Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-zAsana-jainAgama-graMthamAlA gaNadhara-sudharmA-praNIta-paMcama-aMga-Agama bhagavatI sUtra (vyAkhyAprajJapti) (hindI anuvAda) (bhAga-1 : zataka 1 se 11) bhagavAna mahAvIra (I.pU. 599 I.pU. 127) vAcanA-pramukha prAcIna - devarddhigaNI kSamAzramaNa arvAcIna - AcArya tulasI pradhAna sampAdaka AcArya mahAprajJa AcArya mahAzramaNa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcanA- pramukha : AcArya tulasI saMpAdaka-bhASyakAra : AcArya mahAprajJa yugapradhA yAca yugapradhAna AcAryazrI tulasI (19141997) ke vAcanA-pramukhatva meM san 1955 meM Agama-vAcanA kA kArya prAraMbha huA, jo san 453 meM devardhigaNI kSamAzramaNa ke sAnnidhya meM huI saMgati ke pazcAt honevAlI prathama vAcanA thI / san 2007 taka 32 AgamoM ke anusaMdhAnapUrNa mUlapATha saMskaraNa aura 11 Agama saMskRta chAyA, hindI anuvAda evaM TippaNa sahita prakAzita ho cuke haiN| AyAro (AcArAMga kA prathama zrutaskaMdha ) mUla pATha, saMskRta chAyA, hindI-saMskRta bhASya evaM bhASya ke hindI anuvAda se yukta prakAzita ho cukA hai| AcArAMga-bhASya tathA bhagavaI khaMDa - 1, 2 ke agrejI saMskaraNa bhI prakAzita ho gaye haiN| isa vAcanA ke mukhya saMpAdaka evaM vivecaka (bhASyakAra) haiM- AcAryazrI mahAprajJa (muni nathamala / yuvAcArya mahAprajJa) (janma 1920) jinhoMne apane sampAdana- kauzala se jaina AgamavAGmaya ko Adhunika bhASA meM samIkSAtmaka bhASya sAtha prastuti dene kA gurutara kArya kiyA hai| bhASya meM vaidika, bauddha aura jaina sAhitya, Ayurveda, pAzcAtya darzana evaM Adhunika vijJAna ke tulanAtmaka adhyayana ke AdhAra para samIkSAtmaka TippaNa likhe gae haiN| TippaNa AcAryazrI tulasI 11 varSa kI Ayu meM jaina zvetAmbara terApaMtha ke aSTamAcArya zrI kAlUgaNI ke pAsa dIkSita hokara 22 varSa kI Ayu meM navamAcArya bane /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra - zAsana - jainAgama-graMthamAlA vAcanA- pramukha prAcIna - devarddhigaNI kSamAzramaNa arvAcIna - AcArya tulasI pradhAna sampAdaka AcArya mahAprajJa AcArya mahAzramaNa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNadhara-sudharmA-praNIta-paMcama-aMga-Agama bhagavatI sUtra (vyAkhyAprajJapti) (hindI anuvAda) bhAga-1 : zataka 1 se 11 anuvAda-sahabhAgitA saMgha-mahAnidezikA sAdhvIpramukhA kanakaprabhA Agama-manISI pro. muni mahendrakumAra zAsanagaurava muni dhanaJjayakumAra sampAdana : Agama-manISI pro. muni mahendrakumAra Smelab anama VIRAL jaina vizva bhAratI lADanaM (rAja.)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : jaina vizva bhAratI posTa : lADanUM-341306 jilA : nAgaura (rAja.) phona naM. : (01581) 226080/224671 I-mela : jainvishvabharati@yahoo.com (c)jaina vizva bhAratI, lADanUM ISBN - 81-7195-237-2 prathama saMskaraNaH 2013 pRSTha saMkhyA :68+442=510 mUlya : Rs 450 (cAra sau pacAsa rupaye mAtra) mudraka : pAyorAITa prinTamIDiyA prA. li., udayapura phona : 0294-2418482
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa // 1 // puTTho vi paNNA-puriso sudakkho, ANA-pahANo jaNi jassa niccaM / saccappaoge pavarAsayassa, bhikkhussa tassa ppaNihANapuvvaM // jisakA prajJA-puruSa puSTa paTu, hokara bhI Agama-pradhAna thA / satya-yoga meM pravara citta thA, usI bhikSu ko vimala bhAva se / / // 2 // viloDiyaM Agamaduddhameva, laddhaM suladdhaM NavaNIyamacchaM / sajjhAyasajjhANarayassa niccaM, jayassa tassa ppaNihANapuvvaM / / jisane Agama-dohana kara kara, pAyA pravara pracura navanIta / zruta-saddhyAna lIna cira ciMtana, jayAcArya ko vimala bhAva se / / // 3 // pavAhiyA jeNa suyassa dhArA, gaNe samatthe mama mANase vi / jo heubhUo ssa pavAyaNassa, kAlussa tassa ppaNihANapuvvaM / / jisane zruta kI dhAra bahAI, sakala saMgha meM, mere mana meM / __ hetubhUta zruta-sampAdana meM, kAlugaNI ko vimala bhAva se / / vinayAvanata AcArya tulasI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ antastoSa parama pUjya gurudeva AcArya tulasI ne Agama- sampAdana ke gurutara kArya kA prakalpa aura saMkalpa kiyaa| unake vAcanA - pramukhatva meM kArya kA zubhArambha huA / parama pUjya gurudeva AcArya mahAprajJa ne prajJA - parizrama se AgamoM ke sampAdana, anuvAda aura vivecana ke kArya ko Age bddh'aayaa| usakI dhArA avicchinna rUpa se cala rahI hai / AlocanAtmaka aura tulanAtmaka bhASya ke sAtha Agama- sampAdana ho rahA hai isalie yaha kArya samaya sApekSa hai| maiM AtmatoSa kA anubhava kara rahA hUM ki hamAre dharmasaMgha ke aneka sAdhu-sAdhviyAM isa punIta kArya meM pravRtta haiN| saMvibhAga hamArA dharma hai / jina-jina ne isa gurutara pravRtti meM unmukta bhAva se apanA saMvibhAga samarpita kiyA hai, una sabake prati maiM maMgala bhAvanA karatA hUM ki unakA bhaviSya isa mahAn kArya kA bhaviSya bane / bhagavatI sUtra ke prastuta hindI anuvAda ke saMskaraNa kI parisampannatA meM parama pUjya gurudeva mahAprajJajI kA mUlyavAna samaya aura prajJA-parizrama lagA hai| pUjyapravara ke prati punaHpunaH praNamana / prastuta saMskaraNa kI parisaMpannatA meM parama pUjya gurudeva ke atirikta jinakA saMvibhAga rahA hai, vaha isa prakAra hai anuvAda-sahabhAgitA sampAdana sampAdana - sahayogI : sAdhvIpramukhA zrI kanakaprabhA munizrI mahendrakumAra muni dhanaJjayakumAra : munizrI mahendrakumAra muni dhanaJjayakumAra dinezakumAra yogezakumAra : -AcArya mahAzramaNa
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya vAcanA-pramukha gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI evaM saMpAdaka, anuvAdaka, vivecaka munizrI nathamalajI (AcAryazrI mahAprajJa) ke nidezana meM Agama-vAGmaya kA kArya san 1955 meM prArambha huA thaa| prakAzana kI yojanA isa prakAra banAI gaI1. Agama-sutta granthamAlA-mUlapATha, pAThAntara, zabdAnukrama Adi sahita AgamoM kA prstutiikrnn| 2. Agama-anusaMdhAna granthamAlA-mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, padyAnukrama, sUtrAnukrama tathA maulika TippaNiyoM sahita AgamoM kA prstutiikrnn| 3. Agama-anuzIlana granthamAlA-AgamoM ke samIkSAtmaka adhyayanoM kA prstutiikrnn| 4. Agama-kathA granthamAlA-AgamoM se saMbaMdhita kathAoM kA saMkalana aura hindI anuvaad| 5. vargIkRta-Agama granthamAlA-AgamoM kA saMkSipta vargIkRta rUpa meM prastutIkaraNa / 6. AgamoM ke kevala hindI anuvAda ke sNskrnn| prArambha meM zrI jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA tathA bAda meM jaina vizva bhAratI ko prakAzana kA dAyitva diyA gyaa| kvacit jaina vizva bhAratI iMsTITyUTa (mAnya vizvavidyAlaya) ke aMtargata bhI kucha Agama prakAzita hue haiN| pahalI granthamAlA samagra 32 AgamoM kA prakAzana ho cukA hai| Agama zabdakoza (aMgasuttANi zabdasUcI) meM samagra 11 aMgoM kI zabdasUcI tathA uvaMgasuttANi evaM navasuttANi ke pariziSTa meM kramazaH 12 upAMgoM tathA 4 mUla, 4 cheda evaM Avazyaka kI samagra zabdasUcI bhI prakAzita ho cukI hai| dUsarI granthamAlA aba taka 1. dasaveAliyaM 2. uttarajjhayaNANi 3. sUyagaDo (bhAga 1,2) 4. ThANaM 5. samavAo 6. bhagavaI (bhASya-sahita) khaNDa 1 se 4 (zataka 1-16) 7. nAyAdhammakahAA 8. uvAsagadasAo 9. nandI 10. aNuogadArAI-ye daza Agama
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (X) prakAzita ho cuke haiN| prathama aMga kA prathama zrutaskandha AyAro saMskRta-bhASya tathA hindI anuvAda-sahita prakAzita ho cukA hai, para dvitIya zrutaskandha AcAra-cUlA kA kArya abhI zeSa hai| tIsarI granthamAlA do AgamoM dazavaikAlika evaM uttarAdhyayana ke samIkSAtmaka adhyayana kA prakAzana ho cukA hai| cauthI granthamAlA isake aMtargata hone vAle kArya ke svarUpa kA nirdhAraNa honA zeSa hai| pAMcavIM granthamAlA isake aMtargata dazavaikAlika evaM uttarAdhyayana ke vargIkRta saMskaraNa-dharma prajJapti 1,2 ke rUpa meM prakAzita ho cuke haiN| chaThI granthamAlA 'Agama hindI anuvAda granthamAlA' meM aba taka do AgamoM kA kevala hindI anuvAda prakAzita ho cukA hai1. dazavaikAlika 2. uttraadhyyn| inheM eka hI graMtha meM prakAzita kiyA gayA hai-'dazavakAlika aura uttarAdhyayana' (vi.saM. 2031, jaina vizva bhAratI, lADanUM) Agama hindI anuvAda graMthamAlA ke aMtargata yaha dUsarA puSpa-bhagavatI sUtra (vyAkhyAprajJapti) prakAzita kiyA jA rahA hai| jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA (kolakAtA) dvArA Agama prakAzana kA kArya Arambha huA, tabhI se zrIcaMdajI rAmapuriyA kA yaha sujhAva rahA ki aMgrejI ke 'Sacred Books of the East Series' kI taraha Agama-granthoM ke hindI-anuvAda mAtra kI eka graMthamAlA Arambha kI jaae| tadanusAra dazavaikAlika-uttarAdhyayana kA prakAzana jaina vizva bhAratI dvArA huA thaa| usake pazcAt kAphI samaya kA antarAla ho gyaa| aba bhagavatI sUtra jaise mahattvapUrNa aura vizAlakAya Agama ke hindI anuvAda kA prakAzana saMbhava huA hai| gurudeva zrI tulasI kI vidyamAnatA meM hI bhagavaI (bhASya) kA prathama khaNDa prakAzita ho cukA thaa| tatpazcAt AcAryazrI mahAprajJajI kI vidyamAnatA meM tIna khaNDa aura prakAzita ho gae the| pAMcavAM khaNDa abhI taka presa meM cala rahA hai| chaThe khaNDa kA lekhana AcAryazrI mahAzramaNajI ke nirdezana meM cAlU hai| isI bIca bhagavatI sUtra kA yaha grantha prakAzanArtha taiyAra ho gyaa| do khaNDoM meM isa Agama ko pAThakoM ke hAthoM meM samarpita karate hue hama atyanta prasannatA kA anubhava kara rahe haiN| AcAryazrI mahAprajJajI ke mahAprayANa ke pazcAt samagra Agama-kArya kA nidezana AcAryazrI mahAzramaNajI kara rahe haiN| yadyapi prastuta saMskaraNa kA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XI ) kAryArambha AcAryazrI mahAprajJajI kI vidyamAnatA meM hI ho gayA thA, para usakA samApana aba AcAryazrI mahAzramaNajI ke nidezana meM huA hai| prastuta sampAdakIya ke sampAdana kArya kA zreya terApaMtha dharmasaMgha kI bahuzruta pariSad ke sammAnanIya sadasya Agama-manISI pro. munizrI mahendrakumArajI ko hai / inake sahayogI ke rUpa meM isa saMskaraNa ko taiyAra karane meM zAsanagaurava munizrI dhanaMjayakumArajI, munizrI ajitakumArajI, munizrI dinezakumArajI tathA munizrI yogezakumArajI kA zrama bhI mukhara ho rahA hai / etadartha hama inake ciraRNI rheNge| prastuta grantha ke kampyUTarIkaraNa meM zrI pramoda kumAra kurmI kI niSThA, lagana evaM dakSatA ullekhanIya hai / AzA hai kevala hindI anuvAda vAlA yaha saMskaraNa vyApaka rUpa meM sarva sAdhAraNa jana ke lie bahuta upayogI siddha ho skegaa| isako taiyAra karane meM jinakA bhI zrama lagA hai, una sabake prati hama hArdika kRtajJatA jJApita karate haiN| tArAcaMda rAmapuriyA adhyakSa, jaina vizva bhAratI, lADanUM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ purovAk jaina Agama - vAGmaya adhyAtma aura vijJAna viSayaka jJAna kA eka anupameya srota hai / yaha AdhyAtmika sAdhakoM evaM tattva- jijJAsuoM ke lie upayogI hai kyoMki usameM usa AptavANI ke zAzvata svara mukhara hokara satyAnubhUti taka unheM pahuMcAne kI kSamatA rakhate haiN| eka AdhyAtmika sAdhaka kisI aise AdhyAtmika anubhava prApta Apta kI anubhava-vANI kI talAza meM rahatA hai jisake pada cihna use adhyAtma ke mArga para agrasara karane meM patha - darzaka banate haiM tathA amArga/kumArga meM bhaTaka jAne se bacAte haiM / eka tattva - jijJAsu ko tattva kI jijJAsA ko zAMta karane vAlI usa satyAnubhUtiparaka abhivyakti kI apekSA rahatI hai jisase tattva - jJAna ke athAha mahAsAgara kA avagAhana karane meM use acUka Alambana prApta ho / jaina AgamoM ke rUpa meM jo jJAna rAzi saMkalita hai, vaha ina donoM dRSTiyoM se apane ApameM mahattvapUrNa pratIta ho rahI hai / - " jaina dharma, darzana va saMskRti kA mUla AdhAra tIrthaMkara kI vANI hai| tIrthaMkara vItarAga aura sarvajJa hote haiM / sarvajJa kA eka artha hai - AtmadraSTA / sampUrNa rUpa se Atmadarzana karane vAle hI sampUrNa vizva kA samagra darzana kara sakate haiM aura jo samagra ko jAnate haiM ve hI tattvajJAna kA yathArtha nirUpaNa kara sakate haiM, parama hitakara niHzreyas kA yathArtha upadeza kara sakate haiM / sarvajJoM dvArA nirUpita tattvajJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha 'Agama' haiM / tIrthaMkaroM kI vANI mukta sumanoM kI vRSTi ke samAna hotI hai, mahAn prajJAvAn gaNadhara use sUtrarUpa meM grathita karake vyavasthita Agama kA rUpa dete haiN|' jaina darzana kA adhyayana karanA pratyeka jaina dharmAnuyAyI ke lie bahuta jarUrI hai, bhale vaha sAdhu-sAdhvI ho yA zrAvaka-zrAvikA / Agama kA adhyayana na kevala isa dRSTi se mahattvapUrNa hai, apitu samyaktva ko paripuSTa karane kA yaha eka sazakta sAdhana hai / samyaktva kI prApti se lekara usakI paripuSTi taka Agama kA anuzIlana bahuta hI upayogI hai / 'tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM' - 'jo jinezvaroM dvArA pravedita hai, vaha satya hI hai, niHzaMka hI hai' ra yaha 1. atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNA / (draSTavya AcArAMga sUtra, dvitIya zrutaskandha, AcAracUlA, Amukha, pRSTha 9) yuvAcAryazrI mizrImalajI mahArAja 2. 'madhukara' dvArA saMpAdita, Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita) / bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, 1/131, 132 kA bhASya, pRSTha 76 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XIV ) ArSa vacana Agama ke gaMbhIra anuzIlana se paripuSTa hotA hai / zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi rUpa viSa kA zodhana evaM pratikAra karane meM Agama se prApta tattvajJAna rAmabANa auSadha ke tulya kArya karatA hai / zama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya (satyaniSThA) - samyaktva ke ina pAMca lakSaNoM kI puSTi meM bhI Agama kA svAdhyAya sazakta nimitta hai / Abhyantara tapa ke rUpa meM svAdhyAya kI gaNanA isIlie kI gaI hai ki vAcanA, pracchanA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA ke rUpa meM paJcavidha svAdhyAya kA nirUpaNa mukhyataH Agama ko lakSita kara kiyA gayA hai| sUtra Agama, artha-Agama aura tadubhaya Agama-ina tInoM kA svAdhyAya hI asalI svAdhyAya hai| svAdhyAya se jIva kyA prApta karatA hai ? ' - isa prazna ke uttara meM Agama batAtA hai - 'svAdhyAya se jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hotA hai / "" jaina darzana kA maulika, gambhIra evaM talasparzI adhyayana karane ke lie jaina AgamoM kA anuzIlana apekSita hai| samasyA yaha hai ki aneka vidvAna evaM jijJAsu pAThaka aise haiM jinake lie jaina AgamoM kA anuzIlana kucha durUha hai / isakA eka kAraNa yaha hai ki jaina Agama mUlataH prAkRta bhASA meM haiM / isa dRSTi se jaina AgamoM kA hindI saMskaraNa ina sabake lie jaina darzana ke anuzIlana kA sugama mAdhyama bana sakatA hai| isa prakAra jaina AgamoM ke hindI saMskaraNoM kA jaina darzana ke vyApaka prasAra ke lie bahuta hI mahattvapUrNa yogadAna ho sakatA hai| jaina dharma ke zvetAmbara terApaMtha sampradAya ke navama adhizAstA gaNAdhipati AcAryazrI tulasI ke vAcanA - pramukhatva meM jaina AgamoM kI vAcanA kA mahAyajJa san 1955 meM prArambha huA / inake mUla pATha ke saMskaraNa ke sampAdaka dazama adhizAstA AcAryazrI mahAprajJa rahe / vistRta vivecana ke sAtha AgamoM ke mUla prAkRta pATha, saMskRta chAyAnuvAda tathA hindI bhAvAnuvAda ke saMskaraNoM kA kArya pradhAna sampAdaka evaM vivecaka AcAryazrI mahAprajJajI ke nidezana meM huA tathA vartamAna meM AcAryazrI mahAzramaNajI ke nidezana meM cala rahA hai| AgamakArya ke viSaya para prakAza DAlate hue muni nathamala ( AcAryazrI mahAprajJa) likhate haiM " jaina paramparA meM vAcanA kA itihAsa bahuta prAcIna hai| Aja se 1500 varSa pUrva taka Agama kI cAra vAcanAeM ho cukI haiN| devarddhigaNI ke bAda koI suniyojita Agama-vAcanA nahIM huii| unake vAcanA-kAla meM jo Agama likhe gae the, ve isa lambI avadhi meM bahuta hI avyavasthita ho gae haiN| unakI punarvyavasthA ke lie Aja phira eka suniyojita vAcanA kI apekSA thii| AcAryazrI tulasI ne suniyojita sAmUhika vAcanA ke lie prayatna bhI kiyA thA, parantu vaha pUrNa nahIM ho sakA / antataH hama isI niSkarSa para pahuMce ki hamArI vAcanA anusandhAnapUrNa, gaveSaNApUrNa taTasthadRSTi - samanvita tathA saparizrama hogI to vaha apane Apa sAmUhika ho jaaegii| isI nirNaya ke AdhAra para hamArA yaha Agama-vAcanA kA kArya prArambha huaa|"2 1. 2. uttarajjhayaNANi, 29 / 19 / aMgasuttANi, bhAga -1, muni nathamala (AcArya sampAdakIya, pR. 28 / mahAprajJa) dvArA likhita
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XV) isa samagra yojanA ke itihAsa para prakAza DAlate hue yuvAcArya mahAprajJa (AcAryazrI mahAprajJa) ne likhA hai"Agama-saMpAdana kI preraNA | vikrama saMvat 2011 kA varSa aura caitra maas| AcAryazrI tulasI mahArASTra kI yAtrA kara rahe the| punA se nArAyaNagAMva kI ora jAte-jAte madhyAvadhi meM eka dina kA pravAsa maMcara (nAmaka gAMva) meM huaa| AcAryazrI eka jaina parivAra ke bhavana meM Thahare the| vahAM mAsika patroM kI phAileM par3I thiiN| gRhasvAmI kI anumati le, hama loga unheM par3ha rahe the| sAMjha kI belA, lagabhaga chaha baje hoNge| maiM eka patra ke kisI aMza kA nivedana karane ke lie AcAryazrI ke pAsa gyaa| AcAryazrI patroM ko dekha rahe the| jaise hI maiM pahuMcA, AcAryazrI ne dharmadUta ke sadyaSka aMka kI ora saMketa karate hue pUchA-'yaha dekhA ki nahIM?' maiMne uttara meM nivedana kiyA-'nahIM, abhI nahIM dekhaa|' AcAryazrI bahuta gaMbhIra ho ge| eka kSaNa ruka kara bole-'isameM bauddha-piTakoM ke sampAdana kI bahuta bar3I yojanA hai| bauddhoM ne isa dizA meM pahale hI bahuta kArya kiyA hai aura aba bhI bahuta kara rahe haiN| jaina-AgamoM kA saMpAdana vaijJAnika paddhati se abhI nahIM huA hai aura isa ora abhI dhyAna bhI nahIM diyA jA rahA hai|' AcAryazrI kI vANI meM antar-vedanA Tapaka rahI thI, para use pakar3ane meM samaya kI apekSA thii| "Agama-saMpAdana kA saMkalpa "rAtrikAlIna prArthanA ke pazcAt AcAryazrI ne sAdhuoM ko AmaMtrita kiyaa| ve Ae aura vaMdanA kara paMktibaddha baiTha ge| AcAryazrI ne sAyaM-kAlIna carcA kA sparza karate hue kahA-'jaina-AgamoM kA kAyAkalpa kiyA jAe, aisA saMkalpa uThA hai| usakI pUrti ke lie kArya karanA hogA, pUrNa zrama karanA hogaa| bolo, kauna taiyAra haiM?' "sAre hRdaya eka sAtha bola uThe-'saba taiyAra haiN|' ___ "AcAryazrI ne kahA-'mahAn kArya ke lie mahAn sAdhanA caahie| kala hI pUrva taiyArI meM laga jAo, apanI-apanI ruci kA viSaya cuno aura usameM gati kro|' "maMcara se vihAra kara AcAryazrI saMgamanera phuNce| pahale dina vaiyaktika bAtacIta hotI rhii| dUsare dina sAdhu-sAdhviyoM kI pariSad bulAI gii| AcAryazrI ne pariSad ke sammukha Agama-saMpAdana ke saMkalpa kI carcA kii| sArI pariSad praphulla ho utthii| AcAryazrI ne pUchA-'kyA isa saMkalpa ko aba nirNaya kA rUpa denA cAhie?' ___ "samalaya se prArthanA kA svara nikalA-'avazya, avazya / ' AcAryazrI auraMgAbAda pdhaare| surANA-bhavana, caitra zuklA trayodazI (vi. saM. 2011), mahAvIra-jayantI kA 1. usa samaya vikrama saMvat kA prArambha hamAre kiyA jAtA hai| tadanusAra yaha vi.saM. dharma-saMgha meM zrAvaNa kRSNA pratipadA se 2012 hai| hotA thaa| aba caitra zuklA pratipadA se
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XVI ) puNya parva | AcAryazrI ne sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA - isa caturvidha-saMgha kI pariSad Agama-saMpAdana kI vidhivat ghoSaNA kii| "Agama-saMpAdana kA kAryAraMbha vi. saM. 2012 zrAvaNa mAsa ( ujjaina cAturmAsa ) se Agama-saMpAdana kA kAryAraMbha ho gyaa| na to saMpAdana kA koI anubhava aura na koI pUrva taiyaarii| akasmAt dharmadUta kA nimitta pA AcAryazrI ke mana meM saMkalpa uThA aura use sabane zirodhArya kara liyA / ciMtana kI bhUmikA se ise nirI bhAvukatA hI kahA jAegA, kintu bhAvukatA kA mUlya ciMtana se kama nahIM hai / hama anubhava - vihIna the, kintu Atma-vizvAsa se zUnya nahIM the / anubhava Atma-vizvAsa kA anugamana karatA hai, kintu Atma-vizvAsa anubhava kA anugamana nahIM karatA / "prathama do-tIna varSoM meM hama ajJAta dizA meM yAtrA karate rhe| phira hamArI sArI dizAeM aura kArya-paddhatiyAM nizcita va susthira ho giiN| Agama-saMpAdana kI dizA meM hamArA kArya sarvAdhika vizAla va gurutara kaThinAiyoM se paripUrNa rahA hai, yaha kaha kara maiM kiMcit bhI atizayokti nahIM kara rahA huuN| AcAryazrI ke adamya utsAha va samartha prayatna se hamArA kArya niraMtara gatizIla ho rahA hai / isa kArya meM hameM anya aneka vidvAnoM kI sadbhAvanA, samarthana aura protsAhana mila rahA hai| mujhe vizvAsa hai ki AcAryazrI kI yaha vAcanA pUrvavartI vAcanAoM se kama arthavAn nahIM hogii|"" Agama-kArya ke prati gurudeva tulasI atyadhika samarpita the / unhIM ke zabdoM meM "vihAra cAhe kitanA hI lambA kyoM na ho, Agama-kArya meM koI avarodha nahIM honA cAhie / AgamakArya karate samaya merA mAnasika toSa itanA bar3ha jAtA hai ki samasta zArIrika klAMti miTa jAtI hai / Agama-kArya hamAre lie khurAka hai / merA anumAna hai ki isa kArya ke paripArzva meM aneka-aneka sAhityika pravRttiyAM prArambha hoMgI, jinase hamAre zAsana kI bahuta prabhAvanA hogI / 2 eka vihaMgAvalokana pichale chaha dazakoM meM Agama-kArya ke aMtargata jo vizAla kArya saMpanna huA hai usakA eka vihaMgAvalokana karane para jJAta hogA ki kisa prakAra vAcanA - pramukha gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI evaM sampAdaka - vivecaka mahAn zrutadhara AcAryazrI mahAprajJa ke dvArA aneka sAdhu-sAdhviyoM ke sahayoga se jaina sAhitya ke itihAsa meM eka mahattvapUrNa kArya kiyA hai, jo kArya Aja bhI Age bar3ha rahA hai| mUla pATha isa arvAcIna vAcanA kA sarvAdhika durUha kArya thA - mUla pATha ke sampAdana kA aura vaha uttarajjhayaNANi, yuvAcArya mahAprajJa dvArA 2. likhita sampAdakIya, pR. 13 / vyavahAra-bhASya, sampAdakIya, pR. 25 (sampAdikA - DaoN. samaNI kusumaprajJA) 1.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XVII) bhI Adhunika samIkSAtmaka paddhati se| 32 AgamoM kA samIkSAtmaka-sampAdana-sahita prakAzana san 1985 taka saMpanna huaa| ___ isa saMskaraNa meM saMzodhita mUla pATha ke sAtha pAda-TippaNa meM pAThAntaroM ko bhI de diyA gayA hai| isake sAtha hI pratyeka Agama kA saMkSipta paricaya, kArya meM prayukta pratiyoM kA paricaya tathA pariziSTa meM "jAva" kI pUrti karane vAle pAThoM ke saMketa upalabdha karavA die haiN| sabhI 32 AgamoM kI akArAdi zabda-sUcI bhI prakAzita ho gaI hai| 11 aMgoM kI zabda-sUcI "aMgasuttANi zabda-sUcI" (Agama zabdakoza ke nAma se) prakAzita hai tathA zeSa AgamoM kI zabda-sUciyAM AgamoM ke una khaNDoM ke pariziSTa meM hI samAhita kara dI gaI haiN| sabhI AgamoM kA granthAgra-parimANa bhI pratyeka Agama ke sAtha nirdiSTa hai| mUla pATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa 32 AgamoM meM aba taka 10 AgamoM ke ve saMskaraNa bhI prakAzita ho gae haiM, jinameM tIna kAlamoM meM eka sAtha mUla pATha, saMskRta chAyAnuvAda aura hindI anuvAda de die gae haiN| (isakI sUcI prakAzakIya meM de dI gaI hai-dekheM pRSTha 6) / pratyeka adhyayana ke anta meM (bhagavaI meM AvazyakatAnusAra sUtroM ke anta meM) pAribhASika zabdoM, durUha viSayoM Adi para vistRta vyAkhyAtmaka TippaNa (athavA bhASya) bhI vipula mAtrA meM de die gae haiN| AvazyakatAnusAra AgamoM meM upalabdha inhIM viSayoM ke saMdarbha Adi bhI die gae haiN| AgamavAGmaya kI vyAkhyA meM tulanAtmaka rUpa meM vaidika, bauddha Adi sAhitya tathA Ayurveda, arthazAstra evaM anya prAcIna saMskRta, prAkRta Adi vAGmaya kA bhI upayoga kiyA gayA hai| koI bhI taTastha vidvAna yaha anubhava kiye binA nahIM raha sakatA ki itanI gahana evaM samIkSAtmaka vyAkhyAeM jaina Agama-vAGmaya para anyatra durlabha hai| isa rUpa meM sampAdakavivecaka (bhASyakAra) AcAryazrI mahAprajJajI kA yaha mahAna avadAna na kevala jaina vAGmaya ke kSetra meM apitu samagra rUpa se prAcIna bhAratIya vAGmaya ke kSetra meM bhI apanA eka viziSTa sthAna rakhatA hai, aisA kahanA atizayokti nahIM hogii| jaina Agama paJcama aMga bhagavaI (vyAkhyAprajJapti) kA sabhASya vistRta saMskaraNa kA kArya cala rahA hai| isake prathama cAra khaNDoM meM zataka 1-16 taka prakAzita ho cuke haiN| Age ke prakAzana meM abhI kucha samaya lagegA aisA anumAna hai| isI bIca maiMne (muni mahendrakumAra ne) terApaMtha sampradAya ke gyArahaveM (vartamAna) adhizAstA AcAryazrI mahAzramaNajI se anunaya kiyA ki bhagavatI ke bhASya kA kArya abhI pUrNa karane 1. AgamoM meM yatra-tatra pAThoM ko saMkSepa meM 'jAva' dvArA vyakta kiyA gayA hai, jisakA tAtparya hai 'yAvata' yAnI 'prathama zabda se lekara aMtima zabda tk|' bIca meM rahe hue pATha kahAM se lenA hai, usako pUrNa karanA jAva-pUrti kahalAtA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XVIII) meM kucha samaya lgegaa| yadi ApakI anujJA ho to bhagavatI sUtra ke kevala hindI anuvAda kA saMskaraNa zIghra taiyAra ho sakatA hai| unhoMne kRpA kara ke isake lie anujJA pradAna kara dI / tadanusAra yaha grantha pAThakoM kI jJAna-pipAsA ko zAnta karane kI dRSTi se taiyAra kiyA gayA hai / prastuta grantha bhagavatI sUtra ( vyAkhyAprajJapti) ke kevala hindI anuvAda ke saMskaraNa ke rUpa meM saMracita hai| isa graMtha meM bhagavatI - sUtra (sampUrNa) ke zataka 1-41 kA kevala hindI anuvAda prastuta kiyA gayA hai| isake mUla pATha kA AdhAra hai- aMgasuttANi bhAga - 2 jo bhagavaI (viAhapaNNatti) ke samIkSAtmaka saMpAdana ke sAtha prakAzita saMskaraNa ke rUpa meM hai / ' yaha saMskaraNa aneka prAcIna pANDulipiyoM ke samIkSAtmaka anusaMdhAna para AdhArita hai / prastuta saMpUrNa bhagavatI sUtra do khaNDoM meM hai prathama khaNDa meM zataka 1 - 11 dvitIya khaNDa meM zataka 12-41 AcAryazrI mahAzramaNa ke nidezana meM vartamAna saMskaraNa ke sampAdana kA kArya maiMne kiyA / hindI anuvAda, jo bhASya vAle saMskaraNa meM upalabdha hai, usIko apekSA anusAra sampAdita kara vartamAna saMskaraNa ke rUpa meM taiyAra kiyA gayA hai| sampAdana karate samaya kucha bAtoM para vizeSa dhyAna diyA gayA hai 1. samAsa-yukta zabdoM kA padaccheda kara bIca meM (hAiphana - ) lagA die haiN| jahAM lambe samAsa haiM, unameM aneka zabdoM kA samAsa hone se pratyeka zabda ke sAtha hAiphana kA cihna lagA kara phira kaumA (,) kA cihna diyA hai tathA anta meM jo zabda haiM unake bIca (hAiphana - ) cihna lagA diyA hai| isase arthabodha meM spaSTatA hotI hai / udAharaNArtha "gautama ! jIva- dravya ajIva dravyoM kA paryAdAna (grahaNa) karate haiM, paryAdAna kara unheM audArika, vaikriya, AhAraka- tejas-, aura kArmaNa- (zarIra ), zrotrendriya yAvat sparzanendriya, mana-yoga, vacana-yoga, kAya - yoga aura AnApAna ke rUpa meM niSpanna karate haiM / " - bha. 25 / 18 (pRSTha 784) ' 2. kahIM-kahIM pAribhASika zabdoM ke sAtha (koSThaka cihna) meM unake sarala zabdArtha bhI de die haiN| udAharaNArtha- 'pRthaktva' jisakA artha hai - do se nau / jaise- 'pRthaktva varSa' kI jagaha 'pRthaktva (do se nau) - varSa' isa prakAra spaSTa kara diyA hai| 3. jahAM kahIM AgamoM ke nAmollekha haiM vahAM unheM 'bolDa' kara diyA hai / bhAratI lADanUM, san 1974 (prathama saMskaraNa), 1987 (dvitIya saMskaraNa) / 1. aMgasuttANi bhAga- 2, vAcanA- pramukha AcArya tulasI, sampAdaka muni nathamala ( AcArya mahAprajJa), prakAzaka jaina vizva
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XIX) jaise-pnnnnvnnaa| bhagavatI ke saMdarbha meM bha. ke sAtha sUtrAMka die haiN| jaise-bha. 25/430 (pRSTha 837) 4. AvazyakatAnusAra antaHzIrSaka die haiM, jaise nairayika Adi meM upapAta Adi ke gamaka kA pada, naraka-adhikAra (bha. 24/1, pRSTha 709), prathama AlApaka : nairayika meM asaMjJI-tiryaMca-pacendriya kA upapAta Adi (bha. 24/3, pRSTha 709), prathama naraka meM asaMjJI-tiryaMca-paMcendriya kA upapAta Adi (bha. 24/6, pRSTha 710) / pahalA gamaka : audhika aura audhika 1. upapAta-dvAra (bha. 24/7, pRSTha 710) 5. jahAM mUla meM 'jAva' kA prayoga hai vahAM anuvAda meM 'yAvat' kA prayoga kara jo aMtima zabda diyA hai, vahAM 'taka' use samajhanA caahie| jaise-'gautama! saMkhyeya nahIM haiM, asaMkhyeya nahIM haiM, ananta haiN| isI prakAra vRtta-saMsthAna ananta haiN| isI prakAra yAvat Ayata-saMsthAna / isI prakAra punarapi eka-eka saMsthAna ke sAtha pAMcoM saMsthAnoM kI cAraNA karaNIya hai, jaise adhastana saMsthAna yAvat Ayata-saMsthAna ke saath| isI prakAra yAvat adhHsptmii| isI prakAra kalpoM meM bhI yAvat iisst-praagbhaaraapRthvii|' (pR. 788) bhASya likhate samaya mujhe anuvAda meM kucha parivartana karanA Avazyaka lgaa| isa prakAra kA parivartana AcAryazrI mahAprajJajI ke sAnnidhya meM jaba 25veM zataka ke bhASya kA kArya cala rahA thA taba bhI karanA par3A thaa| udAharaNArtha 'bhante! jahAM eka parimaNDala-saMsthAna yavamadhya (parimANa vAlA) hai vahAM kyA parimaNDala-saMsthAna saMkhyeya haiM? asaMkhyeya haiM? athavA ananta haiM? gautama! saMkhyeya nahIM haiM, asaMkhyeya nahIM haiM, ananta haiN|' bha. 25/45 (pRSTha 787) isa sUtra meM yava-madhya kA artha pahale 'yava-madhya AkAra vAlA' kiyA thaa| bAda meM bhASya likhate samaya patA calA ki yaha 'yava-madhya' parimANa vAcaka hai| isalie anuvAda meM bhI yaha parivartana kiyA tathA usake bhASya meM ise spaSTa kiyA gyaa| bAda meM bhI jaba maiMne bhASya likhanA prArambha kiyA, to kahIM-kahIM parivartana kI apekSA lgii| jaise "bhaMte! (eka) parimaNDala-saMsthAna dravya kI apekSA kyA kRtayugma hai? yoja hai? dvAparayugma hai? kalyoja hai? gautama! (eka) parimaNDala-saMsthAna dravya kI apekSA na kRtayugma hai, na tryoja hai, na .
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XX) dvAparayugma hai, kalyo hai / " bha. 25/56 (pRSTha 791) pahale anuvAda meM hamane "bhaMte! parimaNDala saMsthAna dravya kI apekSA kyA kRtayugma-cAra dravya haiM ? yoja-tIna dravya haiM ? dvAparayugma-do dravya haiM ? kalyoja - eka dravya hai ?" isa prakAra kiyA thA kintu bhASya likhate samaya patA calA ki kRtayugma kA artha 'cAra' karane kI apekSA kRtayugma hI karanA cAhie, kyoMki kRtayugma meM cAra, ATha, bAraha Adi aneka saMkhyAeM haiN| isa dRSTi se yaha parivartana maiMne kiyA hai| pahale anuvAda karate samaya maiMne artha para pUrA dhyAna nahIM diyA thA / yaha artha 25/56 se 25 / 63 taka aise hI kiyA thaa| hAlAMki AcAryazrI mahAprajJajI ne ise dekha bhI liyA thA tathA AvazyakatAnusAra kaI jagaha parivartana bhI karavAyA thA jo pANDulipi meM abhI bhI aMkita haiN| para ukta galatI para saMbhavataH unakA dhyAna nahIM gayA hogA / ekAdha sthAna para mujhe mUla pATha meM bhI pAThAntara ke AdhAra para anuvAda karanA par3A hai / usa para bhASya meM maiMne spaSTIkaraNa kara diyA hai, kyoMki svIkRta pATha meM artha kI visaMgati hotI hai| jaise- bhagavatI 25 / 68 meM aMgasuttANi bhAga - 2 meM mUla pATha isa prakAra diyA gayA hai - "taMsA NaM bhate ! saMThANA kiM kaDajummapadesogADhA - pucchA / goyamA ! oghAdeseNaM kaDajummapadesogADhA, no teyogapadesogADhA, no dAvarajummapadesogADhA, no kaliyogapadesogADhA / / no vidhAnAdeseNaM kaDajummapadesogADhA vi, teyogapadesogADhA vi, dAvarajummapadesogADhA, kaliyogapadesogADhA vi / cauraMsA jahA vaTTA / " zrImajjayAcArya ne bhagavatI-jor3a meM isa sUtra ke anuvAda meM diye gae pATha ke anusAra anuvAda nahIM kiyA hai, kintu 'hema bhagavatI' meM jo pATha milatA hai usake anusAra anuvAda kiyA hai| bhagavatI-jor3a kI gAthAeM isa prakAra haiM hoya / esa // 37 // bahu vaca taMsa aho jinarAyA !, syUM kaDajumma pradeza ogAhyA ? ityAdika vara prazna udAraM, zrI jina uttara bhAkhai sAraM // 36 // ogha samuccaya kari avaloya, kaDajumma nabha avagAhaka tryoja dAvara kaliyoga pradeza, avagAhaka nahiM chai trihuM vidhAna eka- ika AzrI soya, kaDajumma nabha avagAhaka hoya / yoja dAvarajumma nabha avagAhI, kalyoja nabha avagAhaka nAMhI // 38 // bahu vaca cauraMsA saMThANa, jima bahu vaca vRtta tiNa hija vidha kahivo chai aiha, ogha vidhAna AzrayI jeha / / 39 / / 1 Akhyo jANa / bha. jo. khaNDa 7, pR. 34, 35, DhA. 437, gA. 36-39 isa prakAzita bhagavatI-jor3a ke pravAcaka AcAryazrI tulasI haiM, pradhAna sampAdaka 1. bhagavatI - jor3a, DhA. 437, gA. 38 /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXI) AcAryazrI mahAprajJajI haiM tathA sampAdaka sAdhvIpramukhAzrI kanakaprabhAjI haiN| unhoMne ar3atIsavIM gAthA para jo pAda-TippaNa diyA hai usameM spaSTIkaraNa karate hue likhA hai-"prastuta gAthA ke sAmane bhagavatI kA jo pATha uddhRta kiyA gayA hai, usakI jor3a ke sAtha saMvAditA nahIM hai| mudrita aura hastalikhita aneka pratiyoM meM aisA hI pATha hai| kintu jayAcArya dvArA likhita 'hema bhagavatI' meM jo pATha hai, vaha isa gAthA kA saMvAdI hai|" uparyukta vivecana kA sAra yaha hai ki jahAM bhagavatI ke svIkRta pATha meM vidhAnAdeza ke saMdarbha meM 'no dAvarajummapadesogADhA, kaliyogapadesogADhA vi' pATha hai, vahAM 'hema bhagavatI' meM 'dAvarajummapadesogADhA vi, no kaliyogapadesogADhA' pATha hai| hamane bhagavatI bhASya meM isa samagra prasaMga kI mImAMsA kI hai, jo isa prakAra hai-'trikoNa'-bhagavatI 25/52 meM batAe anusAra 'eka yugma-pradezika ghanatryasra saMsthAna jaghanyataH cAra-pradezika hai, vaha jaghanyataH AkAza ke cAra pradezoM kA avagAhana karatA hai| ataH vaha kRtayugma pradezAvagADha hotA hai| jo eka prataratryasa saMsthAna ojas-pradezika hotA hai vaha jaghanyataH tIna-pradezika hotA hai tathA jaghanyataH AkAza ke tIna pradezoM kA avagAhana karatA hai| isI prakAra eka ghanatryasa saMsthAna jo ojas-pradezika hai vaha jaghanyataH paiMtIsa-pradezika hotA hai tathA jaghanyataH AkAza ke paiMtIsa pradezoM kA avagAhana karatA hai| tIna aura paiMtIsa meM cAra-cAra kA apahAra karane para tIna zeSa rahate haiM, ataH vaha yoja-pradezAvagADha hotA hai| jo eka prataratryasa saMsthAna yugma-pradezika hotA hai vaha jaghanyataH chaha-pradezika hotA hai tathA jaghanyataH AkAza ke chaha pradezoM kA avagAhana karatA hai| chaha meM cAra kA apahAra karane para do zeSa rahate haiM, ataH vaha dvApara-yugma-pradezAvagADha hotA hai, kintu yasa saMsthAna meM kalyoja-pradezAvagADha nahIM hotaa| bahavacana meM pRcchA hone para jaba oghAdeza se mImAMsA karate haiM taba samuccaya tryasasaMsthAnoM kA eka sAtha vicAra kiyA jAtA hai| ina sabake sabhI pradezoM kA yoga rUpa meM karane se svabhAvataH kRtayugma-pradezAvagADha hI hote haiM kyoMki cAra-cAra kA apahAra karane para cAra zeSa rahate haiN| isalie oghAdeza se bahuvacana meM vyasra-saMsthAna kevala kRtayugma-pradezAvagADha hI hote haiN| zeSa tIna bhaMga nahIM hote| - bahuvacana meM vidhAnAdeza se eka-eka saMsthAna para pRthak-pRthak vicAra kiyA jAtA hai| yahAM para bhagavatI ke mUla pATha meM kRtayugma-pradezAvagAr3ha, yoja-pradezAvagADha tathA kalyoja-pradezAvagADha kA vidhAna hai kintu dvAparayugma-pradezAvagADha kA niSedha hai| bhagavatI-jor3a meM kRtayugma, tryoja aura dvAparayugma kA vidhAna hai kintu kalyoja kA niSedha hai| (isa viSaya meM 'hema bhagavatI' ke sandarbha meM hamane Upara carcA kI hai|) ___ yaha vimarzanIya hai, kyoMki bhagavatI 25/63 meM dvAparayugma kA vidhAna hai, kalyoja kA niSedha hai| phira vidhAnAdeza meM dvAparayugma kA niSedha aura kalyoja kA vidhAna kaise kiyA 1. (ka) bhagavatI-vRtti 25/63 / (kha) bhagavatI-jor3a DhA. 437, gA. 27 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXII) gayA? yaha to spaSTa hai ki yasa saMsthAna cAra, tIna, paiMtIsa aura chaha pradezoM kA avagAhana kara sakatA hai| phira kalyoja-pradeza ke avagAhana kI zakyatA hI nahIM hai| isa AdhAra para aisA lagatA hai ki bhagavatI-jor3a meM upalabdha 'hema bhagavatI' kA pATha sahI hai| yaha anveSaNa kA viSaya hai ki 'hema bhagavatI' meM jo pATha upalabdha hai usakA mUla AdhAra kyA hai? zeSa pratiyoM meM jo pATha milatA hai tathA hamAre dvArA svIkRta pATha jo aMgasuttANi meM chapA hai usakI saMgati kaise hogI? bhagavatI-vRtti meM isa pATha kI koI vyAkhyA nahIM kI gaI, aisA kyoM? vahAM para kevala 'evaM tryamrAdisaMsthAnasUtrANyapi bhAvanIyAni' itanA hI milatA hai| isa prakAra yadyapi mUla vRtti meM isakI koI mImAMsA nahIM hai phira bhI vRtti meM hI 25/70 ke anta meM vRddhokta saMgraha-gAthA dI gaI hai| usameM samagra AlApaka kA saMgraha kiyA gayA hai| usakI antima gAthA meM vyasra meM kalyoja kA varjana kiyA gayA hai| vaha gAthA isa prakAra hai savvevi Ayayammi geNhasu parimaMDalaMmi kaDajummaM / vajjejja kaliM taMse dAvarajummaM ca sesesu||5|| isa AdhAra para yaha asaMdigdha rUpa se kahA jA sakatA hai ki yasa ke bahuvacana meM vidhAnAdeza meM dvAparayugma kA niSedha karane vAlA pATha jo 'hema bhagavatI' meM tathA bhagavatI jor3a meM mAnya kiyA gayA hai, vaha saMgata hai| isa niSkarSa kA samarthana josepha DelyU dvArA aMgrejI meM vyAkhyAyita bhagavatI ke saMskaraNa meM prApta hotA hai| DelyU ne bhI abhayadevasUri dvArA uddhRta vRddhokta gAthAoM ke AdhAra para jo yaMtra diyA hai usameM tryamra ke vidhAnAdeza meM kalyoja kA niSedha kiyA hai|' astu, yuktisaMgatatA ke AdhAra para tathA uparyukta pramANoM ke AdhAra para hamane prastuta sUtra (25/68) kA anuvAda '.... vidhAna kI apekSA se kRtayugma-pradezoM kA avagAhana karane vAle bhI haiM, tryoja-pradezoM kA avagAhana karane vAle bhI haiM, dvApara yugma-pradezoM kA avagAhana karane vAle bhI haiM, kalyoja-pradezoM kA avagAhana nahIM krte......|' isa prakAra kiyA hai| (pRSTha 792) zataka 25 se 41 taka ke anuvAda ko bhI eka bAra phira dekha liyA hai tAki koI visaMgati yA galatI na rhe| anuvAda karate samaya bhI bhagavatI-jor3a, abhayadevasUri kRta vRtti tathA kahIM-kahIM bhagavatI cUrNi Adi kA sahayoga liyA gayA hai| hindI anuvAda vAle saMskaraNa kA kArya AcArya zrI mahAprajJajI ke nirdezana meM hI prArambha ho gayA thaa| unakA pUrA AzIrvAda evaM mArgadarzana prApta hotA rhaa| unake mahAprayANa ke pazcAt samagra Agama-kArya ke nirdezana kA dAyitva AcAryazrI mahAzramaNa jI ne sNbhaalaa| unakA bhI atyadhika AtmIya protsAhana milatA rahA hai| unhoMne AcAryazrI mahAprajJajI ke mahAprayANa ke pazcAt saradArazahara meM hI kRpA kara mujhe nirdeza de diyA thA ki 'Apako 1. VIYAHAPANNATTI (BHAGAVAi) BY JOZEF DELEU, pRSTha 272,273
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XXIII) bhagavatI bhASya kA Age kA kAya pUrNa karanA hai|' tadanusAra pichale lagabhaga Der3ha varSa se maiM isa kArya meM saMlagna huuN| isa bIca bhagavatI ke hindI anuvAda ke prastuta saMskaraNa kA kArya saMpanna huA hai| __ AcAryazrI mahAzramaNajI Agama-kArya meM bahuta varSoM se saMlagna rahe haiN| AcAryazrI mahAprajJajI ke antima varSoM meM jo Agama-kArya-viSayaka saMgoSThiyAM huI thI, unameM AgamakArya kA viziSTa dAyitva yuvAcAryazrI mahAzramaNajI (AcAryazrI mahAzramaNajI) ko diyA gayA thaa| Agama-kArya meM unakI sakriya saMbhAgitA kA ullekha pUrva AcArya-dvaya dvArA AgamaprakAzana meM ullikhita 'antastoSa', sampAdakIya aura bhUmikA meM tathA prakAzaka dvArA likhita prakAzakIya meM kiyA gayA hai| Agama-kArya meM AcAryazrI mahAzramaNajI kA yogadAna 1. bhagavaI (viAhapaNNattI) (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, bhASya Adi sahita) khaNDa-1-sahayogI bhASya-lekhana, sampAdana khaNDa-2-sahayogI, zrutalekhana evaM sampAdana . khaNDa-3 khaNDa-4 saMskRta chAyA ke nirIkSaNa kA daayitv| khaNDa -5) 2. AcArAMgabhASyam (mUlapATha, saMskRta chAyA, saMskRta bhASya, hindI anuvAda sahita) bhASya-sahayogI 3. aNuogadArAiM (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa sahita) ___ saMskRta chAyA ke nirIkSaNa kA daayitv| 4. jaina pAribhASika zabda koza mukhya sampAdaka vartamAna meM cAlU kArya 1. vargIkRta Agama-AcAryazrI mahAprajJajI ke sAnidhya meM kaaryaarmbh| AcAryazrI ___mahAzramaNajI dvArA vargIkaraNa kA nidezana kArya cAlU hai| 2. aMtagaDadasAo (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa Adi sahita) pradhAna sampAdaka 3. kappo (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa Adi sahita) AcAryazrI mahAprajJajI dvArA Arabdha . pradhAna sampAdaka-AcAryazrI mahAprajJa ka sAtha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXIV) 4. vavahAro (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa Adi sahita) AcAryazrI mahAprajJajI dvArA Arabdha pradhAna sampAdaka AcAryazrI mahAprajJa ka sAtha 5. nisIhajjhayaNaM (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa Adi sahita) AcAryazrI mahAprajJajI dvArA aarbdh| pradhAna sampAdaka AcAryazrI mahAprajJa ka sAtha 6. dasAo (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa Adi sahita) AcAryazrI mahAprajJajI dvArA aarbdh| pradhAna sampAdaka-AcAryazrI mahAprajJa ka sAtha 7. rAyapaseNaiyaM (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa Adi sahita) pradhAna sampAdaka 8. aNuttarovavAiyadasAo (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, Adi sahita) pradhAna sampAdaka gurudeva tulasI aura munizrI nathamalajI (AcAryazrI mahAprajJajI) ne jo kArya vi.saM. 2012 (IsvI san 1955) meM prArambha kiyA thA, vaha IsvI san 2012 meM bhI cala rahA hai| AcAryazrI mahAzramaNajI kA kuzala netRtva hameM prApta hai| terApaMtha dharmasaMgha kI vilakSaNa vinaya-paripATI evaM anupama anuzAsana-paramparA hamAre AdhAra-stambha haiN| isalie AzA hai ki AcAryazrI mahAzramaNajI ke netRtva evaM nidezana meM Agama-kArya kA avaziSTa bhAga sampanna hogA jisameM hamAre saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM kA yogadAna prApta ho rahA hai| zraddheya AcAryazrI mahAzramaNajI ke prati maiM vinamra bhAva se apanI kRtajJatA jJApita karatA huuN| prastuta saMskaraNa ke mere sampAdana-kArya meM mujhe mere sahagAmI muni ajitakumArajI kA sarAhanIya sahayoga prApta huA hai| unhoMne prUpha-rIDiMga Adi kAryoM meM niSThA ke sAtha zrama kiyA hai| unake prati merI mNglkaamnaa| anta meM maiM apanI ora se una sabhI vyaktiyoM ke prati hArdika kRtajJatA jJApita karanA cAhUMgA jinhoMne pratyakSa yA parokSa rUpa meM mere kArya meM sahayoga kiyA hai| ___AzA hai, bhagavatI sUtra kA yaha hindI saMskaraNa jijJAsu pAThakoM kI jJAna-pipAsA ko zAMta karane meM sahAyaka bnegaa| -muni mahendrakumAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA jaina jJAna-mImAMsA meM zrutajJAna ke aMtargata usa samagra vAGmaya kA samAveza kiyA jAtA hai jo Agama kahalAtA hai| zruta zabda kA eka artha hai - zAstra / vaidika zAstroM ko jaise 'veda' aura bauddha zAstroM ko jaise 'piTaka' kahA jAtA hai, vaise hI jaina zAstroM ko 'Agama' kahA jAtA hai| AgamoM ke anuzIlana se jaina darzana aura dharma ke maulika mantavyoM kA jJAna ho sakatA hai / jaise - jaina darzana ne jJAna aura AcaraNa ke yugapat mahattva kA nirUpaNa kiyA hai, para prAthamikatA jJAna ko dI hai| uttarAdhyayana Agama meM isa viSaya meM batAyA gayA hai nAdaMsaNissa nANaM nANeNa viNA na huMti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nivvANaM / / arthAt "adarzanI (asamyaktvI) ke jJAna (samyag jJAna) nahIM hotA, jJAna ke binA cAritra - guNa nahIM hote / aguNI vyakti kI mukti nahIM hotii| amukta kA nirvANa nahIM hotaa|" isI prakAra Agama ke isa nirUpaNa para bhI dhyAna deM 1. 2. paDhamaM nANaM, tao dayA, evaM ciTThai savvasaMjae / annANI kiM kAhI ? kiM vA nAhii cheya-pAvagaM ? 2 " pahale jJAna phira dayA - isa prakAra saba muni sthita hote haiM / ajJAnI kyA karegA? vaha kyA jAnegA-kyA zreya hai aura kyA pApa ?" AcAra se pUrva jJAna kA mahattva isase ujAgara ho rahA hai| AgamoM kA anuzIlana karane se anekAneka viSayoM kI jAnakArI prApta hotI hai / kucha viSaya aise haiM, jinheM punaH punaH par3hane se sAdhaka abhiprerita hotA rahatA hai / use jaise koI jagA detA hai, usake pramAda Adi ko palAyana karavA detA hai / udAharaNArtha dumapattae paMDuyae jahA nivaDai rAigaNANa accae / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama ! mA pamAyae / / uttarajjhayaNANi, 10 / 1 / uttarajjhayaNANi, 28 / 30 / dasave AliyaM, 4 /gAthA 10 / 3.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXVI) -"rAtriyAM bItane para vRkSa kA pakA huA pattA jisa prakAra gira jAtA hai, usI prakAra manuSya kA jIvana eka dina samApta ho jAtA hai, isalie he gautama! tU kSaNa bhara bhI pramAda mata kr|" isa Agama-sUkta kA bhAvapUrNa svAdhyAya jIvana kI kSaNabhaMguratA ke prati sAdhaka ko sAvadhAna karatA hai tathA kSaNa bhara bhI pramAda na karane ke lie utprerita karatA hai| AgamoM meM aneka sthAnoM para Alambana-sUtroM kA praNayana huA hai, jo sAdhaka ko AdhyAtmika pathadarzana dene meM sakSama haiN| jaise bahiyA uDDamAdAya, nAvakaMkhe kayAi vi| puvvakammakhayaTThAe, imaM dehaM smuddhre|' -"bAhya-zarIra se bhinna Urdhva-AtmA hai ise svIkAra kara kisI prakAra kI AkAMkSA na kre| pUrva karmoM ke kSaya ke lie hI isa zarIra ko dhAraNa kre|" ____ isI prakAra, AyAro kA yaha sUkta eka sazakta AlaMbana hai-eggappamuhe vidisappaiNNe, nivvinnacArI arae pyaasu|' --"muni apane lakSya kI ora mukha kie cale, vaha virodhI dizAoM kA pAra pA jAe, virakta rahe, striyoM meM rata na bne|" Agama-vAGmaya tattva-viSayaka sUkSma vivecana se bharA huA hai| satya-sandhitsu ke lie aisA vivecana bahuta upayogI ho jAtA hai, kyoMki vahAM jo rahasyodghATana hue haiM, ve bahuta hI mahattvapUrNa haiN| Agama-grantha apane Apa meM vizvasta, maulika, talasparzI aura preraka haiN| udAharaNArtha-pRthvIkAyika Adi sUkSma jIvoM kI vedanA para prakAza DAlate hue bhagavatI meM batAyA gayA hai "bhaMte! pRthvIkAyika jIva AkrAMta hone para kisa prakAra kI vedanA kA pratyanubhava karatA huA viharaNa karatA hai? gautama! jaise koI puruSa taruNa, balavAn, yugavAn, yuvA, svastha aura sadhe hue hAthoM vAlA hai| usake hAtha, pAMva, pArzva, pRSThAntara aura urU dRr3ha aura vikasita haiN| sama-zreNI meM sthita do tAla vRkSa aura parighA ke samAna jisakI bhujAeM haiM, carmeSTaka, pASANa, mudgara aura muTThI ke prayogoM se jisake zarIra ke puDhe Adi sudRr3ha haiM, jo AMtarika utsAha-bala se yukta hai; laMghana, plavana, dhAvana aura vyAyAma karane meM samartha hai; cheka, dakSa, prAptArtha, kuzala, medhAvI, nipuNa aura sUkSma zilpa se samanvita hai| vaha vRddhAvasthA se jIrNa, jarA se jarjarita deha vAlA, Atura, bubhukSita, pipAsita, durbala, klAMta puruSa ke mastaka ko donoM hAthoM se abhihata karatA hai| gautama! usa puruSa ke donoM hAthoM se mastaka ke abhihata hone para vaha puruSa kaisI vedanA kA pratyanubhava karatA huA viharaNa karatA hai? AyuSman zramaNa! vaha aniSTa vedanA kA pratyanubhava karatA huA viharaNa karatA hai| 1. uttarajjhayaNANi, 6/13 / 2. AyAro, 5/54 /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XXVII ) gautama ! pRthvIkAyika jIva AkrAMta hone para usa puruSa kI vedanA se adhika aniSTatara, akAMtatara, apriyatara, azubhatara, amanojJatara aura amanoramatara vedanA kA pratyanubhava karatA huA viharaNa karatA hai / "" jaina AgamoM meM aisI sAmagrI bhI pracura mAtrA meM upalabdha hotI hai, jinheM jAnanA vaijJAnika dRSTi se bhI bahuta mahattvapUrNa hai| vaijJAnikoM dvArA prastuta avadhAraNAoM aura siddhAntoM ke sAtha ina dArzanika siddhAntoM kA saha-sambandha (corelation) athavA tulanAtmaka samIkSA viSaya ko hRdayaMgama karane meM sahAyaka hotI hai tathA usase vijJAna ke kSetra meM bhI anusandhAna ke abhinava AyAma kI ora saMketa upalabdha ho sakate haiN| jaise - sthAvarakAyika evaM anya amanaska (asaMjJI) jIvoM dvArA anubhava kI jAne vAlA vedanA ke saMdarbha meM bhagavaI (7/ 150-154) ke ye sUtra mananIya haiM "bhante ! jo ye amanaska prANI, jaise- pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika (pAMca sthAvara), chaThe varga ke kucha trasa jIva haiM- ye andha haiM, mUr3ha haiM, andhakAra meM praviSTa haiM, tamapaTala aura mohajAla se AcchAdita haiM, akAma-nikaraNa - ajJAnahetuka vedanA kA vedana karate haiM, kyA yaha kahA jA sakatA hai ? hAM, gautama ! jo ye anamaska prANI yAvat akAma-nikaraNa vedanA kA vedana karate haiM - yaha kahA jA sakatA hai| bhante ! kyA prabhu - samanaska bhI akAma-nikaraNa vedanA kA vedana karate haiM ? hAM, karate haiM / bhante ! prabhu bhI akAma-nikaraNa vedanA kA vedana kaise karate haiM ? gautama ! jo dIpa ke binA andhakAra meM rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM haiM, jo apane sAmane ke rUpoM ko bhI cakSu kA vyApAra kie binA dekhane meM samartha nahIM haiM, jo apane pRSThavartI rUpoM ko pIche kI ora mur3e binA dekhane meM samartha nahIM haiM, jo apane pArzvavartI rUpoM kA avalokana kie binA dekhane meM samartha nahIM haiM, jo apane UrdhvavartI rUpoM kA avalokana kie binA dekhane meM samartha nahIM haiM, jo apane adhovartI rUpoM kA avalokana kiai binA dekhane meM samartha nahIM haiM, ! ye prabhu bhI akAma-nikaraNa vedanA kA vedana karate haiM / bhante! kyA prabhu prakAma - nikaraNa - prajJAnahetuka vedanA kA vedana karate haiM ? hAM, karate haiN| bhante ! prabhu bhI prakAma-nikaraNa - prajJAnahetuka vedanA kA vedana kaise karate haiM? gautama ! jo samudra ke usa pAra jAne meM samartha nahIM haiM, jo samudra ke pAravartI rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM haiM, jo devaloka meM jAne meM samartha nahIM haiM, jo devalokavartI rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM haiM, gautama ! ye prabhu bhI prakAma-nikaraNa vedanA kA vedana karate haiM / " 1. isa prasaMga kI vyAkhyA isa prakAra hai - " prastuta AlApaka meM amanaska aura samanaska bhagavatI sUtra (hindI anuvAda), 19 / 35 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XXVIII) zreNI ke jIvoM kI vedanA kA vimarza kiyA gayA hai| ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura samUrchima paJcendriya-ye saba asaMjJI-amanaska hote haiN| inakI ajJAna-avasthA ko aMdha Adi cAra vizeSaNoM ke dvArA vyakta kiyA gayA hai| ina jIvoM meM mana kA jJAna nahIM hotA, phira bhI saMvedana hotA hai| saMjJA--siddhAnta ke anusAra inameM bhaya, krodha, lobha Adi saMvegoM se utpanna saMvedana hotA hai| gautama ne pUchA-bhaMte! pRthvIkAyika Adi ekendriya jIvoM meM 'hama iSTa aura aniSTa sparza kA saMvedana kara rahe haiM'-kyA isa prakAra kI saMjJA, prajJA, mana aura vacana hotA hai? bhagavAna nahIM hotA, kintu ve iSTa aura aniSTa sparza kA saMvedana karate haiN| pRthvIkAyika Adi ekendriya jIva chaha sthAnoM kA anubhava yA saMvedana karate haiM-1. iSTa-aniSTa sparza, 2. iSTa-aniSTa gati, 3. iSTa-aniSTa sthiti, 4. iSTa-aniSTa lAvaNya, 5. iSTa-aniSTa yazaHkIrti, 6. iSTa-aniSTa utthAna, karma, bala, vIrya, purusskaar-praakrm| ___ina saMdarbho se spaSTa hai ki mana-rahita jIvoM meM bhI saMvedana hotA hai| isa prasaMga meM pro. markila, vogala tathA klI vaiksTara dvArA paudhoM para kie gae prayoga ullekhanIya haiN| per3a-paudhoM ke saMvedanA-taMtra kI ghaTanAeM bhI vaijJAnika anusaMdhAna kA viSaya bana rahI haiN|'' __bhagavAn mahAvIra ne AgamoM meM jisa dharma kA pratipAdana kiyA hai, vaha vizuddha rUpa meM AdhyAtmika dharma hai| usakA Arambha bindu hai-AtmA kA saMjJAna aura usakA carama bindu hai Atmopalabdhi yA Atma-sAkSAtkAra / adhyAtma ke sAdhaka ke lie AgamoM meM kucha aise sUtra prApta hote haiM jinheM jIvana meM anuprayukta karane se sAdhanA meM nikhAra A jAtA hai-eka prakAra se ve jIvana-darzana ke rUpa meM sampUrNa jIvana kI rAha badala sakate haiN| udAharaNArtha-AyAro kA eka sUtra hai-"aNNahA NaM pAsae prihrejjaa|-adhyaatm-tttvdrshii vastuoM kA paribhoga anyathA kare-jaise adhyAtma ke tattva ko nahIM jAnane vAlA manuSya karatA hai, vaise na kre|"3 isakA tAtparya hai-"anagAra AtmA aura paramatattva ko dekhatA hai, isalie vaha pazyaka-draSTA hotA hai| aisA vaha anagAra AhAra Adi padArthoM kA paribhoga anya prakAra se kare-gRhastha kI bhAMti parigraha kI buddhi se unakA paribhoga na kre| 'ye padArtha dharmopakaraNa haiM tathA AcArya kI nizrA meM haiM' aisA socakara unakA paribhoga kare, unameM na mUrchA kare aura na mamatva rkhe| anya prakAra se paribhoga karane kA yaha niyama adhyAtma-sAdhanA meM upasthita gRhastha ke lie bhI anasaraNIya hai| jaise adhyAtma ke rahasya kA ajAnakAra gahastha padArthoM kA upabhoga mUrchA ke atireka se karatA hai, usa prakAra se adhyAtma ke rahasya ko jAnane vAlA gRhastha na kre| mUrchA kA atireka hone para gADha karmoM kA baMdha hotA hai| mUrchA kI alpatA meM karmoM kA baMdha bhI zithila hotA hai|" 1. bhagavaI (bhASya), khaNDa 2, 7/150- 2. AcArAMgabhASyam, prastuti, pR.7| 154, pR. 377-378 / 3. vahI, 2/118, pR. 126 /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXIX) jaina darzana ke anusAra - mokSa prApti ke lie sarvaprathama vyakti ko samyag darzana yA samyag zraddhAna prApta karanA anivArya hai| isake binA na cAritra (sAdhutva) kA pAlana phalIbhUta hogA aura na hI deza - cAritra (zrAvakatva) kA pAlana / samyaktva ko puSTa karane ke lie aneka sUtra AgamoM meM upalabdha hote haiM / uttarajjhayaNANi ke 29 veM adhyayana 'samyaktva parAkrama' meM hameM aise aneka sUtra milate haiM, jisakA eka sUtra hai "bhaMte! saMvega (mokSa kI abhilASA) se jIva kyA prApta karatA hai ? saMvega se vaha anuttara dharma - zraddhA ko prApta hotA hai / anuttara dharma - zraddhA se zIghra hI aura adhika saMvega ko prApta karatA hai / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kSaya karatA hai| naye karmoM kA saMgraha nahIM karatA / kaSAya ke kSINa hone se prakaTa hone vAlI mithyAtvavizuddhi kara darzana (samyak zraddhAna) kI ArAdhanA karatA hai / darzana - vizodhi ke vizuddha hone para kaI eka jIva usI janma se siddha ho jAte haiM aura kaI usake vizuddha hone para tIsare janma kA atikramaNa nahIM karate - usameM avazya hI siddha ho jAte haiN|"" isakI vyAkhyA isa prakAra hai "saMvega aura dharma - zraddhA kA kArya-kAraNa-bhAva hai / mokSa kI abhilASA hotI hai taba dharma meM ruci utpanna hotI hai aura jaba dharma meM ruci utpanna ho jAtI hai taba mokSa kI abhilASA viziSTatara ho jAtI hai / jaba saMvega tIvra hotA hai taba anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kSINa ho jAte haiM, darzana vizuddha ho jAtA hai / " jisakA darzana vizuddha ho jAtA hai, usake karma kA bandha nahIM hotA / vaha usI janma meM yA tIsare janma meM avazya hI mukta ho jAtA hai / 'kammaM na baMdhaI' isa para zAntyAcArya ne likhA hai ki azubha karma kA bandha nahIM hotA / samyagdRSTi ke azubha karma kA baMdha nahIM hotA, aisA nahIM kahA jA sakatA / azubha yoga kI pravRtti chaThe guNasthAna taka ho sakatI hai aura kaSAya-janita azubha karma kA bandha dasaveM guNasthAna taka hotA hai / isalie ise isa rUpa meM samajhanA cAhie ki jisakA darzana vizuddha ho jAtA hai, anantAnubandhI- catuSka sarvathA kSINa ho jAtA hai, usake naye sire se mithyA darzana ke karma - paramANuoM kA bandha nahIM hotA / kyoMki mithyAtva kI vizodhi ho jAtI hai, usakA kSaya ho jAtA hai / tAtparyArtha meM vaha vyakti kSAyaka samyaktva prApta kara letA hai / kSAyaka samyaktvI darzana kA ArAdhaka hotA hai / vaha usI janma meM yA tIsare janma meM avazya hI mukta ho jAtA hai / isakA sambandha darzana kI utkRSTa ArAdhanA se hai / jaghanya aura madhyama ArAdhanA vAle adhika janmoM taka saMsAra meM raha sakate haiM / kintu utkRSTa ArAdhanA vAle tIsare janma kA atikramaNa nahIM krte| yaha tathya bhagavaI (8/459) se bhI samarthita hai "gautama ne pUchA - "bhagavan ! utkRSTa darzanI kitane janma meM siddha hotA hai ?" 1. uttarajjhayaNANi, 29 / 2 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXX) "bhagavAn ne kahA-"gautama! vaha usI janma meM hI siddha ho jAtA hai aura yadi usa janma meM na ho to tIsare janma meM avazya ho jAtA hai|" "jaina sAdhanA-paddhati kA pahalA sUtra hai-"mithyAtva-visarjana yA darzana-vizuddhi / darzana kI vizuddhi kA hetu saMvega hai, jo naisargika bhI hotA hai aura adhigamika bhii|" Agama kA niyamita svAdhyAya karane vAle vyakti ko jIvana meM vairAgya-vRtti ko saMpuSTa karane vAle aneka sUtra mila jAte haiN| udAharaNArtha-dasaveAliyaM (8/58-59) meM nirdeza hai visaesu maNunnesu, pemaM naabhinivese| aNiccaM tesiM vinAya, pariNAmaM poggalANa u|| "zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza-ina pudgaloM ke pariNamana ko anitya jAnakAra brahmacArI manojJa viSayoM meM rAga-bhAva na kre|" poggalANa parINAma, tesiM naccA jahA thaa| viNIyataNho vihare, sIIbhUeNa appnnaa|| "indriyoM ke viSayabhUta pudgaloM ke pariNamana ko, jaisA hai vaisA jAnakara apanI AtmA ko upazAMta kara tRSNA-rahita ho vihAra kre|" AgamoM meM pracura mAtrA meM dRSTAntoM evaM kathAoM kA upayoga kiyA gayA hai, jo rocaka, preraka evaM jJAnavardhaka haiN| udAharaNArtha-anAsakti ke vikAsa kI dRSTi se nAyAdhammakahAA meM Ae 'saMghATaka' nAmaka kathAnaka meM bhagavAna mahAvIra ne svayaM jo kathA sunAI, vaha isa prakAra hai rAjagRha nagara meM ghana sArthavAha nAmaka saMpanna seTha thaa| usakI patnI kA nAma bhadrA thaa| pracura dhana Adi ke bAvajUda bhI santAna na hone se ve bar3e duHkhI the| bAda meM devI-devatAoM kI manautI karane ke pazcAt unheM putra kI prApti huii| usakA nAma devadatta rkhaa| use bar3e pyAra se lAlana-pAlana karate hue mAtA-pitA bahuta AnaMda se jIvana bitAne lge| unhoMne bacce kI sevA ke lie panthaka nAmaka dAsa-putra ko niyukta kiyaa| bAlaka bar3A hone lgaa| eka bAra mAtA bhadrA ne bAlaka devadatta ko bahamUlya AbhUSaNoM se sajA-dhajA kara panthaka ko sauNpaa| panthaka bAlaka ko apanI goda meM lekara ghara se bAhara ghumAne ke lie le gyaa| vahAM eka sthAna meM bacce devadatta ko ekAnta meM biThAkara panthaka svayaM anya baccoM ke sAtha khelane laga gyaa| usa samaya eka vijaya nAmaka taskara (cora) thA jo svabhAvataH krUra thA tathA baccoM kA apaharaNa karane meM kazala thaa| bAlaka devadatta ko AbhUSaNoM-sahita ekAnta meM baiThe hue dekhakara vijaya taskara ne usakA apaharaNa kara liyA tathA nagara se bAhara bhagna-kUpa (purAne udyAna kA bhayAvaha sthAna meM sthita sUkhe/kueM) ke pAsa le jAkara usakI hatyA kara usake sAre 1. uttarAyaNANi, a.29, TippaNa , pRSTha 487 / 2. nAyAdhammakahAo, prathama zrutaskandha, adhyayana 2, pR. 92-107 ke AdhAra para saMkSipta saar|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXXI) AbhUSaNa curA lie tathA usake zava ko bhagna-kUpa meM DAla diyA, svayaM jaMgala meM chipa gyaa| ___ idhara vaha dAsa-putra panthaka bAlaka ko khojane lgaa| na milane para ghara lauTA tathA dhana sArthavAha ko sArI bAta btaaii| dhana ne nagara-ArakSakoM kI sahAyatA lii| nagara-ArakSakoM ne pUrI chAnabIna kara bhagna-kUpa se mRta bAlaka ke zava ko DhUMDha nikaalaa| jaMgala meM chipe hue vijaya taskara ko mAla-sahita pakar3a liyA tathA use kArAgRha meM kASTha kI ber3I meM baMda kara diyA tathA mAla punaH dhana sArthavAha ko sauMpa diyaa| dhana aura bhadrA bar3e duHkhI hue tathA vijaya taskara ke prati unake mana meM bahuta roSa thaa| yogAnuyoga eka bAra dhana sArthavAha kisI vyAvasAyika aparAdha meM pakar3e jAne para kArAvAsa bhejA gayA tathA vahAM use usI kASTha kI ber3I meM rakhA gayA jisameM vijaya taskara baMdI thaa| dhana sArthavAha ke lie usake ghara se bhojana AtA thaa| bhadrA seThAnI usake lie sarasa bhojana banAkara panthaka dAsaputra ke sAtha kArAvAsa bhejatI thii| jaba dhana ke lie bhojana AyA to vijaya taskara ne, jo bhUkhA thA, dhana sArthavAha se bhojana meM saMbhAga kI mAMga kii| dhana ne kruddha hokara kahA ki tumane mere ikalaute putra kI hatyA kI hai, maiM tumheM kaise bhojana kA saMbhAgI banA sakatA hUM? bacA huA bhojana bhI kuttoM-kauoM ko dilavA dUMgA, para tujhe nahIM duuNgaa| bhojana karane ke bAda dhana sArthavAha ko yathAsamaya hAjata huI, taba eka hI ber3I meM baMdI hone ke kAraNa usane vijaya taskara ko kArAvAsa meM deha-nivRtti ke lie bane ekAnta sthAna meM sAtha calane ko khaa| usane sAtha jAne se inkAra kara diyaa| dhana akelA jAne meM asamartha thA, kyoMki ber3I meM donoM eka sAtha baMdI the| kAphI samaya taka anunayavinaya karane para vijaya ne sAtha jAnA isa zarta para svIkAra kiyA ki jaba ghara se bhojana AegA, taba dhana sArthavAha use bhojana meM saMbhAgI bnaaegaa| dhana sArthavAha ne ise maMjUra kara liyaa| dUsare dina jaba panthaka bhojana lekara AyA, to dhana ne vijaya ko bhI AmaMtrita kiyaa| yaha bAta panthaka ne ghara jA kara bar3hA car3hA kara bhadrA se khii| bhadrA bahuta ruSTa huI ki yaha kyA? dhana ne apane putra ke hatyAre ko bhojana kA saMbhAgI bnaayaa| kucha dina pazcAt dhana seTha kArAvAsa se mukta hone meM saphala ho gyaa| ghara vApisa lauTane para anya sabhI prasanna hue aura seTha kA svAgata kiyA, para bhadrA ruSTa hokara baiTha gii| seTha ne kAraNa pUchA, to batAyA ki Apane apane putra ke hatyAre ko bhojana kyoM diyA? dhana seTha ne apanI majabUrI batAI / taba bhadrA ke bAta samajha meM aaii| bhagavAna mahAvIra ne isa dRSTAMta kA nigamana karate hue apane ziSyoM ko batAyA ki jaise dhana vijaya taskara ko jo bhojana khilAtA thA, vaha use apanA samajha kara nahIM, varan kevala zArIrika vivazatA ke kAraNa khilAtA thA, vaise hI muni bhI zarIra kI vibhUSA se uparata hokara kevala zarIra-saMrakSaNa ke lie bhojana kre|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxxII) Agama-sAhitya (1) vargIkaraNa Agama jaina sAhitya kA sarvAdhika prAcIna rUpa hai| vibhinna samaya meM kie gae AgamoM ke vargIkaraNa vibhinna rUpoM meM milate haiN| aMgasuttANi kI bhUmikA meM isa viSaya meM batAyA gayA hai-"samavAyAMga meM Agama ke do rUpa prApta hote haiM-'dvAdazAMga gaNipiTaka'2 aura 'caturdaza pUrva' / " "nandI sUtra meM do vargIkaraNa prApta hote haiMpahalA vargIkaraNa(1) gamika dRssttivaad| (2) agamika-kAlikazruta-AcArAMga aadi| dUsarA vargIkaraNa (1) aNg-prvisstt| (2) aNg-baahy|"6 ___ "Agama-sAhitya meM sAdhu-sAdhviyoM ke adhyayana-viSayaka jitane ullekha prApta hote haiM, ve saba aMgoM aura pUrvo se saMbaMdhita haiN|" kAlakrama ke anusAra samavAyAMga meM upalabdha vargIkaraNa sabase prAcIna hai| isake pazcAt nandI kA vargIkaraNa AtA hai| yaha vargIkaraNa Agama-saMkalana-kAlIna hai tathA vistRta hai|11 1. aMgasuttANi, bhAga 1, bhUmikA, pR. 30 / bAhya kA vibhAga nahIM hai| sarvaprathama yaha 2. samavAo, paiNNagasamavAo, sU. 88 / vibhAga naMdI meM milatA hai| aMga-bAhya kI 3. vahI, samavAya 14, sU. 2 / racanA arvAcIna sthaviroM ne kI hai| naMdI 4. aMgasuttANi, bhAga 1, bhUmikA, pR. 30 / kI racanA se pUrva aneka aMga-bAhya grantha nandI , sU. 43 / race jA cuke the aura ve caturdaza-pUrvI yA ThANaM, bhUmikA, pR. 15 / dasa-pUrvI sthaviroM dvArA race gaye the| aMgasuttANi, bhAga 1, bhUmikA, pR. 30 / isalie unheM Agama kI koTi meM rakhA uttarajjhayaNANi, bhUmikA, pR. 12 / / gyaa| usake phalasvarUpa Agama ke do yahAM yaha dhyAna dene yogya hai ki vibhAga kie gae-aMga-praviSTa aura aMga'dasaveAliyaM' kI bhUmikA (pR. XI) meM baahy| yaha vibhAga anuyogadvAra (vIrabatAyA gayA hai-'kAlakrama ke anusAra nirvANa chaThI zatAbdI) taka nahIM huA AgamoM kA pahalA vargIkaraNa samavAyAMga thaa| yaha sabase pahale naMdI (vIra-nirmANa meM milatA hai| vahAM kevala dvAdazAMgI kA dasavIM zatAbdI) meM huA hai|" yaha bAta nirUpaNa hai| dUsarA vargIkaraNa anuyogadvAra kisa AdhAra para likhI gaI hai, yaha jJAta meM milatA hai| vahAM kevala dvAdazAMgI kA nahIM ho rahA hai, kyoMki anuyogadvAra, sUtra nAmollekha mAtra hai| tIsarA vargIkaraNa 3,4 meM to spaSTataH aMga-praviSTa aura naMdI kA hai, vaha vistRta hai|" aMga-bAhya sUtra kA ullekha hai| aMgusattANi, bhAga 1 kI bhUmikA pR. 31 10. uttarajjhayaNANi, bhUmikA, pR. 12 / meM batAyA gayA hai-"samavAyAMga aura 11. dasaveAliyaM, bhUmikA, pR. XI anuyogadvAra meM aMga-praviSTa aura aMga 3 ;
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XXXIII) "eka vargIkaraNa ke anusAra Agama-sAhitya ke cAra varga hote haiM(1) dravyAnuyoga (3) gaNitAnuyoga (2) caraNakaraNAnuyoga (4) dharmakathAnuyoga yaha vargIkaraNa prathama do vargIkaraNoM ke madhyavartI kAla kA hai|'' "eka anya vargIkaraNa jo sabase uttaravartI hai, usake anusAra Agama cAra vargoM meM vibhakta hote haiM(1) aMga (3) mUla (2) upAMga (4) cheda "yaha vargIkaraNa bahuta prAcIna nahIM hai| vikrama kI 13-14vIM zatAbdI se pUrva isa vargIkaraNa kA ullekha prApta nahIM hai|"5 "nandI ke vargIkaraNa meM mUla aura cheda kA vibhAga nahIM hai| 'upAMga' zabda bhI arvAcIna hai| nandI ke vargIkaraNa meM isa artha kA vAcaka 'anaMga-praviSTa' yA 'aMga-bAhya' zabda hai|"2 (2) pUrva AgamoM ke pUrva, aMga-praviSTa, aMga-bAhya Adi viSaya meM vizada mImAMsA 'aMgasuttANi' (bhAga-1) kI bhUmikA meM kI gaI hai| vaha isa prakAra hai "jaina paramparA ke anusAra zruta-jJAna (zabda-jJAna) kA akSayakoSa 'pUrva' hai| isake artha aura racanA ke viSaya meM saba ekamata nahIM haiN| prAcIna AcAryoM ke matAnusAra 'pUrva' dvAdazAMgI se pahale race gae the, isalie inakA nAma 'pUrva' rakhA gyaa| Adhunika vidvAnoM kA abhimata yaha hai ki 'pUrva' bhagavAn pArzva kI paramparA kI zruta-rAzi hai| yaha bhagavAn mahAvIra se pUrvavartI hai, isalie ise 'pUrva' kahA gayA hai| donoM abhimatoM meM se kisI ko bhI mAnya kiyA jAe, kintu isa phalita meM koI antara nahIM AtA ki pUrvo kI racanA dvAdazAMgI se pahale huI thI yA dvAdazAMgI pUrvo kI uttarakAlIna racanA hai| __vartamAna meM jo dvAdazAMgI kA rUpa prApta hai, usameM 'pUrva' samAe hue haiN| bArahavAM aMga dRSTivAda hai| usakA eka vibhAga hai-pUrvagata / caudaha pUrva isI 'pUrvagata' ke aMtargata haiN| bhagavAn mahAvIra ne prArambha meM pUrvagata-zruta kI racanA kI thii| .......... pUrvagata-zruta bahuta gahana thaa| sarvasAdhAraNa ke lie vaha sulabha nahIM thaa| aMgoM kI racanA alpamedhA vyaktiyoM ke lie kI gii| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne batAyA hai ki 'dRSTivAda meM samasta zabda-jJAna kA avatAra 1. uttarajjhayaNANi, bhUmikA, pR. 12 / 2. ThANaM, bhUmikA, pR. 15 / uttarajjhayaNANi, bhUmikA, pR. 12 / 4. samavAyAMga vRtti, patra 101-prathamaM pUrvaM tasya sarvapravacanAt pUrvaM kriymaanntvaat| 5. nandI, malayagiri vRtti, patra 240 anye tu vyAcakSate pUrvaM pUrvagatasUtrArthamarhan bhASate, gaNadharA api pUrvaM pUrvagatasUtraM viracayanti, pshcaadaacaaraadikm|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXXIV) ho jAtA hai| phira bhI gyAraha aMgoM kI racanA alpamedhA puruSoM tathA striyoM ke lie kI gaI / " gyAraha aMgoM ko ve hI sAdhu par3hate the, jinakI pratibhA prakhara nahIM hotI thI / pratibhA sampanna muni pUrvo kA adhyayana karate the / Agama- viccheda ke krama se bhI yahI phalita hotA hai ki gyAraha aMga dRSTivAda yA pUrvoM se sarala yA bhinna- krama meM rahe haiM / digambara paramparA ke anusAra vIra-nirvANa bAsaTha varSa bAda kevalI nahIM rhe| unake bAda sau varSa taka zruta - kevalI (caturdazapUrvI) rhe| unake pazcAt eka sau tirAsI varSa taka dazapUrvI rhe| unake pazcAt do sau bIsa varSa taka gyAraha aMgadhara rahe / 2 "ukta carcA se yaha spaSTa hai ki jaba taka AcAra Adi aMgoM kI racanA nahIM huI thI, taba taka mahAvIra kI zruta - rAzi 'caudaha pUrva' yA 'dRSTivAda' ke nAma se abhihita hotI thI aura jaba AcAra Adi gyAraha aMgoM kI racanA ho gaI, taba dRSTivAda ko bArahaveM aMga ke rUpa meM sthApita kiyA gayA / " yadyapi bAraha aMgoM ko par3hane vAle aura caudaha pUrvoM ko par3hane vAle ye bhinnabhinna ullekha milate hai, phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki caudaha pUrvoM ke adhyetA bAraha aMgoM ke adhyetA nahIM the aura bAraha aMgoM ke adhyetA caturdaza-pUrvI nahIM the / gautama svAmI ko 'dvAdazAMgavit' kahA gayA hai| ve caturdaza-pUrvI aura aMgadhara donoM the| yaha kahane kA prakAra-bheda rahA hai ki zruta- kevalI ko kahIM 'dvAdazAMgavit' aura kahIM 'caturdazapUrvI' kahA gayA hai / "gyAraha aMga pUrvo se uddhRta yA saMkalita haiM / isalie jo caturdazapUrvI hotA hai, vaha svAbhAvika rUpa se dvAdazAMgavit hotA hai / bArahaveM aMga meM caudaha pUrva samAviSTa haiM / isalie jo dvAdazAMgavit hotA hai, vaha svabhAvataH caturdazapUrvI hotA hai / ataH hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki Agama ke prAcIna vargIkaraNa do hI haiM - caudaha pUrva aura gyAraha aMga / dvAdazAMgI kA svataMtra sthAna nahIM hai / yaha pUrvo aura aMgoM kA saMyukta nAma hai| "kucha Adhunika vidvAnoM ne pUrvoM ko bhagavAn pArzvakAlIna aura aMgoM ko bhagavAn mahAvIrakAlIna mAnA hai, para yaha abhimata saMgata nahIM hai| pUrvoM aura aMgoM kI paramparA bhagavAn ariSTanemi aura bhagavAn pArzva ke yuga meM bhI rahI hai| aMga alpamedhA vyaktiyoM ke lie race gae, yaha pahale batAyA jA cukA hai| bhagavAn pArzva ke yuga meM saba muniyoM kA pratibhA-stara samAna thA, yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? pratibhA kA tAratamya apane-apane yuga meM sadA rahA hai| manovaijJAnika aura vyAvahArika dRSTi se vicAra karane para bhI hama isI bindu para pahuMcate haiM 1. vizeSAvazyaka bhASya, gAthA 554jaivi ya bhUtAvAe, savvassa vaogayassa oyAro / nijjUhaNA tahAvi hu, dumme pappa itthI ya // 2. jayadhavalA, prastAvanA, pRSTha 49 / 3. dekhie, aMgasuttANi ( bhAga 1 ) kI bhUmikA kA prAraMbhika bhAga / uttarajjhayaNANi, 23/7 / 4.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxxv) ki aMgoM kI apekSA bhagavAn pArzva ke zAsana meM bhI rahI hai, isalie isa abhimata kI puSTi meM koI sAkSya prApta nahIM hai ki bhagavAn pArzva ke yuga meM kevala pUrva hI the, aMga nhiiN| sAmAnya jJAna se yahI tathya niSpanna hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM pUrvo aura aMgoM kA yuga kI bhAva, bhASA, zailI aura apekSA ke anusAra navInIkaraNa huaa| 'pUrva' pArzva kI paramparA se lie gae aura 'aMga' mahAvIra kI paramparA meM race gae, isa abhimata ke samarthana meM saMbhavataH kalpanA hI pradhAna rahI hai| "(3) aMga-praviSTa aura aMga-bAhya ___ bhagavAna mahAvIra ke astitva-kAla meM gautama Adi gaNadharoM ne pUrvo aura aMgoM kI racanA kI, yaha sarva-vizruta hai| kyA anya muniyoM ne Agama-granthoM kI racanA nahIM kI? yaha prazna sahaja hI uThatA hai| bhagavAn mahAvIra ke caudaha hajAra ziSya the|' unameM sAta sau kevalI the, cAra sau vAdI the| unhoMne granthoM kI racanA nahIM kI, aisA sambhava nahIM lgtaa| naMdI meM batAyA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra ke ziSyoM ne caudaha hajAra prakIrNaka banAe the| ye pUrvo aura aMgoM se atirikta the| usa samaya aMga-praviSTa aura aMga-bAhya aisA vargIkaraNa huA, yaha pramANita karane ke lie koI sAkSya prApta nahIM hai| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt arvAcIna AcAryoM ne graMtha race taba saMbhava hai unheM Agama kI koTi meM rakhane yA na rakhane kI carcA calI aura unake prAmANya aura aprAmANya kA prazna bhI utthaa| carcA ke bAda caturdazapUrvI aura dazapUrvI sthaviroM dvArA racita granthoM ko Agama kI koTi meM rakhane kA nirNaya huA kintu unheM svataHpramANa nahIM mAnA gyaa| unakA prAmANya parataH thaa| ve dvAdazAMgI se aviruddha haiM, isa kasauTI se kasakara unheM Agama kI saMjJA dI gii| unakA parataHprAmANya thA, isalie unheM aMga-praviSTa kI koTi se bhinna rakhane kI AvazyakatA pratIta huii| isa sthiti ke sandarbha meM Agama kI aMga-bAhya koTi kA udbhava huaa| "jinabhadragagaNI kSamAzramaNa ne aMga-praviSTa aura aMga-bAhya ke bheda-nirUpaNa meM tIna hetu prastuta kie haiM 1. jo gaNadhara kRta hotA hai, 2. jo gaNadhara dvArA prazna kie jAne para tIrthaMkara dvArA pratipAdita hotA hai, 3. jo dhruva-zAzvata satyoM se sambandhita hotA hai, sudIrghakAlIna hotA hai vahI zruta aMga-praviSTa hotA hai| "isake viparIta, 1. jo sthavira-kRta hotA hai, 2. jo prazna pUche binA tIrthaMkara dvArA pratipAdita hotA hai, 1. samavAo, samavAya 14, sUtra 4 / 2. nandI, sUtra 79-coisa paiNNaga sahassANi bhagavao vddhmaannsaamiss|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XxxVI) 3. jo cala hotA hai, tAtkAlika yA sAmayika hotA hai usa zruta kA nAma aMga-bAhya "aMga-praviSTa aura aMga-bAhya meM bheda karane kA mukhya hetu vaktA kA bheda hai| jisa Agama ke vaktA bhagavAn mahAvIra haiM aura jisake saMkalayitA gaNadhara haiM, vaha zruta-puruSa ke mUla aMgoM ke rUpa meM svIkRta hotA hai isalie use aMga-praviSTa kahA gayA hai| sarvArthasiddhi ke anusAra vaktA tIna prakAra ke hote haiM-1. tIrthaMkara 2. zruta-kevalI (caturdazapUrvI) aura 3. aaraatiiy| ArAtIya AcAryoM ke dvArA racita Agama hI aMga-bAhya mAne gae haiN| AcArya akalaMka ke zabdoM meM ArAtIya AcArya-kRta Agama aMga-pratipAdita artha se pratibimbita hote haiM, isIlie ve aMga-bAhya kahalAte haiN| aMga-bAhya Agama zruta-puruSa ke pratyaMga yA upAMga-sthAnIya haiN|" upalabdha Agama "AgamoM kI saMkhyA ke viSaya meM aneka mata pracalita haiN| unameM tIna mukhya haiM(1) 84 Agama (3) 32 Agama (2) 45 Agama (ina nAmoM kI sUcI ke lie dasaveAliyaM, AcArya tulasI dvArA likhita bhUmikA, pR. XVI-XVII draSTavya haiN)| inameM se 32 Agama isa prakAra haiM"aMga (1) AcAra (5) bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) (9) anuttaropapAtikadazA (2) sUtrakRta (6) jJAtAdharmakathA (10) praznavyAkaraNa (3) sthAna (7) upAsakadazA (11) vipAkazruta (4) samavAya (8) antakRtadazA "upAMga (1) aupapAtika (5) jambUdvIpaprajJapti (9) kalpAvataMsikA (2) rAjapraznIya (6) sUryaprajJapti (10) puSpikA (3) jIvAjIvAbhigama (7) candraprajJapti (11) puSpacUlikA (4) prajJApanA (8) nirayAvalikA (12) vRSNidazA vizeSAzvayaka bhASya, gAthA 552- 3. sarvArthasiddhi, 1/20-trayo vaktAraHgaNahara-therakayaM vA, sarvajJastIrthaMkaraH, itaro vA zrutakevalI AesA mukk-vaagrnnaaovaa| aaraatiiyshceti| dhuva-cala visesao vA. tattvArtharAjavArtika, 1/20-ArAtIyAaMgANaMgesu naannttN|| cAryakRtAMgArthaM prtyaasnnruupmNgbaahym| 2. tattvArthabhASya, 1/20-vaktR-vizeSAd 5. aMgasuttANi bhAga 1, bhUmikA, pR. 31 dvaividhym| 1. 3. sajA -34
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXXVII) (3) nandI (4) anuyogdvaar| (1) dazaivakAlika (2) uttarAdhyayana "cheda (1) nizItha (2) vyavahAra (3) bRhatkalpa (4) dazAzrutaskandha (11+12+4+4%3D31) (32) aavshyk| uparyukta vibhAgoM meM svataH pramANa kevala gyAraha aMga hI haiN| zeSa saba parataH pramANa haiN|" zvetAmbara-paramparA ke sthAnakavAsI evaM terApaMtha sampradAya meM ina 32 AgamoM ko pramANa ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| (4) aMga-Agama "vartamAna meM upalabdha Agama-vAGmaya meM sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna aMga-Agama-sAhitya kA hai| "vaidika aura bauddha sAhitya meM mukhya grantha veda aura piTaka haiN| unake sAtha 'aMga' zabda kA koI yoga nahIM hai| jaina sAhitya meM mukhya granthoM kA vargIkaraNa gaNipiTaka hai| usake sAtha 'aMga' zabda kA yoga huA hai| gaNipiTaka ke bAraha aMga haiM-'duvAlasaMge gnnipiddge|' "jaina-paramparA meM zruta-puruSa kI kalpanA bhI prApta hotI hai| AcAra Adi bAraha Agama zruta-puruSa ke aMga-sthAnIya haiN| saMbhavataH isIlie unheM bAraha aMga kahA gyaa| isa prakAra dvAdazAMga 'gaNipiTaka' aura 'zruta-puruSa'-donoM kA vizeSaNa banatA hai|"3 1. dasaveAliyaM, bhUmikA, pR. XVII 2. mUlArAdhanA, 4/599-vijayodayA : zrutaM puruSaH mukhacaraNAdyaGgasthAnIyatvAdaGga shbdenocyte| 3. aMgasuttANi (bhAga 1), pR. 35,36 /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XxxVIII) zrutapuruSa dRSTivAda vipAkazruta praznavyAkaraNa anuttaropapAtikadazA antakRtadazA upAsakadazA jJAtAdharmakathA vyAkhyAprajJapti samavAyAMga sthAnAMga sUtrakRtAMga AcArAMga "bhagavAna mahAvIra kI vANI ke AdhAra para gautama Adi gaNadharoM ne aMga-sAhitya kI racanA kii|" "aMgoM kI racanA gaNadhara karate haiN| ise isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki svayaM gaNadharoM ke dvArA jo grantha race jAte haiM unakI saMjJA aMga hai| upalabdha aMga sudharmA svAmI kI vAcanA ke haiN| sudharmA svAmI bhagavAna mahAvIra ke anantara ziSya the, ataH ve unake samakAlIna the| isa AdhAra para aMgoM kA racanA-kAla sAmAnya rUpa se IsA pUrva chaThI zatAbdI mAnA jA sakatA hai|''2 isa prakAra aMga-Agama prAcInatA kI dRSTi se bhI bahuta mahattvapUrNa haiN| prastuta Agama-bhagavaI (viAhapaNNattI)3 (1) nAma-mImAMsA prastuta Agama dvAdazAMgI kA pAMcavAM aMga hai| isa Agama kA mUla nAma hai-viAhapaNNattI arthAt vyaakhyaaprjnypti| isa Agama kA dUsarA nAma bhagavaI arthAt bhagavatI hai| yadyapi mUla nAma vyAkhyAprajJapti hai, phira bhI isakA apara nAma bhagavatI vartamAna 1. ThANaM, bhUmikA, pR. 15 / kI bhUmikA meM vistAra se prakAza DAlA 2. ThANaM, bhUmikA, pR. 17 / gayA hai| yahAM para mukhyataH usake AdhAra 3. isa viSaya para bhagavaI (bhASya) khaNDa 1 para saMkSepa meM prastutIkaraNa kiyA gayA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XXXIX ) sahasrAbdI meM adhika pracalita huA hai| vyAkhyAprajJapti sUtra kI apanI viziSTatA thI, isalie vizeSaNa ke rUpa meM ise 'bhagavatI' ke rUpa meM samAdRta kiyA gayA hai| samavAyAMga sUtra meM viAhapaNNattI ke sAtha bhagavatI vizeSaNa-rUpa meM prayukta hai|' ___ "praznottara kI zailI meM likhA jAne vAlA grantha vyAkhyAprajJapti kahalAtA hai| vyAkhyA kA artha hai-vivecana karanA aura prajJapti kA artha hai-smjhaanaa| jisameM vivecanapUrvaka tattva samajhAyA jAtA hai use vyAkhyAprajJapti kahA jAtA hai|"2 "abhayadevasUri ne prastuta sUtra ke prArambha meM vyAkhyAprajJapti pada kI vyAkhyA kI hai| unake anusAra prastuta Agama meM gautama Adi ziSyoM dvArA pUche gae praznoM ke uttara meM mahAvIra ne jo pratipAdana kiyA, usakI prajJApanA hai| isalie isakA nAma vyAkhyAprajJapti hai|"3 bhagavatI sUtra ke TIkAkAra abhayadevasUri ne bhagavatI sUtra kI tulanA jayakuJjara ke sAtha kI hai| isakA rAjasthAnI meM padyAnuvAda zrImajjayAcArya ne bahuta hI lalita bhASA meM kiyA hai| isakA bhAvAnuvAda isa prakAra hai-yaha vyAkhyAprajJapti nAmaka paMcama aMga-Agama jisakA dUsarA nAma bhagavatI hai, sajhe hue jaya-kuMjara nAmaka hAthI kI bhAMti samunnata hai| isake lalita yAnI manohara padoM kI paddhati (racanA-paMkti) prabuddhajanoM ke mana kA raJjana karane vAlI hai arthAt prAjJa janoM ko rijhAne vAlI hai| isameM upasarga, nipAta aura avyaya arthAt pra Adi, ca Adi zabdoM kA prayoga hai| tulanA meM hAthI ke pakSa meM isakA tAtparya yaha hai-upasarga yAnI upadrava, usakA nipAta hone para avyaya arthAt akSayarUpa vAlA yaha hAthI hai| yaha sUtra ghana evaM udAra zabda vAlA hai; hAthI ke pakSa meM yaha megha kI taraha gambhIra dhvani karane vAlA hai| yaha sUtra liMga aura vibhakti se yukta hai; hAthI ke pakSa meM puruSa cihna vAlA hai| bhagavatI sUtra sadAkhyAta hai tathA sad-lakSaNoM se yukta hai; hAthI ke pakSa meM prasiddha aura acche-acche lakSaNoM vAlA hai| bhagavatI sUtra deva-adhiSThita hai arthAt gaNadhara zrutadevatA dvArA sevita hai; hAthI ke pakSa meM jaya-kuJjara hAthI devAMzI hai arthAt devatAoM ke dvArA usakI sevA hotI hai| bhagavatI sUtra ke ye uddezaka suvarNamaMDita haiM: jaya-kuJjara hAthI ke pakSa meM usakA zirobhAga ati prazasta hai| bhagavatI sUtra nAnA prakAra ke adbhuta pravara-caritra vAle chattIsa hajAra prazna-pramANa zruta-deha vAlA hai tathA cAra anuyoga-rUpI caraNa vAlA hai; hAthI ke pakSa meM usakA deha adbhuta hai tathA usake cAra caraNa arthAt paira haiN| prathama caraNa dravyAnuyoga arthAt dvitIya aMga sUtrakRtAMga Adi, dvitIya caraNa caraNakaraNAnuyoga arthAt prathama aMga AcArAMga Adi, tRtIya caraNa gaNitAnuyoga arthAt candraprajJapti Adi tathA cauthA caraNa dharmakathAnuyoga arthAt jJAtA sUtra aadi| isa paMcama aMga bhagavatI meM ye cAroM anuyoga vyAkhyAta haiM; hAthI ke pakSa meM usake samavAo, 84/11-viyAhapaNNattIe NaM bhagavatIe caurAsII payasahassA padaggeNaM pnnnnttaa| 2. bhagavaI (bhASya), khaNDa-1, bhUmikA, pR. 15 / 3. bhagavatI-vRtti, patra 2 / 4. bhagavatI-jor3a, khaNDa 1, pR. 25,26
