडेहि, बोरेहि, सत्तरे हिं, पिलखूहि. पलंडुल्हसणकंदमूलविवजगा अणिल्लंछिएहि अणक्कभिन्नेहिं गोणेहिं तसपाणविवजिएहिवित्तेहिं वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, एए वि ताव एवं इच्छंति; किमंगपुण जे इमे समणोवासगा भवंति, जेसिं नो कप्पंति इमाइं पन्नरसकम्मादाणाई सयंकरे त्तए वा, कारवेत्तए वा, करेंतं वा अन्नं न समणुजाणेत्तए, तं जहा-इंगालकम्मे १, वणकम्मे २, साडीकम्मे ३, भाडीकम्मे ४, फोडीकम्मे ५, दंतवाणिज्जे ६, लक्खवाणिज्जे ७; केसवाणिज्जे ८, रसवाणिज्जे ९, विसवाणिज्जे १०, जंतपीलणकम्मे ११; निलंछणकम्मे १२, दुर्वाग्गदावणयो १३; सरहदतलायपरिसोसणया १४, असतीपोसणया १५, इच्चेते समणोवासगो सुक्का આજીવિકપાસકે (ગશાલક શિષ્ય શ્રાવક) એવાં હતાં નથી અને હાઈ શકતા પણ नयी. ४२१ तेसो भा मथी भपायत (मनाला खाय) छे. ॥ २२ ॥ - - Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे सुकाभिजातीया भविया, भवित्ता, कालमासे कालं किच्चा अन्नरेसु देवलोपसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति ॥ सू० ३ ॥ छाया - आजीविकसमयस्य खलु अयमर्थः प्रज्ञप्तः - अक्षीणपरिभोगिनः सर्वे सत्वाः, ततः छत्वा, छित्वा, भित्वा, लुप्वा, विलुप्य, अपद्राव्य, आहारमाहारयन्ति तत्र खल इमे द्वादश आजीविकोपासका भवन्ति, तद्यथा - १ तालः, २ - तालप्रलम्बः, ३ - उदविधः ४ - संविधः ५अवविधः ६ उदयः ७ नामोआजीविक सिद्धान्त वकव्यता " ६४६ आजीविय समयस्स णं अयमट्ठे पण्णत्ते इत्यादि । 'सूत्रार्थ - (आजीवियसमयस्स णं अयमठ्ठे पण्णत्ते) आजीविक गोशालक सिद्धान्तका यह अर्थ कहा जाता है (अक्खीणपडिभोइणो सव्वे सत्ता से हंता छेता भेत्ता लुंपित्ता, विलुंपित्ता उदयइत्ता आहारमाहारे ति) सर्व सत्व अक्षीण परिभोगीसचित्ताहारी हैं। इस कारण वे लकडी वगैरह से हनन करके, तलवार आदिले छेद करके, शूल आदिले भेद करके, पंख आदिको उखाड करके, खाल आदिको काट करके खाने योग्य जन्तुको इस प्रकार विनष्ट करके खाते हैं । ( तत्थ खलु इमे दुवालसआजीवियोवामगा भवंति ) आजीविक सिद्धान्त में ये १२ आजिविकोपासक (श्रावक) कहे गये हैं । (तं जहा) जो इस प्रकार से हैं- (ताले १, तालपलंने २, उन्दिहे ३, संविहे ४, अविहे ५, उदए ६, नामुद ७, सुदए ८, अणुवालए ९, संखवालए १०, अयंपुले ११, આવિક સિદ્ધાંત વક્તવ્યતા ' आजीवियसमयस्स णं अयमद्वे पण्णत्ते ' त्याहि सूत्रार्थ - (आर्जीवियसमयस्स णं अयमट्ठे पण्णत्ते) मालविङ (गोशास४) स अहायना सिद्धांतना आ प्रभाऐ अर्थ अथवामां आव्यो छे- ( अक्खीणपडिभोइणो सन्वे सत्ता से इंता, छेत्ता भेत्ता पिता, बिलुपिता, उद्दवइत्ता आहारमाहारेंति ) બધાં પ્રાણી અક્ષીણુપરભાગી-સચિત્તાહારી છે. તેથી તેમને લાકડી આદિથી મારીને, તલવાર આદિથી છેદીને, શૂળ આદિથી ભેદીને, પાંખ આદિને ઉખાડીને, ચમ માદિને उतारीने तेथे। आहारना उपयोगभां से छे. ( तत्थ खलु इमे दुवालसआजीवियोवासमा भवंति ) कवि सिद्धांतमां मार खाकविशेयास (श्राव5) ४था छे. ( तं जहा ) ' तेमनां नाम मा प्रभा - (ताले १, तालपल वे २, उबिहे ३, संविहे ४, भवि ५, उदए ६, नामुद ७, णमुदए ८, अणुवालए ९, संखवालए Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.८.उ.५ म.३ आजीविकसिद्धांतनिरूपणम् ६४७ दयः, ८-नर्मोदय , ९-अनुपालकः, १०-शङ्खपालका, ११-अयंचुलः, १२कातरः, इत्येते हादश आजीविकोपासकाः अईदेवताकाः मातापित्रोः शुश्रपकाः पञ्चफलप्रतिक्रान्ताः, तद्यथा उदुम्बरेभ्यः, वटेभ्यः वद्रेभ्यः, सतरेभ्यः, पिप्पलेभ्यः, पलाण्डु-लशुन-कन्द-मूलविवर्जकाः, अनिलान्छितैः, अनासिकाभिन्नः, गोभिः, समाणविवर्जितैः वित्तैः वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति, एतेऽपि तावत् एचमिच्छन्ति, किम् अङ्ग पुनः ये इमे श्रमणोपासका भवन्ति, येषां नो कायरए १२) ताल १, तालप्रलंब २, उबिध ३, संविध ४, अविविध ५, उदय ६, नामोदय ७, नदिय ८, अनुपालक ९, शंखपालक १०, अयंपुल ११, कातर १२, (इच्चे ते दुवालसआजीवियोवासगा अरिहंत देवतागा अम्मा पियुस्सुस्सूसगा पंच फलपडिक ता) ये १२ आजीविकोपासक गोशालकरूप अहं त के भक्त होते हैं। ये मातापिताकी सेवा करते हैं। पांच प्रकार के फलोको नहीं खाते है। (तंजहा) वे पांच प्रकारके फल इस प्रकारसे हैं- ( उ बरेहिं बडेहिं, बोरेहि, सत्तरेहि, पिलरहि, पलंडू-लहसुण कंदमूल विवज्जगा) ऊमर-गूलर, बड, वैर (बोर) सतरफल, पीपर। ये प्याज, लहसन, कंद, मूल इनके त्यागी होते हैं। (अणिलंछिएहिं, अणकभिन्नेहिं, गोणेहिं तसपाणविवजिएहिं, वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति) ये बधिया नहीं कराये गये, नहीं लाथे गये ऐसे वैलों द्वारा, तथा सपोणीकी हिंसासे रहित ऐसे व्यापार द्वारा अपनी आजीविका चलाते हैं। (एएवि ताव एवं इच्छति, किमग पुण जे इमे समणोवासगा भवंति, जेसिं ना कप्पंति १०, अयंवुले ११, कायरए १२) (१)तास, (२)alese , (3) द्विध,(४) विध, (५) अवविध, (6) अध्य, (७) नाभीय, (८) न य () मनुयाल, (१०) पास, (११) अयमुस अने. (१२) ४ात२ ( इच्चे ते दुवालस आजीवियोवासगा अरिहंतदेवतागा अम्मापिउनुस्मुसगा पंच फलपडिकंता) मा मा२ मावियास ગોશાલકરૂપ અહં તના ભક્ત છે તેઓ માતા પિતાની સેવા કરે છે તેઓ પાચ પ્રકારના ३मातi नया (तजहा) ने पाय प्रारना ना नाय प्रमाणे छ- (उंबरेहि, वडेहि, वोरेहि, सत्तरेडिं, पिलं क्खूहि, पलंडू-ल्हमुण-कंदमूलविवज्जगा) भ२-भूत२, १३, બેર, સતરફળ, પીપર તેઓ ડુંગળી, લસણું, કંદમૂળ વગેરેના પણ ત્યાગી છે. अर्णिलंछिएहिं, अणकभिन्नेहि, गोणेहि, तसपाणविवज्जिएहि, वित्तिं कप्पे माणा विहरंति ) तसा मसी ४२।०या विनाना अने. नाया विनानी मण द्वारा तयास वानी डिंसा न यती डाय मेवा व्यापार ६२। पातार्नु शुभरान यावे छे. (एएवि Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४८ भगवती कल्प्यन्ते इमानि पञ्चदश कर्मादानानि स्वयं कर्तुंबा, कारयितुं वा कुर्वन्तं वा अन्यं न समनुज्ञापयितुम्, तद्यथा - १ - अङ्गारकर्म, २ वनकर्म, ३ शकटिकर्म, ४ भाटीकर्म, ५ स्फोटिकर्म ६ दन्तत्राणिज्यम्, ७ लाक्षावाणिज्यम्, ८ केश वाणिज्यम् ९ रसवाणिज्यम्, १० विषवाणिज्यम्, ११ यन्त्रपीडनकर्म, १२ निर्लाच्छनकर्म, १३ दवाग्निदापनता, १४ सरोहदतडागपरिशोपणता, १५ इमाई पन्नरसम्मादाणाई जयं करेत्तए वा कारवेत्तए वा करंतं वा अन्न न समणुजाणेत्तए) इस तरह के जब गोशालकके भावक भी इस प्रकार से धर्मको चाहते हैं तो फिर जो श्रमणोपासक - श्रावक हैं उनके विषय में तो क्या कहना, ये तो इन पन्द्रह १५ कर्माद्वानोंको स्वयं नहीं करते हैं, दुसरे से नहीं करवाते हैं और इन्हें करवानेवालेकी अनुमोदना भी नहीं करते हैं । (तंजहा) वे पन्द्रह प्रकारके कर्मादान ये हैं - ( इंगालकम्मे १, वणकम्मे २, साडीकम्मे ३, भाडीकस्मे ४, फोडीकम्मे ५, दंतवाणिज्जे ६, लक्खवाणिज्जे ७ केसवाणिज्जे ८, रसवाणिज्जे ९, विसवाणिज्जे १०, जंतपीलणकस्से ११, निल्लछणकम्से १२, दवग्गिदावणया १३, सरदहतलायपरिसोसणया १४, असईपोसणया) अंगारकर्म १, चनकर्म २, शकटकर्स ३, भाटकर्स ४, स्फोटककर्म ५, दन्तवाणिज्य ६, लाक्षावाणिज्य ७, केशवाणिज्य ८, रसवाणिज्य ९, विषवाणिज्य १०, यंत्र पीलनकर्म ११, १२, दावाग्निदान १३, सरोवर, द्रह एवं तालाब इनका शोषण १४, निर्ला छनकर्म ताव एवं इच्छंति, किमंग पुण जे इमे समणोवासगा भवंति, जेर्सि नो कप्पंति इमाई पन्नरसम्मादाणाई सयं करेत्तए वा, कारवेत्तए वा, करेतं वा अन न समजात्तए) मा अमरना गोशासना श्राव या प्रकारे धर्मने यानाश હાય છે, તે શ્રમણેાપાસક શ્રાવકની તે। વાત જ શી કરવી ? તેઓ તા ૧૫ પ્રકારન કર્માદાનાનુ પાતે સેવન કરતા નથી, અન્ય પાસે સેવન કરાવતા નથી અને તેમનુ સેવન ४२नारनी अनुभोहना ४२ता नथी. (तंजा) ते १५ प्रक्षरता उर्भाधान नीचे प्रमाणे ( इंगालकम्मे, वणकम्मे, साडीकम्मे, भाडिकम्मे, फोडीकम्मे, दतवाणिज्जे, लक्खवाणिज्जे, केसवाणिज्जे, रसवाणिज्जे, विसवाणिज्जे, जंतपीलणकम्मे, निल छणकम्मे, दवग्गिदावणया, सर दह तला य परिसोसणया, असई पोसणया ) (१) गारम्भ (२) वनर्भ ( 3 ) शटभ, (४) लाट अर्भ (4) रोटर्स (१) तवाशिन्य (७) लाभवादिन्न्य (८) देशवाशिन्य, (८) रसवाहिन्य, (१०) विषवाशिन्य, (११) यंत्र पीसनम्भ, (१२) निछिनम्म, (अगे छेहीने नाथवानु कोरे अभ). (13) Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ५ . ३ आजीविकसिद्धांत निरूपणम् ६४९ - असतीपोषणता, इत्येते शुक्ला, शुक्लाभिजात्याः भविकाः भूत्वा कालमा से कालं कृत्वा अन्यतरेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्तारो भवन्ति ॥ सू० ३ ॥ टीका - अथ तद्विपरीता जीविकोपासकम्त्ररूपमाह - 'आजीवियसमयम्स णं अयमट्ठे पण्णत्ते' इति, आजीविकसमयस्य गोशालक सिद्धान्तस्य खलु अयं वक्ष्यमाणः अर्थः प्रज्ञप्तः - 'अक्खीणपडिभोइणो सच्चे सत्ता' सर्वे सत्वाः सर्वे प्राणिनः अक्षीणपरिभोगिनः अक्षोणम् अक्षीणायुष्कम् अमाकं परिभुञ्जते इति अक्षीणपरिभोगिनः सचित्ताहारिणः सन्ति, अतएव ' से इंता, छेत्ता, असतीपोषण १५, ( इच्चेते समणोवासगा सुका, सुकाभिजानीया भविया, भवित्ता, कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवति) ये श्रमणोपासक शुक्ल - पवित्र और पवित्रता प्रधान होकरके मरण समय में मरण कर किसी एक देवलोक में देवरूपसे उत्पन्न होते हैं। टीकार्थ - ऊपर में जो ऐसा कहा गया है कि आजीवकके उपासक ऐसे नहीं होते हैं-सो इन्हीं आजीविकोपासकोंके स्वरूपको सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा प्रगट किया है- इसमें उन्होंने यह कहा है कि आजीविक - गोशालक के सिद्धान्तका वह- वक्ष्यमाण- अर्थ प्राप्त हुआ है- आजीविक सिद्धान्तका ऐसा कथन है कि ' अक्खीणपडिभोइणो सव्वे सत्ता' जितने भी प्राणी हैं वे सब अक्षीण परिभोगी हैंअर्थात- अक्षीण-अक्षीणायुष्क- अमासुकको खानेवाले हैं- सचित्ताहारी हैं । अतएव वे खाने योग्य प्राणियोंको 'हंता' लकड़ी आदि से हावानिहायन, (१४) सरोवर, हमने तजावनुं शोषलु, (१५) असतीयेोषष्य्, (गुजाभ, यशु श्माहिने उछेरीने व्यवा ते ) ( इच्चेते समणोवासमा सुक्का, सुक्काभिजातीया सविया, भवित्ता, काळमासे कालं किच्चा अन्नयरेस्ट देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवंति ) ते श्राभासा ४ (पवित्र) याने पवित्रता प्रधान होय छे. તેથી તેએ કાળના અવસર આવે કાળધમ' પામીને કાઇ એક દેવલાકમા પે ઉત્પન્ન થાય છે ટીકા :– પહેલાના સૂત્રમા એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે આજીવિકાપાસક એવાં હાતા નથી. તે સંબધને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા આજીવિકાપાસકનુ સ્વરૂપ अउट ४२ - मावि सहायन सिद्धांत नीचे प्रभा छे- 'अक्खीणपडिभोइणों सव्वे सत्ता 'नेट आहे, ते मर्धा अक्षीणुपरिलोणी भेटते हैं अप्रासुद्ध આહાર ખાનારાં છે. સચિત્તાહારી છે. તેથી તે ખાવા લાયક પ્રાણીઓને ‘ દત્તા " { Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५० भगवतीस्त्र भेत्ता, लुपित्ता, विलुपित्ता, उद्दवइत्ता, आहारमाहारे ति' तत् तस्मात् कारणात् हत्या लगुडादिना व्यापाद्य, अभ्यवहाँ योग्यं प्राणिजातं छित्वा-छुरिकादिना, भित्वा-शूलादिना; लुप्त्वा पक्षादिकमुत्पाटय, विलुप्य-त्वचामुत्पाटय, अपद्रव्य-विनाश्य आहारम् आहरन्ति, 'तत्थ खलु इमे दुवालस आजीवियोवासगा भवंति' तत्र खलु एवं स्थिते असंयतसत्वेषु हननादि दोषपरायणेषु आजीविक समये आजीविक शास्त्रे इमे वक्ष्यमाणाः द्वादश आजीविकोपासका भवन्ति, तानेवाह-'तंजहा-१ ताले, २ तालपलवे; ३ उवीहे, ४ संविहे; ५ अवविहे, ६ उदए; ७ नामुदए, ८ णमुदए, ९ अणुवालए, १० संखवालए, ११ अयंपुले, १२ कायरए' तद्यथा-१ तालः, २ तालप्रलम्वः, ३ उद्विधः, ४ संविधः, ५मार कर, 'छेत्ता' छुरिका आदिसे छेदकर- 'भेत्तो' शूल आदिसे भेदकर 'लुपित्ता' पंख आदिको उखाडकर, विलुपित्ता' खाल आदिको काटकर, 'उद्दवइया' विनष्ट कर 'आहारमाहारेति' अपने आहारके काम में लाते हैं। इस तरह जब कि समस्त जीव दुसरे जीवोंको हनन करके खाने में तत्पर बने हुए हैं तब 'तत्थ खलु इमे दुवालसआजीविओवासगा भवंति' आजीविक शास्त्र में ये १२ बारह आजीविकोपासक कहे गये हैं- ये सचित्ताहारी नहीं होते हैं-अर्थात् कितनेक अंश में ये मचित्त के त्यागी होते हैं- 'तंजहा' वे बारह आजीविकोपासक इस प्रकार से हैं- 'ताले १, ताल पलंवे २, उबिहे ३, संविहे ४, अवविहे ५, उदए ६, नामुदए ७, णसुदए ८, अणुवालए ९, संखचालए १०, अयपुले ११, कायरए १२,' ताल १, ausी वगेरे 43 भारीने, 'छेत्ता' तपा२, ७२१ माथी छीने, 'भेत्ता' शुस शायी महीने, 'लुपित्ता' पाच मान माने, 'विलुपित्ता' शरीनी यामी पोरे ताशन 'उदवइत्ता' विनष्ट शन 'आहारमाहारेति' पाताना माहाना ઉપયોગમાં લે છે. આ રીતે જ્યારે સમસ્ત જીવો બીજાં જીવોનો સંહાર કરીને ખાવાને तत्५२ मनेसा छे, त्यारे ' तत्थ खल्लु इमे दुवालस आजीविओवासगा भवंति' પણ એવાં બાર આજીવિકપાસનાં નામ આજીવિંકશાસ્ત્રોમાં આપવામાં આવ્યાં છે, કે જેઓ સચિરાહારી ન હતા- એટલે કે અમુક અંશે તેઓ સચિતના ત્યાગી હતા. 'तंजहा' ते 'भार मालविपासनां नाम नाथे प्रभाएं छ- 'ताले, तालपलवे, उबिहे, संविटे, अवविहे, उदए, नामुदए, णमुदए, अणुबालए, संखबालए, अगंबुले, कायरए' (१) da, (२) aavera, () धि, (४) विध, (५) Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५१ == १० शङ्ख पालक, " प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ५ ३ आजीविकमिद्धांत निरूपणम् अवविधः, ६ उदयः, ७ नामोदयः, ८ नर्मोदयः, ९ अनुपालक १९ अयंबुलः, १२ कातरश्च, 'इच्चेते दुवालसआजीवियोवा सगा, अरिहंतदेवतागा, अम्मा पिउनुस्मृसगा, पंचफलपडिक्कंता' इत्येते उपरि उक्ताः द्वादश आजीविकोपासकाः, अई ददेवताकाः गोशालकस्यैव तत्कल्पिताई त्वात् गोशालकरूपार्ह 'द्मक्ताः मातापित्रोः शुश्रूपकाः परिचारकाः, पञ्चफल प्रतिक्रान्ताः वक्ष्यमाणस्वरूपफलपञ्चकाद् निवृत्ताः, वर्ण्यफलान्याह तं जहा तद्यथा- 'उंचरेहिं, बडेहिं बोरेहिं, सत्तरेहिं पिलंखहिं.' उदुम्बरेभ्यः 'गूलर' पदवाच्यफलेभ्यः, वटेभ्यः वटवृक्षफलेभ्यः, वदरेभ्यः - वढरफलेभ्यः, सतरेभ्यः, सतरपदवाच्यफलविशेषेभ्यः पिप्पलेभ्यः पिप्पलवृक्षफलेभ्यः पञ्चभ्यः प्रति क्रान्ता इति पूर्वेणान्वयः, अत्र प्रतिक्रान्तापेक्षया उदुम्बरादिभ्यः पञ्चमी विभक्ति स्वसेया । पुनस्तानेव आजीविकोपासकानाह - ' पलंडुल्हसण कंदमूल विवज्जगा - तोललस्य २, उदविध ३ संविध, ४, अवविध ५, उदय ६, नामोदय ७, नदिय८, अनुपालक ९, शंखपालक १०, अगंपुल ११ और कातर १२ 'इच्चेते दुवालसआजीविओपासगा अरिहंतदेवतागा अम्मापिस्सूसगा, पंचफलपडिक्कंता ' ये १२ बारह आजीविकोपासक अर्हत देवके उपासक होते हैं-अर्थात् गोशालककोही अपना उपास्य अर्ह तदेव मानते हैं । मातापिताकी सेवा में ये लगे रहेते हैं । ये जिन पांच फलोंको वर्जनीय मानते हैं उनके नाम इस प्रकार से हैंउंबरेहिं, वडेहिं, बोरेहिं सन्तरेहिं, पिलंखूहिं ' उदुम्बर - गूलरका फल, बट-बटवृक्षका फल, बदर-बदर फल - बेर (बोर) सतर - इस नामका फल विशेष, पिलखू - पीपलका फल इन पांच फलोंसे दूर रहते हैं. अर्थात् इनका ये सेवन नहीं करते. 'पठंडुल्हसणकंदमूलविवज्जगा ' अवविध, (६) अध्य, (७) नामोहय, ( : ) नभेध्य, (८) अनुपासङ, (१०) शय्यास (११) अयुट्युस भने १२४ातर इच्चेते दुवालस आजीविओवासमा अरिहंत देवतागा अम्मा पिउसुसुगा, पंचफलपडिक ता આ ખાર વિકેાપાસકે અહુ ત દેવના ઉપાસક હોય છે— એટલે કે તેએ ગૌશાલકને જ પોતાના ઉત્સ્ય અતિ દેવ માને છે. તે માતાપિતાની સેવમાં લીન રહે છે તે નીચેનાં પાંચ ને વનીય ( ત્યાગ ४२वा साय भाने छे - 'उबरेहिं बडेहिं, वोरेहि, सत्तरेहिं पिलंखूहि (१) दुरगुसरनु ३ण, (२) वडना इण, (3) भोर, (४) सतर नामनां इसने (4) पिसौं भू-पिपजानुं भ्रूण. तेमा आा यांन्य प्रहारना ईजानु सेवन उश्ता नथी, ' पठंड ल्हसणकंदमूले विवज्जगा 1 4 , 1 - , 0 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ६५२ . ' .. - . . . . . । भगवतीसूत्रे पलाण्डु-लशुन-कन्द-मूलं विवजकाः तत्र पलाण्डुः (प्याज-कान्दा) इति भाषा प्रसिद्धम् ‘लशुनः-उग्रगन्धः, कन्दः-सूरणादि कन्दः, मूलम्-मूली इति भाषा प्रसिद्धम् । 'अणिल्लंछिएहि अणकभिन्नेहि गोणेहिं तसपाणविवजिएहिं वित्तेहि वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति ' अनिान्छितः लान्छनरहितः अबद्धितकैः अकृतनपुंसकैः एवम् अनासिकाभिन्नैः अनास्तितः नासाछेदरहितैरित्यर्थः, गोभिः वलीवर्दैः त्रसप्राणिविवर्जितैः सप्राणिहिंसारहितैः रित्तैः धनः वृत्तिं जीविका कल्पयन्तः कुर्वन्तः विहरन्ति तिष्ठन्ति, ‘एए वि तावएवं इच्छंति, किमनपुण जे इमे समणोबासगा भवंति' एतेऽपि तावत् विशिष्ट योग्यता विकलाः गोशालकश्रावकाः एवम् अमुना प्रकारेण इच्छन्ति यदा धर्म वाञ्छन्ति तदा 'किमंग पुणजे इमे समणोवासगा भवंति' है:अङ्ग ! अङ्ग इति कोमलामन्त्रणे हे गौतम ! किमुत वक्तव्यं ये पुनरिमे अभिगतजीवाजीवाः उपलब्धपुण्यपापाः आसवसंवरनिर्जरणक्रिया अधिकरणवन्धमोक्षकुशला सुश्रावका: . पलाण्ड-प्याज, लहसुन, सूरण आदि कन्द और मूली इन सबको ये कभी भी अपने अहारके उपयोग नहीं लेते है। 'अणिल्ल छिएहिं अणक्कभिन्नहिं गोणेहिं तसपाणविवजिएहिं वित्तेहिं वित्तिं कप्पेमाणा विहरति । ये जिन बैलोंसे अपना व्यापार करते हैं-वे वधिया किये हुए नहीं होते हैं. नपुसक बनाये हुए नहीं होते हैं- और न उनकी नाक छेदकर इनमें नाथ डाली हुई होती है. जिस धन से ये अपना व्यापार चलाते है वह वन इनका श्रम जीवोंकी हिंसासे उपार्जित किया हुआ नहीं होता है। 'एए वि तोव एवं इच्छंति, किमंग पुण जे इमे समणोवासगा भवंति' विशिष्ट योग्यतासे विकल बने हुए ये गोशालक श्रावक जब इस प्रकारसे धर्मको चाहते हैं, तब हे अङ्ग-गौतम ! जो ये श्रमणोपासक हैं कि जिन्होंने जीव और अजीव तत्वोंको अच्छी तरहसे जान ડુંગળી, લસણુ, સૂરણ આદિ કંદ અને મૂળને તેઓ ખેરાક તરીકે ઉપયોગ કરતા નથી. 'अपिल्लंछिएहि अणक्कभिन्नेहि गोणेहिं तसपाणविवज्जिएहि वित्तेहिं वित्ति कप्पेमोणा विहरंति' तमारे मजह पार वगैरे ४२ छ, तमणहोने मस्सी बता નથી અને તેમના નાકમાં છિદ્ર પાડીને તેમને નાથવામાં આવતા નથી. તેઓ ત્રસજની હિંસા ६।२।लित ४२सा धनथी तभनी वेपार शमगार यावता नथी 'एए वि ताव एवं इच्छंति, किमंग पुण जे इमे समाणोवासंगा भवंति' विशिष्ट योग्यता सपन्न शासनात श्रापले धमनी रे. याड छे, तो अग! (गौतम) જીવ અને અજીવ તત્તવોને સારી રીતે જાણનારા, પુણ્ય અને પાપના સ્વરૂપને સમજનારા, Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.५ सू. ३ आजीविकसिद्धांतनिरूपणम्” - - ६५३- - श्रमणोपासकाः भवन्ति, ते धर्म नेच्छन्ति इति, , अत्यन्त विशिष्ट देवगुरु प्रचचनं शरणीकुर्वाणास्ते अवश्यमेव धर्ममिच्छन्ति इति भावः, 'जेसि नो कप्पति इमाई पनरसकम्मादाणाई सयं करेत्तए वा, कारवेत्तए वा, करेतं वा अन्नं न समणुजाणेत्तए' येषां श्रमणोपासकानां नो कल्प्यन्ते न युज्यन्ते इमानि वक्ष्यमाणानि पञ्चदश कर्मादानानि, कर्माणि-ज्ञानावरणादीनि आदीयन्ते गृह्यन्ते यैस्तानि कर्मादानानि, अथवा-कर्माणि च तानि आदानानि चेति कर्मादानानि कर्महेतवः स्वयं कर्तु वा, अन्यद्वारा कारयितुं वा, कुर्वन्तं वा अन्यं न समनुज्ञातुम् अनुमन्तुम् अनुमोदयितुमित्यर्थः कल्प्यन्ते इति पूर्वणान्वयः, तान्येव पञ्चलिया होता है, पुण्य पापके स्वरूपसे जो परिचित होते हैं' आस्रवं, बंध, संवर, निर्जरा, मोक्ष इन तत्वोंकी आराधना में जो लगे रहते हैं- अर्थात्-आस्रव और बंध ये संसारके कारण हैं अतःहेय हैं संवर निर्जरा मोक्षके कारण हैं अतः ये उपादेय हैं जो इस विषयको बहुत अच्छी तरहसे श्रद्धापूर्वक समझते हैं और अनुष्ठान भी ऐसा ही करते हैं जिससे संसार वर्धक क्रियाएँ धीरे२ कम होती जावे और आत्म शुद्धिवर्धक क्रियाएँ वढती जावें- धर्मको कैसे नहीं चाहता हैं- अर्थात् अत्यन्त विशिष्ट देव गुरु और प्रवचनकी शरण में रहनेवाले ये अवश्य ही धर्मको चाहते हैं। यहां 'अङ्ग' कोमल आमत्रण में प्रयुक्त हुआ है। 'जेसि नो कप्पंति, इमाइं पन्नरसकम्मादाणाई सयं करेत्तए वा, कारवेत्तए वा, करेतं वा अन्नन समणुजाणेत्तए' इन श्रमणोपासकोंके ये १५ कर्मादान न स्वयं करने योग्य होते हैं, અસવ અને બંધને હેય રૂપે સમજનારા અને સવર તથા નિર્જરાને મેક્ષના કારણરૂપ માનીને ઉપાદેયરૂપ ગણનારા, આ બધા તને સારી રીતે શ્રદ્ધાપૂર્વક સમજનારા, સંસારવર્ધક ક્રિયાઓ ધીમે ધીમે ઘટતી જાય અને આત્મશુદ્ધિવર્ધક ક્રિયાઓ વધતી જાય એવા અનુષ્ઠાન કરનારા, શ્રમણે પાસક શ્રાવની તે વાત જ શી કરવી ! તેઓ ધર્મને ચાહતા ન હોય એવું કેવી રીતે સંભવી શકે? એટલે કે અત્યન્ત વિશિષ્ટ દેવ ગુરુ અને वयननी माराधना रना। तापमान अवश्य याता जय छ मही 'अङ्ग' Ne Ha समोधन,३३ ५५२।यु छ, 'जेसिं नो कप्पंति, इमाई पनरसकम्मादाणाई सो करेत्तवा, कारवेत्तए वा, करेंतं वा अन्न न समणुजाणेत्तए' ते श्राप४पास નીચે દર્શાવેલાં ૧૫ કર્માદાનેને કરવા યોગ્ય માનતા નથી, અન્યની પાસે કરાવવા ગ્ય માનતા નથી અને તે કર્માદાને કરનારની અનુમોદના કરવી તેને પણ ચગ્ય માનતા નથી. Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५४ भगवतीसूत्रे - दश कर्मादानानि आह-'तजहा-१ इंगालकम्मे २ वर्णकम्मे, ३ साडीकम्में, ४ भाडीकम्मे, ५ फोडीकम्मे, ६ दंतवाणिज्जे, ७ लक्खवाणिज्जे, ८ केसवाणिज्जे, ९ रसवाणिज्जे, १० विसवाणिज्जे, ११ जंतपीलणकम्मे, १२निल्ल छणकम्मे, १३ दवग्गिदावणया, १४ सरहयतलायपरिसोसणया, १५असतीपोसणया' तद्यथा' १ अङ्गारकर्म, २ वनकर्मः ३ शकटीकर्म, ४ भाटी कर्म ५ स्फोटिकर्म, ६ दन्तवाणिज्यम्, ७ लाक्षावाणिज्यम् ८ केशवाणिज्यम् ९ रस: वाणिज्यम्, १० विषवाणिज्यम् ११ यन्त्रपीडनकम, १२ निर्लान्छनकर्म, १३ न ये किसी दूसरोंसे उन्हें कराने योग्य समझते हैं न ये इन कर्मादानोंको करने वालोंको अनुमोदना करने योग्य ही मानते हैं। ज्ञानावरण आदि कर्म जिनके द्वारा जीव ग्रहण करते हैं उनका नाम कर्मादान हैं, अथवा कर्मों के ग्रहण करने में जीवको जो हेतुश्रुत होते हैं वे कर्मादान हैं। ' तंजहा' ये पन्द्रह कर्मादान इस प्रकारसे हैं- 'इंगालकम्मे १, वणकम्से २, साडीकम्मे ३, भाडीकम्मे ४, फोडीकम्मे , दंतवाणिज्जे ६, लक्खवाणिज्जे ७, केलवाणिज्जे ८, रसवाणिज्जे ९, विसवाणिज्जे १०, जंतपीलणकम्मे ११, निल्लंछणकम्मे १२, दवग्गिदावणया १३. सरदहतलायपरिलोलणया १४, अलईपोसणया १५,' अंगारकर्म १, वनकर्म २, शकटीकर्म ३, भाटीकर्म ४, स्फोटिकर्म ५, दन्तवाणिज्य ६, लाक्षावाणिज्य ७, केशवाणिज्य ८. रसवाणिज्य ९, विषवाणिज्य १०, यत्रपीडन ११, निर्ल छनकर्म १२. જ્ઞાનાવરણ આદિ કમેને જેના દ્વારા છ ગ્રહણ કરે છે તે કર્મોને કર્માદાન કહે છે અથવા 4 द्वारा भनि प्रा ४२वामा रे ॥२५३५ मन छ भने ४ान छे. 'तंजहा' ते १५ ४ाननीय प्रभारी छ- ' इंगालकम्मे ' (१) २५२ ४ (सुडातुं आय 'वणकम्मे' (२) वनभ' (नना आडे। पापीन ना पा२) · साडीकम्मे' (3) टीम (हार मा पानी पी) भाडीकम्मे ' (४) भाटी (i, घर वगैरे मनावी तमनi Hi ) फोडीकम्मे' (५) २३ टिम(वा, पाप वगैरे मोहावी घताना पं. वानु म), 'दंतवाणिज्जे ' (6) त पाहिल्य (s ria भान्निा पा२) 'लक्खवाणिज्जे ' (७) मन वेपार, 'केसवाणिज्जे' (८) उशना पा२ ' रसवाणिज्जे ' () २सवानिय (महि माहि २सन। पा२) विसवाणिज्जे ' (१०) विषना पा२, • जंतपीलणकम्मे' (११) यापीउन (धा ५ कोरे सावधानी 4) 'निल्लंछणेकम्मे' (१२) निछन (मसी ४२वायु, नयमानु परे ५) 'दवग्गिदावणया ' (१३) पान वातु बाय', 'सरदह Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ५ सू. ३- आजीविकसिद्धांत निरूपणम् ६५५ दवाग्निदापनता, १४ सरोहृदतडागपरिशोषणता, १५ असतीपोषणता एतेषामर्थः उपासक दशांगसूत्रस्य अगारधर्मसंजीविन्यां टीकायां विलोकनीयः, 'इच्चेते समोवासगा सुक्का सुकाभिजातीया भविया भवित्ता, काळमासे कालं किच्चा अनयरे देवो देवत्ताए उववत्तारो भवति' इत्येते एवंप्रकाराः उपर्युक्तरूपाः निर्ग्रन्थसत्काः श्रमणोपासका शुक्ला:- अभिन्नवृत्ताः अमत्सरिणः कृतज्ञाः सदारम्भिणो हितानुबन्धकाश्च, शुक्लाभिजात्याः शुक्लप्रधानाः सान्त्रिकस्वभावाः भविका भव्याः भूत्वा कालमासे काल कृत्वा अन्यतरेषु एकतमेषु देवलोकेषु देवतया देवत्वेन उपपत्तारो भवन्ति; देवत्वेनोत्पद्यन्ते इति भावः ॥ ३॥ देवलोक वक्तव्यता मूलम् - कइ विहाणं भंते ! देवलोगा पण्णत्ता ? गोयमा ! asant देवलगा पण्णत्ता; तंजहा - भवणवासि - वाणमंतरजोइस - वेमाणिया; सेवं भंते सेवं भंते ॥ सू० ४ ॥ दावाग्नि दापनता १३, सरोहदतडागपरिशोषणता १४, असतिपोषणता १५ । इन सबका अर्थ उपासकदशाङ्गसूत्रकी मेरी की हुई अगारधर्म संजीवनी टीका में लिखा गया है सो वहां से जानलेना चाहिये । इच्चेते समणोवासगा सुक्का सुक्काभिजातीया भविया भवित्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवंति ' इस प्रकार ये निर्ग्रन्थ संबंधी श्रमणोपासक अभिन्नवृत्तअमत्सरी, कृतज्ञ, सदाचारवाले और हितानुबंधक होते हैं, शुक्लप्रधान सात्त्विक स्वभाववाले होते हैं - अतः ये भव्य होकर काल करके किसी एक देवलोक में देवरूपसे उत्पन्न होते हैं || सू० ३ ॥ - 6 तलाय परिसोसणया ' (१४) सरोवर, - भने तणावना पाली उभाववानु अर्थ, 6 असई पोसणया ' (१५) असती पोषणुता ( ढोर, गुलाम साहिने उरी उमेशने વેચવાના ધંધા) આ બધા પટ્ટાને અ` ઉપાસક દશાંગસૂત્રની મારા દ્વરા લખવામાં આવેલી અગારધર્માંસ જીવની ટીકામાં સવિસ્તર આપેલા છે તે જિજ્ઞાસુએએ ત્યાંથી તે અય વાંચી લેવા. इच्च ते समणोवासगा सुक्का सुक्काभिजातीया भविया भवित्ता arora कालं किच्चा अम्नयरेसु देवलोएस देवत्ताए उववत्तारो भवंति ' मा प्रभा ते श्रम निर्यथना यास लिनवृत्त अभत्सरी (निरामिभानी), કૃતજ્ઞ, સદાચારી અને હિતાનુળ ધક હોય છે શુકલપ્રધાન (પવિત્રતા યુકત) સાત્ત્વિક સ્વભાવવાળા હાચ છે. તેથી તે ભવ્ય જીવા કાળના અવસર આવે કાળ કરીને કાર્ય એક દેવલાકમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. ! સૂ ૩ ॥ તે Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , ६५६ भगवतीमत्रे . छाया-कृतिविधाः खलु भदन्त ! देवलोकाः प्रज्ञप्ताः ! गौतम ! चतुविधा देवलोकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भवनवासि-चानव्यन्तर-ज्योतिषिकवैमानिका तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त इति ॥ ४॥ ____टीका-इतः पूर्व 'देवतया उपपत्तारो भवन्ति' इत्युक्ततया तदधिकारात् देवानेव भेदतः प्रतिपादयति-'कइविहाणं भंते ! देवलोगा पण्णत्ता १ गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधा. कियत्पकाराः खलु देवलोकाः प्रज्ञप्ताः ? देवलोकवक्तव्यता'कइविहाणं भंते ! देवलोगा पण्णता ?' इत्यादि । सूत्रार्थ - ( कइविहा णं भंते ! देवलोगा पण्णत्ता) हे भदन्त ! देवलोक कितने प्रकार के कहे गये हैं ? (गोयमा! चउन्विहा देवलोगा पण्णत्ता) हे गौतम ! देवलोक चार प्रकारके कहे गये हैं (तंजहा) जो इस प्रकार से हैं-(भवणवासिवाणमंतर-जोइस-वेमाणिया सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) भवनवासी वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, और वैमानिक.. हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह बिलकुल मत्य ही है- हे . भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह बिलकुल सत्य ही है। टीकार्थ :- इससे पहेले जो ऐसा गया है कि ये किसी एक देवलोक में देवरूपसे उत्पन्न हो जाते हैं- सो इसी संबंधको लेकर यहां सूत्रकारने देवों के भेदोंका कथन किया है-इसमें गौतमस्वामीने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि 'कइविहाणं भले! देवलोगो पणत्ता' हेवनानी तिव्यता'कइविहाणं भंते ! देवलोगा पण्णत्ता ? ' त्यासत्राथः - (काविहाणं भंते ! देवलोगा पण्णत्ता ! ) Ed! Raisit टमा २ ह्या छ? (गोयमा ! चउबिहा देवलोगा पण्णत्ता), गौतम! देवताना या२ र ४था छ (तंजहा) २ मा प्रभारी - (भवणवासी, वाणमंतर. जोइस, वेमाणिया.) (१) सपनवासी (२) वातव्यतर (3) ज्योतिष भने (४) मानि (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) महन्त । साथै मा વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્યજ છે. હે ભદન્ત ! આપની વાત સર્વથા સત્ય છે. ટીકાથ:- આગલા સત્રને અંતે એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “તેઓ કોઈ એક દેવલેકમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે', આ સબ ધને અનુલક્ષીને અહીં દેના ભેદોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને पूछे छे । 'कुइविहाणं भंते ! देवळोगा पण्णचा ?' महdi Rais seal Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका. श.८ उ.५ सू. ४ देवलोकनिरूपणम् ६५७ भगवानाह-'गोयमा ! चउबिहा देवलोगा पण्णत्ता' हे गौतम ! चतुर्विधाः खलु देवलोकाः प्रज्ञप्ताः उक्ताः, तानेवाह-'तंजहा-भवणवासि-वाणमंतर-जोइसवेमाणिया' तद्यथा-भवनवासि-वानव्यन्तर-ज्योतिपिक-चमानिकाः, नत्र असुरकुमोरादयो दश भवनवासिनो देवाः यक्षगक्षसादयो दानव्यन्तरा देवाः, चन्द्रमर्यादयः पञ्चज्योतिपिका देवाः, सौधर्मशानादयो द्वादश वैमानिकाः देवा स्तत्तल्लोकवासित्वात् तत्तत्पदेन व्यवहियन्ते । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वन्नाह-'सेवं भते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुत्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेत्याशयः ॥ ० ४ ।। इति श्री-विश्वविख्यात-जगहल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापालित-ललित. कलापालापक-प्रविशुद्ध-गद्यपद्यनैकग्रंथनिर्मापक-बादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि- जैनाचार्य-जैन धर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां - .. "श्रीभगवतीमत्ररय" "प्रमेयचन्द्रिका"ऽऽख्यायां व्याख्यायां अष्टमशतकस्य पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ॥८-५॥ हे भदन्त ! देवलोक कितने प्रकारके कहे गये हैं ? उत्तर में प्रक्षु कहते हैं। गोयमा' हे गौतम ! 'चउन्विहा देवलोगा पण्णत्ता' देवलोक चार प्रकारके कहे गये हैं। ' तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं'भवणवासि-वाणमंतर-जोइसिया वेमाणिया' भवनवासी, वालव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक इनमें असुरकुमार आदि १० दस प्रकारके भवनवासी देव होते है । यक्ष राक्षस आदि आठ ८ प्रकारके व्यन्तर देव होते हैं। चन्द्र सूर्य आदि पांच प्रकारके ज्योतिषिक देव होते हैं और सौधर्म ईशान आदि बारह प्रकारके वैमानिक देव होते हैं। प्रारना है? उत्तर- 'चउबिहा देवलोगा पण्णता- जहा ? 3 गौतम । वसना न्या२ ४१२॥ छ a । नीय प्रमाणे थे- 'भवणवामि-वाणमंतरजोइसिया-वमाणिया' (१) सपनवासी, (२) वान०यन्त२, (3) ज्योतिषि मन (४) વૌમાનિક અસુરકુમાર આદિ દસ પ્રકારના ભવનવાસી ટેવ હોય છે. યક્ષ, રાક્ષસ આદિ આઠ પ્રકારના વાનવ્યન્તર દેવું હોય છે ચન્દ્ર, સૂર્ય, આદિ પાંચ પ્રકારના જયોતિષિક દે હોય છે અને સૌધર્મ, ઇશાન આદિ બાર પ્રકારના વૈમાનિક દેવ હોય છે. અહીં Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५८ भगवतीमत्रे यहां जो सौधर्म ईशान आदिको वैमानिक देव कहा है वह उन २ देवलोकों में निवासी होने के कारण कहा गया है। अर्थात् सौधर्म देवलोक में निवास करनेवाले देवको सौधर्म और ईशान देवलोक में निवास करनेवाले देवको ईशान ऐसा कहा है। अब अन्त में गौतम भगवान् के वाक्यको स्वीकार करते हुए कहते हैं कि 'सेवं भंते ! सेवं संते त्ति'-हे भदन्त ! आपके द्वारा जो कहा गया है वह सय सत्य ही है यह सब सत्य ही है । इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू० ४ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवती' सूत्रकी प्रमेयचद्रिका व्याल्याके आठवें शतकका पंचम उद्देशक समाप्त ८-५ જે સૌધર્મ ઈશાન આદિને વૈમાનિક દેવે કહ્યાં છે, તે સ્થન તે દેવલેમાં વસનારા દેવેની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. એટલે કે ઈશાન દેવલોકમાં વસનારા દેવા માટે “ઇશાન” અને સૌધર્મ દેવલેક નિવાસી દેવે માટે “સૌધર્મ' પદને પ્રયોગ થયો છે. ગૌતમ स्वामी लगवानना क्यामा श्रद्धा ०यत ४२ai छ. 'सेवं सते ! सेवं भंते ! त्ति' मन्त! माघे मा विषयानुरे प्रतिपादन ध्यु छ त ययाय छे. मा પ્રમાણે કહીને વ | નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને બેસી ગયા જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આઠમા શતકને પાંચમો ઉદ્દેશક સમાપ્ત. જે ૮-૫ છે Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अथ षष्ठोदेशकः प्रारभ्यते । अष्टम शतकस्य षष्ठो देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । संयतश्रमणानां निर्दोषाहारादिकं पतिलाभयतः श्रावकस्य किं फल भवति ! एकान्तेन निर्जरा भवति, उद्भिन्न मालोहरादि दोपयुक्तमाहारादिकं प्रतिलाभयतः किं फल भवति ? अत्यधिका निर्जरा किश्चित् पापकर्मवन्धश्च भवति, असंयतानाम् आहारादिकं प्रतिलाभयतः किं फलं भवति ? एकान्तेन पापकर्म भवति, निर्ग्रन्थस्य पिण्डद्वयग्रहणार्थमुपनिमन्त्रणम्, एवं त्रि चतुः पञ्च पट् सप्ताष्ट नव दश पिण्डानां ग्रहणार्थमुपनिमन्त्रणम्, पात्रद्वयग्रहणार्थ मुपनिमन्त्रणाम् यावत् दश पात्रग्रहणार्थमुपनिमन्त्रणम् आराधकविराधकवक्तव्यता प्रश्नः,-येषां सविधे आलोचना आठवे शतक का छठा उद्देशक अष्टम शतकके इस छठे उद्देशेका विषय विवरण संक्षेपसे इस प्रकार है- संयत श्रमणोंके लिये निर्दोष आहार आदि देनेवाले श्रावकको क्या फल प्राप्त होता है ? यह प्रश्न, एकान्तसे निर्जरा होनेरूप फल प्राप्त होता है, यह उत्तर ! उब्भिनमालोपहत आदि दोषयक्त आहार आदि देनेवाले श्रावकको कया फल प्राप्त होता है ? यह प्रश्न निर्जरा तो अत्यधिक होती है, तथो पापकर्मका बंध थोडा सा होता है यह उत्तर । असंयत आदिके लिये है । आहार आदि देनेवाले श्रावकको क्या कल प्राप्त होता है यह प्रश्न, एकान्तसे पापकर्मका बंध होता है- उत्तर । निग्रन्थ के लिये दो पिण्ड ग्रहण करने निमित्त आमंत्रण करना. इसी प्रकार से तीन, चार, पाँच, छह, सात, आठ, नौ, दश इन पिण्डोंको ग्रहण करने निमित्त उपनिमंत्रण करना. दो पात्रोंको ग्रहण करने निमित्त उपनिमंत्रण આઠમા શતકને છઠે ઉદ્દેશક- આઠમાં શતકનાં છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તેને સંક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે- પ્રશ્ન- “સંત શ્રમને નિર્દોષ આહારાદિ વહેરાવનારા શ્રાવકને ક્યા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે ?” ઉત્તર- “સ પૂર્ણતઃનિર્જરા થવા રૂ૫ ફળ મળે છે.” પ્રશ્ન :- “તેમને અપ્રાસ્ક, અષણ-દોષયુકત આહાર આદિ દેનાર શ્રાવકને કયા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે?' ઉત્તર– “તેમને વધારે પ્રમાણમાં નિર્જરા અને અ૫ પ્રમાણમાં કર્મનો બંધ થાય છે. પ્રશ્ન – “અસંયત આદિને આહારાદિ દેનારને કયા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે?' ઉત્તર :- “સ પૂર્ણતઃ પાપકમને બંધ થાય છે ? નિર્ચ થાને બે પિંડ ગ્રહણ કરવા માટે આમ ત્રણે, એજ પ્રમાણે ત્રણ, ચાર, પાચ, છ, સાત, આઠ, નવ અને દસ પિંડ ગ્રહણ કરવા માટેના આમરાણુનું કથન બે પાત્ર ગ્રહણ કરવા માટેનું ઉપનિમંત્રણ તથા ૧૦ પર્યન્તના પાત્ર ગ્રહણ કરવા માટેના ઉપનિમ ગણનું કથન. આરાધક વિરાધકની Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे कर्तव्या भवेत् ते स्थविराश्चेत् मूकाः स्युः, आलोचना कर्ता निम्रन्थो वा मकः स्यात, ततः पश्चात् स्थचिरा वा कालं कुर्युः, निर्ग्रन्थो वा काल कुर्यात, संप्राप्शनिग्रंन्यस्य चत्वार आलापकाः, निहारमूर्मि विहारभूमि वा प्रव्रजतो निर्ग्रन्थस्य, ग्रामानुग्राम विहरतो निम्रन्थस्य वक्तव्यता प्ररूपणम् आराधिका निर्गन्धी, तम्या आराधरूत्वकारणप्रदर्शनञ्च, ज्वलतो दीपकस्य दीपयष्टयादि समुदायस्य मध्ये किं ज्वलति, ज्यातिचलति ज्वलतो गृहस्य तृणकाष्ठादि समदायस्य मध्ये किं ज्वलति ? ज्योतिज्वलति, परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य · जीवम्य कायव्यापारक्रिया, नैरयिकम्य कायक्रिया, अमुरकुमाराणां कायक्रिया, एक करला. यावत् १० पात्रोंको ग्रहण करने --निमित्त उपनिमंत्रण करना. ये लय कथल आराधक विराधककी वक्तव्यता विषयक प्रश्न. जिनके पास में आलोचना करनी है वे स्थविर यदि मूक हो जाते हैं अथवा आलोचन कर्ता निर्म थ मूक हो जाता है- और इसके पश्चात् यदि स्थविर कालगत हो जाते हैं, या निग्रंथ कालगत हो जाता है तो उस स्थविरके पास संप्राप्त (पंहुचे हुए) निर्ग्रन्थके चार आलापक होते हैं। निहार भूमि या विहार भूमिको जाते हुए निर्ग्रन्यकी और ग्रामानुग्राम विहरते हुए निर्ग्रन्थकी वक्तव्यताका निरूपण निर्ग्रन्थी में आराधकता का कथन, आराधकता होने में कारणताका प्रदर्शन. जलते हुए दीपकता दोपयष्टि आदि समुदायके बीच में क्या जलता है ? प्रश्न ज्योति जलति है उत्तर । जलते हुए गृहका तण काष्ट आदि समुदायके बीच में क्या जलता है? प्रश्न ज्योति जलती है उत्तर । परकीय औदारिक शरीरको आश्रित करके जीवके कायव्यापार क्रियो होती है। नैरयिक जीवके कायक्रिया होती है। असुर कुमारोंके વકતવ્યતા વિષયક પ્રશ્ન– “જેમની પાસે આચના કરવાની હોય તે સ્થવિર જે મૂક (મેગા) થઈ જાય, અથવા આલેચના કરનાર નિગ્રંથ મૂક થઈ જાય, જેની પાસે આલેચના કરવાની હોય તે સ્થવિર કાળધર્મ પામી જાય, અથવા આલેચના કરનાર શ્રમણ કાળધર્મ પામી જાય તો તેને આરાધક ગણાય કે વિરાધક, એવાં ચાર આલાપક નીહારભૂમિ કે વિહારભૂમિ તરફ જતાં નિર્ચન્દી અને ગ્રામાનુગ્રામ વિહરતા નિગ્રંથની વક્તવ્યતાનું નિરૂપણ નિર્ચ થિની આરાધતાનું કથન અને તેના કારણનું પ્રદર્શન. બળતા દીપકમાં દીપક, વાટ; તેલ આદિ સમૃદયમાંથી શું બળે છે? ઉત્તર- “જોતિ બળે છે” પકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને જીવની કાયવ્યાપાર કિયા થાય છે. નારક જીવમાં કાયક્રિયા થાય છે. અસુરકુમારેમાં કાયક્રિયા થાય છે. એક જીવમાં પરકીય ઓદરિક Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६.६१ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ६ सु. १ निर्यथमविलाभ फलनिरूपणम् जीवस्य परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कायक्रिया, नैरयिकजीवानाम् एकपरकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कायक्रिया, नैरयिकादीनां कायक्रिया, जीवनाम् औदारिकशरीराण्याश्रित्य कायक्रिया नैरयिकाणां कायक्रिया, जीवस्य वैक्रियशरीरमाश्रित्य कार्यक्रिया,, नैरयिकस्य वैक्रियशरीरमाश्रित्य कायाक्रिया, मनुष्यस्य समुच्चयजी क्रिया, वैमानिकानां कार्मणशरीरमाश्रित्य क्रिया वक्तव्यताच '. श्रमणोपासक वक्तव्यत्ता । मूलम् - समणोवासगस्त णं भंते! तहारूवं सणणंवा माहणंवा फासुएसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलामास किं कज्जइ ? गोयमा ! एगंतसो निज्जरा कज्जइ, नत्थि य से पावे कम्मे कज्जइ, समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा अफासुएणं अणेसणिज्जेणं असणपाणजाव पडिला भेमाणस्स किं कज्जइ ? गोयमा ! कायक्रिया होती है । एक जीवके परकीय औदारिक शरीरको आश्रित करके कायक्रिया होती है । नैरयिक जीवोंके एक परकीय औदारिक शरीरको आश्रित करके कायक्रिया होती है । नैरयिक आदि जीवोंके काक्रिया होती है । जीवोंके औदारिक शरीरों को आश्रित करके कायक्रिया होती है । नारकों के कायक्रिया होती है । एक जीवके वैकिय शरीरको आश्रित करके कायक्रिया होती है । मनुष्य के सामान्य जीवकी तरह क्रिया होती है । वैमानिकोंके कार्मण शरीरको आश्रित करके क्रिया होती है - इस प्रकारसे क्रिया के विषय में वक्तव्यताका प्रतिपादन | ઝૂરીરને આશ્રિત કરીને કાયક્રિયા થાય છે નારક જીવામાં એક પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાચક્રિયા થાય છે. નૈયિક આદિ જીવામાં કાયક્રિયા થાય છે. જીવામાં ઔદારિક શરીરાને આશ્રિત કરીને કાચક્રિયા થાય છે. નારીમા કાચક્રિયા થાય છે. એક જીવમાં વૈકિય શરીરને આશ્રિત કાયક્રિયા થાય છે. મનુષ્યમાં સામાન્ય જીવની જેમ રાજયિા થાય છે. વૈમાનિકા મા કાર્માંણુશરીરને આશ્રિત કરીને ક્રિયા થાય છે. આ પ્રમાણે ક્રિયા વિષેના વક્તવ્યનુ પ્રતિપાદન. Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ६६२ बहुतरिया से निज्जरा कज्जइ, अप्पतराए से पावे कम्मे कज्जइ, समणोवासगस्स णं भंते! तहारूवं असंजयअविश्यपडिहयपच्चक्खायपावकम्मं फासुएणवा अफासु एणवा एसणिजेणवा, अणेसणिज्जेणवा, असणपाण असणपाण जाव किं कज्जइ ? गोयमा ! एगंतसो से पावे कम्मे कज्जइ, नत्थि से काइ निजरा कज्जइ ॥ सू. १ ॥ 1 छाया :- श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त । तथारूपं श्रमणं वा ब्राह्मणं वा प्राकएषणीयेन अशनपानखादिमस्वादिमेन प्रतिलाभयतः किं क्रियते ? गौतम ! एकान्ततो निर्जरा क्रियते, नास्ति च तस्य पापं कर्म क्रियते, श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त । तथारूपं श्रमणं वा ब्राह्मणं वा अमासुकेन श्रमणोपासक वक्तव्यता श्रमणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा ' इत्यादि सूत्रार्थ :- (समणोवासगस्स भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा फासुएसणिज्जेण असणपाणखाइमसाइमेणं पडिला भेमाणस्स किंकज्जइ ) हे भदन्त ! तथारूपवाले श्रमण या माहनके लिये प्रासुक एषणीय अशन, पान, खादिम तथा स्वादिम आहार देनेवाले श्रमणोपोसकको क्या फल प्राप्त होता है ? (गोयमा ! एगंतसो निज्जरा कज्जइ) हे गौतम ! उस श्रमणोपासक श्रावकको एकान्त निर्जरा होनेरूप फल प्राप्त होता है । ( नत्थि से पावे कम्मे कज्जइ) पापकर्म उसे नहीं लगता है । ( समणोवासगस्स णं भंते! तहारूवं समणं वा શ્રમણોપાસક વકતવ્યતા 'समणीवासगस्स णं भंते ! तहारूत्रं समणं वा ( 'छत्याहि 2 सूत्रार्थ :- ( समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा फासुएसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिला भेमाणस्स किं कज्जइ 2 ) डेलहन्त ! तथा३य श्रमायु है भाईनने प्रासुर, शेषलीय, अशन, पान, मद्य मने સ્વાદરૂપ ચાર પ્રકારના આહાર વહેરાવનાર શ્રમણે પાસકને કયા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે? ( गोयमा ! ) हे गौतम । ( एगंतसो निज्जरो कज्जइ) ते श्रमास श्रावने भेान्ततः (सर्वथा) निर्भरा थवा ३५ इणनी प्राप्ति थाय छे. ( नत्थि य से पावे Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टी. श.८ उ.६ सू.१ निम्र थपतिलाभफलनिरूपणम् ६६.३ अनेषणीयेन अशनपान यावत् पतिलाभयतः किं क्रियते ? गौतम ! बहुतरिकातस्य निर्जरा क्रियते, अल्पतरकं तत् पापं कर्म क्रियते, श्रमणोपासकस्य खलु भदन्त ! तथारूपम् असंयताविरतप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा पासुकेन वा अप्रासुकेन वा, एषणीयेन वा, अनेषणीयेन वा, अशनपान यावत् किं क्रियते ? गौतम ! एकान्ततः तत्पापं कर्म क्रियते, नास्ति ततः काऽपि निर्जरा क्रियते ॥मू. ९।। माहणं वा अफासुएणं अणेसणिज्जेणं असणपाणजाव पडिलाभेमाणस्स किं कजइ) हे भदन्त ! तथारूपवाले श्रमण वा माहमके लिये अप्रासुक अनेषणीय अशन, पान, खादिम तथा स्वादिम आहार देनेवाले श्रमणोपासकको क्या फल प्राप्त होता है ? ( गोयमा । बहु तरिया से निजरा कज्जह, अप्पतरासे पावेकम्मे कजइ) हे गौतम ! ऐसे श्रमणोपासक श्रावकके कर्मों की निर्जरा अधिक होती है तथा बहुत कम पापकर्मका बंध होता है। (समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं असंजय अविरयपडिहयपञ्चक्खायपावे कम्मे फासुएण वा अफासुएण वा एसणिज्जेण वा अणेसणिज्जेण वा असणपाण जाव किं वजह ) हे भदन्त ! तथा प्रकारके विरतिरहित अप्रनिहत और अप्रत्याख्यात पापकर्मवाले असंयतके लिये प्रासुक अथवा अप्रासुक, एषणीय तथा अनेषणीय अशन, पान, खादिम तथा स्वादिम आहार देनेवाले श्रावकको क्या फल प्राप्त होता है ? (गोयमा ! एगंतसो से कम्मे कज्जइ) तेने पाप गर्नु नथी. (समणोवासगस्सणे भंते ! तहारूव समणं वा माहणं वा अफामुएणं अणेसणिज्जेणं असणपाण जाव पडिलाभेमाणस्स किं कजइ ?) है HE-d! तथा३५ श्रम भाउनने मप्रासु मने अनेषीय सशन, પાન આદિ ચાર પ્રકારના આહાર વહેરાવનાર શ્રમ પાસકને કયા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે? (गोयमा! बहुतरिया से निज्जरा कन्जड, अप्पतरा से पावेकम्मे कजह ) હે ગૌતમ ! એ શ્રમણે પાસક શ્રાવક અધિક પ્રમાણમાં કર્મોની નિર્જરા કરે છે અને म६५ प्रभाशुभां पायम ४२ (समणोवासगस्स गं भंते ! तहारूवं असंजय अविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्म फामुएणवा अफामुएणवा एसणिज्जेण वा अणेसणिज्जेण वा असण पाण जाव किं कज्जइ ?) RHEd! तथा३५ वितिરહિત, અપ્રતિહત અને અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળા અસંયતને પ્રાસક કે અપ્રાસુક, એષય કે અનેષણય અસન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ ચાર પ્રકારના આહાર દેનાર श्रावने या ३॥नी प्राप्ति याय छ: (गोयमा ! एगंतसो से पावे कम्मे कज्जइ, Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६४ भगवतीसूत्रे पञ्चमोद्देशके श्रमणोपासकस्य प्ररूपणं कृतम्, अथ षष्ठोद्देशकेऽपि श्रमणोपासकमेव विशेषरूपेण प्ररूपयितुमाह- 'समणोवासगस्स णं भंते !' इत्यादि । टीका-'समणोबासगस्स णं भंते ! तहाख्वं समणं वा, माहणं वा, फासुएसणिज्जे णं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलामेमाणरस किं कज्जइ ? गौतमः पृच्छति-- हे भदन्त ? श्रमणोपासकस्य खलु तथारूपं-तथा तत्प्रकारं एवं स्वभावो नेपथ्यं = धृतचौलपट्टकरजोहरणयतनाथैवद्धसदोरकमुखबस्त्रिकमुखरूपं यस्य स तथाभूतः, तं तथा श्रमणं वा, माहन इति उपदेशक माहनं बा, मासुकैपणीयेन तत्र-प्रासुकम् अचित्तम्, एषणीयम् आधाकर्मादि दोपरहितं नेन, अशनपानखादिमस्वाद्रिमेन प्रतिलाभयतः सत्कुर्वतः किं क्रियते ? पावे कम्मे कन्जइ, नथि से काइ निज्जरा कज्जइ ) हे गौतम ! एसे श्रावकके एकान्ततः पापकर्मका बंध होता है- निर्जरा थोडीसी भी नहीं होती है। टीकार्थ :- पांचवें उद्देशक में श्रमणोपासककी प्ररूपणाकी गई है। अब सूत्रकार इस छठे उद्देशक में भी उसी अमणोपासक श्रावक की विशेषल्पसे प्ररूपणा कर रहे हैं- इस में गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है 'समणोवालगस्स णं भंते ! तहारूवं सलणं वा माहणं वा फासुएलणिज्जेणं असणणाणखाइमसाइमेणं पडिलामेमाणरल किं कजइ तत्प्रकार रूप स्वभाववाले - चोलपट्टकवाले रजोहरणवाले यतनार्थ बद्धलदार कमुखवस्त्रिकावाले-श्रमण के लिये तथा'मत मारो-इस प्रकारका उपदेश देनेवाले साहनके लिये प्रामुकअचित्त, एषणीय-आधाकर्म आदि दोपसे रहित अशन, पान, खादिम और स्वादिम इन चार प्रकार के आहार देनेवाले अर्थात्-इस चार नथि से काइ निज्जरा कज्जइ) 8 गौतम! अव श्राप सन्तत: [सथा]. પાપકર્મને બધ કરે છે બિલકુલ નિર્જ કરતા નથી. ટીકીથ :- પાંચમાં ઉદ્દેશર્કમાં શ્રમણોપાસકની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે હવે સૂત્રકાર આ છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં પણ શ્રમણોપાસક શ્રાવકની વિશેષ પ્રરૂપણ કરે છે– ગૌતમ स्वामी महावीर प्रभुने मेवो प्रश्न पूछे छे - 'समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा फामएसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलामेमाणस्स किं कजइ ?' तया ३५ [ यासपर्ट, २००२ए, भने स२४४७पत्तिवाणा ] श्रमाने તથા માહનને [ મા હણે મા હણે એવો ઉપદેશ દેનારા ] પ્રાસુક [અચિત્તો,-એષણીય [ આધાકર્મ આદિ દેષથી રહિત અશન; પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદરૂપ ચાર પ્રકારના આહાર વહોરાવનાર શ્રાવકને કયું ફળ મળે છે ? Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.६ मू.१ निग्रंन्यतिलामफलनिरूपणम् ६६५ कि फलं भवति, ? भगवानाह 'गोयमा ! -एगंतसो निज्जरा कज्जड ' हे गौतम ? उपर्युक्तस्य तस्य श्रमणोपासकस्य एकान्ततः सर्वथा निर्जरा क्रियते भवति, 'नत्थि य से पावे कम्मे कज्जइ' नास्ति चैतत् तस्य पापं कर्म क्रियते भवति. अप्रामुकदान इवेत्याशयः, गौतमः पृच्छति- 'समणोबासगस्स णं भंते ! तहाख्वं समणं वा, माहणंवा अफामुएणं धणेसणिज्जेणं असणपाण नाव पडिलाभेमाणस्स किं कज्जड ? हे भदन्त ! श्रमणोपासकस्य खलु तथारूपम् उत्तमं श्रमणं वा, माहनं बा, अपामुकेन मालोहड छंडियलिप्तादि दोपयुक्तेन न तु सचित्तेन, अनेपणीयेन-सदोषेण, अशन-पान यावत् खादिमस्वादिमेन प्रतिलाभयतः प्रतिलाम विदधतः किं क्रियते ? किं फल .भवति, लगति ? भगवानाह 'गोयमा ! बहुतरिया से निज्जरा कज्जइ' हे गौतम ! पतिलाभयतः प्रकारके आहार देनेवाले-श्रावकका क्या फल प्राप्त होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! "एगंतसो निचरा कजई' उस ऐसे श्रमणोपासकके एकान्ततः सर्वथो' निर्जरा होती है। 'नथि य से पावे कम्मे कजई' पापकर्म उसे नहीं लगता है। क्योंकि ऐसा दान निर्दोष है। अब गौतम प्रभुसे पूछते हैं-'समावालगस्त णं भंते ! तहारूचं समणं वा, माहणं वा अफासुएणं अणेसणिज्जेणं असणपाणजाव पडिलामेमाणस्त किं कजइ' हे भदन्त ! श्रमणोपासक श्रावक तथारूप-उत्तम श्रमणके लिये या माहनके लिये छद्धिय लिप्तादि दोषयुक्त आशनपान खादिम स्वादिस आहारले सत्कृत करता है तो उसे क्या फल होता है ? उत्तरमे पञ्च कहते हैं 'गोयमा ! बहुतरिया से निजरा कज्जइ' चारों प्रकार के । तर.- 'गोयमा' गौतम ! 'एगंतसो निजरा जइमेवा श्रमपास श्राव: मन्तत:- [सपूत:] नि। ४२ . 'नस्थि य से पावे कम्मे कज्जइ ' तेने पा५४म aun नथी, भर मे धान निषि साय छ वे गौतम स्वामी महावीर प्रसुने यो प्रश्न पूछे छ । 'समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा, माहणं वा अफामुएणं अणेसणिज्जेणं असणपाण जाच पडिलामेमाणस्स, कि कज्जइ ?' Bard! तया३स-उत्तम श्रम अथवा માનને માલેહ છઠ્ઠિય લિપ્તાદિ દેાષ યુક્ત અપ્રારુક અને વણીય, અાન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાઘ, એ ચાર પ્રકારના અહિાર વહેરાવનાર શ્રાવણ પાસક શ્રાવકને કયા ફળની आत याय छे ? - '. महावीर प्रभु छ- 'गोयमा' बहुतरिया से निज्जरा, कज्जइ। Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... भगवतामा ६६६ ..... . ...... भगत खलु श्रमणोपासकस्य पापकर्मापेक्षया बहुतरिका 'से' तस्य निर्जरा क्रियते, भवति ? ' अप्पतरायसे पावे कम्मे कज्जइ' हे गौतम ! तस्य अप्रामुकेन अनेषणीयेन अशनादिना पतिलाभयतः श्रमणोपासकय निर्जरापेक्षयाऽल्पम् अल्पतरकं पापं कम क्रियते, भवति, __ अयमाशय :- ग्लानाद्यवस्थायां गुणशालिने पात्राय अप्रामुकादि द्रव्यदाने चारित्रकायोपष्टम्भो जीवघातो व्यवहारतस्तच्चारित्रवाधाच भवन्ति, ततश्च चारित्रकायोपष्टम्भात् निर्जरा जीवघातादेश्च पापकर्म भवति, तत्रच स्वहेतुसामर्थ्यात् पापापेक्षया बहुतरा निर्जरा, निर्जरापेक्षया चाल्पतरं पापं भवति । अत्रेयं विचारणा सूत्रस्य प्रथमांशे तथारूपश्रमणाय प्रासुकाहारं ददतः श्रावकस्य पापं न भवति किन्तु महतीकर्मनिर्जरा भवतीति भगवता आहारसे श्रमण अथवा माइनको देनेवाले श्रमणोपासकके पापकर्म की अपेक्षा बहुत अधिक निर्जरा होती है । तथा 'अप्पतराए से पावे कल्ये कन्जह पापकर्म निर्जराकी अपेक्षा उसे अल्प लगता है। तात्पर्य कहनेका यह है-ग्लान आदि अवस्थामें गुणशाली पात्रके लिये अमासुक-मालोहड छड्डियलिप्तादि दोषयुक्त द्रव्यके दान करने पर पात्रके चारित्रकायकी वृद्धि होती है या उसका स्थिरीकरण होता है इससे निर्जरा होती है। परंतु अमासुक द्रव्यके दानसे व्यवहारमे जीवघात होता है इसलिये चारित्रमें बाधा आती है अतः पापकर्म का वंध होता है। इस कारण अपने हेतुओं के सामर्थ्य से पापकी अपेक्षा बहुतर निर्जरा होती है और निर्जराकी अपेक्षा अल्पतर पाप होता है। इस सूत्रले प्रथम अंशमें तथारूपके श्रमणको मोसुक आहार देनेवाले श्रावकको पाप नहीं होता है किन्तु एकान्त कर्मહે ગૌતમ! ઉત્તમ શ્રમણ અથવા માનને તે પ્રકારનો આહાર પહેરાવનાર શ્રાવક જેટલા पा५४मन म मन छे. तनाथ मधिनि। ४२ छे. तया 'अप्पतराए से पावे कम्मे कज्जइ' त नि २१ ४२तां पाप साधु लागे छे. या प्रयननु तात्५ छ કે ગ્લાન આદિ અવસ્થામાં ગુણશાલી પાત્રને અપ્રાસુક [માહડ છફિલિપ્તાદિ દેષયુક્ત] દ્રવ્યનું દાન કરવાથી પાગના ચારિત્રકાની વૃદ્ધિ થાય છે અથવા સ્થિરીકરણ થાય છે. તેથી નિર્જરા થાય છે. પણ અમાસુક દ્રવ્યના દાનથી જીવઘાત થાય છે તેથી ચારિત્રમાં બાધા આવે છે અને દનકર્તા પાપકર્મને બંધ કરે છે. આ કારણે તેના હેતુઓના સામર્થ્યથી પાપ કરતાં નિર્જસ અધિક થાય છે અને નિર્જર કરતાં પાપઓછું થાય છે. આ સૂત્રના પહેલા ભાગમાં તીર્થકર ભગવાને એવું પ્રતિપાદન કર્યું છે કે તયારૂપ શ્રમણને પ્રાસુક આહાર Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी. श. ८ उ. ६ व. १ नियंन्यमतिळाभफलनिरूपणम् ६६७ तीर्थ करेण प्रतिपादितम्, सूत्रस्य द्वितीयांशे तथारूपश्रमणाय अमानुकमाहारं ददतः स्वल्पं पापं बहुकर्मनिर्जरा भवतीत्यपि कथितम् - तत्र मासुकत्वं दोषरहितसचित्तभिन्नत्वम् अप्रा सुकत्वम् दोपसहित अचिचभिन्नत्वम् अतएव मालावतारित तत्काललिप्त भूमि स्थित संघटादिदोषयुक्तमशनादिकं न तु आधाकर्मिकौशिकमुद्गमादिदोपसहितं ददतेः पुरुषस्य स्वल्प पापं महानिर्जरा भवतीति प्रतिपादितम् । अचित्तमात्रस्य प्राशुकत्वकथने तत्काल लिप्तभूम्यादि स्थित संघटा दिदोषयुक्त पुरुषादिद्दत्तानपानादेः प्रतिषेधो न स्यात् तस्य स्वरूपतः अचित्तत्वात् । तृतीयांशे - तथारूपासंयताये अविरताय अप्रतिहत प्रत्याख्यातपापकर्मकाय हिंसकाय प्राणातिपातमृषावादाद्यपदेशकाय अशनादिकं ददतः पुरुषस्य चैकान्तं पापं भवति । नतु कर्मनिर्जरेति । गौतम : पृच्छति - समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं असंजयअविश्यपडियपच्चक्खाय निर्जरा होती है ऐसा भगवान तीर्थकरने कहा है तथा कारणवश अमाक आहार देनेवाले श्रावकको अल्पपाप और अधिक कर्मनिर्जरा होती है एसा इसी सूत्र के द्वितीय अंशसे कहा है । उसमें मास्क शब्दका अर्थ है दोषरहित सचितभिम्न और अमासुक शब्दका अर्थ है दोषसहित अचित्तभिन्न अतएव माला से उतारा ख़ुदा तत्काललित भूमिस्थित संघट्टादिदोषयुक्त पुरुषसे दिया हुआ अचित्तभक्तपान देने में साधुको पाप होता है ऐसा शास्त्रमें कहा गया है अचित्तमात्रको मासु यदि कहें तब लिप्तभूमिस्थित संघट्टादि दोषयुक्त पुरुषले दिया हुआ अन्नपानका निराकरण नहीं होगा. क्योंकि मालाद्यवतारित भक्तपान यों तो अचित्त है ही । अब गौतनस्वामी प्रभुसे पूछते પાણી વહેારાવનાર શ્રાવકને પાપ લાગતું નથી પણ તેના કર્મની એકાન્તતઃ નિરાજ થાય છે અને આ સૂત્રના ખીજા ભાગમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે શ્રમણેાને કારજીવા અપ્રાસુક આાહાર દેનાર શ્રાવકને અલ્પ પ્રમાણમાં પાપ લાગે છે અને તેના કર્મોની અધિક પ્રમાણુમાં નિરા થાય છે તેમાં પ્રાસુક એટલે દોષરહિત, ચિત્તભિન્ન અને અપ્રાસુક એટલે દેાયુકત અચિત્તભિન્ન, એવા અથ સમજવા તેથી કાળ ઉપરથી ઉતારેલા તત્કાલલિપ્ત ભૂમિસ્થિત સંઘટ્ટાાિષયુકત પુરુષ દ્વારા અપાયેલા અચિત્ત આહાર પાણી દેવાથી સાધુને પાપ લાગે છે એવું શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. અચિત્તને જ જો પ્રાચુક કહેવામાં આવે તે લિપ્તભૂમિસ્થિત તથા સ ઘટ્ટાર્દોિષ યુક્ત પુરુષ વડે અપાયેલા આહાર પાણીનું નિરાકરણ થશે નહીં, કારણુă માલા-વતારિત ભકત પાન [આહાર પાણી ] આમ તે અચિત્ત જ હાય છે. f - ' Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'भगवंतीसूत्रे.. ६६८ पाचकम्मं फानुएणवा, अफानुएर्णवा, एसणिज्जेणवां, अणेसणिज्जेणचा असणपाणजाव कि कज्जइ ? " हे भदन्त ! श्रमणोपासकस्य खल्ल तथारूपं सर्वश्रेष्ठम् असंयताविरतमहित प्रत्याख्यातपापकर्मणाम् हिंमापदेशकंच अगुणवन्तं पापविशेषम् प्रासुकेन अचित्तेन वा, अप्रासुवेन सचित्तेन एषणीयेन निर्दोषेणवा अनेषणीयेन वा सदोषेण वा, अशनप नयावत् खादिमस्वादिमेन प्रतिलाभयतः किं क्रियते ? भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! एगंतसो से पावे कसे कज्जड, नत्थि से काइ निज्जरा कज्जड ' हे गौतम ! अगुणन्तं पात्र विशेष प्रासुकामास केन एपणीयानेपणीयेन च अशनादिना प्रतिलाभयतः श्रमणोपासकस्य एकान्ततः एकान्तेन तत् पापं कर्म क्रियते भवति, नास्ति सा कापि काचिदपि निर्जरा क्रियते, भवति, एवञ्च मासुका मासुकादेर्दानस्य पापकर्मफलत्वं निर्जराया A - समणावा सगरसणं भंते ! तहारूवं असंजयं अविश्यपडिय पच्चक्रखाय पावकम्मं फासुएण वा अफासुएण वा एसणिज्जेण वा अणेस णिज्जेण वा असणपाण जाव किं कज्जइ' हे भदन्त ! श्रमणोपासक श्रावकको जो कि तथाप्रकारके विरति रहित अप्रतिहत और अप्रत्याख्यात पापकर्मवाले असंयतके लिये- साधु गुण वर्जित के लिये मासुकं अथवा अप्रासुक, एषणीय तथा अनेषणीय अशन, पान, खादिम और स्वादिम वस्तुओंको आहार में देता है तोक्या फल माल होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयना' हे गौतम! 'एगंतसो से पावे कम्से कज्जह, नत्थि से काइ निजरा कज्जइ' अगुणवन्त पात्र - विशेष के लिये प्राक, अमासुक, एषणीय, अनेषणीय अशन, पान आदि देनेवाले श्रमणोपासक श्रावकको एकान्ततः - सर्वथा पापकर्म लगता है - इस स्थिति में उसके थोडी सी भी निर्जरा नहीं होती है । " ८ IG 1 ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન- समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं असंजयअविरयपडियपच्चक्रखायपावकम्मं फासुएण वा अफारएण वा एसणिज्जेण वा अणेस णिज्जेण वा असणपाण जाव किं कज्जइ ?' महन्त ! तथा३५ વિરતિરહિત, અપ્રતિદ્વંત અને અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમ વાળા અસયતને [સાધુ ગુણુ રહિતનૅ] प्रासु ? सप्रासुर, शेषाशीय नेषणीय, अशन, पान; माघ, भने स्वद्य वस्तुओ અહારમાં દેનારને કયું ફળ મળે છે? | t , महावीर अमुना उत्तर- ' गोयमा ! ' हे गौतम! ' एगतसो से पावेकम्मे कज्जइ, नत्थि से काइ निज्जरा कज्जई ' व यात्रने प्रासुर, असुर, शेषणीय અનેષણીય અશન, પાન આદિ આહારનું દાન કરનાર શ્રાવકને એકાન્તતઃ | સર્વથા પાપકર્માં જ લાગે છે. આ પરિસ્થિતિમાં તેના પાપાની બિલકુલ નિરા થતી નથી આ Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६९ म. टीका श. ८ उ. ६ मू.१ निर्ग्रन्थमतिलाभफलनिरूपणम् अभावश्च प्रतिपादितो भवति, असंयमोपष्टम्भस्य उभयत्रापि तुल्यत्वात्, एतावा नाविशेषः करुणाबुद्धया यत्र कुत्रापि ददतः पापकर्म न भवतीति । न च प्रामुकादौ जीव प्राणातिपाताभावेन अप्रामुकादौ च जीवप्राणातिपातसदभावेन विशेषस्य स्फुटत्वात् कथमुभयोस्तुल्यत्वमत्रोक्तमिति वाच्यम् पापकर्मणः निर्जराया इस तरह प्रामुक अमासुक द्रव्यके' दानका फल पापकर्म है तथा निर्जराका अभाव है। क्योंकि दोनोंसे ही असंयम अवस्थाको पुष्टि मिलती है। इसलिये दोनोंमें समानता है। यहां पर यदि ऐसी आशंका की जाय कि प्रासुक आदि आहारमें जीवके प्राणातिपातका अभाव है और अमासुंक आदि आहारमें जीवके प्राणातिपातका सदलाव है इस अपेक्षा दोनोंमें भेद तो है ही-फिर आप दोनोंमें समानता कैसे कहते हैं-इसका उत्तर ऐसा है कि पापकर्मकी निर्जरा का अभाव अगुणवन्तमें दोनोंसे नहीं होता है - ऐसी ही विवक्षा प्रकृतमें हुई है सो इसी विवक्षाको लेकर दोनोंसें समानता कही गई है। तात्पर्य कहनेका यह है कि जो अगुणवन्त ( असंयत) जाव है उसके लिये चाहे प्रासुक आदि विशेषणवाला आहार दिया जावे चाहे अप्रास्लुक आदि विशेषणवाला आहार दिया जाये उससे उसके असंयमजन्य पापकर्मकी निर्जरामें कोई विशेषता नहीं आती है। असंयमी जीवोंको जो आहार दिया जाता है वह गुरुबुद्धि या धर्मवुद्धि से समझकर नहीं दिया जाता है। किन्तु अनुकंपाले दिया जाता है। રીતે અસ યતને પ્રાસુક, અમાસુક દ્રવ્યોનું દાન કરવાથી પાપકર્મ બાધવા રૂપ ફળ મળે છે તથા પાપકર્મની નિર્જરા તો થતી જ નથી. કારણકે તે બન્ને દ્વારા અસંયમ અવસ્થાને જ પુષ્ટિ મળે છે. તેથી તે બન્નેને સમાન જ ગયા છે અહીં કે એવી શ કા કરે કે પ્રાસુક આદિ આહારમાં જીવના પ્રાણાતિપાતને અભાવ હોય છે, પણ અપ્રાસુક આદિ આહારમાં જીવન પ્રાણાતિપાતને સંભાવ , હેય છે, છતાં એ બન્નેને સમાન કેવી રીતે માની શકાય? તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય- પાપકર્મની નિર્જરાને અભાવ અગુણવતમાં [અસંયતમાં તે બંને વડે થતું નથી એવું જ પ્રતિપાદન અહીં કરવામાં આવ્યું છે અને તેને અનુલક્ષીને અહીં બન્નેમાં સમાનતા બતાવી છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે અસંત જીવને પ્રાસુકઆહાર મળે કે અમાસુક અહાર મળે– ભલે ગમે તે પ્રકારના આહારનું દાન કરવામાં આવે પણ તેના દ્વારા તેના અસંયમજન્ય પાપકર્મની નિર્જરા થતી નથી, અસંયમી જીવને જે આહાર દેવામાં આવે છે તે પિતાના ગુરુ માનીને અથવા ધર્મબુદ્ધિથી સમજણપૂર્વક અપ નથી, પણ અનુકંપાને લીધે Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७० भगवतीमूत्र अभावस्येव प्रकृते विवक्षितत्वेन. तादृशविशेषम्यागाविवक्षितत्वात् । अत्र च मोक्षार्थ यद्दान तस्यैव प्ररूपणं कृतम्, उक्तश्च 'मोक्वत्थं जं दाणं तं पइएसो विही समक्खाओ । ____ अणुकंपा दाणं पुण जिणेहिं न कयाइ पडिसिद्धम् ॥ १ ॥' सू० ॥१॥ ऐसे आहारकी यहां विवक्षा नहीं की गई है । यहाँ तो ऐसे ही आहार की विवक्षा हुई है जो कर्मनिर्जराका हेतु होता है। और कर्मनिर्जरा का हेतु वही आहार होगा जो सुपात्रोंको दिया जायगा। सुपात्र वे ही है जो मोक्षमार्ग में चल रहे हैं मोक्षमार्गमें स्थित सुपात्रोंके लिये दिया गया आहार दाता के कर्मों की निर्जरा का कारण बनता है। कर्मों की निर्जरा होने से हो मोक्ष प्राप्त होता है। इसीलिये 'मोक्षा यद्दानं तस्यैव प्ररूपणं कृतम् अनुकंपादानादेस्तु प्ररूपणं न कृतम्' यहाँ पर टीकाकार ने ऐसा कहा है कि मोक्ष के लिये-मोक्षप्राप्ति के लिये जो दान है उसीकी प्ररूपणा की है । अनुकंपादान आदि की प्ररूपणा नहीं की है । मोक्षप्राप्ति के लिये वह इसलिये नहीं होता है कि उसमें संवरपूर्वक कमों की निर्जरा नहीं होती । अनुकंपादान आदिमें तो अनुकंपा और औचित्य की ही अपेक्षा रहती है । कहा भी है 'मोक्खत्थं जं दाणं तं पइ एसो विहीं समक्खाओ । ___ अणुकंपा दाणं पुण जिणेहिं न कयाह पडिसिद्धम् ॥१॥' અપાય છે. અહીં એવા આહારનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું નથીઅહીં તે કર્મનિર્જરાના હતરૂપ આહારની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. અને કર્મનિર્જરાના હેતુરૂપ તે એજ આહાર ગણી શકાય છે કે જે સુપાત્રને આપવામાં આવે છે. સુપાત્ર એને જ કહે છે કે મેક્ષને માર્ગે આગળ વધતા હોય છે એવા સુપાત્રને આપવામાં આવેલ આહાર દાતાના કર્મોની નિજેરાના કારણરૂપ બને છે. કર્મોની નિજ રા થવાથી જ મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. तेथी। सूत्र २ मही ' मोक्षार्थे यद् दानं तस्यैव प्ररूपणं कृतम् अनुकंपादानादेस्तु प्ररूपणं न कृतम् ' मोक्षप्राप्ति म योगी सेवा हाननी ५३५ ४श हैઅનુકંપાદાન આદિની પ્રરૂપણ કરી નથી. તેને એક્ષપ્રાપ્તિ કરાવનારું ન કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમાં સંવરપૂર્વક કર્મોની નિર્જરા થતી નથી. અનુકંપાદન આદિ તે અનુકંપ દાન આદિમાં ઔચિત્યની જ દૃષ્ટિ રહે છે. કહ્યું પણ છે કે 'मोक्खत्यं जं दाणं- पइ एसो विही समक्खाओ । अणुकंपा दाणं पुण जिणेहिं न कयाइ पडिसिद्धम् ॥ १॥' Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. च. टी. श.८ उ.६ मू.२ निग्रंथदानधर्मनिरूपणम् ''निग्रन्थदानधर्मवक्तव्यतामूलम् – 'निग्गंथं च णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविलु केई दोहिं पिंडेहि उवनिमंतेजा-एगं आउसो! अप्पणा भुजाहि, एग थेराणं ,दलयाहि, से य तं पिण्डं पडिग्गहेजा थेराय से अणुगवेसियवा सिया, जत्थेव अणुगवेसमाणे थेरे पालिज्जा तत्थेवाणुप्पदायव्वे सिया, नो चेव णं अणुगवेसमाणे थेरे पासिज्जा तं नो अप्पणा भुंजेज्जा, नो अन्नेसि दावए, एगते अणोवाए अचित्ते बहुफासुए थंडिल्ले पडिलेहेत्ता पमजित्ता परिदावेयवे सिया, निग्गंथं च णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविटं केइ तिहिं पिंडेहि उवनिमंतेजाएगं आउसो! अप्पणा भुंजाहि, दो थेराणं दलयाहि, से य ते पडिग्गहेजा थेरायसे अणुगवेसेयवा सेसं तं चेव जाव परिट्रावेयचे सिया, एवं जाव दसहिं पिंडेहि उवनिमंतेज्जा, नवरं एगं आउसो ? अप्पणा भुंजाहि, नव थेराणं दलयाहि, सेसं तं चेव जाव परिट्रावेयवे सिया, निग्गंथं च णं गाहावइ जाव केइ दोहि पडिग्गहेहि उवनिमंतेजा एगं आउसो! अप्पणा (अर्थात् मोक्ष प्राप्ति के लिये जो दान है उस दान के लिये यह विधि कहा गया है । अनुकम्पासे दान के लिये नहीं किन्तु जिनेश्वर भगवानने अनुकम्पा से दान देनेका निषेध कभी नहीं किया है । अनुकम्पा से दान देना चाहिए ॥ सू० १॥ મેક્ષ પ્રાપ્તિને માટે જે દાન છે તે દાનનુ અહીં સ્વરૂપ બતાવ્યું છે, અહીં અનુકવાથી કરાયેવા દાનની વાત કરવામાં આવી નથી. પરંતુ જિનેશ્વર ભગવાને અનુકંપાથી દાન દેવાને નિષેધ કદી કર્યો નથી તેથી અનુકંપાથી દાન દેવું જોઇએ કે સૂ ના Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ६७२ पडिभुंजाहि, एगंथेराणं दलयाहि, सेय तं पडिग्गहेजा, तहेव जाव तं नो अपणा पडिभुजेज्जा, नो अन्नेसिं दावए, सेसं तं चैव जाव परिवेयवे सिया, एवं जाव दसहिं पडिग्गहेहिं, एवं जहा पडिग्गहवन्तद्वयाभणिया, एवं गोच्छगरयहरणचोलपट्टग - कंबल लट्टो संथारगवत्तन्व॒याय॒ भाणियवा जाव दसहिं संथारहि उवनिसं तेज्जा जाव परिद्वावेवे सिया ॥ सू० २ ॥ छाया - निर्ग्रन्थं च खलु गाथापतिकुलं पिण्डपातप्रतिज्ञया अनुप्रविष्टं कश्चित् द्वाभ्यां पिण्डाभ्याम् उपनिमन्त्रयेत् एकम् आयुष्मन् आत्मना शुक्ष्व एकं स्थविराणां देहि, स च तौ पिण्डौ प्रतिगृह्णीयात्, स्थविराश्च तस्य अनुगवेषयितव्याः स्युः यत्रैव अनुगवेषयन् स्थविरान पश्येत् तत्रैव अनुप्रदानिर्ग्रन्थदानधर्म वक्तव्यता , निग्यं च णं गाहावइकुलं पिंडवाथपडियाए ' इत्यादि । सूत्रार्थ - (निग्यं णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अनुपवि केई दोहिं पिंडेहि उवनिमंतेज्जा ) गृहस्थ के घर आहार प्राप्त करने की इच्छा से प्रविष्ट हुए निर्ग्रन्थ को कोई गृहस्थ दो पिंडों को ग्रहण करने के लिये उपनिमंत्रण करे - कि ( एगं आउसो ! अपणा भुजाहि एवं थेराणं दलयाहि ) हे आयुष्मान ! एक पिण्ड तुम खाना और दूसरा पिण्ड स्थविरों को देना ( से य तं पिण्डं पडिगाहेज्जा थेरा य से अणुगवे सियव्वा सिया ) इसके बाद वह निर्ग्रन्थ उन दोनों पिण्डों को ले लेवें और उन स्थविरों की तलाश करें । નિગ્રંથ દાન ધર્મ વતવ્યતા 6 निग्गंथं च णं गाहावइकुल पिंडवाय पंडियाए ' धत्याहि सूत्राथ - ( निग्गंथं चणं गाहावइकुल पिंडवायपडियाए अणुष्पविद्धं केई दोर्डि पिंडे उबनिमंतेज्जा ). ગૃહસ્થને ધેર આહાર પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાથી " પધારેલા નિ થને કોઇ ગૃહસ્થ मे थिडे। श्रद्धषु उरवाने भाटे उपनिभ यु रे मने उ ( एगं आउसो ! अपणा जाहि गं थेराणं दुलयाहि ) हे आयुष्मन ! ४-पिंड तमे जाने भने जले पिंड स्थविराने आपले. (से य तं पिंडं पडिगहेज्जा थेराय से अणुगवेसियन्या सिया ) ત્યાર ’ખાદ્ય તે નિથ તે બન્ને પિંડાને લઈ લે છે અને તે 11 1 F 11 12 1 ľ સ્થવિરાની ' શાપ કરે છે. 10 is Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ सू.२ निम्रन्यदानधर्मनिरूपणम् ६७३ तन्यः स्यात्-नो चैव खलु अनुगवेषयन् स्थविरान् पश्येत्तं नो आत्मना भुब्जीत, नो अन्यम्मै दापयेत, एकान्ते अनापाते अचित्त वहमानके स्थण्डिले प्रतिलेख्य प्रमायं परिष्ठापयितव्यः स्यात्, निर्ग्रन्थं च खलु गाथापतिकुलं पिण्डपातपतिज्ञया अनुपविष्टं कश्चित् त्रिभिः पिण्डैः उपनिमन्त्रयेव-एकम् आयुष्मन् ! आत्मना भुक्ष्व, द्वौ स्थविराणां देहि, स च तांश्च प्रतिगृह्णीयात्, स्थविराश्च तग्य ( जत्थेव अणुगवेसमाणे थेरे पासिज्जा तत्थेवाणुप्पदायव्वेसिया, नो चेव णं अणुवगवेसमाणे थेरे पासिज्जा तं नो अप्पणा भुजेजा) गवेशणा करता हुआ वह जहां पर उन स्थविरों को देखे-वहीं पर उन्हें वह पिण्ड दे देवें-यदि कदाचित् स्थविरों को तलाश करता हुआ वह उन्हें न पावे तो उस पिण्ड को स्वयं न खावे (नो अन्नेसिं दावए) न किसी दूसरे को देवे ( एगते अणावाए अचित्ते बहुफामुए थंडिले पडिलेहेत्ता पमजित्ता परिहावेयवे सिया) किन्तु एकान्त, अनायात जहां पर कोई आवे नहीं ऐसे अचित्त और बहुप्रास्सुक स्थण्डिल (भूमि)में प्रतिलेखना करके-प्रमार्जना करके परिष्ठापित कर देवे । (निर्ग्रन्थं च णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपविलु केइ तिहिं पिंडेहिं उवनिमंतेजा-एगं आउसो ! अप्पणा सुंजाहि दो थेराणं दलयाहि ) गृहस्थ के घर पर आहार लेनेकी इच्छा से गये हुए निग्रन्थ को कोई गृहस्थ तीन पिण्ड ग्रहण करने के लिये उपनिमंत्रण करता है कि हे आयुष्मन् ! एक पिण्ड आप (जत्थेव अणुगवेसमाणे थेरे पासिज्जा तत्थेवाणुप्पदायत्वेसिया, नो चेव णं अणुगवेसमाणे थेरे पासिज्जा तं नो अप्पणा भुजेज्जा) यावी शत शोधता શોધતાં જ્યાં તેને તે સ્થવિર મળે છે, ત્યાં તે તેમને તે પિંડ આપી દે છે પણ આ રીતે શિધતા શોધતાં જે તેને તે સ્થવિરેને ભેટ થાય નહીં, તો તે પિંડ ખાઈ શકતે નથી, (नो अन्नेसि दावए) भी अपने आधी शत नथा, (एगंते अणावाए अचित्ते बहुफामुए थंडिले पडिलेहेत्ता पमज्जित्ता परिहावेयवे सिया) પણ એકાંન્ત, નિર્જન (જ્યાં કેઇની અવર જવર ન હોય એવા), અચિત્ત અને બહપ્રાસુક ભૂમિમાં - તે ભૂમિની પ્રાર્થના કરીને–તેને પરિષ્ઠાપિત કરે છે–તેને પધરાવી દે છે. (निग्गंथं च णं गाहावइकुल पिंडवायपडियाए अणुपविलु केइ तिहिं पिंडेहि उवनिमंतेज्जा- एगं आउसो! अप्पणा सुजाहि दो थेराणं दलयाहि ) ગૃહસ્થને ઘેર આહાર પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાથી પ્રવેશેલા કેઈ નિર્ચ થને કઈ ગૃહસ્થ આ પ્રમાણે કહીને ત્રણ પિડાનું દાન કરે છે- “ હે ભાયુષ્યન ! એક પિંડ આપ ખાજે, અને Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७४ ... . ....भगवतीमत्रे अनुगवेपवितव्याः स्युः, शेष तदेव यावत् परिष्ठापयितव्यौ स्याताम्, एवं यावत् दशभिः पिण्डैः उपनिमन्त्रयेत्, न वरम्-एकम् आयुष्मन् ! आत्मना भुझ्व, नव स्थविराणां देहि शेषं तदेव यावत् परिष्ठापयितव्याः स्युः, निग्रन्थं च खलु गाथापतिकुल यावत् कश्चित् द्वाभ्यां प्रतिग्रहाभ्याम उपनिमन्त्रयेत्-एकम् आयुष्मन् ! आत्मना परिभुक्ष्व, एक स्थविराणां देहि, स च तौ प्रतिगृह्णीयात् तथैव यावत् तं नो आत्मना परिभुजीत, खाना वाकी के ये दो पिण्ड स्थविरों को देना इसके बाद (से य ते पडिग्गाहेजा थेरा य से अणुगवेसेयव्वा ) वह उन पिण्डों को लेकर उन स्थविरों की गवेषणा करने लगता है (सेसं त चेव जाव परिहावेयवासिया) इसके बाद का अवशिष्ट कथन पूर्व की तरह कह लेना चाहिये यावत् वह उन दो पिण्डों को परिष्ठापित कर देता है । ( एवं जाव दसहिं पिंडेहिं उवनिसंतेजा) इसी तरह से 'यावत दश पिण्डों को ग्रहण करने के लिये गृहस्थ उपनिमंत्रण करता है। इस विषय में भी समझना चाहिये। (नवरं एगं आउलो! अप्पणा सुजाहि, नव थेराणं दलयाहि-सेसं तं चेव जाव परिहावेयव्वेलिया) परंतु जब वह गृहस्थ इस प्रकार से कहे कि हे आयुप्मन् ! एकपिण्ड तुम खाना बाकी के नौ पिण्ड स्थविरों को देना-इसके आगे का अपशिष्ट कथन यावत् स्थण्डिल में परिष्ठापित कर देवे यहां तक जानना चाहिये (निग्गंधं च णं गाहावड० जाव दोहि पडिग्गोहिं 'उनिमंतेज्जा एगं आउसो अप्पणा पडिभु जाहि एगं थेराणं दलयाहि) माना मे पिंड स्थविशने पीने त्या२६ (सेय ते पडिग्गहेज्जा थेराय से अणुगवे सेयव्या ) त नियंत पिडा अड रीन. ते स्थविशनी शाध ४२वी २४. (सेसं तं चेव जाव परिहावेयच्या सिया) त्या२ मातुं ते मे पिडाने भूमिमा ५२०४ापित ४ नाणे छे', 'यां सुधीनु समस्त यन मही अडए। ४२j (एवं जाव दसहि पिंडेहिं उवनिमंतेज्जा) से प्रमाणे ४१ पर्यन्तना पिंडी अहए। ४२वाना पनिमा विषे पण भाj ( नवरं एगं आउसो ! अप्पणा भुजाहि, नव थेराणं दलयाहि - रोसं तं चेव जात्र परिहावेयवे सिया) मी विशषता मेहदी જ સમજવાની છે કે “આયુમન, અક પિડ આપ ખાજે, બાકીના નવ પિંડે સ્થવિરોને આપશે ‘, ત્યાર બાદનું “ભૂમિમા નવ પિડેને પાઠવી દેવા” પર્યતનું કથન આગળ भु र समर. (निग्गंथं च णं गाहावइ०जाव दोहि पडिग्गहेहि उवनिमंतेजा एग आउसो ! अप्पणा पडिभुंजाहि एगं थेराणं दलयाहि ) ४ मे निय - Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पयचन्द्रिका टी. श.८ उ.६ सु.२ निम्रन्यदानधर्म निरूपणम् ६७५ नौ अन्येषां दापयेत, शेषं तदेव यावत् परिष्ठापयितव्यः स्यात्, एवं यावत् दशभिः प्रतिग्रहै एवं यथा प्रतिग्रहवक्तव्यता भणिता एवं गुच्छक रजोहरणचोलपट्टक -कम्बल यष्ठि संस्तारकवक्तव्यता च भणितव्या, यावत् दशभिः संस्तारकैः उपनिमन्त्रयेत्, यावत् परिष्ठापयितव्याः स्युः ॥सू० २।। कोई निर्ग्रन्थ यावत् गृहपति के कुल में प्रवेश करता है और वह उसे दो पात्रों के लिये उपनियंत्रण करता है-हे आयुष्मन् ! एक पात्र का तुम उपयोग करना और दूसरा पात्र स्थविरों को देना ( से य त पडिगहेजा) अब वह उन दोनों पात्रों को ले लेना है । (तहेव जाव तं नो अप्पणा पडिभुजेजा नो अन्नेसि दावए लेसं तं चेव जाव परिहावेयन्वेसिया) इसके आगे का सब कथन पूर्व की तरह जानना चाहिये यावत् वह उस पात्र का स्पयं उपयोग न करे और न उसे दूसरे साधु को भी वह देवें आगे कथन पूर्व की तरह यहां लगा लेना चाहिये यावत् वह उसे परिष्ठापित कर देवें । ( एवं जाव दसहि पडिग्गहेहिं एवं जहा पडिग्गहवत्तव्यया भणिया - एवं गोच्छगरयहरणचोलपट्टाकंबललट्टीसंधारण वत्तव्वया य भाणियव्वा जाव दसहिं संथारएहि उवनिमंतेजा जाव परिट्ठावेयवासियो) इमो तरह से दश पात्र तक कहना चाहिये । जिस तरह से पात्र के विषय में वक्तव्यता कही है उसी तरह से गुच्छा, रजोहरण, चोलपट्टक, कंबल, दण्ड और संस्तारक की वक्तव्यता કઈ ગૃહસ્થને ત્યાં પધારે છે. તે ગૃહસ્થ આ પ્રમાણે કહીને તેને બે પાત્ર અર્પણ કરે છે હે આયુષ્પન! એક પાત્ર તમે વાપરજો અને બીજુ પાર સ્થવિરોને આપશો ? । (से य तं पडिगहेज्जा) ते नियत मन्ने यात्राने अड ४२ छ (तहेव जाव ते नो अप्पणा पडिभुजेज्जा, नो अन्नेसि दावए सेसं तं जाव परिद्वध्वेयवेसिया) ત્યાર બાદનું સમસ્ત કથન આગળ મુજબ સમજવું” તે પાત્રને ઉપયોગ તેનાથી પણ કરાય નહીં, બીજાને તે પાત્ર અપાય નહી પણ તેણે તેને ભૂમિમાં પરઠવી દેવું જોઈએ ,त्यां सुधानु समस्त थन मामा भुसभा (एवं जाव दसहि पडिग्गहेहिं एवं जहा पडिग्गहवत्तमया भणिया - एवं गोच्छगरयहरणचोलपट्टग कंवल लही संथारगवत्तव्यया य भाणियच्या जाव दसहि संथारएहिं उवनिमंतेजा जाव परिहायव्चा सिया). मे प्रभारी इस सुधीना पात्रानी तव्यता समापी पात्रता सातव्यता- शुन्छ।, न्यालय, मेटा, ६ भने सस्ता२६ Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७६ भगवतीसूत्रे टीका- दानाधिकारात् निर्ग्रन्थदानधर्मवक्तव्यतामाह- 'निग्गंथं च णं गाहावइकुलं । पिडवायपडियाए अणुप्पविट्ठ केई दोहि पिडेहिं उवनिमं तेज्जा निर्ग्रन्थं श्रमणं च पुनः खलु गाथापतिकुल गृहस्थगृहं पिण्डपातपतिज्ञया पिण्डस्य आहारस्य पातः पात्रे निपतनं पिण्डपातः तस्मिन् मतिज्ञा प्रतिज्ञानं बुदिः तया, पिण्डपातपतिज्ञया आहारग्रहणेच्छया 'पिण्डस्य पातो मम पात्रे भवतु' इति बुद्धयेत्यर्थः, पुनरर्थकचकारप्रयोगेण-संयतादि विशेकहनी चाहिये, यावत् वह दश संस्तारकों के लिये उपनिमन्त्रण करे यावत् वह उसे परिष्ठापित करें-यहां तक । _____टीकार्थ-दान का अधिकार चल रहा है इसलिये सूत्रकार यहां निर्ग्रन्थ दान धर्म की वक्तव्यता कह रहे हैं-निग्गंथं च णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविट्ट केई ढोहि पि डेहि उपनिमंतेजा' कोई निर्गन्य किसी गृहस्थ के घर पिण्डपातप्रतिज्ञा से आहार ग्रहण करने की इच्छा से प्रवेश करता है, वह गृहस्थ उसे दो पिण्डों के निमित्त उपनिमन्त्रित करता है-कहता है, हे भिक्षो ! इस पिण्डद्वय को तुम ग्रहण करो । पिण्ड का अर्थ आहार है । आहार का दाता के द्वारा जो पात्र में दान की इच्छा से डालना होता है वह पिण्डपात है । इस पिण्डपात में जो प्रतिज्ञा-पतिज्ञान-पिण्डका पात मेरे पात्र में हो ऐली बुद्धि-इसका नाम पिण्डपातप्रतिज्ञा है । इस पिण्डपात की प्रतिज्ञा से अशनादि आहार को ग्रहण करने की इच्छा से निर्ग्रन्थ गृहस्थ के घर जाता है । दाता गृहस्थ संयतादि विशेषण. વિષે પણ સમજવી. “દસ સંસ્તારકને માટે ઉપનિમંત્રણ કરીને તેમને પરઠવવા પર્યન્તનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું ટીકાથ:- દાનનો અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી સૂત્રકાર આ સૂરમાં નિર્મથ हनधनी १४तव्यतार्नु अयन ४२ छ- 'निग्गंथं च णं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पनिहूँ केई दोहि पिं डेहि उवनिमंतेज्जा' श्रम निय કોઈ ગૃહસ્થના ઘરમાં પિંડપાત પ્રતિજ્ઞાથી – આહાર પ્રહણ કરવાની ઈચ્છાથી – પ્રવેશ કરે, અને તે ગૃહસ્થ તેને બે પિંડ કરવાને ઉપનિમંત્રિત કરે છે કહે છે- “હે નિથ આયુષ્યનું! આ બે પિડેને આ૫ ગ્રહણ કરે” પિંડ એટલે અ હાર આહારને દાતા દાનની ઈચ્છાથી જે આહાર સાધુના પાત્રમાં નાખે છે, તે આહારને પિંડપાત કહે છે. મારા પાત્રમાં પિંડપાત થાય', એવી જે ઈચ્છા તેનું નામ “પિંઠપાત પ્રતિજ્ઞા” છે. આ પિંડપાત પ્રતિજ્ઞાથી-આહાર ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છાથી –નિગ્રંથ ગૃહસ્થને Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ६ . २ निर्ग्रन्थदानधर्म निरूपणम् ६७७ 'षणविशिष्टाय निर्ग्रन्थाय प्रामुकादिदाने गृहपतेरेकान्तेन निर्जरा भवतीति सूचितम् आहारार्थम् अनुपविष्टनिग्रन्थं प्रति कश्चित् श्रावको द्वाभ्यां पिण्डाभ्यां करपटिकादि भोजनाभ्याम् उपनिमन्त्रयेत भिक्षो ! गृहाणेदं पिण्डद्वयमितिरीत्या नियोजयेत्, 'एग आउसो ! अप्पणा मुंजाहि, एग थेराणं दलयाहि ' हे आयुष्मन् निग्रन्थ ? तत्र एकं पिण्डं भोजनम् आत्मना स्वयमेव भुइक्ष्व, एकम् अन्यच्च भोजनपिण्डं स्थविराणां स्थविरेभ्यो देहि इति “से य तं पिण्डं पडिग्गहेजा' स च निर्ग्रन्थस्तं पिण्डं स्थविराय दीयमानमाहारं पतिगृह्णायात्, गृहीत्वा निर्ग्रन्थः स्वस्थानं गतः पश्चात् 'थेराय से अणुगवेविशिष्ट उस निर्ग्रन्थ के लिये प्रास्सुकादि आहार का दान देता हैक्योंकि इस प्रकार के निम्रन्थ के लिये आहार आदि का दिया गया दान दाता के लिये अपने कर्मों को निर्जरा का एकान्तरूप से कारण होता है। यही बात 'निग्गंथं च णं' इस पद में च शब्द से सूत्रकारने सूचित की है। आहार आदि का दान देते समय दाना गृहस्थ उस निर्ग्रन्थ से क्या कहता है-इस बात को प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'एगं आउसो ! अप्पणा भुजाहि एग थेराणं दलयाहि वह दाता गृहस्थ उससे कहता है कि आयुष्मन् ! निर्ग्रन्थ ! इस प्रदत्त दान में से एक पिण्ड तुम अपने आहार के उपयोग में लेना और दूसरा पिण्ड अन्य स्थविरों को देना 'से य तं पिडं पडिजाहेजा' इस प्रकार सुनकर वह उस पिड को अपने पात्र में ले लेता है। और लेकर यहां से अपने स्थान पर आ जाता है । ઘેર જાય છે દાતા ગૃહ સંયતાદિ વિશેષાવાળાને શ્રમણ નિર્ણયને પ્રાસુદિ આહારનું દાન કરે છેઆ રીતે સ યતાદિ વિશેષણવાળા નિર્ણયને આહારદિનુ દાન દેવાથી દાતાનાં ४ानी मन्तत (सया) नि२॥ याय छे. मे पात 'निग्गंथं च णं' wi 'च' पथी सूत्रारे सूथित ४३ छे भाडााहितु हान हेती मते हाता गृहस्थ त नियने शु४ छे ते सूत्रधारे नायना पाध्यम घट ज्यु छ- 'एगं आउसो! अप्पणा मुंजाहि, एगं थेराणं दलयाहि ते हाता गृहस्य तर हे । હે આયુશ્મન ! નિર્ચય ! મેં આપને આપેલા દાનમાંથી એક પિંડ તમે તમારા माना उपयोगमा सेन, मन भास पिंड अन्य स्थाविशने आपले । 'से य तं पिंडं पडिगाहेज्जा''मा प्रभार हातानी वात सालणान त नि य पिउने याताना पाभां छ. मने त्या पार पाताने स्थान तय छे. 'थेराय से अणुगंवेसियवासिया जत्थेव अणुगवेसमाणे थेरे पासिज्जा' भने पछी ते स्थविशनी तपास ४२१। भार Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७८ भगवतीसत्रे 7 सियन्वा सिया' स्थविराश्य तस्य निर्ग्रन्थस्य अनुगवेषयितव्याः अन्वेष्टव्याः स्युः, तदनुसारं निर्ग्रन्थः स्थविरान् गवेषयेदित्यर्थः, ' जत्थेव अणुगवेसमाणे थेरे पासिज्जा तत्येवाणुपदायव्वेसिया यत्रैव च स्थाने अनुगवेपयन् अन्वेपयन् स्थविरान् श्रमणवृद्धान् पश्येत् तत्र सपिण्डः अनुप्रदातव्यः स्यात् 'णो चेवणं अणुगवेसमाणे येरे पासेज्जा तं नो अप्पणा मुंजेज्जा, नो अन्नेसि दावए ' नो चैव नैव खलु चेत् अनुगवेषयन् स्थविरान नो पश्येत् तर्हि तं स्थविरपिण्डम् नो आत्मना स्वयमेव भुञ्जीत, नो वा अन्येषाम् अन्येभ्यः साधुभ्यो दद्यात् दापयेद्वा अदत्तादानप्रसङ्गात् गृहपतिना विवक्षितस्थविरेभ्य एव स पिण्डो दत्तो नान्यस्मै जनाय तस्मात् नो स्वयमेत्र तं पिण्डं भुञ्जीत, नो वा अन्येभ्यो दद्यादितिभावः । तर्हि कि कुर्यादित्याह - एगंते अणावाए अचित्त बाद में 'थेराय से अणुगवेसियन्यासिया' वह उन स्थविरों की गवेषणा करने लगता है - मो 'जत्थेव अणुगवेममाणे थेरे पासिज्ञा' जहां पर वह उन स्थविरों को देखता है 'तत्थेवाणुप्पदायव्वेसिया यहीं पर उसे वह पिण्ड उन्हें दे देना चाहिए | 'णो चेव णं अणुरावेममाणे थेरेपासिज्जा तं नो अपणा भुजेज्जा तो अन्नेसिं दावए' खोजने पर मो यदि वे उसे नहीं मिलते हैं तो उस निर्ग्रन्थ को वह पिण्ड न अपने काम में लाना चाहिये और न किसी दूसरे के लिये उसे देना चाहिये | क्योंकि इस प्रकार से करने में उसे अदत्तादान का दोष लगता है । क्योंकी गृहस्थने वह पिण्ड विवक्षित साधुओंके लिये ही देनेको उसे दिया है । दूसरोंकों देने के लिये नहीं दिया है । इसलिये वह पिण्ड उसे स्वयं को अपने उपयोग में लेना चाहिये और न दूसरों को ही उसे देना चाहिये । विवक्षित साधुओं के नहीं मिलने पर उसे उस पिण्ड का तब क्या करना चाहिये इसके लिये सूत्रकार कहते छे. तयास ४२तां नयां तेमने ते भुवे 'तत्येवाणुप्पदायव्वे सिया' त्यांv del ते चिंड तेभने आधी हेवा ४. 'णो चेत्र णं अणुगवेसमाणे येरे पासिज्जा तं नो अप्पणा भुजेज्जा नो अन्नेसिं दावए ' शोध ४२वा छापले तेने વિરાના ભેટા ચાંચ નહીં, તા તેણે તે પિંડ પેાતાના ઉપયેગમાં લેવા જોઇએ નહીં, અને અન્યને પણ આપવા જોઇએ નહી કારણ કે એ પ્રમાણે કરવામાં તેને અદત્તાદાનના રાષ લાગે છે. તે દાતા ગૃહસ્થે તે પિંડ અમુક સાધુઓને આપવાને માટે જ તેને દીધે હતા-અન્યને આપવા માટે તેને આપ્યા ન હતા તેથી તેણે પોતે પણ તેને ઉપ્યોગ કરવા જોઇએ નહીં અને ખીજા ક્રાઇને આપવા. જોઈએ પણ નહીં જે સ્થવિરને તે પિંડ આપવાના છે, તે સ્થવિર તેને મળે નહી તે તેણે તે પિંડનું શું કરવું ? એજ વાત ન Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ८. उ. ६ . २ निर्ग्रन्थदानधर्मनिरूपणम् ६७९ बहुफार थंडिल्ले पडिलेहेत्ता पमज्जित्ता परिद्वावेयव्वे सिया' एकान्ते जनसम्पर्करहिते, अनापाते जनगमनागमन रहिते अचित्ते जीवरहिते, न केवलं जीवरहिते अपितु वहुप्रासु के वहवःप्रासुका यत्र तस्मिन् तथाच अचिरकालकृते विक्रेते विस्तीर्णदुरावगाढे चणपाणवीजवर्जिने चेति, स्थण्डिले चतुरङ्ग लोच्छित परिष्कृतभूमौ प्रतिलेख्य परिलेखनां कृत्वा ममाये रजोहरणादिना परिष्ठापयितव्यः म्यात् परिष्ठापयेत, गौतमः पृच्छति - 'निग्गंथं चणं गाetasकुल पिण्डवायपडियाए अणुविद्धं केइ तिहिं पिंडेहिं उवनिमंतेज्जा'निग्रन्थं श्रमणं च खलु गृहपतिकुल पिण्डपातप्रतिज्ञया ' पिण्डस्थ पातो मम पात्रे भवतु ' इतीच्छया अनुप्रविष्ट गतवन्तं कश्चित् गृहपतिः त्रिभिः हैं- 'एते अणावाए अचित्ते बहुफासुए थंडिल्ले पडिलेहेत्ता पमजित्ता परिद्वावेव्वेसिया' कि वह उस पिण्डको चतुरङ्गुल उच्छ्रित परिष्कृत भूमि में कि जहां पर मनुष्यों का संपर्क न हो, मनुष्यों का आनाजाना न हो, जो अचित्त हो जीव रहित हो, केवल जीव रहित ही न हो किन्तु जहां बहुत प्रोस्सुक हों, गाडा हुआ वह पिण्ड जहां बहुत जल्दी विकृत अवस्थावाला हो जावे जो विस्तीर्ण हो, दूरावगाढ हो, समाण एव बीज से वर्जित हो- परठ देवे - परठने से पहिले वह उस स्थान की प्रतिलेखना करें और रजोहरण आदि से उसकी प्रमार्जना करें । अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'निग्गथंच णं गाहावइकुल पिडवायपडिवाए अणुष्पविट्ट के तिहि पिडेहि उवनिमंतेज्जा' गृहपति के घर पर 'पिण्डपातप्रतिज्ञासे पिण्ड का पात मेरे पात्र में हो इस इच्छा से गये हुए निर्ग्रन्थ को यदि कोई સૂત્રકાર હવે પ્રગટ કરે છે— एगंते आणावा अचित्ते बहुफासुए थंडिल्ले पडिलेहेत्ता पमज्जित्ता परिद्वावेयव्वेसिया ? तेथे ते पिउने भूभिभां पाहवी (परठी) દેવા જોઇએ. તે ભૂમિ કેવી હોવી જોઇએ ? ચતુર ગુવઉચ્છિત પરિષ્કૃત ભૂમિ કે જ્યાં મનુષ્યની અવર જવર ન હેાય, જે ચિત્ત (જીવ રહિત) હેાય, જે ઘણીજ પ્રાસુક હાય, જ્યાં ઘટેલા પિડ જલ્દી વિકૃત ન થઇ જાય, જે વસ્તી હાય, દુરાવગાઢ હાય, ત્રસપ્રાણ અને ખીજથી રહિત હાય, એવી ભૂમિની પ્રત્તિલેખના કરીને તથા રજોહરણું આથિી પ્રમા”ના કરીને તેણે તે પિઠ તેમાં પરઠી દેવા જોઇએ. હવે ત્રણ પિડાના દાનની अपेक्षाये नीचे अमाशे अस्या अरखामा भावी छे - " निग्गंथंच णं गाहावइकुल पिंडवायपडिवाए अणुष्पविद्धं केइ तिर्हि पिंडेर्हि उवनिमंत्तेज्जा' डिआत पतिज्ञाथी - આહાન પ્રાપ્તિની પૃચ્છાથી કેાઇ ગૃહસ્થના ધરમાં પ્રવેશેલા ક્રાઇ નિ' થને તે ગૃહસ્થ ત્રણ પિંડ 6. 6 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८० भगवती सूत्रे पिण्डैः उपनिमन्त्रयेत् 'भो भिक्षो ! गृहाणेदं पिण्डन्नयमितिरीत्या कथयेत् C C " एगं आउसो अपणा भुजाहि, दो थेराणं दलयाहि ' हे आयुष्मन ! एकं पिण्डस् आत्मना स्वयमेव भुङ्क्ष्व, अथ च द्वौ पिण्डौ स्थविराणां स्थविरेभ्यो देहि इति, ततः से य ते पडिग्गज्जा' च निर्ग्रन्थः श्रमणः नौ छौ स्थविरपिण्डौ प्रतिग्रहीयात्, थेरा य से अणुगवे सेयन्त्रा, सेसं तं चैव जाव परिद्वावेवेसिया' स्थविराश्च तस्य निग्रंथेः श्रमणस्य अनुगवेपयितव्याः स्युः स्थविरान् अन्वेपयेत् इत्यर्थः शेषं तचैव पूर्वोक्तानुसारमेव यावत् यदि नोचेत्र खल अनुगवेषयन् स्थविरान् पश्येत् तर्हि तौ द्वौ स्थविरपिण्डौ नो आत्मना स्वयं भुजीत, नो वा अन्येषाम् - अन्येभ्यो दद्यात् दापयेवा, किन्तु एकान्ते अनापते अचित्ते वहुमासु के स्थण्डिले प्रतिलेख्य, गृहस्थ तीन पिण्डों द्वारा उपनिमन्त्रित करता है - भो भिक्षो । इन तीन पिण्डों को तुम लो-इस तरह से कहता है - ' एगं आउसो ! अप्पणा भुजाहि, दो थेराणं दलयाहि' इनमें से एक तुम अपने आहार के उपयोग में लेना और दो पिण्ड विवक्षित स्थविरों के लिये देना तब 'से य ते पडिग्गहेज्जा' वह उस पिण्डद्वय को स्थविरों के दो पिण्डों को ले लेता है । 'थेराय से अणुगवेसे यव्वा' अब वह वहां से अपने स्थान पर आकर उन विवक्षित स्थविरों की गवेषणा करता है 'सेसं तं चैव जाव परिट्ठायव्वालिया' गवेषणा करता हुआ यदि वह उन्हें नहीं पाता है तो उन दो स्थविर पिण्डोंको वह निर्ग्रन्थ स्वयं अपने आहार में उपयुक्त न करे और न उन्हें विवक्षित साधुओं से अन्य और किसी को देवें न दिलवाने किन्तु एकान्त अनापात, अचित्त. बहुमासुक स्थण्डल में प्रतिलेखना और प्रमार्जना करके उन साधुओं के दो पिण्डोंको भार्या वरीने मा प्रमाणे उपनिमंत्रकरे छे (आ प्रभाये छे) - एगं आउसो ! अप्पणा " जाहि, दो थेराणं दलयाहि ' ' हे आयुष्मन् ! आभांथी मे पिंड तभे तभाश आहारना उपयोगर्भा खेले भने जोडीना में पिड समुह स्थविराने आपले' 'से य ते पडिग्गहेज्जा ' ते निर्थथ ते भन्ने थिडे (स्थविरोनै आायवा भाटेना ने थि31) पोताना પાત્રમાં લ′ લે છે थेराय से अणुगवेसेवा' त्यार माह पोताने स्थाने भावीने તે વિવક્ષિત સ્થવિરાની રાધ કરે છે. ' सेसं तं चेव जाव परिद्वावेयन्वा सिया' પણ જો તે સાધુઓના તેને પત્તો ન લાગે તે તેણે તે એ પિય પેતાના આહારના ઉપયાગમાં લેવા જોઇએ નહીં અને કાઈ ખીજાને પશુ આપવા જોઇએ નહી'; પરન્તુ તેણે એકાન્ત, નાપાત, અચિત્ત, બહુ પ્રાત્સુક સ્થાનની પ્રતિલેખના તથા પ્રમાના Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श. ८ उ. ६ स. २ निर्ग्रन्थदानधर्मनिरूपणम् ६८१ प्रसायं परिष्ठापयितव्यों स्यातास् ‘एवं जाब दसहि पिंडेहि उवनिमंतेज्जा' एवं रीत्या यावत् त्रिभिश्चतुर्मिः, पञ्चभिः, पड्भिः, सप्तभिः अष्टभिः, नवभिः, दशभिः पिण्डरुपनिमन्त्रयेत् किन्तु -'नवरं एगं आउसो ? अप्पणा सुजाहि, नत्र थेराणं दलयाहि नत्ररम्-द्वित्रिपिण्डापेक्षया विशेषरतु दशपिण्डेछु एकं पिण्डं हे आयुष्मन ! आत्मना स्त्रयमेव मुड्.क्ष्च, नव पिण्डाश्च स्थविराणां स्थविरेश्यो देहि, एवं चतुःपञ्चादि नव पर्यन्त पिण्डेष्वपि एकैकं पिण्डं मयं शुक्ष्व, अवशिष्टॉश्च त्रिचतुर पश्चषट्सप्ताष्टौ पिण्डान् स्थविरेभ्यो यथाक्रमं देहि इति परठ देवे 'एवं जाब दसा पिंडेहि उवनिमतेज्जा' इसो रीति से यावत् चार पिण्डो द्वारा, पांच, छह, सात, आठ, लो और दश पिण्डों द्वारा जब कोई गृहस्थ निर्ग्रन्थ 'साधु को जो कि आहार ग्रहण करने की इच्छा से किसी गृहस्थ के घर पर गया हुआ होता है उपनिमन्त्रण, करता है-भो भिक्षो । इन चार पांच आदि पिण्डों को तुम लो-इस तरह से कहता है इनमें एक पिण्ड तुम्हारे लिये है और ३-४-५ आदि पिण्ड विवक्षित अन्य साधुओं के लिये हैं तब वह अन्य साधुओं के उन ३-४-५ आदि पिण्डोंको ले लेता है और अपने स्थान पर आकर फिर उन साधुओंकी गवेषणा करता है और जहां वे होते हैं उनके लिये उन पिण्डों को दे देता है । यदि वे तपास करने पर भी उसे नहीं मिलते हैं तो वह उन पिण्डो को न अपने काम में लेता है और न विवक्षित साधुओं से अतिरिक्त अन्य साधुओं को देता है, न शन तेरे पिडाने तमा यही मे 'एवं जाव दसहि पिंडेहि उवनिमंतेजा' मे प्रभारी मा २ प्राप्तिनी छाया | स्यने ३२ आवा નિભ્યને ચાર, પાંચ, છ, સાત, આઠ, નવ, દમ પિ ડેનું ઘન કરીને તે શ્રાવક એવું કહે છે કે “હે ભિક્ષે આ ચાર, પાંચ આદિ પિ ડે આપ ગ્રહણ કરો. તેનાથી એક આયના ઉપયોગમાં લેજો અને બાકીને ત્રણ, ચાર, પાચ આદિ પિંડ અમુક સાધુને આપજે” તે નિર્ગથે તે વિવક્ષિત [અમુક સાધુઓને માટે ત્રણ, ચાર, પાંચ આદિ પિડ લઈ લે છે, અને પિતાને સ્થાને આવીને તે સાધુઓની શોધ કરે છે, જે તેને તેને ભેટે થાય, . તે ત્રણ ચાર, પાચ આદિ પિડા તેમને દઈ દેવા જોઈએ પણ જે તેને તે સાધુઓને ભેટે ન થાય તો તે પોતે પિડને પિતાના આહારમાં ઉપયોગ કરી શક્ત નથી અને તે સાધુઓ સિવાયના અન્ય સાધુઓને તે પિડે આપી શકત પણ નથી કારણકે એમ કરવાથી તેને અદત્તાદાનને દેષ લાગે છે તે સાધુએ નિમિત્તે મળેલા Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८२. भगवती सूत्रे भाव„ सेसं तं चैव जात्र परिद्वावेयन्दा सिया' शेषं तच्चैव पूर्वोक्तवदेव यात्रत् स च निर्ग्रन्थः तान् स्थविरपिण्डान् प्रतिगृह्णीयात् स्थविराश्च तस्य अनुगवेषयितव्याः स्युः, यत्रैव अनुगवेजयन स्थविरान पश्येत् तत्रैवानुपदातव्याः स्युः, यदि नो चैव खलु अनुगवेषयन स्थविरान् पश्येत् तदा तान् स्थविरपिण्डान् नो आत्मना शुञ्जीत, नो वा अन्येभ्यो दद्यात् दापयेद्वा, किन्तु एकान्ते अनापाते अचित्ते बहुमाके स्थण्डिले प्रतिलेख्य, प्रमा परिष्ठापयितव्याः स्युः, 'निग्गंथं च णं गाहावा जाव के दोहि पडिग्ग हेहिं उचनिमंतेज्जा' निर्ग्रन्थं च खलु गाथापतिकुल यावत् प्रतिग्रहपात प्रतिज्ञया अनुप्रविष्टं मुनिमति कश्चित् गृहपतिः द्वाभ्यां प्रतिग्रहाभ्यां पात्राभ्यामुपनिमन्त्रयेत् एवं आउसो ! अप्पणा परिभुजाहि ' हे आयुष्मन् ! निर्ग्रन्थ ! एक प्रतिग्रहम् पात्रम् आत्मना स्वयमेव परिभुक्ष्य, उपभोगविषयं दिलवाता है; क्योंकि इस प्रकार से करने पर अदत्तादान का दोष आता है । अन्य साधुजन संबंधी उन ३-४ आदि नौ पर्यन्त के पिण्डों को वह किसी एकान्त, अनापात, अचित्तादि पूर्वोक्त विशेषणोंवाली भूमि में परठ देना चाहिये । यही पूर्वोक्त रूप से उसे करने की बात 'नवरं - एगं आउसो ! अप्पणा भुजाहि, नव थेराणं दलयाहि, सेसं तं चेव, जाव परिद्वावेयव्वेसिया' इस सूत्र पाठ द्वारा समझाई गई है | 'निग्गथं च ण गाहावर जाव के दोहिं उवनिम तेज्जा' इसी तरह से पात्र को लेने की इच्छा से किसी गृहस्थ के घर पर गये हुए निर्ग्रन्थ को कोई दूसरा गृहस्थ दो पात्रों से उपनिमन्त्रण करता है - 'एग आउसो अप्पणा परिभुजाहि, एगं थेराणं दलयाहि' ऐसा कहता है कि हे आयुष्मन् ! इन दो पात्रों में एक पात्र तुम ત્રણ, ચાર આદિ નવ પન્તના પિડા તેણે એકાન્ત, નિન, અચિત્ત આદિ પૂકિત વિશેષણોવાળી ભૂમિમાં પૂર્ણાંકત રીતે [ભૂમિની પ્રતિલેખના તથા પ્રમાર્જના કરીને] थरही हेवा लेहये. सही पूर्वेत 'राते तेनेो विधि अश्वानी वात 'नवरं - एगं आउसो ! अपणा भुंजाहि, नत्र थेराणं दलयादि, सेसं तं चेत्र जात्र परिद्वावेयन्त्रा सिया' या सूत्रपाठ द्वारा सभन्नववा भावी थे. 'निग्गंथं च णं गाहावइ जात्र केइ दोहिं पडिग्गहेहिं उवनिमंतेज्जा' न प्रभारी पात्र सेवानी ४२छाया अ गृहस्थने ઘેર ગયેલા નિગ્ન અને તે ગૃહસ્થ એ પાત્ર આપીને આ પ્રમાણે ઉપનિમ ત્રણ કરે છે— उडे - एगं आउसो अपणा परिभुं जाहि, एगं येराणं दलयाहि ' હે આયુષ્મન્ ! આ બે પાત્રમાંથી એકને આપ ઉપચાગ કરો અને ખીજુ પાત્ર નિગ થને C [ Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८३ म. टीका श८ उ.६ सू०२ निर्यन्यदानधर्म निरूपणम् । कुरु 'एग थेराणं दलयाहि' एकम् अपर प्रतिग्रहं स्थविराणां स्थविरेभ्यो देहि, 'से य तं पडिग्गहेज्जा' स निम्रन्यश्च तं स्थविरप्रतिग्रहं पानं प्रतिगृह्णीयात् 'तहेन जाव तं नो अप्पणा परिभुजेजा, नो अन्नेसिं दावए' तथैव पूर्वोक्तवदेव यावत् स्थविराश्च तस्य अनुगवेषयितव्याः स्युः, इत्यादि स संग्रामस्, तांश्च स्थनिरान् अनुगवेषयन् नो पश्येत् तदा तं स्थविरमतिग्रहं नो आत्मना स्वयमेव उपभुञ्जीत, नो वा अन्येषाम् अन्येभ्यो दद्यात् दापयेद्वा, 'सेमं तं चेव जाव परिठ्ठावेयवेरिया' शेषं तदेव पूर्वोक्तादेवयावत्-एकान्ते अनापाते अचित्ते बहुप्रास्लुके स्थण्डिले प्रतिलेख्य प्रमाज्यं परिष्ठापयितव्यः अपने काम में लेना और यह दूसरा पात्र अमुक निर्ग्रन्थ के लिये दे देना से य तं पडिग्गहेज्जा' इस तरह से वह दूसरे श्रमण को दिये जाने वाले उस दूसरे पात्र को ले लेता है। तहेव जाव तं नो अप्पणा परिटु जेज्जा णो अन्नेसिं दावए' लेकर वह अपने स्थान पर आ जाता है और आकर वह उस स्थविर की गवेषणा करता है कि जिसके लिये वह पात्र देने को कहा गया है। इस तरह उस स्थविर की गवेषणा करता हुआ वह यदि उस स्थविर को पा लेता है तो उसे वह पात्र दे देना चाहिये-नहीं मिलने पर उसे अपने उपयोग में नहीं लेना चाहिये और न किसी दूसरे साधु को देना चाहिये, या दिलवाना चाहिये । 'सेसं तं चेव जाव परिहावेयवासिया' किन्तु पिण्डपात प्रकरण में कहे अनुसार उसे उस पान को एकान्त, अनापात, अचित्त, बहुमामुक स्थण्डिल में प्रतिलेखना और प्रमार्जना करके प्रतिष्ठापित कर देना चाहिये । “एवं जाव मापी हो' 'सेय तं पडिग्गहेजा' मा शते ulad भभू नियने मा५५। भानु पात्र ५ ते ४ छ 'तहेच जाव तं नो अप्पणा परि जेजा णो अन्नेसि दावएत पावन सहने तपातात स्थान पाछ। २ छ भने पछी ते નિર્ચ થની શોધ કરે છે, જે તેને તે નિયંચને ભેટો થઈ જાય, તે તે તેમને તે પાત્ર આપી દે છે. પણ જો તે સાધુ તેને મળે જ નહી તે તે પોતે તે પારને ઉપયોગ કરી શકતો નથી. અને તે સાધુ સિવાયના બીજા કોઈ પણ સાધુને તે પાત્ર તે साप as नयी. २४ तम ४२वामा ने भात्ताहानने पहाणे छ 'सेसं सं चेव जाच परिहावेयन्वे सिया' पर पित प्र४२मा sat मनुसार तरी व પાત્રને એકાન્ત, મનુષ્યના અવરજવર વિનાની, અચિત્ત અને બકાસુક ભૂમિમાં Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ६८४ 1 स्यात्, 'एवं जाव सहि पडिग्गहेडिं' एवं रीत्या यावत् - त्रिचतुर पञ्चष्ट् सप्ताष्टनवभिः दशभिश्च प्रतिग्रहैः पात्रैरुपनिमन्त्रयेद् इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या स्वयमूहनीयम् एवं जहा पडिम्गहवत्तन्वया भणिया, एवं गोच्छगरयहरण चोलपट कंबल लट्टी संथारगवत्तव्या य भाणियन्या एवं रीत्या गुच्छंकरजोहरण - चील - पट्टक - कम्बल - राष्टि-संस्तारक वक्तव्यता च भणितव्या, 'जात्र दस संथा एहिं उनिमंतेज्जा जान परिद्वावेयव्वा सिया' यावत् निर्ग्रन्थ च खलु गृहपतिकुलं संस्तारकपातप्रतिज्ञया अनुप्रविष्ट कश्चिद्गृहपतिः द्वित्रि चतुः पञ्च षट् सप्तान्टम नवभिः दशभिश्च संस्तारकैः उपनिमन्त्रयेत् यावतदसहि पडिग्गहे हिं०' इसी तरह से यदि कोई गृहस्थ उस निर्ग्रन्थ के लिये तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ और दश पात्रों द्वारा उपनिमन्त्रित करता है तो इस विषय में भी समस्त कथन पहिले की तरह से ही अपनेआप समझ लेना चाहिये । ' एवं जहा पडि वत्वया भणिया, एवं गोच्छ्ग, रयहरण, चोलपट्टग, कंबल, लट्ठी, संथारगवतव्या य भाणियव्चा' जिस तरहसे पात्र ग्रहण करने के विषय में यह कथन किया गया है उसी तरह से गुच्छा, रजोहरण, चोलण्gs, कम्बल यष्टि और संस्तारक के विषय की वक्तव्यता भी जाननी चाहिये. 'जाव दसहि संथार एहि उवनिम तेज्जो tra disgracer सिया' जैसे - संस्तारकपातप्रतिज्ञा से सस्तारक प्राप्त करने का इच्छा में गृहपति के घर पर गये हुए निर्ग्रन्थ को यदि कोई गृहस्थ दो, तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ और दश C " ભૂમિની તલેખના અને પ્રમાના કરીને પરઠી દેવું જોઇએ एवं जाव सहि पडिग्गदेहि . ' अमाशे ले आई गृहस्थ ते निर्यथने भए, यार, पांय, छ, સાત, આઠ, નવ અને દસ પાત્ર આપીને આ પ્રમાણે કહે છે કે- જે આયુષ્મન ! આમાંથી એક પાત્ર આપના ઉપયોગમાં લેજો, ખાસીનાં એ, ગણુ તિ યાત્રા અમુઢ્ઢ શ્રમણને આપી દેશા' ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન આગળ મુજબ જ સમજવું. एवं जहा पsिहवत्तवया भणिया, एवं गोच्छ्ग, रयहरण, चोलपट्टग, कंबल, लट्ठी, संथारग वत्तव्त्रया य भाणियन्ना' पात्र युवा विषेने अथन अश्वामां भावयु छे, એવુંજ કયન ગેચ્છા, રજોહરણ, ચાલપટ્ટક, કખલ, દંડ અને સસ્તારક વિષે પણ सम. 'जव दसर्हि संस्थारएहि उबनिमंतेज्जा जाव परिद्वावेयन्वा सिया' સસ્તારકપાત પ્રતિજ્ઞાથી-સંસ્તારક પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાથી કેાઈ ગૃહસ્થને ઘેર ગયેલા तिर्थ थने ते गृहस्थ मनुस्मे मे, ऋशु, यार, पांथ छ, साते, खोड, नवे ते हस Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ०२ निर्मन्थदानधर्मनिरूपणम् प्रमेयचन्द्रिका टी. श. ८ उ. ६ ६८५ हे आयुष्मन् ! एकं संस्तारकं स्वयमुपभुङ्क्ष्व, न च च संस्तारकान् स्थविरेभ्यो देहि, स खलु निर्ग्रन्थःतान स्थविरसंस्तारकान् प्रतिगृह्णीयात्, स्थविराथ तत्य निर्ग्रन्थन्य अनुगवेषयितव्याः स्युः, यत्रैत्र अनुगवेषयन् स्थविरान् पश्येत् तत्रैव अनुप्रदातव्याः स्युः, नो चैव खलु अनुगवेपयन् स्थविरान् पश्येत् तदा तान् नवस्थविरसंस्तारकान् नो आत्मना स्वयमुपभुञ्जीत, नो चा अन्येभ्यो दद्यात् दापयेद्वा, अपितु एकान्ते अनापाते अचित्त बहुप्रासुके, स्थण्डिले प्रतिलेख्य प्रमार्ण्य परिष्ठापयितव्याः स्युः, एवं गुच्छके रजोहरणे चोलपट्टके, कम्बले, यष्टौ चालापकाः स्वयमूहनीयाः, यथा - गुच्छकालापकःसस्तारकों द्वारा उपनिमन्त्रित करता है, यावत् हे आयुष्मन् ! एक संस्तारक का आप अपने लिये उपयोग करना और नौ संस्तारकों को स्थविरों के लिये देना । अब यह निर्ग्रन्थ उन स्थावर संस्तरकों को ले लेता है । और वहां से अपने स्थान पर आकर उन स्थविरों का अन्वेषण करता है, जहां उसे वे मिल जाते हैं वहाँ पर वह उन्हें दे देता है । अन्वेषण करने पर भी यदि स्थविर उसे नहीं मिलते हैं तो वह उनके निमित्त दिये गये नौ संस्तारकों को न अपने कामसें लेता है और न उन्हें अन्य साधुओं को ही देता है न दिलवाता है, किन्तु एकान्त, अनापात, अचित्त, बहुप्रा स्थण्डिल में प्रतिलेखना और प्रमार्जना करके परिष्ठापित कर देता है । इसी तरह से आलापक गुच्छक, रजोहरण, चोलपट्टक, कम्बल और यष्टि इनके विषय में भी समझ लेना चाहिये | जसे - गुच्छकालाप इस प्रकार से है-गुच्छक प्राप्ति की इच्छा સસ્તાર આપે છે અને એવુ કહે છે કે હે આયુષ્મન ! એક સસ્તારકને આપ ઉપયોગ કરજો અને બાકીના એક, એ એમ નવ પર્યન્તના સસ્તારા અમુક સાધુને આપી દેશે. ત્યાર ખાદ તે સ્થાવરી [સાધુએ] માટેના સંસ્તારક! લઇને તે પોતાને સ્થાને જાય છે. અને તે સાધુઓની રોધ કરે છે જો તે તેને મળી જાય, તા પેલા ગૃહસ્થે તેમને આપવા નિમિત્તે આપેલા સંસ્તારકે તેમને આપી દે છે. પણ જો તે સાધુઓના ભેટા જ ન થાય તે તેણે પોતે તેના ઉપયોગ કરવા જોઇએ નહીં, અને તે સાધુએ સિવાયના અન્ય કાઇ સાધુને તે સસ્તારા આપવા જોઇએ નહીં. તેણે તો તેમને એકાન્ત, અનાપાત [અવર જવર વિનાની] અચિત્ત, બહુપ્રાસુક ભૂમિમા, પ્રતિલેખના અને પ્રમાના કરીને તે પાત્રાને પરઠવા જોઇએ ગેાછા, રજોહરણુ, ચેાલપટ્ટક, કખલ અને દંડ વિષે પણ આ પ્રકારના આલાર્ક સમજી લેવા. જેમકે ગુચ્છકાલાપને ગ્ણાલાપક આ પ્રમાણે ખનશે Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ६८६ निर्ग्रन्थं च खल गृहपतिकुलं गुच्छकपातप्रतिज्ञया अनुप्रविष्ट कविद गृहपतिः यावत्-दशभिः गुच्छकैः उपनिमन्त्रयेत् हे आयुष्मन् ! एकं गुच्छकं स्त्रयमुपभुङ्क्ष्व, नत्र च गुच्छकान स्थविरेभ्यो देहि, स तान्त्र स्थविरगुच्छकान् प्रतिगृह्णीयात्. स्थचिचानुगवषयेत्, नोचेत ताम्र पश्येत् तदा तद् गुच्छान एकान्तप्रदेशे परिष्ठापयेत्, इत्यादिरीत्या रजोहरणादेरपि विज्ञेयम् ||०२|| निर्ग्रन्थोधकता वक्तव्यता सूलम् - निग्गंथेण य गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविद्वेणं अन्नयरे अकिच्चट्टाणे पडिसेविए, तस्स णं एवं भवइ - इहेव ताव अहं एयस्स ठाणस्स आलोएमि, पडिकम्जामि, निंदामि, गरिहामि, विउट्टासि, विसोहेमि, अकरणयाए अन्मुट्ठेमि आसे कोई निर्ग्रन्थ किसी गृहस्थ के घर पर गया हो तो उसे देखकर कोई दूसरा गृहस्थ उसे यावत् श गुच्छकों द्वारा उपनिमन्त्रित करे कहे हे आयुष्मन् ! एक गुच्छक तुम अपने उपयोग में लेना और बाकी के ये नौ गुच्छक तुम अन्य स्थविरों को दे देना । अब वह उन स्थविरों के नौ गुच्छकों को ले लेता है और लेकर अपने स्थान पर आकर उन स्थविरों की वह गवेषण करता है - तलाश करने पर यदि वे मिल जाते हैं तो यह उनके लिये उन्हे दे देता है और यदि नहीं मिलते हैं तो वह उन नौ गुच्छकों को यावत किसी एकान्त प्रदेश में परिष्ठापित कर देता है। इस रीति से रजोहरणादि के विषय में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिए | सू. २ ॥ કાષ્ઠ શ્રમણ નિમ્ર, ગાાની પ્રાપ્તિને માટે કોઇ એક ગૃહસ્થને ત્યાં જાય છે હવે તેને કાષ્ઠ ગૃહસ્થ એ ગેચ્છા આપીને એવું કહે છે કે હું આયુષ્મન ! આમાંથી એક ગેછે. આપ રાખશેા, ખીજો અમુક સાધુને આપી દેશે. પછી તે સાધુને આપવાન ગાા લઇને તે પેાતાને સ્થાને પાછે ફરે છે. પછી શેાધ કરતા તે સાધુને મળી જાય તે તેણે તે ગાઅે તેને આપી દેવા જોઈએ પણુ જો તે સાધુ તેને મળે નહી તે તેણે તે ગેાચ્છાને પેાતાના ઉપયોગમાં ન લેવા જોઇએ અને અન્યને આપવા જોઇએ પણ નહીં પણ તેણે તેને એકાન્ત આદિ વિશેષણેાવાળી ભૂમિમાં પૂર્વાંકત રીતે પરઠી દેવા જોઇએ, ત્રણથી લઈને દસ ગેચ્છા આપવા વિષેના આલાપાં પણુ ઉપર મુજા સમજવા રજોહરણ વગેરે વિષયક આલાપા પણ આ પ્રમાણેજ સમજવા, ॥ સૂ. ૨ ॥ Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८७ प्र. टीका श.८ उ.६ सु. ३ निग्रन्थाराधकतानिरूपणम् हारिहं पायच्छिन्तं तवोकम्पं पडिवज्जामि, तओपच्छा थेराणं अंतियं आलोएस्सामि, जाव तवोकम्मं पडिवज्जिस्सामि, सेय संपट्टिओ असंपसे थेराय पुवामेव अमुहा सिया, से णं भंते ! किं आहए विराहए ? गोयमा ! आराहए, नो विराहए ?, सेय संपट्टिए असंपत्ते अप्पणावपुवमेिव, अमुहासिया, सेणं भंते! कि आराहए, विराहए ? गोयमा ! आराहए, नो विराहए २, सेय संपडिए असंपते अप्पणा य पुवामेव थेराय कालं करेज्जा, से णं भंते ! किं आराहए, विराहए ? गोयमा ! आरोहए, नो विराहए ३, से य संपट्टिए असंपत्ते अप्पणा य पुग्दामेव कालं करेज्जा, से णं भंते! किं आराहए, विराहए ? गोयमा ! आराहए, नो विराहए ४, से य संपट्टिए संपत्ते येराय अमुहासिया, से णं भंते! किं आराहए, विराहए ? गोयमा ! ओराहए, नो विराहए, से य संपट्टिए संपत्ते अप्पणाय, एवं संपतेण वि चत्तारि आलावगा भाणियव्वा जहेव असंपत्ते णं, निग्गंथे ण य वहिया वियारभूमिं वा, विहारभूमिं वा निक्खंते णं अन्नयरे अकिच्चट्टाणे पडिसेविए, तस्स णं एवं भवइ - इहेव ताव अहं एवं एत्थ वि एते चैव अटू आलावगा भाणियत्वा जाव नो विराहए, निग्गं थ ण य गोमाणुगामं दूइज्जमाणेणं अन्नयरे अकिञ्चहाणे पडिसेविए तस्स णं एवं भवइ - इहेव ताव अहं एत्थ वि ते चेत्र अह आलावगा भाणियव्वा, जोव नो विराहए, निग्गंथीए य Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८८ भगवतीसगे गाहोवइ कुलं पिंडवायपडियाए अणुपविठ्ठाए अन्नयरे अकिचठाणे पडिसेविए तीसे णं एवं भवइ, इहेव ताव अहं एयस्स ठाणस्ल आलोएमि जाब तबोकल्यं पडिवज्जामि, त ओ पच्छा पवत्तिणीए अंतियं आलोएस्सासि जाव पडिवजिस्सामि, साय संपट्टियो असंपत्ता पवत्तिणीय अनुहा सिया, सा णं भंते ! कि आराहिया विराहियो ? गोयना ! आराहिया, नो विराहिया, सा य संपट्रिया जहां निग्गंथस्स तिन्निगमा भणिया, एवं निग्गंथीएवि तिन्नि आलावगो माणियबा, जाव आहिया, नो विहिया, से केणटुणं अंते! एवं बुच्चइ-आराहए, नो विराहए ? गोयमा ! से जहानामए केइपुरिसे एग अहं उन्नालोमं वा, गयलोमं वा, सणलोमं वा, कप्पासलोमं वा, तण सूयं वा, दुहा वा, तिहा वा, संखेज्जहा वा छिदित्ता अगणिकायसि पक्खिवेज्जा, से पूर्ण गोयमा ! छिज्जमाणे छिन्ने, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते, दज्जमाणे दडेत्तिवत्तई सिया ? हंता, भगवं ! छिज्जमाणे छिन्ने जाव दड्ढे त्ति वत्तवं सिया, से जहावा केइ पुरिसे वत्थं अहतं वा, धोतं वा, तंतुग्गयं वा मंजिहा दोणीए पक्खि वेज्जा, से णूणं गोयमा ! उक्खिप्पमाणे उक्खित्ते, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते दजमाणे दडेत्ति वत्तवं सिया ! हंता, भगवं ! उक्खिप्पमाणे उक्खित्ते जाव दडेत्ति वत्तवं सिया, से तेणठेणं गोयमा! __ एवं वुच्चइ-आराहए, नो विराहए ॥ सू० ३ ॥ Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ स ३ निम्रन्थाराधकतानिरूपणम् ६९३ भणितव्या :, यावत् नो विधारकः, निर्ग्रन्थेन च ग्रामानुग्रामम् द्रवता अन्य तरद् अकृत्यस्थानं पतिसेवितम्, तस्य खल्ल एवं भवति-इहैव तावत् अहम् अत्रापि ते चैव अष्ट आलापकाः भणितव्याः, यावद् नो विराधकः, निर्गन्धी च गृहपतिकुलं पिण्डपातपतिज्ञया अनुपविष्ट अन्यतरद् अकृत्यस्थानं प्रतिसेवितम्, तस्याः खल्लु एवं भवति-इहेव तावद् अहम्-एतस्य स्थानस्य आलोचयामि, यावत् तपाकर्म प्रतिपद्ये, ततःपश्चात् प्रबत्तिन्याः अन्तिकम् आलोचयिष्यामि यावत मतिपत्स्ये, साच संपस्थिता असंमाप्ता, प्रवर्तिनीच अमुखा स्यात, (निगंथेण य गामाणुगाम दूइज्जमाणेणं अन्नथरे अकिच्चट्ठाणे पडिसेविए तम्सणं एवं भवइ, इहेव ताव अहं एत्थ वि एएचेव अट्ट आलावगा भाणियव्वा जाव नो विराहए) ग्रामानुग्राम विहार करते समय किसी निर्ग्रन्थ ने किसी एक अकृत्यस्थान का प्रतिसेवन कर लिया होवे बाद में उसके अनमें ऐसा विचार आजावे कि मैं यहीं पर पहिले उसकी आलोचना आदि कर लू-इत्यादि पहिले की तरह यहां पर भी वे ही आठ आलापक कहना चाहिये यावत् वह निर्ग्रन्थ विराधक नहीं है। (निग्गंथीए य गाहावइकल पिंडवायपडिवाए अणुपविट्टाए अन्नयरे अकिच्चट्ठाणे पडिसेविए-तीसेणं एवं भवइ-इहेव ताव अहं एयरस ठाणम्म आलोएमि. जाव तवोकम्मं पडिवज्जामि, तओ पच्छा पवत्तिणीए अंतियं आलोएस्लामि, जाव पडिवज्जिस्मामि) किसी साध्वी के द्वारा आहार ग्रहण करने की इच्छा से गृहपति के घर में प्रवेश करते हुए किसी अकृत्यस्थान प्रतिसेवन हो गया होवे ४२. (निग्गंथेण य गामाणुगामं दूइज्जमाणेणं अन्नयरे अकिचहाणे पडिसेविए -तस्स णं एवं भवइ, इहेच ताव अह एत्थ वि एए चेन अट्ट आलावगा भाणियव्या जाव नो विराहए) यामनु श्राम विला२ ४२di as मे निथ દ્વારા કેઇ એક અકૃત્ય સ્થાનનું પ્રતિસેવન થઇ ગયું હોય અને ત્યાર બાદ તેને એ વિચાર થાય કે હું અહીંજ પહેલાં તેની આલોચને આદિ કરી લઉં. અહીં પણ આગળ મુજબ આઠ આલાપકનું કથન કરવું જોઈએ. તે નિર્ચ યને વિધારક કહેવાય નહીં,” त्या सुधार्नु समस्त ४थन अड) ४२j (निग्गंथीए य गाहावडकुल पिडवायपडियाए अणुपविटाए अन्नयरे अकिञ्चट्ठाणे पडिसेविए-तीसेणं एवं भवइ-इहेव ताव अहं एयरस ठाणस्स आलोएमि जाव तवोकम्म पडिवज्जामि, तभी पच्छा पवत्तिणीए अंतियं आलोएस्मामि, जाव पडिवज्जिस्सामि) माडार प्राप्तिनी ઇચ્છાથી કોઈ ગૃહસ્થને ઘેર ગયેલાં કે સાધ્વી દ્વારા કેઇ અયસ્થાનનુ પ્રતિવન થઈ Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ६९४ सा खलु भदन्त ! किम् आराधिका विराधिका ? गौतम ! आराधिका नो विराधिका, साच संप्रस्थिता यथा निर्ग्रन्थस्य त्रयो गमा भणिता एवं निर्ग्रन्थ्या अपि त्रय आलापका भणितव्याः यावत् आराधिका, नो विराधिका, तद और बाद में उसके मनमें ऐसा विचार आजावे कि मैं पहिले यहीं इस अकृत्यस्थानकी आलोचना करूँ यावत् तत्कर्म को स्वीकार करूँइसके बाद प्रवर्तिनी के पास वृद्ध साध्वी के समीप आलोचना करूँगी यावत् तपकर्म को स्वीकार करूंगी. ऐसा विचार कर (साय सपहिया असंपत्ता पर्वात्तणी य असुहा सिया) वह साध्वी प्रवर्तिनी के लिये वहां से चल दे, इसके वहां पहुँचने के पहिले यदि वह प्रवर्तिनी मूक हो जाती है तो (सा णं भंते । किं आराहिया विराहिया) हे भदन्त ! वह साध्वी आराधक होगी या विराधक होगी ? ( गोयमा) हे गौतम । ( आराहिया नो विराहिया) वह साध्वी आराधक है विराधक नहीं । ( जहा निग्रंथस्स तित्रिगमा भणिया, एव निग्गंथीए वि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा जाव आराहिया नो विराहिया) जिस प्रकार से निर्ग्रन्थ के तीन आलापक कहे हैं उसी तरह से साध्वी के भी तीन आलापक कहना चाहिये ! यावत् वह आराधक है ગયું હોય અને ત્યાર બાદ તેના મનમાં એવા વિચાર થાય કે હું પહેલાં અહી જ આ અકૃત્યસ્થાનની આલાચના આદિ કરી લઉ (अहीं 'तयाना स्वीअर उरी उ', ' ત્યા સુધીમાં સઘળાં પદ ગ્રહણ કરવા). ત્યાર ખાદ પ્રવર્તિની પાસે (વૃદ્ધ સાઘ્વીજીની પાસે) આલેચના આદિ કરી લઇશ ( अडी यागु तपना स्वीअर मरीश', त्यां सुधीनां धूत होने श्रश्वा लेागो ) या भमाएो विचार उरीने (सा य संपट्टिया असंपत्ता पवत्तिणि य अमुहा सिया) ते साध्वील ते प्रवर्तिनी पासे भवाने नीडजे छे પણ તે તેમની પાસે પહેાંચે તે પહેલા જ તે પ્રવૃતિની મૂક (મૂંગા) થઈ જાય છે, તો ( साणं भंते । किं आरा हिया विराहिया ? ) हे अहन्त! ते साध्वीकाराध गायाय } विराध ! ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( आराहिया नो विराहिया ) ते साध्वी ने मारा ही शाय, विरोध उसी शाय नहीं. ( जहा निग्गंथस्स तिन्नि गमा भणिया, एवं निग्गंथीए वि तिनि आलावगा भाणियन्वा जाव आराहिया नो विराहिया) त्यार माह निर्यथनात्र आसाय नेवा साध्वीलना પણું ગણુ આલાપક કહેવા જોઇએ. • તેને આરાધક જ કહેવાય વિરાધક નહીં', ત્યા सुधीनु पूर्वाऽत समस्त उथन अप भए उ लेमे. ( से केणद्वेगं भंते ! 1 ~ Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिक टीका श.८ उ.६ २.३ निम्रन्थाराधकतानिरूपणम् ६९५ . केनाथन भदन्त ! एवमुध्यते-आराधकः, नो विराधकः ? गौतम ! तत् यथा नाम-कश्चित् · पुरुषः एकं महत् ऊर्णालोमवा, गजलोमवा, शणलोमवा, कार्यासलोमवा, तृणमृत्रंबा द्विधा वा, विधावा, संख्यातधावा छित्वा अग्निकाये प्रक्षिपेत्, तदनूनं गौतम ! छिद्यमानं छिन्नं, प्रक्षिप्यमाणं प्रक्षिप्त, दह्यमानं दग्धमिति वक्तव्यं स्यात् ? हन्त, भगवन् ! छिधमानं छिन्न यावत् दग्धमिति विराधक नहीं । (ले केणटेणं संते ! एवं वुच्चइ आराहए नो विराहए) हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि ये सब आराधक हैं विराधक नहीं । (गोयमा) हे गौतम ! (से जहा नामए केइ पुरिसे एगं महं उन्नालोमं वा, गयलोमं वा, सणलोमं वा, कप्पासलोमं वा, तणसूयं वा, दुहा वा, तिहा वा, संखेज्जहा वा छि दित्ता अगणिकायंसि पक्खिवेज्जा-से पूणं गोयमा ! छिज्जमाणे छिन्ने, पक्विपमाणे पक्खित्ते, दज्झमाणे दइटेत्ति वत्तव्वंसिया) जैसे कोई पुरुष एक बडे भारी ऊनके, हाथी के गेम के, शण के रेसा के, कपोसके रेसाके तण के अग्र भागके दो-तीन या असंख्यात टुकडा करके उन्हें अग्निमें डाल दे तो हे गौतम ! वे टुकडे जिस समय छिद रहे होते हैं उस समय ये छिद चुके हैं, अग्नि में डाले जा रहे होते हैं तब ये डाले जा चुके हैं और जब जल रहे होते तब जल चुके ऐसा कहा जाता है न ? (हंता. भगवं ! छिज्जमाणे छिन्ने, जाव दड्ढेत्तिवत्तव्वं एवं बच्चई, आराहए नो वराहए? हे महन्त ? मा५ ।। ४।२५ मेरो छ। तमा अधा विशघ नया माराध४४ छ ? (गोयमा !) गौतम ! (से जहा नामए केइ पुरिसे एगं महं उन्नालोमं वा गयलोमं वा, सणलोमं वा, कप्पासलोम चा, तणमयं वा, दुहा वा, तिहा वा, संखेज्जहावा छिदित्ता अगणिकायसि पविखवेज्जा-से गृणं गोयमा! छिज्जमाणे छिन्ने, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते, दज्झमाणे दइढे त्ति वत्तव्यं सिया) भD 18 228 पुरुष मे घणा भाटा मानना રિસાના, હાથીના મના. કપાસના રેસાના અથવા તૃણના અગ્રભાગના બે, ત્રણ અથવા અસંખ્ય ટુકડા કરીને તેમને અગ્નિમાં નાખી દે, તો હે ગૌતમ ! જ્યારે તે ટુકડાઓ છેદાતા હોય ત્યારે છેદાઈ ચુકયા છે એમ કહેવાય છે કે નહી ? જ્યારે તેમને અગ્નિમાં નાખવામાં આવતા હોય ત્યારે તેમને અગ્નિમાં નાખી દેવામાં આવ્યા છે એમ કહેવાય છે કે નહીં ? જ્યારે તેઓ બળતા હોય, ત્યારે બળી ગયા છે એમ કહેવાય છે કે નહી ? (हंता, भगवं ! छिन्नमाणे छिन्ने जाव दड्ढे ति वत्तव्यं सिया) हा भगवान् ! Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसो 'वक्तव्यं स्यात्, उद्यथा वा कश्चितु पुरुषो वस्त्रम् अहवा, धौतं वा, तन्तुगतं वा, मञ्जिष्ठाद्रोण्यां प्रक्षिपेत्, तत्नूनं गौतम ! उक्षिप्यमाणम्, उत्क्षिप्तम्, मक्षिप्यमाणं प्रक्षिप्तम्, रज्यमानं रक्तमिति वक्तव्यं स्यात् ? हन्त, भगवान् ! उत्क्षिप्यमाणम् ऊरिक्षप्तम्, यावत् रक्तमिति वक्तव्यं स्यात्, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यतेआराधको नो विराधकः ॥ सु. ३ ॥ सिया) हां, भदन्त ! छिद्ते हुए को छिद गया, यावत् जलते हुए को जल गया कहा जाता है । (से जहा वा केइ पुरिसे वत्थं अहतं वा, धोतं वा, तंतुग्गयं वा मजिवा दोणीए पक्खिवेज्जा, से गूणं गायमा ! उक्खिप्पमाणे उक्खित्ते, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते, रज्जमाणे रत्तेत्ति वत्तव्व्वं लिया ? हता, भगवं ! उक्खिएमाणे उक्खित्ते जाव रत्तेत्तिवत्तव्यं सिया-ले तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चा आराहए, नो विराहए) अथवा कोई पुरुष नवीन धोये हुए या साल के उपर से तुरत उतारे हुए वस्त्र को मंजीठा के रंग की कुंडी में डाल दे तो हे गौतम ! ऊंचे से डाला जा रहा वह वन उसमें डाला जा चुका है, उसमें धुला जा रहा वह वस्त्र धुला जा चुका है और उसमें रंगता हुआ वह वस्त्र रंगा चा चुका है ऐसा कहा जाता है न ? हां, भदन्त ! डाले जाते हुए को डाला गया, यावत् रंगते हुए को रंगा गया ऐसा कहा जाता है। तो इसी कारण से हे गौतम! मैने ऐसा कहा है कि वह आराधक है विराधक नहीं। छेहाताने छेदा गयो', मताने जी गये, त्याl६ ३ ४ी ४य छे. (से जहावा केई पुरिसे वत्थं अहतं वा, धोतंवा, तंतुग्गयं वा, मंजिहा दोणीए पक्खिवेज्जा, से गुणं गोयमा ! उक्खिप्यमाणे उक्खित्ते, पक्खिप्पयाणे पक्खित्ते रज्जेमाणे रत्तेत्ति वत्तव्वं सिया ? इंता, भगवं ! उक्खिप्पमाणे उक्खित्ते जाव रत्ते त्ति बत्तव्यं सिया- से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ आराहए, नो विराहए ) અથવા કે પુરુષ નવીન જોયેલા અથવા સાળ ઉપરથી તાજાજ ઉતારેલા વસ્ત્રને મજીઠના રંગની કુંડીમાં નાખી દે, તો હે ગૌતમ! ઊંચેથી કુંડીમાં નંખાતા વસ્ત્રને કુંડીમાં નંખાયું છે એમ કહી શકાય કે નહીં? તેમાં ઝબળાતું વસ્ત્ર તેમાં ઝળાયું છે એમ કહેવાય કે નહીં? તેમાં રંગવામાં આવતું વસ્ત્ર રંગાઈ ગયું છે એમ કહેવાય કે નહી ? હા, ભગવાન ! તેમાં નાખવામાં આવતાં વસ્ત્રો માટે નંખાઈ ગયું, ઝબળાતા માટે ઝબળાઈ ગયું અને રંગાતા માટે રંગાઈ ગયું એ શબ્દ પ્રાગ થઈ શકે છે. તે હે ગૌતમ ! એજ પ્રકારના કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે તેઓ (પૂર્વોક્ત નિર્ચ થ मन सावी) मारावछ-विराध: नथा. Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ सू. ३ निम्रन्थाराधकतानिरूपणम् ६८९ छाया-निन्थेन च गृहपतिकुलं पिण्डपातपतिज्ञया प्रविष्टेन अन्यतरद् अकृत्यस्थानं प्रतिसेवितम्, तम्य खलु एवं भवति-इहैव तावत् अहम् एतस्य स्थानस्य आलोचयामि, प्रतिक्रमामि, निन्दामि, गहें, वित्रोटयामि, विशोधयामि, अकरणतया अभ्युत्तिष्ठामि, यथाई प्रायश्चित्त तपाकर्म प्रतिपद्ये, ततः पश्चाद् स्थविराणाम् अन्तिकम् आलोचयिष्यामि यावत् तपःकर्म प्रतिपत्स्ये, सच निर्ग्रन्थाराधकतावक्तव्यता 'निग्गंथेण य' इत्यादि । सूत्रार्थ :- (निग्गंण य गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविटेणं अनयरे अकिच्चट्ठाणे पडिसेविए, तस्स णं एवं भवइ) किसी गृहस्थके घर पर आहार ग्रहण करनेकी इच्छाले प्रविष्ट हुए नि थके द्वारा कोई एक अकृत्यस्थानका प्रतिसेवन हो गया हो-पीछे उस निर्ग्रन्थ के मनमें ऐसा विचार आवे-(इहेव ताव अहं एयरस ठाणस्स आलोएमि, पडिकमामि, निंदामि, गरि हामि, विटामि, विसोहेमि, अकरणयाए, अभुटेमि, आहारियं पायच्छित्तं तवोकम्म पडिवजामि ) मैं यहीं पर पहिले इस अकृत्यस्थानके प्रतिसेवनकी आलोचना करलू, प्रतिक्रमण करलू निंदा और गर्दा करलू इसके अनुबंधनको छेददू, विशुद्ध करलू, आगे अबू ऐसा न हो इसके लिये तैयार रहूं और यथायोग्य प्रायश्चित्त तपकमको स्वीकार करू (तओ पच्छा थेराणं अंतिए आलोएस्सामि) इसके बाद में स्थविरोंके पास आलोचना कर लूंगा નિથારાધતા વક્તવ્યતા'निग्गंथेण य त्या सूत्राथ'.- (निग्गंथेण य गाहावइकुल पिंडवायपडियाए पविद्वेणं अन्नयरे अकिञ्चट्ठाणे पडिसेविए, तस्स णं एवं भवई ) ७२यने ३२ मा २ प्राप्तिनी ઈચ્છાથી ગયેલા નિગ્રંથ દ્વારા કઈ એક અકૃત્ય સ્થાનનું પ્રતિસેવન થઈ જાય અને त्या२ मा त नियना मनमा मेवा वियार मापे, (इहेव ताव अहं एयरस ठाणस्स आलोएमि, पडिकमामि, निंदामि, गरिहामि, विउटामि, विसोहेमि, अकरणयाए, अब्भुटेमि, आहारियं पायच्छित्तं तवोकम्म पडिबज्जामि) ई महान પહેલાં તે અયસ્થાનના પ્રતિસેવનની આલોચના કરી લઉં, પ્રતિક્રમણ કરી લઉં, નિંદા અને ગહીં કરી લઉં, તેના અનુબ બને છેદી નાખુ, વિશુદ્ધિ કરી લઉ, આગળ એવું ન બને એ નિશ્ચય કરી લઉં, અને એગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત તપકમને સ્વીકાર કરી લઉ. (तओ पच्छा थेराणं अंतिए आलोएस्सामि ) त्या२ मा हु स्थविशनी पासे तनी Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( . ६९० भगवती सूत्रे संप्रस्थितः संप्राप्तः, स्थविराथ पूर्वमेव अमुखाः स्युः स खलु भदन्त ! किम् आराधकः, विराधकः ? गौतम ! आराधकः नो विराधकः स च संमस्थितः असंप्राप्तः आत्मना वा पूर्वमेव अमुखः स्यात्, स खलु भदन्त ! किम् आराधकः विराधकः ? गौतम ! आराधकः नो विराधकः २, स च संप्रस्थितः असंप्राप्तः ( जाव तवो कम्मं पडिवज्जिस्सामि ) यावत्, तपकर्म स्वीकार करूंगा । (सेय संपट्टिओ असंपत्ते थेराय पुव्वामेव अजुहा सिया, से णं भंते ! कि आराहए विराहए) ऐसी भावना से युक्त बना हुआ वह निर्ग्रन्थ स्थविरोंके पास आनेके लिये वहांसे चले और उसके आनेके पहिले स्थ वातादि विकारको लेकर बोलने में असमर्थ बन जायेंप्रायश्चित नहीं देसकें तो हे भदन्त ! वह निर्ग्रन्थ आराधक है या विराधक है ? ( गोयसा ) हे गौतम ! ( आराहए नो विराहए ) वह निर्ग्रन्थ आराधक है, विराधक नहीं है । ( सेय संपट्टिए असंपते अपणावपुव्वामेव अमुहा सिया सेणं भंते! किं आराहए विराहए ) हे भदन्त ! वह निर्गन्ध स्थविरोंके पास जानेके लिये हांसे चलदे और स्थविरोंके पास पहुचने के पहिले वह मूक- हो जावे तो ऐसी स्थिति में वह आराधक है या विराधक है ? (गोयमा) हे गौतम! (अराहए तो विराहए ) वह निर्ग्रन्थ आराधक है विराधक नहीं है । ( सेव संपट्टिए असंपते अप्पणा य पुन्वामेव येराय कालं सासोयना उरी सशि, ( जात्र तत्रोकम्स पडिवज्जिस्सामि ) भने तयर्मना સ્વીકાર કરવા પન્તની પૂતિ સદ્ઘળી વિધિ કરી લઇશ ( से य संपओि असंपत थेरा य पुव्वामेव अमुद्दा सिया, से णं भंते किं आराहए विराइए ?) આ પ્રકારની ભાવનાવાળા તે નિથ સ્થવિરાની પાસે જવાંનેે માટે ઉપડે છે, પણ તે તેમની પાસે પહોંચે તે પહેલા તો તે ર્સ્થાવરા વાતાદિ વિકારને કારણે મૂક [મૂંગા] થઇ જાય છે તેથી તેએ તેને પ્રાયશ્ચિત્ત કરાવી શકતા નથી. તો હું ભુત! તે નિગ અને माराध गाय, हे विरोध ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( आराहए नो विराहए ) ते निगथने आराध४ ४ अड़ी सहाय, विराध अड्डी सहाय नही. ( से य संपट्ठिए असंपत्ते अप्पणावपुण्वमेव अमुहा सिया - से णं भंते! किं आराहए, विराहए 2 ) હે ભદન્ત ! અવિશેની પાસે જવાને માટે ઉપડેલા તે નિગ"થ પેાતેજ સ્થવિરાની પાસે પહેાંચતા પહેલા જ સૂક થઇ જાય, તો એવી સ્થિતિમાં તેને આરાધક કહેવાય કે વિરાધક ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( आराहए नो विराहाए ) ते निगथने आराध Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ सु. ३ निग्रन्थाराधकतानिरूपणम् ६९१ आत्मना च पूर्वमेव स्थविराश्च कालं कुर्युः, स खल्ल भदन्त ! किम् आराधकः विराधकः ? गौतम ! आराधकः, नो विराधकः ३, स च संपस्थितः असं. प्राप्तः आत्मना च पूर्वमेव कालं कुर्यात, स खलु भदन्त ! किम् आराधकः, विराधकः ? गौतम ! आराधकः, नो विराधकः ४, सच संपस्थितः संप्राप्तः स्थविराश्च अमुखाः स्युः, स खलु भदन्त ! किम् आराधकः, विराधकः ? करेजा, से णं भंते ! कि आराहए विराहए) हे भदन्त ! स्थविरोकि पास जानेके लिये वहाँ से वह निर्ग्रन्थ चलदे और उसके पहुंचने के पहिले यदि वे स्थविरकाल कर जाते हैं तो क्या वह निर्ग्रन्थ आराधक है या विराधक है ? (गोयमा) हे गौतम ! (आराहए नो विराहए) वह निर्ग्रन्थ आराधक है विराधक नहीं । ( से य संपट्टिए असंपत्ते अप्पणाय पुच्चामेव काल करेज्जा-से णं अंते । कि आराहए विराहए ? हे भदन्त ! स्थविरों के पास प्रायश्चित्तादि लेने के निमित्त वहां से चला हुआ वह निर्गन्ध यदि स्थविरों के पास पहुँचने से पहिले ही काल कर जाता है तो क्या वह आरावक है था विराधक है ? (गोयमा ! आराहए नो विराहए) हे गौतम ! वह आराधक है विराधक नहीं । (से य संपट्टिए संपत्ते थेरा य असुहासिया से णं भंते ! किं आराहए विराहए) हे भदन्त ! वह निग्रन्थ स्थविरों के पास वहां से चले और उसके पहुँचते ही वे स्थविर यदि मूक हो जाते हैं तो वह निर्ग्रन्थ आराधक है या विराधक है ? (गोधमा) हेपाय, विराध हेवाय नही. (सेय संपढिए असंपत्ते अप्पणा य पुवामेव थेरा य काल करेज्जा, से णं भंते ! किं आराहए, विराहए ) हे महन्त ! स्थविश्नी પાસે જવાને તે નિર્ચ થ ઉપડે છે પણ તેમની પાસે પહોંચ્યા પહેલાં તે સ્થવિર કાળ કરી Mय छ, तो a निथने माराध वाय विराध ? (गोयमा !) गौतम ! (आराहए नो विराहए ) तने सारा4 वाय, विरा५४ नडवाय ( से य संपढिए असंपत्ते आप्पणाय पुब्बामेय काल करेजा - से णं भंते ! किं आराहए, विराइए ?) हे महत। स्थविशनी पासे प्रायश्चित A६ सपाने भाटे નીકળે તે નિગ્રંથ જે સ્થવિરેને પાસે પહોંચતા પહેલા કાળ કરી જાય, તો તેને આરાધક हेपाय विधा२४ १ (गोयमा ! आराहए नो विराहए ) गौतम! तेन. मारा १ पाय, विशेष वाय नहीं ( से य संपट्ठिए संपत्ते थेराय अमुहा सिया-सेणं भंते कि आराहए विराहए ? ) महत! ते नि स्थविशनी પાસે પહોચી જાય, પણ તે ત્યાં પહેચતાં જ સ્થવિર મૂક થઈ જાય, તો તેને આરાધક Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रों गौतम ! आराधकः, नो विराधकः, स च संपस्थितः संप्राप्तः आत्मना च, एवं संप्राप्तेनापि चत्वार आलापकाः भणितव्याः, यथैव असंप्राप्तेन, निम्र न्थेन च हि विचारभूमि वा निष्क्रान्तेन अन्यतरद् अकृत्यस्थानं प्रतिसेवितम्, तस्य खलु एव भवति-इहैव तावद् अहम् एवम्, अत्रापि एते चैव अष्ट आलापकाः हे गौतम ! (आराहए नो विराहए) वह निर्ग्रन्थ आराधक है, विराधक नहीं। (से य संपट्टिए संपत्ते अप्पणा य, एवं संपत्तेण वि चत्तारि आलावगा भाणियव्वा जहेव असंपत्तेणं) वह निर्ग्रन्थ स्थविरों के पास जावे और पहुँचते ही वह सूक हो जावे तो ऐसी स्थिति में वह निर्ग्रन्थ आराधक है या विराधक ? इत्यादि संप्राप्तके चार आलापक असंप्राप्तके चार आलापकों की तरह कह लेना चाहिये ? (णिग्गथेण य बहिया वि यारभूमि वा विहारभूमि वा णिक्खंतेणं अन्नयरे अकिच्चट्ठाणे पडिसेविए तरलणं एवं अवइ-इहेद ताव अहं एवं एत्थ वि एए चेव अट्ठ आला. वगा भाणियन्वा जाव नो विराहए) किसी निर्ग्रन्थ ने बाहर नीहार भूमि की ओर अथवा विहार भूमि की ओर जाते हुए किसी एक अकृत्य स्थान का प्रतिसेवन कर लिया हो बाद में उसके मन में ऐसा विचार आवे कि मैं पहिले यहीं पर उस अकृत्यस्थान की आलोचना आदि करू इत्यादि पहले की तरह यहां पर भी ये ही आठ आलापक कहना चाहिये, यावत् वह निग्रन्थ चिराधक नहीं है। उपाय 3 पिराध | ( गोयमा! आराहए नो विराहए ) है गौतम! तन माराध / गाय, विशष गाय नही. (सेय संपडिए सपत्ते अप्पणा य, एवं संपत्तण वि चत्तारि आलावागा भाणियव्या जहेव असंपत्तेणं) निय સ્થાવિરાની પાસે પહોંચતા જ મૂક થઈ જાય, તો તેને આરાધક કહેવાય કે વિરાધક? આ રીતે ત્યાં અસંપ્રાપ્ત ન પહોંચેલા) નિગ્રંથ વિષેના જેવા ચાર આલાપકે કહેવામાં આવ્યા છે, એવાં જ ચાર આલાપ સંપ્રાપ્ત (ત્યાં પહોંચેલા) નિર્ગથ વિષે પણ કહેવા नेय (णिग्गंथेण य वहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा णिक्खतेणं अन्नयरे अकिञ्चट्ठाणे पडिसेविए तस्सणं एवं भवड-इहेच ताव अह एवं एत्थं वि एए वेव अट्ठ आलाचगा भाणियव्या जाव नो विराहए) नियय मार નીહારભૂમિ તરફ અથવા વિહાર ભૂમિ તરફ જતા કોઈ એક અકૃત્યસ્થાનનું પ્રતિસેવન કરી નાખ્યું. ત્યાર બાદ તેના મનમાં એવો વિચાર આવે છે કે હું પહેલાં અહીંજ તે અકૃત્યસ્થાનની આલેચન આદિ કરી લઉં. અહીં પણ આગળ મુજબ આઠ આલાપક કહેવા જોઈએ. “તે નિગ્રંથ વિરાધક ન ગણાય,' ત્યાં સુધીનું સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका. श. ८ उ. ६ सू. ३ निम्नन्याराधकता निरूपणम् ६९७ टीका :-निर्ग्रन्थप्रस्तावात् तस्याराधकतां प्ररूपयितुमाह- 'निग्गंथेण य' इत्यादि । ' निग्गंथेण य गाहावइकुल पिंडचायपडियाए पविद्वेणं अन्य रे अकिञ्चद्वाणे पडिसेचिए ' गौतमः पृच्छति - निग्रन्थेन श्रमणेन च शब्दस्य पुनरर्थकतया ' निर्ग्रन्थं कश्चित् पिण्डपातप्रतिज्ञया गृहपतिकुल प्रचिष्टं पिण्डादिना उपनिमन्त्रयेत्' इति पूर्वो कार्यस्य योजना कर्तव्या, तेन च निग्रन्थेन उपनिमन्त्रितेन गृहपतिकुलं पिण्डपातनिमित्तया आहारग्रहणेच्छ्या प्रविष्टन अन्यतरद् एकतमम् अन्यस्थानम् अकत्वस्य कर्तुमयोग्यस्य स्थानम् आश्रयः मूलगुणादि प्रतिसेवा रूपा कार्यस्थानमित्यर्थः प्रतिसेवितम् 'तस्सणं एवं भवइ - इहेब तात्र अहं एयस्स ठाणस्स आलोएमि, पडिकामामि, निंदामि, रिहामि, विउद्वामि, ' तस्य खलु गृहपतिकुलं प्रविष्टस्य सञ्जातानुतापस्य निर्ग्रन्थस्य एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण भावना मनसि सवति - इत्र अन तात् अहम् एतस्य स्थानस्य एतत्स्थानमित्यर्थ आचार्यनिवेदनेन आलोचयामि, टीकार्थ-निर्ग्रन्थ के प्रकरण से यहां पर सूत्रकारने उसकी आराधकता की प्ररूपणा की है - इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है 'निग्गंथेण य गाहाबकुलं पिंडवायडियाए पविण अमरे अकिबद्वाणे पडिसेविए' हे भदन्त ! कोई निर्ग्रन्थ आहार लेने की भावना से किसी गृहपति के घर पर गया। वहां प्रविष्ट हुए उसके द्वारा किसी एक अकृत्य करने के अयोग्य स्थान का मूल गुणादि प्रति सेवारूप अकार्यस्थान का प्रतिसेवन हो गया, अतः 'तरल णं एवं भव, इहेव ताव अहं एयरस ठाणस्स आलोएम, पडिकामि, निंदामि गरिहामि, विट्टामि' तब उसने ऐसा विचार किया कि मै पहिले इस अकृत्यस्थान की यहीं पर अरिहन्त सिद्ध साक्षी से ટીકા :- નિ થના અધિકાર ચાલતો હોવાથી સૂત્રકારે આ સૂત્રમા તેની આરાધકત્તાની પ્રરૂપણા કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને मेव। प्रश्न पूछे छे - ' निग्गंथेण य गावाesकुल पिंडनायपडियाए पविद्वेण start rear डिसेविए ' के लहन्त ! अ से४ निर्भय (श्रम) भाडार પ્રાપ્તિની ઈચ્છાથી કાષ્ઠ ગૃહસ્થને ઘેર ગયા. ત્યાં ગયેલા તે નિથ દ્વારા કાર્ય એક અકૃત્ય સ્થાનનું (ન કરવા ચેાગ્ય કાર્ય નુ) – મૂલગુણાદિ પ્રતિસેવારૂપ અકાય સ્થાનનુ− પ્રતિસેવન થઈ ગયુ तस्सणं एवं भवइ, इहेव ताव अहं एयस्त ठाणस्स आलोएम, पडिकामि, निदामि, गरिहामि, विउट्ठामि' त्यारे तेना भनभा भेवा વિચાર આવ્યું કે હું પહેલાં તે। આ અકૃત્યસ્થાનની અહી જ અરિહંત ભગવાનની ८ Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६९८ भगवतीमत्रो मिथ्यादुष्कृतदानेन मतिक्रमायि, अकृत्यस्थानस्य कुत्सनेन निन्दामि, गर्हामि गर्दै गर्हणां करोमि गुरु समक्षे, वित्रोटयामि, तदनुबन्ध छिनमि, · विसोहेमि, अकरणयाए अब्भुढेमि, आहारिहं पायच्छित्तं तवोकम्मं पडिबज्जामि' विशोधयामि, पायश्चित्ताभ्युपगमेन पापपङ्क प्रक्षालयामि, अकरणतया पुनरकरणेन अभ्युत्तिष्ठामि, अभ्युत्थिदो भवामि, यथा यथायोग्यं यथोचितमित्यर्थः प्रायश्चिच तपाकर्म पतिपद्ये स्वीकरोमि ' तओ पच्छा थेराणं अंतियं अलोएस्साणि जाव तचोकम्म पडिवज्जिस्सामि' ततःपश्चात् तपाकर्म प्रायश्चित्तपतिपत्त्यनन्तरम् स्थविराणाम् अन्तिक समीपं गत्वा आलोचयिष्यामि आलोचनां करिष्यामि, यावत्प्रतिक्रमिष्यामि, निन्दिष्यामि, गहिष्ये, चित्रोटयिष्यामि, विशोधयिष्यामि, आलोचना कर लू-मिथ्यादुष्कृत देकर प्रतिक्रमण कर लू, निंदा कर लू नहीं कर लू, उसके अनुबंध को छेद दू, विलोहेमि, अकरणयाए असुटेमि, आहारिहं पायच्छित्तं तलोकम्मं पडिवज्जामि' प्रायश्चित लेकर पापपल (कीचड) को दूर कर दूं । 'अव आगे ऐसा नहीं करूंगा' इस प्रकार से मैं अपने आपको तैयार कर लू और यथायोग्य प्रायश्चित्तरूप तपकर्म को स्वीकार कर लूं । 'तओ पच्छा' ऐसा विचार करने के बाद-अर्थात् तपाकर्म प्रायश्चित्त प्रतिपत्ति के अनन्तर वह निर्ग्रन्थ वहीं पर ऐसा विचार करता है कि 'थेराणं अंतियं आलोएस्लामि, जाव तबोकम्म पडिवज्जिस्लामि' कि मैं फिर अब यहां से चलकर स्थविरों के पास जाकर उनसे आलोचना करूंगा, यावत् तपाकर्म स्वीकार करू गा। यहां यावत् शब्द से 'निन्दिष्यामि, गहिये, वित्रोटयिष्यामि, विशोयिष्यामि, अकरणतया अभ्युत्थास्यामि, સાક્ષીએ આલેચના કરી લઉં, મિથાદુકૃત્ય માનીને તેનું પ્રતિક્રમણ કરી લઉં, નિંદા કરી eS', ', ना अनुमपिने छही नामु 'विसोहेमि, अकरणयाए अब्भुट्ठोमि आहारिहं पोयच्छित्त तवोकम्म पडिवज्जामि' प्रायश्चित्त ने पा५५४ (५५३५॥ કાદવ) ને દૂર કરી નાખ્યું. “ભવિષ્યમાં એવું નહીં કરવાનો નિશ્ચય કરું, અને યથા યોગ્ય प्रायश्चि1३५ त५मन म२ ४३ 'तओ पच्छा' वा वियार ४शन-मेटस प्रायश्चित्त३५ तपमा स्वी॥२ ४२वान वियार या पछी- 'थेराणं अंतियं आलो. एस्सामि जाव तवोकम्मं पडिवज्जिस्सामि' तेने मेवे वियार थाय ३४ वे હું સ્થવિરેની પાસે જઈને તેમની સમક્ષ આ અકૃત્યસ્થાન પ્રતિસેવનને માટે આલોચના આદિ કરીશ અને પ્રાયશ્ચિતરૂ૫ તપકર્મને સ્વીકાર કરીશ. અહીં “આદિ પદ દ્વારા Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ सू. ३ निर्ग्रन्थाराधकतानिरूपणम् ६९९ अकरणतया अभ्युत्थास्यामि यथाई प्रायश्चित्तं तपःकर्म पतिपत्स्ये 'सेयसंपहिओ असंपत्त थेराय पुवामेव अमुहा सिया' सच अकृत्यसेवी निर्ग्रन्थः संपस्थितः स्थविराणामन्तिके समीपे आलोचनां कर्तुं निस्सृतः किन्तु असंप्राप्त गन्तव्यस्थानपर्यन्तं न गतः अपितु मार्गे एबावतिष्ठते, अथ स्थविराश्च पूर्वमेव अमुखा मुखरहिता वातादिदोपात् निर्वाच; मूकाः स्युः मूका भवेयुः, ' सेणं भंते ! कि आराहए, विराहए ?" हे भदन्त ! स खलु लिग्रन्थः श्रमणः किम् आराधक: संयमाराधको भवति विराधको वा तस्य आलोचनादिपरिणामे सत्यपि आलोचनादि करणामावत इति प्रश्नः ? भगवानाह- 'गोयमा! आराहए, नो चिराहए' हे गौतम ! स निर्ग्रन्थः आराधको भवति, नो यथाह प्रायश्चित्तं तपःकर्म प्रतिपत्स्ये' इस पाठ का संग्रह हुआ है । 'से य संपटिओ असंपत्ते थेराय पुवामेव असुहा सिया' इस प्रकार के विचार वाला वह अक्त्यसेवी निर्ग्रन्थ यहां से स्थविरों के पास आलोचना करने के लिये चल देता है-किन्तु जहां उसे पहुंचना चाहिये था, यहां तक वह नहीं पहुंच पाया-किन्तु मार्गमें ही वह था कि इतने में वे स्थविर वातादि दोष से मूक बन जाते हैं 'से णं भंते! किं आराहए विरोहए' अतः उसे पायश्चित्त आदि दे नहीं सकते हैं-तो ऐसी स्थिति में वह निम्रन्थ हे भदन्त ! आराधकसंयम का आराधक होता है या विराधक होता है-अलोचना करने का भाव था परन्तु आलोचना नहीं की ऐसा प्रश्न है उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'आराहए नो विराहए' वह निर्ग्रन्थ निन्दिष्यामि, गहिष्ये, वित्रोटयिष्यामि, विशोधयिष्यामि, अकरणतया अभ्युत्थास्थास्यामि, यथाहे प्रायश्चित्त तपःकम मतिपत्स्ये' 20 पूर्वाश्त सूत्रपा अ पमi माव्या . 'से य संपढिओ असपत्तेथेराय पुन्चामेव अमुहासिया ॥ प्रारती વિચાર કરીને તે અકૃત્ય સેવી નિગ્રંથ ત્યાંથી વિરેની પાસે આલેચના કરવા માટે ચાલી નીકળે છે પણ તે નિગ્રંથ તે સ્થવિરેની પાસે પહોંચતા પહેલાં (એટલે કે જ્યારે તે હજી માગમાં જ હતો ત્યારે) તે સ્થવિર વાતાદિ દોષને કારણે મૂક બની જાય છે. तथा तयातन प्रायश्चित्त माह शवी यता नया से ण भते ! कि आराहए, विगहए ?'तमत! यी परिस्थितिमा त नियने साराच सयभना આરાધક કહેવાય કે વિરાધક કહેવાય?- આલોચના કરવાને ભાવ હતો પણ ઉપકત સગે ઉભા થવાથી તેનાથી આલોચના થઈ શકી નહીં તો તેને આરાધક કહે કે વિરાધક? a मन त्तर भापता महावीर प्रभु ४९ छ- 'गोयमा !' गौतम ! Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०० भगवती विराधक ? तथा च आलोचना परिणतौ सत्यां, कथञ्चित्तदप्राप्तावपि आराधकत्वं सभवति, परिणामशुद्धेःसद्भावात् 'सेय संपट्टिए अस पत्ते अप्पणाय पुन्वामेव अमुहे सिया' स खलु निर्ग्रन्धः संप्रस्थितः किन्तु अस मांप्तः, गन्तव्यस्थान न प्राप्तः आत्मनाच स्वयमेव पूर्वमेव अमुखः वानादिकारणेन सूकः स्यात् भवेत् सेणं भंते ! किं आराहए, विराहए ? ' हे भदन्त ! स निर्गन्थः खलु किम् आराधको भवति किंवा विराधको भवति इति प्रश्न : ? भगवानाह - ' गोयमा ! आराहए, नो विराए, ' हे गौतम! स निर्ग्रन्थः आराधको भवति, नो विराधको भवति २) तथा 'सेय संपट्टिए अस पत्ते अप्पणाय पूव्वामेव थेराय काल श्रमण आराधकही है विराधक नहीं । क्यों कि उसके परिणाम शुद्धिकी और हैं । अतः आलोचना करनेकी परिणतिका उसमें सद्भाव होने से कथंचित् उस आलोचना की प्राप्ति नहीं होने पर भी आराधकता ही संभवित होती है- विराधकता नहीं । 'सेच संपट्टिए असंपते अप्पणा य पुव्वामेव अमुहे सिया' अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- हे भदन्त ! वह निर्ग्रन्थ श्रमण स्थविके पास जाने के लिये वहाँले चले और चलते २ यदि वह बीच ही में सूक होजावे तो क्या ऐसी स्थिति में वह आराधक है या विराधक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं. ' गोयमा ! ' हे गौतम ! इस स्थिति में वह श्रमण निर्ग्रन्थ विराधक नहीं है- क्यों कि उसके परिणाम शुद्धिकी ओर अग्रेसर हो रहे हैं । ' से य संपट्ठिए " आराहए नो विराहए ' ते निर्यथने आशङ ०४ गयी शाय, विराध मुडेवाय નહીં કારણકે તેના પરિણામ શુદ્ધિની તરફ છે. તેનામાં આલેાચના કરવાની પરિણતિના સદ્દભાવ હાવાથી, સ જોગવશાત્ આલેચના નહીં થઇ શકવા છતાં પણ તેને આરાધક જ કહી શકાય – વિરાધક કહી શકાય નહીં. सेय संपट्टिए असंपत्ते अप्पणाय पुन्वामेव अमुदे सिया' हवे गौतम स्वाभी મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે હું ભાન્ત ! તે નિગ્ર ંથ વિરાની પાસે જવાને માટે રવાના થાય, પરન્તુ સ્થવિરેશની પાસે પહોંચતા પહેલાં માર્ગમાં જ તે સૂક ખની જાય, તો એવી પરિસ્થિતિમાં તેને આરાધક કહેવાય કે વિરાધક ? ’. उत्तर : 'गोयमा !' हे गौतम । श्रेवी परिस्थितिमां तेने माराध ४ हेवाय, વિરાધક કહેવાય નહીં કારણકે તેના પરિણામ શુદ્ધિની તરફ આગળ વધી રહ્યાં હાય છે. ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન ઃ- ' से य संपट्टिए असंपत्ते अप्पणाय पुन्वामेव Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ स.३ निम्रन्थाराधकतानिरूपणम् ७०१ करेज्जा' सच निर्ग्रन्थः संप्रस्थितः किन्तु असंप्राप्तः गन्तव्यस्थानमप्राप्तः आत्मना च स्वयमेव पूर्वमेव स्थविराश्चेत् कालं कुयुः ' सेणं भंते ! किं आराहए ? विराहए ? ' हे भदन्त ! स खलु निर्ग्रन्थः किम् आराधको भवति, विराधकोवा ? भगवानाह- 'गोयमा ! आराहए, नो विराहए' हे गौतम ! स निर्ग्रन्थः आराधको भवति, नो विराधकः, ३ ‘सेय स पढ़िए असंपत्ते अप्पणाय पुन्बामेव कालं करेज्जा, सेणं भंते ! कि आराहए, विराहए ?" सचानगारः संप्रस्थितः किन्तु असमाप्तः आत्मना च स्वयमेव पूर्वमेव काल कुर्यात् स खलु हे भदन्त ! किमाराधको भवति ? विराधको वा भवति ? असंपत्ते अप्पणाय पुवामेव थेराय कालं करेजा' अव गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-वह निर्गन्थ श्रमण वहांसे प्रायश्चित्त आदि ग्रहण करने के लिये स्थविरों के पास चल दे-परन्तु जब तक वह उनके पास नहीं आपाना है कि इतने में वे स्थविर काल कर जाय-तो 'सेणं भंते ! कि भाराहए, विराहए' हे भदन्त ! वह श्रमण निम्रन्थ आराधक होता है था पिराधक होता है ? उत्सर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! बह निग्रन्थ श्रमण 'आराहए नो चिराहए' आराधक होता है, विराधक नहीं । अब गौतम स्वामी प्रसुसे ऐसा पूछते हैं कि'लेथ संपहिए असंपत्ते, अप्पणाय पुवामेव काल करेज्जा, सेणं भंते ! किं आराहए, विराहए, यह निर्ग्रन्थ श्रमण वहांसे तो चल देता हैपरन्तु उन स्थविरेकेि पास आनेले पहिले यदि उसकी मृत्यु होती हैतो ऐसी हालत में वह आराधक है था विराधक है ? उत्तर में प्रभु थेराय काल करेज्जा' हे महत! ते नियय मावायना साह ४२वा निमित ત્યાંથી રવાના થાય, પરંતુ તે સ્થવિરેની પાસે પહોંચતા પહેલા સ્થવિરે કાળ કરી જાય તો ‘से णं भंते ! कि आराहए, विराहए ? मन्त! ते निथ ५ सयभनी આરાધક ગણાય કે વિધારક? महावीर प्रभुन। उत्तर :- 'गोयमा !' गौतम! 'आराहए नो विराहए' તે નિર્ણયને સંયમને આરાધક જ કહેવાય, વિરાધક કહેવાય નહીં. गौतम स्वामी प्रश्न :- ‘से य संपढिए असंपत्ते, अप्पणा य पुयामेव काल करेजा, से णं भंते ! कि आरोहए, विराहए ? ' महत! निय આલોચના આદિ કરવા નિમિત્તે વિરેની પાસે જવા માટે રવાના થાય છે, પરંતુ તેમની પાસે પહોંચતા પહેલાં માર્ગમાં જ કાળ કરી જાય છે, તે તેને આરાધક કહેવાય કે વિરાધક? Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती ७०२ भगवानाह- ‘गोयमा ! आराहए, नो विराहए' हे गौतम ! स निर्ग्रन्थः आराधको भवति, नो विराधको भवति, ४. उक्तश्च- 'आलोचणा परिणओ, सम्मं स पढिओ गुरुसगासे जेइमरइ अंतरेच्चिय, तहावि सुद्धो ति भावाओ ॥ १ ॥' छाया- आलोचना परिणतः, सम्यक् स मस्थितः गुरुसकाशे, यदि म्रियते अन्तरे चेव, तथापि शुद्ध इनि भावतः ॥१॥ गौतम : पृच्छति- 'सेय संपढ़िए संपत्ते थेराय अमुहासिया' सच निर्ग्रन्थः सपस्थितः प्रस्थानं कृतवान् अथच स प्राप्तः स्थविरप्रदेशं गतः, किन्तु स्थविराश्च यदि अमुखाः मूकाः स्युः वचनरहिता भवेयुः तदा ' से णं भंते ! किं आराहए, विराहए ? ?' हे भदन्त ! स खलु निर्ग्रन्थः किम् कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम! 'आराहुए नो विराहए' वह निर्ग्रन्थ श्रमण आराधक है, विराधक नहीं है । ४ ।। कहा भी है- आलोयणा परिणओ । इत्यादि तात्पर्य कहनेका यह है कि अच्छी तरहसे आलोचनादि करने में परिणत हुआ आत्मा आलोचना करनेके लिये गुरुके पास जाता है परन्तु यदि वह वीच में कारणवश भरणका प्राप्त होजावे तो ऐसी स्थिति में वह भावकी अपेक्षा शुद्ध आराधकही माना गया है-विराधक नहीं । ____ अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं- 'सेय संपढिए संपत्ते थेराय अमुहा सिया' वह निर्ग्रन्थ श्रमण उस स्थानसे चल देता है जहां स्थविर होते हैं. वहां आभी जाता है परन्तु यदि वे स्थविर मूक हो जाते हैं - वचन बोलने में असमर्थ बन जाते हैं तो 'सेणं भंते ! किं आराहए विराहए' हे सदन्त ! वह निर्ग्रन्थ उत्तर :- 'गोयमा ! आराहए नो विराहए ?' गौतम ! ते अभय नियने मारा५४ ४डवाय, विराष४ ४ोपाय नही धुं ५५ छ-आलोयणा परिणओ Bale આલોચના આદિ કરવાને પરિણત થયેલ આત્મા ગુરુની પાસે જવાને માટે ઉપડે છે; પરંતુ કોઈ કારણે માર્ગમાં જ તેનું મૃગુ થઈ જાય, તો એવી સ્થિતિમાં ભાવની અપેક્ષાએ તેને શુદ્ધ-આરાધક જ માનવામાં આવે છે, તેને વિરાધક માનવામાં આવતો નથી.” व गौतम २वामा मेवा प्रश्न पूछे छ -'से य संपदिए संपत्ते थेराय अमहा सिया 'महन्त ! त नि त स्थानथा याली नाणे छ भने स्थविशनी पासे આવી પહોંચે છે પણ ખરે, પરંતુ તે સ્થવિર મૂક બની જાય છે અને પ્રાયશ્ચિત્ત मापाने असमर्थ मनी १५ छ, मेवी परिस्थितिमा 'सेणं भंते ! किं राइए, Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 म. टी. श.८ उ. ६ सू.३ निर्ग्रथाराघकतानिरूपणम् ७०३ आराधकः ? विराधकोवा भवेत् ? भगवानह - ' गोयमा ! आराहए, नो विराहए' हे गौतम! स निग्रन्थः स्थविरमदेशं प्राप्तश्चेत्तदा स्थविराणां मूकत्वेऽपि आराधक एव भवेत्, नो विराधक इति भावः, 'सेय सपट्टिए सपत्ते अपणाय' हे भदन्त ! सच निर्ग्रन्थः संप्रस्थितः प्रचलितः समाप्तः स्थविर समीपं गतच, किन्तु आत्मानाच स्वयमेत्र चेत् अमुखः मूकः स्यात्तदा कि स आराधकः ? किंवा विराधको भवेदिति ? प्रश्नः, हे गौतम! समाप्तः स स्वयमेव मृकोऽपि यदि भवेत्तदापि स आराधक एव नो विराधक इति 'एवं संपत्तेण वि आलावगा भाणियव्वाः यथा अस प्राप्तेन भाणिताः तत्र छौ श्रमण आराधक है या विराधक है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं' गोयमा' हे गौतम ! आराहए, नो विराहए ' वह निर्ग्रन्थ श्रमण आराधक ही है, विधारक नहीं है । अब गौतम स्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते है- 'सेय संपठिए संपत्ते अप्पणाय असुहे सिया से णं भंते ! किं आराहए, विराहए ' वह निर्ग्रन्ध भ्रमण वहांसे तो चल देता है और जहाँ पर वे स्थविर हैं-वहां पर आभी जाता है - परन्तु वह आतेही मूक हो जाता है तो ऐसी हालत में वह अकृत्य स्थान के प्रतिसेवन करनेकी अपनी बातको उनसे प्रकट नहीं कर सकने के कारण आराधक माना गया है कि विराधक माना गया है ! इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं- 'गोयमा' आराहए नो विराहए हे गौतम ! वहां आनेपर भी यदि वह अपने आप मूक होता है तो वह आराधकही माना गया है विराधक नहीं । 'एवं लंपत्तेण वि चतारि आलावगा भाणियव्वा' जहेव असं पत्तेणं ' जिस तरहसे यहां पर असं प्राप्तको लेकर निर्ग्रन्थ विराहए ? ' ने निर्ग थने माराध भानवे। डे विराध ? ' गोयमा ! आराहए, ना विराहए ' हे गौतम! तेने आराध मानवो लेठो विराध नही गौतम स्वामीने अभ :- से य संपट्टिए संपत्ते अप्पणा य अमुडे सिया- से णं भंते ! कि आराहए, विराहए ?' डे लहन्त । आसोयना १२वा निभित्ते त्यांथी ઉપડેલા તે શ્રમણ સ્થવિરાની પાસે આવી પણ જાય છે, પણ આવતાની સાથેજ તે પોતે સૂક થઇ જાય છે. એવી પરિસ્થિતિમાં તે પેતાના દ્વારા થયેલા અકૃત્ય પ્રતિસેવનની વાત તેમને કહી શકતો નથી. તો તેને આરાધક માનવા કે વિરાધક ? महावीर अलुना उत्तर :- 'गोयमा ! आराहए, नो विराहए ' त्यो भाव्या ખાદ્ય મૂક બની જવાથી આલેચના નહીં કરી શકનાર નિ થને આગધક જ કહી શકાય, વિરાધક નહીં. एवं सपत्तेण वि चत्तारि आलावगा भाणियन्त्रा जहेव असंपत्तेणं ' ( Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०४ भगवतीसूत्रो आलापको उक्तौ, शेषौ यथा-सच संपस्थितः, सप्राप्तः पूर्वमेव स्थविराश्च काल कुर्युः, स खलु भदन्त ! किम् आराधकः, किंवा विराधकः ? गौतम ! स आराधकः। सच संपस्थितः संप्राप्तः आत्मना च पूर्वमेव कालं कुर्यात, स खल्ल भदन्त ! किम् आराधकः ? किंवा विराधकः ? गौतम ! स आराधकः, नो विराधकः इति, गौतमः ! पृच्छति- 'निग्गंथेणय बहिया पियारभूमि वा, श्रमणके चार आलापक कहे गये हैं उसी तरहले समाप्तको लेकर भी चार आलापक कहलेना चाहिये। इन में संप्राप्तको लेकर ये दो आलापक तो प्रकट ही किये जा चुये हैं । शेष दो ओलापक लंपातको लेकर इस प्रकार से हैं जैसे वह निर्ग्रन्थ श्रमण वहांसे चल देताहै-परन्तु उसके आनेके पहिले ही यदि स्थविर काल कर जाते हैं, तो ऐसी स्थिति में बह निर्ग्रन्थ श्रमणे आराधक है या विराधकहै ? इसके उत्तर प्रभु कहते हैं. 'गोयला' हे गौतम ! वह निर्ग्रन्थ श्रमण आराधक है, विराधक नहीं। इसी तरहसे वह निर्गन्ध श्रमण वहांसे चल देता हैपरन्तु स्थविरोंके पास पहुँचनेके पहिले ही वह मर जाता है-तो ऐली दशा में क्या वह नित्य प्रमण आराधक है या विराधक ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! इस स्थिति में भी वह निग्रन्थ श्रमण आराधक ही है- चिराधक नहीं। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'निग्गंथेण य बहिया वियारभूलिं वा, विहारभूषि वा निक्खंतेण अन्नयर अकिञ्चट्ठाणे જેવી રીતે અસ પ્રાપ્ત (સ્થવિરાની પાસે ન પડોંચેલા) નિઝ થને અનુલક્ષી ચાર આલાપકે કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રમાણે સંપ્રાપ્તને અનુલક્ષીને પણ ચાર આલાપક કહેવા જોઈએ. તેમાંના બે આલાપકે તો ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. ત્યાં પહેચેલા) નિગ્રંથ વિષેના બીજાં બે આલાપ નીચે પ્રમાણે છે– હે ભદન્ત! તે નિશ્ચય ત્યાંથી નીકળીને તે સ્થવિરેની પાસે પહોંચી જાય છે, પણ તે આલોચના આદિ કરે તે પહેલાં જે સ્થવિ કાળ કરી જાય, તો તેને આરાધક કહેવાય કે વિરાધક? હે ગૌતમ! નિગ્રંથને આરાધક જ કહી શકાય, વિરાધક કહી શકાય નહીં હવે આલાપક નીચે પ્રમાણે બતાવ્યો છે તે નિર્ચ થ આલેચના આદિ કરવા નિમિત્તો સ્થવિરેની પાર જવા રવાના થાય છે અને તેમની પાસે પહોંચતાં જ મરણ પામે છે, તો તેને આરાધક કહેવો કે વિરાધક હે ગૌતમ? તેને આરાધક કહે જોઈએ વિરાધક નહીં. वे गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे - 'निगंण य वहिया वियारभूमिवा, विहारभूमिवा निक्खंतेण अन्नयरे अकिचट्ठाणे पडिसेविए' Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०५ " प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ६ सू. ३ निर्ग्रन्थाराधकतानिरूपणम् विहारभूमि वा निक्ांतेणं अन्नपरे अकिचट्ठाणे पडिमेत्रिए निर्ग्रन्थेन ' श्रमणेन च वहिः, विचारभूमि वा शरीर चिन्ताद्यर्थगमन विहारभूमि चा ग्रामादौ गमनं निष्क्रान्तेन निर्गतेन अन्यतरद् एकतमस् अकृत्यस्थान श्रमणानुचितकार्याधिकरणस्थान प्रतिसेवितम् ' तस्सणं एवं भवड - इहे तात्र अहं एवं ' तस्य खलु निर्मन्थरय एवं मनसि भावना भवनि - इहैव अस्मिन्नेव तावद अकृत्यस्थान अहम् एवंरीत्या एतत्स्थानम् आलोचयामि, मतिक्रास्यामि, निन्दामि गर्ने, चित्रोटयामि विशोधयामि, अरुरणतया अभ्युत्तिष्ठानि यथार्ह प्रायश्चित्तं तप कर्म प्रतिपद्ये ततःपश्चात् स्थविराणामन्तिनम् आलोचयिष्यामि, यावत् तपःकर्म प्रतिपत्तये सच समस्थितः अस प्राप्तः, स्थविराथ पूर्वमेव पडिसेविए' हे भदन्त ! बाहर शौच आदि की निवृत्ति के लिये या ग्राम आदि में जाने के लिये गये हुए सण निर्ग्रन्थ से यदि किसी एक अकृत्यस्थान का - अनुचित कार्य के आश्रयभूत स्थानका प्रतिसेवन हो जाता है और 'तस्स पणं एवं भवई' उसके बाद उसके मन में तब ऐसी भावना उठती है कि मैं यहीं पर पहिले इ अकृत्यरथल की आलोचना कर लेता है, प्रतिक्रमण कर लेता है, निन्दा कर लेता हू, ग कर लेता है उसके अनुबंध को छेद डालता हू. यति लेकर पापड (पापरूपी कीचड ) को दूर कर देता है और अब भविष्य में ऐसा नहीं करने की प्रतिज्ञा लेता हू तथा यथायोग्य प्रायश्चित्तरूप तपकर्म को स्वीकार करता हु बाद में स्थविरों के पास जाकर से इसकी आलोचना कर लगा, यावत् तपत्र स्वीकार कर लूगा । इस प्रकार का विचार कर वह वहां से अकृत्यस्थान से चल देता है । હું ભન્ન ! અહાર શૌચ આદિની નિવૃત્તિને માટે અથવા ગ્રામ આદિમાં જવાને માટ નીકળેલા કોઇ એક શ્રષ્ણુ નિગ્રંથ દ્વારા જો કાઇ એક અકૃત્ય સ્થાનનુ—અનુચિત કાના तस्स णं एवं गवइ આશ્રયભૂત સ્થાનનુ–પ્રતિસેવન થઈ જાય અને ત્યાર બાદ તેના મનમાં તેવી ભાવના થઇ આવે કે હું. અહીં જ પહેલાં તો આ અકૃત્યસ્થાનની આલેાચના કરી લઉ, પ્રતિકમણુ કરી લઉ, નિદા કરી લઉ, ગર્હ કરી લઉ, તેના અનુખ ધનનું છેદન કરી નાખુ, પ્રાયશ્ચિત્ત લઇને પાપપ કને દૂર કરી નાખુ, ભવિષ્યમા એવું ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઉ અને યથાયેાગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપ તપકના સ્વીકાર કરી લઉ, ત્યાર બાદ હું સ્થવિરે। પાસે જઈને તેની આલોચના આદિ કી લશ [અહી તપકના સ્વીકાર પ′ન્તનુ પૂર્વોક્ત કથન મહણ કરવું] આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે ત્યાશી— અકૃત્યસ્થાનેથી સ્થવિરાની પાસે જવાને માટે ઉપડે છે, પણ તે સ્થવિરેની વચ્ચે પહેાચે , Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०६ भगवतीसूत्रे ' अमुखाः स्युः, स खलु भदन्त ! किम् आराधकः ? विराकोवा भवेत् ? गौतम ! स आराधको भवेत्, नो विराधकः स्यात, 'एत्थवि एतेचे अट्ठ आलावगा, भाणियन्वा, जांव नो विराइए ' एवमेतान्यष्टौ पिण्डपातार्थ गृहपतिकुले प्रविष्टस्य एवं विचारभूम्यादावट, एवं विहारभूमिग्रामादौ गमनेऽष्टौ एवमेतानि चतुर्विंशतिः सूत्राणि भवन्ति । निग्गंथेणय गामाशुगामं दुइज्जमाणेणं अन्नयरे अकिञ्चद्वाणे पडिसेत्रिए, तस्सणं एवं भवड़ - इहेव ताव अहं' निर्ग्रन्थेन श्रमणेन च ग्रामानुग्रामं व्यतिव्रजता परिभ्रमता इत्यर्थः चलते २ वह स्थविरों के पास नहीं पहुंच पाता है कि इतने में स्थविर मूक हो जाते हैं । तो ऐसी दशा में हे भदन्त ! वह निर्ग्रन्थ श्रमण आराधक होता है या विराधक होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! वह निर्ग्रन्थ श्रमण ऐसी दशा में आराधक ही होता है विराधक नहीं । 'एत्थ वि एए चैव अट्ठ आलावा भाणियव्वा जाव नो विराहए' जिस प्रकार से पिण्ड ग्रहण की इच्छा से गृहपति के घर पर गये हुए निर्ग्रन्थ श्रमण के आठ आलापक कहे गये हैं - उसी तरह से विचारभूमि आदि में गये हुए श्रमण निर्ग्रन्थ के आठ आलापक कहे गये हैं, इसी तरह से विहारभूमि - ग्रामादि में जाने पर आठ आलापक कहे गये हैं । इस तरह ये २४ आलापक होते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'निग्येण च गामाणुगामं दृहज्जमाणेणं अन्नयरे अकिञ्चट्ठाणे पडिसेविए, तस्स णं एवं भवइ, इहेव ताव अहं' एक ग्राम से दूसरे ग्राम તે પહેલા તે તે સ્થવિર મૂક થઇ જાય છે. તો હું ભન્ત ! આ પરિસ્થિતિમાં આલેચના આદિ નહી કરી શકનાર તે નિગ્રંથને આરાધક ગણી શકાય કે વિરાધક ? ५ 6 ઉત્તર :– હે ગૌતમ ! એવી પરિ સ્થતિમાં તેને આરાધક જ માની #કાય, વિરાધક નહી एत्थ वि एए व अट्ठ आलावा भाणियव्वा जाव नो विराहए ' અહાર પ્રાપ્તિની ઈચ્છાથી કેાઈ ગૃહસ્તન ઘેર ગયેલા શ્રમનિગ્રંથ વિષે જે પ્રકારના આઠ આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે, એવા જ આઠે આલાપક નિહારભૂમિ આદિમાં ગયેલા શ્રમણુનિ ચ વિષે પણ કહેવા જોઇએ. એજ પ્રમાણે વિહારભૂમિ [ગ્રામાદિ] માં ગયેલા નિગ્ર યના પણુ આઠે આલાપક હોવા જોઇએ. આ રીતે કુલ ૨૪ આલાપક થાય છે. हवे गौतम स्वामी महावार असुने येव। उश्न पूछे छे ! ' निग्गंभेण य गामाणुगामं दूइजमाणेणं अनयरे अकिचट्ठाणे पडिसेविए, तस्स णं एवं भवइ, sta दाव अहं ' छत्याहि मे४ ग्रामथा जीने ग्राम विहार ४२तां श्रमनिर्भथ द्वारा ܐ Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. च. टी. १.८ उ.६ मृ.३ निग्रंन्धराधकतानिरूपणम् ७०७ अन्यतरत् एकतमम् अकृत्यस्थानम् प्रतिसे वितम्, तम्य निर्गन्यस्य खल एवंरीत्या मनसि भावना भवति-इहैव तावत् अकृत्यस्थाने अहम् एतत्म्यानम् आलोचयामि, प्रतिक्रामामि, निन्दामि, गर्ने, वित्रोटयामि, विगोषयामि, अकरणया अभ्युत्तिष्ठामि यथाहै प्रायश्चित्त तपाकर्म मतिपद्य. ततःपश्चात् स्थविराणामन्तिवम् आलोचयष्यामि, यावत्-तपः कर्म प्रतिपत्स्ये, सच संपस्थितः असं प्राप्तः, स्थविराश्च पूर्वमेव अमुखाः स्युः, म खलु भदन्त ! किम् आराधकः, में विचरण करते हुए निम्रन्थ श्रमण के द्वारा जब कोई अकृत्यस्थान का सेवन कर लिया जाता है तब उसके मन में ऐसा विचार आता है कि में पहिले इसो अकृत्यस्थान पर इस अकृत्यस्थानकी अलोचना करलेताहू, प्रतिक्रमण करलेताहू, निन्दा करलेताहू, गाँ करलेताहू इसके अनुबंधको छेद डालता हूं, प्रायश्चित्त लेकर पापपंककी शुद्धि करलेताहूं-भविष्य में अब ऐसा मुझसे न हो इसके लिये तैयार हुआ यथायोग्य प्रायश्चित्त रूप कर्मको स्वीकार करता हैबाद में स्थविरोंके पास जाकर मैं इसकी आलोचना करलूंगा यावत् तपकर्मको स्वीकार करलगा । इस प्रकारकी भावनासे प्रेरित हुआ वह अकृत्य स्थान सेवी निर्गन्थ श्रमण उम अकृत्य स्थानसे स्थविरोके पास चल देता है। परन्तु जब तक यह निर्गन्ध श्रमण उनले पान नहीं आपाता-तवतक वे स्थविर मृगे बन जाते हैं-उसे प्रायश्चित्त देने में अक्षम हो जाते है-बोल नहीं सकते हैं-ऐसी स्थिति में है भदन्त ! वह निर्गन्थ श्रमण आराधक है या विराधक ? उत्तर में જ્યારે કોઈ અકસ્ય સ્થાનનું સેવન થઈ જાય છે, ત્યારે તેના મનમાં એવી ભાવના થાય છે કે હું અહીં જ આ અકૃત્ય થાનની આલેચના કરી લઉં છું, પ્રતિક્રમણ કરી લઉ છુ, નિન્દા કરી લઉં છું, ગહ કરી લઉં છું, તેના અનુબંધને છેદી નાખું છું, પ્રાયશ્ચિત લઈને પાપપકને ધોઈ નાખું છું, ભવિષ્યમાં એવુ ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઉ છું અને યથા એગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપ તપકર્મને સ્વીકાર કરી લઉં છું. ત્યાર બાદ વીરની પાસે જઈને હું તેની આલોચના આદિ કરી લઈશ અને પ્રાર્યાશ્ચત્તરૂપ તપકર્મનો સ્વીકાર કરીશ આ પ્રમાણે અકૃત્ય સ્થાનની આલોચના આદિ કરવાની ભાવનાથી પ્રેરિત થયેલ તે નિર્ચ છે તે અકૃત્ય સ્થાનેથી વિરની પાસે જવાને નીકળે છે પણ તે નિર્ચ થ તે સ્થવિરેની પાસે પહોચતા પહેલાં તે સ્થવિર વાર્તાદિ દેષથી મૂંગા થઈ જાય છે તેથી તેઓ તેને પ્રાયશ્ચિત્ત દેવાને અસમર્થ બની જાય છે કે ભલાઆ પરિસ્થિતિમાં આલોચના આદિ ન કરી શકનાર તે પ્રમાણનિર્ચ થને આરાધક કહી શકાય કે વિરાધક કહેવાય ? Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०८. . भगवतीअत्रे विराधको वा ? हे गौतम ! स आराधकः, नो विराधकः 'एत्थवि ते चेव अट्ठ आलावगा भाणियव्या जाव नो विराहए' अत्रापि ग्रामानुग्रामन्यतिव्रजनविषयेऽपि ते चैव उपर्युक्ताश्चत्वार असंमाप्त विषयकाश्चत्वारश्च से प्राप्तविषयका अष्ट आलापका भाणितव्या यावत् नो विराधकः' इत्यन्तस्, ‘एवं रीत्या नियंन्यस्याराधमत्वं प्रतिपाद्य निर्गन्थ्या आराधकत्वं प्रतिपादयति-'निग्गंथी ए य गाहाबइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपरिट्ठाए अन्नयरे अकिच्चट्ठाणे पडि सेविए' निर्गन्थ्या श्रमणया साध्व्या च गृहपतिकुलं पिण्डपातपतिज्ञया आहाग्ग्रहणेच्छया अनुप्रविष्टया अन्यतरद् एकतमम् अकृत्यस्थानं प्रतिसेवितम्, मनु कहते हैं - हे गौतम ! ऐसी स्थिति होने पर भी वह निर्गन्ध अषण आराधक ही है विराधक नहीं। इस विषय में भी असंप्राप्त विषयक ४ आलापक और संप्राप्तविषयक ४ आलापक इस प्रकार आठ आलापक कहना चाहिये। और ये आठ आलापक 'यावत् वह विराधक नहीं है। यहां तक कहना चाहिये ! इस तरह यहां तक निन्थ अमण में आराधकता प्रतिपादन करके अब सूत्रकार निर्गन्धी-साध्वीमें इसी विषयको लेकर आराधकताका प्रतिपादन करते हैं इलमें गौतम प्रभुसे ऐला पूछते हैं- 'लिग्गंथीए य गाहावाकुल पिंडवायपडियाए अणुपविट्ठाए अनयरे अकिचठाणे पडिस्लेविए' गाथापतिके घर पर आहार लेनेकी इच्छासे गई हुई किसी साध्वीके द्वारा यहि किमी एक अकृत्यस्थानका प्रतिसेवन बन गया होवे- તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! એવી પરિસ્થિતિમાં તેને આરાધક જ માની શકાય વિરાધક માની શકાય નહીં' આ વિષયને અનુલક્ષીને પણ અસંપ્રાપ્ત [ સ્થવિર પાસે પહોંચી ન શકેલા] નિર્ચ ય વિષેના ચાર આલાપક અને સ પ્રાપ્ત [સ્થવિર પાસે પહોંચી ચૂકેલા નિગ્રંથ વિષેના ચાર આલાપક. એમ કુલ આઠ આલાપક કહેવા જોઈએ આ રીતે અહીં સુધીના વિવેચન દ્વારા શ્રમનિર્ચ થમાં સૂત્રકારે આરાધકતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, હવે તેઓ નિઝ ધી [ સાવી ] માં પણ એજ પરિરિથિતની અપેક્ષા આરાધતાનું પ્રતિપાદન કરે છે– હવે સાધ્વની અપેક્ષાએ ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કેनिग्गंथीए य गाहावइकुल पिडायाडियाए अणुप विद्वाए अन्नयरे- अकिञ्चट्ठाणे पडिसेविए 'ध स्थने ३२ माडा आसिन था ये ४ सादी द्वारा । मे भइत्यस्याननु अतिसेवन १४ गाय, तीसे णं. एवं भवड' : मने त्या२, Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममेयचन्द्रिका टी. श. ८ उ. ६ . ३ निर्ग्रन्थराधकतानिरूपणम् ७०९८ 'तीसे णं एवं भवइ - इव ताव अहं एयम्स ठाणम्स आलोएमि जाव तवोकम्मंपरिवज्जामि' तस्या मनसि खलु एवं भावना भवति इहैव अत्रैव तावत् अकृत्यस्थाने अन्य एतस्य स्थानस्य एतद् अकृत्यस्थानम् आलोचयामि स्व मनसि, गवत् प्रतिक्रामामि - मिध्यादुष्कृतं ददामि, निन्दामि गर्दै, वित्रा - " व्यामि विशोधयामि, अकरणतया अभ्युत्तिष्ठामि यथार्ह प्रायश्चित्तं तपःकर्म प्रतिपद्य, 'ओपच्छा प त्तिणीए अतीयं आलोएस्सामि नात्र पडिवज्जिस्सामि'; ततः पश्चात् प्रवर्तिन्याः साध्याः अन्तिकं समीपम् आलोचयिष्यामि, यावत् तपःकर्म प्रतिपत्स्न स्वीकरिष्ये, 'माय संपहिया असंपत्ता पवत्तिणीय अमु 6 तीसेणं एवं भव. इहेव ताव अह एस्स ठाणस्स आलोएम, जात्र तोकम्मं पडिवज्जासि ' और बन जाने पर फिर उसके मन में ऐसी भावना आगई होवे कि मैं पहिले अपनेही सनसे इसी अकृत्गस्थान पर इस अक्कृत्यस्थानकी आलोचना करती ह - यावत् प्रतिक्रमण करलेती हू मिथ्यादुष्कृत देती हू, निंदा करतो, कर लेती हूं, इसके अनुबधको छेद लेती हू, प्रायश्चित्त के लेनेसे पापपङ्कका (पापरूपी कीचड ) प्रक्षालन कर लेती हू, आगे ऐसा कार्यमुझसे न बने इसके लिये मै अपने आपको तैयार करनी तथा योग्य प्रायश्चित रूप तपकर्मको स्वीकार करती हू, इस प्रकार से वह अपने मनसे जनमें सब कुछ पूर्वोक्त रूपसे करके ' तओपच्छा पदत्तिणीए अंतियं आलोएम्सामि, जाव तवोकम्मं पडिवज्जिस्सामि ' बाद में ऐसा विचार और करती है कि मैं अब यहांसे चलकर प्रवर्तिनी के पास जाउँगी और उनसे आलोचना करूंगी, यावत् तपःकर्म स्वीकार करूगी । इस प्रकारसे विचार कर सायसंपट्टिया असंपत्ता - 6 ' " ८ ખાદ તેના મમાં એવી ભાવના પેદા થાય છે કે इहे - - ताव अहं एयस्स ठाणस्स आलोएसि, जाव तचोकम्मं पडिवज्जामि ' पडेसा तो हु अहीं [आा अमृत स्थान ५२४ ] આ અકૃત્ય સ્થાનનો આલેચના કરી લઉં છુ, પ્રતિક્રમણ કરી લઉં છુ, નિંદ નથ ગાઁ કરી લઉ છું, તેના અનુખ ધને છેદી નાખુ છું –પાયશ્ચિત્ત લધને પાપપ કને ધાઈ નાખુ છુ, ભવિષ્યમા એવુ ન કરવાના નિશ્ચય કરૂ છું, અને યથાયેાગ્ય પ્રાયશ્ચિત્તરૂપ તપક ને સ્વીકાર કરી લઉં... છુ या प्रभा अतः४२] पूर्व रीने 'तओं पच्छापवतिणीए अंतियं आलोएस्सामि, जाव तवोकम्मं पडिवज्जिस्यामि प्रायश्चित्त३५ देवाना विचार १२ छे मा प्रमाणु विचार,रीने सा य' संपडिया, તે પ્રવર્તિની વૃદ્ધ સાધ્વી ] પાસે, જઈને આ કૃત્યસેવનની આલેચના આદિ કરીને دو Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ७१० 1 हां सिया' सा च निर्ग्रन्थी संप्रस्थिता स्वस्थानात् प्रचलिता किन्तु असंप्राप्ताः प्रवर्तिनीसमीपं नोपगता मार्गे स्थिता एवं तावत् प्रवर्तिनी साध्वीच अमुखा मूका वातादिदोपवशात् वचनरहिता स्यात्, 'साणं भंते ! किं आराहिया, विराहिया ? हे भदन्त ! सा आलोचनार्थं गन्तुं प्रवृत्ताः निर्मन्थी खलु किम् आराधिका ? विराधका वा भवेत् ? भगवानाह - 'गोयमा ! आराहिया, नो विराहिया' हे गौतम ! सा निर्ग्रथी आराधिका स्यात् नो विराधिका स्यात्, 'सा य संपट्टिया जहा निग्गंथस्स तिन्निगमा भणिया, एवं निग्ग थीए वि तिनि आलानगा भाणियन्त्रा, जाव आराडिया नो विराहिया सा च निर्ग्रन्थी साध्वी संप्रस्थिता यथानिग्रन्थस्य त्रयोगमा आलापका भणिताः एवंतथैव निनन्याः साध्या अपि त्रयः आलापका भणितव्याः, तथाहि - वसा संप्रस्थिता पवत्तिणीय अमुहा सिया' वह उस अकृत्यस्थान से चल देती हैपरन्तु यह वहाँ पहुँच नहीं पानी है रास्ते में ही रहती है कि इतने में वह प्रवर्तिनी वातादिदोषवश अमुख - मूक हो जाती है। तो ऐसी हालत में ' साणं भते ! कि आराहिया विराहिया ' हे भदन्त ! वहसाध्वी जो कि आलोचना के लिये चली जा रही है क्या आरोधिका है या विराधिका है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' गोयमा ' हे गौतम ! 