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XL) cAroM paira uttama rUpa meM zobhita ho rahe haiN| bhagavatI sUtra ke do nayana-jJAna aura cAritra haiM; hAthI ke pakSa meM usake do nayana AkarSaka haiN| bhagavatI sUtra meM do naya haiM-dravyAstika aura paryAyAstika; hAthI ke do danta-mUzala haiN| bhagavatI sUtra meM nizcayanaya aura vyavahAranaya samunnata haiM; jaya-kuJjara hAthI ke do samunnata kumbhasthala haiN| bhagavatI sUtra meM prastAvanA-vacana kI racanA mahAzuNDAdaNDa kI taraha hai; hAthI ke pakSa meM usakI zuNDa mahAn daNDa kI taraha hai| bhagavatI sUtra ke nigamana-vacana haiM, ve upasaMhAra-rUpa haiM; hAthI ke pakSa meM usakI jo pUMcha hai vaha atuccha hai| bhagavatI sUtra meM kAla Adi aSTavidha jJAna-AcAra, pravacana tathA upacAra-rUpa parikara hai; hAthI ke pakSa meM usakA parivAra hai| bhagavatI sUtra meM do prakAra kI AjJA kA vicAra hai-utsarga-mArga aura apavAda-mArgaH hAthI ke pakSa meM samyak prakAra se uchalane vAle do atuccha ghaMTAoM kA ghoSa hai| bhagavatI sUtra ke yazaHpaTaha kI paTu pratidhvani dizA-cakravAla meM guMjita hai; hAthI ke pakSa meM usakI yazaHpaTaha kI pratidhvani bhI dizA-cakravAla meM guMjita ho rahI hai| bhagavatI sUtra syAdvAda ke aMkuza se aMkuzita hai; hAthI bhI aMkuza dvArA aMkuzita hai| bhagavatI sUtra vividha hetu-rUpI zastra se samanvita hokara mithyAtva-, ajJAna-, aviratirUpa zatru-senA kA dalana karane vAlA hai, jo bhagavAna mahAvIra rUpI mahArAja dvArA niyukta hai| senApati ke samAna gacchanAyaka apanI buddhi se bhagavatI sUtra kI vyAkhyA karate haiM, jaya-kuMjara hAthI ko bhI sajja kiyA jAtA hai| muni-rUpI yoddhA bAdhA-rahita hokara bhagavatI sUtra kA adhigamana kara usa (hAthI) kA ArohaNa karane meM samartha ho, usake lie vRtti aura cUrNi rUpa nADikAeM haiM, jo vAMchita vastu ke sAdhane meM samartha haiN| anya jIvAbhigama Adi AgamoM ke vividha vivaraNa-rUpa saMvAdI sUtroM ke amUlya lezoM se mahA jhUla ke samAna hai; hAthI ke pakSa meM yaha mahA-jhUla hai| isa prakAra mahA-upakArI, hitakArI, hastinAyaka (bhagavAn mahAvIra) ke Adeza se bhagavatI sUtra kI racanA sudharmA svAmI dvArA kI gaI thii| (2) viSaya-vastu prastuta Agama eka vRhattama Akara grantha hai| AkAra meM yaha saba AgamoM se vRhat hai, usI prakAra isakA pratipAdya bhI sarvAdhika bahuAyAmI hai| viSayoM kI dRSTi se bhagavatI eka mahAn udadhi hai| "samavAyAMga aura nandI ke anusAra prastuta Agama meM 36 hajAra praznoM kA vyAkaraNa hai|' tattvArtharAjavArtika, SaTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDa ke anusAra prastuta Agama meM 60 hajAra praznoM kA vyAkaraNa hai| prastuta Agama ke viSaya ke sambandha meM aneka sUcanAeM milatI haiN| samavAyAMga meM batAyA gayA hai ki aneka devoM, rAjAoM aura rAjarSiyoM ne bhagavAn se vividha prakAra ke prazna pUche aura bhagavAn ne vistAra se unakA uttara diyaa| isameM svasamaya, parasamaya, jIva, ajIva, loka aura aloka vyAkhyAta haiN| naMdI meM bhI yahI 1. samavAo, paiNNagasamavAo, sUtra 93; kasAyapAhuDa, prathama adhikAra, pR. naMdI, sUtra 85 / 125 / 2. tattvArtharAjavArtika, 1/20; 3. samavAo, paiNNagasamavAo, sU. 93 / SaTkhaNDAgama, bhAga 1, pR. 102;
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XLI ) viSayavastu nirdiSTa hai, kintu usameM samavAyAMga kI bhAMti praznakartAoM kA ullekha nahIM hai / Azcarya hai ki samavAyAMga meM sabase bar3e praznakAra gautama kA ullekha nahIM hai| AcArya akalaMka ke anusAra prastuta Agama meM jIva hai yA nahIM hai - isa prakAra ke aneka prazna nirUpita haiN|' AcArya vIrasena ke anusAra prastuta Agama meM praznottaroM ke sAtha-sAtha 96 hajAra chinnaccheda nayoM, jJApanIya zubha aura azubha kA varNana hai| "ukta sUcanAoM se prastuta Agama kA mahattva jAnA jA sakatA hai| vartamAna jJAna kI aneka zAkhAoM ne aneka nae rahasyoM kA udghATana kiyA hai| hama prastuta Agama kI gaharAiyoM meM jAte haiM to hameM pratIta hotA hai ki ina rahasyoM kA udghATana atIta meM bhI ho cukA thA / prastuta Agama tattvavidyA kA Akara grantha hai| isameM cetana aura acetana - ina donoM tattvoM kI vizada jAnakArI upalabdha hai / saMbhavataH vizva vidyA kI koI bhI aisI zAkhA nahIM hogI jisakI isameM pratyakSa yA apratyakSa rUpa meM carcA na ho / tattvavidyA kA itanA vizAla graMtha abhI taka jJAta nahIM hai / isake pratipAdya viSaya kA Akalana karanA eka jaTila kArya hai| prastuta Agama kI viSaya-sUcI se jJAta hogA ki eka prakAra se yaha Agama eka vizvakoza kI bhAMti hai| isameM tattvavidyA ( Metaphysics) se sambaddha aneka viSayoM kI carcA kI gaI hai| 6 udAharaNArtha- 'kriyamANa kRta' kA siddhAnta samajhAyA gayA hai / isa carcA kA niSkarSa yaha hai ki "utpatti aura vinAza kI prakriyA ko samajhane ke lie dravya aura paryAya ke saMyukta rUpa kA svIkAra Avazyaka hai / kevala dravya yA kevala paryAya ke AdhAra para utpatti yA vinAza kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii|"" isase jJAta hotA hai ki "jaina darzana meM pratyeka tattva kA pratipAdana anekAnta kI dRSTi se hotA hai / ekAnta dRSTi ke anusAra calamAna aura calita - donoM eka kSaNa meM nahIM ho sakate / anekAnta kI dRSTi ke anusAra calamAna aura calita - donoM eka kSaNa meM hote haiN| samUce Agama meM anekAnta - dRSTi kA pUrA upayoga kiyA gayA hai / " "bhagavAna mahAvIra ne apanI dIrgha tapasyA se sUkSma satyoM kA sAkSAtkAra kiyA aura tatpazcAt unakA pratipAdana kiyA / unake dvArA praNIta aneka siddhAnta, jaise - SaDjIvanikAya, 1. nandI, sU. 85 / bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 5. 2. tattvArtharAjavartika, 1/201 16 / bhagavaI, 1 / 11, 12 / 3. jisa vyAkhyApaddhati meM pratyeka zloka aura sUtra kI svataMtra, dUsare zlokoM aura sUtroM se nirapekSa vyAkhyA kI jAtI hai usa vyAkhyA kA nAma chinnaccheda naya hai / adhikAra, pR. 4. kasAyapAhuDa, prathama 125 / 6. 7. 8. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, 1 / 11,12 kA bhASya, pR. 22 / vahI, khaNDa 1, bhUmikA, pR. 16 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XLII ) loka- alokavAda, paJcAstikAyavAda, paramANuvAda, tamaskAya aura kRSNarAja kA siddhAnta Adi aise haiM jo jaina darzana ke sarvathA svataMtra astitva ke prajJApaka haiN| "" " jaina darzana kA vAstavika svarUpa Agama- sUtroM meM nihita hai| madhyakAlIna grantha khaNDana - maNDana ke grantha haiM / hamArI dRSTi meM ve darzana ke pratinidhi grantha nahIM haiM, jaina darzana ke AdhAra bhUta aura maulika grantha Agama-grantha haiN| ye darzana kA pratinidhitva karate haiM / "2 "bhagavAna mahAvIra ne jIvoM ke chaha nikAya batalAe / unameM trasa - nikAya ke jIva pratyakSa siddha haiN| vanaspati-nikAya ke jIva aba vijJAna dvArA bhI sammata haiN| pRthvI, pAnI, agni aura vAyu-ina cAra nikAyoM ke jIva vijJAna dvArA svIkRta nahIM hue| bhagavAna mahAvIra ne pRthvI Adi jIvoM kA kevala astitva hI nahIM batalAyA, unakA jIvana-mAna, AhAra, zvAsa, caitanya - vikAsa, saMjJAeM Adi para bhI paryApta prakAza DAlA hai| pRthvIkAyika jIvoM kA nyUnatama jIvana-kAla antarmuhUrta kA aura utkRSTa jIvana-kAla bAIsa hajAra varSa kA hotA hai / ve zvAsa nizcita krama se nahIM lete -kabhI kama samaya se aura kabhI adhika samaya se lete haiN| unameM AhAra kI icchA hotI hai| ve pratikSaNa AhAra lete haiM / unameM sparzanendriya kA caitanya spaSTa hotA hai| caitanya kI anya dhArAeM aspaSTa hotI haiN| manuSya jaise zvAsakAla meM prANavAyu kA grahaNa karatA hai vaise pRthvIkAya ke jIva zvAsakAla meM kevala vAyu ko hI grahaNa nahIM karate kintu pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati- ina sabhI ke pudgaloM ko grahaNa karate haiN| "pRthvI kI bhAMti pAnI Adi ke jIva bhI zvAsa lete haiM, AhAra Adi karate haiM / vartamAna vijJAna ne vanaspati- jIvoM ke vividha pakSoM kA adhyayana kara unake rahasyoM ko anAvRta kiyA hai, kintu pRthvI Adi ke jIvoM para paryApta zodha nahIM kI / vanaspati krodha aura prema pradarzita karatI hai / premapUrNa vyavahAra se vaha praphullita hotI hai aura ghRNApUrNa vyavahAra se vaha murajhA jAtI hai| vijJAna ke ye parIkSaNa hameM mahAvIra ke isa siddhAnta kI ora le jAte haiM ki vanaspati meM dasa saMjJAeM hotI haiN| ve saMjJAeM isa prakAra haiM- AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA, oghasaMjJA aura lokasaMjJA / ina saMjJAoM kA astitva hone para vanaspati aspaSTa rUpa meM vahI vyavahAra karatI hai jo spaSTa rUpa meM manuSya karatA hai / "5 jaina darzana meM praNIta SaDjIvanikAyavAda kA jo maulika aura sUkSma pratipAdana bhagavatI Adi AgamoM meM upalabdha hai, saMbhavataH usI ke AdhAra para AcArya siddhasena ne likhA 3. 1. 2. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 16 / vahI, bhUmikA, pR. 16 / aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 1/1/ 32, pR. 9 / 4. vahI, 9 / 34 / 253, 254, pR. 464 / 5. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, pR. 17 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XLIII) hai-"bhagavan! ApakI sarvajJatA ko siddha karane ke lie mujhe bahuta pramANa prastuta karane kI AvazyakatA nahIM hai| Apake dvArA pratipAdita SaDjIvanikAyavAda Apake sarvajJatva kA prabalatama sAkSya hai|" "prastuta viSaya kI carcA eka udAharaNa ke rUpa meM kI gaI hai| isakA prayojana isa tathya kI ora iMgita karanA hai ki isa Agama meM aise saikar3oM viSaya pratipAdita haiM, jo sAmAnya buddhi dvArA grAhya nahIM haiM; unameM se kucha viSaya vijJAna kI naI zodhoM dvArA aba grAhya ho cuke haiM tathA aneka viSayoM ko parIkSaNa ke lie pUrva mAnyatA (hypothesis) ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai|" "sUkSma jIvoM kI gatividhiyoM ke pratyakSataH pramANita hone para kevala jIva-zAstrIya siddhAMtoM kA hI vikAsa nahIM hotA, kintu ahiMsA ke siddhAMta ko samajhane kA avasara milatA hai aura sAtha-sAtha sUkSma jIvoM ke prati kie jAne vAle vyavahAra kI samIkSA kA bhii|"3 prastuta Agama meM pratipAdita jIva-ajIva, pAMca astikAya Adi ke pratipAdana ko maulika mAnate hue pAzcAtya vidvAn DaoN. vAlTara zubiMga ne likhA hai "jIva-ajIva aura paJcAstikAya kA siddhAnta mahAvIra kI dena hai| yaha uttarakAlIna vikAsa nahIM hai|" "prastuta Agama meM jIva aura pudgala kA itanA vizada nirUpaNa hai jitanA anya prAcIna dharmagraMthoM yA darzanagraMthoM meM sulabha nahIM hai|'' "prastuta Agama kA bar3A bhAga kriyAvAda ke nirUpaNa se vyApta hai| kriyAvAda kI vyavasthA tattva-darzana ke AdhAra para huI hai, isalie usameM astikAyavAda aura navatattvavAda donoM paraspara eka dUsare ke pUraka ke rUpa meM vyAkhyAta hue haiN| ___"bhagavAn mahAvIra ne pAMca astikAyoM kA pratipAdana kiyaa| ve paMcAstikAya kahalAte haiN| unameM dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tInoM amUrta hone ke kAraNa adRzya haiN| jIvAstikAya amUrta hone ke kAraNa dRzya nahIM hai, phira bhI zarIra ke mAdhyama se prakaTa hone vAlI caitanya-kriyA ke dvArA vaha dRzya hai| pudgalAstikAya (paramANu aura 1. dvAtriMzadvAtriMzikA, zloka 1/13- 3. aMgasuttANi (bhAga 2), bhUmikA, pR. ya eva SaDjIvanikAyavistaraH, 24 // prairnaaliiddhpthstvyoditH| 4. The Doctrines of the Jainas, p. anena sarvajJaparIkSaNakSamAs 126. (bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, tvayi prasAdodayasotsavAH sthitaaH| bhUmikA, pR. 19 para uddhRt|) 2. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 5. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 19 / 17 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XLIV ) skandha) mUrtta hona ke kAraNa dRzya hai / hamAre jagat kI vividhatA jIva aura pudgala ke saMyoga se niSpanna hotI hai / "" " prastuta Agama kA pUrNa AkAra Aja upalabdha nahIM hai, kintu jitanA upalabdha hai, usameM hajAroM praznottara carcita haiM / aitihAsika dRSTi se AjIvaka saMgha ke AcArya maMkhaligozAla, jamAli, zivarAjarSi, skandaka saMnyAsI Adi prakaraNa bahuta mahattvapUrNa haiM / tattvacarcA kI dRSTi se jayantI, madduka zramaNopAsaka, roha anagAra, somila brAhmaNa, bhagavAn pArzva ke ziSya kAlAsavesiyaputta, tuMgiyA nagarI ke zrAvaka Adi prakaraNa paThanIya haiN| gaNita kI dRSTi se pAzrvApatyIya gAMgeya anagAra ke praznottara bahuta mUlyavAn haiN|' 12 "bhagavAn mahAvIra ke yuga meM aneka dharma-sampradAya the / sAmpradAyika kaTTaratA bahuta kama thii| eka dharmasaMgha ke muni aura parivrAjaka dUsare dharmasaMgha ke muni aura parivrAjakoM ke pAsa jAte, tattvacarcA karate aura jo kucha upAdeya lagatA vaha mukta bhAva se svIkAra karate / prastuta Agama meM aise aneka prasaMga prApta hote haiM, jinase usa samaya kI dhArmika udAratA kA yathArtha paricaya milatA hai / 3 "prastuta Agama bhagavAn mahAvIra ke darzana yA tattva-vidyA kA pratinidhi sUtra hai / isameM mahAvIra kA vyaktitva jitanA prasphuTita hai utanA anyatra nahIM hai / DaoN. vAlTara zubriMga ne prastuta Agama ke sandarbha meM mahAvIra ko samajhane ke lie mArmika bhASA prastuta kI hai| unhoMne likhA hai - 'mahAvIra eka suvyavasthita (nirUpaNa ke) puraskartA haiM / unhoMne apane nirUpaNoM meM prakRti meM pAe jAne vAle tattvoM ko sthAna diyA, jaisA ki viyAhapaNNattI ke kucha avataraNoM se spaSTatayA parilakSita hotA hai / udAharaNArtha - rAyagiha (rAjagRha) ke samIpastha uSNa jalasrota, jahAM ve svayaM avazya gae hoMge, ke sambandha meM unakI vyAkhyA (994), vAyu sambandhI unakA siddhAnta (110) tathA agni evaM vAyu jIvoM ke sAmudAyika jIvana Adi ke viSaya meM unakI vyAkhyA / AkAza meM ur3ane vAle padArtha kI gati manda hotI jAtI hai, viyAhapaNNattI, 176 bI; jIvAbhigama, (374bI) - yaha niSkarSa mahAvIra ne sambhavataH gurutvAkarSaNa ke prabhAva ke AdhAra para nikAlA hogaa| isI prakAra, eka sarapaTa caukar3I bharate hue azva ke hRdaya aura yakRta ke bIca udbhUta 'kavvaDaya' nAmaka vAyu ke dvArA 'khU-khU' kI AvAja kI utpatti (viyAhapaNNattI, 499 bI.) ko bhI hama vismRta nahIM kara skte| isase bhI adhika mahattvapUrNa tathya yaha hai ki prAcIna bhArata ke jina manISiyoM ke viSaya meM hameM jAnakArI hai una saba meM sarvAdhika jJAnavAn manISI mahAvIra the / unako saMkhyA aura gaNita ke prati ruci thI tathA unake pravacanoM meM ina viSayoM kA asAdhAraNa vaiziSTya jhalakatA hai / yadyapi bahuta 1. 2. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 19 / vahI,, bhUmikA, pR. 19 / 3. 4. vahI, khaNDa 1, bhUmikA, pR. 20 / The Doctrines of the Jainas, pp. 40-41.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XLV) sAre prasaMgoM meM yaha siddha karanA kaThina hai ki unameM se kitanA nirUpaNa unakA apanA hai tathA kitanA dUsaroM kA hai, phira bhI kahIM-kahIM ve svayaM spaSTa rUpa se apane Apako amuka siddhAnta ke nirUpaka ke rUpa meM ghoSita karate haiM / ve svayaM kahate haiM- "evaM khalu, goyamA, mae satta seDhIo pnnnnttaao|" (viyAhapaNNattI, 954bI.) - isa prakAra maiMne sAta zreNiyoM kA nirUpaNa kiyA hai / ina sabake saMdarbha meM paramANuoM aura AkAza-pradezoM ke jaghanya evaM utkRSTa aMkoM kA vivecana kiyA hai, jo hameM gaNanAtmaka cintana taka pahuMcAtA hai| ina sabameM eka parivAragata ruci dRSTigocara ho rahI hai| jahAM isake sAtha isako prayoga meM lAne kI ruci bhI jur3atI hai, vahAM saMbhavataH hama mahAvIra ke maulika vicAra se sAkSAtkAra karate haiM / ' "DaoN. DelyU. ne likhA hai ' - 'niSkarSa rUpa meM maiM kahanA cAhUMgA ki 'anyatIrthika AgamapAThoM' meM aneka vividhatApUrNa viSayoM kI jo carcA kI gaI hai, ve mahAvIra ke vyaktitva ko eka cintaka evaM eka praNetA ke rUpa meM prarUpita karate haiM tathA usa adbhuta yuga kA citraNa bhI, jaba dharma aura darzana kA sRjanAtmaka daura cala rahA thA / aisA pratIta hotA hai ki mahAvIra usa yuga ke anya kisI bhI dArzanika kI tulanA meM, yahAM taka ki buddha kI tulanA meM bhI apane samaya ke AdhyAtmika utsAha evaM utkaTatA se adhika prerita the / "" phrAuvAlanAra ne apane grantha hisTrI oNpha iNDiyana philAsophI meM buddha kI saMbhavataH jina (mahAvIra) se tulanA karate samaya buddha ke viSaya meM yaha abhimata vyakta kiyA hai ki unakA (buddha kA) dArzanika vicAroM ke kSetra meM apekSAkRta bahuta thor3A yogadAna milA hai / yadyapi yaha phaisalA bahuta adhika kar3A hai, phira bhI yaha eka majabUta AdhArabhitti para AdhArita hai ki buddha apane samakAlIna dArzanikoM ke sAmane Ane vAle praznoM ke uttara dene se sApha inkAra kara dete the| cUMki mahAvIra ne ina sabhI praznoM ke bahuta hI vyavasthita rUpa se uttara die; isalie unheM jo prAcIna bhArata ke jJAnI cintakoM meM sarvAdhika jJAnI kahA gayA hai, vaha bilakula ucita hI hai|"2 " prastuta Agama meM gati - vijJAna, bhAvitAtmA dvArA nAnA rUpoM kA nirmANa, bhojana aura nAnA rUpoM ke nirmANa kA sambandha', caturdazapUrvI dvArA eka vastu ke hajAroM pratirUpoM kA nirmANa', bhAvitAtmA dvArA AkAzagamana, pRthvI Adi sthAvara jIvoM kA zvAsa - ucchvAsa', 1. on J. Delue's article "Lord 3. Mahavira and the Anyatirthikas" in "Mahavira and His Teachings", p.193. 2. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 20-21 / 4. 5. 6. 7. 8. aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 3/117126 / vahI, 3 / 186 - 191; 3 / 194-196 / vahI, 3/191 / vahI, 5/112,113 // vahI, 3 / 197 - 218 / vahI, 2 / 2-8; 9 / 253 - 257 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XLVI) sArvabhauma dharma kA pravacana', gatipravAda adhyayana kI prajJApanA, kRSNarAji2, tamaskAya', paramANu kI gati', dUrasaMcAra Adi aneka mahattvapUrNa prakaraNa haiN| unakA vaijJAnika dRSTi se adhyayana apekSita hai|" (3) prastuta Agama kA parimANa aura vibhAga "samavAyAMga aura naMdIsUtra ke anusAra prastuta Agama ke sau se adhika adhyayana, dasa hajAra uddezaka aura dasa hajAra samuddezaka haiN| isakA vartamAna AkAra ukta vivaraNa se bhinna hai| vartamAna meM isake eka sau ar3atIsa zata yA zataka aura unnIsa sau paccIsa uddezaka milate haiN| prathama battIsa zataka svataMtra haiN| tetIsa se unacAlIsa taka ke sAta zataka bAraha-bAraha zatakoM ke samavAya haiN| cAlIsavAM zataka ikkIsa zatakoM kA samavAya hai| ikatAlIsavAM zataka svataMtra hai| kula milAkara eka sau ar3atIsa zataka hote haiN| unameM ikatAlIsa mukhya haiM aura zeSa avAntara zataka haiN|" kula milA kara 138 zataka ke 1923 uddezaka tathA akSara-parimANa 617214 haiN| kintu grantha kA samagra granthAgra-kula gAthA 19319 akSara 16 tathA akSara-parimANa 618224 batAyA gayA hai| ___ grantha-parimANa meM jo bhinnatA hai, usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-"vartamAna meM prastuta Agama kI mukhya do vAcanAeM milatI haiM saMkSipta aura vistRta / saMkSipta vAcanA kA granthaparimANa 15751 anuSTup zloka mAnA jAtA hai| vistRta vAcanA kA grantha-parimANa savA lAkha anuSTup zloka mAnA jAtA hai| abhayadevasUri ne saMkSipta vAcanA ko hI AdhAra mAnakara prastuta Agama kI vRtti likhI hai| hamane isa pATha-saMpAdana meM 'jAva' Adi padoM dvArA samarpita pAThoM kI yathAvazyaka pUrti kI hai| usase isakA grantha-parimANa 19319 anuSTupa zloka, 16 akSara adhika ho gayA hai|"12 prastuta Agama ke adhyayana ko zata (zataka) kahA gayA hai| zata aura adhyayana paryAyavAcI haiN|13 1. vahI, 9/9-33 / eka uddezaka hai, dUsarI paramparA meM ye tIna 2. vahI, 8/292-293 / uddezaka haiN| isa paramparA ke anusAra prastuta 3. vahI, 6/89-118 / Agama ke kula uddezaka 1925 haiN| 4. vahI, 6/70-88 / 10. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 5. vahI, 16/116 / 21 / vahI, 5/103 / 11. aMgasuttANi, bhAga 2, pR. 1046 / 7. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 21 / 12. aMgasuttANi, bhAga 2, sampAdakIya, pR. 8. vahI, khaNDa 1, bhUmikA, pR. 21 / / 16 / bIsaveM zataka ke chaThe uddezaka meM pRthvI, 13. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. apa aura vAyu ina tInoM kI utpatti kA 22 // nirUpaNa hai| eka paramparA ke anusAra yaha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) racanA - zailo " prastuta Agama meM 36 hajAra vyAkaraNoM kA ullekha hai| isase patA calatA hai ki isakI racanA praznottara kI zailI meM kI gaI thii| naMdI ke cUrNikAra ne batalAyA hai ki gautama Adi ke dvArA pUche gae praznoM tathA apRSTa praznoM kA bhI bhagavAn mahAvIra ne vyAkaraNa kiyA thaa|' vartamAna AkAra meM Aja bhI yaha praznottara - zailI kA Agama hai| praznoM kI bhASA saMkSipta hai aura unake uttara kI bhASA bhI saMkSipta hai / 'se nUNaM bhaMte' - isa bhASA meM prazna kA aura 'haMtA goyamA' - isa bhASA meM uttara kA Arambha hotA hai / " 2 "kahIM-kahIM uttara ke prArambha meM kevala saMbodhana kA prayoga hotA hai, haMtA kA prayoga nahIM hotA / 3 "uddezaka kI pUrti para bhagavAn dvArA die gae uttara kI svIkRti aura vinamra vandanA kA ullekha isa prakAra milatA hai 'bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / isa prakAra bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara ve saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN|' 45 (XLVII) bhagavatI meM jahAM gaMbhIra tattva viSayaka nirUpaNa hai, vahAM dRSTAnta, saMvAda, jIvana- caritra Adi ke rUpa meM rocaka tathA sahaja-sarala pratipAdana bhI aneka sthAnoM para milatA hai / jaise "bhante ! kyA pahale aNDA aura phira murgI paidA huI ? kyA pahale murgI aura phira aNDA paidA huA ? roha ! vaha aNDA kahAM se paidA huA ? bhagavan! murgI se| vaha murgI kahAM se paidA huI ? bhante ! aNDe se / roha ! isI prakAra vahI aNDA hai, vahI murgI hai / ye pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai - aNDe aura murgI meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai / 6 1. 2. 3. naMdI cUrNi sUtra 89, pR. 65'gautamAdiehiM puTThe apuTThe vA jo paNho tavvAgaraNaM / ' aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 1/ 11,12 / vahI, bhagavaI, 1/12,13 / 4. 5. 6. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, 1 / 51, pR. 46 / vahI, khaNDa 1, bhUmikA, pR. 22 / bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, 1/295, pR. 131 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XLVIII) "viSaya ko dRSTi ke anasAra uttara bahuta vistAra se die gae haiN| kahIM-kahIM prazna vistRta hai aura uttara saMkSipta hai, isalie pratiprazna bhI milatA hai|"2 pratiprazna kI bhASA hai-"bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA gayA hai?" "viSaya ke nigamana kI bhASA hai-"gautama! yaha isa apekSA se aisA kahA gayA hai|"3 / udAharaNArtha-"bhante! kyA jIva aura pudgala anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya-avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya-ekIbhUta bane hue haiM? hAM, bane hue haiN| bhante! yaha kisa apekSA se aisA kahA jA rahA hai-jIva aura pudgala anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya-avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya-ekIbhUta bane hue haiM? gautama! jaise koI draha (nada) hai| vaha jala se pUrNa, paripUrNa pramANa vAlA, chalakatA huA, hiloreM letA huA cAroM ora se jalajalAkAra ho rahA hai| koI vyakti usa draha meM eka bahuta bar3I saikar3oM AzravoM aura saikar3oM chidroM vAlI naukA ko utaare| gautama! vaha naukA una Azrava-dvAroM ke dvArA jala se bharatI huI-bharatI huI, pUrNa, paripUrNa pramANa vAlI, chalakatI huI, hiloreM letI huI, cAroM ora se jalajalAkAra ho jAtI hai? hAM, ho jAtI hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva aura pudgala anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya-avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya-ekIbhUta bane hue ___ "bhagavatI meM kahIM-kahIM sphuTa prazna haiM, to kahIM-kahIM eka hI prakaraNa se saMbaMdhita praznottara kI zrRMkhalA banatI hai| "zataka ke prArambha meM saMgrahaNI gAthA hotI hai| usameM usa zataka ke sabhI uddezakoM kI sUcI mila jAtI hai| gadya ke madhya meM bhI saMgrahaNI gAthAeM pracuratA se milatI haiN| udAharaNa ke lie caturtha zataka kA pAMcavAM aura AThavAM tathA chaThe zataka kA 132,134vAM sUtra draSTavya haiN|" 1. aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 8 pR.138 / 26-39 / vahI, 12/159 / 2. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 6. vahI, 10/39,40 / 22 / 7. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 3. vahI, khaNDa 1, bhUmikA, pR. 22 / 23 / 4. vahI, khaNDa 1, 1/312,313,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( XLIX ) "prastuta Agama ke do saMskaraNa milate haiM eka saMkSipta saMskaraNa aura dUsarA vistRt| vistRta saMskaraNa kA granthamAna savA lAkha zlokapramANa hai, isalie use savAlakkhI bhagavatI kahA jAtA hai| usakI eka prati hamAre pustaka-saMgraha meM hai| ina donoM saMskaraNoM meM koI maulika bheda nahIM hai / laghu saMskaraNa meM jo samarpaNa-sUtra hai-pUrA vivaraNa dekhane ke lie kisI dUsare Agama ko dekhane kI sUcanA dI gaI hai, usako pUrA likha diyA gayA hai| prastuta Agama meM samarpaNa-sUtroM kI saMkhyA bahuta bar3I hai| prathama zataka ke caudahaveM sUtra se hI samarpaNa-sUtroM kA prArambha ho jAtA hai aura vaha ikatAlIsaveM zataka taka calatA hai|" samarpaNa-sUtroM meM aneka AgamoM kA ullekha hai-prajJApanA, jIvAjIvAbhigama, rAjapraznIya, anuyogadvAra, aupapAtika, naMdI, jambudvIpaprajJapti, Avazyaka, dazAzrutaskandha, aacaarcuulaa| "vyAkhyAprajJapti aMgapraviSTa zruta ke aMtargata eka mahattvapUrNa aMga hai| usameM aMga-bAhya AgamoM ke nirdeza kyoM? yaha prazna sahaja hI utpanna hotA hai| isa prazna ko paNDita dalasukhabhAI mAlavaNiyAjI ne bahuta vyavasthita DhaMga se ubhArA hai| unhoMne likhA hai ___ " 'mAthurIvAcanAntargata aMga-AgamoM meM jaise ki bhagavatI-vyAkhyAprajJapti jaise bahumAnya Agama meM bhI jahAM bhI vivaraNa kI bAta hai vahAM aMgabAhya upAMgoM kA aupapAtika, prajJApanA, jIvAjIvAbhigama Adi kA Azraya liyA gayA hai| yadi ye viSaya maulika rUpa se aMga ke hote to una aMgabAhya AgamoM meM hI aMga-nirdeza Avazyaka thaa| aisA na karake aMga meM upAMga kA nirdeza yaha sUcita karatA hai ki taviSayaka maulika vicAraNA upAMgoM meM huI hai aura upAMgoM se hI aMga meM jor3I gaI hai| "yaha bhI kaha denA Avazyaka hai ki aisA kyoM kiyA gyaa| jaina-paramparA meM yaha eka dhAraNA pakkI ho gayI hai ki bhagavAn mahAvIra ne jo kucha upadeza diyA vaha gaNadharoM ne aMga meM grathita kiyaa| arthAt aMga-grantha gaNadharakRta haiN| aura taditara sthavirakRta haiN| ataeva prAmANya kI dRSTi se prathama sthAna aMga ko hI milA hai| ataeva nayI bAta ko bhI yadi prAmANya arpita karanA ho to use bhI gaNadharakRta batAnA Avazyaka thaa| isI kAraNa se upAMga kI carcA ko bhI aMgAntargata kara liyA gayA hai| yaha to prathama bhUmikA kI bAta huI, kintu itane se saMtoSa nahIM huA to bAda meM dUsarI bhUmikA meM yaha paramparA bhI calAI gaI ki aMga-bAhya bhI gaNadharakRta haiM aura use purANa taka bar3hAyA gyaa| arthAt jo kucha jaina nAma se carcA ho usa sabako bhagavAn mahAvIra aura unake gaNadhara ke sAtha jor3ane kI yaha pravRtti isalie Avazyaka thI ki yadi usakA saMbaMdha bhagavAn aura gaNadharoM ke sAtha jor3A jAtA hai to 1. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 2. draSTavya, bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, 23 / bhUmikA, pR. 23-32 /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ (L) phira usake prAmANya ke viSaya meM kisI ko saMdeha karane kA avakAza milatA nahIM hai| isa prakAra cAroM anuyogoM kA mUla bhagavAn mahAvIra ke upadeza meM hI hai, yaha eka mAnyatA dRr3ha huii| "isa prazna ke kucha pahaluoM para vimarza apekSita hai| mahAvIrakAlIna sAdhuoM kA adhyayana gyAraha agoM yA dvAdazAMgI taka sImita hai| usameM aMgabAhya zruta kA koI ullekha nahIM hai| mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt uttaravartI kAla meM aneka Agama race ge| unheM aMgabAhya zruta mAnA gyaa| yadi ve Agama sthaviroM dvArA racita hote to unheM Agama kI koTi meM sthAna nahIM miltaa| Agama ke prAmANya kI eka nizcita maryAdA thii| kevalajJAnI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, caturdazapUrvI aura dazapUrvI dvArA racita grantha hI Agama kI koTi meM mAnya ho sakatA thaa| naMdI sUtra ke anusAra caturdazapUrvI aura abhinnadazapUrvI niyamataH samyagzruta hote haiN| usase nIce navapUrvI Adi ke lie vaha niyama nahIM hai| isakA tAtparya yaha hai ki caturdazapUrvI aura dazapUrvI niyamataH samyagdRSTi-sampanna hote haiN| navapUrvI Adi samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM ho sakate haiN| ___"aMgabAhya Agama sthaviroM dvArA racita haiN| sabhI sthavira caturdazapUrvI aura dazapUrvI nahIM the| prAmANya kI kasauTI ke AdhAra para unheM Agama kI koTi meM svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| yaha eka samasyA thii| isakA samAdhAna kiyA gayA jo AgamapuruSa nahIM hai usake vacana kA prAmANya nahIM ho sakatA, kintu yadi vaha aMga-sUtroM ke AdhAra para racanA karatA hai to usakA vacana pramANa ho sakatA hai| devardhigaNI ne Agama-vAcanA ke samaya isI AdhAra para sthavirakRta granthoM ko Agama kI koTi meM parigaNita kiyaa| aMgabAhya zruta uttarakAlIna racanA hai, isalie vaha vyavasthita rUpa meM upalabdha hai| usakA koI bhI hissA vicchinna nahIM hai, vicchinnatA kI bAta aMgoM ke sAtha jur3I huI hai, isalie ve aMgabAhya zruta kI bhAMti vyavasthita nahIM haiN| prastuta Agama meM 'calamANe calie' yaha pahalA prazna hai| isake bAda hI nairayikoM kI kitanI sthiti hai aura ve kitane kAla se zvAsocchvAsa lete haiM? ye prazna Ate haiM aura yahIM se prajJApanA ko dekhane kA nirdeza zurU ho jAtA hai| pahale prazna ke sAtha ina praznoM kA koI sambandha sthApita nahIM hotaa| sambandha-sthApanA yA vyavasthA kI dRSTi se gyArahaveM aura bArahaveM sUtra ke pazcAt solahavAM sUtra honA caahie| isameM kisI dUsare Agama ko dekhane kI jarUrata nahIM hai aura pUrva prazna ke sAtha inakA sambandha bhI jur3atA hai| isI prakAra ikatIsaveM sUtra ke pazcAt tetIsavAM sUtra honA caahie| battIsaveM sUtra meM phira prajJApanA ko dekhane kA nirdeza hai| aisI kalpanA kI jA sakatI hai ki nairayika ke prasaMga meM nairayika sambandhI 1. jaina darzana kA Adi kAla, pR. 13 / dazavakAlika : eka samIkSAtmaka 2. vyavahAra-bhASya aura bhagavatI-vRtti meM adhyayana, pR. 5 / navapUrvI ko bhI Agama mAnA gayA hai| 3. naMdI cUrNi, sU. 69, pR. 48-49 / vizeSa jAnakArI ke lie dekheM- 4. aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 1/11 /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LI) pUrI jAnakArI dene ke lie prajJApanA kA kucha bhAga prastuta sUtra meM sAkSAt likhA gayA aura zeSa bhAga ko dekhane kI sUcanA kI gii| isI prakAra prathama zataka ke 101veM sUtra meM salezya kA nirUpaNa hai| prasaMgavaza lezyA kA nAma-nirUpaNa kara usake vistAra ke lie prajJApanA ke lezyApada kA nirdeza hai| prathama zataka ke eka sau pacahattaraveM sUtra meM mohanIya karma ke viSaya meM carcA hai| isa prasaMga meM sabhI karmoM kA bodha karAne ke lie prajJApanA ke karmaprakRti pada kA nirdeza hai| jahAM-jahAM prajJApanA, jIvAjIvAbhigama Adi kA nirdeza hai ve saba prastuta Agama meM parivardhita viSaya haiN| yaha kalpanA una prakaraNoM ke adhyayana se spaSTa ho jAtI hai| isakI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI ki prastuta Agama meM nirdezita viSaya pahale vistRta rUpa meM the aura saMkalana-kAla meM unheM saMkSipta kiyA gayA aura unakA vistAra jAnane ke lie aMgabAhya sUtroM kA nirdeza kiyA gyaa| aMgabAhya sUtroM meM aMgoM kA nirdeza kiyA jA sakatA thA, kintu aMga-sUtroM meM aMgabAhya sUtroM kA nirdeza kaise kiyA jA sakatA thA? vaha kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki una nirdezoM se saMbaMdhita viSaya prastuta Agama meM jor3akara use vyavasthita karane kA prayatna kiyA gayA hai| "aMga sUtroM meM aMgabAhya sUtroM kA nirdeza unakA (aMgabAhya sUtroM kA) prAmANya sthApita karane ke lie kiyA gayA hai, isa kalpanA meM koI vizeSa artha pratIta nahIM hotaa| dazavaikAlika, uttarAdhyayana tathA chedasUtroM kA prAmANya sthApita karane ke lie bhI unakA nirdeza kiyA jaataa| dUsarI bAta, aMga-sUtroM meM aMgabAhya sUtroM kA sarvAdhika nirdeza vyAkhyAprajJapti meM hI milatA hai| yadi prAmANya-sthApanA kI bAta hotI to unakA nirdeza pratyeka aMga meM bhI kiyA jA sakatA thaa| aisA nahIM hai| isase vahI kalpanA puSTa hotI hai ki saMkalana-kAla meM prastuta Agama ke rikta sthAnoM kI pUrti tathA prAsaMgika viSaya kA parivardhana kiyA gyaa| ___ "ukta sthApanA kI puSTi ke lie eka tarka aura prastuta kiyA jA sakatA hai| AThaveM zataka ke sUtra saMkhyA 104 se 'kyA jIva jJAnI athavA ajJAnI?' yaha prakaraNa zurU hotA hai| isa prasaMga meM isakI pRSThabhUmi ke rUpa meM sUtra 97 se 100 taka jJAna kI carcA hai| carcA kA prArambha kara pUrA vivaraNa dekhane ke lie 'rAyapaseNaiya' sUtra kA nirdeza kiyA gayA hai', zruta-ajJAna kI vizeSa jAnakArI ke lie naMdI kA nirdeza kiyA gayA hai| isa aitihAsika kAlakrama se bhrama utpanna hue haiN| kauTilIya arthazAstra, mAThara aura purANa Adi granthoM kI racanA vyAkhyAprajJapti kI racanA ke bAda aura naMdI kI racanA se pUrva huI thii| isalie vyAkhyAprajJapti meM unakA nirdeza eka bhrama utpanna karatA hai| isase spaSTa hotA hai ki isa prakAra ke sUtra prasaMga kI spaSTatA ke lie jor3e gae the| "pAMcaveM zataka meM pramANa ke cAra prakAra batalAe gae haiM-pratyakSa, anumAna, aupamya aura 1. rAyapaseNaiyaM, sU. 741-754 / 2. naMdI, sUtra 67 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( LII) aagm| inakI vizeSa jAnakArI ke lie anuyogadvAra kA nirdeza kiyA gayA hai| vyAkhyAprajJapti kI racanA ke samaya jaina-jJAna-mImAMsA meM pramANa kA vikAsa nahIM huA thaa| ina cAra pramANoM kA samAveza AryarakSita ne anuyogadvAra meM kiyA thaa| vyAkhyAprajJapti meM inakA saMdarbha bahuta bhrama paidA karatA hai| naMdI kI zruta-ajJAna kI vyAkhyA tathA anuyogadvAra kA pramANa-catuSTaya ye saba uttarakAlIna vikAsa hai|" "Agama-saMkalana ke samaya kucha mAnadaNDa nizcita kie ge| unake anusAra nagara, rAjA, caitya, tapasvI, parivrAjaka Adi kA eka jaisA varNana kiyA jAtA hai| isase aitihAsika samasyAeM utpanna hotI haiN| "bhagavatI ke mUla pATha aura saMkalana-kAla meM parivardhita pATha kA nirNaya karanA yadyapi sarala kArya nahIM hai, phira bhI sUkSma adhyavasAya ke sAtha yaha kArya kiyA jAe to asaMbhava bhI nhiiN| ___ "DaoN. zubiMga Adi videzI vidvAnoM ne racanA ke AdhAra para mUla pATha aura parivardhita pATha kA nirdhAraNa kiyA hai| unakA eka abhimata yaha hai ki bIsa zataka prAcIna haiM aura agale zataka parivardhita haiN| yaha viSaya bhASA, vAkyaracanA Adi kI dRSTi se sUkSmatA ke sAtha anveSaNIya hai| anveSaNa ke pazcAt hI uttaravartI zatakoM meM parivardhita bhAga adhika hai, yaha svIkAra kiyA jA sakatA hai| caubIsavAM zataka bhASA aura vAkya-racanA kI dRSTi se pUrvavartI zatakoM se bhinna pratIta hotA hai| isameM prastuta Agama kI sahaja saralatA nahIM hai, kintu prajJApanA jaisI jaTilatA hai| paccIsaveM zataka ke bAre meM yaha nahIM kahA jA sktaa| phira bhI usameM kucha parivardhita nahIM hai, yaha bhI nahIM kahA jA sktaa| pratisevanAre, AlocanA', sAmAcArI', prAyazcitta'-viSayakasUtra chedasUtroM aura uttarAdhyayana se saMkalita haiN| __"DaoN. DelyU ne isa viSaya kA sparza ina zabdoM meM kiyA hai -"viyAhapaNNattI meM carcita viSayoM kI vividhatA aura aneka sthaloM para isa carcA meM Ane vAle vibhinna vyaktiyoM tathA paristhitiyoM kI vividhatA yaha sArA vyavasthita paddhati se die jAne vAle vivaraNa jaisA nahIM hai| isI kAraNa se hamAre pAsa yahAM eka aisA vivaraNa upalabdha hai, jo ki mahAvIra ke siddhAnta vastutaH kaise the, usa viSaya meM nirUpaNa karatA hai, na ki una siddhAntoM kA jinheM uttarakAla meM vyavasthita rUpa diyA gyaa| vastutaH to aisA yahI eka mAtra yathArthataH mahattvapUrNa Agamika vivaraNa upalabdha hai| hAM, yaha avazya hai ki paramparA ne bahuta prakAra se mahAvIra kI yAtrA tathA 1. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 4. vahI, 25/555 / 32-33 / 5. vahI, 25/556 / 2. aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 25/ 6. Jozef Deleu, Viahapannatti 551 / (Bhagavai), Preface, pp. 34,35. 3. vahI, 25/552-554 /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LIII) ve jina nagaroM evaM udyAnoM ma gae unake sambandha meM aura ve jina logoM se mile unake sambandha meM tathA unakI upadeza dene kI paddhati ke viSaya meM ekarUpa vivecana prastuta kara ukta vivaraNa ko rUDha-sA banA diyA hai| phira bhI yahAM jo mahattvapUrNa bindu hai vaha yaha hai ki mahAvIra jina sthAnoM meM vastutaH rahe the, jina logoM se vastutaH mile the, amuka praznoM ke bAre meM jina vicAroM ko unhoMne nirUpita kiyA thA, jina anya logoM ke abhiprAya ko unhoMne samarthana diyA thA yA asamarthana diyA thA, apane samaya ke jina vyaktiyoM, padArthoM aura ghaTanAoM ke viSaya meM unhoMne TippaNI kI thI, unake viSaya meM yahAM batAyA gayA hai; tathA saMkSepa meM yaha ki yahAM mahAvIra apane kAla kI sthitiyoM aura paristhitiyoM ke pariprekSya meM eka sakriya vyakti ke rUpa meM adhika pratIta ho rahe haiN| dUsare zabdoM meM viyAhapaNNattI ke kendrIya zatakoM meM eka mAtra ve asalI saMvAdAtmaka Agama-pATha upalabdha haiM (jinheM paNNattI kahA jAtA hai) jinakA anusaraNa Age calakara prajJApanA jaise saMvAdAtmaka AgamoM meM (jinheM gauNa paNNattI kahA jA sakatA hai) tathA viyAhapaNNattI meM prakSipta pAThoM meM kiyA gayA hai|'' (5) racanAkAra, racanAkAla "prastuta Agama dvAdazAMgI kA pAMcavAM aMga hai| isameM bhagavAn mahAvIra kI vANI gaNadhara sudharmA ke dvArA saMkalita hai, isalie isake racanAkAra gaNadhara sudharmA haiN| isakA prastuta saMskaraNa devarddhigaNI kI vAcanA ke samaya kA hai| I.pU. 500 se IsvI san 500 taka ke sUtra isameM milate haiN| gautama ne pUchA-bhaMte! pUrvagata zruta kaba taka calegA? bhagavAn ne uttara diyA gautama ! mere nirvANa ke eka hajAra varSa taka pUrvagata zruta calegA 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe devANuppiyANaM kevatiyaM kAlaM puvvagae aNusajjissati? goyamA! jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe mamaM egaM vAsasahassaM puvvagae aNusajjissati / ' "yaha sUtra saMkalanAkAlIna racanA hai| devarddhigaNi kSamAzramaNa ne pArzvanAtha kI paramparA ke devagupta se eka pUrva artha-sahita aura dUsare pUrva kA kevala mUla pATha par3hA thaa| aMtima pUrvadhArI satyamitra mAne jAte haiN| unake svargavAsa ke pazcAt pUrvazruta kA sarvathA viccheda ho gyaa| dharmasAgaragaNi-likhita tapAgaccha paTTAvali meM isakA ullekha milatA hai zrIvIrAt varSasahasre 1000 gate satyamitre pUrvavyavacchedaH pUrvavicchedaH / "bhagavAn mahAvIra ke pravacana meM kahIM bhI bhaviSyavANI nahIM hai| yaha sAmayika sthiti kA Akalana karane vAlA sUtra devarddhigaNI kI vAcanA ke samaya jor3A gayA pratIta hotA hai| 1. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 3. Atmaprabodha, 33/1 / 33-34 / 4. paTTAvalI samuccaya, bhAga 1, pR. 51 / _aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 20/70 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LIV) "samarpaNa sUtroM yA nirdeza- sUtroM ke adhyayana se bhI yaha tathya pramANita hotA hai ki prastuta Agama meM aneka zatAbdiyoM kI racanA kA saMkalana kiyA gayA hai| gaNipiTaka kI jAnakArI ke lie naMdI sUtra kA nirdeza kiyA gayA hai| usameM niryukti kA ullekha hai / " yaha uttarakAlIna pATha - racanA hai / prastuta Agama meM vibhinna pAThoM ke racanAkAla kA nirdhAraNa karanA bahuta Avazyaka kArya hai| isase dArzanika vikAsa ke kAlakrama ko samajhane meM paryApta sahAyatA mila sakatI hai / " 2 (6) AkAra aura vartamAna AkAra "prastuta Agama kA granthamAna anuSTup zloka ke anupAta se 16 hajAra zloka pramANa mAnA jAtA hai| hamane aMgasuttANi bhAga 2 meM prakAzita prastuta Agama ke saMskaraNa meM aneka sthaloM para jAva zabda kI pUrti kI hai| usase isakA granthamAna 19289 9 /, zloka pramANa ho gayA hai / isakA savA lAkha pramANa vAlA bhI saMskaraNa milatA hai, jisakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai| 2 "jaya dhavalA ke anusAra vyAkhyAprajJapti anuvAda kI durUhatA "bhagavaI viAhapaNNattI kA prathama bhAga pAThaka ke sammukha prastuta ho rahA hai / isake sampUrNa mUlapATha kA sampAdana aMgasuttANi bhAga 2 meM ho cukA hai| hamane jo sampAdana-zailI svIkRta kI hai, usameM pATha-zodhana aura artha - bodha donoM samaveta haiM / artha-bodha ke lie zuddha pATha apekSita hai aura pATha -zuddhi ke lie artha - bodha anivArya hai / "prastuta saMskaraNa artha-bodha karAne vAlA hai| isameM mUla pATha ke atirikta saMskRta chAyA, hindI anuvAda aura sUtroM kA hindI bhASya samaveta hai / pATha-sampAdana kA kAma jaTila hai| artha 1. aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavaI, 25/96, 97 - kativihe NaM bhaMte! gaNipiDae paNNatte ? goyamA ! duvAlasaMge gaNipiDae paNNatte, taM jahA - AyA dittttivaao| se kiM te AyAro ? AyAro NaM samaNANaM niggaMthANaM AyAra-goyara- viNaya veNaiya sikkhA jAva bhAsA-abhAsA - caraNa - karaNa-jAyA mAyA vittIo AghavijjaMti, evaM aMgaparUvaNA bhANiyavvA jahA naMdIe jAva / suttattho khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsao bhaNio / - taio ya niravaseso, esa vihI hoi aNuoge || 2. 3. 4. 2,28000 pada haiM / 45 5. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 36 / vahI, khaNDa 1, bhUmikA, pR. 36 / samavAyAMga aura nandI meM jo rUpa aura AkAra hai usake lie draSTavya hai-bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 36 kasAyapAhuDa, prathama adhikAra, pR. 93, 94 / bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, bhUmikA, pR. 36 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LV) -bodha kA kAma usase kahIM adhika jaTila hai| kathA-bhAga aura varNana-bhAga meM tAtparya-bodha kI jaTilatA nahIM hai| kintu tattva aura siddhAMta kA khaNDa bahuta gaMbhIra artha vAlA hai| usakI spaSTatA ke lie hamAre sAmane do AdhArabhUta graMtha rahe haiM "1. abhayadeva sUrikRta vRtti-ise abhayadevasUri ne svayaM vivaraNa hI mAnA hai aura use par3hane para vaha vivaraNa-graMtha kA bodha hI karAtA hai, vyAkhyA-graMtha kA bodha nahIM detaa| __ "2. bhagavatI-jor3a-isameM zrImajayAcArya ne abhayadevasUri kI vRtti kA pUrA upayoga kiyA hai| 'dharmasI kA TabA' kA bhI aneka sthaloM para upayoga kiyA hai| isake atirikta Agama aura apane tattvajJAna ke AdhAra para aneka samIkSAtmaka vArtika likhe haiN| hamane bhASya ke lie Agama-sUtroM, zvetAmbara-digambara paramparA kA graMtha-sAhitya, vaidika aura bauddha paraMparA ke aneka graMthoM kA upayoga kiyA hai| 'AyAro' kA bhASya saMskRta bhASA meM likhA gayA hai| bhagavatI kA bhASya hindI meM likhA gayA hai|'' "upalabdha Agama-sAhitya meM 'bhagavatI sUtra' sabase bar3A graMtha hai / tattvajJAna kA akSayakoSa hai| isake atirikta isameM prAcIna itihAsa para prakAza DAlane vAle durlabha sUtra vidyamAna haiN| isa para aneka vidvAnoM ne kAma kiyA hai| kintu jitane zrama-bindu jhalakane cAhie, utane nahIM jhalaka rahe haiM, yaha hamArA vinamra abhimata hai| gurudeva tulasI kI bhAvanA thI ki bhagavatI para gahana adhyavasAya ke sAtha kArya honA caahie| hamane usa bhAvanA ko zirodhArya kiyA hai aura usake anurUpa phalazruti bhI huI hai| isakA mUlyAMkana gahana adhyayana karane vAle hI kara paaeNge| hamArA yaha nizcita mata hai ki sabhI paramparAoM ke graMthoM ke vyApaka adhyayana aura vyApaka dRSTikoNa ke binA prastuta Agama ke Azaya ko pakar3anA sarala nahIM hai| udAharaNa ke lie eka zabda ko prastuta karanA abhISTa hai| prathama zataka ke eka sUtra (349) meM 'avarA' pATha hai / paMDita becaradAsa jI ne usakA artha 'aura dUsarI bhI eka nAr3I hai (tathA bIjI paNa eka nAr3I chai)' kiyA hai| ___ "caraka-saMhitA ke anusAra-garbhastha zizu ko rasavAhiniyoM se poSaNa prApta hotA hai| garbha kI nAbhi meM nAr3I lagI rahatI hai, nAr3I meM aparA (placenta) lagI rahatI hai aura aparA kA saMbaMdha mAtA ke hRdaya ke sAtha lagA rahatA hai| mAtA kA hRdaya usa aparA ko syandamAna (jisameM rasa-rakta Adi kA vahana hotA hai) zirAoM dvArA rasa-rakta se AplAvita kie rahatA hai|'' hindI saMskaraNa kI upayogitA yaha to spaSTa hai ki yadi koI bhI vyakti AgamoM kA sAMgopAMga jJAna karanA cAhatA hai, to use AgamoM kI vyAkhyA (bhASya/TippaNa) se yukta saMskaraNa kA hI anuzIlana karanA cAhie, kyoMki kevala anuvAda meM jo abhivyakti hotI hai, vaha kathya ko gaharAI se pakar3ane ke lie bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, sampAdakIya, 182 / pR. 11 / 3. carakasaMhitA, zArIrasthAna, 6/23 2. zrImadbhagavatI sUtra, paM. becaradAsajI dvArA 4. bhagavaI (bhASya), khaNDa 1, sampAdakIya, anUdita, saMpAdita, prathama khaNDa, pR. pR. 11 / 1.bhAra
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LVI) paryApta nahIM hai| vyAkhyA meM jo vistRta spaSTIkaraNa hotA hai vahI Agama ke gahana tattva taka pAThaka ko pahuMcA sakatA hai| taba phira prazna hogA ki kevala anuvAda vAle saMskaraNa kA kyA lAbha? pahalI bAta to yaha hai ki sAmAnya pAThaka kA uddezya grantha kI viSaya-vastu se paricita honA hai| AgamoM meM nirUpita viSayoM kA paricaya prApta karane para yadi vizeSa jijJAsA ho, to vaha Age vistAra se usake anuzIlana ke lie abhiprerita ho sakatA hai| prathama paricaya ke lie sAmAnyataH saMkSipta saMskaraNa kA adhyayana adhika suvidhAjanaka evaM sugama rahatA hai| dUsarI bAta hai-jina granthoM kA punaH punaH pArAyaNa karanA hotA hai, unake kevala anuvAda vAle saMskaraNa hI adhika upayogI banate haiN| vistRta vyAkhyA vAle graMthoM kA parimANa mUla graMtha se dugunA-tigunA ho jAne se sAmAnya paThana-pAThana yA pArAyaNa meM ve adhika upayogI nahIM rhte| dekhA jAtA hai ki jahAM vaidika vAGmaya-veda, upaniSad, gItA, mahAbhArata, rAmAyaNa, purANa Adi graMtha athavA bauddha vAGmaya-tripiTaka Adi graMtha athavA anya dharmoM ke dhArmika graMtha bAibila, kurAna Adi vipula mAtrA meM kevala anuvAda (hindI yA aMgrejI) ke sAtha vyApaka rUpa meM upalabdha haiM, vahAM jaina Agama-vAGmaya kA kevala hindI/aMgrejI anuvAda vyApaka rUpa meM upalabdha nahIM hai| isakA pariNAma saMbhavataH yaha AyA hai ki Aja Agama-vAGmaya meM upalabdha jaina dharma, jaina darzana, jaina saMskRti Adi ke viSaya meM vyApaka rUpa meM loga nahIM jaante| auroM kI to kyA bAta, hamAre jaina sAdhu-sAdhvI yA zrAvaka-zrAvikA bhI usase vyApaka rUpa meM paricita nahIM haiN| hamArA maMtavya hai ki yadi sugama, sarala, saMkSipta saMskaraNoM ko vyApaka rUpa meM upalabdha karAyA jAe to vizva meM jaina dharma, jaina darzana, jaina saMskRti Adi ko hama bahuta hI zIghra pracArita-prasArita kara sakate haiN| hamArA yaha bhI vizvAsa hai ki jaina siddhAnta anya siddhAntoM kI tulanA meM adhika buddhigamya, tarkasaMgata/yuktisaMgata aura vaijJAnika haiN| isalie samagra jaina samAja ke lie yaha cintana apekSita hai ki yadi hama bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM ko vizva meM adhika se adhika pracArita karanA cAhate haiM to hameM unakI vANI (Agama) ko yugIna bhASAoM-hindI, aMgrejI Adi meM upalabdha karAnA hogaa| ___ isI bhAva ko AcArya tulasI ne dasaveAliyaM kI bhUmikA meM isa prakAra vyakta kiyA hai-"Ajakala jana-sAdhAraNa meM Thosa sAhitya par3hane kI abhiruci kama hai| usakA eka kAraNa upayukta sAhitya kI durlabhatA bhI hai / mujhe vizvAsa hai ki cirakAlIna sAdhanA ke pazcAt paThanIya sAmagrI sulabha ho rahI hai, usase bhI jana-jana lAbhAnvita hogaa|'' sAmAnya pAThaka ke atirikta vibhinna viSayoM ke adhyetAoM, vidvAnoM Adi ke lie bhI prAthamika rUpa meM hamAre ye saMskaraNa adhika upayogI bana sakate haiN| prAraMbhika paricaya ke pazcAt yadi ve aura adhika gaharAI se Agama-vAGmaya kA anuzIlana/zodha 1. dasaveAliyaM, bhUmikA, pR. XXIV (tRtIya sNskrnn)|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LVII) karanA cAhate haiM, to phira unake lie vistRta vyAkhyA vAle saMskaraNa adhika upayogI ho sakate haiM / hamArI 'kevala hindI anuvAda vAlI granthamAlA' ke prathama puSpa ke rUpa meM dazavaikAlika aura uttarAdhyayana kA prakAzana huA thaa| usa saMdarbha meM ye vicAra mananIya haiM-- ''dazavaikAlika' aura 'uttarAdhyayana' ye donoM mUla sUtra haiM / jaina paramparA meM inakA adhyayana, vAcana aura manana bahulatA se hotA hai / bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirvANazatAbdI ke avasara para inakA adhyayana aura manana adhika mAtrA meM ho, yaha apekSita hai / isa apekSA ko dhyAna meM rakhakara kevala anuvAda kI granthamAlA pAThakoM ke sAmane prastuta kI jA rahI hai / isase hindI bhASI pAThaka bahuta lAbhAnvita hoMge / "bhagavAn mahAvIra kI sarvajanahitAya janabhASA (prAkRta) meM prAdurbhUta vANI ko vartamAna janabhASA (hindI) meM zrRMkhalAkAra prastuta karate hue hameM harSa kA anubhava ho rahA hai|"" dazavaikAlika aura uttarAdhyayana ke kevala hindI anuvAda vAle saMskaraNa kI bhUmikA ke rUpa meM svakathya meM vAcanA - pramukha AcAryazrI tulasI ne svayaM likhA hai - "prastuta grantha dazavaikAlika aura uttarAdhyayana kA hindI saMskaraNa hai / jo vyakti kevala hindI ke mAdhyama se AgamoM kA anuzIlana karanA cAhate haiM, unake lie yaha saMskaraNa bahuta hI upayogI siddha hogA, isI AzA ke sAtha / 2 astu, samagra dRSTi se lAbhAlAbha kA cintana karane para yaha samucita hI nahIM varan Avazyaka bhI pratIta ho rahA hai ki kevala anuvAda vAle (hindI / aMgrejI) saMskaraNoM ke nirmANa para bhI hama apanA dhyAna kendrita kareM / AgamoM ke kevala hindI anuvAda vAle saMskaraNa ke prakAzana - kArya ke itihAsa meM jo ullekhanIya kArya huA thA, usameM Aja se lagabhaga 80 varSa pUrva sthAnakavAsI sampradAya ke amolaka RSi dvArA kie gae 32 AgamoM kA anuvAda - kArya ullekhanIya hai / isa viSaya meM Aja se lagabhaga 20 varSa pUrva prakAzita AgamoM ke Adivacana meM sthAnakavAsI sampradAya ke yuvAcArya munizrI madhukarajI ne batAyA hai- "Aja se lagabhaga sATha varSa pUrva pUjya zrI amolakaRSijI mahArAja ne jaina AgamoM - 32 sUtroM kA prAkRta se khar3I bolI meM anuvAda kiyA thA / unhoMne akele hI battIsa sUtroM kA anuvAda kArya sirpha 3 varSa va 15 dina meM pUrNa kara eka adbhuta kArya kiyaa| unakI dRr3ha laganazIlatA, sAhasa evaM Agama-jJAna kI gambhIratA unake kArya se hI svataH parilakSita hotI hai / ve 32 hI Agama alpa samaya meM prakAzita bhI ho gaye / "isase Agama-paThana bahuta sulabha va vyApaka ho gayA aura sthAnakavAsI, terApaMthI samAja to vizeSa upakRta huA / ' 13 1. dazavaikAlika aura uttarAdhyayana, sampAdakIya, pR. 9 / 2. 3. vahI, svakathya, pR. 'G' / prajJApanA, Adivacana, pRSTha 22-23 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( LVIII ) isase Age unhoMne yaha bhI ullekha kiyA hai- " vartamAna meM terApaMtha sampradAya meM AcAryazrI tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJajI ke netRtva meM Agama sampAdana kA kArya cala rahA hai aura jo Agama prakAzita hue haiM unheM dekhakara vidvAnoM ko prasannatA hai| yadyapi unake pATha - nirNaya meM kAphI matabheda kI guMjAiza hai| tathApi unake zrama kA mahattva hai / "" 1 15 agasta 2012 jasola 1. prajJApanA, Adivacana, pRSTha 23 / AcArya mahAprajJa AcArya mahAzramaNa
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA zataka (pR. 1-63) pahalA uddeza maMgala - pada saMgrahaNI gAthA utkSepa-pada calamAna-pada nairayikoM kI sthiti Adi kA pada saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA Arambha- anArambha-pada jJAna Adi kA bhavAntara-saMkramaNa-pada asaMvRta-saMvRta-anagAra - pada asaMyata kA vAnamantaradeva-pada dUsarA uddezaka karma-vedana- pada nairayika Adi jIvoM kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi pada manuSyoM Adi kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi pada saMgrahaNI gAthA lezyA pada jIvoM kA bhava-parivartana pada antakriyA-pada asaMjJI - Ayu-pada tIsarA uddezaka kAMkSAmohanIya-pada anukrama 1 1 1 1 2 2 3 3 4 4 5 6 6 7 8 8 9 12 15 15 15 16 16 9 17 saMgrahaNI gAthA zraddhA-pada asti nAsti-pada bhagavAn kI samatA kA pada kAMkSAmohanIya kA baMdha Adi-pada cauthA uddeza karma-pada saMgrahaNI gAthA upasthApana-apakramaNa pada karmamokSa-pada pudgala aura jIva kI traikAlikatA kA pada mokSa-pada pAMcavAM uddezaka pRthvI-pada AvAsa-pada saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA nairayikoM kA nAnAdazAoM meM krodhopayukta -Adi-bhaMga-pada saMgrahaNI gAthA asurakumAra Adi kA nAnA dazAoM meM krodhApayukta Adi bhaMga - pada chaThA uddezaka sUrya-pada sparzanA-pada kriyA-pada roha ke prazna-pada saMgrahaNI gAthA 18 18 18 19 20 23 23 23 23 I Z Z W N N N N N 25 25 26 28 28 28 28 28 29 32 32 33 33 34 35 36 38
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokasthiti-pada jIva- pudgala-pada snehakAya-pada sAtavAM uddezaka deza- sarva pada vigrahagati-pada Ayu-pada garbha-pada mAtrika-paitrika -aMga-pada garbha kA narakAgamana-pada garbha kA devalokagamana - pada AThavAM uddeza bAla kA AyuSya-pada paNDita kA AyuSya-pada bAlapaNDita kA AyuSya-pada kriyA-pada jaya-parAjaya-pada vIrya - pada nauvAM uddezaka guru-laghu-pada prazasta pada kAMkSApradoSa pada kAlAsavaizyaputra-pada apratyAkhyAnakriyA-pada AdhAkarma- pada prAsu eSaNIya-pada zAzvata azAzvata pada dasavAM uddeza parasamayavaktavyatA- pada svasamayavaktavyatA-pada airyApathikI-sAmparAyikI pada upapAta pada dUsarA zataka (pR. 64-97) pahalA uddeza saMgrahaNI gAthA ( LX ) m 39 40 40 41 41 42 43 44 45 45 Rs Rs 2 2 2 45 47 47 47 47 48 50 51 52 52 54 55 56 58 58 59 59 59 59 61 62 62 64 64 utkSepa-pada zvAsocchvAsa-pada vAyukAya kI kAyasthiti-pada mRtAdI-nirgrantha-pada skandakakathA-pada dUsarA uddezaka samudghAta pada tIsarA uddezaka pRthvI-pada cauthA uddezaka indriya-pada pAMcavA uddeza paricAraNA-veda-pada tuMgakAnagarI - zramaNopAsaka-pada saMgrahaNI gAthA uSNajalakuNDa pada chaThA uddeza bhASA-pada sAtavAM uddezaka sthAna- pada AThavAM uddezaka camarasabhA-pada nava uddezaka samayakSetra - pada dasavAM uddezaka astikAya-pada jIvatva - upadarzana-pada AkAza-pada astikAya-pada sparzanA-pada tIsarA zataka (pR. 98-146) pahalA uddeza saMgrahaNI gAthA utkSepa-pada devavikriyA-pada l mm x 2 64 64 65 66 67 81 81 81 81 81 81 82 82 84 86 89 90 90 90 90 90 90 91 91 91 91 94 95 96 96 98 98 98 98
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlikA IzAnendra - pada zakrezAna-pada 105 111 113 114 114 114 114 116 camara kA pUrvabhava meM pUraNa gRhapati kA pada 116 pUraNa kI dAnAmA pravrajyA kA pada 117 pUraNa kA prAyogapagamana - pada 118 bhagavAna kI ekarAtrikI mahApratimA kA pada sanatkumAra- pada saMgrahaNI gAthA dUsarA uddeza camara kA bhagavAna ko vandana-pada asurakumAra-varNaka-pada camara kA Urdhva - utpAda-pada pUraNa kA camaratva - pada camara kA kopa - pada camara kA bhagavAna kI nizrApUrvaka zakra kI AzAtanA kA pada zakrendra dvArA vajra-prakSepa-pada camara dvArA bhagavAn kI zaraNa kA pada zakra kA vajra - pratisaMharaNa - pada zakra, camara aura vajra kA gati -viSayaka pada camara kI cintA kA pada asurakumAroM kA Urdhvaloka meM jAne kA hetu pada tIsarA uddezaka ( LXI) kriyA-pada kriyA - vedanA-pada antakriyA-pada pramatta aura apramatta ke kAla kA pada lavaNasamudra-vRddhi-hAni - pada cauthA uddezaka bhAvitAtma-pada balAhaka pada kiMlezyopapAda-pada 118 118 119 120 121 121 122 123 125 126 126 126 127 127 129 130 130 130 132 133 pAMcavAM uddezaka bhAvitAtma-vikurvaNA-pada bhAvitAtma- abhiyojanA - pada chaThA uddeza bhAvitAtma-vikriyA-pada AtmarakSaka pada sAtavAM uddezaka lokapAla pada soma-pada yama pada saMgrahaNI gAthA varuNa pada vaizravaNa-pada AThavAM uddezaka saMgrahaNI gAthA navAM uddezaka dasavAM uddeza cauthA zataka (pR. 147, 148) pahalA, dUsarA, tIsarA aura cauthA uddezaka saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA pAMcavAM, chaTThA, sAtavAM aura AThavAM uddeza navauddeza 134 134 136 137 137 140 140 140 141 142 143 143 143 144 145 146 146 kA pada jambUdvIpa meM anAdi kI vaktavyatA kA pada 147 147 147 147 148 148 148 dasavAM uddezaka saMgrahaNI gAthA pAMcavA zataka (pR. 149-190) pahalA uddeza saMgrahaNI gAthA jambUdvIpa meM sUrya kI vyaktavyatA kA pada jambUdvIpa meM divasa-rAtra kI vaktavyatA 149 149 149 149 152
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LXII) 152 172 173 173 178 lavaNasamudrAdi meM sUryAdi kI vaktavyatA kA pada dUsarA uddezaka vAyu-pada odana Adi 'kisake zarIra' kA pada lavaNa samudra-pada tIsarA uddezaka AyuSya-prakaraNa-pratisaMvedana-pada sAyuSyasaMkramaNa-pada cauthA uddezaka chadmastha aura kevalI dvArA zabda-zravaNa kA pada chadmastha aura kevalI kA hAsya-pada chadmastha aura kevalI kI nidrA kA pada garbha-saMharaNa-pada atimuktaka-pada devoM kI nosaMyatavaktavyatA kA pada devabhASA-pada chadmastha aura kevalI kA jJAna-bheda-pada kevalI ke praNIta-mana-vacana-pada anuttaropapAtika devoM dvArA kevalI ke sAtha AlApa kA pada kevaliyoM ke indriya-jJAna kA niSedha-pada kevaliyoM kI yoga-caMcalatA kA pada caturdazapUrviyoM kA sAmarthya-pada pAMcavAM uddezaka mokSa-pada evaMbhUta-anevaMbhUta-vedanA-pada kulakara Adi-pada chaThA uddezaka alpAyu-dIrghAyu-pada azubha-zubha-dIrghAyu-pada kraya-vikraya-kriyA-pada agnikAya meM mahAkarma Adi-pada dhanuHprakSepa meM kriyA-pada 171 anyayUthika-pada 172 153 nairayikavikriyA-pada 153 AdhAkarma Adi AhAra ke sambandha 155 meM ArAdhanAdi-pada 156 AcArya-upAdhyAya kI siddhi kA pada 156 abhyAkhyAnI ke karmabandha-pada 174 156 sAtavAM uddezaka 174 .158 paramANu-skandhoM kA ejanAdi-pada 174 158 paramANu-skandhoM kA chedana Adi-pada 174 paramANu-skandhoM kA sArddha 158 samadhyAdi-pada 176 160 paramANu-skandhoM kA paraspara 161 sparzanA-pada 177 161 paramANu-skandhoM kI saMsthiti kA pada 162 paramANu-skandhoM kA antarakAla-pada 179 164 paramANu-skandhoM kA paraspara alpa164 bahutva-pada 179 saMgrahaNI gAthA 179 jIvoM kA samArambha-saparigraha-pada 179 hetu-pada 166 AThavAM uddezaka 182 nirgranthIputra-nAradaputra-pada 166 jIvoM kI vRddhi-hAni-avasthiti-pada 167 jIvoM kA sopacaya-sApacaya-Adi pada 186 167 navAM uddezaka 187 168 'yaha kauna rAjagRha' kA pada 187 168 uddyota-andhakAra-pada 187 168 manuSya-kSetra meM samayAdi-pada 188 169 pApityIya-pada 169 devaloka-pada 190 169 saMgrahaNI gAthA 169 dasavAM uddezaka 190 170 chaThA zataka (pR. 191-222) 171 pahalA uddezaka 191 164 sagrahaNAgAcA 65 181 182 184 189 190
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LXIII) 212 215 218 saMgrahaNI gAthA prazasta nirjarA kA zreyastva-pada karaNa-pada mahAvedanA-mahAnirjarA-caturbhaMga-pada saMgrahaNI gAthA dUsarA uddezaka tRtIya uddezaka saMgrahaNI gAthA mahAkarma vAle Adi ke pudgala bandha-pada alpakarma vAle Adi ke pudgala bheda kA pada karmopacaya-pada karmopacaya kA sAdi-anAdi-pada karma-prakRti-baMdha-vivecana-pada vedaka-avedaka jIvoM kA alpa bahutva-pada cauthA uddezaka kAla kI apekSA sapradeza-apradeza-pada / saMgrahaNI gAthA pratyAkhyAnAdi-pada saMgrahaNI gAthA pAMcavAM uddezaka tamaskAya-pada kRSNarAji-pada saMgrahaNI gAthA lokAntika deva-pada saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA chaThA uddezaka nairayika Adi ke AvAsa-pada mAraNAntikasamudghAta-pada sAtavAM uddezaka dhAnyoM kI yoni aura sthiti kA pada gaNanA-kAla-pada 191 aupamika-kAla-pada 191 suSama-suSamA meM bharatavarSa-pada 214 192 AThavAM uddezaka 214 193 pRthvI Adi meM geha Adi kI pRcchA 194 kA pada 214 194 saMgrahaNI gAthA 194 AyuSkabandha-pada 216 194 lavaNAdi samudra-pada 216 navAM uddezaka 217 194 karmaprakRti-bandha-pada 217 maharddhika deva kI vikriyA kA pada 195 avizuddha lezyA Adi vAle deva kA 195 jJAna-darzana-pada 219 196 dazavAM uddezaka 219 196 sukha-duHkha-upadarzana-pada 219 jIva-cetanA-pada 220 200 vedanA-pada 221 201 nairayika Adi jIvoM ke AhAra kA pada 221 201 kevalI ke jJAna kA pada 222 203 sAtavAM zataka (pR. 223-259) 203 pahalA uddezaka 223 saMgrahaNI gAthA anAhAraka-pada 223 204 sarvaalpa AhAra-pada 223 205 loka-saMsthAna-pada 223 206 zramaNopAsaka kI kriyA kA pada 224 208 zramaNa-pratilAbha se lAbha-pada 224 208 akarma kI gati kA pada 224 209 duHkhI ke duHkhasparza Adi kA pada 225 209 airyApathika-sAmparAyika-kriyA-pada 226 209 sa-aMgAra Adi doSa se dUSita pAna210 -bhojana-pada 226 211 dUsarA uddezaka 228 211 supratyAkhyAna-duSpratyAkhyAna-pada 228 212 pratyAkhyAna-pada 229 223 204
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LXIV) 254 255 256 262 pratyAkhyAnI-apratyAkhyAnI-pada zAzvata-azAzvata-pada tIsarA uddezaka vanaspati-AhAra-pada anantakAya-pada alpakarma-mahAkarma-pada vedanA-nirjarA-pada zAzvata-azAzvata-pada cauthA uddezaka saMsArasthajIva-padam pAMcavAM uddezaka yonisaMgraha-pada chaThA uddezaka AyuSka-prakaraNa-vedanA-pada karkaza-akarkaza-vedanIya-pada sAtAsAta-vedanIya-pada duHSama-duHSamA-pada sAtavAM uddezaka saMvRta kA kriyA-pada durbala zarIra vAle kA bhoga-parityAga -pada akAmanikaraNa-vedanA-pada prakAmanikaraNa-vedanA-pada AThavAM uddezaka mokSa-pada hasti aura kunthu ke jIva kI samAnatA kA pada sukha-duHkha-pada dazavidhasaMjJA-pada nairayikoM kI dazavidha vedanA kA pada hastI aura kunthu kI apratyAkhyAnakriyA kA pada AdhAkarma Adi-pada navAM uddezaka asaMvata anagAra kI vikriyA kA pada 230 mahAzilAkaMTaka saMgrAma-pada 248 232 nAganaptRka varuNa ke mitra kA pada 232 dasavAM uddezaka 232 kAlodAyI prabhRti kA paJcAstikAya meM * 233 sandeha-pada 233 kAlodAyI kA samAdhAnapUrvaka pravrajyA 234 kA pada 236 kAlodAyI kA karma Adi ke viSaya meM 236 prazna kA pada 257 236 AThavAM zataka (pR. 260-333) 237 pahalA uddezaka 260 237 saMgrahaNI gAthA 260 237 pudgala-pariNati-pada 260 237 prayoga-pariNati-pada 260 238 paryApta-aparyApta kI apekSA prayoga238 -pariNati-pada 239 zarIra kI apekSA prayoga-pariNati-pada 263 241 indriya kI apekSA prayoga-pariNati-pada 264 241 zarIra aura indriya kI apekSA prayoga -pariNati-pada 243 varNa Adi kI apekSA prayoga-pariNati-pada 265 244 zarIra aura varNa Adi kI apekSA 245 prayoga-pariNati-pada 245 indriya aura varNa Adi kI apekSA 245 prayoga-pariNati-pada zarIra, indriya aura varNa Adi kI apekSA 245 prayoga-pariNati-pada 246 mizra-pariNati-pada 266 247 visasA-pariNati-pada 247 prayoga-pariNati-pada 267 mana-prayoga-pariNati-pada 267 vacana-prayoga-pariNati-pada 267 247 kAya-prayoga-pariNati-pada 268 247 mizra-pariNati-pada 270 247 visrasA-pariNati-pada 265 266 266 271
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LXV) 290 291 291 292 292 293 293 293 293 296 296 297 298 300 do dravyoM kI apekSA pudgala-pariNati-pada 271 jJAna-paryavoM kA alpabahutva-pada tIna dravyoM kI apekSA pudgala-pariNati-pada 272 tIsarA uddezaka cAra dravyoM kI apekSA pudgala-pariNati-pada 273 vanaspati-pada dUsarA uddezaka 273 jIva-pradezoM kA antara-pada AzIviSa-pada 273 carama-acarama-pada chadmastha-kevalI-pada 276 cauthA uddezaka jJAna-pada 276 kriyA-pada jIvoM kA jJAni-ajJAnitva-pada 277 pAMcavAM uddezaka antarAla-gati kI apekSA 278 AjIvaka ke saMdarbha meM zramaNopAsaka-pada indriya kI apekSA 278 chaTThA uddezaka kAya kI apekSA 279 zramaNopAsaka-kRta dAna kA pariNAma-pada sUkSma-bAdara kI apekSA 279 upanimaMtrita-piNDAdi paribhoga-vidhi-pada paryApta-aparyApta kI apekSA 279 AlocanAbhimukha kA ArAdhaka-pada bhavastha kI apekSA 280 jyoti-jvalana-pada bhavasiddhika-abhavasiddhika kI apekSA 80 kriyA-pada saMjJI-asaMjJI kI apekSA 280 sAtavAM uddezaka labdhi -pada 281 anyayUthika-saMvAda-pada jJAna-labdhi kI apekSA jJAnitva adatta kI apekSA -ajJAnitva-pada 281 hiMsA kI apekSA darzana kI apekSA 283 gamyamAna-gata kI apekSA caritra kI apekSA 283 AThavAM uddezaka caritrAcaritra kI apekSA 283 pratyanIka-pada dAna Adi kI apekSA 283 pAMca vyavahAra-pada bAla Adi vIrya kI apekSA 284 baMdha-pada indriya kI apekSA jIvoM kA jJAnitva aura IryApathika-bandha-pada ajJAnitva-pada 284 sAmparAyika-baMdha-pada yoga kI apekSA 285 karma-prakRtiyoM meM parISaha-samavatAra-pada lezyA kI apekSA 285 sUrya-pada kaSAya kI apekSA 285 jyotiSkoM kA upapatti-pada veda kI apekSA 286 nauvAM uddezaka AhAraka kI apekSA 286 baMdha-pada jJAna kA viSaya-pada 286 visasA-baMdha-pada jJAnI kA saMsthiti-pada 288 AlApana kI apekSA jJAnI kA alpabahutva-pada 290 AlInakaraNa-baMdha kI apekSA jJAna-paryava-pada 290 zarIra kI apekSA 300 301 301 301 303 304 304 304 305 306 306 307 308 310 llh 311 312 312 312 313 313 314
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LXVI) 385 388 391 zarIra-prayoga kI apekSA 315 RSabhadatta-devAnaMdA-pada 362 audArika-zarIra-prayoga kI apekSA 315 jamAli-pada 367 vaikriya-zarIra-prayoga kI apekSA 318 cauttIsavAM uddezaka AhAraka-zarIra-prayoga kI apekSA 320 eka ke vadha meM aneka-vadha-pada 385 taijasa-zarIra-prayoga kI apekSA 321 RSi ke baMdha meM ananta-vadha-pada 386 karma-zarIra-prayoga kI apekSA 322 vaira-baMdha-pada 386 dasavAM uddezaka 327 pRthvIkAyika Adi kA Ana-pAna-pada 386 zruta-zIla-pada 327 kriyA-pada 387 ArAdhanA-pada 327 dasavAM zataka (pR. 388-402) pudgala-pariNAma-pada 329 pahalA uddezaka pudgala-pradeza kA dravyAdi-bhaMga-pada 329 saMgrahaNI gAthA 388 karmoM kA avibhAga-pariccheda-pada 330 dizA-pada 388 karmoM kA paraspara niyama-bhajanA-pada 331 zarIra-pada 389 pudgalI-pudgala-pada 333 dUsarA uddezaka 390 nauvAM zataka (pR. 334-387) saMvRta kA kriyA-pada 390 pahalA uddezaka 334 yoni-pada saMgrahaNI gAthA 334 vedanA-pada 391 jambUdvIpa-pada 334 akRtya-sthAna-pratisevana-pada 391 dUsarA uddezaka 334 tIsarA uddezaka jyotiSa-pada 334 Atmardhika-parardhika-vyativrajana-pada 392 3-30vAM uddezaka 335 devoM kA vinayavidhi-pada 392 antarvIpa-pada 335 azva kA 'khu-khu' karaNa-pada 394 ikatIsavAM uddezaka 335 prajJApanI bhASA-pada azrutvA-upalabdhi-pada 335 cauthA uddezaka 394 zrutvA-upalabdhi-pada 343 tAvantriMzaka-deva-pada 394 battIsavAM uddezaka 346 pAcavAM uddezaka 397 pApityIya-gAMgeya-prazna-pada 346 devoM kA aMtaHpura ke sAtha divya-bhoga-pada 397 sAMtara-nirantara-upapanna-Adi-pada 346 chaThA uddezaka pravezana-pada 347 sudharmA sabhA-pada 402 sAMtara-nirantara-upapanna-Adi-pada 358 zakra-pada 402 sad-asad-upapanna-Adi-pada 359 7-34vAM uddezaka 402 svataH parataH jJAna-pada 359 antaradvIpa-pada svataH parataH upapanna-pada 360 gyArahavAM zataka (pR. 403-441) gAMgeya kA saMbodhi-pada 361 pahalA uddezaka 403 tetIsavAM uddezaka 362 saMgrahaNI gAthA 403 392 394 402 402
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ (LXVII) 403 kSetra-loka-pada 407 loka-saMsthAna-pada 407 aloka-saMsthAna-pada 408 loka kA parimANa-pada 408 aloka kA parimANa-pada 408 lokAkAza meM jIva-pradeza-pada 408 gyArahavAM uddezaka 408 sudarzana-zreSThI-pada 409 bArahavAM uddezaka 409 RSibhadraputra-pada 409 pudgala-parivrAjaka-pada 417 utpala-jIvoM kA upapAta-Adi-pada dUsarA uddezaka zAlu-Adi jIvoM kA upapAta-Adi-pada tIsarA uddezaka cauthA uddezaka pAMcavAM uddezaka chaThA uddezaka sAtavAM uddezaka AThavAM uddezaka nauvAM uddezaka zivarAjarSi-pada dasavAM uddezaka 417 417 418 420 421 421 423 423 436 436 438
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA zataka pahalA uddezaka maMgala-pada 1. arhatoM ko namaskAra, siddhoM ko namaskAra, AcAryoM ko namaskAra, upAdhyAyoM ko namaskAra, saba sAdhuoM ko namaskAra / 2. brAhmI lipi ko namaskAra / saMgrahaNI gAthA prathama zataka meM dasa uddezaka haiM-rAjagRha meM praznottara-1. calamAna calita 2. duHkha 3. kAMkSApradoSa 4. karma-prakRti 5. pRthviyAM 6. yAvAn 7. nairayika 8. bAla 9 guruka 10 calamAna clit| 3. zruta ko nmskaar| utkSepa-pada 4. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thA-nagara kA varNana / 5. usa rAjagRha nagara ke bAhara uttarapUrva dizAbhAga meM guNazilaka nAma kA caitya thaa| 6. vahAM zreNika rAjA thA aura usakI paTarAnI thI cillnnaa| 7. usa kAla aura usa samaya meM pravacana ke AdikartA, tIrthaMkara, svayaM-saMbuddha, puruSottama, puruSasiMha, puruSoM meM pravara puNDarIka, puruSoM meM pravara gandhahastI, loka meM uttama, loka ke nAtha, loka meM pradIpa, loka meM pradyotakara, abhayadAtA, cakSudAtA, mArgadAtA, zaraNadAtA, dharmadezaka, dharma ke sArathi, dharma ke pravara caturdigjayI cakravartI, apratihata pravara jJAna-darzana ke dhAraka, nirAvaraNa, jJAtA, jJAna dene vAle, buddha, bodha dene vAle, mukta, mukta karane vAle, sarvajJa, sarvadarzI, ziva, acala, aruja, ananta, akSaya, avyAbAdha, siddhi-gati nAmaka sthAna kI saMprApti ke icchuka yAvat zramaNa bhagavAn mahAvIra kramAnusAra vicaraNa, grAmAnugrAma meM parivrajana aura sukhapUrvaka vihAra karate hue jahAM rAjagRha nagara aura guNazilaka caitya hai, vahAM Ate haiM, vahAM Akara ve pravAsa-yogya sthAna kI anumati lete haiM, anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| 8. pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| bhagavAn ne dharma khaa| pariSad vApasa nagara meM calI gii| 9. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gautamasagotra sAta hAtha kI UMcAI vAle, rAmacaturasra-saMsthAna se saMsthita, vajra-RSabha-nArAca-saMhanana-yukta,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 1 : sU. 9-15 bhagavatI sUtra kasauTI para khacita svaNa-rekhA tathA padmakesara kI bhAMti pItAbha gaura varNa vAle, ugra-tapasvI, dIpta-tapasvI, tapta-tapasvI, mahA-tapasvI, mahAn, ghora, ghora guNoM se yukta, ghora-tapasvI, ghora-brahmacaryavAsI, laghimA-Rddhi-sampanna, vipula-tejo-lezyA ko antarlIna rakhane vAle, caturdaza-pUrvI, cAra jJAna se samanvita aura sarvAkSara-sannipAtI-labdhi se yukta indrabhUti nAmaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa, UrdhvajAnu adhaHsira (ukaDa Asana kI madrA meM) aura dhyAna-koSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| 10. usa samaya bhagavAn gautama ke mana meM eka zraddhA (icchA), eka saMzaya (jijJAsA) aura eka kutUhala janmA; eka zraddhA, eka saMzaya aura eka kutUhala utpanna huA; eka zraddhA, eka saMzaya aura eka kutUhala bar3hA tathA eka zraddhA, eka saMzaya aura eka kutUhala prabalatama bnaa| ve uThane kI mudrA meM uThate haiM, uThakara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, vahAM Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAI ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiM, vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara na ati nikaTa, na ati dUra zuzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karate hue isa prakAra bolecalamAna-pada 11. bhante! kyA calamAna calita, udIryamANa udIrita, vedyamAna vedita, prahIyamANa prahINa, chidyamAna chinna, bhidyamAna bhinna, dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta, nirjIryamANa nirjIrNa hotA hai? hAM, gautama! calamAna calita, udIryamANa udIrita, vedyamAna vedita, prahIyamANa prahINa, chidyamAna china, bhidyamAna bhinna, dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta, nirjIryamANa nirjIrNa hotA hai| 12. bhante! kyA ye nava pada ekArthaka, nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle haiM athavA nAnA-artha, nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle haiM? gautama! calamAna calita, udIryamANa udIrita, vedyamAna vedita aura prahIyamANa prahINa-ye cAra pada utpAda-pakSa kI apekSA se ekArthaka, nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle haiN| chidyamAna chinna, bhidyamAna bhinna, dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta aura nirjIyamANa nirjIrNa ye pAMca pada vyaya-pakSa kI apekSA se nAnA-artha, nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle haiN| nairayikoM kI sthiti Adi kA pada 13. bhante! nairayika-jIvoM kI sthiti kitane kAla kI prajJapta hai? gautama! jaghanya dasa hajAra varSa, utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti prajJapta hai| 14. bhante! nairayika-jIva kitane kAla se Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate yaha paNNavaNA ke 'ucchvAsa-pada' (7) kI bhAMti vaktavya hai| 15. bhante! kyA nairayika-jIva AhAra kI icchA karate haiM? hAM, gautama! ve AhAra kI icchA karate haiN| yaha paNNavaNA ke 'AhAra-pada' (28) ke prathama uddezaka kI bhAMti vaktavya hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 1 : sU. 15-24 saMgrahaNI gAthA nairayikoM kI sthiti kitanI hai? ve kitane kAla se ucchvAsa lete haiM? kyA ve AhAra ke icchuka haiM? ve kisa prakAra kA AhAra karate haiM? ve saba Atma-pradezoM se Ahara karate haiM? ve kitane bhAga kA AhAra karate haiM? ve AhAra-pariNAma-yogya saba pudgaloM kA AhAra karate haiM? ve usakA kisa rUpa meM pariNamana karate haiM? / 16. bhante! kyA nairayika jIvoM ke pUrvagRhIta pudgala pariNata hue haiM? pUrvagRhIta aura gRhyamANa pudgala pariNata hue haiM? pUrva-agRhIta aura bhaviSya meM gRhyamANa pudgala pariNata hue haiM? pUrva-agRhIta aura bhaviSya meM agRhyamANa pudgala pariNata hue haiM? gautama! nairayika jIvoM ke pUrvagRhIta pudgala pariNata hue haiN| pUrva-gRhIta aura gRhyamANa pudgala pariNata hue aura pariNata ho rahe haiN| pUrva-agRhIta aura bhaviSya meM gRhyamANa pudgala pariNata nahIM hue haiM, kintu ve pariNata hoNge| pUrva-agRhIta aura bhaviSya meM agRhyamANa pudgala pariNata nahIM hue haiM aura pariNata nahIM hoNge| 17. bhante! kyA nairayika-jIvoM ke pUrvagRhIta pudgala cita hue haiM? yaha prazna hai| jaise pariNata kA sUtra hai, cita kA sUtra bhI vaise hI vaktavya hai| saMgrahaNI gAthA 18. isI prakAra upacita, udIrita, vedita aura nirjIrNa vaktavya haiN| pariNata, cita, upacita, udIrita, vedita aura nirjIrNa-inameM se pratyeka pada meM pudgala ke pUrvokta cAra bhaMga hote haiN| 19. bhante! nairayika-jIvoM ke pudgaloM kA bhedana kitane prakAra kA hotA hai? gautama! karma-pudgala-vargaNA kI apekSA se pudgaloM kA bhedana do prakAra kA hotA hai, jaise-aNu aura baadr| 20. bhante! nairayika-jIvoM ke pudgaloM kA caya kitane prakAra kA hotA hai? gautama! AhAra-pudgala-vargaNA kI apekSA se pudgaloM kA caya do prakAra kA hotA hai, jaise-aNu aura baadr| 21. isI prakAra upacaya vaktavya hai| 22. bhante! nairayika-jIva pudgaloM kI udIraNA kitane prakAra kI karate haiM? gautama! karma-pudgala-vargaNA kI apekSA se do prakAra ke pudgaloM kI udIraNA karate haiM, jaise-aNu aura baadr| 23. zeSa sUtra bhI isI prakAra vaktavya haiM-vedana karate haiM, nirjarA karate haiN| 24. isI prakAra apavartana kiyA thA, karate haiM aura kreNge|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 1 : sU. 24-32 saMkramaNa kiyA thA, karate haiM ora kreNge| nidhattana kiyA thA, karate haiM aura kreNge| nikAcana kiyA thA, karate haiM aura kreNge| saMgrahaNI gAthA bhagavatI sUtra bhedita, cita, upacita udIrita, vedita, nirjIrNa, apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana - ina padoM ke sAtha atIta, vartamAna aura anAgata tInoM kAla vaktavya haiN| 25. bhante ! nairayika- jIva taijasa- aura karma zarIra ke rUpa meM jina pudgaloM ko grahaNa karate haiM, kyA unheM atIta-kAla- samaya meM grahaNa karate haiM? vartamAna-kAla- samaya meM grahaNa karate haiM ? bhaviSya-kAla- samaya meM grahaNa karate haiM ? gautama ! atIta-kAla- samaya meM grahaNa nahIM karate, vartamAna-kAla samaya meM grahaNa karate haiM, bhaviSya kAla - samaya meM grahaNa nahIM karate / 26. bhante ! nairayika- jIva taijasa aura karma zarIra ke rUpa meM gRhIta jina pudgaloM kI udIraNA karate haiM, kyA atIta-kAla- samaya meM gRhIta una pudgaloM kI udIraNA karate haiM ? kyA vartamAnakAla- samaya meM gRhyamANa pudgaloM kI udIraNA karate haiM? kyA grahaNa - samaya ke purovartI ( grahISyamANa) pudgaloM kI udIraNA karate haiM? gautama! atIta-kAla-samaya meM gRhIta- pudgaloM kI udIraNA karate haiM, vartamAna- kAla-samaya meM gRhyamANa pudgaloM kI udIraNA nahIM karate, grahaNa - samaya ke purovartI ( grahISyamANa) pudgaloM kI udIraNA nahIM karate / 27. isI prakAra vedana aura nirjaraNa karate haiM / 28. bhante ! nairayika-jIva kyA jIva- pradezoM se calita karma kA bandha karate haiM athavA acalita karma kA baMdha karate haiM ? gautama ! ve calita karma kA bandha nahIM karate, acalita karma kA bandha karate haiN| 29. bhante ! nairayika-jIva kyA jIva- pradezoM se calita karma kI udIraNA karate haiM athavA acalita karma kI udIraNA karate haiM? gautama ! ve calita karma kI udIraNA nahIM karate, acalita karma kI udIraNA karate haiM / 30. isI prakAra acalita karma kA vedana, apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana karate haiM / 31. bhante ! nairayika-jIva kyA jIva- pradezoM se calita karma kI nirjarA karate haiM athavA acalita karma kI nirjarA karate haiM ? gautama ! ve calita karma kI nirjarA karate haiM, acalita karma kI nirjarA nahIM karate / saMgrahaNI gAthA bandha, udaya, vedana, apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana jIva- pradezoM se acalita karma kA hotA hai tathA nirjarA jIva- pradezoM se calita karma kI hotI hai / 32. isI prakAra sthiti aura AhAra vaktavya haiM / 'sthiti-pada' (paNNavaNA, pada 4 ) meM jo sthiti nirdiSTa hai, saba jIvoM kI sthiti vaise hI vaktavya hai| AhAra bhI paNNavaNA ke 4
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 1 : sU. 32-38 'AhAra-pada' ke prathama uddezaka kI bhAMti vaktavya hai-bhante! kyA narayika-jIva AhAra kI icchA karate haiM? yahAM se prAraMbha kara yAvat ve gRhIta pudgaloM ko duHkha rUpa meM punaH-punaH pariNata karate haiM, yahAM taka vaktavya hai| Arambha-anArambha-pada 33. bhante! jIva kyA AtmArambhaka haiM? parArambhaka haiM? ubhayArambhaka haiM? anArambhaka haiM? __gautama! kucha jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| kucha jIva na AtmAraMbhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| 34. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-kucha jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiM? kucha jIva na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiM? gautama! jIva do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-saMsAra-samApanna aura asNsaar-smaapnn| jo asaMsAra-samApanna haiM, ve siddha haiN| siddha na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| jo saMsAra-samApanna jIva haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-saMyata aura asNyt| jo saMyata haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pramatta-saMyata aura aprmtt-sNyt| jo apramatta-saMyata haiM, ve na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| jo pramata-saMyata haiM, ve zubhayoga kI apekSA na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| azubha yoga kI apekSA ve AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| jo asaMyata haiM, ve avirati kI apekSA AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-kucha jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| kucha jIva na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| 35. bhaMte! nairayika-jIva kyA AtmAraMbhaka haiM? parAraMbhaka haiM? ubhayAraMbhaka haiM? anAraMbhaka haiM? gautama! nairayika-jIva AtmAraMbhaka bhI haiM, parAraMbhaka bhI haiM, abhayAraMbhaka bhI haiM, anAraMbhaka nahIM haiN| 36. yaha kisa apekSA se hai? gautama! avirati kI apekSA se| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-nairayika jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| 37. isa prakAra yAvat paJcendriya-tiryagyonika nairayika kI bhAMti vaktavya haiN| manuSya 'jIva' kI bhAMti vaktavya haiN| kevala itanA antara hai ki manuSya ke prakaraNa meM siddha (asaMsAra-samApanna) kA sUtra vaktavya nahIM hai| vAnamaMtara-, jyotiSka- aura vaimAnika-deva nairayika kI bhAMti vaktavya 38. lezyA-yukta jIva sAmAnya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| kRSNa-lezyA, nIla-lezyA aura kApota-lezyA se yukta jIva sAmAnya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| kevala itanA antara
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 1 : sU. 38-45 bhagavatI sUtra hai-(kRSNa Adi tIna lezyAeM apramatta saMyata meM nahIM hotI, isalie) yahAM pramatta aura apramata kA vibhAga vaktavya nahIM hai| tejo-lezyA, padma-lezyA aura zukla-lezyA se yukta jIva sAmAnya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| kevala itanA antara hai-lezyA-sUtra meM siddha kA sUtra vaktavya nahIM hai| jJAna Adi kA bhavAntara-saMkramaNa-pada 39. bhante! kyA (koI) jJAna isa janma taka hI sImita rahatA hai? kyA jJAna agale janma meM sAtha jAtA hai? kyA jJAna vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA hai? gautama! (koI) jJAna isa janma taka bhI sImita rahatA hai, agale janma meM bhI sAtha jAtA hai, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM bhI vidyamAna rahatA hai| 40. bhante! kyA darzana (samyaktva) isa janma taka hI sImita rahatA hai? kyA darzana agale janma meM sAtha jAtA hai? kyA darzana vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA gautama! darzana isa janma taka bhI sImita rahatA hai, agale janma meM bhI sAtha jAtA hai, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM bhI vidyamAna rahatA hai| 41. bhante! kyA cAritra isa janma taka hI sImita rahatA hai? kyA cAritra agale janma meM sAtha jAtA hai? kyA cAritra vartamAna aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA hai? gautama! cAritra isa janma taka hI sImita rahatA hai, vaha agale janma meM sAtha nahIM jAtA, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna nahIM rhtaa| 42. bhante! kyA tapasyA isa janma taka hI sImita rahatI hai? kyA tapasyA agale janma meM sAtha jAtI hai? kyA tapasyA vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatI hai? gautama! tapasyA isa janma taka hI sImita rahatI hai, agale janma meM sAtha nahIM jAtI, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna nahIM rhtii| 43. bhante! kyA saMyama isa janma taka hI sImita rahatA hai? kyA saMyama agale janma meM sAtha jAtA hai? kyA saMyama vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA hai? gautama! saMyama isa janma taka hI sImita rahatA hai, agale janma meM sAtha nahIM jAtA, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna nahIM rhtaa| asaMvRta-saMvRta-anagAra-pada 44. bhante! kyA asaMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 45. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai asaMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta nahIM hotA, saba duHkhoM kA anta nahIM karatA?