'आराहिया नो विराहिया' वह निर्ग्रन्धी-साध्वी आराधिका है किन्तु विराधिका नहीं है । ' सायसंपट्टिया जहा निग्गंथस्स तिन्नि गमा भणिया एवं निग्गंथीए वि तिम्नि आलावगा भाणियव्वा, जाव आराहिया, नो विराहिया ' जिस प्रकार से संप्रस्थित हुए निर्ग्रन्थके असंमाप्त विषयक तीन आलापक कहे गये हैं, उसी प्रकारसे संप्रस्थित हुई साध्वी के असंपता पवत्तिणीय अमुहा सिया' ते त्यांथी यासी नीडले छे, यासु ते त्यां પહેાંચે તે પહેલા તે તે પ્રવર્તિની વાતાદિ દોષને લીધે મૂક બની જાય છે. તેથી તે સાધ્વીજીને પ્રાયશ્ચિત્ત આપીશકતા નથી. તે એવી પરિસ્થિતિમાં साणं भंते! कि आराहिया, विराहिया ? ' आयोयना न पुरी शम्नार ते साध्वीने संयमनी साराधि उही साय विराधि उडेवाय ? तेना उत्तर भापता महावीर प्रभु ४ छे- 'गोयमा' हे गौतम! ' आराहिया, नो विहारिया ' ते साध्वीने संयमनी खाराधिा ? उही शराय, विराधिम डेवाय नही. ' सा य संपट्टिया जहा निग्गंथस्स तिनि गमा भणिया एवं निम्गंथीए वि तिनि आलावगा भाणियन्त्रा, जाव आराहिया, नो विराहिया' सोयना माहि કરવા માટે સ્થવિર પાસે જવાને માટે ઉપડેલા નિ થના અસ’પ્રાપ્ત સ્થિતિ વિષયક ત્રણ આલાપક કરવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રમાણે | " つ Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्र. टीका श. ८ उ. ६ सू.३ निर्ग्रन्थाराधकतानिरूपणम् ७११ असंपाप्ता आत्मना अमुखा स्यात् ? सा संप्रस्थिता असमाप्ता, प्रवर्तिनी कालं कुर्यात् ? सा संपस्थिता अस प्राप्ता आत्मनैव कालं कुर्यात् ३, सा किम् आराधिका, विराधिका वा ? गौतम ! सा आराधिका भवेत्, नो विराधिका स्यात् गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-आराहिया, नो विराहिया ?' हे भदन्त ! तत् अथ केनार्थेन एवमुच्यते-आराधिका, नो विराविका इति ? इति प्रश्नः, भगवानाह- गोयमा ! से जहानामए-केइपुरिसे एगं महं उन्नालोमं वा, गयलोमं वा, सणलोमं वा कप्पासलोमं वा, तणमयं असंप्राप्तविपयक तीन आलापक कहना चाहिये-जैसे-वह अपने अकृत्य स्थानसे आलोचना ग्रहण करनेके लिये प्रवर्तिनीके पास चलदेती है. परन्तु वहां पहुंचनेसे पहिले वह मूक बन जाती है ? साध्वी वहांसे चलदेती है पर वहां तक वह नहीं आपाती है बीचही में कालकर जाती है- इन सब हालतों में हे भदन्त ! वह साध्वो आराधिका मानी गई है या विराधिका मानी गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! वह साध्वी आराधिका मानी गई है, विराधिका नहीं। अब गौतम इस विषय में कारण जाननेकी इच्छासे ‘से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ आराहिया नो विराहिया' प्रभुसे ऐसा पूछ रहे हैं हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि ये सब आराधक ही होते हैं-विराधक नहीं होते, हैं ? इसके उत्तर में मनु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम ! 'से जहा नामए केइ पुरिसे एगं પ્રવતિની પાસે જવાને ઉપડેલા સાધ્વીની અપ્રાપ્ત સ્થિતિ વિષયક ત્રણ આલાપકે કહેવા જોઈએ જેમકે (૧) તે આચના આદિ કરવાને માટે પ્રવર્તિની પાસે જવાને ઉપડે છે પણ ત્યાં પહોંચતા પહેલાં પિતે જ મૂક બની જાય છે. (૨) સાધ્વી ત્યાંથી ચાલી નીકળે છે પણ ત્યાં પહોંચતા પહેલા પ્રવતિની કાળ કરી જાય છે. (૩) સાધ્વી ત્યાંથી નીકળે છે પણ પ્રવર્તિની પાસે પહોંચતા પહેલાં રસ્તામાં પિતેજ કાળ કરી જાય છે કે ભદન્ત! આ ત્રણે પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં આલેચના ન કરી શકનાર સાધ્વીને આરાધિકા માનવી ४ विधि मानवी ? उत्तर भापता महावीर प्रभु छ-'गोयमा ! त्याह' હે ગૌતમ! તે સાધ્વીને આરાધિકા જ કહી શકાય, વિરાધિકા કહેવાય નહીં હવે આ પ્રકારના જવાબનુ કારણ જાણવા નિમિત્તે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને नये प्रभारी प्रश्न पूछे थे- ' से केणट्टेणं भंते ! एवं बुचइ, आराहिया नो विराहिया ?' HEM ! मा५ ॥ ४२ तभने मा२४ १ तभन निराध न કહેવાનું શું કારણ છે? Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१२ भगवतीमत्रे वा,' हे गौतम ! तथानाम कश्चित्पुरुपः एकं महत् उर्णालोम बा, (मेपलोमा) गजलोम वा, मणलोम वा, कार्पासलोम वा, तृण स्त्र बा, 'दुहा वा तिहा बा, मखेज्जहा चा, छिदित्ता, अगणिकायंसि पक्खिवेजा द्विधा , वा, त्रिधा वा, स ख्यातधा वा छित्वा अग्निकाये प्रतियेत् 'से चून गोयमा ! -छिज्नमाणे छिन्ने, पक्खिप्पमाणे पविखत्ते, दज्झपाणे दड्ढेत्तिवत्तव्यं सिया ? हे गौतम ! तत् उर्णालोमादिकम् नूनं किम् छिद्यमानं द्विधा क्रियमाणं छिन्नं प्रक्षिप्यमाणं पक्षिप्तं, दह्यमानं दग्धमिति वक्तव्यं स्यात् ? गौतम आठ-हना महं उनालोम बो, गथलोम वा, सणलोमं वा, कप्पाललोग वा, तणस्यं वा' जैसे कोई एक पुरुष मेष के बालों के ढेर को-ऊनको हाथी के रोम के ढेर को, सणको, कपाल को तथा घास के रम्से को 'दुहा बा लिहा वा संखेजहा वा छिदित्ता' दो एकडे करके तील हुकडे करके अथवा संख्यात हुकडे कर के 'अगणिकालि पक्खिवेजा' अग्निकाय में-अग्नि में डाल देता है । से गृणं गोथमा ! छिज्जमाणे छिन्ने, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते, दज्झमाणे दड्ढेत्ति दत्तव्यं सिया' तो हे गौतम ! उस छेदे जाते हुए ऊन आदि पदार्थ में 'वह छिन्न हो गया' छेद दिया गया-इस तरह से वर्तमान काल में भूतकाल का प्रयोग होता है न ? अग्नि में डाले जाते हुए उसमें 'वह अग्नि में डाल दिया गया ऐसा वर्तमान काल में भृतकाल का प्रयोग होता है न ? इसी तरह जलते उन ऊन आदिकों में 'वे जल गये' इस - प्रकार से वर्तमान काल में भूतकाल का प्रयोग होता है न ? इसके ... Sत्तर :- · गोयमा' 3 गौतम ! ' से जहा नामए केइ पुरिसे एगं महं उन्नालोमं वा, गयलोमं वा, सणलोमं वा, कप्पासलोमं वा, तणमयं वा' જેમકે કેઈ એક પુરુષ ઘેટાના વાળ-ઉનના ઢગલાને, હાથીના વાળના ઢગલાને, રાણુના । साने, ४पासना २सान, तथा घासना टुडाने (२७ने) 'दुहा वा तिहादा संखेज्जहा वा छिदित्ता' मे, त्रय अथवा असभ्य टु। ४शने 'अगणिकायंसि परिखवेज्जा' 'अनिमा नामीछे से गृणं गोयमा छिज्जमाणे छिन्ने, पक्खिप्पयाणे पक्खित्ते, दज्झमाणे दड्ढे त्ति वित्त सिया' तो गीतम! त छदा रहेता * ઉન દિ પદાર્થોને માટે તેને છેદી નાખવામાં આવ્યા ”, એ પ્રયોગ થાય છે કે નહીં ? અગ્નિમાં નાખવામાં આવતા પદાર્થને માટે “અગ્નિમાં નાખી દેવાયે', એ પ્રયોગ થાય છે કે નહીં ? અગ્નિમાં બળતાં ને ઊન આદિ પદાર્થને માટે “અગ્નિમાં બળી ગયા , એવો પ્રયોગ થાય છે કે નહીં? આ પ્રકારે વત માનકાળમાં ભૂતકાળને પ્રગટ થાય છે કે Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ६ सू. ३ निर्ग्रन्थाराधकतानिरूपणम् ७१३ भगवं ! छिज्जमा छिन्ने जात्र दड्ढे ति बत्तव्वं सिया' हे भगवन् ! हन्त सत्यम् तद् ऊर्णालोमादिकं छिद्यमानं छिन्नं यावत् प्रक्षिप्यमाणं प्रक्षिप्तं, दह्यमानं दग्धमिति वक्तव्यं स्यात् भवेत् । एवञ्च क्रियाकरणकालभूतकालयोरभेदेन प्रतिक्षणं प्रतिक्षणं कार्यस्य निष्पत्या यथा छिद्यमानं वस्तु छिन्नमितिव्यपदिश्यते तथैव आलोचना परिणामे सति असौ उपर गौतम कहते हैं 'हंता, भगवं छिज्जमाणे छिन्ने जाव दढेत्ति वृत्तव्वं सिया' हां भदन्त ! छेदे जाते हुए ऊन आदि पदार्थो में वे छिन्न हो चुके हैं इस प्रकार से वर्तमान काल में भूतकाल का प्रयोग होता है इसी तरह से अग्नि में डाले जाते हुए उनमें वे डाले जा चुके हैं ऐसा वर्तमान कालमें भूतकाल का प्रयोग होता है और इसी तरह से जलते हुए उनमें वे जले हैं ऐसा वर्तमान काल में भूतकालका प्रयोग होता है । ` तात्पर्य कहने का यह है कि जो काल क्रिया करने का है उस काल में और जो काल बीत चुका है ऐसे भूतकाल में अभेद जब मान लिया जाता है तब ऐसा कथन हो जाता है । कार्य की निष्पत्ति होने का जो समय है क्रियाकरण काल है । अर्थात् यह काल क्रिया की है और भूतकाल क्रिया की निष्पत्ति हो चुकने का होता है । परन्तु जब दोनों कालों में अभेद मान लिया जाता है तब ऐसा व्यवहार होता है इसीलिये 'छिद्यमान' वस्तु मे 'हिन्न' ऐसे व्यपदेश होने નહીં? તેને ઉત્તર આપતા ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે- हंता, भगवं छिज्जमाणे छिन्ने जाव दइत्ति वत्तन्त्र सिया 'डा, लहन्त ! हा रडेला जन माहि पार्थने માટે હૈદાઈ ગયા ', એવે પ્રયાગ થાય છે, અગ્નિમાં નાખવામાં આવતા ઊન દિ પદાર્થ તે માટે અગ્નિમા નાખી દેવામાં આવ્યા', એવેશ પ્રયાગ થાય છે અને અગ્નિમા મળતા ઊન અદ્ઘિ પદાથ માટે અગ્નિમા મળી ગયા' એવા પ્રયોગ પહુ થાય છે. આ રીતે વર્તમાનકાળમાં ભૂતકાળના પ્રયાગ થાય છે ખરે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે - ક્રિયા કરવાના જે કાળ છે તેમાં જે કાળ વ્યતીત થઈ ચુકયા છે એવા ભૂતકાળમાં જ્યારે અભેદ માની લેવામાં આવે છે ત્યારે આ પ્રકારનું કથન થાય છે કાર્યોની નિષ્પત્તિ થવાના જે સમય છે તે વતમાનકાળ ક્રિયાકરણ કાળ છે એટલે કે કાય થવાના જે કાળ તે વર્તમાનકાળ છે. પણ ક્રિયાની નિષ્પત્તિ થઈ ચુકવાના જે કાળ છે તે ભૂતકાળ છે પણુ ત્યારે તે બન્ને કળામાં અનેક માની લેવામાં આવે છે, ત્યારે આ પ્રકારના પ્રયાગ या तथा 'छिद्यमान छाती वस्तुमा 'छिन ? हा युद्धेताना व्यवहार C $ ↑ वह वर्तमान काल निष्पत्ति का होता Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१४ ..-- -- -- . . . मगंवतीसूत्रे निन्धः आराधनाप्रवृत्तोऽपि आराधक एवोच्यते, नो विराधकः इत्याशयः। भगवान् स्वयमेव दृष्टान्तान्तरमाह-से जहा वा केइ पुरिसे वत्थं अहतं वा, धोतं वा, तंतुगयं वा, मजिट्ठादोणीए पक्खिवेज्जा' 'तत् अथ यथा वा कश्चित् पुरुषो वस्त्रम् अहतं वा प्रत्यग्रम्, धौतं वा प्रक्षालितम् तन्तुगतं वा सद्य उद्धृतम् मञ्जिष्ठा मे कोई वाधा नहीं आती है। इसी तरह से आलोचना करने की परिणति से युक्त हुए निर्ग्रन्थ श्रमण तथा निर्गन्थी साध्वी में भी जो कि वर्तमान में आराधना करने में प्रवृत्त हो रहा है 'आराधक ही है' ऐसा भूतकालिक प्रयोग होने मे कोई बाधा नहीं आती है। क्योंकि वह वर्तमान में आराधक होने की ओर अग्रसर हो रहा है अतः वह आराधक ही हो चुका है ऐसा कह दिया जावे तो इसमें कोई क्षति नहीं होती है । इमी वात को प्रभु दूसरे दृष्टान्त द्वारा समर्थित करते हैं 'से जहा वा केई पुरिसे वत्थं अहतं वा, धोतं वा, ततुगयं वा मंजिट्टादोणीए पक्खिवेज्जा' जैसे कोई पुरुष जुलाहा करके (जुलाहों-माने कपडा बुननेका यंत्रपर) तैयार किये हुए वस्त्रको पूरे के पूरे रूप में उतार कर एक मंजिष्ठा राग-रंग के पात्र में रंगने के लिये डाल देता है-तो जब लोग उससे पूछते हैं कि कहो भाई ! वह वस्त्र रंग गया है न? तब वह उस पात्र में डाले हुए वस्त्र को कह देता है कि हाँ भाई! वह वस्त्र रंग गया है-यद्यपि वह अभी रंगने की ओर अग्रसर हो रहा है। परन्तु उसे 'रंग चुका' ऐसा जो भूतकालिक કરવામાં કેઈ વાધે નડ નથી. એ જ પ્રમાણે આલોચના કરવાની પરિણતિ (ભાવના) થી ચુક્ત થયેલા અને વર્તમાનમાં આરાધના કરવાને પ્રવૃત્ત થઈ રહેલા શ્રમણ નિગ્રંથ તથા નિર્ચથી (સાધ્વી) ને માટે તેઓ આરાધક જ છે, એ ભૂતકાલિક પ્રયોગ કરવામાં કેષ્ઠ મુશ્કેલી નડતી નથી. કારણકે તેઓ વર્તમાનમાં આરાધક થવાને અસર થઈ રહેલા છે, તેથી તેઓ આરાધક થઈ ચુક્યા છે, એવું કહેવામાં આવે તો કોઈ વાંધો નડતું નથી. આ વાતનુ વધુ સમર્થન કરવાને માટે સૂત્રકાર બીજુ દષ્ટાંત આપે છે. से जहा वा केई पुरिसे उत्थं अहतंवा, धोतंबा, तंतुगयं वा, मंजिट्टादोणीए पक्खि वेज्जा' ४ पुरुष (४२) सागर पार ४२॥ आपने माथे આખું ઉતારીને મજિઠના-રંગથી ભરેલા પાત્રમાં રંગવાને માટે બેળી દે છેહવે તેને કોઈ માણસ પૂછે કે “ભાઈ ! તે વસ્ત્ર રંગાઈ ગયું છે કે નહીં?' જો કે તે વસ્ત્ર ૨ગાઈ ગયું હોતું નથી, પરંતુ હજી તેના ઉપર રંગ ચડવાની ક્રિયા ચાલુ જ હોય છે. છતાં પણ પેલેણુકર્જવાબ અપે છે કે અહીં ભાઇ! તે રંગાઈ ગયું છે': આવી રીતે રગઈ Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी श. ८ उ. ६ मृ. ३ निर्ग्रन्थाराधकता निरूपणम् ७१५ जय द्रोण्यां मन्जिष्ठारागभाण्डे प्रक्षिपेत् 'से णूणं गोयमा ! उक्खिप्पमाणे उक्खित्ते, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते, रज्जमाणे रत्तेत्ति वत्तव्वं सिया ! तत् वस्त्रम् नूनम् उत्क्षिप्य - माणम् उत्क्षिप्तम् प्रक्षिप्यमाणं प्रक्षिप्तम्, रज्यमानं रक्तमिति व व्यं स्यात् किम् ? गौतम आह- 'हंता, भगवं ! उक्विप्पमाणे उक्खित्ते, जाव रतेत्ति बत्तव्वं सिया' हे भगवन् ! इन्त सत्यम् तद्वत्रं मजिष्ठाद्रोण्याम् उत्क्षिप्यमाणम् उत्क्षिप्तम्, यावत् - प्रक्षिप्यमाणं प्रक्षिप्तम्, रज्यमानं रक्तमिति नूनं वक्तव्यं स्यात्. प्रयोग होता है वह वर्तमान काल और भूतकाल मे अभेद मानकर ही होता है । इसी बात को ध्यान में रखकर प्रभु गौतम से 'उक्खिमाणे 'उक्खित्ते, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते रज्जमानेरज्जे त्ति वत्तन्वं सिया' ऐसा कह रहेहैं- कहो गौतम ! जब यह वस्त्र मंजिष्ठा रंगके पात्र में उलट पुलट किया जाता है- उस समय उसमें उत्क्षिप्तम् ' ऐसा भूतकाल संबंधी प्रयोग होता है न ? तथा उस मंजिष्ठा रंगके पात्र में डाला जाता है तब उसमें वह डाल दिया गया है ऐसा भी भूतकालका प्रयोग होता है न ? तथा - जब वह रंगने की अवस्था में होता है तब उसमें वह रंगा जा चुका है ' ऐसा भी भूतकालका प्रयोग होता है न ? इस पर गौतम कहते हैं- 'हंना भगव ! उक्विप्पमाणे उक्वित्ते, जाव रत्तेत्ति वत्तवं सिया' हां भदन्त ! ऐसा सब प्रयोग होता है- अर्थात् मंजिष्ठा रंगकी द्रोणी (कुंडी) में उत्क्षिप्यमाण वस्त्र में उत्क्षिप्त और रज्यमान રહેલા વજ્રને માટે ‘રંગાઈ ગયુ છે' એવા જે ભૂતકાલિક પ્રયાગ થાય છે તે વમાન અને ભૂતકાળમાં અભેદ માનીને જ થાય છે. અજ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને પ્રભુ ગૌતમ स्वाभीने या अभाष्ये आहे छे 'उक्खिप्पमाणे उक्खित्ते, पक्खिप्पमाणे पक्खित्ते, रज्जमाणे रज्जे त्ति वत्तव्वं सिया' हे गौतम! महिना रजभा नावामा भावी રહેલા વજ્રને માટે રંગમાં નાખી દેવામાં આવ્યું', એવા ભૂતકાલિક પ્રયોગ થાય છે કે નહીં ? તે રંગમા મેળાઇ રહેલા વઅને માટે ‘જખેાળાઇ ગયુ' એવા પ્રયાગ થાય છે કે નહી ? તે ર્ગમાં ર ંગાતા વસ્ત્રને માટે રંગાઈ ગયુ' એવા પ્રયાગ થાય છે કે નહી? આ રીતે તે ત્રણુ વર્તમાનકાલિક ક્રિયાઓ માટે ભૂતકાળના પ્રયાગ થાય છે है नहीं? गौतम स्वामी नवा आयेछे- 'हंता, भगवं ! उक्खिप्पमाणे उक्खित्ते, जाव रत्ते त्ति वत्तव्वं सिया' लहन्त ! सेवा प्रयोग यह शडे छे. भेटले મજિઠના રંગની કુંડીમાં ક્ષિપ્ચમાણુ (ન ખાઇ રહેલા) વસ્રને માટે ‘ ઉક્ષિપ્ત ' ( રવામાં આવ્યું ) એવા પ્રયાગ કરી શકાય છે અને રંગાતા હું વઅને માટે રંગાઈ ગયું ’ એવા પ્રયાગ પણ કરી શકાય છે. " ( नापी """" ८ Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१६ भगवती सूत्रे भगवान् प्रकृतमुपस हरति- 'से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चर - आराहए, नो विराहए' हे गौतम ! तत् अथ तेनार्थेन एवमुच्यते, - निर्ग्रन्थः आराधक एव नो विराधकः || सू० ३ ॥ दीप स्वरूपवक्तव्यता मूलम् - "पईवस्स णं भंते! झियायमाणस्स किं पईवे झियाइ लट्टी झियाइ, वत्ती झियाइ, तेल्ले झियाइ, दीवचंपए झियाइ, जोई झियाइ ! गोयमा ! नो पईवे झियाइ, जाव नो पईव चंपए झियाइ, जोई झियाइ, आगारस्स णं भंते! झियायमाणस्स किं आगारे झियाइ, कुड्डा झियाइ, कडणा झियाइ धारणा झियाइ, बलहरणे झियाइ, वंसा झियाइ, मल्ला झियाइ वग्गा झियाइ, छित्तरा झियाइ, छाणे झियाइ, जोई झियाइ ? गोयमा ! नो अगारे झियाइ, नो कुड्डा झियाइ, जाव नो छाणे झियाइ जोई झियाइ ॥ सू० ४ ॥ छाया - प्रदीपस्य खलु भदन्त ! ध्मायतः किं प्रदीपो ध्मायति, यष्टिः धमायति, वनिका ध्मायति तैलं ध्मायति, दीपचम्पकं ध्मायति, ज्योतिः में रक्त सा प्रयोग होता है । अब प्रकृत विषयका उपसंहार करते हुए प्रभुसे कहते हैं- ' से तेणदृणं गोयमा ! एवं बुच्चइ आराहए नो विराहए ' हे गौतम ! इसी कारण से मैने ऐसा कहा है कि आराधना करनेके लिये तैयार हुआ वह निग्रन्थ श्रमण तथा निर्ग्रन्थी साध्वी आराधक है विराधक नहीं है || सू० ३ ॥ हुवे आ पातने। यस हा२ ४२ता महावीर - 'से तेणट्टेणं गीयमा ! qå gas, aug at fig' & silah! as, ang, se p આરાધના કરવાને માટે તૈયાર થયેલા તે શ્રમણુ નિગ્રંથ તથા નિ'થી સાધ્વી, આરાધ ४ छे, विरुध नथी. ॥ सू ३ ॥ Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ६ सू. ४ दीपस्वरूपनिरूपणम् ७१७ ध्मायति ? गौतम ! नो पदीपो ध्मायति, यावत् नो प्रदीपचम्पकं ध्मायति ज्योतिः धमायति; आगारस्य खलु भदन्त ! ध्मायतः किम् आगारं ध्मोयति; कुडयानि ध्मायति कडनानि ध्मायति धारणे ध्मायतः, बलहरणं ध्मायति, वंशाः ध्मायन्ति, मल्लाः ध्मायन्ति, वल्का ध्मायन्ति, छित्वराणि ध्मायन्तिः दीप स्वरूप वक्तव्यता'पईवस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं पहवे' इत्यादि। सूत्रार्थ- (पईवस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं पईवे झियाइ.) हे भदन्त ! जलते हुए दीपंक में क्या जलता है ? क्या दीपक जलता है ? (लट्ठी झियाइ ) या दीपक की यष्टि जिस यष्टि पर दीवा रखा जाता है वह जलती है? (बत्ती झियाइ) अर्थात् वत्ती जलती है? ( तेल्ले झियाइ) या तेल जलता है ? (दीपचंपए झियाइ) या दीपकका आधारभूत पात्र जलता है ? (जोई झीयाइ) या ज्योति-अग्नि-जलती है ? (गोयमा !) हे गौतम ! (नो पइवे झियाइ जाव नो पइवचंपए झियाइ जोइ झियाइ ) प्रदीप नहीं जलता है-यावत् प्रदीपका आधारभूत पात्र नहीं जलता है, किन्तुज्योती-अग्नि जलती है। (अगारस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं अगारे झियाइ, कुड्डा झियाइ, कडगा झियाइ, धारणा झियाइ बल हरणे झियाइ, वसा झियाइ, मल्ला झियाइ, बग्गा झियाइ छित्तरा हाय स्व३५ वस्त्तव्यता- - 'पईवस्सणं भंते! झियायमाणस्स कि पइवे झियाइ' सा सूनाथ :- (पईवस्सणं भंते ! झियायाणस्स कि पइवे झियाइ) ital मता ५४मा शु म छे! ही५४ मणे छ ? (लट्ठी झियाइ) ? हानी वाट भने छ ? (वत्ति ज्ञियाइ) मत्ति मजे छ ? (तेल्ले झियाइ). aa मने ? (दीवचंपए झियाइ) पर्नु साधारभूत पात्र मणे छ ? (जोई झियाइ) न्योती (मनि) मणे छ ? (गोयमा !) गौतम । (नो पइवे झियाई जाँच नो पइवचंपए झियाइ-जोइ झिंयाई) अटी५ नथी, प्रदीपनी आधारभूत पात्र पं-तनी Is पए] पतु ममती नथा, परन्तु यति , (AM) मणे । (अंगारस्स . भंते ! झियायमाणस्म किं, अगारे झियाइ, कुडा झियाइ, कडणा झियाइ, धारणा मियाइ, बलहरणे प्रियाइ, बंसा प्रियाइ, मल्ला मियाइ, बग्गा मिथाइ, वित्तम Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१६ भगवती गे नो भगवान् प्रकृतमुपसंहरति- 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुचर - आराहए, विराहए' हे गौतम ! तत् अथ तेनार्थेन एवमुच्यते, - निर्ग्रन्थः आराधक एव नो विराधकः || सू० ३ ॥ दीपस्वरूपवक्तव्यता मूलम् - "पईवस्स णं भंते! झियायमाणस्स किं पईवे झियाइ लट्टी झियाइ, वत्ती झियाइ, तेल्ले झियाइ, दीवचंपए झियाइ, जोई झियाइ ! गोयमा ! नो पईवे झियाइ, जाव नो पईव चंपए झियाइ, जोई झियाइ, आगारस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं आगारे झियाइ, कुड्डा झियाइ, कडणा झियाइ धारणा झियाइ, बलहरणे झियाइ, वंसा झियाइ, मल्ला झियाइ वग्गा झियाइ, छित्तरा झियाइ, छाणे झियाइ, जोई झियाइ ? गोयमा ! नो अगारे झियाइ, नो कुड्डा झियाइ, जाव नो छाणे झियाइ जोई झियाइ ॥ सू० ४ ॥ छाया - प्रदीपस्य खलु भदन्त ! ध्मायतः किं प्रदीपो ध्मायति, यष्टिः ध्मायति, वर्निका ध्मायति तैलं ध्मायति, दीपचम्पकं ध्मायति, ज्योतिः में रक्त सा प्रयोग होता है । अव प्रकृत विषयका उपसंहार करते हुए प्रभुसे कहते हैं- ' से तेणदृणं गोयमा ! एवं बुच्चइ आराहए नो विराहए' हे गौतम! इसी कारण से मैने ऐसा कहा है कि आराधना करनेके लिये तैयार हुआ वह निग्रन्थ श्रमण तथा निर्ग्रन्थी साध्वी आराधक है विराधक नहीं है | सू० ३ ॥ 1 हुवे आ पातना यिस डार ४२ता महावीर अछे- 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं gas, आहए नो विराए' हे गौतम! ते भर में मेवु ४६ छे है आराधमा, अश्वाने, भाटे तैयार, असा ते श्रम निर्भय तथा निर्थथी साध्वी आराध ४, विराधय नथी. ॥ सू 3 ॥ } Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ६ स. ४ दीपस्वरूपनिरूपणम् ७१७ ध्मायति ? गौतम ! नो प्रदीपो ध्मायति, यावत् नो पदीपचम्पकं ध्मायति; ज्योतिः ध्मायति; आगारस्य खल भदन्त ! ध्मायतः किम् आगारं ध्मोयति; कुड यानि ध्मायति कडनानि ध्मायति धारणे ध्मायतः, बलहरणं ध्मायति, वंशाः ध्मायन्ति, मल्लाः ध्मायन्ति, वल्का ध्मायन्ति, छित्वराणि ध्मायन्तिः दीप स्वरूप वक्तव्यता'पईवस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं पइवे' इत्यादि। सूत्रार्थ- (पईवस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं पईवे झियाइ.) हे भदन्त ! जलते हुए दीपक में क्या जलता है ? क्या दीपक जलता है ? (लट्ठी झियाइ ) या दीपक की यष्टि जिस यष्टि पर दीवा रखा जाता है वह जलती है ? (बत्ती झियाइ) अर्थात् बत्ती जलती है ? ( तेल्ले झियाइ ) या तेल जलता है ? (दीपचंपए झियाइ ) या दीपकका आधारभूत पात्र जलता है ? (जोई झीयाइ) या ज्योति-अग्नि-जलती है ? ( गोयमा !) हे गौतम ! (नो पइवे झियाइ जाव नो पइवचंपए झियाइ जोइ झियाइ ) प्रदीप नहीं जलता है-यावत् प्रदीपका आधारभूत पात्र नहीं जलता है, किन्तुज्योती-अग्नि जलती है। (अगारस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं अगारे झियाइ, कुड्डा झियाइ, कडगा झियाइ, धारणा झियाइ बल हरणे झियाइ, वंसा झियाइ, मल्ला झियाइ, बग्गा झियाइ छित्तरा हाय २१३५.तव्यता-- 'पईवस्सणं भंते ! झियायमाणस्स कि पइवे झियाइ' माह सूत्राथ :- (पईवस्सण मंते ! झियायमाणस्स कि पईवे जियाइ) scieral मगत ५४मा शु मणे छ ! , ५ मणे 2 ? (लट्ठी झियाइ) Rellit ale भने छ ? (वत्ति ज्ञियाइ) मत्ति पणे छ ? (तेल्ले झियाइ)...तर मने ? (दीवचंपए झियाइ) टीप:र्नु अाधारभूत पात्र मणे छे ? (जोई झियाइ) ४ न्योती (मन) भने छ ? (गोयमा !) गौतम 1 (नो पइवे झियाई जाच नो पइवचंपए झियाई-जोइ झियाई) प्रदीप मगता नथी, अपना आधारभूत पात्र पतनी als vey परंतु माती नथा, परन्तु ज्योति () मणे : (अंगारस्स णं भंते ! झियायमाणस्म कि अगारे झियाइ, कुड्डा झियाइ, कडणा झियाइ, धारणा प्रियाइ, बलहरणे प्रियाइ, बंसा प्रियाइ, मल्ला मियाइ, बग्गा मियाइ, वित्तम Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१८ । भगवतीसूत्रे छादनं ध्मायति, ज्योतिः ध्मायति, गौतम ! नो आगारं ध्मायति, नो कुडयानि ध्मायति, यावत् नो छादनं ध्मायति, ज्योतिः ध्मायति । मु० ४ ॥ ____टीका - आराधक प्रस्तावात् तस्य च प्रदीपवद् दीप्यमानत्वेन प्रदीपस्वरूपं प्ररूपयितुमाह-'पईवस्स णं भंते' इत्यादि । 'पईचस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं पइवे झियाइ, लही झियाइ वत्ती ज्ञियाइ, तेल्ले झियाइ, दीवचंपए झियाइ, जोइ झियाइ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! प्रदीपम्य झियाइ, छाणे झियाइ, जोइ झियाइ) हे भदन्त ! जलते हुए घर में क्या जलता है ? क्या घर जलता है ? या भीतें जलती है ? या टटियां जलती हैं ? या खम्मे जलते है ? या मोभ काष्ठ जलता है ? या वांस जलते हैं ? या मल्ल-भीतोंके आधारभूत खम्में जलते है ? या घरके ऊपरकी लकडियां - जलती हैं? या छप्पर जलता है? या ज्योति-अग्नि जलती है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( नो अगारे झियाड, नो कुडा झियाइ, जाव नो छाणे झियाइ, जोइ झियाइ ) न घर जलता है, न भीते जलती हैं, यावत् न छप्पर जलता है, किन्तु ज्योति-अग्नि जलती है। . टीकार्थ- यहां आराधकका विषय चल रहा है। आराधक जो होता है वह प्रदीपकी तरह चमकता है इसलिये सूत्रकारने यहां प्रदीपका स्वरूप प्ररूपित किया है-इस में गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है- 'पईवस्स णं भंते ! झियायमाणस्स किं पईवे झियाइ, लट्ठी झियाइ, छाणे झियाइ, जोइ झियाइ) सह-त! साता घरमा भुमणे छ ! શું ઘર બળે છે કે દીવાલ બળે છે ? કે વાછટિયાં બળે છે ? કે થાભલા બળે છે કે એભ બળે છે? કે વાંસ બળે છે ? કે દીવાલના આધારભૂત સ્થભે બળે છે? કે વળીએ. म छ ? छ।५३ मछे ? याति (अनि) पणे छ? (गोयमा) गौतम ! (ना अगारे 'झियाइ, नो 'फुड्डा झियाइ जाब नो छाणे झियाइ, जोइ झियाइ) ઘર બળતું નથી, દીવાલે બળતી નથી, અને છાપરા પર્યન્તની ચીજે બળતી નથી, ज्योती (महित) मले छे 1. ટીકાથ:- આરાધકનો અધિકાર ચાલી રહ્યો છે આરાધક પ્રદીપ (દીવા) ની જેમ ચળકે છે. તેથી સરકારે અહીં પ્રદીપ (દીપક) ના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને भनुनक्षीन गौतम २वामी महावीर प्रभुने वा प्रश्न पूछे छे ?- 'पईवस्स णं भंते ! झियायमाणस्स कि पईवे झियाइ, लट्ठी झियाइ, वत्ती झियाइ, तेल्ले झियाइ, प्रापधप झियाई, जोइ झियाइ ?) B मन्त! 'पारे ही मजा होय, Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ सू.४ दीपस्वरूपनिरूपणम् ७१९ खलु ध्मायतो ध्मायमानम्य वा ज्वलत', किं प्रदीपो ध्मायति ज्वलति, यष्टिः ध्मायति, ज्वलति, ध्मायतेवा ? अथवा यष्टिः दीपयष्टिः मायति ज्वलति ? 'वत्तीझियाइ' किं वा वर्तिका-दीपदशा ध्मायति ज्वलति 'तेल्ले झियाइ' किं वा तैलं ध्मायति, 'दीव चंपए झियाई' दीप चम्पकं दीपाधारपात्रं वा ध्मायति, ज्वलति, 'जोई झियाइ' ज्योतिः अग्निर्वा ध्मायति ज्वलति, भगवानाह गोयमा ! नो पईवे झियाइ जाव नो पईवचंपए झिगाइ, जोई झियाइ' हे गौतम ! नो प्रदीपो दीपयष्टयादिसमुदायो ध्मायति ज्वलति, यावत्-नो दीपयष्टिः ध्मायति, नो वर्तिका ध्मायति, नो वा तैलं ध्मायति, नैव दीप - चम्पकं ध्मायति, अपितु ज्योतिः अग्निः ध्मायति ज्वलति ज्वलनप्रस्तावाद गौतमः पृच्छति-'आगारस्स णं भंते ! झियायमाणस्स कि आगारे झियाइ, झियाइ, वत्ती झियाइ, तेल्ले झियाइ, दीपचंपए झियाइ, जोइ झियाइ' हे भदन्त ! जब दीपक जलता है- तो उस समय जलते हुए उस दीपक में क्या जलता है ? क्या वह दीपक जलता है ? या पष्टि जलती है ? अथ-यष्टि-दीपष्टि-दीवट जलती है ? या दीपक में रहा हुआ तेल जलता है? या दीपचंपक-दीपका आधारभूत पात्र जलता है? या अग्नि जलती हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं‘गोयमा' हे गौतम ! 'नो पइवे झियाइ जाव नो पइवचंपए झियाइ, जोइ झियाइ' न दीपक जलता है, न दीपयष्ठि आदि रूप समुदाय जलतो है अर्थात्-न दीपयष्टि जलती है, न बत्ती जलती है, न तैल जलता है, और न दीपचंपक जलता है, किन्तु-ज्योति-अग्नि जलती है। इसी ज्वलनका विषयको लेकर गौतम पूछते हैं 'आगारस्स णं भंते ! झियापमाणस्स किं आगारे झियाइ, कुड्डा झियाइ, कडणा ત્યારે તે બળતા દીવામાં શું બળે છે? શું તે દીપક બળે છે? કે દીપકની વાટ બળે છે? કે બત્તી બળે છે કે તેલ બળે છે? કે દીપચંપક (દીપકના આધારભૂત પાત્ર) બળે છે? ४ न्याति (मन) मगे छ ? उत्तर :- गोयमा ! ' गौतम ! 'नो पईवे झियाइ, जाव नो पइवचंपए झियाइ, जोई झियाड' मरता ५४मा ५४ पसतो नथा, वीपी पाट मस्ती નથી, બત્તી બલતી નથી, તેમાં પૂરેલું તેલ બલતું નથી, દીપકના આધારભૂત પાત્ર (उयु कोरे) ५ be नथी, परन्तु न्याति (मन) मणे छे. ४ाना पसन विपना भीन्ने प्रम गौतम स्वामी पछे छे. आगारस्स णं भंते ! झियायमाणस कि आगारे झियाइ, कुडा झियाइ, कंडणा मिंयाइ, Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२० .. भगवतीमूत्रे कुड्डा झियाइ, कडणा झियाइ, धारणा झियाइ, बलहरणे झियाइ, वंसा झियाइ, मल्ला झियाइ, छित्तरा झियाइ, छाणे झियाइ, जोई झियाइ !' हे भदन्त ! अगारस्य गृहस्य खलु ध्मायतो ज्वलतः किम् आगारं गृहं ध्मायति ज्वलति ? किंवा कुटयानि भित्तयो ध्मायन्ति ज्वलन्ति ? कडनानि अट्टिकाः टाटी' इति भाषायां प्रसिद्धम्-ध्मायन्ति ? धारणे वलहरणाधारभूते स्थणे स्तम्भौ ध्मायतः ज्वलतः किम् ? किंवा वलहरणं धारणयो रुपरिवर्ति तिर्यगायतकाष्ठम् 'मोभ' इति भाषाप्रसिद्धम् ध्मायति ज्वलति ? अथवा वंशाः ध्मायन्ति ज्वलन्ति ? किंवा मल्लाः-कुडथावष्टम्भनस्थाणवः स्तम्भाः, वलहरणाधारणाश्रितानि च्छित्वराधारभूतानि उीयतानि काष्ठानि वा ध्मायन्ति, ज्वलन्ति ? किंवा वल्काः वंशादिवन्धनभूता बटादि त्वचो रजवः ध्मायन्ति ! ज्वलन्ति ? किंवा छित्वराणि वंशादिमयानि छादनाधारभूतानि आच्छादनानि ध्मायन्ति ज्वलन्ति ! अथवा छादनं दर्भादिमयं पटलं ध्मायति ज्वलति ? किंचा ज्योति झियाइ, धारणा झियाइ, बलहरणे झियाइ, बंसा झियाइ, मल्ला झियाइ, छित्तरा झियाइ, छाणे झियाइ, जोइ झिया' हे भदन्त ! जब घर जलता है- तो उस जलते हुए घर में क्या जलता है- क्या घर जलता है ? या कुडय-भिनियां जलती हैं ? या कडन-टटियां जलती है? या बल हरणके आधारभूत खमे जलते हैं (घलहरण म्यारी को कहते हैं) सो क्या म्यारी जलती है ? (वह एक प्रकारका तिरछा लंबा स्थूल काष्ट होता है जो खंभो पर रखा रहता है ) इसे 'मोभ' भी कहते हैं। अथवा-बांस जलते हैं। या-मल्ल-भीतके सहाराके लिये लगाये गये खम्भे-जल हैं ? या वग्ग-वंशादिको परस्पर में बांधने वाली छाले 'बकोडे ' जलते हैं या छित्वर म्यारी में ऊँचे करके लगाये हुए काठ-जलते हैं ? या ‘छान' छप्पर-जलता हैं ? धारणा झियाइ, वलहरणे झियाइ, बंसा झियाइ, मल्ला झियाइ, छित्तरा झियाइ, छाणे झियाइ, ज़ोइ झियाइ ?' भ६-त1 न्यारे धरने An eी खोय, त्यारे તે સળગતા ઘરમાં શું બળે છે? શું ઘર બળે છે? કે ઘરની દીવાલ બળે છે કે કાન (पाछटिया) मणे छ ? भलिना माघार ३५ तला मले छ ? भास पणे छ ? વાંસ બળે છે ? કે “મહલ' ભીંતના આધારભૂત સ્થળે બળે છે કે “વગ'- વળી વગેરેને પરસ્પર સાથે બાંધવા માટે વપરાતી પાંખ બળે છે? કે વળી બળે છે કે याति (MH) भने छे ! . Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.६ मू०५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७२१ अग्निः मायति ज्वलति ? भगवानाह-'गोयमा! नो अगारे झियाइ, नो कुड्डा झियाइ, जाव नो छाणे झियाइ, जोइझियाइ' हे गौतम ! नो अगारं गृहं ध्मायति ज्वलति, नो कुट्यानि भित्तयो ध्यायन्ति, ज्वलन्ति, यावत् नो कडनानि मायन्ति, नो धारणे ध्यायतः, नो वलहरणं ध्मायन्ति, नो बंशा ध्मायन्ति, नो चित्वराणि ध्मान्ति, नो छादन ध्मायति, अपितु ज्योतिः अग्निः ध्मायति ज्वलति ।। सू. ४ ॥ क्रियावक्तव्यतामूलम्- "जीवे णं भंते ! ओरालियासरीराओ कइ किरिए ? गोयमो! लिय तिकिरिए, सिय चउ किरिए, सिय पंच किरिए, सिय अकिरिए, नेरइए णं अंते ! ओरालियासरीराओ ककिरिए ? गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, सिय पंचकिरिए. असुरकुमारे णं भंते ! ओरालियसरीराओ कइकिरिए ? एवं चेव, एवं जाव वेसाणिए नवरं अणुस्से जहा जीवे, जोवेणं भंते ! ओरालियसरीरेहितो कई करिए ? गायमा ! सिय तिकिरिए जोव सिय अकिरिए नेरयिएणं भंते ! ओरालियसरीरेहितो कइ किरिए । एवं एसो जहा पढमी दंडओ तहा इमो वि अपरिसेसो भाणियव्वो जाव वेमाणिए, नवरं मणुस्से जहा जीवे, जीवाणं भंते ! ओरालिया सरीराओ कइकिरिया ? गोयमा ! सिय तिकिरिया जाव सिय अकिरिया, नेरइया णं भंते! ओरालियया ज्योति- अग्नि जलती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' गोयमा । हे गौतम ! 'नो अगारं झियाइ, नो कुड्डा झियाइ, जाव नो छाणे झियाइ' न घर जलता है, न पीतें जलती हैं और न यावत् छान जलता है, किन्तु अग्नि जलती हैं ॥ मू० ४ ॥ महावीर प्रभुने। उत्तर- 'गोयमा ! हे गौतम! 'न अगारं झियाइ, नो कुड्डा झियाइ, जाव नो छाणे चियाइ' घर मग नया, a unती नथी, છાપરા પર્યન્તની કેઈપણ વસ્તુ મળતી નથી, પરંતુ અગ્નિ જ બળે છે ! સૂ ૪ . Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२२ भगवतीसूत्रे सरीराओ कइ किरिया एवं एसोवि जहा पढमो दंडओ तहा भाणियव्वो, जाव वेमाणिया, नवरं मणुस्सा जहा जीवा, जीवाणं भंते! ओरालिय सरीरेहिंतो कइ किरिया ? गोयमा ! तिकिरिया वि, चउकिरिया वि, पंचकिरिया वि, अकिरिया वि, नेरइयाणं भंते! ओरालिय सरीरेहिंतो कइ किरिया ? पंचकिरिया वि, चउकिरिया वि, है गोयमा ! तिकिरिया वि, एवं जाव वेसाणिया, नवरं मणुस्सा जहा जीवा, जीवे णं भंते ! asoar सराओ कइ किरिए । गोयमा ! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए, सिय अकिरिए, नेरइएणं भंते ! वेउव्विय सरोराओ कइ किरिए ? गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउ fare. एवं जाव मानिए, नवरं मणुस्से जहा जीवे, एवं जहा ओरालियसरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया तहा वेउव्वियसरीरेण वि चत्तारि दंडगा भाणियव्वा, नवरं पंचम किरिया न भन्नइ, सेसं तं चैव एवं जहा वेउब्विय तहा आहारगंपि तेयगंपि, कम्मगंपि भाणियव्वं एक्केक्के चत्तारि दंडगा भाणिवा, जाव वेमाणियाणं भते । कम्मगसरीरेहिंतो कइ किरिया ? गोयमा ! तिकिरियावि, चउकिरियावि, सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति ॥ सू० ५ ॥ अटुमसयस्स छट्टो उद्देसओ समत्तो ॥ ८-६ ॥ 1 छाया—जीवः खलु भदन्त ! औदारिकशरीरात् कति क्रियः १ गौतम ! स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रयः स्यात् पश्चक्रियः स्यात् अक्रियः, नैरयिकः खलु नदन्त ! औदारिकशरीरात् कतिक्रियः ! गौतम ! स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रियः, स्यात् पश्चाक्रयःअमुरकुमार खलु भदन्त ! औदारिकशरीरात् कतिक्रियः ? एवं चैत्र, एवं यावत् वैमानिकः, नवरं मनुष्यो यथा जीवः, जीवः खलु Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. ८. उ. ६ सृ.५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७२३ भदन्त ! औदारिकशरीरेभ्यः कतिक्रियः ? गौतम ! स्यात् त्रिक्रियः यावत् स्यात् अक्रियः, नैरयिकः खलु भदन्त ! औदारिकशरीरेभ्यः कति क्रियः ? क्रियावक्तव्यता जीणं भंते ! ओलियसरीराओ कइकिरिए ' इत्यादि । सूत्रार्थ :- ( जीवे णं भंते ! ओरालियस राओ कइ किरिए ) हे भदन्त ! एक जीव परकीय औदारिक शरीरके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाला होता है ? ( गोयमा ) हे गौतम ! (सिय निकिरिए सिय afare, सिय पंचकरिए, सिय अकिरिए) कभी वह तीन क्रियाओं वाला होता है, कभी वह चार क्रियाओंवाला होता है, कभी वह पांच क्रियाओंवाला होता है। और कभी वह अक्रिय क्रिया रहित होता है । (नेरइए ँ भंते! आरालियसरीराओ कह किरिए ) हे भदन्त ! एक नारक जीव परकीय औदारिक शरीरके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाला होता है ? ( गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चकिरिए, सिय पंचकरिए ) हे गौतम ! एक नारक जीव परकीय औदारिक शरीरके आश्रयसे कभी तीन क्रियाओंवाला होता है, कभी चार क्रियाओंवाला होता है और कभी पांच क्रियाओंवाला होता है । ( असुरकुमारेण भंते! ओरालियसरीराओ कहकरिए ) हे भवन्त ! असुरकुमार देव परकीय औदारिक शरीर आश्रय से कितनी क्रियाओंवाला होता है ? ( एवंचेव, एवं जाव वैमाणिए - नवरं ક્રિયા વકતવ્યતા 6 4 , 4 ' जीवे णं भंते ! ओरालियसरीराओ कइकिरिए ' इत्याहिसूत्रार्थ :- ( जीवे णं भंते ! हेमन्त !! लव मोहारि शरीरने साधारे डेटसी हे गौतम! (सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए કયારેક તે ત્રણ ક્રિયાઓવાળા હોય છે, કયારેક તુ ચાર ક્રિયાઓવાળા હોય છે, કયારેક તે પાંચ ક્રિયાવાળા હોય છે અને કયારેક તે અક્રિય-ક્રિયા રહિત હોય नेरइए णं भंते ! अशालयसरीराओ कइकिरिए ) हे लहन्त ! भेड नार व परीय सोहारि शरीरना शाश्रयथी डेटसी डियागोवाणी होय छे ! ( गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, सिय पंच करिए ) हे गौतम! थे नार જીવ પરકીય ૌદારિક શરીરને આધારે ક્યારેક ત્રણ ક્રિયાઓવાળા હોય છે, કયારેક ચાર डियावाणी होय छे भने मारे यांय डियाबाजी होय छे (असुरकुमारे णं भंते ! ओरालियस राओ कइ किरिए ? ) हे लहन्त ! मे असुरकुमार देव परीय भौहारि४ शरीरना याश्रयथा डेटली मियागोवाणी होय छे ? ( एवं चेत्र, एवं जाव ओरालियस राओ कइ किरिए ? डियागोवाणी होय छे ? ( गोयमा !) मिय पंच किरिए, सिय अकिरिए) Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२४ . मगवतीसत्रे एवम् एष यथा प्रथमो दण्डकस्तथा अयमपि अपरिशेषो भणितव्यो यावत् वैमानिकः, नवरं मनुष्यो यथा जीवः, जीवाः खलु भदन्त ! औदारिकशरीरात् कति भणुस्से जहा जीवे ) हे गौतम ! एक असुरकुमार देव कदाचित् तीन क्रियाओंवाला, कदाचित् चार क्रियाओंवाला और कदाचित् पांच क्रियाओंवाला होता है- इस तरहसे पूर्वकी तरह कथन जानना चाहिये। इसी प्रकारसे यावत् वैमानिक देव श्री तीन चार आदि क्रियाओंवाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये। मनुष्योंको जीवोंकी तरहसे जानना चाहिये । (जीवे णे भंते ! ओरालियसरीरेहितो कइ किरिए ) हे भदन्त ! एक जीव परकीय औदारिक शरीरोंके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाला होता है ? (गोयमा ? सिय तिकिरिए जाव सिय अकिरिए) हे गौतम जीव परकीय औदारिक शरीर के आश्रय से कदाचित् तीन क्रियावाला होता है यावत् कदाचित् अक्रिय होता है (नेरयिएण भंते ! ओरालियसरीरेहिंता कइ किरिए) हे भदन्त ! नरयिक औदारिक शरीरों के आश्रय से कितनी क्रियावाला होना है ? (एवं एलो जहा पढमो दंडओ तहा इमो वि अपरि सेलो भाणियन्यो जाव बेमाणिए नवरं मणुम्से जहा जीवे ) हे गौतम ! एक जीव परकीय औदारिक शरीरोंके आश्रयसे कनी तीन क्रियाओंवाला होना है, कभी चार कियाओंवाला होता है. ली गंच क्रियाओंवाला होता है और कभी विना क्रिया के वेमाणिए-नवरं मणुस्से जहा जीवे ) 3 गौतम ! ये मसुमार देव या२४ ત્રણ ક્રિયાઓવાળા, કયારેક ચાર ક્રિયાઓવાળે અને કયારેક પાંચ ક્રિયાઓવાળો હોય છે આ રીતે આગળ મુજબનું કથન જ અહીં સમજવું. એજ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્ય તના દેવો પણ ત્રણ, ચાર અને પાંચ ક્રિયાઓવાળા હોય છે, એવું સમજવું પણ મનુષ્યના विषयमा वाना २r ४यन सभ. (जीवे णं भंते ! ओरालियसरीरेहितो कइकिरिए ?) महन्त ! मे १ ५२वीय मोहा२ि४ शरीना सायथी दी ठियायवाणा होय छे ? (गोयमा ! सिय तिकिरिए जाच सिय अकिरिए) હે ગૌતમ જીવ પરકીય ઔદારિક શરીરના આશ્રયથી કેટલી વાર ત્રણ ક્રિયાવાળે હોય છે. यावत् अयि हाय छे. (नेराडेएणं भंते ओरालिय सरीरेहितो कइ किरिए ?) હે ભગ્ન નૈરયિક પન્કીય ઔદારિક શરીરના આશયથી કેટલી ક્રિયાવાળા હોય છે ? ( एवं एसो जहा पढमो दंडओ. तहा इमो वि अपरिसेसो भाणियव्यो जाव वेमाणिए, नवरं मणुस्से जहा जीवे ) हे गौतम ! मे १ ५२४ीय ઔદારિક શરીરના આશ્રયથી કયારેક ત્રણ ક્રિયાઓવાળ હોય છે, કયારેક ચાર ક્રિયાઓવાળા હોય છે, ક્યારેક પાંચ ક્રિયાઓવાળ હોય છે અને કયારેક ક્રિયા રહિત Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.६ सू.५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७२५ क्रियाः ? गौतम ! स्यात् त्रिक्रियाः, यावत् स्यात् अक्रियाः, नैरयिकाः खलु भदन्त ! औदारिकशरीरात् कतिक्रियाः ? एवम् एषोऽपि यथा प्रथमो दण्डक स्तथा भणितव्यो यावत् वैमानिकाः, नवरं मनुष्या यथा जीवाः. जीवाः खलु भदन्त ! औदारिकशरीरेभ्यः कतिक्रियाः ? गौतम ! त्रिक्रिया अपि, चतुभी होता है-इस तरहसे प्रथम दण्डक यहां संपूर्णरूपसे कहना चाहिये। योवत् वैमानिकों में भी ऐसाही कथन करना चाहिये। मनुष्य में सामान्य जीवकी तरह क्रियाओंका कथन जानना चाहिये। (जीवाणं भंते ! ओरोलियसरीराओ कइकिरिया) हे भदन्त ! अनेक जीव औदारिक शरीरके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाले होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (सिय तिकिरिया जाव लिय अकिरिया) कदाचित् वे तीनक्रियाओंवाले होते हैं यावत् अक्रियावाले भी होते हैं। (नेरइया णं भंते! ओगलियसरीराओ कइकिरिया) हे भदन्त ! नारक जीव परकीय औदारिक शरीरके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाले होते हैं। ( एवं एसो वि जहा पढमो दंडओ तहा भाणियन्यो-जाव वेमाणिया-नवरं मणुस्सा जहाँ जीवा ) हे गौतम ! इस विषय में समस्त कथन प्रथम दण्डककी तरहसे जानना चाहिये-वैमानिक देवों तक इस दण्डकलो कहना चाहिये । परन्तु मनुष्यों में जीवोंकी तरहसे क्रियाओंके होनेका और न होनेका कथन जानना चाहिये । (जीवाणं પણ હોય છે. આ પ્રમાણે અહીં પ્રથમ દડકમાં આવેલું સમસ્ત કથન કરવું જોઈએ. વિમાનિકે પર્યન્તના જીમાં પણ એવું જ ન કરવું જોઈએ. મનુષ્યમાં ક્રિયાનું કથન सामान्य अपना ४यन मनुसार समायु. (जीवाणं भते ! ओरालियसरीराओ का किरिया ?) महन्त ! भने 04 मौरिAN२ना माश्रययी टहलियामावा होय छ ? ( गोयमा !) गौतम ! (सिय तिकिरिया जाब सिय अकिरिया) કયારેક તેઓ ત્રણ ક્રિયાઓવાળા, ક્યારેક ચાર કિયાવાળા, કયારેક પાંચ કિયાવાળા અને ४५।२४ लिया हित डाय छ (नेरइयाणं भंते ! ओरालियसरीराओ कइकिरिया ?) હે ભદન્ત! નારક છે પરકીય ઔદારિક શરીરના આશયથી કેટલી ક્રિયાઓવાળાં હોય છે? (एवं एसो वि जहा पढमो दंडओ तहा भाणियब्वो, जाच वेमाणिया-नवरं मणुस्सा जहा जीवा) गौतम १ मा विषयमा समस्त ४यन पडता ६४४ प्रभाव સમજવું–વૈમાનિક દેવો પર્યન્તના જી વિશે આ દડક પ્રમાણે જ કથન કરવું જોઈએ. પરંતુ મનુષ્યમાં ક્રિયાઓ વિષેનું કથન છના કથન પ્રમાણે જ સમજવું જોઈએ. Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२६ भगवतीस्त्रे क्रिया अपि, पञ्चक्रिया अपि, अक्रिया अपि, नैरयिकाः खलु भदंत ! औदारिकशरीरेभ्यः कतिक्रियाः ? गौतम ! त्रिक्रिया अपि, चतुष्क्रिया अपि, पञ्च क्रिया अपि, एवं यावद् वैमानिकाः, नवरं मनुष्या यथा जीवाः, जीवः खलु भदन्त ! वैक्रियशरीरात् कति क्रियः ? गौतम ! स्यात् त्रिक्रियः, स्यात् चतुभंते ! ओरालियसरीरेहिंतो कइ किरिया ) हे भदन्त ! अनेक जीव औदारिक शरीरोंके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाले होते हैं। (गोयमा ! तिकिरिया वि, चउकिरिया वि, पंचकिरिया वि, अकिरिया वि) हे गौतम ! अनेक जीव औदारिक शरीरोंके आश्रयसे तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, चार क्रियाओं वाले भी होते हैं, पांच क्रियाओंवाले भी होते हैं और विना क्रियाओंके भी होते हैं। (नेरझ्या णं भंते ! ओगलियमरीरेहितो कइ किरिया ) हे भदन्त ! नारक जीव औदारिक शरीरोंके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाले होते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (तिकिरिया वि, चरिया वि, पंचकिरिया वि, एवं जाव वेमाणिया, नवरं मणुस्सा जहा जीवा) नारक जीव औदारिक शरीरोंके आश्रयसे तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, चार क्रियाओंवाले भी होते हैं और पांच क्रियाओंवाले भी होते हैं। इसी तरहसे यावत् वैमानिकों में भी जानना चाहिये । __ मनुष्योंको जीवोंकी तरहसे जानना चाहिये । ( जीवेणं भंते ! वेउन्चिय-- (जीवाणं भंते ! ओरालियसरीरेहि तो कइ किरिया ?) E-1 ! भने । मौ[२४ शरीराना माश्रयथा 32eी मिााणा बीय छ ? (गोयमा ! तिकिरिया वि, चउकरिया वि, पंचकिरिया वि, अकिरिया वि) गौतम ! भने । દારિક શરીરના આશ્રયથી ત્રણ કિયઓવાળા પણ હોય છે, ચાર કિયાવાળા પણ होय छ, पाय हिया पर डीय छ भने यिा २डित ५५ बाय 2. (नेरइयाणं मंते ! ओरालियसरीरेहि तो कइ किरिया ? ) 3 महन्त ! ना२४ ७ मोह२ि४ शरीराना माश्रयथी टी छियापणा हाय छ ? (गोयमा!) गौतम (तिकिरिया वि, चकिरिया वि, पंचकिरिया वि, एवं जाव वेमाणिया, नवरं मणुस्सा जहा जीवा) ना२४ वो मौरि शरीरना माश्रयथा त्र ठियागावामा ५ लीय छ, ચાર ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે અને પાંચ કિયાએવાળા પણ હોય છે. વૈમાનિક પર્યતનું કથન પણ આ પ્રમાણે જ સમજવું. પરંતુ મનુષ્યનું કથન છના કથન મુજબ Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ मु.५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७२७ ष्क्रियः, स्यात् अक्रियः, नैरयिकः खलु भदन्त ! वैक्रियशरीरात् कतिक्रियः? गौतम ! स्यात त्रिक्रियः, स्यात् चतुष्क्रियः, एवं यावद् वैमानिकः, नवरं मनुष्यो यथा जीव , एवं यथा औदारिकशरीराणाम् चत्वारो दण्डका भणितास्तथा वक्रियशरीरेणापि चत्वारो दण्डका भणितव्याः, नवर पञ्चमक्रिया न भण्यते, शेषं तदेव, एवं यथा वैक्रियं तथा आहारकमपि तेजसमपि, सरीराओ कइ किरिए ) हे भदन्त ! जीव परकीय वैक्रिय शरीरको आश्रय करके कितनी क्रियाओंवाला होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए, सिय अकिरिए ) एक जीव परकीय वैक्रिय शरीरको आश्रय करके कदाचित् तीन क्रियाओंवाला होता है, कदाचित् चार क्रियाओंवाला होता है (पांच क्रियाओंवाला नहीं होतो है) और कदाचित् विना क्रियाओंके भी होता है। (नेरइएणं भंते ! वेउब्वियसरीराओ कइकिरिए ) हे भदन्त ! एक नारक जीव वैक्रिय शरीरके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाला होता है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए एवं जाव वेमाणिए, नवरं मणुस्से जहां जीवे ) एक नारक जीव परकीय वैक्रिय शरीरके आश्रयसे कदाचित् तीन क्रियाओंवाला होता है, कदाचित् चार क्रियाओंवाला होता है। इसि तरहसे यावत् वैमानिक तक जानना चाहिये, परन्तु मनुष्यको जीवकी तरह कहना चाहिये। (एवं जहा ओरालियसरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया; तहा वेउव्वियसमन. (जीवेणं भंते ! वेउब्बियसरीराओ कइ किरिए ?) हेमन्त ! 4 ५२४ीय यि शरीरना पायथी 24 (या होय छे ! (गोयमा! सिय तिकिरिए, पिय चउकिरिए, सिय अकिरिए) गौतम ! मे४ ०५ ५२४ीय વૈક્રિયશરીરને આશ્રય કરીને કયારેક ત્રણ ક્રિયાઓવાળ પણ હોય છે, કયારેક ચાર ક્રિયાઓવાળે પણ હોય છે (પાંચ ક્રિયાઓવાળા હોતે નથી). અને કયારેક ક્રિયારહિત होय छे. (नेरइए णं भंते ! वेउब्बियसरीराओ कइ किरिए ? ) मत ! मे ना२४ ७५ यि ना माश्रयथा सा छिया भावाला डाय छ ? ( गोयमा !) गौतम ? (सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, एवं जाव वेमाणिए, नवरं मणुस्से जहा जीवे) मे ना२४ ७५ ५२४ीय यि शरीरना माश्रयथा ध्या२४ ત્રણ ક્રિયાઓવાળો હોય છે અને કયારેક ચાર કિયાવાળો હોય છે વૈમાનિક પર્યન્તમાં આવું જ કથન સમજવુ પણ મનુષ્ય વિષેનું કથન જીવના કથન મુજબ સમજવું. Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२८ भगवतीने कार्मणमपि, भणितव्यम्, एकैकस्मिन् चत्वारो दण्डका भणितव्याः, यावद वैमानिकाः खलु भदन्त ! कार्मणशरीरेभ्यः कतिक्रियाः ? गौतम ! त्रिक्रिया अपि, चतुष्क्रिया अपि, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० ५ सरोरेण वि चत्तारि-दंडगा भाणियव्वा-नवरं पंचमकिरिया न भन्नड, सेसं तंचेव-एवं जहा वेउब्वियं तहा आहारगंपि, तेयगंपि, कम्मगंपि, भाणियन्वं-एक्केके चत्तारि दडगाभाणियव्वा)इस तरहसे जैसे औदारिक शरीरके चार दंडक कहे गये हैं उसी तरहसे वैक्रिय शरीरके भी चार दण्डक कहना चाहिये । परन्तु वैक्रिय शरीरके दण्डक में पांचवी क्रिया नहीं कहनी चाहिये । क्यों कि वैक्रिय शरीरको आश्रय करके पांचवी क्रिया नहीं होती है। बाकोका सब कथन पहिलेकी तरहसेही जानना चाहिये । जिस तरहसे वैक्रिय शरीरके विषय में कहा गया है उसी तरहले आहारक तैजस और कार्मण शरीरके विषय में भो कथन कर लेना चाहिये । अर्थात् एक एक शरीरके आश्रयसे चार २ दण्डक होते हैं-ऐसा जानना चाहिये। (जाव वेमाणिया णं भंते ! कम्मगसरीरोहितो कइकिरिया) हे भदन्त ! यावत वैमानिक कार्मण-शरीरोंके आश्रयसे कितनी क्रियाओंवाले होते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम ! (तिकिरिया वि, चउकिरिया वि, सेवं अंते ! सेवं भंते ! (एवं जहा ओरालियसरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया, तहा वेउब्धियसरीरेण धि चत्तारि दंडगा भाणियब्या - नवरं पंचमकिरिया न भन्नइ, : सेसं तं चेव -एवं जहा वेउब्धियं तहा आहारगं पि, तेयगं पि, कम्मगं पि, भाणियन्न-एकेके चत्तारि दंडगा भाणियचा) मोहा२ि४ शरीरना જેવા ચાર દડક કહેવામાં આવ્યા છે, એ જ પ્રકારના ચાર દંડક વક્રિયશરીરના પણ કહેવા જોઈએ. પરંતુ વિશેષતા એટલી જ છે કે વૈકિયારીરના દડકમાં પાંચમી ક્યિા કહેવી જોઈએ નહી, કારણકે વૈકિયશરીરને આશ્રય કરીને પાંચમી ક્રિયા થતી નથી. બાકીનુ સમસ્ત કથન પહેલાની જેમ જ સમજવું વૈક્રિયશરીરના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન આહારક, તેજસ અને કાર્મણ શરીરના વિષે પણ કરવું જોઈએ એટલે કે દરેક શરીરના આશ્રયથી ચાર-ચાર દંડક થાય છે, એમ સમજવું. जाच वेमाणिया णं भंते ! कम्मगसरीरेहिंतो कइकिरिया ?) सौथा छ। હૈમાનિકેનો આલાપક આ પ્રમાણે બનશે–હે ભદન્ત! વૈમાનિકે કામણુશરીરના આશ્રમથી या पायवाणा होय छ ? (गोयमा ) गौतम 1 (तिकिरिया वि, चउकिरिया Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ६ म. ५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७२९ टीका-पूर्व तेजसां ज्वलनक्रिया परशरीराश्रया प्रतिपादिता तत्प्रस्तावात् औदारिकादिपरशरीरमाश्रित्य जीवसमुच्चयस्य नैरयिकादेश क्रियाः प्ररूपयितुमाह - 'जीवे णं भंते ! ओरालियसरीराओ कतिकिरिए ? ' गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! जीवः खलु औदारिकशरीराद- परकीयौदा रिकशरीरमाश्रित्य कतिक्रियो भवति ? कियत्मकक्रियावान् भवति इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, सिय पचकिरिए, सिय अकिरिए' हे गौतम ! त्ति ) वैमानिक देव कार्मण शरीरोंके आश्रज से तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, चार क्रियाओंवाले भी होते हैं । हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है- वह सब यह विषय सर्वथा सत्य है . हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य है । इस प्रकार कह कर गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये । टीकार्थ- पहिले अग्निकायों की जलनक्रिया पर शरीर के आश्रय से कही गई है । सो इसी विषय को सूत्रकार औदारिक आदि पर शरिरको आश्रित करके सामान्य जीव के और नैरयिक आदि विशेष जीवकी क्रियाओं का कथन करते हैं - इसमें गौतमने प्रभुसे ऐसा पूछा है- 'जीवेणं संते ! ओगलियसरीराओ कह किरिए' हे भदन्त ! एक जीव परकीय औदारिक शरीर को आश्रित करके कितनी क्रियाओं वाला होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोवमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, सिय पंच किरिए, लिय अकिरिए ' त्रि, सेवं भंते ! सेवं भते !त्ति ) मानि हो अर्भ शरीराना आश्रयथी त्र યિાએાવાળા પણ હોય છે અને ચાર ક્રિયાવાળા પણ હોય છે ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને કહે છે કે હે ભદન્ત ! આ વિષયનુ આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સથા સત્ય છે હે ભદન્ત / આપે જે કહ્યું તે ચયાં જ છે. આ પ્રમાણે કડીને વદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને બેસી ગયા ટીકા :– પર–શરીરને આશ્રયે અગ્નિકાયાની જવલનક્રિયાનુ આગલા સૂત્રમા પ્રતિપાન કરવામા આવ્યુ હવે સૂત્રકાર ઔદારિક આદિ પરકીય શરોરના આશ્રય કરીને સામાન્ય જીવ અને નારક આદિ વિશેષ જીવેાની યિાએતુ નિરૂપણ કરે છે– આ વિષયને अनुक्षीने गौतम खाभी महावीर अभुने सेवो अश्न पूछे' जीवेण भंते ! ओरालियरीराओ कइ किरिए ? ' હે ભગવન્ત ! એક જીવ પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કેટલી ક્રિયાઓવાળા હોય છે? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર 'गोयमा ! सिय-तिकिरिए, सिय, चड किरिए, सिय पंचकरिए, सिय अकिरिए ? - Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३० भगवतिम्रो जीवः स्यात् कदाचित त्रिक्रियो भवति, स्यात् कदाचित चतुष्क्रियः, स्यात् कदाचित् पञ्चक्रियः, स्यात् कदाचित अक्रियः क्रियारहितोऽपि भवति, ___ अयमाशयः-कायिकी, आधिकरणिकी, प्रापिको, पारितापनिकी, माणातिपातिकी चेत्येताः पञ्चक्रिया उक्तास्तत्र यदा एक कश्चिद् जीवः अन्यपृथिव्यादि कायिकजीवशरीरमाश्रित्य कायव्यापार करोति तदा तस्य जीवस्य कायिकी, आधिकरणिकी, प्रापिकी चैताम्ततिस्रःक्रिया भवन्ति, अवीतरागस्य कायिक्याः क्रियायाः समाचे नियमेन आधिकरणिको प्राद्वेपिकी चेति द्वे क्रिये भवत. एव, अन्तिमे च द्वे क्रिये भजनया भवतः, एतावता यदा सः अन्यान् परितापयति तदा पारितापनिही क्रिया भवति यदा चान्यान् हन्ति तदा प्राणातिपातिकी क्रिया भवति, अतएच कायिक्याधिकरणिकी प्राद्वेपिकीणां परस्परेणाविनाभावात् जीव परकीय औदारिकशरीर को आश्रित करके कभी तीन क्रिया ओंवाला होता है. कभी चार क्रियाओंवाला होता है. कभी पांच क्रियाओंबाला होता है और कभी क्रियारहित भी होता है। तात्पर्य यह है कि कायिकी १, आधिकरणिकी २, प्रादेषिकी . पारितापनिकी ४ और प्राणातिपातिकी ५ इस तरहसे ये पांच क्रियाएँ होती है। इनमेंले जब एक जीव कोई अन्य पृथिवी आदि कायिक जीव के शरीर को आश्रित परके कायव्यापार करता है उस समय उस जीव के काधिकी, आधिकरणिकी, प्रादेषिकी, ये तीन क्रियाए होती हैं। जिस जोन के राग नप्ट नहीं हुआ है ऐसे अवीतराग जीव के कायिकी क्रिया के पदभाव से नियमसे आधिकरणकी और प्रादेषिकी ये दो क्रियाएँ होती ही हैं । तथा अन्तिम जो दो क्रियाएँ हैं वे उनमें भजनासे होती हैं । जब वह अन्य जीवों को परितापित करता है હે ગૌતમ! જીવ પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કયારેક ત્રણ કિયાગોવાળે હોય છે, કયારેક ચાર ક્રિયાઓવાળા હોય છે. ક્યારેક પાંચ ક્રિયાઓવાળા હોય છે અને કયારેક ક્યિા રહિત પણ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે-ફ્લિાઓના पाय प्रसर छ- (१) ४ाय। (२) माविधि (3) पिडा (४) पारितापनि मने (૫) પ્રાણાતિપાતિકી જ્યારે કોઇ એક જીવ અન્ય પૃથ્વી આદિ કાયિક જીવના શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપાર (કાયા દ્વારા પ્રવૃત્તિ) કરે છે, ત્યારે તે જીવ વડે કાચિકી, આધકરણિકી અને પ્રાષિક, એ ત્રણ ક્લિાઓ થાય છે. જે જીવને રાગ નષ્ટ થયું નથી એવા અવીતરાગ જીવ દ્વારા કાયિકી ક્રિયાના સદૂભાવથી અધિકરણિકા અને પ્રાષિક, એ બે ક્રિયાઓ નિયમથી જ થ ય છે, તથા બાકીની જે બે ક્યિા છે તે તેમનામાં વિકપે થાય છે. જ્યારે તે અન્ય જીને પરિતાપિત કરે છે. (પીડે છે, ત્યારે તેના દ્વારા Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टी. श.८ उ.६ १.५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् 'त्रिक्रियः' इत्युक्तम्, न तु कदाचित् एकक्रियः, कदाचिद् द्विक्रियो वा अवीतरागो जीवो भवितुमर्हति, तासामविनाभावश्चैवम्-अचीतरागम्यैत्र आधिकरणिकी क्रिया भवति, न तु वीतरागम्य, तथाविधकर्मबन्धहेतृत्वात्, अबीतरागकायम्य चाधिकरणत्वेन प्रद्वेषान्वितत्वेन च कायक्रिया सद्भावे इतस्योरवश्यंभावः, ता नछ यसत्वे च कायिकी सद्भावः, उक्तं च प्रज्ञापनायाम् 'जस्स णं जीवस्स काइया किरिया कज्जइ, तस्स अहिगरणिया किरिया नियमा कज्जइ, जस्स अहिगरणिया किरिया कज्जइ, तस्स वि काइयाकिरिया नियमा कज्जा' इत्यादि, यस्य खलु जीवस्य कायिकी क्रिया क्रियते, तम्य तब उसके पारितापनिकी क्रिया होती है और जब वह अन्य जीवों को मारता है तब उसके प्राणातिपातिकी क्रिया होती है । कायिकी, आधिकरणिकी और प्राद्वेषिकी इन तीन क्रियाओं में आपसमें अविनाभाव नित्य परस्पर सम्बन्ध हैं-इसलिये तीन क्रियावाला एक जीव कहा गया है । अवितराग जीव कदाचित् एकक्रियावाला कदाचित् दो क्रियावाला नहीं हो सकता है । इन क्रियाओंका जो अविनाभायनित्य परस्पर संबंध प्रगट किया गया है-वह इस प्रकार से हैअवितरागजीव के ही आधिकरणिकी क्रिया होती है- वीतराग जीव का जो शरीर है वह तथाविधकर्मबंधका हेतु होता है. इसलिये कायक्रिया के सद्भाव में आधिकरणिकी और प्राद्वेषिकी इन दो क्रियाओं का अवश्य सद्भाव होता है क्यों कि अवीतरागका काय अधिकरणरूप और प्रद्वेष सहित होता है। इससे भिन्न दो क्रियाओंके सद्भाव પરિતાપની ક્રિયા થાય છે અને જ્યારે તે બીજા ને મારે છે, ત્યારે તેના દ્વારા પ્રાણુતિપાતકી ક્રિયા થાય છે કાયિક, અધિકરણિકી અને પ્રાદ્ધ પિકી ક્રિયાઓ વચ્ચે અવિનાભાવ-નિત્ય પરસ્પર-સંબધ હોય છે, કારણકે કાયિકી ક્રિયાના સદભાવમાં અધિકરણિકી અને પ્રાષિકી ક્રિયાને પણ અવશ્ય સભાવ હોય છે તેથી એક જીવ ત્રણ ક્રિયાવાળો હોય છે, એમ કહ્યું છે. અવીતરાગ છવ કદી પણ એક ક્રિયાવાળે અથવા બે ફ્લિાવાળે હોઈ શકતો નથી તે ક્રિયાઓને જે અવિના ભાવ-નિત્ય પરસ્પર સ બ ધ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે તે નીચે પ્રમાણે છે- અવીતરાગ છવા વડે જ અધિકરણિકી ક્રિયા થાય છે–વીતરાગ જીવ વડે થતી નથી. અવીતરાગ જીવનું જે શરીર છે તે તથાવિધ તે પ્રકારના) કર્મબંધનું કારણ હોય છે, તેથી કાયક્રિયાને સદ્દભાવ હોય ત્યારે અધિકણિકી અને પ્રાદે પિકી ક્રિયાઓને અવશ્ય સદ્ભાવ હોય છે કારણકે અવીતરાગની કાયા અધિકરણરૂપ અને પ્રપ સહિત છે. તેથી અન્ય બે ક્રિયાઓના સદૂભવ કાયિકી Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३२ । भगवतीमत्र आधिकरणिकी क्रिया नियमतः क्रियते, यस्य आधिकरणिकी क्रिया क्रियते, तस्यापि कायिको क्रिया नियमतः क्रियते, इति. तथा आवकियात्रयसहावे उत्तरक्रियान्यं भजनया भवति, तदुक्तम्-'जम्स णं जीवस्म काइया किरिया कन्ज, तस्स पारियावणिया सिय कन्नड सिय नो कन्जह इत्यादि, रस्य खलु जीवस्य शायिकी क्रिया क्रियते तम्य पारितापनिकी स्यात् क्रियते, स्यात् नो क्रियते, इति. एवञ्च या कायव्यापारद्वारेणाधक्रियात्रय एवं वर्तते, न तु परितापन, न वा प्राणातिपातं करोति तदा निक्रियाएवेत्यतोऽपि स्यात् त्रिक्रियः' इत्युक्तम्, यदा तु परिमें क्रियाका सद्भाव होता है. प्रज्ञापनाके वाईसवें क्रियापद में ऐसाही कहा है-'जस्ल णं जीवस्ल काहया किरिया कज्जा, तरल अहिगरणिया किरिया नियमा कज्जइ, जस्ल अहिगरणिया किरिया कज्जइ, तम्स वि काझ्या किरिया नियमा कज्जा' जिल जीके कायिकी क्रिया होती है उसले नियाले भाधिकरणि की क्रिया होती है और जिसके आधिकरणिकी क्रिया होली है उसके भी नियमसे कायिकी क्रिया होती है इत्यादि तश आदिकी तीन जियाओंके सद्भाव में उत्तरको दो गिओंकी भजना होती है-सोही कहा है- 'जम्म जीवल्ल काइया किरिया कज्जइ, तम पारियायणिया सिय कज्जइ, लिय नो कज्जइ ', इत्यादि-इस तरह कायव्यापार के द्वारा जीव जब आधक्रियात्रय में ही रहता है परितापन और प्राणातिपात वह नहीं करता है नव यह तीन क्रियाओंवालाही होता है-उस्न तरहले भी यह कदाचित तीन क्रियाओं यानो सहलाप होय छ प्रज्ञानान मावासमा ५मा ५ मे ४थु छ-'जस्स णं जीवस्म काइया किरिया कज्जइ, तस्स अहिगरणिया किरिया नियमा कज्जइ, जस्स अगिरगिया किरिया कज्जइ, तस्स वि काइया किरिया नियमा कज्जा' જે જીવ વડે કાચિકી ક્રિયા થાય છે તે જીવ વડે આધિકરણિકી ક્યિા પણ નિયમથી જ થાય છે જે જીવ વડે અધિક ણિકી ક્રિયા થાય છે, તેના વડે કાયિકી ક્રિયા પણ નિયમથી જ થાય છે,” ઇત્યાદિ તયા. પહેલી ત્રણ ક્રિયાઓના અભાવમાં છેલ્લી બે ક્ષિાઓ पिपे थाय ४. २२१ वात नायना सूत्रांशमा ४८ ४२ छ- 'जस्स णं जीवस्स कोइया किरिया कज्जइ, तम्स परियावणिया सिय कज्जइ, सिय नो कज्जइ 'त्या. या शायव्यापार द्वारा न्यारे ७५ पहा यामार કરે છે, પણ પરિતાપન અને પ્રાણુતિપાત કરતા નથી, ત્યારે તેને ત્રણ કિયાએવા જ Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका ग८ उ. ६ मु०५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७३३ यदात्वति 6 तापयति तदा चतुष्क्रियः, आद्यक्रियात्रयस्य तत्रावश्यंभावात् पातयति तदा पञ्चक्रियः, आद्यक्रियाचतुष्कस्य तत्रावश्यंभात्रात्, तदुक्तम्'जस्स पारियावणिया किरिया कज्जड तस्स काइया नियमा कज्जर' इत्यादि, यस्य पारितापनिकी क्रिया क्रियते, तस्य कायिकी नियमात् क्रियते, इति, तदभिप्रायेणाह - 'सिय चउकिरिए सिय पंचकरिए 'त्ति, तथा 'सिय अकिरिए' स्यात् कदाचित् वीतरागावस्थायाम् अक्रियो जीवो भवति इत्यर्थः, वीतरागावस्थायां हि वीतरागत्वादेव न सन्ति अधिकृतक्रिया इत्याशय, गौतमः पृच्छति नेरइए णं भंते ! ओरालियमरीराओ कइ किरिए ? हे भदन्त ! नैरयिकः - खलु औदारिकशरीरात् परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कतिक्रियः कियत्प्रकारकक्रियवान् - चाला होता है ऐसा कहा है- जब यह अवीतराग जीव अन्य जीवोंको परितापित करता है-तब वह चार क्रियाओंवाला होता है क्यों कि ऐमी अवस्था में आदिकी तीन क्रियाएँ उस में अवश्य होती हैं । तथा जब ग्रह जीव अन्य जीवोंको मारता है तब वह पांच क्रियाओंवाला होता है- क्योंकि इस स्थिति से उसमें आदिकी चार क्रियाओंका अवश्यही सद्भाव रहता है सोही कहा है- जस्स परियावणिया किरिया कज्जs, तस्स काइया नियमा कज्जइ' इत्यादि - इली अभिप्रायको लेकर 'यि चक्किरिए, मिय पंचकरिए, ति ' ऐसा कहा गया है । तथा ' सिय अकिरिए ' ऐमा जो कहा है वह वीतराग अवस्थाको लेकर कहा है- क्योंकि वीतराग अवस्था में जीव इन क्रियाओंवाला नहीं होता है । अव गौतम स्वामी प्रभुसे पूछते हैं- ( नेरइएणं भंते ! ओरालियासरीराओ कह किरिए ) हे भदन्त | नारक परकीय औदारिक शरीरको आश्रित करके कितने प्रकारकी क्रियाओंवाला કહી શકાય છે જ્યારે તે અવીતરાગ જીવ અન્ય જીવાને પરિતાપિત કરે છે, ત્યારે તે ચાર ક્રિયાઓવાળા કહેવાય છે. તથા ત્યારે તે જીવ અન્ય જીવાને મારતા હોય છે, ત્યારે તે પાંચ ક્રિયાવાળા હોય છે, કારણકે એવી પરિસ્થિતિમાં તે જીવમા પડેલી ચાર ક્રિયાઓને પણ અવશ્ય સદ્ભાવ રહે છે તેથી જ કહ્યુ છે કે जस्स पारियावणिया किरिया कज्जइ, तस्स काइया नियमा कज्जइ प्रयाहि मेन अरा सूत्रारे आ પ્રમાણે કહ્યુ છે- सिय चउक्किरिए, सिय पंचकिरिए त्ति ' तथा 'सिय अकिरिए ' કયારેક તે ક્રિયા રહિત હોય છે,’ આવુ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે વીતરાગ અવસ્થાને અનુલક્ષીને કહ્યું છે, કારણકે વીતરા અવસ્થામા જીવ આ ક્રિયાવાળેા હોતા નથી. हवे गौतम स्वामी नार४ विषे प्रश्न पूछे छे - 'नेरइएणं भंते ! ओरालियसरी राओ कइ किरिए ? डे अहन्त ! नार४ व परडीय भौहारि शरीरने भाश्रित गरीने डेंटली , ८ Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३४ भगवतीसूत्रे भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, सिय पंचकिरिए' हे गौतम ! नरयिको परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कायं व्यापारयति तदा स्यात् कदाचित् त्रिक्रियो भवति, स्यात् कदाचित् चतुष्क्रियो भवति, म्यात कदाचित् पञ्चक्रियो भवति, तथाच नैरयिकः यतः औदारिकशरीरवन्तं पृथिव्यादिकं स्पृशति, परितापयति, विनाशयति च, अतःऔदारिकशरीरमाश्रित्य कदाचित् त्रिक्रियः कदाचित् चतुष्क्रियः कदाचित् पञ्चक्रियो भवति, अक्रियस्तु नैरयिको न भवति, तस्यावीतरागत्वेन क्रियाणामवश्यंभावात् । गौतमः पृच्छति-'अमुरकुमारेणं भंते ! ओरालियसरीराओ कइकिहोता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए ' सिय पंचकिरिए' नारक जीव कदाचित्-तीन क्रियाओंवाला होता है, कदाचित् चार क्रियाओंवाला होता है कदाचित पांच क्रियाओं वाला होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि जब एक नारकजीव परकीय औदारिक शरीरको आश्रित करके कायका व्यापार करता है तब वह औदारिक शरीरवाले पृथिव्यादिकका स्पर्श करता है, उसे परितापित करता है, और विनष्ट भी करता है. इस लिये औदारिक शरीरको आश्रित करके वह कदाचित् तीन क्रियावाला और कदाचित चारक्रियावाला और कदाचित् पांच क्रियावाला कहा गया है। नारक जीव अक्रिय-नहीं होता है। अक्रिय वीतराग जीव ही होता है । नारक जीव वीतराग नहीं होता है। इसलिये इसमें क्रियाओंका होना अवश्यंभावी है। अब गौतमम्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं यामापागा होय छ ? महावार प्रभुने। उत्त२-'गोयमा' गौतम! 'सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, सिय पंचकिरिए' ना२४ 94 या२४ त्रय यायावाणा डोय छे, કારેક ચાર ક્રિયાઓ વાળ હોય છે અને કયારેક પાંચ ક્રિયાઓવાળા હોય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે નારક જીવ પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયને વ્યાપાર કરે છે, ત્યારે તે પૃથ્વીકાય આદિને સ્પર્શ કરે છે, તેને પરિતાપિત પણ કરે છે અને તેમને નાશ પણ કરે છે. તેથી દારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કયારેક તેને ત્રણ ક્રિયાવાળે, ક્યારેક ચાર ક્રિયાવાળે અને કયારેક પાંચ Wિાવાળે કહ્યો છે. નારક જીવ અયિ (ક્રિયા રહિત) હેતો નથી વીતરાગ જીવ જ અપ્રિય હોય છે. નારક જીવ વીતરાગ અવસ્થાવાળા હોતે નથી. તેથી તેમાં નારક જીવમાં). ક્લિાઓને સદભાવ અવશ્ય હોય છે. Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. ६ व ७ क्रियास्वरूपनिरूपणम् " " ० ७३५ रिए ?" हे भदन्त ! असुरकुमारः खलु औदारिकशरीरात् परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कतिक्रियो भवति ? भगवानाह - ' एवं चेव एवं जाव वैमाणिए, नवरं मणुस्से जहा जीवे' एवं चैत्र नैरयिकत्रदेव असुरकुमारोऽपि यदा परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कार्य व्यापारयति तदा कदाचित् त्रिक्रियः कदाचित् चतुष्क्रियः कदाचित् पञ्चक्रियो भवति, अक्रियस्तु न भवति तस्यावीतरागत्वेन क्रियाणामवश्यंभावात् एवम् असुरकुमारवदेव यावत् सुपर्णकुमारादि भवनपति एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्मनुष्यवानव्यन्तर-ज्योतिपिक - वैमानिकोऽपि यदा परकीयौदारिक शरीरमाश्रित्य कार्यं व्यापारपति तदा कदाचित् 'असुरकुमाराण भंते ! ओरालियसरीराओ कह किरिए' हे भदन्त 1 असुरकुमार परकीय औदारिक शरीरका आश्रय करके कितने प्रकार की क्रियाओंवाला होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एवं जाव वैमाणिए' नवरं मणुम्से जहा जीवे' हे गौतम ! नारक जीवकी तरह ही असुर कुमार भी जब परकीय औदारिक शरीर का आश्रय करता है तब वह कदाचित् तीन क्रियाओंवाला होता है, कदाचित् चार क्रियाओंवाला होता है और कदाचित् पांच क्रियाओं वाला होता है । यह अक्रिय तो होता नहीं है क्यों कि यह वीतराग नहीं होते हैं अतः अवीतराग होने के कारण इनमें क्रियाओंका होना अवश्यंभावी है । असुरकुमार की तरह ही यावत् सुपर्णकुमार आदि भवनपति देव, एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पंचेन्द्रियतिर्यक्कू, मनुष्य, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, तथा वैमानिक ये सब भी जब परकीय औदारिक शरीरको आश्रित હવે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કેअसुरकुमारा णं भंते ! ओरालियस राओ कइ किरिए ?' डे लहन्त असुरकुमार परकीय ઔદારિક શરીના આશ્રય કરીને કેટલી ક્રિયાઓવાળા હાય છે તેના ઉત્તર આપતા अनु ४ - एवं चेत्र एवं जाच वैमाणिए नवरं मणुस्से जहा जीवे ' डे गौतम ! નારક જીવની જેમ અસુરકુમાર પણ જ્યારે પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રય કરે છે. ત્યારે ત્રણ ક્રિયાઓવાળા પણુ હોય છે, ચાર યિાવાળા પણ હોય છે અને પાંચ ક્રિયાએાવાળા પણ હાય છે. તે કદી પણ અક્રિય (ક્રિયા રહિત) હેતા નથી, કારણકે તે વીતરાગ હાતે નથી અવીતરાગ હાવાને લીધે તેનામા ક્રિયાએ અવશ્ય સદ્ભાવ ડાય છે સુપ કુમાર ययनना लवनयति हेव, गोडेन्द्रिय, विश्लेन्द्रिय, पथेन्द्रियतिर्यथ, मनुष्य, वानव्यन्तर, જ્યાતિષિક તથા ખૈમાનિક દેવનું સ્થન પણ અસુરકુમારના કથન જેવું સમજવું. એટલે કે તે બધાં જીવે પણ જ્યારે પકીય દારિક શરીરના આશ્રય લઇને પાત પોતાની કાયા " ! Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रो त्रिक्रियः, कदाचित् चतुष्क्रियः, कदाचित् पञ्चक्रियो भवति, किन्तु नवरम्-अन्यापेक्षया विशेषस्तु मनुष्येऽयमेव यत् यथा जीवसमुच्चयः अक्रियः प्रतिपादितस्तथा मनुष्येऽपि अक्रियो भवति, जीवसमुच्चयपदे मनुष्यमिद्धापेक्षयैव अक्रियत्वस्य प्रतिपादितत्वात्, गौतमः पृच्छति-'जीवेणं संते ! ओगलियसरीरेहितो कइकिरिए ?' हे भदन्त ! जीवः खलु औदारिकशरीरेभ्यः परकीयौदारिकरारीराण्याश्रित्य कति क्रियो अवति इति प्रश्नः । तथा चात्र 'औदारिकशरीरेभ्यः' इत्येवं बहुत्वापेक्षोऽयं द्वितीयो जीवविषयको दण्डको बोध्यः, प्रथावस्तु प्रायुक्तः'औदारिकशरीरात्' इत्येवमेकन्यापेक्षो जीवविषयको दण्डको विज्ञेयः, एवं करके अपने२ कायको व्यापारवाला करते हैं तब ये कदाचित् तीन क्रियाओंवाले, कदाचित् चार क्रियाओंवाले और कदाचित् पांच क्रियाओं वाले होते हैं । परन्तु मनुष्य में यह विशेषता है कि वह जीव समुचय के अनुसार क्रियारहित भी होता है। जीव समुच्चयपद जो क्रिया रहितका प्रतिपादन किया गया है वह मनुष्य एवं सिद्धको अपेक्षा ले प्रतिपादित किया गया है ऐला जानना चाहिये । अव गौतलस्वामी प्रभुले ऐसा पूछते हैं-'जीवे णं संते ! ओरालियसरीरहितो कई किरिए' हे अदन्त ! जीवपरकीय औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कितनी किथाओंवाला होता है ? यह बहुवचन की अपेक्षा द्वितीय दण्डक है. अबतक एक जीव परकीय एक औदारिक शरीरकी अपेक्षा कितनी क्रियाओंवाला होता है-ऐसा एक औदारिक शरीरको लेकर जीव विषयक प्रश्न किया गया था. यहां अनेक औदारिक शरीरोंको દ્વારા પ્રવૃત્તિ કરે છે, ત્યારે તેઓ કયારેક ત્રણ યિાઓવાળા, કયારેક ચાર ક્ષિાઓવાળા અને કયારેક પાંચ ક્ષિાઓવાળા હોય છે તેઓ ક્લિારહિત હોતા નથી મનુષ્યમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે તે જીવ સમુચ્ચયની જેમ ક્રિયા રહિત પણ હોય છે જીવ સમુચ્ચય પદમાં જે ક્રિયારહિતતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે મનુષ્ય અને નિદ્રની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે એમ સમજવું. हवे' गौतम २वामी महावीर प्रभुने पूछे छे 'जीवेणं भंते ! ओरालिय सरीरेहिंतो कइ किरिए ? ' महन्त ! 94 ५२४ीय मौ२४ शरीरन। माश्रित शन કેટલી ક્રિયાઓવાળે હેય છે? આ બહુવચનની અપેક્ષાએ બીજું દંડક છે. આ પહેલાં એક છેવ પરર્કએક ઔદારિક શરીરની અપેક્ષાએ કેટલી ક્રિયાઓવાળે છે- આ રીતે એક જીવે અને એક ઔદારિક શરીરની અપેક્ષાએ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યા હતા. અહીં અનેક ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યે છે તેથી આ જીવ વિષયક Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मं. टीका स.८ उ.६ म.५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् चैतौ जीवस्य एकत्वेन द्वौ दण्डको, एवमेव च जीवस्य वहुत्वन अपरौ द्वौ दण्डको, एवं औदारिकशरीरापेक्षया चत्वारो दण्डकाः फलिताः, भगवानाह 'गोयमा ! सिय तिकिरिए जाब सिय अकिरिए' हे गौतम ! समुच्चयजोवः औदारिकवहुपरकीयशरीराण्याश्रित्य यदा कायं व्यापारयति तदा स्यात् कदाचित् त्रिक्रिया भवति, यावत् स्यात् कदाचित् चतुष्क्रियो भवति, स्यात् कदाचित् पञ्चक्रिया भवति, म्यात् कदाचित अक्रियो भवति, वीतरागावस्थायां मनुष्यजीवस्य सिद्धजीवम्य च क्रियारहित्वादितिभावः, अथ बहुपरकीयौदारिकशरीरापेक्षया एकत्वविशिष्टनरयिकविषयक दण्डकं पृच्छति – 'नेरइएणं आश्रित करके प्रश्न किया गया है-अतः यह जीव विषयक द्वितीय दण्डक है-इस तरह ये जीवके एकत्व से दो दण्डक और जीव के वहुत्व से दो दण्डक और दूसरे होते हैं-सब मिलकर औदारिक शरीरकी अपेक्षा से चार दण्डक हो जाते हैं यह फलित होता है। 'एक जीव परकीय अनेक औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कितनी क्रियाओंवाला होता है ?' इस प्रश्नके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! सिय तिकिरिए जाव सिय अकिरिए' एक जीव-समुच्चय जीव परकीय अनेक औदारिक शरीरोंको आश्रित करके जब कायको व्यापारमें लगाता है, तब वह कदाचित् तीन क्रियाओंवाला होता है यावत्-कदाचित् वह चार क्रियाओंवाला होता है, और कदाचित् पांच क्रियाओंवाला होता है । तथा कदाचित् वह क्रियारहित भी होता है। मनुष्य जीव जब वीतराग अवस्था में आ जाता है. तब वह तथा सिद्ध जीव ये दोनों ही इन क्रियाओं से रहित हो जाते हैं । अब બીજું દંડક છે. આ રીતે જીવના એકત્વની અપેક્ષાએ બે દંડક અને જીવના બહત્વની અપેક્ષાએ બીજા બે દંડક થાય છે એમ સમજવું. “જીવ પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કેટલી ક્રિયાઓવાળો હેય છે?' આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતા મહાવીર - प्रभु हे - 'गोयमा !' गौतम ! 'सिय तिकिरिए जाच सिय अकिरिए' એક જીવ (સમુચ્ચય જીવ) પરકીય અનેક ઔદારિક-શરીરને આશ્રિત કરીને જ્યારે કાયાને વ્યાપારમાં (પ્રવૃત્તિમા) પ્રવૃત્ત કરે છે, ત્યારે કયારેક તે ત્રણ ક્રિયાઓવાળો હોય છે, કયારેક ચો; ક્યાવાળો હોય છે, ક્યારેક પાંચ કિયાવાળા હોય છે. અને કયારેક તે , ક્રિય રહિત પણ હેય છે જેમકે મનુષ્ય જીવ જ્યારે વીતરાગ અવરથામાં આવી જાય છે સા ક્ષિારહિત હોય છે અને સિદ્ધ જીવ પણ ક્લિાઓથી રહિત થઈ જાય છે. Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३८ , - - . . . . . भगवतीमत्रे भंते ! ओरालियसरीरेहितो कइ किरिए ?' हे भदन्त ! नैररिकः खलु औदारिकगरीरेभ्यः परकीयौदारिकशरीराण्याश्रित्य कति क्रियो भवति ? भगवान् आह-एवं एसो जहा पढमो दंडओ तहा इमोवि अपरिसेसो भाणियन्वो जाव वेमाणिए, नवरं मणुस्से जहा जीवे' हे गौतम ! एवम् उपर्युक्त एषः परकीयबहुत्व विशिष्टौदारिकशरीराश्रितो नैरयिकः यथा प्रथमो दण्डकः एकत्वविशिष्टपरकीयौदारिकशरीराश्रित रयिकविषयकः स्यात् त्रिक्रियः, स्यात् चतुष्क्रियः, स्यात् पञ्चक्रियः इति रीत्या प्रतिपादितस्तथा अयमपि बहुत्व विपयकः अपरिशेषः सर्वः भणितव्यः, यावतएकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियगौतम परकीय अनेक औदारिक शरीरोंकी अपेक्षासे एकत्वविशिष्ट नैरयिकविषयक दण्डकको पूछते हैं-'नेरइएण भंते ! ओरालियसरीरे हिंतो कइकिरिए' हे भदन्त ! एक नारक परकीय अनेक औदारिक शारीरोंको आश्रित करके कितनी क्रियाओंवाला होता है ? इसके उन्नर में प्रभु कहते हैं. 'एवं एसो जहा पढमो दंडओ तहा इमो वि अपरिसेसो भाणियव्यो जाव वेमाणिए नवरं मणुस्से जहा जीवे' हे गौतम । जिस प्रकार से एक नारक जीव परकीय एक औदारिक शरीरको आश्रित करके कदाचित् तीन क्रियाओंवाला, कदाचित् चार क्रियाओंबाला और कदाचित् पांच क्रियाओंवाला प्रथम दण्डक में कहा गया है उसी प्रकार से इस द्वितीय दण्डक में भी वह कदाचित् तीन क्रियाओंवाला, कदाचित् चार क्रियाओंवाला और कदाचिद् पाँच क्रियाओंवाला कहा गया है। अर्थात् जिस समय एक नारक परकीय હવે ગૌતમ સ્વામી અનેક ઔદારિક શરીરની અપેક્ષાએ એક નારક વિષયક नीय प्रश्न पूछे छ- ' नेरइएणं भंते ! ओरालियसरीरेहितो कइ किरिए ?' હે ભદન્ત ! એક નારક પરકીય અનેક ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કેટલી ક્ષિાઓવાળો હોય છે? महावीर प्रभुन। उत्तर- एवं एसो जहा पढमो दंडओ तहा इमो वि अपरिसेसो भाणियव्यो जाव वेमाणिए-स्वरं मणुस्से जहा जीवे ' गौतम ! જેવી રીતે એક ' નારક જીવ પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને ક્યારેક ત્રણ શ્ચિાઓવાળા, કયારેક ચાર ક્યિ એવાળે અને કયારેક પાંચ ક્રિયાઓ વાળે હાય છે, એવું પહેલા દંડકમાં કહેવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન આ બીજુ દંડકમાં પણ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે એક નાર પરકીય અનેક ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપાર કરે છે, ત્યારે તે ત્રણ ક્રિયાઓવાળ હોય છે, ચાર યિાએવા પણ હેય છે અને પાંચ મિાબાવાળા પણ હોય છે. પરંતુ મનુ પાલમાં તેના કરતા Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ६. सू. ५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७३९ " " तिर्यग्मनुष्य भवनपति - वानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकोऽपि यदा परकीयबहुत्वविशिष्टौ दारि कशरीराण्याश्रित्य कायव्यापारं करोति तदा स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रियः स्यात् पञ्चक्रिया भवति इति किन्तु नवरम् अन्यापेक्षया विशेषस्तु मनुष्ये यथा समुच्चयजीवः कदाचित् अक्रियोऽपि भवति, तथैव मनुष्योऽ क्रियोऽपि भवतीतिभावः अथ समुच्चयजीवचहुत्वमाश्रित्य गौतमः पृच्छति 'जीवाणं भंते ! ओरालियसरीराओ कइकिरिया ?' हे भदन्त ! जीवाः खलु अनेक औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कायव्यापार करता है तब वह तीन क्रियाओंवाला भी होता है, चार क्रियाओंवाला भी होता है और पांच क्रियाओंवाला भी होता है । किन्तु मनुष्य पद में जो इनकी अपेक्षा विशेषता है वह ऐसी है कि मनुष्य सामान्य जीव की तरह क्रिया रहित भी होता है । वीनराग अवस्था में ही क्रिया रहित जीव होता है. ऐसी बात अभी कही गई है. सो नारक जीव, एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पंचेन्द्रियतियैच, मनुष्य भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक जब परकीय औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कायका व्यापार करते हैं, तब वे तीन क्रियावाले भी होते हैं, चार क्रियावाले भी होते हैं और पाँच क्रियावाले भी होते हैं। परन्तु ये कोई भी क्रिया रहित नहीं हैं । परन्तु मनुष्य ऐसे नहीं होते हैं वे अक्रियावाले ( इन क्रियाओं से रहित ) भी होते हैं । क्यों कि मनुष्य ही वीतराग अवस्थावाला बनता है-और वीतराग अवस्थामें ये कोई भी क्रियाएँ होती नहीं हैं । अब समुच्चय जीवकी बहुताको એટલીજ વિશેષતા છે કે તે સામાન્ય જીવની જેમ ક્રિયા રહિત હોય છે વીતરાગ અવસ્થામાં જ જીવ ક્રિયારહિત હાય છે, એ વાતનુ હમણા જ પ્રતિપાદન કરવામાં આવી ગયું છે. વૈમાનિક પન્તના જીવ વિષે એવું જ કથન સમજવું. એટલે કે જીવ, એકેન્દ્રિય, विश्लेन्द्रिय, येन्द्रिय तिर्यय, मनुष्य, भवनयति, वानव्य तर, ज्योतिषि भने वैमानि જીવ જયા૨ે પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપાર કર ઇં, ત્યારે તેમા ત્રણ ક્રિયાઓવાળા પણુ હાય છે, ચાર ક્ષિાવાળા હેાય છે, અને પાંચ ક્રિયાએાવાળા પણ હેાય છે. પરન્તુ તેમાંથી કાઇ પશુ જીવ ક્રિયા રહિત હેતે નથી. ફકત મનુષ્યમાં જ એટલી વિશેષતા છે કે તે ક્રિયા રહિત પણ હાય છે, કારકે મનુષ્ય જ વીતરાગ અવસ્થાવાળા છની શકે છે અને વીતરાગ અવસ્થામાં તેના દ્વરા કાઈપણ ક્રિયાઓ થતી નથી હવે સામાન્ય જીવની બહુતાની અપેક્ષાએ ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પ્રશ્ન 3- जीवाणं अंते ओरालियसरीओ कइ किरिया ? इन्त ! ५ Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४० भगवती 5 औदारिकशरीरात् परकीयौदा रिकशरीरमाश्रित्य कतिक्रियाः भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सिय तिकिरिया जाव सिय अकिरिया' हे गौतम ! जीवाः यदा परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कार्य व्यापारयन्ति तदा स्यात् कदाचित् त्रिक्रियाः भवन्ति, यावत् स्यात् कदाचित् चतुष्क्रियाः स्यात् कदाचित् पश्चक्रिया भवन्ति, स्यात् कदाचित् अक्रियाः भवन्ति, गौतमः पृच्छति - 'नेरइयाणं भंते ओरालियस राओ कइ किरिया ?' हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु - औदारिकशरीराद औदारिकशरीरमाश्रित्य कतिक्रिया भवन्ति ? भगवानाह - ' एवं एसो वि जहा पढमो दंडओ तहा भाणियव्वो जाव वैमाणिया, नवरं लेकर गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं. 'जीवाणं भंते ! ओरालिय सरीराओ कह किरिया' हे भदन्त ! जीव परकीय औदारिक शरीरको आश्रित करके कितने प्रकार की क्रियाओंवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ! 'सिय तिकिरिया, जाब सिय अकिरिया' जीव जब परकीय औदारिक शरीरको आश्रित करके कायका व्यापार करते हैं उस समय वे कदाचित् तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, कदाचित् चार क्रियाओंवाले भी होते हैं और कदाचित् पांच क्रियाओंवाले भी होते हैं । तथा कदाचित् वे क्रिया रहित भी होते हैं । क्रिया रहित पना इनमें मनुष्य और सिद्ध की अपेक्षा कहा है । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'णेरडगाणं भंते ! ओरालिपसरीराओ ककिरिया' हे भदन्त ! नारक जीव परकीय औदारिक शरीरों को आश्रित करके कितने प्रकारकी क्रियाओंवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- ' एवं एसो वि- जहा पढमो दंडओ तहा भाणियव्वो जाव वैमाणिया અનેક જીવ પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કેટલી ક્રિયાઓવાળા હાય છે ? उत्तर- ' गोयमा' हे गौतम! 'सिय तिकिरिया, जाव सिय अकिरिया ' જીવા જ્યારે પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયના વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, ત્યારે કયારેક ત્રણ ક્રિયાઓવાળા પણુ હાય છે, કયારેક ચાર ક્રિયાઓવાળા પશુ હાય છે, ક્યારેક પાંચ ક્રિયાઓવાળા પણુ હાય છે અને કયારેક ક્રિયા રહિત પણ હોય છે. મનુષ્ય અને સિદ્ધની અપેક્ષાએ તેમનામાં ક્મિા રહિતતા કહી છે, એમ સમજવું. गौतम स्वामी नारानी अपेक्षा अभ पूछे है- 'णेरइयाणं भंते! ओरालियासरीराओ कडकिरिया ? ' हे लत! नावे परडीय मोहारिक ૠરીરને આશ્રિત કરીને કેટલી ક્રિયાઓવાળા હોય છે ! い 1-1 · भहावीर प्रभु। उत्तर- "एवं एसो वि जहा पढमो दंडभो तहा भाणियो · Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ मू. ५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७४६ मणुस्सा जहा जीवा' हे गौतम ! एवमुक्तरीत्या एषोऽपि बहुत्वविशिष्टनैरयिकविषयको दण्डकः यथा प्रथम:-एकत्वविशिष्टनरयिकविषयको दण्डको भणितस्तथा भणितव्यः, एवंच यदा नैरयिकाः परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कायं व्यापारयन्ति, तदा स्यात् त्रिक्रियाः, स्यात् चतुष्कियाः, स्यात् पञ्चक्रिया नैरयिका भवन्ति इत्याशयः, यावत्-एकेन्द्रियविकलेद्रियपश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यभवनपरिवानव्यन्तरज्योतिषिकत्रैमानिका यदा परकीयौदारिकशरीरमाश्रित्य कायं व्यापारयन्ति तदा कदाचित् चतुष्क्रियाः, कदाचित् पञ्चक्रिया भवन्नि, नवरम्-विशेषस्तु मनुष्या यथा समुच्चयजीवाः त्रिचतुः पञ्चक्रियातिरिक्ता अक्रियाअपि उक्तास्तथैव त्रिचतुः पञ्चक्रियातिरिका अक्रियाअपि वक्तव्याः, गौतमः पृच्छति-'जीवाणं भंते ! ओरालियसरीरेहितो कइकिरिया ?' हे भदन्त ! जीवाः खलु औदारिकशरीरेभ्यः परकीयौदारिकनवरं मणुस्सा जहा जीवा' यह जो अनेक नैरयिक विशिष्ट दण्डक है वह जसा पहिले एकत्व विशिष्ट नरयिक दण्डक कहा गया है उसी के अनुसार कहना चाहिये-इसी तरह जब नारकजीव परकीय औदारिक शरीर को आश्रित करके काय का व्यापार करते हैं तब वे कदाचित् तीन क्रियाओंवाले होते हैं, कदाचित् चार क्रियाओंवाले होते हैं और कदाचित् पांच क्रियाओंवाले होते हैं। मनुष्यों में ऐसी बात नहीं हैं-क्योंकि वे इन क्रियाओंवाले होने पर भी इन क्रियाओं से रहित भी होते हैं। जैसे समुच्चय जीव होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'जीवा णं भंते ! ओरालिय सरीजाब वेमाणिया-नवरं मणुस्सा जहा जीवा' मेव विष५४. पडे ना२४ ४४ જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે આ અનેક નારક વિષયક દંડકનું કચન પણ કરવું જોઈએ. એટલે કે અનેક નારકે જ્યારે પરકીય દારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપારમાં પ્રવૃત થાય છે, ત્યારે ક્યારેક ત્રણ દ્મિાઓવાળા હોય છે, કયારેક ચાર ક્રિયાઓવાળા હોય છે અને કયારેક પાંચ દ્મિાઓવાળા હોય છે. વૈમાનિક પર્યન્તના જી વિષે પણ આ પ્રકારનું કથન જ સમજવું. પરંતુ મનુષ્યમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે તેઓ આ ક્ષિાઓવાળા હોય છે પણ ખરાં અને આ ક્રિયાથી રહિત પણ હોય છે એટલે કે સામાન્ય છની જેમ તેઓ ક્રિયારેહિત પણ હોય છે. હવે આના બત તથા પરકીય અનેક શરીરની અપેક્ષાએ ક્રિયા વિષયક ચોથા દડાનું પ્રતિપાદન वामला Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४२ भगवतीस्त्रे शरीराण्याश्रित्य कतिक्रिया भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! तिकिरिया वि, चउकिरिया वि, पंच किरिया वि, अकिरिया वि, हे गौतम ! जीवाः यदा परकीयौदारिकशरीराण्याश्रित्य कायं व्यापारयन्ति तदा त्रि क्रिया अपि, चतुष्क्रिया अपि, पञ्चक्रिया अपि, अक्रिया अपि भवन्ति, गौतमः पृच्छतिनेरइया णं भंते ! ओरालियसरीरेहितो कइकिरिया ?' हे भदन्त ! नरयिकाः खलु औदारिकशरीरेभ्यः परकीयौदारिकशरोराण्याश्रित्य कातिक्रिया भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! तिकिरिया वि, चउकिरिया वि पंचकिरिया त्रि, एवं जाव वेमाणिया, नवरं मणुम्मा जहा जीवा' हे गौतम ! नैरयिका यदा परकीयौ रेहिंतो कइकिरिया' हे भदन्त ! जीव परकीय औदारिक शरीरों को आश्रित कर के कितने प्रकार की क्रियाओवाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! तिकिरिया वि, चउकिरिया वि, पंचकिरिया वि अकरयावि' जीव जब परकीय औदारिक शरीरो को आश्रित करके काय का व्यापार करते हैं तब वे तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, चार क्रियाओवाले भी होते हैं, और पांच क्रियाओंवाले भी होते हैं । तथा क्रियारहित भी होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रश्न ले ऐसा पूछते हैं-नेरइयाणं भंते ! ओरालिय सरीरेहितो कइकिरिया' हे भदन्त ! नारक परकीय औदारिक शरीरों को आश्रित करके कितनी क्रियाओंवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयना' हे गौतम ! 'तिकिरिया वि चउकिरिया वि, पंचकिरिया वि' एवं जाव वेमाणिया-नवरं मणुस्ता जहा जीवा' नैरयिक जब परकीय गौतम २वाभाना प्रश्न- ''जीवाण भंते ! ओरालियसरीरेहि तो कइ किरिया?"હે ભદન્ત ! જી. પરકીય દારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કેટલા પ્રકારની ક્ષિાવાળા होय छ ? महापार असुन उत्तर- 'गोयमा । तिरिकिरिया वि, चउझिरिया वि, पंचकिरिया वि, अकिरिया वि' गौतम! वे न्यारे ५२७५ २०६॥२४ शरीराने આશ્રિત કરીને કાયષ્યાપાર કરે છે, ત્યારે તેઓ રાણુ ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે, ચાર ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે, પાંચ કિયાએવા પણ હોય છે અને ક્રિયા રહિત પણ डाय छ. गौतम स्वाभाना प्रश्न- 'नेरयाणं भंते ! ' ओरालियसरीरेहिंतो कड किरिया ? HE! नाक्छ। ५२814 मोहरि · शरीराने माश्रित शन al आरती श्यामवाणा डाय ? .. . . itaपीर प्रभुन त्तर: गोयमा!- तिकिरिया वि चउकिरिया' वि, पंचकिरिया वि, एवं जाय वेमाणिया-नवरं मणुस्सा जहा जीवा' गौतम! T Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ मू. ५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७४३ दारिकशरीराण्याश्रित्य कायं व्यापारयन्ति तदा त्रिक्रिया 'अपि, चतुष्क्रिया अपि, पञ्चक्रिया अपि भवन्ति, एचप्लुतरीत्या यावत्-एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपश्चेन्द्रिय तिर्यग्मतुण्यभवनपतिवानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिका अपि यदा परकीयौदारिकशरीराण्याश्रित्य कार्य व्यापारयन्ति तदा त्रिक्रिया अपि, चतुक्रिया अपि, पञ्चक्रियाअपि भवन्ति, किन्तु नवरं विशेषस्तु मनुष्या यथा समुच्चय जीवा अक्रिया अपि उक्तास्तथैव अक्रिय, अपि वक्तव्या गौतमः पृच्छति-जीवेणं भंते ! वेउवियसरीराओ कइ किरिए ? हे भदन्त ! जीवः औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कायका व्यापार करते हैं-तब वे तीन क्रियओदाले भी होते हैं चार क्रियाओंवाले भी होते हैं , और पांच क्रियाओंवाले भी होते हैं। इसी उक्त रीति के अनुसार यावत् - एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पंचेन्द्रियतिर्यचा, मनुष्य, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक भी जब परकीय औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कायको व्यापारयुक्त करते हैं तब वे तीनक्रियाऔवाले भी होते हैं, चार क्रियाओंवाले भी होते हैं और पांच क्रियाओले भी होते हैं। किन्तु इनकी अपेक्षा मनुष्यों में विशेषता है और वह ऐसी है कि मनुष्य समुचय जीवोंकी तरह अक्रियावाले भी होते हैं । अक्रियावाले होने में युक्ति पहिले दिखला दी गई है । अर्थात् वीतराग अवस्था में ही क्रियारहितपना होता है-मनुष्य ही वीतराग होते हैं और जीव नहीं। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'जीवे णं भंते ! वेउविय જ્યારે નારકે પસ્કીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપાર કરે છે, ત્યારે તેઓ ત્રણ ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે, ચાર ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે અને પાંચ ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે. એ જ પ્રમાણે એન્દ્રિય, વિકસેન્દ્રિય, પ ચેન્દ્રિય તિર્યંચ, મનુષ્ય, ભવનપતિ, વનવ્યક્તર, જ્યોતિર્ષિક અને વૈમાનિકે પણ જ્યારે પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરિને કાયવ્યાપાર કરે છે, ત્યારે ત્રણ દ્મિાઓવાળા પણ હોય છે, ચાર ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે અને પાંચ ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે. પણ તેમના કરતાં મનુષ્યમાં એવી વિશેષતા છે કે તેઓ સામાન્ય જીવની જેમ અક્યિ પણ હોય છે કારણકે વીતરાગ દશામાં જ ક્રિયારહિતતા સંભવી શકે છે. મનુષ્ય જ વીતરાગ અવસ્થાવાળા બની શકે છે, બીજા જેવો વીતરાગ બની શકતાં નથી. गौतम स्वामी महावीर प्रभुने भो प्रश्न पूछे छ- 'जीवेणं भंते ! घेउनियसरीराओ कई किरिया? HEd! ५२४ीय गाय शरने આશ્રિત કરીને કેટલી ક્રિયાઓવાળા હોય છે કે, " Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४४ भगवती सूत्रे " खलु वैक्रियशरीरात् परकीयवैक्रिशरीरमाश्रित्य कतिक्रियो भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए सिय अकिरिए' हे गौतम ! जीवो यदा परकीयं वैक्रियशरीरमाश्रिलं कायं व्यापारयति तदा स्यात् कदाचित् त्रिकियः स्यात् कदाचित् चतुष्क्रियः स्यात् कदाचित् अक्रियो भवति, किन्वत्र पश्चक्रियश्च नोच्यते वैकियशरीरधारिणः प्राणातिपातस्य कर्तुमशक्यत्वात् अविरतिमात्रस्य चेहाविवक्षितत्वात्, अतएव वक्ष्यते - 'पंचमकिरिया न भन्न' इति, पञ्चमक्रिया अत्र वैक्रियूप्रकरणे न भण्यते, गौतमः पृच्छति - 'नेर एणं भंते! उन्निसरीओ कइ किरिए ?" हे भदन्त ! नैरयिकः ! खलु वैकियशरीरात वैक्रियशरीरमाश्रित्य कतिक्रियो भवंति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सिय तिसरीराओ कइ किरिया' हे भदन्त ! जीव परकीय वैक्रिय शरीरको आश्रित करके कितने प्रकारकी क्रियाओंवाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! सिय निकिरिए यि चकि रिए सिय अकिरिए' जीव जब परकीय वैक्रिय शरीर को आश्रित करके कायको व्यापारयुक्त करता है तब वह कंदांचित् तीन क्रियाओंवाला होता है, कदाचित् चार क्रियाओंवाला होता है। और कंदाचित् अक्रिया (क्रियारहित) होता है किन्तु यहां पांच क्रियाएँ नहीं होती हैं । क्योंकि जो वैक्रिय शरीरधारी होता है उसका प्राणातिपात अर्थात् घात नहीं किया जा सकता है। सो ही आगे कहेंगे - पंचम किरिया न भन्नइ' इस वैक्रिय प्रकरण में पंचमक्रिया प्राणातिपातक्रिया नहीं कही गई है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते - नेर णं भंते! वेउच्चियमरीराओ कह किरिए' हे भदन्त ! निरंयिक वैक्रिये शरीर को आश्रित करके कितनी क्रियाओंवाला होता उत्तर- गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, सिय अकिरिए હું ગૌતમ 1 જીવ જ્યારે પરકીય શૈક્રિય-શરીરને આશ્રિત કરીને કાયાને વ્યાપાર યુકત કરે છે, ત્યારે કયારેક તે ત્રણ ક્રિયાએાવાળા હાય છે, યારેક ચાર ક્રિયાઓવાળા હાય છે અને કયારેક યિા રહિત હાય છે પરંતુ તે કદી પણ પાંચ ક્રિયાઓવાળા હાતા નથી, કારણકે વૈયિ શરીર ધારી જે જીવ હાય છે તેના પ્રાણાતિપાત (ઘાત) કરી શકતા નથી. આ વિષયનું વધુ સ્પષ્ટીકરણુ આગળ કરવામાં આવશે. पंचम किरिया न भन्नइ આ વૈક્સિ શરીર વિષયક પ્રકરણમાં પાંચમી ક્રિયા એટલે કે પ્રાણાતિપાત ક્યિા કેહેવામાં આયી નથી, એ વાત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે नेरइए णं भंते । वेउच्चियसरी राओ कइ किरिए ?' डे महन्त ] ना२४ નૈક્રિય શરીરને માશ્રિત કરીને કેટલી ક્રિયાઓવાળા હોય છે ?૧ " the Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. टीका श. ८ उ. ६ स. ५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ०४५ free, for उकिरिए, एवं जाव वेमाणिए नवरं मणुस्से जहा जीवे ' हे गौतम ! नैरयिको यदा वैक्रियशरीरमाश्रित्य कार्य व्यापारयति तदा स्यात् कदाचित् त्रिक्रियः स्यात् कदाचित् चतुष्क्रियः, एवमुक्तरीत्या यावत् - एकेन्द्रि यो विकलेन्द्रियः पञ्चेन्द्रियः तिर्यग्मनुष्यः भवनपति:- वानव्यन्तरः ज्योतिषिकः वैमानिको यदा चैकियशरीरमाश्रित्य कार्य व्यापारयति तदा स्यात् त्रिक्रियः, स्यात् चतुष्क्रियो भवति, नवरं विशेषः मनुष्यो यथा जीवः स्यात् पञ्चक्रियो su अक्रियोsपि तथैव मनुष्योऽपि पञ्चक्रियोऽपि भवति, अक्रियोऽपि सवति, इतिभावः, ' एवं जग ओरालियासरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया तथा उत्रिय है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सिम तिकिरिए, लिय - किरिए एवं जान वैमाणिए - नवरं मणुस्से जहा जीवे' हे गौतम! नैरयिक जब वैक्रिय शरीर को आश्रित करके कायका व्यापार करता है - वह कदाचित् तीन क्रियाओंवाला होता है : कदाचित् चार क्रियाओंवाला होता है, इसी प्रकार - यावत् - एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पञ्चेन्द्रिय तिर्यच, मनुष्य, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक जब वैक्रियशरीरको आश्रित करके कायव्यापारवाले होते हैं ne ये तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, और कदाचित् चारक्रियाओंवाले भी होते हैं । परन्तु मनुष्यपद में विशेषता है - और वह इस प्रकार से है - कि जिस तरह जीव तीन, चार क्रियावाला भी होता है और क्रियारहित भी होता है, उसी तरह मनुष्य भी तीन बार क्रियाओंवाला भी होता है और क्रियारहित भी होता है । 'एवं जहा महावीर प्रभुता उत्तर- 'गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, एवं जाव वैमाणिए - नवरं मणुस्से जहा जीवे ' हे गोतम ! नार व न्यारे બૈંક્તિ શરીરને આશ્રિત કરીને કાયને વ્યાપાર યુક્ત કરે છે, ત્યારે તે કયારેક ત્રણ યિાવાળા હાય છે અને ક્યારેક ચાર ક્રિયાવાળા હાય છે એજ પ્રમાણે એકેન્દ્રિય, વિકલેન્દ્રિય, ૫ ચેન્દ્રિય તિય ચ, મનુષ્ય, ભવનપતિ, વાનભ્યન્તર, જ્યેતિષિક અને વૈમાનિક પણ જ્યારે વૈક્સિ શરીરને આશ્રિત કરીને કાયને વ્યાપાર યુકત કરે છે, ત્યારે તે દરેક પણ કયારેક ત્રણ ક્રિયાવાળા અને કયારેક ચાર યિાવાળા હાય છે પણ મનુષ્ય પદમા જ વિશેષતા છે તે આ પ્રમાણે સમજવી જે રીતે જીવ ગણુ ક્રિયાવાળા પણ હાય છે, ચાર ક્રિયાવાળા પણ હાય છે અને ક્રિયા રહિત પણુ હાય છે, એજ પ્રમાણે મનુષ્ય પણ ગણુ ક્રિયાવાળા પશુ હાય છે, ચાર યિાવાળા પણ હાય છે અને યિા રહિત પણ ડાય છે. ' एवं जहा ओरालियसरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया, तहा वेउब्विय ८ Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४६ भगवतीसत्रे सरीरेण विचत्तारि दंडगा भाणियन्त्रा, नवरं पंचमक्रिरिया न भन्नई' एव मुक्तरीत्या यथा औदारिकशरीराणाम् चत्वारो दण्डका भणिताः तथैव वैक्रिय शरीरेणाऽपि चत्वारो दण्डका भणितव्याः, नवरं विशेषस्त्वत्र पञ्चम क्रिया न भण्यते वक्तव्या वैक्रियारी रिणः प्राणातिपातस्य कर्तुमशक्यत्वादितिभावः, 'सेस तं 'वेव' शेषम् अवशेषं तदेव पूर्वोक्तानुसारमेत्र वक्तव्यम् ' एवं जहा उच्च तहा आहारगंपि, तेयगंपि, कम्मगंपि, भाणियन्त्र' एवम् उक्तरीत्या यथा - वैक्रियं शरीरमाश्रित्य दण्डक उक्तस्तथैव आहारकमपि शरीरमाश्रित्य तैजममपि शरीरमाश्रित्य, कार्मणमपि शरीरमाश्रित्य भणितव्यं वक्तव्यम् 'एक्केओरालिय सरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया तहा वेडव्वियसरी रेण वि चत्तारी दंडगा भाणितव्वा नवरं पंचमकिरिया न भन्न' जिस प्रकार से औदारिक शरीरों के चार दण्डक कहे गये हैं उसी तरह से वैक्रिय शरीर को लेकर भी चार दण्डक कर लेना चाहिये । वैक्रिय शरीग्वाले का प्राणातिपात करना - घात् करना - अाम्य है इसलिय यहां पर पंचम क्रिया नहीं कही गई है - यही यहां विशेषता है । 'सेसं तंवेव' वाकी का सब कथन पहिले कहे हुए कथन के अनुसार ही कहना चाहिये । ' एवं जहा वेउव्वियं-तहा आहारण वि, तेयग पि, कम्स पि भाणियन्वं' जिस तरह से वैक्रिय शरीर को आश्रित करके दण्डक कहा गया है, उसी तरह से आहारक शरीर को भी आश्रित करके, तैजस शरीर को भी आश्रित करके और कार्मण शरीर को भी आश्रित करके दण्डक कहना. चाहिये । इस तरह एक शरीर में चार चार दण्डक हो जाते हैंसरीरेण वि चत्तारि दंडगा भाणियव्त्रा - नवरं पंचमकिरिया न જેવીરીતે ઔદારિક શરીરના ચાર દંડક કહેવામાં આવ્યા છે, એજ રીતે નૈષ્ક્રિય શરીર વિષયક પણ ચાર દડક કહેવા જોષ્ટએ ઐક્રિય શરીરવાળા જીવને ધાત કરવાનું અશકય હાવાથી, અહીં પાચમી ક્રિયા કહેવામાં આવી નથી એટલી જ અહીં વિશેષતા છે सेसं तं चेत्र ' गाडीनु समस्त उथन पडेल ४२वामां आवेला उथन प्रभाो सभनवु. ' एवं जहा वेउन्नियं - तहा आहारगं वि तेयगं पि. कम्मगं पि भाणियन्त्रं જેવી રીતે વૈક્સિ શરીરને આશ્રિત કરીને ચાર દ ક કહેવામાં આછ્યા છે, એજ પ્રમાણે આહારક, વૈજસ અને કર્માંણુ શરીરને આશ્રિત કરીને પણ ચાર ચાર દંડક કહેવા જોઇએ. આ રીતે પ્રત્યેક શરીરના ચાર ચાર इंडेड थाय हे शुभ सभवं ' एक्केके चत्तारि 5 भन्नइ ६ 3 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.६ सू.५ क्रियास्वरूपनिरूपणम् ७४९ के चत्तारि दंडगा भाणियव्वा, जाव वेमाणिया णं भंते ! कम्मगसरीरेहितो कइकिरिया ? गोयमा ! तिकिरिया वि, चउकिरिया नि,' एकै कस्मिन् आहारिकतैजसकार्मणान्यतमे चत्वारो दण्डका भणितव्याः, यावत्-समुच्चयजीवाः, नरयिकाः, एकेन्द्रियाः विकलेन्द्रियाः पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्याः, भवनपतयः वानव्यन्तराः, ज्योतिषिकाः, वैमानिकाः खलु भदन्त ! कार्मणशरीरेभ्यः कार्मणशरीराण्याश्रित्य कतिक्रियाः भवन्ति ? भगवानाह- गौतम ! यावद् वैमानिकाः यदा कार्मणशरीराण्याश्रित्य कायं व्यापारयन्ति तदा त्रिक्रिया अपि, चतुष्क्रिया अपि, भवन्ति, एवञ्च आहारकादिशरीरत्रयमप्याश्रित्य दण्डकचतुष्केण नैरयिकादिजीवानाम् त्रिक्रियत्वं, चतुष्क्रियत्वं चोक्तम्, पञ्चक्रियत्वन्तु निवारियही बात 'एकेके चत्तारि दण्डगा भाणियव्वा' इस सूत्रपाठ द्वारा व्यक्त की गई है । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जाव वेमाणिया णं भंते ! कम्मगसरीरोहिंतो कइकिरिया ?? हे भदन्त ! यावतसमुच्चय जीव, नैरयिक, एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पंचेन्द्रियतिर्य च, मनुष्य, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक ये कार्मणशरीरों को आश्रित करके कितनी क्रियाओंवाले होते हैं ? इलके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! यावत् वैमानिक जब कार्मण शरीरों को आश्रित करके कायाका व्यापार करते हैं-तप ये तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, चोर क्रियाओंवाले भी होते हैं। इस तरह से आहारक आदि शरीरत्रय-आहारक, तैजस और कामण को आश्रित करके चार दण्डकों द्वारा नैरयिक आदि जीवों में तीन क्रियाओं का और चार क्रियाओंका होना तो कहा गया है। परन्तु पांच क्रियाओंका होना - दंडगा भाणियवा' मे पात मा सूत्र२।४ । ५४८ ४२पामा मादी छे भए શરીરને આશ્રિત કરીને છેલ્લે આલાપક આ પ્રમાણે બનશે 'जाव वेमाणियाणं भंते ! कम्मगसरीरेहिंतो कइ किरिया' t-al सामान्य ७५, ना२४, मेन्द्रिय, विन्द्रिय, पयन्द्रिय तिय य, मनुष्य, सपनपति, વાનગૅતર, તિષક અને વૈમાનિકે, કાર્માણ શરીરને આશ્રિત કરીને કેટલી ક્ષિાઓવાળા હોય છે તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે- હે ગૌતમ! વૈમાનિક પર્વતના ઉપર્યુક્ત છો જ્યારે કામણ શરીરને આશ્રિત કરીને કાયના વ્યાપારથી યુકત બને છે. ત્યારે તેઓ ગણ ક્રિયાઓવાળા હોય છે અને ચાર ક્રિયાઓવાળા પણ હોય છે આ રીતે આહારક આદિ શરીરત્રયને (આહારક, તેજસ અને કામણ શરીરને) આશ્રિત કરીને ચાર દંડકે દ્વારા નારક આદિ છમાં ત્રણ અથવા ચાર ક્વિાઓની સંભવિતતાન પ્રતિપાદાન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ પાંચ મિાઓવાળા હવાને નિષેધ કર્યો છે. કારણકે આહારક Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सू ७४८ तस् तस्य समूलघातमपहन्तुमशक्यत्वात् न च नारकस्याधोलोकवर्त्तित्वात आहारकशरीरस्य च मनुष्यलोकवर्त्तित्वेन तत्क्रियाणामविपयत्वात् कथमाहारकशरीरमाश्रित्य नारकः स्यात् त्रिक्रियः ? स्याच्चतुष्क्रियः इतिवाच्यम्, यावत्पूर्वशरीरमन्युष्ट जीवनिर्वर्तितपरिणाम न त्यजति तावत् पूर्वभावमज्ञापनानयन निर्वर्त्तकजीवस्यैवेति व्यपदिश्यते वृतघटन्यायात्, अतो नारकपूर्वrace arreस्यैव तद्देशेन च मनुष्यलोकनर्तिनाऽस्थ्यादिरूपेण यदाहारकशरीरं निषिद्ध किया है । क्योंकि आहारक आदि शरीरत्रय का समूलघात नहीं होता है | इसलिये यहां पांचवीं क्रिया का अस्तित्व नहीं हो मकना है । शंका- नारक जीव तो अधोलोक में रहता है और आहारक शरीर ngoose होता है तो फिर कैसे नारक जीव आहारक शरीर को आश्रित करके किये गये कायव्यापार से तीन क्रियाओंवाला या चार क्रियाओंवाला हो सकता है ? क्योंकि आहारक शरीरकृत क्रियाएँ तो मनुष्यलोक में ही होंगी- अधोलोक में नहीं अतः अधोलोकर्ति वह नारक आहारक शरीरजन्य क्रियाओं का विषय नहीं बन सकता ? उत्तर- जब तक पूर्वशरीर जावनिर्वर्तित परिणाम को नहीं छोडा है तव तक वह शरीर निर्वर्तक जीव का ही कहा जाता है जैसे जिस घडे में पहिले घी रक्खा जाता था अब उसमें घी नहीं रखा जाता है - परन्तु फिर भी वह घडा घी का घडा ही कहा जाता है - इसी तरह से जीव पूर्वभव के देह को छोडकर जोव આદિ ત્રણ શરીની ધાત થઇ શકતા નથી તેથી તે શરીરાની અપેક્ષાએ પાંચમો પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા સ ભવી શકતી નથી શકા- નારક જીવ તે અધેલેાકમાં રહે છે અને આહારક શરીર સદ્ભાવ તા મનુ લાકમાં જ હોય છે છતાં આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે આહારક શરીરને કાયવ્યાપાર કરતા તારકા ગણુ ક્રિયાએાવાળા અથવા થાર ક્રિયાઓવાળા હાય છે? આહા રક શરીરકૃત ક્રિયાએ તે મનુષ્યલાકમાં જ થઈ શકે છે—અધેાલેાકમાં થતી નથી તે। પછી આધેલેકવતી ને નારક આહારક શરીર જન્ય ક્રિયાઓને કર્તા કેવી રીતે બની શકે ? પૂર્વશરીર જીવ નિતિત પરિણામને છેડતા નથી, ત્યાં સુધી તે ગણાય છે. જેવી રીતે પહેલા કાઇ ધડામાં ઘી ભરવામાં આવતું રાખવામા આવતુ ન હેાય, તેા પણ તે ઘડાને ઘીના ઘડેજ પ્રમાણે પૂર્વભવના શરીરને છાડીને નારક પર્યાયમાં ઉત્પન્ન ઉત્તર- જ્યાં સુધી શરીર નિક જીવતુ જ હાય, પણ હવે તેમાં ઘી કહેવામાં આવે છે, એજ י Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ प्रमेयचन्द्रिका टीका. श. ८ उ. ६ सू. ५ क्रियास्त्ररूपनिरूपणम् ७४९ स्पृश्यते परिताप्यतेवा, तदाहारकदेहा म्भारक स्त्रिक्रियश्चतुष्क्रियो वा भवति, कायिकीभावे उत्तरयोरवश्यंभावात् पारितापनि कीभावे चाद्यत्रयस्यावश्यंभावान्, यत तेजसकार्मणशरीरापेक्षया जीवानां परितापकत्वं तदौदारिकाद्याश्रितत्वेन नाक हुआ है, वह पूर्वभव का देह उस तारक का ही देह माना जावेगा | अतः अस्थ्यादिरूप वह पूर्वभव देह उसका मनुष्यलोकवर्ती था-उस समय इसके द्वारा जो आहारक शरीर छुआ गया है या परितापित किया गया है, उस आहारक देह को आश्रित करके वह नाक तीन क्रियाओंवाला या चार क्रियाओंवाला होता है । क्योंकि कायिकी क्रिया के सद्भाव में इतर दो क्रियाओं का सद्भाव अवश्य आजाना है । और जहाँ पारितापनिकी क्रिया का सद्भाव होता है वहां आदि की तीन क्रियाओं का सद्भाव अवश्य आजाता है । इस तरह आहारक शरीर को आश्रित करके कायव्यापारवाला नारक जीव तीन क्रियाओंवाला और चार क्रियाओंवाला होता है - यह बात पूर्व भाव मज्ञापना नय के रुत से सध जाती है । पूर्व के भाव को कहनेवाला नय पूर्वभाव प्रज्ञापननय है । पूर्व में आहारक शरीर को आश्रित करके कायव्यापार करनेवाला नारक इस नय के मातानुसार ही तीन क्रियाओंवाला अथवा चार क्रियाओंवाला कहा गया है तथा तेजस और कार्मण शरीर की अपेक्षा जो जीवों में परिता થયેલા નારક પૂર્વ ભવના દેડને તે નારકના જ માની શકાય છે તેથી અસ્થિ આદિ રૂપ તેને પૂર્વભવને જે દેહ મનુષ્યલેાકવર્તી હતેા, તે દેહ દ્વારા ત્યારે તેણે જે આહારક શરીરના સ્પા કર્યાં હતા અથવા જે આહ્વારક શરીરને પરિતાપિત કર્યુ હતુ, તે આહ રક શરીરને આશ્રિત કરીને તેને ત્રણ ક્રિયાઓવાળા અથવા ચાર યિાએ કહેવામા આવ્યેા છે, કારણ કે કાચિઠ્ઠી ક્રિયાને સદ્ભાવ હાય ત્યારે ખીજી બે ક્રિયાઓના અવશ્ય સદ્ભાવ હોય અને જ્યાં પારિતાપનિકી ક્રિયાને સદૂભાવ હોય છે ત્યા પહેલી ત્રણ ક્રિયાચ્યાને સદ્ભાવ પણ અવશ્ય હાય છે. આ પ્રકારના આહારક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપારવાળા નારક જીવને ત્રણ ક્રિયાવાળા અને ચાર ક્રિયાવાળા કહેવામા આવ્યા છે. એ જ વાત પૂર્વ ભાવપ્રજ્ઞાપના નયના મતથી સિદ્ધ થાય છે પૂના ભાવને ખતાવનાર નને પૂભાવ ના કહે છે પૂત્ર (પૂર્વ ભવમાં) આહારક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપાર કરનાર નારકને આ નયના મતાનુસાર જ ત્રણ ક્રિયાઓવાળા અથવા ચાર ક્રિયાઓવાળા કહેવામાં આવ્યા છે. તથા તૈજસ અને કા`ણુ શરીરની અપેક્ષાએ જીવામાં Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५० भगवती सूत्रे तयोरवसेयं स्वरूपेण तयोः परितापयितुमशक्यत्वात् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वन्नाह – 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति, हे भदन्त ! भवदुक्त तदेवं सर्वं सत्यमेव, हे भदन्त ! भवदुक्त तदेव सर्व सत्यमेवेतिभावः ।। सू० ५ ॥ इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभापाकलित-ललितकलापालापक- प्रविशुद्ध-गद्यपद्यनैकग्रंथ निर्मापक - वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति - कोल्हापुरराज- प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां "श्रीभगवती सूत्रस्य" " प्रमेयचन्द्रिका "ssख्यायां व्याख्यायां अष्टमशतकस्य षष्ठोदेशकः समाप्तः ॥८-६ ॥ पकता कही गई है - वह औदारिक आदि शरीरों के आश्रित होने से उन तैजस कार्मण में आती है ऐसा जानना चाहिये। क्योंकि ये दोनों शरीर स्वरूपतः किसी को भी परितापित नहीं कर सकते हैं । अन्तमें गौतम भगवानके वाक्यको स्वीकार करते हुए कहते हैं- 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ? आपके द्वारा प्रतिपादित किया गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है - हे भदन्त ! आपके द्वारा प्रतिपादित किया गया यह विषय सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कह कर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।। सू. ५ ॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवती' सूत्रकी प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के आठवे शतक का छठां उद्देशक समाप्त ॥ ८-६ ॥ જે પારિતાપકતા કહેવામા આવી છે તે ઔદારિક આદિ શરીરીતે આશ્રિત હેાવાથી તે તૈજસ કાર્માણુમાં આવે છે એમ સમજવુ, કારણ કે તે બન્ને શરીર સ્વરૂપતઃ કાઇન પણ પરિતાપિત કરી શકતા નથી. અન્તે ભગવાનના કથનમાં શ્રદ્ધા વ્યકત કરત્તા ગૌતમ स्वाभी उहे छे } 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे लत ! आये या विषयनुं જે પ્રતિપાન કર્યું તે સંધા સત્ય છે. હે ભદન્ત ! આપની વાત યથાય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમને સ્થાને વિરાજમાન था गया. ॥ सू० ५ ॥ જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતી’ સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આઠમા શતકના છઠ્ઠી ઉદ્દેશ સમાપ્ત. ! ૮-૬ u Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५२ सप्तमोदेशकः प्रारंभ्यते अष्टमशतकस्य सप्तमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । अन्यतीथिकाणां स्थविराणां च परस्परं संवादः, अन्यतीथिकाणां स्थविरान् पति असंयतत्वेन एकान्तवालत्वेन च कथनम्, अन्यतीथिकान् प्रति विराणां म्वासंयतत्वस्य एकान्तबालत्वस्य कथने हेतुपश्नः, अन्यतीथिकाणां च त्रिविधं विविधेन इत्यस्यैव तत्र हेतुनया समाधानम्, स्थविराणां च तत्र सयुक्तिकं समाधानम् । ___ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकवक्तव्यता ।। मूलम्-'तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नयरे वण्णओ, गुणसिलए चेइए वपणओ, जाव पुढविसिला वट्टओ, तस्स णं गुणसिलस्स चेइयस्त अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति, तेणं कालेणं तेणं समषणं समणे भगवं महावीरे आदिगरे ___ अष्टमशतक का सप्तम उद्देशक प्रारंभअष्ठमशतक के इस सप्तम उद्देशकमें वर्णित हुए विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-अन्यतीर्थिकजनोंका और स्थविरोंका परस्परमें संवाद अन्यतीर्थिकजनोंका स्थविरों के प्रति असंयत होने का और एकान्तबाल होने का कथन उनले स्थविरों का ऐसा पूछना कि हमलोग असंयत और एकान्तबाल क्या हैं-इसमें क्या हेतु है। तुम लोग त्रिविध रूपसे विविध असंयम आदि का आचरण करते हो यही इसमें हेतु है ऐसा अन्यतीर्थिकजनोंका कथन इस पर सयुक्तिक स्थविरोंका उत्तर ।। 'આઠમા શતકના સાતમે ઉદ્દેશકઆઠમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તે વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે–અન્યતીર્થિક અને સ્થવિર વચ્ચેનો સંવાદઅન્ય તીથિકે સ્થવિરેને કહે છે કે તમે અસંયત અને એકાન્તબાલ (સ પૂર્ણ જ્ઞાનરહિત) છે. વિરે તેમને પૂછે છે–“તમે અમને અસંયત અને એકાંતબાલ શા કારણે કહે છે? અન્યતીથિકે જવાબ આપે છે–તમે ત્રિવિધરૂપ ત્રિવિધ અસયમ આદિનું આચરણ કરે. છે, તેથી અમે એવું કહીએ છીએ વિરે તેમને જે તર્કશુદ્ધ ઉત્તર આપે છે તેનું કથન. Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५२ भगवतीसूरी जाव समोसढे जाव परिसा पंडिगया, तेणं कालेणं, तेणं समएणं समणस्त भगवओ सहावीरस्त बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपला कुलसंपन्ना जहा वितियलए जान जीवियासामरणभयविप्पसुक्का समणस्स भगवओ महावीरस्त अदूरसामंते उड्डजाणू अहोलिरा झाणकोलोवगया संजण तवसा अप्पाणं भावमाणा जाव विहरति, तएणं ते अन्नउत्थिया जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उनागच्छंति, उवायच्छिता ते थेरे भगवते एवं क्याली तुक्षेणं अज्जो ! तिविहं तिविहेणं असंजयअविरयअप्पडिहय जहा सतललए वितिए उलए जाव एगंतवाले यावि भवह. तए णं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं बयासी-केण कारणेणं अज! अम्हे तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय० जाव एनंतवाला यावि भवामो ? तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एव वयासि तुझे णं अजो ! अदिन गेहह, अदिनं सुंजह, अदिन्नं साइजह, तएणं ते तुझे अदिन्नं गेण्हमाणो अदिनं सुंजमाणा अदिन्नं साइजमाणा लिविहं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एगंतवाला यावि भवह, तए णं ते थेरा मन्वंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासो-केण कारणेणं अज्जो ! अहे अदिन्नं गेण्हामो, अदिन्नं सुंजामो, अदिन्नं साइजामो ? जए णं अम्हे अदिन्नं गेण्हमाणा जोव अदिन्नं साइजमाणा तिविहं तिविहेणं Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टोका श.८ उ.७ सू.१ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७५३ असंजय जाव एगंतबाला यावि भवामो ? तए णं अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी-तुम्हाणं अजो ! दिजमाणे अदिन्ने पडिग्गहेजमाणे अपडिग्गहिए निस्सरिजमाणे अणिसहे, तुब्भे णं अजो! दिज्जमाणं पडिग्गहणं असंपत्तं एत्थणं अंतरा केइ अवहरिज्जा, गाहावइस्स गं तं भंते ! नो खल्लु तं तुभं, तएणं तुझे अदिन्नं गेण्हह जोव अदिन्नं साइज्जह, तएणं तुज्झे अदिन्नं गेण्हमाणा जाव एगंतबालायावि भवह, तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं क्याली नो खलु अज्जो ! अम्हे अदिन्नं गिण्हामो, अदिन्नं भुजामो, अदिन्नं साइज्जामो, अम्हे णं अज्जो दिन्नं गेण्हामो, दिन्नं भुंजामो, दिन्नं साइज्जामो तएणं अम्हे दिन्नं गेण्हमाणा, दिन्नं भुजमाणो, दिन्नं साइजमाणा तिविहं तिविहेणं संजय विरयपडिहय जहा सत्तमसए जाव एगंतपंडियो यावि भवासो तए णं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयोसो-केण कारणेणं अज्जो ! तुम्हे, दिन्नं गेण्हह, जाव दिन्नं साइजह, जएणं तुज्जे दिन्नं गेण्हमाणा जाव एगंतपंडिया यावि भवह ? तए णं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी-अम्हण अज्जो ! दिज्जमाणे दिन्ने, पडिग्गहेजमाणे पडिग्गहिए, निसिरिजमाणे निसट्टे, जेणं अम्हेणं अज्जो ! दिजमाणं पडिग्गहगं असंपत्तं, एत्थणं अंतरा केइ अवहरेजा अम्हाणं तं, णो खल्लु सं गाहावइस्स, जए णं अम्हे दिन्नं गिण्हामो दिन्नं भुजामो Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे ७५४ दिन्न साइजामो, तएणं अम्हे दिन्नं गेण्हमाणा जाव दिन्नं साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं संजय जाव एगंतपंडिया यावि भवामो, तुम्भे णं अज्जो! अप्पणा चेव तिविहं तिविहेणं असंजय जाव एगंतवाला यावि भवह, तए णं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी-केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं जाव एगंतवाला यावि भवामो ? तए णं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी-तुझे णं अज्जो अदिन्नं गेहह अदिन्नं सुंजह अदिन्न साइज्जह, तएणं अज्जो तुसे अदिन्नं गेण्हमाणा जाव एगंतवाला यावि भवह, तए णं ते थेरे भगवंते ते अन्नउत्थिए एवं वयासी-तुझे णं अज्जो दिज्जमाणे अदिन्ने तं चेव जाव गाहावइस्स णं, णो खलु तं तुझे, तएणं तुम्भे अदिन्न गेण्हह, तं चेव जाव एगंतबाला यावि भवह ॥ सू० १॥ छाया -- तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरं वर्णकः, गुणशीलकं चैत्यं वर्णकः, यावत् पृथिवीशिलापट्टकः, तस्य खलु गुणशीलकस्य चैत्यस्य प्रद्वेषक्रियानिमित्तक अन्यतीर्थिकवक्तव्यता'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । सूत्रार्थ-(तेणं कालेणं तेणं सभएणं रायगिहे नयरे) उस काल और उस समय में राजगृह नाम का नगर था ( वण्णओ ) वर्णन ( गुणसिलाए चेहए वण्णओ ) इसमें गुणशिलक चैत्य था-वर्णन द्वेषयानिमित्त मन्यतार्थ पतव्यता'तेणं कालेणं तेणं समएणं' Uत्या सूत्राथ - (तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नयरे) ॥ भने त समये Aps नाना२ तु (वण्णओ) तेनुं वन यपानगरी ने सभा. ( गुणलिलए चेहए वण्णओ ) तम गुमनामे येत्य - तु. તેનુ ' વર્ણન કરવું અર્થાત ગુણશિલક નામના ઉદ્યાનનું વર્ણન Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ म.१ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७५५ अदूरसामन्ते बहवः अन्ययूथिकाः परिवसन्ति, तस्मिन् काले तम्मिन् समये श्रमणों भगवान् महावीरः आदिकरः यावत् समवसृतः, यावत् पर्षत् प्रतिगता, तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्स भगवतो महावीरस्य वहवोऽन्तेशसिनः स्थविरा भगवन्तः जातिसंपन्नाः कुलसंपन्ना यथा द्वितीयशतके यावत् जीविताशा- भरणभयविभमुक्ताः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अदूरसामन्तम् ऊर्ध्वजानवः अधः . शिरसोध्यानकोष्ठोपगताः संयमेन तपसा आत्मान भावयन्ता यावत् विहरन्ति, याने गुणशीलनामका उद्यानका वर्णन (जाब पुढविलिला पट्टओ) यावत् पृथिवीशिलापट्टक था ( तस्स णं गुणसिलस्स चेयरस अदूरसामंते बहवे अनउत्थिया परिबसंति) उस गुणशिलक चैत्य (उद्यान) के आसपास थोड़ी दूर पर अनेक अन्यतीर्थिकजन रहते थे (तेणं कालेणं तेणं समएणं ममणं भगवं महावीरे आदिगरे जाव समास) उस काल और उस समयमें श्रमण भगवान् महावीर जो कि तीर्थ के आदि करने वाले आदि विशेषणों वाले थे वहां पर पधारे (जाव परिसा पडिगया) यावत् धर्मकथा सुनकर परिषद विसर्जित हो गई (तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स अगवओ महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइसंपन्ना कुलसंपन्ना जहा वितियलए जाव जीवियासामरणभयविप्पमुक्का समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामन्ते उड्ढं जाणू अहो सिरा झाणकोहोवगया संजमेण तवसा अप्पाणं भावेमाणा जाव चिहरंति) उस काल आर उस समय में श्रमण भगवान महावीर के अनेक शिष्य स्थविर भगवन्त जो कि (जाव पुढविसिलापट्टओ)' या वशमा पट्ट तु,' म सुधीनु परत यन माणु ४२७ (तस्स ण गुणसिलस्स चेइयस्स अदूरसामंते वहवे अन्नउत्थिया परिवसंत) ते शुशास येत्यनी मासास या ६२ भने अन्यतार्थि सो रहेता हता. (तेण कालेणं तेणं समए समणं भगवं महावीरे आदिगरे जाव समोमढे) તે કાળે અને તે સમયે તીર્થકર આદિ વિશેષાવાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ત્યાં પધાર્યા (जाव परिसा पडिगया) या ४२ने प२ि५६ विसति य:, chi सुधान सभरत यन मही डर ४२७ (तेण कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवी महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो जाइ संपन्ना कुलसंपन्ना जहा वितियसए जाव जीवियासामरणभयविप्पमुक्का समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामन्ते उड्ढं जाण् अहो सिरा झाणकेट्ठोवगया संजमेण तवसो अप्पाणं भावमाणा जाव विहरंति) ते सगे मने ते समये श्रम भगवान महावीरना અનેક શિષ્ય સ્થવિર ભગવતે, કે જે જાતિસંપન્ન, કુલસંપન્ન આદિ વિશેષાવાળા હતા Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०६ भगवतीमु ततः खलु ते अन्ययूथिका येनैव स्थावरा भगवन्तेस्तेनैव उपागच्छन्ति, उपागम्य तान स्थविरान् भगवतः एत्रम् अवादिषुः यूयं खलु आर्याः ? त्रिविधं त्रिविधेन असंयता विरतापतिता यथा सप्तमशतके द्वितीयोदेशके यावत् एकान्तबालाश्चापि भदथ । ततः खलु ते स्थविरा: भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान एवम् अवादिषुःजातिसंपन्न कुलसंपन्न इत्यादि विशेषणों से युक्त थे जैसा कि द्वितीय शतक में वर्णन किया गया है उस माफिक वे यावत् जीवन की - आशा और मरण के भय से रहित थे । उस समय वे श्रमण भगवान महावीर के आसपास ऊँचा घुटना किये हुए और नीचा मस्तक नवाये हुए ध्यानरूप कोठे में विराजमान थे । तथा संयम और तप से अपने आपको भावित किये हुए थे । (तएणं ते अन्नउत्थिया जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छंति) इसके बाद वे अन्यतीर्थिकजन जहां स्थविर भगवान् विराजमान थे वहां पर आये (उवागच्छिता ते थेरे भगवंते एवं वयासी) वहां आकर उन अन्यतीर्थिकजनोंने उन स्थविर भगवंतो से ऐसा कहा - (तुम्भेणं अजो तिविहं तिविण अविरयप्पडिहय जहा सत्तमसए विइए उद्देमए जाव एतवाले यावि भवह) हे आर्यो ! तुम सब त्रिविध प्राणातिपात आदि को त्रिविधरूप से करते हुए असंयत हो, अविरत हो और अप्रतिहत- पापकर्मवाले हो - इत्यादि जैसा सातवें शतक के द्वितीय उद्देशक में कहा है उस तरह से यावत् एकान्तबाल भी हो । (तएण (તેમના ગુણેાનુ વર્ણન ખીજા શતકમાં આપવામાં આવ્યુ છે), જેઓ જીવનની આશા અને મરણના ભયથી રહિત હતા, એવા તે વિરા શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની આસપાસ ઘૂંટણે ઊચી રાખીને અને નીચે મસ્તકે ધ્યાનરૂપ કામાં વિરાજમાન હતા તેએ सयम मने तथ्थी घोताना आत्माने भावित उरी २ हता. (तरणं ते अन्न उत्थिया जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छंति) त्यार माह ते अन्यतीर्थ । त्यां ते स्थविर लगव तो मेठा हुता त्या आव्या (उवागच्छित्ता ते थेरे भगवंते एवं वयासी) ત્યા આવીને તે અન્યતાકિ લેકાએ તે સ્થવિર ભગવાને આ પ્રમાણે કહ્યું(तुब्भेणं अज्जो तिविहं तिविहेणं अस जय, अक्रिय, अप्पsिहय जहा सत्त मसर विए उद्देस जाव एगंतवाले यावि भवद ) डे मार्यो ! त्रिविध પ્રાણાતિપાત આદિનું ત્રિવિધરૂપે સેવન કરતા એવા તમે બધાં અસયત છે, અવિરત દેશ, અપ્રતિહત પાપકર્મવાળા છા, પ્રત્યાદિ સમસ્ત કથન સાતમાં શતકના બીજા ઉદ્દેશકમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું ‘તમે એકાન્તમાલ (સ પૂર્ણરૂપે અજ્ઞાન) પણ છે, Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टोका श.८ उ.७ सू.१ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीथिकनिरूपणम् ७५७ केन कारणेन आर्याः ! वयं त्रिविधं त्रिविधेन असंयताविरताप्रतिहता यावत् एकान्तबालाश्चापि भवामः ? ततः खलु ते अन्ययूथिकास्तान स्थविरान् भगवतः एवम् अवादिषुः-यूयं खलु आर्याः ! अदत्तं गृह्णीय अदत्त भुड्ावे अदत्तं स्वदध्वे ? तेन खलु ते यूयम् अदत्तं गृह्णन्तः, अदत्तं भुञ्जानाः, अदत्तं स्वदमानाः त्रिविधं त्रिविधेन असंयताविरताप्रतिहता यावत् एकान्तबालाश्चापि भवथ, ततः खलु ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी-केण कारणेणं अजो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एगंतवाला यावि भवामो) अन्ययूथिकों से इस प्रकार सुनकर उन स्थविर भगवंतोने उनसे ऐसा कहा-हे आर्यों ! हम लोग किस कारण से विविध प्राणातिपात आदि को विविधरूप करते हुए असंयत हैं, अविरत हैं और अमतिहतपापकर्मवाले यावत् एकान्तबाल हैं(तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं बयासी-तुम्भेणं अजो ! अदिन्नं गेण्हह अदिन्नं भुजह अदिन्नं साइजह) तब उन अन्ययूथिको ने उन स्थविरभगवंतों से ऐसा कहा-हे आर्थो ! तुम लोग अदत्त पदार्थ को लेते हो। अदत्तकिसी के द्वारा नहीं दिये गये-पदार्थ का सेवन करते हो, अदत्त पदार्थ का स्वाद लेते हों-अर्थात अदत्तपदार्थ को ग्रहण वगैरह करने की अनुमति देते हो (तएणं ते तुम्भे अदिन्नं गेण्हमाणा अदिन्नं भुजमाणा, अदिन्नं साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एगंतबालो यावि भवह) इस तरह अदत्त का ग्रहण करते हुए मा सुधान सभरत यन ड ४२. (तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं अंसंजय अविरय जाब एगंनवाला यावि भवामो) सन्यतायिन सा प्रश्ना वयना सामान તે સ્થરિ ભગવતીએ તેમને આ પ્રમાણે પૂછયું–હે આ ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે અમે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિનુ વિવિધરૂપ સેવન કરતા હોવાથી અસંત, भविरत सन २मप्रतिउत पा५४ वाणा यावत् सान्तमा छाये ? तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी-तुब्भेणं अज्जो ! अदिन्न गेण्हह, अदिन भुजह, अदिन साइज्जह) त्यारे अन्यतया तमन मा प्रमाणे यु-हे આર્યો ! તમે અદત્ત પદાર્થો લે છે, અદત્ત પદાર્થોનું સેવન કરે છે, અદત્ત પદાર્થોને स्वा । छ। मेले महत पहात अड ४२वानी मनुमति हो छ। (तएणं ते तुम्भे दिन मेण्हमाणा, अदिन झुंजमाणा, अदिन साइजमाणा तिचिह' तिविहेणे' असं जय अविश्य जाव एगंतवाला यावि भवह) मा 'शत मत Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ७५८ . . . . भगवतीमत्रो ते स्थविरा भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान् एवम अवादिषुः केन कारणेन आर्याः ! वयम् अदत्तं गृह्णीमः, अदत्तं भुञ्जमहे, अदत्त' स्वदामहे ? येन खलु वयम् अदत्त गृह्णन्तो यावत् अदत्तं स्वदमानास्त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत एकोन्तवालाश्चापि भवामः ! ततः खलु अन्ययूथिकास्तान् स्थविरान् भगवतः अदत्त का सेवन करते हुए और अदत्त की अनुमति देते हुए तुम लोग त्रिविध प्राणातिपात आदि को त्रिविधरूप से करते हुए असंयत हो अविरत हो और यावत् एकान्तबाल भी हो। (तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउस्थिए, एवं वयासी, केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे अदिन्नं गेण्हामो, अदिन्न सु जामो, अनिम्न साइजामो?) ऐसा सुनकर उन स्थविर भगवन्तोंने उन अन्ययूथिकजनों से ऐसा कहा-हे आर्यो ! हम किस कारण से अर्थात् कैसे विना दिया हुआ पदार्थ लेते हैं, विना दिया हुआ पदार्थ सेवन करते हैं और विना दिये हुए को ग्रहण करने की अनुमति देते हैं ? (जएणं अम्हे अदिन गेण्हमाणा जाव अदिन्न साइजमाणा तिविह तिविहेणं असंजय जाब एगत्तवाला यावि भवामी) कि जिससे हम लोग अदत्त को ग्रहण करनेवाले, यावत् अदत्त को ग्रहण करने की अनुमति देनेवाले. होकर विविध प्राणातिपात आदि को विविधरूप से करते हुए असंयत यावत् एकान्तबाल तुम्हारी दृष्टि में प्रतीत हो रहे हैं ? (तएणं अन्नउत्थिया (કેઈના દ્વારા નહીં અપાયેલુ) ને ગ્રહણ કરતા અદત્તનું સેવન કરતા અને અદત્તની અનુમતિ દેતા એવાં તમે લેકે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિનુ ત્રિવિધરૂપે સેવન કરે છે तथा तमे मसयत छ।, अविरत छ। यावत् सान्तमा ५ छ। (तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी, केण कारणेण अज्जो ! अम्हे अदिन्न गेण्हामो, अदिन्नं भुजामो, अदिन साइज्जामो ?) तभनi मा क्यने सामान સ્થવિર ભગવ તો તે અન્યતીથિકને પૂછ્યું કે હું આ ! તમે શા કારણે એવું કહો છે કે અમે અદત્તદાન લઈએ છીએ, અદત્ત પદાર્થોનું સેવન કરીએ છીએ અને અદત ५६.य ने ७९ ४२वानी अनुमति माघीमे छीमे ? (जएणं अम्हे अदिन्न गेण्हमाणा जाव अदिन्न साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय जाव एगंतवाला गवि भवामो) मा५ । ३२ भान छ। ॐ अमे महत्त पदार्थात य ४२नारा, અદત પદાર્થોનું સેવન કરનારા અને અદત્ત પદાર્થો ગ્રહણ કરવાની અનુમતિ દેનારા હોવાથી ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિનુ સેવન કરતા થકા અસંયત, અવિરત યાવત એકાંતબાલ છીએ? Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका. श.८ उ.७ मृ.१ पद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७५९ एंवत् अवादिषुः-युष्माकं खलु आर्याः ! दीयमानम् अदत्तं प्रतिगृह्यमाणम् अप्रतिगृहीतम् निसृज्यमाणं निःसृष्टम्, युष्माकं खलु आर्याः ! दीयमानं पतिग्रहकम् असंपाप्तम् अत्र खलु अन्तरा कश्चिद अपहरेत्. गृहपतेः खलु तत् भदन्त ! नो खलु तत् युष्माकम्, ततः खलु यूयम् अदत्तं गृह्णीथ, यावत् अदत्तं स्वदध्वे, तेन खलु यूयम् अदत्तं गृहन्तो यावत् एकान्तवालाश्चापि भवथ, ततः खलु ते ने थेरे भगवंते एवं वयासी-तुम्हाणं अजो दिज्जमाणे अदिन्ने, पडिग्गहेजमाणे अपडिग्गहिए, निसरिजमाणे अणिसट्टे, तुन्भेणं अन्जो ! दिज्जमाणं पडिग्गहणं असंपत्त एत्थणं अंतरा केइ अवहरेजा, गाहावहस्स णं तं भंते ! नो खलु तं तुम्भं, तएणं तुम्भे अदिन गेण्हह, जाव अदिन साइज्जह, तएणं तुज्झे अदिन्नं गेण्हमाणाजाव एगंतवाला यावि भवह) तव उन अन्ययूथिकोंने उन स्थविर भगवंतों से ऐसा कहाहे आर्यो! तुम्हारे मतानुसार दी जाती हुई वस्तु अदत्त होती है, प्रतिगृह्यमाणवस्तु अप्रतिगृहीत होती है, क्षिप्यमाण वस्तु अनिसृष्ट होती है। हे आर्यो ! आप लोगों को देने में आता हुआ पदार्थ जब तक पात्र में नहीं पडा है, यदि इतने में कोई उस पदार्थ को बीच में ही अपहरण कर लेता है तो ऐसी स्थिति में वह पदार्थ गृहपति का ही अपहरण हुआ कहलावेगा, तुम्हारा अपहरण हुआ नहीं कहलावेगा-इस कारण तुम अदत्त का ग्रहण करते हो, यावत् अदत्त (तएणं अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी) त्यारे ते मन्यतया - ते स्थाप२ मताने l प्रभा) ४ - (तुम्हाणं अजो दिज्जमाणे अदिन्ने,. पडिग्गहेजमाणे अपडिग्गहिए, निसरिजमाणे अणिसट्टे, तुम्भेणं अजो ! दिज्जमाणं पडिग्गहणं असंपत्तं एत्थणं अंत्तरा केइ अवहरेज्जा, गाहावइस्स णं तं भंते ! नो खलु तं तुम्भं, तएणं तुम्भे अदिन्नं गेण्हह, जाव अदिन्न सोइज्जह, तएणं तुज्झे अदिन्न गेण्हमाणा जाव एगंतवाला यावि भवह) હે આર્યો! તમારા મત પ્રમાણે અપાઈ રહેલી વસ્તુને અન્ન માનવામાં આવે છે, ગ્રહણ કરવામાં આવી રહેલી વસ્તુને અપ્રતિગૃહીત માનવામાં આવે છે, અને ક્ષિપ્રમાણ વસ્તુને અનિસુષ્ટ માનવામાં આવે છે, તે આર્યો ! આપ લેકેને દેવામા આવતે પદાર્થ આપ લેકેના પાત્રમાં પડયા પહેલાં જે કઈ વ્યકિત વચ્ચેથી જ તેનું અપહરણ કરી લે, તે આપ લે એમ માને છે કે ગૃહપતિ (ગૃહસ્થ)ના પદાર્થનું જ અપહરણ થયું છે– તમારા પદાર્થનું અપહરણ થયું છે એમ તમે માનતા નથી. તે કારણે તમે અદત્તઃ Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६० भगवतीसूत्रे स्थविरा भगवन्तः तान् अन्ययूथिकान् एवम् अवादिषुः-नो खलु आर्याः ! वयम् अदेत्त गृहीमः, अदत्त भुञ्जमहे, अदत्त स्वदामहे, वयं खलु आर्याः ! दत्त गृहोमः दत्त भुजूमहे, दत्त स्वदामहे, तेन खलु वयम् दत्त गृह्णन्तः, दत्त भुञ्जानाः, दत्त स्वदमानाः त्रिविधं त्रिविधेन संयतविरतप्रतिहता यथा सप्तमगतके यावद् एकान्तपण्डिताश्चापि भवामः, ततःखलु ते अन्यको ग्रहण करने की अनुमति देते हो। इस कारण अदत्त को ग्रहण करते हुए तुम यावत् एकान्तबाल हो। (तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउस्थिए एवं वयामी-नो खलु अज्जो अम्हे अदिन्नं गिण्हामो, अदिन्न भुजामो, अदिन्न साइजामो अम्हेणं अज्जो दिन भुजामो, दिन्न साइजामो, तएणं अम्हे दिन गेहलाणा, दिन भुजमाणा, दिन साइजमाणा तिविहं तिविहेणं संजयविरयपडियजहा सत्तसए जाव एगंतपंडिया यावि भवामो) इस प्रकार से अन्ययूथिकों की बात सुनकर उन स्थविर भगवंतोंने उनसे इस प्रकार कहा-हे आर्यो ! हम लोग अदत्त वस्तु को ग्रहण नहीं करते हैं, अदत्त वस्तु का आहार नहीं करते हैं, और अदत्त वस्तु को ग्रहण करने की हम लोग अनुमोदना नहीं करते हैं। हे आर्यो! हम लोग दिये गये पदार्थ को ही लेते हैं, दिये गये पदार्थ का ही आहार करते हैं और दिये गये पदार्थ को ही हमलोग अनुमोदन करते हैं। इसलिये दी हुई वस्तु का ग्रहण करते हैं, दी हुई वस्तुका सेवन करते हैं और दी પદાર્થને ગ્રહણ કરે છે, અદત્ત પદાર્થનુ સેવન કરે છે અને અદત્ત પદાર્થ ગ્રહણ કરવાની અનુમતિ આપે છેઆ રીતે અદત્તને ગ્રહણ કરતા એવા તમે અસંયતથી सपने मे-तमास मा विशेषगुवाका छो. (तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउथिए एवं वयासी-नो खल अज्जो ! अदिन गिण्हामो, अदिन्नं मुंजामो, अदिन्नं साइज्जामो, अम्हे दिन गेण्हमाणा. दिन्न भुंजमाणा, दिन्नं साइज्जमाणा, तिविहं तिविहेणं संजय विरयं पडिहय जहा सत्तमसए जाव एगंतपंडिया यावि भवामो ) अन्य भतवाहीमानी मा अनी समजाने તે સ્થવિર ભગવ તોએ તેમને આ પ્રમાણે કહ્યુંહે આર્યો ! અમે અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરતા નથી, અદત્ત વરતુને આહાર કરતા નથી અને અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરવાની અનુમોદના આપતા નથી. હે આર્યો! અમે આપવામાં આવેલા પદાર્થો જ ગ્રહણ કરીએ છીએ, અમને આપવામાં આવેલા પદાર્થોને જ આહાર કરીએ છીએ અને આપવામાં આવેલા પદાર્થ લેવાની અનુમતિ આપીએ છીએ. આ રીતે દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરનારા, Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय. टी. श.८ उ.७ ०१ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीकिमतनिरूपणम् ७६१ यूथिकास्तान स्थविरान् भगवतः एवम् अवादिषुः-केन कारणेन आर्याः ! यूयं दत्त गृह्णीय, यावत् दत्तं स्वदध्वे येन खलु यूयं दत्त गृह्णन्तः, यावत् एकान्तपण्डिताश्चापि भवथ ? ततः खलु ते स्थविरा भगवन्तः तान् अन्ययूथिकान् एवम् अवादिषुः-अस्माकं खलु आर्याः ! दीयमानं दत्तं प्रतिगृह्यमान हुई वस्तु का ग्रहण करने का अनुमोदन करते हैं, हम लोग त्रिविध प्राणातिपात आदि के त्रिविधरूप परित्याग से संयत तथा विरत हैं, एवं पापकर्म के नाश करनेवाले हम लोग सप्तम शतकमें कहे अनु. सार एकान्तपण्डित हैं। (तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी-केण कारणेणं अजो तुम्हे दिन गेण्हह जाव दिन्न साइजह, जइणं तुम्भे दिन्न गेण्हमाणा जाव एगंतपंडिया यावि भवह) इसके बाद उन अन्यतीर्थिकजनोंने उन स्थविर भगवंतों से ऐसा कहा-हे आर्यों ! तुम किस तरह से दी हुई वस्तु ग्रहण करते हो यावत् दी हुई वस्तु को ग्रहण करने की अनुमोदना करते हो ? कि जिससे आप लोगोंको दी हुई वस्तु का ग्रहण करने से यावत एकान्तपण्डित माने ? (तएणं ते थेग भगवंतो ते अनउस्थिए एवं वयासी) इस प्रकार सुनकर उन स्थविर भगवंतोंने उन अन्यतीथिकजनों से ऐसा कहा-(अम्हे णं अज्जो। दिज्जमाणे दिन्ने, पडिग्ग દત વસ્તુનું સેવન કરનારા અને દત્ત વસ્તુને લેવાની અનુમંદના કરનારા એવા અમે ત્રિવિધ પ્રણાતિપાત આદિને ત્રિવિધરૂપે પરિત્યાગ કરનારા છીએ. તેથી અમે સંયત છીએ, વિરત છીએ, અને પાપકર્મને નાશ કરનાર એવા અમે લેકે (સાતમા शतभi xAL अनुसार) मेन्त पडित (स पूरा ज्ञानी) छाये (तएणं ते अन्न उत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी-केण कारणेणं अज्जो ! तुम्हे दिन्न गेण्इह जाव दिन्न साइज्जह, जइणं तुम्भे दिन्नं गेण्हमाणा जाव एगतपडिया यावि भवह) त्या२ मा त २मन्यमतवाहीनामे स्थावर भगवताने या प्रश्न ५७ये। કે, “હે આ ! આપ લે કે આપવામાં આવેલી વસ્તુઓને જ ગ્રહણ કરે છે, આપવામાં આવેલી વસ્તુનું જ સેવન કરે છે અને આપવામાં આવેલી વસ્તુ લેવાની જ અનુમતિ દે છે એવું કેવી રીતે માની શકાય? છે આ! શા માટે અમારે એવું માનવું જોઇએ કે તમે દત્ત પદાર્થને ગ્રહણ કરનારા અને દત્ત પદાર્થને ગ્રહણ કરવાની અનુમતિ દેનારા હોવાથી ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત દિના ત્રિવિધરૂપ ત્યાગથી સંયત, વિરત યાવત Wil-duiडित छ। ? (तएण ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी) Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૬૨ भगवतीमत्रे प्रतिगृहीतं निसृज्यमानं निसृष्टम्, येनं अस्माकं खलु आर्याः ! दीयमानं पतिग्रहकम् असंप्राप्तम् अत्र खलु अन्तरा कश्चिद्पहरेत्, अस्माकं तत्, नो खल तत् गृहपतेः येन खलु वयं दत्तं गृह्णीमः, दत्तं भुमहे, दत्तं स्वदामहे, तेन खलु वयं दत्तं गृह्णन्तो, यावत् दत्त स्वदमानाः त्रिविधं त्रिविधेन संयता यावत् एकान्तपण्डिताश्चापि भवामो, यूयं, खलु आर्याः! आत्मना चैव त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावद् एकान्तवालाश्चापि भवथ, ततः खलु ते अन्ययूथिकास्तान् हिजमाणे पडिग्गहिए, निसिरिजमाणे निसट्टे, जेणं अम्हे णं अजा ! बिजमाणं, पडिग्गहणं. असपत्तं, एत्य गं अंतरा केइ अवहरेजा, अम्हा णं तं जो खलु तं गाहावहस्स, जएणं अम्हे दिन्नं सु जामो, दिन्न साइजामो, तएणं अम्हं दिन्नं गेण्माणा जाव दिन्न साइजनाणा, तिविहं लिविहेण संजय जाव गंतपंडिया यावि भवामो, तुज्झेणं अज्जो ! अप्पणा चेव तिविह तिविहेण असंजय जाव एगंतवाला यावि अवह) हे आर्यो ! हमलोग दीयमानवस्तु को दत्त और प्रति गृह्यमाणवस्तु को प्रतिगृहीत, तथा निसृज्यलानवस्तु को निसृष्ट मानते हैं। इसलिय हे आर्यो! हम को दी जा रही वस्तु जबतक हमारे पात्र से नहीं पडती है और बीच ही में यदि कोई उस वस्तु का अपहरण कर लेना है-तो ऐसी स्थिति में वह अपहार भारी ही वस्तु का कहलावेगा-गृहपति की वस्तु का वह अपहरण नहीं त्यारे । स्थविर मग तामे त सन्यतार्थिाने 24 प्रमाणे इयु- (अम्हेणं अज्जो ! रिज्जमाणे दिन्ने, पडिग्गहिज्जमाणे पडिग्गहिए, निसिरिज्जमाणे निसट्टे, जे णं अम्हेणं अज्जो! दिज्जमाणं, पडिग्गहणं, असंपत्तं, एत्थ णं अंतरा केइ अवहरेज्जा, अम्हाणं तं णो खलु तं गाहावइस्स, जएणं अम्रे दिन्न भुंजामो, दिन्न साइज्जामो, तए ण अम्हं दिन्नं गेण्हमाणा जाव दिन्न साइज्जमाणा, तिविहं तिविहेणं संजय जाव एगंतपंडिया यावि भवासो, तुझेणं अज्जा ! अप्पणाचेव तिविहं तिविहेणं असंजय जाव एगंतवाला यावि भवह) 3 1 ! म त मापवाभा मावी २७बी १२तुने सपा गयेदी, अड કરવામાં આવતી વસ્તુને ગ્રહણ થઇ ગયેલી, અને નિસામાન વસ્તુને નિસૃષ્ટ, માનીએ છીએ તેથી હે આય!. અમને આપવામાં આવી રહી હોય એવી વસ્તુનું–અમારા પાત્રમાં પડે તે પહેલા–કેઈ અપહરણ કરી જાય તો એવી સિથિતિમાં અમે તે એમ માનીએ છીએ કે અમારી તે વસ્તુનું અપહરણ કરવામાં આવ્યું છે–ગૃહસ્થની વસ્તુનું અપહરણ થયું છે એમ અમે માનતા નથી. તેથી અમે દત્ત વસ્તુને જ ગ્રહણ કરીએ છીએ, દત્ત વસ્તુને Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६३ म. टी. श. ८ उ.७ सु. १ प्रद्वेषकियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् स्थविरान् भगवतः एवम् अवादिषु :- केन कारणेन आर्या ! वयं त्रिविधं यावत् एकान्तवालाश्चापि भवामः ? ततः खलु ते स्थविरा: भगवन्तः तान् अन्ययूथिकान् एवम् अवादिषु : - यूयं खलु आर्याः ! अदत्त गृह्णीय, अदत्त भुङ्गध्वे, अदत्तं स्त्रदध्वे, तेन खलु आर्याः ! यूयम् अदत्तं गृह्णन्तो यावत् एकान्तकहलावेगा । इसलिये हम लोग दत्तको ही ग्रहण करते हैं, उत्त का ही भोजन करते हैं और दत्त को ही ग्रहण करने की अनुमोदना करते हैं इस कारण दत्तको ग्रहण करने वाले, दत्तका भोजन करने वाले और दत्तकोही ग्रहण करने की अनुमोदना करने वाले हम लोग त्रिविधप्राणातिपात आदि के त्रिविध परित्याग से 'संयत, विरत और एकान्ततः पण्डित हैं । हे आर्यो ! तुम लोग ही त्रिविध प्राणातिपात आदि का विविध से परित्याग नहीं करने क कारण असयत, अविरत, और एकान्ततः बाल हो । (तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी) इस प्रकार से स्थविर भगवंतों का कथन सुनकर उन अन्ययूथिकोंने उनसे इस प्रकार पूछा - (केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं जाव एगनवाला याचि भवामी) हे आर्या ! हम लोग किस कारण से त्रिविध आदि को त्रिविध से करते हुए यावत् एकान्ततः बाल हैं ? (तपणं ते थेरा भगवंतो ते अनउत्थि एवं वयासी) तब उन स्थविर भगवन्तोंने उन अन्यतीर्धिकों से ऐसा कहा - (तुझे णं अज्जो अदिन्न गे०हह, अदिम्नं भुजह જ આહાર કરીએ છીએ અને દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરવાની અનુમતિ આપીએ છીએ. આ રીતે દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરનારા દત્ત વસ્તુના આહાર કરનારા અને દત્ત વસ્તુ લેવાની અનુમતિ આપનારા અમે લેકે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિના ત્રિવિધરૂપે પરિત્યાગ કરનારા હાવાથી सयत, વિરત અને એકાન્તપડિત છીએ. હું આર્યાં! તમે લેકે જ ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત અસંચત, અવિત અને આફ્રિના ત્રિવિધરૂપે પરિત્યાગ કરતા નથી તે કારણે તમે જ એકાન્તમાલ छे। ( तएणं ते अन्नउत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी ) રવિર ભગવંતાનુ આ પ્રકારનું કથન સાભળીને તે અન્યતીથિ એ તેમને આ પ્રમાણે પુછ્યું (केण कारणेण अज्जो ! अम्हे तिविहं जाव एगंतवाला यावि भवामो) હું આર્યાં ! આપ શા કારણે એવુ કહે છે કે અમે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિનુ : ત્રિવિધે - સેવન કરનારા હેાવાથી અસ યત, અવિરત અને એકાન્તમાલ છીએ ? (तरणं ते येरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयामी) त्यारे ते स्थविर लगता ते अन्यतीर्थिओने मा प्रभा - तुज्झे णं अज्जो ! अदिन गेवहह, अदिन्न th Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६४ भगवतीसूत्रे वालाश्चापि भवथ, ततः खलु ते अन्ययथिकास्तान् स्थविरान् भगवत एवम् अवादिषुः-केन कारणेन वयम् अदत्तं गृहीमो यावत् एकान्तबालाश्चापि भवामः ? ततः खलु ते स्थविरा भगवन्तस्तान् अन्ययथिकान् एवम् अवादिषुः-ययं खलु आर्याः ! दीयमानम् अदत्तं तदेव यारत् गृहपतेः खल, नो ग्यलु तत् युष्माकम् , तेन खलु ययम् अदत्तं गृहणीथ, तदेव यावद् एकान्त वालाश्चापि भवथ ।। अ० १ ॥ अदिन्न साइज्जह. तएणं अज्जो तुम्भे अदिन गेण्हमाणा जाव एगंतबाला यावि अवह) हे आर्यो! तुम लोग विना दी हुई वस्तु को लेते हो, चिना दी हुई वस्तु का आहार करते हो, और विना दी हुई वस्तु को दूसरों को ग्रहण करने की अनुमति देते हो। इसलिये तुम लोग असयत और अविरत बने रहकर त्रिविध प्राणातिपात आदि का त्रिविधरूपसे परित्याग नहीं करने के कारण एकान्त वाल हो (तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी-(केण कारणेणं अम्हे अदिन्न गेण्हामो, जाव एगंतबालायावि भवामो) इसके बाद उन अन्ययूथिकों ने उन ग्थविर भगवतों से ऐसा पूछा-हे अर्यो। हम लोग किस कारणे से विना दी हुई वस्तु को ग्रहण करनेवाले कहे गये हैं यावत् एकान्तबाल कहे गये हैं। (तएणं ते थेरे भगवते ते अन्नउथिए एवं वयासी) इस प्रकार उन अन्ययूथिकों के पूछने पर उन स्थविर भगवंतों ने उनसे उत्तर के रूप में इस प्रकार से कहा- (तुज्झे णं भुंजह, अदिन्नं साइज्जह, तएणं अज्जो ! तुम्भे अदिन्नं गेण्डमाणा जावं एगंतवाला यावि भवह) आर्या! तमे हामी मत परतुने अड] ४२॥ छ। मने અદત્ત વસ્તુ લેવાની બીજાને અનુમતિ આપે છે. તેથી હે આર્યો ! તમે લેકે અસંત અને અવિરત દશામાં ચાલુ રહીને ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિનુ ત્રિવિધરૂપે સેવન કરો छ।. तनी परित्याग नही २वाथी तमे सीतमा छ।) (तएणं ते अन्नउत्थिया ने थेरे भगवंते एवं वयासी केण कारणेणं अम्हे अदिन्नं गेण्डामो, जाव एगंतवाला यावि भवामो?) त्यारे ते मन्यता छोय ते स्थविर मग ताने मेवा પ્રશ્ન પૂછ કે હે આર્યો ! તમે અમને અદત વસ્તુને ગ્રહણ કરનારા યાવત એકાન્તબાલ An र ४ छ। ? (तएणं ते थेरे भगवंते ते अन्नउत्थिए एवं वयासी) त्यारे ते स्थाप२ साप ताय ते मन्यतापान मा प्रभाथे यु-(तुज्झे णं भंते ! अज्जो ! दिज्जमाणे अदिन्ने तं चेव जाव गाहावइस्स, णो खलु तं तुझे, तएणं तुम्भे अदिन्नं गेण्हह, तंचेव. जाव एगंतबाला यावि भवह') Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ म्.१ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७६५ __टोका-'षष्ठोद्देशकान्ते क्रिया सम्बन्धि वक्तव्यतायाः प्ररूपितत्वेन क्रिया प्रस्तावात् सप्तमोद्देशके प्रद्वेषक्रियाहेतुकोऽन्यतीर्थिकविवादद्वक्तव्यतामाह-'नेणं' इत्यादि । 'नेणं कालेणं, तेणं समएण रायगिहे नयरे वण्णओ' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरमासीत्-वर्णकः, एतस्य वर्णनन्तु चम्पानगरीवद् बोध्यम्, 'गुणसिलए चेइए वण्णओ' तत्र राजगृहनगरसमीपे गुणशीलकं नाम चैत्यम् उद्यानम् आसीत्, वर्णकः- एतस्यापि वर्णनं चम्पायाः पूर्णभद्रचत्यमित्र पूर्ववद्वोध्यम्, 'जाव पुढविसिलावटओ' यावत् तत्र गुणशीलकनामोधाने पृथिवी अजो दिज्जमाणे अदिन्ने तंचेव जाव गाहावहस्स, णो खलु तं तुझे, तएणं तुज्झे अदिन्नं गेण्हह, तं चेव जाव एगंनबाला यावि भवह) हे आर्यो! तुम्हारे मत में दीयमान अदत्त है इत्यादि सव कथन पहिले की तरह कहना चाहिये ! यावत् वह वस्तु गृहपति की हैतुम्हारी नहीं है । इसलिये तुम लोग अदत्त को ग्रहण करते हो-इसलिये तुम लोग यावत् पूर्व की तरह एकान्तबाल हो। ___टीकार्थ-छठे उद्देशे के अन्त में क्रियासंवधी वक्तव्यता की प्ररूपणा की गई है-सो इसी क्रिया के प्रस्ताव को लेकर मुत्रकार ने इस सातवें उद्देशक में प्रद्वेष क्रिया निमित्तक अन्यतीर्थिक वक्तव्यता का कथन किया है-'तेण कालेणं तेणं समएण रायगिहे नयर-वण्णओ' उस काल और उस समय में राजगृह नाम का नगर था। इसका वर्णन चम्पा नगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये । 'गुणसिलए चेइए-वण्णओ' उम राजगृह नगर के समीप गुणशिलक नाम का चैत्य - उद्यान था। इसका वर्णन भी चम्पानगरी के पूर्णभद्रचत्य की तरह जानना चाहिये । 'जाव पुढविसिलावट्टओ' यावत् उस गुणહે આ તમારી માન્યતા અનુસાર દીપમાનને અદત્ત કહેવામાં આવે છે ત્યાંથી શરૂ કરીને તે વસ્તુ ગૃહપતિની છે–તમારી નથી તે કારણે તમે અદત્તને ગ્રહણ કરનારા છે તેથી તમે અસ ચત, અવિરત અને એકાન્તબાલ છો, ત્યાં સુધીનું પૂર્વોકત કથન ગ્રહણ કરવું ટીકાથ–છઠ્ઠા ઉદ્દેશકને અતે ક્રિયાવિષયક વક્તવ્યતાની પ્રરૂ પણ કરવામાં આવી છે આ રીતે ક્રિયાને અધિકાર ચાલુ હોવાથી સૂત્રકારે આ સાતમાં ઉદેશકમાં પ્રષક્રિયા निमित्त मन्यतानी (मन्य मतवादीमानी) पतिव्यतानु ४यन युछ- तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नयरे-वण्णओ' ते ॥ भने त समये २] नामे नगर तु. तनु वर्णन पानगरीन पन प्रमाणे समrg 'गुणसिलए चेइए-चण्णओ' ते राड नगरानी पासे मुशि४ नाभनु य (GELन) तु. ते न पानगीना पूना गेय र सभा. 'जाव 'पुढविसिलावट्टओ' Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्रे शिलापट्टकः पाशाणविशेषनिर्मितपरिष्कृतपीठ आसीत्, 'तम्स णं गुणसिलस्स चेइयस्स अदूरमामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति' तम्य खलु गुणशीलकस्य त्यस्य उद्यानस्य अदूरमामन्ते नातिदुरे नातिसमीपे उचितस्थाने बहवः अनेके अन्ययू थिकाः अन्यतीथिकाः परिवसन्ति, 'तेणं कालेणं, तेणं समएणं भगवं महावीरे आदिगरे जाव समोसढे, जाव परिसा पडिगया' तस्मिन् काले, तस्मिन् समये खलु भगवान् महावीरः स्वामी आदिकरः स्वगासनापेक्षया धर्मस्य आदिकरः तीर्थङ्कगे यावत्-समवसृतः-समागतः, यावत् पर्षत-निर्गच्छति पर्पत् प्रतिगता, यावत् शब्दात् भगवत्समागमनश्रवणानन्तरं भगवन्तं वन्दितुं धर्म श्रोतुं च पत् निर्गता भगवद्देशनावाच्या देगनाश्रवणानन्तरं पपत्-प्रतिगता 'तेणं कालेणं, तेणं सम एण समणस्त भगवओ महाबोरस्स बहवे अंतेवासी थेरा शिलक उद्यान में पाषाण विशेष का बना हुआ, पृथिवीशिलापट्टक था। 'तस्स णं गुणसिलस्स चेडयस्म अदूर सामंते बहवे अन्नउत्थया परिवसति' उम्म गुणशिलक उद्यान के आसपास थोडी सी दूर पर अनेक अत्यधिक परतीर्थिक रहते थे । तेणं कालेणं तेणं समएणं भगवं महावीरे आदिगरे जाव समोसढे' उस काल और उस समय अरण भगवान् महावीर जो कि स्वशासन की अपेक्षा धर्म के आदि करनघाले थे तीर्थकर थे यावत् पधारे-'जाव परिसा पडिगया' यावत् भगवान् का आगमन सुनकर परिषद धर्मकथा सुनने के लिये अपने २ स्थान से निकली इसलिये कि भगवान् को वन्दना करने निमित्त और उनसे धर्मकथा श्रवण करने निमित्त । भगवान् की देशना सुनने के बाद वह परिषद् अपने २ स्थान पर वापिस गई. यह सब पाठ यहां 'यादत्' -शब्द से गृहीत हुआ है। 'तेणं कालेण तेणं समएणं समणरस भगથાવત તે ગુણશિલક ઉદ્યાનમાં પાષાણ વિશેષનું બનેલુ પૃથ્વીશિલ પટ્ટક હતુ. 'तस्स णं गुणसिलस्स चेडयस्स अदरमामंते वहवे अन्नउत्थिया परिवसंति' તે ગુણશિલક ઉદ્યાનની આસપાસ, ત્યાંથી થોડે જ દૂર અને અન્યતીથિ કે (અન્ય ,भपाहीम) क्सत ता 'तेणं कालेणं तेणं समएणं भगवं महाशेरे आदिगरे जाव समोसढे' ते लेते समय श्रम लगवान महावीर ने स्वशाननी अपेक्षा ધર્મની શરૂઆત કરનારતીર્થકર હતા, તેઓ તે ગુણશિલક ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. 'जाव परिसा पडिगया' लगवानने व नभ२४।२ ४२वाने तथा धर्मया सणाने પરિષદ નીકળી અને ભગવાનની દેશના સાંભળીને પરિષદ પોતપોતાને સ્થાને પાછી ફરી. '(भा गधा सूत्रपा8 मही: 'जाव' ( यावत) ५६था अजय थये। छे.) 'तेणं कालेणं Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ म.१ पद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७६७ . भगवंतो'तस्मिन् काले तम्मिन् समये श्रमणम्य भगवतो महावीरस्य वह्वोऽन्तेवामिनः शिप्याः स्थविरा भगवन्तः 'जाड संपन्ना, कुलप्पन्ना, जेहा विनियसए जात्र जीवियासामरणभयविप्पमुक्का' जातिसम्पन्ना सुविशुद्धमाठवंशयुक्ताः कुलसम्पन्नाः मुविशुद्धपितृवंशयुक्ताः यथा द्वितीयशतके यावत् पञ्चमोदेशके प्रतिपादितास्तथैव जीविताशामरण भयविनमुक्ताः जीवनवाञ्छामरणभयाभ्यां विप्रमुक्ताः-रहिताः 'समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरमामंते उढ़ जाणू अहोमिरा झाणकोहो गया' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अदूरसामन्ते नातिदूरे नातिममीपे उचितस्थाने ऊध्र्वजानवः ऊर्धानि जाननि येषां ते ऊध्वजानवः-उत्कुटुसासनवन्तः, अधः गिरस:-अधोमुखाः नोचे न तिर्यक् क्षिप्तदृष्टयः, ध्यानकोष्ठोपगता:-ध्यान कोष्ट इव ध्यानकोष्ठः तमुपगताः यथा कोष्टगतं धान्यं विकीणे न भवति तथैव ध्यानगता इन्द्रियान्तःकरणवृत्तयोवहिन यानि इति भावः, नियन्त्रितचित्तवृत्तिमन्त इत्यर्थः 'संजमेण तवमा अप्पाणं भावेमाणा जाव विहरति । संयमेन वओं महावीरस्स बहवे अंतेवासी थेग भगवतो' उस काल और उस समय में श्रमण भगवान के अनेक शिष्य स्थविर भगवन्त 'जाइसंपन्ना, कुलसंपन्ना जहा बितियसए जाव जीवियासामरणभयविप्पमुक्का' जो कि जातिसंपन्न थे, कुलसंपन्न थे, जैसा कि द्वितीय शतक में यावत्-पंचम , उद्देशक में कहा गया है उसी तरह से जीवित की आशा और मरण के भय से रहित थे, और जो श्रमण भगवान महावीर के अदरसामंते उड्ढं जाणू अहोसिरा झाणकोहोवगया' न अतिसमीप और न अतिदूर-किन्तु यथोचित स्थान पर उत्कुट आसन से नीचामुख किये बैठे थे तथा ध्यानरूप कोठे में जो प्राप्त हुए थे-और 'सजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा जाब विहरंति' तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरम्स बहवे अंतेवासी थेरा भगवंतो' તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના અનેક શિષ્ય સ્થવિર ભગવાને 'जोइसंपन्ना, कुल संपन्ना जहा वितियसए जाव जीवियासामरणभयविप्पमुक्का' જાતિ સ પન્ન, ગુણસંપન્ન આદિ ગુણોવાળા હતા બીજા શતકના પાંચમા ઉદેશકમાં તેમના જે ગુણ દર્શાવ્યા છે તે અહી ગ્રહણ કરવા “તએ જીવનની આશા અને મરણના अयथी रहित ता,' मही सुधीनु समस्त ४थन घडएर ४२७ 'अदरसामंते उह जाणू अहो सिरा ज्ञाणकाहीवगया' मेवा' ते २य१ि२ मत। मडावी२ अनुया અતિ દૂર પણ નહી અને અતિ નજીક પણ નહી એવા ઉચિત સ્થાને, ઉત્કટ આસને (બન્ને ઘૂંટણે ઊંચા રાખીને) નીચું મસ્તક કરીને ધ્યાનરૂપ કોઠામાં (એકાગ્રતાપૂર્વકના यितनमा) 'संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा 'जाव विहरति प्रवृत्त ययेक्षा Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६८ भगवतीमत्रे तपसा आत्मान' भावयन्तः यावत् विहरन्ति तत्र-संयमेन सप्तदशविधेन, तपसा द्वादशविधेन आत्मान भावयन्तः यावत्पदात्-प्रकृत्युपशान्ताः प्रकृतिमतनुक्रोधमानमायालोभाः मृदुमार्दवसम्पन्नाः आलीनाः भद्रकाः विनीता सन्तो विहरन्ति तिष्ठन्ति 'तएणं ते अन्नउत्थिया जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छंति' संयम और तप से अपनी आत्मा को भावित किये हुए थे। जातिसंपन्न से यहां यह प्रकट किया गया कि इनका मातृवंश सुविशुद्ध था-उससे ये युक्त थे। कुलसंपन्न से यह सूचित किया गया है कि इनका पितृवंश सुविशुद्ध था, उससे ये युक्त थे। अधःशिर से यह समझाया गया है कि इनकी दृष्टि न ऊपर की ओर थी और तिरछी थी। ध्यान कोष्ठोपगत से यह प्रकट किया गया है कि जिस तरह से कोठे में रक्खा हुआ थान्य इधर उधर नहीं फैल पोता है-इसी तरह से ध्यानगत इन्द्रियों की और मलकी वृत्तियां बाहर नहीं जाती हैं। अर्थात् ये नियंत्रित चित्तवृत्तिवाले थे। संयम १७ प्रकारका और तप १२ प्रकार का होता है उमसे अपनी आत्मा को वामित किये हुए थे। यहाँ 'यावत्' शब्द-प्रकृति ले ये उपशान्त थे, इनकी क्रोध, माया और लोभ रूप कषायें अत्यन्त स्वाभाविक मन्द थीं। मृदु (कोमल) और मार्दव (अत्यन्त कोमल) भाव से ये संपन्न थे, ये आलीन थे, भद्रक थे और विनीत थे" इन अन्य विशेषणोंका ग्रहण किया गया है । 'तए णं ते अनउत्थिया जेणेव હતા. તેઓ સયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરી રહ્યા હતા તેમનો માતૃવ શ સુવિશુદ્ધ હતા, તેથી તેમને જાતિસ પન્ન કહ્યા છે. તેમને પિતૃવંશ સુવિશુદ્ધહતો, તેથી તેમને કુલસંપન્ન કહ્યા છે અધઃ (નીચા) મસ્તકથી એ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે તેમની નજર ઉપરની બાજુ પણ ન હતી અને તિરછી પણ ફરતી ન હતી ધ્યાન કેષ્ઠિપગત પદ દ્વારા એ સૂચિત થાય છે કે જેવી રીતે કેઠીમાં રાખેલું અનાજ આમતેમ ફેલાઈ જતું નથી એ જ પ્રમાણે ધ્યાનમાં લીન થયેલા તે વિરેનું મન ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિઓમાં ભટકતું ન હતું એટલે કે તેઓ નિયત્રિત ચિત્તવૃત્તિવાળા હતા. ૧૭ પ્રકારના સ યમ અને ૧૨ પ્રકારના તપથી તેઓ પોતાના આત્માને ભાવિત કરી २यात मी 'यावत' ५४थी नीयना विशेषाने अड ४२१॥ नम-तमे। ઉપશાન્ત પ્રકૃતિવાળા હતા. ક્રોધ, માન, માયા અને લેભરૂપ કષાયોને તેમણે અતિશય પાતળા પાડી નાખ્યા હતા. તેઓ મૃદુ (કેમલ) અનેમાર્દવ (અત્યંત કેમલ) ભાવથી યુકત હતા તેઓ આલીન હતા, ભદ્રક. હતા અને વિનીત હતા. Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ सू. १ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७६९ ततः खलु ते अन्ययूथिकाः अन्यतीथिकाः यत्रैव यस्मिन्नेव प्रदेशे स्थविरा भगवन्त स्तिष्ठन्ति तत्रैव तस्मिन्नेव प्रदेशे उपागच्छन्ति समीपे आगच्छन्ति उवागच्छित्ता ते थेरे भगवंते एवं वयासी' उपागत्य तान भगवतः स्थविरान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-पृष्टवन्तः किंपृष्टवन्त इत्याह-'तुम्भेणं अज्जो! तिविहंतिविहेणं असंजय-अविरय-अप्पडिहय-जहा सत्तमसए वितिए उद्देसए जाव एगंतवाला यावि भवह ?' हे आर्याः ! स्थविराः ! यूयं खलु त्रिविधं कृतकारितानुमोदितलक्षणं प्राणातिपातादिकं त्रिविधेन मनोवाकायलक्षणेन करणेन कुर्वन्तः असंयताविरताप्रतिहताप्रत्याख्यातपापकर्माणः 'असंजय' असंयता:-तत्र-संयता वर्तमानकालिकसर्व सावधानुष्टाननिवृत्ताः इति न संयताः असंयताः ‘अविरय' थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छंति' अब वे अन्ययूथिकजन जहां पर वे स्थविर भगवन्त वैठे थे वहीं पर आये. 'उवागच्छित्ता ते थेरे भगवते एवं क्यासी' वहां आकर उन भगवान् स्थविरोंसे उन्होंने इस प्रकार से पूछा 'तुम्भे णं अज्जो । तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय-अप्पडिह्य-जहा सत्तमसए बितिए उद्देसए जाव एगंतवाला यावि भवह' हे आर्यो ! आप लोग न संयत हैं, न विरत हैं, न प्रतिहत प्रत्याख्यातपापकर्मवाले हैं. और एकान्तरूप से बाल भी हैं । क्योंकि त्रिविध कृत, कारित और अनुमोदित प्राणातिपात ओदि को त्रिविध से-मन वचन एवं काय से आप लोग करते रहते है. वर्तमानकालिक सर्वसावद्यानुष्ठान से जो दूर रहते हैं वे संयत हैं ऐसे आप लोग नहीं हैं. अतः असंयत हैं । अतीत कालिक पाप से 'तएणं ते अन्नउत्थिया जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छंति' હવે એક વખત એવું બન્યું કે તે પરિતીથિકે જ્યા તે સ્થવિર ભગવત વિરાજમાન हता त्या माव्या. 'उवागच्छित्ता ते थेरे भगवंते एवं वयासी' त्यां पाने वेभो स्थवि२ मताने मा प्रमाणे ४घु-तुष्मेणं अज्जो ! तिविहं तिविहेणं भसंजय-अविरय-अप्पडिहय-जहा सत्तमसए वितिए उद्देसए जाव एगंतवाला यावि भवह' माये! तमे all सयत ५ नथी, वि२त ५५ नथी भने प्रतित પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળા પણ નથી તમે તે એકાન્તબાલ (સ પૂર્ણ અજ્ઞાન) છે કારણ કે ત્રિવિધે (કૃત, કારિત અને અમેદિત રૂ૫ ત્રણ પ્રકારના પ્રાણુતિપાત આદિનું ત્રિવિધે (મન, વચન અને કાયાથી) તમે સેવન કરે છે. વર્તમાનકાલિક સર્વસાવવાનુષ્ઠાનેથી (પાપકર્મોથી–દુષ્કૃત્યેથી) દૂર રહેનારને જ સંત કહે છે. પણ એવાં તમે નથી. તેથી તમે એસયત છે ભૂતકાલિન પાપકર્મોથી જે જુગુપ્સા (નિંદા) પૂર્વક દૂર રહે છે Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७० भगवतीमत्रे अविरताः तत्र-विरताः-अतीतकालिकपापजुगुप्सापूर्व के भविष्यति च संवरपूर्व के निवृत्ताः इति न विरता:-अविरताः, अतएव 'अप्पडिहयपच्चक्खायपावकम्मे' अप्रतिहता. प्रत्याख्यातपापकर्माणः तत्र-प्रतिहतं वर्तमानकाले स्थितम्य अनुभागहासेन नाशितम्, प्रत्याख्यातम्-पूर्व कृतातिचारनिन्दया भविज्यत्यकरणेन निराकृतं पापकर्मानुष्ठानं यै स्तथाभूताः प्रतिहतप्रत्याख्यात पापकर्माणः इति न प्रतिहतं न प्रत्याख्यातपापकर्म येषां ते अप्रतिहताप्रत्याख्यात. पापकर्माणः एतेषां इतरेतरयोगद्वन्द्धे असंयताविरताप्रतिहताप्रत्याख्यातपापकर्माणः यूयम् यथा सप्तमशतके द्वितीयोद्देशके उक्तास्तथैव अत्रापि यावत्सक्रियाः कर्मवन्धसहिताः असंवृताः संवररहिताः, एकान्तदण्डाः सर्वथा माणातिजो जुगुप्सा (निन्दा) पूर्वक दूर रहते हैं और आगे होनेवाले पापका जो संवर कर देते हैं वे विरत हैं-ऐसे आप लोग नहीं हैं, अतः अविरत हैं, इसीलिये-अप्रतिहत अपत्याख्यात पाप कर्मवाले आप लोग हैं-वर्तमानकालिक पापकर्मका अनुभाग हासद्वारा नाश करना एवं पूर्व कृत अतिचारोंकी निन्दा द्वारा तथा भविष्यत् में अब मैं ऐमा नहीं करूंगा. इस तरह के अकरणद्वारा पापकर्मका जो निराकरण करना होता है वह प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्म है. ऐसा पापकर्म आप लोगोंका नहीं है अतः आपलोग अपतिहत अप्रत्याख्यात पापकर्मवाले हैं । सप्तमशतक में द्वितीय उद्देशकमें उस प्रकार का कथन आया है उसी प्रकार से वह सब कथन यहां पर भी लगा लेना चाहिये यावत् आप लोग कर्मबन्ध सहित हैं, संवररहित અને ભવિષ્યમાં થનારા પાપને જે સાવર કરી નાખે છે તેને જ વિરત કહે છે પણ તમે એવા વિરત પણ નથી તમે તે અવિરત છો તેથી તમે અપ્રતિહત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળા છે. વર્તમાનકાલિક પાપકમના અનુભાગ દ્વારા દ્વારા નાશ કરવો અને પૂર્વકૃત અતિચારોની નિદા કરવી અને ભવિષ્યમાં હું એવું નહીં કરું એ પ્રકારના અકરણ દ્વારા પાપકર્મનુ જે નિરાકરણ કરવાનું થાય છે તેને પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મ કહે છે તમે એ પ્રમાણે પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળા પણ નથી તમે તે અપ્રતિહતા અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળા છ સાતમાં શતકના બીજા ઉદ્દેશકમાં આ પ્રકારનું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું યાવત “તમે કર્મબંધ ચુત છે, સંવર રહિત છે, સર્વથા પ્રાણાતિપાત સહિત છે અને એકાન્તબાલ-છો. (मेतमा भेटवे सपना ज्ञानयी ति) - Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्र. टीका श. ८ उ.