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 1 : sU. 45-49 gautama ! asaMvRta anagAra AyuSya-karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI zithila bandhana-baddha prakRtiyoM ko gAr3ha bandhana-baddha karatA hai, alpakAlika sthiti vAlI prakRtiyoM ko dIrghakAlika sthiti vAlI karatA hai, manda anubhAva vAlI prakRtiyoM ko tIvra anubhAva vAlI karatA hai, alpapradeza- parimANa vAlI prakRtiyoM ko bahupradeza- parimANa vAlI karatA hai; AyuSya-karma kA bandha kadAcit karatA hai aura kadAcit nahIM karatA, vaha asAtavedanIya karma kA bahuta-bahuta upacaya karatA hai aura Adi - antahIna dIrghapathavAle caturgatyAtmaka saMsArakAntAra meM paryaTana karatA hai| gautama ! isa apekSA se asaMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta nahIM hotA, saba duHkhoM kA anta nahIM karatA / 46. bhante! kyA saMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai ? hAM! vaha siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai / 47. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai saMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai ? gautama ! saMvRta anagAra AyuSya-karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI gADha- bandhana-baddha prakRtiyoM ko zithila - bandhana - baddha karatA hai, dIrghakAlika sthiti vAlI prakRtiyoM ko alpakAlika sthiti vAlI karatA hai, tIvra anubhAva vAlI prakRtiyoM ko manda anubhAva vAlI karatA hai, bahupradeza - parimANa vAlI prakRtiyoM ko alpapradeza-parimANa vAlI karatA hai; vaha AyuSya karma kA bandha nahIM karatA, asAtavedanIya karma kA bahuta - bahuta upacaya nahIM karatA aura Adi - antahIna dIrghapathavAle caturgatyAtmaka saMsAra- kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - saMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai / - asaMyata kA vAnamantaradeva - pada 48. bhante! asaMyata, avirata aura atIta pApa karma kA pratikramaNa tathA anAgata pApa-karma kA pratyAkhyAna na karane vAlA jIva isa tiryaMca yA manuSya janma se marakara kyA agale janma meM deva hotA hai ? gautama ! koI jIva deva hotA hai aura koI jIva deva nahIM hotaa| 49. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- asaMyata, avirata aura atIta pApa-karma kA pratikramaNa tathA anAgata pApa karma kA pratyAkhyAna na karane vAlA koI jIva isa tiryaMca yA manuSya janma se marakara agale janma meM deva hotA hai aura koI jIva deva nahIM hotA ? gautama ! grAma, Akara, nagara nigama, rAjadhAnI, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, pattana, Azrama aura sanniveza meM rahane vAle jo ye jIva nirjarA kI abhilASA ke binA pyAsa aura bhUkha sahana karate haiM, brahmacarya kA pAlana karate haiM, sardI, garmI, daMza-mazaka, asnAna, sveda, raja, maila, paMka ( gIlA maila) ke paritApa dvArA thor3e samaya yA adhika samaya taka apane Apako paritapta karate haiM, apane Apako paritapta kara mRtyu-kAla meM mRtyu kA varaNa kara kisI eka vAnamaMtara - 7
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1: u. 1,2 : sU. 49-54 - devaloka meM devarUpa meM upapanna hote haiM / 50. bhante ! una vAnamaMtara devoM ke devaloka kisa prakAra ke prajJapta haiM ? gautama ! jaise isa manuSya-loka meM sadA puSpita (kusumiya), baurAyA huA (mAiya), nae pallavoM (lavaiya) aura phUloM ke gucchoM se ladA huA (thavaiya), zAkhAoM se ghirA huA (guluiya), patra- gucchoM se ladA huA (gocchiya), samazreNi meM sthita vRkSoM vAlA (jamaliya), yugma rUpa meM sthita vRkSoM vAlA (juvaliya), phUloM aura phaloM ke bhAra se vinata, praNata, suvyavasthita lumbI (piNDI) aura maJjarI rUpa mukuTa se yukta, azoka - vana, saptaparNa (sataunA)-vana, campaka-vana, Amra-vana, tilakavana, lakuca ( vahar3ala) - vana, nyagrodha (vaTa) - vana, chatraugha vana, asana (bIjaka, vijayasAra) - vana, zaNa-vana, alasI vana, kusumbha-vana, zveta sarSapa kA vana aura bandhujIvaka ( dupahariyA ke vRkSa) kA vana kAnti se atIva - atIva upazobhita-upazobhita rahatA hai / bhagavatI sUtra isI prakAra una vAnamaMtara devoM ke devaloka jaghanyataH dasa hajAra varSa kI sthitivAle aura utkarSataH eka palyopama kI sthitivAle aneka vAnamaMtara devoM aura deviyoM se AkIrNa, vyatikIrNa, unake Upara aura nIce Ane se Dhake hue, AcchAdita, spRSTa (Asana, zayana Adi dvArA paribhukta) aura atyadhika avagAr3ha atIva - atIva upazobhita-upazobhita ho rahe haiM / gautama ! vAnamaMtara - devoM ke devaloka isa prakAra ke prajJapta haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - asaMyata, avirata, atIta pApakarma kA pratikramaNa aura anAgata pApakarma kA pratyAkhyAna na karanevAlA koI jIva isa tiryaMca yA manuSya janma se marakara agale janma meM deva hotA hai aura koI jIva deva nahIM hotA / 51. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara ve saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiM / dUsarA uddezaka 52. rAjagRha nagara meM bhagavAn kA samavasaraNa / pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| bhagavAn ne dharma khaa| pariSad vApasa nagara meM calI gaI, yAvat gautama svAmI bole karma-vedana- pada 53. bhante! kyA jIva svayaMkRta duHkha kA vedana karatA hai ? gautama ! jIva kisI duHkha kA vedana karatA hai, kisI duHkha kA vedana nahIM karatA / 54. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-jIva kisI duHkha kA vedana karatA hai, kisI duHkha kA vedana nahIM karatA ? gautama! jIva udIrNa (udaya prApta ) duHkha kA vedana karatA hai, anudIrNa (anudaya - prApta) duHkha kA vedana nahIM krtaa| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva kisI duHkha kA vedana karatA hai, kisI duHkha kA vedana nahIM karatA / 8
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 2 : sU. 55-62 55. (nairayika se lekara) vamAnika taka isI prakAra vaktavya hai| 56. bhante! kyA jIva svayaMkRta duHkha kA vedana karate haiM? gautama! jIva kisI duHkha kA vedana karate haiM, kisI duHkha kA vedana nahIM krte| 57. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jIva kisI duHkha kA vedana karate haiM, kisI duHkha kA vedana nahIM karate? gautama! jIva udIrNa duHkha kA vedana karate haiM, anudIrNa duHkha kA vedana nahIM krte| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva kisI duHkha kA vedana karate haiM, kisI duHkha kA vedana nahIM krte| 58. (nairayikoM se lekara) vaimAnikoM taka isI prakAra vaktavya hai| 59. bhante! kyA jIva svayaMkRta AyuSya kA vedana karatA hai? gautama! jIva kisI AyuSya kA vedana karatA hai, kisI AyuSya kA vedana nahIM krtaa| jaise-duHkha ke do daNDaka (vAkya-racanA-vikalpa) batalAe gae haiM, vaise hI AyuSya ke bhI do daNDaka vaktavya haiM-ekavacana vAlA aura bahuvacana vaalaa| nairayika Adi jIvoM kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi-pada 60. bhante! kyA saba nairayika samAna AhAra, samAna zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 61. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai saba nairayika samAna AhAra, samAna zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM hote? gautama! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-mahAzarIrI aura alpshriirii| inameM jo mahAzarIrI haiM, ve bahutara pudgaloM kA AhAra karate haiM, bahutara pudgaloM kA pariNamana karate haiM aura bahutara pudgaloM kA ucchvAsa karate haiM, bahutara pudgaloM kA niHzvAsa karate haiM; bAra-Ara AhAra karate haiM, bAra-bAra pariNamana karate haiM, bAra-bAra ucchvAsa karate haiM, aura bAra-bAra niHzvAsa karate haiN| inameM jo alpazarIrI haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, alpatara pudgaloM kA pariNamana karate haiM, alpatara pudgaloM kA ucchvAsa karate haiM aura alpatara pudgaloM kA niHzvAsa karate haiM; ve kadAcit (niyamita samaya meM) AhAra karate haiM, kadAcit pariNamana karate haiM, kadAcit ucchvAsa karate haiM aura kadAcit niHzvAsa karate haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna AhAra, samAna zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM hote| 62. bhante! kyA saba nairayika samAna karma vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 2 : sU. 63-71 bhagavatI sUtra 63. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna karma vAle nahIM haiM? gautama! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pUrva upapanna aura pazcAd uppnn| inameM jo pUrva upapanna haiM, ve alpatarakarma vAle haiN| inameM jo pazcAd upapanna haiM, ve mahattarakarma vAle haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna karma vAle nahIM haiN| 64. bhante! kyA saba nairayika samAna varNa vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 65. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai yaha saba nairayika samAna varNa vAle nahIM haiM ? gautama! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise pUrva upapanna aura pazcAd upapanna / inameM jo pUrva upapanna haiM, ve vizuddhatara varNa vAle haiN| inameM jo pazcAd upapanna haiM, ve avizuddhatara varNa vAle haiN| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna varNa vAle nahIM haiN| 66. bhante! kyA saba nairayika samAna lezyA vAle haiM? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 67. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna lezyA vAle nahIM haiM? gautama! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise pUrva upapanna aura pazcAd uppnn| inameM jo pUrva upapanna haiM, ve vizuddhatara lezyA vAle haiN| inameM jo pazcAd upapanna haiM, ve avizuddhatara lezyA vAle haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna lezyA vAle nahIM 68. bhante! kyA saba nairayika samAna vedanA vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 69. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna vedanA vAle nahIM haiM? gautama! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-saMjJibhUta aura asNjnyibhuut| inameM jo saMjJibhUta haiM, ve mahAn vedanA vAle haiN| inameM jo asaMjJibhUta haiM, ve alpatara vedanA vAle haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna vedanA vAle nahIM haiN| 70. bhante! kyA saba nairayika samAna kriyA vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM haiN| 71. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai saba nairayika samAna kriyA vAle nahIM haiM? gautama! nairayika tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-samyag-dRSTi, mithyA-dRSTi aura smyg-mithyaa-dRsstti| inameM jo samyag-dRSTi haiM, unake cAra kriyAeM prajJapta haiM, jaise AraMbhikI, pArigrahikI, mAyA-pratyayA aura aprtyaakhyaan-kriyaa| inameM jo mithyA-dRSTi haiM, unake pAMca kriyAeM hotI haiM, jaise-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyA-pratyayA, apratyAkhyAna-kriyA aura mithyaa-drshn-prtyyaa| isI prakAra samyag-mithyAdRSTi jIvoM ke bhI pAMca kriyAeM hotI haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna kriyA vAle nahIM haiN| 10
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 2 : sU. 72-80 72. bhante! kyA saba nairayika samAna Ayu vAle haiM? kyA ve eka sAtha upapanna haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 73. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna Ayu vAle nahIM haiM aura eka sAtha upapanna nahIM haiM? gautama! nairayika cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-1. kucha nairayika samAna Ayu vAle aura eka sAtha upapanna haiM, 2. kucha nairayika samAna Ayu vAle aura bhinna kAla meM upapanna haiM, 3. kucha nairayika viSama Ayu vAle aura eka sAtha upapanna haiM, 4. kucha nairayika viSama Ayu vAle aura bhinna kAla meM upapanna haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai saba nairayika samAna Ayu vAle nahIM haiM aura eka sAtha upapanna nahIM haiN| 74. bhante! kyA saba asurakumAra-deva samAna AhAra aura samAna zarIra vAle haiM? yaha pUrA prakaraNa nairayika jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| kevala itanA antara hai-karma, varNa aura lezyAoM kA viSaya parivartanIya hai-nArakIya jIvoM ke varNana se viparIta rUpa meM vaktavya hai| (pUrva upapanna hone vAle asurakumAra deva mahattara karmavAle, avizuddhatara varNa aura avizuddhatara lezyA vAle haiN| pazcAd upapanna asurakumAra-deva alpatara karma vAle, vizuddhatara varNa aura vizuddhatara lezyA vAle haiN| zeSa nairayika kI bhAMti vaktavya haiN|) 75. isI prakAra nAgakumAra se lekara stanitakumAra taka ke devoM ke viSaya meM vaktavya haiN| 76. pRthvIkAyika-jIvoM ke AhAra, karma, varNa aura lezyA nairayika jIvoM kI bhAMti vaktavya haiN| 77. bhante! kyA saba pRthvIkAyika-jIva samAna vedanA vAle haiM? ___ hAM, gautama! saba pRthvIkAyika-jIva samAna vedanA vAle haiN| 78. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai saba pRthvIkAyika jIva samAna vedanA vAle gautama! saba pRthvIkAyika-jIva asaMjJI (amanaska) haiN| ve asaMjJI ke hone vAlI vedanA ko avyakta rUpa meM (mUrcchita kI bhAMti) anubhava karate haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai saba pRthvIkAyika-jIva samAna vedanA vAle haiN| 79. bhante! kyA saba pRthvIkAyika-jIva samAna kriyA vAle haiM? hAM, gautama! saba pRthvIkAyika jIva samAna kriyA vAle haiN| 80. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai saba pRthvIkAyika-jIva samAna kriyA vAle gautama! saba pRthvIkAyika-jIva mAyI-mithyA-dRSTi haiN| unake nizcita rUpa se pAMcoM kriyAeM hotI haiM, jaise-ArambhikI, pArigrahikI, mAyA-pratyayA, apratyAkhyAna-kriyA aura mithyaadrshn-prtyyaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba pRthvIkAyika-jIva samAna kriyA vAle haiN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 2 : sU. 81-88 bhagavatI sUtra 81. pRthvIkAyika-jIvoM ka samAna Ayu aura eka sAtha upapanna hone kA prakaraNa nairayika-jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| 82. apakAyika-jIvoM se lekara caturindriya jIvoM taka pUrA prakaraNa pRthvIkAyika-jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| 83. paJcendriya-tiryagyonika-jIva nairayika-jIvoM kI bhAMti vaktavya haiM, kevala kriyA kA viSaya bhinna hai| 84. bhante! kyA saba paMcendriya-tiryagyonika-jIva samAna kriyA vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM haiN| 85. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba paMcendriya-tiryagyonika-jIva samAna kriyA vAle nahIM haiM? gautama! paMcendriya-tiryagyonika-jIva tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise samyag-dRSTi, mithyA-dRSTi aura smyg-mithyaa-dRsstti| inameM jo samyag-dRSTi haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-asaMyata aura sNytaasNyt| inameM jo saMyatAsaMyata haiM, unake tIna kriyAeM hotI haiM, jaise-ArambhikI, pArigrAhikI, maayaaprtyyaa| asaMyata jIvoM ke cAra, mithyA-dRSTi aura samyag-mithyA-dRSTi jIvoM ke pAMca kriyAeM hotI manuSyoM Adi kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi-pada 86. bhante! kyA saba manuSya samAna AhAra, samAna zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 87. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna AhAra, samAna zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM haiM? gautama! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise mahAzarIrI aura alpshriirii| inameM jo mahAzarIrI haiM, ve bahutara pudgaloM kA AhAra karate haiM, bahutara pudgaloM kA pariNamana karate haiM, bahutara pudgaloM kA ucchvAsa karate haiM aura bahutara pudgaloM kA niHzvAsa karate haiN| ve kadAcit AhAra karate haiM, kadAcit pariNamana karate haiM, kadAcit ucchvAsa karate haiM aura kadAcit niHzvAsa karate haiN| inameM jo alpazarIrI haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, alpatara pudgaloM kA pariNamana karate haiM, alpatara pudgaloM kA ucchvAsa karate haiM aura alpatara pudgaloM kA niHzvAsa karate haiN| ve bAra-bAra AhAra karate haiM, bAra-bAra pariNamana karate haiM, bAra-bAra ucchvAsa karate haiM aura bAra-bAra niHzvAsa karate haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna AhAra, samAna zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM haiN| 88. bhante! kyA saba manuSya samAna karma vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 2 : sU. 89-97 89. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai saba manuSya samAna karma vAle nahIM hai? gautama! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pUrva upapanna aura pazcAd uppnn| inameM jo pUrva upapanna haiM, ve alpatara karma vAle haiN| jo pazcAd upapanna haiM, ve bahutara karma vAle haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna karma vAle nahIM haiN| 90. bhante! kyA saba manuSya samAna varNa vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 91. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna varNa vAle nahIM haiM ? gautama! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise pUrva upapanna aura pazcAd uppnn| inameM jo pUrva upapanna haiM, ve vizuddhatara varNa vAle haiN| jo pazcAd upapanna haiM, ve avizuddhatara varNa vAle haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna varNa vAle nahIM haiN| 92. bhante! kyA saba manuSya samAna lezyA vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 93. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna lezyA vAle nahIM haiM? gautama! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pUrva upapanna aura pazcAd uppnn| inameM jo pUrva upapanna haiM, ve vizuddhatara lezyA vAle haiN| jo pazcAd upapanna haiM, ve avizuddhatara lezyA vAle haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna lezyA vAle nahIM hai| 94. bhante! kyA saba manuSya samAna vedanA vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 95. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna vedanA vAle nahIM haiM ? gautama ! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-saMjJibhUta aura asaMjJibhUta / inameM jo saMjJibhUta haiM, ve mahA vedanA vAle haiN| jo asaMjJibhUta haiM, ve alpatara vedanA vAle haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna vedanA vAle nahIM haiN| 96. bhante! kyA saba manuSya samAna kriyA vAle haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 97. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai saba manuSya samAna kriyA vAle nahIM haiM? gautama! manuSya tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-samyag-dRSTi, mithyA-dRSTi, samyag-mithyA-dRSTi / inameM jo samyagdRSTi haiM, ve tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata / jo saMyata haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-sarAga-saMyata aura viitraag-sNyt| jo vItarAga-saMyata haiM, ve akriya haiM unake ye pAMcoM kriyAeM nahIM hotii| jo sarAga-saMyata haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pramatta-saMyata aura aprmtt-sNyt| 13
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 2 : sU. 97-101 bhagavatI sUtra jo apramatta-saMyata haiM, unake eka mAyA-pratyayA kriyA hotI hai| jo pramatta-saMyata haiM, unake do kriyAeM hotI haiM, jaise-AraMbhikI aura maayaa-prtyyaa| jo saMyatA-saMyata haiM, unake prathama tIna kriyAeM hotI haiM, jaise-AraMbhikI, pArigrahikI aura maayaa-prtyyaa| asaMyata jIvoM ke cAra kriyAeM hotI haiM-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyA-pratyayA aura aprtyaakhyaan-kriyaa| mithyAdRSTi jIvoM ke pAMca kriyAeM hotI haiM ArambhikI, pArigrahikI, mAyA-pratyayA, apratyAkhyAna-kriyA aura mithyaa-drshn-prtyyaa| samyag-mithyA-dRSTi jIvoM ke bhI pAMca kriyAeM hotI haiN| 98. bhante! kyA saba manuSya samAna Ayu vAle haiM? kyA ve eka sAtha upapanna haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 99. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna Ayu vAle nahIM haiM aura eka sAtha upapanna nahIM haiM? gautama! manuSya cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-kucha manuSya samAna Ayu vAle aura eka sAtha upapanna haiM, kucha manuSya samAna Ayu vAle aura bhinna kAla meM upapanna haiM, kucha manuSya viSama Ayu vAle aura samakAla meM upapanna haiM, kucha manuSya viSama Ayu vAle aura bhinna kAla meM upapanna haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna Ayu vAle aura eka sAtha upapanna nahIM haiN| 100. vAnamaMtara-, jyotiSka- aura vaimAnika-deva asurakumAra-devoM kI taraha vaktavya haiN| kevala vedanA meM bhinnatA hai-(vyaMtara-devoM kA vedanAprakaraNa asurakumAra kI bhAMti jJAtavya hai)-jyotiSka- aura vaimAnika-devoM meM (asaMjJI jIva utpanna nahIM hote)| jo mAyI-mithyA-dRSTi upapanna haiM, ve alpatara vedanA vAle aura amAyI-samyag-dRSTi upapanna haiM, ve mahattara vedanA vAle haiN| 101. bhante! kyA saba salezya nairayika (Adi caubIsa daNDaka) samAna AhAra, zarIra, ucchvAsa-niHzvAsa, karma, varNa, lezyA, vedanA, kriyA aura upapAta vAle haiM? audhika (nirvizeSaNa nairayika sU. 1 / 60-73), salezya (lezyA-vizeSaNa-yukta caubIsa daNDaka) aura zukla-lezyA-yukta (bIsa, ikkIsa aura caubIsaveM daNDaka vAle) ina tInoM kI vaktavyatA eka samAna hai| (tAtparya kI bhASA meM salezya audhika ke samAna haiN)| kRSNa-lezyA aura nIla-lezyA-yukta nairayika Adi daNDaka kI vaktavyatA eka samAna hai, kevala vedanA meM bhinnatA hai-mAyI-mithyAdRSTi upapannaka (nairayika) mahattara vedanA vAle, amAyI samyag-dRSTi upapannaka (nairayika) alpatara vedanA vAle hote haiN| kriyA-sUtra meM manuSya ke sarAga aura vItarAga, pramatta aura apramatta-ye bheda vaktavya nahIM haiN| kApota-lezyA-yukta nairayika Adi ke liye bhI yahI (kRSNa-lezyA ke samAna) vaktavyatA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 2 : sU. 101-110 kevala vedanA-sUtra meM nairayika kI vaktavyatA audhika-sUtra ke samAna hai| jina jIvoM ke tejo-lezyA aura padma-lezyA hotI haiM, ve audhika-sUtra kI bhAMti vaktavya haiN| kevala kriyA-sUtra meM manuSya ke sarAga aura vItarAga ye bheda vaktavya nahIM haiN| saMgrahaNI gAthA (pUrva AlApaka meM) udIrNa duHkha aura Ayu kA vedana, samAna, karma, varNa lezyA, vedanA, kriyA aura Ayu-ye itane viSaya jJAtavya haiN| lezyA-pada 102. bhante! lezyAeM kitanI prajJapta haiM? gautama! lezyAeM chaha prajJapta haiM, jaise-kRSNa-lezyA, nIla-lezyA, kApota-lezyA, tejo-lezyA, padma-lezyA aura shukl-leshyaa| yahAM (paNNvaNA) lezyA-pada kA dUsarA uddezaka Rddhi (sUtra 36-89) taka vaktavya hai| jIvoM kA bhava-parivartana-pada 103. bhante! AdiSTa (vizeSaNoM se viziSTa) jIva kA atIta kAla meM saMsAra meM avasthAnakAla kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! usakA saMsAra meM avasthAna-kAla cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise-nairayika-saMsAraavasthAna-kAla, tiryagyonika-saMsAra-avasthAna-kAla, manuSya-saMsAra-avasthAna-kAla aura dev-sNsaar-avsthaan-kaal| 104. bhante! nairayikoM kA saMsAra-avasthAna-kAla kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! vaha tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-zUnya-kAla, azUnya-kAla aura mishr-kaal| 105. bhante! tiryagyonika-jIvoM kA saMsAra-avasthAna-kAla kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! vaha do prakAra kA prajJapta hai, jaise-azUnya-kAla aura mishr-kaal| 106. bhante! manuSyoM kA saMsAra-avasthAna-kAla kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! vaha tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-zUnyakAla, azUnyakAla aura mishrkaal| 107. bhante! devoM kA saMsAra-avasthAna-kAla kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! vaha tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-zUnyakAla, azUnyakAla aura mizrakAla / 108. bhante! nairayika-jIvoM ke saMsAra-avasthAna-kAla ke zUnyakAla, azUnya-kAla aura mizrakAla meM kauna kinase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama! sabase alpa azUnyakAla hai, mizrakAla usase ananta-guNA adhika hai aura zUnyakAla mizra-kAla se ananta-guNA adhika hai| 109. tiryagyonika-jIvoM ke saMsAra-avasthAna-kAla meM sabase alpa azUnya-kAla hai aura mizra-kAla usase ananta-guNA adhika hai| 110. manuSya aura devoM ke saMsAra-avasthAna-kAla meM sabase alpa azUnya-kAla hai, mizra
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 2 : sU. 110-115 bhagavatI sUtra kAla usase ananta-guNA adhika hai aura zUnya-kAla mizra-kAla se ananta-guNA adhika hai| 111. bhante! nairayika, tiryagyonika, manuSya aura deva-inake saMsAra-avasthAna-kAla meM kauna kinase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama! manuSyoM kA saMsAra-avasthAna-kAla sabase alpa hai, nairayika jIvoM kA saMsAra-avasthAna-kAla usase asaMkhyeya-guNA adhika hai, devoM kA saMsAra-avasthAna-kAla usase asaMkhyeya-guNA adhika hai aura tiryagyonika jIvoM kA saMsAra-avasthAna-kAla usase ananta-guNA adhika hai| antakriyA-pada 112. bhante! kyA jIva antakriyA karatA hai? gautama! koI jIva karatA hai, koI jIva nahIM krtaa| yahAM paNNavaNA kA aMtakriyApada (pada20) jJAtavya hai| asaMjJI-Ayu-pada 113. bhante! devatva prApta karane yogya asaMyamI saMyama kI ArAdhanA karane vAle, saMyama kI virAdhanA karane vAle, saMyamAsaMyama kI ArAdhanA karane vAle, saMyamAsaMyama kI virAdhanA karane vAle asaMjJI, tApasa, kAndarpika, caraka-parivrAjaka, kilviSika, tiryaJca, AjIvika, Abhiyogika aura darzanabhraSTa svatIrthika-jaina muni-veSadhArI ye devaloka meM upapanna hoM to kisakA kahAM upapAta prajJapta hai? gautama! devatva prApta karane yogya asaMyamI jaghanyataH bhavanavAsI, utkarSataH uparivartI graiveyakoM meM, saMyama kI ArAdhanA karane vAle jaghanyataH saudharma-kalpa, utkarSataH sarvArthasiddha-vimAna meM, saMyama kI virAdhanA karane vAle jaghanyataH bhavanavAsI, utkarSataH saudharma-kalpa meM, saMyamAsaMyama kI ArAdhanA karane vAle jaghanyataH saudharma-kalpa, utkarSataH acyuta-kalpa meM, saMyamAsaMyama kI virAdhanA karane vAle jaghanyataH bhavanavAsI, utkarSataH jyotiSka-devoM meM, asaMjJI jIva jaghanyataH bhavanavAsI. utkarSataH vAnamaMtaroM meM upapanna hote haiN| avazeSa saba jaghanyataH bhavanavAsI meM upapanna hote haiN| unakA utkarSataH upapAta isa prakAra hogA-tApasa jyotiSka-devoM meM, kAndarpika saudharma-kalpa meM, caraka-parivrAjaka brahmaloka-kalpa meM, kilviSika lAntakakalpa meM, tiryaJca sahasrAra-kalpa meM, AjIvika acyuta-kalpa meM, Abhiyogika acyuta-kalpa meM, darzanabhraSTa svatIrthika-jaina muni-veSadhArI uparivartI graiveyakoM meM upapanna hote haiN| 114. bhante! asaMjJI-Ayu kitane prakAra kI prajJapta hai? gautama! asaMjJI-Ayu cAra prakAra kI prajJapta hai, jaise-nairayika-asaMjJI-Ayu, tiryagyonika-asaMjJI-Ayu, manuSya-asaMjJI-Ayu, deva asNjnyii-aayu| 115. bhante! kyA asaMjJI jIva nairayika-Ayu kA bandha karatA hai? tiryagyonika-Ayu kA bandha karatA hai? manuSya-Ayu kA bandha karatA hai? deva-Ayu kA bandha karatA hai? hAM, gautama! yaha nairayika-Ayu kA bhI bandha karatA hai| tiryagyonika-Ayu kA bhI bandha
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 2,3 : sU. 115-123 karatA hai| manuSya-Aya kA bhI bandha karatA hai aura deva-Ayu kA bhI bandha karatA hai| nairayika-Ayu kA bandha karane vAlA jaghanyataH dasa hajAra varSa aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya bhAga kA bandha karatA hai| tiryagyonika-Ayu kA bandha karane vAlA jaghanyataH antarmuhUrta aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya bhAga kA bandha karatA hai| manuSya-Ayu kA baMdha karane vAlA jaghanyataH antarmuhUrta aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya bhAga kA bandha karatA hai| deva-Ayu kA bandha karane vAlA jaghanyataH daza hajAra varSa aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya bhAga kA bandha karatA hai| 116. bhante! nairayika-asaMjJI-Ayu, tiryagyonika-asaMjJI-Ayu, manuSya-asaMjJI-Ayu aura deva-asaMjJI-Ayu, inameM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! deva kI asaMjJI-Ayu sabase alpa hai| manuSya-asaMjJI-Ayu usase asaMkhyeya-guNA hai, tiryagyonika-asaMjJI-Ayu usase asaMkhyeya-guNA hai aura nairayika-asaMjJI-Ayu usase asaMkhyeya-guNA hai| 117. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| tIsarA uddezaka kAMkSAmohanIya-pada 118. bhante! kyA jIvoM ke kAMkSAmohanIya-karma kRta hotA hai? hAM, kRta hotA hai| 119. bhante! kyA 1. deza ke dvArA deza kRta hotA hai ? 2. deza ke dvArA sarva kRta hotA hai? 3. sarva ke dvArA deza kRta hotA hai? 4. sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai? gautama ! 1. deza ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| 2. deza ke dvArA sarva kRta nahIM hotaa| 3. sarva ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai| 120. bhante! kyA nairayika jIvoM ke kAMkSAmohanIya-karma kRta hotA hai? hAM, kRta hotA hai| 121. bhante! kyA 1. deza ke dvArA deza kRta hotA hai? 2. deza ke dvArA sarva kRta hotA hai? 3. sarva ke dvArA deza kRta hotA hai? 4. sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai? gautama ! 1. deza ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| 2. deza ke dvArA sarva kRta nahIM hotaa| 3. sarva ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| 4. sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai| 122. (asurakumAroM se lekara) vaimAnikoM taka sabhI daNDaka isI prakAra vaktavya haiN| 123. bhante! kyA jIvoM ne kAMkSAmohanIya-karma kiye the? hAM, kiye the| 17
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 3 : sU. 124-133 bhagavatI sUtra 124. bhante! kyA unhoMne 1. deza ke dvArA deza kiyA thA? 2. deza ke dvArA sarva kiyA thA? 3. sarva ke dvArA deza kiyA thA? 4. sarva ke dvArA sarva kiyA thA? gautama! unhoMne 1. deza ke dvArA deza nahIM kiyaa| 2. deza ke dvArA sarva nahIM kiyaa| 3. sarva ke dvArA deza nahIM kiyaa| 4. sarva ke dvArA sarva kiyA thaa| 125. isa abhilApa (pATha-paddhati) dvArA vaimAnikoM taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 126. isI prakAra (vartamAna meM jIva kAMkSAmohanIya-karma) karate haiN| yahAM bhI vaimAnikoM taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 127. isI prakAra (bhaviSya meM jIva kAMkSAmohanIya-karma) kreNge| yahAM bhI vaimAnikoM taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 128. isI prakAra cita hai, caya kiyA thA, caya karate haiM aura caya kreNge| upacita hai, upacaya kiyA thA, upacaya karate haiM aura upacaya kreNge| udIraNA kI thI, udIraNA karate haiM aura udIraNA kreNge| vedana kiyA thA, vedana karate haiM aura vedana kreNge| nirjaraNa kiyA thA, nirjaraNa karate haiM aura nirjaraNa kreNge| saMgrahaNI gAthA kRta, cita, upacita, udIrita, vedita aura nirjIrNa-ye chaha prakAra haiN| inameM prathama tIna ke cAra cAra bheda haiM aura zeSa tIna ke tIna-tIna bheda haiN| 129. bhante! kyA jIva kAMkSAmohanIya-karma kA vedana karate haiM? hAM, karate haiN| 130. bhante! jIva kAMkSAmohanIya-karma kA vedana kaise karate haiM? gautama! una-una kAraNoM se jIva zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bheda-samApanna, kaluSasamApanna ho jAte haiN| isa prakAra jIva kAMkSAmohanIya-karma kA vedana karate haiN| zraddhA-pada 131. bhante! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM (arhatoM) dvArA pravedita hai? hAM, gautama! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM dvArA pravedita hai| 132. bhante! kyA (jinoM dvArA pravedita hai, vahI satya aura niHzaMka hai) isa prakAra ke mana ko dhAraNa karatA huA, utpanna karatA huA, isa prakAra kI ceSTA karatA huA, isa prakAra mana kA saMvara karatA huA AjJA kA ArAdhaka hotA hai? hAM, gautama! isa prakAra ke mana ko dhAraNa karatA huA, utpanna karatA huA, isa prakAra kA ceSTA karatA huA, isa prakAra mana kA saMvara karatA huA AjJA kA ArAdhaka hotA hai| asti-nAsti-pada 133. bhante! kyA astitva astitva meM (utpAda-paryAya utpAda-paryAya meM) pariNata hotA hai? nAstitva nAstitva meM (vyaya-paryAya vyaya paryAya meM) pariNata hotA hai? 18
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 3 : sU. 133-139 hAM, gautama ! astitva astitva meM pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA 1 134. bhante ! jo astitva astitva meM pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai, vaha kisI prayoga se hotA hai athavA svabhAva se ? gautama ! vaha prayoga se bhI hotA hai ( astitva astitva meM pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai) / vaha svabhAva se bhI hotA hai (astitva astitva meM pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai) / 135. bhante ! jaise tumhArA astitva astitva meM pariNata hotA hai, vaise hI kyA tumhArA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai ? jaise tumhArA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai, vaise hI kyA tumhArA astitva astitva meM pariNata hotA hai ? hAM, gautama ! jaise merA astitva astitva meM pariNata hotA hai, vaise hI merA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai / pariNata hotA hai, vaise hI merA astitva astitva meM pariNata 136. bhante ! kyA astitva astitva meM gamanIya (jJeya) hai ? kyA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai ? jaise merA nAstitva nAstitva hotA hai / hAM, gautama ! astitva astitva meM gamanIya hai / nAstitva nAstitva meM gamanIya hai I 137. bhante ! jo astitva astitva meM gamanIya hai aura nAstitva nAstitva meM gamanIya hai, vaha kisI prayoga se gamanIya hai athavA svabhAva se ? gautama ! vaha prayoga se bhI ( astitva astitva meM gamanIya hai aura nAstitva nAstitva meM gamanIya hai) vaha svabhAva se bhI ( astitva astitva meM gamanIya hai aura nAstitva nAstitva meM gamanIya hai) / 138. bhante ! jaise tumhArA astitva astitva meM gamanIya hai, vaise hI kyA tumhArA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai ? jaise tumhArA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai, vaise hI kyA tumhArA astitva astitva meM gamanIya hai ? hAM, gautama ! jaise merA astitva astitva meM gamanIya hai, vaise hI merA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai| jaise merA nAstitva nAstitva meM gaganIya hai, vaise hI merA astitva astitva meM gamanIya hai| bhagavAn kI samatA kA pada 139. bhante ! jaise tumhAre lie 'atra' (sagIpataravartI paryAya) guNanIya hai, vaise hI kyA tumhAre 19
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 3 : sU. 139-149 bhagavatI sUtra lie 'iha' (samIpavartI paryAya) gamanIya hai? jaise tumhAre lie 'iha' gamanIya hai, vaise hI kyA tumhAre lie 'atra' gamanIya hai? hAM gautama! jaise mere lie 'atra' gamanIya hai, vaise mere lie 'iha' gamanIya hai| jaise mere lie 'iha' gamanIya hai, vaise mere lie 'atra' gamanIya hai| kAMkSAmohanIya kA baMdha Adi-pada 140. bhante! kyA jIva kAMkSAmohanIya-karma kA baMdha karate haiM? hAM, karate haiN| 141. bhante! jIva kAMkSAmohanIya-karma kA baMdha kisa hetu se karate haiM? gautama! usakA pratyaya-hetu (pariNAmI kAraNa) pramAda aura nimitta-hetu yoga (mana, vacana aura kAyA kI pravRtti) hai| 142. bhante! pramAda kisase utpanna hotA hai? gautama! pramAda yoga se utpanna hotA hai| 143. bhante! yoga kisase utpanna hotA hai? gautama! yoga vIrya se utpanna hotA hai| 144. bhante! vIrya kisase utpanna hotA hai? gautama! vIrya zarIra se utpanna hotA hai| 145. bhante! zarIra kisase utpanna hotA hai? gautama! zarIra jIva se utpanna hotA hai| 146. aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya, aura puruSakAra-parAkrama kA astitva siddha hotA 147. bhante! kyA jIva apane Apa hI udIraNA karatA hai? apane Apa hI gardA karatA hai? apane Apa hI saMvaraNa karatA hai? hAM, gautama ! jIva apane Apa hI udIraNA karatA hai, apane Apa hI gardA karatA hai aura apane Apa hI saMvaraNa karatA hai| 148. bhante! jIva apane Apa hI jo udIraNA karatA hai, apane Apa hI jo gardA karatA hai, apane Apa hI jo saMvaraNa karatA hai, vaha kyA-1. udIrNa (udaya-prApta) kI udIraNA karatA hai? 2. anudIrNa kI udIraNA karatA hai? 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI udIraNA karatA hai? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kI udIraNA karatA hai? gautama! jIva 1. udIrNa kI udIraNA nahIM krtaa| 2. anudIrNa kI udIraNA nahIM krtaa| 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI udIraNA karatA hai| 4. udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI udIraNA nahIM krtaa| 149. bhante! jIva anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI jo udIraNA karatA hai, vaha kyA 20
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 3 : sU. 149-156 utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra-parAkrama se karatA hai athavA anutthAna, akarma, abala, avIrya, apuruSakAraparAkrama se karatA hai? gautama! jIva anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI jo udIraNA karatA hai, vaha utthAna se bhI, karma se bhI. bala se bhI. vIrya se bhI aura paruSakAra-parAkrama se bhI karatA hai, kintu anatthAna. akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama se nahIM krtaa| 150. aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama kA astitva siddha hotA 151. bhante! kyA jIva apane Apa hI upazamana karatA hai? apane Apa hI gardA karatA hai? apane Apa hI saMvaraNa karatA hai? hAM, gautama! jIva apane Apa hI upazamana karatA hai, apane Apa hI gardA karatA hai, apane Apa hI saMvaraNa karatA hai| 152. bhante! jIva apane Apa hI jo upazamana karatA hai, apane Apa hI jo gardA karatA hai, apane Apa hI jo saMvaraNa karatA hai, vaha kyA-1. udIrNa kA upazamana karatA hai? 2. anudIrNa kA upazamana karatA hai? 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kA upazamana karatA hai? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kA upazamana karatA hai| gautama! jIva 1. udIrNa kA upazamana nahIM krtaa| 2. anudIrNa kA upazamana karatA hai| 3. anadIrNa kinta udIraNAyogya karma kA upazamana nahIM krtaa| 4. udaya ke anantara pazcAtakata karma kA upazamana nahIM krtaa| 153. bhante! jIva anudIrNa karma kA jo upazamana karatA hai, vaha kyA utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se karatA hai? athavA anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAra-parAkrama se karatA hai? gautama! jIva anudIrNa karma kA upazamana utthAna se bhI, karma se bhI, bala se bhI vIrya se bhI aura puruSakAra-parAkrama se bhI karatA hai, kintu anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAra-parAkrama se nahIM krtaa| 154. aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama kA astitva siddha hotA 155. bhante! kyA jIva apane Apa hI vedana karatA hai? apane Apa hI gardA karatA hai? hAM, gautama! jIva apane Apa hI vedana karatA hai aura apane Apa hI gardA karatA hai| 156. bhante! jIva apane Apa hI jo vedana karatA hai aura apane Apa hI jo gardA karatA hai, vaha kyA-1. udIrNa kA vedana karatA hai? 2. anudIrNa kA vedana karatA hai? 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kA vedana karatA hai? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kA vedana karatA hai? gautama! jIva 1. udIrNa kA vedana karatA hai| 2. anudIrNa kA vedana nahIM krtaa| 3. anudIrNa 21
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 3 : sU. 156-165 kintu udIraNAyogya karma kA vedana nahIM karatA / 4. udaya ke anantara pazcAtkRta karma kA vedana nahIM karatA / 157. bhante! jIva udIrNa karma kA jo vedana karatA hai, vaha kyA utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama se karatA hai ? athavA anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama se karatA hai ? gautama! jIva udIrNa karma kA jo vedana karatA hai, vaha utthAna se bhI, karma se bhI, bala se bhI, vIrya se bhI aura puruSakAra - parAkrama se bhI karatA hai, kintu anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama se nahIM karatA / 158. aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama kA astitva siddha hotA hai / 159. bhante ! kyA jIva apane Apa hI nirjarA karatA hai? apane Apa hI garhA karatA hai ? hAM, gautama! jIva apane Apa hI nirjarA karatA hai, apane Apa hI garhA karatA hai / 160. bhante ! jIva apane Apa hI jo nirjarA karatA hai, apane Apa jo garhA karatA hai, vaha kyA 1. udIrNa kI nirjarA karatA hai? 2. anudIrNa kI nirjarA karatA hai ? 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI nirjarA karatA hai ? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kI nirjarA karatA hai ? gautama ! 1. jIva udIrNa kI nirjarA nahIM karatA / 2. anudIrNa kI nirjarA nahIM krtaa| 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI nirjarA nahIM karatA / 4. udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI nirjarA karatA hai / 161. bhante ! jIva udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI jo nirjarA karatA hai, vaha kyA utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama se karatA hai athavA anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama se karatA hai ? gautama ! jIva udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI jo nirjarA karatA hai, vaha utthAna se bhI, karma se bhI, bala se bhI, vIrya se bhI aura puruSakAraparAkrama se bhI karatA hai, kintu anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAra - parAkrama se nahIM karatA / 162. aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama kA astitva siddha hotA hai / 163. bhante ! kyA nairayika- jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM / jaise samuccaya meM jIva kI vaktavyatA hai, vaise hI nairayika jIvoM se stanitakumAra taka vaktavya haiM / 164. bhante ! kyA pRthvIkAyika-jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM ? hAM, vedana karate haiN| 165. bhante ! pRthvIkAyika- jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana kaise karate haiM ? 22
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 3,4 : sU. 165-174 gautama! una jIvoM ke tarka, saMjJA, prajJA, mana aura vacana nahIM hote| hama kAMkSA-mohanIya karma kA vedana karate haiM aisA unheM bodha nahIM hotA, phira bhI ve vedana karate haiN| 166. bhante! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM (arhatoM) dvArA pravedita hai? hAM, gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM dvArA pravedita hai| zeSa AlApaka-isase utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama kA astitva siddha hotA hai vahAM taka vaktavya hai| 167. apkAya Adi ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya kA AlApaka pRthvIkAyika-jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| 168. tiryak-paJcendriya-jIvoM se vaimAnika-devoM taka kA AlApaka samuccaya jIva kI bhAMti vaktavya hai| 169. bhante! kyA zramaNa nirgrantha bhI kAMkSAmohanIya-karma kA vedana karate haiM? hAM, karate haiN| 170. bhante! zramaNa nirgrantha kAMkSAmohanIya-karma kA vedana kaise karate haiM? gautama! una-una jJAnAntara, darzanAntara, cAritrAntara, liMgAMtara, pravacanAntara, pravacanI-antara, kalpAntara, mArgAntara, matAntara, bhaMgAntara, nayAntara, niyamAntara aura pramANAntara se ve zaMkita, kAMkSita, vicikitsika, bheda-samApanna aura kaluSa-samApanna ho jAte haiN| isa prakAra zramaNa nirgrantha kAMkSAmohanIya-karma kA vedana karate haiN| 171. bhante! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM dvArA pravedita hai? hAM, gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM dvArA pravedita hai| 172. isa prakAra yAvat utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama kA astitva siddha hotA hai| 173. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| cauthA uddezaka karma-pada 174. bhante! karma-prakRtiyAM kitanI prajJapta haiM? gautama! karma-prakRtiyAM ATha prajJapta haiN| karmaprakRti (paNNavaNA, 23) ke prathama uddezaka kA anubhAga samApta huA hai-isa aMza taka yaha jJAtavya hai| saMgrahaNI gAthA karma-prakRtiyAM kitanI haiM? unakA bandha kaise karatA hai? unakA bandha kitane sthAnoM (kAraNoM) se hotA hai? kitanI karma-prakRtiyoM kA vedana hotA hai? kisa karma kA kitane prakAra kA anubhAga (rasa-vipAka) hotA hai? 23
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 4 : sU. 175-184 bhagavatI sUtra upasthApana-apakramaNa-pada 175. bhante! kyA pUrvakRta mohanIya-karma ke udayakAla meM jIva upasthAna (AdhyAtmika vikAsa) karatA hai? hAM, upasthAna karatA hai| 176. bhante! kyA vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? avIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? gautama! vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, avIrya-bhAva meM upasthAna nahIM krtaa| 177. yadi vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, to kyA bAla-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? paMDita-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? bAla-paMDita-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? gautama! vaha bAla-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, paMDita-vIrya-bhAva meM upasthAna nahIM karatA, bAla-paMDita-vIrya-bhAva meM upasthAna nahIM krtaa| 178. bhaMte! kyA pUrvakRta mohanIya karma ke udayakAla meM jIva apakramaNa (AdhyAtmika hrAsa) karatA hai? hAM, apakramaNa karatA hai| 179. bhante! kyA vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? avIrya-bhAva meM apakramaNa karatA gautama! vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, avIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM krtaa| 180. yadi vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, to kyA bAla-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? bAla-paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? gautama! vaha bAla-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM karatA, kadAcit bAla-paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai| 181. bhante! kyA pUrvakRta mohanIya-karma ke upazamana-kAla meM jIva upasthAna karatA hai? hAM, upasthAna karatA hai| 182. bhante! kyA vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? avIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? gautama! vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, avIrya-bhAva meM upasthAna nahIM krtaa| 183. yadi vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, to kyA bAla-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? paMDita-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? bAla-paNDita-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai? gautama ! vaha bAla-vIrya-bhAva meM upasthAna nahIM karatA, paMDita-vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, bAla-paMDita-vIrya-bhAva meM upasthAna nahIM krtaa| 184. bhante! kyA vaha pUrvakRta mohanIya-karma ke upazamana-kAla meM apakramaNa karatA hai? hAM, apakramaNa karatA hai| 24
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 4 : sU. 185-190 185. bhante! kyA vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? avIrya-bhAva meM apakramaNa karatA gautama! vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, avIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM krtaa| 186. yadi vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, to kyA bAla-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? bAla-paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? gautama! vaha bAla-vIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM karatA, paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM karatA, bAla-paMDita-vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai| 187. bhante! kyA vaha apakramaNa AtmanA (apane Apa) karatA hai? anAtmanA (paranimitta se) karatA hai? gautama! vaha AtmanA apakramaNa karatA hai, anAtmanA apakramaNa nahIM krtaa| mohanIya karma kA vedana karatA huA apakramaNa karatA hai| 188. bhante! vaha mohanIya-karma kA vedana karatA huA apakramaNa kaise karatA hai? gautama! apakramaNa se pUrva vaha jo tattva jaisA hai, usa para vaisI hI ruci karatA hai| aba (mohanIya-karma ke udaya-kAla meM) vaha jo tattva jaisA hai, usa para vaisI ruci nahIM karatA-isa prakAra vaha mohanIya-karma kA vedana karatA huA apakramaNa karatA hai| karmamokSa-pada 189. bhante! nairayika, tiryagyonika, manuSya athavA deva ke jo kiyA huA pApa karma hai, kyA usakA vedana kie binA mokSa (chuTakArA) nahIM hotA? hAM, gautama! nairayika, tiryagyonika, manuSya athavA deva ke jo kiyA huA pApa karma hai, usakA vedana kie binA mokSa nahIM hotaa| 190. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai nairayika, tiryagyonika, manuSya athavA deva ke jo kiyA huA pApa karma hai, usakA vedana kie binA mokSa nahIM hotA? gautama! maiMne do prakAra ke karma batalAe haiM, jaise-pradeza-karma aura anubhaag-krm|| jo pradeza-karma hai, usakA niyamataH vedana hotA hai| jo anubhAga-karma hai, usameM se kisI kA vedana hotA hai, kisI kA vedana nahIM hotaa| yaha arhat ke dvArA jJAta hai, zruta hai aura vijJAta hai-yaha jIva isa karma kA AbhyupagamikI (svIkRta) vedanA dvArA vedana karegA aura yaha jIva isa karma kA aupakramikI (prayatnakRta) vedanA dvArA vedana kregaa| yathAkarma (baddha karmoM ke anusAra) aura yathAnikaraNa (vipariNamana ke niyata hetu ke anusAra) jaise-jaise vaha karma bhagavAn ne dekhA, vaise-vaise usakA vipariNamana hogaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai nairayika, tiryagyonika, manuSya athavA deva ke jo kiyA huA pApakarma hai, usakA vedana kie binA mokSa nahIM hotaa| 25
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 4 : sU. 191-201 bhagavatI sUtra pudgala aura jIva kI traikAlikatA kA pada 191. bhante! yaha paramANu ananta atIta-kAla meM zAzvata thA, kyA aisA kahA jA sakatA hai? hAM, gautama! yaha paramANu ananta atIta-kAla meM zAzvata thA, aisA kahA jA sakatA hai| 192. bhante! yaha paramANu vartamAna-kAla meM zAzvata rahatA hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai? hAM, gautama ! yaha paramANu vartamAna-kAla meM zAzvata rahatA hai, aisA kahA jA sakatA hai| 193. bhante! yaha paramANu ananta anAgata-kAla meM zAzvata rahegA, kyA aisA kahA jA sakatA hAM, gautama ! yaha paramANu ananta anAgata-kAla meM zAzvata rahegA, aisA kahA jA sakatA hai| 194. bhante! yaha skandha ananta atIta-kAla meM zAzvata thA, kyA aisA kahA jA sakatA hai? hAM, gautama! yaha skandha ananta atIta-kAla meM zAzvata thA, aisA kahA jA sakatA hai| 195. bhante! yaha skandha vartamAna-kAla meM zAzvata rahatA hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai? hAM, gautama! yaha skandha vartamAna-kAla meM zAzvata rahatA hai, aisA kahA jA sakatA hai| 196. bhante! yaha skandha ananta anAgata-kAla meM zAzvata rahegA, kyA aisA kahA jA sakatA hAM, gautama! yaha skandha ananta anAgata-kAla meM zAzvata rahegA, aisA kahA jA sakatA hai| 197. bhante! yaha jIva ananta atIta-kAla meM zAzvata thA, kyA aisA kahA jA sakatA hai? hAM, gautama ! yaha jIva ananta atIta-kAla meM zAzvata thA, aisA kahA jA sakatA hai| 198. bhante! yaha jIva vartamAna-kAla meM zAzvata rahatA hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai? __hAM, gautama ! yaha jIva vartamAna-kAla meM zAzvata rahatA hai, aisA kahA jA sakatA hai| 199. bhante! yaha jIva ananta anAgata-kAla meM zAzvata rahegA, kyA aisA kahA jA sakatA hai? hAM, gautama ! yaha jIva ananta anAgata-kAla meM zAzvata rahegA, aisA kahA jA sakatA hai| mokSa-pada 200. bhante! kyA chadmastha manuSya isa ananta atIta zAzvata-kAla meM kevala saMyama, kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa aura kevala pravacanamAtA ke dvArA siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta huA thA, usane saba duHkhoM kA anta kiyA thA? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 201. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-chadmastha manuSya ananta atIta zAzvata-kAla meM kevala saMyama, kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa aura kevala pravacana-mAtA ke dvArA siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta nahIM huA thA, usane saba duHkhoM kA anta nahIM kiyA thA? gautama! jo bhI antakara athavA antimazarIrI haiM, jinhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA thA, karate haiM aura kareMgeM ve saba utpanna-jJAna-darzana-dhara arhat, jina aura kevalI hokara usake 26
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 4 : sU. 201-209 pazcAt siddha, prazAnta, mukta, parinirvRtta hue, unhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA, karate haiM aura kreNge| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-chadmastha manuSya ananta atIta zAzvata kAla meM kevala saMyama, kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa, kevala pravacana-mAtA ke dvArA siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta nahIM hue the, unhoMne saba duHkhoM kA aMta nahIM kiyA thaa| 202. vartamAna kAla meM bhI isI prakAra jJAtavya hai| kevala-siddha hotA hai yaha vartamAnakAlIna kriyA-pada vaktavya hai| 203. bhaviSyakAla meM bhI isI prakAra jJAtavya hai| kevala-siddha hogA-yaha bhaviSyakAlIna kriyA-pada vaktavya hai| 204. chadmastha manuSya kI bhAMti Adhovadhika (dezAvadhi-yukta) aura paramAdhovadhika (sarva avadhi-yukta) ke bhI tIna-tIna AlApaka vaktavya haiN| 205. bhante! kyA kevalI manuSya isa ananta atIta zAzvata-kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta huA thA, usane saba duHkhoM kA anta kiyA thA? hAM, gautama! kevalI manuSya ananta atIta zAzvata-kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta huA thA, usane saba duHkhoM kA anta kiyA thaa| 206. bhante! kyA kevalI manuSya vartamAna zAzvata-kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai? hAM, gautama ! kevalI manuSya vartamAna zAzvata-kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai| 207. bhante! kyA kevala manuSya ananta anAgata zAzvata-kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hogA, saba duHkhoM kA anta karegA? hAM, gautama! kevalI manuSya ananta anAgata zAzvata-kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hogA, saba duHkhoM kA anta kregaa| 208. bhante! isa ananta atIta zAzvata-kAla meM, vartamAna zAzvata kAla meM aura ananta anAgata zAzvata kAla meM jo bhI antakara athavA antimazarIrI haiM, jinhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA thA, karate haiM athavA kareMge, kyA ve saba utpannajJAnadarzana ke dhAraka arhat, jina aura kevalI hokara usake pazcAt siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hote haiM? unhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA thA, karate haiM athavA kareMge? hAM, gautama! isa ananta atIta zAzvata-kAla meM, vartamAna zAzvata kAla meM aura ananta anAgata zAzvata kAla meM jo bhI antakara athavA antimazarIrI haiM, jinhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA thA, karate haiM athavA kareMge, ve saba utpannajJAna-darzana ke dhAraka arhat, jina aura kevalI hokara usake pazcAt siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hote haiM, unhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA thA, karate haiM athavA kreNge| 209. bhante! utpanna-jJAna-darzana ke dhAraka arhat, jina aura kevalI ko 'alamastu' aisA kahA jA sakatA hai? 27
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1: u. 5 : sU. 209-215 bhagavatI sUtra hAM, gautama! utpanna-jJAna-darzana ke dhAraka arhat, jina aura kevalI ko 'alamastu' aisA kahA jA sakatA hai| 210. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| pAMcavAM uddezaka pRthvI-pada 211. bhante! pRthviyAM kitanI prajJapta haiM? gautama! pRthviyAM sAta prajJapta haiM, jaise-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tmstmaaH| 212. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI ke kitane lAkha narakAvAsa prajJapta haiM? gautama! ratnaprabhA-pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsa prajJapta haiN| sAtoM pRthviyoM ke narakAvAsa kramazaH isa prakAra haiM-1. tIsa lAkha 2. paccIsa lAkha 3. paMdraha lAkha 4. dasa lAkha 5. tIna lAkha 6. ninAnaveM hajAra nau sau picAnave 7. pAMca anuttara nrkaavaas| AvAsa-pada 213. bhante! asurakumAroM ke kitane lAkha AvAsa prajJapta haiM? gautama! asurakumAroM ke causaTha lAkha AvAsa prajJapta haiN| saMgrahaNI gAthA isa prakAraasurakumAroM ke causaTha lAkha, nAgakumAroM ke caurAsI lAkha, suparNakumAroM ke bahattara lAkha, vAyukumAroM ke chiyAnaveM laakh| dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra-ina chahoM yugaloM ke chihattara lAkha AvAsa haiN| 214. bhante! pRthvIkAyika-jIvoM ke kitane lAkha AvAsa prajJapta haiM? gautama! pRthvIkAyika jIvoM ke asaMkhyeya lAkha AvAsa prajJapta haiM yAvat jyotiSka-devoM ke asaMkhyeya lAkha vimAnAvAsa prajJapta haiN| 215. bhante! saudharma-kalpa meM kitane lAkha vimAnAvAsa prajJapta haiM? gautama! usameM battIsa lAkha vimAnAvAsa prajJapta haiN| saMgrahaNI gAthA isa prakArasaudharma meM battIsa lAkha, IzAna meM aTThAIsa lAkha, sanatkumAra meM bAraha lAkha, mAhendra meM ATha lAkha, brahma meM cAra lAkha, lAntaka meM pacAsa hajAra, zukra meM cAlIsa hajAra, sahasrAra meM chaha hajAra vimAna haiN| 28
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 5 : sU. 215-218 Anata- aura prANata-kalpa meM cAra sau tathA AraNa- aura acyuta-kalpa meM tIna sau vimAna haiN| ina cAra kalpoM meM sAta sau vimAna haiN| adhastana graiveyaka-trika meM eka sau gyAraha vimAna haiM, madhyama graiveyaka-trika meM eka sau sAta vimAna haiM aura Upara ke graiveyaka-trika meM sau vimAna haiN| anuttara-vimAna pAMca hI haiN| nairayikoM kA nAnAdazAoM meM krodhopayukta-Adi-bhaMga-pada ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM sthiti-sthAna, avagAhana, zarIra, saMhanana, saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAna, yoga aura upayoga ye daza sthAna isa uddezaka meM varNita haiN| 216. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM rahane vAle nairayikoM ke kitane sthiti-sthAna (Ayu-vibhAga) prajJapta haiM? gautama! unake sthiti-sthAna asaMkhyeya prajJapta haiM, jaise-jaghanya sthiti, eka samaya adhika jaghanya sthiti, do samaya adhika jaghanya sthiti yAvat asaMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti| vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa sthiti| 217. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM pratyeka narakA-vAsa meM jaghanya sthiti meM vartamAna nairayika jIva kyA krodhopayukta hote haiM? mAnopayukta hote haiM? mAyopayukta hote haiM? lobhopayukta hote haiM? gautama! ve saba nairayika hote haiM 1. krodhopyukt| 2. athavA krodhopayukta eka maanopyukt| 3. athavA krodhopayukta, maanopyukt| 4. athavA krodhopayukta , eka maayopyukt| 5. athavA krodhopayukta, maayopyukt| 6. athavA krodhopayukta, eka lobhopayukta / 7. athavA krodhopayukta, lobhopyukt| 8. athavA krodhopayukta , eka mAnopayukta, eka maayopyukt| 9. krodhopayukta , eka mAnopayukta, maayopyukt| 10. krodhopayukta, mAnopayukta, eka maayopyukt| 11. krodhopayukta, mAnopayukta, maayopyukt| 12. krodhopayukta eka mAnopayukta, eka lobhopyukt| 13. krodhopayukta , eka mAnopayukta, lobhopyukt| 14. krodhopayukta, mAnopayukta, lobhopyukt| 15. krodhopayukta, mAnopayukta, lobhopyukt| 16. krodhopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 17. krodhopayukta , eka mAyopayukta, lobhopyukt| 18. krodhopayukta , mAyopayukta, eka lobhopyukt| 19. krodhopayukta , mAyopayukta, lobhopyukt| 20. krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 21. krodhopayukta , eka mAnopayukta, eka mAyopayukta, lobhopyukt| 22. krodhopayukta , eka mAnopayukta, mAyopayukta, eka lobhopayukta / 23. krodhopayukta , eka mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopyukt| 24. krodhopayukta , mAnopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 25. krodhopayukta , mAnopayukta, eka mAyopayukta, lobhopyukt| 26. krodhopayukta , mAnopayukta, mAyopayukta, eka lobhopyukt| 27. krodhopayukta , mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopyukt| 218. bhante! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM 'eka samaya adhika jaghanya sthiti' meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? mAnopayukta hote haiM? mAyopayukta hote haiM? lobhopayukta hote haiM? 29
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 5 : sU. 218-226 gautama ! eka krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka mAyopayukta athavA eka lobho -payukta hotA hai / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta athavA lobhopayukta hote haiM / athavA eka krodhopayukta, eka maanopyukt| athavA eka krodhopayukta, mAnopayukta hote haiN| isa prakAra assI bhaMga jJAtavya haiN| isa prakAra yAvat 'saMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti' vAle nairayikoM ke assI bhaMga hote haiN| 'asaMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti' vAle tathA 'vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa sthiti' vAle nairayikoM ke sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 219. bhante ! isa ratnaprabhA - pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM rahane vAle nairayika-jIvoM ke kitane avagAhanA- sthAna prajJapta haiM ? gautama ! unake asaMkhyeya avagAhanA sthAna prajJapta haiM, jaise jaghanya avagAhanA, eka pradeza adhika jaghanya avagAhanA, do pradeza adhika jaghanya avagAhanA yAvat asaMkhyeya pradeza adhika jaghanya avagAhanA / vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa avagAhanA / 220. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa kI jaghanya avagAhanA meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM ? inake assI bhaMga vaktavya haiM yAvat saMkhyeya pradeza adhika aghanya avagAhanA meM vartamAna nairayikoM ke bhI assI bhaMga vaktavya haiN| asaMkhyeya pradeza adhika jaghanya avagAhanA meM vartamAna aura vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa avagAhanA meM vartamAna nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiM / 221. bhante ! isa ratnaprabhA - pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM rahane vAle nairayikoM ke kitane zarIra prajJapta haiM ? gautama ! unake tIna zarIra prajJapta haiM, jaise - vaikriya, taijasa aura kArmaNa / 222. bhante ! isa ratnaprabhA - pRthvI yAvat vaikriya zarIra meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 223. isI gamaka (sadRza pATha - paddhati) ke anusAra tInoM (vaikriya, taijasa aura kArmaNa) zarIra vaktavya haiN| 224. bhante! isa ratnaprabhA - pRthvI yAvat nairayikoM ke zarIra kisa saMhanana (asthi-saMracanA) vAle prajJapta haiM ? gautama ! chaha saMhananoM meM se unake koI saMhanana nahIM hotaa| unake zarIra meM na asthiyAM haiM, na zirAeM haiM aura na snAyu haiM / jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amanorama hote haiM, ve inake zarIra saMghAta rUpa meM pariNata hote haiN| - 225. bhante ! isa ratnaprabhA - pRthvI yAvat chaha saMhananoM meM se asaMhanana - avasthA meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 226. bhante ! isa ratnaprabhA - pRthvI yAvat nairayikoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle prajJapta haiM ? 30
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 5 : sU. 226-241 gautama! unake zarIra do prakAra vAle prajJapta haiM, jaise-1. bhavadhAraNIya 2. uttr-vaikriy| jo bhavadhAraNIya-zarIra haiM, ve huMDa-saMsthAna vAle prajJapta haiN| jo uttara-vaikriya-zarIra haiM, ve bhI huMDasaMsthAna vAle prajJapta haiN| 227. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI yAvat huNDa-saMsthAna meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 228. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI yAvat nairayikoM ke kitanI lezyAeM prajJapta haiM? gautama! eka kApota-lezyA prajJapta hai| 229. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI yAvat kApota lezyA meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 230. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI yAvat nairayika kyA samyag-dRSTi hote haiM? mithyA-dRSTi hote haiM? samyag-mithyA-dRSTi hote haiM? ve tInoM hI hote haiN| 231. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI yAvat samyag-darzana meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 232. isI prakAra mithyA-darzana meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 233. samyag-mithyA-darzana meM vartamAna nairayikoM ke assI bhaMga vaktavya haiN| 234. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI meM yAvat nairayika kyA jJAnI hote haiM athavA ajJAnI? gautama! ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiN| samyag-dRSTi meM tIna jJAna kA niyama hai, mithyA-dRSTi meM tIna ajJAna kI bhajanA (vikalpa) hai| 235. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI yAvat Abhinibodhika-jJAna meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 236. isI prakAra tIna jJAna aura tIna ajJAna meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa-sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 237. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI meM yAvat nairayika kyA mana-yogI hote haiM? vacana-yogI hote haiM? kAya-yogI hote haiM? ve tInoM hI hote haiN| 238. bhante! isa ratnaprabhA pRthvI meM yAvat manayoga meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 239. isI prakAra vacana-yoga meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 240. isI prakAra kAya-yoga meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 241. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI meM yAvat nairayika sAkAropayukta hote haiM? athavA anAkAropayukta hote haiM? 31
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 5 : sU. 241-250 bhagavatI sUtra gautama! ve sAkAropayukta bho hote haiM, anAkAropayukta bhI hote haiN| 242. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI meM yAvat sAkAropayoga meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 243. isI prakAra anAkAropayoga meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 244. isa prakAra sAtoM hI pRthviyAM jJAtavya haiM, kevala lezyA meM nAnAtva hai| saMgrahaNI gAthA prathama aura dvitIya pRthvI meM kApota-lezyA, tIsarI pRthvI meM mizra-kApota- aura nIlalezyA, cauthI pRthvI meM nIla-lezyA pAMcavIM pRthvI meM mizra-nIla- aura kRSNa-lezyA, chaThI pRthvI meM kRSNa-lezyA ora sAtavIM pRthvI meM parama-kRSNa-lezyA hotI hai| asurakumAra Adi kA nAnA dazAoM meM krodhApayukta Adi bhaMga-pada 245. bhante! causaTha lAkha asurakumAra-AvAsoM meM se pratyeka asurakumAra-vAsa meM rahane vAle asurakumAroM ke kitane sthiti-sthAna (Ayu-vibhAga) prajJapta haiM? gautama! unake asaMkhyeya sthiti-sthAna prajJapta haiN| unakI jaghanya sthiti nairayikoM ke samAna haiN| vizeSa jJAtavya yaha hai ki pratiloma bhaMga (lobhopayukta Adi) vaktavya haiN| ve saba asurakumAra lobhopayukta hote haiN| athavA lobhopayukta aura eka maayopyukt| athavA lobhopayukta maayopyukt| isa gamaka (sadRza pATha-paddhati) ke anusAra yAvat stanitakumAra-devoM kI vaktavyatA, kevala inakA nAnAtva jJAtavya hai| 246. bhante! asaMkhyeya lAkha pRthvIkAyika AvAsoM meM se pratyeka pRthvIkAyika AvAsa meM rahane vAle pRthvIkAyika-jIvoM ke kitane sthiti-sthAna prajJapta haiM? gautama! unake asaMkhyeya sthiti-sthAna prajJapta haiM, jaise-jaghanya sthiti se lekara yAvat vivakSita pRthvIkAyika AvAsa ke prAyogya utkRSTa sthiti| 247. bhante! asaMkhyeya lAkha pRthvIkAyika AvAsoM meM se pratyeka pRthvIkAyika AvAsa meM jaghanya sthiti meM vartamAna pRthvIkAyika-jIva kyA krodhopayukta hote haiM? mAnopayukta hote haiM? mAyopayukta hote haiM? lobhopayukta hote haiM? gautama! krodhopayukta bhI hote haiM, mAnopayukta bhI hote haiM, mAyopayukta bhI hote haiM, lobhopayukta bhI hote haiN| isa prakAra pRthvIkAyika-jIvoM ke sabhI sthAna bhaMga-zUnya hote haiM, kevala tejo-lezyA meM vartamAna pRthvIkAyika jIvoM ke assI bhaMga vaktavya haiN| 248. isI prakAra apkAyika jIva jJAtavya haiN| 249. taijasakAyika aura vAyukAyika jIvoM ke sabhI sthAna bhaMga-zUnya hote haiN| 250. vanaspatikAyika jIvoM kI vaktavyatA pathvIkAyika jIvoM ke samAna haiN| 32
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 5, 6 : sU. 251-258 251. jina sthAnoM meM nairayikoM ke assI bhaMga haiM, una sthAnoM meM dvIndriya-, trIndriya- aura caturindriya-jIvoM ke bhI assI bhaMga hote haiN| vizeSa jJAtavya hai ki samyaktva, Abhinibodhika jJAna aura zruta jJAna inameM adhika bhaMga - assI bhaMga hote haiN| jina sthAnoM meM nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiM, vikalendriya jIvoM ke ve saba sthAna bhaMga - zUnya hote haiN| 252. paJcendriya-tiryagyonika jIva nairayikoM kI bhAMti vaktavya haiM, vizeSa jJAtavya hai ki jahAM nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiM, vahAM ve bhaMga- zUnya hote haiM / isalie inakA koI bhaMga nahIM banatA / 253. manuSya bhI dasa dvAra se vaktavya haiM, jina sthAnoM meM nairayikoM ke assI bhaMga hote haiM, una sthAnoM meM manuSyoM ke bhI assI bhaMga vaktavya haiN| jina sthAnoM meM nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiM, unameM manuSya bhaMga- zUnya hote haiM, vizeSa jJAtavya hai ki manuSyoM ke jaghanya sthiti aura AhAraka- zarIra meM adhika bhaMga - assI bhaMga hote haiM / 254. vAnamaMtara -, jyotiSka- aura vaimAnika -deva bhavanavAsI devoM kI bhAMti vaktavya haiM, kevala jisakA jo nAnAtva hai vaha jJAtavya hai yAvat anuttara vimAna taka / 255. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiM / chaThA uddeza sUrya-pada 256. bhante ! ugatA huA sUrya jitane avakAzAntara se dRSTigocara hotA hai, kyA asta hotA huA sUrya bhI utane hI avakAzAntara se dRSTigocara hotA hai ? hAM, gautama ! ugatA huA sUrya jitane avakAzAntara se dRSTigocara hotA hai, asta hotA huA sUrya bhI utane hI avakAzAntara se dRSTigocara hotA hai / 257 bhante ! ugatA huA sUrya apane Atapa se saba dizAoM aura vidizAoM meM jitane kSetra ko avabhAsita, uddyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai, kyA asta hotA huA sUrya bhI apane Atapa se saba dizAoM aura vidizAoM meM utane hI kSetra ko avabhAsita, uddyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai ? hAM, gautama! ugatA huA sUrya apane Atapa se saba dizAoM aura vidizAoM meM jitane kSetra ko avabhAsita, uddyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai, asta hotA huA sUrya bhI apane Apa se saba dizAoM aura vidizAoM meM utane hI kSetra ko avabhAsita, uddyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai / 258. bhante ! kyA sUrya spRSTa kSetra ko avabhAsita karatA hai ? athavA aspRSTa kSetra ko avabhAsita karatA hai ? gautama ! vaha spRSTa- kSetra ko avabhAsita karatA hai, aspRSTa kSetra ko avabhAsita nahIM karatA / 33
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 6 : sU. 259-268 bhagavatI sUtra 259. bhaMte! kyA sUrya avagADha-kSetra ko avabhAsita karatA hai? athavA anavagADha-kSetra ko avabhAsita karatA hai? gautama! vaha avagAr3ha-kSetra ko avabhAsita karatA hai, anavagADha-kSetra ko ava-bhAsita nahIM krtaa| 260. bhante! kyA sUrya anantarAvagADha-kSetra ko avabhAsita karatA hai? athavA paramparAvagADha-kSetra ko avabhAsita karatA hai? gautama! vaha anantarAvagADha-kSetra ko avabhAsita karatA hai, paramparAvagADha-kSetra ko avabhAsita nahIM krtaa| 261. bhante! kyA sUrya aNu(sUkSma)-kSetra ko avabhAsita karatA hai? athavA bAdara(sthUla)-kSetra ko avabhAsita karatA hai? gautama! sUrya aNu-kSetra ko bhI avabhAsita karatA hai aura bAdara-kSetra ko bhI avabhAsita karatA 262. bhante! kyA sUrya Urdhva-kSetra ko avabhAsita karatA hai? tirache-kSetra ko avabhAsita karatA hai? athavA adhaH-kSetra ko avabhAsita karatA hai? gautama! vaha Urdhva-kSetra ko bhI avabhAsita karatA hai, tirache-kSetra ko bhI ava-bhAsita karatA hai aura adhaH-kSetra ko bhI avabhAsita karatA hai| 263. bhante! kyA sUrya kSetra ke Adi-bhAga ko avabhAsita karatA hai? madhya-bhAga ko avabhAsita karatA hai? athavA anta-bhAga ko avabhAsita karatA hai? gautama! vaha kSetra ke Adi-bhAga ko bhI avabhAsita karatA hai, madhya-bhAga ko bhI avabhAsita karatA hai aura anta-bhAga ko bhI avabhAsita karatA hai| 264. bhante! kyA sUrya apane viSaya ko avabhAsita karatA hai athavA aviSaya ko avabhAsita karatA hai? gautama! vaha apane viSaya ko avabhAsita karatA hai, aviSaya ko avabhAsita nahIM krtaa| 265. bhante! kyA sUrya apane viSaya ko krama se avabhAsita karatA hai? athavA akrama se avabhAsita karatA hai? gautama! vaha apane viSaya ko krama se avabhAsita karatA hai, akrama se avabhAsita nahIM krtaa| 266. bhante! sUrya kitanI dizAoM ko avabhAsita karatA hai? gautama! vaha niyamataH chahoM dizAoM ko avabhAsita karatA hai| 267. uyotita, tapta aura prabhAsita-ina kriyApadoM ke sAtha avabhAsita kI bhAMti pUrNa AlApaka vaktavya hai| sparzanA-pada 268. bhante! spRzyamAna kAla ke samaya meM koI skandha saba dizAoM meM sarvAtmanA jitane kSetra 34
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra kA sparza karatA hai, kyA utane spRzyamAna kSetra ko spRSTa kahA jA sakatA hai ? hAM, gautama ! spRzyamAna kAla ke samaya meM vaha saba dizAoM meM sarvAtmanA jitane kSetra kA sparza karatA hai, utane spRzyamAna kSetra ko spRSTa kahA jA sakatA hai| za. 1 : u. 6 : sU. 268-276 269. bhante ! kyA koI skandha spRSTa-kSetra kA sparza karatA hai ? athavA aspRSTa- kSetra kA sparza karatA hai ? gautama ! vaha spRSTa- kSetra kA sparza karatA hai, aspRSTa-kSetra kA sparza nahIM karatA yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai / 270. bhante ! kyA lokAnta alokAnta kA sparza karatA hai ? alokAnta bhI lokAnta kA sparza karatA hai ? hAM, gautama ! lokAnta alokAnta kA sparza karatA hai aura alokAnta bhI lokAnta kA sparza karatA hai / 271. bhante! kyA vaha spRSTa- kSetra kA sparza karatA hai ? athavA aspRSTa hai ? Ta-kSetra kA sparza karatA gautama ! vaha spRSTa- kSetra kA sparza karatA hai, aspRSTa- kSetra kA sparza nahIM karatA yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai| 272. bhante ! kyA dvIpa kA anta sAgara ke anta kA sparza karatA hai ? sAgara kA anta bhI dvIpa ke anta kA sparza karatA hai ? hAM, gautama ! dvIpa kA anta sAgara ke anta kA sparza karatA hai aura sAgara kA anta bhI dvIpa ke anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai / 273. bhante! kyA pAnI kA anta jalayAna ke anta kA sparza karatA hai ? jalayAna kA anta bhI pAnI ke anta kA sparza karatA hai ? hAM, gautama ! pAnI kA anta jalayAna ke anta kA sparza karatA hai aura jala-yAna kA anta bhI pAnI ke anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai / 274. bhante ! kyA chidra kA anta vastra ke anta kA sparza karatA hai ? vastra kA anta chidra ke anta kA sparza karatA hai ? hAM, gautama ! chidra kA anta vastra ke anta kA sparza karatA hai aura vastra kA anta bhI chidra ke anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai / 275. bhante ! kyA chAyA kA anta Atapa ke anta kA sparza karatA hai ? Atapa kA anta bhI chAyA ke anta kA sparza karatA hai ? hAM, gautama ! chAyA kA anta Atapa ke anta kA sparza karatA hai aura Atapa kA anta bhI chAyA ke anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai / kriyA-pada 276. bhante ! kyA jIvoM ke prANAtipAta - kriyA hotI hai ? 35
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u 6 : sU. 276-288 hAM, hotI hai| 277. bhante! kyA vaha spRSTa hotI hai ? athavA aspRSTa hotI hai ? gautama ! vaha spRSTa hotI hai, aspRSTa nahIM hotI yAvat vyAghAta na hone para prANAtipAta - kriyA chahoM dizAoM meM hotI hai, vyAghAta hone para tIna, cAra, athavA pAMca dizAoM meM hotI hai / 278. bhante ! kyA vaha kRta hotI hai ? athavA akRta hotI hai ? gautama ! vaha kRta hotI hai, akRta nahIM hotI / 279. bhante ! kyA vaha Atma-kRta hotI hai ? para-kRta hotI hai ? athavA ubhaya-kRta hotI hai ? gautama ! vaha Atma-kRta hotI hai, para kRta nahIM hotI, ubhaya-kRta bhI nahIM hotI / 280. bhante ! kyA vaha AnupUrvI (krama) - kRta hotI hai ? athavA anAnupUrvI kRta hotI hai ? gautama ! vaha AnupUrvIkRta hotI hai, anAnupUrvIkRta nahIM hotii| jo kriyA kI gaI hai, jo kI jA rahI hai aura jo kI jAyegI, yaha sArI AnupUrvI kRta hai, anAnupUrvIkRta nahIM - aisA kahA jA sakatA hai| 281. bhante ! kyA nairayika jIvoM ke prANAtipAta kriyA hotI hai ? hAM, hotI hai| 282. bhante! kyA vaha spRSTa hotI hai ? athavA aspRSTa hotI hai ? gautama ! vaha spRSTa hotI hai, aspRSTa nahIM hotI yAvat niyamataH chahoM dizAoM meM hotI hai| 283. bhante ! kyA vaha kRta hotI hai ? athavA akRta hotI hai / gautama ! vaha kRta hotI hai, akRta nahIM hotI / 284. yahAM pUrva-AlApaka vaktavya hai yAvat vaha anAnupUrvI kRta nahIM hotI - aisA kahA jA sakatA hai| 285. ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnika taka ke sabhI jIva nairayika kI bhAMti vaktavya haiM / ekendriya sAmAnya-jIva kI bhAMti vyaktavya haiM / 286. prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, preya, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, aratirati mAyAmRSA aura mithyA - darzana - zalya - ye aThAraha kriyAeM haiN| jaise prANAtipAta kA AlApaka caubIsa daNDaka meM kahA gayA, vaise mRSAvAda Adi sabhI AlApaka vaktavya haiM / 287. bhante ! vaha aisA hI hai, bhaMte! vaha aisA hI hai - isa prakAra bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana karate haiM yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| roha ke prazna-pada 288. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA eka antevAsI ziSya thA / usakA nAma thA anagAra roha / vaha prakRti se bhadra aura upazAnta thA / usake krodha, mAna, mAyA 36
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 6 : sU. 288-295 aura lobha pratanu (patale) the| vaha mRdu-mAdava-sampanna, AlIna (saMyatendriya) aura vinIta thaa| vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa, UrdhvajAnu adhaHsira-isa mudrA meM aura dhyAna-koSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karatA huA raha rahA hai| 289. usa samaya anagAra roha ke mana meM eka zraddhA utpanna huI yAvat bhagavAn mahAvIra kI paryupAsanA karatA huA vaha isa prakAra bolA290. bhante! kyA pahale loka aura phira aloka banA? kyA pahale aloka aura phira loka banA? roha ! loka aura aloka pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-loka aura aloka meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 291. bhante! kyA pahale jIva aura phira ajIva bane? kyA pahale ajIva aura phira jIva bane? roha ! jIva aura ajIva pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-jIva aura ajIva meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 292. bhante! kyA pahale bhavasiddhika aura phira abhavasiddhika bane? kyA pahale abhavasiddhika aura phira bhavasiddhika bane? roha ! bhavasiddhika aura abhavasiddhika pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-bhavasiddhika aura abhavasiddhika meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 293. bhante! kyA pahale siddhi aura phira asiddhi banI? kyA pahale asiddhi aura phira siddhi banI? roha ! siddhi aura asiddhi pahale bhI thIM aura Age bhI rheNgii| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-siddhi aura asiddhi meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 294. bhante! kyA pahale siddha aura phira asiddha bane? kyA pahale asiddha aura phira siddha bane? roha! siddha aura asiddha pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-siddha aura asiddha meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 295. bhante! kyA pahale aNDA aura phira murgI paidA huI? kyA pahale murgI aura phira aNDA paidA huA? roha ! vaha aNDA kahAM se paidA huA? bhagavan ! murgI se| vaha murgI kahAM se paidA huI? bhante! aNDe s| 37
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 6 : sU. 295-302 bhagavatI sUtra roha ! isI prakAra vahI aNDA hai, vahI murgI hai| ye pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-aNDe aura murgI meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 296. bhante! kyA pahale lokAnta aura phira alokAnta banA? kyA pahale alokAnta aura phira lokAnta banA? roha! lokAnta aura alokAnta pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-lokAnta aura alokAnta meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 297. bhante! kyA pahale lokAnta aura phira sAtavAM avakAzAntara banA? kyA pahale sAtavAM avakAzAntara aura phira lokAnta banA? roha! lokAnta aura sAtavAM avakAzAntara pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-lokAnta aura sAtaveM avakAzAntara meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 298. isa prakAra lokAnta ke sAtha sAtaveM tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi aura sAtavIM pRthvI vaktavya haiN| isa prakAra lokAnta ke sAtha Age batAe jAne vAle pratyeka viSaya kI saMyojanA karaNIya hai, jaisesaMgrahaNI gAthA avakAzAntara, vAta, (tanuvAta aura ghanavAta), ghanodadhi, pRthvI, dvIpa, samadra, varSa (kSetra), nairayika Adi (caubIsa daNDaka) astikAya, samaya (kAla-vibhAga), karma, lezyA, dRSTi, darzana, jJAna, saMjJA, zarIra, yoga, upayoga, dravya, pradeza, paryava aura kaal| 'kyA pahale lokAnta banA'-isa vAkya meM sUtra-racanA kA nirdeza hai| 299. bhante! kyA pahale lokAnta aura phira atIta-kAla banA? kyA pahale atIta-kAla aura phira lokAnta banA? roha ! lokAnta aura atIta-kAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-lokAnta aura atIta-kAla meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 300. bhante! kyA pahale lokAnta aura phira anAgata-kAla banA? kyA pahale anAgata-kAla aura phira lokAnta banA? roha! lokAnta aura anAgata-kAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-lokAnta aura anAgata-kAla meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 301. bhante! kyA pahale lokAnta aura phira sarva-kAla banA? kyA pahale sarva-kAla aura phira lokAnta banA? roha! lokAnta aura sarva-kAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-lokAnta aura sarva-kAla meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 302. jisa prakAra lokAnta ke sAtha ina saba padoM kI saMyojanA kI gaI, usI prakAra alokAnta ke sAtha bhI ina sabakI saMyojanA karaNIya hai| 38
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 6 : sU. 303-311 303. bhante! kyA pahale sAtavAM avakAzAntara aura phira sAtavAM tanuvAta banA? kyA pahale sAtavAM tanuvAta aura phira sAtavAM avakAzAntara banA? roha ! sAtavAM avakAzAntara aura sAtavAM tanuvAta pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-sAtaveM avakAzAntara aura sAtaveM tanuvAta meM pUrvapazcAt kA krama nahIM hai| 304. isa prakAra sAtaveM avakAzAntara kI tanuvAta se lekara sarva-kAla taka ke saba padoM ke sAtha saMyojanA karaNIya hai| 305. bhante! kyA pahale sAtavAM tanuvAta aura phira sAtavAM ghanavAta banA? kyA pahale sAtavAM ghanavAta aura phira sAtavAM tanuvAta banA? roha ! sAtavAM tanuvAta aura sAtavAM ghanavAta pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai-sAtaveM tanuvAta aura sAtaveM ghanavAta meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 306. isa prakAra tanuvAta ke sAtha sarvakAla taka ke saba padoM kI saMyojanA jJAtavya hai| 307. isa prakAra agale pratyeka pada kI saMyojanA karate jAeM aura jo-jo pahalA pada hai use chor3ate cale jAeM yAvat atIta- aura anAgata-kAla pazcAt sarva-kAla yAvat roha! anAgata-kAla aura sarva-kAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha! yaha anAnupUrvI hai| 308. bhante! vaha aisA hI hai, bhante! vaha aisA hI hai-isa prakAra muni roha yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karatA huA viharaNa kara rahA hai| lokasthiti-pada 309. bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko 'bhante' isa saMbodhana se saMbodhita kara isa prakAra bole310. bhante! loka-sthiti kitane prakAra kI prajJapta hai? gautama ! loka-sthiti ATha prakAra kI prajJapta hai, jaise-1. vAyu AkAza para pratiSThita hai| 2. samudra vAyu para pratiSThita hai| 3. pRthvI samudra para pratiSThita hai| 4. trasa ora sthAvara prANI pRthvI para pratiSThita haiN| 5. ajIva jIva para pratiSThita haiN| 6. jIva karma se pratiSThita haiN| 7. ajIva jIva ke dvArA saMgRhIta haiN| 8. jIva karma ke dvArA saMgRhIta haiN| 311. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-loka-sthiti ATha prakAra kI prajJapta hai yAvat jIva karma ke dvArA saMgRhIta haiM? gautama ! jaise koI puruSa kisI mazaka meM havA bharatA hai, usameM havA bharakara Upara (muMha ke sthAna para) gAMTha detA hai| phira mazaka ke madhya bhAga meM gAMTha lagAtA hai, vahAM gAMTha lagAkara Upara kI gAMTha ko kholatA hai| use kholakara Upara ke bhAga kI havA ko bAhara nikAla detA hai| use nikAla kara Upara ke bhAga ko jala se bharatA hai| use jala se bharakara Upara gAMTha detA hai, vahAM gAMTha dekara phira 39
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u 6 : sU. 311-316 madhya bhAga kI gAMTha kholatA hai| gautama ! kyA vaha pAnI usa vAyu ke Upara-Upara ThaharatA hai ? hAM, ThaharatA hai| I gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - loka- sthiti ATha prakAra kI prajJapta hai yAvat jIva karma ke dvArA saMgRhIta haiM / jaise koI puruSa mazaka meM havA bharatA hai, usameM havA bharakara use apane kaTi pradeza meM bAMdhatA hai, vahAM bAMdhakara athAha, atara tathA apauruSeya jala meM avagAhana karatA hai| gautama ! kyA vaha puruSa jala ke Upara-Upara ThaharatA hai ? hAM, ThaharatA hai| isI prakAra loka- sthiti ATha prakAra kI prajJapta hai yAvat jIva karma ke dvArA saMgRhIta haiM / jIva- pudgala-pada 312. bhante ! kyA jIva aura pudgala anyonya - baddha, anyonya- spRSTa, anyonya- avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya- ekIbhUta bane hue haiM ? hAM, bane hue haiN| 313. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - jIva aura pudgala anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya- avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya- ekIbhUta bane hue haiM ? gautama ! jaise koI graha (nada) hai| vaha jala se pUrNa, paripUrNa pramANa vAlA, chalakatA huA, hiloreM letA huA cAroM ora se jalajalAkAra ho rahA hai / koI vyakti usa draha meM eka bahuta bar3I saikar3oM AzravoM aura saikar3oM chidroM vAlI naukA ko utAre / gautama ! vaha naukA una Azrava dvAroM ke dvArA jala se bharatI huI - bharatI huI, pUrNa, paripUrNa pramANa vAlI, chalakatI huI, hiloreM letI huI, cAroM ora se jalajalAkAra ho jAtI hai ? hAM, ho jAtI hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - jIva aura pudgala anyonya-baddha, anyonya- spRSTa, anyonya-3 - avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya - ekIbhUta bane hue haiM / snehakAya-pada 314. bhante ! kyA sUkSma snehakAya sadA saMgaThita rUpa meM giratA hai ? hAM, giratA hai| 315. bhante ! kyA vaha UMce loka meM giratA hai ? nIce loka meM giratA hai ? tirache loka meM giratA hai ? gautama ! Urdhvaloka meM bhI giratA hai, nIce loka meM bhI giratA hai, tirache loka meM bhI giratA hai / 316. jaise vaha bAdara (sthUla) jala paraspara saMyukta hokara bahuta lambe samaya taka rahatA hai, kyA 40
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1: u. 6,7 : sU. 316-324 vaise hI sUkSma jala bhI bahuta lambe samaya taka rahatA hai? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha zIghra hI vidhvaMsa ko prApta ho jAtA hai| 317. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| sAtavAM uddezaka deza-sarva-pada 318. bhante! nairayikoM meM upapadyamAna (upapanna hotA huA) naiyika kyA-1. deza ke dvArA deza meM upapanna hotA hai? 2. deza ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai? 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna hotA hai? 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai? gautama! vaha 1. deza ke dvArA deza meM upapanna nahIM hotA hai| 2. deza ke dvArA sarva meM upapanna nahIM hotA hai| 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna nahIM hotaa| 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai| 319. nairayika kI bhAMti hI vaimAnika taka kA upapAda jJAtavya hai| 320. bhante! nairayikoM meM upapadyamAna nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai? 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai? gautama! vaha 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa nahIM krtaa| 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa nahIM krtaa| 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai| 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| 321. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 322. bhante! nairayikoM se udvartana karatA huA nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza se udvartana karatA hai? 2. deza ke dvArA sarva se udvartana karatA hai? 3. sarva ke dvArA deza se udvartana karatA hai? 4. sarva ke dvArA sarva se udvartana karatA hai? gautama! vaha 1. deza ke dvArA deza se udvartana nahIM krtaa| 2. deza ke dvArA sarva se udvartana nahIM krtaa| 3. sarva ke dvArA deza se udvartana nahIM karatA hai| 4. sarva ke dvArA sarva se udvartana karatA hai| 323. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 324. bhante! nairayikoM se udvartana karatA huA nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai? 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai? gautama! vaha 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa nahIM krtaa| 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa nahIM krtaa| 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai| 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 7 : sU. 325-334 bhagavatI sUtra 325. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 326. bhante! nairayikoM meM upapanna nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza meM upapanna hai? 2. deza ke dvArA sarva meM upapanna hai? 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna hai? 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna gautama! 1. vaha deza ke dvArA deza meM upapanna nahIM hai| 2. deza ke dvArA sarva meM upapanna nahIM hai| 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna nahIM hai| 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna hai| 327. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 328. bhante! nairayikoM meM upapanna nairayika kyA 1.deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai? 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| gautama! vaha 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa nahIM krtaa| 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa nahIM krtaa| 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai| 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| 329. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 330. bhante! nairayikoM se uddhRta (nikalA) huA nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza se udvRtta hai? 2. .deza ke dvArA sarva se udvRtta hai? 3. sarva ke dvArA deza se udvRtta hai? 4. sarva ke dvArA sarva se udvRtta hai? gautama! vaha 1. deza ke dvArA deza se uvRtta nahIM hai| 2. deza ke dvArA sarva se udvRtta nahIM hai| 3. sarva ke dvArA deza se uvRtta nahIM hai| 4. sarva ke dvArA sarva se uvRtta hai| 331. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 332. bhante! nairayikoM se uvRtta nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai? 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai| 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai? gautama! vaha 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa nahIM karatA 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa nahIM krtaa| 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai| 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| 333. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 334. bhante! nairayikoM meM upapadyamAna nairayika kyA-1. ardha ke dvArA ardha meM upapanna hotA hai? 2. ardha ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai? 3. sarva ke dvArA ardha meM upapanna hotA hai? 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai? jaise pUvavartI AlApaka ke ATha daNDaka batalAe gae haiM, vaise hI ardha ke bhI ATha daNDaka vaktavya haiN| vizeSa itanA hai-jahAM deza ke dvArA deza meM upapanna hotA hai, vahAM ardha ke dvArA ardha meM upapanna hotA hai yaha vaktavya hai, yaha nAnAtva hai| ye sabhI solaha daNDaka vaktavya haiN| 42
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra vigrahagati-pada 335. bhante ! kyA jIva vigraha-gati (antarAla - gati ) - samApanna hotA hai ? athavA avigrahagati (utpatti-sthAna ko prApta ) - samApanna hotA hai ? gautama! vaha syAt vigraha - gati - samApanna hotA hai aura syAt avigraha- gati - samApanna hotA hai| 336. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai / 337. bhante ! kyA jIva vigraha-gati samApana hote haiM ? athavA avigraha gati samApanna hote haiM? gautama ! jIva vigraha-gati - samApana bhI hote haiM, avigraha - gati - samApana bhI hote haiM / 338. bhante ! kyA nairayika vigraha gati - samApanna hote haiM ? athavA avigraha-gati - samApanna hote haiM ? za. 1 : u. 7 : sU. 335-341 - gautama! sabhI nairayika avigraha - gati - samApana hote haiM / athavA ve avigraha - gati samApana hote haiM, koI eka vigraha-gati samApanna hotA hai / athavA kucha avigraha-gati - samApanna hote haiM, kucha vigraha - gati - samApanna hote haiN| isa prakAra jIva (nirvizeSaNa jIva) aura ekendriya ko chor3akara sabake tIna bhaMga hote haiN| Ayu-pada 339. bhante! mahAn Rddhi aura mahAn dyuti se sampanna, mahAbalI, mahAn yazasvI, mahAn aizvaryazAlI ke rUpa meM prakhyAta, mahAn sAmarthyavAlA deva acyuta kintu cyavamAna avasthA meM kucha samaya AhAra nahIM letaa| usake tIna hetu haiM - lajjA, jugapsA aura parISaha / kucha samaya pazcAt vaha AhAra letA hai, taba AhriyamANa AhRta aura pariNamyamAna pariNata hotA hai / (aMta meM) usa deva kA AyuSya kSINa ho jAtA hai / use jahAM utpanna honA hai, usa AyuSya kA pratisaMvedana prArambha ho jAtA hai, jaise-tiryagyonika kA AyuSya athavA manuSya kA AyuSya ? hAM, gautama ! mahAn Rddhi aura mahAn dyuti se sampanna, mahAbalI, mahAn aizvaryazAlI, mahAn sAmarthyavAlA deva acyuta kintu cyavamAna avasthA meM kucha samaya AhAra nahIM letaa| use tIna hetu haiM- lajjA, jugupsA aura parISaha / kucha samaya pazcAt vaha AhAra letA hai, taba AhriyamANa AhRta aura pariNamyamAna pariNata hotA hai / ( anta meM) usa deva kA AyuSya kSINa ho jAtA hai| use jahAM utpanna honA hai, usa AyuSya kA pratisaMvedana prAmbha ho jAtA hai, jaise - tiryagyonika kA AyuSya athavA manuSya kA AyuSya / garbha-pada 340. bhante! garbha meM utpanna hotA huA jIva kyA sa- indriya utpanna hotA hai ? athavA anindriya utpanna hotA hai ? gautama! vaha syAt sa - indriya utpanna hotA hai / syAt anindriya utpanna hotA hai / 341. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha syAt sa - indriya utpanna hotA hai ? syAt anindriya utpanna hotA hai ? gautama ! dravyendriya kI apekSA se vaha anindriya utpanna hotA hai / bhAvendriya kI apekSA se sa 43
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 7 : sU. 341-349 indriya utpanna hotA hai, gautama isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - jIva syAt sa - indriya utpanna hotA hai, syAt anindriya utpanna hotA hai / 342. bhante! garbha meM utpanna hotA huA jIva kyA sazarIra utpanna hotA hai ? athavA azarIra utpanna hotA hai ? gautama ! vaha syAt sazarIra utpanna hotA hai / syAt azarIra utpanna hotA hai| 343. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - vaha syAt sazarIra utpanna hotA hai ? syAt azarIra utpanna hotA hai ? gautama ! audArika, vaikriya aura AhAraka- zarIra kI apekSA vaha azarIra utpanna hotA hai / tejasa - aura kArmaNa - zarIra kI apekSA se vaha sazarIra utpanna hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai--jIva syAt sazarIra utpanna hotA hai, syAt azarIra utpanna hotA hai / 344. bhante! jIva garbha meM utpanna hotA huA sabase pahale kyA AhAra letA hai ? gautama! jIva sabase pahale mAtA kA oja aura pitA kA zukra- ina donoM se mizrita AhAra letA hai / 345. bhante ! garbha - gata jIva kyA AhAra letA hai ? gautama ! garbha-gata jIva kI mAtA jo nAnA prakAra kI rasa - vikRtiyoM kA AhAra letI hai, usake eka deza ke sAtha oja kA AhAra letA hai / 346. bhante! kyA garbha-gata jIva ke mala, mUtra, zleSma, siGghANa (nAka kA mala) ghamana aura pitta hotA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai| 347. yaha kisa apekSA se ? gautama! garbha-gata jIva jo AhAra letA hai, usakA vaha zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzanendriya, asthi, asthi-majjA, keza, zmazru, roma aura nakha ke rUpa meM caya karatA hai / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - garbha-gata jIva ke mala, mUtra, zlezma, siMghANa, vamana aura pitta nahIM hotA / 348. bhante ! kyA garbha-gata jIva mukha se kavala - AhAra karane meM sakSama hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai / 349. yaha kisa apekSA se ? gautama ! garbha-gata jIva samagra zarIra se AhAra letA hai, samagra zarIra se pariNata karatA hai, samagra zarIra se ucchvAsa letA hai aura samagra zarIra se niHzvAsa karatA hai; vaha bAra-bAra AhAra letA hai, bAra-bAra pariNata karatA hai, bAra-bAra ucchvAsa letA hai aura bAra-bAra niHzvAsa karatA hai; kadAcit AhAra letA hai, kadAcit pariNata karatA hai, kadAcit ucchvAsa letA hai aura kadAcit niHzvAsa karatA hai / 44
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 7 : sU. 349-354 mAtR-jIva-rasaharaNI aura putra-jIva-rasaharaNI-ye do nAr3iyAM hotI haiN| ve mAtR-jIva se pratibaddha aura putra-jIva se spRSTa hotI hai| (garbha kI nAbhi meM nAr3I lagI rahatI hai, nAr3I meM 'aparA' (jarAyu) lagI rahatI hai|) usase garbha-gata jIva AhAra karatA hai aura use pariNata karatA hai| 'aparA' putrajIva se pratibaddha aura mAtRjIva se spRSTa hotI hai, usase garbha-gata jIva caya aura upacaya karatA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-garbhagata jIva mukha se kavala AhAra karane meM sakSama nahIM hai| mAtrika-paitrika-aMga-pada 350. bhante! saMtAna meM kitane mAtR-aMga prajJapta haiM? gautama ! tIna mAtR-aMga prajJapta haiM, jaise-mAMsa, zoNita aura mastuluMga (mastiSkIya mjjaa)| 351. bhante! saMtAna meM kitane pitR-aMga prajJapta haiM? gautama! tIna pitR-aMga prajJapta haiM, jaise-asthi, asthi-majjA, keza, zmazru, roma aura nakha / 352. bhante! mAtR-paitrika zarIra (mAtR-aMga aura pitR-aMga) santAna ke zarIra meM kitane kAla taka avasthita rahatA hai? gautama! jitane kAla taka usakA bhavadhAraNIya-zarIra avyApanna (avinaSTa) banA rahatA hai, utane kAla taka mAtR-paitRka zarIra santAna ke zarIra meM avasthita rahatA hai| upacaya ke antima samaya ke anantara mAtR-paitrika zarIra pratikSaNa hIyamAna hotA huA aMtima kSaNa meM vyavacchinna ho jAtA garbha kA narakAgamana-pada 353. bhante! kyA garbha-gata jIva nairayikoM meM upapanna hotA hai? gautama! koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotaa| 354. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotA? gautama! saba paryAptiyoM se paryApta, vIrya-labdhi aura vaikriya-labdhi se sampanna, saMjJI-paMcendriya garbha-gata zizu zatru-senA kA Agamana sunakara, avadhAraNA kara apane Atma-pradezoM kA garbha se bAhara prakSepaNa karatA hai, unakA prakSepaNa kara vaikriya samudghAta se samavahata hotA hai, samavahata hokara caturaGgiNI senA kA nirmANa karatA hai| nirmANa kara usa caturaGgiNI senA ke dvArA zatrusenA ke sAtha yuddha karatA hai| vaha jIva (garbha-gata-zizu) artha-kAmI, rAjya-kAmI, bhoga-kAmI aura kAma-kAmI, arthakAMkSI, rAjya-kAMkSI, bhoga-kAMkSI aura kAma-kAMkSI tathA artha-pipAsu, rAjya-pipAsu, bhogapipAsu aura kAmapipAsu hokara usa artha Adi meM hI apane citta, mana, lezyA, adhyavasAya aura tIvra adhyavasAna kA niyojana karatA hai| vaha usI viSaya meM upayukta ho jAtA hai| usake lie apane sAre karaNoM (indriyoM) kA samarpaNa kara detA hai| vaha usakI bhAvanA se bhAvita ho 45
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 7 : sU. 354-357 bhagavatI sUtra jAtA hai| usa aMtara (yuddhakAla) meM yadi vaha maraNa-kAla ko prApta hotA hai, to nairayikoM meM upapanna hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotaa| garbha kA devalokagamana-pada 355. bhante! kyA garbha-gata jIva devalokoM meM upapanna hotA hai? gautama! koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotaa| 356. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotA? gautama! saba paryAptiyoM se paryApta, saMjJI-paMcendriya garbha-gata zizu tathArUpa zramaNa-mAhana ke pAsa eka bhI Arya dhArmika suvacana sunatA hai, avadhAraNa karatA hai| usase usake mana meM saMvega-janita zraddhA utpanna hotI hai| vaha tIvra dharma-anurAga se anurakta ho jAtA hai| vaha jIva (garbha-gata zizu) dharma-kAmI, puNya-kAmI, svarga-kAmI aura mokSa-kAmI, dharma-kAMkSI, puNya-kAMkSI, svarga-kAMkSI aura mokSa-kAMkSI tathA dharma-pipAsu, puNya-pipAsu, svarga-pipAsu aura mokSa-pipAsu hokara usa dharma, puNya Adi meM hI apane citta, mana, lezyA, adhyavasAya tIvra adhyavasAna kA niyojana karatA hai| vaha usI viSaya meM upayukta ho jAtA hai| usake lie apane sAre karaNoM (indriyoM) kA samarpaNa kara detA hai| vaha usakI bhAvanA se bhAvita ho jAtA hai| usa aMtara (dharmArAdhana-kAla) meM yadi vaha maraNa-kAla ko prApta hotA hai. to devalokoM meM upapanna hotA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-koI upapanna hotA hai, koI upapatra nahIM hotaa| 7. bhante! kyA garbha-gata jIva uttAna-zayana. pArzva-zayana athavA Ana-kubjaka (Amra kI bhAMti kubja) Asana kI mudrA meM rahatA hai? khar3A hotA hai? baiThatA hai? sotA hai? mAtA ke sone para sotA hai? usake jAgane para vaha jAgatA hai? usake sukhI hone para vaha sukhI hotA hai? usake duHkhI hone para vaha duHkhI hotA hai? hAM, gautama! garbha-gata jIva uttAna-zayana, pArzva-zayana athavA Amra-kubjaka Asana kI mudrA meM rahatA hai, khar3A hotA hai, baiThatA hai, sotA hai, mAtA ke sone para sotA hai, usake jAgane para vaha jAgatA hai, usake sukhI hone para vaha sukhI hotA hai, usake duHkhI hone para duHkhI hotA hai| vaha jIva prasava-kAla ke samaya (yadi) sira yA pairoM ke dvArA bAhara AtA hai, sIdhA AtA hai; (yadi) vaha Ter3hA hokara AtA hai, to mRtyu ko prApta hotA hai| usa navajAta zizu ke (yadi) varNa-bAhya (aprazasta koTivAle) karma baddha, spRSTa, nidhatta, kRta, prasthApita, abhiniviSTa (tIvra anubhAva ke rUpa meM sthApita), abhisamanvAgata (udaya ke abhimukha) aura udIrNa haiM ve upazAMta nahIM hote, to vaha kutsita rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA hotA hai| vaha hIna, dIna, aniSTa, akAMta, apriya, azubha, amanojJa, aura amanohara svaravAlA tathA anAdeya vacana vAlA hotA hai| usa navajAta zizu ke (yadi) varNa-bAhya (aprazasta koTivAle) karma baddha, spRSTa, nidhatta, kRta, prasthApita, abhiniviSTa, abhisamanvAgata aura udIrNa nahIM 46
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 7,8 : sU. 357-361 hote-upazAMta hote haiM, to vaha zreSTha rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA hotA hai, iSTa, kAnta, priya, zubha, manojJa aura manohara hotA hai; ahIna, adIna, iSTa, kAMta, priya, zubha, manojJa aura manohara svaravAlA tathA Adeya vacana vAlA hotA hai| 358. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| AThavAM uddezaka bAla kA AyuSya-pada 359. bhante! ekAnta bAla manuSya kyA naraka kA AyuSya bAMdhatA hai? tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai? manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai? deva kA AyuSya bAMdhatA hai? naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai? tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai? manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai? deva kA AyuSya bAMdhakara devalokoM meM upapanna hotA hai? gautama! ekAnta bAla manuSya naraka kA AyuSya bhI bAMdhatA hai, tiryaMca kA AyuSya bhI bAMdhatA hai, manuSya kA AyuSya bhI bAMdhatA hai, deva kA AyuSya bhI bAMdhatA hai| vaha naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai, tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai, manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai aura deva kA AyuSya bAMdhakara devalokoM meM upapanna hotA hai| paNDita kA AyuSya-pada 360. bhante! ekAnta paNDita manuSya kyA naraka kA AyuSya bAMdhatA hai? tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai? manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai? deva kA AyuSya bAMdhatA hai? vaha naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai? tircaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai? manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai? deva kA AyuSya bAMdhakara devalokoM meM upapanna hotA hai? gautama! ekAnta paNDita manuSya kadAcit AyuSya bAMdhatA hai, kadAcit nahIM baaNdhtaa| yadi vaha AyuSya bAMdhatA hai, to na naraka kA AyuSya bAMdhatA hai, na tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai, na manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai, vaha kevala deva kA AyuSya bAMdhatA hai| vaha na naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai, na tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai, na manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai, vaha kevala deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| 361. yaha kisI apekSA se kahA jA rahA hai-ekAnta paNDita manuSya yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai? gautama! ekAMta paMDita manuSya kI kevala do hI gatiyAM prajJapta haiM, jaise-aMtakriyA aura kalpopapattikA (vaimAnika devoM meM upptti)| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| 47
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u 8 : sU. 362-365 bAlapaNDita kA AyuSya-pada 362. bhante ! bAlapaNDita manuSya kyA naraka kA AyuSya bAMdhatA hai ? tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai ? manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai ? deva kA AyuSya bAMdhatA hai ? vaha naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai ? tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai ? manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai ? deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! bAlapaNDita manuSya na naraka kA AyuSya bAMdhatA hai, na tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai, na manuSya kA AyuSya bAMdhatA he, vaha kevala deva kA AyuSya bAMdhatA hai| vaha na naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai, na tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai, na manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai, vaha kevala deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| 363. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- bAla - paNDita manuSya yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! bAla - paNDita manuSya tathArUpa zramaNa athavA mAhana ke pAsa eka bhI Arya dhArmika suvacana suna kara, avadhAraNa kara AMzika rUpa se uparata hotA hai aura AMzika rUpa se uparata nahIM hotaa| AMzika rUpa se pratyAkhyAna karatA hai aura AMzika rUpa se pratyAkhyAna nahIM karatA / vaha usa AMzika uparama aura AMzika pratyAkhyAna se naraka kA AyuSya nahIM bAMdhatA yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai / isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-bAla- paNDita manuSya yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai / kriyA-pada 364. bhante! koI mRgAjIvI, mRga-vadha ke saMkalpa vAlA, mRga-vadha meM ekAgra cita puruSa mRga- vadha ke lie kaccha ( nadI taTIya pradeza), draha, udaga (jalAzaya), 'daviya' (ghAsa ke jaMgala athavA gocara bhUmi ), valaya ( vRttAkAra nadI - pradeza), 'nUma' (pracchanna pradeza), araNya, durgama araNya, parvata, durgama parvata, vana, durgama vana meM jAkara 'ye mRga haiM' - yaha soca kisI eka mRga ke vadhake lie kUTapAza bAMdhatA hai / bhante ! usase vaha puruSa kitanI kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama ! vaha syAt (kadAcit ) tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai / 365. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - yaha vaha puruSa syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama ! jo bhavya (vyakti) kUTapAza kI racanA karatA hai, para na mRgako bAMdhatA hai aura na use mAratA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdoSikI - ina tIna kriyAoM se spRSTa hotA hai / jo bhavya kUTapAza kI vyavasthA kara jo (baMdhana Adi karegA) kUTapAza ko bAMdhatA hai aura mRga ko bhI bAMdhatA hai, para use mAratA nahIM, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, 48
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra prAdoSikI aura pAritApanikI - ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| jo bhavya kUTapAza ko bAMdhatA bhI hai, mRga ko bAMdhatA hai aura use mAratA bhI hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAta - kriyA - ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai / za. 1 : u 8 : sU. 365-369 366. bhante ! koI vyakti kaccha yAvat durgama vana meM ghAsa kA Dhera lagA usameM agni kA prakSepa karatA hai / usa samaya vaha puruSa kitanI kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama! syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai / 367. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-vaha puruSa syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama ! jo bhavya ghAsa kA Dhera lagAtA hai, para na to usameM agni kA prakSepa karatA hai aura na use jalAtA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdoSikI ina tIna kriyAoM se spRSTa hotA hai| jo bhavya ghAsa kA Dhera bhI lagAtA hai, usameM agni kA prakSepa bhI karatA hai, para use jalAtA nahIM hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI aura pAritApanikI - ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai / jo bhavya ghAsa kA Dhera bhI lagAtA hai, usameM agni kA prakSepa bhI karatA hai aura use jalAtA bhI hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANatipAta- kriyA - ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai / 368. bhante ! koI mRgAjIvI, mRga-vadha ke saMkalpa vAlA, mRga-vadha meM ekAgra citta puruSa mRgake vadha -vadha ke lie kaccha yAvat durgama vana meM jAkara 'ye mRga haiM' - yaha soca kisI eka mRga ke lie bANa pheMkatA hai / bhante ! usase vaha puruSa kitanI kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama ! vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai / 369. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - vaha puruSa syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama ! jo bhavya bANa pheMkatA hai, para na to mRga ko Ahata karatA hai aura na usakA prANa haraNa karatA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdoSikI ina tIna kriyAoM se spRSTa hotA hai / jo bhavya bANa bhI pheMkatA he, mRga ko Ahata bhI karatA hai, para usakA prANa haraNa nahIM karatA, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI aura pAritApanikI - ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| 49
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 8 : sU. 369-373 jo bhavya bANa bhI pheMkatA hai, mRga ko Ahata bhI karatA hai aura usakA prANa haraNa bhI karatA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAta - kriyA-ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai / 370. bhante! koI mRgAjIvI, mRga-vadha ke saMkalpa vAlA, mRga-vadha meM ekAgra citta puruSa mRgavadha ke lie kaccha yAvat durgama vana meM jAkara 'ye mRga haiM' - yaha soca kisI eka mRga ke vadha ke lie bANa ko Ayata karNAyata-kAna taka khIMcakara khar3A ho, usI samaya koI anya vyakti pIche se Akara apane hAtha se talavAra dvArA usakA sira kATa le aura vaha bANa pahale se hI khiMcA huA hone ke kAraNa usa mRga ko vedha DAle, to bhante ! vaha vyakti kyA mRga - vaira se spRSTa hotA hai athavA puruSa- vaira se spRSTa hotA hai ? gautama! jo mRga ko mAratA hai, vaha mRga-vaira se spRSTa hotA hai aura jo puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa - vaira se spRSTa hotA hai / 371. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- jo mRga ko mAratA hai, vaha mRga - vaira se spRSTa hotA hai ? jo puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa- vaira se spRSTa hotA hai ? gautama! kriyamANa ko kRta, saMdhIyamAna (dhanuSa kI pratyaJcA para bANa car3hAyA jA rahA hai) ko saMdhita, nirvRttyamAna (pratyaJcA khIMcane se dhanuSa ko vartula kiyA jA rahA hai) ko nirvRttita aura nisRjyamAna ko nisRSTa kahA jA sakatA hai ? hAM, bhagavan / kriyamANa ko kRta, saMdhIyamAna ko saMdhita, nirvRttyamAna ko nirvRttita aura nisRjyamAna ko nisRSTa kahA jA sakatA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai- jo mRga ko mAratA hai, vaha mRga-vaira se spRSTa hotA hai aura jo puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa vaira se spRSTa hotA hai / vaha mRga chaha mAsa ke bhItara maratA hai, to kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAta-kriyA- ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai / yadi vaha chaha mAsa ke bAda maratA hai to kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI aura pAritAnikI kI ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| 372. bhante ! koI puruSa kisI puruSa ko zakti nAmaka praharaNa se mAre yA apane hAtha se talavAra dvArA usakA sira kATe, to usase vaha puruSa kitanI kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama! jaba vaha puruSa usa puruSa ko zakti - barachA se mAratA hai yA apane hAtha se talavAra dvArA usakA sira kATa detA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAta - kriyA - ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai / vaha puruSa Asanna-vadhaka hone tathA para-prANoM ke prati nirapekSa vRttike kAraNa puruSa - vaira se spRSTa hotA hai| jaya-parAjaya-pada 373. bhante ! samAna tvacA vAle, samAna vaya vAle, samAna yuddhopayogI sAdhana sAmagrI vAle 50
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 8 : sU. 373-380 do samAna vyakti paraspara eka dUsare ke sAtha yuddha karate haiN| vahAM eka vyakti jItatA hai aura eka parAjita hotA hai / bhante ! yaha aisA kyoM hotA hai ? gautama ! savIrya jItatA hai, avIrya parAjita hotA hai / 374. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-savIrya jItatA hai aura avIrya parAjita hotA hai ? gautama ! jisake vIryabAhya karma baddha spRSTa, nidhatta, kRta, prasthApita, abhiniviSTa, abhisamanvAgata aura udIrNa nahIM hote-upazAnta hote haiM, vaha jItatA hai| jisake vIryabAhya- karma baddha, spRSTa, nidhatta, kRta, prasthApita, abhiniviSTa, abhisamanvAgata aura udIrNa hote haiM - upazAnta nahIM hote, vaha puruSa parAjita hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - savIrya jItatA hai aura avIrya parAjita hotA hai / vIrya-pada 375. bhante ! kyA jIva savIrya haiM ? avIrya haiM ? gautama! jIva savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| 376. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-jIva savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiM ? gautama ! jIva do prakAra ke prajJapta haiM, jaise saMsAra - samApana aura asaMsAra - samApanna / inameM jo asaMsAra - samApana haiM, ve siddha haiM / siddha avIrya hote haiN| inameM jo saMsAra - samApanna haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise- zailezI - pratipanna aura azailezI - pratipanna / inameM jo zailezI - pratipanna haiM, ve labdhi-vIrya se savIrya aura karaNa vIrya se avIrya hote haiN| inameM jo azailezI - pratipanna haiM, ve labdhi-vIrya se savIrya aura karaNavIrya se savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-savIrya bhI aura avIrya bhI / 377. bhante ! kyA nairayika savIrya haiM ? athavA avIrya haiM ? gautama ! nairayika labdhi-vIrya se savIrya haiM tathA karaNa vIrya se savIrya aura avIrya donoM haiM / 378. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nairayika labdhi-vIrya se savIrya tathA karaNa - vIrya se savIrya aura avIrya donoM haiM ? gautama! jo nairayika utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama se yukta haiM, ve labdhivIrya se bhI savIrya haiM aura karaNa - vIrya se bhI savIrya haiN| jo nairayika utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama se hIna haiM, ve labdhi-vIrya se savIrya aura karaNa - vIrya se avIrya haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - nairayika labdhi - vIrya se savIrya haiM tathA karaNa - vIrya se savIrya aura avIrya donoM haiN| 379. paJcendriya-tiryagyonika taka nairayika kI bhAMti jJAtavya haiM / 380. bhante ! kyA manuSya savIrya haiM ? athavA avIrya haiM ? 51
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 8,9 : sU. 380-390 bhagavatI sUtra gautama! manuSya savIya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| 381. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-manuSya savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiM? gautama! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM-zailezI-pratipanna aura ashaileshii-prtipnn| inameM jo zailezI-pratipanna haiM, ve labdhi-vIrya se savIrya aura karaNa-vIrya se avIrya haiN| inameM jo azailezI-pratipanna haiM, ve labdhi-vIrya se savIrya aura karaNa-vIrya se savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-manuSya savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| 382. vAnamantara-, jyotiSka- aura vaimAnika-deva nairayika-jIvoM kI bhAMti jJAtavya haiN| 383. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai-isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| nauvAM uddezaka guru-laghu-pada 384. bhante! jIva gurutA ko kaise prApta hote haiM? gautama! prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, preya, doSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, arati-rati, mAyA-mRSA aura mithyA-darzana-zalya ke dvArA jIva gurutA ko prApta hote haiN| 385. bhante! jIva laghutA ko kaise prApta hote haiM? gautama! prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, preya, doSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, arati-rati, mAyA-mRSA aura mithyA-darzana-zalya-inake viramaNa se jIva laghutA ko prApta hote haiN| 386. bhante! jIva saMsAra ko aparimita kaise karate haiM? gautama! prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya ke dvArA jIva saMsAra ko aparimita karate haiN| 387. bhante! jIva saMsAra ko parimita kaise karate haiM? gautama! prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya ke viramaNa se jIva saMsAra ko parimita karate 388. bhante! jIva saMsAra ko dIrghakAlika kaise karate haiM? gautama! prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya ke dvArA jIva saMsAra ko dIrghakAlika karate haiN| 389. bhante! jIva saMsAra ko alpakAlika kaise karate haiM? gautama! prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya ke viramaNa se jIva saMsAra ko alpakAlika karate haiN| 390. bhante! jIva saMsAra meM anuparivartana kaise karate haiM? 52
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 9 : sU. 390-403 gautama! prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya ke dvArA jIva saMsAra meM anuparivartana karate haiN| 391. bhante! jIva saMsAra kA vyatikramaNa kaise karate haiM? gautama! prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya ke viramaNa se jIva saMsAra kA vyatikramaNa karate haiN| inameM cAra prazasta aura cAra aprazasta haiN| 392. bhante! sAtavAM avakAzAntara kyA guru hai? laghu hai? gurulaghu hai? agurulaghu hai? gautama! vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai? 393. bhante! sAtavAM tanuvAta kyA guru hai? laghu hai? gurulaghu hai? agurulaghu hai? gautama! vaha na guru hai, na laghu hai, na agurulaghu hai, gurulaghu hai? 394. isI prakAra sAtavAM ghanavAta, sAtavAM ghanodadhi aura sAtavIM pRthvI jJAtavya haiN| 395. sabhI avakAzAntara sAtaveM avakAzAntara kI bhAMti jJAtavya haiN| 396. jaise tanuvAta kA nirUpaNa huA hai, usI prakAra-avakAza, ghanavAta, ghanodadhi, pRthvI, dvIpa, sAgara aura varSa nirUpaNIya haiN| 397. bhante! nairayika kyA guru haiM? laghu hai? gurulaghu haiM? agurulaghu haiM? gautama! ve na guru haiM, na laghu haiM , gurulaghu bhI haiM aura agurulaghu bhI haiM ? 398. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nairayika na guru haiM, na laghu haiM, gurulaghu bhI haiM, agurulaghu bhI haiM? gautama! vaikriya- aura taijasa-zarIra kI apekSA se ve na guru haiM, na laghu haiM, na agurulaghu haiM, gurulaghu haiM / jIva aura kArmaNa-zarIra kI apekSA se ve na guru haiM, na laghu haiM, na gurulaghu haiM, agurulaghu haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-nairayika na guru haiM, na laghu haiM, gurulaghu bhI haiM, agurulaghu bhI haiN| 399. isI prakAra vaimAnika-devoM taka kI vaktavyatA, kevala zarIra-viSayaka nAnAtva jJAtavya hai| 400. bhante! dharmAstikAya kyA guru hai? laghu hai? gurulaghu hai? agurulaghu hai? gautama! vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai| 401. bhante! adharmAstikAya kyA guru hai? laghu hai? gurulaghu hai? agurulaghu hai? gautama! vaha na guru hai, na laghu hai , na gurulaghu hai, agurulaghu hai| 402. bhante! AkAzAstikAya kyA guru hai? laghu hai? gurulaghu hai? agurulaghu hai? gautama! vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai| 403. bhante! jIvAstikAya kyA guru hai? laghu hai? gurulaghu hai? agurulaghu hai?
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 9 : sU. 403-418 bhagavatI sUtra gautama! vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai / / 404. bhante! pudgalAstikAya kyA guru hai? laghu hai? gurulaghu hai, agurulaghu hai? gautama! vaha na guru hai, na laghu hai , gurulaghu bhI hai, agurulaghu bhI hai / 405. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-pudgalAstikAya na guru hai, na laghu hai, gurulaghu bhI hai, agurulaghu bhI hai ? gautama! gurulaghu dravyoM kI apekSA se vaha na guru hai, na laghu hai, na agurulaghu hai, gurulaghu hai / agurulaghu dravyoM kI apekSA se vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai / 406. bhante! samaya kyA guru haiM? laghu haiM ? gurulaghu hai? agurulaghu haiM? gautama! ve na guru haiM, na laghu haiM, na gurulaghu haiM, agurulaghu haiN| 407. bhante! karma kyA guru haiM? laghu haiM ? gurulaghu haiM? agurulaghu haiM? gautama! ve na guru haiM, na laghu hai , na gurulaghu hai, agurulaghu hai / 408. bhante! kRSNa-lezyA kyA guru hai? laghu hai ? gurulaghu hai? agurulaghu hai? ... gautama! vaha na guru hai na laghu hai, gurulaghu bhI hai, agurulaghu bhI hai| 409. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-kRSNa-lezyA na guru hai? na laghu hai? gurulaghu bhI hai? agurulaghu bhI hai ? gautama! dravyalezyA kI apekSA se vaha gurulaghu bhI hai, bhAva-lezyA kI apekSA se agurulaghu hai| 410. zukla lezyA taka isI prakAra jJAtavya hai| 411. dRSTi, darzana, jJAna, ajJAna aura saMjJA agurulaghu haiN| 412. prathama cAra zarIra gurulaghu aura kArmaNa zarIra agurulaghu haiN| 413. mana-yoga aura vacana-yoga agurulaghu haiM, kAya-yoga gurulaghu hai| 414. sAkAra-upayoga aura anAkAra-upayoga agurulaghu haiN| 415. saba dravya, saba pradeza aura saba paryAya pudgalAstikAya kI bhAMti vaktavya haiN| 416. atIta-kAla, anAgata-kAla aura sarva-kAla agurulaghu haiN| prazasta-pada 417. bhante! kyA zramaNa-nirgranthoM ke lie lAghava, alpecchA, amUrchA, agRddhi, apratibaddhatA prazasta haiM? hAM, gautama! zramaNa-nirgranthoM ke lie lAghava, alpecchA, amUrchA, agRddhi, apratibaddhatA prazasta haiN| 418. bhante! kyA zramaNa-nirgranthoM ke lie akrodha, amAna, amAyA aura alobha kA bhAva prazasta hai?
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 9 : sU. 418-421 hAM, gautama! zramaNa-nirgranthoM ke lie akrodha, amAna, amAyA aura alobha kA bhAva prazasta kAMkSApradoSa-pada 419. bhante! kyA kAMkSA-pradoSa kSINa hone para zramaNa-nirgrantha antakara yA antima-zarIrI hotA koI zramaNa pahale moha-bahula rahakara bhI isake pazcAt saMvRta hokara mRtyu ko prApta hotA hai, to kyA vaha mRtyu ke anantara siddha, prazAnta, mukta aura parinivRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai? hAM, gautama! kAMkSA-pradoSa kSINa hone para zramaNa-nirgrantha antakara yA antima-zarIrI hotA hai| pahale moha-bahula rahakara bhI vaha usake pazcAt saMvRta hokara mRtyu ko prApta hotA hai, to mRtyu ke anantara siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai| 420. bhante! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM-eka jIva eka samaya meM do AyuSya kA bandhana karatA hai, jaise-isa bhava ke AyuSya kA aura parabhava ke AyuSya kaa| jisa samaya vaha isa bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai, usI samaya para-bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai, jisa samaya para-bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai usI samaya isa bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai| isa bhava ke AyuSya kA bandhana karane se para-bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai| para-bhava ke AyuSya kA bandhana karane se isa bhava ke AyuSya kA bandha karatA hai| isa prakAra eka jIva eka samaya meM do AyuSya kA bandhana karatA hai-isa bhava ke AyuSya kA aura para-bhava ke AyuSya kaa| 421. bhante! vaha yaha isa prakAra kaise hotA hai? gautama! ve anyayUthika jo aisA AkhyAna karate haiM yAvat eka jIva eka samaya meM do AyuSya kA bandhana karatA hai, jaise-isa bhava ke AyuSya kA, para-bhava ke AyuSya kaa| aisA jinhoMne kahA hai, unhoMne mithyA kahA hai| gautama! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hUM-eka jIva eka samaya meM eka hI Ayu kA bandhana karatA hai, jaise-isa bhava ke AyuSya kA athavA para-bhava ke AyuSya kaa| jisa samaya vaha isa bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai, usI samaya para-bhava ke AyuSya kA bandhana nahIM krtaa| jisa samaya para-bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai usI samaya isa bhava ke AyuSya kA bandhana nahIM krtaa| isa bhava ke AyuSya kA bandhana karane se para-bhava ke AyuSya kA bandhana nahIM krtaa|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 9 : sU. 421-426 bhagavatI sUtra para-bhava ke AyuSya kA bandhana karane se isa bhava ke AyuSya kA bandhana nahIM krtaa| isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka hI AyuSya kA bandhana karatA hai, jaise-isa bhava ke AyuSya kA athavA para-bhava ke AyuSya kaa| 422. bhante! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| kAlAsavaizyaputra-pada 423. usa kAla aura usa samaya meM bhagavAn pApityIya kA paramparita ziSya vaizyaputra kAlAsa nAmaka anagAra jahAM bhagavAn sthavira rahate the, vahAM aayaa| vahAM Akara bhagavAn sthaviroM se usane isa prakAra kahA-sthavira sAmAyika ko nahIM jAnate, sthavira sAmAyika kA artha nahIM jaante| sthavira pratyAkhyAna ko nahIM jAnate, sthavira pratyAkhyAna kA artha nahIM jaante| sthavira saMyama ko nahIM jAnate, sthavira saMyama kA artha nahIM jaante| sthavira saMvara ko nahIM jAnate, sthavira saMvara kA artha nahIM jaante| sthavira viveka ko nahIM jAnate, sthavira viveka kA artha nahIM jaante| sthavira vyutsarga ko nahIM jAnate, sthavira vyutsarga kA artha nahIM jaante| 424. usa samaya bhagavAn sthaviroM ne vaizyaputra kAlAsa anagAra se isa prakAra kahA Arya! hama sAmAyika ko jAnate haiM, Arya! hama sAmAyika kA artha jAnate haiN| Arya! hama pratyAkhyAna ko jAnate haiM, Arya! hama pratyAkhyAna kA artha jAnate haiN| Arya! hama saMyama ko jAnate haiM, Arya! hama saMyama kA artha jAnate haiN| Arya! hama saMvara ko jAnate haiM, Arya! hama saMvara kA artha jAnate haiN| Arya! hama viveka ko jAnate haiM, Arya! hama viveka kA artha jAnate haiN| Arya! hama vyutsarga ko jAnate haiM, Arya! hama vyutsarga kA artha jAnate haiN| 425. taba vaizyaputra kAlAsa anagAra ne una bhagavAn sthaviroM se isa prakAra kahA-Arya! yadi Apa sAmAyika ko jAnate haiM, sAmAyika kA artha jAnate haiM yAvat Arya! yadi Apa vyutsarga ko jAnate haiM, vyutsarga kA artha jAnate haiM, to Arya! ApakA sAmAyika kyA hai? Arya! Apake sAmAyika kA artha kyA hai? yAvat Arya! ApakA vyutsarga kyA hai? Arya! Apake vyutsarga kA artha kyA hai? 426. taba bhagavAn sthaviroM ne vaizyaputra kAlAsa anagAra se isa prakAra kahA Arya! AtmA hamArA sAmAyika hai, Arya! AtmA hamAre sAmAyika kA artha hai| Arya! AtmA hamArA pratyAkhyAna hai, Arya! AtmA hamAre pratyAkhyAna kA artha hai| Arya! AtmA hamArA saMyama hai, AtmA hamAre saMyama kA artha hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 9 : sU. 426-433 Arya! AtmA hamArA saMvara hai, Arya! AtmA hamAre saMvara kA artha hai| Arya! AtmA hamArA viveka hai, Arya! AtmA hamAre viveka kA artha hai| Arya! AtmA hamArA vyutsarga hai, Arya! AtmA hamAre vyutsarga kA artha hai| 427. taba vaizyaputra kAlAsa anagAra ne bhagavAn sthaviroM se isa prakAra kahA- Arya! yadi AtmA sAmAyika hai, AtmA Apake sAmAyika kA artha hai yAvat Arya! AtmA ApakA vyutsarga hai, AtmA Apake vyutsarga kA artha hai, to krodha, mAna, mAyA aura lobha kA parityAga kara Arya! Apa kisalie gardA (pApa ke prati kutsA kA bhAva) karate haiM? kAlAsa! hama saMyama ke lie gardA karate haiN| 428. bhante! kyA gardA saMyama hai? agardA saMyama hai? kAlAsa! gardA saMyama hai, agardA saMyama nahIM hai| garhA sarva bAla-bhAva kA parijJA ke dvArA pratyAkhyAna kara saba doSoM kA apanayana karatI hai| isa prakAra hamArA AtmA saMyama meM upahita hotA hai, isa prakAra hamArA AtmA saMyama meM upacita hotA hai, isa prakAra hamArA AtmA saMyama meM upasthita hotA hai| 429. isa bindu para vaha vaizyaputra kAlAsa anagAra saMbuddha hokara bhagavAn sthaviroM ko vaMdananamaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara usane isa prakAra kahA-bhante! pahale maiMne ajJAna, azravaNa, abodhi aura anabhigama ke kAraNa adRSTa, azruta, asmRti, avijJAta, avyAkRta, avyavacchinna, aniyUMDha aura anupadhArita ina padoM ke isa artha para zraddhA nahIM kI, pratIti nahIM kI, ruci nahIM kii| bhante! aba jJAna, zravaNa, bodhi aura abhigama ke dvArA dRSTa, zruta, smRta, vijJAta, vyAkRta, vyavacchinna, niyUMDha aura upadhArita-ina padoM ke isa artha para maiM zraddhA karatA hUM, pratIti karatA hUM, ruci karatA huuN| yaha vaisA hI hai jaisA Apa kaha rahe haiN| 430. bhagavAn sthaviroM ne vaizyaputra kAlAsa anagAra se isa prakAra kahA-hama jisa prakAra yaha kaha rahe haiM usa para Arya! zraddhA karo, Arya! pratIti karo, Arya! ruci kro| 431. aba vaha vaizyaputra kAlAsa anagAra bhagavAn sthaviroM ko vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara usane isa prakAra kahA-bhante! maiM Apake pAsa caturyAma dharma se (mukta hokara) sapratikramaNa-paJcamahAvratAtmaka dharma ko svIkAra kara vihAra karanA cAhatA huuN| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho| pratibaMdha mata kro| 432. vaizyaputra kAlAsa anagAra bhagavAn sthaviroM ko vandana-namaskAra karatA hai, vandananamaskAra kara caturyAma dharma se (mukta hokara) sapratikramaNa paJcamahAvratAtmaka dharma ko svIkAra kara vihAra karatA hai| 433. vaha vaizyaputra kAlAsa anagAra bahuta varSoM taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana karatA hai, pAlana kara jisa prayojana se nagna-bhAva, muNDa-bhAva, snAna na karanA, datauna na karanA, chatra dhAraNa na karanA, pAdukA na pahananA, bhUmi-zayyA, phalaka-zayyA, kASTha-zayyA, keza-loca, 57
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 9 : sU. 433-437 bhagavatI sUtra brahmacaryavAsa, bhikSA ke lie gRhasthoM ke ghara praveza karanA, lAbha-alAbha, uccAvaca, grAmakaNTaka, bAIsa parISahoM aura upasargoM ko sahana kiyA jAtA hai, usa prayojana kI ArAdhanA karatA hai, usakI ArAdhanA kara carama ucchvAsa-niHzvAsa se siddha, prazAnta, mukta, parinirvRtta aura saba duHkhoM ko kSINa karane vAlA ho jAtA hai| apratyAkhyAnakriyA-pada 434. bhante! isa sambodhana ke sAtha bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiN| vandana-namaskAra kara unhoMne isa prakAra kahA-bhante! zreSThI, nirdhana, raMka aura rAjA ke kyA apratyAkhyAna-kriyA samAna hotI hai? hAM, gautama! zreThI, nirdhana, raMka aura rAjA ke apratyAkhyAna-kriyA samAna hotI hai| 435. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-zreSThI, nirdhana, raMka aura rAjA ke apratyAkhyAnakriyA samAna hotI hai? gautama! avirati kI apekSA se| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-zreSThI, nirdhana, raMka aura rAjA ke apratyAkhyAna-kriyA samAna hotI hai| AdhAkarma-pada 436. AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha kyA bAMdhatA hai? kyA karatA hai? kyA caya karatA hai? kyA upacaya karatA hai? gautama! AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa-nirgrantha AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI zithila-bandhana-baddha prakRtiyoM ko gAr3ha-baMdhana-baddha karatA hai, alpakAlika sthiti vAlI prakRtiyoM ko dIrghakAlika sthiti vAlI karatA hai, manda anubhAva vAlI prakRtiyoM ko tIvra anubhAva vAlI karatA hai, alpapradeza-parimANa vAlI prakRtiyoM ko bahupradeza-parimANa vAlI karatA hai; AyuSya-karma kA bandha kadAcit karatA hai aura kadAcit nahIM karatA, vaha asAtavedanIya-karma kA bahuta-bahuta upacaya karatA hai aura Adi-antahIna dIrgha patha vAle caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra meM anuparivartana karatA hai| 437. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa-nirgrantha AyuSya-karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI zithila-bandhana-baddha prakRtiyoM ko gAr3ha-baMdhanabaddha karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra meM anuparivartana karatA hai? gautama! AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nigraMtha AtmA se dharma kA atikramaNa karatA hai| AtmA se dharma kA atikramaNa karatA huA vaha pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika jIvoM ke prati nirapekSa ho jAtA hai| vaha jina jIvoM ke zarIroM kA bhojana karatA hai, una jIvoM ke prati bhI nirapekSa ho jAtA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha AyuSya-karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI zithila-bandhana-baddha prakRtiyoM ko gAr3ha-bandhana-baddha karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra meM anuparivartana karatA hai| 58
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra prAsu eSaNIya-pada 438. bhante! prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA huA zramaNa-nirgrantha kyA bAMdhatA hai ? kyA karatA hai ? kyA caya karatA hai ? kyA upacaya karatA hai ? za. 1 : u. 9,10 : sU. 438-442 gautama ! prAsu aura eSaNIya bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha AyuSya-karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI gAr3ha - bandhana - baddha prakRtiyoM ko zithila bandhana-baddha karatA hai, dIrghakAlika sthiti vAlI prakRtiyoM ko alpakAlika sthiti vAlI karatA hai, tIvra anubhAva vAlI prakRtiyoM ko manda anubhAva vAlI karatA hai, bahupradeza - parimANa vAlI prakRtiyoM ko alpa- pradeza - parimANa vAlI karatA hai; AyuSya-karma kA bandha kadAcit karatA hai aura kadAcit nahIM karatA, vaha asAtavedanIya karma kA bahuta - bahuta upacaya nahIM karatA aura Adi - antahIna dIrgha patha vAle caturgatyAtmaka saMsAra- kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai / 439. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA huA zramaNa-nirgrantha AyuSya-karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI gAr3ha- bandhana-baddha prakRtiyoM ko zithila-bandhana-baddha karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsArakAntAra kA vyatikramaNa karatA hai ? gautama ! prAsu aura SaNIya bhojana karatA huA zramaNa-nirgrantha AtmA se dharma kA atikramaNa nahIM karatA, AtmA se dharma kA atikramaNa nahIM karatA huA vaha pRthvIkAyika yAvat trasakAyika jIvoM ke prati apekSAvAn hotA hai (nirapekSa nahIM hotA) / vaha jina jIvoM ke zarIroM kA bhojana karatA hai, una jIvoM ke prati bhI apekSAvAn hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA huA zramaNa-nirgrantha AyuSya-karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA gAr3ha - bandhana-baddha prakRtiyoM ko zithila - bandhana-baddha karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsAra - kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai / zAzvata azAzvata-pada 440. bhante ! kyA asthira dravya parivartita hotA hai, sthira dravya parivartita nahIM hotA ? kyA asthira dravya bhagna hotA hai, sthira dravya bhagna nahIM hotA ? kyA bAlaka zAzvata hai, bAlakatva azAzvata hai ? kyA paNDita zAzvata hai, paNDitatva azAzvata hai ? hAM, gautama ! asthira dravya parivartita hotA hai, sthira dravya parivartita nahIM hotA / asthira dravya bhagna hotA hai, sthira dravya bhagna nahIM hotaa| bAlaka zAzvata hai, bAlakatva azAzvata hai| paNDita zAzvata hai, paNDitatva azAzvata hai / 441. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| dasavAM uddezaka parasamayavaktavyatA- pada 442. bhante ! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM calamAna acalita, udIryamANa anudIrita, vedyamAna avedita, prahIyamANa aprahINa, chidyamAna 59
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 10 : sU. 442 bhagavatI sUtra achinna, bhidyamAna abhinna, dahyamAna adagdha, mriyamANa amRta, nirjIyamANa anirjIrNa hai| do paramANu-pudgaloM kI eka saMhati nahIM hotI, do paramANu-pudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa se nahIM hotI? do paramANu-pudgaloM meM snehakAya nahIM hotA; isalie do paramANu-pudgaloM kI eka saMhati nahIM hotii| tIna paramANu-pudgaloM kI eka saMhati hotI hai, tIna paramANu-pudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa se hotI hai? tIna paramANu-pudgaloM meM snehakAya hotA hai, isalie tIna paramANu-pudgaloM kI eka saMhati nahIM hotii| ve TUTane para do yA tIna bhAgoM meM vibhakta hote haiN| do bhAgoM meM vibhakta hone para eka ora Der3ha paramANu-pudgala hotA hai, dUsarI ora bhI Der3ha paramANu-pudgala hotA hai| tIna bhAgoM meM vibhakta hone para ve tIna paramANu-pudgala ho jAte haiN| cAra paramANu-pudgala bhI isI prakAra vaktavya haiN| pAMca paramANu-pudgaloM meM eka saMhati hotI hai ve ekarUpa meM saMhata hokara duHkha-rUpa meM pariNata hote haiN| vaha duHkha bhI zAzvata hai aura sadA saMgaThita rUpa meM upacita tathA apacita hotA hai| bolane se pahale bhASA bhASA hotI hai, bolate samaya bhASA abhASA hotI hai aura bolane kA samaya vyatikrAnta hone para bolI gaI bhASA bhASA hai| bolane se pahale jo bhASA bhASA hai, bolate samaya bhASA abhASA hai aura bolane kA samaya vyatikrAnta ho jAne para bolI gaI bhASA bhASA hai| kyA vaha jo bola rahA hai, usake bhASA hai? jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA hai? vaha jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA hai| jo bola rahA hai, usake bhASA nahIM hai| kriyA karane se pahale kriyA duHkhakara hotI hai, kriyamANa kriyA duHkhakara nahIM hotI, kriyA kA samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara hotI hai| jo yaha kriyA karane se pahale duHkhakara hotI hai, kriyamANa kriyA duHkhakara nahIM hotI, kriyA kA samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara hotI hai| kyA vaha karane se duHkhakara hotI hai? na karane se duHkhakara hotI hai? na karane se vaha duHkhakara hotI hai| karane se vaha duHkhakara nahIM hotI-aisA kahA jA sakatA hai| duHkha kRtya nahIM hai, duHkha spRzya nahIM hai, duHkha akriyamANa kRta hai, prANa, bhUta, jIva aura satva binA kie-binA lie bhI vedanA kA anubhava karate haiM-aisA kahA jA sakatA hai| 60
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 10 : sU. 443 svasamayavaktavyatA-pada 443. bhante! yaha isa prakAra kaise hotA hai? gautama! ve anyayUthika jo aisA AkhyAna karate haiM yAvat vedanA kA anubhava karate haiM aisA kahA jA sakatA hai| jo aisA kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hUM-calamAna calita, udIryamANa udIrita, vedyamAna vedita, prahIyamANa prahINa, chidyamAna chinna, bhidyamAna bhinna, dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta, nirjIryamANa nirjIrNa hotA hai| do paramANu-pudgaloM kI eka saMhati hotI hai, do paramANu-pudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa se hotI hai? do paramANu-pudgaloM meM snehakAya hotA hai; isalie una do paramANu-pudgaloM kI eka saMhati hotI hai| ve TUTane para do bhAgoM meM vibhakta hote haiN| do bhAgoM meM vibhakta hone para eka ora eka ora eka paramANu-pudgala hotA hai, dUsarI ora bhI eka paramANu-pudgala hotA hai| tIna paramANu-pudgaloM kI eka saMhati hotI hai, tIna paramANu-pudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa se hotI hai? tIna paramANu-pudgaloM meM snehakAya hotA hai; isalie una tIna paramANu-pudgaloM kI eka saMhati hotI hai| ve TUTane para do yA tIna bhAgoM meM vibhakta hote haiN| do bhAgoM meM vibhakta hone para eka ora paramANu-pudgala hotA hai, dUsarI ora dvi-pradezI skandha hotA hai| tIna bhAgoM meM vibhakta hone para tIna paramANu-pudgala ho jAte haiN| cAra paramANu-pudgala bhI isI prakAra vaktavya haiN| pAMca paramANu-pudgaloM kI eka saMhati hotI hai| ve ekarUpa meM saMhata hokara skandha ke rUpa meM pariNata hote haiN| vaha skandha bhI azAzvata hai aura sadA saMgaThita rUpa meM upacita tathA apacita hotA hai| bolane se pahale bhASA abhASA hai| bolate samaya bhASA bhASA hai| bolane kA samaya vyatikrAnta hone para bolI gaI bhASA abhASA hai| bolane se pahale jo bhASA abhASA hai, bolate samaya bhASA bhASA hai, bolane kA samaya vyatikrAnta hone para bolI gaI bhASA abhASA hai| kyA vaha jo bola rahA hai, usake bhASA hai? jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA hai?