७ सू. १ प्रदेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७७१ पातसहिताः, एकान्तबालाः सर्वकारेण ज्ञानरहिताश्चापि भवथ ? ' तरणं ते येरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एव वयासी' ततः खलु ते स्थविरा भगवन्त स्तान अन्ययूथिकान अन्यतीर्थिकान् एव वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषु - 'केण कारणे णं अज्जो ! अम्हे तिविहं तित्रिहेणं असंजय अवश्य जात्र एगंतवाला यात्रि भवामो ?' हे आर्याः । केन कारणेन वयं त्रिविधं कृतकारितानुमोदितलक्षणं प्राणातिपातादिकं त्रिविधेन मनोवचनकायलक्षणेन करणेन कुर्वन्तः असयताः अविरताः यावत् अप्रतिहतामत्याख्यातपाप म्र्माणः सक्रियाः, असंवृताः, एकान्तदण्डाः, एकान्तबालाश्चापि भवामः ? तणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एव त्रयासी' ततः खलु ते अन्य यूथिकाः अन्यतीर्थिका स्तान् स्थविरान् भगवतः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः - 'तुभेण अजो ! अदिनं गेore, अदिन्न भुंजह, अदिन्नं माइज्जह' हे आर्याः ! स्थविरा: ! यूयं हैं, सर्वथा प्राणातिपात सहित हैं और एकान्तचाल - सर्व प्रकारसे ज्ञानरहित हैं 'तरणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' उन अन्यतीर्थिक जनोंकी इस प्रकार से बात सुनकर स्थविर भगवन्तोंने उनसे ऐसा पूछा - 'केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एकांतबाला यावि भवामो' हे आर्यो ! आपलोग जो " हम पर पूर्वोक्त रूपसे आक्षेप लगा रहे हैं-सो किस कारण से लगा रहे हैं- 'तणं ते अन्न उत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी' तब उन अन्यतीर्थिकजनोंने उन स्थविर भगवन्तों से ऐसा कहा - तुम्भेणं अज्जो ! आदिन्नं गेण्हह अदिन्नं भुजह, अदिन्नं साइज्जह' हे आर्यो ! आप लोग विना दी हुई वस्तु लेते हैं, विना दिया हुआ 'तणं ते येरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' परतीर्थ अनी स्था પ્રકારની વાત સાંભળીને સ્થવિર ભગવ ંતાએ તેમને આ પ્રમાણે પૂછ્યું – 'केणं कारणं अज्जो ! अम्हे तिविदं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एतवाला यावि भवामो ?' डे लहन्त । तमे अभारा उपर येवो आरोप (ने આરેાપ મૂકવામાં આ,ચૈા છે તે વાત ઉપર કા મુજબ સમજવી) શા માટે મૂકી રહ્યા છે!! અમને અસ યત, અવિરત અદિ માનવાનુ શું કારણ છે ? 'तणं ते अन्नउत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी' त्यारे ते परतीथिअमे तेभने या प्रमाणे नवा माध्यो- 'तुन्भे णं अज्जो ! अदिन्न गेहह अदिन्न भुजह, अदिन्न साइज्जह' हे आयें ! तमे महत्त (आपवामी ने गावों હાય એવી) વસ્તુ લે છે, અદત્ત આહારના ઉપયોગ કરા છે અને અદત્ત વસ્તુને Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवती सूत्रे ७७२ खलु अदत्तं गृह्णीथ, स्वीकुरुत, अदत्तं भुङ्गध्वे अत्थ, अदत्तं स्वदध्वे, 'तर णं ते तुम्भे अदिन्नं गेव्हमाणा, अदिन्नं भुंजमाणा अदिन्नं साइज्यमाणा' ततस्तस्मात्कारणात् खलु ते यूयम् अदत्त गृह्णन्तः, अदत्तं भुञ्जानाः, अदत्तं स्वदमानाः अनुमोदयन्त. 'तिविद्धं तिविदेणं असंजय अविर जात्र एगंतवाला यावि भवह' त्रिविधं पूर्वोक्तं त्रिमकारकं कृतादिकं प्राणातिपातादिकं त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन कुर्वन्तः असंयताः, अविरताः, यावत् अप्रतिहता प्रत्या' ख्यात पापकर्माणः, सक्रिया: कर्मबन्धसहिताः असंवृताः, एकान्त दण्डाः सर्व प्रकारेण प्राणातिपातसहिताः, एकान्तवाला ः सर्वथा ज्ञानरहिताश्चापि भवथ, 'तर णं ते थेरा भगवतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' ततः खलु ते स्थविरा: भगवन्तस्तान् अन्य यूथिकान अन्यतीर्थिकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आहार अपने उपयोग में लाते हैं और विना दिये हुए पदार्थ को ग्रहण करने की अनुमोदना करते हो 'तणं ते तुम्भे अदिन्नं गेव्हमाणा, अदिन्नं भुजमाणा, अदिन साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एतबाला यावि भवह' इस कारण विना दी हुई वस्तु को ग्रहण करते हुए, विना दिया आहार लेते हुए और - विना दिये हुए पदार्थ को ग्रहण करने की अनुमोदन करते हुए आपलोग त्रिविध प्राणातिपात आदि को त्रिविध से करते हैं - इस कारण आप लोग असंयत. अविरत यावत् अप्रतिहत, अप्रत्याख्यातपापकर्मवाले हैंसक्रिय - कर्मबंध सहित हैं, संवररहित हैं, और सर्वप्रकार से प्राणातिपातसहित हैं तथा सर्वथा ज्ञानसे रहित हैं । 'तरणं ते धेरा भगवंतो, ते अन्न उत्थिए एवं वयासी' इस प्रकार की उन अन्यतीर्थिकजनों की बात सुनकर उन स्थिविर भगवन्तांने उनसे इस - श्रबणु ४२वानी अनुभेोहना रे । 'तएण ते तुम्भे अदिन्न गेण्हमाणा, अदिन्नं भुंजमाणा, अदिन्न साइज्जमाणा तिविहं तिविद्देणं असंजय, अविग्य जाव एंबाला यात्रि भव' या रीते महत्त वस्तुने ग्रहण ४२ता, महत्त भाडारने ઉપયાગ કરતા અને અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરવાની અનુમેાદના કરતા એવા આપ લેાકા ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત દિનુ ત્રિવિધે (મન, વચન અને કાયાથી) સેવન કરા છે., તે કારણે આપ લે। અસ યત, અવિરત, અપ્રતિહત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમ વાળા, સક્રિય કમ્બધ સહિત, સ વર રહિત, સર્વ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતથી યુક્ત અને જ્ઞાનથી મથા રહિત છે. 'तणं ते येरा भगवंतो, ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' ते परितार्थिनी -આ પ્રકારની વાત સાંભળીને તે સ્થવિર ભગવતાએ તેમને આ પ્રમાણે પૂછ્યુ Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५. टीका श.८ उ.७ सू.१ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७७३ अवादिषुः-'केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे अदिन्नं गेण्डामो अदिन्नं भुजामो, अदिन्नं साइजामो ?' हे आर्याः ! अन्यतीथिकाः ! केन करणेन वयम् अदत्तं गृह्णीमः, अदत्त भुजमहे, अदत्तं स्वदामहे-अनुमन्यामहे ? 'जएणं अम्हे अदिन्नं गेण्हमाणा जाव अदिन्नं साइजमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय जाव एगंतवाला यावि भवामो ? येन कारणेन खलु अदत्त गृह्णन्तः, पावत् अदत्त भुञ्जानाः, अदत्तं स्वदमानाःत्रिविधं त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन कुर्वन्तः असंयताः यावत्-अविरताः, अप्रतिहताप्रत्याख्यातपापकर्माणः सक्रियाः, असंहताः एकान्तदण्डाः, एकान्तवालाचापि भवाम' ? 'तए णं अन्नउत्थिया ते थेरे प्रकार पूछा-'केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे अदिन्न गेण्हामो, अदिघ्नं भुंजामो, अदिन साइजामो' हे आर्यो ! आप लोग हमें यह तो कहो कि हम लोग किस तरह से बिना दी हुई वस्तु को लेते हैं, किस तरह विना दिया हुआ आहार लेते हैं और कैसे हम लोग विना दी हुई वस्तु को लेनेकी दूसरों को अनुमोदना करते हैं ? 'जएणं अम्हे अदिन्नं गेण्हमाणा जाव अदिन्नं साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय जाव एर्गतवाला यावि भवामो' कि जिससे हमलोग अदत्त को ग्रहण करने वाले यावत् अदत्त वस्तु को लेने के लिये दसरों को अनुमोदना करने वाले हैं और विविध प्राणातिपात आदि को त्रिविध से करनेवाले बनकर अतंयत, अविरत और अप्रतिहत अप्रत्याख्यात पापकर्मा बन सके सकर्मा बन सके-संवर रहित प्रमाणित हो सके सर्वथा प्राणातिपात सहित सिद्ध हो सके तथा एकान्तताबाल माने जा सके ? 'तएणं अन्नउत्थिवा ते थेरे भगवंते एवं वयासी' इस 'केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे अदिन्न गेण्हामो, अदिन्न भुंजामो, अदिन्नं साइजामो' ई मार्यो ! मा५ अभने में तो ह वी शत मभे महत्त परतु લઈએ છીએ, કેવી રીતે અમે અદત્ત આહાર - ઉપગ કરીએ છીએ, કેવી રીતે અમે मत पतु सवाना मन्यन मनुभाहना शमे छीमे ? 'जएणं अम्हे अदिन्न गेण्डमाणां जांच अदिन्न साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय जावे एगंतवाला यावि भवामो ?? मा५ । अभने । ४२0ो महत परतु अशु ४२ना२१, અદત્ત આહાર લેનારા, અન્યને અદત્ત વતું ગ્રહણ કરવાની અનુમતિ દેનારા કહે છે ? એ તે સિદ્ધ કરી બતાવે કે અમે કેવી રીતે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિનુ સેવન કરીને અસંયત, અવિરત, અપ્રતિહત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળા, સકર્મા, સંવર રહિત, સર્વથા પ્રાણાતિપાત સહિત અને એકાન્તતાબાલ કહેવાને ગ્ય છીએ ? Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७४ भगवती सूत्रे भगवंते एवं वयासी' ततः खलु अन्ययूथिकाः अन्यतीर्थिकास्तान् स्थविरान भगवतः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः- 'तुम्हाणं अज्जो ! दिज्जमाणे अदिन्ने, पडिग्गहेज्जमाणे अप डिग्गहिए, निसिरिजमाणे अणिसट्टे' हे आर्या : 1 स्थविरा: । युष्माकं मते खलु दायापेक्षया दीयमानं वस्तु अदत्तं भवति, प्रतिगृह्यमाणं वस्तु ग्राहकापेक्षया अमतिगृहीतं भवति, निसृज्यमाणं क्षिप्यमाणं पात्रापेक्षया वस्तु अनिसृष्टं भवति, तथा च दीयमानस्य वस्तुनो वर्तमानकालवर्त्तित्वात् दत्तस्य चातीतकालवर्तित्वात् वर्तमानातीतयोश्चात्यन्तभिन्नत्वात् दीयमानं दत्त न भवति, प्रकार से स्थविर भगवन्तों का कथन सुनकर उन अन्यतीर्थिकजनों ने अपनी बातको साबित करने के लिये उनसे ऐसा कहा - 'तुम्होणं अज्जो ! दिज्जमाणे अदिन्ने, पडिग्गहेज्जमाणे अपडिग्गहिए, निसिरिज्जमाणे अणिसट्टे' हे आर्यो ! आपके मत में दायक की अपेक्षा दीयमान वस्तु अदत्त होती है, ग्राहक की अपेक्षा प्रतिगृह्यमाणवस्तु अप्रतिगृहीत होती है पात्र की अपेक्षा क्षिप्यमाण वस्तु अनिसृष्ट होती है । अर्थात् दीयमान वस्तु वर्तमानकालवर्ती होती है और दत्त वस्तु अतीत कालवर्ती होती है । वर्तमानकाल और अतीतकाल में जब अन्तर है तो इन से युक्त हुई वस्तु में इन दोनों कालों की अपेक्षा अन्तर क्यों नहीं होगी अवश्य होगी । दीयमान वस्तु दत्त 'तणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी' ते स्थविर ભગવતેાની આ પ્રકારની વાત સાભળીને તે પરતીથિકાએ પાતાની માન્યતાને સાખિત કરવાને માટે તેમને આ પ્રમાણે કહ્યુ 'तुम्हाणं अज्जो ! दिज्जमाणे अदिन्ने, पडिग्गहेज्जमाणे अप डग्गहिए, निसि - रिजमाणे अणिसट्टे' • હે આર્યાં! આપના મત મુજબ તે દાતા વડે દેવામાં આવી રહી હેાય એવી વસ્તુ અદત્ત ગણાય છે, ગ્રાહક વડે જે વસ્તુ ગ્રહણુ કરવામાં આવી રહી હાય છે તેને આપ અપ્રતિગૃહીત માને છે, પાત્રની અંદર ક્ષિષ્યમાણુ (નાખવામાં આવતી વસ્તુને તમે અનિસૃષ્ટ (અક્ષિપ્ત) ગણા છે એટલે કે દીયમાન (દેવામા આવતી) વસ્તુ કાળની અપેક્ષાએ વર્તમાનકાળવતી' હેાય છે અને દત્ત (અપાઈ ચુકેલી) વસ્તુ ભૂતકાલતિ હોય છે જો વતમાનકાળ અને ભૂતકાળમાં ભેદ માનવામાં આવે, તે તેમનાથી યુકત થયેલી વસ્તુમાં તે મને ફાળાની અપેક્ષાએ ભેદ કેમ ન હોય એટલે કે તેમની વચ્ચે ભેદ અવશ્ય માનવા જ પડે છે. દીયમાન વસ્તુને દત્ત (અપાઈ ચુકેલી) કહી સકાય નહિ, એટલે કે જે વસ્તુ અપાઇ ચુકેલી નથી—મત્ત છે—તેને જ તમે દત્ત Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७५ प्र. टीका श.८ उ.७ सू. १ प्रद्वेषक्रिया निमित्तकान्यतीर्थिकनिरूपणम् दत्तमेव 'दत्त' मिति व्यपदिश्यते, एवं गृह्यमाणादावपि अत्रसेयम्, ततश्च 'तुन्भे णं अज्जो ! दिज्नमाणं पडिग्गहगं असंपत्त, एत्थ णं अंतरा केइ अवहरेज्जा' हे आर्या : 1 स्थविरा ! युष्माकं खलु मते दीयमानं प्रतिग्रहकम् असंप्राप्तं भवति, अत्र खलु अन्तरा मध्ये अवसरे यदि कचित्पुरुष. दीयमानं तत्प्रतिग्रहकम् अपहरेत्, तदा 'गाहावइस्स णं तं भंते ! नो खलु तं तुब्भं,' हे भदन्त ! हे स्थविरा: । गृहपतेः खलु तत्दीयमानं प्रतिग्रहकम् अपहृतं भवति, नो खलु नैव किल, तत् दीयमानं प्रतिग्रहम् युष्माकम् अपहृतमिति व्यपदिश्यते, अयं भावः - यदि दीयमानं पागेऽ नहीं होती है अर्थात् दी हुई नहीं है जो वस्तु दी हुई होती है वही दत्त होती है । इसी तरह से प्रतिगृह्यमाण आदि वस्तु के विषय में भी जानना चाहिये | इसलिये 'तुम्भेणं अज्जो ! दिज्जमाणें पडिग्गहणं, असंपत्तं, एत्थ णं अंतरा केइ अवहरेज्जा गाहावइस्स णं तं भंते ! नो खलु तं तुम्भ' हे आये ! आप लोगों के लिये जो वस्तु दी जा रही है वह दी हुई, नहीं दी जा रही है - अदत्त ही दी जा रही है अब दी जा रही वह वस्तु जब तक पात्र में आ करके नहीं पड़ जाता है - इतने के बीच में यदि उस दीयमान वस्तु को कोई बीच में ही अपहरण कर लेता है तो वह वस्तु उसने आपकी हरण की है ऐसा नहीं माना जावेगा किन्तु वह वस्तु उसने दाता की ही हरण की है - ऐसा ही माना जावेगा - क्यों कि वह वस्तु अभीतक आप के लिये पूर्व में अदत्त है, दत्त होती तो आपकी मानी जाती - इस कथन से अन्ययूथिकों ने ऐसा ही साबित किया है कि ગણા છે. એ જ પ્રમાણે પ્રતિગૃહ્રામાણુ આદિ વસ્તુના વિષયમાં પણ સમજવું. આ જ્યનના ભાત્રા એટલા જ છે કે તમે કીયમાનને અદત્ત ગણે! ! માટે તમે અદત્તાદાન લેનારા છે. तेथा 'तुब्भेणं अज्जो ! दिज्जमाणं पडिग्गहणं, असंपत्तं एत्थणं अंतरा - केइ अवह रेज्जा, गाढात्रइस्स णं तं भंते ! नो खलु तं तुब्भं' हे माय ! માપ લેાકાને જે વસ્તુ આપવામા આવી રહી હેાય છે, તે અપાઈ ચુકેલી અપાતી નથી પણ અદત્ત જ અપાતી હૈાય છે. આપને આપવામાં આવતી વસ્તુ જ્યા સુધી આપના પત્રમા પડતી નથી ત્યા સુધી આપની ગણાતી નથી તેથી આપને અપાતી વસ્તુનું વચ્ચેથી જ કાઈ અપહેરણુ “ કરે તેા આપ લેાકેા તે તે વસ્તુને - આપની માનતા નથી પણ દાતાનીજ વસ્તુનુ અપહરણ થયું છે એમ માના છે તે વસ્તુ જ્યાં સુધી આપના પાત્રમાં ન પડે ત્યાં સુધી આપને માટે તે માત્ત જ છે. આ થન દ્વારા પરતીથિા Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७६ भगवतिसूत्रे पतितं सहत्त' भवति तदा तम्य दत्तस्य सतःपात्रपतनलक्षणं ग्रहणं कृतं भवति, यदा तु तदीयमानमदत्तं भवति तदा पात्रपतनलक्षणं ग्रहणमदत्तस्य नप्राप्तम्, इति, स्थविरोत्तरवाक्येतु 'अम्हाणं अज्जो ! दिज्जमाणे दिन्ने' इत्यादि यद् वक्ष्यत्ययो तत्र क्रियाकालक्तप्रत्ययकालयोरभेदात् दीयमानादेर्दत्तत्वादिकं समवमेयम् । 'तए जो वस्तु आप को दी जा रही है-वह दीयमान होने से दत्त नहीं है। अदत्त ही है, इस अदत्त वस्तु को आप लोग ग्रहण करते हैं-अतः अदत्त के आदान (ग्रहण) करने का प्रसंग आप में आता है । यही बात टीकाकार ने “यदि दीयमानं पात्रेऽपतितं सत् दत्तं भवति, तदा तस्य दत्तस्य सतः पात्रपतनलक्षणं ग्रहणं कृतं भवति, यदा तु तदीयमानमदतं भवति, तदा पात्रपतनलक्षणं ग्रहणमदत्तस्य प्राप्तम्" इन पंक्तियों द्वारा स्पष्ट की है। "हम अदत्त को ग्रहण नहीं करते हैं किन्तु दत्त को ही ग्रहण करते हैं। ऐसा जो आगे स्थविर भगवंतो द्वारा समाधान दिया जावेगा-वह दीयमान वस्तु को दत्त मानकर दिया जावेगा-श्यों कि क्रियाकाल और क्त प्रत्ययकाल-वर्तमान काल और भूतकाल-इनमें अभेद मान लिया जाता है । इसी अभेद को लेकर दीयमान वस्तु में दत्तत्व बनताहै अतः दत्तादिरूप वस्तु का ही हम लोग ग्रहण करते हैं अदत्तादिरूप का नहीं ऐसा कथन बन जाता है । तात्पर्य कहने का यह है कि अन्यतीर्थिकोंने स्थविर भगवंतो એવું સાબિત કરવા માગે છે કે જે વરતુ આપ લેકેને અપાઈ રહેલી છે તે દીપમાન હોવાથી દત્ત નથી. અદત્ત જ છે. અને તે અદત્ત વસ્તુને આ૫ ગ્રહણ કરે છે એટલે કે આપ અદત્તાદાન લેવાને દેશ કરે છે. એજ વાત ટીકાકારે આ સૂત્રપાઠ દ્વારા સ્પષ્ટ કરી છે"यदि दीयमानं पात्रेऽपतितं सत् दत्त भवति, तदा तस्य दत्तस्य सतः 'पात्रपतनलक्षणं ग्रहणं कृतं भवति, यदा तु यदीयमानमदत्तं भवति, तदा पात्रपतनलक्षणं गृहणमदत्तस्य प्राप्तम्" । - “અમે અદત્તને ગ્રહણ કરતા નથી, પણ દત્તને જ પ્રહણ કરીએ છીએ, ” આ પ્રકારનું સમાધાન સ્થવિર ભગવંતો દ્વારા આગળ કરવામાં આવશે. તે દીપમાન વસ્તુને દત્ત માનીને કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે વર્તમાનકાળ અને ભૂતકાળ એ બન્નેમાં અભેદ માનવામાં આવ્યો છે. તે અભેદની અપેક્ષાએ ક્રિીયમાન વરતમાં દત્તત્વ માન શકાય છે. તેથી અમે લેકે દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરીએ છીએ–અદત્તને ગ્રહણ કરતા નથી,” આ કથન સાચું જ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અન્યતીથિંગે અવિર ભગવંતને અદત્ત આદિને ગ્રહણ કરનારા કહીને તેમને અસંયત આદિ भयावाणा ४६ . Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. टीका श.८ उ.७ सू १ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थ कमतनिरूपणम् ७७७ णं तुज्ञ अदिन्न गेण्हह जाव अदिन्नं साहज्जह । ततस्तम्मात् कारणात् खलु यूयम् अदत्तं गृह्णीय, यावत् अदत्त भुङ्गध्वे, अदत्त स्वद्ध्वे, 'तएणं तुज्झे अदिन्न गेण्हमाणा जाब एगंतवाला यावि भवह' ततस्तस्मात् खलु यूयम् अदत्त गृह्णन्त आददानाः, यावत् अदत्त भुजानाः अदत्त स्वदमाना त्रिविधं त्रिविधेन 'असंयताविरताप्रतितहाप्रत्याख्यातपापकर्माणः सक्रियाः असंवृताः, एकान्तदण्डाः, को अदत्त आदि का ग्रहण करनेवाले कहकर असंयत आदि अवस्थावाला उन्हें कहा है अदत्तादानी वे इसलिये कहे गये हैं कि जो आहारादि पदार्थ उन्हें दाता की ओर से दिये जाते हैं वे पूर्व में दत्त नहीं-दिये गये नहीं होते हैं-वे तो दीयमान - वर्तमान में ही दिये जा रहे होते हैं-इस कारण पूर्व में नहीं दिये गये वे आहारादिपदार्थ वर्तमान काल की अपेक्षा अदत्त होने से उन्हें ग्रहण करनेवाला व्यक्ति-साधु अदत्तादानी होता है यदि दीयमान वस्तु को दत्त मानकर अदत्तादायी होने का निषेध किया जावे तो यह बात इसलिये नहीं स्वीकार की जा सकती है कि दीयमान वस्तु जब देते समय यदि किसी के द्वारा बीच ही में अपहृत हो जाती है तो वह वस्तु ग्रहीता की नहीं मानी जाती है-किन्तु दाता की ही मानी जाती है । इसलिये जब वह वस्तु दाता की मानी जाती है तो ऐसी हालत में वह दत्त नहीं बनती है किन्तु दीयमान ही होती है । अतः दीयमान वस्तु को ग्रहण करनेवाला आत्मा अदत्तादानी माना जावेगा-इस प्रकार अदत्तादानी होने का कथन कर अस यत | તેઓ તેમને અદત્તાદાન પ્રહણ કરનારા એટલા માટે કહે છે કે જે આહારાદિ પદાથે તેમને દાતા દ્વારા આપવામાં આવે છે તે પૂર્વે અદત્ત (નહીં દેવાયેલા) હોય છે, તે પદાર્થો તે દીયાન-વર્તમાનમાં જ આપવામાં આવી રહેલા–હોય છે. તે કારણે પૂર્વે નહીં દેવાયેલા આહારાદિ પદાર્થ વર્તમાનકાળની અપેક્ષાગે અદત્ત હોવાથી તેમને ગ્રહણ કરનાર સાધુ અદત્તાદાની હોય છે. જો દીપમાન વસ્તુને દત માની અદત્તાદાયી હૈવાને નિષેધ કરવામાં આવે તો તે વાતને એ કારણે ન રવીકારી શકાય કે જે દીયમાન વસ્તુ દેવામાં આવતી હોય ત્યારે વચ્ચેથી જ કોઈને દ્વારા પડાવી લેવામાં આવે તો તે વસ્તુ હીતાની મનાતી નથી-દાન લેનારની વસ્તુનું અપહરણું થયું છે એવું કહેવાતું નથી પણ દાતાની વસ્તુનું જ અપહરણ થયેલું મનાય છે તે કારણે જે તે વસ્તુને દાતાની માનવામાં આવે, તો એવી હાલતમાં તે દત્ત બનતી નથી પણ દીયમન જ હોય છે તેથી દીયમાન વસ્તુને ગ્રહણ કરનાર વ્યકિતને અદત્તાદાની માનવી પડશે, આ રીતે તેમને અદત્તાદાની માનવી પડશે આ રીતે તેમને અદત્તાની કહીને Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमु एकान्तबालाश्चापि भवथ, तरणं ते थेरा भगवतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी ततःखलु ते स्थविरा भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः - 'नो खलु अज्जो ! अम्हे अदिन्न गिण्हामो, अदिन्न भुजामो, अदिन्न' साइज्जामो' हे आर्याः ! अन्यतीर्थिकाः ! नो खलु वयम् अदत्त' आदि होने का उनमें प्रकट किया है । इस प्रकार ' तरणं तुज्झे अदिन्नं हह, जाव अदिन्न साइज्जह, तरणं तुझे अदिन्न गण्हमाणा जात्र एग तवाला यावि भवह' जब आपलोग अदत्त का ग्रहण करते हो यावत्-अदत्त वस्तु का आहार करते हो और अदत्त वस्तु को लेने की अनुमोदना करते हो तो अदत्त को ग्रहण करनेवाले, अदक्ष का आहार करने वाले और अदत्त लेने के लिये अनुमोदना करनेवाले आप लोग त्रिविध प्राणातिपात को विविध से करते हुए संयत, विरत, प्रतिहत, प्रत्याख्यातपापकर्मवाले कैसे हो सकते हैं ? अर्थात् नहीं हो सकते हैं । ऐसी स्थिति में तो केवल आप लोग असंयत, अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याख्यात पापकर्मवाले, सक्रिय, असंवृत, एकान्त प्राणातिपात महित और बिलकुल ज्ञान रहित ही बनते हैं । तण ते थे भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' उन अन्य तीर्थकों की ऐसी धारणा जानकर उन स्थविर भगवन्तों ने तब उनसे इस प्रकार कहा- 'ना खलु अज्जो ! अम्हे अदिन्न गिण्हामो, अदिन्न તેમનામાં અસયતતા ને સદ્ભાવ હોવાનુ તેમના દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું छे ते मा प्रभा] ‘तएणं तुझे अदिन्न गेहह, जाव अदिन्नं साइज्जह, तरणं. तुज्ने अदिन्न गेण्डमाणा जाव एगंतबाला यात्रि भवह' तसे महत्तने ग्रह કરા છે, અત્ત વસ્તુના આહાર કરી છે અને અદત્ત વસ્તુ લેવાની અનુમેના કરેા છે. તેથી અદત્તને ગ્રહણ કરનારા, અત્તના આહાર કરનારા અને અદત્તને ગ્રહણ કરવાની અનુમૈાઇના કરનારા તમે લેાકેા ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ ત્રિવિધે સેવન કરી છે તે તમને સયત, વિત, પ્રતિહત, પ્રત્યાખ્યાત પાપક વાળા કેવી રીતે કહી શકાય ? આ પ્રકારની परिस्थिति। तमे असंयत, अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याण्यात पावाला, सम्यि, અવિરત, અપ્રતિહત, પ્રત્યાખ્યાત પાપકમ વાળા, સક્રિય, અસંવૃત, સર્વથા પ્રાણાતિપાત સહિત અને બિલકુલ જ્ઞાન રહિત જ છે. 6 ७७८ "तरणं ते थेरा भगवंतो ते उन्नउत्थिए एवं वयासी” ते परतीर्थिओनी આ પ્રકારની માન્યતા સાભળીને તે સ્થવિર ભગવંતાએ તેમને આ પ્રમાણે જવાખ साध्या- “नो खलु अज्जो ! अम्हे अदिन्नं गिन्हामो, अदिन्नं भुंजामो, Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ म्र. १ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७७९ गृह्णीम, अदत्त भुञ्ज्महे, अदत्तं स्वामहे, 'अम्हेण अज्जो ! दिन्न गण्हमो, दिन्न भुंजामो, दिन्न साइज्जामो' हे आर्याः ! अन्यतीर्थिकाः ! वयं खलु दत्त' गृहणीमः, दत्त भुजमहे, दत्त स्वदामडे अनुमन्यामहे 'तरणं अम्हे दिन न्हमाणा दिन्न भुजमाणा, दिन्न साइज्जमाणा, तिविदं तिविद्वेणं संजय विरय पहिय जहा सत्तमसए वीईएउद्देमए जाव एगंतपंडिया यानि भवामो' ततस्तम्मात् त्रिविधं खलु वय दत्त गृणन्तः, दत्त मुञ्जानाः दत्त स्वदमानाः अनुमन्यमानाः, त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन मयतविरतप्रतिहतपापकर्माणो यथा सप्तमशतके द्वितीयोदेश के प्रतिपादितास्तथा अत्रापि यावत् - अक्रियाः संवृताः, एकान्तभुंजामो, अदिन्न साइज्जामो' हे आये ! हम लोग न अदत्त को गृहण करते हैं न अदत्त का आहार करते हैं और न अदत्त को लेने के लिये अनुमोदना करते हैं किन्तु ' अम्हेणं अज्जो ! दिन्नं गेन्हामो, दिन्न भुजामो, दिन्न साइज्जामो तरणं अम्हे दिन्न गेहमाणा, दिन्न भुजमाणा, दिन्न साइज्जमाणा तिविह तिविहेणं सजय विश्य पsिह जहा सनमसए वीह एउद्देसए जात्र एगं तप डिया यावि भवामो' हम लोग तो हे आर्या ! दिये हुए को ही ग्रहण करते हैं, दिये हुए का ही आहार करते हैं, दिये हुए को ही लेने के लिये अनुमोदना करते हैं । इस तरह त्रिविध प्राणातिपात आदिका त्रिविध से त्याग करते हुए हम लोग संयत, विरत, प्रतिहत, प्रत्याख्यात पापकर्मा होते हैं जैसा कि सप्तम शतक में द्वितीय उद्देशे में कहा गया है उसी तरह से यहां पर भी यावत् - अक्रिय, संवृत और एकान्तपण्डित हैं । 'तए णं नथी, भत्त अदिन्न साइज्जामो" हे मार्यो ! अमे महत्त वस्तुने ग्रहयु उस्ता વસ્તુના આહાર કરતા નથી અને અદત્ત વસ્તુ લેવાની અનુમેાદના કરતા નથી. - "अम्हे णं अज्जो ! दिनं गेण्डामो, दिन्न भुजामो, दिन्नं साइज्जामो तए णं अम्हे दिन्न गेण्डमाणा, दिन्न भुंजमाणा, दिन्नं साइज्जमाणा तिविहं तिविहेण संजय - विरय पडिहय जहा सत्तमसए जात्र एगंतपंडिया यावि भवामो' હું આર્યાં ! અમે તે વૃત્ત (આપવામા આવેલી) વસ્તુનેજ ગ્રહણ કરીએ છીએ . દત્ત વસ્તુના જ આહાર કરીએ છીએ અને દત્ત વરતુ ગ્રહણ કરવાની જ અનુમેાદના કરીએ છીએ આ રીતે દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરતા, દત્તનેા જ આહાર કરતા, દત્ત લેવાની અનુમેદના કરતા એવા અમે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આતિ ત્રિવિધે પરિત્યાગ કરનારા હોવાથી અમે સ ંયત, વિરત, પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકમાં જ છીએ કે સાતમા શતકના વૅસમા ઉદ્દેશકમાં જે સંવૃત અને કથન કરવામા આવ્યુ છે તે અહી ગ્રહણ કરવુ એકાન્ત પડિત (સ`થા જ્ઞાનયુક્ત)જ છીએ” યાવત્ “અમે અક્રિય, Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८० भगवतीम पण्डिताश्चापि भवामः, 'तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी' ततःखलु ते अन्ययूथिकाः अन्यतीर्थिकास्तान स्थविरान् भगवतः एवं वक्ष्यमाणमकारेण अवादिषुः- 'केण कारणेणं अज्जो ! तुम्हे दिन्न गेण्हह जाव दिन्न साइज्जह' हे आर्याः ! स्थविरा ! केन कारणेन वय दत्त गृहणीथ, यावत्-दक्त भुङ्गवे, दत्त स्वदध्वे अनुमन्यध्वे, 'जएणं तुझे दिन्न गेण्डमाणा जाव एगंतपंडिया यावि भवह ?' येन कारणेन खलु वयं दत्तं गृह्णन्तः, यावत् दत्तं भुञ्जानाः, दत्त स्वदमानाः त्रिविध त्रिविधेन संयतविरतपतिहत पापकर्माण अक्रियाः स वृताः एकान्तपण्डिताश्चापि भवथ ? 'तए णं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं बयासी-तत खलु ते स्थविराः भगवन्तस्तान् ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एकां वयासी-केण कारणेणं अजो ! तुम्हे दिन्न गेण्हह, जाव दिन्न साइज्जह' तब उन अन्ययूथिकोंने उन स्थविर भगवंतो से इस प्रकार पूछा-हे आर्या ! तुम लोग कैसे दिये हुए को ग्रहण करते हो, दिये हुए का आहार करते हो और कैसे दिये हुए को लेने के लिये अनुमोदना करते हो ? 'जएणं तुज्झे दिन्न गेण्हमाणा, जाव एगंतपडियायाविभवह' कि जिससे हे आर्यो ! आप लोग दिये हुए को ग्रहण करते हुए, दिये हुए का आहार करते हुए और दिये हुए को लेने के लिये अनुमोदना करते हुए माने जावें और इस तरह से विविध प्राणातिपात का विविध से त्याग वाले आप लोगों को मानकर संयत, विरत, एवं प्रतिहतपत्याख्यातपापकर्मा माने, एवं अक्रिय ( कर्मबंध रहित ) संवृत-(संवरयुक्त) और एकान्तपण्डित भी माने । 'तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए __ "तहणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं बयासी" त्यारे ते ५२ताहिमे ते स्थाप२ मताने ५७ ३ "केण कारणेणं अज्जो ! तुम्हे दिन गेण्हह जाच दिन्न साइजह" हे आर्या । तमे शा रणे सयु होछ। तमे हत परतुने डर કરે છે, દત પદાર્થનો આહાર કરે છે અને દર વસ્તુ લેવાની અનુમોદના કરે છે? "जएणं तुज्झे दिन गेण्डमाणा, जाव एगंतपडिया यावि भवह ?" હે આર્યો ! અમારે શા કારણે એવું માનવું જોઈએ કે તમે દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરતા થકા દર વસ્તુને આહાર કરતા થકા, દત વસ્તુ ગ્રહણ કરવાની અનુમોદના કરતા થકા ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનો ત્રિવિધ ત્યાગ કરતા થકા, સંવત. વિરત, પ્રતિહપ્રત્યાખ્યાતપાપકર્મા, અક્રિય (કમબ ધ રહિત) સ વૃત (સંવર યુક્ત અને એકાન્તપડિત છે ? Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय. टी. श.८ उ.७ १०१ प्रद्वेष क्रियानिमित्तकान्यतीभिकमतनिरूपणम् ७८१ अन्ययूथिकान एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषु:-'अम्हेणं अज्जो ! दिज्जमाणे दिन्ने पडिग्गहेज्जमाणे पडिग्गहिए निसिरिज्जमाणे निसिडे' हे आर्याः ! वयं खलु दीयमानं दत्तं प्रतिगृह्यमाणं प्रतिगृहीतं, निसृज्यमाणं निसृष्टमिति मन्यामहे 'जेणं अम्हेणं अज्जो ! दिज्झमाणं पडिग्गहगं असंपत्तं, एत्थ णं अंतरा 'जेणं अम्हेणं अज्जो ! दिज्जमाणं पडिग्गडगं असंपत्त, एत्थ णं अतरा केइ अबहरेजा, अम्हाणं त, णो खलु त गाहावइस्स' येन कारणेन वय खलु हे आर्याः ? हे अन्यतीर्थिका ! दीयमान प्रतिग्रहकम् असमाप्त न स्वहस्तग्रहणविषयीकृतम् , अत्र खलु अन्तरा मध्ये एतदवसरे इत्यर्थः कश्चित् पुरुषः अपहरेत् चोरयेत् अस्माक तत् प्रतिग्रहकम् अपहृतम् नो ग्वलु नैव किल तत्पतिगृहक गृहपतेरपहृतमिति मन्यामहे 'जए णं अम्हे दिन्नं गिण्डामो दिन्न' एवं क्यासी' इस प्रकार से अन्ययूथिकों का कथन सुनकर उन स्थविर भगवंतोंने उन अन्ययूथिकों से इस प्रकार कहा-'अम्हेणं अजो दिज्जमाणे दिन्ने, पडिग्गहेज्जमाणे पडिग्गहिए, निसिरिजमाणे निसट्टे, जेणं अम्हेणं अज्जो ! दिज्जमाण पडिग्गहण असंपत्त' एत्थ ण अंतरा केइ अवहरेज्जा, अम्हाणं तं, णो खलु त गाहावइस्स' हे आर्यो ! हम लोग दीयमान वस्तु को दत्त, प्रतिगृह्यमाणवस्तु को प्रतिगृहीत, निसृज्यमान वस्तु को निसृष्ट मानते हैं । इस कारण हे आर्यो ! दी जाती हुई उस वस्तु को कि जो हमारे पात्र में या हाथ में नहीं आई है यदि कोई इतने में बीच में ही हरण कर लेता है तो वह वस्तु हमारी ही है-गृहपति की नहीं है-ऐसा हम लोग मानते - "तहणं ते थरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी" तेमनी ४।२६ જાણવાની જિજ્ઞાસા જાણીને તે રવિર ભગવતીએ તેમને આ પ્રમાણે જવાબ આપે– "अम्हे णं अजो ! दिजमाणे दिन्ने, पडिग्गहेजमाणे पडिग्गहिए, निसिरिज्जमाणे निसट्टे, जेणं अम्हेणं अजो ! दिज्जमाणं पडिग्गहण असंपत्त एत्थ णं अतरा केइ अवहरेज्जा, अम्हा णं तं, णो खलु तं गाहावइस्स" हे माथा। અમે દિયમાન આપવામાં આવતી હોય એવી) વસ્તુને દત્ત (અપાઇ ચુકેલી) પ્રતિગાન માણુ વરતુને પ્રતિગૃહીત અને નિસૂજ્યમાન વસ્તુને નિસષ્ટ માનીએ છીએ તેથી અમને આપવામાં આવી રહેલી વસ્તુ અમારા પાત્રમાં અથવા હાથમાં આવી પડે તે પહેલાં વચ્ચેથી જ કેઈ વ્યકિત દ્વારા પડાવી લેવામાં આવે તે અમે એમ માનીએ છીએ કે અમારી તે વસ્તુનું અપહરણ થયું છે અને આ રીતે અપહૃત થયેલી વસ્તુને ગૃહપતિની Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८२ भगवतीसूत्रे भुंजामो, दिन्न साइज्जामो' यतो यस्मात्कारणात् खलु वयं दत्त गृह्णीमंःदत्त भुज्महे, दत्त वदामहे अनुमन्यामहे 'तरणं अम्हे दिन्न' गेण्डमाणा जाव दिन्न साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं संजय जाव एगंतपंडिया यात्रि भवामो' ततस्तस्मात् कारणात् खलु वयं दत्त गृहूणन्तो यावत् दत्त भुजानाः, दत्तं स्वदमानाः अनुमन्यमानाः त्रिविध कृतादिलक्षणं त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन संयताः यावत् विरताः प्रतिहतपापकर्माणः, अक्रियाः, संवृताः, एकान्त पण्डिताश्चापि भवामः । अथ दीयमानमदत्तमित्यादेरन्यतीर्थ कमतत्वात् अन्यतीर्थिका एवं अस - यतत्वादिगुणवन्त इति सूचयितुम् अन्यतीर्थिकान् प्रति स्थविराणाम् उत्तरमाह हैं । 'जण अम्हे दिन्न गिव्हामो, दिन्न भुंजामों, दिन्न माइज्जामो ' इसी कारण हम लोग दी हुई वस्तु को लेते हैं, दी हुई वस्तु का आहार करते हैं और दी हुई वस्तु को लेने के लिये अनुमोदना करते हैं । 'तएण अम्हे दिन्न गोहमाणा, जान दिन साइज्जमाणा तिविह तिविहेण सजय जाव एगंतपंडिया यावि भवासो' अतः हे आर्यो ! दी गई वस्तु को ग्रहण करते हुए दी गई वस्तु का आहार करते हुए, दी गई वस्तु को लेने के लिये अनुमोदना करते हुए त्रिविध प्राणातिपात आदिका विविध से त्याग करनेवाले होने के कारण संयत, यावत् विरत हैं, प्रतिहत, मत्याख्यातपापकर्मा हैं, अक्रिय - कर्मबंध रहित हैं संवृत-संवरयुक्त हैं और एकान्तर्पाण्डत | अब स्थविर भगवन्त उन अन्यतीर्थिक जनों से ऐसा कहते हैं कि दीयमान वस्तु तुम्हारे सिद्धान्तानुसार जब अदस मानी जाती भानता नथी "जएणं अम्हे दिन गिण्हामो, दिन्न मुंजामो, दिनं साइज्जामो" - તેથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે અમે અપાયેલી (ત્ત) વસ્તુને જ ગ્રહણ કરીએ છીએ, દા વસ્તુને જ આહાર કરીએ છીએ અને દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરવાની અનુમાદના કરીએ છીએ.' " एणं अम्हे दिन गेहमाणा, जात्र दिन्नं साइज्जमाणा तिविहं तिविहेणं संजय जाव एवपंडिया यात्रि भवामो" तेथा हे मार्यो ! हत्त वस्तुने श्रणुरता, અને દત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરવાની અનુમેાદના કરતા એવા અમે ત્રિવિધ પ્રાણુાતિપાત દિને ત્રિવિધે ત્યાગ કરનારા હાવાથી અમે સયત, વિરત, પ્રતિદ્વંત, પ્રત્યાખ્યાત ૫ પક†, અયિ (अधरहित), संवृत (संवर युक्त) भने अन्त - पंडित (सर्वथा ज्ञान युक्त) છીએ. હવે વિર ભગવા તે પરતીર્થિાને એવું કહે છે કે તમારી માન્યતા અનુસાર દીયમાન વસ્તુને અદત્ત માનવામા આવે છે. તે કારણે એવી વસ્તુને ગ્રહણુ · કરનારા તમે અદાદાની હાવાને લીધે અસ યત, અવિરત આદિ ગુણોવાળા છે Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. व. टी. ग.८ उ.७ मृ. १ मद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतार्थिकमतनिरूपणम् ७८३ 'तुझेणं अजो ! अप्पणा चेव तिविह तित्रिहेणं असंजय जाव एग तबाला यावि भव' हे आर्याः ! यूयमेव खलु आत्मना चैव स्वयमेव त्रिविध त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन अस यता अस यमवन्तो यावत् अविरताः अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, असंवृता, एकान्तदण्डा एकान्तबालाश्चापि Har 'aणं ते नउत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी - ' ततः खलु ते अन्ययूथिकास्तान स्थविरान भगवत एव वक्ष्यमाणप्रकारेण अत्रादिषुः'केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविदं तिचिणं जाव एवं तबाला यावि भनामो ' हे आर्या ! स्थविरा: केन कारणेन वयं त्रिविध कृतादिलक्षण त्रिमकारकं त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन यावत् - अस यताः, अविरताः अपहै तो उसे लेने वाले आपलोग ही अदत्त को ग्रहण करने वाले होने के कारण असंयतस्व आदि गुण वाले हैं- 'तुझेण अब्जो अप्पणा चेव तिविहं तिषिहेणं असंजय जाव एगंतबाला यावि भवह' हे आये ! आप लोग ही त्रिविध प्राणातिपात आदि को त्रिविध से करने के कारण स्वय असंयत-असंयमवाले, यावत्अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याख्यातपापकर्मचाले, कर्मबंधसहित, संवररहित, एकान्त - सर्वथा - प्राणातिपात सहित हैं और एकान्तबाल हैं । ' तरणं ते अन्न उत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी ' इस प्रकार जब स्थविर भगवंतों की बात उन अन्यतीर्थिक जनों ने सुनीतब वे उनसे पूछने लगे ' केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यावि भवामो ' हे आर्यो ! हम लोग कैसे त्रिविध प्राणातिपात आदि को त्रिविध से करते हैं और कैसे , "तुब्भेणं अज्जो अप्पणा चेत्र तिविह तिविदेणं असंजय जाव एगंत बाला यावि भवह" हे भार्यो ! तमे त्रिविध आयतिपात माहिनुं त्रिविधे सेवन કરતા હાવાથી અસયત છે, અવિરત છે, અપ્રતિહત, અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમવાળા છે, ક્રમ બંધ સહિત છે, સવર રહિત છે, સવથા પ્રાણાતિપાત સહિત છે અને એકાન્તमास (सर्वथा ज्ञान रहित) छ ।. "तरणं ते अन्नउत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी” स्थविर लगव तोमे જ્યારે આ પ્રમાંણે કહ્યુ' ત્યારે તે પરતયિકા તેમને પૂછ્યા લાગ્યા "केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं तित्रिहेण जाव एगंतबाला यावि भवामो ?" हे माय ! था भरोसाथ मेवं मह! छोडे समे त्रिविध प्रायोतियात જ્ઞાતુિ ત્રિવિધ ‘મેવન કરીએ છીએ ? તમે કેમ એવું માને છે કે અમે અસયત, અષિ Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८४ भगवती सूत्रे एकान्तबालाचापि तिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, असंवृताः, एकान्तदण्डाः, भवामः ? ' तरणं ते थेरा भगवंतो ते अन्न उत्थिए एव वयामी' ततःखलु ते स्थविरा: भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान् अन्यतीर्थिकान एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अत्रादिषुः- 'तुझेणं अज्जो ! अदिन्नं हह, अदिन्न भुंजह, अदिन्न साइज्जह' हे आर्या ! यूय खलु अदत्त गृह्णीथ, अदत्तं भुङ्गध्वे, अदत्तं स्वदध्वे, 'तरणं अज्जो ! तुभे अदिन्न गेहसाणा, जाव एगंतवाला यावि भवह ?' हे आर्याः ! ततस्तस्मात् कारणात् खलु यूयम् अदत्तं गृहणन्तः, यावत्-अदत्तं भुनाः, अदत्त स्वदमानाः त्रिविध त्रिविधेन अमयताः, अविरताः, अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, अम वृताः, एकान्तदण्डाः, असयत, अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याख्यात, पापकर्मवाले माने जाते हैं तथा सक्रिय, असंवृत एकान्त दण्ड महित होते हैं और एकान्त बाल भी कहे जाते हैं । तणं ते येरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' तब उन स्थवि भगवतों ने उन अन्यतीर्थिकों से ऐसा कहा - ' तुझे णं अज्जो ! अदिन्न गण्हह, अदनं भुजह, अदिन्न साइज्जह' हे आर्यो ' आप लोग अदत्त वस्तु को लेते हो, अदत्त वस्तुका आहार करते हो, अदत्त वस्तु को लेने की अनुमोदना करते हो ' तरणं अज्जो ! तुम्भे अदिन्न गेण्हमाणा, जोव एगतबाला यावि भवह' इसलिये हे आये ! तुम लोग अदत्त को ग्रहण करने के कारण, अदत्त का भोजन करने के कारण, अदत्त को लेने की अनुमोदना करने के कारण त्रिविध प्राणातिपात आदिको विधि से करते हो इसलिये असयत, अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याરત, અપ્રતિહત અને અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમવાળા છીએ ? તમે કેવી રીતે .અમને સક્રિય. (दुध सहित), अस वृत (स पर रहित), शोभन्त दंड सहित (सर्वथा आयातिपात સહિત) અને એકાન્તમાલ કહે છે? "तरणं ते येरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं बयासी" त्यारे ते स्थविर लगवताम्मे ते यश्तीर्थि अने मा प्रभावा माध्यो- तुज्झे णं अज्जो ! अदिन्नं org, अदिन भुंजह, अदिन्नं साइज्जह" हे आयें । तमे मत वस्तुने थ કરે છે, અદત્ત વસ્તુના આહાર કરે છે. અને અદત્ત વસ્તુ-ગ્રહણ કરવાની અનુમેદના કરી છે "तरणं अज्जो ! तुब्भे अदिन्न गेहमाणा, जाव एगंतवाला यावि भवह" - હૈ આર્યાં । આ રીતે અદત્તને ગ્રહણ કરવાને કારણે, અદત્તને આહાર કરવાને કારણે અને અદત્ત ગ્રહણુ કરવાની અનુમોના કરવાને કારણે તમે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત માદિનું त्रिविधें सेवन करो छ। तेथी तभे असयंत, अविरत, अप्रतिहत, अत्याच्यात पाय: Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ( प्र. टीका श.८ उ.७ . १ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७८५ एकान्तवालाश्चापि भत्रथ, तएण ते अन्नउत्थिया ते येरे भगवते एवं बयासी' ततः खलु ते अन्ययूथिकाः अन्यतीर्थ कास्तान् स्थविरान भगवतः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अत्रादिषु :- 'केण कारणेण अम्हे अदिन्न गेण्डामो जात्र एगंतवाला यावि भवामो ? ' हे आर्या ! स्थविरा: ! केन कारणेन वयम् अदत्त' गृह्णीमः, गावत् - अदत्त भुञ्ज्महे, अदत्तं स्वदामहे, त्रिविधं त्रिविधेन अस यताः, अविरताः, अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, अमवृताः, एकान्तदण्डा', एकान्तवालाचापि भवामः ? 'तएण ते थेरे भगवंतो ते अन्नउत्थि एव वासी' ततःखलु ते स्थविरा: भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान् ख्यात पापकर्मवाले हो, सक्रिय हो, सबर रहित हो, एकान्तदण्ड सहित हो और एकान्तवाल भी हो तणं ते आनउत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी' इस प्रकार से स गत उत्तर सुनकर उन अन्ययूथकों ने उन स्थविर भगवन्तों से इस प्रकार से पूछा - ' केण कारणेण अम्हे अदिन्न गेन्हामो जाव एगंतवाला यात्रि भवामो ' हे आयें ! हम लोग कैसे तो अदत्त का आदान करते हैं, कैसे अदत्त वस्तु का भोजन करते हैं और कैसे विना दी हुई वस्तु को लेने वाले की अनुमोदना करते हैं, कैसे त्रिविध प्राणातिपात आदि को त्रिविध से सेवन करते हैं, और कैसे असयत, अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याख्यात पापकर्म वाले साबित होते हैं, कैसे सक्रिय (कर्मवधसहित ) अस वृत ( संवर रहित ) एकान्तदण्ड सहित और एकान्त बाल जाने जाते हैं ? तएणं ते थेरे भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी ' जब इस प्रकार से उन अन्ययूथिकों ने पूछा तो उन अभवाणा, सञ्ज्यि (उभधवाणा), असवृत (संपर रहित) अन्त ह सहित (सर्वथा आधुतियात सहित) भने अन्तमास या है। "तरणं ते अन्नउत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी" या अभरने। सगत उत्तर सालजीने ते परतीथि अमे (अन्य भतवाहीसोमे) स्थविर लगवताने या प्रभा यूछयु - "केण कारण हे अदिन्न गण्हामो, जाव एगंतवाला यावि भवामो ?" हे मार्यो । मे तो जताना કે અમે કેવી રીતે અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરનારા, અદ્યત્તતા આહાર કરનારા અને અત્ત ગ્રહણુ કરવાની અનુમાદના કરનારા છીએ ? અમે કેવી રીતે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત આદિનુ ત્રિવિધે સેવન કરનારા છીએ ? તમે અમને થા ા કારણે અસયત અવિરત અપ્રતિહત, અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમ વાળા માનેા છે? વળી તમે અમને સક્રિય (કબંધ સહિત), અસ ઘૃત, એકાન્ત દંડ સહિત અને એકાન્તમાલ શા કારણે કડા છે? " "तरणं ते येरे भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं व्यासी” ते परतीर्थ होना 2 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८६ भगवतीमत्रे अन्यतीथिकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारम् अवादिषुः- 'तुज्झेणं अज्जो ! दिजमाणे अदिन्ने तंचेव जाच गाहावडम्स णं. णो खलु तं तुज्झे' हे आर्याः ! यूयं खलु दीयमानम् अदत्त, तदेव यावत् प्रतिगृह्यमाणम् अप्रतिगृहीतम् , निसृज्यमानम् अनिसृष्टम् मन्यध्वे, यूयंच हे आर्याः ! दीयमान प्रतिग्रहकम् असंप्राप्तम् . अत्र खलु अन्तरा-मध्ये तत्प्रतिग्रहकम् अपहरेत् चोरयेत् गृहपतेः खलु तद् प्रतिग्रहकम् अपहृतम्, नो खलु नैव किल तत् प्रतिग्रहक युष्माकम् स्वेषाम् अपहृतम् इति मन्यध्वे, 'तएणं तुम्भे अदिन्न गेण्डह, त चेव जाव एगंतवालायाविभवह' तत् तस्मात् कारणात् खलु हे आर्याः ! यूयम् अत्तं गृणीथ, तदेव यावत् अदत्त भुगवे, अदत्तम् स्वदश्वे अनुमन्यध्वे, त्रिविधं स्थविर भगवतों ने उनसे ऐसा कहा- 'तुझे गं अज्जो दिज्जमाणे अदिन्ने त चेव जाव गाहावहस्स णं, णो खलु तं तुज्झे' हे आर्यो ! आप लोगो ने दीयमान वस्तु को अदत्त माना है, यावत्प्रतिगृह्यमाण वस्तु को अप्रतिगृहीत माना है, निसृज्यमान वस्तु को अनिसृष्ट माना है, तथा इसी कारण से हे आर्यो ! तुम लोग ऐसा मानते हो कि दी जाती हुई वह वस्तु जब तक अपने हाथ में नहीं आजोती है. इतने के बीच में यदि कोई उस वस्तु का अपहरण कर लेता है तो वह वस्तु अपनी चोरी गई है ऐसा नहीं माना जाता है, किन्तु वह मालिक गृहपति की ही चोरी गई है ऐसा माना जाता है । 'तएणं तुम्भे अदिन्न गेण्हह, तं वेव जाव एगत बाला यावि-भवह' इसी कारण-तुमलोग अदत्त वस्तु को ग्रहण करते हो, यावत्-अदत्त वस्तु का आहार करते हो, अदत्त बस्तु को लेने की अनुमोदना करते हो, और इस तरह से त्रिविध भाणातिपोत આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા સ્થવિર ભગવ એ તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું__ "तुज्झेणं अज्जो ! दिज्जमाणे अदिन्ने तंचेव जाच गाहावइस्स णं, णो खलु तं तुज्झे" 3 मार्यो ! तभा सिrialनी मान्यता अनुसार हायभान परतुने અદત માનવામાં આવે છે, પ્રતિગૃધ્રમાણ વસ્તુને અપ્રતિગૃહીત માનવામાં આવે છે અને નિસુષમાન વસ્તુને અનિસુષ્ટ માનવામાં આવે છે તેથી તમે એવું માને છે કે તમને આપવામાં આવતી વસ્તુ તમારા હાથમાં આવી પડે તે પહેલાં જે કઈ વ્યક્તિ તેનું વચ્ચેથી જ અપહરણ કરે, તો તેણે તમારી વસ્તુનું અપહરણ કર્યું છે એવું તમે માનતા નથી તમે તે એવું માને છે કે તેણે દાતાની વસ્તુનું જ અપહેરણ કર્યું છે. "तएणं तुब्भे अदिन गेण्हह, तं चेव जाव एगंतवाला यावि भवह" તે કારણે તમે અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરે છે, અદત્ત વસ્તુનો આહાર કરે છે અને અદત્ત વસ્તુને લેવાની અનુમોદના કરો છો. આ રીતે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનું તમે વિવિધ સેવન Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५. टीका श.८ उ.७ . २ प्रद्वेपक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७८७ त्रिविधेन असंयताः, अविरताः, अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, असंवृताः, एकान्तदण्डाः, एकान्तवालाचापि भवथ ! सू १ ॥ मूलम् -'तर णं ते अन्नउत्थिए ते थेरे भगवंते एवं वयासी तुज्झे णं अज्जो ! तिविहं तिविहेणं असंजय जाव एगंत बाला यावि भवह, तए णं ते थेरा भगवंतो ते अन्न उत्थिए एवं वयासी-केण कारणेणं अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यावि भवामो ? तर णं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी - तुज्झे णं अज्जो ! रीयं रोयमाणा पुढवि पेचे अभिहणह, वत्तेह, लेसेह, संघारह, संघ, परितावे, किला मेह उवदवेह, तए णं तुज्झे पुढविं पेचेमाणा जाव उवदवेमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एगंतबालायावि भवह, तए णं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी नो खलु अजो ! अम्हे रीयं रीयमाणा पुढविं पेच्चेमो अभिहणामो जाव उववेमो अम्हे णं अज्जो ! रीयं रोयमाणा कायं वा, जोयं वा, रीयं वा पहुच देतं देसेणं वयामो, पणं पएसेणं वयामो, तेणं अम्हे देस देसेणं वयमाणा पएसं पएसेणं वयमाणा नो पुढविं पेच्चामो अभिहणामो जाव उवदवेमो, तए णं अम्हे पुढविं अपेच्चमाणा अणभि को त्रिविध से करते हुए तुम लोग असंयत, अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याख्यात पापकर्मा हो, सक्रिय हो असंवृत हो, एकान्त दण्डसहित हो, और एकान्त वाल भी हो ॥ १॥ કરી છે. તે કારણે તમે અસયત, અવિરત, અપ્રતિહત, અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમાં છે, સક્રિય, સ વ્રત અને એકાન્ત દંડ સહિત છે તેથી જ તમે એકાન્તમાલ પણ છે સૂ Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८८ भगवतीम्रो हणेमाणा जाव अणुवदवेमाणा तिविहं तिविहे गं संजयजाव एगंतपंडिया यावि भवामो, तुज्झे णं अज्जो ! अप्पणा चेव तिविहं तिविहेणं असंजय जाव बाला यावि भवह, तए णं ते अन्नउत्थिया थेरे भगवंते एवं वयासी केण कारणे णं अजो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यावि भवामो ? तए णं ते थेरा भगवंतो अन्नउत्थिए एव क्यासी तुब्भे ण अजो ! रीयं रीयमाणा पुढविं पेच्चेह जाव उवद्दवेह ? तए णं तुज्जे पुढवि पेच्चेमाणा जात्र उबद्दवेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगंतबाला यावि भवह, तए णं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एव वयासी तुज्झे णं अजो ! गममाणे अगते वीतिकमिज्जमाणे, अवीतिक्कंते रायगिहं नगरं संपाविउकामे असंपत्ते, ताए णं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एव वयासी नो खल्लु अज्जो ! अन्हं गममाणे अगए वीइक्कमिज्जमाणे अवीतिक्कंते रायगिह नगरं जाव असंपत्ते अम्हा णं अजो गममाणे गए वीतिक्कमिज्जमाणे वीतिक्कते रायगिहं नगर संपाविउकामे संपत्ते, तुज्जे णं अप्पणा चेव गममाणे अगए वीतिक्कमिज्जमाणे अवीतिक्ते रायगिह जाव असंपत्ते, तए णं ते थेरा भगवंतो अन्नउस्थिए एवं पडिहणेति, पडिहरित्ता गइप्पवायं नाम अज्झयणं पन्नवइंसु ॥ सू० २ ॥ Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - म. टीका श.८ उ. म. १ प्रद्वपक्रियानिमित्तकान्यतीथिकमतनिरूपणम् ७८९ छाया-ततः खलु ते अन्ययूथिकास्तान स्थविरान् भगवत एवम् अवादिषुः यूयं खलु आर्याः ! त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तवालश्चापि भवथ ततः खलु ते स्थविरा: भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान् एवमवादिपुर-केन कारणेन वयं त्रिविधं त्रिविधेन यावत् एकान्तवालावापि भवामः ? ततः खलु ते अन्ययथिकान्तान् स्थविरान् भगवत एवमवादिषुः-यूयं खलु आर्याः ! रीतं रीयमाणा पृथिवीं पिच्चयथ, अभिहथ, वर्तयथ, श्लेषयथ, सङ्घातयथ, संघट्टयथ 'तएणं ते अन्नउत्थिए' इत्यादि सूत्रार्थ-'तएणं ते अन्नउत्थिए ते थेरे भगवते एवं बयासी' इस के याद उन अन्यतीर्थिकजनोंने उन स्थविर भगवंतों से ऐसा कहा-(तुज्शेणं अज्जो ! तिविह तिविहेणं असंजय जोव एगंतवाला यारि भवह' हे आर्यों ! आप लोग त्रिविध माणातिपात को विविध से करते हुए असंयत यावत् एकान्तबाल हैं (तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी) तब उन स्थविर भगवंतों ने उन अन्ययूथिकों से ऐसा कहा- (केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि भवामो) हे अन्ययथिक आर्यो ! हम लोग त्रिविध प्राणातिपात को त्रिविध से करते हैं, और इसीसे हम लोग यावत् एकान्त बाल हैं ऐसा आप किस कारण से कहते हैं (तएणं ते अन्नउत्थिया ते घेरे भगवंते एवं वयासी) तब उन अन्ययुथिकाने उन स्थविरोंसे ऐसा कहा- (तुझेणे अज्जो ! रीय रीयमाणा, पुढवि पेच्चेह अभिहणह, वत्तेह, लेसेह, "तएणं ते अन्नउत्थिए" इत्यादि सूत्रा- (तएणं ते अन्नउत्थिए ते थेरे भगवंते एवं वयासी) या२मा ते ५२ताथि छान्य ते २यवि२ भगवान मा प्रभार ४यु (तुज्झेणं अज्जो। तिविई तिविहेणं असंजय जाब एगंतवाला यावि भवह) हे माय ! सिविध आयातियाતનુ ત્રિવિધ સેવન કરતા એવા તમે અસયત આદિ અવસ્થાવાળા અને એકાંતબાલ છે. (तएणं ते थेरा भगवंतो ते अनउत्थिए एवं वयाती) त्यारे ते स्थविर लगपं तामे त परती ने भा प्रमाणे पूछयु-(केण कारणेणं अजो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि भवामा १) 3 माये!! भा५ ALो એવુ કહે છે કે અમે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનું વિવિધ સેવન કરીએ છીએ? તમે શા ४२ऐ समन मसयत यावत् सन्तमास ! (तएणं ते अन्नउत्थिया ते धेरे भगवंते एवं वयासी) प्यारे ते परतीथित स्थपिर भगतान मा प्रभा Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीमत्रो परितापयथ, क्लमयथ, उपद्रवयथ ततः खलु यय पृथिवीं पिञ्चायन्तः, यावत उपद्रवयन्तः त्रिविधं त्रिविधेन असंयताविरता यावत् एकान्तबालाश्चापि भवथ, ततः खलु ते स्थविरा भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान एवम् अवादिषुः-नोखलु आर्याः ! वयं रीतं रीयमाणाः पृथिवीं पिच्चयामः, अभिहन्मः, यावत् उपद्रवयामः वयं खलु आर्याः ! रीत रीयमाणाः कायं त्रा, योगं वा, ऋतं वा प्रतीत्य देशं देशेन संघाएह, सघटेह, परितावेह किलामेह- तएण तुज्झे पुढविं पेच्चेभाणा जाव उवद्दवेमाणा तिविहं तिविहेण असंजय अविश्य जाव एगतबाला यावि भवह ) हे आर्यो ! चलते हुए आप पृथिवी के जीव को दबाते हो, उसे चोट पहुंचाते हो, पैरों से उसे कुचलते हो, पैरों से उसे संघर्षित करते हो इधर उधर से उो इकट्ठा करते हो, उसे संघहित करते हो, परितापित करते हो, लान्त करते हो, मारते हो । इस कारण पृथिवी के जीव को दवाते हुए यावत् उसे मारते हुए आप लोग त्रिविध प्राणातिपात को त्रिविध से करते हैंइससे आपलोग अस यत हैं, अविरत हैं और यावत् एकान्ततः बाल भी हैं । (तएण ते थेरा भगवंतो ते अन्न उत्थिए एवं वयासीनो खलु अज्जो ! अम्हे रीय रीयमाणा पुढविं पच्चेमो, अभिहणाम्रो, जाव उबद्दवेमो, अम्हे ण अज्जो ! रीय रीयमाणा कायदा, जोयं यु-(तुज्झेणं अज्जो ! रीयं रीयमाणा, पुढवि पेच्चेह अभिहणह, वत्तेह, लेसेह, संघाएह, संघट्टेह, परितावेह, किलामेह- तएणं तुज्झे पुढवि पेच्चेमाणा जाव उवदवेमाणा तिविह तिविहेणं असंजय, -अविरय जाब एगंतबाला यावि भवह) 3 मा ! तमे यासता याadi श्वाना वाने माछी , તેમને ઇજા પહોંચાડે છે, તેમને પગથી ચગદે છો, પગથી તેને સંઘર્ષિત કરે છે, અહી તહી થી તેમને એકત્ર કરે છે, તેમને સ ઘટિત કરે છે, તેમને પરિતાપિન કરે છે, તમને કલાન્ત (દુઃખી) કરે છે અને તેમને મારે છો આ રીતે પૃથ્વીના) જીવને દબાવવાથી મારવા પર્યાની ક્રિયાઓ કરનારા એવા તમે લેકે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનું ત્રિવિધ સેવન કરે છે તેથી તમે અસંયત આદિ વિશેષણોવાળા છો અને એકાન્તબાલ ५५ छ। (तएणं ते. थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी) त्यारे त स्यवि२. भगवतात परती ने भा प्रभारी यु-(नो खलु अज्जो ! अम्हे रीय रीयमाणा पढविं पच्चेमो, अभिहणामो, जाब उबद्दवेमो, अम्हेणं अज्जो रीयं :रीयमाणा काय वा, जोयं वा, रीयं वा, प्रडच्चा देसं देसेणं वयामो, Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. टीका श.८ उ.७ मू.१ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७९१ व्रजामः, प्रदेशंप्रदेशेन व्रजामः, ते खलु वयं देशंदेशेन भुञ्जन्तः, प्रदेश प्रदेशेन भुञ्जन्ता नो पृथिवीं पिच्चयामः, अभिहन्मः, यावत् उपद्रवयामः, नतःखलु वयं पृथिवीम् अपिञ्चयन्तः अनभिघ्नन्ता यावत् अनुपद्रवयन्तस्त्रिविधं त्रिविधेन संयता यावत् एकान्तपण्डिताश्चापि भवामः, यूय खलु आर्याः ! आत्मना चैव वा, रीय वा, पडुच्च देस देसेण वयामो, पएस पएसेण वयामो, तेणं अम्हे देस देसेण वयमाणा पएस पएसेण वयमाणा नो पुढवि पेच्चेमो अभिहणामो जाव उववेमो- तएणं अम्हे पुढवि अपेञ्चेमाणा अणभिहणेमाणा जाव अणुवहवेसाणा तिविह तिविहेण संजय जाव एगंतपंडिया यावि भवामो ) तब उन स्थविर भगवंतोंने अन्य यूथिकजनों से इस प्रकार कहा- हे आर्यो ! चलते समय हम लोग पृथिवीकायिक जीव को दवाते नहीं हैं, उसको आघात नहीं पहुंचाते हैं, यावत् उसे मारते नहीं हैं । हे आर्यों ! गमन करते हए हम लोग काय के कार्य को आश्रित करके, योग को -- ग्लान आदि की मेवा को आश्रित करके, एवं सत्य को-जीव संरक्षण रूप संयम का आश्रय करके एक स्थल से दूसरे स्थल पर जाते हैं । एक प्रदेश से दूसरे प्रदेश पर जाते हैं । इस तरह एक स्थल से दूसरे स्थल पर या एक प्रदेश से दूसरे प्रदेश पर जाते समय हम लोग पृथिवीकायिक जीव को दबाते नहीं हैं, उसे चोट नहीं पहुँचाते हैं यावत् उसे मारते नहीं हैं । अतः पृथिवीकायिक जीव को एएसं पएसेण वयामो, तेणं अम्हे देस देसेणं वयमाणा, पएस पएसेण वयमाणा.