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 1 : u. 10 : sU. 443-445 vaha jo bola rahA hai, usake bhASA hai; jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA nahIM hai| kriyA karane se pahale kriyA duHkhakara nahIM hotI; kriyamANa kriyA duHkhakara hotI hai; kriyA kA samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara nahIM hotii| bhagavatI sUtra jo yaha kriyA karane se pahale duHkhakara nahIM hotI; kriyamANa kriyA duHkhakara hotI hai; kriyA kA samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara nahIM hotI; kyA vaha karane se duHkhakara hotI hai ? na karane se duHkhakara hotI hai ? kriyA karane 'duHkhakara hotI hai| na karane se vaha duHkhakara nahIM hotI aisA kahA jA sakatA hai / duHkha kRtya hai, duHkha spRzya hai, duHkha kriyamANa kRta hai, prANa, bhUta, jIva aura sattva kriyA kara-karake vedanA kA anubhava karate haiM - aisA kahA jA sakatA hai| airyApathikI- sAmparAyikI - pada 444. bhante ! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM - eka jIva eka samaya meM do kriyAeM karatA hai, jaise - airyApathikI aura sAmparAyikI / jisa samaya airyApathikI karatA hai, usI samaya sAmparAyikI karatA hai / jisa samaya sAmparAyikI karatA hai, usI samaya airyApathikI karatA hai / airyApathikI karane se sAmparAyikI karatA hai / sAmparAyikI karane se airyApathikI karatA hai / isa prakAra eka jIva eka samaya meM do kriyAeM karatA hai, jaise- airyApathikI aura sAmparAyikI / 445. bhante ! yaha isa prakAra kaise hotA hai ? gautama ! ve anyayUthika jo isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM - eka jIva eka samaya meM do kriyAeM karatA hai yAvat airyApathikI aura sAmparAyikI / jo aisA kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hUM - eka jIva eka samaya meM eka kriyA karatA hai, jaise - airyApathikI athavA sAmparAyikI / jisa samaya airyApathikI karatA hai, usa samaya sAmparAyikI nahIM karatA / jisa samaya sAmparAyikI karatA hai, usa samaya airyApathikI nahIM karatA / airyApathikI karane se sAmparAyikI nahIM karatA / sAmparAyikI karane se airyApathikI nahIM karatA / isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka kriyA karatA hai, jaise- airyApathikI athavA sAmparAyikI / 62
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 1 : u. 10 : sU. 446-448 upapAta-pada 446. bhante! naraka gati kitane samaya taka upapAta se virahita prajJapta hai? gautama! jadhanyataH eka samaya, utkarSataH bAraha muhuurt| 447. isa prakAra avakrAnti-pada (paNNavaNA, pada 6) avikala rUpa se vaktavya hai| 448. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA dUsare zataka meM dasa uddezaka haiM-1. ucchvAsa-niHzvAsa aura skandha 2. samudghAta 3. pRthvI 4. indriyAM 5. anyayUthika 6. bhASA 7. deva 8. camaracaJcA 9. samayakSetra 10. astikaay| utkSepa-pada 1. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thaa-ngr-vrnnn| vahAM bhagavAn mahAvIra aae| pariSad ne nagara se nigamana kiyaa| bhagavAn ne dharma khaa| pariSad vApisa nagara meM calI gii| zvAsocchvAsa-pada 2. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha antevAsI indrabhUti anagAra yAvat bhagavAn kI paryupAsanA karate hue isa prakAra bolebhante! ye jo dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva haiM, inake Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa ko hama jAnate haiM, dekhate haiN| ye jo pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ekendriya jIva haiM, inake Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa ko hama na jAnate haiM aura na dekhate bhante! kyA ye jIva Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM? hAM, gautama ! ye jIva bhI Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| 3. bhante! ye jIva kisakA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM? gautama! ye jIva dravya kI apekSA se ananta-pradezI, kSetra kI apekSA se asaMkhyeyapradezAvagADha, kAla kI apekSA se kisI bhI sthiti vAle aura bhAva kI apekSA se varNa-gandharasa- tathA sparza-yukta pudgala-dravyoM kA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| 4. ve bhAva kI apekSA se jina varNa-yukta pudgala-dravyoM kA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM, kyA una eka varNa yAvat pAMca varNa-yukta pudgala-dravyoM kA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM? 64
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 4-12 gautama! sthAna-mArgaNA ko apekSA se ve eka-varNa-yAvat pAMca-varNa-yukta pudgala-dravyoM kA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| vidhAna-mArgaNA kI apekSA se ve kRSNavarNa-yAvat zukla-varNa-yukta pudgala dravyoM kA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| yahAM AhAra kA gamaka (paNNavaNA, 28 / 7-18) vaktavya hai yAvat5. bhante! ye jIva kitanI dizAoM meM Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM? gautama! vyAghAta na ho to chahoM dizAoM meM aura vyAghAta kI apekSA se kadAcit tIna dizAoM, kadAcit cAra dizAoM aura kadAcit pAMca dizAoM meM Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| 6. bhante! nairayika jIva kisakA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM? yaha ekendriya-jIvoM kI bhAMti (sU. 3,4) vaktavya hai, yAvat nairayika niyamataH chahoM dizAoM meM Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| 7. sAmAnya jIva aura ekendriya jIvoM ke vyAghAta aura nirvyAghAta kA vikalpa vaktavya hai| zeSa saba jIva niyamataH chahoM dizAoM meM Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate 8. bhaMte! vAyukAyika-jIva kyA vAyukAya kA hI Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM? hAM, gautama! vAyukAyika-jIva vAyukAya kA hI Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| vAyukAya kI kAyasthiti-pada 9. bhaMte! kyA vAyukAyika-jIva vAyukAya meM hI aneka lAkha bAra mara-mara kara vahIM punaH-punaH utpanna hotA hai? hAM, gautama ! vAyukAyika-jIva vAyukAya meM hI aneka lAkha bAra mara-mara kara vahIM punaH punaH . utpanna hotA hai| 10. bhante! kyA vAyukAyika-jIva spRSTa hokara maratA hai? athavA aspRSTa rahakara maratA hai? gautama! vaha spRSTa hokara maratA hai, aspRSTa rahakara nahIM mrtaa| 11. bhante! kyA vAyukAyika-jIva sazarIra niSkramaNa karatA hai? athavA azarIra niSkramaNa karatA hai| gautama! vaha syAt sazarIra niSkramaNa karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai| 12. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vAyukAyika-jIva syAt sazarIra niSkramaNa karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai? gautama! vAyukAyika-jIva ke cAra zarIra prajJapta haiM, jaise audArika, vaikriya, taijasa aura kaarmnn| vaha audArika- aura vaikriya-zarIra ko chor3akara taijasa- aura kArmaNa-zarIra ke sAtha niSkramaNa karatA hai| gautama! isa apekSA ye yaha kahA jA rahA hai vaha syAt sazarIra niSkramaNa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 1 : sU. 12-15 bhagavatI sUtra karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai| mRtAdI-nirgrantha-pada 13. bhante! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava kA nirodha nahIM kiyA hai aura bhava ke vistAra kA nirodha nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa nahIM kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI prahINa nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko vyucchinna nahIM kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI vyucchinna nahIM kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha nahIM kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha nahIM kiyA hai, kyA phira se itthaMstha (tiryaJca Adi ke rUpoM) ko prApta hotA hai? hAM, gautama! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava kA nirodha nahIM kiyA hai aura bhava ke vistAra kA nirodha nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa nahIM kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI prahINa nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko vyucchinna nahIM kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI vyucchinna nahIM kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha nahIM kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha nahIM kiyA hai, phira se itthaMstha (tiryaJca Adi ke rUpoM) ko prApta hotA hai| 14. bhante! vaha kisa zabda ke dvArA vAcya hotA hai? gautama! vaha prANa zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha bhUta zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha jIva zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha sattva zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha vijJa zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha veda zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha prANa, bhUta, jIva, sattva, vijJa aura veda isa rUpa meM vAcya hotA hai| 15. bhaMte! vaha kisa apekSA se prANa zabda ke dvArA vAcya hotA hai yAvat 'veda' zabda ke dvArA vAcya hotA hai? gautama! kyoMki vaha Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karatA hai, isalie vaha 'prANa' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| kyoMki vaha thA, hai aura hogA, isalie vaha 'bhUta' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| kyoMki jIva jItA hai-prANa dhAraNa karatA hai, jIvatva aura AyuSya-karma kA anubhava karatA hai, isalie vaha 'jIva' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| kyoMki vaha zubha- aura azubha-karmoM ke dvArA viSAdayukta banatA hai, isalie vaha 'sattva' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| kyoMki vaha tikta, kaTu, kasaile, amla aura madhura rasoM ko jAnatA hai, isalie vaha 'vijJa' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| kyoMki vaha sukha-duHkha kA vedana karatA hai, isalie vaha 'veda' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| isa apekSA se vaha 'prANa' zabda ke dvArA vAcya hotA hai yAvat 'veda' zabda ke dvArA vAcya hotA 66
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 16-24 16. bhaMte! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava kA nirodha kiyA hai aura bhava ke vistAra kA nirodha kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI prahINa kiyA hai, jisane saMsAra ko vyucchinna kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI vyucchinna kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha kiyA hai, kyA phira se itthaMstha (tiryaJca Adi ke rUpoM) ko prApta nahIM hotA? hAM, gautama! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava kA nirodha kiyA hai aura bhava ke vistAra kA nirodha kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI prahINa kiyA hai, jisane saMsAra ko vyucchinna kiyA hai aura saMsAra-vedanIya-karma ko bhI vyucchinna kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha kiyA hai, phira se itthaMstha (tiryaJca-Adi ke rUpoM) ko prApta nahIM hotaa| 17. bhaMte! vaha kisa zabda ke dvArA vAcya hotA hai? gautama! vaha 'siddha' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha 'buddha' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha 'mukta' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha 'pAragata' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha 'paraMparagata' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha siddha, buddha, mukta, parinirvRta, antakRta, sarva -dukha-prahINa-isa rUpa meM vAcya hotA hai| 18. bhaMte! vaha aisA hI hai, bhaMte! vaha aisA hI hai-isa prakAra bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 19. zramaNa bhagavAn mahAvIra rAjagRha nagara aura guNazilaka caitya se punaH niSkramaNa karate haiM, punaH niSkramaNa kara rAjagRha ke AsapAsa janapada meM viharaNa kara rahe haiN| skandakakathA-pada 20. usa kAla aura usa samaya meM kayaMjalA nAmaka nagarI thI-nagara-varNana / 21. usa kayaMjalA nagarI ke bAhara uttarapUrva digbhAga (IzAnakoNa) meM chatra-palAzaka nAmaka caitya thA-caitya kA vrnnn| 22. utpana-jJAna-darzana ke dhAraka, arhat, jina, kevalI, zramaNa bhagavAn mahAvIra jahAM kayaMjalA nagarI aura chatrapalAzaka caitya hai, vahAM Ate haiM, vahAM Akara ve pravAsa-yogya sthAna kI anumati lete haiM, anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiM yAvat bhagavAn kA samavasaraNa / pariSad kA nagara se nisskrmnn| 23. usa kayaMjalA nagarI se kucha dUrI para zrAvastI nAmaka nagarI thI-nagara-varNana / 24. usa zrAvastI nagarI meM gardabhAla kA antevAsI kAtyAyana-sagotra skandaka nAma kA parivrAjaka rahatA hai| vaha Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura atharvaNaveda- ye cAra veda, pAMcavAM itihAsa aura chaThA nighaNTu-inakA sAMgopAMga rahasya-sahita sAraka (pravartaka), dhAraka aura pAragAmI thaa| vaha chahoM aMgoM kA vettA, SaSTitantra kA vizArada, saMkhyAna, zikSA, kalpa, 67
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 24-30 vyAkaraNa, chanda, nirukta, jyotiSazAstra, anya aneka brAhmaNa aura parivrAjaka sambandhI nayoM meM niSNAta thA / 25. usa zrAvastI nagarI meM vaizAlika zrAvaka piMgala nAma kA nirgrantha rahatA thA / 26. vaha vaizAAlika zrAvaka piMgala nAma kA nirgrantha kisI dina jahAM kAtyAyana - sagotra skandaka hai, vahAM AtA hai, Akara kAtyAyana - sagotra skandaka se yaha prazna pUchatA hai-- mAgadha ! 1. kyA loka sAnta hai athavA ananta hai ? 2. jIva sAnta hai athavA ananta hai ? 3. siddhi sAnta hai athavA ananta ? 4. siddha sAnta hai athavA ananta hai ? 5. kisa maraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai athavA ghaTatA hai ? - isa prakAra mere dvArA pUche gae itane praznoM kA tuma uttara do| 27. vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ke dvArA ye prazna pUche jAne para kAtyAyana - sagotra skandaka zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bhedasamApanna aura kaluSa - samApanna ho jAtA / vaha vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ko kucha bhI uttara dene meM apane Apako samartha nahIM pAtA hai, mauna ho jAtA hai| 28. vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha kAtyAyana sagotra skandaka se dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI yaha prazna pUchatA hai - mAgadha ! 1. kyA loka sAnta hai athavA ananta hai ? 2. jIva sAnta hai athavA ananta ? 3. siddhi sAnta hai athavA ananta hai ? 4. siddha sAnta hai athavA ananta hai ? 5. kisa maraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai athavA ghaTatA hai ? - isa prakAra mere dvArA pUche gae itane praznoM kA tuma uttara do / 29. vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ke dvArA dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI ye prazna pUche jAne para kAtyAyana - sagotra skandaka zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bhedasamApanna aura kaluSasamApanna ho jAtA hai| vaha vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ko kucha bhI uttara dene se apane Apako samartha nahIM pAtA hai, mauna ho jAtA hai| 30. zrAvastI nagarI zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para mahAn janasammarda, janavyUha, janabola, janakalakala, jana-Urmi, jana-utkalikA, janasannipAta bahujana paraspara isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiMdevAnupriyo ! dharmatIrtha ke AdikartA yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta karane ke icchuka zramaNa bhagavAn mahAvIra kramAnusAra vicaraNa, grAmAnugrAma meM parivrajana karate hue yahAM Ae haiM, yahAM saMprApta hue haiM, yahAM samavasRta hue haiM, isI kayaMjalA nagarI ke bAhara chatrapalAzaka caitya meM pravAsa-yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue raha rahe haiN| devAnupriyo ! aise arhat bhagavAnoM ke nAma - gotra kA zravaNa bhI mahAn phaladAyaka hai, phira abhigamana, vandana, namaskAra, pratipRcchA aura paryupAsanA kA kahanA hI kyA ? eka bhI Arya dhArmika suvacana kA zravaNa mahAn phaladAyaka hai, phira vipula - artha - grahaNa kA kahanA hI kyA ? isalie devAnupriyo ! hama caleM, zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra kareM, satkAra - 68
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 30-33 sammAna kareM, bhagavAn kalyANakArI, maMgala, deva aura prazasta citta vAle haiM, hama unakI paryupasanA kreN| yaha hamAre parabhava aura isa bhava ke lie hita, zubha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogA', aisA socakara aneka ugra, ugra-putra, bhoja, bhoja-putra-isa prakAra dvipadAvatAra ke rUpa meM rAjanya, kSatriya, mAhana, bhaTa, yoddhA, prazAsaka, mallavi, licchavi, licchavi-putra tathA anya aneka rAje, yuvarAja, koTavAla, maDamba-pati, kuTumba-pati, ibhya, seTha, senA-pati, sArthavAha Adi harSadhvani, siMhanAda, aspaSTa dhvani aura kolAhala dhvani se garjate hue mahAsamudra kI bhAMti zabda karate hue zrAvastI nagarI ke ThIka madhya se nikalate haiN| 31. aneka logoM ke pAsa isa bAta ko sunakara, mana meM avadhAraNa kara usa kAyAtyanasagotra skandaka ke isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA zramaNa bhagavAn mahAvIra kayaMjalA nagarI ke bAhara chatrapalAzaka caitya meM saMyama aura tapase AtmA ko bhAvita karate hue raha rahe haiM, isalie maiM vahAM jAUM aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra kruuN| zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra kara unakA satkAra-sammAna kara kalyANakArI, maMgala, deva aura prazasta cittavAle bhagavAn kI paryupAsanA kara ina isa prakAra ke arthoM, hetuoM, praznoM, kAraNoM aura vyAkaraNoM ko pUchanA mere lie zreyaskara hogA, aisI saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara vaha jahAM parivrAjakoM kA maTha hai, vahAM AtA hai, Akara tridaNDa, kamaNDalu, rudrAkSa-mAlA, mRt-pAtra, Asana, kesarikA (pAtra-pramArjana kA vastra-khaNDa) TikaThI, aMkuza, chalanI (channA), kalAI para pahane jAne vAlA rudrAkSa-AbharaNa, chatra, carmanirmita pAdatrANa aura geruA-vastra-grahaNa karatA hai| grahaNa kara vaha parivrAjaka ke maTha se bAhara nikalatA hai, bAhara nikalakara usane tridaNDa, kamaNDalu, rudrAkSa-mAlA, mRt-pAtra, Asana, kesarikA, TikaThI, aMkuza, chalanI, kalAI para pahane jAne vAlA rudrAkSa-AbharaNa ko hAtha meM liyA, chatra tathA pAdatrANa dhAraNa kie, geruA vastra pahana kara zrAvastI nagarI ke madhya se nikalatA hai, nikala kara jahAM kayaMjalA nagarI hai, jahAM chatrapalAzaka caitya hai, jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra hai, vahAM jAne kA usane saMkalpa kiyaa| 32. 'he gautama! isa sambodhana se sambodhita kara bhagavAn mahAvIra ne bhagavAn gautama se isa prakAra kahAgautama! tuma apane pUrva mitra ko dekhoge| bhante! kisako? skandaka ko| kaba? kaise? aura kitane samaya ke pazcAt ? 33. gautama! usa kAla aura usa samaya meM zrAvastI nAmaka nagarI thI-nagara-varNana / usa zrAvastI nagarI meM gardabhAla kA ziSya kAtyAyanasagotra skandaka nAmaka parivrAjaka rahatA hai| bhagavAn ne vaha sArI bAta batAI yAvat jahAM maiM hUM, usane vahAM Ane kA saMkalpa kiyaa| (aba) vaha nikaTa A gayA hai, thor3I dUrI para hai, vaha mArga meM cala hI rahA hai, nikaTa mArga para hai| gautama! tuma Aja hI usako dekhog|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 1 : sU. 34-43 bhagavatI sUtra 34. bhante'! isa sambodhana se sambodhita kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandananamaskAra karate haiN| vandana-namaskAra kara ve isa prakAra bole-bhante! kAtyAyana-sagotra skandaka devAnupriya ke pAsa muNDa hokara agAra dharma se anagAra dharma meM pravajita hone meM samartha hai? hAM, vaha samartha hai| 35. jitane meM zramaNa bhagavAn mahAvIra bhagavAn gautama se yaha bAta kaha rahe haiM, utane meM vaha kAtyAyana-sagotra skandaka zIghra hI usa sthAna para pahuMca gyaa| 36. bhagavAn gautama kAtyAyana-sagotra skandaka ko nikaTa AyA huA jAnakara zIghra hI khar3e hote haiM, khar3e hokara zIghra hI sAmane jAte haiM, jahAM kAtyAyana-sagotra skandaka hai, vahAM pahuMcate haiM, pahuMcakara unhoMne kAtyAyana-sagotra skandaka se isa prakAra kahA-he skandaka! svAgata hai skandaka! susvAgata hai skandaka! anvAgata hai skandaka! svAgata-anvAgata hai skandaka! skandaka! zrAvastI nagarI meM vaizAlikazrAvaka nirgrantha piMgala ne tumase yaha prazna pUchA-mAgadha! kyA loka sAnta hai athavA ananta hai? isa prakAra gautama ne vaha sArI bAta kahI yAvat jahAM bhagavAn mahAvIra hai, vahAM tuma Ae ho| skandaka! kayA yaha artha saMgata hai? hAM, hai| 37. usa kAtyAyana-sagotra skandaka ne bhagavAn gautama se isa prakAra kahA- gautama!vaha aisA tathArUpa jJAnI athavA tapasvI kauna hai jisane merA yaha rahasyapUrNa artha tumheM batAyA, jisase yaha tuma jAnate ho? 38. bhagavAn gautama ne kAtyAyana-sagotra skandaka se isa prakAra kahA-skandaka! mere dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa bhagavAn mahAvIra haiN| ve utpanna-jJAna-darzana ke dhAraka, arhat, jina, kevalI, atIta, vartamAna aura bhaviSya ke vijJAtA, sarvajJa aura sarvadarzI haiN| unhoMne mujhe tumhArA yaha rahasyapUrNa artha btaayaa| skandaka! jisase yaha maiM jAnatA huuN| 39. kAtyAyana-sagotra skandaka ne bhagavAn gautama se isa prakAra kahA-gautama! hama caleM, tumhAre dharmAcArya, dharmopadezaka, zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra kareM, satkAra-sammAna kreN| ve kalyANakArI, maMgala deva aura prazastacittavAle haiM, unakI hama paryupAsanA kreN| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro| 40. bhagavAn gautama ne kAtyAyana-sagotra skandaka ke sAtha jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahAM jAne kA saMkalpa kiyaa| 41. usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra pratidinabhojI the| 42. pratidinabhojI zramaNa bhagavAn mahAvIra kA zarIra pradhAna, zRMgArita (atizayazobhita), kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, alaMkRta na hone para bhI vibhUSita, lakSaNa, vyaJjana, guNoM se yukta aura zrI se atIva-atIva upazobhamAna hai| 43. vaha kAtyAyana-sagotra skandaka pratidinabhojI zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pradhAna, zRMgArita, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, alaMkRta na hone para bhI vibhUSita, lakSaNa, vyaJjana, guNoM se 70
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 43-46 yukta aura zrI se atIva-atIva upazobhamAna zarIra ko dekhatA hai, dekhakara haSTa-tuSTa citta vAlA, Anandita, nandita, prItipUrNa mana vAlA, parama saumanasya-yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM vaha AtA hai, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAMI ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara na ati nikaTa, na ati dUra zuzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karatA hai| 44. 'he skandaka!' isa sambodhana se sambodhita kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kAtyAyana-sagotra skandaka se isa prakAra kahA-skandaka! zrAvastI nagarI meM vaizAlika-zrAvaka piMgala nirgrantha ne tumase yaha prazna pUchA-mAgadha! 1. kyA loka sAnta hai athavA ananta hai? 2. jIva sAnta hai athavA ananta hai? 3. siddhi sAnta hai athavA ananta hai? 4. siddha sAnta hai athavA ananta hai? 5. kisa maraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai athavA ghaTatA hai? isa prakAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ne vaha sArI bAteM kahIM yAvat tuma mere pAsa A ge| skandaka! kyA yaha artha saMgata hai? hAM, hai| 45. skandaka! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA kyA loka sAnta hai athavA ananta hai? usakA bhI yaha artha haiskandaka! maiMne loka cAra prakAra kA batalAyA hai, jaise-dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhaavtH| dravyataH loka eka aura sAnta hai| kSetrataH loka asaMkhyeya koTAkoTi yojana lambA-caur3A aura asaMkhyeya koTAkoTi yojana paridhi vAlA prajJapta hai aura vaha anta-sahita hai| kAlataH loka kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai vaha thA, hai aura hogA vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita, nitya hai aura usakA anta nahIM hai, vaha ananta hai| bhAvataH loka meM ananta varNa-paryava, ananta gandha-paryava, ananta rasa-paryava, ananta sparzaparyava, ananta saMsthAna-paryava, ananta gurulaghu-paryava, ananta agurulaghu-paryava haiM aura usakA anta nahIM hai, vaha ananta hai| skandaka! isalie dravyataH loka sAnta hai, kSetrataH loka sAnta hai, kAlataH loka ananta hai, bhAvataH loka ananta hai| 46. skandaka! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA kyA jIva sAnta hai athavA ananta hai? usakA bhI yaha artha hai-skandaka! maiMne jIva cAra prakAra kA batalAyA hai, jaise-dravyataH, kSetrataH, 71
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 1 : sU. 46-48 bhagavatI sUtra kAlataH aura bhaavtH| dravyataH jIva eka aura sAnta hai| kSetrataH jIva asaMkhyeya-pradezI hai, AkAza ke asaMkhyeya-pradezoM meM avagAhana kie hue hai aura vaha antasahita hai| kAlataH jIva kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai- vaha thA, hai aura hogA-vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita, nitya hai aura usakA anta nahIM hai, vaha ananta hai| bhAvataH jIva meM ananta jJAna-paryava, ananta darzana-paryava, ananta cAritra-paryava ananta gurulaghuparyava, ananta agurulaghu-paryava haiM aura usakA anta nahIM hai, vaha ananta hai| skandaka! isalie dravyataH jIva sAnta hai, kSetrataH jI sAnta hai, kAlataH jIva ananta hai, bhAvataH jIva ananta hai| 47. skandaka! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huAkyA siddhi sAnta hai athavA ananta hai? usakA bhI yaha artha hai-skandaka! maiMne siddhi cAra prakAra kI batalAI hai, jaise-dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhaavtH| dravyataH siddhi eka aura sAnta hai| kSetrataH siddhi paiMtAlIsa (45) lAkha yojana lambI-caur3I hai, usakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unapaccAsa (1,42,30,249) yoojana se kucha adhika prajJapta hai aura vaha anta-sahita hai| kAlataH siddhi kabhI nahIM thI, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogI, aisA nahIM hai-vaha thI, hai aura hogI vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita, nitya hai aura vaha sAnta nahIM hai, vaha ananta hai| bhAvataH siddhi meM ananta varNa-paryava, ananta gandha-paryava, ananta rasa-paryava, ananta sparzaparyava, ananta saMsthAna-paryava, ananta gurulaghu-paryava, ananta agurulaghu-paryava haiM aura vaha sAnta nahIM hai, vaha ananta hai| skandaka! isalie dravyataH siddhi sAnta hai, kSetrataH siddhi sAnta hai, kAlataH siddhi ananta hai, bhAvataH siddhi ananta hai| 48. skandaka! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huAkyA siddha sAnta hai athavA ananta hai? usakA bhI yaha artha hai skandaka! maiMne siddha cAra prakAra kA batalAyA hai, jaise dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhAvataH / 72
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 48,49 dravyataH siddha eka aura sAnta hai| kSetrataH siddha asaMkhyeya-pradezI hai, AkAza ke asaMkhyeya pradezoM meM avagAhana kie hue hai aura vaha anta-sahita hai| kAlataH siddha sAdi aparyavasita hai aura usakA anta nahIM hai| bhAvataH siddha meM ananta jJAna-paryava, ananta darzana-paryava, ananta agurulaghu-paryava haiM aura usakA anta nahIM hai, vaha ananta hai| skandaka! isalie dravyataH siddha sAnta hai, zretrataH siddha sAnta hai, kAlataH siddha ananta hai, bhAvataH siddha ananta hai| 49. skandaka! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huAkisa maraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai athavA ghaTatA hai? usakA bhI yaha artha hai-skandaka! maiMne maraNa do prakAra kA batalAyA hai, jaise-bAla-maraNa aura pnnddit-mrnn| vaha bAla-maraNa kyA hai? bAla-maraNa bAraha prakAra kA prajJapta hai, jaise1. valaya-maraNa-saMyama-jIvana se cyuta hokara maranA / 2. vazAta-maraNa-indriyoM ke vazavartI hokara mrnaa| 3. antaHzalya-maraNa-mAyA Adi Antarika zalya kI dazA meM mrnaa| 4. tadbhava-maraNa-tiryaMca yA manuSya bhava meM vidyamAna prANI punaH tadbhavayogya- tiryaMca yA manuSya bhavayogya AyuSya kA baMdha kara vartamAna Ayu ke kSaya hone para maratA hai, usakA maraNa tadbhavamaraNa hai| 5. giri-patana-parvata se girakara mrnaa| 6. taru-patana-vRkSa se girakara mrnaa| 7. jalana-praveza-jala meM DUba kara mrnaa| 8. jvalana-praveza-agni meM praveza kara mrnaa| 9. viSa-bhakSaNa-jahara khAkara mrnaa| 10. zasrAvapATana-chUrI Adi zastroM se zarIra ko vidIrNa kara mrnaa| 11. vaihAnaza-gale meM phAMsI lagA vRkSa kI zAkhA se laTaka kara mrnaa| 12. gRddha-spRSTa-gIdha dvArA mAMsa noce jAne para mrnaa| skandaka! isa bAraha prakAra ke bAlamaraNa se maratA huA jIva nairayika ke ananta bhava-grahaNa se apane Apako saMyojita karatA hai, tiryaMca ke ananta bhava-grahaNa se apane Apa ko saMyojita karatA hai, manuSya ke ananta bhavagrahaNa se apane Apako saMyojita karatA hai, deva ke ananta bhava-grahaNa se apane Apako 73
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 1 : sU. 49-52 bhagavatI sUtra saMyojita karatA hai aura vaha Adi-antahIna caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra meM anuparyaTana karatA hai| isa bAlamaraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai, bar3hatA hai| yaha bAla-maraNa hai| vaha paNDita-maraNa kyA hai? paNDita-maraNa do prakAra kA prajJapta hai, jaise-prAyopagamana aura bhakta-pratyAkhyAna / vaha prAyopagamana kyA hai? prAyopagamana do prakAra kA prajJapta hai, jaise-nirhAri aura anirhaari| yaha niyamataH aparikarma hotA hai| yaha prAyopagamana hai| vaha bhakta-pratyAkhyAna kyA hai? bhakta-pratyAkhyAna do prakAra kA prajJapta hai, jaise nirdAri aura anirhaari| yaha niyatamataH saparikarma hotA hai| yaha bhakta-pratyAkhyAna hai| skandaka! isa dvividha paNDita-maraNa se maratA huA jIva nairayika ke ananta bhava-grahaNa se apane Apako visaMyojita karatA hai, tiryaMca ke ananta bhava-grahaNa se apane Apako visaMyojita karatA hai, manuSya ke ananta bhava-grahaNa se apane Apa ko visaMyojita karatA hai, deva ke ananta bhava-grahaNa se apane Apako visaMyojita karatA hai aura vaha Adi-antahIna caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai| isa paNDita-maraNa se maratA huA jIva ghaTatA hai, ghaTatA hai| yaha paNDita-maraNa hai| skandaka! isa dvividha bAla aura paNDita-maraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai aura ghaTatA hai| 50. isa bindu para vaha kAtyAyana-sagotra skandaka saMbuddha hokara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karatA hai| vandana-namaskAra kara isa prakAra bolatA hai 'bhante! maiM Apake pAsa kevali-prajJapta dharma ko sunanA cAhatA huuN|' 'devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro|' 51. zramaNa bhagavAn mahAvIra kAtyAyana-sagotra skandaka ko usa vizAla pariSad meM dharma kahate haiN| dharmakathA vaktavya hai| 52. vaha kAtyAyana-sagotra skandaka zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa dharma sunakara avadhAraNa kara hRSTa-tuSTa citta vAlA, Anandita, nandita, prItipUrNa manavAlA, parama-saumanasya-yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| vaha uThane kI mudrA meM uThatA hai, uThakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara vaha isa prakAra bolA 74
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM zraddhA karatA hUM / bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM pratIti karatA hUM / bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM ruci karatA hUM / bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM abhyutthAna karatA hUM / bhante ! yaha aisA hI hai, bhante ! yaha tathA (saMvAditApUrNa) hai, bhante ! yaha avitatha hai, bhante ! yaha asaMdigdha hai, bhante ! yaha iSTa hai, bhante ! yaha pratIpsita ( prApta karane ke lie iSTa) hai aura bhante ! yaha iSTa-pratIpsita hai za. 2 : u. 1: sU. 52,53 jaisA Apa kaha rahe haiM - aisA bhAva pradarzita kara vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandananamaskAra karatA hai, vandana - namaskAra kara uttara-pUrva dizAbhAga (IzAna koNa) kI ora jAtA hai, jAkara tridaNDa, kamaNDalu, yAvat dhAturakta zATaka ko ekAnta meM DAla detA hai, DAlakara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM AtA hai| Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vandana - namaskAra karatA hai, vandananamaskAra kara vaha isa prakAra bolA- bhante ! yaha loka bur3hApe aura mauta se AdIpta ho rahA hai (jala rahA hai), bhante ! yaha loka bur3hApe aura mauta se pradIpta ho rahA hai (prajvalita ho rahA hai ), bhante ! yaha loka bur3hApe aura mauta se AdIpta- pradIpta ho rahA hai| jaise kisI gRhapati ke ghara meM Aga laga jAne para vaha vahAM jo alpabhAra vAlA aura bahumUlya AbharaNa hotA hai, use lekara svayaM ekAnta sthAna meM calA jAtA hai| (aura socatA hai - ) agni se nikAlA huA yaha AbharaNa pahale athavA pIche mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogA / "devAnupriya ! isI prakAra merA zarIra bhI eka upakaraNa hai / yaha iSTa, kAnta, priya, manojJa, manohara, sthiratara, vizvasanIya, sammata, bahumata, anumata aura AbharaNa karaNDaka ke samAna hai| ise sardI na lage, garmI na lage, bhUkha na satAe, pyAsa na satAe, cora pIr3A na pahuMcAe, hiMsra pazu isa para AkramaNa na kare, daMza aura mazaka ise na kATe, vAta- pitta, zleSma aura saMnipAta-janita vividha prakAra ke roga aura AtaMka tathA parISaha aura upasarga isakA sparza na kareM, isa abhisaMdhi se maiMne ise pAlA hai / mere dvArA isakA nistAra hone para yaha paraloka meM mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugamikatA ke lie hogaa| isalie devAnupriya ! maiM Apake dvArA hI pravrajita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI muNDita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA zaikSa bananA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI zikSA prApta karanA cAhatA hUM tathA Apake dvArA hI AcAra, gocara, vinaya - vainayika - caraNa- karaNa-yAtrAmAtrA-mUlaka dharma kA AkhyAna cAhatA hUM / 75 , 53. zramaNa bhagavAn mahAvIra kAtyAyana - sagotra skandaka ko svayaM hI pravrajita karate haiM, svayaM hI muNDita karate haiM, svayaM hI zaikSa banAte haiM, svayaM hI zikSita karate haiM aura svayaM hI AcAragocara, vinaya-vainayika-caraNa-karaNa - yAtrAmAtrA-mUlaka dharma kA AkhyAna karate haiM - devAnupriya ! isa prakAra calanA cAhie, isa prakAra ThaharanA cAhie, isa prakAra baiThanA cAhie, isa prakAra
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 1 : sU. 53-59 bhagavatI sUtra karavaTa lenI cAhie, isa prakAra bhojana karanA cAhie, isa prakAra bolanA cAhie, isa prakAra pUrNa jAgarukatA se prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke prati saMyama se saMyata rahanA caahie| isa artha meM kiJcit bhI pramAda nahIM karanA caahie| 54. vaha kAtyAyana-sagotra skandaka bhagavAn mahAvIra ke isa prakAra ke dhArmika upadeza ko samyak prakAra se svIkAra karatA hai-use bhalI-bhAMti jAnakara vaise hI (saMyamapUrvaka) calatA hai, vaise hI ThaharatA hai, vaise hI baiThatA hai, vaise hI karavaTa letA hai, vaise hI bhojana karatA hai, vaise hI bolatA hai, vaise hI pUrNa jAgarukatA se prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke prati saMyama se saMyata rahatA hai| isa artha meM vaha pramAda nahIM krtaa| 55. kAtyAyana-sagotra skandaka anagAra ho gayA vaha vivekapUrvaka calatA hai, vivekapUrvaka bolatA hai, vivekapUrvaka AhAra kI eSaNA karatA hai, vivekapUrvaka vastrapAtra Adi ko letA aura rakhatA hai, vivekapUrvaka mala, mUtra, zleSmA, nAka ke maila, zarIra ke gAr3he maila kA pariSThApana (visarjana) karatA hai, mana kI saMgata pravRtti karatA hai, vacana kI saMgata pravRtti karatA hai, zarIra kI saMgata pravRtti karatA hai, mana kA nirodha karatA hai, vacana kA nirodha karatA hai, zarIra kA nirodha karatA hai, apane Apako surakSita rakhatA hai, indriyoM ko surakSita rakhatA hai, brahmacarya ko surakSita rakhatA hai, saMga (Asakti) kA tyAga karatA hai, anAcaraNa karane meM lajjA karatA hai, kRtArthatA kA anubhava karatA hai, samartha hone para bhI kSamA karatA hai, indriyajayI hai, aticAra kI vizuddhi karatA hai, paudgalika samRddhi kA saMkalpa nahIM karatA, utsukatA se mukta rahatA hai, bhAvadhArA ko AtmonmukhI rakhatA hai, suzrAmaNya meM rata hai, indriya aura mana kA nigraha karatA hai aura isa nirgrantha-pravacana (jina-zAsana) ko hI Age rakha kara calatA hai| 56. zramaNa bhagavAn mahAvIra kayaMjalA nagarI aura chatrapalAza caitya se punaH niSkramaNa karate haiM, punaH niSkramaNa kara AsapAsa janapada meM vihAra kara rahe haiN| 57. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke tathArUpa sthaviroM ke pAsa sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana karatA hai, adhyayana kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara vaha isa prakAra bolA-bhante! maiM ApakI anujJA pAkara ekamAsikI prathama bhikSu-pratimA kI upasampadA svIkAra kara vihAra karanA cAhatA huuN| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibandha mata kro| 58. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anujJA prApta kara hRSTa citta vAlA huA yAvat vaha bhagavAn ko namaskAra kara mAsikI bhikSupratimA kI upasampadA svIkAra kara vihAra kara rahA hai| 59. vaha skandaka anagAra mAsikI bhikSupratimA kA yathAsUtra, yathAkalpa, yathAmArga, yathAtattva, yathAsAmya, samyak prakAra se kAyA se sparza karatA hai, pAlana karatA hai, use zodhita karatA hai, pArita karatA hai, pUrita karatA hai, kIrtita karatA hai, anupAlita karatA hai, AjJA se usakI ArAdhanA karatA hai tathA samyak prakAra se kAyA se usakA sparza kara, usakA pAlana, zodhana, 76
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 59-62 pAraNa, pUraNa, kIrtana, anupAlana aura AjJA se ArAdhanA kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara isa prakAra bolatA hai-bhante! maiM ApakI anujJA pAkara dvimAsikI bhikSupratimA kI upasampadA ko svIkAra kara vihAra karanA cAhatA huuN| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibandha mata kro| vaha dvimAsikI pratimA kI upasampadA ko svIkAra kara usakI AjJA-pUrvaka ArAdhanA karatA hai| 60. isI prakAra traimAsikI, cAturmAsikI, pAMcamAsikI, pANmAsikI, sAptamAsikI, prathama sAta rAta-dina kI, dvitIya sAta rAta-dina kI, tRtIya sAta rAta-dina kI, eka rAta-dina kI aura eka rAta kI pratimA svIkAra karatA hai, svIkAra kara usakI AjJA-pUrvaka ArAdhanA karatA hai| 61. vaha skandaka anagAra eka rAta kI bhikSupratimA kI yathAsUtra yAvat ArAdhanA kara jahAM bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara vaha isa prakAra bolA-bhante! maiM ApakI anujJA pAkara guNaratna-saMvatsara tapaHkarma kI upasampadA svIkAra kara vihAra karanA cAhatA huuN| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro| 62. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anujJA prAptakara hRSTatuSTa citta vAlA huA yAvat namaskAra kara guNaratna-saMvatsara tapaHkarma kI upasampadA svIkAra kara vihAra karatA hai, jaiseprathama mAsa meM binA virAma (ekAntara) caturtha-caturthabhakta (eka-eka dina kA upavAsa) tapaHkarma karatA hai, dina meM sthAna kAyotsarga-mudrA aura ukaDU Asana meM baiTha sUrya ke sAmane muMha kara AtApana-bhUmi meM AtApanA letA hai aura rAtri meM virAsana maiM baiThatA hai, nirvastra rahatA hai| dUsare mAsa meM binA virAma SaSTha-SaSThabhakta (do-do dina kA upavAsa) tapaHkarma karatA hai| dina meM sthAna kAyotsarga-mudrA aura ukaDU Asana meM baiTha sUrya ke sAmane muMha kara AtApana-bhUmi meM AtApanA letA hai aura rAtri meM virAsana meM baiThatA hai, nirvastra rahatA hai| isI prakAra tIsarI mAsa meM aSTama-aSTamabhakta (tIna-tIna dina kA upavAsa), cauthe mAsa meM dazama-dazamabhakta (cAra -cAra dina kA upavAsa), pAMcaveM mAsa meM dvAdaza-dvAdazabhakta (pAMca-pAMca dina kA upavAsa) chaThe mAsa meM caturdaza-caturdazabhakta (chaha -chaha dina kA upavAsa), sAtaveM mAsa meM SoDaza-SoDazabhakta (sAta-sAta dina kA upavAsa), AThaveM mAsa meM aSTadaza-aSTadaza (ATha-ATha dina kA upavAsa), naveM mAsa meM bIsavAM-bIsavAMbhakta (nava-nava dina kA upavAsa), dasaveM mAsa meM bAIsavAM-bAIsavAMbhakta (daza -daza dina kA upavAsa), gyArahaveM mAsa meM caubIsavAM-caubIsavAMbhakta (gyAraha-gyAraha dina kA upavAsa), bArahaveM mAsa meM chabIsavAMchabIsavAMbhakta (bAraha -bAraha dina kA upavAsa), terahaveM mAsa meM aThAIsavAM-aThAIsavAMbhakta (teraha -teraha dina kA upavAsa), caudahaveM mAsa meM tIsavAM-tIsavAMbhakta (caudaha -caudaha dina kA upavAsa), pandrahaveM mAsa meM battIsavAM-battIsavAMbhakta (pandraha-pandraha dina kA upavAsa) aura 77
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2: u. 1: sU. 62-66 solahaveM mAsa meM binA virAma cautIsavAM cautIsavAMbhakta (solaha-solaha dina kA upavAsa) tapaH karma karatA hai| dina meM sthAna - kAyotsarga - mudrA aura ukaDU Asana meM baiTha sUrya ke sAmane muMhakara AtApanabhUmi meM AtApanA letA hai aura rAtri meM virAsana meM baiThatA hai, nirvastra rahatA hai| 63. vaha skandaka anagAra guNaratna-saMvatsara tapaHkarma kI yathAsUtra, yathAkalpa yAvat ArAdhanA kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandananamaskAra karatA hai, vandana - namaskAra kara aneka caturthabhakta, SaSThabhakta, dazamabhakta, dvAdazabhakta, ardhamAsa aura mAsa - kSapaNa - isa prakAra vicitra tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karatA huA viharaNa kara rahA hai| 64. vaha skandaka anagAra usa pradhAna, vipula, anujJAta, pragRhIta, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, zobhAyita, uttarottara vardhamAna, udAtta, uttama, udAra aura mahAn prabhAvI tapaHkarma se sUkhA, rUkhA, mAMsa - rahita, carma se veSTita asthi vAlA, uThate-baiThate samaya kiTa kiTa zabda se yukta, kRza aura dhamaniyoM kA jAla- mAtra ho gayA / vaha prANa-bala se calatA hai aura prANabala se ThaharatA hai, vaha vacana bolane ke pazcAd bhI glAna hotA hai, vacana bolatA huA bhI glAna hotA hai aura vacana bolUMgA yaha cintana karatA huA bhI glAna hotA hai / jaise koI iMdhana se bharI huI gAr3I, pattoM se bharI huI gAr3I, patra sahita tiloM aura miTTI ke bartanoM se bharI huI gAr3I, eraNDa kI lakar3iyoM se bharI huI gAr3I tathA koyaloM se bharI huI gAr3I tApa lagane se sukhI huI, sazabda calatI hai aura sazabda ThaharatI hai, isI prakAra skandaka anagAra sazabda (kiTa kiTa kI dhvani - sahita) calatA hai aura sazabda ThaharatA hai, vaha tapa se upacita aura mAMsa - zoNita se apacita ho gayA / vaha rAkha ke Dhera se DhakI huI agni kI bhAMti tapa, teja tathA tapasteja kI zrI se atIva - atIva upazobhita hotA huA, upazobhita hotA huA rahatA hai 1 65. usa kAla aura usa samaya rAjagRha nagara meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa thA yAvat pariSad calI gaI / 66. kisI eka samaya madhyarAtri meM dharma- jAgarikA karate hue usa skandaka anagAra ke mana meM AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA maiM isa viziSTarUpa vAle pradhAna, vipula, anujJAta, pragRhIta, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, zrIsampanna, uttarottara vardhamAna, udAtta, uttama, udAra aura mahAnaprabhAvI tapaHkarma se sUkhA, rUkhA, mAMsa - rahita, carma se veSTita asthi - vAlA, uThate-baiThate samaya kiTa kiTa zabda yukta, kRza aura dhamaniyoM kA jAla - mAtra ho gayA huuN| maiM prANabala se calatA hUM aura prANabala se ThaharatA huuN| maiM vacana bolane ke pazcAd bhI glAna hotA hUM aura vacana bolatA huA bhI glAna hotA hUM / vacana bolUMgA yaha cintana karatA huA bhI glAna hotA huuN| jaise koI iMdhana se bharI huI gAr3I, pattoM se bharI huI gAr3I, patra sahita tiloM aura miTTI ke bartanoM se bharI huI gAr3I, eraMDa kI lakar3iyoM se bharI huI gAr3I tathA koyaloM se bharI huI gAr3I tApa lagane se sUkhI huI sazabda calatI hai aura sazabda ThaharatI hai, isI prakAra maiM bhI sazabda (kiTa kiTa kI dhvani - sahita) calatA hUM aura sazabda ThaharatA huuN| isa samaya mujha meM utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra 78
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1 : sU. 66-68 parAkrama hai; ataH jaba taka mujha meM utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama hai aura jaba taka mere dharmAcArya, dharmopadezaka, jina, suhastI, zramaNa bhagavAn mahAvIra vihAra kara rahe haiM, taba taka mere lie yaha zreya hai ki maiM kala uSAkAla meM pau phaTane para praphullita utpala aura ardha vikasita kamala vAle tathA pIta AbhA vAle prabhAta meM lAla azoka kI dIpti, palAza, tote ke mukha aura gujArdha ke samAna raMga vAle, jalAzaya gata nalinI-vana ke udbodhaka sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vaMdananamaskAra kara, na ati nikaTa na ati dUra suzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsana karUM, zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anujJA prApta hone para maiM svayaM hI pAMca mahAvratoM kI AropaNA karUM, zramaNa-zramaNiyoM se kSamAyAcanA karUM, tathArUpa kRtayogya sthaviroM ke sAtha dhIme-dhIme vipula parvata para car3ha saghana megha ke samAna zyAma varNa vAle devoM ke samAgama-sthala pRthvIzilApaTTa kA pratilekhana karUM (usa para) DAbha kA bichaunA bichAUM, usa DAbha ke bichaune para baiTha saMlekhanA kI ArAdhanA meM lIna ho, bhaktapAna kA pratyAkhyAna kara prAyopagamana anazana kI avasthA meM mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huA rahUM-aisI saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara dUsare dina uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM AtA hai. Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara na ati nikaTa na ati dUra suzruSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karatA hai| 67. skandaka! isa sambodhana se saMbodhita kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne skandaka anagAra se isa prakAra kahA-skandaka! madhyarAtri meM dharma-jAgarikA karate hue tumhAre mana meM yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA-maiM isa viziSTa rUpavAle pradhAna, vipula tapa se kRza ho gayA hUM yAvat mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huA rahUM-aisI saMprekSA karate ho, saMprekSA kara dUsare dina uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para tuma jahAM maiM hUM, vahAM mere pAsa Ae ho| skandaka! kyA yaha artha saMgata hai?' hAM, yaha saMgata hai| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro| 68. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anujJA prApta kara hRSTa-tuSTa citta, vAlA, Anandita, nandita, prItipUrNa manavAlA, parama saumanasya-yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| vaha uThane kI mudrA meM uThatA hai, uThakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara vaha svayaM hI pAMca mahAvratoM kI ArohaNA karatA hai, ArohaNA kara zramaNa-zramaNiyoM se kSamAyAcanA karatA hai, kSamAyAcanA kara tathArUpa kRtayoga sthaviroM ke sAtha dhIme-dhIme vipula parvata para car3hatA hai, car3hakara saghana megha ke samAna zyAmavarNa vAle devoM ke samAgama-sthala pRthvIzilApaTTa kA pratilekhana karatA hai, pratilekhana kara uccAra-prazravaNa-bhUmi kA pratilekhana karatA hai, pratilekhana 79
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 1 : sU. 68-71 bhagavatI sUtra kara DAbha kA bichaunA bichAtA hai, bichA kara pUrva dizA kI ora muMha kara paryaMka-Asana meM baiTha donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara, mastaka para TikAkara isa prakAra bolatA hainamaskAra ho arhat bhagavAn ko yAvat jo siddhigati nAmaka sthAna ko prApta ho cuke haiN| namaskAra ho zramaNa bhagavAn mahAvIra ko yAvat jo siddhigati nAmaka sthAna ko prApta karane ke icchuka haiN| 'yahAM baiThA huA maiM vahAM virAjita bhagavAn ko vandana karatA huuN| vahAM virAjita bhagavAn yahAM sthita mujhe dekheM' aisA socakara vaha vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara vaha isa prakAra bolatA hai-maiMne pahale bhI zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa jIvanabhara ke lie sarva prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya kA pratyAkhyAna kiyA thaa| isa samaya bhI maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa jIvana bhara ke lie sarva prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya kA pratyAkhyAna karatA huuN| maiM jIvana bhara ke lie sarva azana, pAna, khAdya aura svAdya-isa cAra prakAra ke AhAra kA pratyAkhyAna karatA huuN| yadyapi merA yaha zarIra mujhe iSTa, kAnta, priya yAvat vAta- , pitta- , zleSma- aura sannipAta-janita vividha prakAra ke roga aura AtaMka tathA parISaha aura upasarga isakA sparza na kareM, isalie isako bhI maiM antima ucchvAsa-niHzvAsa taka chor3atA huuN| aisA kara vaha saMlekhanA kI ArAdhanA meM lIna hokara bhaktapAnakA pratyAkhyAna kara prAyopagamana anazana kI avasthA meM mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huA raha rahA hai| 69. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke tathArUpa sthaviroM ke pAsa sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kara prAyaH paripUrNa bAraha varSa ke zrAmaNya-paryAya kA pAlana kara eka mAsa kI saMlekhanA se apane Apa (zarIra) ko kRza banA, anazana ke dvArA sATha bhakta (bhojana ke samaya) kA chedana kara AlocanA aura pratikramaNa kara samAdhipUrNa dazA meM kramazaH divaMgata ho gyaa| 70. ve sthavira bhagavAn skandaka anagAra ko divaMgata jAnakara parinirvANahetuka kAyotsarga karate haiM, kAyotsarga kara usake pAtra aura cIvaroM ko lete haiM, lekara dhIme-dhIme vipula parvata se nIce utarate haiM, nIce utara kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM Ate haiM, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara ve isa prakAra kahate haiM-devAnupriya kA antevAsI skandaka nAma kA anagAra, jo prakRti se bhadra aura prakRti se upazAnta thA, jisakI prakRti meM krodha, mAna, mAyA, lobha pratanu (patale) the, jo mRdu-mArdava se sampanna, AtmalIna aura vinIta thA, usane devAnupriya kI AjJA pAkara svayaM hI pAMca mahAvratoM kI ArohaNA kI, zramaNa-zramaNiyoM se kSamAyAcanA kI, hamAre sAtha dhIre-dhIre vipula parvata para car3hA yAvat eka mAsa kI saMlekhanA se apane Apa ko kRza banAyA, anazana ke dvArA sATha bhaktoM kA chedana kiyA, vaha AlocanA aura pratikramaNa kara samAdhipUrNa dazA meM kramazaH divaMgata ho gyaa| ye prastuta haiM usake sAdhu-jIvana ke upkrnn| 71. 'bhante!' isa sambodhana se saMbodhita kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandananamaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara isa prakAra kahate haiM-devAnupriya kA ziSya skandaka nAma kA anagAra kAlamAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara kahAM gayA hai? kahAM upapanna huA 80
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 1-4 : sU. 71-77 hai ? 'gautama! isa sambodhana se sambodhita kara zramaNa bhagavAn mahAvIra bhagavAn gautama se isa prakAra kahate haiM- 'gautama! merA antevAsI skandaka anagAra, jo prakRti se bhadra aura prakRti se upazAnta thA, jisakI prakRti meM krodha mAna-mAyA-lobha pratanu the, jo mRdu-mArdava se sampanna, AtmalIna aura vinIta thA, usane merI AjJA pAkara svayaM hI pAMca mahAvratoM kI ArohaNA kI yAvat eka mahIne kI saMlekhanA se apane Apa ko kRza banAyA, anazana ke dvArA sATha bhaktoM kA chedana kiyaa| vaha AlocanA aura pratikramaNa kara, samAdhipUrNa dazA meM kAlamAsa meM kAla ko prApta kara acyuta kalpa meM devarUpa meM upapanna huA hai / 72. vahAM kucha devoM kI sthiti bAIsa sAgaropama kI prajJapta hai| vahAM skandaka deva kI sthiti bhI bAIsa sAgaropama hai / 73. bhante ! vaha skandaka deva Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ke anantara usa devaloka se cyavana kara kahAM jAegA ? kahAM upapanna hogA ? gautama! vaha mahAvideha kSetra meM siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hogA, saba duHkhoM kA anta karegA / dUsarA uddeza samudghAta pada 74. bhante ! samudghAta kitane prajJapta haiM ? gautama! samudghAta sAta prajJapta haiM, jaise - vedanA - samudghAta, kaSAya- samudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriya-samudghAta, taijasa- samudghAta, AhAraka- samudghAta aura kevali - samudghAta / chAdmasthika samudghAta ko chor3akara paNNavaNA kA samudghAta - pada (36) jJAtavya hai / tIsarA uddezaka pRthvI -pada 75. bhante ! pRthviyAM kitanI prajJapta haiM ? gautama ! pRthviyAM sAta prajJapta haiM, jaise - ratna - prabhA, zarkarA - prabhA, bAlukA-prabhA, paMka-prabhA, dhUma - prabhA, tamaH prabhA aura tamastamA / jIvAjIvAbhigama meM nairayikoM kA jo dUsarA uddezaka hai, vaha jJAtavya hai yAvat 76. kyA saba prANI ( vahAM ) pahale bhI upapanna hue haiM ? hAM, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra / cauthA uddezaka indriya-pada 77. bhante ! indriyAM kitanI prajJapta haiM ? gautama ! indriyAM pAMca prajJapta haiM, jaise zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya aura 81
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 4,5, sU. 77-80 bhagavatI sUtra sprshnendriy| prathama indriya-uddezaka (paNNavaNA ke indriya-pada (15) kA prathama uddezaka) jJAtavya hai, yAvat78. bhante! aloka kisase spRSTa hai? athavA kitane kAyoM se spRSTa haiM ? gautama! vaha na dharmAstikAya se spRSTa hai yAvat na AkAzAstikAya se spRSTa hai| vaha AkAzAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai| vaha na pRthvIkAya se spRSTa hai yAvat na addhA samaya se spRSTa hai| vaha eka, ajIva dravya kA deza, agurulaghu, ananta agurulaghu-guNoM se saMyukta hai aura anantaveM bhAga se nyUna paripUrNa AkAza hai| pAMcavA uddezaka paricAraNA-veda-pada 79. bhante! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM 1. mRtyu ko prApta huA nirgrantha apanI deva-rUpa AtmA ke dvArA vahAM para anya devoM aura anya devoM kI deviyoM kA AzleSa kara-kara paricAraNA nahIM karatA, vaha apanI deviyoM kA AzleSa kara-kara paricAraNA nahIM karatA, kintu vaha apane hI banAe hae vibhinna rUpoM se paricAraNA karatA hai| 2. eka jIva eka samaya meM do vedoM kA vedana karatA hai, jaise strI-veda kA aura puruSa-veda kaa| jisa samaya vaha strI-veda kA vedana karatA hai, usI samaya puruSa-veda kA vedana karatA hai| jisa samaya vaha puruSa-veda kA vedana karatA hai, usI samasa strI-veda kA vedana karatA hai| vaha strI-veda ke vedana se puruSa-veda kA vedana karatA hai aura puruSa-veda ke vedana se strI-veda kA vedana karatA hai| isa prakAra eka jIva bhI eka samaya meM do vedoM kA vedana karatA hai, jaise strI-veda kA aura puruSa-veda kaa| 80. bhante! yaha isa prakAra kaise hai? gautama! anyayUthika, jo aisA AkhyAna karate haiM yAvat jIva eka sAtha strI-veda aura puruSa-veda donoM kA vedana karate haiN| jo aisA kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hai* 1. mRtyu ko prApta huA nirgrantha mahAn Rddhi aura mahAn dyuti se sampanna, mahAbalI, mahAn yazasvI, mahAn saukhya-yukta, mahAn sAmarthya vAle, UMcI gati vAle aura cirakAlika sthiti vAle kisI devaloka meM deva-rUpa meM upapanna hotA hai| vaha mahAn Rddhi se sampanna yAvat dasoM dizAoM ko uddyotita aura prabhAsita karatA huA, draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, kamanIya aura ramaNIya deva hotA hai| vaha anya devoM aura devoM kI deviyoM kA AzleSa kara-kara paricAraNA karatA hai, apanI deviyoM kA AzleSa kara-kara paricAraNA karatA hai, kintu vaha apane banAe hue vibhinna rUpoM se paricAraNA nahIM krtaa| 82
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 5 : sU. 80-88 2. eka jIva eka samaya meM eka hI veda kA vedana karatA hai, jaise strIveda kA athavA puruSaveda kaa| jisa samaya vaha strI-veda kA vedana karatA hai, usa samaya puruSa-veda kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya vaha puruSa-veda kA vedana karatA hai, usa samaya strI-veda kA vedana nahIM krtaa| vaha strI-veda ke udaya se puruSa-veda kA vedana nahIM karatA aura puruSa-veda ke udaya se strI-veda kA vedana nahIM krtaa| isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka hI veda kA vedana karatA hai, jaise strI-veda kA athavA puruSa-veda kaa| strI udayaprApta strI-veda ke kAraNa puruSa kI icchA karatI hai aura puruSa udaya-prApta puruSa-veda ke kAraNa strI kI icchA karatA hai| ve donoM paraspara eka dUsare kI icchA karate haiM, jaise strI puruSa kI icchA karatI hai, puruSa strI kI icchA karatA hai| 81. bhante! udaka-garbha udaka-garbha ke rUpa meM kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH chaha maas| 82. bhante! tiryagyonika-garbha tiryagyonika-garbha ke rUpa meM kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH antarmuhUrtaH, utkarSataH ATha varSa / 83. bhante! mAnuSI-garbha mAnuSI-garbha ke rUpa meM kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH antarmuhUrta utkarSataH bAraha varSa / 84. bhante! kAyabhavastha (mAtA ke udara meM rahe hue apane garbha-zarIra meM utpanna hone vAlA jIva) kAyabhavastha ke rUpa meM kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH antarmuhUrta utkarSataH caubIsa varSa / 85. bhante! manuSya aura paJcendriya-tiryaMca kA yoni-bIja (vIrya) kitane kAla taka yonibhUta (utpAdaka zaktivAlA) rahatA hai? gautama! jaghanyataH antarmuhUrta utkarSataH bAraha muhUrta / 86. bhante! eka jIva eka bhava meM kitane jIvoM kA putra ho sakatA hai? gautama! jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkarSataH nau sau taka jIvoM kA putra ho sakatA hai| 87. bhante! eka jIva ke eka bhava meM kitane jIva putra-rUpa meM utpanna ho sakate haiM? gautama! jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkarSataH nau lAkha jIva putra-rUpa meM utpanna ho sakatA hai| 88. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-eka jIva ke jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkarSataH nau lAkha jIva putra-rUpa meM utpanna ho sakate haiM? / gautama! strI aura puruSa kI karmakRta (kAmoddIpaka) yoni meM maithunavRttika nAmaka saMyoga utpanna
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 5 : sU. 88-94 hotA hai / strI aura puruSa sneha (vIrya aura zoNita) kA saMcaya karate haiN| saMcaya karane ke pazcAt vahAM jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkarSataH nau lAkha jIva putra rUpa meM utpanna ho sakate haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - jaghanyataH eka, do yA tIna utkarSataH nau lAkha jIva putra rUpa meM utpanna ho sakate haiM / 89. bhante ! maithuna sevana karane vAle jIva ke kaisA asaMyama hotA hai ? gautama ! jisa prakAra koI puruSa tapI huI zalAkA se rUI se bharI huI nAlikA athavA bUra se bharI huI nalikA dhvasta kara detA hai / gautama ! maithuna sevana karane vAle jIva ke aisA asayaMma hotA hai| 90. bhante! vaha aisA hI hai| bhante ! vaha aisA hI hai, isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiM / 91. zramaNa bhagavAn mahAvIra rAjagRha nagara aura guNazila caitya se punaH niSkramaNa karate haiM, punaH niSkramaNa kara rAjagRha ke AsapAsa janapada meM viharaNa kara rahe haiN| tuMgikAnagarI - zramaNopAsaka - pada 92. usa kAla aura usa samaya tuMgikA nAmaka nagarI thI - nagara - varNana | 93. usa tuMgikA nagarI ke bAhara uttara-pUrva digbhAga (IzAnakoNa) meM puSpavatika nAmaka caitya thA - caitya-varNana | 94. usa tuMgikA nagarI meM aneka zramaNopAsaka rahate haiM / ve sampanna aura dIptimAna haiN| unake vizAla aura pracura bhavana zayana Asana vAle aura yAna vAhana se AkIrNa haiN| unake pAsa pracura dhana, sonA aura cAMdI haiN| ve Ayoga aura prayoga meM saMlagna haiN| unake ghara meM vipulamAtrA meM bhojana aura pAna diyA jA rahA hai| unake pAsa aneka dAsa, dAsI, gAya, bhaiMsa aura bher3eM haiN| ve bahujana ke dvArA aparibhavanIya haiN| jIva ajIva ko jAnane vAle, puNya-pApa ke marma ko samajhane vAle, Asrava, saMvara, nirjarA, kriyA, adhikaraNa, baMdha aura mokSa ke viSaya meM kuzala, satya ke prati svayaM nizcala, deva, asura, nAga, suvarNa, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, garur3a, gandharva, mahoraga Adi deva-gaNoM ke dvArA nirgrantha-pravacana se avicalanIya, isa nirgrantha-pravacana meM zaMkA - rahita, kAMkSA - rahita, vicikitsA - rahita, yathArtha ko sunane vAle, grahaNa karane vAle, usa viSaya meM prazna karane vAle, use jAnane vAle, usakA vinizcaya karane vAle, (nirgrantha pravacana ke) premAnurAga se anurakta asthi - majjAvAle 'AyuSyaman | yaha nirgrantha-pravacana yathArtha hai / yaha paramArtha hai, zeSa anartha hai', (aisA mAnane vAle), Agala ko UMcA aura daravAje ko khulA rakhane vAle, antaHpura aura dUsaroM ke ghara meM binA kisI rukAvaTa ke praveza karane vAle, caturdazI, aSTamI, amAvasyA aura pUrNimA ko pratipUrNa pauSadha kA samyak anupAlana karane vAle, zramaNa-nirgranthoM ko prAsuka aura eSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kaMbala, pAdaprauMchana, auSadha - bhaiSajya, pITha - phalaka, zayyA aura saMstAraka kA dAna dene vAle, bahuta zIlavrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa ke dvArA tathA yathAparigRhIta tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue raha rahe haiM / 84
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 5 : sU. 95-97 95. usa kAla aura usa samaya pArzvApatyIya sthavira bhagavAn jo jAti sampanna, kula sampanna, bala-sampanna, rUpa-sampanna, vinaya - sampanna, jJAna- sampanna, darzana - sampanna, cAritra - sampanna, lajjA-sampanna, lAghava-sampanna, ojasvI, tejasvI, varcasvI, yazasvI, krodhajayI, mAnajayI, mAyAjayI, lobhajayI, nidrAjayI, jitendriya, parISahajayI, jIne kI AzaMsA aura mRtyu ke bhaya se mukta, tapa-pradhAna, guNa pradhAna, karaNa - pradhAna, caraNa- pradhAna, nigraha-pradhAna, nizcaya- pradhAna, mArdava-pradhAna, Arjava pradhAna, lAghava - pradhAna, kSamA-pradhAna, mukti-pradhAna, vidyA- pradhAna, mantra - pradhAna, veda pradhAna, brahma- pradhAna, naya pradhAna, niyama- pradhAna, satya - pradhAna, zauca - pradhAna, cAruprajJa, pavitra hRdaya vAle, nidAna rahita, utsukatA - rahita, AtmonmukhI bhAvadhArA vAle, suzrAmaNya meM rata, prazna kA yathArtha uttara dene vAle, kutrikApaNa-tulya, bahuzruta aura bahuta parivAra vAle haiM, ve pAMca sau anagAroM ke sAtha saparivRta hokara anukrama se parivrajana karate hue eka grAma se dUsare grAma meM ghUmate hue sukhapUrvaka viharaNa karate hue jahAM tuMgikA nagarI hai, jahAM puSpavatika caitya hai, vahAM Ae aura Akara pravAsayogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiM / 96. usa tuMgikA nagarI ke zRGgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaTToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para yAvat nAgarika jana eka hI dizA ke abhimukha jA rahe haiM / - 97. ve zramaNopAsaka isa kathA ko sunakara hRSTa-tuSTa cittavAle, Anandita, prItipUrNa mana vAle, parama-saumanasya yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAle ho ge| ve paraspara eka dUsare ko sambodhita kara isa prakAra bole- devAnupriyo ! pArzvapatyIya sthavira bhagavAn jo jAti-sampanna haiM yAvat pravAsa-yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue raha rahe haiM / devAnupriyo ! tathArUpa sthavira bhagavAn ke nAma gotra kA zravaNa bhI mahAna phaladAyaka hai, phira abhigamana, vandana, namaskAra, pratipRcchA aura paryupAsanA kA kahanA hI kyA ? eka bhI Arya dhArmika suvacana kA zravaNa mahAn phaladAyaka hai phira vipula artha-grahaNa kA kahanA hI kyA ? isalie devAnupriya ! hama caleM, sthavira bhagavAn ko vandana-namaskAra kareM, satkAra - sammAna kreN| ve kalyANakArI haiM, maMgala deva aura prazasta cittavAle haiM, unakI paryupAsanA kreN| yaha hamAre parabhava aura ihabhava ke lie hita, sukha, kSama, niHzreyas aura AnugamikatA ke lie hogaa| aisA socakara ve paraspara, isa viSaya kI pratijJA karate haiM, pratijJA kara jahAM apane-apane ghara haiM, vahAM Ate haiM, vahAM Akara unhoMne snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka ( tilaka Adi ) maMgala ( dadhi, akSata Adi) aura prAyazcitta kiyA, zuddha prAvezya (sabhA meM pravezocita) mAMgalika vastroM ko vidhivat pahanA / alpabhAra aura bahumUlya vAle AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyA / ( isa prakAra sajjita hokara ve) apane-apane gharoM se nikalakara eka sAtha milate haiN| eka sAtha milakara paidala calate hue tuMgikA nagarI ke bIcoMbIca nirgamana karate haiM, nirgamana kara jahAM puSpavatika caitya hai, vahAM Ate haiM, vahAM Akara pAMca prakAra ke abhigamoM se sthavira bhagavAn ke pAsa jAte haiM / (jaise - 1. sacitta dravyoM ko chor3anA 2. acitta dravyoM ko chor3anA, 2. eka- zATaka-vAlA 85
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 5 : sU. 97-105 uttarAsaMga karanA 4. dRSTipAta hote hI baddhAJjali honA 5. mana ko ekAgra karanA) jahAM sthavira bhagavAna haiM vahAM Ate haiN| Akara dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiN| pradakSiNA kara vandana - namaskAra karate haiM / vandana namaskAra kara tIna prakAra kI paryupAsanA ke dvArA paryupAsanA karate haiM / 98. ve sthavira bhagavAn una zramaNopAsakoM ko usa vizAlatama aizvaryazAlI pariSad meM cAturyAma dharma kA upadeza karate haiM, jaise sarva-prANAtipAta se virata honA, sarva - mRSAvAda se virata honA, sarva - adattAdAna se virata honA, sarva-bAhya-AdAna ( parigraha ) se virata honA / 99. ve zramaNopAsaka bhagavAn sthaviroM ke pAsa dharma sunakara, avadhAraNa kara, hRSTa-tuSTa citta vAle ho gae yAvat harSa se unakA hRdaya vikasvara ho gyaa| ve dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiM, pradakSiNA kara isa prakAra bole- bhante ! saMyama kA phala kyA hai ? tapasyA kA phala kyA hai ? 100. bhagavAn sthavira una zramaNopAsakoM se isa prakAra bole-Aryo ! saMyama kA phala hai anAsrava aura tapa kA phala hai vyavadAna - nirjarA / 101. ve zramaNopAsaka bhagavAn sthaviroM se isa prakAra bole- 'bhante ! yadi saMyama kA phala anAsrava hai aura tapa kA phala vyavadAna hai, to deva devaloka meM kisa kAraNa se upapanna hote haiM ? 102. kAlikaputra nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA- Aryo ! pUrvakRta tapa se deva devaloka meM upapanna hote haiN| mehila (athavA maithila) nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA- Aryo ! pUrvakRta saMyama se deva devaloka meM upapanna hote haiM / AnandarakSita nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA- Aryo ! karma kI sattA se deva devaloka meM upapanna hote haiM / kAzyapa nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA- Aryo ! Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiM / Aryo ! pUrvakRta tapa, pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiN| yaha artha satya he / ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| 103. ve zramaNopAsaka bhagavAn sthaviroM se ye isa prakAra uttara sunakara hRSTa-tuSTa ho bhagavAn sthaviroM ko vandana-namaskAra karate haiM, prazna pUchate haiM, artha grahaNa karate haiM, grahaNa kara jisa dizA se Ae, usI dizA meM lauTa jAte haiN| 104. kisI dina ve sthavira tuMgikA nagarI ke puSpavatika caitya se lauTa jAte haiM, bAhya janapadoM meM vihAra karate haiM / 105. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thaa| vahAM bhagavAn mahAvIra padhAre 86
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 5 : sU. 106-110 yAvat pariSad AI aura lauTa gii| 106. usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha aMtevAsI indrabhUti nAmaka anagAra yAvat vipula-tejo-lezyA ko antarlIna rakhane vAle binA virAma SaSThabhakta tapaHkarma tathA saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue raha rahe haiN| 107. bhagavAn gautama SaSThabhakta ke pAraNa meM prathama prahara meM svAdhyAya karate haiM, dvitIya prahara meM dhyAna karate haiM, tRtIya prahara meM tvaratA- capalatA- aura saMbhrama-rahita hokara mukhavastrikA kA pratilekhana karate haiM, pratilekhana kara pAtra-vastra kA pratilekhana karate haiM, pratilekhana kara pAtroM kA pramArjana karate haiM, pramArjana kara pAtroM ko hAtha meM lete haiM, lekara jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara ve isa prakAra bole-bhante! maiM ApakI anujJA pAkara SaSThabhakta ke pAraNa meM rAjagRha nagara ke ucca, nIca aura madhyama kuloM kI sAmudAnika bhikSAcaryA ke lie ghUmanA cAhatA huuN| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibandha mata kro| 108. bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anujJA prApta kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa guNazIla caitya se bAhara Ate haiM, bAhara Akara tvaratA-, capalatA- aura saMbhrama-rahita hokara yuga-pramANa bhUmi ko dekhane vAlI dRSTi se IryA samiti kA zodhana karate hue, zodhana karate hue jahAM rAjagRha nagara hai vahAM Ate haiM, Akara rAjagRha nagara ke ucca, nIca aura madhyama kuloM kI sAmudAnika bhikSAcaryA ke lie ghUmate haiN| 109. bhagavAn gautama rAjagRha nagara ke ucca, nIca aura madhyama kuloM kI sAmudAnika bhikSAcaryA ke lie ghUmate hue aneka vyaktiyoM se ye zabda sunate haiM-devAnupriya! tuMgikA nagarI se bAhara puSpavatika caitya meM pArzvapatyIya bhagavAn sthaviroM se zramaNopAsakoM ne ye isa prakAra ke prazna pUche-bhante! saMyama kA phala kyA hai? tapa kA phala kyA hai? una bhagavAn sthaviroM ne una zramaNopAsakoM ko isa prakAra kahA-Aryo! saMyama kA phala anAsrava hai, tapa kA phala vyavadAna hai| isI prakAra yAvat pUrvakRta tapa, pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke kAraNa deva devalokoM meM upapanna hote haiN| yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| to kyA yaha aise hI hai? 110. yaha kathA sunakara bhagavAn gautama ke mana meM zraddhA yAvat kutUhala utpanna huaa| ve yathAparyApta bhikSA lete haiM, lekara rAjagRha nagara se bAhara Ate haiM, tvarA-, capalatA- aura saMbhrama-rahita hokara yugapramANa bhUmi ko dekhale vAlI dRSTi se IryA-samiti kA zodhana karate hue, zodhana karate hue jahAM guNazilaka caitya hai, jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa rahakara gamanAgamana kA pratikramaNa karate haiM, pratikramaNa kara, eSaNA aura aneSaNA kI AlocanA karate haiM, AlocanA kara bhakta-pAna dikhalAte haiM, dikhalAkara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara isa prakAra bole-bhante! maiM ApakI anujJA pAkara rAjagRha nagara ke ucca, 87
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 5 : sU. 110,111 nIca aura madhyama kuloM meM sAmudAnika bhikSA ke lie ghUmatA huA aneka vyaktiyoM se ye zabda sunatA hUM-devAnupriya ! tuMgikA nagarI ke bAhara puSpavatika caitya meM pAzrvApatyIya bhagavAn sthaviroM se zramaNopAsakoM ne ye isa prakAra ke prazna pUche bhante ! saMyama kA phala kyA hai ? tapa kA phala kyA hai ? isa prakAra yAvat yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| bhante ! kyA ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM samartha haiM ? athavA asamartha haiM ? ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM yogya haiM ? athavA ayogya haiM ? ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM dAyitvapUrNa haiM? athavA dAyitvapUrNa nahIM haiM? ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene viziSTa dAyitvapUrNa haiM? athavA viziSTa dAyitvapUrNa nahIM haiM ? - Aryo ! pUrvakRta tapa se deva devaloka meM upapanna hote haiN| Aryo ! pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiM, yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai ? gautama ! ve bhagavAn sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM samartha haiM, asamartha nahIM hai / gautama ! ve bhagavAn sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM yogya haiM, ayogya nahIM haiN| gautama ! ve bhagavAn sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM dAyitvapUrNa haiM, dAyitvahIna nahIM haiN| gautama ! ve bhagavAn sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM viziSTa dAyitvapUrNa haiM, viziSTa dAyitvahIna nahIM haiM - Aryo ! pUrvakRta tapa se deva devaloka meM upapanna hote haiN| Aryo ! pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiM yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| gautama ! maiM bhI isI prakAra AkhyAna karatA hUM, bhASaNa karatA hUM, prajJApana karatA hUM, prarUpaNA karatA hUM - pUrvakRta tapa se deva devaloka meM upapanna hote haiM / pUrvakRta saMyama se deva devaloka meM upapanna hote haiN| karma kI sattA se deva devaloka meM upapanna hote haiN| Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiM / Aryo ! pUrvakRta tapa, pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiM / yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| 111. bhante / tathArUpa zramaNa-mAhana kI paryupAsanA karane kA kyA phala hai ? gautama ! paryupAsanA kA phala hai - zravaNa / bhante ! zravaNa kA kyA phala hai ? gautama ! zravaNa kA phala jJAna hai| bhante ! jJAna kA kyA phala hai ? gautama ! jJAna kA phala vijJAna hai| 88
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 5 : sU. 111-113 bhante ! vijJAna kA kyA phala hai ? gautama ! vijJAna kA phala pratyAkhyAna hai / bhante ! pratyAkhyAna kA kyA phala hai ? gautama ! pratyAkhyAna kA phala saMyama hai| bhante ! saMyama kA kyA phala hai ? gautama ! saMyama kA phala anAsrava hai| bhante ! anAsrava kA kyA phala hai ? gautama ! anAsrava kA phala tapa hai / bhante! tapa kA kyA phala hai ? gautama ! tapa kA phala vyavadAna hai| bhante ! vyavadAna kA kyA phala hai ? gautama ! vyavadAna kA phala akriyA hai / bhante ! akriyA kA kyA phala hai ? gautama ! akriyA kA antima phala siddhi hai / saMgrahaNI gAthA zravaNa, jJAna, vijJAna, pratyAkhyAna, saMyama, anAsrava, tapa, vyavadAna, akriyA aura siddhi / uSNajalakuNDa pada 112. bhante ! anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM, bhASaNa karate haiM, prajJApana karate haiM, prarUpaNA karate haiM - rAjagRha nagara ke bAhara vaibhAra parvata ke nIce agha nAmaka eka vizAla draha prajJapta hai| usakI laMbAI-caur3AI aneka yojana hai| usakA taTabhAga nAnA druma-vanoM se maNDita hai / vaha zrI sampanna, draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, kamanIya aura ramaNIya hai / usameM bahuta pradhAna balAhaka (jalIya skandhoM ko Upara uThAne vAlA tApa) bhApa banate haiM, bAdala banate haiM aura barasate haiN| usa jalAzaya ke bhara jAne para vaha sadA saghana rUpa meM garamagarama jala kA abhiniHsravaNa karatA I 113. bhante ! yaha isa prakAra kaise hai ? gautama ! jo anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat jo ve aisA AkhyAna karate haiM, ve mithyA AkhyAna karate haiN| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNA karatA hUM - rAjagRha nagara ke bAhara vaibhAra parvata ke na atidUra na atinikaTa mahAtapopatIraprabhava nAmaka nirjhara hai| usakI lambAI-caur3AI pAMca sau dhanuSa hai| usakA taTabhAga nAnA druma-vanoM se maNDita hai, vaha zrIsaMpanna, draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, kamanIya aura ramaNIya hai| vahAM aneka uSNayonika jIva aura pudgala udaka rUpa meM utpanna hote haiM aura vinaSTa hote haiM, cyuta hote haiM aura utpanna hote haiM / usa jalAzaya ke bhara jAne para usase sadA 89
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 5-8 : sU. 113-118 bhagavatI sUtra saghanarUpa meM garama-garama jala kA abhiniHsavaNa hotA hai| gautama! yaha mahAtapopatIraprabhava nAmaka nirjhara hai| gautama! yaha mahAtopatIraprabhava nirjhara kA artha prajJapta hai| 114. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai-isa prakAra kahate hue bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiN| chaThA uddezaka bhASA-pada 115. bhante! maiM manana karatA hUM, kyA yaha avadhAriNI bhASA hai? yahAM bhASA-pada (paNNavaNA, pada 11) vaktavya hai| sAtavAM uddezaka sthAna-pada 116. bhante! deva kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! deva cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-bhavanapati, vAnamantara, jyotiSka aura vaimAnika / 117. bhante! bhavanavAsI-devoM ke sthAna kahAM prajJapta haiM? gautama! isa ratnaprabhA-pRthvI meM prajJapta haiN| sthAna-pada (paNNavaNA, 2 / 30-63) meM jo devoM kI vaktavyatA hai, vaha kathanIya hai| unakA upapAta loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hotA hai| isa prakAra yaha samUcA prakaraNa yAvat siddhakaNDikA kI samApti (paNNavaNA, 2 / 30-67) taka vaktavya hai| saudharma Adi kalpa-vimAnoM ke pratiSThAna (AdhAra), bAhalya (moTAI), UMcAI aura saMsthAna (AkRti) ke lie jIvAjIvAbhigama kA jo vaimAnika uddeza (3 / 1057-1138) hai, vaha samagra yahAM vaktavya hai| AThavAM uddezaka camarasabhA-pada 118. bhante! asurendra asurarAja camara kI sudharmA sabhA kahAM prajJapta hai? gautama! jambUdvIpa dvIpa meM merUparvata se dakSiNabhAga meM tirache asaMkhya dvIpasamudroM ke pAra cale jAne para aruNavara dvIpa hai| usakI bAharI vedikA ke Age aruNodaya samudra hai| usakA bayAlIsa hajAra yojana avagAhana karane para asurendra asurarAja camara kA tigicchikUTa nAmaka utpAta-parvata prajJapta hai-usakI UMcAI sataraha sau ikkIsa yojana hai| usakA udvedha (gaharAI) cAra sau tIsa yojana aura eka koza hai| usakA mUla meM viSkambha (caur3AI) eka hajAra bAIsa yojana hai, madhya meM usakA viSkambha cAra sau caubIsa yojana hai aura Upara kA viSkambha sAta sau teIsa yojana hai| usakI mUla meM paridhi tIna hajAra do sau battIsa kucha kama yojana hai, madhya meM paridhi eka hajAra tIna sau ikatAlIsa kucha kama yojana hai, Upara kI paridhi do hajAra do sau chayAMsI yojana se kucha adhika hai| vaha mUla meM vistRta, madhya meM saMkar3A aura Upara vizAla . 90
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2: u. 8, 10 : sU. 119-125 hai / usakI AkRti zreSTha vajra jaisI hai, vaha mahAmukunda nAmaka vAdya ke saMsthAna se saMsthita hai, sarvaratnamaya hai / vaha svaccha, sUkSma, cikanA, snigdha, ghuTA huA, pramArjita, raja-rahita, nirmala, niSpaGka, nirAvaraNa dIpti vAlA tathA prabhA, marIci aura udyotayukta hai / draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, kamanIya, aura ramaNIya hai / vaha eka padmavaravedikA aura vRkSanikuMja se cAroM ora se ghirA huA hai / padmavaravedikA aura vRkSa - nikuJjoM kA varNana / 120. usa bahusamaramaNIya bhUbhAga ke prAyaH madhyadezabhAga meM eka mahAn prAsAdAvataMsaka prajJapta hai - usakI UMcAI do sau pacAsa yojana hai aura caur3AI eka sau paccIsa yojana hai / prAsAda kA varNana | caMdovA ke upara kI bhUmi kA varNana / maNipIThikA ATha yojana kI hai| camara kA siMhAsana usake parivAra ke siMhAsanoM sahita vaktavya hai / 121. usa tigicchikUTa utpAtaparvata ke dakSiNa bhAga meM aruNodaya samudra meM chaha araba, pacapana karor3a, paiMtIsa lAkha aura pacAsa hajAra yojana tirachA cale jAne para tathA nIce kI ora ratnaprabhA pRthvI kA cAlIsa hajAra yojana avagAhana karane para asurendra asurakumArarAja camara kI camaracaJca nAmaka rAjadhAnI prajJapta hai / usakI lambAI-caur3AI eka lAkha yojana hai / vaha jambUdvIpa- pramANa hai / usakI pIThikA lambAI-caur3AI meM solaha hajAra yojana aura paridhi meM pacAsa hajAra pAMca sau sitAnave yojana se kucha kama hai / usakA sarva pramANa vaimAnika- devoM kI rAjadhAnI ke prakAra Adi se AdhA jAnanA caahie| nava uddezaka samaya kSetra pada 122. bhante ! samaya-kSetra kise kahA jAtA hai ? gautama ! ar3hAI dvIpa aura do samudra - yaha itanA kSetra samaya-kSetra kahalAtA hai / 123. inameM jambUdvIpa nAmaka dvIpa saba dvIpoM aura samudroM ke madhya meM hai / isa prakAra Abhyantara puSkarArdha taka jIvAjIvibhigama kI vaktavyatA jJAtavya hai / usameM se kevala jyotiSka devoM kI vaktavyatA chor3a denI hai / dasavAM uddezaka astikAya-pada 124. bhante ! astikAya kitane prajJapta haiM ? gautama ! astikAya pAMca prajJapta haiM, jaise- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya / 125. bhante ! dharmAstikAya meM kitane varNa haiM? kitane gandha haiM? kitane rasa haiM? kitane sparza haiM ? gautama ! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA loka kA eka aMzabhUta dravya hai / vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise- dravya kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla 91
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 10 : sU. 125,127 bhagavatI sUtra kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se| dravya kI apekSA se dharmAstikAya eka dravya hai| kSetra kI apekSA se loka-pramANa mAtra hai| kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai-aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA aisA nahIM hai-vaha atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rahegA-ataH vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai| bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza hai| guNa kI apekSA se gamana-guNa-gati meM udAsIna sahAyaka hai| 126. bhante! adharmAstikAya meM kitane varNa haiM? kitane gandha haiM? kitane rasa haiM? kitane sparza gautama ! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA loka kA eka aMzabhUta dravya hai| vaha saMkSepa meM pAca prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se| dravya kI apekSA se adharmAstikAya eka dravya hai| kSetra kI apekSA se loka-pramANa mAtra hai| kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA-aisA nahI hai, kabhI nahIM hai-aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA-aisA nahIM hai-vaha atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rahegA-ataH vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya avyaya, avasthita aura nitya hai| bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza hai| guNa kI apekSA se sthAna-guNa-sthiti meM udAsIna sahAyaka hai| 127. bhante! AkAzAstikAya meM kitane varNa haiM? kitane gandha haiM? kitane rasa haiM? kitane sparza haiM? gautama! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA lokAloka kA eka aMzabhUta dravya hai| vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se| dravya kI apekSA se AkAzAstikAya eka dravya hai| kSetra kI apekSA se lokAloka-pramANa ananta hai| kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA aisA nahI hai, kabhI nahIM hai-aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA-aisA nahIM hai-vaha atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rahegA-ataH vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya avyaya, avasthita aura nitya hai| 92
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza hai / guNa kI apekSA se avagAhana-guNa vAlA hai| 128. bhante ! jIvAstikAya meM kitane varNa haiM? kitane gandha haiM? kitane rasa haiM? kitane sparza haiM ? za. 2 : u. 10 : sU. 127-131 gautama ! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; arUpI, jIva, zAzvata, avasthita tathA loka kA eka aMzabhUta dravya hai / vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise- dravya kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se / dravya kI apekSA se jIvAstikAya ananta jIva- dravya hai / kSetra kI apekSA se loka - pramANamAtra hai / kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA - aisA nahI hai, kabhI nahIM hai aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA--aisA nahIM hai--vaha atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rahegA - ataH vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya avyaya, avasthita aura nitya hai / bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza I guNa kI apekSA se upayoga guNa vAlA hai / 129. bhante ! pudgalAstikAya meM kitane varNa haiM? kitane gandha haiM? kitane rasa haiM? kitane sparza haiM ? gautama ! usameM pAMca varNa, pAMca rasa, do gandha aura ATha sparza haiM ; vaha rUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA loka kA eka aMzabhUta dravya hai / vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se / dravya kI apekSA se pudgalAstikAya ananta dravya kSetra kI apekSA se loka pramANa mAtra hai| 1 kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA - aisA nahI hai, kabhI nahIM hai aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA - aisA nahIM hai - vaha atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rahegA ataH vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai / bhAva kI apekSA se varNavAn, gandhavAn, rasavAn aura sparzavAn hai / 1 guNa kI apekSA se grahaNaguNa-samudita hone kI yogyatA vAlA hai| 1 130. bhante ! kyA dharmAstikAya ke eka pradeza ko dharmAstikAya kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| nau, 131. bhante ! kyA isI prakAra dharmAstikAya ke do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, dasa, saMkhyeya aura asaMkhyeya pradezoM ko dharmAstikAya kahA jA sakatA hai ? 93
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 10 : sU. 131-136 bhagavatI sUtra gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 132. bhante! kyA eka pradeza kama dharmAstikAya ko bhI dharmAstikAya kahA jA sakatA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 133. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-dharmAstikAya ke eka pradeza ko dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA yAvat eka pradeza kama dharmAstikAya ko bhI dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA hai? gautama! kyA cakra kA khaNDa cakra kahalAtA hai? athavA akhaNDa cakra cakra kahalAtA hai? bhagavan! cakra kA khaNDa cakra nahIM kahalAtA, akhaNDa cakra cakra kahalAtA hai| kyA chatra kA khaNDa chatra kahalAtA hai? athavA akhaNDa chatra chatra kahalAtA hai| bhagavAn ! chatra kA khaNDa chatra nahIM kahalAtA, akhaNDa chatra kahalAtA hai| kyA carma kA khaNDa carma kahalAtA hai? athavA akhaNDa carma carma kahalAtA hai| bhagavan! carma kA khaNDa carma nahIM kahalAtA, akhaNDa carma carma kahalAtA hai| kyA daNDa kA khaNDa daNDa kahalAtA hai? athavA akhaNDa daNDa daNDa kahalAtA hai? bhagavan ! daNDa kA khaNDa daNDa nahIM kahalAtA, akhaNDa daNDa daNDa kahalAtA hai| kyA vastra kA khaNDa vastra kahalAtA hai ? athavA akhaNDa vastra vastra kahalAtA hai? bhagavan ! vastra kA khaNDa vastra nahIM kahalAtA, akhaNDa vastra vastra kahalAtA hai| kyA Ayudha kA khaNDa Ayudha kahalAtA hai? athavA akhaNDa Ayudha Ayudha kahalAtA hai? bhagavan! Ayudha kA khaNDa Ayudha nahIM kahalAtA, akhaNDa Ayudha Ayudha kahalAtA hai| kyA modaka kA khaNDa modaka kahalAtA hai? athavA akhaNDa modaka modaka kahalAtA hai| bhagavan ! modaka kA khaNDa modaka nahIM kahalAtA, akhaNDa modaka modaka kahalAtA hai| gautama ! yaha isa apekSA se kahA jA rahA hai-dharmAstikAya ke eka pradeza ko dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA yAvat eka pradeza kama dharmAstikAya ko bhI dharmAstikAya nahIM kahA jA sktaa| 134. bhante! dharmAstikAya kise (kitane pradezoM ko) kahA jA sakatA hai? gautama! dharmAstikAya ke asaMkhyeya pradeza haiN| ve saba pratipUrNa, niravazeSa aura eka zabda (dharmAstikAya) ke dvArA gRhIta hote haiM-gautama! isako dharmAstikAya kahA jA sakatA hai| 135. isI prakAra adharmAstikAya vaktavya hai| AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya bhI isI prakAra vaktavya haiM, kevala itanA antara hai-ina tInoM ke pradeza ananta hote haiN| zeSa puurvvt| jIvatva-upadarzana-pada 136. bhante! utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva 94
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 10 : sU. 136-139 (Atma-pravRti) se jIva-bhAva (jIva hone) ko prakaTa karatA hai kyA yaha kahA jA sakatA hai? hAM, gautama! utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva se jIva-bhAva ko prakaTa karatA hai yaha kahA jA sakatA hai| .. 137. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAraparAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva se jIvabhAva ko prakaTa karatA hai yaha kahA jA sakatA gautama! jIva Abhinibodhika-jJAna ke ananta paryavoM, zruta-jJAna ke ananta paryavoM, avadhi-jJAna ke ananta paryavoM, manaHparyava-jJAna ke ananta paryavoM, kevalajJAna ke ananta paryavoM, mati-ajJAna ke ananta paryavoM, zruta-ajJAna ke anaMta paryavoM, vibhaGga-jJAna ke ananta paryavoM, cakSu-darzana ke ananta paryavoM, acakSu-darzana ke ananta paryavoM, avadhi-darzana ke ananta paryavoM aura kevala-darzana ke ananta paryavoM ke upayoga ko prApta hotA hai| jIva upayoga-lakSaNa vAlA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva se jIva-bhAva ko prakaTa karatA hai yaha kahA jA sakatA hai| AkAza-pada 138. AkAza kitane prakAra kA prajJapta hai? / gautama! AkAza do prakAra kA prajJapta hai, jaise lokAkAza aura alokAkAza / 139. bhante! lokAkAza kyA jIva hai? jIva kA deza hai? jIva kA pradeza hai? ajIva hai? ajIva kA deza hai? ajIva kA pradeza hai? gautama! lokAkAza jIva bhI hai, jIva kA deza bhI hai, jIva kA pradeza bhI hai, ajIva bhI hai, ajIva kA deza bhI hai aura ajIva kA pradeza bhI hai| jo jIva haiM, ve niyamataH ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya aura anindriya jo jIva ke deza haiM, ve niyamataH ekendriya jIvoM kA deza haiM, dvIndriya jIvoM ke deza haiM, trIndriya jIvoM ke deza haiM, caturindriya jIvoM ke deza haiM, paJcendriya jIvoM ke deza haiM aura anindriya jIvoM ke deza haiN| jo jIva ke pradeza haiM, ve niyamataH ekendriya jIvoM kA pradeza haiM, dvIndriya jIvoM ke pradeza haiM, trIndriya jIvoM ke pradeza haiM, caturindriya jIvoM ke pradeza haiM, paJcendriya jIvoM ke pradeza haiM aura anindriya jIvoM ke pradeza haiN| jo ajIva haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-rUpI aura aruupii| jo rUpI haiM, ve cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise skandha, skandha ke deza, skandha ke pradeza aura prmaannu-pudgl| jo arUpI haiM, ve pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-dharmAstikAya, dharmAstikAya kA deza nahIM hotA, dharmAstikAya ke pradeza; adharmAstikAya, adharmAstikAya kA deza nahIM hotA, 95
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 2 : u. 10 : sU. 139-149 bhagavatI sUtra adharmAstikAya ke pradeza aura adhva-samaya / 140. bhante! alokAkAza kyA jIva hai? jIva kA deza hai? jIva kA pradeza hai? ajIva hai? ajIva kA deza hai| ajIva kA pradeza hai? gautama! vaha na jIva hai, na jIva kA deza hai, na jIva kA pradeza hai; na ajIva hai, na ajIva kA deza hai, na ajIva kA pradeza hai| vaha eka ajIva dravya kA deza hai, agurulaghu hai, ananta agurulaghu guNoM se saMyukta hai aura ananta bhAga se nyUna paripUrNa AkAza hai| astikAya-pada 141. bhante! dharmAstikAya kitanA bar3A prajJapta hai? gautama! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, loka-pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 142. bhante! adharmAstikAya kitanA bar3A prajJapta hai? gautama! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, loka-pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 143. bhante! lokAkAza kitanA bar3A prajJapta hai? gautama! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, loka-pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 144. bhante! jIvAstikAya kitanA bar3A prajJapta hai? gautama! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, loka-pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 145. bhante! pudgalAstikAya kitanA bar3A prajJapta hai? gautama! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, loka-pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| sparzanA-pada 146. bhante! adho-loka dharmAstikAya ke kitane bhAga kA sparza karatA hai? gautama! vaha dharmAstikAya kA kucha adhika Adhe bhAga kA sparza karatA hai| 147. bhante! tiryag-loka dharmAstikAya ke kitane bhAga kA sparza karatA hai? gautama! vaha dharmAstikAya ke asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai| 148. bhante! Urdhva-loka dharmAstikAya ke kitane bhAga kA sparza karatA hai? gautama! vaha dharmAstikAya ke kucha kama Adhe bhAga kA sparza karatA hai| 149. bhante! yaha ratnaprabhA-pRthvI kyA dharmAstikAya ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatI hai? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatI hai? saMkhyeya bhAgoM kA sparza karatI haiM? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karatI hai athavA sampUrNa kA sparza karatI hai? 96
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 2 : u. 10 : sU. 149-153 gautama! vaha saMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karatI, asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatI hai, saMkhyeya bhAgoM kA sparza nahIM karatI, asaMkhyeya bhAgoM kA sparza nahIM karatI aura sampUrNa kA sparza nahIM krtii| 150 bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI kA ghanodadhi kyA dharmAstikAya ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai? saMkhyeya bhAgoM kA sparza karatA hai? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karatA hai athavA sampUrNa kA sparza karatA hai| jaise ratnaprabhA pRthvI sparza karatI hai, vaise hI ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta bhI sparza karate haiN| 151. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI kA avakAzAntara kyA dharmAstikAya ke saMkhyeya bhAga kA sparza karatA hai? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai? saMkhyeya bhAgoM kA sparza karatA hai? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karatA hai? athavA sampUrNa kA sparza karatA hai? gautama! vaha saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai, asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karatA, saMkhyeya bhAgoM kA sparza nahIM karatA, asaMkhyeya bhAgoM kA sparza nahIM karatA aura sampUrNa kA sparza nahIM krtaa| isI prakAra sabhI avakAzAntara vaktavya haiN| 152. jaise ratnaprabhA-pRthvI kI vaktavyatA kahI gaI hai vaise hI yAvat adhaHsaptamI (sAtavIM pRthvI) kI vaktavyatA jJAtavya hai| isI prakAra saudharma-kalpa yAvat ISat-prAgbhArA pRthvI ye sabhI dharmAstikAya ke asaMkhyAta veM bhAga kA sparza karate haiN| zeSa vikalpoM kA pratiSedha kara denA caahie| 153. isI prakAra adharmAstikAya kA aura isI prakAra lokAkAza kA sparza karate haiN| pRthvI, ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta, bAraha kalpa, nau graiveyaka, pAMca anuttaravimAna aura siddhazilA-ina meM pRthvI, bAraha kalpa, nau graiveyaka aura pAMca anuttaravimAna ke avakAzAntara dharmAstikAya Adi ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM aura zeSa saba (pRthvI se siddhazilA taka) unake asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiN| 97
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA camara kI kaisI vikriyA, camara kA utpAta, kriyA, yAna, strI, nagara, loka-pAla, adhipati, indriya aura pariSad-tIsare zataka meM ye daza uddezaka haiN| utkSepa-pada 1. usa kAla aura usa samaya meM mokA nAma kI nagarI thI-nagara kA varNana / 2. usa mokA nagarI ke bAhara uttara-pUrva dizAbhAga meM nandana nAma kA caitya thA-caitya kA vrnnn| 3. usa kAla aura usa samaya meM bhagavAn mahAvIra samavasRta hue| pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| pariSad vApasa nagara meM calI gii| devavikriyA-pada 4. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dUsare antevAsI agnibhUti nAmaka anagAra the| unakA gautra gautama thaa| unakI UMcAI sAta hAtha kI thii| yAvat ve bhagavAn kI paryupasAnA karate hue isa prakAra bole-bhante! asurendra asurarAja camara kitanI mahAn Rddhi vAlA, kitanI mahAn dyuti vAlA, kitane mahAn bala vAlA, kitane mahAn yaza vAlA, kitane mahAn sukha vAlA, kitanI mahAn sAmarthya vAlA aura kitanI vikriyA karane meM samartha hai? gautama! asurendra asurarAja camara mahAn Rddhi vAlA, mahAn dyuti vAlA, mahAbalI, mahAyazasvI, mahAsukhI aura mahAn sAmarthya vAlA hai| vaha camaracaJcA rAjadhAnI meM cauMtIsa lAkha bhavanAvAsa, cauMsaTha hajAra sAmAnika, taiMtIsa tAvattriMzaka, cAra lokapAla, pAMca saparivAra paTarAniyAM, tIna pariSad, sAta senAeM, sAta senApati, do lAkha chappana hajAra AtmarakSaka-deva aura camaracaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle anya aneka devoM tathA deviyoM kA Adhipatya, paurapatya, svAmitva, bhartRtva (poSaNa) tathA AjJA dene meM samartha aura senApatitva karatA huA, anya devoM se AjJA kA pAlana karavAtA huA vaha Ahata nATyoM, gItoM tathA kuzala vAdaka ke dvArA bajAe gae vAditra, tantrI, tala, tAla, truTita, ghana aura mRdaMga kI mahAn dhvani se yukta divya bhogArha bhogoM ko bhogatA huA rahatA hai| vaha itanI mahAna Rddhi vAlA, itanI mahAn dyuti vAlA, itane mahAn bala vAlA, itane mahAna yaza vAlA, itane mahAn sukha vAlA, itanI mahAn sAmarthya vAlA hai aura itanI vikriyA karane meM samartha hai| jaise koI yuvaka yuvatI kA pragAr3hatA se hAtha pakar3atA hai athavA gAr3I ke cakke kI nAbhi jaise aroM se yukta
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 4,5 hotI hai, usI prakAra gautama! asurendra asurarAja camara (apanI vikriyA se nirmita evaM apanI zarIra se pratibaddha rUpoM se jambUdvIpa ko AkIrNa karane ke lie) vaikriya-samudghAta se samavahata hotA hai| samavahata hokara vaha apane zarIra se saMkhyeya yojana lambA daMDa nikAlatA hai| usake pazcAt vaha ratna, vajra (hIrA), vaiDUrya (lasuniyA), lohitAkSa (lohitaka), masAragalla (masRNapASANamaNi), hasaMgarbha (puSparAga), pulaka, saugandhika (mANikya), jyotirasa (sapheda aura lAla raMga se mizrita maNi), aJjana (samIraka), aJjanapulaka, cAMdI, svarNa, aMka, sphaTika aura riSTa nAmaka maNi-ina ratnoM se sthUla (asAra) pudgaloM ko jhaTaka detA hai aura sUkSma (sAra) pudgaloM ko grahaNa karatA hai| unheM grahaNa kara, vaha phira dUsarI bAra vaikriya samudghAta se samavahata hotA hai| gautama! asurendra asurarAja camara sampUrNa jambUdvIpa dvIpa ko aneka asurakumAra devoM aura deviyoM se AkIrNa, vyatikIrNa, upastRta (bichaunA-sA bichAyA huA), saMstRta (bhalIbhAMti bichaunA-sA bichAyA huA), spRSTa (chUne) aura avagADhAvagADha (atyanta saghana rUpa se vyApta) karane meM samartha hai| aura dUsarI bAta, gautama! asurendra asurarAja camara tirache loka ke asaMkhya dvIpa-samudroM ko aneka asurakumAra devoM aura deviyoM se AkIrNa, vyatikIrNa, upastRta, saMstRta, spRSTa aura avagADhAvagADha karane meM samartha hai| gautama! asurendra asurarAja camara kI vikriyA-zakti kA yaha itanA viSaya kevala viSaya kI dRSTi se pratipAdita hai| camara ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na kregaa| 5. bhante! yadi asurendra asurarAja camara itanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai, to bhante! asurendra asurAja camara ke sAmAnika deva kitanI mahAn Rddhi vAle yAvat kitanI vikriyA karane meM samartha haiM? gautama! asurendra asurarAja camara ke sAmAnika deva mahAn Rddhi vAle, mahAn dyuti vAle, mahAbalI, mahAyazasvI, mahAsukhI aura mahAn sAmarthya vAle haiN| ve vahAM para apane-apane bhavanoM kA, apane-apane sAmAnika devoM kA aura apanI-apanI paTarAniyoM kA Adhipatya karate hue yAvat divya bhogArha bhoga bhogate hue rahate haiN| ve itanI mahAn Rddhi vAle haiM yAvat itanI vikriyA karane meM samartha haiN| jaise koI yuvaka yuvatI kA pragAr3hatA se hAtha pakar3atA hai athavA gAr3I ke cakke kI nAbhi jaise aroM se yukta hotI hai usI prakAra gautama! asurendra asurarAja camara kA pratyeka sAmanika deva vaikriya samudghAta se samavahata hotA hai yAvat dUsarI bAra phira vaikriya samudghAta se samavahata hotA hai| gautama! asurendra asurarAja camara kA pratyeka sAmAnika deva sampUrNa jambUdvIpa dvIpa ko aneka asurakumAra devoM aura deviyoM se AkIrNa, vyatikIrNa, upastRta, saMstRta, spRSTa aura avagADhAvagADha karane meM samartha haiN| aura dUsarI bAta, gautama! asurendra asararAja camara kA pratyeka sAmAnika deva tiryak-loka ke
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 1 : sU. 5-10 / bhagavatI sUtra asaMkhya dvIpa-samudroM ko aneka asurakumAra devoM aura deviyoM se AkIrNa, vyatikIrNa, upastRta, saMstRta, spRSTa aura avagADhAvagADha karane meM samartha haiN| gautama! asurendra asurarAja camara ke pratyeka sAmAnika deva kI vikriyA zakti kA yaha itanA viSaya kevala viSaya kI dRSTi se pratipAdita hai| una devoM ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karate haiM aura na kreNge| 6. bhante! yadi asurendra asurarAja camara sAmAnika deva itanI mahAn Rddhi vAle yAvat itanI vikriyA karane meM samartha haiM, to bhante! asurendra asurarAja camara ke tAvatriMzaka deva kitanI mahAna Rddhi vAle haiM? jaise sAmAnika devoM kI prajJApanA hai, vaisA hI tAvattriMzaka devoM ke viSaya meM jJAtavya hai| lokapAla kA prajJApana bhI vaisA hI hai, kevala itanA antara hai yahAM dvIpa-samudra saMkhyeya kahane caahie| 7. bhante! yadi asurendra asurarAja camara ke lokapAla itanI mahAn Rddhi vAle haiN| yAvat itanI vikriyA karane meM samartha haiM, to asurendra asurarAja camara kI paTarAniyAM kitanI mahAn Rddhi vAlI yAvat kitanI vikriyA karane meM samartha haiM? gautama! asurendra asurarAja camara kI paTarAniyAM mahAn Rddhi vAlI yAvat mahAn sAmarthya vAlI haiN| ve apane-apane bhavanoM, apanI-apanI eka-eka hajAra sAmAnika deviyoM, apanI-apanI mahattarikAoM (pradhAna deviyoM) aura apanI-apanI pariSadoM kA Adhipatya karatI huI yAvat itanI mahAn Rddhi vAlI haiN| unakA zeSa sArA prajJApana lokapAloM kI taraha vaktavya hai| 8. "bhante! vaha aisA hI hai, bhante! vaha aisA hI hai," isa prakAra bhagavAn dvitIya gautama agnibhUti zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana namaskAra karate haiN| vaMdana-namaskAra kara jahAM tIsare gautama vAyubhUti anagAra haiM, vahAM Ate haiN| vahAM Akara tIsare gautama vAyubhUti anagAra se isa prakAra kahate haiM gautama! isa prakAra asurendra asurarAja camara itanI mahAna Rddhi vAlA hai-yahAM se lekara paTarAniyoM kI vaktavyatA samApta hotI hai, vahAM taka kA samagra viSaya agnibhUti ne binA pUche hI vAyubhUti ko batalA diyaa| 9. tIsare gautama vAyubhUti anagAra dUsare gautama agnibhUti anagAra ke aise AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa para na zraddhA karate haiM, na pratIti karate haiM aura na ruci karate haiN| vaha isa tathya para azraddhA, apratIti aura aruci karate hue uThane kI mudrA meM uThate haiM, uTha kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, yAvat paryupAsanA karate hue ve isa prakAra bole-bhante! dUsare gautama agnibhUti anagAra mere sAmane isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM-gautama! asurendra asurarAja camara mahAn Rddhi vAlA hai yAvat mahAna sAmarthya vAlA hai| vaha vahAM para cauMtIsa lAkha bhavanAvAsoM kA Adhipatya karatA hai| paTarAniyoM kI vaktavyatA samApta hotI hai, vahAM taka kA samagra vaktavya yahAM jAnanA caahie| 10. bhante! yaha kaise hai? gautama! isa sambodhana se sambodhita kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne tRtIya gautama vAyubhUti 100
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1: sU. 10-14 aNagAra se isa prakAra kahA - gautama ! dvitIya gotama agnibhUti anagAra tumhAre sAmane isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hai - gautama ! asurendra asurarAja camara mahAn Rddhi vAlA hai| paTarAniyoM taka kA samagra vaktavya punarAvartanIya hai / yaha artha satya hai / gautama ! maiM bhI isI prakAra AkhyAna, bhASaNa prajJApana aura prarUpaNa karatA hUM - gautama ! asurendra asurarAja camara mahAn Rddhi vAlA hai / bhagavAn ne paTarAniyoM taka kI samagra vaktavyatA doharA dI aura anta meM phira kahA- yaha artha satya hai / 11. "bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI hai" isa prakAra tRtIya gautama vAyubhUti anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana- namaskAra kara ve jahAM dvitIya gautama agnibhUti anagAra haiM, vahAM Ate haiM, Akara dvitIya gautama agnibhUti anagAra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana- namaskAra kara ve isa artha (unakI yathArtha vANI para avizvAsa kiyA) ke lie samyak prakAra se vinayapUrvaka bAra-bAra kSamA yAcanA karate haiM / 12. ve tRtIya gautama vAyubhUti anagAra dvitIya gautama agnibhUti anagAra ke sAtha jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahAM Aye yAvat paryupAsanA karate hue isa prakAra bole--bhante ! yadi asurendra asurarAja camara itanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai to bhante ! vairocanendra vairocanarAja bali kitanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat kitanI vikriyA karane meM samartha hai ? gautama ! vairocanendra vairocanarAja bali mahAn Rddhi vAlA hai yAvat mahAn sAmarthya vAlA hai / jaisI camara kI vaktavyatA hai vaisI hI bali kI hai| kevala itanA antara hai ki yahAM kucha adhika jambUdvIpa dvIpa vaktavya hai / zeSa samUcA prakaraNa usI prakAra hai| eka aura antara jJAtavya hai - bhavana tIsa lAkha aura sAmAnika devoM kI saMkhyA sATha lAkha I 13. " bhante ! vaha aisA hai, bhante ! vaha aisA hI hai" isa prakAra tRtIya gautama vAyubhUti anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara na ati nikaTa na ati dUra, zuzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karate haiN| 14. dvitIya gautama agnibhUti anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara ve isa prakAra bole- bhante ! yadi vairocanendra vairocanarAja bali itanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai, to bhante ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kitanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat kitanI vikriyA karane meM samartha hai ? gautama ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa mahAn Rddhi vAlA yAvat mahAn sAmarthya vAlA hai vaha vahAM cauvAlIsa lAkha bhavanAvAsa, chaha hajAra sAmAnika deva, tetIsa tAvattriMzaka deva, cAra lokapAla, chaha saparivAra paTarAniyAM tIna pariSad, sAta senAeM, sAta senApati, caubIsa hajAra AtmarakSaka-deva tathA anya aneka devoM aura deviyoM kA Adhipatya karatA huA rahatA hai| vaha itanI vikriyA karane meM samartha hai| jaise koI yuvaka yuvatI ko pragAr3hatA se hAtha pakar3atA hai yAvat sampUrNa jambUdvIpa dvIpa usI prakAra yAvat tirache loka ke saMkhyeya dvIpa samudroM ko aneka nAgakumAra aura nAgakumAriyoM se AkIrNa karane meM samartha hai / yAvat kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI 101
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 14-17 aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na kregaa| sAmAnika, tAvattriMzaka, lokapAla aura paTarAniyAM unakI vikriyA kI vaktavyatA camara ke sAmAnika, tAvattriMzaka, lokapAla aura paTarAniyoM ke samAna hai / kevala itanA antara hai -ye saMkhyeya dvIpa - samudroM ko apane rUpoM se AkIrNa karane meM samartha haiM / 15. isI prakAra yAvat stanitakumAra-, vAnamantara- aura jyotiSka- devoM ke saMbaMdha meM bhI jJAtavya hai / vizeSa bAta yaha hai ki dakSiNa dizA ke saba devoM ke saMbaMdha meM agnibhUti prazna karate haiM aura uttara dizA ke saba devoM ke saMbaMdha meM vAyubhUti prazna karate haiM / 16. bhante ! isa sambodhana se saMbodhita kara dvitIya gautama bhagavAn agnibhUti anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara isa prakAra bole- bhante ! yadi jyotirindra jyotIrAja itanA mahAn Rddhi vAlA yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai, to bhante ! devendra devarAja zakra kitanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat kitanI vikriyA karane meM samartha hai ? gautama! devendra devarAja zakra mahAn Rddhi vAlA hai yAvat mahAn sAmarthya vAlA hai / yaha battIsa lAkha vimAnAvAsa, caurAsI hajAra sAmAnika deva, tetIsa tAvattriMzaka deva, cAra lokapAla, ATha saparivAra paTarAniyAM tIna pariSada, sAta senAeM, sAta senApati, tIna lAkha chattIsa hajAra AtmarakSaka-deva tathA anya devoM aura deviyoM kA Adhipatya karatA huA rahatA hai| vaha itanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai| isa prakAra jaise camara kI vaktavyatA hai vaise zakra kI hai, kevala itanA antara hai zakra do sampUrNa jambUdvIpa dvIpoM ko apane rUpoM se AkIrNa kara sakatA hai, zeSa vaktavyatA usI prakAra hai / gautama! devendra devarAja zakra kI vikriyA kA yaha itanA viSaya kevala viSaya kI dRSTi se pratipAdita hai, zakra ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na karegA / 17. bhante ! yadi devendra devarAja zakra itanI mahAn Rddhi vAlA yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai, to bhante! tiSyaka deva kaisI mahAna Rddhi vAlA hai? vaha ApakA antevAsI tiSyaka nAmaka anagAra jo prakRti se bhadra aura prakRti se upazAnta thA, jisakI prakRti meM krodha, mAna, mAyA aura lobha pratanu (patale ) the, jo mRdu-mArdava se sampanna, AtmalIna aura vinIta thA / usane avicchinna rUpa se do-do dina ke upavAsa se tapaHkarma kI sAdhanA dvArA AtmA ko bhAvita karate hue pUre sATha bhaktoM ko chedana kiyA, vaha AlocanA aura pratikramaNa kara samAdhipUrNa dazA meM kAlamAsa meM kAla ko prApta ho gayA / vaha saudharma kalpa meM apane vimAna meM upapAta sabhA ke devadUSya se Acchanna devazayanIya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI avagAhanA se devendra devarAja zakra ke sAmAnika deva ke rUpa meM upapanna huA / tiSyaka deva tatkAla upapanna hote hI pAMca prakAra kI paryAptiyoM se paryApta bhAva ko prApta hotA hai, jaise- AhAra paryApti se, zarIra paryApti se indriya paryApti se, AnApAna (zvosocchvAsa)-paryApti se aura bhASA - mana paryApti se / 102
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 17-20 sAmAnika pariSada meM upapanna deva pAMca paryAptiyoM se paryAptabhAva ko prApta hue usa tiSyaka deva ko denoM hatheliyoM se niSpanna sampuTavAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara, mastaka para TikAkara, jaya-vijaya dhvani se vardhApita karate haiM, vardhApita kara isa prakAra kahA - aho ! Apane jaisI divya devarddhi, divya devadyuti aura divya devAnubhAva upalabdha kiyA hai, prApta kiyA hai aura vaha bhogya avasthA meM AyA hai, vaisI divya devarddhi devendra devarAja zakra ne upalabdha kI hai, prApta kI hai yAvat vaha bhogya avasthA meM hai / jaise divya devarddhi devendra devarAja zakra ne upalabdha kI hai yAvat bhogya avasthA meM AI hai vaisI divya devarddhi Apane bhI bhalIbhAMti upalabdha kI hai yAvat vaha bhogya avasthA meM AI hai / bhante ! vaha tiSyaka deva kitanI mahAn Rddhi vAlA yAvat kitanI vikriyA karane meM samartha hai ? gautama ! vaha mahAn Rddhi vAlA yAvat mahAn samarthya vAlA hai / vaha vahAM para apane vimAna, cAra hajAra sAmAnika deva, cAra saparivAra paTarAniyAM tIna pariSad, sAta senAeM, sAta senApati, solaha hajAra AtmarakSaka - deva aura anya aneka vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya karatA huA rahatA hai / vaha itanI mahAn Rddhi vAlA hai yAvat itanI vikriyA karane samartha hai| jaise koI yuvaka yuvatI kA pragAr3hatA se hAtha pakar3atA hai, jaisI zakra kI vaktavyatA hai vahI vaktavyatA yahAM jAnanI caahie| gautama ! tiSyaka deva kI vikriyA zakti kA yaha itanA viSaya kevala viSaya kI dRSTi se pratipAdita hai / tiSyaka ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na kregaa| 18. bhante ! yadi tiSyaka- deva mahAn Rddhi vAlA yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai, to bhante ! devendra devarAja zakra ke zeSa sAmAnika deva kitanI mahAn Rddhi vAle haiM! yaha samagra prakaraNa pUrvavat vaktavya hai yAvat gautama ! devendra devarAja zakra ke eka-eka sAmAnika deva kI vikriyA-zakti kA yaha itanA viSaya kevala viSaya kI dRSTi se hI pratipAdita hai| kisI bhI deva ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na kregaa| tAvattriMzaka, lokapAla aura agramahiSI kI vaktavyatA camara kI bhAMti jJAtavya hai / kevala itanA antara hai ki ye do sampUrNa jambUdvIpa dvIpoM ko apane rUpoM se AkIrNa kara sakate haiN| zeSa vaktavyatA usI prakAra hai / 19. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI hai| isa prakAra dvitIya gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 20. bhante ! isa saMbodhana se saMbodhita kara tRtIya gautama bhagavAn vAyubhUti anagAra bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara unhoMne isa prakAra kahA - bhante ! yadi devendra devarAja zakra mahAn Rddhi vAlA hai yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai to bhante ! devendra devarAja IzAna kitanI mahAn Rddhi vAlA hai? yaha samagra prakaraNa pUrvavat vaktavya hai, kevala itanA antara hai - vaha apanI vikriyA se kucha adhika sampUrNa do jambUdvIpa dvIpoM ko AkIrNa kara sakatA hai| zeSa vaktavyatA usI prakAra hai / 103
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 21-24 21. bhante! yadi devendra devarAja IzAna itanI mahAn Rddhi vAlA yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai, to ApakA aMtevAsI kurudatta - putra nAmaka anagAra jo prakRti se bhadra yAvat vinIta thaa| vaha nirantara telA-telA (tIna-tIna dina kA upavAsa) aura pAraNe meM AcAmla kI svIkRti rUpa tapaH-sAdhanA karatA thA / vaha AtApanA - bhUmI meM donoM bhujAeM Upara uThA kara sUrya ke sAmane AtApanA letA thA / usane pUre chaha mAsa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana kara pandraha dina kI saMlekhanA (tapasyA) se apane Apako kRza banAyA, anazana ke dvArA tIsa bhaktoM kA chedana kiyA, vaha AlocanA aura pratikramaNa kara samAdhipUrNa dazA meM kAla - mAsa meM kAla ko prApta ho gayA / vai IzAna kalpa meM apane vimAna meM upapAta sabhA ke devadUSya se Acchanna devazayanIya meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI avagAhanA se devendra devarAja IzAna ke sAmAnika devarUpa meM utpanna huA / tiSyaka ke saMbaMdha meM jo vaktavyatA hai, vahI samagra rUpa se kurudatta - putra ke prasaMga jJAtavya hai, kevala itanA antara hai ki vaha kucha adhika sampUrNa do jambUdvIpa dvIpoM ko AkIrNa kara sakatA hai| zeSa vaktavyatA usI prakAra hai| isI prakAra sAmAnika, tAvatriMzaka, lokapAla aura paTarAniyoM ke viSaya meM jJAtavya yAvat gautama ! devendra devarAja IzAna kI pratyeka paTarAnI devI kI vikriyA-zakti kA yaha itanA viSaya kevala viSaya kI dRSTi se pratipAdita hai / kisI bhI paTarAnI ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatI hai aura na kregii| 22. isI prakAra sanatkumAra ke sabaMdha meM jJAtavya hai kevala itanA antara hai - vaha cAra sampUrNa jambUdvIpa dvIpoM ko AkIrNa kara sakatA hai / aura dUsarI bAra vaha tirache loka ke asaMkhya dvIpa samudroM ko AkIrNa kara sakatA hai| isI prakAra sAmAnika, tAvatriMzaka, lokapAla aura paTarAniyAM ye saba jJAtavya haiN| ye saba asaMkhyeya dvIpasamudroM meM vikriyA karate haiM / sanatkumAra se lekara Upara ke sabhI lokapAla asaMkhya dvIpasamudroM meM vikriyA karate haiM / 23. isI prakAra mAhendra devaloka ke saMbaMdha meM jJAtavya hai / kevala itanA antara hai ki kucha adhika cAra sampUrNa jambadvIpa dvIpoM se adhika kSetra AkIrNa kara sakatA hai / isI prakAra brahmaloka ke saMbaMdha meM jJAtavya hai, kevala itanA aMtara hai ki vaha ATha sampUrNa jambUdvIpa dvIpoM ko AkIrNa kara sakatA hai| isI prakAra lAntaka - kucha adhika ATha / mahAzukra - solaha, sahasrAra - kucha adhika solaha / prANata-battIsa | acyuta-kucha adhika battIsa, sampUrNa jambUdvIpa dvIpoM ko AkIrNa kara sakatA hai| zeSa saba usI prakAra hai / 24. bhante! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI hai| isa prakAra tRtIya gautama vAyubhUti anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 104
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 25-33 25. zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kisI samaya mokA nagarI aura nandana caitya se pratiniSkramaNa kiyA, pratiniSkramaNa kara ve bAhya janapadoM meM vihAra karane lge| tAmali kA IzAnendra-pada 26. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thA-nagara kA varNana (draSTavya-bha. 1/ 4 kA bhASya) yAvat pariSada bhagavAn kI paryupAsanA karatI hai| 27. usa kAla aura usa samaya meM IzAna kalpa ke IzAnAvataMsaka vimAna meM devendra devarAja IzAna bhagavAn mahAvIra kI vandanA ke lie AyA (pUrA prakaraNa rAyapaseNaiyaM ke sUryAbha deva kI taraha jJAtavya hai|) vaha gautama Adi munigaNa ko divya deva-Rddhi, divya deva-dyuti, divya deva-sAmarthya aura battIsa prakAra kI divya nATya-vidhi dikhAkara jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM punaH calA gyaa| 28. bhante! isa saMbodhana se saMbodhita kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara ve isa prakAra bole-Azcarya hai bhante! devendra devarAja IzAna mahAna Rddhi vAlA hai yAvat mahAn sAmarthya vAlA hai| bhante! IzAna kI vaha divya devarddhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAga kahAM gayA? kahAM praviSTa ho gayA? gautama! vaha zarIra meM gayA, zarIra meM praviSTa ho gyaa| 29. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha zarIra meM gayA, zarIra meM praviSTa ho gayA? gautama! jaise koI kUTAgAra (zikhara ke AkAra vAlI)-zAlA hai| vaha bhItara aura bAhara donoM ora se lipI huI, gupta, guptadvAra vAlI, pavana-rahita aura nivAta gaMbhIra hai| usa kUTAgArazAlA ke pAsa eka mahAn janasamUha hai| vaha Ate hue eka vizAla abhra-bAdala, varSA-bAdala, mahAvAta ko dekhatA hai| dekha kara usa kUTAgAra zAlA ke bhItara praviSTa ho kara Thahara jAtA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-vaha zarIra meM gayA, zarIra meM praviSTa ho gyaa| 30. bhante! devendra devarAja IzAna ne vaha divya devarddhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAga kisa hetu se upalabdha kiyA? kisa hetu se prApta kiyA? aura kisa hetu se abhisamanvAgata (vipAkAbhimukha) kiyaa| yaha pUrvabhava meM kauna thA? isakA kyA nAma thA? kyA gotra thA? kisa grAma, nagara yAvat sanniveza meM rahatA thA? isane kyA dAna diyA? kyA AhAra kiyA? kyA tapa kiyA? kyA AcaraNa kiyA tathA kisa tathArUpa zramaNa yA mAhana ke pAsa eka bhI Arya dhArmika suvacana sunA yA avadhAraNa kiyA? jisase devendra devarAja IzAna ne yaha divya devarddhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAga upalabdha kiyA hai, prApta kiyA hai aura abhisamanvAgata kiyA hai? 31. gautama ! usa deza kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa dvIpa ke bhAratavarSa meM tAmralipti nAmaka nagarI thI-nagarI kA varNana / 32. usa tAmralipti nagarI meM mauryaputra tAmali nAmaka gRhapati rahatA thA, vaha samRddha, tejasvI yAvat aneka logoM dvArA aparibhUta thaa| 33. kisI samaya madhyarAtri meM kuTumbajAgarikA karate hue usa mauryaputra tAmali nAmaka gRhapati ke 105
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 33 mana meM yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA - isa samaya mere pUrvakRta purAtana suAcarita, suparAkrAnta, zubha aura kalyANakArI karmoM kA kalyANakArI phala mila rahA hai, jisase maiM cAMdI, sonA, dhana, dhAnya, putra, pazu tathA vipula vaibhava, kanaka, ratna, maNi, motI, zaMkha, menasila, pravAla, lAla ratna (padmarAgamaNi) aura zreSTha sAra--ina vaibhavazAlI dravyoM se atIva - atIva vRddhi kara rahA hUM, to kyA mere pUrvakRta purAtana suAcarita, suparAkrAnta, zubha aura kalyANakArI karma ekAntataH kSINa ho rahe haiM aura maiM unheM dekhatA huA viharaNa kara rahA hUM ? isalie jaba taka maiM cAMdI se vRddhi kara rahA hUM yAvat ina vaibhavazAlI dravyoM se atIva - atIva vRddhi kara rahA hUM aura jaba taka mere mitra, jJAti, kuTumbI, svajana, saMbaMdhI aura parijana merA Adara karate haiM, mujhe svAmI ke rUpa meM svIkArate haiM, satkAra-sammAna dete haiM, kalyANakArI, maMgalakArI devarUpa aura cittAhlAdaka mAnakara vinayapUrvaka paryupAsanA karate haiM taba taka mere lie yaha zreya hai ki maiM kala uSAkAla ke pau phaTane para yAvat (bhaga. 2.66) sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para maiM svayaM kASThamaya pAtra kA nirmANa kara, vipula bhojana, peya, khAdya aura svAdya padArtha taiyAra karavA kara mitra, jJAti, kuTumbI, svajana, saMbaMdhI aura parijanoM ko Amantrita kara unheM vipula bhojana peya, khAdya, svAdya padArthoM se tathA vastra, sugandhita dravya, mAlA aura alaMkAroM se satkRta- sammAnita kara unhIM mitroM, jJAtiyoM, kuTumbI-janoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM aura parijanoM ke sAmane jyeSTha putra ko kuTumba meM sthApita kara una mitra, jJAti, kuTumbI, svajana, saMbaMdhI parijanoM aura jyeSTha putra ko pUcha kara, svayaM kASThamaya pAtra grahaNa kara muNDa ho kara prANAmA pravrajyA se pravrajita honA mere lie zreyaskara hai| pravrajita ho kara maiM isa AkAra vAlA yaha abhigraha svIkAra karUMgA maiM jIvana bhara nirantara bele-bele (do-do dina ke upavAsa) kI tapaHsAdhanA kruuNgaa| maiM AtApanA - bhUmi meM donoM bhujAeM Upara uThA kara sUrya ke sAmane AtApanA letA huA vihAra karUMgA / bele ke pAraNe meM maiM AtApanA - bhUmi se utara kara svayaM kASThamaya pAtra grahaNa kara tAmralipti nagarI ke UMca, nIca aura madhyama kuloM meM sAmudAnika bhikSAcArI ke lie paryaTana kara kevala cAvala grahaNa kara use ikkIsa bAra pAnI se dho kara phira AhAra kruuNgaa| isa prakAra soca kara vaha saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara uSAkAla meM pau phaTane para teja se prajvalita sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para svayameva kASThamaya pAtra kA nirmANa karatA hai, nirmANa kara vipula bhojana, peya, khAdya, svAdya padArtha pakavAtA hai, pakavAne ke bAda vaha snAna, balikarma (pUjA), kautuka (tilaka Adi ) iSTa namaskAra rUpa maMgala aura prAyazcitta karake zuddha prAvezya (sabhA meM pravezocita) mAMgalika vastra vidhivat pahana kara, alpabhAra aura bahumUlya vAle AbhUSaNoM se zarIra ko sajA kara bhojana kI belA meM bhojana maMDapa meM sukhAsana kI mudrA meM baiThA huA vaha una mitra, jJAti, kuTumbI, svajana, saMbaMdhI aura parijanoM ke sAtha usa vipula bhojana, peya, khAdya aura svAdya kA AsvAda letA huA viziSTa svAda letA huA, bAMTatA huA aura paribhoga karatA huA viharaNa karatA hai| usane bhojana kara Acamana kiyA, Acamana kara vaha svaccha aura parama zucIbhUta (sarvathA sApha-sutharA ) ho gayA / phira vara apane baiThane ke sthAna para aayaa| vahAM vaha una mitroM, jJAtiyoM, kuTumbI-janoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM aura parijanoM ko vipula 106
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 33-36 bhojana, peya, khAdya, svAdya padArthoM se tathA vastra, sugandhita dravya, mAlA aura alaMkAroM satkRta- sammAnita karatA hai| phira unhIM mitroM, jJAtiyoM, kuTumbI-janoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM aura parijanoM ke sAmane jyeSTha putra ko kuTumba meM sthApita karatA hai, sthApita kara vaha una mitroM, jJAtiyoM, kuTumbI-janoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM, parijanoM aura jyeSTha putra kI anumati letA hai| anumati le kara muNDa ho kara prANAmA pravrajyA se pravrajita ho jAtA hai| pravrajita ho kara vaha isa AkAra vAlA yaha abhigraha svIkAra karatA hai - maiM jIvana bhara bele bele kA tapaHsAdhanA yAvat kevala cAvala ko ikkIsa bAra pAnI se dho kara phira AhAra kruuNgaa| isa prakAra soca kara isa AkAra vAlA yaha abhigraha grahaNa kara vaha jIvanabhara nirantara bele bele kI tapaHsAdhanA karatA hai / yaha AtApanA - bhUmi meM donoM bhujAeM Upara uThA kara sUrya ke sAmane AtApanA letA huA vihAra karatA hai / bele ke pAraNe meM AtapanA - bhUmi se utaratA hai, utara kara svayaM kASThamaya pAtra grahaNakara tAmralipti nagarI ke ucca, nIca aura madhyama kuloM meM sAmudAnika bhikSAcarI ke lie paryaTana karatA hai| paryaTana kara kevala cAvala grahaNa karatA hai, grahaNa kara use ikkIsa bAra pAnI se dhotA hai, dho kara phira AhAra karatA hai / 34. bhante ! isa pravrajyA ko prANAmA pravrajyA kisa apekSA se kahA jAtA hai ? gautama ! prANAmA pravrajyA se pravrajita hone vAlA jahAM jisa indra, kArtikeya, rudra, ziva, vaizraNava, AryA kauTTakriyA, rAjA, yuvarAja, koTavAla, maDambAdhipati, kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, sArthavAha, kauvA, kuttA athavA caNDAla ko dekhatA hai, vahIM usako praNAma karatA hai| vaha kisI ucca (pUjya) ko dekhatA hai to atizAyI vinamratA ke sAtha praNAma karatA hai, nIca (apUjya) ko dekhatA hai to sAdhAraNa vinamratA se praNAma karatA hai| jise jisa rUpa meM dekhatA hai, use usI rUpa meM praNAma karatA hai| gautama ! isa apekSA se isa pravrajyA ko prANAmA pravrajyA kahA jAtA hai / 35. vaha mauryaputra tAmali usa pradhAna, vipula, anujJAta aura pragRhIta bAlatapaH karma se sukhA, rUkhA, mAMsa - rahita carma se veSTita asthi vAlA, uThate-baiThate samaya kiTa kiTa zabda se yukta, kRza aura dhamaniyoM kA jAlamAtra ho gayA / 36. kisI eka dina madhyarAtri meM anitya jAgarikA karate hue usa bAlatapasvI tAmali ke mana meM yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA - maiM isa viziSTa tapa vAle pradhAna, vipula, anujJAta, pragRhIta, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, zrIsampanna, uttarottara vardhamAna, udAtta, uttama aura mahAn prabhAvI tapaHkarma se sUkhA, rUkhA, yAvat dhamaniyoM kA jAlamAtra ho gayA huuN| ataH jaba taka mujhameM utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama hai, taba taka mere lie yaha zreya hai ki maiM kala uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para tAmralipti nagarI meM jinheM dekhA hai, jinake sAtha bAtacIta kI hai, una pASaNDasthoM (zramaNoM) aura gRhasthoM, tApasa - jIvana kI svIkRti se pUrva paricitoM tathA tApasa jIvana meM paricitoM ko pUcha kara tAmralipti nagarI ke madhya bhAga se gujara kara pAdukA, kamaNDalu Adi upakaraNa aura kASThamaya pAtra ko ekAnta meM chor3a kara tAmralipti nagarI ke uttarapUrva digbhAga (IzAnakoNa) 107
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 1 : sU. 36-38 bhagavatI sUtra meM nivartanika maNDala kA Alekhana kara saMlekhanA kI ArAdhanA meM lIna ho bhakta-pAna kA pratyAkhyAna kara prAyopagamana anazana kI avasthA meM mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huA rahUM-aisI saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara dUsare dina uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para tAmralipti nagarI meM jinheM dekhA hai, jinake sAtha bAtacIta kI hai, una pASaNDasthoM (zramaNoM) aura gRhasthoM, tApasa-jIvana kI svIkRti se pUrva-paricitoM aura tApasa-jIvana meM paricitoM ko pUchatA hai, pUchakara tAmralipti nagarI ke madhya bhAga se nirgamana karatA hai, nirgamana kara vaha pAdukA, kamaNDalu Adi upakaraNa aura kASThamaya pAtra ko ekAnta sthAna meM chor3atA hai| chor3a kara tAmralipti nagarI ke uttarapUrva digbhAga meM nivartanika maNDala kA Alekhana karatA hai| Alekhana kara vaha saMlekhanA-ArAdhanA se yukta ho kara bhojana-pAnI kA pratyAkhyAna kara prAyopagamana anazana meM upasthita ho gyaa| 37. usa kAla aura usa samaya balicaccA rAjadhAnI indra aura purohita se rikta thii| 38. ve balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra deva aura deviyAM avadhijJAna se bAla tapasvI tAmali ko dekhate haiN| use dekha kara ve paraspara eka dUsare ko bulAte haiN| unheM bulA kara ve isa prakAra bole-devAnupriyo! balicaJcA rAjadhAnI indra aura purohita se rikta hai| devAnupriyo! hama indra ke adhIna haiM, indra meM adhiSThita haiM aura hamAre sAre kAma indra ke adhIna haiN| devAnupriyo! yaha bAlapatasvI tAmali tAmralipti nagarI ke bAhara uttarapUrva digbhAga meM nivartanika maNDala kA Alekhana kara, saMlekhanA kI ArAdhanA se yukta ho bhakta-pAna kA pratyAkhyAna kara prAyopagamana anazana kara leTA huA hai| devAnupriyo! hamAre liye yaha zreyaskara hai ki bAlatapasvI tAmali ko balicaJcA rAjadhAnI ke lie sthiti-prakalpa (vizeSa saMkalpa) krvaaeN| aisA soca kara ve eka dUsare ke pAsa isa bAta ko svIkAra karate haiM svIkAra kara balicaJcA rAjadhAnI ke madhya bhAga meM nigamana karate haiN| nirgamana kara vaha jahAM rucakendra utpAta parvata haiM, vahAM Ate haiM vahAM A kara vaikriya-samudghAta se samavahata hote haiN| samavahata ho kara uttaravaikriya rUpoM kA nirmANa karate haiN| nirmANa kara ve utkRSTa, tvarita, capala, caNDa, javinI, chekI, saiMhI, zIghra, uddhRta aura dravya devagati se tirachI dizA meM asaMkhya dvIpa aura samudroM ke madhya se gujarate hue jahAM jambUdvIpa dvIpa, bhAratavarSa, tAmralipti nagarI aura mauryaputra tAmali hai, vahAM Ate haiM A kara bAlatapasvI tAmali ke ThIka Upara AkAza meM sthita hokara divya devarddhi, divya deva-dyuti, divya devAnubhAga aura battIsa prakAra kI divya nATyavidhiyAM dikhAte haiN| dikhA kara tAmali tApasa ko dAMI ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiN| pradakSiNA kara vandana-namaskAra karate haiN| vandana-namaskAra kara ve isa prakAra bole-devAnapriya! hama balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra deva aura deviyAM Apako vandana karate haiM, namaskAra karate haiM, satkRta aura sammAnita karate haiN| Apa kalyANakArI, maMgalakArI, devarUpa aura cittAhlAdaka haiM; isalie hama ApakI paryupAsanA karate haiN| devAnupriya! hamArI balicacA rAjadhAnI indra aura purohita se rikta haiN| devAnupriya! hama indra ke adhIna haiM, indra meM adhiSThita haiM aura hamAre sAre kAma indra ke adhIna haiM, isalie devAnupriya! Apa balicaJcA rAjadhAnI ko Adara deM, usameM dhyAna kendrita kareM, usakI smRti kreN| usa prayojana kA nizcaya kareM, nidAna kareM aura sthiti-prakalpa (vahAM utpanna hone kA saMkalpa) kreN| isase Apa mRtyu ke 108
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 38-45 samaya mRtyu prApta kara balicaJcA rAjadhAnI meM utpanna ho jaayeNge| Apa hamAre indra bana jAyeMge aura hamAre sAtha divya bhogArha bhogoM ko bhogate hue viharaNa kreNge| 39. vaha bAlatapasvI tAmali una balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra devoM aura deviyoM ke dvArA aisA kahane para unakI bAta ko na Adara detA hai aura na usa para dhyAna kendrita karatA hai, mauna rahatA hai| 40. balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle ve aneka asurakumAra deva aura deviyAM mauryaputra tAmali ko dUsarI bAra bhI, tIsarI bAra bhI dAIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiM yAvat (ve bole)-devAnupriya! hamArI balicacA rAjadhAnI indra aura purohita se rikta hai| devAnupriya! hama indra ke adhIna haiM, indra meM adhiSThita haiM aura hamAre sAre kArya indra ke adhIna haiM, isalie devAnupriya! Apa balicaJcA rAjadhAnI ko Adara deM, usa meM dhyAna kendrita kareM, usakI smRti kareM, usa prayojana kA nizcaya kareM, nidAna kareM aura sthiti-prakalpa (vahAM utpanna hone kA saMkalpa) kareM yAvat dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI aisA kahane para vaha na to unakI bAta ko Adara detA hai aura na usa para dhyAna kendrita karatA hai, mauna rahatA hai| 41. ve balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra deva aura deviyAM bAlatapasvI tAmali ke dvArA anAdRta aura asvIkRta hokara jisa dizA meM Ae the, usI dizA meM cale ge| 42. usa kAla aura usa samaya meM IzAna kalpa (dUsarA devaloka) iMdra aura purohita se rikta thaa| 43. vaha bAlatapasvI tAmali pUre sATha hajAra varSa ke tApasa-paryAya kA pAlana kara do mAsa kI saMlekhanA se apane Apako kRza banA kara anazana ke dvArA eka sau bIsa bhaktoM kA chedana kara kAla-mAsa meM kAla ko prApta kara IzAna kalpa ke IzAnAvataMsaka vimAna meM upapAta sabhA ke devadUSya se Acchanna devazayanIya meM aMgula ke asaMkhyeya bhAga jitanI avagAhanA se IzAna devendra se virahita samaya meM IzAna devendra ke rUpa meM upapanna ho gyaa| 44. vaha tatkAla upapanna devendra devarAja IzAna pAMca prakAra kI paryAptiyoM se paryApta bhAva ko prApta hotA hai, (jaise-AhAra-paryApti se yAvat bhASA-manaH-paryApti se) 45. balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra-deva aura deviyAM bAlatapasvI tAmali ko mRta jAna kara tathA IzAna-kalpa meM devendra rUpa meM upapanna dekha kara tatkAla Aveza meM A gae, ruSTa ho gae, kupita ho ge| unakA rUpa raudra bana gyaa| ve krodha kI agni se pradIpta ho utthe| ve balicaJcA rAjadhAnI ke madhyabhAga se nirgamana karate haiM, nirgamana kara usa utkRSTa divya devagati se yAvat jahAM bhAratavarSa hai, jahAM tAmralipti nagarI hai aura jahAM bAlatapasvI tAmali kA mRta zarIra par3A huA hai, vahAM Ate haiN| usake bAeM paira ko rajju se bAMdhate haiM, tIna bAra muMha para thUkate haiM aura tAmralipti nagarI ke durAhoM, tirAhoM, caurAhoM, cauka, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjapathoM aura sAmAnya mArgoM para usako ghasITate hue bAr3ha stara para udghoSaNA karate hae isa prakAra bole-kauna hai yaha bAlatapasvI tAmali jo svayaM hI tApasa kA liMga dhAraNa kara prANAmA pravrajyA meM pravrajita huA thA? kauna hai vaha IzAna-kalpa meM devendra 109
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 1 : sU. 45-50 / bhagavatI sUtra devarAja IzAna? aisA kahakara ve bAlatapasvo tAmali ke zarIra kI helanA, nindA, tiraskAra, garhA, avamAnanA, tarjanA, tAr3anA, kadarthanA karate haiM, vyathA (athavA saMcAlana) utpanna karate haiM aura ghasITate haiN| helanA, nindA, tiraskAra, garhA, avamAnanA, tarjanA, tAr3anA, kadarthanA kara aura vyathita kara, ghasITa kara use ekAnta meM DAla dete haiN| DAla kara jisa dizA se Ae usI dizA meM cale gye| 46. ve IzAna-kalpavAsI aneka vaimAnika-deva aura deviyAM balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra-devoM aura deviyoM ke dvArA bAlatapasvI tAmali ke zarIra kI helanA, nandA, tiraskAra, garhA, avamAnanA, tarjanA, tAr3anA, kadarthanA, vyathA (saMcAlana) kI jA rahI hai, use ghasITA jA rahA hai yaha dekhate haiN| dekha kara ve tatkAla Aveza meM A jAte haiM yAvat krodha kI agni se pradIpta ho jAte haiN| ve jahAM devendra devarAja IzAna haiM, vahAM Ate haiN| A kara donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI daza-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara mastaka para TikA kara jaya-vijaya kI dhvani se unheM vardhApita kara ve isa prakAra bole-devAnupriya ! balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra deva aura deviyAM Apako mRta jAna kara tathA IzAna-kalpa meM indra ke rUpa meM upapanna dekhakara tatkAla Aveza meM A gae yAvat usa zarIra ko ghasITate hue ekAnta meM DAla dete haiN| DAla kara jisa dizA se Ae usI dizA meM cale ge| . 47. devendra devarAja IzAna una IzAna-kalpavAsI aneka vaimAnika-devoM aura deviyoM ke pAsa yaha bAta suna kara, avadhAraNa kara tatkAla Aveza meM A gayA yAvat krodha kI agni se pradIpta ho gyaa| vaha usI zayanIya (zayyA) para baiThA huA lalATa para tIna rekhAoM vAlI bhRkuTi ko car3hA kara apane ThIka nIce balicaJcA rAjadhAnI ko dekhatA hai| 48. vaha balicaJcA rAjadhAnI devedra devarAja IzAna ke dvArA apane ThIka nIce dRSTa hone para usa divya prabhAva se aMgAroM, murmuroM (bhasma-mizrita agnikaNoM), rAkha evaM tape hue tave ke samAna ho gii| vaha tApa se tapta aura agni tulya bana gii| 49. ve balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra-deva aura deviyAM usa balicaJcA rAjadhAnI ko aMgAroM ke samAna tapta yAvat agni-tulya dekhate haiN| dekha kara bhIta aura prakampita ho ge| unake kaMTha pyAsa se sUkha ge| ve udvigna aura bhaya se vyAkula hokara cAroM ora idhara-udhara daur3a rahe haiM, daur3akara ve paraspara eka dUsare ke zarIra kA AzleSa kara rahe haiN| 50. balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra deva aura deviyAM devendra devarAja IzAna ko parikupita jAna kara, devendra devarAja IzAna kI usa divya devarddhi divya deva-dyuti, divya devAnubhAva aura divya tejolezyA ko sahana karane meM asamartha ho kara ve saba ThIka devarAja IzAna kI dizA meM khar3e ho kara, donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTavAlI dazanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara, mastaka para TikA kara jaya-vijaya dhvani se unheM vardhApita, karate haiM, vardhApita kara ve isa prakAra bole-aho! Apane divya devarddhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAva upalabdha kiyA hai, prApta kiyA hai, abhisamanvAta (vipAkAbhimukha) kiyA hai| Apane jo divya devarddhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAva 110
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 50-57 upalabdha kiyA hai, prApta kiyA hai abhisamanvAta kiyA hai, vaha hamane dekha liyA hai| isalie hama Apase kSamAyAcanA karate haiM, devAnupriya! Apa hameM kSamA kareM, devAnupriya! Apa kSamA karane meM samartha haiM, devAnupriya! hama punaH aisA na karane ke lie saMkalpa karate haiN| aisA kaha kara ve isa bAta ke lie samyak prakAra se vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA karate haiN| 51. vaha devendra devarAja IzAna una balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra deva aura deviyoM ke dvArA isa bAta ke lie samyak prakAra se vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA karane para usa divya devarddhi yAvat tejolezyA ko punaH apane bhItara sameTa letA hai| gautama! usa dina se ve balicaJcA rAjadhAnI meM rahane vAle aneka asurakumAra deva aura deviyAM devendra devarAja IzAna ko Adara karate haiM, svAmI ke rUpa meM svIkAra karate haiM, satkAra-sammAna dete haiM, kalyANakArI, maMgalakArI, deva rUpa aura cittAhlAdaka mAnakara vinayapUrvaka paryupAsanA karate haiN| ve devendra devarAja IzAna kI AjJA, upapAta (sevA), Adeza aura nirdeza meM rahate haiN| gautama! isa prakAra devendra devarAja IzAna ne vaha divya devarddhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAva upalabdha kiyA hai, prApta kiyA hai, abhisamanvAgata (vipAkAbhimukha) kiyA hai| 52. bhante! devendra devarAja IzAna kI sthiti kitanI prajJapta haiN| gautama! kucha adhika do sAgaropama kI sthiti prajJapta hai| 53. bhante! devendra devarAja IzAna Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ke anantara usa devaloka se cyavana kara kahAM jAegA? kahA upapanna hogA? gautama! vaha mahAvideha kSetra meM siddha, prazAnta, mukta aura paritanavRtta hogA, saba dukhoM kA anta kregaa| zakrezAna-pada 54. bhante! kyA devendra devarAja IzAna ke vimAna devendra devarAja zakra ke vimAnoM se kucha UMce haiM? kucha unnata haiM? kyA devendra devarAja zakra ke uccatara unnatatara vimAna devendra devarAja IzAna ke vimAnoM se kucha nIce haiM? kucha nimna haiM? hAM, gautama! yaha saba isI prakAra jJAtavya hai| 55. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai? gautama! jaise hathelI kA eka bhAga UMcA aura unnata hotA hai, eka bhAga nIcA aura nimna hotA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-devendra devarAja zakra ke vimAna yAvat kucha nimna haiN| 56. bhante! kyA devendra devarAja zakra devendra devarAja IzAna ke pAsa prakaTa hone meM samartha hai? hAM, vaha samartha hai| 57. bhante! kyA vaha Adara karatA huA samartha hai? anAdara karatA huA samartha hai? gautama! vaha Adara karatA huA samartha ha, anAdara karatA huA samartha nahIM hai| 111
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 1 : sU. 58-69 bhagavatI sUtra 58. bhante! kyA devendra devarAja IzAna devendra devarAja zakra ke pAsa prakaTa hone meM samartha hai? hAM, vaha samartha hai| 59. bhante! kyA vaha Adara karatA huA samartha hai? anAdara karatA huA samartha hai? gautama! vaha Adara karatA huA bhI samartha hai, anAdara karatA huA bhI samartha hai| 60. bhante! kyA devendra devarAja zakra devendra devarAja IzAna ko ThIka sIdha meM sthita ho dekhane meM samartha hai? hAM, vaha samartha hai| 61. bhante! kyA vaha Adara karatA huA samartha hai? anAdara karatA huA samartha hai? ___ gautama! vaha Adara karatA huA samartha hai, anAdara karatA huA samartha nahIM hai| 62. bhante! kyA devendra devarAja IzAna devendra devarAja zakra ke ThIka sIdha meM sthita ho dekhane meM samartha hai? 63. bhante! kyA vaha Adara karatA huA samartha hai? anAdara karatA huA samartha hai? gautama! vaha Adara karatA huA bhI samartha hai, anAdara karatA huA bhI samartha hai| 64. bhante! kyA devendra devarAja IzAna zakra devendra devarAja IzAna ke sAtha AlApa-saMlApa karane meM samartha hai? hAM, vaha samartha hai| 65. bhante! kyA vaha Adara karatA huA samartha hai? anAdara karatA huA samartha hai ? gautama! vaha Adara karatA huA samartha, anAdara karatA huA samartha nahIM hai| 66. bhante! kyA devendra devarAja IzAna zakra devendra devarAja IzAna ke sAtha AlApa-saMlApa karane meM samartha hai? hAM, vaha samartha hai| 67. bhante! kyA vaha Adara karatA huA samartha hai? anAdara karatA huA samartha hai? gautama! vaha Adara karatA huA samartha hai, anAdara karatA huA bhI samartha hai| 68. bhante! una devendra devarAja zakra aura IzAna ke madhya yaha kArya karaNIya hai-aisA vicAra utpanna hotA hai? hAM, hotA hai| 69. aisA hone para ve use kriyAnvita kaise kara sakate haiM? gautama ! yadi devendra devarAja zakra ke sAmane koI prayojana upasthita hotA hai to vaha devendra devarAja IzAna ke pAsa prakaTa hotA hai aura yadi devendra devarAja IzAna ke sAmane koI prayojana upasthita hotA hai to vaha devendra devarAja zakra ke pAsa prakaTa hotA hai| IzAna kahatA hai-he dakSiNArdha-lokAdhipati devendra devarAja zakra! isa samaya yaha kArya karaNIya hai| zakra kahatA hai-he uttarArdha-lokAdhipati devendra devarAja 112
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 1 : sU. 69-76 IzAna ! isa samaya yaha kArya karaNIya h| o! yaha karaNIya hai, o! yaha karaNIya hai-isa prakAra ve paraspara eka dUsare ke karaNIya kArya kA anubhava karate hue vihAra karate haiN| 70. bhante! kyA una devendra devarAja zakra aura IzAna ke madhya kabhI vivAda utpanna hote haiM? hAM, hote haiN| 71. aisA hone para ve use kaise sulajhAte haiM? gautama! usa samaya ve devendra devarAja zakra aura IzAna devendra devarAja sanatkumAra kI mAnasika smRti karate haiN| una devendra devarAja zakra aura IzAna dvArA mAnasika smRti karane para zIghra hI vaha devendra devarAja sanatkumAra una devendra devarAja zakra aura IzAna ke pAsa prakaTa hotA hai| vaha jo kahatA hai (use zirodhArya karate haiM), usakI AjJA, upapAta (sevA), Adeza aura nirdeza kA pAlana karate haiN| sanatkumAra-pada 72. bhante! devendra devarAja sanatkumAra bhavasiddhika (mukti jAne ke lie yogya) hai? abhavasiddhika hai? samyagdRSTi hai? mithyAdRSTi hai? parIta-saMsArI hai? ananta-saMsArI hai? sulabhabodhika hai? durlabhabodhika hai? ArAdhaka hai? virAdhaka hai? carama hai? acarama hai? gautama! devendra devarAja sanatkumAra bhavasiddhika hai, abhavasiddhika nahIM hai| samyagdRSTi hai, mithyAdRSTi nahIM hai| parIta-saMsArI hai, ananta-saMsArI nahIM hai| sulabhabodhika hai, durlabhabodhika nahIM hai| ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM hai| carama hai, acarama nahIM hai| 73. bhante! yaha kisa apekSA se (kahA jA rahA hai)? gautama! devendra devarAja sanatkumAra aneka sAdhuoM, aneka sAdhviyoM, aneka zrAvakoM aura aneka zrAvikAoM kA hita cAhane vAlA, sukha cAlane vAlA, pathya cAhane vAlA, anukampA karane vAlA, niHzreyas kI dizA meM prerita karane vAlA hai| hita, sukha aura niHzreyas cAhane vAlA hai| gautama! isa apekSA se devendra devarAja sanatkumAra bhavasiddhika hai, abhavasiddhika nahIM hai| samyagdRSTi hai, mithyA-dRSTi nahIM hai| parIta-saMsArI hai, ananta-saMsArI nahIM hai| sulabhabodhika hai, durlabhabodhika nahIM hai| ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM hai| carama hai, acarama nahIM 74. bhante! devendra devarAja sanatkumAra kI sthiti kitane kAla kI prajJapta hai? gautama! sAta sAgaropama kI sthiti prajJapta hai| 75. bhante! vaha Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya hone ke anantara usa devaloka se cyavana kara kahAM jAegA? kahAM upapanna hogA? gautama! vaha mahAvideha kSetra meM siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hogA, saba duHkhoM kA anta kregaa| 76. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| 113
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 1,2 : sU. 76-84 saMgrahaNI gAthA tiSyaka muni kI tapasyA nirantara do-do dina kA upavAsa, anazana eka mahIne kA aura dIkSA - paryAya ATha varSa kA thA / kurudatta muni kI tapasyA nirantara tIna-tIna dina kA upavAsa, anazana pandraha dina kA aura dIkSA - paryAya chaha mahIne kA thA / bhagavatI sUtra vimAnoM kI UMcAI, indroM kA paraspara eka dUsare ke pAsa prakaTa honA, darzana vArtAlApa, karaNI, vivAdotpatti tathA sanatkumArakI bhavyatA Adi viSayoM kA varNana isa uddezaka meM huA hai| dUsarA uddeza camara kA bhagavAna ko vandana - pada 77. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA, yAvat pariSad paryupAsanA karatI hai| 78. usa kAla aura usa samaya meM asurendra asurarAja camara camaracaJcA rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM camara siMhAsana para cauMsaTha hajAra sAmAnika devoM se (parivRta thA ) yAvat bhagavAn ke sAmane nATyavidhi kA upadarzana kara vaha jisa dizA se AyA, usI dizA meM calA gyaa| asurakumAra-varNaka-pada 79. bhante ! isa sambodhana ke sAtha bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA karate haiM, namaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara isa prakAra bole- bhante ! kyA isa ratnaprabhA pRthvI ke nIce asurakumAra deva rahate haiM ? gautama ! yaha bAta saMgata nahIM hai| 80. bhante ! isI prakAra yAvat sAtavIM pRthvI ke nIce saudharma kalpa ke nIce yAvat bhante ! kyA ISat prAgbhArA pRthvI ke nIce asurakumAra deva rahate haiM ? yaha bAta saMgata nahIM hai| 81. bhante ! to phira asurakumAra deva kahAM rahate haiM ? gautama! isa eka lAkha assI hajAra yojana kI moTAI vAlI ratnaprabhA pRthvI meM asurakumAra deva rahate haiN| isa prakAra asurakumAra devoM kI vaktavyatA hai, yAvat ve divya bhogAI bhogoM kA bhAga karate hue rahate haiN| 82. bhante ! kyA asurakumAra - devoM kI gati kA viSaya nIce loka meM haiM? hAM, hai / 83. bhante ! asurakumAra devoM kI gati kA viSaya nIce loka meM kitanA prajJapta hai ? gautama ! unakI gati kA viSaya adhaH saptamI pRthvI taka hai| tIsarI pRthvI taka ve gae haiM aura jaaeNge| 84. bhante! asurakumAra deva tIsarI pRthvI taka gae haiM aura jAeMge, isakA pratyaya kyA hai ? gautama ! pUrvajanma ke vairI kI vedanA kI udIraNA karane ke lie athavA pUrvajanma ke mitra kI vedanA kA upazamana karane ke lie - ina do pratyayoM se asurakumAra - deva tIsarI pRthvI taka gae haiM aura jaaeNge| 114
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 85-93 85. bhante! kyA asurakumAra-devoM kI gati kA viSaya tirache loka meM prajJapta haiM? hAM, hai| 86. bhante! tirache loka meM asurakumAra-devoM kI gati kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! unakI gati kA viSaya asaMkhya dvIpa-samudroM taka hai| nandIzvaravara dvIpa taka ve gaai haiM aura jaaeNge| 87. bhante! asurakumAra-deva nandIzvaravara dvIpa taka gae haiM aura jAeMge, isakA pratyaya kyA hai? gautama! jo ye arhat bhagavAn haiM, inake janmotsava, abhiniSkramaNa-utsava, kevalajJAnotpatti-utsava athavA parinirvANa-utsava ke avasara para ina cAra pratyayoM se asurakumAra-deva nandIzvaravara dvIpa taka gae haiM aura jaaeNge| 88. bhante! kyA asurakumAra-devoM kI gati kA viSaya Urdhva-loka meM hai? hAM, hai| 89. bhante! Urdhva-loka meM asurakumAra-devoM kI gati kA viSaya kitanA hai? gautama! Urdhva-loka meM asurakumAra devoM kI gati kA viSaya acyuta kalpa taka hai| saudharma kalpa taka ve gae haiM aura jaaeNge| 90. bhante! asurakumAra-deva saudharma-kalpa meM gae haiM aura jAeMge isakA pratyaya kyA hai? gautama! asurakumAra-devoM kA saudharma-kalpavAsI devoM ke sAtha bhavapratyayika vairAnubandha hotA hai| ve asurakumAra-deva (saudharma kalpavAsI devoM ko DarAne ke lie) vizAla zarIra kA nirmANa karate haiM, anya deviyoM ke sAtha bhoga karanA cAhate haiM, AtmarakSaka devoM ko saMtrasta karate haiM, choTe, ratnoM ko curAkara svayaM ekAnta sthAna meM cale jAte haiN| 91. bhante! kyA una devoM ke pAsa choTe ratna haiM? hAM, haiN| 92. asurakumAra-deva choTe ratnoM ko curA ekAnta meM cale jAte haiN| taba vaimAnika deva kyA karate vaimAnika-deva una asurakumAra-devoM ke zarIra ko pravyathita karate haiM-zastra-prahAra se Ahata kara DAlate haiN| 93. bhante! saudharma-kalpa meM gae hue asurakumAra-deva una apsarAoM ke sAtha divya bhogArha bhoga bhogane meM samartha haiM? yaha bAta saMgata nahIM haiN| ve vahAM se lauTa Ate haiN| vahAM se lauTa kara apane asurakumAra-AvAsoM meM A jAte haiN| yadi ve apsarAeM unakA Adara karatI haiM aura unheM svIkAra karatI haiM, to ve asurakumAra-deva una upsarAoM ke sAtha divya bhogArha bhoga bhogane meM samartha haiN| yadi ve apsarAeM unakA Adara nahIM karatI haiM aura unheM svIkAra nahIM karatI haiM, to ve asurakumAra-deva una apsarAoM ke sAtha divya bhogArha bhoga bhogane meM samartha nahIM hai| gautama! isa prakAra 115
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 2 : sU. 93-101 bhagavatI sUtra asurakumAra-deva saudharma-kalpa meM gae haiM aura jaaeNge| 94. bhante! asurakumAra-deva kitane samaya se Urdhva-loka meM jAte haiM yAvat saudharma-kalpa taka gae haiM aura jAeMge? gautama! ananta avasarpiNI aura ananta utsarpiNI ke vyatIta hone para loka meM AzcaryabhUta yaha bhAva utpanna hotA hai ki asurakumAra deva Urdhva-loka meM yAvat saudharma kalpa taka jAte haiN| 95. bhante! asurakumAra-deva kisakI nizrA (Azraya) se Urdhva-loka meM, yAvat saudharma kalpa taka jAte haiM? gautama! jaise koI zabara, barbara, TaMkaNa, cucuka, palhava yA pulinda eka mahAn araNya, garta, durga, darI, viSama athavA parvata kI nizrA se eka vizAla azvasenA, hastisenA, padAtisenA athavA dhanuSyabala ko Andolita kara dete haiM, isI prakAra asurakumAra-deva bhI arhata. arhatacaitya athavA bhAvitAtmA aNagAra kI nizrA se Urdhva-loka meM yAvat saudharma-kalpa taka jAte haiN| unakI nizrA ke binA ve Urdhva-loka meM nahIM jA skte| 96. bhante! kyA sabhI asurakumAra deva Urdhva-loka meM yAvat saudharma-kalpa taka jAte haiM? gautama! yaha bAta saMgata nahIM hai| maharddhika asurakumAra deva hI Urdhva-loka meM yAvat saudharma-kalpa taka jAte haiN| camara kA Urdhva-utpAda-pada 97. bhante yaha asurendra asurarAja camara bhI Urdhva-loka meM yAvat saudharma-kalpa taka gayA huA hAM, gautama! yaha asurendra asurarAja camara bhI Urdhva-loka meM yAvat saudharma- kalpa taka gayA huA hai| 98. aho bhaMte! asurendra asurarAja camara mahAn Rddhi vAlA hai, mahAn dyuti vAlA hai yAvat mahAsAmarthya vAlA hai| bhante! camara kI yaha divya devarddhi, divya devadyuti aura divya devAnubhAga kahAM gayA? kahAM praviSTa ho gayA hai? kUTAgAra-zAlA kA dRSTAnta vaktavya hai| camara kA pUrvabhava meM pUraNa gRhapati kA pada 99. bhante! asurendra asurarAja camara ne divya devarddhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAga kisa hetu se upalabdha kiyA? kisa hetu se prApta kiyA hai? aura kisa hetu se abhisamanvAgata (vipAkAbhimukha) kiyA? 100. gautama! usa kAla aura usa samaya usI jambUdvIpa dvIpa ke bhAratavarSa meM vindhyaparvata kI talahaTI meM bebhela nAmaka sanniveza thaa| sanniveza kA varNana / 101. usa bebhela sanniveza meM pUraNa nAmaka gRhapati rahatA thaa| vaha samRddha, tajasvI yAvat aneka logoM dvArA aparibhUta thaa| 116
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 102,103 pUraNa kI dAnAmA pravrajyA kA pada 102. kisI samaya madhyarAtri meM kuTumbajAgarikA karate hue usa pUraNa gRhapati ke yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA isa samaya mere pUrvakRta purAtana su-Acarita, suparAkrAnta, zubha aura kalyANakArI karmoM kA kalyANadAyI phala mila rahA hai, jisase maiM cAMdI, sonA, dhana, dhAnya, putra, pazu tathA vipula vaibhava-ratna, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla, lAlaratna (padmarAgamaNi) aura zreSTha sAra-vaibhavazAlI dravyoM dravyoM se atIva-atIva vRddhi kara rahA hUM, to kyA mere pUrvakRta purAtana su-Acarita, suparAkrAnta, zubha aura kalyANakArI karma ekAntataH kSINa ho rahe haiM aura maiM unheM dekhatA huA viharaNa kara rahA hUM? isalie jaba taka maiM cAMdI se vRddhi kara rahA hUM yAvat ina vaibhavazAlI dravyoM se atIva-atIva vRddhi kara rahA hUM aura jaba taka mere mitra, jJAti, kuTumbI, svajana, saMbaMdhI aura parijana merA Adara karate haiM, mujhe svAmI ke rUpa meM svIkArate haiM, satkAra-sammAna dete haiM, kalyANakArI, maMgalakArI, devarUpa aura cittAhlAdaka mAnakara vinayapUrvaka paryupAsanA karate haiM taba taka mere lie yaha zreya hai ki maiM kala uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para maiM svayaM catuSpuTa kASThamaya pAtra kA nirmANa kara, vipula bhojana, peya, svAdya aura khAdya padArtha taiyAra karavA kara, mitra, jJAti, kuTumbI, svajana, saMbaMdhI aura parijanoM ko Amantrita kara, unheM vipula bhojana, peya, khAdya, ora svAdya padArthoM se tathA vastra, sugandhita dravya, mAlA aura alaMkAroM se satkRta-sammAnita kara, unhIM mitroM, jJAtiyoM, kuTumbIjanoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM aura parijanoM ke sAmane jyeSTha putra ko kuTumba meM sthApita kara, una mitroM, jJAtiyoM, kuTumbIjanoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM, parijanoM aura jyeSTha putra ko pUchakara, svayaM catuSpuTa kASThamaya pAtra grahaNa kara, muNDa hokara dAnAmA pravrajyA se pravrajita honA mere lie zreyaskara hai| pravrajita hokara maiM isa AkAra vAlA yaha abhigraha svIkAra karUMgA-maiM jIvana bhara nirantara bele-bele (do-do dina ke upavAsa) kI tapaHsAdhanA kruuNgaa| maiM AtApanA-bhUmi meM donoM bhujAeM Upara uThA kara sUrya ke sAmane AtApanA letA huA vihAra kruuNgaa| bele ke pAraNe meM maiM AtApanA-bhUmi se utarakara svayaM catuSpuTa kASThamaya pAtra grahaNa kara bebhela sanniveza ke UMca, nIca aura madhyama kuloM meM sAmudAnika bhikSAcArI ke lie paryaTana kruuNgaa| mere pAtra ke prathama puTa meM jo bhikSA DAlI jAegI vaha mArga meM samAgata pathikoM ko duuNgaa| mere pAtra ke dUsare puTa meM jo bhikSA DAlI jAegI vaha maiM kauvoM aura kuttoM ko duuNgaa| jo mere pAtra ke tIsare puTa meM DAlI jAegI vaha machaliyoM aura kachuoM ko duuNgaa| mere pAtra ke cauthe puTa meM jo DAlI jAegI vaha AhAra mere lie kalpanIya hogaa| isa prakAra soca kara vaha saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara uSAkAla meM rAtri ke pau phaTane para usa sampUrNa pUrvokta vidhi kA pAlana karatA huA yAvat usake pAtra ke cauthe puTa meM jo bhikSA DAlI jAtI hai, usakA vaha svayaM AhAra karatA hai| 103. vaha bAlapatasvI pUraNa usa pradhAna, vipula, anujJAta aura pragRhIta bAlatapaH-karma se sUkhA, rUkhA, mAMsa-rahita carma se veSTita asthi vAlA, uThate-baiThate samaya kiTa-kiTa zabda se 117
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 2 : sU. 103-106 bhagavatI sUtra yukta, kRza aura dhamaniyoM kA jAlamAtra ho gyaa| pUraNa kA prAyopagamana-pada 104. kisI eka dina madhyarAtri meM anitya-jAgarikA karate hue usa bAla tapasvI pUraNa ke mana meM yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA-maiM isa viziSTa rUpa vAle pradhAna, vipula, anujJAta, pragRhIta, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, zobhAyita, uttarottara vardhamAna, udAtta, uttama aura mahAn prabhAvI tapaHkarma se sUkhA, rUkhA, yAvat dhamaniyoM kA jAlamAtra ho gayA huuN| ataH jaba taka mujhameM utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra-parAkrama hai, taba taka mere lie yaha zreyaskara hai ki maiM kala uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para bebhela sanniveza meM jinheM dekhA hai, jinake sAtha bAtacIta kI hai, una pASaNDastho (zramaNoM), gRhasthoM tApasa jIvana kI svIkRti se pUrva paricitoM tathA tApasa jIvana meM paricitoM ko pUcha kara bebhela sanniveza ke madhyabhAga se gujarakara pAdukA, kamaNDalu Adi upakaraNa tathA catuSpuTaka kASThamaya pAtra ko ekAnta meM chor3akara kara bebhela sanniveza ke dakSiNa-pUrva digvibhAga (Agneya-koNa) meM ardha nivartanika maNDala kA Alekhana kara saMlekhana (anazana se pUrvakAlika tapasyA) kI ArAdhanA se yukta hokara, bhojana-pAnI kA tyAga kara prAyopagamana anazana svIkAra kara mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huA rahUM, aisI saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara dUsare dina uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para bebhela sanniveza meM jinheM dekhA hai, jinake sAtha bAtacIta kI hai, una pASaNDasthoM (zramaNoM) aura gRhasthoM, tApasa-jIvana kI svIkRti se pUrva paricitoM aura tApasa-jIvana meM paricitoM ko pUchatA hai, pUchakara bebhela saniveza ke madhyabhAga se nirgamana karatA hai, nirgamana kara vaha pAdukA, kamaNDalu Adi upakaraNa aura catuSpuTaka kASThamaya pAtra ko ekAnta sthAna meM chor3a detA hai, chor3akara bebhela sanniveza ke dakSiNa-pUrva digvibhAga meM ardhanivartanika maNDala kA Alekhana karatA hai, Alekhana kara vaha saMlekhanA-ArAdhanA se yukta hokara bhojana-pAnI kA pratyAkhyAna kara prAyopagamana anazana meM upasthita ho gyaa| bhagavAna kI ekarAtrikI mahApratimA kA pada 105. gautama! usa kAla aura usa samaya meM maiM chadmastha-avasthA kI gyAraha varSIya dIkSA-paryAya meM thaa| taba maiM binA virAma SaSTha-bhakta tapaHkarma, saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karatA huA kramAnusAra vicaraNa, grAmAnugrAma meM parivrajana karatA huA jahAM suMsumArapura, azokaSaNDa udyAna, pravara azoka vRkSa aura pRthvIzilApaTTa hai, vahAM AtA huuN| vahAM Akara maiM pravara azokavRkSa ke nIce pRthvI-zilApaTTa para tIna dinakA upavAsa grahaNa karatA huuN| donoM pairoM ko saTA, donoM hAthoM ko pralambita kara, eka pudgala para dRSTi TikA, netroM ko animeSa banA, muMha Age kI ora jhukA, avayavoM ko apane-apane sthAna para samyak niyojita kara, saba indriyoM ko saMvRta banA eka rAta kI mahApratimA ko svIkAra kara viharaNa karatA huuN| pUraNa kA camaratva-pada 106. usa kAla aura usa samaya meM camaracaJcA rAjadhAnI indra aura purohita se rikta thii| 118
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 107-111 107. vaha bAlatapasvI pUraNa pUre bAraha varSa ke tApasa-paryAya kA pAlana kara eka mAsa kI saMlekhanA se apane Apako kRza banA kara, anazana ke dvArA sATha bhaktoM ko cheda kara kAlamAsa meM kAla ko prApta kara camaracaJcA rAjadhAnI kI upapAta sabhA meM yAvat indra rUpa meM upapanna ho gyaa| 108. vaha tatkAla upapanna asurarAja asurendra camara pAMca prakAra kI paryAptiyoM se paryApta bhAva ko prApta hotA hai (jaise-AhAra-paryApti se yAvat bhASA-manaH-paryApti se)| camara kA kopa-pada 109. vaha asurendra asurarAja camara pAMca prakAra kI paryAptiyoM se paryApta bhAva ko prApta ho, svAbhAvika avadhijJAna dvArA Urdhva-loka meM yAvat saudharma-kalpa tathA dhyAna detA hai| vahAM vaha dekhatA hai-devendra devarAja maghavA pAkazAsana zatakratu sahasrAkSa vajrapANi purandara zakra ko| dakSiNArdha-loka kA adhipati, battIsa lAkha vimAnoM kA adhipati, airAvaNa hAthI kI savArI karane vAlA, devatAoM kA svAmI, AkAza ke sAmane nirmala-vastra dhAraNa karane vAlA, mukuTa taka mAlA dhAraNa karane vAlA, nae svarNima sundara citroM se yukta caMcala kuNDaloM se rakhAGkita kapola vAlA. dIptimAna zarIra vAlA. pralamba vanamAlA dhAraNa karane vAlA, divya varNa se yAvat dasoM dizAoM kA uddyotita karane vAlA, prabhAsita karane vAlA hai| use saudharma kalpa meM saudharmAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA ke zakra nAmaka siMhAsana para yAvat divya bhogArha bhogoM ko bhogate hue dekhatA hai, dekhakara asurendra camara ke yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka manogata saMkalpa utpanna huA-kauna hai yaha aprArthanIya ko cAhane vAlA, dukhaHda anta aura amanojJa lakSaNa vAlA, lajjA aura zobhA se rahita, hInapuNyacaturdazI ko janmA huA jo aisI viziSTa prakAra kI divya devardhi, divya deva-dyuti aura divya devAnubhAva upalabdha karane, prApta karane, abhisamanvAgata (vipAkAbhimukha) karane para bhI mere sira para baiThA huA, bar3e dhairya ke sAtha divya bhogArha bhoga bhogatA huA rahatA hai| aisA socatA hai, soca kara sAmAnika pariSad meM upapanna devoM ko Amantrita karatA hai, Amantrita kara isa prakAra bolA-he devAnupriyo! yaha kauna hai aprArthanIya ko cAhane vAlA yAvat divya bhogArha bhoga bhogatA huA rahatA hai? 110. asurendra asurarAja camara ke dvArA aisA kahane para ve sAmAnika pariSad meM upapanna deva hRSTa-tuSTa citta vAle, Anandita, nandita, prItipUrNa mana vAle aura parama saumanasya yukta ho gae haiN| harSa se unakA hRdaya phUla gyaa| ve donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI daza nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara mastaka para TikA kara asurendra ko jayavijaya dhvani se vardhApita karate haiN| vardhApita kara isa prakAra bole-devAnupriya! yaha devendra devarAja zakra hai, yAvat divya bhogArha bhoga bhogatA huA rahatA hai| 111. vaha asurendra asurarAja camara sAmAnika pariSad meM upapanna una devoM ke pAsa yaha bAta suna kara, avadhAraNa kara tatkAla Aveza meM A gayA, ruSTa ho gayA, kupita ho gyaa| usakA rUpa raudra bana gayA, vaha krodha kI agni se pradIpta ho utthaa| usane una sAmAnika devoM se isa prakAra kahA-devAnupriyo! vaha devendra devarAja zakra anya hai, hamArA virodhI hai vaha asurendra asurarAja . 119
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 111, 112 camara anya hai, usakA virodhI hai| vaha devendra devarAja zakra maharddhika hai aura vaha asurendra asurarAja camara alpa Rddhi vAlA hai| isalie devendra devarAja zakra kI maiM svayaM ati AzAtanA (use zrIhIna) karanA cAhatA hUM, aisA kaha kara vaha tapta ho gayA, tApamaya bana gyaa| camara kA bhagavAna kI nizrApUrvaka zakra kI AzAtanA kA pada 112. vaha asurendra asurarAja camara avadhi- jJAna kA prayoga karatA hai| prayoga kara avadhi- jJAna se mujhe (bhagavAn mahAvIra ko ) dekhatA hai| dekhane ke bAda usake yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA - isa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra jambUdvIpa dvIpa ke bhAratavarSa meM suMsumArapura nagara ke azokaSaNDa udyAna meM pravara azokavRkSa ke nIce pRthvIzilApaTTa para tIna dina ke upavAsa kA saMkalpa grahaNa kara eka rAta kI mahApratimA svIkAra kara Thahare hue haiN| mere lie zramaNa bhagavAn mahAvIra kA sahArA lekara devendra devarAja zakra kI ati AzAtanA karanA zreyaskara hai, aisA socakara vaha saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara zayyA se uThatA hai, uThakara devadUSya dhAraNa karatA hai, dhAraNa kara jahAM sudharmA sabhA aura coppAla nAmaka zastrAgAra hai vahAM AtA hai| Akara parigharatna ko hAtha meM letA hai, vaha akelA kisI dUsare sahAre kI apekSA nahIM rakhatA huA vahAM se parigharatna lekara bahuta adhika krodha karatA huA camaracaJcA rAjadhAnI ke ThIka madhyabhAga se nirgamana karatA hai / nirgamana kara jahAM tigiJchikUTa utpAta parvata hai, vahAM AtA hai| Akara vaikriya - samudghAta se samavahata hotA hai| samavahata hokara yAvat uttaravaikriya rUpa kA nirmANa karatA hai / nirmANa kara usa utkRSTata, tvarita, capala, caNDa, javinI, cheka, saiMhI, zIghra, udbhuta aura divya devagati se tirachI dizA meM asaMkhya dvIpa - samudroM ke madhya bhAga se gujaratA - gujaratA jahAM jambUdvIpa dvIpa, bhAratavarSa suMsumArapura nagara, azokaSaNDa udyAna, pravara azokavRkSa aura pRthvIzilA paTTa hai, jahAM merA paripArzva hai, vahAM AtA hai| Akara tIna bAra dAMe ora se prArambha kara merI pradakSiNA karatA hai / pradakSiNA kara vandana - namaskAra karatA hai / vandana - namaskAra kara isa prakAra bolA- bhaMte! maiM ApakI nizrA se devendra devarAja zakra kI ati AzAtanA karanA cAhatA hUM, aisA kahakara vaha uttara- paurastya digbhAga ( IzAnakoNa) meM pahuMcatA hai| pahuMcakara vaikriya-samadghAta se samavahata hotA hai| samavahata ho kara yAvat dUsarI bAra phira vaikriya samuddhAta se samavahata hotA hai| eka mahAn ghora ghora AkAra vAle, bhayaMkara, bhayaMkara AkAra vAle, bhAsvara (cauMdhiyAne vAle ) bhayAnaka, gaMbhIra, trAsa dene vAle, amA kI ardharAtri aura urada kI rAzi jaise kAle eka lAkha yojana kI avagAhanA vAle mahAzarIra kA nirmANa karatA hai| nirmANa kara hAthoM ko AkAza meM uchAlatA hai, kUdatA hai, garjana karatA hai, azva kI bhAMti hinahinAtA hai, hAthI kI bhAMti ciMghAr3atA hai, ratha kI bhAMti ghanaghanAhaTa (ghar3aghar3AhaTa) karatA hai, pairoM se bhUmi para prahAra karatA hai, bhUmi para capeTA mAratA hai, siMhanAda karatA hai, kabhI Age kI ora capeTA mAratA hai, kabhI pIche kI ora, tripadI kA cheda karatA hai, bAMI bhujA ko UMcA uThAtA hai, dAeM hAtha kI tarjanI aMgulI aura aMgUThe ke nakha dvArA muMha ko Ter3hA kara vikRta karatA hai, UMce-UMce zabda se kalakalarava karatA hai / ( isa bhayAnaka mudrA meM) usane akele, kisI dUsare ke sahAre kI apekSA nahIM rakhatA huA parigharatna ko le kara Upara AkAza kI ur3Ana bhrii| mAno adho 120
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 112-114 loka ko kSubdha kara rahA hai, bhUmitala ko kampita kara rahA hai, tirache loka ko khIMca rahA hai, ambaratala kA sphoTana kara rahA hai, kahIM garaja rahA hai, kahIM bijalI bana kauMdha rahA hai, kahIM varSA barasA rahA hai, kahIM dhUli - vikiraNa kara rahA hai, kahIM saghana andhakAra kara rahA hai, vAnavyantara-devoM ko saMtrasta karatA huA - saMtrasta karatA huA, jyotiSka- devoM ko do bhAgoM meM vibhakta karatA huA-vibhakta karatA huA, AtmarakSaka - devoM ko bhagAtA huA-bhagAtA huA, parigharatna ko AkAza meM ghumAtA huA ghumAtA huA, tiraskAra karatA huA tiraskAra karatA huA usa utkRSTa, tvarita, capala, caNDa, javinI, cheka, saiMhI, zIghra, udbhuta aura divya deva-gati se tirache-loka meM asaMkhya dvIpa samudroM ke madhyabhAga se gujaratA - gujaratA jahAM saudharma kalpa hai, jahAM saudharmAvataMsaka vimAna hai, jahAM sudharmA sabhA hai vahAM AtA hai| vahAM vaha apane eka pAMva ko padmavaravedikA para rakhatA hai, eka pAMva sudharmA sabhA meM rakhatA hai aura UMcA - UMcA zabda karatA huA parigharatna se tIna bAra indrakIla para prahAra karatA hai| prahAra kara isa prakAra bolA- 'kahAM hai vaha devendra devarAja zakra ? kahAM haiM ve caurAsI hajAra sAmAnika deva ? kahAM hai| ve tetIsa tAvatriMzaka deva ? kahAM haiM ve cAra lokapAla ? kahAM haiM ve saparivAra ATha paTarAniyAM ? kahAM haiM ve tIna pariSadeM ? kahAM haiM ve sAta senAeM ? kahAM haiM ve sAta senApati ? kahAM haiM ve tIna lAkha chattIsa hajAra AtmarakSaka - deva ? kahAM haiM ve karor3oM apsarAeM ? Aja maiM unako mAratA hUM, mathatA hUM, vyathita karatA hUM, aba taka jo apsarAeM mere vaza meM nahIM thIM ve aba mere vaza meM ho jAeM," aisA kara vaha usa aniSTa, akAnta, apriya, azubha, mana ko na bhAne vAlI, kaThora vANI kA prayoga karatA hai / manojJa, zakrendra dvArA vajra-prakSepa - pada 113. ve devendra devarAja zakra usa aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa, manako na bhAne vAlI, azrutapUrva, kaThora vANI ko suna kara, avadhAraNa kara tatkAla Aveza meM A gayA, ruSTa ho gayA, kupita ho gayA, usakA rUpa raudra bana gayA, vaha krodha kI agni se pradIpta ho utthaa| lalATa para tIna rekhAoM vAlI bhRkuTi ko car3hAkara asurendra asurarAja camara se isa prakAra bolA- he aprArthanIya ko cAhane vAle ! duHkhada aMta aura amanojJa lakSaNa vAle ! lajjA aura zobhA se rahita! hInapuNya caturdazI ko janme hue! asurendra ! asurarAja ! camara! Aja tU nahIM bacegA, aba tumheM sukha nahIM hogA, aisA kaha kara vahIM siMhAsana para baiThe-baiThe vajra ko hAtha meM letA hai / vaha jAjvalyamAna, visphoTaka, gar3agar3AhaTa karatA huA hajAroM ulkAoM ko chor3atA huA, hajAroM jvAlAoM kA pramocana karatA huA, hajAroM aMgAroM ko bikheratA huA, hajAroM sphuliMgoM aura jvAlAoM kI mAlA se cakSu - vikSepa aura dRSTi kA pratighAta karatA huA, agni se bhI atirikta teja se dIpyamAna, atizaya vega vAlA, vikasita kiMzuka (TesU) puSpa ke samAna rakta, mahAbhaya utpanna karane vAlA, bhayaMkara vajra hAtha meM uThA zakra ne asurendra asurarAja camara kA vadha karane ke lie usakA prakSepaNa kiyA / camara dvArA bhagavAn kI zaraNa kA pada 114. vaha asurendra asurarAja camara usa jAjvalyamAna yAvat bhayaMkara vajra ko sAmane Ate hue dekhatA hai, dekhakara cintana meM DUba jAtA hai, cintana karate-karate AMkheM mUMda letA hai| kucha kSaNoM 121
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 114-116 bAda AMkhe khola kara mUMda letA hai| AMkheM made-mUMde cintana meM DUba jAtA hai| isa vyAkulatA kekSaNa meM usake mukuTa kA vistAra ho gayA, usake hAtha ke AbharaNa nIce laTaka ge| pAMva Upara aura sira nIce kie hue vaha mAno kAMkha meM se sveda-bUMdoM ko TapakAtA huA usa utkRSTa yAvat deva-gati se tirache - loka meM asaMkhya dvIpa - samudroM bIcoM-bIca gujaratA huA jahAM jambUdvIpa dvIpa hai yAvat jahAM pravara azokavRkSa hai, jahAM merA pArzva hai, vahAM AtA hai| Akara bhayabhIta banA huA bhaya se ghabarAte hue svara meM bolA- 'bhagavan! Apa zaraNa haiM' aisA kahatA huA mere donoM pAMva ke antarAla meM zIghra hI ativega se gira gyaa| zakra kA vajra - pratisaMharaNa-pada 115. usa devendra devarAja zakra ke yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA - asurendra asurarAja camara prabhu nahIM hai, asurendra asurarAja camara samartha nahIM haiM tathA asurendra asurarAja camara kA viSaya nahIM hai ki vaha apanI nizrA (zakti) se Urdhva - loka meM yAvat saudharma -kalpa taka aaeN| vaha arhat, arhata-caitya athavA bhAvitAtmA anagAra kI nizrA ke binA Urdhva - loka meM yAvat saudharma -kalpa taka nahIM A sktaa| ataH mere lie yaha mahAn kaSTa kA viSaya hai ki maiMne tathArUpa arhat, bhagavAna aura anagAroM kI ati AzAtanA kI hai| aisA soca kara vaha avadhi- jJAna kA prayoga karatA hai / avadhi jJAna se mujhe dekhatA hai, mujhe dekha kara 'hA! hA! aho ! maiM mArA gayA' - aisA kaha kara vaha usa utkRSTa yAvat divya deva -gati se vajra kI vIthi kA anugamana karatA huA tirache loka meM asaMkhya dvIpasamadroM ke ThIka madhya bhAga gujaratA huA yAvat jahAM pravara azoka vRkSa hai, jahAM merA pArzva hai vahAM AtA hai| Akara mujhase cAra aMgula dUra rahe vajra ko usane pakar3a liyA aura gautama ! usakI muTThI se uThI huI havA se mere kezAgra prakampita ho gae / 116. vaha devendra devarAja zakra vajra ko pakar3akara tIna bAra dAMI ora se prArambha kara merI pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vandana - namaskAra karatA hai, vandana namaskAra kara isa prakAra bolA- bhaMte! asurendra asurarAja camara ne ApakI nizrA se svayaM hI merI ati AzAtanA kI / taba maiMne kupita ho kara asurendra asurarAja camara kA vadha karane ke lie vajra kA prakSepaNa kiyA / usa samaya mere mana meM yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpana huA - asurendra asurarAja camara prabhu nahIM hai, asurendra asurarAja camara samartha nahIM hai tathA asurendra asurarAja camara kA viSaya nahIM hai ki vaha apanI nizrA (zakti) se Urdhva- loka meM yAvat saudharma -kalpa taka aae| vaha arhat, arhat-caitya athavA bhAvitAtmA anagAra kI nizrA ke binA Urdhva - loka meM yAvat saudharma kalpa taka nahIM A sakatA / ataH mere lie yaha mahAn kaSTa kA viSaya hai ki maiMne ina tathArUpa arhat, bhagavAna aura anagAroM kI ati AzAtanA kI hai| aisA soca kara maiM avadhi - jJAna kA prayoga karatA hUM, avadhi -jJAna se Apako dekhatA huuN| dekhakara 'hA! hA! aho ! maiM mArA gayA aisA soca kara usa utkRSTa yAvat divyagati se jahAM Apa hai vahAM AtA hUM aura Apase cAra aMgula dUra rahe vajra ko pakar3a tA huuN| maiM vajra ko pakar3ane ke lie yahAM AyA hUM, yahAM samavasRta huA hUM, yahAM samprApta hUM aura Aja yahAM Apake samIpa Akara viharaNa kara rahA huuN| isalie maiM Apase kSamAyAcanA 122
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 116-119 karatA hUM! devAnupriya! Apa mujhe kSamA kreN| devAnupriya! Apa kSamA karane meM samartha hai| devAnupriya! maiM punaH aisA na karane ke lie saMkalpa karatA huuN| aisA kahakara vaha mujhe vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara uttara-pUrva dizA (IzAnakoNa) meM calA jAtA hai| vahAM vaha dAeM pAMva se tIna bAra bhUmi kA vidalana karatA hai aura vidalana karake asurendra asurarAja camara se isa prakAra bolA he asurendra ! asurarAja ! camara ! zramaNa bhagavAn mahAvIra ke prabhAva se aba tuma mukta ho gae ho, isa samaya tumako mujhase bhaya nahIM hai| aisA kahakara vaha jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM calA gyaa| zakra, camara aura vajra kA gati-viSayaka-pada 117. bhante! isa sambodhana se sambodhita kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara isa prakAra bole-bhante! maharddhika yAvat mahAn sAmarthya vAlA deva pahale pudagala kA prakSepaNa kara phira usakA pIchA kara use pakar3ane meM samartha hAM, hai| 118. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-maharddhika yAvat mahAn sAmarthya vAlA deva pahale pudgala kA prakSepaNa kara phira usakA pIchA kara use pakar3ane meM samartha hai? gautama! pudgala pheMke jAne para vaha pahale zIghra gati vAlA hotA hai phira manda-gati vAlA ho jAtA hai| maharddhika yAvat mahAn sAmarthya vAlA deva pahale bhI aura pIche bhI zIghra aura zIghra gati vAlA, tvarita aura tvarita gati vAlA hotA hai| isa apekSA se vaha use pakar3ane meM samartha 119. bhaMte! yadi maharddhika deva pIchA karake pahale pheMke gae pudgala ko pakar3ane meM samartha hai to devendra devarAja zakra asurendra asurarAja camara ko apane hAtha se kyoM nahIM pakar3a sakA? gautama! asurakumAra-devoM kA nIce loka meM gati kA viSaya-zIghra-zIghra aura tvarita-tvarita hai, UMce loka meM unakI gati kA viSa alpa-alpa aura maMda-maMda hai| vaimAnika devoM kA UMce loka meM gati kA viSaya zIghra-zIghra aura tvarita-tvarita hai, nIce loka meM unakI gati kA viSaya alpa-alpa aura maMda-maMda hai| devendra devarAja zakra UMce loka meM eka samaya meM jitane kSetra meM calA jAtA hai, utane kSetra ke avagAhana meM vajra ko do samaya lagate haiN| vajra kA jitane kSetra ke avagAhana meM do samaya lagate haiM, utane kSetra ke avagAhana meM camara ko tIna samaya lagate haiN| devendra devarAja zakra kA Urdhvaloka-kaNDaka sabase thor3A, adho-loka-kaNDaka usase sNkhyeygunnaa| asurendra asurarAja camara nIce loka meM eka samaya meM jitane kSetra meM calA jAtA hai, utane kSetra ke avagAhana meM zakra ko do samaya lagate haiN| zakra ko jitane kSetra ke avagAhana meM do samaya lagate haiM utane kSetra ke avagAhana meM vajra ko tIna samaya lagate haiN| asurendra asurarAja camara kA adho-loka-kaNDaka sabase thor3A, Urdhva-loka-kaNDaka usase sNkhyeygunnaa| 123
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 119-126 gautama ! isa prakAra devendra devarAja zakra apane hAtha se asurendra asurarAja camara ko nahIM pakar3a sakatA / 120. gautama ! devendra devarAja zakra kI UMcI, nIcI aura tirachI gati ke viSaya meM kona kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama! devendra devarAja zakra eka samaya meM sabase thor3A kSetra adho- loka ko avagAhita karatA hai / tirache - loka meM vaha usase saMkhyeya bhAga adhika gati karatA hai aura Urdhva-loka meM usase saMkhyeya bhAga adhika gati karatA hai| 121. bhante ! asurendra asurarAja camara kI UMcI, nIcI aura tirachI gati ke viSaya meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! asurendra asurarAja camara eka samaya meM sabase thor3A kSetra Urdhva - loka ko avagAhita karatA hai / tirache - loka meM vaha usase saMkhyeya bhAga adhika gati karatA hai aura adho-loka meM usase saMkhyeya bhAga adhika gati karatA hai / 122. bhaMte! vajra kI UMcI, nIcI aura tirachI gati ke viSaya meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! vajra eka samaya meM sabase thor3A kSetra adho- loka kA avagAhita karatA hai| tirache - loka meM vaha usase vizeSAdhika bhAga meM gati karatA hai aura Urdhva loka meM usase vizeSAdhika gati karatA hai| 123. bhante ! devedra devarAja zakra ke nIce jAne ke samaya aura Upara jAne ke samaya meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika he ? gautama! devendra devarAja zakra ke Upara jAne kA samaya sabase thor3A hai| nIce jAne kA samaya usase saMkhyeyaguNA adhika hai / 124. zakra kI bhAMti camara kI vaktavyatA / kevala itanA antara hai - nIce jAne kA samaya sabase thor3A hai| Upara jAne kA samaya usase saMkhyeyaguNA adhika hai| 125. vajra ke viSaya meM pRcchA / gotama ! vajra ke Upara jAne kA samaya sabase thor3A hai, nIce jAne kA samaya usase vizeSAdhika hai / 126. bhante ! vajra, vajrAdhipati zakra aura asurendra asurarAja camara ke nIce jAne ke samaya aura Upara jAne ke samaya meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! zakra ke Upara jAne aura camara ke nIce jAne ke samaya ye donoM tulya haiM aura sabase alpa haiN| zakra ke nIce jAne aura vajra ke Upara jAne kA samaya-ye donoM tulya haiM aura usase saMkhyeyaguNA adhika haiM / camara ke Upara jAne aura vajra ke nIce jAne kA samaya - ye donoM tulya haiM aura usase vizeSAdhika haiN| 124
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 2 : sU. 127-130 camara kI cintA kA pada 127. asurendra asurarAja camara vajra ke bhaya se mukta ho gyaa| kintu devendra devarAja zakra ke dvArA mahAn apamAna se apamAnita banA huA camaracaJcA rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM camara siMhAsana para baiThA huA, upahata manaH-saMkalpa vAlA, cintA aura zoka ke sAgara meM nimagna, mukha hathelI para TikAe hue, ArtadhyAna meM lIna aura dRSTi ko bhUmi para gAr3e hue kucha cintana kara rahA thaa| 128. sAmAnika pariSad meM upapanna deva upahata-manaH-saMkalpa vAle yAvat cintA-rata asurendra asurarAja camara ko dekhate haiM aura dekhakara donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI dazanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara mastaka para TikA kara jaya-vijaya kI dhvani se usako vardhApita karate haiN| vardhApita kara isa prakAra bole-devAnupriya! Aja upahata-manaH-saMkalpa vAle, cintA aura zoka ke sAgara meM nimagna, mukha hathelI para TikAe hue, ArtadhyAna meM lIna aura dRSTi ko bhUmi para gAr3e hue Apa kyA cintana kara rahe haiM? 129. asurendra asurarAja camara ne una sAmAnika pariSad meM upapanna devoM se isa prakAra kahA-devAnupriyo ! maiMne zramaNa bhagavAn mahAvIra kI nizrA se devendra devarAja zakra kI svayaM kI ati AzAtanA kii| isase parikupita hokara usane mujhe mArane ke lie vajra kA prakSepaNa kiyaa| devAnupriyo! bhalA ho zramaNa bhagavAn mahAvIra kA, jinake prabhAva se maiM akliSTa, avyathita aura aparitApita rahakara yahAM AyA hUM, yahAM samavasRta hUM, yahAM samprApta hUM aura Aja isI sthAna meM upasampanna(prazAnta)-avasthA meM viharaNa kara rahA huuN| isalie devAnupriyo! hama zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa caleM, unheM vandana-namaskAra kareM yAvat paryupAsanA kareM, aisA socakara vaha causaTha hajAra sAmAnika devoM ke sAtha yAvat apanI samagra Rddhi ke sAtha yAvat jahAM pravara azoka vRkSa hai, jahAM merA pArzva hai, vahAM AtA hai, Akara tIna bAra dAMI ora se prArambha kara merI pradakSiNA kara, vandana-namaskAra kara isa prakAra bolA maiMne ApakI nizrA se devendra devarAja zakra kI svayaM ati AzAtanA kii| usane parikupita hokara mujhe mArane ke lie vajra kA prakSepaNa kiyaa| bhalA ho devAnupriyo! ApakA jinake prabhAva se maiM akliSTa, avyathita aura aparitApita raha kara yahAM AyA hUM, yahAM samavasRta hUM, yahAM saMprApta hUM aura Aja isI sthAna meM upasampanna avasthA meM viharaNa kara rahA huuN| devAnupriyo! maiM Apase kSamAyAcanA karatA hUM, devAnupriyo! Apa mujhe kSamA kareM; devAnupriyo! Apa kSamA karane meM samartha haiN| maiM punaH aisA kabhI nahIM kruuNgaa| aisA kahakara vaha mujhe vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara uttara-pUrva dizAbhAga meM avakramaNa karatA hai avakramaNa kara yAvat battIsa prakAra kI nATyavidhi dikhAtA hai| dikhAkara jisa dizA se AyA, usI dizA meM calA gyaa| 130. gautama! isa prakAra asurendra asurarAja camara ne vaha divya devarddhi, divya devadhuti aura divya devAnubhAga upalabdha kiyA, prApta kiyA, abhisamanvAgata (vipAkAbhimukha) kiyaa| usakI sthiti eka sAgaropama kI hai| vaha mahAvideha kSetra meM siddha hogA yAvat saba duHkhoM kA anta kregaa| 125
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 2,3 : sU. 131-137 bhagavatI sUtra asurakumAroM kA Urdhvaloka meM jAne kA hetu-pada 131. bhNte| asurakumAra-deva Urdhva-loka meM yAvat saudharma-kalpa taka kisa pratyaya se jAte haiM? gautama! tatkAla upapanna aura jIvana ke carama bhAga meM avasthita devoM ke yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna hotA hai-aho! hamane aisI divya devarddhi yAvat abhisamanvAgata kI hai| hamane jaisI divya devir3a yAvat abhisamanvAgata kI hai, vaisI hI divya devarddhi yAvat devendra devarAja zakra ne abhisamanvAgata kI hai| jaisI divya devirddhi yAvat devendra devarAja zakra ne abhisamanvAgata kI hai, hamane bhI vaisI hI divya devarddhi yAvat abhisamanvAgata kI hai; isalie hama devendra devarAja zakra ke pAsa jAeM, vahAM prakaTa hokara devendra devarAja zakra ne jo divya devarddhi yAvat abhisamanvAgata kI hai, use dekheN| hamane jo divya devarddhi yAvat abhisamanvAgata kI hai use devendra devarAja zakra bhI dekheN| devendra devarAja zakra ne jo divya devarddhi yAvat abhisamanvAgata kI hai, use hama jaaneN| hamane jo divya devarddhi yAvat abhisamanvAgata kI hai, use devendra devarAja zakra bhI jAne / isa prakAra gautama! asurakumAra deva Urdhva-loka meM yAvat saudharma kalpa taka jAte haiN| 132. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| tIsarA uddezaka kriyA-pada 133. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thaa| bhagavAn mahAvIra vahAM pdhaare| pariSad AI yAvat dharma sunakara vApisa calI gii| 134. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA antevAsI ziSya maNDitaputra nAmaka anagAra bhagavAn ke pAsa aayaa| vaha prakRti se bhadra thA yAvat bhagavAn kI paryupAsanA karatA huA isa prakAra bolA-bhaMte! kitanI kriyAeM prajJapta haiM? maMDitaputra! pAMca kriyAeM prajJapta haiM, jaise-kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura praannaatipaat-kriyaa| 135. bhante! kAyikI kriyA kitane prakAra kI prajJapta hai? maNDitaputra! vaha do prakAra kI prajJapta haiM? jaise anuparata-kAyakriyA-virati-rahita vyakti kI kAyA kI pravRtti aura duSprayukta-kAyakriyA-indriya aura mana ke viSayoM meM Asakta vyakti kI kAyA kI prvRtti| 136. bhante! AdhikaraNikI kriyA kitane prakAra kI prajJapta haiM? maNDitaputra! vaha do prakAra kI prajJapta haiM, jaise-saMyojanAdhikaraNakriyA pUrva nirmita bhAgoM ko jor3akara zastra-nirmANa karane kI kriyA aura nirvartanAdhikaraNakriyA-nae sire se zastra-nirmANa karane kI kriyaa| 137. bhante! prAdoSikI kriyA kitane prakAra kI prajJapta haiM? maNDitaputra! vaha do prakAra kI prajJapta haiM, jaise-jIva-prAdoSikI aura ajiiv-praadossikii| 126
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 3 : sU. 138-145 138. bhante! pAritApaniko kriyA kitane prakAra kI prajJapta hai? maNDitaputra! vaha do prakAra kI prajJapta hai, jaise-sva-hasta-pAritApanikI aura pr-hst-paaritaapnikii| 139. prANAtipAta-kriyA kitane prakAra kI prajJapta hai? maNDitaputra! vaha do prakAra kI prajJapta haiM, jaise-sva-hasta-prANAtipAta-kriyA aura pr-hst-praannaatipaat-kriyaa| kriyA-vedanA-pada 140. bhaMte! kyA pahale kriyA aura pIche vedanA hotI hai? athavA pahale vedanA aura pIche kriyA hotI hai? maNDitaputra! pahale kriyA aura pIche vedanA hotI hai| pahale vedanA aura pIche kriyA nahIM hotii| 141. bhante! kyA zramaNa-nirgranthoM ke kriyA hotI hai? hAM, hotI hai| 142. bhante! zramaNa-nirgranthoM ke kriyA kaise hotI hai? maNDitaputra! usakA pratyaya hai-pramAda aura usakA nimitta hai yog| isa prakAra zramaNa-nirgranthoM ke pramAda aura yoga-ina do hetuoM se kriyA hotI hai| antakriyA-pada 143. bhante! kyA jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata hotA hai? hAM, maNDitaputra! jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata hotA hai| 144. bhante! jaba vaha jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata hotA hai taba usa jIva ke antima samaya meM antakriyA hotI hai? yaha artha saMgata nahIM hai| 145. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jaba vaha jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata hotA hai , taba usa jIva ke antima samaya meM antakriyA nahIM hotI? maNDitaputra! jaba vaha jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata hotA hai taba vaha jIva Arambha karatA hai, saMrambha karatA hai aura samAraMbha karatA hai| vaha Arambha meM pravRtta rahatA hai, saMrambha meM pravRta rahatA hai aura samArambha meM pravRtta rahatA hai| vaha Arambha karatA huA, saMrambha karatA huA aura samArambha karatA huA Arambha meM pravRtta rahatA huA, saMrambha meM pravRta rahatA 127
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 3 : sU. 145-148 bhagavatI sUtra huA aura samArambha meM pravRtta rahatA huA aneka prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkhI banAtA hai, zokAkula karatA hai, jurAtA (zarIra ko jIrNa athavA khedakhinna karatA) hai, rulAtA hai, pITatA hai aura paritApa detA hai| maNDitaputra! isa apekSA se kahA jA rahA hai jaba taka jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata hotA hai, taba usa jIva ke antima samaya meM antakriyA nahIM hotii| 146. bhante! kyA jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta nahIM hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata nahIM hotA hai ? hAM, maNDitaputra! jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta nahIM hotA hai tathA usa-usa bhAva (pariNAma) meM pariNata nahIM hotA hai| 147. bhante! kyA jaba vaha jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta nahIM hotA tathA usa-usa bhAva meM pariNata nahIM hotA, taba usa jIva kI antima samaya meM antakriyA ho jAtI hai? hAM, maNDitaputra! jaba vaha jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta nahIM hotA hai tathA usa-usa bhAva meM pariNata nahIM hotA, taba usa jIva kI antima samaya meM antakriyA ho jAtI hai| 148. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jaba vaha jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta nahIM hotA hai tathA usa-usa bhAva meM (pariNAma) meM pariNata nahIM hotA, taba usa jIva kI antima samaya meM antakriyA ho jAtI hai? maNDitaputra! jaba vaha jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA ko prApta nahIM hotA tathA usa-usa bhAva meM pariNata nahIM hotA, taba vaha jIva na Arambha karatA hai, na saMrambha karatA hai, na samAraMbha karatA hai| vaha na Arambha meM pravRtta hotA hai, na saMrambha meM pravRtta hotA hai, na samArambha meM pravRtta hotA hai| vaha Arambha nahIM karatA huA, saMrambha nahIM karatA huA, samArambha nahIM karatA huA, Arambha meM avartamAna, saMrambha meM avartamAna, samArambha meM avartamAna hokara aneka prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkhI nahIM banAtA, zokAkula nahIM karatA, na jurAtA (zarIra ko jIrNa athavA khedakhinna nahIM karatA), na rulAtA, na pITatA aura na paritApa detA hai| jaise koI vyakti sUkhe tRNapUle ko agni meM prakSipta kare, to kyA maNDitaputra! vaha sUkhA tRNapUlA agni meM prakSipta hone para zIghra hI jala jAtA hai? hAM, vaha zIghra hI jala jAtA hai| jaise koI puruSa tape hue tave para jala-bindu girAe, to kyA maNDitaputra! vaha jala-bindu tape hue tave para girane para zIghra hI vidhvaMsa ko prApta hotA hai? hAM, vaha vidhvaMsa ko prApta hotA hai| 128
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 3 : sU. 148-151 maNDitaputra! jaise koI draha (nada) jala se bharA huA, paripUrNa, chalakatA huA, hilore letA huA, cAroM ora se jala-jalAkara ho rahA hai| koI vyakti usa draha meM eka bahuta bar3I, saiMkar3oM AzravoM aura saiMkar3oM chidroM vAlI naukA ko utAre to kyA maNDitaputra! vaha naukA ina AzravadvAroM ke dvArA jala se bharatI huI-bharatI huI paripUrNa ho jAtI hai, bhara jAtI hai? chalakatI huI, hiloreM letI huI cAroM ora se jala-jalAkara ho jAtI haiM? hAM, ho jAtI hai| yadi koI puruSa usa naukA ke Azrava-dvAroM ko cAroM ora se roka detA hai| unheM roka kara naukA ke utsecanaka dvArA jala ko ulIca de, to kyA maNDitaputra ! vaha naukA usa pAnI ke bAhara nikala jAne para zIghra hI Upara A jAtI hai? hAM, A jAtI hai| maNDitaputra! isI prakAra jo anagAra AtmanA saMvRta, vivekapUrvaka calatA hai, vivekapUrvaka bolatA hai, vivekapUrvaka AhAra kI eSaNA karatA hai, vivekapUrvaka vastra-pAtra Adi ko letA aura rakhatA hai, vivekapUrvaka malamUtra, zleSamA, nAka ke maila, zarIra ke gAr3he maila kA pariSThApana (visarjana) karatA hai, mana kI saMgata pravRtti karatA hai, vacana kI saMgata pravRtti karatA hai, zarIra kI saMgata pravRtti karatA hai, mana kA nirodha karatA hai, vacana kA nirodha karatA hai, zarIra kA nirodha karatA hai, apane Apa ko surakSita rakhatA hai, indriyoM ko surakSita rakhatA hai, brahmacarya ko surakSita rakhatA hai, usake upayogapUrvaka calate, khar3e rahate, baiThate aura sote tathA upayogapUrvaka vastra, pAtra, kambala, pAda-prauMchana lete-rakhate samaya aura yAvat unmeSa-nimeSa karate samaya bhI vividha mAtrA vAlI sUkSma airyApathikI kriyA hotI hai-vaha prathama samaya meM baddha-spRSTa hotI hai, dUsare samaya meM usakA vedana hotA hai, tIsare samaya meM vaha nirjIrNa ho jAtI hai| vaha baddha, spRSTa, udIrita, vedita, nirjIrNa tathA agale samaya meM akarma bhI ho jAtI hai| maNDitaputra! isa apekSA se kahA jA rahA hai-jaba jIva sadA pratikSaNa ejana, vyejana, calana, spandana, ghaTTana, kSobha aura udIraNA nahIM karatA tathA usa-usa bhAva meM pariNata nahIM hotA, taba usa jIva ke aMtima samaya meM antakriyA hotI hai| pramatta aura apramatta ke kAla kA pada 149. bhaMte! pramatta-saMyama meM vartamAna pramatta-saMyata (muni) ke pramatta-avasthA kA kAla kAla kI apekSA kitanA lambA hotA hai? maNDitaputra! eka jIva kI apekSA jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH kucha-kama-karor3a-pUrva / aneka jIvoM kI apekSA srv-kaal| 150. bhaMte! apramatta saMyama meM vartamAna apramatta saMyata (muni) ke apramatta-avasthA kA kAla kAla kI apekSA kitanA lambA hotA hai? maNDitaputra! eka jIva kI apekSA jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH kucha-kama-karor3a-pUrva / aneka jIvoM kI apekSA srv-kaal| 151. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| aisA kahakara bhagavAn maNDitaputra anagAra 129
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 3,4 : sU. 151-157 bhagavatI sUtra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vihAra kara rahe haiN| lavaNasamudra-vRddhi-hAni-pada 152. bhante! isa sambodhana se sambodhita kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara isa prakAra bole-bhante! lavaNasamudra, caturdazI, aSTamI, amAvasyA (uddivA) aura pUrNimA ko atirikta rUpa se kyoM bar3hatA hai? kyoM ghaTatA yahAM lavaNasamudra kI vaktavyatA loka-sthiti aura lokAnubhAva (jIvA. 3/723-795) taka jJAtavya hai| 153. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai-yaha kaha bhagavAn gautama saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vihAra kara rahe haiN| cauthA uddezaka bhAvitAtma-pada 154. bhante! bhAvitAtmA anagAra vaikriya-samudghAta se samavahata vaikriya vimAna meM baiThakara jAte hue deva ko kyA jAnatA-dekhatA hai? gautama! 1. koI anagAra deva ko dekhatA hai, vimAna ko nahIM dekhtaa| 2 koI anagAra vimAna ko dekhatA hai, deva ko nahIM dekhtaa| 3. koI anagAra deva ko bhI dekhatA hai, vimAna ko bhI dekhatA hai| 4. koI anagAra na deva ko dekhatA hai aura na vimAna ko dekhatA hai| 155. bhante! bhAvitAtmA anagAra vaikriya-samudghAta se samavahata vaikriya-vimAna meM baiThakara jAtI haI devI ko kyA jAnatA-dekhatA hai? gautama ! 1. koI anagAra devI ko dekhatA hai, vimAna ko nahIM dekhatA / 2 koI anagAra vimAna ko dekhatA hai, devI ko nahIM dekhtaa| 3. koI anagAra devI ko bhI dekhatA hai, vimAna ko bhI dekhatA hai| 4. koI anagAra na deva ko dekhatA hai aura na vimAna ko dekhatA hai| 156. bhante! bhAvitAtmA anagAra vaikriya-samudghAta se samavahata vaikriya-vimAna meM baiThakara jAte hue devI-sahita deva ko kyA jAnatA-dekhatA hai? gautama! 1. koI anagAra devI-sahita deva ko dekhatA hai, vimAna ko nahIM dekhatA / 2 koI anagAra vimAna ko dekhatA hai, devI-sahita deva ko nahIM dekhtaa| 3. koI anagAra devI-sahita deva ko bhI dekhatA hai, vimAna ko bhI dekhatA hai| 4. koI anagAra na devI-sahita deva ko dekhatA hai aura na vimAna ko dekhatA hai| 157. bhante! bhAvitAtmA anagAra kyA vRkSa ke antarvartI bhAga ko dekhatA hai? bahirvartI bhAga ko dekhatA hai? gautama! koI anagAra vRkSa ke antarvartI bhAga ko dekhatA hai, bahirvartI bhAga ko nahIM dekhatA hai| 2. koI anagAra vRkSa ke bahirvartI bhAga ko dekhatA hai, antarvartI bhAga ko nahIM dekhtaa| 130
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 4 : sU. 157-169 3. koI anagAra vRkSa ke antarvartI bhAga ko bhI dekhatA hai, bahirvartI bhAga ko bhI dekhatA hai| 4. koI anagAra na vRkSa ke antarvartI bhAga ko dekhatA hai aura na hI bahirvartI bhAga ko dekhatA hai| 158. bhante! bhAvitAtmA anagAra kyA vRkSa ke mUla ko dekhatA hai? kanda ko dekhatA hai? gautama! koI anagAra vRkSa ke mUla ko dekhatA hai, kanda ko nahIM dekhtaa| 2. koI anagAra vRkSa ke kanda ko dekhatA hai, mUla ko nahIM dekhtaa| 3. koI anagAra vRkSa ke mUla ko bhI dekhatA hai, kanda ko bhI dekhatA hai| 4. koI anagAra na vRkSa ke mUla ko dekhatA hai aura na kanda ko dekhatA hai| 159. kyA mUla ko dekhatA hai? skandha ko dekhatA hai? yahAM bhI cAra bhaMga vaktavya haiN| 160. isI prakAra mUla ke sAtha (yAvat) bIja kA saMyoga karane para pratyeka ke cAra-cAra bhaMga hote haiN| 161. isI prakAra kanda ke sAtha bhI yAvat bIja kA saMyoga karane para pratyeka ke cAra-cAra bhaMga hote haiN| 162. isI prakAra yAvat puSpa ke sAtha bIja kA saMyoga karane para pratyeka ke cAra-cAra bhaMga hote 163. bhante! bhAvitAtmA anagAra kyA vRkSa ke phala ko dekhatA hai? bIja ko dekhatA hai? yahAM bhI cAra bhaMga vaktavya haiN| 164. bhante! kyA vAyukAya eka mahAn strI-rUpa, puruSa-rUpa, (azva-rUpa), hasti-rUpa, yAna-rUpa, yugya-rUpa, ambAbAr3I(hAthI kA haudA)-rUpa, bagghI-rUpa, zibikA-rUpa athavA syandamAnikA-rUpa kA nirmANa karane meM samartha hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| vAyukAya vikriyA karatA huA eka mahApatAkA ke AkAra vAle rUpa kI vikriyA karatA hai| 165. bhaMte! kyA vAyukAya eka mahApatAkA ke AkAra vAle rUpa kI vikriyA kara aneka yojana taka jAne meM samartha hai ? hAM, samartha hai| 166. bhante! kyA vAyukAya apanI Rddhi se jAtA hai athavA para-Rddhi se jAtA hai? gautama! vaha apanI Rddhi se jAtA hai, para-Rddhi se nahIM jaataa| 167. bhante! kyA vAyukAya apanI kriyA se jAtA hai? parakriyA se jAtA hai? gautama! vaha apanI kriyA se jAtA hai, parakriyA se nahIM jaataa| 168. bhante! kyA vAyukAya apane prayoga se jAtA hai? para-prayoga se jAtA hai? gautama! vaha apane prayoga se jAtA hai, para-prayoga se nahIM jaataa| 169. bhante! kyA vAyukAya Upara uThI hui patAkA ke rUpa meM jAtA hai athavA nIce girI huI 131
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 4 : sU. 169-180 bhagavatI sUtra patAkA ke rUpa meM jAtA hai? gautama! vaha Upara uThI huI patAkA ke rUpa meM bhI jAtA hai aura nIce girI huI patAkA ke rUpa meM bhI jAtA hai| 170. bhante! kyA vAyukAya eka dizA meM patAkA ke AkAra meM jAtA hai athavA do dizAoM meM patAkA ke AkAra meM jAtA hai? gautama! vaha eka dizA meM patAkA ke AkAra meM jAtA hai, do dizAoM meM patAkA ke AkAra meM nahIM jaataa| 171. bhante! kyA vaha vAyukAya hai athavA patAkA hai? gautama! vaha vAyukAya hai, patAkA nahIM hai| balAhaka-pada 172. bhante! kyA megha eka mahAn strI-rUpa yAvat syandamAnikA-rUpa meM pariNata hone para samartha hAM, samartha hai| 173. bhante! kyA megha eka mahAn strI-rUpa meM pariNata hokara aneka yojana taka jAne meM samartha hAM, samartha hai| 174. bhante! kyA megha apanI Rddhi se jAtA hai athavA para-Rddhi se jAtA hai? gautama! vaha apanI Rddhi se nahIM jAtA, para-Rddhi se jAtA hai| 175. bhante! kyA megha apanI kriyA se jAtA hai? parakriyA se jAtA hai? gautama! vaha apanI kriyA se nahIM jAtA, parikriyA se jAtA hai| 176. bhante! kyA megha apane prayoga se jAtA hai? para-prayoga se jAtA hai? gautama! vaha apane prayoga se nahIM jAtA, para-prayoga se jAtA hai| 177. bhante! kyA megha Upara uThI huI patAkA ke rUpa meM jAtA hai athavA nIce girI huI patAkA ke rUpa meM jAtA hai? gautama! vaha Upara uThI huI patAkA ke rUpa meM bhI jAtA hai aura nIce girI huI patAkA ke rUpa meM bhI jAtA hai| 178. bhante! kyA vaha megha hai athavA strI hai? gautama! vaha megha hai, strI nahIM hai| 179. isI prakAra megha ke sAtha puruSa, azva aura hastI kI vktvytaa| 180. bhante! kyA megha eka mahAn yAna-rUpa meM pariNata hokara aneka yojana taka jAne meM samartha 132
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra jaise strI rUpa kI vaktavyatA hai, vaise hI yAna ke viSaya meM vaktavya hai / 181. bhante ! kyA megha eka ora cakrAkAra gati se jAtA hai athavA donoM ora cakrAkAra gati se jAtA hai ? za. 3 : u. 4 : sU. 180-188 gautama ! vaha eka ora cakrAkAra gati se bhI jAtA hai tathA donoM ora cakrAkAra gati se bhI jAtA hai| 182. isI prakAra yugya, ambAvAr3I, bagghI, zibikA, aura syandamAnikA ke saMbaMdha meM vaktavya hai / kiMlezyopapAda-pada 183. bhante ! jo jIva nairayikoM meM upapanna hone yogya hai, vaha bhaMte! kauna-sI lezyA vAle nairayikoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! jo jIva jisa lezyA vAle dravyoM ko grahaNa kara maratA hai, vaha usI lezyA vAle nairayikoM meM upapanna hotA hai, jaise - kRSNa-lezyA vAle nairayikoM meM athavA nIla- lezyA vAle nairayikoM meM athavA kApota-lezyA vAle nairayikoM meN| isa prakAra jisakI jo lezyA ho, usake lie vaha lezyA vaktavya hai / yAvat 184. bhante ! jo jIva jyotiSkoM meM upapanna hone yogya hai, vaha bhaMte! kauna-sI lezyA vAle jyotiSka devoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! jo jIva jisa lezyA vAle dravyoM ko grahaNa kara maratA hai, vaha usI lezyA vAle jyotiSka - devoM meM upapanna hotA hai, jaise- tejo - lezyA vAloM meM / 185. bhaMte! jo jIva vaimAnikoM meM upapanna hone yogya hai, vaha kauna-sI lezyA vAle vaimAnika devoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! jo jIva jisa lezyA vAle dravyoM kA grahaNa kara maratA hai, vaha usI lezyA vAloM meM upapanna hotA hai, jaise- tejo - lezyA ke dravyoM ko grahaNa kara marane vAlA tejolezyA vAloM meM, padma - lezyA ke dravyoM ko grahaNa kara marane vAlA padma-lezyA vAloM meM, zukla lezyA ke dravyoM ko grahaNa kara marane vAlA zukla- lezyA vAloM meM / 186. bhante! bhAvitAtmA anagAra bAharI pudgaloM kA grahaNa kie binA vaibhAra parvata kA ullaMghana (eka bAra lAMghanA) aura pralaMghana ( bAra - bAra lAMghanA) karane meM samartha hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai / 187. bhante ! bhAvitAtmA anagAra bAharI pudgaloM kA grahaNa kara vaibhAra parvata kA ullaMghana aura pralaMghana karane meM samartha hai ? hAM, vaha samartha hai| 188. bhante ! bhAvitAtmA anagAra bAharI pudgaloM kA grahaNa kie binA rAjagRha nagara meM jitane rUpa haiM, utane rUpoM kI vikriyA kara vaibhAra parvata ke bhItara praviSTa ho kyA usake samabhAga ko viSama karane meM aura viSama bhAga ko sama karane meM samartha hai ? 133
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 4,5 : sU. 188-196 bhagavatI sUtra gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 189. bhante! bhAvitAtmA anagAra bAharI pudgaloM kA grahaNa kara rAjagRha nagara meM jitane rUpa haiM, uto rUpoM kI vikriyA kara vaibhAra parvata ke bhItara praviSTa ho kyA usake samabhAga ko viSama karane meM aura viSama bhAga ko sama karane meM samartha hai ? hAM, vaha samartha hai| 190. bhante! mAyI vikriyA (rUpa-nirmANa) karatA hai? amAyI vikriyA karatA hai? gautama! mAyI vikriyA karatA hai, amAyI vikriyA nahIM krtaa| 191. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-mAyI vikriyA karatA hai, amAyI vikriyA nahIM karatA? gautama! mAyI praNIta pAna-bhojana khA-khA kara usakA vamana karatA hai, usa praNIta pAna-bhojana se usakI asthiyAM aura asthi-majjA saghana ho jAtI haiN| mAMsa aura zoNita patalA ho jAtA hai| vaha jina yathocita bAdara pudgaloM ko letA hai ve bhI zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzanendriya, asthi, asthi-majjA, keza, zmanu, roma, nakha, zukra aura zoNitarUpa meM pariNata ho jAte haiN| amAyI rUkSa pAna-bhojana khA-khA kara usakA vamana nahIM krtaa| urA rUkSa pAna-bhojana se usakI asthiyAM aura asthimajjA patalI ho jAtI hai| mAMsa aura zoNita rAghana ho jAlA hai| vaha jina yathocita bAdara pudgaloM ko letA hai vaha bhI mala, mUtra zleSmA, nAsikA-mala, vAna, pitta, pIba aura zoNita-rUpa meM pariNata ho jAte haiN| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai-mAyI vikriyA karatA hai, amAyI vikriyA nahIM krtaa| 192. mAyI usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA kAla ko prApta hotA hai, usake ArAdhanA nahIM hotii| agAyI usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kara kAta ko prApta hotA hai, usakI ArAdhanA hotI hai| 193. bhante ! vaha aisA hI hai| dhante! vaha aisA hI hai| pAMcavAM uddezaka . bhAvitAhara-dikurvaNA-pada 194. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA eka mahAn strI-rUpa yAvat syandamAnikA-rUpa kI vikriyA karane meM samartha hai.? yaha artha saMgata nahIM haiN| 195. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kara eka mahAn strI-rUpa yAvat syandamAnikA-rUpa kA nirmANa karane meM samartha hai? hAM, samartha hai| 196. bhante! bhAvitAtmA anagAra kitane strI-rUpoM kA nirmANa karane meM samartha hai? 134
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 5 : sU. 196-204 gautama ! jaise koI yuvaka yuvatI kA hAtha pragAr3hatA se pakar3atA hai tathA gAr3I ke cakke kI nAbhi AroM se yukta hotI hai, usI prakAra bhAvitAtmA anagAra vaikriya samudghAta se samavahata hotA hai yAvat gautama ! vaha bhAvitAtmA anagAra sampUrNa jambUdvIpa dvIpa ko aneka strIrUpoM se AkIrNa, vyatikIrNa, upastRta (bichaunA - sA bichAyA huA), saMstRta ( bhalI-bhAMti bichaunA-sA bichAyA huA), spRSTa aura avagAr3hAvagAr3ha ( atyanta saghana rUpa se vyApta) karane meM samartha hai| gautama bhAvitAtmA anagAra (kI vikriyA zakti) kA yaha itanA viSaya kevala viSaya kI dRSTi se pratipAdita hai / bhAvitAtmA anagAra ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai, aura na kregaa| isa paripATI se yAvat syandamAnikA taka jJAtavya hai / 197. jaise koI bhI puruSa talavAra aura r3hAla grahaNa kara jAe isI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI kyA hAtha meM talavAra aura r3hAla le kRtyAgata hokara (mAyA yA vidyA kA prayoga kara ) Upara AkAza meM ur3atA hai ? hAM, ur3atA hai| 198. bhante ! bhAvitAtmA anagAra hAtha meM talavAra aura r3hAla le kitane kRtyAgata rUpoM kI vikriyA karane meM samartha hai ? gautama ! jaise koI yuvatI yuvatI kA hAtha pragAr3hatA se pakar3atA hai, vahI (sU. 196) vaktavyatA yAvat bhAvitAtmA anagAra ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na kregaa| 199. jaise koI puruSa eka hAtha meM patAkA lekara jAe, isI prakAra bhAvitAmA anagAra kyA eka hAtha patAkA le kRtyAgata hokara Upara AkAza meM ur3atA hai ? hAM, ur3atA hai| 200. bhante! bhAvitAtmA anagAra eka hAtha meM patAkA le kitane kRtyAgata rUpoM kI vikriyA karane meM samartha hai ? vahI (sU. 196) vaktavyatA yAvat bhAvitAtmA anagAra meM kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na karegA / 201. isI prakAra donoM hAthoM meM patAkA lie hue puruSa kI vaktavyatA / 202. jaise koI puruSa eka ora yajJopavIta dhAraNa kara jAe, isI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI kyA eka ora yajJopavIta dhAraNa kie hue kRtyAgata hokara Upara AkAza meM ur3atA hai ? hAM, ur3atA hai| 203. bhante ! bhAvitAtmA anagAra eka ora yajJopavIta dhAraNa kie hue kitane kRtyAgata rUpoM kI vikriyA karane meM samartha hai ? vahI (sUtra. 196 kI) vaktavyatA yAvat bhAvitAtmA anagAra ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na karegA / 204. isI prakAra donoM aura yajJopavIta dhAraNa kie hue puruSa kI vaktavyatA / 135
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 5 : sU. 205-215 205. bhante ! jaise koI puruSa eka (ardha) paryastikA - Asana meM baiThatA hai, isI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI kayA eka paryastikA - Asana meM baiTha kRtyAgata hokara Upara AkAza meM ur3atA hai ? vahI (sUtra. 196 kI) vaktavyatA yAvat bhAvitAtmA anagAra ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na kregaa| 206. isI prakAra dvi (pUrNa) paryastikAsana kI vaktavyatA / 207. jaise koI puruSa eka (ardha) paryaMkAsana meM baiThatA hai, isI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI kyA eka paryaMkAsana meM baiTha kRtyAgata hokara Upara AkAza ur3atA hai ? vahI (sUtra. 196 kI) vaktavyatA yAvat bhAvitAtmA anagAra ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai aura na kregaa| 208. isI prakAra dvi (pUrNa) paryaMkAsana kI vaktavyatA / bhAvitAtma- abhiyojanA- pada 209. bhante ! bhAvitAtmA anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA kyA eka mahAn azva-rUpa, hastI - rUpa, siMha-rUpa, vyAghra rUpa, bher3iye kA rUpa, cIte kA rUpa, rIMcha kA rUpa, teMdue kA rUpa athavA aSTApada - rUpa kI abhiyojanA ( unake zarIra meM anupraviSTa ho vyApRta karane) meM samartha hai ? nahIM, yaha artha saMgata nahIM hai / 210. bhante ! bhAvitAtmA anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kara kyA eka mahAn azva-rUpa, hastI - rUpa, siMha - rUpa, vyAghra rUpa, bher3iye kA rUpa, cIte kA rUpa, rIMcha kA rUpa, teMdue kA rUpa athavA aSTApada-rUpa kI abhiyojanA ( unake zarIra meM anupraviSTa ho vyApRta karane) meM samartha hai ? hAM, samartha hai| 211. bhante ! bhAvitAtmA anagAra kyA eka mahAn azvarUpa kI abhiyojanA kara aneka yojanoM taka jAne meM samartha hai ? hAM, samartha hai 212. bhante ! kyA bhAvitAtmA anagAra apanI Rddhi se jAtA hai ? para Rddhi se jAtA hai ? gautama ! vaha apanI Rddhi se jAtA hai, para - Rddhi se nahIM jaataa| 213. bhante ! kyA bhAvitAtmA anagAra apanI kriyA se jAtA hai ? para kriyA se jAtA hai ? gautama ! vaha apanI kriyA se jAtA hai, parakriyA se nahIM jAtA / 214. bhante ! kyA bhAvitAtmA anagAra apane prayoga se jAtA hai ? para prayoga se jAtA hai ? gautama ! vaha apane prayoga se jAtA hai, para prayoga se nahIM jaataa| 215. bhante ! kayA bhAvitAtmA anagAra Upara uThI huI patAkA ke rUpa meM jAtA hai ? nIce girI 136
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 5,6 : sU. 215-224 huI patAkA ke rUpa meM jAtA hai? gautama! vaha Upara uThI huI patAkA ke rUpa meM bhI jAtA hai aura nIce girI huI patAkA ke rUpa meM bhI jAtA hai| 216. bhante! kyA vaha anagAra hai? azva hai? gautama! vaha anagAra hai, azva nahIM hai| 217. isI prakAra yAvat aSTApada-rUpa kI abhiyojanA ke viSaya meM jJAtavya hai| 218. bhante! kyA mAyI vikriyA (rUpa-nirmANa) karatA hai? amAyI vikriyA karatA hai? gautama! mAyI vikriyA karatA hai, amAyI vikriyA nahIM krtaa| 219. bhante! mAyI usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA mara- kara vahAM upapanna hotA hai? gautama! Abhiyogika devalokoM meM se kisI eka devaloka meM devarUpa meM upapanna hotA hai| 220. bhante! amAyI usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa ke pazcAt marakara kahAM upapanna hotA hai? gautama! anAbhiyogika devalokoM meM se kisI eka devaloka meM devarUpa meM upapanna hotA hai| 221. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| strI, talavAra, patAkA, yajJopavIta, paryastikA, paryaMka, abhiyoga, vikriyA aura mAyI isa uddezaka meM ye viSaya varNita haiN| chaThA uddezaka bhAvitAtma-vikiyA-pada 222. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra jo mAyI, mithyA-dRSTi hai, vIrya-labdhi, vaikriya-labdhi aura vibhaMga-jJAna-labdhi se sampanna hai, vaha vArANasI nagarI meM vaikriya-samudghAta kA prayoga karatA hai. prayoga kara rAjagRha nagara meM vidyamAna rUpoM ko jAnatA-dekhatA hai? hAM, jAnatA-dekhatA hai| 223. bhante! kyA vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai? anyathAbhAva (viparIta-bhAva) ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai| 224. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! usake isa prakAra se dRSTikoNa hotA hai-maiMne rAjagRha nagara meM vaikriya-samudghAta kA prayoga kiyA hai, prayoga kara maiM vArANasI nagarI meM vidyamAna rUpoM ko jAnatAdekhatA huuN| yaha usake darzana kA viparyAsa hai| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai vaha 137
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 6 : sU. 224-231 bhagavatI sUtra yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai| 225. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra jo mAyI, mithyA-dRSTi hai, vIrya-labdhi, vaikriya-labdhi aura vibhaMga-jJAna-labdhi se sampanna hai, vaha rAjagRha nagara meM vaikriya-samudghAta kA prayoga karatA hai, prayoga kara vArANasI nagarI meM vidyamAna rUpoM ko jAnatA-dekhatA hai? hAM, jAnatA-dekhatA hai| 226. bhante! kyA vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai? anyathAbhAva (viparIta-bhAva) ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai| 227. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA? gautama! usake isa prakAra dRSTikoNa hotA hai--maiMne vArANasI nagarI meM vaikriya-samudghAta kA prayoga kiyA hai, prayoga kara maiM rAjagRha nagara meM vidyamAna rUpoM ko jAnatAdekhatA huuN| yaha usake darzana kA viparyAsa hai| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai- kyA vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai| 228. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra jo mAyI, mithyA-dRSTi hai, vIrya-labdhi, vaikriya-labdhi aura vibhaMga-jJAna-labdhi se sampanna hai, vaha vArANasI nagarI aura rAjagRha nagara ke antarAla meM eka mahAn janapadAgra kA nirmANa karane ke lie vaikriya-samudghAta kA prayoga karatA hai, prayoga kara vArANasI nagarI, rAjagRha nagara aura unake antarAla meM eka mahAn janapadAna ko jAnatAdekhatA hai? hAM, jAnatA-dekhatA hai| 229. bhante! kyA vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai? anyathAbhAva (viparIta-bhAva) ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai| 230. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai? / gautama ! usake isa prakAra kA dRSTikoNa hotA hai yaha vArANasI nagarI hai, yaha rAjagRha nagara hai| ina donoM ke antarAla meM mahAn janapadAgra hai| yaha merI vIrya-labdhi, vaikriya-labdhi aura vibhaMga-jJAna-labdhi nahIM hai| yaha Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama mujhe labdha, prApta aura abhisamanvAgata (vipAkAbhimukha) nahIM hai| yaha usake darzana kA viparyAsa hai| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai-vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA, anyathAbhAva ko jAnatA-dekhatA hai| 231. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra jo amAyI, samyag-dRSTi hai, vIrya-labdhi, vaikriyalabdhi aura avadhi-jJAna-labdhi se sampanna hai, vaha rAjagRha nagara meM vaikriya-samudghAta kA prayoga 138
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 6 : sU. 231-239 karatA hai, prayoga kara vArANasI nagarI meM vidyamAna rUpoM ko jAnatA-dekhatA hai? hAM, jAnatA dekhatA hai| 232. bhante! kyA vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai? anyathAbhAva (viparIta-bhAva) ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! vaha yathArthabhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva nahIM jaantaa-dekhtaa| 233. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA? gautama! usake isa prakAra kA dRSTikoNa hotA hai-maiMne rAjagRha nagara meM vaikriya-samudghAta kA prayoga kiyA hai, prayoga kara maiM vArANasI nagarI meM vidyamAna rUpoM ko jAnatA-dekhatA huuN| yaha usake darzana kA aviparyAsa hai| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai yaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jaantaa-dekhtaa| 234. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra jo amAyI, samyag-dRSTi hai, vIrya-labdhi, vaikriya-labdhi aura avadhi-jJAna-labdhi se sampanna hai, vaha vArANasI nagarI meM vaikriya-samudghAta kA prayoga karatA hai, prayoga kara rAjagRha nagara meM vidyamAna rUpoM ko jAnatA-dekhatA hai ? hAM, jAnatA dekhatA hai| 235. bhante! kyA vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai athavA anyathAbhAva (viparIta-bhAva) ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jaantaa-dekhtaa| 236. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA? gautama! usake isa prakAra kA dRSTikoNa hotA hai-maiMne vArANasI nagarI meM vaikriya-samudghAta kA prayoga kiyA hai, prayoga kara rAjagRha nagara meM vidyamAna rUpoM ko jAnatA-dekhatA huuN| yaha usake darzana kA aviparyAsa hai| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai yaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jaantaa-dekhtaa| 237. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra jo amAyI, samyag-dRSTi hai, vIrya-labdhi, vaikriya-labdhi aura avadhi-jJAna-labdhi se sampanna hai, vaha rAjagRha nagara, vArANasI nagarI aura usake antarAla meM eka mahAn janapadAgra kA nirmANa karane ke lie vaikriya-samudghAta kA prayoga karatA hai, prayoga kara rAjagRha nagara vArANasI nagarI aura unake antarAla meM eka mahAn janapadAgra ko jAnatA-dekhatA hai? hAM, jAnatA dekhatA hai| 238. bhante! kyA vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai? athavA anyathAbhAva (viparIta-bhAva) ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jaantaa-dekhtaa| 139
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 6,7 : sU. 239-248 bhagavatI sUtra 239. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jAnatA-dekhatA? gautama! usake isa prakAra kA dRSTikoNa hotA hai yaha rAjagRha nagara nahIM hai, yaha vArANasI nagarI nahIM hai, yaha ina donoM ke antarAla meM eka mahAn janapadAgra nahIM hai| yaha merI vIrya-labdhi, vaikriya-labdhi aura avadhi-jJAna-labdhi hai| yaha Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama mujhe labdha, prApta aura abhisamanvAgata (vipAkAbhimukha) hai| yaha usake darzana kA aviparyAsa hai| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai vaha yathArthabhAva ko jAnatA-dekhatA hai, anyathAbhAva ko nahIM jaantaa-dekhtaa| 240. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA eka mahAn grAmarUpa athavA nagara-rUpa yAvat sanniveza-rUpa kI vikriyA (nirmANa) karane meM samartha hai? yaha artha saMgata nahIM haiN| 241. bhante! kyA bhAvitAtmA anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kara eka mahAn grAma-rUpa athavA nagara-rUpa yAvat sanniveza-rUpa kI vikriyA (nirmANa) karane meM samartha hai? hAM, samartha hai| 242. bhante! bhAvitAtmA anagAra kitane grAma-rUpoM kI vikriyA karane meM samartha hai ? gautama! jaise koI yuvaka yuvatI kA hAtha pragAr3hatA se pakar3atA hai, vahI (sU. 196) vaktavyatA yAvat bhAvitAtmA anagAra ne kriyAtmaka rUpa meM na to kabhI aisI vikriyA kI, na karatA hai, aura na kregaa| 243. isI prakAra saniveza-rUpa taka grAma-rUpa kI bhAMti vaktavya hai| AtmarakSaka-pada 244. bhante! asurendra asurarAja camara ke AtmarakSaka-deva kitane hajAra prajJapta haiM? gautama! usake do lAkha chappana hajAra AtmarakSaka-deva prajJapta haiN| una AtmarakSakoM kA varNana-(draSTavya rAyapaseNaiyaM, sUtra 664) 245. isa prakAra saba indroM ke jisake jitane AtmarakSaka-deva haiM, ve saba vaktavya haiN| 246. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| sAtavAM uddezaka lokapAla-pada 247. rAjagRha nagara meM bhagavAn kI paryupAsanA karate hue gaNadhara gautama isa prakAra bole-bhante! devendra devarAja zakra ke kitane lokapAla prajJapta haiM? gautama! usake cAra lokapAla prajJapta haiM, jaise-soma, yama, varuNa aura vaishrvnn| 248. bhante! ina cAra lokapAloM ke kitane vimAna prajJapta haiM? gautama! inake cAra vimAna prajJapta haiM, jaise sandhyAprabha, varaziSTa, svayajvala aura vlgu| 140
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 7 : sU. 249-253 249. bhante! devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja soma kA sandhyAprabha nAmaka mahAvimAna kahAM prajJapta haiM? gautama! jambUdvIpa dvIpa ke meru parvata ke dakSiNa bhAga meM isI ratnaprabhA pRthvI ke prAyaH samatala aura ramaNIya bhUbhAga se Upara cAMda, sUraja, graha-gaNa, nakSatra aura tArAoM se bahuta yojana dUra yAvat pAMca avataMsaka prajJapta haiM jaise-azokAvataMsaka, saptaparNAvataMsaka, campakAvataMsaka, cUtAvataMsaka aura madhya meM saudhrmaavtNsk| soma-pada 250. usa saudharmAvataMsaka mahAvimAna ke pUrva meM saudharmakalpa meM asaMkhya yojana jAne para devedra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja soma kA sandhyaprabha nAmaka mahAvimAna prajJapta hai| usakI lambAI-caur3AI sAr3hA bAraha lAkha yojana hai aura paridhi unacAlIsa lAkha, bAvana hajAra ATha so ar3atAlIsa yojana se kucha adhika hai| jo sUryAbha vimAna kI vaktavyatA hai, vaha samagratayA abhiSeka taka yahAM vaktavya hai| kevala sUryAbha ke sthAna para somadeva vaktavya hai| 251. sandhyaprabha mahAvimAna ke nIce ThIka sIdhe tirache loka meM asaMkhyeya hajAra yojanakA avagAhana karane para devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja soma kI somA nAma kI rAjadhAnI prajJapta hai| usakI lambAI-caur3AI, jambUdvIpa-pramANa eka lAkha yojana hai| isake prAsAda Adi kA pramANa saudharmavartI prAsAda Adi se AdhA hai yAvat pIThikA lambAI-caur3AI meM solaha hajAra (16000) yojana aura paridhi meM pacAsa hajAra pAMca sau sitAnave (50597) yojana se kucha kama hai| usake prAsAdoM kI cAra paMktiyAM haiN| zeSa (sudharmA sabhA) nahIM hai| 252. devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja soma kI AjJA, upapAta, vacana aura nirdeza meM rahane vAle deva ye haiMsomakAyika, somadevakAyika, vidyut-kumAra, vidyutkumAriyAM, agnikumAra, agnikumAriyAM, vAtakumAra, vAta-kumAriyAM, candramA, sUrya, graha, nakSatra aura taaraa-ruup| isa prakAra ke jitane anya deva haiM, ve saba devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja soma ke prati bhakti rakhate haiM, usake pakSa meM rahate haiM, usake vazavartI rahate haiM tathA usakI AjJA, upapAta, vacana aura nirdeza meM avasthita haiN| 253. jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNa bhAga meM jo ye sthitiyAM utpanna hotI haiM, jaise-grahadaNDa, grahamuzala, grahagarjita, grahayuddha, grahazRMgATaka, grahoM kA virodhI dizA meM gamana, abhra, abhravRkSa, sandhyA, gandharvanagara, ulkApAta, digdAha, garjit, vidyut, pAMzuvRSTi, yUpaka, yakSoddIpta, dhUmikA, mahikA, rajodghAta, candragrahaNa, sUryagrahaNa, candramaNDala, sUryamaNDala, praticandra, pratisUrya, indra-dhanuSa, udaka-matsya, kapi-hasita, amoghA, pUrvadizA kI vAyu, pazcima dizA kI vAyu, dakSiNa-dizA kI vAyu, uttara-dizA kI vAyu, Urdhva-dizA kI vAyu, adho-dizA kI vAyu, tirachI dizA kI vAyu, vidizA kI vAyu, anavasthita vAyu, vAta-utkalikA, vAta-maNDalikA, utkalikA-vAta, maNDalikA-vAta, gujA-vAta, jhaMjhA-vAta, saMvartaka-vAta, grAma-dAha yAvat sanniveza-dAha, prANa-kSaya, jana-kSaya dhana-kSaya, kula-kSaya tathA aura bhI isa prakAra kI aniSTa ApadAeM, ve saba devendra devarAja zakra ke lokapAla 141
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 7 : sU. 253-258 mahArAja soma se tathA una somakAyika devoM se ajJAta, adRSTa, azruta, asmRta aura avijJAta nahIM hotii| 254. ye nimnAMkita deva devendra devarAja zakra ke lAkapAla mahArAja soma ke putra ke rUpa meM pahacAne jAte haiM, jaise- aMgAraka (maMgalagraha), vikAlaka ( jyotiSka - deva kI eka jAti) lohitAkSa (eka mahAgraha), zanizcara, candramA, sUrya, zukra, budha, bRhaspati aura rAhu / 255. devendra devarAja zakra ke lokapAla kI sthiti tribhAga adhika eka palyopama kI prajJapta hai| usake putra rUpa meM pahacAne jAne vAle devoM kI sthiti eka palyopama kI prajJapta hai| lokapAla soma aisI mahAn Rddhi vAlA yAvat mahAn sAmarthya vAlA hai / yama pada 256. bhante ! devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja yama kA varaziSTa nAma kA mahAvimAna kahAM prajJapta haiM ? gautama ! saudharmAvataMsaka mahAvimAna ke dakSiNa bhAga meM saudharmakalpa meM asaMkhya yojana jAne para devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja yama kA varaziSTa nAma kA mahAvimAna hai| vaha sADhA - bAraha lAkha yojana kI lambAI-caur3AI vAlA hai - soma ke vimAna taka jaisA varNana hai, vaisA hI varNana abhiSeka taka jJAtavya hai (sU. 250) rAjadhAnI kA varNana bhI prAsAda-paMkti taka soma kI rAjadhAnI kI bhAMti jJAtavya hai / 257. devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja yama kI AjJA, upapAta, vacana aura nirdeza meM rahane vAle deva ye haiM---yamakAyika, yamadevakAyika, pretakAyika, pretadevakAyika, asurakumAra, asurakumAriyAM, kandarpa, narakapAla aura Abhiyogika / isa prakAra ke jitane anya deva haiM, ve saba devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja yama ke prati bhakti rakhate haiM, usake pakSa meM rahate haiM, usake vazavartI rahate haiM tathA usakI AjJA, upapAta, vacana aura nirdeza meM avasthita haiM / 258. jambUdvIpa dvIpa meM meruparvata ke dakSiNa bhAga meM jo ye sthitiyAM utpanna hotI haiM, jaise Dimba (daMgA), Damara, kalaha, bola, mAtsarya, mahAyuddha, mahAsaMgrAma, mahAzastranipAta, mahApuruSanipAta, mahArudhiranipAta, TiDDI, Adi kA upadrava, kularoga, grAmaroga, maNDalaroga, nagararoga, zirovedanA, akSivedanA, karNavedanA, nakhavedanA, dantavedanA, indragraha, skandagraha, kumAragraha, yakSagraha, bhUtagraha, ekAntara jvara, do dina se Ane vAlA jvara, tIna dina se Ane vAlA jvara, cAra dina se Ane vAlA jvara, cora Adi kA upadrava, khAMsI, zvAsa, zoSa, bur3hApA, dAha, kakSAkotha, ajIrNa, pANDuroga, massA, bhagaMdara, hRdaya - zUla, mastaka - zUla, yoni-zUla, pArzvazUla, kukSi- zUla, grAma-mAri, nagara-mAri, kheTa-mAri, karbaTa mAri, droNamukha - mAri, maDamba - mAri, pattana-mAri, Azrama - mAri, saMvAha-mAri, sanniveza- mAri, prANa-kSaya, jana-kSaya, dhanakSaya, bala-kSaya tathA aura bhI isa prakAra kI aniSTa ApadAeM, una saba devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja yama se tathA una yamakAyika devoM se ajJAta, adRSTa, azruta, asmRta aura avijJAta nahIM hoto / 142
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 7 : sU. 259-266 259. ye nimnAMkita deva devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja yama ke putra ke rUpa meM pahacAne jAte haiMsaMgrahaNI gAthA aMba, ambarISa, zyAma, zabala, rudra, uparudra, kAla mahAkAla, asipatra, dhanu, kumbha, bAluka, vaitaraNI, kharasvara aura mahAghoSa ye pandraha deva yama ke putrasthAnIya haiN| 260. devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja yama kI sthiti tribhAga adhika eka palyopama kI prajJapta hai| usake putra-rUpa meM pahacAne jAne vAle devoM kI sthiti eka palyopama kI prajJapta hai| lokapAla yama aisI mahAn Rddhi vAlA yAvat mahAna sAmarthya vAlA hai| varuNa-pada 261. bhante! devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja varuNa kA svayaJjala nAma kA mahAvimAna kahAM prajJapta hai? gautama! usa saudharmAvataMsaka mahAvimAna ke pazcima bhAga meM svayaJjala nAma kA mahAvimAna hai| isake vimAna, rAjadhAnI aura prAsAdAvataMsaka taka kA varNana soma kI bhAMti jJAtavya hai| kevala nAmoM ko bhinnatA hai| 262. devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja varuNa kI AjJA, upapAta, vacana aura nipardeza meM rahane vAle deva ye haiM varuNakAyika, varuNadevakAyika, nAgakumAra, nAgakumAriyAM, udadhikumAra, udadhikumAriyAM, stanitakumAra, stnitkumaariyaaN| isa prakAra ke jitane anya deva haiN| ve saba devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja varuNa ke prati bhakti rakhate haiM, usake pakSa meM rahate haiM, usake vazavartI rahate haiM tathA usakI AjJA, upapAta, vacana aura nirdeza meM avasthita 263. jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNa bhAga meM jo ye sthitiyAM utpanna hotI haiM, jaise-ativarSA, mandavarSA, suvRSTi, durvRSTi, udakodbheda (nirjhara) udakotpIr3a, (pAnI kA atipravAha), apravAha, pravAha, grAma-vAha, yAvat sanniveza-vAha, prANa-kSaya, jana-kSaya, dhanakSaya, kula-kSaya, tathA aura bhI isa prakAra kI aniSTa ApadAeM, ve saba devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja varuNa tathA una varuNakAyika devoM se ajJAta adRSTa, azruta, asmRta aura avijJAta nahIM hotii| 264. ye nimnAMkita deva devarAja zakra ke lokapAla mahArAja varuNa ke putra ke rUpa meM pahacAne jAte haiM, jaise-karkoTaka, kardamaka, aMjana, zaMkhapAlaka, puNDra, palAza, moda, jaya, dadhimukha, ayaMpula aura kaatrik| 265. devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja varuNa kI sthiti kucha kama do palyopama kI prajJapta hai| usake putra-rUpa meM pahacAne jAne vAle devoM kI sthiti eka palyopama kI prajJapta hai| lokapAla varuNa aisI mahAn Rddhi vAlA yAvat sAmarthya vAlA hai| 143
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 7 : sU. 266-271 bhagavatI sUtra vaizravaNa-pada 266. bhante! devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja vaizravaNa kA valgu nAmaka mahAvimAna kahAM prajJapta hai? gautama! usa saudharmAvataMsaka mahAvimAna ke uttara bhAga meM vaizramaNa kA valgu nAma kA mahAvimAna hai| isake vimAna, rAjadhAnI aura prasAdAvataMsaka taka kI vaktavyatA soma kI bhAMti jJAtavya hai| 267. devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja vaizravaNa kI AjJA, upapAta, vacana aura nirdeza meM rahane vAle deva ye haiM vaizravaNakAyika, vaizravaNadevakAyika, suparNakumAra, suparNakumAriyAM, dvIpakumAra, dvIpakumAriyAM, dikkumAra, dikkumAriyAM, vAnamantara, vaanmntriyaaN| isa prakAra ke jitane anya deva haiM, ve saba devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja vaizravaNa ke prati bhakti rakhate haiM, usake pakSa meM rahate haiM, usake vazavartI rahate haiN| tathA usakI AjJA, upapAta, vacana aura nirdeza meM avasthita haiN| 268. jambUdvIpa dvIpa meM meruparvata ke dakSiNa bhAga meM jo ye sthitiyAM utpanna hotI haiM lohe kI khAna, rAMge kI khAna, tAmbe kI khAna, sIse kI khAna, cAMdI kI khAna, sone kI khAna, ratnoM kI khAna, vajra kI khAna, vasadhArA, hiraNyavarSA, savarNavarSA, ratnavarSA, vajravarSA, AbharaNavarSA, patravarSA, puSpavarSA, phalavarSA, bIjavarSA, mAlyavarSA, varNavarSA, cUrNavarSA, gandhavarSA, vastravarSA, hiraNyavRSTi, suvarNavRSTi, ratnavRSTi, vajravRSTi, AbharaNavRSTi, patravRSTi, puSpavRSTi, phalavRSTi, bIjavRSTi, mAlyavRSTi, varNavRSTi, cUrNavRSTi, gandhavRSTi, vastravRSTi, bhAjanavRSTi, kSIravRSTi, sukAla, duSkAla, alpArghya, mahArghya, subhikSa, durbhikSa, kraya-vikraya, sannidhi, saMnicaya, nidhi, nidhAna haiM-cirapurANa, alpasvAmitva vAle hoM, unameM dhana kA nyAsa karane vAle kama rahe hoM, una taka pahuMcane ke mArga kama hoM, vahAM dhana kA nyAsa karane vAloM kA gotragRha kama rahA ho, unakA svAmitva ucchinna ho gayA ho, unameM dhana kA nyAsa karane vAle ucchinna ho gae hoM, (una taka jAne vAle mArga ucchinna ho gae hoM) vahAM dhana kA nyAsa karane vAloM ke gotra-gRha ucchinna ho gae hoN| vahAM jo durAhe, tirAhe, caurAhe, coka cAroM ora pravezadvAra vAle sthAna, rAjapatha aura vIthiyoM meM, nagara ke jalanirgamana-mArgoM meM, zmazAnagRhoM, girigRhoM, kandarAgRhoM, zAMtigRhoM, zailagRhoM, upasthAnagRhoM aura bhavanagRhoM meM jo nidhAna nikSipta haiM ve devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja vaizravaNa aura vaizravaNakAyika devoM se ajJAta, adRSTa, azruta, asmRta aura avijJAta nahIM hotii| 269. ye nimnAMki deva devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja vaizravaNa ke putrarUpa meM pahacAne jAte haiM, jaise-pUrNabhadra, mANibhadra, zAlibhadra, sumanabhadra, cakrarakSa, pUrNarakSa, savyAna, sarvayaza, sarvakAma, samRddha, amoha aura asNg| 270. devendra devarAja zakra ke lokapAla mahArAja vaizravaNa kI sthiti do palyopama kI prajJapta hai| unake putrarUpa meM pahacAne jAne vAle devoM kI sthiti eka palyopama kI prajJapta hai| lokapAla vaizravaNa aisI mahAn RddhivAlA yAvat mahAn sAmarthyavAlA hai| 271. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| . 144
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 3 : u. 8 : sU. 272-275 AThavAM uddezaka 272. rAjagRha nagara meM bhagavAn gautama bhagavAn mahAvIra kI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole-bhante! kitane deva asurakumAra-devoM kA Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM? gautama! dasa deva unakA Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM, jaise-asurendra-asurarAja-camara, soma, yama, varuNa, vaishrmnn| vairocanendra-vairocanarAja-balI, soma, yama, vaizravaNa aura vrunn| 273. bhaMte! kitane deva nAgakumAra-devoM kA Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM? gautama! dasa deva unakA Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM, jaise-nAgakumArendra-nAgakumArarAja-dharaNa, kAlapAla, kola-pAla, zailapAla, zaMkhapAla / nAgakumArendra-nAgakumArarAja-bhUtAnanda, kAlapAla, kolapAla, zaMkhapAla aura shailpaal| 274. nAgakumArenadra kI jo vaktavyatA hai, vahI vaktavyatA nimna-nirdiSTa devoM kI jJAtavya hai-suparNakumAra-devoM kA Adhipatya karane vAle deva-veNudeva, citra, vicitra, citrapakSa aura vicitrpkss| veNudAlI, citra, vicitra, citrapakSa aura vicitrapakSa / vidyutkumAra-devoM kA Adhipatya karane vAle deva-harikAnta, prabha, suprabha, prabhakAnta aura suprbhkaant| harissaha, prabha, suprabha, suprabhakAnta aura prabhakAnta / agnikumAra-devoM kA Adhipatya karane vAle deva-agnizikha, tejaH, tejaH-zikha, tejaskAnta aura tejHprbh| agnimAnava, tejaH, tejaHzikha, tejaHprabha aura tejskaant| dvIpakumAra-devoM kA Adhipatya karane vAle deva-pUrNa, rUpa, rUpAMza, rUpakAnta aura ruupprbh| viziSTa, rUpa, rUpAMza, rUpaprabha aura ruupkaant| udadhikumAra-devoM kA Adhipatya karane vAle dev| jalakAnta, jala, jalarUpa, jalakAnta aura jlprbh| jalaprabha, jala, jalarUpa, jalaprabha aura jlkaant| dikkumAra devoM kA Adhipatya karane vAle deva-amitagati, tvaritagati, kSipragati, siMhagati aura siNhvikrmgti| amitavAhana, tvaritagati, kSipragati siMhavikramagati aura siNhgti| vAyukumAra-devoM kA Adhipatya karane vAle deva-velamba, kAla, mahAkAla, aMjana aura riSTa / prabhaJjana, kAla, mahAkAla, riSTa aura aNjn| stanitakumAra devoM kA Adhipatya karane vAle deva-ghoSa, Avarta, vyAvata, nandyAvarta aura mhaanndyaavrt| mahAghoSa, Avartta, vyAvata, mahAnandyAvarta aura nndyaavrt| isa prakAra asurakumAroM kI bhAMti (3/272) vktvytaa| 275. bhante! kitane deva pizAcakumAra-devoM kA Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM? gautama! do deva unakA Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM, 145
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 3 : u. 8-10 : sU. 275-281 bhagavatI sUtra jaisesaMgrahaNI gAthA pizAcoM ke kAla, mhaakaal| bhUtoM ke sUrUpa, prtiruup| yakSoM ke pUrNabhadra, maannibhdr| rAkSasoM ke bhIma, mhaabhiim| kinnaroM ke kinnara, kiNpuruss| kiMpuruSoM ke satpuruSa, mhaapuruss| mahoragoM ke atikAya, mhaakaay| gandhoM ke gItarati aura giityshaa| ye vAnamantara-devoM kA Adhipatya karane vAle deva haiN| 276. do deva jyotiSka-devoM kA Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM, jaise-candramA aura sUrya / 277. bhante! kitane deva saudharma- aura IzAna-kalpa meM Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM? gautama! dasa deva unameM Adhipatya karate hue yAvat divya bhoga bhogate hue viharaNa karate haiM, jaise-devendra devarAja zakra, soma, yama, varuNa, aura vaishrvnn| devendra devarAja IzAna, soma, yama, vaizravaNa aura vrunn| isa vaktavyatA ke anusAra sabhI kalpoM meM ye lokapAla vaktavya haiM jahAM jo indra hai vahAM vaha vaktavya hai| 278. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| navAM uddezaka 279. rAjagRha nagara meM bhagavAn gautama bhagavAn mahAvIra kI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole-bhante! indriyoM ke viSaya kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! indriyoM ke viSaya pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-zrotrendriya-viSaya, cakSurindriyaviSaya, ghrANendriya-viSya, rasanendriya-viSaya, aura sprshnendriy-vissy| jIvAjIvAbhigama meM jyotiSka-sambandhI uddezaka yahAM avikala rUpa se jJAtavya hai| dasavAM uddezaka 280. rAjagRha nagara meM bhagavAn gautama bhagavAn mahAvIra se isa prakAra bole-bhante! asurendra asurarAja camara ke kitanI pariSadeM prajJapta haiM? gautama! tIna pariSadeM prajJapta haiM, jaise-zamitA, caNDA aura jaataa| isa prakAra kramazaH acyutakalpa taka jJAtavya hai| 281. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| 146
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA zataka pahalA, dUsarA, tIsarA aura cauthA uddezaka saMgrahaNI gAthA cAra vimAna, cAra rAjadhAniyAM, nairayika aura lezyA-cauthe zataka meM ye dasa uddezaka haiN| 1. rAjagRha nagara meM bhagavAna gautama bhagavAna mahAvIra kI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole-bhaMte! devendra devarAja IzAna ke kitane lokapAla prajJapta haiM? gautama! cAra lokapAla prajJapta haiM, jaise soma, yama, vaizravaNa aura vrunn| 2. bhaMte ! ina lokapAloM ke kitane vimAna prajJapta haiM? gautama! inake cAra vimAna prajJapta haiM, jaisa-sumana, sarvatobhadra, valgu aura svlgu| 3. bhante! devendra devarAja IzAna ke lokapAla mahArAja soma kA sumana nAma kA mahAvimAna kahAM prajJapta hai? gautama! jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke uttara meM isa ratnaprabhA-pRthvI ke prAyaH samatala aura ramaNIya bhU-bhAga se Upara yAvat IzAnanAma kA kalpa prajJapta hai| vahAM pAMca avataMsaka prajJapta haiM, jaise-aMkAvataMsaka, sphaTikAvataMsaka, ratnAvataMsaka, jAtarUpAvataMsaka aura madhya meM iishaanaavtsNk| 4. usa IzAnAvataMsaka mahAvimAna ke pUrva meM tirachI dizA meM asaMkhya hajAra yojana jAne para devendra devarAja IzAna ke lokapAla mahArAja soma kA sumana nAma kA mahAvimAna prajJapta hai| usakI lambAI-caur3AI sADhe bAraha lAkha yojana hai| tIsare zataka meM zukra kI jaisI vaktavyatA hai vaisI hI vaktavyatA yAvat arcanikA taka IzAna kI bhI hai| 5. cAroM hI lokapAloM ke pratyeka vimAna kA eka-eka uddezaka avikala rUpa se jJAtavya hai, kevala unakI sthiti meM nAnAtva haisaMgrahaNI gAthA prathama do lokapAloM kI sthiti eka tihAI bhAga kama do palyopama kI hai| dhanada (vezravaNa) lokapAla kI sthiti do palyopama kI hai aura varuNa kI sthiti eka tihAI bhAga adhika do palyopama (23) kI hai| lokapAloM ke putra-rUpa meM pahacAne jAne vAle devoM kI sthiti eka palyopama kI hai| 147
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 4 : u. 5-10 : sU. 6-9 bhagavatI sUtra pAMcavAM, chaTThA, sAtavAM aura AThavAM uddezaka 6. rAjadhAnI ke bhI cAra uddezaka jJAtavya haiM yAvat mahArAja varuNa aisI mahAn Rddhi vAlA I navAM uddezaka 7. bhaMte! nairayika nairayikoM meM upapanna hotA hai athavA anairayika nairayikoM meM upapanna hotA hai ? yahAM paNNavaNA ke lezyA - pada kA tIsarA uddezaka jJAnake prakaraNa taka vaktavya T dasavAM uddeza 8. bhaMte! kyA kRSNa-lezyA nIla-lezyA ke yogya pudgaloM ko prApta kara usake rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza meM bAra-bAra pariNata hotI hai ? hAM, gautama ! kRSNa - lezyA ke yogya pudgaloM ko prApta kara usake rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza meM bAra-bAra pariNata hotI hai| isa prakAra paNNavaNA ke lezyA - pada kA cauthA uddezaka jJAtavya hai yAvat saMgrahaNI gAthA pariNAma, varNa, rasa, gandha, zuddha, aprazasta, saMkliSTa, uSNa, gati, pariNAma, pradeza, avagAhanA, vargaNA, sthAna aura alpabahutva / 9. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / 148 ...
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA pAMcave zataka ke dasa uddezaka haiM-campAnagarI meM sUrya, vAyu, granthika, zabda, chadmastha, Ayu, ejana, nirgrantha, rAjagRha aura campAnagarI meM cndrmaa| jambUdvIpa meM sUrya kI vyaktavyatA kA pada 1. usa kAla aura usa samaya meM campA nAma kI nagarI thI-varNanavAcI aalaapk| 2. usa campA nagarI meM pUrNabhadra nAma kA caitya thA-varNanavAcI aalaapk| bhagavAna mahAvIra padhAre yAvat pariSad lauTa gii| 3. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gautamagotrIya indrabhUti nAmaka anagAra yAvat isa prakAra bole-bhaMte! isa jambUdvIpa dvIpa meM do sUrya uttara aura pUrva ke madhya udita ho kara pUrva aura dakSiNa ke madhya Ate haiM? pUrva aura dakSiNa ke madhya udita ho kara dakSiNa aura pazcima ke madhya Ate haiM? dakSiNa aura pazcima ke madhya udita ho kara pazcima aura uttara ke madhya Ate haiM? pazcima aura uttara ke madhya udita ho kara uttara aura pUrva ke madhya Ate haiM? hAM, gautama ! jambUdvIpa dvIpa meM do sUrya uttara aura pUrva ke madhya udita ho kara yAvat uttara aura pUrva ke madhya Ate haiN| jambUdvIpa meM divasa-rAtri kI vaktavyatA kA pada 4. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArdha meM dina hotA hai, usa samaya uttarArdha meM bhI dina hotA hai? jisa samaya uttarArdha meM dina hotA hai usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva-pazcima bhAga meM rAtri hotI hai? hAM, gautama! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArdha meM dina hotA hai yAvat usa samaya pUrva aura pazcima bhAga meM rAtri hotI hai| 5. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva bhAga meM dina hotA hai, usa samaya pazcima bhAga meM bhI dina hotA hai? jisa samaya pazcima bhAga meM dina hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke uttara aura dakSiNa bhAga meM rAtri hotI hai? hAM, gautama! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva meM dina hotA hai, yAvat usa samaya 149
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 1 : sU. 6-10 uttara aura dakSiNa bhAga meM rAtri hotI hai / 6. bhante ! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha meM aThAraha muhUrta kA utkRSTa dina hotA hai, usa samaya uttarArddha meM bhI aThAraha muhUrta kA utkRSTa dina hotA hai ? jisa samaya uttarArddha meM aThAraha muhUrtta kA utkRSTa dina hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva aura pazcima bhAga meM bAraha muhUrtta kI jaghanya rAtri hotI hai ? hAM, gautama ! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha meM aThAraha - muhUrtta kA utkRSTa dina hotA hai yAvat usa samaya pUrva aura pazcimI bhAga meM bAraha muhUrtta kI jaghanya rAtri hotI hai / 7. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva bhAga meM aThAraha muhUrta kA utkRSTa dina hotA hai, usa samaya pazcima bhAga meM aThAraha muhUrta kA utkRSTa dina hotA hai ? jisa samaya pazcima bhAga meM bhI aThAraha muhUrta kA utkRSTa dina hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meruparvata ke uttara aura dakSiNa bhAga meM bAraha muhUrta kI jaghanya rAtri hotI hai ? hAM, gautama ! yaha saba aisA hI hai / 8. bhante ! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha bhAga meM aThAraha - muhUrta-se-kuchakama parimANa vAlA dina hotA hai, usa samaya uttarArddha bhAga meM bhI aThAraha muhUrta se kucha kama parimANa vAlA dina hotA hai ? jisa samaya uttarArddha bhAga meM aThAraha - muhUrta-se-kucha-kama parimANa vAlA dina hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meruparvata ke pUrva-pazcima bhAga meM bAraha - muhUrtta se kucha- adhika parimANa vAlI rAtri hotI hai ? hAM, gautama! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM yAvat bAraha - muhUrta se kucha adhika parimANa vAlI rAtri hotI hai| 9. bhante ! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva bhAga meM aThAraha - muhUrta - -se-kucha kama parimANa vAlA dina hotA hai, usa samaya pazcima bhAga meM bhI aThAraha - muhUrta- se. -kucha kama pariNAma vAlA dina hotA hai? jisa samaya pazcima bhAga meM aThAraha - muhUrta-se-kucha-kama parimANa vAlA dina hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meruparvata ke uttara aura dakSiNa bhAga meM bAraha - muhUrta se kucha adhika parimANa vAlI rAtri hotI hai ? hAM, gautama ! yaha saba aisA hI hai / - 10. isa prakAra isI krama se avatarita karanA cAhie sataraha muhUrtta kA dina aura teraha muharta kI raatri| sataraha-muhUrtta-se-kucha kama parimANa vAlA dina aura teraha muhUrta se kucha adhika parimANa vAlI rAtri / solaha muhUrta kA dina aura caudaha muhUrta kI rAtri | solaha-muhUrtta-se-kucha-kama parimANa vAlA dina aura caudaha muhUrta se kucha adhika parimANa vAlI rAtri / pandraha muhUrtta kA dina aura pandraha muhUrtta kI rAtri / pandraha - muhUrtta se kucha-kama pariNAma vAlA dina aura pandraha - muhUrtta se kucha adhika parimANa vAlI rAtri / 150
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 1 : sU. 10-16 caudaha muharta kA dina aura solaha muharta kI raatri| caudaha-muhUrta-se-kucha-kama parimANa vAlA dina aura solaha-muhUrta-se-kucha-adhika parimANa vAlI rAtri / teraha muhUrta kA dina aura sataraha muhUrta kI raatri| teraha-muhUrta-se-kucha-kama parimANa vAlA dina aura sataraha-muhUrta-se-kucha-adhika parimANa vAlI raatri| 11. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha bhAga meM bAraha muhUrta kA jaghanya dina hotA hai, usa samaya uttarArddha bhAga meM bhI bAraha muhUrta kA dina hotA hai? jisa samaya uttarArddha bhAga meM bAraha muhUrta kA dina hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva aura pazcima bhAga meM aThAraha muhUrta kI utkRSTa rAtri hotI hai? hAM, gautama! isa prakAra pUrNa pATha vaktavya hai yAvat aThAraha muharta kI utkRSTa rAtri hotI hai| 12. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva bhAga meM bAraha muhUrta kA jaghanya dina hotA hai, usa samaya pazcima bhAga meM bAraha muhUrta kA jaghanya dina hotA hai? jisa samaya pazcima bhAga meM bAraha muhUrta kA jaghanya dina hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke uttara aura dakSiNa bhAga meM aThAraha muhUrta kI utkRSTa rAtri hotI hai? hAM, gautama ! yAvat aThAraha muhUrta kI utkRSTa rAtri hotI hai| 13. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha meM varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai, usa samaya uttarArddha meM bhI varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai, jisa samaya uttarArddha ke varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva-pazcima bhAga meM varSA ke prathama samaya ke anantara Ane vAle samaya meM varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai? hAM, gautama! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha meM varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai usa samaya yAvat varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai| 14. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva bhAga meM varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai, usa samaya pazcima bhAga meM bhI varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai, jisa samaya pazcima bhAga meM varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke uttara-dakSiNa bhAga meM varSA ke pUrva- aura apara-videha kI varSA ke prathama samaya kI apekSA prathama samaya ke anantara pazcAdvartI samaya meM varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai? hAM, gautama! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva bhAga meM varSA kA prathama samaya pratipanna hotA hai......isa prakAra pUrNa pATha vaktavya hai yAvat prathama samaya pratipanna hotA hai| 15. isa prakAra jaise samaya ke sAtha varSA kA abhilApa kahA gayA hai, usI prakAra AvalikA ke sAtha bhI varSA kA abhilApa vaktavya hai| AnApAna, stoka, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa aura Rtu-ina sabake sAtha bhI samaya kI bhAMti hI varSA kA abhilApa vaktavya hai| 16. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha meM hemanta kA prathama samaya pratipanna hotA hai| jaise samaya ke sAtha varSA kA abhilApa hai vaise hI hemanta, grISma yAvat 151
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 1 : sU. 16-24 bhagavatI sUtra Rtu ke sAtha bhI vaktavya hai| tIna RtaoM meM isI prakAra vaktavya hai| isake tIsa AlApaka hote haiN| jambUdvIpa meM ayanAdi kI vaktavyatA kA pada 17. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha meM prathama ayana (dakSiNAyana) pratipanna hotA hai usa samaya uttarArddha meM bhI prathama ayana pratipanna hotA hai, jisa prakAra samaya ke sAtha abhilApa hai, usI prakAra ayana ke sAtha bhI vaktavya hai| yAvat anantara pazcAdvartI samaya meM prathama ayana pratipanna hotA hai| 18. jisa prakAra ayana ke sAtha abhilApa haiM usI prakAra saMvatsara ke sAtha bhI abhilApa vaktavya hai| yuga, sau varSa, hajAra varSa, lAkha varSa, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita ke sAtha bhI abhilApa vaktavya hai| isI prakAra pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpAlaMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanikurAMga, arthanikura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA tathA palyopama, sAgaropama ke sAtha bhI abhilApa vaktavya hai| 19. bhante! jisa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke dakSiNArddha meM prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai, usa samaya uttarArddha meM bhI prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai| jisa samaya uttarArddha meM prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai, usa samaya jambUdvIpa dvIpa meM meru parvata ke pUrva-pazcima bhAga meM avasarpiNI aura utsarpiNI nahIM hotI hai, AyuSyaman zramaNa! vahAM kAla avasthita hai? hAM, gautama! pUrNa pATha praznavat vaktavya hai yAvat AyuSmAn zramaNa! 20. jisa prakAra avasarpiNI kA AlApaka kahA gayA, usI prakAra utsarpiNI kA AlApaka bhI vaktavya hai| lavaNasamudrAdi meM sUryAdi kI vaktavyatA kA pada 21. bhante! lavaNa samudra meM sUrya uttara aura pUrva ke madhya udita hokara pazcima aura dakSiNa ke madhya Ate haiN| jambUdvIpa meM sUrya kI jo vaktavyatA kahI gaI hai vaha sArI avikala rUpa se lavaNa samudra ke sandarbha meM bhI vaktavya hai| vizeSataH yaha abhilApa jJAtavya hai| 22. bhante! jisa samaya lavaNa samudra ke dakSiNArddha meM dina hotA hai| vahI vaktavyatA yAvat usa samaya lavaNa samudra ke pUrva-pazcima bhAga meM rAtri hotI hai| 23. isa abhilApa ke anusAra jJAtavya hai yAvat bhante! jisa samaya lavaNa samudra ke dakSiNArddha meM prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai, usa samaya uttarArddha meM bhI prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai; jisa samaya uttarArddha meM prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai usa samaya lavaNa samudra ke pUrva-pazcima bhAga meM avasarpiNI aura utsarpiNI nahIM hotI, AyuSman zramaNa! kyA vahAM kAla avasthita hai? hAM, gautama! yAvat AyuSman zramaNa! 24. bhante! dhAtakISaNDa dvIpa meM sUrya uttara ora pUrva ke madhya udita hokara pazcima aura dakSiNa 152
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 1,2 : sU. 25-32 ke madhya Ate haiN| jaise jambUdvIpa kI vaktavyatA kahI gaI hai, usI prakAra dhAtakISaNDa kI vaktavyatA hai| itanA vizeSa hai ki sAre AlApaka isa abhilApa ke anusAra vaktavya hai| 25. bhante! jisa samaya dhAtakISaNDa dvIpa ke dakSiNArddha meM dina hotA hai, usa samaya uttarArddha meM bhI dina hotA hai? jisa samaya uttarArddha meM dina hotA hai, usa samaya dhAtakISaNDa dvIpa meM meru parvatoM ke pUrva-pazcima bhAga meM rAtri hotI hai? hAM, gautama! aisA hI hai yAvat rAtri hotI hai| 26. bhante! jisa samaya dhAtakISaNDa dvIpa meM meru parvatoM ke pUrva bhAga meM dina hotA hai, usa samaya pazcima bhAga meM bhI dina hotA hai? jisa samaya pazcima bhAga meM dina hotA hai usa samaya dhAtakISaNDa dvIpa meM meru parvatoM ke uttara-dakSiNa bhAga meM rAtri hotI hai? hAM, gautama! yAvat rAtri hotI hai| 27. isa prakAra isa abhilApa ke anusAra jJAtavya hai yAvat bhante! jisa samaya dakSiNArddha meM prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai, usa samaya uttarArddha meM bhI prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai? jisa samaya uttarArddha meM prathama avasarpiNI pratipanna hotI hai, usa samaya dhAtakISaNDa dvIpa meM meru parvatoM ke pUrva-pazcima bhAga meM avasarpiNI aura utsarpiNI nahIM hotI yAvat AyuSyaman zramaNa? hAM, gautama! yAvat AyuSman zramaNa! 28. jisa prakAra lavaNa samudra kI vaktavyatA he, usI prakAra kAloda samudra kI bhI vyaktavyatA hai, itanI vizeSa hai-lavaNa samudra ke sthAna para 'kAloda' nAma vaktavya hai| 29. bhaMte! Abhyantara-puSkArArddha meM sUrya uttara aura pUrva ke madhya udita hokara pazcima aura dakSiNa ke madhya Ate haiN| jisa prakAra dhAtakISaNDa kI vaktavyatA hai usI prakAra AbhyAntara puSkarArddha kI bhI vaktavyatA hai| vizeSataH yaha abhilApa jJAtavya hai| yAvat usa samaya Abhyantara-puSkarArddha meM meru parvatoM ke pUrva-pazcima bhAga meM avasarpiNI aura utsarpiNI nahIM hotii| vahAM avasthita kAla hotA hai| AyuSyaman zramaNa ! 30. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| dUsarA uddezaka vAyu-pada 31. rAjagRha nagara meM bhagavAn gautama bhagavAna mahAvIra kI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole-bhante! ISat purovAta (pUrvI vAyu), pazcAdvAta (pazcimI-vAyu), mandavAta aura mahAvAta calate haiM? hAM, gautama! calate haiN| 32. bhante! pUrva meM ISat purovAta, pazcAtvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM? hAM, calate haiM? 153
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 2 : sU. 33-42 33. isI prakAra pazcima, dakSiNa, uttara, uttara-pUrva (IzAna koNa), dakSiNa-pazcima (naiRtya koNa), dakSiNa-pUrva (Agneya koNa) aura uttara-pazcima (vAyavya koNa ) meM vAta calate haiN| 34. bhante! jisa samaya pUrva meM ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM, usa samaya pazcima meM bhI ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM ? jisa samaya pazcima meM ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM, usa samaya pUrva meM bhI calate haiM ? hAM, gautama! jisa samaya pUrva meM ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM, usa samaya pazcima meM bhI ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM; jisa samaya pazcima meM ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM, usa samaya pUrva meM bhI ISata, purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM / 35. isa prakAra saba dizAoM aura saba vidizAoM meM vAta calate haiM / 36. bhnte| dvIpoM meM utpanna ISat purovAta calate haiM ? ( 5 / 31 kI taraha) hAM, calate haiN| 37. bhnte| samudroM meM utpanna ISat purovAta calate haiM ? ( 5 / 31 kI taraha) hAM, calate haiN| 38. bhnte| jisa dvIpoM meM utpanna ISat purovAta calate haiM, usa samaya samudroM meM utpanna ISat purovAta bhI calate haiM ? jisa samaya samudroM meM utpanna ISat purovAta calate haiM, usa samaya dvIpoM meM utpanna ISat purovAta bhI calate haiM ? ( 5 / 31 kI taraha) yaha artha saMgata nahIM hai / 39. bhnte| yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - jisa dvIpoM meM utpanna ISat purovAta calate haiM, usa samaya samudroM meM utpanna ISat purovAta nahIM calate haiM ? jisa samaya samudroM meM utpanna ISat purovAta calate haiM, usa samaya dvIpoM meM utpanna ISat purovAta nahIM calate haiM ? ( 5 / 31 kI taraha) gautama ! dvIpotpanna aura samudrotpanna vAta paraspara viparIta rUpa se calate haiM, isIlie lavaNa samudra velA kA atikramaNa nahIM karatA / isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jisa samaya samudroM meM utpanna ISat purovAta calate haiM yAvat usa samaya dvIpoM meM utpanna ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta nahIM clte| 40. bhante ! kyA ISat purovAta, pazcAdvAta, mandavAta aura mahAvAta calate haiM ? hAM, ve calate haiN| 41. bhante ! ISat purovAta yAvat kaba calate haiM ? (5/40 kI taraha) gautama ! jisa samaya vAyukAya yatheryaM (apanI svAbhAvika gati se calatA hai, usa samaya ISat purovAta yAvat mahAvAta calate haiN| 42. bhante ! ISat purovAta Adi calate haiM ? (5/40 kI taraha) hAM, calate haiN| 154
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 2 : sU. 43-51 43. bhante! irSat purovAta Adi kaba calate haiN| (5/40 kI taraha) gautama! jisa samaya vAyukAya uttarakriyA(vaikriya zarIra kI gati) se calatA hai, usa samaya ISat purovAta yAvat mahAvAta calate haiN| (5/40 kI taraha) 44. bhante! ISat purovAta yAvat mahAvAta calate haiM? (5/40 kI taraha) hAM, calate haiN| 45. bhante! ISat purovAta, pazcAdvAta Adi kaba calate haiM? (5/40 kI taraha) gautama! jisa samaya vAyukumAra aura vAyukumAriyAM apane lie, auroM ke lie yA donoM ke lie vAyukAya kI udIraNA karatI haiM, usa samaya ISat purovAta yAvat mahAvAta calate haiM (5/ 40 kI taraha) 46. bhante! kyA vAyukAyika-jIva vAyukAya kA hI Ana, apAna tathA ucchvAsa, niHzvAsa karate haiM? hAM, gautama! vAyukAyika-jIva vAyukAya kA hI Ana, apAna tathA ucchvAsa, niHzvAsa karate 47. bhante! kyA vAyukAyika-jIva vAyukAya meM hI aneka lAkha bAra mara-mara kara vahIM punaH punaH utpanna hotA hai? hAM, gautama! vAyukAyika-jIva vAyukAya meM hI aneka lAkha bAra mara-mara kara vahIM punaH punaH utpanna hotA hai| 48. bhante! kyA vAyukAyika-jIva spRSTa hokara maratA hai athavA aspRSTa hokara maratA hai? gautama! vaha spRSTa hokara maratA hai, aspRSTa rahakara nahIM mrtaa| 49. bhante! vAyukAyika-jIva sazarIra niSkramaNa karatA hai athavA azarIra niSkramaNa karatA hai? ___ gautama! yaha syAt sazarIra niSkramaNa karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai| 50. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vAyukAyika-jIva syAt sazarIra niSkramaNa karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai| gautama! vAyukAyika-jIva ke cAra zarIra prajJapta haiM, jaise-audArika, vaikriya, taijasa aura kaarmnn| vaha audArika aura vaikriya zarIra ko chor3akara taijasa ora kArmaNa zarIra ke sAtha niSkramaNa karatA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai vaha syAt sazarIra niSkramaNa karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai| odana Adi 'kisake zarIra' kA pada 51. bhante! odana, kulmASa aura surA-inheM kina jIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai? gautama! odana, kulmASa aura surA meM jo saghana dravya haiM, ve pUrva-paryAya-prajJApana kI apekSA se vanaspati-jIvoM ke zarIra haiN| usake pazcAta ve zastrAtIta aura zastra-pariNata tathA agni se zyAmala, agni se zoSita aura agni-rUpa ma pariNata hone para unheM agni-jIvoM kA zarIra 155
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 2,3 : sU. 51-57 bhagavatI sUtra kahA jA sakatA hai| surA meM jo drava dravya haiM, ve pUrva-paryAya-prajJApana kI apekSA se jala-jIvoM ke zarIra haiN| usake pazcAt zastrAtIta yAvat agni rUpa meM pariNata hone para unheM agni-jIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai| 52. bhante! lohA, tAmbA, rAMgA, sIsA, pASANa aura kasauTI-inheM kina jIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai? gautama! lohA, tAmbA, rAMgA, sIsA, pASANa aura kasauTI-ye pUrva-paryAya-prajJApana kI apekSA se pRthvI-jIvoM ke zarIra haiN| usake pazcAt zastrAtIta yAvat agni-rUpa meM pariNata hone para unheM agni-jIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai| 53. bhante! asthi, dagdha asthi, carma, dagdha carma, roma, dagdha roma, sIMga, dagdha sIMga, khura, dagdha khura, nakha aura dagdha nakha-inheM kina jIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai? gautama! asthi, dagdha asthi, carma, dagdha carma, roma, dagdha roma, sIMga, dagdha sIMga, khura, dagdha khura, nakha aura dagdha nakha-ye pUrva-paryAya-prajJApana kI apekSA trasa-prANa-jIvoM ke zarIra haiN| usake pazcAt zastrAtIta yAvat agni-rUpa meM pariNata hone para inheM agni-jIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai| 54. bhante! aMgAra, rAkha, busA aura gobara-inheM kina jIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai? gautama! aMgAra, rAkha, busA aura gobara-ye pUrva-paryAya-prajJApana kI apekSA se ekendriya-jIvoM dvArA bhI zarIra-prayoga meM pariNamita hai, yAvat paMcendriya-jIvoM dvArA bhI zarIra-prayoga meM pariNamita hai| usake pazcAt ve zastrAtIta yAvat agni-rUpa meM pariNata hone para unheM agnijIvoM kA zarIra kahA jA sakatA hai| lavaNa samudra-pada 55. bhante! lavaNa samudra kI cakrAkAra caur3AI kitanI prajJapta hai? usakI cakrAkAra caur3AI do lAkha yojana kI hai yAvat jIvAjIvAbhigama (3/706-795) ke loka-sthiti lokAnubhAva taka vaktavya hai| 56. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara bhagavAn gautama yAvat viharaNa kara rahe haiN| tIsarA uddezaka AyuSya-prakaraNa-pratisaMvedana-pada 57. bhante! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM jaise koI jAla-granthikA hai| usa jAla meM kramapUrvaka gAMThe dI huI haiN| eka ke bAda eka kisI aMtara ke binA gAMThe dI huI haiM, parampara granthiyoM ke sAtha gUMthI huI haiN| saba granthiyAM paraspara eka-dUsarI se gUMthI huI haiN| vaisA jAla paraspara vistIrNa, paraspara bhArI, paraspara vistIrNa aura paraspara bhArI hone ke kAraNa paraspara samudaya-racanA ke rUpa meM avasthita hai| isI prakAra aneka jIvoM ke aneka hajAra janmoM ke aneka hajAra AyuSya krama se gUMthe hue yAvat samudaya-racanA ke rUpa meM avasthita haiN| 156
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 3 : sU. 57,58 - eka jIva eka samaya meM dA AyuSyoM kA pratisaMvedana karatA hai, jaise- isa bhava ke AyuSya kA aura para-bhava ke AyuSya kA / jisa samaya jIva isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, usI samaya vaha para-bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai| jisa samaya vaha para-bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, usI samaya vaha isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai| isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karane se para-bhava ke AyuSya kA prati saMvedana karatA hai| para-bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karane se vaha isa bhava ke AyuSya kA prati saMvedana karatA hai / isa prakAra eka jIva eka samaya meM do AyuSyoM kA pratisaMvedana karatA hai, jaise- isa bhava ke AyuSya kA aura para-bhava ke AyuSya kA / 58. bhante ! yaha kisa prakAra kaise hai ? gautama ! anyayUthika jo kahate haiM yAvat eka jIva eka samaya meM do AyuSyoM kA pratisaMvedana karatA hai, jaise- isa bhava ke AyuSya kA aura para-bhava ke AyuSya kaa| jo aisA kahate haiM, vaha mithyA hai| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hUM-jaise koI jAla - granthikA hai / usa jAla meM kramapUrvaka gAMThe dI huI haiM, eka ke bAda eka kisI antara ke binA parampara granthiyoM ke sAtha gUMthI huI haiN| saba granthiyAM paraspara eka-dUsarI se gUMthI huI haiM / vaisA jAla paraspara vistIrNa, paraspara bhArI, paraspara vistIrNa aura bhArI hone ke kAraNa paraspara samudaya-racanA ke rUpa meM avasthita hai| isI prakAra eka-eka jIva ke aneka hajAra janmoM ke aneka hajAra AyuSya krama se gUMthe hue yAvat samudaya-racanA ke rUpa meM avasthita haiM / eka jIva eka samaya meM eka AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, jaise- isa bhava ke AyuSya kA athavA para-bhava ke AyuSya kaa| jisa samaya vaha isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, usa samaya para bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana nahIM karatA / jisa samaya vaha para-bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, usa samaya isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana nahIM karatA / isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karane se vaha para-bhava ke AyuSya kA prati saMvedana nahIM karatA / para-bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karane se vaha isa bhava ke AyuSya kA prati saMvedana nahIM karatA / isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai - isa bhava ke AyuSya kA athavA para-bhava ke AyuSya kaa| 157
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 3,4 : sU. 59-64 bhagavatI sUtra sAyuSyasaMkramaNa-pada 59. bhante! jo jIva nairayikoM meM upapanna hone vAlA hai, bhante! vaha vahAM AyuSya-sahita saMkramaNa karatA hai? AyuSya-rahita saMkramaNa karatA hai? gautama! vaha AyuSya-sahita saMkramaNa karatA hai, AyuSya-rahita saMkramaNa nahIM krtaa| 60. bhante! usane AyuSya kisa janma meM arjita kiyA aura kisa janma meM samAcIrNa kiyA? gautama! pUrva janma meM arjita kiyA aura pUrva janma meM samAcIrNa kiyaa| 61. isa prakAra yAvat vaimAnika-devoM ke daNDaka taka jJAtavya hai| 62. bhante! jo jIva jisa yoni meM utpanna hone vAlA hai, vaha usI kA AyuSya arjita karatA hai, jaise-nairayika kA AyuSya? tiryagyonika kA AyuSya? manuSya kA AyuSya athavA deva kA AyuSya? hAM, gautama ! jo jIva jisa yoni se utpanna hone vAlA hai, vaha usI kA AyuSya arjita karatA hai, jaise-tairayika kA AyuSya, tiryagyonika kA AyuSya, manuSya kA AyuSya athavA deva kA AyuSya / nairayika kA AyuSya arjita karane vAlA jIva sAta prakAra kA AyuSya arjita karatA hai, jaise-ratnaprabhA-pRthvI-nairayika kA AyuSya, zarkarAprabhA-pRthvI-nairayika kA AyuSya, bAlukAprabhA-pRthvI-nairayika kA AyuSya, paMkaprabhA-pRthvI-nairayika kA AyuSya, dhUmaprabhA-pRthvI-nairayika kA AyuSya, tamaHprabhA-pRthvI-nairayika kA AyuSya athavA adhaHsaptamI-pRthvI-nairayika kA aayussy| tiryagyonika AyuSya arjita karane vAlA jIva pAMca prakAra kA AyuSya arjita karatA hai, jaise-ekendriya-tiryagyonika-AyuSya dvIndriya-tiryagyonika-AyuSya, trIndriya-tiryagyonikaAyuSya, caturindriya-tiryagyonika-AyuSya athavA pNcendriy-tirygyonik-aayussy|| manuSya kA AyuSya arjita karane vAlA jIva do prakAra kA AyuSya arjita karatA hai, jaise-saMmUrcchima-manuSya kA AyuSya athavA garbhAvakrAntika-manuSya kA aayussy| deva kA AyuSya arjita karane vAlA jIva cAra prakAra kA AyuSya arjita karatA hai, jaisebhavanavAsI-deva kA AyuSya, vAnamantara-deva kA AyuSya, jyotiSka-deva kA AyuSya athavA vaimAnika-deva kA aayussy| 63. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| cauthA uddezaka chadmastha aura kevalI dvArA zabda zravaNa kA pada 64. bhante! kyA chadmastha manuSya AkuTyamAna (vAdyayaMtroM ko pITe jAne para utpanna) zabdoM ko sunatA hai, jaise-zaMkha-zabda, sIMga-zabda, choTe zaMkha kA zabda, kAhalA kA zabda, bar3I kAhalA kA zabda, vINA-zabda, paNava-zabda, paTaha-zabda, bhaMbhA-zabda, horaMbha (bar3e Dhola) kA zabda, 158
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4 : sU. 64 bherI - zabda, jhallarI - zabda, dundubhi-zabda, tata (vINA Adi vAdyoM ke zabda), vitata (paTaha Adi ke zabda), ghana (kAMsya tAla Adi ke zabda) aura zuSira (bAMsurI Adi ke zabda ) ? hAM gautama ! chadmastha manuSya AkuTyamAna zabdoM ko sunatA hai, jaise- zaMkha - zabda, yAvat zuSira - zabda | bhante ! kyA una spRSTa zabda ko sunatA hai athavA aspRSTa zabda ko sunatA hai ? gautama ! vaha spRSTa zabdoM ko sunatA hai, aspRSTa zabdoM ko nahIM sunatA / bhante ! vaha jina spRSTa zabdoM ko sunatA hai, kyA una avagAr3ha zabdoM ko sunatA hai athavA anavagAr3ha zabdoM ko sunatA hai ? gautama ! vaha avagAr3ha zabdoM ko sunatA hai, anavagAr3ha zabdoM ko nahIM sunatA hai ? bhante ! vaha jina avagAr3ha zabdoM ko sunatA hai, kyA una anantarAvagAr3ha zabdoM ko sunatA hai athavA paramparAvagAr3ha zabdoM ko sunatA hai ? gautama ! vaha anantarAvagAr3ha zabdoM ko sunatA hai, paramparAvagAr3ha zabdoM ko nahIM sunatA / bhante ! vaha jina anantarAvagAr3ha zabdoM ko sunatA hai, kyA una aNu (sUkSma) zabdoM ko sunatA hai athavA bAdara (sthUla) zabdoM ko sunatA hai ? gautama ! vaha aNu zabdoM ko bhI sunatA hai, bAdara zabdoM ko bhI sunatA hai / bhante ! vaha jina aNu zabdoM ko sunatA hai aura bAdara zabdoM ko bhI sunatA hai, kyA una Urdhva- kSetra meM vidyamAna zabdoM ko sunatA hai, adhaH - kSetra meM vidyamAna zabdoM ko sunatA hai athavA tirache-kSetra meM vidyamAna zabdoM ko sunatA hai ? vidyamAna zabdoM ko bhI gautama! Urdhva-kSetra meM vidyamAna zabdoM ko bhI sunatA hai, adhaH- kSetra sunatA hai aura tirache - kSetra meM vidyamAna zabdoM ko bhI sunatA hai / bhante ! vaha jina Urdhva kSetra meM vidyamAna zabdoM ko sunatA hai, adhaH- aura tirache kSetra meM vidyamAna zabdoM ko bhI sunatA hai, kyA unake Adi-bhAga ko sunatA hai, madhya-bhAga ko sunatA hai athavA paryavasAna-bhAga ko sunatA hai ? gautama ! vaha unake Adi-bhAga ko bhI sunatA hai, madhya-bhAga ko bhI sunatA hai aura paryavasAna-bhAga ko bhI sunatA hai / bhante ! vaha jina zabdoM ke Adi-bhAga ko bhI sunatA hai, madhya bhAga ko bhI sunatA hai aura paryavasAna -bhAga ko bhI sunatA hai, kyA una apanI indriya ke viSayabhUta zabdoM ko sunatA hai athavA apanI indriya ke aviSayabhUta zabdoM ko sunatA hai ? gautama ! vaha apanI indriya ke viSayabhUta zabdoM ko sunatA hai, apanI indriya ke aviSayabhUta zabdoM ko nahIM sunatA hai / bhante! vaha apanI indriya ke viSayabhUta jina zabdoM ko sunatA hai, kyA unheM krama se sunatA hai ? athavA akrama se sunatA hai / 159
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 4 : sU. 64-70 bhagavatI sUtra gautama! vaha krama se sunatA hai, akrama se nahIM suntaa| bhante! vaha jina zabdoM ko krama se sunatA hai, kyA unheM tIna dizAoM se sunatA hai yAvat chaha dizAoM se sunatA hai? gautama! vaha niyamataH chaha dizAoM se sunatA hai| 65. bhante! chamastha manuSya Aragata (indriya-viSaya kI sImA meM Ane vAle) zabdoM ko sunatA hai yA pAragata (indriya-viSaya kI sImA se paravartI) zabdoM ko sunatA hai? gautama! vaha Aragata zabdoM ko sunatA hai, pAragata zabdoM ko nahIM suntaa| 66. bhante! jisa prakAra chadmastha manuSya Aragata zabdoM ko sunatA hai, pAragata zabdoM ko nahIM sunatA, kyA usI prakAra kevalI Aragata zabdoM ko sunatA hai athavA pAragata zabdoM ko sunatA gautama! kevalI Aragata athavA pAragata, atidUra, atinikaTa tathA madhyavartI (na Asanna na dUra) sthita zabda ko jAnatA-dekhatA hai| 67. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kevalI Aragata athavA pAragata, atidUra, atinikaTa tathA madhyavartI (na Asanna na dUra) sthita zabda ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! kevalI pUrva meM parimita ko bhI jAnatA hai, aparimita ko bhI jAnatA hai| isI prakAra dakSiNa, pazcima, uttara, Urdhva aura adhaH dizAoM meM parimita ko bhI jAnatA hai aura aparimita ko bhI jAnatA hai| kevalI sabako jAnatA hai, kevalI sabako dekhatA hai| kevalI saba ora se jAnatA hai, kevalI saba ora se dekhatA hai| kevalI saba kAla meM jAnatA hai, kevalI saba kAla meM dekhatA hai| kevalI saba bhAvoM ko jAnatA hai, kevalI saba bhAvoM ko dekhatA hai| kevalI kA jJAna ananta hai, kevalI kA darzana ananta hai| kevalI kA jJAna nirAvaraNa hai, kevalI kA darzana nirAvaraNa hai / gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai kevalI Aragata athavA pAragata, atidUra, ati-nikaTa tathA madhyavartI (na Asanna na dUra) sthita zabda ko jAnatA-dekhatA hai| chadmastha aura kevalI kA hAsya-pada 68. bhante! chadmastha manuSya haMsatA hai? utsuka hotA hai? hAM, vaha haMsatA hai, utsuka hotA hai| 69. bhante! jisa prakAra chadmastha manuSya haMsatA hai aura utsuka hotA hai, usa prakAra kevalI bhI haMsatA hai? utsuka hotA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 70. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jisa prakAra chadmastha manuSya haMsatA hai, usa prakAra utsuka kevalI na haMsatA hai, na utsuka hotA hai? 160
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4 : sU. 70-76 gautama! jIva cAritra-mohanIya-karma ke udaya se haMsate haiM aura utsuka hote haiN| vaha kevalI ke nahIM hotaa| gautama! isa apekSA se kahA jA rahA hai jisa prakAra chadmastha manuSya haMsatA aura utsuka hotA hai, usa prakAra kevalI na haMsatA hai aura na utsuka hotA hai| 71. bhnte| jIva haMsatA huA aura utsuka hotA huA kitanI karma-prakRtiyoM kA baMdha karatA hai? gautama! vaha sAta prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karatA hai athavA ATha prakAra kI karmaprakRtiyoM kA bandhana karatA hai| isa prakAra yAvat vaimAnika-devoM taka yahI vaktavyatA hai| pRthaktva sUtroM (bahuvacanAnta sUtroM) meM jIva aura ekendriya ko chor3akara sarvatra tIna vikalpa hote haiM saba jIva sAta prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karate haiN| zeSa saba jIva sAta prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karate haiM tathA eka jIva ATha prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karatA hai| kucha jIva sAta prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karate haiM aura kucha jIva ATha prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karate haiN| bahuvacanAnta jIva aura ekendriya-jIvoM kA kevala eka hI bhaMga hotA hai| ve saba sAta prakAra kI aura ATha prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karate haiN| chadmastha aura kevalI kI nidrA kA pada 72. bhante! kyA chadmastha manuSya nIMda letA hai? pracalA letA hai? hAM, vaha nIMda letA hai, pracalA letA hai| 73. bhante! jisa prakAra chadmastha manuSya nIMda letA hai, pracalA letA hai, usa prakAra kyA kevalI bhI nIMda aura pracalA letA hai? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 74. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jisa prakAra chadmastha manuSya nIMda letA hai, pracalA letA hai, usa prakAra kevalI nIMda nahIM letA aura pracalA nahIM letA? gautama! jIva darzanAvaraNIya-karma ke udaya se nIMda lete haiM, pracalA lete haiN| vaha (darzanAvaraNIyakarma) kevalI ke nahIM hotaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jisa prakAra chadmastha manuSya nIMda letA hai, pracalA letA hai, usa prakAra kevalI nIMda nahIM letA, pracalA nahIM letaa| 75. bhante! jIva nIMda letA huA, pracalA letA huA kitanI karma-prakRtiyoM kA bandhana karatA gautama! vaha sAta prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandhana karatA hai athavA ATha prakAra kI karma prakRtiyoM kA bandhana karatA hai| isa prakAra yAvat vaimAnika-devoM taka jJAtavya hai| pRthaktva sUtroM (bahuvacanAnta sUtroM) meM jIva aura ekendriya ko chor3akara sarvatra tIna vikalpa (sU.71 kI taraha) hote haiN| garbha-saMharaNa-pada 76. bhante! zakra kA dUta hari-naigamaiSI deva strI ke zarIra meM se garbha kA saMharaNa karatA huA kyA garbha se garbha meM saMharaNa karatA hai? garbha se yoni meM saMharaNa karatA hai? yoni se garbha meM saMharaNa 161
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 4 : sU. 76-82 bhagavatI sUtra karatA hai? yoni se yoni meM saMharaNa karatA hai? gautama! garbha se garbha meM saMharaNa nahIM karatA, garbha se yoni meM saMharaNa nahIM karatA, yoni se yoni meM saMharaNa nahIM karatA, kintu vaha hAtha se sparza kara-kara sukhapUrvaka yoni se garbha meM saMharaNa karatA hai| 77. bhante! zakra kA dUta hari-naigameSI deva strI ke garbha kA nakha ke agrabhAga athavA romakUpa se saMharaNa athavA nirharaNa karane meM samartha hai? hAM, samartha hai| aisA karate samaya vaha garbha ko kiJcid bhI AbAdhA athavA vibAdhA utpanna nahIM karatA aura na usakA chaviccheda krtaa| vaha itanI sUkSmatA (nipUNatA) ke sAtha usakA saMharaNa athavA nirharaNa karatA hai| atimuktaka-pada 78. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA antevAsI atimukta nAma kA kumAra zramaNa prakRti se bhadra, prakRti se upazAnta thaa| usakI prakRti meM krodha, mAna, mAyA aura lobha pratanu (patale) the| vaha mRdubhAva se sampanna, AtmalIna aura vinIta thaa| 79. kisI samaya bahuta teja varSA ho rahI thii| usa samaya kumAra zramaNa atimukta kAMkha meM pAtra aura rajoharaNa lekara bahirbhUmi jAne ke lie prasthAna karatA hai| 80. vaha kumAra zramaNa atimukta bahate hue jala-pravAha ko dekhatA hai, dekha kara miTTI se pAla bAMdhatA hai| bAMdha kara phira 'yaha merI naukA, yaha merI naukA' isa vikalpa ke sAtha nAvika kI bhAMti apane naukAmaya pAtra ko jala meM pravAhita karatA huA krIr3A kara rahA hai| use krIr3A karate hue sthaviroM ne dekhaa| ve jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, A kara isa prakara bolebhante! ApakA antevAsI atimukta nAma kA kumAra zramaNa jo hai| bhante! vaha kumAra zramaNa atimukta kitane janma lekara siddha, prazanta, mukta aura parinivRtta hogA aura saba duHkhoM kA anta karegA? 81. Aryo! zramaNa bhagavAn mahAvIra ne una sthaviroM se isa prakAra kahA- Aryo! merA antevAsI atimukta nAmaka kumAra zramaNa jo prakRti se bhadra yAvat vinIta hai vaha kumAra zramaNa atimukta isI bhava meM siddha hogA yAvat saba duHkhoM kA anta kregaa| Aryo! isalie tuma kumAra zramaNa atimukta kI avahelanA, nindA, tiraskAra, garhA aura avamAnanA mata kro| devAnupriyo! tuma kumAra zramaNa atimukta ko aglAna bhAva se svIkRta karo, aglAna bhAva se Alambana do aura aglAna bhAva se vinayapUrvaka bhojana-pAnI se usakI vaiyApRtya kro| kumAra zramaNa atimukta saMsAra kA anta karane vAlA hai aura antimazarIrI hai| 82. zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA aisA kahe jAne para ve sthavira bhagavAna zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, kumAra zramaNa atimukta ko aglAna bhAva se svIkAra karate haiM, aglAna bhAva se Alambana dete haiM aura aglAna bhAva se vinayapUrvaka bhojana-pAnI se usakI vaiyApRtya karate haiN| 162
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4 : sU. 83-88 83. usa kAla aura usa samaya meM mahAzukra - kalpa ke mahAsAmAna vimAna se maharddhika yAvat mahAn sAmarthya vAle do deva zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa pragaTa hue ve deva zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM aura mAnasika stara para hI yaha isa prakAra kA prazna pUchate haiM 84. bhante! Apake kitane sau antevAsI siddha hoMge yAvat saba duHkhoM kA anta kareMge ? una devoM dvArA mAnasika stara para prazna upasthita karane meM zramaNa bhagavAn mahAvIra una devoM ko mAnasika stara para hI yaha isa prakAra kA uttara dete haiM - devAnupriyo ! mere sAta sau antevAsI siddha hoMge yAvat saba duHkhoM kA anta kareMge / ve deva zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA mAnasika stara para pUche gae praznoM kA mAnasika stara para hI isa prakAra kA uttara die jAne para ve deva hRSTa-tuSTa citta vAle, Anandita, nandita, prItipUrNa mana vAle aura parama saumanasya yukta ho ge| harSa se unakA hRdaya phUla gayA / ve zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiN| vandana - namaskAra kara mAnasika stara para hI zuzruSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali ho kara paryupAsanA kara rahe haiN| 85. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha antevAsI indrabhUti nAmaka anagAra bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa, UrdhvajAnu adhaH sira ( ukaDU Asana kI mudrA meM) aura dhyAna-koSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiM / dhyAnAntarikA meM vartamAna una bhagavAna gautama ke yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA - maharddhika yAvat mahAn sAmarthyavAna do deva zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa pragaTa hue haiM, maiM nahIM jAnatA ki ve deva kisa kalpa, svarga athavA vimAna se kisa prayojana ke lie yahAM Ae haiM ? isalie maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa jAUM, unheM vandana - namaskAra karUM yAvat paryupAsanA karUM aura ina isa prakAra ke praznoM ko pUchUMgA, aisA soca kara ve saMprekSA karate haiM, saMprekSA kara uThane kI mudrA meM uThate haiM / uTha kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM yAvat paryupAsanA karate 1 86. gautama ! isa sambodhana se sambodhita kara zramaNa bhagavAna mahAvIra gautama se isa prakAra bole - gautama ! tuma dhyAnAntarikA meM vartamAna the taba tumhAre yaha isa prakAra kA AdhyAtmika yAvat manogata saMkalpa utpanna huA aura tuma zIghra hI mere nikaTa A gae, gautama ! kyA yaha artha saMgata hai ? hAM, yaha saMgata hai| gautama! jAo, ye deva hI tumheM ina isa prakAra ke praznoM kA uttara deMgeM / 87. bhagavAn gautama zramaNa bhagavAna mahAvIra se anujJA prApta hone para zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, jahAM ve deva haiM vahAM jAne kA saMkalpa karate haiN| 88. ve deva bhagavAn gautama ko Ata hue dekhate haiN| dekha kara ve harSita santuSTa cittavAle, 163
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4 : sU. 88-95 Anandita, nandita, prIti pUrNa mana vAla, parama saumanasya yukta aura harSa se ullasita hRdaya vAle hokara zIghratA se uThate haiM, uTha kara zIghratA se unake sammukha Ate haiM, jahAM bhagavAna gautama hai, vahAM unake sammukha Ate haiM, yAvat namaskAra kara isa prakAra bole- bhante ! mahAzukra- kalpa ke mahAsAmAna vimAna se hama do deva jo maharddhika yAvat mahAprabhAvI haiM, zramaNa bhagavAn mahAvIra ke nikaTa Ae haiN| hama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra kara mAnasika stara para ye isa prakAra ke prazna pUchate haiM-bhante ! Apake kitane sau antevAsI siddha hoMge yAvat saba duHkhoM kA anta kareMge ? hamAre dvArA mAnasika stara para pUche gae prazna kA zramaNa bhagavAna mahAvIra hameM mAnasika stara para yaha isa prakAra kA uttara dete haiM - devAnupriyo ! mere sAta sau antevAsI siddha hoMge yAvat saba duHkhoM kA anta kreNge| hamAre dvArA mAnasika stara para pUche gae prazna kA zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA mAnasika stara para hI yaha isa prakAra kA uttara die jAne para hama zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana namaskAra karate haiM yAvat paryupAsanA karate haiM, aisA kaha kara ve bhagavAna gautama ko vandana - namaskAra karate haiN| vandana - namaskAra kara ve jisa dizA se Ae usI dizA meM cale ge| devoM kI nosaMyata vaktavyatA kA pada 89. bhante ! isa sambodhana se sambodhita kara bhagavAna gautama zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana namaskAra karate haiM yAvat isa prakAra bole- bhante ! deva saMyata hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| yaha devoM ke lie abhyAkhyAna hai - yathArtha se pare hai / 90. bhante ! deva asaMyata hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| yaha devoM ke lie niSThura vacana hai / 91. bhante ! deva saMyatAsaMyata hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| devoM ke lie asadbhUta vacana hai - yathArtha nahIM hai / 92. bhante ! phira una devoM ko kyA kahA jA sakatA hai ? gautama ! deva nosaMyata haiM, aisA kahA jA sakatA hai / devabhASA-pada 93. bhante! deva kisa bhASA meM bolate haiM ? bolI jAtI huI kauna-sI bhASA viziSTa hotI hai ? ardhamAgadhI bhASA meM bolate haiM aura vaha ardhamAgadhI bhASA bolI jAtI huI viziSTa gautama ! hotI hai| chadmastha aura kevalI kA jJAna bheda-pada 94. bhante ! kevalI antakara aura antimazarIrI ko jAnatA - dekhatA hai ? hAM, jAnatA dekhatA hai / 95. bhante ! jisa prakAra kevalI aMtakara aura antima zarIrI ko jAnatA dekhatA hai, kyA usI prakAra chadmastha bhI aMtakara aura antimazarIra ko jAnatA dekhatA hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai / vaha sunakara athavA kisI pramANa se jAnatA dekhatA hai| 164
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4 : sU. 96-102 96. vaha 'zrutvA' (sunakara) kyA hai? chamastha puruSa, kevalI ke zrAvaka, kevalI kI zrAvikA, kevalI ke upAsaka, kevalI kI upasikA, svayaMbuddha, svayaMbuddha ke zrAvaka, svayaMbuddha kI zrAvikA, svayaMbuddha ke upAsaka athavA svayaMbuddha kI upAsikA ke pAsa jAnatA-dekhatA hai| yaha 'zrutvA' hai| 97. vaha pramANa kyA hai? pramANa cAra prakAra kA prajJapta hai-pratyakSa, anumAna, aupamya aura aagm| pramANa kA vivaraNa aNuyogadArAiM kI bhAMti jJAtavya hai yAvat gaNadhara ke praziSyoM ke lie sUtrAgama aura arthAgama donoM na AtmAgama haiM, na anantarAgama haiM, kintu paramparAgama haiN| 98. bhante! kevalI carama karma aura carama nirjarA ko jAnatA-dekhatA hai? __ hAM. jAnatA-dekhatA hai| 99. bhante! jisa prakAra kevalI carama karma aura carama nirjarA ko jAnatA dekhatA hai, kyA usI prakAra chadmastha bhI carama karma aura carama nirjarA ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha suna kara athavA kisI pramANa se jAnatA-dekhatA hai| jisa prakAra antakara kA AlApaka hai, usI prakAra carama karma kA bhI AlApaka avikala rUpa se jJAtavya hai| kevalI ke praNIta-mana-vacana-pada 100. bhante! kyA kevalI praNIta mana aura vacana ko dhAraNa karatA hai unakA prayoga karatA hai? hAM, dhAraNa karatA hai| 101. bhante! kevalI praNIta mana aura vacana ko dhAraNa karatA hai, ise vaimAnika-deva jAnatedekhate haiM? gautama! kucha deva jAnate-dekhate haiM, kucha deva nahIM jaante-dekhte| 102. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kucha deva jAnate-dekhate haiM, kucha deva nahIM jAnate, nahIM dekhate? gautama! vaimAnika deva do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-mAyi-mithyAdRSTi-upapannaka aura amaayismykdRsstti-uppnnk| inameM jo mAyi-mithyAdRSTi-upapannaka haiM, ve na jAnate haiM, na dekhate haiN| inameM jo amAyi-samyagdRSTi-upapannaka haiM, ve jAnate-dekhate haiN| yaha kisa apekSA se? gautama! amAyi-samyagdRSTi do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-anantaropapannaka aura paramparopannaka / inameM jo anantaropapannaka haiM, ve na jAnate haiM, na dekhate haiN| inameM jo paramparopapannaka haiM, ve jAnate dekhate haiN| yaha kisa apekSA se? gautama ! paramparopapannaka do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-aparyAptaka aura pryaaptk| inameM jo 165
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4 : sU. 102-108 aparyAptaka haiM, ve na jAnate haiM, na dekhate haiN| inameM jo paryAptaka haiM, ve jAnate - dekhate haiM / yaha kisa apekSA se ? gautama! paryAptaka do prakAra ke prajJapta haiM, jaise- anupayukta aura upayukta / inameM jo anupayukta haiM, ve na jAnate haiM, na dekhate haiN| inameM jo upayukta haiM, ve jAnate dekhate haiN| gautama ! isa apekSA se kahA jA rahA hai kucha deva jAnate-dekhate haiM, kucha deva nahIM jAnate, nahIM dekhte| anuttaropapAtika devoM dvArA kevalI ke sAtha AlApa kA pada 103. bhaMte! anuttaropapAtika - deva apane vimAnoM meM rahate hue hI manuSya-loka meM sthita kevalI ke sAtha AlApa athavA saMlApa karane meM samartha haiM ? hAM, samartha haiN| 104. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- anuttaropapAtika - deva apane vimAnoM meM rahate hue hI manuSya-loka meM sthita kevalI ke sAtha AlApa athavA saMlApa karane meM samartha hai ? gautama ! anuttaropapAtika - deva apane vimAnoM meM rahate hue hI jo artha, hetu, prazna, kAraNa athavA vyAkaraNa pUchate haiM, manuSya-loka meM sthita kevalI usa artha, hetu, prazna, kAraNa athavA vyAkaraNa kA uttara dete haiM / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-anuttaropapAtika - deva apane vimAnoM se rahate hue hI manuSya-loka meM sthita kevalI ke sAtha AlApa athavA saMlApa karane meM samartha haiN| 105. bhante ! manuSya-loka meM sthita kevalI jisa artha, hetu, prazna, kAraNa athavA vyAkaraNa kA uttara dete haiM, use apane vimAnoM meM rahate hue anuttaropapAtika - deva jAnate-dekhate haiM ? hAM, jAnate-dekhate haiN| 106. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - manuSya-loka meM sthita kevalI jisa artha, hetu, prazna, kAraNa athavA vyAkaraNa kA uttara dete haiM, use apane vimAnoM meM rahate hue anuttaropapAtika - deva jAnate - dekhate haiM ? gautama ! una devoM ko ananta mano dravya kI vargaNAeM labdha prApta aura abhisamanvAgata ho jAtI hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - manuSya-loka meM sthita kevalI jisa artha, hetu, prazna, kAraNa athavA vyAkaraNa kA uttara dete haiM, use apane vimAnoM meM rahate hue anuttaropapAtika - deva jAnate - dekhate haiM / 107. bhante! anuttapapAtika - deva kyA udIrNa (utkaTa) moha vAle haiM ? upazAnta- moha vAle haiM? kSINa - moha vAle haiM ? gautama ! ve udIrNa moha vAle nahIM hai, upazAnta- moha vAle haiM, kSINa-moha vAle nahIM haiM ? kevaliyoM ke indriya-jJAna kA niSedha-pada 108. bhante ! kyA kevalI AdAna (indriyoM) gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 166 dvArA jAnatA dekhatA hai ?
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4 : sU. 109-112 109. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kevalI AdAna (indriyoM) se na jAnatA hai, na dekhatA hai? gautama! kevalI pUrva dizA meM mita ko bhI jAnatA hai, amita ko bhI jAnatA hai| isI prakAra dakSiNa, pazcima, uttara, Urdhva aura adho dizA meM vaha mita ko bhI jAnatA hai, amita ko bhI jAnatA hai| kevalI saba ko jAnatA hai, saba ko dekhatA hai| kevalI saba ora se jAnatA hai, saba ora se dekhatA hai| kevalI saba kAla ko jAnatA hai, saba kAla ko dekhatA hai| kevalI saba bhAvoM ko jAnatA hai, saba bhAvoM ko dekhatA hai| kevalI kA jJAna ananta hai, kevalI kA darzana ananta hai| kevalI kA jJAna nirAvaraNa hai, kevalI kA darzana nirAvaraNa hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai kevalI AdAna (indriyoM) se nahIM jAnatA, nahIM dekhtaa| kevaliyoM kI yoga-caMcalatA kA pada 110. bhante! kevalI isa samaya (nirdiSTa vartamAna samaya) meM jina AkAza-pradezoM meM hAtha, pAMva, bAhU athavA sakthi (sAthala) ko avagAhita kara ThaharatA hai, vaha bhaviSya meM bhI unhIM AkAza-pradazoM meM hAtha, pAMva, bAhU yA sakthi ko avagAhita kara Thaharane meM samartha haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 111. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kevalI isa samaya jina AkAza-pradezoM meM hAtha, pAMva, bAhU athavA sakthi ko avagAhita kara ThaharatA hai, vaha bhaviSya meM bhI unhIM AkAza-pradezoM meM hAtha, pAMva bAhU athavA sakthi ko avagAhita kara Thaharane meM samartha nahIM hai? gautama! kevalI kA vIrya yoga (kAyika pravRtti) tathA dravya(kAyavargaNA-prayoga)-sahita hotA hai| isalie usake upakaraNa (hAtha paira Adi avayava) cala hote haiN| cala upakaraNa ke kAraNa kevalI usa samaya meM jina AkAza-pradezoM meM hAtha, pAMva, bAhU athavA sakthi ko avagAhita kara ThaharatA hai, vaha bhaviSya meM bhI unhIM AkAza-pradezoM meM hAtha, pAMva, bAhU athavA sakthi ko avagAhita kara Thaharane meM samartha nahIM hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai kevalI isa samaya meM jina AkAza-pradezoM meM hAtha, pAMva, bAhU athavA sakthi ko avagAhita kara ThaharatA hai, vaha bhaviSya meM unhIM AkAza-pradezoM meM hAtha, pAMva, bAhU athavA sakthi ko avagAhita kara Thaharane meM samartha nahIM hai| caturdazapUrviyoM kA sAmarthya-pada 112. bhante! caturdazapUrvI eka ghar3e se hajAra ghar3e, eka vastra se hajAra vastra, eka caTAI se hajAra caTAiyAM, eka ratha se hajAra ratha, eka chatra se hajAra chatra aura eka daNDa se hajAra daNDa utpanna kara dikhAne meM samartha haiM? hAM, samartha hai| 167
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 4,5 : sU. 113-118 113. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - caturdazapUrvI yAvat eka daNDa se hajAra daNDa utpanna kara dikhAne meM samartha hai ? gautama! caturdazapUrvI ko utkArikA bheda se bhidyamAna ananta dravya labdha prApta aura abhisamanvAgata hote haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai- caturdazapUrvI eka ghaDe se hajAra ghar3e, eka vastra se hajAra vastra, eka caTAI se hajAra caTAiyAM, eka ratha se hajAra ratha, eka chatra se hajAra chatra aura eka daNDa se hajAra daNDa utpanna kara dikhAne meM samartha hai| 114. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / pAMcavAM uddezaka mokSa-pada 115. bhante ! kyA chadmastha manuSya isa ananta, zAzvata atIta kAla meM kevala saMyama, kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa aura kevala pravacanamAtA kI ArAdhanA se siddha huA ? buddha huA ? mukta huA ? parinivRtta huA ? aura usane saba duHkhoM kA anta kiyA ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| prathama zataka ke caturtha uddezaka meM jisa prakAra AlApaka haiM usI prakAra yahAM jJAtavya haiM yAvat kevalI samartha hai, aisA kahA jA sakatA hai / evaMbhUta-anevaMbhUta-vedanA-pada 116. bhante ! anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM - saba prANa, saba bhUta, saba jIva aura saba sattva evaMbhUta ( jisameM jisa prakAra karmoM kA bandhana hotA hai usI prakAra karmoM kA vedana karate haiM) vedanA kA anubhava karate haiM / 117. bhante ! yaha vaktavya kaisA hai ? gautama ! ve anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat saba sattva bhUta vedanA kA anubhava karate haiN| jo ve isa prakAra kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna karatA hUM yAvat prarUpaNA karatA hUM-kucha eka prANa, bhUta, jIva aura sattva evaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiM, kucha eka prANa, bhUta, jIva aura sattva anevaMbhUta (karmoM ke bandhana meM parivartana lAkara ) vedanA kA anubhava karate haiM / 118. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- kucha eka prANa, bhUta, jIva aura sattva evaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiM, kucha eka prANa, bhUta, jIva aura sattva anevaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiM ? gautama! jo prANa, bhUta jIva aura aura sattva jaise karma kiyA vaise hI vedanA kA anubhava karate haiM, ve prANa, bhUta, jIva aura sattva evaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiM / jo prANa, bhUta, jIva aura sattva jaise karma kiyA vaise hI vedanA kA vedana nahIM karate ve anevaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai- kucha eka prANa, bhUta, jIva aura sattva evaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiM, kucha eka prANa, bhUta, jIva aura sattva anevaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiN| 168
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 5,6 : sU. 119-127 119. bhante! nairayika evaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiM athavA anevaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiM? gautama! nairayika evaMbhUta vedanA kA bhI anubhava karate haiM aura anevaMbhUta vedanA kA bhI anubhava karate haiN| 120. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- nairayika evaMbhUta vedanA kA bhI anubhava karate haiM aura anevaMbhUta vedanA kA bhI anubhava karate haiM? gautama! jo nairayika jaise karma kiyA, vaise hI vedanA kA vedana karate haiM, ve evaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiN| jo nairayika jaise karma kiyA vaise hI vedanA kA vedana nahIM karate, ve anevaMbhUta vedanA kA anubhava karate haiN| isa apekSA se kahA jA rahA hai| 121. isI prakAra vaimAnika taka sabhI daMDakoM meM donoM prakAra kI vedanA vaktavya hai| kulakara Adi-pada 122. saMsAra-maNDala jJAtavya hai| (dra. samavAo, prakIrNaka samavAya, sUtra 218-247) 123. bhante! vaha aisA hI hai, bhante! vaha aisA hI hai, isa prakAra kaha bhagavAn gautama yAvat vihAra karate haiN| chaThA uddezaka alpAyu-dIrghAyu-pada 124. bhante! jIva alpa-AyuSya vAle karma kA bandha kaise karate haiM? gautama! prANoM kA atipAta kara, jhUTha bola kara, tathArUpa zramaNa athavA mAhana ko aprAsuka aura aneSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya se pratilAbhita kara isa prakAra jIva alpa AyuSya vAle karma kA bandha karate haiN| 125. bhante! dIrgha-AyuSya vAle karma kA bandha kaise karate haiM? gautama! prANoM ko atipAta na kara, jhUTha na bola kara, tathArUpa zramaNa athavA mAhana ko prAsuka aura eSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya se pratilAbhita kara isa prakAra jIva dIrgha-AyuSya vAle karma kA bandha karate haiN| azubha-zubha-dIrghAyu-pada 126. bhante! jIva azubha-dIrgha-AyuSya vAle karma kA bandha kaise karate haiM? gautama! prANoM kA atipAta kara, jhUTha bola kara, tathArUpa zramaNa athavA mAhana kI avahelanA, nindA, tiraskAra, gardA aura avamAnanA kara tathA kisI prakAra ke amanojJa evaM aprItikara, azana, pAna, khAdya, svAdya se pratilAbhita kara jIva-isa prakAra azubha-dIrgha-AyuSya vAle karma kA bandha karate haiN| 127. bhante! jIva zubha-dIrgha-AyuSya vAle karma kA bandhana kaise karate haiM? 169
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 6 : sU. 127-131 bhagavatI sUtra gautama! prANoM kA atipAta na kara, jhUTha na bola kara, tathArUpa zramaNa athavA mAhana ko vandana-namaskAra kara yAvat usakI paryupAsanA kara use kisI prakAra ke manojJa evaM prItikara azana, pAna, khAdya, svAdya se pratilAbhita kara isa prakAra jIva zubha-dIrgha-AyuSya vAle karma kA bandha karate haiN| kraya-vikraya-kriyA-pada 128. bhante! eka gRhapati bhANDa beca rahA hai| usa samaya koI vyakti bhANDa kA apaharaNa kara le, usa apahata bhANDa kI gaveSaNA karate hue gRhapati ke kyA AraMbhika kriyA hotI hai? pArigrahikI kriyA hotI hai? mAyA-pratyayA-kriyA hotI hai? apratyAkhyAna-kriyA hotI hai? athavA mithyA-darzana-pratyayA kriyA hotI hai? gautama! usake AraMbhikI kriyA hotI hai, pArigrahikI kriyA hotI hai, mAyA-pratyayA-kriyA hotI hai, apratyAkhyAna-kriyA hotI hai aura mithyA-darzana-kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotii| jaba vaha apahata bhANDa mila jAtA hai, taba ve saba kriyAeM patalI ho jAtI haiN| 129. bhante! eka gRhapati bhANDa beca rahA hai, grAhaka bhANDa ko vacanabaddha hokara svIkAra kara letA hai, kintu abhI taka usane bhANDa ko grahaNa nahIM kiyA hai| bhante! usa bhANDa se gRhapati ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzanakriyA hotI hai? usa bhANDa se grAhaka ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzana-kriyA hotI gautama! usa bhANDa se gRhapati ke ArambhikI kriyA hotI hai yAvat apratyAkhyAna-kriyA hotI hai| mithyA-darzana-kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| grAhaka ke ye saba kriyAeM patalI ho jAtI haiN| 130. bhante! eka gRhapati bhANDa beca rahA hai, grAhaka bhANDa ko vacanabaddha hokara svIkAra kara letA hai aura use grahaNa kara letA hai| bhante! usa bhANDa se grAhaka ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzanakriyA hotI hai? usa bhANDa se gRhapati ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzana-kriyA hotI hai? gautama! usa bhANDa se grAhaka ke prathama cAra kriyAeM hotI haiN| mithyAdarzanakriyA kI bhajanA hai-kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotii| gRhapati ke ve saba kriyAeM patalI ho jAtI haiN| 131. bhante! eka gRhapati bhANDa beca rahA hai grAhaka bhANDa ko vacanabaddha hokara svIkAra kara letA hai, para gRhapati ne dhana grahaNa nahIM kiyA hai| 170
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 6 : sU. 131-134 bhante! usa dhana se grAhaka ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzana-kriyA hotI hai? usa dhana se gRhapati ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzana-kriyA hotI gautama! usa dhana se grAhaka ke prathama cAra kriyAeM hotI haiN| mithyA-darzana-kriyA kI bhajanA hai-kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotii| gRhapati ke ve saba kriyAeM patalI ho jAtI haiN| 132. bhante! eka gRhapati bhANDa beca rahA hai, grAhaka bhANDa ko vacanabaddha ho kara svIkAra kara letA hai aura gRhapati dhana grahaNa kara letA hai| bhante! usa dhana se gRhapati ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzana-kriyA hotI hai? usa dhana se grAhaka ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai? yAvat mithyA-darzana-kriyA hotI hai? gautama! usa dhana se gRhapati ke ArambhikI kriyA hotI hai yAvat apratyA-khyAna-kriyA hotI hai| mithyA-darzana-kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotii| grAhaka ke ve saba kriyAeM patalI ho jAtI haiN| agnikAya meM mahAkarma Adi-pada 133. bhante! tatkAla prajvalita hotA huA agnikAya mahA-karma vAlA, mahA-kriyA vAlA, mahA-Azrava vAlA aura mahA-vedanA vAlA hotA hai aura vaha kSaNa-kSaNa kSINa hotA huA antima samaya meM koyalA bana jAtA hai, murmara bana jAtA hai, kSAra bana jAtA hai, kyA usake pazcAt vaha alpa-karma vAlA, alpa-kriyA vAlA, alpa-Azrava vAlA aura alpa-vedanA vAlA hotA hai? hAM, gautama! tatkAla prajvalita hotA huA agnikAya mahA-karma vAlA yAvat kSINa hotA huA alpa-vedanA vAlA hotA hai| dhanuHprakSepa meM kriyA-pada 134. bhante! eka puruSa dhanuSa hAtha meM letA hai, lekara bANa ko dhanuSa para car3hAtA hai, car3hA kara sthAna (vaizAkha nAma yuddha kI mudrA) meM khar3A hotA hai, khar3A ho kara bANa ko kAna kI lambAI taka khIMcatA hai aura Upara AkAza kI ora pheMkatA hai| Upara AkAza kI ora pheMkA huA vaha bANa, vahAM jo prANa, bhUta, jIva aura sattva haiM, unakA abhighAta karatA hai, unakA vartula banAtA hai, unheM coTa pahuMcAtA hai, unake avayavoM ko saMhata karatA hai, unheM saMcAlita karatA hai, paritapta karatA hai, klAnta karatA hai, sthAnAntarita karatA hai aura unakA prANa-viyojana karatA hai| bhante! usa bANa ko pheMkane vAlA puruSa kitanI kriyA se spRSTa hotA hai ? 171
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 6: sU. 134-138 bhagavatI sUtra gautama! jisa samaya vaha puruSa dhanuSa hAtha meM letA hai, lekara bANa ko dhanuSa para car3hAtA hai, car3hAkara sthAna (vaizAkha nAmaka yuddha kI mudrA) meM khar3A hotA hai, khar3A hokara bANa ko kAna kI lambAI taka khIMcatA hai aura Upara AkAza kI ora use pheMkatA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAta-kriyAina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| jina jIvoM ke zarIra se dhanuSa banA, ve jIva bhI kAyikI yAvat pAMca kriyAoM se spRSTa hote haiN| isI prakAra jina jIvoM ke zarIra se dhanuHpRSTha, pratyaJcA, snAyu aura bANa bane, ve jIva pAMca kriyAoM se spRSTa hote haiN| zara, bANa kA pakSa, bANa kA phalaka aura snAyu ye saba jina jIvoM ke zarIra se bane haiM, ve jIva bhI pAMca kriyAoM se spRSTa hote 135. vaha bANa apanI gurutA se, bhArIpana se, gurutama bhArIpana se svAbhAvika rUpa se nIce AtA huA vahAM rahe hue prANa yAvat sattvoM kA prANa-viyojana karatA hai, taba vaha puruSa kitanI kriyAoM se spRSTa hotA hai? gautama! jisa samaya bANa apanI gurutA se yAvat prANa kA viyojana karatA hai, taba vaha puruSa kAyikI yAvat cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| jina jIvoM ke zarIra se dhanuSa, dhanuHpRSTha, pratyaJcA aura snAyu bane haiM, ve jIva bhI cAra kriyAoM se spRSTa hote haiN| bANa, zara, bANa kA pakSa, bANa kA phalaka aura snAyu-ye saba jina jIvoM ke zarIra se bane haiM, ve jIva pAMca kriyAoM se spRSTa hote haiN| jo jIva nIce girate hue bANa ke Alambana banate haiM, ve jIva bhI kAyikI yAvat pAMca kriyAoM se spRSTa hote haiN| anyayUthika-pada 136. bhante! anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM jaise koI yuvA yuvatI kA hAtha apane hAtha meM pakar3atA hai, jaise cakra kI nAbhi AroM se yukta hotI hai, isI prakAra yAvat cAra sau pAMca sau yojana vAlA manuSya-loka manuSyoM se atyanta AkIrNa hai| 137. bhante! yaha aise kaise hai? gautama! ve anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat manuSya-loka manuSyoM se atyanta AkIrNa hai| jo aisA kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama! maiM aisA AkhyAna karatA hUM yAvat prarUpaNA karatA hUM-jaise koI yuvA yuvatI kA hAtha apane Atha meM pakar3atA hai, jaise cakra kI nAbhi AroM se yukta hotI hai, isI prakAra yAvat cAra sau pAMca sau yojana vAlA naraka-loka nairayikoM se atyanta AkIrNa hai| nairayika-vikriyA-pada 138. bhante! nairayika eka (zastra) kI vikriyA karane meM samartha hai athavA aneka (zastroM) kI vikriyA karane meM samartha haiM? gautama! eka (zastra) kI bhI vikriyA karane meM samartha haiM, aneka (zastroM) kI bhI vikriyA karane meM samartha hai| jIvAjIvAbhigama meM jaisA AlApaka hai, vaisA hI jJAtavya hai yAvat ve zastroM kI vikriyA kara paraspara eka-dUsare zarIra kA abhighAta karate hue ujjvala, vipula, pragAr3ha, karkaza, 172
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 6 : sU. 138-147 kaTuka, paruSa, niSThura, pracaNDa, tIvra dukkha, durgama aura duHsaha vedanA kI udIraNA karate haiN| AdhAkarma Adi AhAra ke sambandha meM ArAdhanAdi-pada 139. AdhAkarma anavadya hai, isa prakAra jo mAnasika pradhAraNA karatA hai, vaha usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA kAla-dharma ko prApta hotA hai-usake ArAdhanA nahIM hotii| vaha usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kara kAla-dharma ko prApta hotA hai usake ArAdhanA hotI hai| 140. isI gamaka ke anusAra krIta-kRta, sthApita, racita, kAntAra-bhakta, durbhikSa-bhakta, bArdalikA-bhakta, glAna-bhakta, zayyAtara-piNDa aura rAja-piNDa jJAtavya hai| 141. AdhAkarma anavadya hai, aisA socakara jo svayaM usakA paribhoga karatA hai, vaha usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA kAla-dharma ko prApta hotA hai usake ArAdhanA nahIM hotii| vaha usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kara kAla-dharma ko prApta hotA hai usake ArAdhanA hotI hai| 142. krIta-kRta kA paribhoga yAvat rAja-piNDa kA paribhoga pUrva sUtra (140) kI bhAMti vaktavya hai| 143. AdhAkarma anavadya hai, aisA socakara jo paraspara anupradAna karatA hai, vaha usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA kAla-dharma ko prApta hotA hai usake ArAdhanA nahIM hotii| jo usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kara kAla-dharma ko prApta hotA hai-usake ArAdhanA hotI hai| 144. krIta-kRta kA paraspara anupradAna yAvat rAjapiNDa kA paraspara anupradAna pUrva sUtra (143) kI bhAMti vaktavya hai| 145. AdhAkarma anavadya hai, isa prakAra jo bahujanoM ke bIca prajJApana karatA hai, vaha usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA kAla-dharma ko prApta hotA hai usake ArAdhanA nahIM hotii| jo usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kara kAladharma ko prApta hotA hai-usake ArAdhanA hotI hai| 146. krIta-kRta kA bahujanoM ke bIca prajJApana yAvat rAja-piNDa kA bahujanoM ke bIca prajJApana pUrva sUtra (145) kI bhAMti vaktavya hai| AcArya-upAdhyAya kI siddhi kA pada 147. bhante! AcArya aura upAdhyAya apane viSaya (arthadAna aura sUtradAna) meM aglAna bhAva se gaNa kA saMgraha karate hue aura aglAna bhAva se gaNa kA upagraha karate hue kitane bhavagrahaNoM se siddha hote haiM yAvat saba duHkhoM kA anta karate haiM? gautama! kucha (AcArya-upAdhyAya) usI bhava meM siddha ho jAte haiM, kucha dUsare bhava meM siddha ho jAte haiM, ve tIsare bhava kA atikramaNa nahIM karate tIsare bhava meM ve avazya siddha hote haiN| 173
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 6,7 : sU. 148-154 bhagavatI sUtra abhyAkhyAnI ke karmabandha-pada 148. bhante! jo puruSa mithyA asadbhUta abhyAkhyAna (doSAropaNa) ke dvArA dUsare ko Aropita karatA hai, usake kisa prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai? gautama! jo puruSa mithyA, asadbhUta abhyAkhyAna ke dvArA dUsare ko Aropita karatA hai, usake usI prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai| vahAM jahAM utpanna hotA hai, vahIM una karmoM kA pratisaMvedana karatA hai, pazcAd unakA vedana-nirjaraNa karatA hai| 149. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| sAtavAM uddezaka paramANu-skandhoM kA ejanAdi-pada 150. bhante! kyA paramANu-pudgala ejana, vyejana, calana, spandana, prakampana, kSobha aura udIraNA karatA hai, nae-nae bhAva meM pariNata hotA hai? gautama! kadAcit vaha ejana, vyejana karatA hai yAvat nae-nae bhAva meM pariNata hotA hai, kadAcit vaha ejana nahIM karatA yAvat nae-nae bhAva meM pariNata nahIM hotaa| 151. bhante! kyA dvipradezika skandha ejana karatA hai yAvat nae-nae bhAva meM pariNata hotA hai? gautama! kadAcit vaha ejana karatA hai yAvat nae-nae bhAva meM pariNata hotA hai / kadAcit vaha ejana nahIM karatA yAvat nae-nae bhAva meM pariNata nahIM hotaa| kadAcit usakA eka deza aijana karatA hai, eka deza ejana nahIM krtaa| 152. bhante! kyA tripradezika skandha ejana karatA hai? gautama! kadAcit vaha ejana karatA hai, kadAcit ejana nahIM krtaa| kadAcit usakA eka deza ejana karatA hai, eka deza ejana nahIM krtaa| kadAcit usakA eka deza ejana karatA hai, aneka deza ejana nahIM krte| kadAcit usake aneka deza ejana karate haiM, eka deza ejana nahIM krtaa| 153. bhante! kyA catuHpradezika skandha ejana karatA hai? gautama! kadAcit vaha ejana karatA hai, kadAcit ejana nahIM krtaa| kadAcit usakA eka deza ejana karatA hai, eka deza ejana nahIM krtaa| kadAcit usakA eka deza ejana karatA hai aneka deza ejana nahIM krte| kadAcit usake aneka deza ejana karate haiM, eka deza ejana nahIM krtaa| kadAcit usake aneka deza ejana karate haiM, aneka deza ejana nahIM krte| jaise-catuH-pradezI skandha kI prarUpaNA hai, vaisI hI prarUpaNA paMca-pradezI skandha kI karaNIya hai| yAvat ananta-pradezI skandha kI prarUpaNA bhI vaisI hI hai| paramANu-skandhoM kA chedana Adi-pada 154. bhante! kyA paramANu-pudgala talavAra kI dhArA athavA chure kI dhArA para avagAhana kara sakatA hai? 174
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 7 : sU. 154-159 hAM, avagAhana kara sakatA hai| bhante! kyA vaha (paramANu-pudgala) vahAM chinna athavA bhinna hotA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| paramANu-pudgala para zastra nahIM cltaa| 155. isI prakAra yAvat asaMkhyeyapradezika skandha vaktavya hai| 156. bhante! kyA anantapradezika skandha talavAra kI dhArA athavA chure kI dhArA para avagAhana kara sakatA hai? hAM, avagAhana kara sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM chinna athavA bhinna hotA hai? gautama! kucha skandha chinna-bhinna hote haiM, kucha skandha chinna athavA bhinna nahIM hote| 157. bhante kyA paramANu-pudgala agnikAya ke bIcobIca se jA sakatA hai? hAM, vaha jA sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM para jalatA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai, paramANu-pudgala para zastra nahIM cltaa| bhante! kyA vaha puSkara-savaMtarka mahAmegha ke bIcobIca se jA sakatA hai? hAM, vaha jA sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM para Ardra hotA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai, paramANu-pudgala para zastra nahIM cltaa| bhante! kyA vaha gaMgA-mahAnadI ke pratisrota meM zIghra hI A sakatA hai? hAM, vaha zIghra hI A sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM vinighAta ko prApta hotA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai, paramANu-pudgala para zastra nahIM cltaa| bhante! kyA vaha jala ke Avarta yA jala kI bUMda para avagAhana kara sakatA hai? hAM, vaha avagAhana kara sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM para para pIr3ita hotA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai, paramANu-pudgala para zastra nahIM cltaa| 158. isI prakAra yAvat asaMkhyeyapradezika skandha para zastra nahIM cltaa| 159. bhante! kyA anantapradezika skandha agnikAya ke bIcobIca jA sakatA hai? hAM, vaha jA sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM para jalatA hai? gautama! kucha eka skandha jalate haiM, kucha eka skandha nahIM jalate haiN| 175
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 7 : sU. 159-164 bhagavatI sUtra bhante! kyA vaha anantapradezika skandha puSkara-saMvartaka mahAmegha ke bIcobIca se jA sakatA hAM, vaha jA sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM para Ardra hotA hai? gautama! kucha eka skandha Ardra hote haiM, kucha eka skandha Ardra nahIM hote| bhnte| kyA vaha gaMgA mahAnadI ke pratisota meM zIghra hI A sakatA hai? hAM, vaha zIghra hI A sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM vinighAta ko prApta hotA hai? gautama! kucha eka skandha vinighAta ko prApta hote haiM, kucha eka skandha vinighAta ko prApta nahIM hote| bhante! vaha jala ke Avarta yA jala kI bUMda para avagAhana kara sakatA hai? hAM, vaha avagAhana kara sakatA hai| bhante! kyA vaha vahAM vinaSTa hotA hai? gautama! kucha eka skandha vinaSTa hote haiM, kucha eka skandha vinaSTa nahIM hote| paramANu-skandhoM kA sArddha samadhyAdi-pada 160. bhante! paramANu-pudgala kyA sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai? athavA anardha, amadhya aura a-pradeza hai? gautama! paramANu-pudgala anardha, a-madhya aura a-pradeza hai, sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza nahIM hai| 161. bhnte| dvi-pradezI skandha kyA sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai? athavA anardha, amadhya aura a-pradeza hai? gautama! dvi-pradezI skandha sa-ardha, a-madhya aura sa-pradeza hai, anardha, sa-madhya aura apradeza nahIM hai| 162. bhnte| tri-pradezI skandha kyA sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai? athavA anardha, amadhya aura a-pradeza hai? gautama! tri-pradezI skandha anardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai, sa-ardha, a-madhya aura apradeza nahIM hai| 163. samasaMkhyA vAle (catuH-pradezI, SaT-pradezI Adi) skandha dvi-pradezI skandha kI bhAMti vaktavya haiN| viSama saMkhyA vAle skandha (paJca-pradezI, sapta-pradezI Adi) tri-pradezI skandha kI bhAMti vaktavya haiN| 164. bhante! saMkhyeya-pradezI skandha kyA sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai| athavA anardha, a-madhya aura a-pradeza hai? 176
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 7 : sU. 164-168 gautama! saMkhyeya-pradezI skandha kathaMcit sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai| kathaMcit anardha, a-madhya aura sa-pradeza hai! asaMkhyeya-pradezI aura ananta-pradezI skandha saMkhyeya-pradezI skandha kI bhAMti vaktavya hai| paramANu-skandhoM kA paraspara sparzanA-pada 165. bhante! paramANu-pudagala paramANu-pudagala kA sparza karatA huA kyA-1. eka deza se eka deza kA sparza karatA hai? 2. eka deza se aneka dezoM kA sparza karatA hai? 3. eka deza se sarva kA sparza karatA hai? 4. aneka deza se eka deza kA sparza karatA hai? 5. aneka dezoM se aneka dezoM kA sparza karatA hai? 6. aneka dezoM se sarva kA sparza karatA hai? 7. sarva se eka deza kA sparza karatA hai? 8. sarva se aneka dezoM kA sparza karatA hai? 9. sarva se sarva kA sparza karatA hai? gautama! 1. paramANu-pudgala eka deza se eka deza kA sparza nahIM krtaa| 2. eka deza se aneka dezoM kA sparza nahIM krtaa| 3. eka deza se sarva kA sparza nahIM krtaa| 4. aneka deza se eka deza kA sparza nahIM krtaa| 5. aneka dezoM se aneka dezoM kA sparza nahIM krtaa| 6. aneka dezoM se sarva kA sparza nahIM krtaa| 7. sarva se eka deza kA sparza nahIM krtaa| 8. sarva se aneka dezoM kA sparza nahIM krtaa| 9. sarva se sarva kA sparza karatA hai| 166. paramANu-pudgala dvipradezika skandha kA sparza karatA huA sAtaveM aura nauveM vikalpa (sarva se eka deza aura sarva se sarva kA) kA sparza karatA hai| paramANu-pudgala tripradezika skandha kA sparza karatA huA antima tIna vikalpoM (sarva se eka deza, sarva se aneka dezoM aura sarva se sarva) kA sparza karatA hai| jisa prakAra paramANu-pudgala kA tripradezika skandha se sparza karAyA gayA hai, isa prakAra catuHpradezika skandha se lekara yAvat ananta-pradezika skandha taka sparza karAyA jaae| 167. bhante! dvipradezika skandha paramANu-pudgala kA sparza karatA huA kyA eka deza se eka deza kA sparza karatA hai? pRcchaa| tIsare aura nauveM vikalpa (eka deza se sarva aura sarva se sarva kA) kA sparza karatA hai| dvipradezika skandha dvipradezika skandha kA sparza karatA huA pahale, tIsare, sAtaveM aura nauveM (eka deza se eka deza, eka deza se sarva, sarva se eka deza aura sarva se sarva kA) vikalpa kA sparza karatA hai| dvipradezika skandha tripradezika skandha kA sparza karatA huA tIna prathama tIna antima vikalpoM kA sparza karatA hai| madhyavartI tIna vikalpa pratiSiddha hai| jisa prakAra dvipradezika skandha kA tripradezika skandha se sparza karAyA gayA hai, isa prakAra catuHpradezika skandha se lekara yAvat anantapradezika skandha taka se sparza karAyA jaae| 168. bhante! tripradezika skandha paramANu-pudgala kA sparza karatA huA kyA eka deza se eka deza kA sparza karatA hai? pRcchaa| 177
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 7 : sU. 168-174 bhagavatI sUtra vaha tIsare, chaTha aura nauveM vikalpa kA sparza karatA hai| tripradezika skandha dvipradezika skandha kA sparza karatA huA pahale, tIsare, cauthe, chaThe, sAtaveM aura nauveM vikalpa kA sparza karatA hai| tripradezika skandha tripradezika skandha kA sparza karatA huA saba sthAnoM kA sparza karatA hai| jisa prakAra tripradezika skandha kA tripradezika skandha se sparza karAyA gayA hai, usa prakAra tripradezika skandha kA catuHpradezika skandha se lekara yAvat ananta pradezika skandha ke sAtha saMyoga karAyA jaae| jisa prakAra tripradezika skandha kI vaktavyatA hai| vahI vaktavyatA catuHpradezika se yAvat anantapradezika skandha kI hai| paramANu-skandhoM kI saMsthiti kA pada 169. bhante! paramANu-pudgala kAla kI dRSTi se (paramANu-pudgala ke rUpa meM) kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH, asaMkhyeya kaal| isI prakAra yAvat anantapradezika skandha taka vahI kAlAvadhi hai| 170. bhante! AkAza ke eka pradeza meM avagAr3ha saprakampa pudgala usa adhikRta sthAna meM athavA kisI dUsare sthAna meM kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhaag| isI prakAra yAvat asaMkhyapradezAvagAr3ha saprakampa pudgala kI yahI kAlAvadhi hai| 171. bhante! AkAza ke eka pradeza meM avagAr3ha saprakampa pudgala kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH asaMkhyeya kaal| isI prakAra yAvat asaMkhyapradezAvagAr3ha aprakampa pudgala kI yahI kAlAvadhi hai| 172. bhante! eka-guNa-kRSNa-varNa vAlA pudgala kAla kI dRSTi se (eka-guNa-kRSNa-varNa ke rUpa meM) kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH asaMkhyeya kaal| isI prakAra yAvat ananta-guNa-kRSNa-varNa vAle pudgala kI yahI kAlAvadhi hai| isI prakAra varNa, gandha, rasa, sparza yAvat ananta-guNa-rUkSa pudgala kI kAlAvadhi vaktavya hai| isI prakAra sUkSma pariNati meM pariNata pudgala tathA bAdara pariNati meM pariNata pudgala kI kAlAvadhi vaktavya hai| 173. bhante! zabda-pariNati meM pariNata pudgala kAla kI dRSTi se zabda-pariNati ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga taka rahatA hai| 174. bhante! azabda-pariNati meM pariNata pudgala kAla kI dRSTi se azabda-pariNati ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? 178
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH asaMkhyaya kAla / paramANu-skandhoM kA antarakAla-pada 175. bhante ! paramANu-pudgala meM (punaH paramANu-rUpa meM pariNata hone meM) kAla-kRta antara kitanA hotA hai ? za. 5 : u. 7 : sU. 174-182 gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH asaMkhyeya kAla / 176. bhante ! dvipradezika skandha meM kAla - kRta antara kitanA hotA hai ? gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH ananta kAla / isI prakAra yAvat anantapradezika skandha meM kAla-kRta antara vaktavya hai / 177. bhante ! AkAza ke eka pradeza meM avagAr3ha saprakampa pudgala meM kAla-kRta antara kitanA hotA hai ? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH asaMkhya kAla / isI prakAra yAvat asaMkhyapradezAvagAr3ha saprakampa pudgala kAla-kRta antara vaktavya hai / 178. bhante! AkAza ke eka pradeza meM avagAr3ha aprakampa pudgala meM kAla-kRta antara kitanA hotA hai ? gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga / isI prakAra yAvat asaMkhyapradezAvagAr3ha aprakampa pudgala meM kAla-kRta antara vaktavya hai| varNa, gandha, rasa, sparza sUkSma pariNati meM pariNata tathA bAdara pariNati meM pariNata- ina pudgaloM kA jo avasthAna - kAla hai, vahI kAla-kRta antara hai / 179. bhante! zabda-pariNati meM pariNata pudgala meM kAla - kRta antara kitanA hotA hai ? gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH asaMkhya kAla / 180. bhante! azabda-pariNati meM pariNata pudgala meM kAla-kRta antara kitanA hotA hai ? gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga / paramANu-skandhoM kA paraspara alpabahutva - pada 181. bhante ! isa dravya sthAna Ayu, kSetra -sthAna-Ayu, avagAhana-sthAna- Ayu aura bhAva-sthAna- Ayu meM kauna kinase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama! kSetra-sthAna-Ayu sabase thor3A hai, avagAhana-sthAna-Ayu usase asaMkhyeyaguNA, dravya-sthAna- Ayu usase asaMkhyeyaguNA aura bhAva-sthAna- Ayu usase asaMkhyeyaguNA adhika hotA hai / saMgrahaNI gAthA kSetra, avagAhanA, dravya aura bhAva-sthAna- Ayu kA alpabahutva vimarzanIya hai| kSetra kA Ayu sabase thor3A hai, zeSa tInoM kA Ayu kramazaH asaMkhyeyaguNA hai / 179
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 7 : sU. 182-189 bhagavatI sUtra jIvoM kA samArambha-saparigraha-pada 182. bhante! nairayika-jIva kyA Arambha aura parigraha se yukta hote haiM? athavA Arambha aura parigraha se mukta hote haiM? gautama! nairayika-jIva Arambha aura parigraha se yukta hote haiM, Arambha aura parigraha se mukta nahIM hote| 183. bhante yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nairayika-jIva Arambha aura parigraha se yukta hote haiM, Arambha aura parigraha se mukta nahIM hote? gautama! nairayika-jIva pRthvIkAya kA samArambha karate haiM, apkAya kA samArambha karate haiM, tejaskAya kA samArambha karate haiM, vAyukAya kA samArambha karate haiM, vanaspatikAya kA samArambha karate haiM ora trasakAya kA samArambha karate haiN| nairayika-jIvoM ke zarIra kA parigraha hotA hai, karma kA parigraha hotA hai tathA sacitta, acitta aura mizra dravyoM kA parigraha hotA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai nairayika-jIva Arambha aura parigraha se yukta hote haiM, Arambha aura parigraha se mukta nahIM hote| 184. bhante! asurakumAra-deva kyA Arambha aura parigraha se yukta hote haiM? pRcchaa| gautama! asurakumAra-deva kyA Arambha aura parigraha se yukta hote haiM, Arambha aura parigraha se mukta nahIM hote| 185. yaha kisa apekSA se? gautama! asurakumAra-deva pRthvIkAya kA samArambha karate haiM yAvat trasakAya kA samArambha karate haiN| asurakumAra-devoM ke zarIra kA parigraha hotA hai, karma kA parigraha hotA hai, bhavanoM kA parigraha hotA hai, devoM, deviyoM, manuSyoM, mAnuSiyoM, nara-tiryaJcoM aura strI-tiryaJcoM kA parigraha hotA hai, Asana, zayana, bhANDa, pAtra tathA anya upakaraNoM kA parigraha hotA hai, sacitta-, acitta- aura mizra-dravyoM kA parigraha hotA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-asurakumAra-deva Arambha aura parigraha se yukta hote haiM, Arambha aura parigraha se mukta nahIM hote| 186. isI prakAra stanika-kumAra-devoM taka Arambha aura parigraha kI vktvytaa| ekendriya -jIva nairayika-jIvoM kI bhAMti jJAtavya haiN| 187. bhante! dvIndriya-jIva kyA Arambha aura parigraha se yukta hote haiM? athavA Arambha aura parigraha se mukta hote haiM? nairayika-jIvoM kI bhAMti dvIndriya pRthvIkAya kA samArambha karate haiM, dvIndriya jIvoM ke zarIra kA parigraha hotA hai, karma kA parigraha hotA hai, bAhya bhANDa, pAtra tathA anya upakaraNoM kA parigraha hotA hai, sacitta-, acitta- aura mizra-dravyoM kA parigraha hotA hai| 188. isI prakAra caturindriya jIvoM taka Arambha aura parigraha kI vktvytaa| 189. bhante! paJcendriya-tiryakyonika-jIva kyA Arambha aura parigraha se yukta hote haiM athavA Arambha aura parigraha se mukta hote haiM? nairayika jIvoM kI bhAMti paMcendriya-tiryakyonika-jIvoM ke yAvat karma kA parigraha hotA hai (yaha vaktavya hai, itanA vizeSa hai)-TaMka, kUTa, zaila, zikharI aura prAgbhAra (jhUke hue parvata 180
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 7 : sU. 189-199 pradeza) kA parigraha hotA hai| jala, sthala, bila, gaphA aura layana (parvata ke ukerA huA gRha) kA parigraha hotA hai| ujjhara, nirjhara, talaiyA, jala kA choTA gaDhA, jala-praNAlI kA parigraha hotA hai| kuA, tAlAba, draha, nadI, bAvar3I, puSkariNI, nahara, vakrAkAra nahara, sara, sarapaMkti, sarasarapaMkti aura bilapaMkti kA parigraha hotA hai| ArAma, udyAna, kAnana, vana, vanaSaNDa aura vanarAji kA parigraha hotA hai| devala,sabhA, prapA, stUpa, khAI aura parikhA kA parigraha hotA hai| prAkAra, aTTAlaka, carikA, dvAra aura gopura kA parigraha hotA hai| prAsAda, ghara, zaraNa, layana aura ApaNa kA parigraha hotA hai| durAhe, tirAhe, caurAhe, cauka, cauhaTTe, mahApatha aura patha kA parigraha hotA hai| zakaTa, ratha, yAna, yugya, DAlI, bagghI, zibikA aura syandamAnikA kA parigraha hotA hai| tavA, lohakaTAha, karachI kA parigraha hotA hai| bhavana kA parigraha hotA hai| devoM,deviyoM, manuSyoM, mAnuSiyoM, nara-tiryaJcoM aura strI-tiryaJcoM kA parigraha hotA hai| Asana, zayana, stambha, bhANDa, sacitta-, acitta- aura mizra-dravyoM kA parigraha hotA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-paJcendriya-tiryakyonika-jIva Arambha aura parigraha se yukta hote haiM, Arambha aura parigraha se mukta nahIM hote| 190. jisa prakAra tiryakyonika-jIvoM kI vaktavyatA hai, usI prakAra manuSyoM ke Arambha aura parigraha vaktavya haiN| vAnamantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kI vaktavyatA bhavanavAsI-devoM kI bhAMti jJAtavya hai| hetu-pada 191. hetu ke pAMca prakAra prajJapta haiN| jaise-hetu ko jAnatA hai, hetu ko dekhatA hai, hetu para samyak zraddhA karatA hai, hetu ko prApta karatA hai aura sahetuka chadmastha-maraNa se maratA hai| 192. hetu ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-hetu se jAnatA hai yAvat sahetuka chadmastha-maraNa se maratA hai| 193. hetu ke pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-hetu ko nahIM jAnatA yAvat sahetuka ajJAna-maraNa se maratA hai| 194. pAMca prakAra ke hetu (hetu-puruSa) prajJapta haiM, jaise-hetu se nahIM jAnatA hai, yAvat hetu se ajJAna-maraNa se maratA hai| 195. pAMca prakAra ke ahetuka prajJapta haiM, jaise-nirhetuka padArtha ko jAnatA hai aura nirhetuka kevali-maraNa se maratA hai| 196. pAMca prakAra ke ahetu prajJapta haiM, jaise-ahetu se jAnatA hai yAvat nirhetuka kevali-maraNa se maratA hai| 197. pAMca prakAra ke ahetu prajJapta haiM, jaise-ahetu ko nahIM jAnatA yAvat nirhetuka chadmastha maraNa se maratA hai| 198. pAMca prakAra ke ahetu prajJapta haiM, jaise-ahetu se nahIM jAnatA hai yAvat nirhetuka chadmastha maraNa se maratA hai| 199. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| 181
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 8 : sU. 200-202 bhagavatI sUtra AThavAM uddezaka nirgranthIputra-nAradaputra-pada 200. usa kAla aura samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thA-nagara kA varNana yAvat (pU.bha.1/4) pariSad vApasa nagara meM calI gii| 201. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA antevAsI nAradaputra nAma kA anagAra thaa| vaha prakRti se bhadra aura upazAnta thaa| usake krodha, mAna, mAyA va lobha pratanu (patale) the, vaha mRdu-mArdava-sampanna thA, AlIna- saMyatendriya aura vinIta thaa| vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra na ati nikaTa, 'UrdhvajAnu adhaHsira' isa mudrA meM aura dhyAna koSTha meM lIna hokara saMyama tathA tapasyA se apane Apako bhAvita karatA huA vihAra kara rahA usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA antevAsI nirgranthIputra nAma kA anagAra thaa| vaha prakRti se bhadra yAvat vihAra kara rahA hai| nirgranthI-putra anagAra jahAM para nAradaputra anagAra thA, vahAM pahuMcatA hai| vahAM pahuMcakara usane nAradaputra anagAra se isa prakAra kahA-Arya! tumhAre mata meM saba pudgala kyA sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai, athavA anardha, a-madhya aura a-pradeza haiM? anagAra nArada-putra ne anagAra nirgranthIputra se isa prakAra kahA-Arya! mere mata meM saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza haiM, anardha, a-madhya aura a-pradeza nahIM hai| 202. anagAra nirgranthI-putra ne anagAra nAradaputra se isa prakAra kahA-Arya! yadi tumhAre mata meM saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza haiM, anardha, a-madhya aura a-pradeza nahIM haiM, to kyAArya! dravya kI apekSA se saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza haiM, anardha, a-madhya aura a-pradeza nahIM haiM? Arya! kSetra kI apekSA se saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza hai, anardha, amadhya aura a-pradeza nahIM haiM? Arya! kAla kI apekSA se saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza haiM, anardha, amadhya aura a-pradeza nahIM haiM? Arya! bhAva kI apekSA se saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza haiM, anardha, amadhya aura a-pradeza nahIM haiM? anagAra nArada-putra ne anagAra nirgranthI-putra se isa prakAra kahA-Arya! mere mata meM dravya kI apekSA saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza haiM, anardha, a-madhya aura a-pradeza nahIM isa prakAra kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA bhI saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa-pradeza haiM, anardha, a-madhya aura a-pradeza nahIM haiN| 182
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 8 : sU. 203-205 203. anagAra nirgranthI-putra ne anagAra nArada - putra se isa prakAra kahA- Arya ! yadi dravya kI apekSA se saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM- anardha, a-madhya aura a- pradeza nahIM haiM to isa prakAra tumhAre mata meM paramANu- pudgala bhI sa-ardha, sa-madhya aura sa- pradeza hai, anardha, a-madhya aura a- pradeza nahIM hai / Arya ! yadi kSetra kI apekSA se bhI saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM, (anardha, a-madhya aura a- pradeza nahIM haiM ) to isa prakAra tumhAre mata meM eka pradezAvagAr3ha pudgala bhI saardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM, (anardha, a-madhya aura a-pradeza nahIM hai / ) Arya ! yadi kAla kI apekSA se saba pudgala sa ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM (anardha, a- madhya aura a- pradeza nahIM haiM), to isa prakAra tumhAre mata meM eka samaya kI sthiti vAlA pudgala bhI sa-ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM, (anardha, a-madhya aura a - pradeza nahIM hai) / Arya! yadi bhAva kI apekSA se saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM, (anardha, a- madhya aura a- pradeza nahIM haiM ) to isa prakAra tumhAre mata meM eka guNa vAlA kRSNa pudgala bhI sa-ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM, (anardha, a-madhya aura a- pradeza nahIM hai / ) yadi tumhAre mata meM aisA nahIM hotA hai, to tuma jo kahate ho ki dravya kI apekSA se bhI saba pudgala sa-ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM, anardha, a-madhya aura a- pradeza nahIM haiM, isa prakAra kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se saba pudgala sa- ardha, sa-madhya aura sa- pradeza haiM - anardha, a-madhya aura a-pradeza nahIM haiM, to tumhArA mata mithyA hai| 204. anagAra nArada-putra ne anagAra nirgranthI - putra se isa prakAra kahA - devAnupriya ! yadi Apako yaha artha batAne meM kisI prakAra kI glAni na ho, to maiM devAnupriya ke pAsa isa artha ko sunakara nizcayapUrvaka jAnanA cAhatA huuN| 205. anagAra nirgranthI - putra ne anagAra nArada - putra se isa prakAra kahA- Arya! mere mata meM dravya kI apekSA se bhI saba pudgala sa- pradeza bhI haiM aura a- pradeza bhI haiM - aise pudgala ananta haiM / Arya! mere mata meM kSetra kI apekSA se bhI saba pudgala sa- pradeza bhI haiM aura a-pradeza bhI haiM - aise pudgala ananta haiM / Arya! mere mata meM kAla kI apekSA se bhI saba pudgala sa- pradeza bhI haiM aura a- pradeza bhI haiM - aise pudgala ananta haiM / Arya! mere mata meM bhAva kI apekSA se bhI saba pudgala sa- pradeza bhI haiM aura a- pradeza bhI haiM - aise pudgala ananta haiM / jo pudgala dravya kI apekSA se a-pradeza hai, vaha kSetra kI apekSA se niyamataH a- pradeza hai| kAla kI apekSA se vaha syAt sa-pradeza hai, syAt a-pradeza hai| bhAva kI apekSA se vaha syAt sa- pradeza hai, syAt a-pradeza hai| jo pudgala kSetra kI apekSA se a-pradeza hai, vaha dravya kI apekSA se syAt sa- pradeza hai, syAt a-pradeza hai / kAla kI apekSA se bhajanA hai - vaha syAt sa- pradeza hai, syAt a-pradeza hai| bhAva kI apekSA se bhajanA hai - vaha syAt sa- pradeza hai, syAt a- pradeza hai| 183
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 8 : sU. 205-212 bhagavatI sUtra jaise kSetra kI dRSTi se a-pradeza kI vakvyatA hai, vaise hI kAla aura bhAva kI dRSTi se bhI apradeza kI vaktavyatA hai| jo pudgala dravya kI apekSA se sa-pradeza hai, vaha kSetra kI apekSA se syAt sa-pradeza hai, syAt a-pradeza hai| isI prakAra kAla aura bhAva kI apekSA se bhI vaha syAt sa-pradeza hai, syAt a-pradeza hai| jo pudgala kSetra kI apekSA se sa-pradeza hai, vaha dravya kI apekSA se niyamataH sa-pradeza hai| kAla kI apekSA se bhajanA hai-vaha syAt sa-pradeza hai, syAt a-pradeza hai| bhAva kI apekSA se bhajanA hai-syAt sa-pradeza hai, syAt a-pradeza hai| jaise dravya kI dRSTi se sa-pradeza kI vaktavyatA hai, vaise hI kAla aura bhAva kI dRSTi se sapradeza kI vaktavyatA hai| 206. bhante! ina dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se sa-pradeza aura apradeza pudgaloM meM kauna kisase kama haiM, adhika haiM, tulya haiM athavA vizeSAdhika haiM? nAradaputra! bhAva kI apekSA se a-pradeza pudgala sabase alpa hai, kAla kI apekSA se a-pradeza pudgala unase asaMkhyeya-gunA adhika haiM, dravya kI apekSA se a-pradeza pudgala unase asaMkhyeya-gunA adhika haiM, kSetra kI apekSA se a-pradeza pudgala unase asaMkhyeya-gunA adhika haiN| kSetra kI apekSA se sa-pradeza pudgala unase asaMkhyeya-gunA adhika haiM, dravya kI apekSA se sa-pradeza pudgala unase vizeSAdhika haiM, kAla kI apekSA se sa-pradeza pudgala unase vizeSAdhika haiM, bhAva kI apekSA se sa-pradeza pudgala unase vizeSAdhika haiN| 207. anagAra nAradaputra anagAra nirgranthIputra ko vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara isa artha-bodha ko dene meM huI parizrAnti ke lie samyak vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA karatA hai| kSamA-yAcanA kara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karatA huA viharaNa kara rahA hai| jIvoM kI vRddhi-hAni-avasthiti-pada 208. bhante! isa sambodhana se sambodhita kara bhagavAna gautama bhagavAna mahAvIra ko vandananamaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara unhoMne isa prakAra kahA-bhante! kyA jIva bar3hate haiM? ghaTate haiM? athavA avasthita haiM? gautama! jIva na bar3hate haiM, na ghaTate haiM, avasthita haiN| 209. bhante! kyA nairayika-jIva bar3hate haiM? ghaTate haiM? athavA avasthita haiM? gautama! nairayika jIva bar3hate bhI haiM, ghaTate bhI haiM aura avasthita bhI haiN| 210. jaisI vaktavyatA nairayika jIvoM kI hai vaisI hI vaktavyatA yAvat vaimAnika-devoM taka kI 211. bhante! siddhoM kI pRcchaa| gautama! siddha jIva bar3hate bhI haiM, ghaTate nahIM haiM, avasthita, bhI haiN| 212. bhante! jIva kitane kAla taka avasthita rahate haiM? 184
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra gautama ! sarva kAla meM jIva avasthita rahate haiM / 213. bhante! nairayika-jIva kitane kAla taka bar3hate haiM ? gautama ! jaghanyataH ve eka samaya taka bar3hate haiM, utkarSataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga taka / za. 5 : u. 8 : sU. 212-222 214. isI prakAra jIva ghaTate bhI haiM / ( jaghanyataH eka samaya taka, utkarSataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga taka ) / 215. bhante ! nairayika-jIva kitane kAla taka avasthita rahate haiM ? gautama ! jaghanyataH eka samaya taka aura utkarSataH caubIsa muhUrtta taka / 216. isI prakAra sAtoM pRthviyoM meM nairayika- jIvoM kI vRddhi aura hAni vaktavya hai / vizeSa avasthiti meM yaha nAnAtva hai, jaise - ratnaprabhA - pRthvI meM ar3atAlIsa muhUrtta, zarkarAprabhA - pRthvI meM caudaha dina-rAta, bAlukAprabhA - pRthvI meM eka mAsa, paMkaprabhA - pRthvI meM do mAsa, dhUmaprabhA - pRthvI meM cAra mAsa, tamA- pRthvI meM ATha mAsa aura tamatamA pRthvI meM bAraha mAsa taka avasthita rahate haiN| 217. asurakumAra deva bhI nairayika- jIvoM kI bhAMti bar3hate ghaTate haiN| ve jaghanyataH eka samaya aura utkarSataH ar3atAlIsa muhUrtta taka avasthita rahate haiM / 218. isI prakAra dasa prakAra ke bhavanapati devoM kA vRddhi-hAni aura avasthiti-kAla vaktavya hai / 219. ekendriya-jIva bar3hate bhI haiM, ghaTate bhI haiM aura avasthita bhI haiN| ina tInoM kI vRddhi, hAni aura avasthiti kA kAla jaghanyataH eka samaya aura utkarSataH AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga hai / 220. dvIndriya-jIva ekendriya jIvoM kI bhAMti bar3hate ghaTate haiN| ve jaghanyataH eka samaya aura utkarSataH do antarmuhUrtta taka avasthita rahate haiM / 221. caturindriya jIvoM taka vRddhi, hAni aura avasthiti kA yahI krama jJAtavya hai / 222. avazeSa saba jIva ekendriya-jIvoM kI bhAMti bar3hate ghaTate haiM / avasthiti kA nAnAtva isa prakAra hai, jaise - sammurcchima- paMcendriya-tiryagyonika-do antamuhUrta, garbhaja- paMcendriya-tiryagyonika-caubIsa muhUrta, sammUrcchima- manuSya - ar3atAlIsa muhUrta, garbhaja - manuSya - caubIsa muhUrta, vAnamantara, jyotiSka, saudharma aura IzAna - devaloka meM ar3atAlIsa muhUrtta, sanatkumAradevaloka meM aThAraha dina-rAta aura cAlIsa muhUrta, mAhendra devaloka meM caubIsa dina-rAta aura bIsa muhUrtta, brahmaloka-devaloka meM paiMtAlIsa dina-rAta, lAntaka - devaloka meM navve dina-rAta, mahAzukra devaloka meM eka sau sATha dina-rAta, sahasrAra devaloka meM do sau dina-rAta, Anataaura prANata - devalokoM meM saMkhyeya mAsa, AraNa aura acyuta devalokoM meM saMkhyeya varSa, isI prakAra graiveyaka devoM yA devalokoM meM, vijaya, vaijayanta, jayanta- aura aparAjita - devalokoM meM asaMkhyeya hajAra varSa tathA sarvArthasiddha meM palyopama kA saMkhyAtavAM bhAga 185
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 8 : sU. 222-231 bhagavatI sUtra avasthiti-kAla hai| yaha pUrA prakaraNa isa prakAra vaktavya hai-jIvoM kI vRddhi aura hAni kA krama jaghanyataH eka samaya ora utkarSataH AvalikA kA asaMkhyAtavA bhAga hai| avasthita kAla (sabhI kA jaghanyataH eka samaya utkarSataH) jo Upara batAyA gayA, vaisA hI hai| 223. bhante! siddha kitane kAla taka bar3hate haiM? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH ATha samaya / 224. bhante! siddha kitane kAla taka avasthita haiN| gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH chaha mAsa tk| jIvoM kA sopacaya-sApacaya-Adi pada 225. bhante! kyA jIva upacaya-sahita hai? apacaya-sahita haiM? upacaya-apacaya-sahita haiM? athavA upacaya aura apacaya se rahita haiM? gautama! jIva na upacaya-sahita haiM, na apacaya-saMhita haiM, na upacaya-apacaya-sahita haiM ve upacaya aura apacaya se rahita haiN| ekendriya-jIva tIsare pada meM sopacaya-sApacaya haiN| zeSa jIva cAroM padoM meM vaktavya haiN| 226. bhante! siddhoM kI pRcchaa| gautama! siddha upacaya-sahita haiM, apacaya-sahita nahIM hai, upacaya-apacaya-sahita nahIM hai, upacaya aura apacaya se rahita haiN| 227. bhante! jIva kitane kAla taka upacaya aura apacaya se rahita hote haiM? gautama! srv-kaal| 228. bhante! nairayika-jIva kitane kAla taka upacaya-sahita hote haiM? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga tk| 229. bhante! nairayika-jIva kitane kAla taka apacaya-sahita hote haiM? jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga tk| 230. bhante! nairayika-jIva kitane kAla taka upacaya- aura apacaya-sahita hote haiM? jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga tk| 231. bhante! nairayika-jIva kitane kAla taka upacaya- aura apacaya-rahita hote haiM? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH bAraha muhUrta tk| sabhI ekendriya jIva saba kAla meM upacaya- aura apacaya-sahita hote haiN| zeSa sabhI jIva upacaya-sahita bhI haiM, apacaya-sahita bhI haiM, upacaya-apacaya-sahita bhI haiN| isakI kAlAvadhi-jaghanyataH eka samaya, utkarSataH AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhaag| avasthita rahane kA kAla viraha-kAla (sU. 5/222) kI bhAMti vaktavya hai| 186
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 8,9 : sU. 232-237 232. bhnte| siddha kitane kAla taka upacaya-sahita hote haiM? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH ATha samaya tk| 233. bhante! siddha kitane samaya taka upacaya-apacaya se rahita hote haiM? jaghanyataH eka samaya, utkarSataH chaha maas| 234. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| navAM uddezaka 'yaha kauna rAjagRha' kA pada 235. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thA yAvat gautama svAmI ne isa prakAra kahA-bhante! yaha kauna rAjagRha nagara kahalAtA hai? kyA pRthvI rAjagRha nagara kahalAtI hai? kyA jalAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA agni, vAyu aura vanaspatyAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA TaMka, kUTa, zaila, zikharI aura prAgbhArAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA jala, sthala, bila, guphA aura layanAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA ujjhara-, nirjhara-, talaiyA-, jala kA choTA gaDDe- aura jala-praNAlI-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA kuAM-, tAlAba-, hRda-, nadI-, bAvar3I-, puSkariNI-, nahara-, vakrAkAra nahara-, sara-, sarapaMkti-, sarasarapaMkti- aura bilapaMkti-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA ArAma-, udyAna-, kAnana-, vana-, vanaSaNDa- aura vanarAji-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA devala, sabhA, prapA, stUpa, khAI aura parikhAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA prAkAra, aTTAlaka, carikA, dvAra aura gopurAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA prAsAda-, ghara-, zaraNa-, layana- aura ApaNa-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA durAhe, tirAhe, caurAhe, cauka, cauhaTTe, mahApatha aura pathAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA zakaTa-, ratha-, yAna-, yugya-, DolI-, bagghI-, zibikA- aura syandamAnikA-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA tavA-, loha-, kaTAha-, karachI-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA bhAvanAtmaka nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA deva-, devI-, manuSya-, mAnuSI-, nara-tiryaJca- aura strI-tiryaJca-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? kyA Asana-, zayana-, stambha-, bhANDa-, -sacitta-, acitta- aura mizra-dravya-rUpa nagara rAjagRha kahalAtA hai? gautama! pRthvI bhI rAjagRha nagara kahalAtI hai yAvat sacitta-, acitta-, mizra-dravyoM ko bhI rAjagRha nagara kahA jAtA hai| 236. yaha kisa apekSA se? gautama! jIvAjIvAtmaka pRthvI rAjagRha nagara kahalAtI hai, yAvat jIvAjIvAtmaka sacitta-, acitta-, mizra-dravyoM ko rAjagRha nagara kahA jAtA hai| yaha isa apekSA se| udyota-andhakAra-pada 237. bhante! kyA dina meM udyota aura rAtri meM andhakAra hai? hAM, gautama ! dina meM uddyota aura rAtri meM andhakAra hai| 187