ना पुढवि पेच्चेमो अभिहणामो जाव उवद्दवेमो तएण अम्हे पुढवि अपेच्चेमाणा अणभिहणेमाणा जाब अणुववेदमाणा तिविह तिविहेणं सजय जाच गंतपंडिण यावि भवामो ) मा ! यती मते ममे પૃથ્વીકાયિક જીવને દબાવતા નથી, તેમને આઘાત પહોંચાડતા નથી અને તેમને મારવા ‘પર્યન્તની કેઈ પણ ક્રિયા કરતા નથી. હે આર્યો ! અમે જ્યારે ગમન કરતા હોઈએ છીએ ત્યારે કાયના કાર્યને આશ્રિત કરીને, (મળમૂત્ર આદિ શારીરિક કાર્ય નિમિત્તો) ગ નિમિત્તે (પ્લાન આદિના વૈયાવૃત્ય નિમિતે) અને જીવસ રક્ષણરૂપ સંયમની અપેક્ષાએ એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે જઈએ છીએ અને એક પ્રદેશથી બીજા પ્રદેશ તરફ જઈએ છીએ આ રીતે એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે અથવા એક પ્રદેશથી બીજા પ્રદેશ તરફ જતી વખતે અમે પૃથ્વીકાયિક જીવોને દબાવતા નથી, તેમને આઘાત પહચાડતા નથી અને તેમને મારવા -પર્યન્તની કઇ પણ કિયા કરતા નથી. આ રીતે પૃથ્વીકાયિક જીતે નહી દબાવનારા, Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९२ भगवती सूत्रे त्रिविधं त्रिविधेन असंयता यावत् एकान्तबालाश्वापि भवथ ततः खलु ते अन्ययूथिकाः स्थविरान भगवतः एवम् अवादिषुः केन कारणेन आर्याः 1 वयं त्रिविधं त्रिवेधेन यावत् एकान्तवालाचापि भवामः ? ततः खलु ते स्थविरा: भगवन्तः अन्ययूथिकान एवम् अवादिषुः - यूयं खलु आर्याः ! रीतं रीयमाणाः पृथिवीं पिच्चयथ, यावत् उपद्रवयथ, ततः खलु यूय पृथिवों नहीं दबाते हुए, उसे चोट नहीं पहुँचाते हुए यावत् उसे नहीं मारते हुए हम लोग त्रिविध प्राणातिपात को त्रिविध से करनेवाले कैसे हो सकते हैं, अर्थात् नहीं हो सकते हैं. इस तरह हम लोग संयत, विरत यावत् एकान्ततः पण्डित हैं । ( तुझे णं अज्जो ! अप्पणा चेव तिविह तिविहेण असंजय जाव बाला यावि भवह ) हे आर्यो ! प्रत्युत तुम स्वय ही त्रिविध प्राणातिपात को त्रिविध से करते हुए असंयत यावत् बाल हो । ( तएण ते अन्नउत्थिया थेरे भगवंते एवं वयासो) इस प्रकार सुनकर उन अन्ययूथिकोंने स्थविर भगवंतों से इस प्रकार कहा- 'केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि भवामो ' हे स्थविर आर्यो ! हम लोग कैसे विविध प्राणातिपात को त्रिविध से करते हैं और धावत् एकान्तवाल माने जाते हैं ? ( तणं ते येग भगवंते अन्नउत्थिए एवं वयासी ) तव उन स्थविर भगवंतों ने उन अन्ययूथिकों से તેમને ઈજા નહી પહેાંચાડનારા યાવત્ તેમને નહી મારનારા એવાં અમે લેાકા ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ ત્રિવિધે સેવન કરનારા કેવી રીતે હોઇ શકીએ ? એટલે કે અમે તે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતને ત્રિવિધે ત્યાગ કરનારા છીએ, તેથી અમે સ યત, વરત આદિ गुथेोवाणा भने योभन्त पंडित (सर्वथा ज्ञान सहित छीमे) (तुज्झे णं अज्जो ! अप्पणा चेत्र तिविदं तिविहेणं असंजय जाव बाला यावि भवह) हे मार्यो ! ઊલટા તમે જ ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ ત્રિવિધ સેવન કરનારા હાવાથી અસયત આદિ તથા ખાલ (ज्ञान रहित) छे।. (तएणं ते अन्नउत्थिया थेरे भगवंते एवं वयास) त्यारे ते परतीर्थि}अन्ये ते स्थविर लगवाने या प्रमाो पूछयु - (केण कारणेणं अजो ! अम्हे तिहिं तिविहेण जाव एगंतबाला यावि भवामो ) हे मार्यो ! આપ શા કારણે અમને ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનું ત્રિવિધે સેવન કરનારા માના છે? તમે अमनें मेान्तणास ठेवी रीत । छ ? (तएणं ते येरा भगवंतो अन्नउत्थिए एवं वयासो) त्यारे ते स्थविर लगवाते परतीथिने आ प्रभा वाम साध्या Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्र. टीका श.८ उ.७ . २ प्रद्वेपक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७९३ विच्चयन्तः, यावत् उपद्रवयन्तस्त्रिविधं त्रिविधेन यावत् एकान्तवालाचापि भवथ, ततःखलु ते अन्ययूथिकास्तान् स्थविरान् भगवत एवमत्रादिषु - युष्माकं खलु आर्याः ? गम्यमानम् अगतं व्यतिक्रम्यमाणम् अव्यतिक्रान्त राजगृह - नगरं संप्राप्तुकामम् असमाप्तम्, ततः खलु ते स्थविरा: भगवन्तस्तान इस प्रकार कहा- (तुम्भे णं अजो ! रीयं रीयमाणा पुढविं पेच्चेह, जाव उवहवेह ) हे आर्यो ! आप लोग चलते समय पृथिवीकायिक जीव को दबाते हैं यावत् उसे मारते हैं (तरणं तुझे पुढवि पेच्चे माणा जाव उवद्दवेमाणा तिविह निविण जाव एगनबाला यात्रि भवह) इस कारण पृथिवीकायिक जीव को दबाते हुए यावत् उसे मारते हुए आप लोग त्रिविध प्राणातिपान को त्रिविध से करते हैंइसलिये यावत् आप लोग एकान्ततः बाल हैं । ( तरणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवते एवं वयासी ) इस के बाद उन अन्ययूथिकों ने उन स्थविर भगवंतों से ऐसा कहा - ( तुज्जेणं अज्जो ! गममाणे अगते वतिक्कमिजमाणे अवतिक्क ते रायगिहं नगरं संपावि (उकामे असंपत्ते ) हे आर्यो ! तुम्हारे मतानुसार गम्यमान स्थल अगत, व्यतिक्रम्यमाण स्थल अव्यतिक्रान्त, तथा राजगृह नगर को प्राप्त करने की इच्छा वाले को वह नगर असप्राप्त कहा जाता है ? (तपणं ते येरा भगवंतों ते अन्नउत्थिए एवं वयासी - नो खलु अजो ! (तुज्झे णं अज्जो ! रीयं रीयमाणा पुढवि पेच्चेह, जाव उवद्दवेह) डे मार्यो ! ચાલતી વખતે તમે પૃથ્વીકાયિક જીવને દખાવવાથી લઈને મારવા સુધીની ક્રિયાએ કરા छ. (तरणं तुज्जे पुढत्रिं पेच्चमाणा जाव उवदयेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि भवह) भरी पृथ्वीमाथि लवाने पावनाथी भाडीने મારવા પન્તની ક્રિયાઓ કરતા એવા તમે લેકે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ ત્રિવિધે સેવન કરા છે. તેથી તમે અસયત આદિ વિશેષણોવાળા પણુ છે. અને એકાન્તત. માલ પણુ છે. (तए णं ते अन्नउत्थिया ते येरे भगवंते एवं वयासी) त्याने ते परतीर्थ अमे ते स्थविर लगवाने का प्रभारी उछु - (तुज्झणं अज्जा ! गममाणे अगते, वीतिक मिज्जमाणे अनीतिक ते रायगिहं नगर संपाविउकामे अस पत्ते) હું આર્યાં! તમારા મત અનુસાર તે ગમ્યમાન સ્થળ અગત, વ્યતિકસ્યમાણુ સ્થળ (મેળગવામાં આવતું સ્થળ) અવ્યતિક્રાન્ત, તથા રાજગૃહ નગરે પહોંચવાની પૃચ્છાવાળાને ते नगर अस प्राप्त हेवामा आवे छे (तरणं ते येरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं बयासी) त्यास्थविर लगवतो, तेभने या प्रभा भ्यु - (नो खलु अज्जो ! Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९४ भगवती सूत्रे अन्ययूथिकान एवमादिषु: - नो खलु आर्याः ! अस्माकं गम्यमानम् अगत व्यतिक्रम्यमाणम् अयतिक्रान्तम्, राजगृह नगरं यावत् अप्राप्तम्, अस्माकं खल्लु आर्याः ! गम्यमानं गतम् व्यतिक्रम्यमाणं व्यतिक्रान्तं राजगृहं नगरं संप्राप्तुकामं संप्राप्तम्, युष्माकं खलु आत्मना चैव गम्यमानम् अगतं व्यतिअहं गममाणे अगए, वीइकमिज्जमाणे अवीतिकंते रायगिहं नगरं जाव असंपते, अम्हाण अज्जो ! गममाणे गए वीतिक्कमिज्जसाणे वीतिक्कं ते रायगिहं नगरं संपाविउकामे संपत्ते, तुज्झेण अपणा व गमनाणे, अगए वीतिक्कमिज्जमाणे अवीतिक ते रायहिं नगरं जाव असंपत्ते-तएण ते थेग भगवतो उन्नउत्थिए एवं पडिहर्णेति, पहिणित्ता गइप्पवायं नाम अज्झयण पन्नवइंसु ) इसके बाद उन स्थविर भगवंतों ने उन अन्यतीर्थिकों से ऐसा कहा - हे आर्यो ! हमारे मत में गम्यमान स्थल-जिस स्थल पर जाना हो वह स्थल अगत नहीं कहा गया है, व्यतिक्रम्यमाण- जो उल्लंघन करने में आ रहा है ऐसा स्थल - अव्यतिक्रान्त नहीं कहा गया है, तथा राजगृह नगर को प्राप्त करने की इच्छा वाले को वह नगर असंप्राप्त नहीं माना गया है, किन्तु हे आर्यो ! हमारे मत में गम्यमान स्थल गत, व्यतिक्रम्यमाण स्थल व्यतिक्रान्त, तथा राजगृह नगर को प्राप्त करने की इच्छा वाले को वह नगर संप्राप्त कहा गया है । पर हां तुम्हारे मतानुसार गम्यमान अगत, व्यतिक्रम्यमाण अव्यतिक्रान्त, अम्हं गममाणे अगए, बीइकमिज्जमाणे अनीतिक ते रायगिहं नगरं जाव असंपत्ते, अम्हाणं अज्जो ! गममाणे गए वीतिकमिज्जमाणे वीतिक ते रामहिं नगरं संपाविकामे संपत्ते, तुज्झेण अप्पणा चेव गममाणे अगए, वीतिक्कमिज्जसाणे अवौतिक ते रायगढ नगरं जाव असंपत्ते तएते थेरा भगवंतो अन्नउत्थिए एवं पडिहर्णेति, पडिणित्ता गइप्पवायें नाम अज्झयणं पन्नवइंम्र) हे मार्यो । अभारा त अनुसार तो गभ्यमान स्थजने (ने स्थळे भवानुं હેય તે સ્થળ) અગન કહેવાતુ નથી, વ્યતિક્રમ્યમાણુ (જેને એળ ગવામાં આવી રહ્યુ હાય વું) સ્થળને અવ્યતિકાન્ત કહેવાતું નથી, અને રાજગૃહ નગરે પહોંચવાની પૃચ્છા વાળાને માટે રાજગૃહ નગર અસંપ્રાપ્ત માનવામા આવ્યુ નથી. પરન્તુ હું આર્યાં! અમે તે ગમણુ સ્થળને ગત નાનીએ છીએ, વ્યતિક્રમ્સમાણુ સ્થળને વ્યતિક્રાન્ત માનીએ છીએ અને રાજગૃહનગર પહોંચવાની ઇચ્છાવાળા માટે તે નગરને સપ્રાપ્ત માનીએ છીએ ઉલટા તમારા સિદ્ધાંન અનુસાર એ પ્રકારની માન્યતા છે. તમે લે! ગમ્યમાન 21 · Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ मू.२ प्रद्वेषक्रियनिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७९५ क्रम्यमाणम् अव्यतिक्रान्तं राजगृहं नगरं या-त् असंप्राप्तम्, ततः खलु ते स्थविरा भगवन्नः अन्ययूथिकान एवं प्रतिघ्नन्ति, प्रतिहत्य गतिपपात नाम अध्ययन प्रज्ञापितवन्तः । मु. २॥ , टीका-'नए ण ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एक बयासी'- ततः खलु ते अन्ययथिकाः अन्यतीथिस्तान् स्थविरान् भगवतः एवं वक्ष्यमाणपकारेण अवादिषु -'तुज्झेण अजो ! तिविह तिविहेणं अमजय जाब-एगंतवालायात्रि भवह ?' हे आर्याः ! स्थविरा ! यूय खल त्रिविधं कृतादिलक्षणं त्रिविधेन मनः प्रभृतिना करणेन असंयताः. यावत् अविरताः, अप्रतिहतपापसाण , सक्रियाः, अस वृत्ताः, एकान्तदण्डाः एकान्तवालाश्चापि भवथ ? 'तएण ते थेरा भगवंतो ते तथा राजगृह नगर का प्राप्त करने की इच्छा वाले को वह नगर असणाप्त कहा गया है । इस तरह से उन स्थविर भगवंतों ने उन अन्यतोर्थिक जनों को निरुत्तर किया ? निरुत्तर करके फिर उन्होंने गतिमपात-नाम के अध्ययन की प्ररूपणा की। टीकार्थ-'तएण ते अन्न उत्थिया ते थेरे भगवंते एवं क्यासी' इसके बाद उन अन्यतीर्थिकोंने उन स्थविर भगवंतों से एला कहा'तुज्झे णं अज्जो ! तिविहं तिविहेण अल जय जाय एगंतबाला यावि भवह ' हे आर्यो ! आप लोग त्रिविध पाणातिपात आदि को कृत, कारित एवं अनुमोदित हिंसा को मन वचन और काय से करते हैं-इस कारण आप असंयत हैं, अविरत हैं, अप्रतिहत, असत्याख्यातपापकर्मा हैं, सक्रिय-कर्मबन्ध सहित हैं, असंवृत-संवर रहित સ્થળને અગત વ્યતિક્રમ્પમાણને ચાળ્યતિક્રાન્ત અને રાજગૃહ નગરને પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા માટે નગર , અસ પ્રાપ્ત માને છે. આ પ્રમાણે તર્ક શુદ્ધ દલીલ વડે તે સ્થવિર ભગવતીએ તેમને નિરૂત્તર કરી દીધા, આ રીતે તેમને નિરૂત્તર કરી દઈને તેમણે “ગતિપ્રપાત” નામના અધ્યયનની પ્રરૂપણ કરી An:- "तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं क्यासी" त्या२ मा त परतीथि मे ते स्यवि२ मताने ॥ प्रमाणे ४यु- "तुज्झेणं अज्जो! तिविहं 'तिविहेणं' असंजय जाव एगंतवाला यावि भवह" है मार्यो! तमे ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ (કરવું, કરાવવું અને અનુમોદવુ એ ત્રણ પ્રકારની હિસાબુ) મન, વચન અને કાયારૂપ ત્રણ પ્રકારે સેવન કરે છે તે કારણે તમે અસ યત છો, અવિરત છે, અપ્રતિત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા છે, સક્રિય (કર્મલ ધ સહિત) છે, અસ વૃત (१२ २हित) छौ, मेन्त (प्रातिपात) सडित छ', अने आन्तत: मास अज्ञ (सर्वथा ज्ञान रहित) ५ छ।. . Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९६ भगवतीसूत्रे अन्नउत्थिए एवं बयासी' - ततः खलु ते स्थविरा भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान् अन्यतीर्थिकान् एव ं वक्ष्यमाणप्रकारम् अवादिषुः - केण कारणेणं अम्हे तिहि तिविहेण जात्र एगंतवालायावि भवामी ? हे आर्याः ! केन कारणेन खलु नय त्रिविधं कृतादिलक्षण त्रिविधेन करणेन मनःप्रभृतिलक्षणेन यावत् अस यताः अरिताः, अप्रतिहतपापकर्माणः सक्रियाः, अस वृत्ताः, एकान्तदण्डाः कान्तबालाश्चापि भवामः ? ' तर ण ते अन्नउत्थिया ने थेरे भगवंते एव वयासी' ततःखलु ते अन्ययूथिका स्तान् स्थविरान् भगवतः एवं वक्ष्यमाणप्रकारमनादिषु :- ' तुज्झे ण अज्जो ! री रीयमाणा पुढत्रिं पेच्चेह, अभिहण. नेह सेह, संवाह' हे आर्याः । स्थविरा ! ग्रूय खलु रीतं गमनं रीयमाणाः हैं, एकान्त दण्ड - प्राणातिपातसहित हैं और एकान्ततः आप लोग बाल अज्ञ भी हैं । ' तरणं ते थेरा भगवतो ते अन्नउन्थिए एवं वयासी' इस प्रकार से जब अन्ययूथिकों ने उन स्थविर भगवंतों से कहातब उन्हों ने उनसे ऐसा कहा कि 'केण कारणेण अम्हे तिविहं तिविहेण जाव एगतवाला यावि भवामो' हे आर्यो ! जो तुम लोग हम पर इस प्रकार का आरोप लगाते हो सो यह तो बताओ कि इसका क्या कारण है कि जिससे तुम्हारा यह कथन कि लोग त्रिविध प्राणातिपात को त्रिविध से करते हैं इसलिये यावत् एकान्ततः आप लोग बाल अज्ञ हैं " हम पर लागू हो सके - 'तएण ते अन्नउत्थिया ने थेरे भगवंते एव वयासी' तब उन अन्ययूथिकों ने उन स्थविर भगवंतों से ऐसा कहा - 'तुज्झे णं अज्जो ! रीय रीयमाणा पुढचं पेच्चेह, अभिहणह, बत्तेह, लेसेह, संघारह ' हे आप 66 " तरणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी" ते अन्यतीर्थકાને આ પ્રકારના આરેાપ સાંભળીને તે સ્થવિર ભગવતાએ તેમને આ પ્રમાણે પૂછયું? "केण कारणेणं अम्हे तिविहं तिविहेण जात्र एगंतवाला यावि भवामो" હું આર્યાં ! તમે અમરા ઉપર એવા અાપ શા કારણે મૂકે છે કે અમે ત્રિવિધ પ્રાણા તિપાતનુ ત્રિવિધે સેવન કરીએ છીએ? અમને અસયત આદિ શા માટે કહેા છે ? અમે કેવી રીતે એકાન્તતઃ ખાલ અજ્ઞ (સર્વથા જ્ઞાન રહિત) છીએ ? “तणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी" त्यारे ते परतीथि?।ये ते स्थविर लगव तोने या प्रमाणे नवा णं माध्यो- "तुज्झे वत्तेह, लेसेह, ; रीयं रीयमाणा पुढत्रिं पेच्चेह, अभिहणह, अज्जो ! संघाएह ' Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श८ उ. ७०२ प्रदेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ७९७ गच्छन्तः, गमनं कुर्वन्तः, पृथिवीं पिश्चयथ, पिंट, पीडयथ, पृथिवीं विराधयथ इतिभावः । अभिहथ - पादाभ्यामाभिमुख्येन हथ, वर्तयथ- पादाभिघातेनैत्रश्लक्ष्णतां चूर्णतां वा नयथ, "लेषयथ-भूमिश्लिष्टां सबद्धां कुरुथ, संघातयथसंहतां कुरुथ, 'संघट्टेह, परितावेह, क्रिलावेड, उद्दवेड, स घट्टयथ- स्पृशथ - सघट्टी कुरुथ, परितापयथ- समन्तात् सतापयुक्तां कुरुथ, क्लमयथ - मारणान्तिक समुद्रघातं प्रापयथ, उपद्रवथ - मारयमतिभावः 'तरणं तुज्जे पुढत्रिं पेच्चमाणा जात्र उवमाणातिविह तिविदेणं असंजय - अविरय-जात्र एगंतवालायावि भवद्द ततस्तस्मात् कारणात् खलु यूयं पृथिवीं पिश्चयन्तः विषन्तो यावत् अभिघ्नन्तः, वर्तयन्तः, श् लेषयन्तः, संघातयन्तः, संघट्टयन्तः परितापयन्तः क्लमयन्तः, उपद्रवन्तस्त्रिविध कृतादिलक्षणं त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन असंयता, आर्यो ! जब आप लोग रीत -गमन-रीयमाणा करते हैं. तब उस समय पृथिवी को- पृथिवीकायिक जीव को आप लोग पीसते हैंअर्थात दबाते हुए चलते हैं, 'अभिहणह ' उसे अपने पैरों द्वारा आघात पहुँचाते हैं, ' वत्तेह ' पैरों के आघात से उसे चूर्ण २ कर देते हैं, 'लेसेह ' भूमि में भूमि को संबद्ध करते हैं 'संघाएह ' संहत करते हैं 'म घट्टेह, परितावेह, मिलावेह, उवद्दवेह ' उसे संघहित करते हैं, परितापित - सब ओर से मतापित करते हैं, उसे मारणान्तिक अवस्था में ला देते हैं, मार देते हैं 'तएणं तुज्झे पुढवि पेच्चमाणा जाव उवहवेमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय अविरय जाव एतवाला यावि भव' इस तरह से पृथिवी को पीसते हुए यावत् उसे मारते हुए आप लोग त्रिविध प्राणातिपात को त्रिविध से करते हैं - अतः आप लोग असयत हैं. अविरत हैं, यावत् હું આર્યાં! તમે લેાકેા જ્યારે ગમન કરી હા, ત્યારે પૃથ્વીકાયિક જીવાને તમારા પગ તળે दुणावता यासो छो, “अभिहणह" तमे तभारा पगथी तेभने आधात पडे था। छे। ‘व्रत्तेह” तभाश यगना आाधातथी तभे तेभना यूरेथुरा : नाओ। छो, "लेसेह" तेसने लूमि साथै लहडी हो ।, "संधाएह" तेभने सडत ४श हो, "संघट्टे ह, परितावे, किलाषेह, उब वेह" तेमने सधट्टित (गोत्र) । छो, परितापित (सताय યુકત) કરે છે, તેને માણાન્તિક અવસ્થામાં લાવી દે છે અને મારી નાખે છે "तरण तुझे, पुढत्रिं पेच्चमाणा जाव उवद्दवेमाणा तिविहं तिविहेणं असंजय- अविश्य - जान एगंतवाला यात्रि भव" मा ते पृथ्वी अपने हणाववाथी લઇને મારવા પન્તની ક્રિયા કરનારા તમે àાકે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ ત્રિવિધે Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९८ " 6 • भगवतीसू अविरताः, यावत् अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, अमवृताः, एकान्तदण्डाः, एकान्तबालाः अत्यन्ताज्ञाश्वापि भवथ, 'तएणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एव वयासी' ततःखलु ते स्थविरा: भगवन्तस्तान् अन्ययूथिकान - अन्यतीर्थी - कान् एव ं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः - 'नोखलु अजो ? अम्हे रीयं रीयसाणा पुढवि पेच्चेमो, अभिहणामो जात्र उद्दवेमो' हे आर्याः ! नो खलु नैव किल त्रय रीत गमन रीयमाणाः गच्छन्तः गमनं कुर्वाणाः पृथीवी पिच्चयामः पीडयामः, पिंम इत्यर्थः, अभिहन्मः यावत्-वर्तयामः लेपयामः, संघातयामः, संघट्टयामः परितापयामः क्लमयाम, उपद्रवास, 'अम्हेणं अज्जो !' यं रीयमाणा काय वा, जोयं वा, रीयं वा पडुच देस देसेण व्यामो, पएसं एकान्ततः - सर्वथा-वाल अज्ञ भी हैं | यावत् ' शब्द से यहां पूर्वोक्त अभिघ्नन्तः ' आदि पाठ गृहीत हुआ है । नएणं ते येग भगवतो ते अन्न थिए एवं वयासी अन्यपृथिकों की ऐमी बात जब उन स्थविर भगवन्तों ने सुनी - तब उन्हों ने उनसे ऐसा कहा- 'नो खलु अज्जो ! अम्हे रीय रीयमाणा पुर्वि पेचेमो, अभिहणामो, जाव उवद्दवेमो ' हे आर्यो ! जब हम लोग चलते हैंत चलते समय पृथिवी को पीसते हुए नहीं चलते हैं, पैरों के आघात से उसे चोट नहीं पहुँचाते हैं, चरणों के आवान से उसे चूर्ण २ नहीं करते हैं, भूमि में भूमि को नहीं मिलाते हैं, उसे संघ ट्टित नहीं करते हैं, सब ओर से उसे सतापयुक्त नहीं करते हैं. मारणान्तिक अवस्था में उसे नहीं पहुँचाते हैं और न उसे हम लोग मारते ही हैं, 'अम्हेण हम तो अज्जो' हे आर्यो ! ' रीयं रीयસેવન કરેા છે! તેથી તમે અસ યત અને અવિરત છે અને એકાન્તબાલ-અજ્ઞ (સવ થા ज्ञान रहित) पण छे। “यावत्" ही सही 'अभिघ्नन्तः' हि युर्वोत या ग्रहण थयो छे' तरणं ते थेरा भगवंतो ते अन्नउत्थिए एवं वयासी' તે અન્ય મતવાદીઓની આ પ્રકારની વાત સાભળીને તે સ્થવિર ભગવ તાએ તેમને આ अमाणे 'धुं- 'नो खलु अज्जो ! अम्हे रीयं रीयमाणा पुढत्रिं पेच्चेमो, अभिहणामो जात्र उद्दवेमो' हे मार्यो । क्यारे अभे यात्री छीमे, त्यारे सभे પૃથ્વીકાયિકાને દખાવતા ચાલતા નથી, પગના અ ઘાતથી અમે તેમને આઘાત પહેાચાડતા નથી, તેને ચગદીને તેના ચૂર ચૂરા કરતા નથી, તેમને એકત્રિત કરતા નથી, તેમને સ ટ્ટિત કરતા નથી, તેમને સતાપ પહેાંચાડતા નથી, તેમને મારણાન્તિક અવસ્થામા भूस्ता नथी मने तेभने भारता पशु नथी 'अहेण" सभे तो 'अज्जो !' हे मार्यो ! , Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टोका श८ उ.७ सु.२ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थ कमतनिरूपणम् ७९९ पएसेणं वयामा' हे आर्याः ! अन्यतीथिकाः । वयं खलु रीत गमन रीयमाणा गच्छन्तः गमन कुर्वाणा कायं वा प्रतीत्य आश्रित्य उच्चारमवत्रणादि कायकार्यमपेक्ष्येत्यर्थः, योगं वा ग्नानवैयावृत्यादिव्यापार प्रतीत्य अपेक्ष्य ऋतं सत्यं वा प्रतीत्य अकायादिजीवस रक्षणलक्षणं संयममाश्रित्य देशं देशेन व्रजामः प्रचुरायाः पृथिव्याः यो स्वाभीष्टत्वेन विवक्षितो देशः एकदेशस्तं देशेन-एकदेशेन वजामा नतु अविशेषेण ईर्यासमितिपरायणत्वेन सचेतनदेश परिहरन्ताऽचेतनदेशैर्ऋजाम इत्याशयः एव प्रदेशं प्रदेशेन व्रजामः, तत्र माणा' जब गमन करते हैं तब 'कोयं वा जोगं वा रीयं वा पडुच्च देसं देसेण वयामो पएस पएसेणं वयामो प्रस्रवण उच्चार आदि शारीरिक कार्य की अपेक्षा करके, या योग-ग्लान के वैयावृत्य आदि व्यापार को लेकर के, या अप्कागादि जीवों के मरक्षण रूप स यम को आश्रित करके एकदेश से दूसरे देश में जाते हैं. जाने के लिये जो अपने को अभीष्ट स्थान है उसका नाम एकदेश हैक्यों कि भूमण्डल तो बहुत बड़ा है. उस पूरे भूमण्डल पर तो जाते नहीं हैं-अभीष्ट गन्तव्य स्थान पर ही जाते हैं-अतः ये जो अभीष्ट गन्तव्य स्थान है वही यहां पर एकदंश से गृहीत किया गया है. सो उस स्थान पर भी जाते समय जो वहां पर जाने का रास्ता है उमी से होकर जाते हैं यदि उस रास्ते में कोई सचेतन स्थान आ जाता है. दूर्वा आदि से सकुलित मार्ग पडता है. तो उस स्थान मार्ग से होकर हम लोग नहीं जाते हैं किन्तु ईर्यासमिति में परा यण रहने के कारण हम लोग उस सचित्त मार्ग को बचाते हुए 'तीयं रीयमाणा' के जमन उरीय छीमे त त 'काय वा जोगं वा रीय वा पडुच्च देस देसेणं वयामो पएसं पएसेण वयामो यार प्रसवा माह शारी२ि४ કાર્યની અપેક્ષાએ અથવા ચોગની અપેક્ષાએ (લાન–બિમાર આદિના વૈયાવૃત્ય આદિ કાર્ય માટે) અથવા અપૂકાય આદિ છના સ રક્ષણ રૂપ સંયમની અપેક્ષાએ કરીએ છીએ આ નિમિત્તોની અપેક્ષાએ જ અમે એકદેશથી (સ્થળથી) બીજે સ્થળે જઈએ છીએ જવાને માટેનું અભીષ્ટ જે સ્થાન તેને દેશ કહે છે, ભૂમંડળ તે ઘણું મોટું છે તે આખા ભૂમ ડળ પર તે અમે જતા નથી પણ અભીષ્ટ સ્થાને જ જઈએ છીએ આ રીતે અહી દેશ' પદથી અભીષ્ટ ગંતવ્ય સ્થાનને જ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યુ છે વળી ત્યાં જતી વખતે ગમે તે માર્ગે અમે જતા નથી પણ ત્યાં જવાનો જે રસ્તે હેય ત્યાં થઈને જ જઈએ છએ વળી જે તે માર્ગો ઉપર વાસ આદિ કોઈ સચેત પદાર્થ પડ હોય તે Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०० भगवतीसूत्रे भूमेर्महत्खण्डो देशः, लघुखण्डस्तु प्रदेश उच्यते, 'तेणं अम्हे देस देसेणं वयमाणा, पएसं पएसेणं वयमाणा नो पुढविं पच्चेमो, अभिहणामो, जाव उवहवेमो' तेन कारणेन वय देशंदेशेन व्रजन्तः, प्रदेशं प्रदेशेन व्रजन्तो नो प्रथिवीं पिच्चयामः पीडयामः, अभिहन्मः, यावत्-वर्तयामः, लेपयामः, संघातयामः, संघश्यामः, परितापयामः, क्लमयामः, उपद्रवामः, 'तए णं अम्हे पुढविं अपेच्चेमाणा अणभिहणेमाणा जाव अणुवद्दवेमाणा तिविहं तिविहेणं संजय जाव एगंतपंडिया यावि भवामो' ततस्तस्मात् कारणात् खलु वयं अचित्त मार्ग से ही चलते हैं । इसी तरह से हम लोग एक प्रदेश से दूसरे प्रदेश में जाते हैं । भूमि का जो घडा ग्वण्ड होता है वह देश कहलाता है और जो लघु खंड होता है वह प्रदेश कहलाता है । 'तेणं अम्हे देस देसेणं वयमाणा पएस पएसेणं वयमाणा नो पुढविं पेच्चेमो, अभिहणामो, जाव उबद्दवेमो' अतः जब हम लोग एकदेश से-स्थल से, दूसरे स्थल तक जाते हैं-एक प्रदेश से दसरे प्रदेश तक जाते हैं, तब पृथिवी को न हम दवाते हैं. न उसे हम चरणों से चोट पहुँचाते हैं यावत् न हम उसे मारते हैं। यहां 'यावत्' शब्द से-वर्त्तयामः, श्लेषयामः, सघातयामः, संघश्यामः, क्लमयाम:' इन पूर्वोक्त क्रियापदों का ग्रहण हुआ है । 'तएणं अम्हे पुढवि अपेच्चेमाणा अणमिहणेमाणा, जाव अणुचद्दवेमाणा तिविह तिविहेणं स जय जाव एगंतपडिया यावि भवामो' अतः जब हम लोग इस અમે તેના ઉપર પગ મુકીને ચાલતા નથી, પરંતુ ઇસમિતિનુ પાલન કરનારા અમે લોકો તે માર્ગ છેડીને અચિત્ત માર્ગે જ ચાલીએ છીએ એજ પ્રમાણે અમે એક પ્રદેશથી--બીજા પ્રદેશમાં જઈએ છીએ. (ભૂમિના મેટા सागने देश ४ छ भने नाना मागने प्रदेश ४ ) तेणं अम्हे देसं देसेणं दयमाणा, पएसं पएसेणं नो पुढचं पच्चेमो, अभिहणामो जाय उवद्दवेमो' તેથી અમે જ્યારે એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે જઈએ છીએ એક પ્રદેશથી બીજા પ્રદેશ સુધી જઈએ છીએ, ત્યારે અમે પૃથ્વીકાયને દબાવતા નથી, અમે તેમને પગથી આઘાત પહોંચાડતા નથી અને તેમને મારવા પર્યન્તની કઇ પણ કિયા કરતા નથી. અહીં 'जाव' (यावत्) ५४थी वर्तयामः, श्लेषयामः, संघातयामः, संघठ्यामः, क्लमयाम:' मा पूर्वेतियापहाने ड४२पामा माव्यां छे 'तए ण अन्हे पुढचं अपेच्चेमाणा, अणभिहणेमाणा जाव अणुचद्दवेमाणा तिविहं तिदिहेणं सजय जाव 'एगंतपंडिया यावि भवामो' मा शत भे । Y201यिहाने ५ नाय मापता Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेय, टी. श.८ उ.७ म्रु० १ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यती िकमतनिरूपणम् ८०१ पृथिवीम् अपिच्चयन्तः - अपीडयन्तः, अनभिघ्नन्तः यावत् अवर्तयन्तः, अ लेपयन्तः, असंघातयन्तः, असंघट्टयन्तः, अपरितापयन्तः, अक्लमयन्तः अनुपद्रव यन्तः त्रिविध कृतादिलक्षणं त्रिविधेन मन प्रभृतिना करणेन संयताः संयमवन्तः यावत् विरताः, प्रतिहतपापकर्माणः, अक्रियाः, संहता, अनेकान्तदण्डा', entaurusaraft भवामः, अथोक्तगुणयोगेन नाम्माकमिव एपामन्यतीथिकानां गमनं भवतीति अभिप्रायेण स्थविरास्तेषां पृथिव्याक्रमणादितोऽसंयतत्वादिगुणत्वं प्रतिपादयितुम् अन्यतीर्थिकान् प्रत्याहु: - ' तुज्जेण अज्जी ! अपणा चेव परिस्थिति के नहीं हैं. अर्थात् पृथिवी को जब हम लोग दबाते नहीं हैं, उसे किसी भी तरह की चोट पहुँचाते नहीं हैं यावत् उसे मारते नहीं हैं तो फिर क्यों कर हम लोग विविध प्राणातिपात को त्रिविध से करने वाले माने जा सकते हैं ? अतः हम लोग संयत हैं यावत एकान्ततः पण्डित हैं । यहाँ पर प्रथम ' यावत् पद से 'अवर्तयन्तः, प्लेपयन्त, असंधातयन्तः, असंघट्टयन्तः, अपरितापयन्तः, अक्लमयन्तः' इन का संग्रह हुआ है। तथा दूसरे यावत् शब्द से विरताः, प्रतिहतपापकर्माणः, अक्रियाः, संवृताः, अनैकान्तदण्डाः ' इन शब्दोंका संग्रह हुआ है। अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि जिस तरह से इन पूर्वोक्त गुणों से युक्त होकर स्थविर भगवंतों का गमन होता हैं उस तरह से इन अन्यतीर्थिकजनों का गमन नहीं होता हैं इसी अभिप्राय से स्थविर जन उन अन्यतीर्थिकजनों से ऐसा कहते हैं कि आप लोग पृथिवी के आक्रमणादि से असंयत हैं अविरत हैं शक्त् નથી, તેમને આઘાત પહોંચાડતા નથી અને તેમને મારવા પર્યંતની કાઇ પણ પૂર્વોક્ત કિયાએ અમે કરતા નથી છતાં આપ અમને ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ ત્રિવિધ સવન કરનારા કેવી રીતે કહેા છે! ? અમે તે શ્યા રીતે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાત્તના ત્રિવિધે ત્યાગ કરનારા હાવાથી સચત છીએ, વિરત છીએ, પ્રતિહત, પ્રત્યાખ્યાત ૫ પકમાં છીએ, કર્માંબધ રહિત છીએસ વૃત્ત છીએ અને પ્રાણાતિપાત રહિત છીએ અમે તે એકાન્તત ૫ હિત જ છીએ અહી 6 " " " जाव अणुवद्दवेमाणा ' साथै भावेसा जाव ( यावत्) यहथी अवर्तयन्तः अश्लेपयन्तः, असंघातयन्तः, अस घट्टूयन्तः अपरितापयन्तः, अक्लमयन्तः પદાના સંગ્રહ થયા છે હવે સ્ત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જે રીતે આ પૂર્ણાંકત ગુણૈાથી યુકત થઈને સ્થવિરા ગમન કરે છે, એ રીતે આ પરતી ચૈકા ગમન કરતા નથી. તે કારણે જ સ્થવિર ભગવતા તેમને કહે છે કે તમે લેકે પૃથ્વીકાયિકાને ચગદવાની, આઘાત પડી - ચાડવાની વગેરે ક્રિયાગ્મા કરનારા છે! તેથી તમે! અસ યત આદિ અવસ્થાવાળા એકાતતઃ Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतिमुत्रे ८०२ - तिविद्धं तिविहेणं असंजय जाव एगंतवाला यावि भवह' हे आर्या, यूयं खल आत्मना स्वयमेव चैव त्रिविधं कृतादिलक्षणं त्रिविधेन मनःप्रभृतिना करणेन असयता सयमरहिताः यावत् अविरताः, अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाःकर्मबन्धसहिताः, असंवृताः, एकान्तदण्डाः सर्वथा हिंसाकारकाः, एकान्तबालाः सर्वथा ज्ञानरहिताश्चापि भवथ, 'तए णं ते अन्नउत्थिया येरे भगवंते एवं बयासी' ततः खलु ते अन्ययूथिकाः अन्यतीर्थिकाः स्थविरान् भगवतः एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः ' केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं जान एगंतवाला यात्रि मत्रामो ?' हे आर्याः ! स्थविरा: ! केन कारणेन वयं त्रिविध कृतादिलक्षणं त्रिविधेन मनोवचः कालक्षणेन करणेन यावत् असंयताः, एकान्ततः बाल हैं- 'तुज्झे णं अज्जो । अप्पणाचेव तिविहं तिविहेणं असंजय जाव एगंतबाला यावि भवह' इस सूत्र द्वारा स्थविर भगवंत यह बात अन्यतोधिकजनों से कह रहे हैं कि हे आर्यो ! आप लोग कृत, कारित और अनुमोदित प्राणातिपात को मन, वचन, और काय से करने के कारण स्वयं ही असंयत, अविरत, अप्रतिहत अप्रत्याख्यात पापकर्मा हैं, सक्रिय हैं, कर्मबन्ध सहित हैं, असंवृतसंवररहित हैं, सर्वथा हिंसा कारक हैं, तथा सर्वथा ज्ञान रहित हैं ! 'पण ते अन्नउत्थिया थेरे भगवते एव वयासी' इस प्रकार स्थविर भगन्नों की बात सुनकर उन अन्ययूर्थिकों ते उनसे ऐसा कहा'केण कारणेणं अज्जो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि वामो' हे आर्यो ! हमलोग किस कारण से त्रिविध प्राणातिपात को त्रिविध से करनेवाले माने जाते हैं ? कि जिससे हम असंगत, आत ४ है। भेज पात नीयेना सूत्र द्वारा अष्ट थाय छे-' तुज्झेण एज्जो ! अप्पणा वेव तिविह तिविहेणं असंजय जात्र एगंतवाला यावि भवद ' स्थविर लगवा અન્યતીાિને કહે છે કે-તમે જ કૃત, કારિત અને અનુમેાદિત રૂપ ત્રણે પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનુ મન, વચન અને કાયાથી સેવન કરે છે. તેથી તમે જ અસંમત, અવિરત અને અપ્રતિહત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકમાં છે। તમે જ સક્રિય (ક`બંધ સહિત), असवृत्त, सर्वथा डिसी २४ भने सर्वथा ज्ञानरहित छ। 'तए णं ते अन्नउत्थिया ते घेरे भगवंते एवं बयासी ' ते स्थविर भगवतोनी या प्राश्नी वात सांभजीने ते पर तीर्थि। तेभने या प्रमाणे पूछयु - ' केण कारणे णं अज्जो ! अम्हे तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यात्रि भवामो' हे मार्यो ! तभे भा भरले અમતે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનુ ત્રિવિધે સેવન કરનારા માનેા છે ? અમને Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ मु.२ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीर्थिकमतनिरूपणम् ८०३ अविरताः, अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, असंवृताः, एकान्तदण्डाः, एकान्तवालाश्चापिभवाम ? 'तए णं ते थेरा भगवंतो अन्नउत्थिए एक बयासी' ततः खलु ते स्थविराः भगवन्तः अन्ययूथिकान् अन्यतीथि कान् एवं वक्ष्यमाणमकारेण अवादिषुः 'तुन्भे णं अनो! रीयं रीयमाणा पुढविं पेचेह जाव उवदवेह' हे आर्याः ! अन्यतीर्थिकाः ! यूयं खलु रीत गमन रीयमाणाः गच्छन्तः गमनं कुर्वाणा इत्यर्थः पृथिवीं पिच्यते-पिंष्ठ, यावत् अभिहते, वर्त यते, श्लेपयते, सघातयते, स घट्टयते, परितापयते, क्लमयते, उपद्रवयते, 'तए णं तुझे पुढवि पेच्चेमाणा, जाव उबद्दवेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि भवह' ततः खलु यूयं पृथिवीं पिञ्चयन्तः पीडयन्तः, यावत् अविरत, अप्रतिहत, अप्रत्याख्यातपापकर्मा हों सक्रिय हो, असंवृत हों, एकान्तप्राणातिपात कारक हों, और एकान्तवाल हो । 'तएणं थेरा भगवंतो अनउत्थिए एव वयासी' तब स्थविर भगवतों ने उनसे ऐसा कहा- 'तुझे णं अज्जो ! रीयं रीयमाणा पुढविं पेच्चेह जाव उवद्दवेह ' हे आर्यो ! तुम लोग गमन करते हुए पृथिवी को दाते हो, यावत् उसे मारते हो. यहां यावत् शब्द से ' अभिहथ, वर्तयथ, श्लेषयथा, स घातयथा, स घट्टया, परितापयश, क्लमयथ' इन क्रियापदों का सग्रह किया गया है। 'तएणं तुज्झे पुढवि पेच्चेमाणा जाव उववेमाणा तिविहं तिविहेणं जाव एगतबाला यावि भवह ' अतः पृथिवी को दबाने के कारण, यावत् उसे मारने के कारण आप लोग त्रिविध प्राणातिपात को विविध से करते हैं, यावत् एकान्त અસ ચુત, અવિરત, અપ્રવિહત, અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મ, સક્રિય અસંવૃત્ત એકાન્ત હિંસાકારક અને સર્વથા જ્ઞાન રહિત શા માટે કહે છે ? 'तएणं थेरा भगवंतो अन्नउत्थिए एवं वयासी' त्या३ ते २यवि२ माता ते परतीथि ने 24 प्रमाणे यु- 'तुम्भेणं अज्जो रीयं रीयमाणा पुढषि पेच्चेह जाव उवदवेह' हे आर्थो! यासती मते तमे वा पृथ्वीन (पृथ्वीय वान) हमापायी धन भारवा पय-तनी पूर्वात यायो ४२। छ। माही जाव' पहथी 'अभिहथ, वर्तयथ, श्लेषयथ, संघातयथ, संधट्टयथ, परितापयथ, क्लमयथ' २मा (यापानी सड थयो छ 'तएणं तुज्झे पुढवि पेच्चेमाणा जाव उबदवेमाणा तिविह तिविहेणं जाव एगंतवाला यावि भव:' २मा शत पृथ्वीथान ચગદવાથી માડીને મારવા પર્યન્તની ક્રિયા કરનારા તમે લેકે ત્રિવિધ પ્રાણાતિપાતનું ત્રિવિધ સેવન કરે છે. તે કારણે તમે અસયતથી લઇને એકાન્તબાલ સુધીની અવસ્થાવાળા Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०४ भगवतीमूत्रो अभिघ्नन्तः, वर्तयन्तः, श्लेषयन्तः, संघातयन्तः, संघट्टयन्तः, परितापयन्तः, क्लमयन्तः, उपद्रवयन्तस्त्रिविधं कृतादिलक्षणं त्रिविधेन मनःमभृतिना करणेन यावत्-असं यता, अप्रतिहतपापकर्माण., सक्रियाः, अस वृत्ताः, एकान्तदण्डाः, एकान्तवालाः अत्यन्ताज्ञाश्चापि भवथ, 'तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी'-तत खलु ते अन्ययूथिका अन्यतीथिकास्तान स्थविरान् भगवतः एवम् वक्ष्यमाणाप्रकारेण अवादिषुः-तुज्झे णं अजो ! गससाणे अगते वीतिमिज्जमाणे अबीतिक्क ते रायगिहं नगरं संपाविउकामे अस पते हे- आर्याः ! स्थविराः ! यूयं खलु गम्यमानम् अगत व्यतिक्रम्यमाणम् उल्लध्यमानम्, अतिक्रान्तस् अनुल्लषितम् राजगृह नगरं संपाप्तुकामम् बाल माने जाते हो । यहां प्रथल यावत् शब्द से " अभिघ्नन्तः, वर्तयन्तः, श्लेषयन्तः, सघातयन्तः, संघयन्तः, परितापयन्तः, बलम यन्तः ' इन क्रियापदों का संग्रह हुआ है । दूसरे यावत् शब्द से ' अस बनाः, अविरताः, अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, अस वृत्ताः, एकान्तदण्डाः' इन पदों का स ग्रह हुआ है। 'तएणं ते अन्नउत्थिया ते थेरे भगवंते एवं वयासी' इसके बाद उन अन्यथथिकों ने उन स्थविर भगवन्तों से क्या कहा लो इसे यों प्रकट किया गया है'तुज्झे णं अज्जो ! गमभाणे अगते, बीतिक्कलिज्जमाणे अवीतिक्कते, रायगिहं नयरं मपाविउकामे असंपते' हे आर्यो ! आप लोग गम्यमान स्थल को अगत, व्यतिक्रस्यमाण स्थल को अव्यतिक्रान्त-अतुल्लघित, तथा प्राप्त करने की इच्छा के विषयभूत हुए राजगृह नगर भानपान याय छ।. पडेला 'जाव' (यावत् ) ५४थी 'अभिघ्नन्तः, वर्तयन्तः, श्लेपयन्तः, संघातयन्तः, संघट्टयन्तः, परितापयन्तः भने क्लमयन्तः' या ठियापहोने ९ ४२वामा माया छ भने मीon 'जाव' (44-d) पन्थी असंयता अविरताः, अप्रतिहतपापकर्माणः, सक्रियाः, असंवृताः, एकान्तदण्डाः' मा पनि डर ४३वामा माव्या छ 'तएणं ते अन्नउत्थिया ते शेरे भगवंते एवं क्यासी' त्या२५६ ते ५२तायात २थपि२ सावता मा प्रमाणु युतुज्झे णं अजो ! गममाणे अगते, वीतिक्कसिज्जमाणे अबीतिक्कते, रायगिहं नयरं स पाचिउकामे अस पत्ते' हु आये। तमे सोछ। गन्यमान (न्यो वाम આવતુ હોય) સ્થળને અગત માને છે. વ્યતિક્રમ્સમાણ (આળ ગવામા આવતા) સ્થળને અગ્યતિકાન્ત (અનુલ ઘિત) માનો છે, તથા રાજગૃહ નગરે પહોંચવાની ઇચ્છાવાળાને Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म. टीका श.८ उ.७ म. २ प्रद्वेषक्रियानिमित्तकान्यतीथिकमतनिरूपणम् ८०५ मसंप्राप्तम् भवतीति मन्यध्वे, तएण' ते थेरा भगवतो ते अभउथिए एवं'वयासी 'ततः खलु ते स्थविरा भगवन्तस्तान् अन्ययूधिकॉन् अन्यतीथिकान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः-जोखल्लु अज्जो ! अम्हे गममाणे अगए वीइक्कमिजमाणे अवीइक्कते रायगिह नगरं जाव असंपत्ते' हे आर्याः ! नो खल्लु वयम् गम्यमानम् अगतम् व्यतिक्रम्यमाणम् अव्यतिक्रान्तं राजगृहं नगरं यावत् संप्राप्तुकामम् अस प्राप्तं भवतीति मन्यामहे, अपितु-'अम्हाणं अज्जो ! गममाणे गए वीतिक्कमिज्जमाणे वीतिक्कं ते रायगिह नयरं सपाविउकामे संपते' हे आर्याः ! अन्यतीर्थिका ! अस्माकं मते गम्यमानं गतं व्यतिक्रम्यमाणं व्यतिक्रान्तं राजगृह नगरं स प्राप्तुकामं स प्राप्तं भवति, 'तुज्शेणं अप्पणाचेन गममाणे अगए वीइक्कमिजमाणे अवीटक्कंते रायगिह' नयरं को अस प्राप्त मानते हैं, 'तएणं ते थेरा भगवतो ते अन्लउथिए एवं वयासी' उनकी ऐसी बात सुनकर स्थविर भगवंतोंने उन अन्य यर्थिकों से ऐसा कहा- ‘णो खलु अज्जो ! अम्हं गममाणे अगए, वीडकमिज्जमाणे अवीइकते, रायगि नयरं जाव अस पत्ते' हे आयें! हम लोग गम्यमान को अगत, व्यतिक्रम्यमाण को अनुल्ल धित और प्राप्त करने की इच्छा के विषयभूत हुए राजगृह नगर को अल प्राप्त नहीं मानते हैं, अपि तु-' अम्हाण अज्जो ! गममाणे गए, बीतिकमिज्जमाणे वीतिक ते, रायगिहं नगरं सपाविउकामे सपत्त 'हे आर्यो! हम लोग गम्यमान को गत, व्यतिक्रम्यमाण को उल्ल धित, तथा प्राप्त करने की इच्छा के विषयभूत बने हुए राजगृह नगर को सप्राप्त मानते हैं 'तुज्झे ण अप्पणा चेव गलमाणे अगए, वीतिकमिज्जमाणे भाटे तमे az २४23 नगर मA NA माना छ। तए णं ते थेरा भगवतो ते अन्नउथिए एव वयासी' भनी मावी पाल सामजान त स्थविर सताने ते परतीबिडीने मा प्रभादो यु-णो खलु अजो! अह गममाणे अगए, वीइक्कमिज्जमाणे अवीइकते, रायगि नयरं जाव अस पत्त' 40 ! - यમાનને અગત, વ્યતિક્રમ્સમાણને અનુલ ઘિત અને રાજગૃહ નગર ને પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા માટે રાજગ્રહ નગર અસ પ્રાપ્ત છે, એવુ मानता नयी ! 'तुम्हाणं अन्नो ? गममाणे गए, वीतिक्कमिज्जमाणे वीतिक्कंते, रायगिह नयरं स पाविउकामे स पत्ते' ३ मा ! ममे भ्यभानने ગત, વ્યતિક્રમમાણને ઉકલંધિત અને રાજગૃહ પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાવાળા માટે રાજગૃહ નગર પ્રાપ્ત માનીએ છીએ એટલે કે રાજગુડનગરે પહોંચવાની ઈચ્છાથી નીકળે भास नगर पहायलय के मेम मानी छीमे -'तुज्जे णं अप्पणा Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०६ भगवतीमत्रे जावअसंपते' यूयं खलु आत्मना स्वयमेव चैव गम्यमानम् अगतं, व्यतिक्रम्यमाणम् अव्यतिक्रान्तं राजगृहं नाम नगरं यावत् संप्राप्तुकामम् असंप्राप्तं भवति इति मन्यव, 'तएणं ते थेरा भगवंतो अन्नउत्थिए एवं पडिहणे ति, पडिहणिना, गइप्पवारं नाम अम्झयणं पते वइंस' ततःखलु ते विरा भगवन्तः अन्ययूथिकान अन्यतीथिकान् एवम् उक्तप्रकारेण प्रतिघ्नन्ति निरुत्तगन कुर्वन्ति प्रतिहत्य निरुत्तरीकृत्य गतिप्रपातं नाम अध्ययनं प्रज्ञापितवन्तः, गतेः प्रवृत्तेः क्रियायाः प्रातप्रपतनं स भवः प्रयोगादिष्वर्थेषु वर्तेनं गतिप्रपातस्तत्मतिपादकमध्ययनं गतिप्रपातं तत्प्रज्ञापितवन्तः प्ररूस्तिवन्तः गतिविचारपस्तावा दित्याशर : सू० २॥ अधीइक्कते, रायगिहं नयरं जाव अस पत्ते' परन्तु हे आर्यो ! तुम लोग ही स्वयं इस बात को मानते हो कि जो गम्यमान होता है यह अगत होता है, जो व्यतिक्रन्यमाण होता है वह अनुल्ल धित होता है तथा प्राप्त करने की इच्छा का विषयभूत गजगृह नगर अस प्राप्त है । 'तएणं ते थेग भगवंतो अन्नउत्थिए एव पडिहणेति, पडिहणित्ता गइपवायं नाम अज्झयण पन्नवइंसु' इस तरह से उन स्थविर भगवतों ने उन अन्ययूथिकों को निरुत्तर कर दिया. निरुत्तर करके बाद में उन्हों ने गतिप्रपात नाम का अध्ययन प्रज्ञास्ति किया । गति-प्रवृत्ति क्रिया इमका प्रपतन-संभव-प्रयोगादि अर्थोमें बर्तनइसका नाम है गतिमपात, इस गतिमपातका प्रतिपादक जो अध्ययन है वह गतिप्रपान हैं। इम गतिप्रपान अध्ययन की उन्होने मरूपणा इमलियेकी कि यहां पर गति के विचार का प्रकरण चल रहा है ॥१०२॥चेव गममाणे अगए, बीतिक्कमिज्जमाणे अबोक्कते, रायगिह नयरं जाव असंपत्त' है मार्यो । तमे सोपाते । गेषु भात छ। भ्यभान भगत खाय छ, વ્યતિક્રમ્સમાણુ જે સ્થળ હોય છે તે અગ્યતિકાન્ત હોય છે અને રાજગૃહ નગર પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાવાળા માટે રાજગૃહ નગર અસ પ્રાપ્ત હોય છે. 'तए णं ते थेरा भगवंतो अनउत्थिए एवं पडिहणे ति, पडिहणित्ता गइप्पवायं नाम अज्झयणं पनवइंसु' साशत सी। शन त स्थविर मग તોએ તે પરતીર્થિકને નિરૂત્તર કરી દીધા તેમને નિરૂત્તર કરીને તેમણે ગતિપ્રપાત નામના અધ્યયનની પ્રરૂપણ કરી ગતિનુ (પ્રવૃત્તિ અથવા ક્રિયાનું) પ્રપતન ( સંભવ પ્રયેગાદિ અર્થોમાં વર્તન) એટલે ગતપ્રપાત આ ગતિપ્રપાતનું પ્રતિપાદન કરનારું જે અધ્યયન છે તેને ગતિપાત અધ્યયન કહે છે. અહી ગતિનું પ્રકરણ ચાલી રહ્યું છે, તેથી તેમણે ગતિપ્રપાત અધ્યયન પ્રરૂપણ કરી છે સૂ૦ ૨ | Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०७ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.७ मृ.३ गतिपपाताध्ययननिरूपणम् गतिप्रपाताध्ययनवक्तव्यता । मूलम् -'कइविहे णं भंते ! गइप्पवाए पपणत्ते ? गोयमा ! पंचविहे गइप्पवाए पण्णत्त, ! तंजहा-पयोगगई, ततगई, वंधणछेयणगई, उववायगई, विहायगई, एत्तो आरव्भ, पयोगपयं निरवसेसं भागियत्वं जाव सेत्तं विहायगई, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' ॥३॥ अट्ठमसयस्स सत्तमो उद्देसो सम्मत्तों। ___ छाया-कतिविधः खलु भदन्त ! गनिप्रपातः प्रजप्तः ? गौतम ! पञ्च विधो गतिप्रपातः प्रजप्तः, तद्यथा-प्रयोगगतिः, ततगतिः, वन्धनच्छेदनगतिः, उपपातगतिः, विहायोगतिः, इत आरभ्य प्रयोगपदं निरवशेष भणितव्यम् , यावत् सा एपा विहायोगतिः, तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ ० ३ ।। . अष्टमशतकस्य सप्तम उद्देशकः समाप्तः ।। गतिप्रपाताध्ययनवक्तव्यता 'काविहे णं भंते । गहप्पवाए पण्णत्त' इत्यादि । सूत्रार्थ- (कइविहेणं भंते । गहप्पवाए पण्णत्ते) हे भदन्त । गतिप्रपात कितने प्रकारका कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम ! (पंचविहे गइप्पवाए पण्णत्ते) गतिप्रपात पांच प्रकारका कहा गया है। (तंजहा) जैसे- (पओगगई, ततगई, बंधणछेयणगई, उववायगई, विहायगई) प्रयोगगति, ततगति, बंधनच्छेदनगति, उपपातगति और विहायोगति (एत्तो आरम्भ पओगयंचनिरवसेसं भाणियव्वं जाव से त्त विहायगई सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति) यहांसे लेकर प्रयोगपद पूरा कहलेना चाहिये यावत् वह यह विहायोगति है- यहांतक. हे गतिप्राध्ययननी पतव्यता'कइविहे गं भंते ) गइप्पवाए पण्णत्ते ? 'सूत्रा- (काविहे णं भंते ! गइप्पवाए पण्णत्ते ? ) महन्त । गतिअपातना l २ ४ा छ ! ( गोयमा) 3 गौतम ! (पंचविहे गडप्पवाए पणत्ते ) गतिप्रपात पाय प्रा२ना या छे. (तंजहा) ते पांया नाय प्रमाणे छ (पओगगई) प्रयोगपति,(ततगई) ततगति, (बंधण छेयणगई) धन छन गति, (उक्वायगई) अपातगति (विहायगई) भने विडायोगति (एत्तो आख्म पोगपयं निरवसेस भाणियव्वं जाव सेत्त विहायगई-सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति) અહીથી શરૂ કરીને તે આ વિહાગતિ છે ત્યાં સુધીનુ પ્રજ્ઞાપનાનુ ૧૬મુ “પ્રયાગ, પદ Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भगवतीसूत्र टीका-अथ गतिप्रपातस्यैव भेदान् प्ररूपयति-'कइविहेणं भंते ! गइप्पवाए पण्णत्ते ! गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! कतिविधः खलु गतिप्रपातः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचविहे गइप्पवाए पण्णत्ते' हे गौतम ! पञ्चविधः गतिप्रपातः प्रज्ञप्तः 'तंजहा-पयोगगई, ततगई, बंधणछेयणगई, उववायगई, विहायगई, तद्यथा-पयोगगतिः, ततगतिः, बन्धनच्छेदनगतिः, उपपातगतिः विहायोगतिः, अत्र गतिमपातभेदप्रक्रमे यद्गतिभेदं भणितम्, तद्गतिधर्मत्वात्मपातस्य, गतिभेदभणने गतिप्रपातभेदा एव भणिता भवन्तीति नो विषयान्तरम् भदन्त ! जैसा आपने यह प्रतिपादित किया है, वह सर्वथा ऐसा ही है- हे भदन्त ! वह सर्वथा ऐसा ही है- ऐसा कहकर वे गौतम यावत् स्थान पर विराजमान हो गये। टीकार्थ- सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा गतिप्रपातके भेदोंकी प्ररूपणा कीहै- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'कइविहेणं भंते ! गइप्पवाए पण्णत्ते' हे भदन्त ! गतिप्रपात कितने प्रकारका कहा गया है ? उत्तर में प्रभु ने कहा- 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचविहे गहप्पवाए पण्णत्ते' गतिप्रपात पांच प्रकार का कहा गया है ' तंजहा' जो इस प्रकार से है-'पओगगई, ततगई, घंधणछेयणगई, उववायगई, विहाय. गई' प्रयोगगति, ततगति, बंधनच्छेदनगति, उपपातगति, विहायोगति । यहां गतिप्रपात के भेद प्रकरण में जो गति के भेदों का कथन किया गया है उसका कारण यह है कि प्रपात गति का धर्म है. પૂરેપૂરું કહેવું જોઈએ ગૌતમસ્વામી કહે છે હે ભદન્ત ! આપની વાત ખરી છે. હું ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે યથાર્થ જ છે આ પ્રમાણે કહીને વણા નમસ્કાર કરીને તેઓ તેમના સ્થાને બેસી ગયા. ટીકાથ-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં ગતિપ્રપાતેના ભેદની પ્રરૂપણ કરી છે ગતિપ્રપાતને अनुलक्षीने गौतभस्वामी मापीर प्रभुने मेवे। न छे छे 3-'काविहेणं भंते ! गडप्पवाए पण्णत्ते १ महन्त ! गतिपातना सा प्र.२ ४ा छ ? महावीर प्रभुने। उत्तर - 'गोयमा' हे गौतम पंचविहे गइप्पवाए पण्णत्ते तंजहा' गतियातना नाय प्रमाणे पांय प्र४२ ४ा छ- 'पभोगगई, ततगई, बंधण छेयणगई, उववायगई, विहायगई' (१) प्रयोगगति, (२) ततगति, (3) मधन છેદનગતિ, (૪) ઉપપાત ગતિ અને (૫) વિહાગતિ અહીં ગતિપ્રપાતના પ્રકરણમાં ગાતના ભેદોનું જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે પ્રપાત ગતિને ધર્મ છે, તેથી ગતિના ભેદે કહેવામાં આવે ત્યારે ગતિપ્રપાતના ભેદ કહેવામાં આવ્યા Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ममेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.७ ८.३ गतिमपाताध्ययननिरूपणम् ८०९ इत्याशयः, तत्र प्रयोगस्य सत्यमनःप्रभृतिकस्य सत्यमनोयोगादिव्यापारस्य पञ्चदशविधस्य गतिः प्रवृत्तिः प्रयोगगतिः, तता-विस्तीर्णा गतिः ततगतिः, एतावता ततस्य-ग्रामनगरादिकं गन्तु प्रवृत्तत्वेन, तच्चापाप्तत्वेन तदन्तरालपथे वर्तमानतया प्रसारितक्रमतया च विस्तारं गतस्य गतिः, ततोवाऽवधिभूतग्रामादेनगरादौ गतिः, ततगतिः, यथा देवदत्तो ग्राम गच्छति इत्यादि बन्धनस्य कर्मणः सम्बन्धस्य वा छेदने अभावे सति या गतिः सा वन्धनच्छेदनगतिः यथा जीवस्य शरीरात , शरीरस्य वा जीवाद् बन्धच्छेदनगतिः, उपपातगतिस्तु त्रिअतः गति के भेदों के कहने पर गतिप्रपात के भेद ही कहे गये हैं ऐसा ज्ञान हो जाता है अतः इस प्रकार के कथन में विषयान्तर का कथन किया गया है ऐसा नहीं जानना चाहिये । सत्यमनः आदि के व्यापार रूप जो पन्द्रह प्रकार का योग कहा गया है-उसकी गति प्रवृत्ति का नाम प्रयोगगति है । अर्थात् सत्यमनोयोगादि व्यापार द्वारा जो मन वगैरह के पुदगलों की गति होती है-वह प्रयोगगति है। विस्तीर्णगति का नाम ततगति है. जैसे ग्राम नगर आदि में जाने के लिये कोई पुरुष अपने स्थान से तो निकल गया, परन्तु वह अभीतक उस ग्राम आदि में पहुंच नहीं पाया है. बीच मार्ग में है. अब वह जो जल्दी२ चरण उस गांव तक पहुँचने के लिये बढा रहा है सो उसकी गति का नाम ततगति है । तात्पर्य यह है. कि अवधिभूत ग्राम आदि से जो नगरादितक जाना होता है-ऐसी उस विस्तृतगतिगमन का नाम ततगति है. जैसे जिनदत्त अमुकस्थान से છે, એ વાત જાણવામાં આવી જાય છે. તેથી આ પ્રકારના કથનમાં વિષયાન્તર કરવામાં આવ્યું છે એમ માનવું જોઈએ નહીં સત્યમન આદિને વ્યાપારરૂપ (પ્રવૃત્તિરૂપ) જે પંદર પ્રકારને વેગ કહેવામાં આવ્યા છે. તેની ગતિ પ્રવૃત્તિનું નામ પ્રાગગતિ છે. એટલે કે સત્યમનાયેગ આદિ વ્યાપાર દ્વારા મન વગેરેના પુદ્ગલેની જે ગતિ થાય છે, તે ગતિને પ્રગતિ કહે છે. વિરતીર્ણ ગતિને તતગતિ કહે છે. જેમ કે કઈ ગામ કે નગરમાં જવાને માટે કંઈ માણસ પિતાને સ્થાનેથી ઉપડે છે આવી રીતે ત્યાં જવાને માટે ઉપડયા પછી ત્યાં જલ્દી પહોચવા માટે તે માર્ગમાં પિતાની ઝડપ વધારી દે છે. તે તેની તે ગતિને તતગતિ કહે છે. એટલે કે અમુક ગામથી બીજે ગામ કે નગરે જવાને માટે જે વિસ્તૃત ગતિ કરવામાં આવે છે, તેને તતગતિ કહે છે જેમકે જિનદત્ત અમુક સ્થળેથી બીજા ગામ સુધી જાય છે, તે તેની તે ગતિને તતગતિ કહે છે Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८१० भगवतीसूर्य विधा, क्षेत्र-भव-नोभवभेदात तत्र नैरयिकतिर्यग् नरदेवसिद्धानां यत् क्षेत्रे उपपाताय उत्पादाय गमनं सा क्षेत्रोपपातगतिः, याचनैर यिकादीनामेव स्वभवे उपपातरूपा गतिः सा भवोपपातगतिः, यच्च मिद्धपुद्गलयोर्गमनमात्रं सा नो भवोपपातगतिः, 'विहायोगतिश्च स्पृशद्गत्यादिकाऽनेकविधा आकाशे गमनं विहायो गतिः, यथा परमाणोः लोकान्तपर्यन्तं गतिर्भवति, इत आरभ्य प्रज्ञापनायां पोडशं प्रयोगपदं भणितम् तच्चेदापि निरवशेपम् भणितव्यम् , तदवधिमाह-यावत् सा एपा विहायोगतिः प्रजप्ता । तथाची प्रज्ञापनायाम् दूसरे गांव तक जाता है । क्षेत्र, भव और नोभव के भेद से उपपातगनि तीन प्रकार की होती है । इनमें नैरयिक, तिर्यंच, मनुष्य, देव और सिद्ध इनका जिस क्षेत्र में उत्पाद होना होता है-वहांतक जो इनका गमन है वह क्षेत्रोपपातगति है । नैरयिक आदि जीवों की ही जो अपने भव में उत्पादरूप गति है वह भवोपपातगति है । तथा सिद्ध और पुद्गल का जो गमनमात्र है वह नो भवोपपातगति है । बन्धनछेदनगति वह है जो बन्धन के अथवा कर्मसंबध के अभाव होने पर होती है. यह गति जीव मुक्त शरीर की या शरीरमुक्त जीव की होती है। विहायोगति अनेक प्रकार की है। आकाश में गमन करना इसका नाम विहायोगति है । जैसे परमाणु की 'लोकान्ततक गति होती है । यहां से-गति से लेकर प्रज्ञापन में १६ बां प्रयोगपद कहा गया है वही प्रयोगपद विहायोगति तक यहां पर भी संपूर्ण रूपसे कहना चाहिये । प्रज्ञापना में ऐसा कहा है 'बंधण* , ક્ષેત્ર, ભવ અને નભવના ભેદથી ઉપપાત ગતિ ત્રણ પ્રકારની હોય છે. ઉત્પાદન ક્ષેત્ર પંતના ગમનરૂપ ગતિને ક્ષેત્રો પપતગતિ કહે છે. નારક, તિય ચ, મનુષ્ય, દેવ અને સિંદ્ધને જે ક્ષેત્રમાં ઉત્પાદ થવાને હય, તે ક્ષેત્ર પર્યન્તનું તેમનુ જે ગમન થાય છે તે ગમનને ક્ષેત્રાપાત ગતિ કહે છે નારક આદિ ની જે પિતાના ભવમાં ઉત્પાદરૂપ ગતિ છે, તે ગતિને ભાપતિ ગતિ કહે છે. તથા સિદ્ધ અને પુદગલનું જે ગમનમા હોય છે, તેને ભપપાત ગતિ કહે છે. જે ગતિ કર્મબંધનો અભાવ હેય ત્યારે થાય છે, તે ગતિને બ ધનદ ગતિ કહે છે. આ પ્રકારની ગતિ જીવમુકત શરીરની કે શરીર મુક્ત જીવની હોય છે. વિહાગતિ અનેક પ્રકારની છે આકાશમાં ગમન કરવું તેનું નામ વિહાગતિ છે જેમ કે પરમાણુની લોકાન્ત સુધી ગતિ થાય છે ગતિનું પ્રતિપાદન કરવા માટે પ્રજ્ઞાપનામાં ૧૬ મું પ્રયોગપદ આપવામાં આવ્યું છે તે પ્રગ પાનું પહેલેથી વિહાગતિ પર્યન્ત સમસ્ત કચન અહીં પણ કરવું જોઈએ પ્રજ્ઞાપનામાં એવું Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ.७ सू.३ गतिर्मपाताध्ययननिरूपणम् 811 'वधणछेयणगई, उववायगई, विहायगई' इत्यादि, बन्धनच्छेदनगतिः उपपातगतिः, विहायोगतिः 'अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं स्वीकुर्वन्नाह-'सेव भंते ! सेवं भंते ति हे भदन्त ! तदेवं भगवदुक्त सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! भवदुक्त' सर्व सत्यमेवेत्याशयः // मू० 3 // इति श्री-विश्वविख्यात-जगढल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललित. कलापालापक-प्रविशुद्ध-गद्यपद्यनैकग्रंथनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति-कोल्हापुरराज-प्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित कोल्हापुरराजगुरु-वालब्रह्मचारि- जैनाचार्य -जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "धीभगवतीमत्रस्य" "प्रमेयचन्द्रिका"ऽऽख्यायां व्याख्यायां अष्टमशतकस्य सप्तमोद्देशकः समाप्तः // 8-7|| छेधणगई, उबवायगई, विहायगई ' इत्यादि. अन्त में गौतम स्वामी भगवान् के वाक्य को स्वीकार करते हुए कहते हैं-'सेवं भते ! सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! आप के द्वारा कहा गया सब सत्य ही है. आपके द्वारा कहा गया सब सत्य हो है / / मृ०३ / / / जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवती' सूत्रकी प्रमेयचद्रिका व्याख्याके आठवें शतकका सप्तम उद्देशक समाप्त 8-7 त्यु छ है- 'वंधण छेयणगई, उचवायगई, विहायगई' या मन्ते गौतम स्वामी भावार प्रभुना यानी स्वी४।२ ४२ता 49 छ- 'सेव भंते ! सेव भंते! त्ति' હે ભદન્ત ! આપ સાચુ જ કહે છે ! હે ભદન્ત ! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સવ થા સત્ય છે એમ કહીને વંદણ નમસ્કાર કરીને ગૌતમ વામી ઉચત સ્થાને ने विमान यया // 3 // જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતી સૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાને આઠમા શતકને સાતમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત, 8-7