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 9 : sU. 238-249 bhagavatI sUtra 238. yaha kisa apekSA se? gautama! dina meM zubha-pudgala hote haiM aura pudgaloM kA pariNamana zubha hotA hai| rAtri meM azubhapudgala hote haiM aura pudgaloM kA pariNamana azubha hotA hai yaha isa apekSA se| 239. bhante ! nairayika-jIvoM ke kyA uddyota hotA hai? athavA andhakAra? gautama! nairayika-jIvoM ke uddyota nahIM hotA, andhakAra hotA hai| 140. yaha kisa apekSA se? gautama! nairayika-jIvoM ke azubha-pudgala hote haiM aura pudgaloM kA pariNamana azubha hotA hai-yaha isa apekSA se| 241. bhante! asurakumAra-devoM ke kyA uddyota hotA hai? athavA andhakAra ? gautama! asurakumAra-devoM ke uddyota hotA hai, andhakAra nahIM hotaa| 242. yaha kisa apekSA se? gautama! asurakumAra-devoM ke zubha-pudgala hote haiM, aura pudgaloM kA pariNamana zubha hotA hai-yaha isa apekSA se| yAvat stanitakumAra-devoM taka yahI vaktavyatA hai| 243. pRthvIkAyika yAvat trIndriya jIvoM kI vaktavyatA nairayikoM kI bhAMti jJAtavya hai| 244. bhante! caturindriya jIvoM ke kyA uddyota hotA hai? athavA andhakAra? gautama! uddyota bhI hotA hai, andhakAra bhI hotA hai| 245. yaha kisa apekSA se? gautama! caturindriya jIvoM ke zubha aura azubha donoM prakAra ke pudgala hote haiM aura pudgaloM kA pariNamana zubha aura azubha donoM prakAra kA hotA hai-yaha isa apekSA se| 246. isI prakAra yAvat manuSyoM kI vyktvytaa| 247. vAnamantara-, jyotiSka- aura vaimAnika-devoM kI vaktavyatA asurakumAroM kI bhAMti jJAtavya hai| manuSya-kSetra meM samayAdi-pada 248. bhante! nairayika manuSya-loka (samayakSetra) ke bAhara sthita hai, isalie unake viSaya meM kyA aisA prajJApana ho sakatA hai, jaise-samaya, AvalikA yAvat avasarpiNI athavA utsarpiNI hote haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| 249. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai nairayika manuSya-loka ke bAhara sthita hai, isalie unake viSaya meM aisA prajJApana nahIM ho sakatA, jaise-samaya, AvalikA yAvat avasarpiNI athavA utsarpiNI hote haiM? gautama! samaya Adi kA mAna aura pramANa manuSya-loka meM hotA hai| manuSya-loka meM hI unakA isa prakAra prajJApana ho sakatA hai, jaise-samaya yAvat utsarpiNI hote haiN| isa apekSA se yAvat 188
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 5 : u. 9 : sU. 249-255 nairayika manuSya-loka ke bAhara sthita haiM, isalie unake viSaya meM aisA prajJApana nahIM ho sakatA, jaise- samaya yAvat utsarpiNI hote haiM / 250. isI prakAra yAvat manuSya-loka ke bAhara sthita paJcendriya-tiryagyonika jIvoM ke viSaya jJAtavya hai / 251. bhante ! manuSya-loka meM sthita manuSyoM ke lie kyA aisA prajJApana ho sakatA hai, jaise--samaya yAvat utsarpiNI hote haiM / hAM, aisA ho sakatA hai / 252. yaha kisa apekSA se ? gautama ! samaya Adi kA mAna aura pramANa manuSya-loka meM hI hotA hai, manuSya-loka meM hI samaya yAvat utsarpiNI hote haiN| yaha isa apekSA se / 253. vAnamantara, jyotiSka aura vaimAnika -devoM ke viSaya meM nairayikoM kI bhAMti vaktavyatA / pArzvApatyIya-pada 254. usa kAla aura usa samaya meM pAzrvApatyIya sthavira bhagavAn jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM Ate haiN| vahAM Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra, na ati nikaTa sthita hokara isa prakAra bole- bhante ! kyA isa asaMkhyeyapradezAtmaka loka meM ananta rAta-dina utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge ? vyatIta hue haiM, vyatIta hote haiM aura vyatIta hoMge ? parIta (parimita) rAta-dina utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge ? vyatIta hue haiM, vyatIta hote haiM aura vyatIta hoMge ? hAM, Aryo! isa asaMkhyeyapradezAtmaka loka meM ananta rAta-dina utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoNge| vyatIta hue haiM, vyatIta hote haiM aura vyatIta hogeM / isI prakAra parIta rAtadina utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge / vyatIta hue haiM, vyatIta hote haiM aura vyatIta hoNge| 255. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - asaMkhyeyapradezAtmaka loka utpanna hue haiM yAvat vyatIta hoMge ? ananta rAta-dina he Aryo! Apake pUrvavartI puruSAdAnIya arhat pArzva ne loka ko zAzvata kahA hai- anAdi, ananta, parIta, aloka se parivRta, nimnabhAga meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara vizAla hai| vaha nimna bhAga meM paryaMka ke AkAra vAlA, madhya meM usakI AkRti zreSTha vraja jaisI hai aura Upara Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAlA hai| usa zAzvata, anAdi, ananta, parIta, aloka se parivRta, nimna bhAga vistIrNa, madhya meM saMkSipta, Upara vizAla, nimna bhAga meM paryaMka AkAra vAle, madhya meM zreSTha vajra aura Upara Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAle loka meM ananta jIva-ghana utpanna ho-hokara nilIna ho jAte haiN| parIta jIva ghana utpanna ho - hokara nilIna ho jAte haiN| vaha loka sadbhUta, utpanna, vigata aura pariNata hai| ajIva - pudgala Adi ke vividha pariNAmoM ke dvArA jisakA lokana kiyA jAtA hai, pralokana kiyA jAtA hai, vaha loka hai / 189
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 5 : u. 9,10 : sU. 255-260 bhagavatI sUtra hAM, bhgvn| Aryo! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-isa asaMkhyeyapradezAtmaka loka meM ananta rAtadina utpanna hote haiM-pUrNa vktvytaa| usa samaya se pApityIya sthavira bhagavAn zramaNa bhagavAn mahAvIra ko sarvajJa aura sarvadarzI ke rUpa meM pahacAnate haiN| 256. ve sthavira bhagavAn zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara isa bole-bhante! hama Apake pAsa cAturyAma-dharma se sapratikramaNa pAMca mahAvrata-rUpa dharma kI upasaMpadA prApta kara viharaNa karanA cAhate haiN| devAnupriyo! tumheM jaisA sukha ho, pratibandha mata kro| 257. ve pArkhApatyIya sthavira bhagavAna cAturyAma-dharma se sapratikramaNa pAMca-mahAvrata-rUpa-dharma kI upasampadA prApta kara viharaNa kara rahe haiN| yAvat carama ucchvAsa-niHzvAsa meM siddha, prazAMta, mukta, parinivRta aura saba duHkhoM se prahINa hue| unameM se kucha eka sthavira devalokoM meM upapanna hue| devaloka-pada 258. bhante! devaloka ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! devaloka ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise bhavanavAsI, vAnamantara, jyautiSika aura vaimaanik| bhavanavAsI ke daza prakAra, vAnamantara ke ATha prakAra, jyautiSika ke pAMca prakAra aura vaimAnika ke do prakAra haiN| saMgrahaNI gAthA yaha rAjagRha kyA hai? uddyota aura andhakAra kahAM hai? samaya Adi ko kauna jAnatA hai? pArkhApatyIya sthaviroM kI pRcchA, loka meM hone vAle rAta-dina aura devalokoM kA varNana isa uddezaka meM hai| 259. bhante! vaha aisA hI hai, bhante! vaha aisA hI hai| dasavAM uddezaka 260. usa kAla aura usa samaya meM campA nAma kI nagarI thii| prathama uddezaka meM jo sUrya kI vaktavyatA hai, vaha yahAM jJAtavya hai| usameM aura isameM itanA vizeSa- sUrya ke sthAna para candramA vaktavya hai| 190
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA vedanA, AhAra, mahAzrava, sapradeza, tamaskAya, bhavya, zAli, pRthvI, karma aura anyayUthika chaThe zataka ke dasa uddezakoM ke ye pratipAdya haiN| prazasta nirjarA kA zreyastva-pada 1. bhante! kyA jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai? kyA jo mahAnirjarA vAlA hai, vaha mahAvedanA vAlA hai? mahAvedanA vAle aura alpavedanA vAle meM kyA vaha zreyamAn hai jo prazasta nirjarA vAlA hai? hAM, gautama ! jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai| jo mahAnirjarA vAlA hai, vaha mahAvedanA vAlA hai| mahAvedanA vAle aura alpavedanA vAle meM vaha zreSTha hai, jo prazasta nirjarA vAlA hai| 2. bhante! chaThI aura sAtavIM pRthviyoM ke nairayika kyA mahAvedanA vAle haiM? hAM, mahAvedanA vAle haiN| 3. bhante! kyA ve zramaNa-nirgranthoM se mahAnirjarA vAle haiM? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 4. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai? jo mahAnirjarA vAlA hai, vaha mahAvedanA vAlA hai? mahA-vedanA vAle aura alpavedanA vAle meM vaha zreSTha hai jo prazasta nirjarA vAlA hai? gautama! jaise koI do vastra haiM-eka vastra kardama-rAga se raMgA huA aura eka vastra khaMjana-rAga se raMgA huA hai| gautama! ina donoM vastroM meM kauna-sA vastra kaThinatA se dhulatA hai? kisa vastra kA dhabbA kaThinatA se utaratA hai aura kisa vastra kA parikarma samyak prakAra se nahIM hotA? kauna-sA vastra saralatA se dhulatA hai? kisa vastra kA dhabbA saralatA se utaratA hai? aura kisa vastra kA parikarma samyak prakAra se hotA hai? vaha jo vastra kardama-rAga se raMgA huA hai athavA vaha jo vastra khaMjanarAga se raMgA huA hai? bhagavan ! jo vastra kardama-rAga se raMgA huA hai, vaha kaThinatA se dhulatA hai, usake dhabbe kaThinatA se utarate haiM aura usakA parikarma samyak prakAra se nahIM hotaa| gautama! isI prakAra 191
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 1 : sU. 4-6 nairayika jIvoM ke pApa-karma gAr3ha rUpa meM kie hue hote haiM, cikane kie hue hote haiM, saMsRSTa kie hue hote haiM aura alaMghya hote haiN| ve pragAr3ha vedanA kA vedana karate hue bhI mahAnirjarA vAle nahIM hote, mahAparyavasAna vAle nahIM hote / jaise koI puruSa aharana (nihAI) ko teja zabda, teja ghoSa aura nirantara teja AghAta ke sAtha hathaur3e se pITatA huA usa aharana ke sthUla pudgaloM kA parizATana karane meM samartha nahIM hotA, gautama ! isI prakAra nairayika- jIvoM ke pApa-karma gAr3harUpa meM kie hue hote haiM, cikane kie hue hote haiM, saMsRSTa kie hue hote haiM aura alaMghya hote haiN| ve pragAr3ha vedanA kA vedana karate hue bhI mahAnirjarA vAle nahIM hote, mahAparyavasAna vAle nahIM hote / bhagavan! jo vastra khaMjana-rAga se raMgA huA hai, vaha saralatA se dhulatA hai| usake dhabbe saralatA se utarate haiM, usakA parikarma samyak prakAra se hotA hai| gautama ! isI prakAra zramaNa-nirgranthoM ke zithila rUpa meM kie hue, niHsattva kie hue aura vipariNamana ko prApta kie hue sthUla karmapudgala zIghra hI vidhvasta ho jAte haiN| ve jisa tisa mAtrA meM ve vedanA kA vedana karate hue mahAnirjarA vAle aura mahAparyavasAna vAle hote haiN| gautama ! jaise koI puruSa sUkhe ghAsa ke pUloM ko agni meM DAlatA hai| vaha agni meM DAlA huA sukhA ghAsa kA pUlA zIghra hI bhasma ho jAtA hai ? hAM, bhasma ho jAtA hai / gautama! isI prakAra zramaNa-nirgranthoM ke zithila rUpa meM kie hue, niHsattva kie hue aura vipariNamana ko prApta kie hue sthUla karma - pudgala zIghra hI vidhvasta ho jAte haiM / ve jisatisa mAtrA meM bhI vedanA kA vedana karate hue mahAnirjarA vAle aura mahAparyavasAna vAle hote haiM / gautama! jaise koI puruSa tape hue lohe ke tave para pAnI kI eka bUMda girAtA hai| vaha hue lohe ke tave para girAI huI pAnI kI eka bUMda zIghra hI vidhvasta ho jAtI hai ? hAM, vidhvasta ho jAtI hai| gautama ! isa prakAra zramaNa-nirgranthoM ke zithila rUpa meM kie hue, niHsattva kie hue aura vipariNamana ko prApta kie hue sthUla karma - pudgala zIghra hI vidhvasta ho jAte haiN| ve jisatisa mAtrA meM bhI vedanA kA vedana karate hue mahAnirjarA vAle aura mahAparyavasAna vAle hote haiN| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai, jo mahAnirjarA vAlA hai, vaha mahAvedanA vAlA hai| mahAvedanA vAle aura alpavedanA vAle meM vaha zreSTha hai jo prazasta nirjarA vAlA hai| karaNa-pada 5. bhante ! karaNa ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama ! karaNa ke cAra prakAra prajJapta haiM, jaise - mana- karaNa, vacana karaNa, kAya-karaNa aura karma -karaNa / 6. bhante ! nairayika jIvoM ke karaNa kitane prakAra ke prajJapta haiM ? 192
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 1 : sU. 6-15 gautama! unake cAroM prakAra ke karaNa prajJapta haiM, jaise-mana-karaNa, vacana-karaNa, kAya-karaNa aura krm-krnn| 7. isa prakAra saba paMcendriya-jIvoM ke cAroM prakAra ke karaNa prajJapta haiN| ekendriya-jIvoM ke karaNa do prakAra ke haiM kAya-karaNa aura krm-krnn| vikalendriya-jIvoM ke karaNa tIna prakAra ke haiM-vacana-karaNa, kAya-karaNa aura karma-karaNa / 8. bhante! kyA nairayika-jIva karaNa se asAta-vedanA kA vedana karate haiM athavA akaraNa se asAta-vedanA kA vedana karate haiM? gautama! nairayika-jIva karaNa se asAta-vedanA kA vedana karate haiM, akaraNa se asAta-vedanA kA vedana nahIM krte| 9. yaha kisa apekSA se? gautama! nairayika-jIvoM ke cAra prakAra ke karaNa prajJapta haiM, jaise-mana-karaNa, vacana-karaNa, kAya-karaNa aura krm-krnn| isa caturvidha azubha-karaNa ke AdhAra para yaha kahA jAtA hai-nairayika-jIva karaNa se asAta-vedanA kA vedana karate haiM, akaraNa se asAta-vedanA kA vedana nahIM krte| isa apekSA se| 10. asurakumAra-deva kyA karaNa se vedanA kA vedana karate haiM? athavA akaraNa se? gautama! ve karaNa se vedanA kA vedana karate haiM, akaraNa se vedanA kA vedana nahIM krte| 11. yaha kisa apekSA se? gautama! asurakumAra-devoM ke karaNa cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-mana-karaNa, vacana-karaNa, kAya-karaNa aura krm-krnn| isa zubha-karaNa ke AdhAra para kahA jAtA hai-asurakumAra-deva karaNa se sAta-vedanA kA vedana karate haiM, akaraNa se sAta-vedanA kA vedana nahIM krte| 12. isI prakAra yAvat stanitakumAra-devoM kI vktvytaa| 13. pRthvIkAyika-jIvoM kI pRcchA isI prakAra hai, kevala itanA antara hai-isa zubhAzubha-karaNa AdhAra para kahA jAtA hai-pRthvIkAyika-jIva karaNa se vimAtra-kabhI sAta- kabhI asAta-vedanA kA vedana karate haiM, akaraNa se vimAtra vedanA kA vedana nahIM krte| 14. audArika zarIra vAle sabhI jIva zubha- aura azubha-karaNa se vimAtra vedanA kA vedana karate deva zubha-karaNa se sAta-vedanA kA vedana karate haiN| mahAvedanA-mahAnirjarA-caturbhaMga-pada 15. bhante! kyA jIva mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle haiM? mahAvedanA aura alpanirjarA vAle haiM? alpavedanA aura mahAnirjarA vAle haiM? alpavedanA aura alpanirjarA vAle haiN| gautama! kucha jIva mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, kucha jIva mahAvedanA aura alpanirjarA 193
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 1-3 : sU. 15-20 bhagavatI sUtra vAle haiM, kucha jIva alpavedanA ora mahAnirjarA vAle haiM, kucha jIva alpavedanA aura alpanirjarA vAle haiN| 16. yaha kisa apekSA se? gautama! pratimA-pratipanna anagAra mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle haiN| chaThI-sAtavIM naraka bhUmiyoM ke nairayika jIva mahAvedanA aura alpanirjarA vAle haiN| zailezI-avasthA ko pratipanna anagAra alpavedanA aura mahAnirjarA vAle haiN| anuttaropapAtika-deva alpavedanA aura alpanirjarA vAle haiN| 17. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| saMgrahaNI gAthA mahAvedanA, kardama aura khaJjana se raMgA huA vastra, aharana, pUlA, loha kA tavA, karaNa ora mahAvedanA vAle jIva-prathama uddezaka meM ye viSaya varNita haiN| dUsarA uddezaka 18. rAjagRha nAma kA nagara yAvat gautama ne isa prakAra kahA-paNNavaNA (pada 28) kA jo AhAra-uddezaka hai, vaha yahAM avikala rUpa se jJAtavya hai| bhante! nairayika-jIva kyA sacitta-AhAra vAle haiM, acitta-AhAra vAle haiM athavA mizra-AhAra vAle haiM? 19. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| tRtIya uddezaka saMgrahaNI gAthA bahakarma, prayoga aura svabhAva se vastra kA upacaya-vastra meM pudgala ke upacaya kA sAditva, karmasthiti, strI, saMyata, samyag-dRSTi, saMjJI, bhavya, darzanI, paryAptaka, bhASaka, parIta, jJAnI, yogI, upayogI, AhAraka, sUkSma, carama-bandha aura alpbhutv| tIsare uddezaka meM ye viSaya pratipAdya haiN| mahA-karma vAle Adi ke pudgala-bandha-pada 20. bhante! kyA mahA-karma, mahA-kriyA, mahA-Azrava aura mahA-vedanA vAle puruSa ke saba ora se pudgaloM kA bandha hotA hai? saba ora se pudgaloM kA caya hotA hai? saba ora se pUdgaloM kA upacaya hotA hai? sadA pratikSaNa pudgaloM kA baMdha hotA hai? sadA pratikSaNa pudgaloM kA caya hotA hai? sadA pratikSaNa pudgaloM kA upacaya hotA hai? usa puruSa kI AtmA (zarIra) sadA pratikSaNa bIbhatsa, durvarNa, durgandha, dUrasa, duHsparza, aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa, akamanIya, avAMchanIya, alobhanIya aura jaghanya-rUpa meM na Urdhva-rUpa meM, duHkha-rUpa meM na sukha-rUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai? 194
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 3 : sU. 20-26 hAM, gautama ! mahA-karma, mahA-kiyA, mahA-Azrava aura mahA-vedanA vAle puruSa kI AtmA (zarIra) kA pariNamana aisA hI hotA 1 21. yaha kisa apekSA se ? gautama ! jaise koI vastra aparibhukta hai, prakSAlita hai athavA tantra ( karaghA) se tatkAla nikalA huA hai / vaha pahanA jA rahA hai taba kAlakrama se usake saba ora se pudgaloM kA bandha hotA hai, saba ora se pudgaloM kA caya hotA hai yAvat pariNamana hotA hai / yaha isa apekSA se I alpakarma vAle Adi ke pudgala-bheda kA pada 22. bhante ! kyA alpa-karma, alpa-kriyA, alpa-Azrava aura alpa-vedanA vAle puruSa ke saba ora se pudgaloM kA bhedana hotA hai? saba ora se pudgaloM kA chedana hotA hai ? saba ora se pudgaloM kA vidhvaMsa hotA hai ? saba ora se pudgaloM kA parividhvaMsa hotA hai ? sadA pratikSaNa pudgaloM kA bhedana hAtA hai ? sadA pratikSaNa pudgaloM kA chadena hotA hai ? sadA pratikSaNa pudgaloM kA vidhvaMsa hotA hai? sadA pratikSaNa pudgaloM kA parividhvaMsa hotA hai ? usa puruSa kI AtmA sadA pratikSaNa surUpa, suvarNa, sugandha, surasa, susparza, iSTa, kAnta, priya, zubha, manojJa, kamanIya, vAMchanIya, lobhanIya aura Urdhva rUpa meM na jaghanya rUpa meM sukha rUpa meM na duHkha-rUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai| hAM, gautama ! yAvat pariNata hotI hai| 23. yaha kisa apekSA se ? gautama! jaise koI vastra zarIra ke mala, Ardramala, kaThinamala aura rajakaraNoM se sanA huA ho usakA parikarma karane para aura zuddha jala se dhone para kAlakrama se usake saba ora se pudgaloM kA bhedana hotA hai, yAvat zuddharUpa meM pariNamana hotA hai| yaha isa apekSA se / karmopacaya-pada 24. bhante! vastra ke pudgaloM kA upacaya kyA prayoga se hotA hai ? athavA svabhAva se hotA hai ? gautama ! prayoga se bhI hotA hai aura svabhAva se bhI hotA hai / 25. bhante ! jaise vastra ke pudgaloM kA upacaya prayoga se bhI hotA hai aura svabhAva se bhI hotA hai, usI prakAra jIvoM ke karmoM kA upacaya prayoga se hotA hai ? athavA svabhAva se hotA hai ? gautama ! prayoga se hotA hai, svabhAva se nahIM hotA / 26. yaha kisa apekSA se ? gautama ! jIvoM ke tIna prakAra ke prayoga prajJapta haiM- jaise mana-prayoga, vacana-prayoga aura kaaypryog| isa trividha prayoga ke AdhAra para jIvoM ke karmoM kA upacaya prayoga se hotA hai, svabhAva se nahIM hotA hai| isI prakAra saba paMcendriya-jIvoM ke tIna prakAra ke prayoga vaktavya hai / prayoga se karmoM kA upacaya hotA hai| isI prakAra yAvat pRthvIkAyika- jIvoM ke eka prakAra vanaspatikAyika jIvoM kI vaktavyatA / vikalendriya-jIvoM ke do prakAra kA prayoga vaktavya hai-vacana - prayoga aura kAya - prayoga / isa 195
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ za.6 : u. 3 : sU. 26-32 bhagavatI sUtra dvividha prayoga ke AdhAra para vikalendriya-jIvoM ke karmoM kA upacaya prayoga se hotA hai, svabhAva se nahIM hotaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIvoM ke karmoM kA upacaya prayoga se hotA hai, svabhAva se nahIM hotaa| isa prakAra yAvat vaimAnika-devoM taka jisake jo prayoga hai usase karmoM kA upacaya vaktavya hai| karmopacaya kA saadi-anaadi-pd| 27. bhante! vastra ke pudgaloM kA upacaya sAdi-saparyavasita hai? sAdi-aparyavasita hai? anAdi-saparyavasita hai? anAdi-aparyavasita hai? gautama! vastra ke pudgaloM kA upacaya sAdi-saparyavasita hai, sAdi-aparyavasita nahIM hai, anAdi-saparyavasita nahIM hai, anAdi-aparyavasita nahIM hai| 28. bhante! jaise vastra ke pudgaloM kA upacaya sAdi-saparyavasita hai, sAdi-aparyavasita nahIM hai, anAdi-saparyavasita nahIM hai, anAdi-aparyavasita nahIM hai, usI prakAra jIvoM ke karmopacaya ke saMbaMdha meM prazna hai| gautama! kucha jIvoM ke karmoM kA upacaya sAdi-saparyavasita hai, kucha jIvoM ke karmoM kA upacaya anAdi-saparyavasita hai, kucha jIvoM ke kamoM kA upacaya anAdi-aparyavasita hai, para jIvoM ke karmoM kA upacaya sAdi-aparyavasita nahIM hotaa| 29. yaha kisa apekSA se? gautama! IryApathika-karma bAMdhane vAle karmoM kA upacaya sAdi-saparyavasita hai, bhavasiddhika-jIvoM ke karmoM kA upacaya anAdi-saparyavasita hai, abhavasiddhika-jIvoM ke karmoM kA upacaya anAdi-aparyavasita hai| isa apekSA se| 30. bhante! kyA vastra sAdi-saparyavasita hai? sAdi-aparyavasita ? anAdi-saparyavasita hai? athavA anAdi-aparyavasita hai? gautama! vastra sAdi-saparyavasita hai| zeSa tInoM bhaMga (vikalpa) pratiSedhanIya hai-sAdi-aparyavasita nahIM hai, anAdi-saparyavasita nahIM hai aura anAdi-aparyavasita nahIM hai| 31. bhante! jaise vastra sAdi-saparyavasita hai, sAdi aparyavasita nahIM hai, anAdi-aparyavasita nahIM hai aura anAdi-saparyavasita nahIM hai, vaise hI kyA jIva bhI sAdi-saparyavasita haiM? sAdi-aparyavasita haiM? anAdi-saparyavasita haiM? athavA anAdi-aparyavasita haiM? gautama ! kucha jIva sAdi-saparyavasita haiN| kucha jIva sAdi-aparyavasita haiN| kucha jIva anAdi-saparyavasita haiN| kucha jIva anAdi-aparyavasita haiN| 32. yaha kisa apekSA se? gautama! nairayika, tiryagyonika, manuSya aura deva gati-Agati apekSA sAdi-saparyavasita haiN| siddha-gati kI apekSA sAdi-aparyavasita haiN| bhavasiddhika-jIva bhavyatva-labdhi kI apekSA anAdi-saparyavasita haiM, abhavasiddhika-jIva saMsAra (janma-maraNa) kI apekSA anAdi-aparyavasita haiN| isa apekSA s| 196
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra karma-prakRti-baMdha-vivecana - pada 33. bhante! karma-prakRtiyAM kitanI prajJapta haiM ? za. 6 : u. 3 : sU. 33-36 gautama! ATha karma prakRtiyAM prajJapta haiM, jaise jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra, antarAya / 34. bhante ! jJAnAvaraNIya karma kI baMdha- sthiti kitane kAla kI prajJapta haiM ? gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkarSataH tIsa koTAkoTi sAgaropama hai| isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla jitanI nyUna karma-sthiti karma-niSeka (karma-dalikoM ke anubhava ke lie hone vAlI viziSTa prakAra kI racanA) kA kAla hai / darzanAvaraNIya karma kI baMdha- sthiti jaghanyataH antarmuhUrtta utkarSataH tIsa koTAkoTi sAgaropama hai| isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla jitanI nyUna karma-sthiti karma- niSeka kA kAla hai / vedanIya karma kI bandha-sthiti jaghanyataH do samaya utkarSataH tIsa koTAkoTi sAgaropama hai / isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla jitanI nyUna karma-sthiti karma- niSeka kA kAla hai / mohanIya karma kI baMdha- sthiti jaghanyataH antarmuhUrta, utkarSataH sattara koTAkoTi sAgaropama hai| isakA abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla jitanI nyUna karma-sthiti karma- niSeka kA kAla hai / AyuSya-karma kI baMdha sthiti jaghanyataH antarmuhUrta, utkarSataH koTipUrva kA eka tihAI bhAga adhika tetIsa sAgaropama hai / karmasthiti ghaTAva pUrvakoTi kA tIsarA bhAga (yAni tetIsa sAgara) karma-niSeka kA kAla hai| nAma-karma aura gotra - karma kI baMdha- sthiti jaghanyataH ATha muhUrtta, utkarSataH koTAkoTi sAgaropama hai / unakA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla jitanI nyUna karma- sthiti karma-niSeka kA kAla hai / antarAya-karma kI baMdha- sthiti jaghanyataH antarmuhUrtta, utkarSataH tIsa koTAkoTi sAgaropama hai / isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla jitanI nyUna karma-sthiti karma- niSeka kA kAla hai / 35. bhante! jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kyA strI karatI hai ? puruSa karatA hai ? napuMsaka karatA hai, nostrI - nopuruSa - nonapuMsaka karatA hai ? gautama ! strI bhI jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karatI hai, puruSa karatA hai, napuMsaka bhI karatA hai; nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka syAt baMdha karatA hai, syAt baMdha nahIM karatA / isa prakAra AyuSya-karma ko chor3akara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA kareM / 36. bhante ! AyuSya-karma kA baMdha kyA strI karatI hai ? puruSa karatA hai ? napuMsaka karatA hai ? nostrI - nopuruSa - nonapuMsaka karatA hai ? 197
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 3 : sU. 36-41 bhagavatI sUtra gautama! AyuSya-karma kA baMdha strI syAt karatI hai, syAt nahIM krtii| puruSa syAt karatA hai, syAt nahIM krtaa| napuMsaka syAt karatA hai, syAt nahIM krtaa| nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka AyuSya-karma kA baMdha nahIM krtaa| 37. bhante! jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha kyA saMyata karatA hai? asaMyata karatA hai? saMyatAsaMyata karatA hai? nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata karatA hai? gautama! saMyata jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha syAt karatA hai, syAt nahIM krtaa| asaMyata baMdha karatA hai, saMyatAsaMyata bhI baMdha karatA hai| nosaMyata-noasaMyata-no-saMyatAsaMyata baMdha nahIM krtaa| isI prakAra AyuSya-karma ko chor3akara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vktvytaa| prathama tInoM saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata AyuSya-karma kA baMdha syAt karate haiM, syAt nahIM krte| cauthA bhaMga-nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata nahIM krtaa| 38. bhante ! jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha samyag-dRSTi karatA hai? mithyA-dRSTi karatA hai? samyag-mithyA-dRSTi karatA hai? gautama! samyag-dRSTi jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha syAt karatA hai, syAt nahIM karatA, mithyA-dRSTi baMdha karatA hai, samyag-mithyA-dRSTi baMdha karatA hai| isI prakAra AyuSya ko chor3a kara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vktvytaa| prathama donoM samyag-dRSTi aura mithyA-dRSTi AyuSya-karma kA bandha syAt karate haiM, syAt nahIM krte| samyag-mithyA-dRSTi nahIM krtaa| 39. bhante! jJAnAvaraNIya-karma kA bandha kyA saMjJI (samanaska) karatA hai? asaMjI (amanaska) karatA hai? nosaMjJI-noasaMjJI (kevalI aura siddha) karatA hai? gautama! saMjJI jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha syAt karatA hai, syAt nahIM krtaa| asaMjJI bandha karatA hai| nosaMjJI-noasaMjJI bandha nahIM krtaa| isI prakAra vedanIya-karma aura AyuSya-karma ko chor3a kara chaha karma-prakRtiyoM ke bandha kI vktvytaa| prathama donoM saMjJI aura asaMjJI vedanIya-karma kA bandha karate haiM; tIsarA-nosaMjJI-noasaMjJI syAt bandha karatA hai, syAt nahIM krtaa| prathama donoM saMjJI aura asaMjJI AyuSya-karma kA bandha syAt karate haiM, syAt nahIM krte| tIsarA-nosaMjJI-noasaMjJI bandha nahIM krtaa| 40. bhante! jJAnAvaraNIya-karma kA bandha kyA bhavisiddhika karatA hai? abhavasiddhika karatA hai? nobhavasiddhika-noabhavasiddhika karatA hai? gautama! bhavisiddhika jJAnAvaraNIya-karma kA bandha syAt karatA hai, syAt nahIM krtaa| abhavasiddhika baMdha karatA hai| nobhavasiddhika-noabhavasiddhika bandha nahIM krtaa| isI prakAra AyuSya-karma ko chor3a kara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vktvytaa| prathama donoM bhavasiddhika aura abhavasiddhika AyuSya-karma kA bandha syAt karate haiM, syAt nahIM krte| nobhavasiddhika-noabhavasiddhika bandha nahIM krtaa| 41. bhante! jJAnAvaraNIya-karma kA bandha kyA cakSudarzanI karatA hai? acakSudarzanI karatA hai? avadhidarzanI karatA hai? kevaladarzanI karatA hai? 1988
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 3 : sU. 41-47 gautama ! prathama tInoM cakSu-darzanI, acakSu - darzanI aura avadhi-darzanI jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha syAt karate haiM, syAt nahIM krte| kevala - darzanI bandha nahIM karatA / isI prakAra vedanIya- karma ko chor3a kara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke bandha kI vaktavyatA / prathama tInoM vedanIya karma kA bandha karate haiN| kevala darzanI syAt bandha karatA hai, syAt nahIM karatA / - 42. bhante ! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA paryAptaka karatA hai? aparyAptaka karatA hai ? noparyAptaka-no aparyAptaka karatA hai ? gautama ! paryAptaka jJAnAvaraNIya karma kA bandha syAt karatA hai, syAt nahIM karatA / aparyAptaka karatA hai| noparyAptaka-noaparyAptaka nahIM karatA / isI prakAra AyuSya-karma ko chor3a kara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA / AyuSya-karma kA bandha prathama donoM - paryAptaka aura aparyAptaka syAt karate haiM, syAt nahIM karate / noparyAptaka-noaparyAptaka nahIM karatA / 43. bhante ! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA bhASaka (bhASA - paryApti-sampanna) karatA hai ? abhASaka karatA hai ? gautama ! donoM hI syAt karate haiM, syAt nahIM krte| isI prakAra vedanIya-karma ko chor3a kara sAta karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA / vedanIya karma kA bandha bhASaka karatA hai| abhASaka syAt karatA hai, syAt nahIM karatA / 44. bhante! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA parIta karatA hai ? aparIta karatA hai ? noparIta- noaparIta karatA hai ? gautama ! parIta jJAnAvaraNIya karma kA bandha syAt karatA hai, syAt nahIM karatA / aparIta karatA hai / noparIta - noaparIta nahIM karatA / isI prakAra AyuSya-karma ko chor3a kara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke bandha kI vktvytaa| AyuSya-karma kA baMdha parIta aura aparIta donoM syAt karate haiM, syAt nahIM krte| noparIta- noaparIta nahIM karatA / - 45. bhante ! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA Abhinibodhika jJAnI karatA hai ? zruta - jJAnI karatA hai ? avadhi - jJAnI karatA hai ? manaH paryava - jJAnI karatA hai? kevala jJAnI karatA hai ? gautama ! prathama cAroM Abhinibodhika jJAnI, zruta-jJAnI, avadhi - jJAnI aura manaH paryavajJAnI syAt jJAnAvaraNIya-karma kA bandha karate haiM, syAt nahIM krte| kevala - jJAnI baMdha nahIM krtaa| isI prakAra vedanIya karma ko chor3a kara sAtoM hI karma - prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA / vedanIya-karma kA bandha prathama cAroM karate haiN| kevala - jJAnI syAt karatA hai, syAt nahIM karatA / 46. bhante! jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kyA mati ajJAnI karatA hai ? zruta- ajJAnI karatA hai ? vibhaMga - jJAnI karatA hai ? - gautama ! AyuSya-karma ko chor3a kara sAtoM hI karma-prakRtiyoM kA bandha ve karate haiM, AyuSya-karma kA baMdha syAt karate haiM, syAt nahIM karate / 199
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 3 : sU. 47-53 47. bhante! jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kyA mana-yogI karatA hai ? vacana - yogI karatA hai ? kAya - yogI karatA hai ? ayogI karatA hai ? gautama ! prathama tInoM syAt jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karate haiM, syAt nahIM krte| ayogI nahIM karatA / isI prakAra vedanIya-karma ko chor3a kara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA / vedanIya karma kA bandha prathama tInoM karate haiM, ayogI nahIM karatA / 48. bhante ! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA sAkAra - upayoga vAlA karatA hai ? anAkAraupayoga vAlA karatA hai ? gautama! AThoM hI karma-prakRtiyoM kA bandha ve syAt karate haiM, syAt nahIM karate / 49. bhante! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA AhAraka karatA hai ? anAhAraka karatA hai ? gautama ! donoM syAt karate haiM, syAt nahIM krte| isI prakAra vedanIyakarma aura AyuSya-karma ko chor3a kara chaha karma- prakRtiyoM ke bandha kI vyaktavyatA / vedanIya karma kA bandha AhAraka karatA hai| anAhAraka syAt karatA hai, syAt nahIM krtaa| AyuSya karma kA badha AhAraka syAt karatA hai, syAt nahIM krtaa| anAhAraka nahIM karatA / 50. bhante! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA sUkSma karatA hai? bAdara karatA hai ? nosUkSma-nobAdara karatA hai ? gautama ! sUkSma bandha karatA hai| bAdara syAt karatA hai, syAt nahIM karatA / nosUkSma - nobAdara nahIM karatA / isI prakAra AyuSya-karma ko chor3akara sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA / AyuSya-karma kA baMdha sUkSma aura bAdara syAt karate haiM, syAt nahIM krte| nosUkSma-nobAdara nahIM karatA / 51. bhante! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kyA carama karatA hai ? acarama karatA hai ? gautama! AThoM hI karma-prakRtiyoM kA bandha syAt karatA hai, syAt nahIM karatA / vedaka - avedaka jIvoM kA alpabahutva-pada 52. bhante ! strI-vedaka, puruSa - vedaka, napuMsaka vedaka aura avedaka jIvoM bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! puruSa-vedaka sabase alpa haiM, strI-vedaka unase saMkhyeyagunA haiM, avedaka usase ananta - gunA haiM, napuMsaka vedaka unase ananta-gunA haiM / kauna kinase alpa, ina saba padoM (saMyata Adi) kA alpabahutva uccAraNIya hai yAvat acarama jIva sabase alpa haiM, carama unase ananta - gunA haiM / 53. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / 200
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra cauthA uddezaka za. 6 : u. 4 : sU. 54-63 kAla kI apekSA sapradeza - apradeza - pada 54. bhante! jIva kAla kI apekSA kyA sapradeza hai ? apradeza hai ? gautama ! niyamataH sapradeza hai / 55. bhante ! nairayika- jIva kAla kI apekSA kyA sapradeza hai ? apradeza hai ? gautama ! syAt sapradeza hai, syAt apradeza hai / 56. isI prakAra yAvat siddha kI vaktavyatA / 57. bhante ! jIva kAla kI apekSA kyA sapradeza haiM ? apradeza haiM ? gautama ! niyamataH sapradeza haiM / 58. bhante! nairayika-jIva kAla kI apekSA kyA sapradeza haiM ? apradeza haiM ? gautama ! 1. sabhI jIva sapradeza haiM 2. athavA aneka jIva sapradeza haiM aura eka jIva apradeza hai 3. athavA aneka jIva sapradeza haiM aura aneka jIva apradeza haiM / 59. isI prakAra yAvat stanitakumAra devoM kI vaktavyatA / 60. bhante! pRthvIkAyika-jIva kyA sapradeza haiM ? apradeza haiM ? gautama ! sapradeza bhI haiM, apradeza bhI haiN| 61. isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM kI vaktavyatA / 62. zeSa siddhoM taka sabhI jIva nairayika- jIvoM kI bhAMti vaktavya haiN| 63. AhAraka jIvoM meM jIva- pada aura ekendriya-pada ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| anAhAraka jIvoM meM bahuvacanAnta jIva-pada aura ekendriya-pada ko chor3akara chaha bhaMga isa prakAra haiM - 1. aneka jIva sapradeza haiM 2. aneka jIva apradeza haiM 3. athavA eka jIva sapradeza haiM, eka jIva apradeza hai / 4. athavA eka jIva sapradeza hai, aneka jIva apradeza haiM / 5. athavA aneka jIva sapradeza hai, eka jIva apradeza hai / 6. athavA aneka jIva sapradeza haiM, aneka jIva apradeza hai / siddha jIvoM meM tIna bhaMga hote haiN| bhavasiddhika- aura abhavasiddhika-jIva audhika jIvoM kI bhAMti vaktavya haiN| nobhavasiddhika- noabhavasiddhika jIva aura siddha ke tIna-tIna bhaMga hote haiM / jIva Adi padoM (jIva tathA nairayika Adi daNDakoM) meM saMjJI - jIvoM ke tIna bhaMga hote haiM / asaMjJI - jIvoM meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga hote haiN| nosaMjJI - noasaMjJI jIvoM meM jIva, manuSya aura siddha ke tIna-tIna bhaMga hote haiM / lezyA - yukta jIvoM kI bhaMga-vyavasthA audhika jIva kI bhAMti vaktavya hai / kRSNa-lezyA vAle nIla- lezyA vAle aura kApota- lezyA vAle jIvoM kI bhaMga-vyavasthA AhAraka kI bhAMti vaktavya hai| kevala itanA vizeSa hai-jina daNDakoM meM ye lezyAeM upalabdha haiM / taijasa- lezyA 201
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 4 : sU. 63 bhagavatI sUtra vAle jIvoM ke jIva Adi padA (nAraka,tejo, vAyu, vikalendriya aura siddha ko varja kara) meM tIna bhaMga hote haiN| kevala itanA vizeSa hai-pRthvIkAyika, apakAyika aura vanaspatikAyika jIvoM meM chaha bhaMga hote haiN| padma-lezyA aura zukla-lezyA vAle jIvoM ke jIva Adi padoM (paMcendriya-tiryak-, manuSya- aura vaimAnika-padoM) meM tIna bhaMga hote haiN| lezyA-rahita jIva aura siddhoM meM tIna bhaMga hote haiN| manuSya meM chaha bhaMga hote haiN| samyaga-dRSTi jIvoM ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| vikalendriya jIvoM meM chaha bhaMga hote haiN| mithyA-dRSTi jIvoM meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| samyak-mithyA-dRSTi jIvoM meM chaha bhaMga hote haiN| saMyata jIvoM ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| asaMyata jIvoM meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| saMyatAsaMyata jIvoM ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata, jIva aura siddhoM meM tIna bhaMga hote haiN| sakaSAyI-jIvoM ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| ekendriya-jIvoM meM koI bhaMga nahIM hotaa| krodha-kaSAyI-jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| devoM meM chaha bhaMga hote haiN| mAna-kaSAyI- aura mAyA-kaSAyI-jIvoM meM jIva tathA ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| narayikoM meM aura devoM meM chaha bhaMga hote haiN| lobha-kaSAyI-jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| nairayikoM meM chaha bhaMga hote haiN| akaSAyI-jIva aura manuSyoM tathA siddhoM meM tIna bhaMga hote haiN| audhikajJAnI, Abhinibodhika-jJAnI aura zruta-jJAnI ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| vikalendriya-jIvoM meM chaha bhaMga hote haiN| avadhijJAnI, manaH-paryavajJAnI aura kevala-jJAnI ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| audhika ajJAnI, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| vibhaMga-jJAnI ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| sayogI audhika jIva kI bhAMti vaktavya hai| mana-yogI, vacana-yogI, kAya-yogI ke jIva Adi padoM ke tIna bhaMga hote haiN| kevala itanA vizeSa hai-kAya-yogI ekendriya jIvoM meM koI bhaMga nahIM hotaa| ayogI lezyA-rahita jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| sAkAropayoga vAle aura anAkAropayoga vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| savedaka sakaSAya-jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| strI-vedaka-, puruSa-vedaka- aura napuMsaka-vedaka-jIvoM ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| kevala itanA vizeSa hai: napuMsaka-vedaka-ekendriya-jIvoM meM koI bhaMga nahIM hotaa| avedaka akaSAyI kI bhAMti vaktavya hai| sazarIra audhika jIva kI bhAMti vaktavya hai| audArika- aura vaikriya-zarIrI-jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| AhAraka-zarIrI-jIva aura manuSya meM chaha bhaMga hote haiN| taijasa- aura karmaka-zarIrI audhika jIva kI bhAMti vaktavya hai| azarIra-jIva aura siddhoM meM tIna bhaMga hote haiN| AhAra-paryApti, zarIra-paryApti, indriya-paryApti aura AnApAna-paryApti vAle jIvoM meM jIva tathA ekendriya ko chor3akara tIna bhaga hote haiN| bhASA- aura mana-paryApti vAle jIva saMjJI-jIva 202
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 4 : sU. 63-69 kI bhAMti vaktavya haiN| AhAra aparyApti vAle jIva anAhAraka jIva kI bhAMti vaktavya haiN| zarIra - aparyApti vAle, indriya-aparyApti aura AnApAna aparyApti vAle jIvoM meM jIva tathA ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga hote haiM / bhASA- aura mana - aparyApti vAle jIvoM ke jIva Adi padoM meM tIna bhaMga hote haiN| nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga hote haiM / saMgrahaNI gAthA sapradeza, AhAraka, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi, saMyata, kaSAya, jJAna, yoga, upayoga, veda, zarIra aura paryApti - ukta dasa sUtroM (54-63) meM ye viSaya varNita haiM / pratyAkhyAnAdi-pada 64. bhante ! kyA jIva pratyAkhyAnI haiM ? apratyAkhyAnI haiM? pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI haiM ? gautama ! jIva pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM aura pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI bhI haiN| 65. isa prakAra saba jIvoM kI pRcchA / gautama ! nairayika- jIva apratyAkhyAnI haiM yAvat caturindriya-jIva apratyAkhyAnI haiN| (inameM zeSa do pratyAkhyAnI tathA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI pratiSedhanIya hai / ) paMcendriya tiryagyonika pratyAkhyAnI nahIM hai, apratyAkhyAnI bhI haiM aura pratyAkhyAnApratyAkhyAnI bhI haiN| manuSya tInoM hI haiN| zeSa sabhI jIva nairayika-jIvoM kI bhAMti vaktavya haiN| 66. bhante ! kyA jIva pratyAkhyAna ko jAnate haiM? apratyAkhyAna ko jAnate haiM? pratyAkhyAnApratyAkhyAna ko jAnate haiM? gautama ! jo paMcendriya jIva haiM, ve tInoM ko jAnate haiN| avazeSa jIva pratyAkhyAna ko nahIM jAnate, apratyAkhyAna ko nahIM jAnate, pratyAkhyAnApratyAkhyAna ko nahIM jAnate / 67. bhante ! kyA jIva pratyAkhyAna karate haiM? apratyAkhyAna karate haiM? pratyAkhyAnApratyAkhyAna karate haiM ? pratyAkhyAna karane kA audhika sUtra (64, 65 ) kI bhAMti vaktavya hai / 68. bhante! kyA jIva pratyAkhyAna se baddha AyuSya vAle haiM ? apratyAkhyAna se baddha AyuSya vAle haiM ? pratyAkhyAnApratyAkhyAna se baddha AyuSya vAle haiM ? gautama ! jIva aura vaimAnika deva pratyAkhyAna se baddha AyuSya vAle haiM, apratyAkhyAna se baddha AyuSya vAle haiM aura pratyAkhyAnApratyAkhyAna se baddha AyuSya vAle bhI haiN| avazeSa jIva apratyAkhyAna se baddha AyuSya vAle haiN| saMgrahaNI gAthA 1. pratyAkhyAnI 2. pratyAkhyAna ko jaannaa| 3. pratyAkhyAna karanA aura 4. tInoM se AyuSya kA nibandha - isa prakAra sapradeza ke uddezaka meM ye cAra daNDaka aura pratipAdita haiM / 69. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai| 203
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 5 : sU. 70-75 pAMcavAM uddezaka bhagavatI sUtra tamaskAya-pada 70. bhante ! tamaskAya kise kahA jAtA hai ? kyA pRthvI ko tamaskAya kahA jAtA hai ? kyA jala ko tamaskAya kahA jAtA hai ? gautama ! pRthvI ko tamaskAya nahIM kahA jAtA, jala ko tamaskAya kahA jAtA hai / 71. yaha kisa apekSA se ? gautama ! kucheka zubha (bhAsvara) pRthvIkAya vivakSita kSetra ke deza ko prakAzita karatA hai aura kucheka pRthvIkAya vivakSita kSetra ke deza ko prakAzita nahIM karatA / isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - pRthvIkAya tamaskAya nahIM hai / 72. bhante ! tamaskAya kahAM se uThatA hai ? aura kahAM samApta hotA hai ? gautama ! jambudvIpa se bAhara tirachI dizA meM asaMkhya dvIpa - samudroM ko pAra karane para aruNavara dvIpa ke bahirvartI vedikA ke chora se Age jo aruNodaya samudra hai, usameM bayAlIsa hajAra yojana avagAhana karane para jala ke Upara ke sire se eka pradeza vAlI (samamiti AkAra vAlI) zreNI nikalI hai| yahAM se tamaskAya uThatA hai / vaha sataraha sau ikkIsa yojana Upara jAtA hai| usake pazcAt tirachA phailatA huA saudharma, IzAna, sanatkumAra aura mAhendra-ina cAroM kalpoM (svargalokoM) ko ghera kara Upara brahmaloka kalpa ke riSTa vimAna ke prastara taka pahuMca jAtA hai| yahAM tamaskAya samApta hotA hai| 73. bhante ! tamaskAya kA saMsthAna kaisA hai ? 1 gautama ! nIce se zarAva ke tala kA saMsthAna hai aura Upara murge ke piMjare kA saMsthAna hai| 74. bhante ! tamaskAya kA viSkambha (caur3AI) kitanA aura parikSepa (paridhi) kitanA prajJapta hai ? gautama ! tamaskAya do prakAra kA prajJapta hai, jaise saMkhyAta yojana vistRta aura asaMkhyAta - - yojana vistRta / jo saMkhyAta yojana vistRta hai, usakA viSkambha saMkhyAta - hajAra yojana aura usakA parikSepa asaMkhyAta - hajAra yojana prajJapta hai| jo asaMkhyAta - yojana vistRta hai, usakA viSkambha asaMkhyAta - hajAra yojana aura usakA parikSepa asaMkhyAta - hajAra yojana prajJapta hai| 75. bhante ! tamaskAya kitanA bar3A prajJapta hai ? gautama ! yaha jambUdvIpa dvIpa saba dvIpasamudroM ke madhya meM avasthita hai yAvat eka lAkha yojana lambA-caur3A aura usakA parikSepa tIna lAkha - solaha hajAra, do-sau sattAIsa yojana, tIna kosa, eka sau - aThAIsa dhanuSa-aura- sAr3hA - teraha - aMgula se kucha adhika prajJapta hai| koI mahAn Rddhi vAlA yAvat mahAn anubhAva vAlA deva 'yaha rahA yaha rahA' isa prakAra kahakara sampUrNa jambUdvIpa dvIpa meM tIna bAra cuTakI bajAne jitane samaya meM ikkIsa bAra ghUmakara zIghra hI A jAtA hai, vaha deva usa utkRSTa tvarita yAvat divya deva gati se parivrajana karatA huA - - parivrajana karatA huA yAvat eka dina, do dina, tIna dina utkarSataH chaha mAsa taka parivrajana 204
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 5 : sU. 75-86 kare to kisI (saMkhyAta-yojana vistAra vAle) tamaskAya kA atikramaNa kara jAtA hai aura kisI (asaMkhyAta-yojana vistAra vAle) tamaskAya kA atikramaNa nahIM kara paataa| gautama ! tamaskAya itanA bar3A prajJapta hai| 76. bhante! tamaskAya meM kyA ghara hai? gRha-ApaNa (dukAneM) haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| 77. bhante! tamaskAya meM kyA gAMva hai? yAvat sanniveza haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| 78. bhante! tamaskAya meM kyA bar3e megha saMsvinna hote haiM? saMmUrcchita hote haiM? (megha kA AkAra lete haiM) barasate haiM? hAM, aisA hotA hai| 79. bhante! kyA vaha saMsvedana, sammUrchana, varSaNA koI deva karatA hai? asura karatA hai? nAga karatA hai? gautama! deva bhI karatA hai, asura bhI karatA hai, nAga bhI karatA hai| 80. bhante! tamaskAya meM kyA bAdara (sthUla) garjana kA zabda hai? bAdara vidyut hai? hAM, hai| 81. bhante! kyA vaha (garjana kA zabda aura vidyut) koI deva karatA hai? asura karatA hai? nAga karatA hai? tInoM hI karate haiN| 82. bhante! tamaskAya meM kyA bAdara-pRthvIkAya hai? bAdara-agnikAya hai? yaha artha saMgata nahIM hai, vigraha-gati (antarAla-gati) karate hue jIvoM ko chor3a kara / 83. bhante! tamaskAya meM candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM? __ yaha artha saMgata nahIM hai| usake paripArzva meM candramA Adi pAMcoM haiN| 84. bhante! tamaskAya meM kyA candramA kI AbhA hai? sUrya kI AbhA hai? yaha artha saMgata nahIM hai| pArzvavartI caMdra, sUrya kI prabhA tamaskAya meM A kara dhuMdhalI bana jAtI hai| 85. bhante! tamaskAya varNa se kaisA prajJapta hai? gautama! vaha varNa se kAlA, kRSNa avabhAsa vAlA, gambhIra, romAJca utpanna karane vAlA, bhayaMkara, uttrAsaka aura parama kRSNa prajJapta hai| koI eka deva bhI use dekhakara prathama darzana meM kSubdha ho jAtA hai; yadi vaha usameM praviSTa ho jAtA hai to usake pazcAt atizIghratA aura atitvarA ke sAtha jhaTapaTa usake bAhara calA jAtA hai| 86. bhante! tamaskAya ke kitane nAma haiM? gautama! tamaskAya ke teraha nAma prajJapta haiM, jaise-tama, tamaskAya, andhakAra, mahAndhakAra, 205
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra devaparigha, za. 6 : u. 5 : sU. 86-92 lokAndhakAra, lokatamisra, devAndhakAra, devatamisra, devAraNya, devavyUha, devapratikSobha, aruNodaka samudra / 87. bhante ! tamaskAya kyA pRthvI kA pariNamana hai ? jala kA pariNamana hai ? jIva kA pariNamana hai ? pudgala kA pariNamana hai ? gautama ! tamaskAya pRthvI kA pariNamana nahIM hai, jala kA pariNamana bhI hai, jIva kA pariNamana bhI hai, pudgala kA pariNamana bhI hai| 88. bhante! kyA tamaskAya meM saba prANa, bhUta, jIva aura sattva pRthvIkAya rUpa meM yAvat trasakAya rUpa meM upapanna pUrva haiM ? hAM, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra utpanna hue haiM, bAdara pRthvIkAyika aura bAdara agnikAyika ke rUpa meM upapanna nahIM hue / kRSNarAja - pada 89. bhante ! kRSNarAjiyAM kitanI prajJapta haiM ? gautama! ATha kRSNarAjiyAM prajJapta haiM / 90. bhante ! ye ATha kRSNarAjiyAM kahAM prajJapta ? gautama ! sanatkumAra- aura mAhendra - kalpa Upara brahmaloka - kalpa meM riSTa-vimAna- prastara ke samAnAntara AkhATaka ke AkAra vAlI samacaturasra - saMsthAna se saMsthita ATha kRSNarAjiyAM prajJapta haiM, jaise-do pUrva meM, do pazcima meM, do dakSiNa meM aura do uttara meM / pUrva dizA meM bhItarI kRSNarAja dakSiNa dizA meM bAharI kRSNarAji kA sparza karatI hai| dakSiNa dizA kI bhItarI kRSNarAja pazcima dizA kI bAhara kRSNarAji kA sparza karatI | pazcima dizA kI bhItarI kRSNarAja uttara dizA kI bAharI kRSNarAji kA sparza karatI hai / uttara dizA kI bhItarI kRSNarAja pUrva dizA kI bAharI kRSNarAji kA sparza karatI hai / do pUrva aura pazcima kI bAharI kRSNarAjiyAM SaTkoNa haiM, do uttara aura dakSiNa kI bAharI kRSNarAjiyAM trikoNa haiM, do pUrva aura pazcima kI bhItarI kRSNarAjiyAM catuSkoNa haiM, do uttara aura dakSiNa ke bhItarI kRSNarAjiyAM catuSkoNa haiM / saMgrahaNI gAthA pUrva aura pazcima kI bAharI kRSNarAjiyAM SaTkoNa haiM, dakSiNa aura uttara kI bAharI kRSNarAjiyAM trikoNa haiM aura sabhI bhItarI kRSNarAjiyAM catuSkoNa haiM / 91. bhante! kRSNarAjiyoM kA AyAma ( lambAI) kitanA, viSkambha (caur3AI) kitanA aura parikSepa (paridhi) kitanA prajJapta hai ? gautama ! unakA AyAma asaMkhyeya-hajAra yojana, viSkambha saMkhyeya- hajAra yojana aura parikSepa asaMkhyeya- hajAra yojana prajJapta haiM / 92. bhante ! kRSNarAjiyAM kitanI bar3I prajJapta haiM ? gautama ! yaha jambUdvIpa dvIpa yAvat koI mahAn Rddhi vAlA yAvat mahAn anubhAva vAlA deva 206
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 5 : sU. 92-102 'yaha rahA, yaha rahA' - isa prakAra kaha kara sampUrNa jambUdvIpa dvIpa meM tIna bAra cuTakI bajAne jitane samaya meM ikkIsa bAra ghUma kara zIghra hI A jAtA hai / vaha deva usa utkRSTa, tvarita yAvat devagati se parivrajana karatA huA parivrajana karatA huA yAvat eka dina, do dina tIna dina athavA utkarSataH pandraha dina parivrajana kare to kisI kRSNarAji ko atikramaNa kara jAtA hai aura kisI kRSNarAji kA atikramaNa nahIM kara pAtA / gautama! kRSNarAjiyAM itanI bar3I prajJapta haiM / 93. bhante ! kRSNarAjiyoM meM kyA ghara haiM ? gRha-ApaNa (dukAneM ) haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai / 94. bhante ! kRSNarAjiyoM meM kyA gAMva haiM yAvat sanniveza haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai / 95. bhante ! kRSNarAjiyoM meM kyA bar3e megha saMsvinna hote haiM ? saMmUrcchita hote haiM ? (megha kA AkAra lete haiM) barasate haiM ? hAM, aisA hotA hai / 96. bhante ! kyA vaha (saMsvedana, saMmUrcchana, varSaNA) koI deva karatA hai ? asura karatA hai ? nAga karatA hai ? gautama ! deva karatA hai, asura nahIM karatA hai, nAga nahIM karatA hai ? 97. bhante ! kRSNarAjiyoM meM kyA bAdara (sthUla) garjanA kA zabda hai ? bAdara vidyut hai ? hAM, hai / 98. bhante ! kyA vaha (garjana kA zabda aura vidyuta) koI deva karatA hai ? asura karatA hai, nAga karatA hai ? gautama ! deva karatA hai / asura nahIM karatA, nAga nahIM karatA / 99. bhante ! kRSNarAjiyoM - vanaspatikAya hai ? meM kyA bAdara - apkAya hai ? bAdara - agnikAya hai ? bAdara yaha artha saMgata nahIM hai / vigraha - gati ( antarAla - gati) karate hue jIvoM ko chor3akara / 100. bhante! kRSNarAjiyoM meM kyA candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai / 101. bhante ! kRSNarAjiyoM meM kyA candramA kI AbhA hai ? sUrya kI AbhA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai / 102. bhante ! kRSNarAjiyAM varNa se kaisI prajJapta haiM ? gautama! ve varNa se kAlI, kRSNa avabhAsa vAlI, gambhIra romAJca utpanna karane vAlI, bhayaMkara, uttrAsaka aura paramakRSNa prajJapta hai / koI eka deva bhI unake prathama darzana meM kSubdha jAtA hai| yadi vaha unameM praviSTa ho jAtA hai to usake pazcAt atizIghratA aura atitvarA sAtha jhaTapaTa usake bAhara calA jAtA hai / 207
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 5 : sU. 103-113 103. bhante ! kRSNarAja ke kitane nAma haiM ? gautama ! kRSNarAja ke ATha nAma prajJapta haiM-kRSNarAji, megharAja, maghA, mAghavatI, vAta- parigha, vAta- pratikSobha, deva parigha, deva - pratikSobha / 104. bhante ! kRSNarAjiyAM kyA pRthvI ke pariNamana haiM ? jala ke pariNamana haiM ? jIva ke pariNamana haiM ? pudgala ke pariNamana haiM ? bhagavatI sUtra gautama ! kRSNarAjiyAM pRthvI ke pariNamana haiM, jala ke pariNamana nahIM hai, jIva ke pariNamana bhI haiM aura pudgala ke pariNamana bhI haiN| 105. bhante ! kyA kRSNarAjiyoM meM saba prANa, bhUta jIva aura sattva pRthvIkAya rUpa meM yAvat sakAya-rUpa meM upapannapUrva haiM ? hAM gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra upapanna hue haiN| para bAdara - apkAyika, bAdara-agnikAyika aura bAdara - vanaspatikAyika rUpa meM upapanna nahIM hue / lokAntika deva-pada 106. ina ATha kRSNarAjiyoM ke ATha avakAzAntaroM meM ATha lokAntika vimAna prajJapta haiM, jaise saMgrahaNI gAthA 1. arci 2. arcimAlI 3. vairocana 4. prabhaMkara 5. candrAbha 6. sUrAbha 7. zuklAbha 8. supratiSThAbha aura madhya meM riSTAbha / 107. bhante ! arci - vimAna kahAM prajJapta hai ? gautama ! uttarapUrva (IzAna koNa) meM / 108. bhante ! arcimAlI vimAna kahAM prajJapta hai ? gautama ! pUrva dizA meM haiN| isa prakAra paripATI se jJAtavya hai / yAvat 109. riSTa vimAna kahAM prajJapta hai ? gautama ! kRSNarAjiyoM ke prAyaH madhyadeza bhAga meM / 110. ina AThoM lokAntika- vimAnoM meM ATha prakAra jaise saMgrahaNI gAthA lokAntika- deva nivAsa karate haiM, sArasvata, Aditya, vahni, varuNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha aura Agneya / riSTa vimAna meM riSTa nAmaka deva / 111. bhante ! sArasvata - deva kahAM nivAsa karate haiM ? gautama ! arci - vimAna meM nivAsa karate haiM / 112. bhante ! Aditya- deva kahAM nivAsa karate haiM? gautama ! arcimAlI - vimAna meM nivAsa karate haiN| isa prakAra kramazaH jJAtavya hai yAvat 208
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 5,6 : sU. 113-121 113. bhante! riSTa-deva kahAM nivAsa karate haiM? ___ gautama! riSTa-vimAna meN| 114. bhante! sArasvata- aura Aditya-devoM ke kitane deva haiM? aura kitane sau devoM kA parivAra haiM? gautama! sAta deva aura sAta sau devoM kA parivAra prajJapta hai| bahni- aura varuNa-devoM ke caudaha deva aura caudaha hajAra devoM kA parivAra prajJapta hai| gardatoya- aura tuSita-devoM ke sAta deva aura sAta hajAra devoM kA parivAra prajJapta hai| avazeSa devoM ke nau deva aura nau sau devoM kA parivAra prajJapta hai| saMgrahaNI gAthA prathama yugala meM sAta sau, dUsare yugala meM caudaha hajAra, tIsare yugala meM sAta hajAra aura zeSa meM nau sau devoM kA parivAra hai| 115. bhante! lokAntika-vimAna kisa para pratiSThita haiM? gautama! ve vAyu para pratiSThita haiN| isa prakAra sabhI vimAnoM kA pratiSThAna vAyu para jJAtavya hai| ina vimAnoM kI moTAI, UMcAI aura saMsthAna brahmaloka ke vimAnoM kI vaktavyatA ke anusAra jJAtavya hai, yAvat116. bhante! lokAntika-vimAnoM meM saba prANa, bhUta, jIva aura sattva pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, deva aura devI ke rUpa meM upapannapUrva hAM, gautama! aneka bAra athavA ananta baar| para ve devI ke rUpa meM upapanna nahIM hote| 117. bhante! lokAntika-devoM kI sthiti kitane kAla kI prajJapta hai? gautama! unakI sthiti ATha sAgaropama kI prajJapta hai| 118. bhante! lokAntika-vimAnoM se lokAnta kitane antara (dUrI) para prajJapta hai? gautama! lokAnta lokAntika-vimAnoM se asaMkhyeya-hajAra-yojana ke antara para prajJapta hai| 119. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| chaThA uddezaka nairayika Adi ke AvAsa-pada 120. bhante! pRthviyAM kitanI prajJapta haiM? gautama! pRthviyAM sAta prajJapta haiM, jaise-ratnaprabhA yAvat adhHsptmii| ratnaprabhA-pRthvI yAvat adhaHsaptamI-pRthvI ke AvAsa vaktavya haiN| isa prakAra jitane AvAsa haiM, ve saba vaktavya haiM, yAvat121. bhante! anuttaravimAna kitane prajJapta haiM? 209
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 6 : sU. 121-125 gautama ! anuttaravimAna pAMca prajJapta haiM, jaise- vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha / mAraNAntika-samudghAta - pada 122. bhante ! jIva mAraNAntika- samudghAta se samavahata hotA hai| samavahata ho kara jo bhavya isa ratnaprabhA - pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se kisI eka narakAvAsa meM nairayika ke rUpa meM utpanna hone vAlA hai, bhante ! vaha jIva vahAM narakAvAsa meM jAte hI kyA pudgaloM kA AharaNa karatA hai ? unakA pariNamana karatA hai? unase zarIra kA nirmANa karatA hai ? gautama ! koI jIva vahAM narakAvAsa meM jAte hI pudgaloM kA AharaNa karatA hai, unakA pariNamana karatA hai aura unase zarIra kA nirmANa karatA hai| koI jIva vahAM se lauTa AtA hai| lauTakara yahAM apane vartamAna zarIra meM A jAtA hai| A kara phira dUsarI bAra mAraNAntika-samudghAta se samavahata hotA hai / samavahata ho kara isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se kisI eka narakAvAsa meM nairayika ke rUpa meM upapanna hotA hai| usake pazcAt pudgaloM kA AharaNa karatA hai, unakA pariNamana karatA hai aura unase zarIra kA nirmANa karatA hai| isa prakAra adhaH saptamI pRthvI taka jJAtavya hai / 123. bhante ! jIva mAraNAntika- samudghAta se samavahata hotA hai / samavahata kara jo bhavya causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se kisI eka asurakumArAvAsa meM asurakumAra ke rUpa meM upapanna hotA hai, usakI vaktavyatA nairayika kI bhAMti (sU.122) jJAtavya hai / asurakumAra se tanikakumAra taka yahI vaktavyatA / 124. bhante ! jIva mAraNAntika- samudghAta se samavahata hotA hai| samavahata ho kara jo bhavya asaMkhya-lAkha pRthvIkAyika AvAsoM meM se kisI eka pRthvIkAyika-AvAsa meM pRthvIkAyika ke rUpa meM upapanna hotA hai, bhante ! vaha jIva merU parvata ke pUrva meM kitanI dUra jAtA hai? kitanI dUrI prApta karatA hai ? gautama ! vaha lokAnta taka jAtA hai, lokAnta ko prApta karatA hai / 125. bhante! vaha vahAM pRthvIkAyika- AvAsa meM jAte hI kyA pudgaloM kA AharaNa karatA hai ? unakA pariNamana karatA hai? unase zarIra kA nirmANa karatA hai ? gautama ! koI jIva vahAM pRthvIkAyika- AvAsa meM jAte hI pudgaloM kA AharaNa karatA hai, unakA pariNamana karatA hai, unase zarIra kA nirmANa karatA hai| koI jIva vahAM se lauTa AtA hai, lauTa kara yahAM apane vartamAna zarIra meM AtA hai, A kara phira dUsarI bAra mAraNAntika-samudghAta se samavahata hotA hai / samavahata ho kara meruparvata ke pUrva meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra, saMkhyAtaveM bhAga mAtra, bAlAgra, bAlAgra pRthaktva ( aneka bAlAgra), isI prakAra lIkha, jUM, yava, aMgula yAvat koTi yojana, koTikoTi yojana, saMkhyeya- hajAra yojana aura asaMkhyeya- hajAra yojana meM athavA lokAnta meM ekapradezAtmaka zreNI ko chor3a kara pRthvIkAyika jIvoM ke asaMkhya - lAkha pRthvIkAyika- AvAsoM meM se kisI eka pRthvIkAyika-AvAsa meM pRthvIkAyika ka rUpa meM upapanna hotA hai, usake pazcAt pudgaloM kA 210
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 6,7 : sU. 125-130 AharaNa karatA hai, unakA pariNamana karatA hai, unase zarIra kA nirmANa karatA hai| jisa prakAra meru parvata ke pUrva meM (itane dUra jAne se sambandhita) AlApaka kahA gayA hai, isI prakAra dakSiNa, pazcima, uttara, Urdhva aura adho dizA meM vaktavya hai| jaise pRthvIkAyika-jIvoM ke AlApaka kahe gae haiM, vaise hI zeSa saba ekendriya-jIvoM meM se pratyeka ke chaha-chaha AlApaka vaktavya haiN| 126. bhante! jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata hotA hai| samavahata ho kara jo bhavya asaMkhyeya lAkha dvIndriya-AvAsoM meM se kisI eka dvIndriyAvAsa meM dvIndriya ke rUpa meM upapanna hotA hai, bhante! vaha vahAM dvIndriyAvAsa meM jAte hI pudgaloM kA AharaNa karatA hai? unakA pariNamana karatA hai? unase zarIra kA nirmANa karatA hai? nairayika jIvoM kI bhAMti vktvytaa| isa prakAra yAvat anuttaraupapAtika kI vktvytaa| 127. bhante! jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata hotA hai| samavahata hokara jo bhavya pAMca anuttara mahati-mahAn mahAvimAnoM meM se kisI eka anuttara vimAna meM anuttaraupApatika-deva ke rUpa meM upapanna hotA hai, bhante! vaha vahAM anuttaraupapAtika-vimAna meM jAte hI pudgaloM kA AharaNa karatA hai? unakA pariNamana karatA hai? unase zarIra kA nirmANa karatA hai? yaha pUrvavat jJAtavya hai yAvat vaha pudgaloM kA AharaNa karatA hai, pariNamana karatA hai, unase zarIra kA nirmANa karatA hai| 128. bhante! vaha aisA hI h| bhante! vaha aisA hI hai| sAtavAM uddezaka dhAnyoM kI yoni Ara sthiti kA pada 129. bhante! zAli, vrIhi, gehUM, jau tathA yavayava-ina dhAnyoM ko koThe, palya, macAna aura mAla meM DAla kara unake dvAra-deza ko lIpa dene, cAroM ora se lIpa dene, Dhakkana ke Dhaka dene, miTTI se mudrita kara dene aura rekhAoM se lAMchita kara dene para unakI yoni (utpAdaka-zakti) kitane kAla taka rahatI hai? gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkarSataH tIna varSa usake bAda yoni mlAna ho jAtI hai, pravidhvasta ho jAtI hai, bIja abIja ho jAtA hai, yoni kA viccheda ho jAtA hai, AyuSman zramaNa! 130. maTara, masUra, tila, mUMga, ur3ada, niSpAva (sema), kulathI, cavalA, maTara kA eka bheda aura kAlA canA Adi-ina dhAnyoM ko koThe, palya, macAna aura mAla meM DAla kara unake dvAra-deza ko lIpa dene, cAroM ora se lIpa dene, Dhakkana se r3haka dene, miTTI se mudrita kara dene aura rekhAoM se lAMchita kara dene para unakI yoni kitane kAla taka rahatI hai? gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH pAMca varSa usake bAda yoni mlAna ho jAtI hai, pravidhvasta ho jAtI hai, bIja abIja ho jAtA hai, yoni kA viccheda ho jAtA hai, AyuSyaman zramaNa! 211
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 7 : sU. 131-134 bhagavatI sUtra 131. alasI, kusumbha, kodava, kaMgu, cInA dhAnya, dAla, kodava kI eka jAti, sana, sarasoM, mUlaka bIja-ina dhAnyoM ko koThe, palya, macAna aura mAla meM DAla kara unake dvAra-deza ko lIpa dene, cAroM ora se lIpa dene, Dhakkana se r3haka dene, miTTI se mudrita kara dene aura rekhAoM se lAMchita kara dene para unakI yoni kitane kAla taka rahatI hai? gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH sAta varSa / usake bAda yoni mlAna ho jAtI hai, pravidhvasta ho jAtI hai, bIja abIja ho jAtA hai, yoni kA viccheda ho jAtA hai, AyuSyaman zramaNa! gaNanA-kAla-pada 132. bhante! pratyeka muhUrta kA ucchvAsa-kAla kitanA hotA hai? gautama! asaMkhyeya samayoM ke samudaya, samiti aura samAgama se eka AvalikA hotI hai| saMkhyeya AvalikAoM kA eka ucchvAsa hotA hai| saMkhyeya AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai| gAthAeMhRSTa, nIroga aura mAnasika kleza se mukta prANI kA eka ucchvAsa-niHzvAsa prANa kahalAtA hai, sAta prANa kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava aura satahattara lavoM kA eka muhUrta hotA hai| tIna-hajAra-sAta-sau-tihattara (3773) ucchvAsoM kA eka muhUrta hotA hai yaha saba anantajJAniyoM dvArA dRSTa hai| isa muhUrta-pramANa se tIsa muhUrta kA eka dina-rAta, paMdraha dina-rAta kA eka pakSa, do pakSa kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu, tIna Rtu kA eka ayana, do ayana kA eka saMvatsara, pAMca saMvatsara kA eka yuga, bIsa yuga kI eka zatAbdI, dasa zatAbdiyoM kI eka sahasrAbdI, sau sahasrAbdiyoM kA eka lAkha varSa, caurAsI-lAkha varSa kA eka pUrvAMga, caurAsI-lAkha pUrvAMgoM kA eka pUrva hotA hai| isI prakAra (pUrvokta krama se) truTitAMga, truTita, aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanikurAMga, arthanikura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga aura shiirssprhelikaa| yahAM taka gaNita hai, yahAM taka gaNita kA viSaya hai| isake bAda aupamika kAla pravRtta hotA hai| aupamika-kAla-pada 133. vaha aupamika kyA hai? aupamika ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-palyopama aura saagropm| 134. vaha palyopama kyA hai? vaha sAgaropama kyA hai? gAthA sutIkSNa zastra se bhI jisakA chedana-bhedana nahIM kiyA jA sakatA, usa (vyAvahArika) paramANu ko siddha puruSa (kevalI) pramANoM kA Adi batalAte haiN| 212
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 7 : sU. 134 ananta vyAvahArika paramANu-pudgalAM ke samudaya, samiti aura samAgama se eka utzlakSNazlakSNikA, (paripATI ke anusAra) zlakSNazlakSNikA, UdhvareNu, trasareNu, rathareNu, bAlAgra, likSA, yUkA, yavamadhya aura aMgula hotA hai| ATha utzlakSNazlakSNikA kI eka zlakSNazlakSNikA, ATha zlakSNazlakSNikA kA eka UdhvareNu, ATha UdhvareNu kA eka trasareNu, ATha trasareNu kA eka rathareNu, ATha rathareNu kA devakuru-uttarakuru ke manuSyoM kA eka bAlAgra, devakuru-uttarakuru ke manuSyoM ke ATha bAlAgra harivarSa aura ramyakvarSa ke manuSyoM kA eka bAlAgra, harivarSa aura ramyakvarSa ke manuSyoM ke ATha bAlAgra kA haimavata aura hairaNyavata ke manuSyoM kA eka bAlAgra, haimavata aura hairaNyavata ke manuSyoM ke ATha bAlAgra kA pUrva videha (aura apara videha) ke manuSyoM kA eka bAlAgra, pUrva-videha aura apara-videha ke manuSyoM kA ATha bAlAgra kI eka likSA, ATha likSA kI eka yUkA, ATha yUkA kA eka yavamadhya aura ATha yavamadhya kA eka aMgula hotA hai| isa aMgula-pramANa se chaha aMgula kA pAda, bAraha aMgula kI vitasti, caubIsa aMgula kI ratni, ar3atAlIsa aMgula kI kukSi, chiyAnave aMgula kA eka daMDa, dhanuSa, yUpa, nAlikA, akSa athavA musala hotA hai| isa dhanuSa-pramANa se do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta (koza) aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| isa yojana-pramANa se koI koThA eka yojana lambA, caur3A, UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA hai| vahagAthAeka, do, tIna yAvat utkarSataH sAta rAta ke bar3he hue karor3oM bAlAnoM meM lUMsa-ThUsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai| ve bAlAgra na agni se jalate haiM, na havA se ur3ate haiM, na asAra hote haiM, na vidhvasta hote haiM aura na durgandha ko prApta hote haiN| usa koThe se sau-sau varSa ke bIta jAne para eka-eka bAlAgra ko nikAlane se jitane samaya meM vaha koThA khAlI, raja-rahita, nirmala ora niSThita hotA hai, nirlepa hotA hai, saba bAlAnoM ke nikala jAne para vizuddha (sarvathA khAlI) ho jAtA hai, vaha (vyAvahArika) palyopama hai| gAthAina dasa koTikoTi palyoM se eka (vyAvahArika) sAgaropama hotA hai| isa sAgaropama pramANa se-1. suSama-suSamA kA kAlamAna cAra-sAgaropama-koTikoTi hai| 2. suSamA kA kAlamAna tIna sAgaropama-koTikoTi hai| 3. suSama-duHSamA kA kAlamAna do-sAgaropama-koTikoTi hai| 4. duHSama-suSamA kA kAlamAna bayAlIsa-hajAra-varSa-nyUna-eka-sAgaropama-koTikoTi hai| 5. duHSamA kA kAlamAna ikkIsa-hajAra-varSa hai| 6. duHSamA-duHSamA kA kAlamAna ikkIsa-hajAra-varSa haiN| punaH utsarpiNI meM-1. duHSamA-duHSamA kA kAlamAna ikkIsa-hajAra-varSa haiN| 2. duHSamA kA kAlamAna ikkIsa-hajAra-varSa h| 3. duHSama-suSamA kA kAlamAna bayAlIsa-hajAra-varSa 213
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 7,8 : sU. 134-142 bhagavatI sUtra -nyUna-eka-sAgaropama-koTikoTi hai| 4. suSama-duHSamA kA kAlamAna do-sAgaropama-koTikoTi hai| 5. saSamA kA kAlamAna tIna-sAgaropama-koTikoTi hai| 6. suSama-suSamA kA kAlamAna cAra-sAgaropama-koTikoTi hai| avasarpiNI kA kAlamAna dasa-sAgaropama-koTikoTi hai| utsarpiNI kA kAlamAna dasa-sAgaropama-koTikoTi hai| avasarpiNI aura utsarpiNI donoM kA samanvita kAlamAna bIsa-sAgaropama-koTikoTi hai| suSama-suSamA meM bharatavarSa-pada 135. bhante! jambUdvIpa dvIpa meM isa avasarpiNI ke suSama-suSamA kAla kI prakRSTa avasthA meM bharatavarSa ke AkAra aura bhAva kA avataraNa kaisA thA? gautama! usa samaya kA bhUmibhAga samatala aura ramaNIya thA jaise muraja (vAdya) kA mukhputt| isa prakAra uttarakuru kSetra kI vaktavyatA jJAtavya hai yAvat bharatavarSa meM rahane vAle aneka bhAratIya manuSya aura striyAM usa bhUmibhAga para Azraya letI haiM, sotI haiM, ThaharatI haiM, baiThatI haiM, karavaTa letI haiM, haMsatI hai, krIDA karatI haiM, khelatI haiN| usa samaya bharatavarSa ke khaNDa-khaNDa, pradeza-pradeza aura idhara-udhara aneka uddAla, kodAla yAvat darbha aura balvaja Adi tRNoM se rahita mUla vAle vRkSa haiM yAvat chaha jAti ke manuSyoM kI paramparA cala rahI thI, jaise-padmagandha, mRgagandha, amama, tetalI, saha, shnaishcaarii| 136. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| AThavAM uddezaka pRthvI-Adi meM geha-Adi kI pRcchA kA pada 137. bhante! pRthviyAM kitanI prajJapta haiM? gautama! ATha pRthviyAM prajJapta haiM, jaise-ratnaprabhA yAvat iisst-praagbhaaraa| 138. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI ke nIce ghara haiM? ghara kI ApaNa haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 139. bhante! isa ratnaprabhA (pRthvI) ke nIce kyA gAMva haiM yAvat sanniveza haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| 140. bhante! ina ratnaprabhA-pRthvI ke nIce kyA bar3e megha saMsvinna hote haiM? sammUrcchita hote haiM? barasate haiM? hAM, aisA hotA hai| yaha kriyA tInoM hI karate haiM-deva bhI karatA hai, asura bhI karatA hai, nAga bhI karatA hai| 141. bhante! isa ratnaprabhA-pRthvI meM kyA bAdara (sthUla) garjana kA zabda hai? hAM, hai| yaha kriyA tInoM hI karate haiN| 214
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra 142. bhante! isa ratnaprabhA - pRthvI ke noce kyA bAdara agnikAya hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai, vigraha-gati karate hue jIvoM ko chor3akara / 143. bhante ! isa ratnaprabhA - pRthvI ke nIce kyA candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai / za. 6 : u. 8 : sU. 142-150 144. bhante ! isa ratnaprabhA - pRthvI ke nIce kyA candramA kI AbhA hai ? sUrya kI AbhA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai / isa prakAra dUsarI pRthvI ke viSaya meM vaktavya hai / isI prakAra tIsarI pRthvI ke viSaya meM bhI vaktavya hai / kevala itanA vizeSa hai -deva bhI karatA hai, asura bhI karatA hai, nAga nahIM karatA / cauthI pRthvI ke viSaya bhI isI prakAra vaktavyatA / kevala itanA vizeSa hai-akelA deva karatA hai, asura nahIM karatA, nAga bhI nahIM krtaa| isI prakAra nIce kI sabhI pRthviyoM meM akelA deva karatA hai| 145. bhante ! saudharma aura IzAna kalpa ke nIce kyA ghara haiM? ghara kI ApaNa haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai / 146. bhante! vahAM bar3e megha haiM ? hAM haiN| use deva karatA hai, asura bhI karatA hai, nAga nahIM karatA / isI prakAra garjana zabda kI vaktavyatA / 157. bhante ! vahAM kyA bAdara - pRthvIkAya hai ? bAdara - agnikAya hai ? yaha artha saMgata nahIM hai, vigraha-gati karate hue jIvoM ko chor3a kara / 148. bhante ! vahAM candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai / 149. bhante! vahAM kyA gAMva haiM ? yAvat sanniveza haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai| 150. bhante ! kyA vahAM candramA kI AbhA hai ? sUrya kI AbhA hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| isI prakAra sanatkumAra aura mAhendra-kalpoM kI vaktavyatA / kevala itanA vizeSa hai-akelA deva karatA hai / isI prakAra brahmaloka kI vaktavyatA / isI prakAra brahmaloka se Upara sarvatra (acyuta -kalpa taka) deva karatA hai / bAdara apkAya, bAdara - agnikAya aura bAdara-vanaspatikAya praSTavya hai inakA niSedha hai| zeSa sarva pUrvavat vaktavya haiM / saMgrahaNI gAthA tamaskAya aura pAMca kalpoM - saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra aura brahma meM bAdara - agnikAya 215
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 8 : sU. 151-154 bhagavatI sUtra aura bAdara-pRthvIkAya kA sUtra vivakSita hai| ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM bAdara-agnikAya kA sUtra vivakSita hai| uparitana kalpoM aura kRSNarAjiyoM meM bAdara-apkAya, bAdara-tejaskAya aura bAdara-vanaspatikAya kA sUtra vivakSita nahIM hai| AyuSka-bandha-pada 151. bhante! AyuSya kA bandha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! AyuSya kA bandha chaha prakAra kA prajJapta hai, jaise-jAti-nAma-niSiktAyuSya, gatinAma-niSiktAyuSya, sthiti-nAma-niSiktAyuSya, avagAhanA-nAma-niSiktAyuSya, pradeza-nAma-niSiktAyuSya aura anubhaag-naam-nissiktaayussy| naraka se lekara vaimAnika taka sabhI daMDakoM meM chaha prakAra ke AyuSya kA bandha hotA hai| 152. bhante! kyA jIva jAti-nAma kA niSikta (viziSTa baMdha) kie hue haiM? gati-nAma kA niSikta kie hue haiM? sthiti-nAma kA niSikta kie hue haiM? avagAhanA-nAma kA niSikta kie hue haiM? pradeza-nAma kA niSikta kie hue haiM? anubhAga-nAma kA niSikta kie hue gautama! jIva jAti-nAma kA niSikta bhI kie hue haiM yAvat anubhAga-nAma kA niSikta bhI kie hue haiN| naraka se lekara vaimAnika taka sabhI daNDakoM meM chaha prakAra kI niSikta (viziSTa baMdha) hotA hai| 153. bhante! kyA jIva jAti-nAma-niSiktAyuSka hai? yAvat anubhAga-nAma-niSiktAyuSka haiM? gautama! jIva jAti-nAma-niSiktAyuSka bhI yAvat anubhAga-nAma-niSiktAyuSka bhI haiN| naraka se lekara vaimAnika taka sabhI daNDaka jAti-nAma niSiktAyuSka yAvat anubhAga-nAma -niSiktAyuSka haiN| 154. isI prakAra ye bAraha daNDaka vaktavya haiM bhante! kyA jIva 1. jAti-nAma kA niSikta (viziSTa bandha) kie hue haiM? 2. jAti-nAma-niSiktAyuSka haiM? bhante! kyA 3. jAti-nAma-niyukta-jAti-nAma ke vedana meM niyukta haiM? 4. jAti-nAma-niyuktAyuSka-jAti-nAma ke sAtha AyuSya kA vedana Arambha kie hue haiM? bhante! kyA jIva 5. jAti-gotra kA niSikta kie hue haiM? 6. jAti-gotra-niSiktAyuSka haiM? bhante! kyA jIva 7. jAti-gotra-niyukta haiM? 8. jAti-gotra-niyuktAyuSka haiM? bhante! kyA jIva 9. jAti-nAma-gotra kA niSikta kie hue haiM? 10. jAti-nAma-gotra-niSiktAyuSka haiM? bhante! kyA jIva 11. jAti-nAma-gotra-niyukta haiM? 12. jAti-nAma-gotra-niyuktAyuSka haiM? yAvat 72 anubhAga-nAma-gotra-niyuktAyuSka haiM? gautama ! jIva jAti-nAma gotra-niyuktAyuSka bhI haiM yAvat anubhAga-nAma-gotra-niyuktAyuSka bhI haiN| naraka se lekara vaimAnika taka sabhI daNDakoM meM sabhI bhaMga prApta hote haiN| 216
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra lavaNAdi samudra - pada 155. bhante! kyA lavaNasamudra UMce jalastara vAlA hai? sama jalastara vAlA hai? kSubdha jala vAlA hai? akSubdha jala vAlA hai? za. 6 : u. 8,9 : sU. 155-161 gautama! lavaNasamudra UMce jalastara vAlA hai, sama jalastara vAlA nahIM hai, kSubdha jala vAlA hai, akSubdha jala vAlA nahIM hai / 156. bhante ! jisa prakAra lavaNasamudra UMce jalastara vAlA hai, sama jalastara vAlA nahIM hai, kSubdha jala vAlA hai, akSubdha jala vAlA nahIM hai / usI prakAra ar3hAI dvIpa se bahirvartI samudra kyA UMce jalastara vAle haiM? sama jalastara vAle haiM, kSubdha jala vAle haiM ? akSubdha jala vAle haiM ? gautama ! ar3hAI dvIpa se bahirvartI samudra UMce jalastara vAle nahIM haiM, sama jalastara vAle haiM, kSubdha jala vAle nahIM haiM, akSubdha jala vAle haiN| ve jala se bhare hue, paripUrNa, chalakate hue, hilore lete hue, cAroM ora se jalajalAkara ho rahe haiM / 157. bhante! lavaNasamudra meM kyA aneka bar3e megha saMsvinna hote haiM ? sammUrcchita hote haiM ? barasate haiM ? hAM, aisA hotA hai / 158. bhante! jisa prakAra lavaNasamudra meM aneka bar3e megha saMsvinna hote haiM, sammUrcchita hote haiM, barasate haiM, usI prakAra ar3hAI dvIpa se bahirvartI samudroM meM bhI aneka bar3e megha saMsvinna hote haiM ? sammUrcchita hote haiM ? barasate haiM ? 159. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-ar3hAI dvIpa se bahirvartI samudra pUrNa haiM yAt cAroM ora se jalajalAkAra ho rahe haiM ? gautama! ar3hAI dvIpa se bahirvartI samudroM meM aneka udakayonika jIva aura pudgala udaka-rUpa meM utpanna hote haiM aura vinaSTa hote haiM, cyuta hote haiM aura utpanna hote haiM / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai--ar3hAI dvIpa se bahirvartI samudra jala se bhare hue paripUrNa, chalakate hue, hilore lete hue, cAroM ora jalajalAkAra ho rahe haiM / unakA saMsthAnagata svarUpa eka prakAra - cakravAla ke AkAra kA hai / vistAra kI dRSTi se ve aneka prakAra ke haiN| ve kramazaH pUrvavartI se uttaravartI dviguNa-dviguNa haiM / yAvat isa tirache-loka meM asaMkhyeya dvIpa tathA svayambhUramaNa avasAna vAle samudra prajJapta haiM, AyuSman zramaNa ! 160. bhante! kitane dvIpa aura samudra nAmoM se prajJapta haiM ? gautama ! loka meM jitane zubha nAma, zubha rUpa, zubha gandha, zubha rasa aura zubha sparza haiM utane dvIpa aura samudra nAmoM se prajJapta haiM / isa prakAra zubha nAma, uddhAra, pariNAma aura dvIpa samudroM meM saba jIvoM kA utpAda jJAtavya hai / 161. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / 217
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 9 : sU. 162-167 nava uddezaka bhagavatI sUtra karmaprakRti-bandha - pada 162. bhante ! jIva jJAnAvaraNIya karma kA bandha karatA huA kitanI karma-prakRtiyoM kA bandha karatA hai ? gautama ! sAta prakAra kI prakRtiyoM kA bandha karatA hai / athavA ATha prakAra kI karma-prakRtiyoM kA bandha karatA hai / athavA chaha prakAra kI prakRtiyoM kA bandha karatA / yahAM paNNavaNA kA bandha - uddezaka (pada 24) jJAtavya hai / maharddhika deva kI vikriyA kA pada 163. bhante ! kyA mahAn Rddhi yAvat mahAn zakti se sampanna deva bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karane meM samartha haiM ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 164. bhante ! kyA deva bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karane meM samartha haiM ? hAM, samartha hai| 165. bhante ! kyA vaha prajJApaka sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karatA hai ? athavA sva-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karatA hai ? athavA ina donoM se bhinna kisI anya sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karatA hai ? gautama ! vaha prajJApaka-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa nahIM karatA, sva-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karatA hai, ina donoM se bhinna kisI anya sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa nahIM karatA / caubhaMgI hai| isa prakAra isa gamaka ke anya vikalpa bhI jJAtavya haiM yAvat 1. eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa 2. eka varNa aura aneka rUpa kA nirmANa 3. aneka varNa aura eka rUpa kA nirmANa tathA 4. aneka varNa aura aneka rUpa kA nirmANa - yaha 166. bhante ! kyA mahAn Rddhi yAvat mahAn zakti se sampanna deva bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA kRSNa varNa vAle pudgala ko nIla varNa vAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha haiM? athavA nIla varNa vAle pudgala ko kRSNa varNa vAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha haiM ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai / vaha bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kara vaisA karane meM samartha hai| 167. bhante ! kyA vaha prajJApaka- sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai ? athavA sva-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai ? athavA ina donoM se bhinna kisI anya sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai ? 218
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 9,10 : sU. 167-171 gautama! vaha prajJApaka-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata nahIM karatA, sva-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai, ina donoM se bhinna kisI anya sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata nahIM karatA / isI prakAra kRSNa varNa vAle pudgala ko lAla varNa vAle pudgala ke rUpa meM pariNata karatA hai / isI prakAra kRSNa varNa vAle pudgala se yAvat zukla varNa vAle pudgala taka ke pariNamana kI vaktavyatA / isI prakAra nIla varNa vAle pudgala se yAvat zukla varNa vAle pudgala ke pariNamana kI vktvytaa| isI prakAra lohita-varNa vAle pudgala se yAvat zukla varNa vAle pudgala ke pariNamana kI vaktavyatA / isI prakAra pIta varNa vAle pudgala se yAvat zukla varNa vAle pudgala ke pariNamana kI vaktavyatA / isI prakAra isa paripATI se gandha, rasa aura sparza kI pariNamana kI vaktavyatA / avizuddha lezyA Adi vAle deva kA jJAna darzana - pada 168. bhante! 1. avizuddha-lezyA vAlA deva asamavahata AtmA ke dvArA avizuddha-lezyA vAle deva, devI athavA anya kisI ko jAnatA dekhatA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai / isI prakAra - 2. avizuddha-lezyA vAlA deva asamavahata AtmA ke dvArA vizuddha-lezyA vAle deva ko 3. avizuddha-lezyA vAlA deva samavahata AtmA ke dvArA avizuddha-lezyA vAle deva ko 4. avizuddha - lezyA vAlA deva samavahata AtmA ke dvArA vizuddha-lezyA vAle deva ko 5. avizuddha-lezyA vAlA deva samavahata- asamavahata AtmA ke dvArA avizuddha-lezyA vAle deva ko 6. avizuddha-lezyA vAlA deva samavahata - asamavahata AtmA ke dvArA vizuddha- lezyA vAle deva ko 7. vizuddha-lezyA vAlA deva asamavahata AtmA ke dvArA avizuddha- lezyA vAle deva ko 8. vizuddha-lezyA vAlA deva asamavahata AtmA ke dvArA vizuddha-lezyA vAle deva ko nahIM jAnatA dekhatA / 169. bhaMte! 9. vizuddha-lezyA vAlA deva samavahata AtmA ke dvArA avizuddha-lezyA vAle deva ko jAnatA dekhatA hai ? hAM, jAnatA - dekhatA hai| isI prakAra - 10. vizuddha-lezyA vAlA deva samavahata AtmA ke dvArA vizuddha-lezyA vAle deva ko 11. vizuddha-lezyAvAlA deva samavahata - asamavahata AtmA ke dvArA avizuddha-lezyA vAle deva ko 12. vizuddha-lezyA vAlA deva samavahata - asamavahata AtmA ke dvArA vizuddha- lezyA vAle deva ko jAnatA - dekhatA hai| 170. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / dazavAM uddeza sukha-duHkha - upadarzana-pada 171. bhante ! anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM - rAjagRha nagara meM 219
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 10 : sU. 171-178 bhagavatI sUtra jitane jIva haiM, itane jIvoM ka sukha athavA duHkha ko yAvat bera kI guThalI jitanA bhI, sema jitanA bhI, maTara jitanA bhI, ur3ada jitanA bhI, mUMga jitanA bhI, jUM jitanA bhI aura lIkha jitanA bhI niSpanna karake dikhAne meM koI bhI samartha nahIM hai| 172. bhante! isa prakAra kA vaktavya kaise hai? gautama ve anyayUthika jo aisA AkhyAna karate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM, ve mithyA kahate haiM / gautama! maiM isa prakAra AkhyAna karatA hUM yAvat prarUpaNA karatA hUM-sarva loka ke saba jIvoM ke sukha athavA duHkha ko yAvat bera kI guThalI jitanA bhI, sema jitanA bhI, maTara jitanA bhI, mUMga jitanA bhI jUM jitanA bhI aura lIkha jitanA bhI niSpanna karake dikhAne meM koI bhI samartha nahIM hai| 173. yaha kisa apekSA se? gautama! yaha jambUdvIpa dvIpa eka lAkha yojana lambA-caur3A yAvat usakA parikSepa tIna-lAkhasolaha-hajAra-do-sau-sattAIsa-yojana-tIna-kosa-eka-sau-aTThAIsa-dhanuSa-aura-sADhA-teraha aMgula-se-kucha-adhika prajJapta hai| mahAn Rddhi vAlA yAvat koI mahAn sAmarthya vAlA deva vilepana-sahita piTaka ko le kara use kholatA hai, khola kara yAvat yaha rahA, yaha rahA, isa prakAra kaha kara sampUrNa jambUdvIpa dvIpa meM tIna bAra cuTakI bajAne jitane samaya meM ikkIsa bAra ghUma kara zIghra hI A jAtA hai| gautama! kyA vaha sampUrNa jambUdvIpa dvIpa una nAsikA-grAhya pudgaloM se spRSTa huA? hAM, spRSTa huaa| gautama! una nAsikA-grAhya pudgaloM ko bera kI guThalI jitanA bhI, sema jitanA bhI, maTara jitanA bhI, ur3ada jitanA bhI, mUMga jitanA bhI, jUM jitanA bhI aura lIkha jitanA bhI niSpanna kara kyA koI dikhAne meM samartha haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| gautama! isIlie yaha kahA jA rahA hai jIva ke sukha athavA duHkha ko yAvat dikhAne meM koI bhI samartha nahIM hai| jIva-cetanA-pada 174. bhante! kyA jIva jIva (caitanya) hai? bhante! kyA jIva (caitanya) jIva hai? gautama! jIva niyamataH jIva (caitanya) hai| jIva (caitanya) bhI niyamataH jIva hai| 175. bhante! kyA jIva nairayika hai? kyA nairayika jIva hai? __ gautama! nairayika niyamataH jIva hai, jIva syAt nairayika hai, syAt nairayika nahIM hai| 176. bhante! kyA jIva asurakumAra hai? kyA asurakumAra jIva hai? gautama! asurakumAra niyamataH jIva hai| jIva syAt asurakumAra hai, syAt asura-kumAra nahIM 177. isa prakAra vaimAnika-devoM taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 178.bhante! kyA jo jItA hai, vaha jIva hai? athavA jo jIva hai vaha jItA hai? 220
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 6 : u. 10 : sU. 178-186 gautama ! jo jItA hai, vaha niyamataH jIva hai aura jIva syAt jItA hai, syAt nahIM jiitaa| 179. bhante ! kyA jo jItA hai, vaha nairayika hai ? athavA jo nairayika hai, vaha jItA hai ? gautama! nairayika niyamataH jItA hai aura jo jItA hai, vaha syAt nairayika hai, syAt nairayika nahIM hai / 180. isa prakAra vaimAnika taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 181. bhante ! kyA jo bhavasiddhika hai, vaha nairayika hai ? athavA jo nairayika hai, vaha bhavasiddhika hai ? gautama ! jo bhavasiddhika hai, vaha syAt nairayika hai, syAt nairayika nahIM hai / nairayika bhI syAt bhavasiddhika hai, syAt bhavasiddhika nahIM hai / 182. isI prakAra vaimAnika taka sabhI daNDaka vaktavya hai / vedanA-pada 183. bhante! anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM saba prANa, bhUta, jIva aura sattva ekAnta duHkhamaya vedanA kA vedana karate haiM / 184. bhante ! isa prakAra kA vaktavya kaise haiM ? gautama ! jo anyayUthika aisA AkhyAna karate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ve mithyA kahate haiN| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna karatA hUM yAvat prarUpaNA karatA hUM-kucha prANa, bhUta, jIva, aura sattva ekAnta duHkhamaya vedanA kA vedana karate haiM aura kabhI-kabhI sukha kA vedana karate haiN| kucha prANa, bhUta, jIva aura sattva ekAnta sukhamaya vedanA kA vedana karate haiM aura kabhI-kabhI duHkha kA vedana karate haiN| kucha prANa, bhUta, jIva aura sattva vimAtrA se vedanA kA vedana karate haiM - kabhI sukha kA vedana karate haiM, kabhI duHkha kA vedana karate haiM / 185. yaha kisa apekSA se ? gautama ! nairayika ekAnta duHkhamaya vedanA kA vedana karane haiM, kabhI-kabhI sukha kA vedana karate haiM / bhavanapati, vAnamantara, jyotiSka aura vaimAnika deva ekAnta sukha kA vedana karate haiM, kabhI-kabhI duHkha kA vedana karate haiN| pRthvIkAyika-jIvoM se lekara manuSya taka sabhI jIva vimAtrA se vedanA kA vedana karate haiM - kabhI sukha kA vedana karate haiM, kabhI duHkha kA vedana karate haiN| isa apekSA se yaha kahA jAtA hai / nairayika Adi jIvoM ke AhAra kA pada 186. bhante ! nairayika jIva jina pudgaloM ko AtmA se grahaNa kara AhAra karate haiM, kyA apane zarIra ke kSetra meM avagADha pudgaloM ko AtmA se grahaNa kara AhAra karate haiM? kyA anantara kSetra meM avagAr3ha pudgaloM ko AtmA se grahaNa kara AhAra karate haiM ? kyA parampara- kSetra meM avagAr3ha pudgaloM ko AtmA se grahaNa kara AhAra karate haiM ? gautama ! ve apane zarIra ke kSetra meM avagAr3ha pudgaloM ko AtmA se grahaNa kara AhAra karate haiM, anantara - kSetra meM avagAr3ha pudgaloM ko AtmA se grahaNa kara AhAra nahIM karate, parampara-kSetra meM 221
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 6 : u. 10 : sU. 186-189 bhagavatI sUtra avagAr3ha pudgaloM ko AtmA se grahaNa kara AhAra nahIM krte| nairayika jIvoM kI bhAMti vaimAnika taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| kevalI ke jJAna kA pada 187. bhante! kyA kevalI indriyoM se jAnatA-dekhatA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 188. yaha kisa apekSA se? gautama! kevalI pUrva dizA meM parimita ko bhI jAnatA hai, aparimita ko bhI jAnatA hai, yAvat kevalI kA darzana nirAvaraNa hai, isa apekSA se| saMgrahaNI gAthA jIva kA sukha aura duHkha, jIva aura jInA, bhavasiddhika, ekAnta duHkhamaya vedanA, AtmA se AhAra grahaNa kara viSaya aura kevalI kA jAnanA-dekhanA- dasaveM uddezaka meM pratipAdita viSaya 189. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| 222
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavAM zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA saptama zataka ke dasa uddezaka haiM-1. AhAra-AhAraka aura anAhAraka kI vaktavyatA, 2. virati-pratyAkhyAna kI vaktavyatA, 3. sthAvara-vanaspati kI vaktavyatA, 4. jIva-saMsArI jIvoM kI vaktavyatA, 5. pakSI-pakSI kI vaktavyatA, 6. AyuSya-AyuSya kI vaktavyatA, 7. anagAra-anagAra kI vaktavyatA, 8. chadmastha-chadmastha manuSya kI vaktavyatA, 9. asaMvRta-asaMvRta anagAra kI vaktavyatA, 10. anyayUthika-kAlodAyI Adi anyatIrthikoM kI vktvytaa| anAhAraka-pada 1. usa kAla aura usa samaya meM gaNadhara gautama ne zramaNa bhagavAn mahAvIra se isa prakAra kahA-bhante! jIva kisa samaya anAhAraka hotA hai? gautama! jIva prathama samaya meM syAt AhAraka hotA hai, syAt anAhAraka, dUsare samaya meM syAt AhAraka hotA hai, syAt anAhAraka, tIsare samaya meM syAt AhAraka hotA hai, syAt anAhAraka, cauthe samaya meM niyamataH AhAraka hotA hai| isa prakAra caubIsa daNDaka vaktavya haiN| jIva aura ekendriya ye donoM cauthe samaya meM niyamataH AhAraka hote haiM, zeSa saba tIsare samaya meM niyamataH AhAraka hote haiN| sarvaalpa AhAra-pada 2. bhante! jIva sabase alpa AhAra kisa samaya karatA hai? gautama! utpatti ke prathama samaya aura jIvana ke antima samaya meM jIva sabase alpa AhAra karatA hai| vaimAnika taka sabhI daNDakoM meM yaha vktvytaa| loka-saMsthAna-pada 3. bhante! loka kisa saMsthAna se saMsthita hai? gautama ! loka supratiSThaka-saMsthAna se saMsthita hai| vaha nimna bhAga meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara vizAla hai| vaha nimna bhAga meM paryaMka ke AkAra vAlA, madhya meM zreSTha vajra ke AkAra vAlA aura Upara Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAlA hai| utpanna-jJAnadarzana kA dhAraka arhat, jina, kevalI nimna bhAga meM vistIrNa yAvat Upara 223
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7: u. 1 : sU. 3-10 bhagavatI sUtra Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAle usa zAzvata loka meM jIva ko bhI jAnatA hai, dekhatA hai; ajIva ko bhI jAnatA hai, dekhatA hai usake pazcAt vaha siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai tathA saba duHkhoM kA anta karatA hai / zramaNopAsaka kI kriyA kA pada 4. bhante ! jo zramaNopAsaka sAmAyika kI sAdhanA meM hai aura zramaNoM ke upAzraya meM baiThA huA hai, usake kyA airyApathikI kriyA hotI hai athavA sAmparAyikI kriyA hotI hai ? gautama ! airyApathikI kriyA nahIM hotI, sAmparAyikI kriyA hotI hai| 5. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-zramaNopAsaka ke airyApathikI kriyA nahIM hotI, sAmparAyikI kriyA hotI hai ? gautama ! jo zramaNopAsaka sAmAyika kI sAdhanA meM hai aura zramaNoM ke upAzraya meM baiThA huA hai, usakI AtmA adhikaraNI hotI hai; AtmA adhikaraNa hai, isa kAraNa usake airyApathikI kriyA nahIM hotI, sAmparAyikI kriyA hotI hai / yaha isa apekSA se kahA jAtA hai| 6. bhante ! zramaNopAsaka ke pahale hI trasa - prANa kA samArambha (hiMsA) kA pratyAkhyAna kiyA huA, pRthvIkAyika- jIva ke samArambha kA pratyAkhyAna kiyA huA nahIM haiM / vaha pRthvIkAya kA khanana karatA huA kisI trasa - prANI kI hiMsA kare, bhante ! kyA aisA karatA huA vaha usa vrata kA aticaraNa karatA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai, kyoMki vaha usa trasa - prANI ke vadha ke saMkalpa se pravRtti nahIM karatA / 7. bhante ! zramaNopAsaka ke pahale hI vanaspati- jIvoM ke samArambha kA pratyAkhyAna kiyA huA hai / vaha pRthvI kA khanana karatA huA kisI vRkSa kI jar3a kA kATa de, bhante ! kyA aisA karatA huA vaha usa vrata kA aticaraNa karatA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai| kyoMki vaha vanaspati-jIva ke vadha ke saMkalpa se pravRtti nahIM karatA / zramaNa- pratilAbha se lAbha - pada 8. bhante ! zramaNopAsaka tathArUpa zramaNa athavA mAhana ko abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya se pratilAbhita karatA huA kyA prApta karatA hai? gautama ! zramaNopAsaka tathArUpa zramaNa athavA mAhana ko abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya se pratilAbhita karatA huA tathArUpa zramaNa athavA mAhana ke samAdhi utpanna karatA hai / samAdhi dene vAlA vyakti usI samAdhi ko prApta karatA hai / 9. bhante ! zramaNopAsaka tathArUpa zramaNa athavA mAhana ko abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya se pratilAbhita karatA huA kyA detA hai ? gautama ! vaha jIvana detA hai, dustyaja ko tyAgatA hai, duSkara karatA hai, durlabha ko pAtA hai, bodhi kA anubhava karatA hai, usake pazcAt siddha ho jAtA hai yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai / 224
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7: u. 1 : sU. 10-15 akarma kI gati kA pada 10. bhante! kyA akarma ke gati hotI hai? hAM, hotI hai| 11. bhante! akarma ke gati kaisI hotI hai? gautama! nissaMgatA, niraJjanatA, gati-pariNAma, bandhana-chedana, nirindhanatA aura pUrva prayoga-ina kAraNoM se akarma ke gati hotI hai| 12. bhante! nissaMgatA, niraJjanatA aura gati-pariNAma-ina kAraNoM se akarma ke gati kaise hotI jaise koI puruSa sUkhe, nizchidra aura nirupahata tumbe kA pahale parikarma karatA hai, phira darbha aura kuza se usakA veSTana karatA hai, veSTita kara ATha miTTI ke lepoM se lIpatA hai, lIpa kara dhUpa meM rakha detA hai, prabhUta zuSka hone para use athAha, ataraNIya, puruSa se adhika parimANa vAle jala meM prakSipta kara detA hai| gautama! kyA vaha tumbA una ATha miTTI ke lepoM kI gurutA se, bhArIpana se, atyanta bhArIpana se jala ke tala taka pahuMcakara nIce dharAtala para pratiSThita hotA hAM, hotA hai| kyA vaha tumbA miTTI ke AThoM lepoM ke utara jAne para dharAtala se Upara uThakara salila-tala para pratiSThita hotA hai? hAM, hotA hai| gautama! isI prakAra nissaMgatA, niraJjanatA aura gati-pariNAma-ina kAraNoM se akarma ke gati hotI hai| 13. bhante! bandhana kA cheda hone se akarma ke gati kaise hotI hai? gautama! jaise koI gola cane kI phalI, mUMga kI phalI, ur3ada kI phalI, zAlmalI kI phalI aura eraNDa-phala dhUpa lagane para sUkha jAtA hai aura usake bIja prasphuTita ho Upara kI ora uchala jAte haiN| gautama! isI prakAra bandhana kA chedana hone para akarma ke gati hotI hai| 14. bhante! nirindhana hone ke kAraNa akarma ke gati kaise hotI hai? gautama ! jaise iMdhana se mukta dhueM kI gati svabhAva se hI kisI vyAghAta ke binA Upara kI ora hotI hai| gautama! isI prakAra nirindhana hone ke kAraNa akarma ke gati hotI hai| 15. bhante! pUrva prayoga se akarma ke gati kaise hotI hai? gautama! jaise koI dhanuSa se chUTe hue bANa kI kisI vyAghAta ke binA lakSya kI ora gati hotI hai| gautama! isI prakAra pUrva prayoga se akarma ke gati hotI hai| gautama! isI prakAra nissaMgatA, niraJjanatA, gati-pariNAma, bandhana-chedana, nirindhanatA aura pUrva prayoga-ina kAraNoM se akarma ka gati hotI hai| 225
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 1 : sU. 16-22 duHkhI ke duHkhasparza Adi kA pada 16. bhante! duHkhI vyakti duHkha se spRSTa hotA hai ? athavA aduHkhI duHkha se spRSTa hotA hai / gautama! duHkhI duHkha se spRSTa hotA hai, aduHkhI duHkha se spRSTa nahIM hotA hai| 17. bhante! duHkhI nairayika duHkha se spRSTa hotA hai ? athavA aduHkhI nairayika duHkha se spRSTa hotA hai ? gautama ! bhante ! duHkhI nairayika duHkha se spRSTa hotA hai, aduHkhI nairayika duHkha se spRSTa nahIM hotA / 18. vaimAnika taka sabhI daNDaka isI prakAra vaktavya haiN| 19. isa prakAra pAMca daNDaka jJAtavya haiM - 1. duHkhI duHkha se spRSTa hotA hai, 2. duHkhI duHkha kA grahaNa karatA hai, 3. duHkhI duHkha kI udIraNA karatA hai, 4. duHkhI duHkha kA vedana karatA hai, 6. duHkhI duHkha kI nirjarA karatA hai / airyApathika-sAmparAyika- kriyA-pada 20. bhante ! jo anagAra anAyukta dazA meM (dattacitta na hokara) calatA hai, khar3A hotA hai, baiThatA hai, leTatA hai, vastra, pAtra, kambala aura pAda- prauchana letA athavA rakhatA hai / bhante ! kyA use airyApathikI kriyA hotI hai ? athavA sAmparAyikI kriyA hotI hai ? gautama ! use airyApathikI kriyA nahIM hotI, sAmparAyikI kriyA hotI hai / 21. yaha kisa apekSA se ? gautama ! jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyavacchinna ho jAte haiM, usake airyApathikI kriyA hotI hai, jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyavacchinna nahIM hote, usake sAmparAyikI kriyA hotI hai / yathAsUtra - sUtra ke anusAra calane vAle ke airyApathikI kriyA hotI hai, utsUtra - sUtra ke viparIta calane vAle ke sAmparAyikoM kriyA hotI hai| vaha (jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyavacchinna nahIM hote) utsUtra hI calatA hai| yaha isa apekSA se kahA jAtA hai| sa- aMgAra Adi doSa se dUSita pAna - bhojana pada 22. bhante ! sa - aMgAra, sadhUma aura saMyojana doSa se dUSita pAna - bhojana kA kyA artha prajJapta hai ? gautama! jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara usameM mUrcchita, gRddha, grathita aura Asakta ho kara AhAra karatA hai, gautama ! vaha pAna - bhojana sa- aMgAra hai / jo nirgrantha athavA nigranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara mahatI aprIti aura krodha-janita kleza karatA huA AhAra kahatA hai, gautama ! vaha pAna - bhojana sadhUma hai| jo nirgrantha athavA nigranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara use adhika svAdiSTa banAne ke lie dUsare padArtha ke sAtha milAkara AhAra 226
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 1 : sU. 22,24 karatA hai, gautama ! vaha pAna-bhojana saMyojanA-doSa se dUSita hai| gautama! sa-aMgAra, sadhUma aura saMyojana-doSa se dUSita pAna-bhojana kA yaha artha prajJapta hai| 23. bhante! aGgAra-mukta, dhUma-mukta aura saMyojanA-doSa-vipramukta pAna-bhojana kA kyA artha prajJapta hai? gautama! jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara usameM amUrcchita, agRddha, agrathita aura anAsakta ho kara AhAra karatA hai, gautama! yaha aGgAra-mukta pAna-bhojana hai| jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara mahatI aprIti tathA krodha-janita kaleza na karatA huA AhAra karatA hai, gautama! vaha dhUma-mukta pAna-bhojana hai| jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara jaisA milA hai use usI rUpa meM khAtA hai, gautama! vaha saMyojanA-doSa-vipramukta pAna-bhojana hai| gautama! aGgAra-mukta, dhUma-mukta aura saMyojanA-doSa-vipramukta pAna-bhojana kA kyA yaha artha prajJapta hai| 24. bhante! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnata, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAna-bhojana kA kyA artha hai| gautama! jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA sUryodaya se pahale pratigrahaNa kara sUraja ke ugane para AhAra karatA hai, gautama! yaha kSetrAtikrAnta pAna-bhojana hai| jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA prathama prahara meM pratigrahaNa kara antima prahara Ane para AhAra karatA hai, gautama! yaha kAlAtikrAnta pAna-bhojana hai| jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara Adhe yojana (do koza) kI maryAdA kA atikramaNa kara AhAra karatA hai, gautama! yaha mArgAtikrAnta pAna-bhojana hai| jo nirgrantha athavA nirgranthI abhilaSaNIya aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA pratigrahaNa kara murgI ke aMDe ke pramANa jitane battIsa kavala se adhika AhAra karatA hai, gautama! yaha pramANAtikrAnta pAna-bhojana hai| murgI ke aNDe jitane ATha kavala kA AhAra karane para alpAhArI kahalAtA hai, murgI ke aNDe jitane bAraha kavala kA AhAra karane vAlA apArddha-avamodarika kahalAtA hai, murgI ke aNDe jitane solaha kavala kA AhAra karane vAlA dvibhAga-prApta kahalAtA hai| murgI ke aNDe jitane caubIsa kavala kA AhAra karane vAlA avamodarika kahalAtA hai aura murgI ke aNDe jitane battIsa kavala kA AhAra karane vAlA pramANaprApta kahalAtA hai| isase eka grAsa bhI kama 227
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 1,2 : sU. 24-28 bhagavatI sUtra AhAra karane vAlA zramaNa nigrantha prakAmarasa-bhojI nahIM khlaataa| gautama! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAna-bhojana kA yaha artha hai| 25. bhante! zastrAtIta, zastra-pariNAmita eSaNA se prApta, sAdhuveza se labdha aura sAmudAnika pAna-bhojana kA kyA artha prajJapta hai? gautama! zastra (cAku Adi) aura mUsala kA prayoga na karane vAlA, puSpamAlA aura candana ke vilepana se rahita nirgrantha athavA nirgranthI jo AhAra vyapagata-cyuta-cyAvita- aura tyakta-jIva-zarIra vAlA, jIva-rahita, sAdhu ke nimitta na kiyA gayA, na karAyA gayA, na saMkalpita kiyA gayA, AmantraNa-rahita, sAdhu ke nimitta na kharIdA gayA, sAdhu ko uddiSTa kara na banAyA gayA, navakoTi se parizuddha, dasa doSa se vipramukta, udgama, utpAdana aura eSaNA se parizuddha, aMgAra, dhUma aura saMyojanA-doSa se vipramukta hai| vaisA AhAra karatA hai tathA 'surasura' aura 'cavacava' zabda na karate hue, na adhika zIghratA se aura na adhika vilamba se, bhUmi para nahIM girAte hue, gAr3I ke pahie kI dhUrI para kie jAne vAle mrakSaNa aura vraNa para kie jAne vAle anulepa kI bhAMti saMyama-yAtrA ke lie apekSita mAtrA vAlA, saMyama kA bhAra vahana karane ke lie jaise sarpa bila meM praveza karate samaya sIdhA hotA hai vaise hI svAda lie binA sIdhA khAne vAlA-jo isa vidhi se AhAra karatA hai, gautama! yaha zastrAtIta, zastra-pariNAmita, eSita, vaizika aura sAmudAnika pAna-bhojana kA artha prajJapta hai| 26. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| dUsarA uddezaka supratyAkhyAna-duSpratyAkhyAna-pada 27. koI puruSa kahatA hai-maiMne saba prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai? bhante! usakA vaha pratyAkhyAna supratyAkhyAta hotA hai? athavA duSpratyAkhyAta hotA hai? gautama! jo puruSa kahatA hai-maiMne saba prANa yAvat saba sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai| usakA vaha pratyAkhyAna syAt supratyAkhyAta hotA hai, syAt duSpratyAkhyAta hotA hai| 28. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jo puruSa kahatA hai-maiMne saba prANa yAvat saba sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai, usakA vaha pratyA-khyAna syAt supratyAkhyAta hotA hai, syAt duSpratyAkhyAta hotA hai? gautama! jo puruSa kahatA hai maiMne saba prANa yAvat sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai aura jise yaha jJAta nahIM hotA ki ye jIva haiM, ye ajIva haiM; ye trasa haiM, ye sthAvara haiM, usake saba prANa yAvat saba sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna supratyAkhyAta nahIM hotA, duSpratyAkhyAta hotA hai| isa prakAra vaha duSpratyAkhyAnI kahatA hai-maiMne saba prANa yAvat saba sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai, vaha satya bhASA nahIM bolatA, mRSA bhASA bolatA hai| isa prakAra vaha 228
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 2 : sU. 28-34 mRSAvAdI manuSya saba prANa yAvat saba sattvoM ke prati tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApakarma kA pratihanana na karane vAlA, bhaviSya ke pApakarma kA pratyAkhyAna na karane vAlA hotA hai| vaha kAyikI Adi kriyA se yukta, asaMvRta, ekAntadaNDaka aura ekAntabAla bhI hotA hai| jo puruSa kahatA hai-maiMne saba prANa yAvat saba sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai, aura jise yaha jJAta hotA hai ki ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye trasa haiM, ye sthAvara haiM, usake saba prANa yAvat saba sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna supratyAkhyAta hotA hai, duSpratyAkhyAta nahIM hotaa| isa prakAra vaha supratyAkhyAnI kahatA hai-maiMne saba prANa yAvat saba sattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai, vaha satya bhASA bolatA hai, mithyA bhASA nahIM boltaa| isa prakAra vaha satyavAdI manuSya saba prANa yAvat saba sattvoM ke prati tIna yoga aura tIna karaNa se saMyata, virata, atIta ke pApa karma kA pratihanana karane vAlA, bhaviSya ke pApakarma kA pratyAkhyAna karane vAlA hotA hai, vaha kAyikI Adi kriyA se mukta, saMvRta aura ekAnta-paNDita bhI hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jo puruSa kahatA hai-maiMne saba prANa yAvat saba tattvoM ke vadha kA pratyAkhyAna kiyA hai, usakA vaha pratyAkhyAna syAt supratyAkhyAta hotA hai, syAt duSpratyAkhyAta hotA hai| pratyAkhyAna-pada 29. bhante! pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! pratyAkhyAna ke do prakAra prajJapta haiM, jaise-mUla-guNa-pratyAkhyAna, uttr-gunn-prtyaakhyaan| 30. bhante! mUla-guNa-pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! do prakAra prajJapta haiM, jaise-sarva-mUla-guNa-pratyAkhyAna, deza-mUla-guNa-pratyAkhyAna / 31. bhante! sarva-mUla-guNa-pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta haiM? __ gautama! pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise-sarva-prANAtipAta-viramaNa, sarva-mRSAvAda-viramaNa, sarva -adattAdAna-viramaNa, sarva-maithuna-viramaNa, sarva-parigraha-viramaNa / 32. bhante! deza-mUla-guNa-pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! pAMca prakAra prajJapta haiM, jaise sthUla-prANAtipAta-viramaNa, sthUla-mRSAvAda-viramaNa, sthUla-adattAdAna-viramaNa, sthUla-maithuna-viramaNa, sthUla-parigraha-viramaNa / 33. bhante! uttara-guNa-pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! do prakAra haiM, jaise sarva-uttara-guNapratyAkhyAna, deza-uttara-guNa-pratyAkhyAna / 34. bhante! sarva-uttara-guNa-pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! dasa prakAra prajJapta haiM, jaisegAthA-anAgata, atikrAnta, koTi-sahita, niyantrita, sAkAra, anAkAra, parimANa-kRta, niravazeSa, saMketa, adhvA isa prakAra pratyAkhyAna dasa prakAra kA hotA hai| 229
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 2 : sU. 35-44 bhagavatI sUtra 35. bhante! deza-uttara-guNa-pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! sAta prakAra prajJapta haiM, jaise-1. digvata, 2. upabhoga-paribhoga-parimANa, 3. anarthadaNDa-viramaNa, 4. sAmAyika, 5. dezAvakAzika, 6. pauSadhopavAsa, 7. atithi-sNvibhaag| apshcimmaarnnaantiksNlekhnaa-jossnnaa-aaraadhnaa| pratyAkhyAnI-apratyAkhyAnI-pada 36. bhante! jIva kyA mUla-guNa-pratyAkhyAnI haiM? uttara-guNa-pratyAkhyAnI haiM? apratyAkhyAnI gautama! jIva mUla-guNa-pratyAkhyAnI bhI haiM, uttara-guNa-pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI 37. bhante! nairayika kyA mUla-guNa-pratyAkhyAnI hai? pRcchaa| gautama! nairayika mUla-guNa-pratyAkhyAnI nahIM hai, uttara-guNa-pratyAkhyAnI nahIM haiM, apratyAkhyAnI hai| 38. caturindraya-jIvoM taka isI prakAra vaktavya hai| 39. paMcendriya-tiryagyonika aura manuSya jIva kI bhAMti vaktavya hai| vAnamantara-, jyotiSka aura vaimAnika-deva nairayika kI bhAMti vaktavya hai| 40. bhante! ina mUla-guNa-pratyAkhyAnI, uttara-guNa-pratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kinase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama! mUla-guNa-pratyAkhyAnI jIva sabase alpa haiM, uttara-guNa-pratyAkhyAnI jIva unase asaMkhyeyaguNA adhika haiM, apratyAkhyAnI jIva unase anantaguNA adhika haiN| 41. bhante! ina paMcendriya-tiryagyonika-jIvoM meM pRcchaa| gautama! paMcendriya-tiryagyonika-jIvoM meM sabase alpa mUla-guNa-pratyAkhyAnI haiM, uttara-guNa-pratyAkhyAnI unase asaMkhyeya-guNA adhika haiM, apratyAkhyAnI unase asaMkhyeya-guNA adhika haiN| 42. bhante! mUla-guNa-pratyAkhyAnI manuSyoM meM pRcchaa| gautama! mUla-guNa-pratyAkhyAnI manuSya sabase alpa haiM, uttara-guNa-pratyAkhyAnI unase asaMkhyeya-guNA adhika haiM, apratyAkhyAnI unase asaMkhyeya-guNA adhika haiN| 43. bhante! jIva kyA sarva-mUla-guNa-pratyAkhyAnI haiM? deza-mUla-guNa-pratyAkhyAnI haiM? apratyAkhyAnI haiM? gautama! jIva sarva-mUla-guNa-pratyAkhyAnI bhI haiM, deza-mUla-guNa-pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiN| 44. nairayikoM kI pRcchaa| gautama! nairayika sarva-mUla-guNa-pratyAkhyAnI nahIM haiM, deza-mUla-guNa-pratyAkhyAnI nahIM haiM, apratyAkhyAnI haiN| 230
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra 45. caturindriya-jIvoM taka isI prakAra vaktavya 1 46. paMcendriya-tiryagyonika-jIvoM kI pRcchA / gautama ! paMcendriya tiryagyonika-jIva sarva-mUla-guNa- pratyAkhyAnI nahIM hai, deza-mUla-guNa- pratyAkhyAnI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM / za. 7: u. 2 : sU. 45-54 47. bhante ! manuSya kyA sarva mUla-guNa- pratyAkhyAnI haiM, deza-mUla-guNa- pratyAkhyAnI haiM ? apratyAkhyAnI haiM ? gautama ! manuSya sarva-mUla-guNa- pratyAkhyAnI bhI haiM, deza-mUla-guNa- pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM / 48. vAnamaMtara-, jyotiSka- aura vaimAnika- deva nairayika- jIvoM kI bhAMti vaktavya haiM / 49. bhante ! ina sarva-mUla-guNa- pratyAkhyAnI, deza-mUla-guNa- pratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kinase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama! sarva-mUla-guNa- pratyAkhyAnI jIva sabase alpa haiM, deza-mUla-guNa- pratyAkhyAnI unase asaMkhyeya-guNA adhika haiM, apratyAkhyAnI unase ananta guNA adhika haiM / 50. bhaMte! ina paMcendriyatiryagyonika-jIvoM kI pRcchA / gautama ! deza -mUla-guNa- pratyAkhyAnI paMcendriya tiryagyonika - jIva sabase apratyAkhyAnI unase asaMkhyeya-guNA adhika haiM / alpa haiM, 51. bhante ! ina sarva-mUla-guNa- pratyAkhyAnI manuSyoM kI pRcchA / gautama ! sarva-mUla-guNa- pratyAkhyAnI manuSya sabase alpa haiM, deza-mUla-guNa- pratyAkhyAnI manuSya unase asaMkhyeya-guNA adhika haiM, apratyAkhyAnI manuSya unase asaMkhyeya-guNA adhika haiM / 52. bhante ! jIva kyA sarvottara - guNa- pratyAkhyAnI haiM ? apratyAkhyAnI haiM ? dezottara - guNa- pratyAkhyAnI haiM, gautama ! jIva sarvottara - guNa- pratyAkhyAnI bhI haiM, dezottara - guNa- pratyAkhyAnI pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM / paMcendriya-tiryagyonika jIva aura manuSya isI prakAra vaktavya haiM / vaimAnika - devoM taka zeSa sabhI jIva apratyAkhyAnI haiN| 231 53. bhaMte! ina sarvottara-guNa- pratyAkhyAnI, dezottara - guNa - pratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kinase alpa, adhika, tulya vizeSAdhika haiM ? prathama daNDaka kI bhAMti tInoM haiM / (sU. 40-42) yAvat manuSyoM taka vaktavya haiN| 54. bhante ! jIva kyA saMyata haiM? asaMyata haiM ? saMyatAsaMyata haiM ? gautama ! jIva saMyata bhI haiM, asaMyata bhI haiM, saMyatAsaMyata bhI haiN| isa prakAra vaimAnika jIvoM taka paNNavaNA (pada 32) kI bhAMti vaktavya haiN| tInoM kA alpa - bahutva bhI prathama daNDaka (sUtra 40-42) kI bhAMti vaktavya hai /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 2,3 : sU. 55-62 55. bhante ! jIva kyA pratyAkhyAnI haiM ? apratyAkhyAnI haiM ? pratyAkhyAnI apratyAkhyAnI haiM ? gautama! jIva jIva pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM, pratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI bhI haiM / 56. isI prakAra manuSyoM kI vaktavyatA | paMcendriya tiryagyonika jIva pratyAkhyAnI nahIM haiM / vaimAnika devoM taka zeSa sabhI jIva apratyAkhyAnI haiN| 57. bhante ! ina pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! pratyAkhyAnI jIva sabase alpa haiM, pratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI jIva unase asaMkhyeyaguNA adhika haiM, apratyAkhyAnI jIva unase anantaguNA adhika haiM / paMcendriya-tiryagyonika jIvoM meM sabase alpa pratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI haiM, apratyAkhyAnI unase asaMkhyeyaguNA adhika haiN| manuSya meM pratyAkhyAnI sabase alpa haiM, pratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI unase saMkhyeyaguNA adhika hai, apratyAkhyAnI unase asaMkhyeyaguNA adhika hai| zAzvata azAzvata-pada 58. bhante ! jIva kyA zAzvata haiM ? azAzvata haiM ? gautama! jIva syAt zAzvata haiM, syAt azAzvata haiM / 59. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-jIva syAt zAzvata haiM, syAt azAzvata haiM ? gautama ! dravyArthatA (dravya - rAzi) kI apekSA jIva zAzvata haiM, bhAvArthatA ( paryAya) kI apekSA jIva azAzvata haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - jIva syAt zAzvata haiM, syAt azAzvata haiM / 60. bhante ! nairayika kyA zAzvata hai ? azAzvata haiM ? jisa prakAra jIva kI vaktavyatA, usI prakAra nairayikoM kI vaktavyatA / isa prakAra vaimAnika-devoM taka sabhI jIva syAt zAzvata haiM, syAt azAzvata haiN| 61. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai| tIsarA uddezaka vanaspati- AhAra pada 62. bhante! vanaspatikAyika-jIva kisa samaya sabase alpa AhAra karate haiM aura kisa samaya sabase adhika AhAra karate haiM ? gautama ! prAvRT- aura varSA Rtu meM vanaspatikAyika- jIva sabase adhika AhAra karate haiM, tadanantara zarad Rtu meM usase alpa, hemanta Rtu meM usase alpa, basanta Rtu meM usase alpa aura grISma Rtu meM usase alpa AhAra karate haiN| grISma Rtu meM vanaspatikAyika- jIva sabase alpa AhAra karate haiM / 232
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 3 : sU. 63-68 63. bhante! yadi vanaspatikAyika-jIva grISma Rtu meM sabase alpa AhAra karate haiM, to bhante! kyA kAraNa hai-grISma-Rtu meM aneka vanaspatikAyika-jIva patroM aura puSpoM se AkIrNa, phaloM se lade hue, haritimA se dIpyamAna aura vanazrI se atIva-atIva upazobhamAna-upazobhamAna hote haiM? gautama! grISma Rtu meM aneka uSNayonika jIva aura pudgala vanaspatikAyika-jIva ke rUpa meM utpanna hote haiM aura vinaSTa hote haiM, cyuta hote haiM aura utpanna hote haiN| gautama! isa prakAra grISma Rtu meM aneka vanaspatikAyika-jIva patroM aura puSpoM se AkIrNa, phaloM se lade hue, haritimA se dIpyamAna aura vanazrI se atIva-atIva upazobhamAna-upazobhamAna hote haiN| 64. bhante! kyA mUla mUla ke jIva se spRSTa, kaMda kaMda ke jIva se spRSTa, skandha (tanA) skandha ke jIva se spRSTa, tvacA (chAla) tvacA ke jIva se spRSTa, zAkhA zAkhA ke jIva se spRSTa, pravAla (koMpala) pravAla ke jIva se spRSTa, patra patra ke jIva se spRSTa, puSpa puSpa ke jIva se spRSTa, phala phala ke jIva se spRSTa aura bIja bIja ke jIva se spRSTa haiM? hAM, gautama! mUla mUla ke jIva spRSTa yAvat bIja bIja ke jIva spRSTa haiN| 65. bhante! yadi mUla mUla ke jIva se spRSTa yAvat bIja bIja ke jIva spRSTa haiM to bhante! vanaspatikAyika-jIva kaise AhAra karate haiM aura kaise use pariNata karate haiM? gautama! mUla mUla ke jIva spRSTa aura pRthvI ke jIva se pratibaddha hote haiN| isa hetu se ve AhAra karate haiM aura use pariNata karate haiN| kaMda kaMda ke jIva se spRSTa aura mUla ke jIva se pratibaddha hote haiN| isa hetu se ve AhAra karate haiM aura use pariNata karate haiN| isa prakAra yAvat bIja bIja ke jIva se spRSTa aura phala ke jIva se pratibaddha hote haiN| isa hetu se ve AhAra karate haiM aura use pariNata karate haiN| anantakAya-pada 66. bhante! kyA Alu', mUlA, adaraka, hirili, sirili, sissirilI, vArAhI-kaMda, bhUkharjUra, kSIravidArI, kRSNakaMda, vajrakaMda, sUraNakaMda, kelUTa, bhadramustA, piNDaharidrA, rohItaka, tridhArA thUhara, thIhU, stabaka, zAla, aDUsA, kAMTA-thUhara, kAlI mUsalI isa prakAra ke anya vanaspatikAyika-jIva haiM, ve saba ananta jIva vAle haiM? unakA sattva vividha prakAra kA hAM, gautama, Alu, mUlA, yAvat ananta jIva vAle haiN| unakA sattva vividha prakAra kA hai| alpakarma-mahAkarma-pada 67. bhante! syAt (kadAcit) kRSNa-lezyA vAlA nairayika alpatara karma vAlA aura nIla lezyA vAlA nairayika mahattara karma vAlA ho sakatA hai? hAM, syAt ho sakatA hai| 68. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-kRSNa-lezyA vAlA nairayika alpatara-karma 1. Alu kA artha AlU (Potato) nahIM hai, dekheM, bhagavatI bhASya, khaNDa 2, pR. 352-353 / - 233
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 3 : sU. 68-77 bhagavatI sUtra vAlA aura nIla-lezyA vAlA nairayika mahattara-karma vAlA ho sakatA hai? gautama! sthiti kI apekSA se| gautama! isalie yaha kahA jA rahA hai yAvat nIla-lezyA vAlA nairayika mahattara-karma vAlA ho sakatA hai| 69. bhante! syAt nIla-lezyA vAlA nairayika alpatara-karma vAlA aura kApota-lezyA vAlA nairayika mahattara-karma vAlA ho sakatA hai? hAM, syAt ho sakatA hai| 70. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nIla-lezyA vAlA nairayika alpatara-karma vAlA aura kApota-lezyA vAlA nairayika mahattara-karma vAlA ho sakatA hai? gautama! sthiti kI apekSA se| gautama! isalie yaha kahA jA rahA hai yAvat kApota-lezyA vAlA nairayika mahattara-karma vAlA ho sakatA hai| 71. asurakumAra kI vaktavyatA bhI isI prakAra hai| vizeSa yaha hai ki asurakumAra meM tejo-lezyA vaktavya hai| isa prakAra yAvat vaimAnika kI vktvytaa| jisameM jitanI lezyAeM haiM, utanI vaktavya haiN| jyotiSka-devoM meM kevala tejo-lezyA hotI hai, isalie vaha isa prakaraNa meM vaktavya nahIM hai| yAvat72. bhante! syAt padma-lezyA vAlA vaimAnika alpatara-karma vAlA aura zukla-lezyA vAlA vaimAnika mahattara-karma vAlA ho sakatA hai? hAM, syAt ho sakatA hai| 73. bhante! yaha kisa apekSA se? gautama! sthiti kI apekSA se| gautama! isalie yaha kahA jA rahA hai| yAvat zukla-lezyA vAlA vaimAnika mahattara-karma vAlA ho sakatA hai| vedanA-nirjarA-pada 74. bhante! kyA jo vedanA hai vaha nirjarA hai, jo nirjarA hai vaha vedanA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 75. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jo vedanA hai vaha nirjarA nahIM hai? jo nirjarA hai vaha vedanA nahIM hai? gautama! vedanA karma kI hotI hai, nirjarA no-karma kI hotI hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jo vedanA hai vaha nirjarA nahIM hai, jo nirjarA hai vaha vedanA nahIM hai| 76. bhante! kyA nairayikoM ke jo vedanA hai vaha nirjarA hai? jo nirjarA hai vaha vedanA hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 77. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nairayikoM ke jo vedanA hai vaha nirjarA nahIM hai? jo nirjarA hai vaha vedanA nahIM hai? gautama! nairayikoM ke vedanA karma kI hotI hai, nirjarA nokarma kI hotI hai| gautama! isa apekSA 234
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 3 : sU. 77-89 se yaha kahA jA rahA hai nairayikoM ke jo vedanA hai vaha nirjarA nahIM hai, jo nirjarA hai vaha vedanA nahIM hai| 78. isI prakAra yAvat vaimAnikoM kI vktvytaa| 79. bhante! kyA jisakI vedanA kI usakI nirjarA kI? jisakI nirjarA kI usakI vedanA kI? aisA ho sakatA hai? yaha artha saMgata nahIM hai| 80. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jisakI vedanA kI usakI nirjarA nahIM kI? jisakI nirjarA kI usakI vedanA nahIM kI? gautama! vedanA karma kI kI aura nirjarA nokarma kI kii| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat jisakI nirjarA kI usakI vedanA nahIM kii| 81. isI prakAra nairayika yAvat vaimAnikoM kI vktvytaa| 82. bhante! kyA jisakI vedanA karate haiM usakI nirjarA karate haiM, jisakI nirjarA karate haiM usakI vedanA karate haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 83. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai yAvat jisakI nirjarA karate haiM usakI vedanA nahIM karate? gautama! vedanA karma kI karate haiM, nirjarA nokarma kI karate haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat jisakI nirjarA karate haiM usakI vedanA nahIM krte| 84. isI prakAra nairayikoM yAvat vaimAnikoM kI vktvytaa| 85. bhante! kyA jisakI vedanA kareMge usakI nirjarA kareMge, jisakI nirjarA kareMge usakI vedanA kareMge? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 86. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai yAvat jisakI nirjarA kareMge usakI vedanA nahIM kareMge? gautama! vedanA karma kI kareMge, nirjarA nokarma kI kreNge| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat jisakI vedanA kareMge usakI nirjarA nahIM kreNge| 87. isI prakAra nairayika yAvat vaimAnikoM kI vktvytaa| 88. bhante! kyA jo vedanA kA samaya hai vahI nirjarA kA samaya hai? jo nirjarA kA samaya hai vahI vedanA kA samaya hai? yaha artha saMgata nahIM hai| 89. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jo vedanA kA samaya hai vaha nirjarA kA samaya nahIM hai? jo nirjarA kA samaya hai vaha vedanA kA samaya nahIM hai? 235
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 3,4 : sU. 89-98 bhagavatI sUtra gautama! jisa samaya vedanA karata hai usa samaya nirjarA nahIM krte| jisa samaya nirjarA karate haiM usa samaya vedanA nahIM karate-anya samaya meM vedanA karate haiM, anya samaya meM nirjarA karate haiN| vedanA kA samaya anya hai, nirjarA kA samaya anya hai| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat jo nirjarA kA samaya hai vaha vedanA kA samaya nahIM hai| jo vedanA kA samaya hai vaha nirjarA kA samaya nahIM hai| 90. bhante! kyA nairayikoM ke jo vedanA kA samaya hai vahI nirjarA kA samaya hai, jo nirjarA kA samaya hai vahI vedanA kA samaya hai| gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| 91. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nairayikoM ke jo vedanA kA samaya hai vaha nirjarA kA samaya nahIM hai? jo nirjarA kA samaya hai vaha vedanA kA samaya nahIM hai? gautama ! nairayika jisa samaya vedanA karate haiM usa samaya nirjarA nahIM karate, jisa samaya nirjarA karate haiM usa samaya vedanA nahIM karate anya samaya meM vedanA karate haiM, anya samaya meM nirjarA karate haiN| vedanA kA samaya anya hai, nirjarA kA samaya anya hai| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat jo nirjarA kA samaya hai vaha vedanA kA samaya nahIM hai| 92. isI prakAra yAvat vaimAnikoM kI vktvytaa| zAzvata-azAzvata-pada 93. bhante! kyA nairayika zAzvata haiM? azAzvata haiM? gautama! syAt (kisI apekSA se) zAzvata haiM, syAt azAzvata haiN| 94. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nairayika syAt zAzvata haiM, syAt azAzvata haiM? gautama! avyucchitti-naya kI apekSA zAzvata haiM, vyucchitti-naya kI apekSA azAzvata haiM, isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat nairayika syAt zAzvata haiM, syAt azAzvata haiN| 95. isI prakAra yAvat vaimAnika yAvat syAt azAzvata haiN| 96. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| cauthA uddezaka saMsArasthajova-padam 97. rAjagRha nagara meM mahAvIra kA samavasaraNa yAvat gautama ne kahA-bhante! saMsAra-samApannaka jIva kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! saMsAra-samApannaka jIva chaha prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pRthvIkAyika yAvat trskaayik| isa prakAra yaha prakaraNa jIvAjIvAbhigama (3/183-211) kI bhAMti vaktavya hai yAvat eka jIva eka samaya meM eka kriyA karatA hai, jaise-samyaktva-kriyA athavA mithyaatv-kriyaa| 98. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| 236
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 5,6 : sU. 99-104 pAMcavAM uddezaka yonisaMgraha-pada 99. rAjagRha nagara meM mahAvIra kA samavasaraNa yAvat gautama ne kahA-bhante! khecara paMcendriya-tiryagyonika jIvoM kA yoni-saMgraha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! tIna prakAra kA yoni-saMgraha prajJapta hai, jaise-aNDaja, potaja, sammUrchima / isa prakAra yaha prakaraNa jIvAjIvAbhigama (3/147-182) kI bhAMti vaktavya hai yAvat ve una vimAnoM kA atikramaNa nahIM krte| gautama! ve vimAna itane mahAn prajJapta haiN| 100. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| chaThA uddezaka AyuSka-prakaraNa-vedanA-pada 101. rAjagRha nagara meM mahAvIra kA samavasaraNa yAvat gautama! ne isa prakAra kahA-bhante! jo bhavika jIva nairayika-rUpa meM upapanna hone vAlA hai, bhante! kyA vaha yahAM rahatA huA nairayikaAyuSya kA baMdha karatA hai? upapanna hotA huA nairayika-AyuSya kA baMdha karatA hai? upapanna hone para nairayika-AyuSya kA baMdha karatA hai? gautama! vaha yahAM rahatA huA nairayika-AyuSya kA baMdha karatA hai, upapanna hotA huA nairayikaAyuSya kA baMdha nahIM karatA, upapanna hone para nairayika-AyuSya kA baMdha nahIM krtaa| asura-kumAroM ke lie bhI yahI niyama hai| isI prakAra yAvat vaimAnikoM ke lie bhI yahI niyama hai| 102. bhante! jo bhavika jIva nairayika-rUpa meM upapanna hone vAlA hai, bhante! kyA vaha yahAM rahatA huA nairayika-AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai? upapanna hotA huA nairayika-AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai? upapanna hone para nairayika AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai? gautama! vaha yahAM rahatA huA nairayika-AyuSya pratisaMvedana nahIM karatA, upapanna hotA huA nairayika-AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, upapanna hone para bhI nairayika-AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai| isI prakAra yAvat vaimAnikoM ke lie yahI niyama hai| 103. bhante! jo bhavika jIva nairayika-rUpa meM upapanna hone vAlA hai, bhante! kyA vaha yahAM rahatA huA (mRtyukSaNa meM) mahA-vedanA vAlA hotA hai? upapanna hotA huA mahA-vedanA vAlA hotA hai ? upapanna hone para mahA-vedanA vAlA hotA hai? gautama! vaha yahAM rahatA huA syAt mahA-vedanA vAlA hotA hai, syAt alpa-vedanA vAlA hotA hai| upapanna hotA huA syAt mahA-vedanA vAlA hotA hai, syAt alpa-vedanA vAlA hotA hai| upapanna hone ke pazcAt ekAnta duHkhada vedanA kA vedana karatA hai aura kadAcit sAta vedanA kA vedana karatA hai| 104. bhante! jo bhavika jIva asurakumAroM meM upapanna hone vAlA hai, pRcchaa| gautama! vaha yahAM rahatA huA syAt mahA-vedanA vAlA hotA hai, syAt alpa-vedanA vAlA 237
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 6 : sU. 104-113 bhagavatI sUtra hotA hai| upapanna hotA huA syAt mahA-vedanA vAlA hotA hai, syAt alpa-vedanA vAlA hotA hai, upapanna hone ke pazcAt ekAnta sukhada vedanA kA vedana karatA hai aura kadAcit asAta vedanA kA vedana karatA hai| isI prakAra yAvat stanitakumAroM ke lie yahI niyama hai| 105. bhante! jo bhavika jIva pRthvIkAyikoM meM utpanna hone vAlA hai, pRcchaa| gautama! vaha yahAM rahatA huA syAt mahA-vedanA vAlA hotA hai, syAt alpa-vedanA vAlA hotA hai| isI prakAra utpanna hotA huA bhI syAt mahA-vedanA vAlA hotA hai, syAt alpa-vedanA hotA vAlA hai, utpanna hone ke pazcAt vibhinna mAtrA vAlI vedanA kA vedana karatA hai| isI prakAra yAvat manuSyoM ke lie yahI niyama hai| vyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM asurakumAra ke samAna vktvytaa| 106. bhante! kyA jIva jJAta avasthA meM AyuSya kA baMdha karate haiM? athavA ajJAta avasthA meM AyuSya kA baMdha karate haiN| gautama! jIva jJAta avasthA meM AyuSya kA baMdha nahIM karate, ajJAta avasthA meM AyuSya kA baMdha karate haiN| isI prakAra nairayika yAvat vaimAnika kI ktvytaa| karkaza-akarkaza-vedanIya-pada 107. bhante! kyA jIvoM ke karkaza-vedanIya karma hote haiM? hAM, hote haiN| 108. bhante! jIvoM ke karkaza-vedanIya karma kisa kAraNa se hote haiM? gautama! prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya se hote haiN| gautama! isa prakAra jIvoM ke karkaza-vedanIya karma hote haiN| 109. bhante! kyA nairayikoM ke karkaza-vedanIya karma hote haiM? hAM, hote haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM ke karkaza-vedanIya karma hote haiN| 110. bhante! kyA jIvoM ke akarkaza-vedanIya karma hote haiM? hAM, hote haiN| 111. bhante! jIvoM ke akarkaza-vedanIya karma kisa kAraNa se hote haiM? gautama! prANAtipAta-viramaNa yAvat parigraha-viramaNa aura krodha-viveka yAvat mithyAdarzana-zalya-viveka se hote haiN| gautama! isa prakAra jIvoM ke akarkaza-vedanIya karma hote haiN| 112. bhante! kyA nairayikoM ke akarkaza-vedanIya karma hote haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| isI prakAra yAvat vaimAnikoM ke lie yahI niyama hai| vizeSa yaha hai-manuSyoM kI vaktavyatA jIvoM ke samAna hai| sAtAsAta-vedanIya-pada 113. bhante! kyA jIvoM ke sAta-vedanIya-karma hote haiM? hAM, hote haiN| 238
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 6 : sU. 114-118 114. bhante! jIvoM ke sAta-vedanIya-karma kA baMdha kisa kAraNa se hotA hai| gautama! prANoM kI anukampA, bhUtoM kI anukampA, jIvoM kI anukampA, sattvoM kI anukampA, aneka prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkhI na banAnA, zokAkula na karanA, na jurAnA (zarIra ko jIrNa athavA kheda khinna na karanA) na rulAnA, na pITanA, na paritApa denA-gautama! isa prakAra kI anukampA-vRtti se jIvoM ke sAta-vedanIya-karma kA baMdha hotA hai| isI prakAra nairayika yAvat vaimAnikoM ke sAta-vedanIya-karma kA baMdha hotA hai| 115. bhante! kyA jIvoM ke asAta-vedanIya-karma hote haiM? hAM, hote haiN| 116. bhante! jIvoM ke asAta-vedanIya-karma kA baMdha kisa kAraNa se hotA hai? gautama! dUsaroM ko duHkhI banAnA, zokAkula banAnA, jurAnA (zarIra ko jIrNa aura kheda khinna karanA) rulAnA, pITanA, paritApa denA, aneka prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkhI banAnA, zokAkula karanA, jurAnA, rUlAnA, pITanA, paritApa denA-gautama! isa prakAra kI krUra vRtti se jIvoM ke asAta-vedanIya-karma kA baMdha hotA hai| isI prakAra nairayika yAvat vaimAnikoM ke asAta-vedanIya-karma kA baMdha hotA hai| duHSama-duHSamA-pada 117. bhante! jambUdvIpa dvIpa meM isa avasarpiNI kA duHSama-duSamA ara parAkASThA para hogA, taba bharatakSetra ke AkAra-paryAya kA avataraNa kaisA hogA? gautama! vaha kAla hAhAkAramaya hogA, pazuoM kA 'bhAM-bhAM' isa prakAra kA Artasvara tathA pIr3ita pakSiyoM kA kolAhala hogaa| usa kAla ke prabhAva se khara-puruSa dhUli se maTamaile, duHsaha vAtula (bavaNDara) tathA bhayaMkara pralayaMkArI havAeM cleNgiiN| dizAeM bAra-bAra dhUmila rajakaNoM se vyApta tathA dhUla-bharI AMdhiyoM se andhakAramaya ho jaaeNgiiN| 'samaya' kI rUkSatA ke kAraNa cAMda adhika zItala hoNge| sUryoM kA tApa adhika tpegaa| arasa jala vAle megha, virasa jala vAle megha, kSAra jala vAle megha, khAda ke samAna rasa vAle megha, agni kI bhAMti dAhaka jala vAle megha, vidyut nipAta karane vAle megha, viSayukta jala vAle megha, olA-vRSTi vAle megha-isa prakAra ke aneka megha bAra-bAra brseNge| unakA jala pIne yogya nahIM hogaa| vaha vyAdhi, roga, vedanA ko ubhArane vAlA hogaa| vaha amanojJa hogA aura varSA bhI pracaNDa vAyu ke AghAta se prerita ho mUsalAdhAra hogii| usa varSA ke kAraNa bharata kSetra meM gAMva, Akara, nagara, kheTa, kabbaDa, maDamba, droNamukha, paTTaNa, Azrama Adi janapadoM, gAya, bher3a Adi pazuoM, AkAzavihArI pakSI-samUhoM, gAMva aura jaMgala meM ghUmane vAle prANiyoM aura bahuta prakAra ke vRkSa, guccha, gulma, latA, valli, tRNa, parva, harita, auSadhi, pravAla, aMkura Adi tRNa vanaspatikAya kA vidhvaMsa ho jaayegaa| vaitADhya parvata ko chor3a kara zeSa sAre parvata, giri, DUMgara, TIle, paThAra naSTa ho jaayeNge| gaMgA aura siMdhu nadI ko chor3a kara zeSa sAre bhUmi-nirjhara, gaDhe, durga, viSama pradeza aura nimnonnata pradeza samatala ho jaayeNge| 118. bhante! usa kAla meM bharata kSetra kI bhUmi ke AkAra aura bhAva kA avataraNa kaisA hogA? 239
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7: u. 6 : sU. 118-120 gautama ! usa kAla meM bharata kSetra kI bhUmi aMgAroM, murmuroM (bhasmamizrita - agnikaNoM), tapI huI rAkha evaM tape hue tave ke samAna ho jaaegii| vaha tApa se tapta aura agni tulya ho jAegI / vaha bahula dhUla vAlI, bahula raja vAlI, bahula paMka vAlI, bahula saghana kIcar3a vAlI aura bahula caraNa-pramANa kIcar3a vAlI ho jAyegI / bhUmi para calane vAle aneka prANiyoM ke lie usa para calanA kaThina ho jaaegaa| 119. bhante ! usa kAla meM bharata kSetra ke manuSyoM kA AkAra aura bhAva kA avataraNa kaisA hogA ? gautama ! usa kAla meM bharatakSetra ke manuSya duHsvabhAva vAle, durvarNa, durgandha, dUrasa, duHsparza, aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa, akamanIya, tathA hIna svara, dIna svara, aniSTa svara, akAnta svara, apriya svara, azubha svara, amanojJa svara, akagranIya svara vAle hoMge / unakA vacana dUsaroM dvArA Adeya nahIM hogaa| ve nirlajz2a tathA kUTa, kapaTa, kalaha, vadha, baMdha aura vaira meM saMlagna raheMge / ve maryAdA kA atikramaNa karane meM mukhiyA, akaraNIya karane meM sadA udyata, bar3oM ke prati avazya karaNIya vinaya se zUnya hoNge| unakA rUpa vikala hogA, unake nakha, keza, zmazru, roma baDhe hue hoMge, ve kAle varNa vAle hoMge, the atyanta rUkSa aura gaTamaile varNa vAle phaTe hue sira vAle, pIle aura sapheda keza vAle bahuta snAyuoM se gUMthe hue hone ke kAraNa durdarzanIya rUpa vAle, sikuDI huI vali-taraMgoM (jhurriyoM) se pariveSTita pratyeka aMga vAle, jarA-pariNata vRddha manuSyoM ke samAna, saMkhyA meM svalpa aura sar3I huI dAMtoM kI zreNI vAle, ghar3e ke mukha kI bhAMti choTe hoTha vAle, tuccha mukha, viSama netra, TeDhI nAka, TeDhe aura jhurriyoM se vikRta bane hue bhayAnaka mukha vAle, kacchU (khujalI) aura kasara ( gIlI khujalI) se abhibhUta, khara- tIkSNa nakhoM se khujalAne ke kAraNa kSata-vikSata baneM hue zarIra vAle, dAda, kuSTha aura seMhuA roga se phaTI aura rUkhI camar3I vAle, citakavare aMga vAle, TiDDe kI jaise Ter3hI-mer3hI gati, Ter3he-mer3he sandhi-bandhana, haDDiyoM kI avyavasthita racanA aura durbala zarIra vAle, doSapUrNa saMhanana, doSapUrNa zarIrapramANa aura doSapUrNa saMsthAna vAle, kurUpa, kutsita Asana, kutsita zayyA aura kutsita bhojana-vAle, zuci karane vAle, aneka vyAdhiyoM se pIr3ita pratyeka aMga vAle, skhalita aura vihvala gati vAle, nirutsAha, sattva se rahita, ceSTA - zUnya, teja-zUnya bAra-bAra sardI-garmI, rUkSa aura kaThora bAyu se vyApta hone vAlI malina dhUli aura rajakaraNoM se bhare hue pratyeka aMga vAle hoNge| unakA krodha, mAna, mAyA aura lobha prabala hogaa| unakA duHkha duHkhAnubandhI hogaa| ve prAyaH dharma-saMjJA se zUnya aura samyvatva-rahita hoNge| unakA zarIra ratni (baMdhI muTThI vAlA hAtha ) jitanA hogaa| unakI utkRSTa Ayu solaha athavA bIsa varSa kI hogii| ve putra-pautra Adi meM bahuta sneha rakhane vAle hoNge| ye gaMgA, siMdhu do mahAnadiyoM tathA vaitADhya parvata ke paripArzva meM hone vAle kucha diloM athavA guphAoM ke Azraya meM rheNge| unake vahattara kuTumba AgAmI manuSya jAti ke lie bIz2a aura vIjagAtra bceNge| 120. bhante ! manuSya kisakA AhAra kareMge ? gautama ! usa kAla aura usa samaya gaMgA aura siMdhu -do gahAnadiyoM kA vistAra ratha ke etha 240
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 7 : sU. 120-126 jitanA hogaa| unameM pahiye kI dhurI ke praveza-chidra jitanA jala bhegaa| vaha jala aneka machaliyoM aura kachuoM se AkIrNa hogaa| usameM jala kI mAtrA kama hogii| ve manuSya sUrya ke udayakAla aura astakAla ke samaya apane-apane biloM se nikaleMge, nikala kara machaliyoM aura kachuoM ko sthala para lAeMge, lA kara unheM sardI ke dAha aura garmI ke tApa meM pkaaeNge| ikkIsa hajAra varSa taka isa prakAra jIvikA kA nirvAha kreNge| 121. bhante! ve zIla-rahita, guNa-rahita, garyAdA-rahita, pauSaghopavAsa aura pratyAkhyAna-rahita tathA prAyaH mAMsa-machalI khAne vAle, kSudra-bhojI tathA zavoM ko khAne vAle manuSya kAlamAsa meM kAla kara kahAM jAyeMge? kahAM utpanna hoMge? gautama! ve prAyaH naraka aura tiryaJca-yoni meM utpanna hoNge| 122. bhante! ve zIla-rahita siMha, vyAghra, bher3iyA, cItA (citidAra teMduA) rIcha, teMduA (laskaDabagghA yA hynea), aSTApada (bhAlU kI prajAti kA jAnavara yA woinbat) yAvat kAlamAsa meM kAla kara kahAM utpanna hoMge? gautaga! ve prAyaH naraka aura tiryaJca-yoni meM utpanna hoNge| 123. bhante! ve zIla-rahita DhaMka (droNa-kAka yA bar3e kaue), kaMka (sapheda kauA), bilaka (sunaharA nIla pakSI yA nIlaka), jalavAyasa (pannaDUbI yA bAnakI), mora yA kukkuTa (murgA) yAvat kahAM upapanna hoMgeM? gautama! ve prAyaH naraka aura tiryaJca-yoni meM utpanna hoNge| 124. bhante! vaha aisA hI hai| bhante! vaha aisA hI hai| sAtavAM uddezaka saMvRta kA kriyA-pada 125. bhante! jo saMvRta anagAra Ayukta dazA meM (dattacitta hokara) calatA hai, khar3A hotA hai, baiThatA hai, leTatA hai, vastra, pAtra, kambala ora pAda-proJchana letA athavA rakhatA hai, bhante! kyA usake airyApathikI kriyA hotI hai athavA sAmparAyikI kriyA hotI hai? gautama! saMvRta anagAra Ayukta dazA meM calatA hai yAvat usake aipithikI miyA hotI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM hotii| 126. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-rAMvRta anagAra Ayukta dazA meM calatA hai yAvat sAmparAyikI kriyA nahIM hotI? . gautama! jisake krodha, mAna, mAyA, aura lobha vyavacchinna ho jAte haiM, usake aipithikI kriyA hotI hai, jisake krodha, mAna, bhAyA aura lobha vyavacchinna nahIM hote, usake sAmparAyikI kriyA hotI hai| yathAsUtra-sUtra ke anusAra calane vAle ke airyApathikI kriyA hotI hai, utsUtra-sUtra ke viparIta calane vAle ke sAmparAyikI kriyA hotI hai| vaha (jisake krodha, gAna, mAyA, aura lobha vyavacchinna hote haiM) yathAsUtra hI calatA hai| gautama! yaha isa 241
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 7 : sU. 126-139 bhagavatI sUtra apekSA se kahA jA rahA hai-saMvRta anagAra jo Ayukta dazA meM calatA hai yAvat sAmparAyikI kriyA nahIM hotii| 127. bhante! kAma rUpI haiM athavA arUpI? gautama! kAma rUpI haiM, arUpI nahIM haiN| 128. bhante! kAma sacitta haiM athavA acitta ? gautama! kAma sacitta bhI haiM aura acitta bhI haiN| 129. bhante! kAma jIva haiM athavA ajIva ? gautama! kAma jIva bhI haiM aura ajIva bhI haiN| 130. bhante! kAma jIvoM ke hote haiM athavA ajIvoM ke hote haiM? gautama! kAma jIvoM ke hote haiM, ajIvoM ke nahIM hote| 131. bhante! kAma kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! kAma do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-zabda aura ruup| 132. bhante! bhoga rUpI haiM athavA arUpI haiM? gautama! bhoga rUpI haiM, arUpI nahIM haiN| 133. bhante! bhoga sacitta bhI haiM aura acitta bhI haiM? gautama! bhoga sacitta bhI haiM aura acitta bhI haiN| 134. bhante! bhoga jIva haiM athavA ajIva? gautama! bhoga jIva bhI haiM aura ajIva bhI haiN| 135. bhante! bhoga jIvoM ke hote haiM athavA ajIva ke hote haiM? gautama! bhoga jIvoM ke hote haiM, ajIvoM ke nahIM hote| 136. bhante! bhoga kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! bhoga tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-gandha, rasa aura sparza / 137. bhante! kAma-bhoga kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! kAma-bhoga pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza / 138. bhante! kyA jIva kAmI haiM athavA bhogI? gautama! jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| 139. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM? gautama! zrotra-indriya aura cakSu-indriya kI apekSA jIva kAmI haiN| ghrANa-indriya, jihvA-indriya aura sparzana-indriya kI apekSA jIva bhogI haiN| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva kAmI bhI haiM, aura bhogI bhI haiN| 242
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 7 : sU. 140-147 140. bhante! nairayika kAmI hai athavA bhogI? nairayika se lekara stanitakumAra taka jIva kI bhAMti vaktavya hai| 141. pRthvIkAyika-jIvoM ke viSaya meM pRcchaa| gautama! pRthvIkAyika-jIva kAmI nahIM haiM, bhogI haiN| 142. bhante! pRthvIkAyika-jIva kisa apekSA se bhogI hai? gautama! sparzana-indriya kI apekSA se| unake sparzana-indriya hai, isalie ve bhogI haiN| apakAyika-, tejaskAyika-, vAyukAyika- aura vanaspatikAyika-jIvoM kI vaktavyatA pRthvIkAyika-jIvoM ke samAna hai| dvIndriya-jIvoM ke viSaya meM yahI vaktavyatA hai, kevala itanA vizeSa hai-ve jihvA aura sparzana-ina do indriyoM kI apekSA se bhogI haiN| trIndriya-jIvoM ke viSaya meM bhI yahI vaktavyatA hai, kevala itanA vizeSa hai-ve ghrANa, jihvA aura sparzana-ina tIna indriyoM kI apekSA se bhogI haiN| 143. caturindriya-jIvoM ke viSaya meM pRcchaa| gautama! caturindriya jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| 144. bhante! caturindriya-jIva kisa apekSA se kAmI bhI haiM, bhogI bhI haiM? gautama! ve cakSu-indriya kI apekSA se kAmI haiM, ghrANa-, jihvA- aura sparzana-indriyoM kI apekSA se bhogI haiN| gautama! isa apekSA se ve kAmI bhI haiM, bhogI bhI hai| avaziSTa vaimAnika taka sabhI daNDakoM kI vaktavyatA jIva ke samAna hai| 145. bhante! kAmabhogI, no kAmI-no bhogI aura bhogI-ina jIvoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya aura vizeSAdhika haiM? gautama! kAmabhogI jIva sabase alpa haiN| nokAmI-nobhogI unase ananta-gunA adhika haiN| bhogI unase ananta-gunA adhika haiN| durbala zarIra vAle kA bhoga-parityAga-pada 146. bhante! chadmastha manuSya jo kisI devaloka meM deva ke rUpa meM upapanna hone ke yogya hai, bhante! vaha kSINa-bhogI-durbala zarIra vAlA hai| vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha nahIM hai| bhante! kyA Apa bhI isa artha ko isa prakAra kahate haiM? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha hai, isalie vaha bhogI hai| vaha bhogoM kA parityAga karatA huA mahAnirjarA aura mahAparyavasAna ko prApta hotA hai| 147. bhante! Adhovadhi-jJAnI manuSya jo kisI devaloka meM deva ke rUpa meM upapanna hone ke yogya hai, bhante! vaha kSINa-bhogIdurbala zarIra vAlA hai| vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha nahIM hai| bhante! kyA Apa bhI isa artha ko isa prakAra kahate haiM? 243
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7: u. 7 : sU. 147-152 gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama se vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha, isalie vaha bhogI hai| vaha bhogoM kA parityAga karatA huA mahAnirjarA aura mahAparyavasAna ko prApta hotA hai / bala, 148. bhante ! parama-avadhi- jJAnI manuSya, jo usI bhava meM siddha hone yAvat saba duHkhoM ko anta karane meM yogya haiM, bhante ! vaha kSINabhogI - durbala zarIra vAlA hai| vaha utthAna, karma, vIrya aura puruSakAra - parAkrama vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha nahIM hai / bhante ! kyA Apa bhI isa artha ko isa prakAra kahate haiM ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama se vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha hai, isalie vaha bhogI hai| vaha bhogoM kA parityAga karatA huA mahAnirjarA aura mahAparyavasAna ko prApta hotA hai / 149. bhante! kevala-jJAnI manuSya jo usI bhava meM siddha hone yAvat saba duHkhoM kA anta karane ke yogya hai, bhante ! vaha kSINa- bhogI - durbala zarIra vAlA hai| vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama se vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha nahIM hai / bhante ! kyA Apa bhI isa artha ko isa prakAra kahate haiM ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai / vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama se vipula bhogya bhogoM kA bhoga karane meM samartha hai, isalie vaha bhogI hai| vaha bhogoM kA parityAga karatA huA mahAnirjarA aura mahAparyavasAna ko prApta hotA hai / akAmanikaraNa - vedanA-pada 150. bhante ! jo ye amanaska prANI, jaise- pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika (pAMca sthAvara ) chaThe varga ke kucha trasa - jIva haiM-ye andha haiM, mUr3ha haiM, andhakAra meM praviSTa haiM, tamapaTala aura mohajAla meM AcchAdita haiM, akAma-nikaraNa - ajJAnahetuka vedanA kA vedana karate haiM, kyA yaha kahA jA sakatA hai ? hAM, gautama ! jo ye anamaska prANI yAvat akAma-nikaraNa vedanA kA vedana karate haiM - yaha kahA sakatA hai| 151. bhante ! kyA prabhu - samanaska bhI akAma-nikaraNa vedanA kA vedana karate haiM ? hAM, karate haiN| 152. bhante ! prabhu bhI akAma-nikaraNa vedanA kA vedana kaise karate haiM ? gautama ! jo dIpa ke binA andhakAra rUpoM 'dekhane meM samartha nahIM hai, jo apane sAmane ke rUpoM ko bhI cakSu kA vyApAra kie binA dekhane meM samartha nahIM hai, jo apane pRSThavartI rUpoM ko pIche kI ora mur3e binA dekhane meM samartha nahIM hai, jo apane pArzvavartI rUpoM kA avalokana kie binA dekhane meM samartha nahIM hai, jo apane UrdhvavartI rUpoM kA avalokana kie binA dekhane meM samartha nahIM hai, jo apane adhovartI rUpoM kA avalokana kiai binA dekhane meM samartha nahIM hai, gautama ! yaha prabhu bhI akAma-nikaraNa vedanA kA vedanA karatA hai| 244
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra prakAmanikaraNa - vedanA - pada 153. bhante ! kyA prabhu prakAma-nikaraNa - prajJAnahetuka vedanA kA vedana karate haiM ? hAM, karate haiN| za. 7: u. 7,8 : sU. 153-158 154. bhante ! prabhu bhI prakAma-nikaraNa - prajJAnahetuka vedanA kA vedana kaise karate haiM ? gautama ! jo samudra ke usa pAra jAne meM samartha nahIM hai, jo samudra ke pAravartI rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM hai, jo devaloka meM jAne meM samartha nahIM hai, jo devalokavartI rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM hai, gautama ! yaha prabhu bhI prakAma-nikaraNa vedanA kA vedana karatA hai / 155. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai| 1 AThavAM uddezaka mokSa-pada 156. bhante ! kyA chadmastha manuSya nirantara gatizIla ananta atIta samaya meM kevala saMyama, kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa, kevala pravacanamAtA kI ArAdhanA ke dvArA siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hue? saba duHkhoM kA anta kiyA ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai / 157. bhante ! kyA utpanna - jJAna - darzana ke dhAraka arhat jina aura kevalI ko 'alamastu' aisA kahA jA sakatA hai ? hAM, gautama ! utpanna - jJAna-darzana ke dhAraka arhat jina aura kevalI ko 'alamastu' aisA kahA jA sakatA hai / hasti aura kunthu ke jIva kI samAnatA kA pada 158. bhante! hAthI kA jIva aura kunthu kA jIva eka samAna hai ? hAM, gautama ! hAthI kA jIva aura kunthu kA jIva eka samAna hai / bhante ! kyA hAthI kI apekSA kunthu alpatara karma, alpatara kriyA, alpatara Azrava, alpatara AhAra, alpatara nIhAra, alpatara ucchvAsa, alpatara niHzvAsa, alpatara Rddhi, alpatara mahimA aura alpatara dyuti vAlA hai ? kunthu kI apekSA hAthI mahattara karma, mahattara kriyA, mahattara Azrava, mahattara AhAra, mahattara nIhAra, mahattara ucchvAsa, mahattara niHzvAsa, mahattara Rddhi, mahattara mahimA aura mahattara dyuti vAlA hai ? hAM, gautama ! hAthI kI apekSA kunthu alpatara karma vAlA hai aura kunthu kI apekSA hAthI mahattara karma vAlA hai; hAthI kI apekSA kunthu alpatara kriyA vAlA hai aura kunthu kI apekSA hAthI mahattara kriyA vAlA hai; hAthI kI apekSA kunthu alpatara Azrava vAlA hai aura kunthu kI apekSA hAthI mahattara Azra 245
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 8 : sU. 158-160 vAlA hai; isI prakAra hAthI kI apekSA kunthu alpatara AhAra, nIhAra, ucchvAsa, niHzvAsa, Rddhi, mahimA aura dyuti vAlA hai aura kunthu kI apekSA hAthI mahattara AhAra, nIhAra, ucchvAsa, niHzvAsa, Rddhi, mahimA aura dyuti vAlA hai / 159. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - hAthI kA jIva aura kunthu kA jIva samAna hai ? gautama ! jaise koI kUTAkAra (zikhara ke AkAra vAlI) zAlA hai| vaha bhItara aura bAhara donoM ora se lIpI huI, gupta, gupta dvAra vAlI, pavana -rahita aura nivAta gaMbhIra hai| koI puruSa jyoti athavA dIpa ko lekara usa kUTAkAra zAlA ke cAroM ora se saghana, nicitta, antaraaura chidra-rahita kivAr3oM ko baMda kara detA hai aura usa kUTAkAra zAlA ke prAyaH madhyabhAga meM usa pradIpa ko pradIpta karatA hai / vaha pradIpa usa kUTAkAra zAlA ke bhItarI bhAga ko avabhAsita, udyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai, bAhara ke bhAga meM usakA prakAza nahIM phailatA / vaha puruSa usa pradIpa ko eka bar3e piTaka se DhAMka detA hai, taba vaha pradIpa usa bar3e piTaka ke bhItarI bhAga ko avabhAsita, uddyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai, usake bAhara prakA nahIM phailatA, na kUTAkAra zAlA meM aura na kUTAkAra zAlA ke bAhara / isI prakAra - gokiliJja, piTArA, DAliyA, ADhaka, ardha-ADhaka, prastha, ardha-prastha, kuDava, ardha-kuDava, caturbhAgikA (kuDava kA cauthA bhAga), aSTa-bhAgikA (kuDava kA AThavAM bhAga), SoDazikA (kuDava kA solahavAM bhAga), dvAtriMzikA (kuDava kA battIsavAM bhAga), catuHSaSTikA (kuDava kA causaThavAM bhAga ) se DhAMkane para pradIpa kA prakAza unake bhItara hI phailatA hai, bAhara nahIM phailatA / vaha puruSa usa pradIpa ko dIpa caMpaka ( dIye kA Dhakkana se DhAMka detA hai, taba vaha pradIpa dIpacaMdaka ke bhItarI bhAga ko avabhAsita, udyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai, usake bAhara prakAza nahIM phailatA, na catuHSaSTikA ke bAhara, na kUTAkAra zAlA meM aura na kUTAkAra zAlA ke bAhara / gautama ! isI prakAra jIva bhI pUrva karma ke anusAra jaise zarIra kA nirmANa karatA hai, usa zarIra ko apane asaMkhya pradezoM meM sacitta banA detA hai - vaha zarIra choTA ho athavA bar3A / gautama ! isa apekSA se kahA jA rahA hai- hAthI aura kuMthu kA jIva samAna hai| sukha-duHkha-pada 160. bhante! nairayikoM dvArA jo pApakarma kRta hai, jo kiyA jA rahA hai, jo kiyA jAegA, kyA vaha saba duHkha hai ? jo pApa karma nirjIrNa hai, kyA vaha sukha hai ? hAM, gautama ! nairayikoM dvArA jo pApa karma kRta hai, jo kiyA jA rahA hai, jo kiyA jAegA, vaha saba duHkha hai / jo pApa karma nirjIrNa hai, vaha sukha hai / isI prakAra vaimAnika taka ke sabhI daNDakoM kI vaktavyatA / 246
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra dazavidhasaMjJA - pada 161. bhante ! saMjJA ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama ! saMjJA ke daza prakAra prajJapta haiM, jaise - AhAra - saMjJA, bhaya-saMjJA, maithuna- saMjJA, parigraha - -saMjJA, krodha-saMjJA, mAna-saMjJA, mAyA-saMjJA, lobha-saMjJA, loka-saMjJA, ogha saMjJA / vaimAnika taka ke sabhI daNDakoM meM dazoM saMjJAeM hotI haiM / nairayikoM kI dazavidha vedanA kA pada za. 7 : u. 8, 9 : sU. 161-169 162. nairayika dasa prakAra kI vedanA kA anubhava karate rahate haiM, jaise- sardI, garmI, bhUkha, pyAsa, khujalI, paravazatA, jvara, dAha, bhaya aura zoka / hastI aura kunthu kI apratyAkhyAnakriyA kA pada 163. bhante ! kyA hAthI aura kuMthu ke apratyAkhyAna - kriyA samAna hotI hai ? hAM, gautama ! hAthI aura kuMthu ke apratyAkhyAna-kriyA samAna hotI hai / 164. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- hAthI aura kuMthu ke apratyAkhyAna-kriyA samAna hotI hai ? gautama ! avirati kI apekSA se / gautama ! isa apekSA se kahA jA rahA hai- hAthI aura kuMthu ke apratyAkhyAna-kriyA samAna hotI hai| AdhAkarma Adi pada 165. bhante! 'AdhAkarma' bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha kyA bAMdhatA hai ? kyA karatA hai ? kyA caya karatA hai ? kyA upacaya karatA hai ? gautama ! AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha AyuSya-karma ko chor3a kara zeSa sAta karmoM ke zithila bandhanabaddha prakRtiyoM ko gAr3ha bandhanabaddha karatA hai yAvat (pU. bha. 1 / 436440) paNDita zAzvata hai, paMDitatva azAzvata hai| 166. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai| navAM uddezaka asaMvRta anagAra kI vikriyA kA pada 167. bhante ! kyA asaMvRta anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karane meM samartha hai ? yaha artha saMgata nahIM hai / 168. bhante ! kyA asaMvRta anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karane meM samartha hai ? hAM, samartha hai| 169. bhante! kyA vaha manuSya-loka meM sthita pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA 247
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 9 : sU. 169-175 bhagavatI sUtra nirmANa karatA hai? athavA gantavya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karatA hai? athavA ina donoM se bhinna kisI anya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karatA hai? gautama! vaha manuSya-loka meM sthita pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa karatA hai, gantavya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara eka varNa aura eka rUpa kA nirmANa nahIM karatA, ina donoM se bhinna kisI anya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara nirmANa nahIM krtaa| isa prakAra-2. ekavarNa aura aneka rUpa kA nirmANa 3. aneka varNa aura eka rUpa kA nirmANa 4. aneka varNa aura aneka rUpa kA nirmANa yaha caubhaMgI hai| 170. bhante! kyA asaMvRta anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA kRSNa-varNa vAle pudgala ko nIla-varNa vAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha hai? athavA nIla-varNa vAle pudgala ko kRSNa-varNa vAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha bahirvatI pudgaloM kA grahaNa kara vaisA karane meM samartha hai yAvat171. kyA asaMvRta anagAra bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kie binA snigdha-sparza vAle pudgala ko rUkSa-sparza vAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha hai? athavA rUkSa-sparza vAle pudgala ko snigdha-sparza vAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha hai? gautama! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha bahirvartI pudgaloM kA grahaNa kara vaisA karane meM samartha hai| 172. bhante! kyA vaha manuSya-loka meM sthita pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai? athavA gantavya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai? athavA ina donoM se bhinna kisI anya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai? gautama! vaha manuSya-loka meM sthita pudgaloM kA grahaNa kara pariNata karatA hai, gantavya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata nahIM karatA hai, ina donoM se bhinna kisI anya-sthAnavartI pudgaloM kA grahaNa kara pariNata nahIM krtaa| mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma-pada 173. yaha arhat ke dvArA jJAta hai, yaha arhat ke dvArA smRta hai, yaha arhat ke dvArA vijJAta hai-mhaashilaa-kNttk-sNgraam| bhadanta! mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma meM kauna jItA ? kauna hArA? gautama! vajrI (indra) aura videhaputra (kUNika) jiite| nau malla nau licchavI- kAzI kauzala ke aTThAraha gaNarAja haare| 174. mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma upasthita ho gayA hai yaha jAnakara rAjA koNika ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara kahA-devAnupriyo! zIghra hI hastirAja udAI ko sajja karo, azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA ko sannaddha karo, sanaddha kara zIghra hI merI isa AjJA kA pratyarpaNa kro| 175. kauTumbika puruSa koNika rAjA ke dvArA isa prakAra kA nirdeza prApta kara hRSTa-tuSTa aura 248
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 9 : sU. 175-180 Anandita citta vAle hue yAvata aJjali ko bhAla para TikA kara bole-svAmin ! jaisA ApakA nirdeza hai vaisA hI hogA, yaha kaha kara vinayapUrvaka vacana ko svIkAra kiyA, svIkAra kara zIghra hI kuzala AcArya ke upadeza se utpanna mati, kalpanA aura vikalpoM tathA sunipuNa vyaktiyoM dvArA nirmita ujjvala, nepathya se yukta, susajja yAvat bhIma, sAMgrAmika, ayodhya -jisake sAmane koI lar3ane meM samartha na ho-hastirAja udAI ko sajja kiyA, azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaGgiNI senA ko sannaddha kiyA, sannaddha kara jahAM rAjA kUNika hai vahAM Ae, A kara donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara mastaka para TikA kara rAjA kUNika ko usa AjJA kA pratyarpaNa kiyaa| 176. rAjA kUNika jahAM majjana-ghara hai, vahAM AyA, A kara majjana-ghara meM anupraveza kiyA, anupraveza kara usane snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka (tilaka Adi), maMgala (dadhi, akSata Adi) aura prAyazcitta kiyA, saba alaMkAroM se vibhUSita huA, lohakavaca ko dhAraNa kiyA, kalaI para camar3e kI paTTI bAMdhI, gale kA surakSAkavaca pahanA, vimalavara cihnapaTTa bAMdhe, Ayudha aura praharaNa lie| usane kaTasaraiyA ke phUloM se banI mAlAoM se yukta chatra dhAraNa kiyA, jisake donoM ora do-do cAmara DulAe jA rahe the| usako dekhate hI janasamUha maMgala jaya-ninAda karane lgaa| yAvat jahAM hastirAja udAI thA, vahAM aayaa| Akara hastirAja udAI para ArUDha ho gyaa| 177. rAjA kUNika kA vakSa-hAra ke AcchAdana se suzobhita ho rahA thA yAvat vaha DulAe jA rahe zvetavara cAmaroM se yukta, azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA se parivRta, mahAn subhaToM ke suvistRta vRnda se ghirA huA jahAM mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma kI bhUmi thI, vahAM AyA, Akara mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma meM utara gyaa| usake purobhAga meM devendra devarAja zakra eka mahAn vajratulya abhedya kavaca kA nirmANa kara upasthita hai| isa prakAra do indra saMgrAma kara rahe haiM, jaise devendra aura mnussyendr| rAjA kUNika ekahastikA se bhI jItane meM samartha hai| rAjA kUNika ekahastikA se bhI dUsaroM ko parAjita karane meM samartha hai| 178. rAjA kUNika ne mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma lar3ate hue nau malla aura nau licchavI kAzI-kauzala ke aTThAraha gaNarAjoM ko hata-prahata kara diyA, matha DAlA, pravara yoddhAoM ko mAra DAlA. cihna-dhvajA-patAkA ko girA diyA. unake prANa saMkaTa meM par3a gae, unheM pIche kI ora Dhakela diyaa| 179. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai ki vaha mahAzilA-kaMTaka- saMgrAma hai? gautama! mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma cala rahA thaa| vahAM vidyamAna azva, hAthI, yoddhA athavA sArathI para tRNa, kASTha, patra athavA zarkarA (kaMkara) kA prahAra kiyA jAtA, taba ve saba anubhava karate ki una para mahAzilA se prahAra kiyA jA rahA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma hai| 180. bhante! mahAzilA-kaMTaka-saMgrAma meM kitane lAkha manuSya mAre gae? gautama! caurAsI lAkha manuSya mAre ge| 249
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7: u. 9 : sU. 181-186 181. bhante ! usa saMgrAma meM mAra jAne vAle manuSya zIla, guNa, maryAdA, pratyAkhyAna aura pauSaghopavAsa se rahita, ruSTa aura parikupita the| unakA krodha upazAnta nahIM thA / ve ke samaya meM mara kara kahAM gae? kahAM utpanna hue ? mRtyu gautama ! ve prAyaH naraka aura tiryak yoni meM upapanna hue / 182. yaha arhat ke dvArA jJAta hai, yaha arhat ke dvArA smRta hai, yaha arhat hai--rathamusala-saMgrAma! bhante! rathamusala-saMgrAma meM kauna jItA ? kauna hArA? dvArA vijJA gautama! vajrI (indra) videhaputra (koNika) aura asurendra asurakumAra camara jiite| nau malla aura nau licchavI hAre / 183. rathamusala-saMgrAma upasthita ho gayA hai - yaha jAna kara rAjA koNika ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA bulA kara kahA- devAnupriyo ! zIghra hI hastirAja bhUtAnanda ko sajja karo, azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA ko sannaddha karo, sannaddha kara zIghra hI merI isa AjJA kA pratyarpaNa karo / 184. kauTumbika puruSa koNika rAjA ke dvArA isa prakAra kA nirdeza prApta kara hRSTa-tuSTa aura Anandita citta vAle hue yAvat aJjali ko mastaka para TikA kara bole- svAmin / jaisA ApakA nirdeza hai, vaisA hI hogA, yaha kaha kara vinayapUrvaka vacana ko svIkAra kiyA, svIkAra kara zIghra hI kuzala AcArya ke upadeza se utpanna mati, kalpanA aura vikalpoM tathA sunipuNa vyaktiyoM dvArA nirmita ujjvala nepathya se yukta, susajja yAvat bhIma, sAMgrAmika, ayodhya- jisake sAmane koI lar3ane meM samartha na ho - hastirAja bhUtAnanda ko sajja kiyA; azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA ko sannaddha kiyA, sannaddha kara jahAM rAjA kUNika hai vahAM Ae, A kara donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara, mastaka para TikA kara rAjA kUNika ko usa AjJA kA pratyarpaNa kiyA / 185. rAjA kUNika jahAM majjana ghara hai, vahAM AyA, A kara majjana- ghara meM anupraveza kiyA, anupraveza kara usane snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka (tilaka Adi), maMgala ( dadhi, akSata Adi) aura prAyazcitta kiyA, saba alaMkAroM se vibhUSita huA, loha - kavaca ko dhAraNa kiyA, kalaI para camar3e kI paTTI bAMdhI, gale kA surakSAkavaca pahanA, vimalavara cihnapaTTa bAMdhe, Ayudha aura praharaNa lie / usane kaTasaraiyA ke phUloM se banI mAlAoM se yukta chatra dhAraNa kiyA, jisake donoM ora do-do camara DulAe jA rahe the / usako dekhate hI janasamUha maMgala jaya - ninAda karane lagA yAvat, jahAM hastirAja bhUtAnanda hai, vahAM aayaa| A kara hastirAja bhUtAnanda para ArUr3ha ho gayA / 186. rAjA kUNika kA vakSa hAra AcchAdana se suzobhita ho rahA thA yAvat vaha DulAe jA rahe zvetavara camaroM se yukta; azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA se parivRta, mahAn subhaToM ke suvistRta vRnda se parikSipta ho kara jahAM rathamusala - saMgrAma kI bhUmi thI, vahAM aayaa| A kara rathamusala saMgrAma meM utara gyaa| usake purobhAga meM devendra devarAja 250
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7: u. 9 : sU. 186-193 zakra eka mahAn vajra tulya abhedya kavaca ko nirmANa kara upasthita hai| usake pRSThabhAga meM asurendra asurakumArarAja camara eka mahAn loha kA tApasa-pAtra - tulya pAtra nirmita kara upasthita hai / isa prakAra tIna indra saMgrAma kara rahe haiM, jaise - devendra, manuSyendra aura asurendra / rAjA kUNika ekahastikA se bhI jItane meM samartha hai| rAjA kUNika ekahastikA se bhI dUsaroM ko parAjita karane meM samartha hai| 187. rAjA kUNika ne rathamusala - saMgrAma lar3ate hue nau malla aura nau licchavI - kAzI-kozala ke aThAraha gaNarAjoM ko hata-prahata kara diyA, matha DAlA, pravara yoddhAoM ko mAra DAlA, dhvajA-patAkA ko girA diyA, unake prANa saMkaTa meM par3a gae, unheM pIche kI ora Dhakela diyaa| 188. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - vaha rathamusala saMgrAma hai ? gautama! rathamusala-saMgrAma cala rahA thA / usa samaya eka ratha jisameM ghor3e jute hue nahIM the, koI sArathi use calA nahIM rahA thaa| jisameM koI yoddhA nahIM baiThA thA, usameM eka musala thA, vaha ratha yoddhAoM kA kSaya, vadha aura pramardana karatA huA, yoddhAoM ke lie pralayapAta ke samAna banA huA, yuddhabhUmi para rakta kA kIcar3a phailAtA huA cAroM tarapha daur3a rahA thA / gautama ! isa apekSA se kahA jA rahA hai - rathamusala saMgrAma hai| 189. bhante! rathamusala - saMgrAma meM kitane lAkha manuSya mAre gae ? gautama! chiyAnaveM lAkha manuSya mAre gae / 190. bhante ! usa saMgrAma meM mAre jAne vAle manuSya zIla, guNa, maryAdA, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa se rahita, ruSTa aura parikupita the| unakA krodha upazAnta nahIM thA / ve mRtyu samaya meM marakara kahAM gae? kahAM upapanna hue| gautama ! unameM se dasa hajAra manuSya eka machalI kI kukSi meM upapanna hue| eka devaloka meM upapanna huaa| eka acche manuSya kula meM utpanna ho gyaa| zeSa saba naraka aura tiryak-yoni meM upapanna hue| 191. bhante! devendra devarAja zakra aura asurendra asurakumArarAja camara ne rAjA kUNika ko sahAyya kisa kAraNa se diyA ? gautama! devendra devarAja zakra rAjA kUNika kA pUrva janma kA mitra thA, asurendra asurakumArarAja camara usakA dIkSA - paryAya kA sAthI thA / gautama ! isa prakAra devendra devarAja zakra aura asurendra asurakumArarAja camara ne rAjA kUNika ko sahAyya diyA / 192. bhante ! bahuta loga paraspara aisA AkhyAna kara rahe haiM yAvat prarUpaNA kara rahe haiM - aneka manuSya choTe-bar3e kisI bhI saMgrAma meM lar3ate hue prahata ho mRtyu ke samaya meM marakara kisI devaloka meM deva ke rUpa meM upapanna hote haiM / 193. bhante ! yaha kaise hai ? gautama! bahuta loga paraspara aisA AkhyAna kara rahe haiM yAvat prarUpaNA kara kara haiM- aneka manuSya choTe bar3e kisI bhI saMgrAma meM lar3ate hue prahata ho mRtyu ke samaya meM marakara kisI devaloka meM 251
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 9 : sU. 193-198 deva ke rUpa meM upapanna hote haiN| jo aisA kahate haiM ve mithyA kahate haiN| gautama! maiM aisA AkhyAna karatA hUM yAvat prarUpaNA karatA hUM - gautama ! usa kAla aura usa samaya meM vaizAlI nAma kI nagarI thI-varNana / usa vaizAlI nagarI meM nAganaptRka (nAga kA dhevatA) varuNa rahatA thA - vaha jIva- ajIva ko sampanna yAvat aparibhavanIya thA / vaha zramaNoM kI upAsanA karane vAlA, jAnane vAlA, yAvat zramaNa-nirgranthoM ko prAsuka aura eSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kaMbala, pAda- proJchana, pITha-phalaka, zayyAsaMstAraka aura auSadha - bhaiSadha - bhaiSajya kA dAna dene vAlA, nirantara bele- bele ke tapaH karma dvArA apane Apako bhAvita karatA huA viharaNa kara rahA hai / 194. yuddha kA prasaMga upasthita hone para rAjAbhiyoga, gaNAbhiyoga, balAbhiyoga ke dvArA nAganaptRka varuNa ko rathamusala saMgrAma meM jAne kI AjJA prApta huii| usa dina vaha belA (do dina kA upavAsa) kI tapasyA meM thA / usane telA (tIna dina kA upavAsa) kara liyA, tapa sampanna kara kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara kahA- devAnupriyo ! zIghra hI cAra ghaNTAoM vAle azvaratha ko jota kara upasthita karo; azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA ko sannaddha karo, sannaddha kara zIghra hI merI isa AjJA kA pratyarpaNa karo / 195. kauTumbika puruSoM ne yAvat svIkAra kara zIghra hI chatra aura dhvajAyukta yAvat cAra ghaNTAoM vAle azvaratha ko jota kara upasthita kiyA tathA azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA ko sannaddha kiyA, sannaddha kara jahAM nAganaptRka varuNa thA vahAM Ae, Akara yAvat usa AjJA kA pratyarpaNa kiyA / 196. nAgananaptRka varuNa jahAM majjana ghara hai vahAM AyA, A kara majjana- ghara meM anupraveza kiyA, anupraveza kara usane snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka (tilaka Adi), maMgala (dadhi, akSata Adi) aura prAyazcitta kiyA; saba alaMkAroM se vibhUSita huA, loha - kavaca ko dhAraNa kiyA, kaTasaraiyA ke phUloM se banI mAlAoM se yukta chatra dhAraNa kiyaa| aneka gaNanAyaka, daNDanAyaka, rAje, Izvara, talavara (koTavAla), mADambika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, sArthavAha, dUta aura sandhipAloM ke sAtha unase ghirA huA majjanaghara se bAhara nikalA, nikala kara jahAM bAharI upasthAnazAlA hai, jahAM cAra ghaNTAoM vAlA azvaratha hai, vahAM aayaa| Akara cAra ghaNTAoM vAle azvaratha para ArUr3ha huA, ArUr3ha ho kara azva, gaja, ratha aura pravara yoddhA se yukta caturaMgiNI senA se parivRta, mahAn subhaToM ke suvistRta vRnda se parikSipta hokara jahAM rathamusala- saMgrAma kI bhUmi thI vahAM aayaa| Akara rathamusala-saMgrAma meM utara gayA / 197. nAganaptRka varuNa ne rathamusala-saMgrAma meM utarane ke sAtha-sAtha isa prakAra kA abhigraha svIkAra kiyA - rathamusala saMgrAma karate samaya jo mujha para pahale prahAra karatA hai usa para maiM prahAra karUMgA, dUsaroM para prahAra nahIM kruuNgaa| isa prakAra kA abhigraha svIkAra kiyA, svIkAra kara rathamusala - saMgrAma meM saMlagna ho gyaa| 198. vaha nAganaptRka varuNa rathamusala-saMgrAma meM yuddha kara rahA thA, usa samaya eka rathArohI puruSa pratirathI ke rUpa meM usake sAmane AyA jo usake jaisA hI laga rahA thA - samAna tvacA vAlA, 252
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra ___ za. 7 : u. 9 : sU. 198-203 samAna vaya vAlA aura samAna yuddhopayogI sAdhana sAmagrI vaalaa| 199. usa puruSa ne nAganaptRka varuNa se isa prakAra kahA-he nAganaptRka varuNa! prahAra kro| nAganaptRka varuNa! prahAra kro| 200. nAganaptRka varuNa ne usa puruSa se isa prakAra kahA-devAnupriya! jo pahale mujha para prahAra nahIM karatA, usa para maiM prahAra nahIM kara sktaa| tU hI pahale mujha para prahAra kro| 201. nAganaptRka varuNa ke dvArA aisA kahane para vaha puruSa tatkAla Aveza meM A gayA, ruSTa ho gayA, kupita ho gyaa| usakA rUpa raudra bana gyaa| vaha krodha kI agni se pradIpta ho utthaa| isa avasthA meM vaha dhanuSa hAtha meM letA hai, le kara bANa ko dhanuSa para car3hAtA hai, car3hAkara sthAna (vaizAkha nAmaka yuddha kI mudrA) meM khar3A hotA hai| khar3A hokara bANa ko kAna kI laMbAI taka khIMcatA hai, khIMca kara vaha nAganaptRka varuNa para gADha prahAra karatA hai| 202. nAganaptRka varuNa usa pratirathI puruSa ke dvArA gAr3ha prahAra kiye jAne para tatkAla Aveza meM A gayA, ruSTa ho gayA, kupita ho gyaa| usakA rUpa raudra bana gyaa| vaha krodha kI agni se pradIpta ho utthaa| isa avasthA meM vaha dhanuSa hAtha meM letA hai, lekara bANa ko dhanuSa para car3hAtA hai, car3hAkara bANa ko kAna kI lambAI taka khIMcatA hai, khIMca kara usa puruSa ko kUTa ke prahAra kI bhAMti eka hI prahAra meM jIvana-zUnya banA detA hai| 203. nAganaptRka varuNa usa puruSa ke dvArA gADha prahAra kiye jAne para prANa, bala, vIrya, puruSakAra aura parAkrama rahita ho gyaa| zarIra aba Tika nahIM pAegA, yaha cintana kara ghor3oM kI lagAma khIMcI, khIMca kara ratha ko mor3A, mor3a kara rathamusala saMgrAmabhUmi se bAhara A gayA, bAhara A kara ekAnta bhUmibhAga meM pahuMcA, pahuMcakara ghor3oM kI lagAma ko khIMcA, khIMca kara ratha ko ThaharAyA, ThaharA kara ratha se nIce utarA, utarakara ghor3oM ko mukta kara diyA, muktakara unheM visarjita kara diyA, visarjita kara darbha kA bichaunA kiyA, bichaunA kara usa para calA gyaa| jAkara pUrva kI ora muMha kara paryaMkAsana meM baiTha donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara bhAla para TikA kara isa prakAra bolA-'namaskAra ho arhat bhagavAna ko yAvat jo siddhagati nAmaka sthAna ko prApta ho cuke haiM, namaskAra ho AdikartA zramaNa bhagavAna mahAvIra ko yAvat jo siddhigati nAmaka sthAna ko prApta karane ke icchuka haiM, jo mere dharmAcArya aura dharmopadezaka haiN| vahAM virAjita bhagavAna yahAM sthita majhe dekheM, aisA soca kara vaha vandana-namaskAra karatA hai. vandana-namaskAra kara vaha isa prakAra bolA-'maiMne pahale bhI zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa jA kara jIvanabhara ke lie sthUla prANAtipAta yAvat sthUla parigraha kA pratyAkhyAna kiyA thaa| isa samaya bhI maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa jIvanabhara ke lie sarva prANAtipAta yAvat mithyA-darzana-zalya kA pratyAkhyAna karatA huuN| maiM jIvana- bhara ke lie sarva azana, pAna, khAdya aura svAdya isa cAra prakAra ke AhAra kA pratyAkhyAna karatA huuN| yadyapi merA yaha zarIra mujhe iSTa, kAnta, priya yAvat vAta, pitta, zleSmA aura sannipAtajanita bahuta se roga aura AtaMka tathA parISaha aura upasarga isakA sparza na kareM, isalie isako bhI maiM antima ucchvAsa-niHzvAsa taka chor3atA hUM, aisA kara kavaca kholA, kholakara bANa ko nikAlA, nikAla kara AlocanA kI, 253
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 9 : sU. 203-210 pratikramaNa kiyA, samAdhi meM lIna ho gayA, kucha samaya pazcAt mRtyu ko prApta huA / nAganaptRka varuNa ke mitra kA pada 204. usa nAganaptRka varuNa kA priya bAlasakhA rathamusala saMgrAma meM lar3a rahA thA, eka puruSa dvArA gAr3ha prahAra kiye jAne para vaha prANa, bala, vIrya, puruSakAra aura parAkramarahita ho gayA / zarIra aba Tika nahIM pAegA, yaha cintana kara rahA thaa| usane dekhA - nAganaptRka varuNa rathamusala - saMgrAma kI bhUmi se lauTa rahA hai, yaha dekha kara usane ghor3oM kI lagAma khIMcI, khIMca kara varuNa kI bhAMti yAvat ghor3oM ko visarjita kiyA, vastra ke bichaune para gayA, jA kara pUrva kI ora muMha kara, paryaMkAsana meM baiTha donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara bhAla para TikAkara isa prakAra bolA- mere priya bAlasakhA nAganaptRka varuNa ke jo zIla, vrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSaghopavAsa haiM ve saba mujhe bhI upalabdha ho| yaha kaha kara kavaca ko kholA, kholakara bANa ko nikAlA, nikAlakara kucha samaya pazcAt mRtyu ko prApta huA / 205. nAganaptRka varuNa ko divaMgata huA jAnakara pArzvavartI vANamantara- devoM ne divya surabhi gaMdha vAlA jala barasAyA, pAMca varNa ke phUloM kI varSA kI, divya gIta gAe aura gandharva - ninAda kiyA / 206. nAganaptRka varuNa kI vaha divya deva Rddhi, divya deva dyuti aura divya deva-sAmarthya ke saMvAda ko suna kara dekha kara bahuta janoM ne paraspara isa prakAra AkhyAna kiyA yAvat prarUpaNA kI-- devAnupriyo ! bahuta manuSya nAnA prakAra ke saMgrAmoM meM abhimukha rahate hue prahata hue haiM, ve kAla-mAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara kisI bhI devaloka meM deva ke rUpa meM upapanna hue haiM / bhante ! nAganaptRka varuNa kAla mAsa meM kAla ko prApta kara kahAM gayA hai ? kahAM upapanna 207. huA hai ? gautama ! vaha saudharma-kalpa meM aruNAbha - vimAna meM deva rUpa meM upapanna huA hai| vahAM kucha devoM kI sthiti cAra palyopama kI prajJapta hai| vahAM nAganaptRka varuNa deva kI sthiti bhI cAra palyopama kI prajJapta hai / 208. bhante! vaha varuNa deva Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ke anantara usa devaloka se cyavana kara kahAM jAegA ? kahAM upapanna hogA ? gautama! vaha mahAvideha-kSetra meM siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hogA, saba duHkhoM kA anta karegA / 209. bhante ! nAganaptRka varuNa kA priya bAlasakhA kAla mAsa meM kAla ko prApta kara kahAM gayA hai ? kahAM upapanna huA hai ? gautama ! vaha acche manuSya- kula meM utpanna huA hai| 210. bhante ! vaha usa janma ke anantara udvartana kara kahA jAegA? kahAM upapanna hogA ? 254
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra gautama ! mahAvideha-kSetra meM siddha hogA yAvat saba duHkhoM kA anta karegA / 211. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / dasavAM uddezaka kAlodAyI prabhRti kA paJcAstikAya meM sandeha - pada 212. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA - nagara kA vrnnn| guNazilaka nAma caity-vrnnn| yAvat pRthvIzilApaTTa / usa guNazilaka caitya ke na bahuta dUra na bahuta nikaTa aneka anyayUthika nivAsa karate the, jaise - kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI, udaka, nAmodaka, narmodaka, annapAlaka, zailapAlaka, zaMkhapAlaka aura suhastI gRhapati / za. 7: u. 9, 10 : sU. 210-216 213. ve anyayUthika kisI samaya apane-apane AvAsagRhoM se nikala kara ekatra hue, eka sthAna para baitthe| unameM paraspara isa prakAra kA samullApa prAraMbha huA-- zramaNa jJAtaputra pAMca astikAyoM kI prajJApanA karate haiM, jaise- dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya / unameM zramaNa jJAtaputra cAra astikAyoM ko ajIvakAya batalAte haiM, jaise- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya / zramaNa jJAtaputra eka jIvAstikAya ko, jo arUpIkAya hai, jIvakAya batalAte haiM / unameM zramaNa jJAtaputra cAra astikAyoM ko arUpIkAya batalAte haiM, jaise- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya / zramaNa jJAtaputra eka pudgalAstikAya ko jo rUpIkAya ajIvakAya batalAte haiN| kyA yaha aisA hai ? 214. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra yAvat guNazilaka caitya meM samavasRta hue yAvat pariSad AI, dharmopadeza suna calI gaI / 215. usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gautamagotrI indrabhUti nAmaka anagAra yAvat bhikSAcaryA ke lie ghUmate hue AvazyakatAnusAra paryApta bhaktapAna grahaNa kara rAjagRha nagara se bAhara Ate haiN| tvarA -, capalatA aura saMbhrama rahita hokara yuga-pramANa bhUmi ko dekhane vAlI dRSTi se IryAsamiti kA zodhana karate hue, zodhana karate hue una anyayUthika ke na ati dUra na ati nikaTa se jA rahe the / 216. ye anyayUthika bhagavAn gautama ko na ati dUra ora na ati nikaTa se jAte hue dekhate haiM, dekha kara paraspara eka-dUsare ko bulAte haiM, bulA kara isa prakAra kahA-- devAnupriyo ! yaha kathA--astikAya kI vaktavyatA hamAre lie aprakaTa hai - aspaSTa hai aura yaha gautama hamAre pArzvavartI mArga se jA rahA hai / devAnupriyo ! hamAre lie zreya hai ki hama yaha artha gautama se pUcheM, yaha cintana kara ve eka dUsare ke pAsa jA isa viSaya kA pratizravaNa ( vicAra-vinimaya) karate haiM, pratizravaNa kara jahAM bhagavAna gautama haiM, vahAM Ae, Akara bhagavAn gautama se isa prakAra bole - gautama ! tumhAre dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra pAMca AstikAyoM kA prajJApana karate haiM, jaise- dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya / pUrvavat vaktavyatA yAvat rUpIkAya ajIvakAya kA prajJApana karate haiN| gautama ! yaha isa prakAra kI vaktavyatA kaise saMgata hai ? 255
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7: u. 10 : sU. 217-220 kAlodAyI kA samAdhAnapUrvaka pravrajyA kA pada 217. bhagavAn gautama ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA- devAnupriyo ! hama astitva ko nAsti (nahIM hai) aisA nahIM kahate, nAstitva ko asti (hai) aisA nahIM kahate / devAnupriyo ! hama sarvaM astitva ko 'asti' (hai) aisA kahate haiM, sarvaM nAstitva ko 'nAsti' (nahIM hai) aisA kahate haiN| devAnupriyo ! tuma apanI cetanA se svayaM isakA pratyupekSaNa karo - gautama ne anyayUthikoM se isa prakAra kahA, kahakara jahAM guNazilaka caitya he, jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM yAvat bhakta-pAna dikhalAte haiM, dikhalAkara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandana- namaskAra kara na ati nikaTa na ati dUra yAvat paryupAsanA karate 1 218. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra mahAkathApratipanna vizAla pariSad meM pravacana kara rahe the| kAlodAyI usa pravacana sabhA meM A gayA, zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kAlodAyI ko saMbodhita kara kahA - he kAlodAyI! kisI samaya tuma loga apane-apane AvAsagRhoM se nikala kara ekatra hue, eka sthAna para baitthe| tuma logoM meM paraspara isa prakAra kA samullApa prArambha huA - zramaNa jJAtaputra pAMca astikAyoM kI prajJApanA karate haiM, pUrI vktvytaa| yAvat kyA yaha aisA hai ? kAlodAyI! kyA yaha artha saMgata hai ? hAM, saMgata hai| kAlodAyI! yaha artha satya hai / maiM paJcAstikAya kA prajJApana karatA hUM, jaise- dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya / unameM cAra astikAyoM ko maiM ajIvakAya batalAtA hUM, jaise- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya / eka jIvAstikAya maiM arUpIkAya jIvakAya batalAtA huuN| unameM cAra astikAyoM ko maiM arUpIkAya batalAtA hUM, jaise- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya / eka pudgalAstikAya, ko maiM rUpIkAya batalAtA huuN| 219. kAlodAyI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se isa prakAra kahA - bhante ! isa dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya jo arUpIkAya ajIvakAya haiM, meM kyA koI prANI rUka sakatA hai ? so sakatA hai ? khar3A raha sakatA hai ? baiTha sakatA hai ? karavaTa le sakatA hai ? kAlodAyI ! yaha artha saMgata nahIM hai| kevala eka pudgalAstikAya, jo rUpIkAya aura ajIva kAya hai, koI prANI rUka sakatA hai, so sakatA hai, khar3A raha sakatA hai, baiTha sakatA hai, karavaTa le sakatA hai / 220. bhante! isa pudgalAstikAya, jo rUpIkAya ajIvakAya hai, meM kyA jIvoM ke pApa-karma pApa-phala-vipAka-saMyukta hote haiM? kAlodAyI ! yaha artha saMgata nahIM hai| kevala eka jIvAstikAya, jo arUpIkAya hai, meM jIvoM ke pApa-karma pApa-phala- vipAka - saMyukta hote haiN| isa saMvAda se kAlodAyI saMbuddha ho gayA; vaha zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana - namaskAra karatA hai, vandana - namaskAra kara isa prakAra 256
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 10 : sU. 220-226 bolA-'bhante! maiM Apake pAsa dharma sunanA cAhatA huuN|' mahAvIra ne dharma kA upadeza diyA aura vaha pravrajita ho gyaa| skandaka (bha. 2/50-63) kI bhAMti pUrI vktvytaa| kAlodAyI ne gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA yAvat vaha nAnA prakAra ke tapaHkarmoM se AtmA ko bhAvita karatA huA viharaNa kara rahA hai| 221. zramaNa bhagavAna mahAvIra kisI samaya rAjagRha nagara aura guNazilaka caitya se punaH niSkramaNa karate haiM, punaH niSkramaNa kara nagara se bAhara janapada-vihAra kara rahe haiN| kAlodAyI kA karma Adi ke viSaya meM prazna kA pada 222. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara aura guNazilaka nAma kA caity| zramaNa bhagavAna mahAvIra kisI samaya vahAM samavasRta hue, pariSada AI, dharma sunA aura vApisa calI gii| 223. kisI samaya anagAra kAlodAyI jahAM bhagavAna zramaNa mahAvIra haiM vahAM AtA hai, A kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara isa prakAla bolA-bhante! kyA jIvoM ke pApa-karma pApa-phala-vipAka-saMyukta hote haiM? hAM, hote haiN| 224. bhante! jIvoM ke pApa-karma pApa-phala-vipAka-saMyukta kaise hote haiM? kAlodAyI! jaise koI puruSa manojJa sthAlI-pAka-zuddha (haMDiyA meM pakA huA) aThAraha prakAra ke vyaJjanoM se yukta viSamizrita bhojana karatA hai, usa bhojana kA ApAta bhadra hotA hai khAte samaya vaha sarasa lagatA hai, usake pazcAt jaise-jaise usakA pariNamana hotA hai, vaise-vaise vaha durUpa, durvarNa, durgandha yAvat duHkharUpa meM na sukharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| kAlodAyI isI prakAra jIvoM ke aThAraha pApa hote haiM-prANAtipAta yAvat mithyaa-drshn-shly| usa pApavarga kA ApAta bhadra hotA hai-karate samaya vaha acchA lagatA hai, usake pazcAt jaise-jaise usakA vipariNamana hotA hai, vaise-vaise vaha durUpa, durvarNa, durgandha yAvat duHkharUpa meM na sukharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| kAlodAyI! isI prakAra jIvoM ke pApa karma pApa-phala-vipAka-saMyukta hote haiN| 225. bhante! kyA jIvoM ke kalyANa karma kalyANa-phala-vipAka-saMyukta hote haiM? hAM, hote haiN| 226. bhante! jIvoM ke kalyANa karma kalyANa-phala-vipAka-saMyukta kaise hote haiM? kAlodAyI! jaise koI manuSya manojJa sthAlIpAka zuddha aThAraha prakAra ke vyaJjanoM se yukta auSadhimizrita bhojana karatA hai, usa bhojana kA ApAta bhadra nahIM hotA-khAte samaya vaha nIrasa lagatA hai, use pazcAt jaise-jaise usakA pariNamana hotA hai, vaise-vaise vaha surUpa, suvarNa yAvat sukharUpa meM na duHkharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| kAlodAyI! isI prakAra jIvoM ke prANAtipApa-viramaNa yAvat parigraha-viramaNa, krodha-viveka yAvat mithyAdarzana-zalya-viveka hote haiN| usa viramaNa aura viveka kA ApAta bhadra nahIM hotA-prArambha meM vaha nIrasa lagatA hai, usake pazcAt jaise-jaise usakA pariNamana hotA hai vaise-vaise vaha surUpa, suvarNa yAvat sukharUpa 257
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 7 : u. 10 : sU. 226-230 bhagavatI sUtra meM na duHkharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| kAlodAyI! isI prakAra jIvoM ke kalyANa-karma kalyANa-phala-vipAka-saMyukta hote haiN| 227. bhante! do puruSa jo eka jaise samAna tvacA vAle, samAna vaya vAle aura samAna bhANDa, pAtra, upakaraNa vAle haiM, paraspara milakara agnikAya kA samArambha karate haiN| unameM eka puruSa agnikAya ko prajvalita karatA hai aura dUsarA puruSa use bujhAtA hai| bhante! ina donoM puruSoM meM kauna-sA puruSa mahattara karma vAlA hotA hai? mahattara kriyA vAlA hotA hai? mahattara Azrava vAlA hotA hai? mahattara vedanA vAlA hotA hai? aura kauna-sA puruSa alpatara karma vAlA hotA . hai? alpatara kriyA vAlA hotA hai? alpatara Azrava vAlA hotA hai? alpatara vedanA vAlA hotA hai Sa AgnakAya ko prajvalita karatA hai tathA jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai? kAlodAyI! unameM jo puruSa agnikAya ko prajvalita karatA hai, vaha puruSa mahattara karma, mahattara kriyA, mahattara Azrava aura mahattara vedanA vAlA hai| jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha puruSa alpatara karma, alpatara kriyA alpatara Azrava aura alpatara vedanA vAlA hotA hai| 228. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jo puruSa agnikAya ko prajvalita karatA hai, vaha puruSa mahattara karma vAlA hotA hai? mahattara kriyA vAlA hotA hai? mahattara Azrava vAlA hotA hai? mahattara vedanA vAlA hotA hai? jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha puruSa alpatara karma vAlA hotA hai? alpatara kriyA vAlA hotA hai? alpatara Azrava vAlA hotA hai? alpatara vedanA vAlA hotA hai? kAlodAyI! jo puruSa agnikAya ko prajvalita karatA hai, vaha puruSa bahutara pRthvIkAya kA samArambha karatA hai, bahutara apkAya kA samArambha karatA hai, alpatara tejaskAya kA samArambha karatA hai, bahutara vAyukAya kA samArambha karatA hai, bahutara vanaspatikAya kA samArambha karatA hai, bahutara trasakAya kA samArambha karatA hai| jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha puruSa alpatara pRthvIkAya kA samArambha karatA hai, alpatara apkAya kA samArambha karatA hai, bahutara tejaskAya kA samArambha karatA hai, alpatara vAyukAya kA samArambha karatA hai, alpatara vanaspatikAya kA samArambha karatA hai, alpatara trasakAya kA samArambha karatA hai| kAlodAyI! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jo puruSa agnikAya kA prajvalita karatA hai, vaha puruSa mahattara karma, mahattara kriyA, mahattara Azrava, mahattara vedanA vAlA hotA hai| jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha puruSa alpatara karma, alpatara kriyA, alpatara Azrava aura alpatara vedanA vAlA hotA hai| 229. bhante! kyA acitta pudgala bhI vastu ko avabhAsita karate haiM? uddyotita karate haiM? tapta karate haiM? prabhAsita karate haiM? hAM, karate haiN| 230. bhante! ve kauna se acitta pudgala bhI vastu ko avabhAsita karate haiM? uddyotita karate haiM? tapta karate hai? prabhAsita karate haiM? 258
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 7 : u. 10 : sU. 230-233 kAlodAyI ! kruddha anagAra ne tejolezyA kA nisarjana kiyA, vaha dUra jAkara dUra deza meM giratI hai, pArzva meM jAkara pArzva deza meM giratI hai / vaha jahAM-jahAM giratI hai, vahAM-vahAM usake acitta pudgala bhI vastu ko avabhAsita karate haiM, udyotita karate haiM, tapta karate haiM aura prabhAsita karate haiN| kAlodAyI! isa prakAra ve acitta pudgala bhI vastu ko avabhAsita karate haiM, udyotita karate haiM, tapta karate haiM aura prabhAvita karate haiN| 231. kAlodAyI anagAra, zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana namaskara karatA hai, vandana namaskAra kara aneka caturtha bhakta, SaSTha bhakta, aSTama-bhakta, dazama-bhakta, dvAdaza-bhakta, ardha-mAsa aura mAsa kSapaNa - isa prakAra vicitra tapaH karma dvArA AtmA ko bhAvita karatA huA vihAra kara rahA hai| 232. kAlodAyI anagAra yAvat carama ucchvAsa- niHzvAsoM ke sAtha siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM kA nAza karane vAlA ho gayA / 233. bhante ! bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / 259
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavAM zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA AThaveM zataka ke dasa uddezaka haiM-1. pudgala 2. AzIviSa 3. vRkSa 4. kriyA 5. AjIvaka 6. prAsuka 7. adatta 8. pratyanIka 9. bandha 10. aaraadhnaa| pudgala-pariNati-pada 1. rAjagRha nagara meM bhagavAn kA samavasaraNa yAvat gautama ne isa prakAra kahA-bhante! pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiN| gautama! pudgala tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-prayoga-pariNata, mizra-pariNata, visrasA-pariNata / prayoga-pariNati-pada 2. bhante! prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-ekendriya-prayoga-pariNata, dvIndriya-prayoga-pariNata, trIndriya-prayoga-pariNata, caturindriya-prayoga-pariNata aura paMcendriya-prayoga-pariNata / 3. bhante! ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata, apkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata, taijasakAyika-ekendriya-prayoga-pariNata, vAyukAyika-ekendriya-prayoga-pariNata aura vanaspatikAyika-ekendriya-prayoga-pariNata / 4. bhante! pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata aura baadr-pRthviikaayik-ekendriy-pryog-prinnt| apkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata kI bhAMti vaktavya haiN| isI prakAra taijasakAya yAvat vanaspatikAya ke sUkSma aura bAdara ina do bhedoM kI vktvytaa| 5. dvIndriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! dvIndriya-prayoga-pariNata aneka prakAra ke prajJapta haiN| isI prakAra trIndriya-caturindriya -prayoga-pariNata bhI aneka prakAra ke prajJapta haiN| 6. paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| 260
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1 : sU. 6-15 gautama! paMcendriya-prayoga-pariNata cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata, tiryaMca-paMcendriya-prayoga-pariNata, manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata, dev-pNcendriy-pryog-prinnt| 7. nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata sAta prakAra ke prajJapta haiM, jaise-ratnaprabhA-pRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata yAvat adhaHsaptamI-pRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga -prinnt| 8. tiryagyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-jalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata, sthalacara-tiryak-yonika- paMcendriya-prayoga-pariNata, khecara(nabhacara)-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata / 9. jalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! jalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata do prakAra ke prajJapta haiM, jaisesammUrchima-jalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata, grbhaavkraantik-jlcr-tirykyonik-pNcendriy-pryog-prinnt| 10. sthalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! sthalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata do prakAra ke prajJapta haiM, jaisecatuSpada-sthalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata, prisrp-sthlcr-tirykyonik-pNcendriy-pryog-prinnt| 11. catuSpada-sthalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! catuSpada-sthalacara-tiryak-yonika-paMcendriya-prayoga-pariNata do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-sammUrchima-catuSpada-sthalacara-tiryakyonika-paMcendriya-prayoga-pariNata, grbhaavkraantik-ctusspd-tirykyonik-pNcendriy-pryog-prinnt| 12. isI prakAra isa abhilApa ke anusAra parisarpa do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-uraH-parisarpa aura bhuj-prisrp| uraH-parisarpa do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-sammUrchima aura grbhaavkraantik| isI prakAra bhuja-parisarpa kI vktvytaa| isI prakAra khecara kI vktvytaa| 13. manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-sammUrcchima-manuSyapaMcendriya-prayoga-pariNata, garbhAvakrAntika-manuSya- paMcendriya-prayoga-pariNata / 14. deva-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! deva-paMcendriya-prayoga-pariNata cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-bhavanavAsI-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata, isI prakAra yAvat vaimAnika-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata / 15. bhavanavAsI-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| 261
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 1 : sU. 15-21 bhagavatI sUtra gautama! bhavanavAsI-deva-pacendriya-prayoga-pariNata dasa prakAra ke prajJapta haiM, jaise-asurakumAra-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata yAvat stanitakumAra-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata / 16. isI prakAra isa abhilApa ke anusAra vAnamaMtara ATha prakAra ke prajJapta haiM-pizAca yAvat gNdhrv| jyotiSka pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-candravimAna- jyotiSka yAvat taaraavimaan-jyotissk-dev-pNcendriy-pryog-prinnt| vaimAnika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-kalpopaga-vaimAnika aura klpaatiitg-vaimaanik| kalpopaga-vaimAnika bAraha prakAra ke prajJapta haiM, jaise-saudharma-kalpopaga-vaimAnika yAvat acyut-klpopg-vaimaanik| kalpAtItaga-vaimAnika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise praiveyaka-kalpAtItaga-vaimAnika, anuttrauppaatik-klpaatiitg-vaimaanik| graiveyaka-kalpAtItaga-vaimAnika nau prakAra ke prajJapta haiM, jaise-sabase nIce vAle -aveyaka-kalpAtItaga-vaimAnika yAvat sabase Upara vAle graiveyaka-kalpAtIga-vaimAnika / 17. bhante! anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-vijaya anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata yAvat sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva -pNcendriy-pryog-prinnt| paryApta-aparyApta kI apekSA prayoga-pariNati-pada 18. bhante! sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-paryAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata aura apryaaptk-suukssm-pRthviikaayik-ekendriy-pryog-prinnt| isI prakAra bAdara-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata yAvat vanaspati-kAyika-ekendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| inameM se pratyeka do prakAra ke haiM-sUkSma aura baadr| sUkSma aura bAdara ke do-do prakAra haiM-paryAptaka aura aparyAptaka / 19. dvIndriya-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! dvIndriya-prayoga-pariNata do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-paryAptaka-dvIndriya-prayoga-pariNata aura apryaaptk-dviindriy-pryog-prinnt| isI prakAra trIndriya aura caturindriya kI vktvytaa| 20. ratnaprabhA-pRthvI-nairayika-prayoga-pariNata kI pRcchaa| gautama! ratnaprabhA-pRthvI-nairayika-prayoga-pariNata do prakAra ke prajJapta haiM, jaise paryAptaka-ratnaprabhA-pRthvI-nairayika-prayoga-pariNata aura apryaaptk-rtnprbhaa-pRthvii-nairyik-pryog-prinnt| isI prakAra yAvat adhHsptmii-pRthvii-nairyik-pryog-prinnt| 21. sammUrcchima-jalacara-tiryaMca kI pRcchaa| gautama! saMmUrcchima-jalacara-tiryaMca do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-paryAptaka aura apryaaptk| isI prakAra garbhAvakrAntika-jalacara-tiyaca kI vktvytaa| isI prakAra yAvat saMmUrchima-khecara 262
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1 : sU. 21-29 aura garbhAvakrAntika- khecara kI vaktavyatA / pratyeka ke paryAptaka aura aparyAptaka bheda vaktavya haiN| 22. saMmUrcchima- manuSya - paMcendriya kI pRcchA / gautama ! saMmUrcchima- manuSya-paMcendriya eka prakAra ke hI prajJapta haiM-ve aparyAptaka hI hote haiM / 23. garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya kI pRcchaa| gautama ! garbhAvakrAntika- manuSya-paMcendriya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise - paryAptaka- garbhAvakrAntika aura aparyAptaka- garbhAvakrAntika / 24. asurakumAra - bhavanavAsI devoM kI pRcchA / - gautama ! asurakumAra - bhavanavAsI do prakAra ke prajJapta haiM, jaise- paryAptaka - asurakumAra aura aparyAptaka- asurakumAra / isI prakAra yAvat stanitakumAra ke paryAptaka- aparyAptaka kI vaktavyatA / 25. isa prakAra isa abhilApa ke anusAra pizAca yAvat gaMdharva ke do-do bheda - paryAptaka aura aparyAptaka vaktavya haiM / candra yAvat tArAvimAna, saudharma kalpopaga yAvat acyuta, sabase nIce vAle graiveyaka - kalpAtItaga yAvat sabase Upara vAle graiveyaka - kalpAtItaga / vijaya- anuttaraupapAtika yAvat aparAjita / 26. sarvArthasiddha-kalpAtItaga kI pRcchA / gautama! sarvArthasiddha-kalpAtItaga do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-paryAptaka- sarvArthasiddha- anuttaraupapAtika, aparyAptaka- sarvArthasiddha- anuttaraupapAtika-prayoga-pariNata / zarIra kI apekSA prayoga- pariNati pada 27. jo aparyApta sUkSma- pRthvIkAyika- ekendriya-prayoga- pariNata haiM ve audArika, taijasa - aura karma - zarIra prayoga - pariNata haiN| jo paryApta sUkSma- pRthvIkAyika- ekendriya-prayoga- pariNata haiM ve audArika-, taijasa- aura karma - zarIra prayoga - pariNata haiM / isI prakAra yAvat caturindriya-paryApta-prayoga-pariNata kI vaktavyatA / kevala itanA vizeSa hai - jo paryApta - bAdara-vAyukAyika- ekendriya-prayoga-pariNata haiM ve audArika, vaikriya, taijasa aura karma zarIra- prayoga - pariNata haiM - zeSa jo aparyApta - bAdara - vAyukAyika- ekendriya-prayoga- pariNata haiM. ve audArika, taijasa aura karma zarIra prayoga - pariNata haiM / 28. jo aparyApta ratnaprabhA - pRthvI - nairayika-paMcendriya-prayoga- pariNata haiM ve vaikriya-, taijasaaura karma - zarIra prayoga - pariNata haiN| isI prakAra paryApta ratnaprabhA - pRthvI- nairayika-paMcendriya- prayoga - pariNata kI vaktavyatA / isI prakAra yAvat adhaH saptamI - pRthvI nairayika-paMcendriya- prayoga - pariNata kI vaktavyatA / 29. jo aparyApta saMmUrcchima - jalacara - tiryaMca-paMcendriya-prayoga- pariNata haiM ve audArika-, - taijasa- aura karma-zarIra prayoga- pariNata haiM / isI prakAra paryApta saMmUrcchima - jalacara - tiryaMca-paMcendriya-prayoga- pariNata kI vaktavyatA / isI 263
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 1 : sU. 29-34 bhagavatI sUtra prakAra paryApta-garbhAvakrAntika-jalacara-tiryaMca-paMcendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| kevala itanA vizeSa hai ki bAdara-vAyukAyika kI bhAMti zarIra cAra hote haiN| jaise-jalacara ke cAra AlApaka kahe gae haiM vaise hI catuSpada uraH-parisarpa, bhuja-parisarpa aura khecara ke bhI cAra AlApaka vaktavya haiN| 30. jo saMmUrchima-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM ve audArika-, taijasa- aura karma-zarIra-prayoga-pariNata haiN| isI prakAra garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra aparyAptaka kI vktvytaa| paryAptaka kI vaktavyatA bhI isI prakAra hai| kevala itanA vizeSa hai ki pAMca zarIra vaktavya haiN| 31. jo aparyApta-asurakumAra-bhavanavAsI-prayoga-pariNata haiM ve nairayika kI bhAMti vaktavya haiN| isI prakAra paryApta-asurakumAra-bhavanavAsI-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra do-do bheda ke anusAra yAvat stanitakumAra-bhavana-vAsI-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra pizAca yAvat gaMdharva kI vktvytaa| candra- yAvat tArAvimAna kI vktvytaa| saudharma-kalpa yAvat acyuta-kalpa kI vktvytaa| sabase nIce vAle graiveyaka yAvat sabase Upara vAle graiveyaka kI vktvytaa| vijaya-anuttaraupapAtika yAvat sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika kI vktvytaa| pratyeka ke aparyApta aura paryApta ye do bheda vaktavya haiM yAvat jo paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM ve vaikriya-, taijasa- aura karma-zarIra-prayoga-pariNata haiN| indriya kI apekSA prayoga-pariNati-pada 32. jo aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM ve sparzanendriya-prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra aparyApta-bAdara-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra paryApta pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isa prakAra cAra-cAra bhedoM ke anusAra yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| 33. jo aparyApta-dvIndriya-prayoga-pariNata haiM ve rasanendriya aura sparzanendriya-prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryApta-dvIndriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra yAvat caturindriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| kevala itanA vizeSa hai-trIndriya aura caturindriya meM kramazaH eka-eka indriya kI vRddhi karanI caahie| 34. jo aparyApta-ratnaprabhA-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM ve zrotrendriya-cakSurindriya-, ghrANendriya-, rasanendriya- aura sparzanendriya-prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryApta-ratnaprabhA-pRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra zeSa saba kI vktvytaa| tiryagyonika, manuSya aura deva yAvat jo paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM ve zrotrendriya-, cakSurindriya-, ghrANendriya-, rasanendriya- aura sparzanendriya-prayoga-pariNata haiN| 264
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1 : sU. 35-38 zarIra aura indriya kI apekSA-prayoga-pariNati-pada 35. jo aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-, taijasa-, karma-zarIra-prayoga-pariNata haiM ve sparzanendriya-prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-, taijasa-, karma-zarIra-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra bAdara-aparyApta-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-, taijasa-, karma-zarIra-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra bAdara-paryApta-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-, taijasa-, karma-zarIra-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra isa abhilApa ke anusAra jisake jitanI indriyAM aura zarIra haiM usake ve saba vaktavya haiM yAvat jo paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-vaikriya-taijasa-karma-zarIra-prayoga-pariNata haiM ve zrotrendriya-, cakSurindriya- yAvat sparzanendriya-prayoga-pariNata haiN| varNa-Adi kI apekSA prayoga-pariNati-pada 36. jo aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM, nIla-, lAla-, pIta- aura zukla-varNa pariNata bhI haiM, gaMdha se sugaMdha-pariNata bhI haiM, durgandha-pariNata bhI haiM, rasa se tikta-rasa-pariNata bhI haiM, kaTuka-rasa-pariNata bhI haiM, kaSAya-rasa-pariNata bhI haiM, amla-rasa-pariNata bhI haiM, madhura-rasa-pariNata bhI haiM, sparza se kaThora-sparza-pariNata bhI haiM, mRdu-sparza-pariNata bhI haiM, guru-sparza-pariNata bhI haiM, laghu-sparza-pariNata bhI haiM, zIta-sparza-pariNata bhI haiM, uSNa-sparza-pariNata bhI haiM, snigdha-sparza-pariNata bhI haiM, rUkSa-sparza-pariNata bhI haiM; saMsthAna se parimaNDala-saMsthAna-pariNata bhI haiM, vRtta-, tryasa-, caturasra-, Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| isI prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra kramazaH jJAtavya hai yAvat jo paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| zarIra aura varNa-Adi kI apekSA prayoga-pariNati-pada 37. jo aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa- aura karma-zarIra-prayoga-pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| isI prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa- aura karma-zarIra-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra yathAkrama jJAtavya haiM, jisake jitane zarIra haiM ve vaktavya haiM yAvat jo paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-vaikriya-, taijasa- aura karma-zarIra-prayoga-pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| indriya aura varNa-Adi kI apekSA prayoga-pariNati-pada 38. jo aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-sparzanendriya-prayoga-pariNata haiM ve varNa se 265
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 1 : sU. 38-42 bhagavatI sUtra kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| isI prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-sparzanendriya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra yathAkrama jisake jitanI indriyAM haiM usake utanI vaktavya haiM yAvat jo paryAptasarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-zrotrendriya yAvat sparzanendriya-prayoga-pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| zarIra, indriya aura varNa-Adi kI apekSA prayoga-pariNati-pada 39. jo aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-, taijasa-,karma-zarIra-sparzanendriya-prayoga-pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| isI prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-, taijasa-, karma-zarIra-sparzanendriya-prayoga-pariNata kI vaktavyatA, isI prakAra yathAkrama jisake jitane zarIra aura indriyAM haiM ve vaktavya haiM yAvat jo paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika-deva-paMcendriya-vaikriya-, taijasa-, karma-zarIra-zrotrendriya yAvat sparzanendriya-prayoga-pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat Ayata-saMsthAna-pariNata bhI haiN| prayoga -pariNata ke ye nau daNDaka haiN| mizra-pariNati-pada 40. bhante! mizra-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! mizra-pariNata pudgala pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-ekendriya-mizra-pariNata yAvat pNcendriy-mishr-prinnt| 41. bhante! ekendriya-mizra-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? jaise-prayoga-pariNata ke nau daNDaka kahe gae haiM usI prakAra mizra-pariNata ke bhI nau daNDaka vaktavya haiN| zeSa saba pUrvavat, kevala itanA vizeSa hai-prayoga-pariNata ke sthAna para mizra-pariNata kahanA cAhie yAvat jo paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika yAvat Ayata -saMsthAna-pariNata bhI haiN| visrasA-pariNati-pada 42. bhante! visrasA-pariNata pudgala kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! visrasA-pariNata pudgala pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-varNa-pariNata, gaMdha-pariNata, rasa-pariNata, sparza-pariNata, sNsthaan-prinnt| jo varNa-pariNata haiM ve pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-kAla-varNa-pariNata yAvat shukl-vrnn-prinnt| jo gaMdha-pariNata haiM ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise sugaMdha-pariNata aura durgndh-prinnt| jo rasa-pariNata haiM ve pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-tikta-rasa-pariNata yAvat mdhur-rs-prinnt| jo sparza-pariNata haiM ve ATha prakAra ke prajJapta haiM, jaise-kaThora-sparza-pariNata yAvat ruukss-sprsh-prinnt| jo saMsthAna-pariNata haiM ve pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise parimaNDala-saMsthAna-pariNata yAvat 266
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1 : sU. 43-48 Ayata-sasthAna - pariNata / jo varNa se kAla-varNa-pariNata haiM ve gandha se sugaMdha- pariNata bhI haiM, durgandha - pariNata bhI haiM / jaise paNNavaNA meM hai vaise hI avikala rUpa meM vaktavya haiM yAvat jo saMsthAna se Ayata- saMsthAna - pariNata haiM ve varNa se kAla-varNa-pariNata bhI haiM yAvat rUkSa sparza pariNata bhI haiN| 43. bhante ! eka dravya kyA prayoga-pariNata hai? mizra-pariNata hai ? athavA visrasA pariNata hai ? gautama ! vaha prayoga - pariNata hai athavA mizra-pariNata hai athavA visrasA pariNata hai / prayoga - pariNati pada 44. yadi prayoga - pariNata hai to kyA mana-prayoga- pariNata hai ? vacana - prayoga - pariNata hai ? athavA kAya prayoga - pariNata hai ? gautama ! vaha mana - prayoga- pariNata hai athavA vacana-prayoga- pariNata hai athavA kAya prayoga- pariNata hai / mana-prayoga - pariNati-pada 45. yadi mana-prayoga-pariNata hai to kyA satya mana prayoga- pariNata hai ? mRSA-mana-prayoga - pariNata hai ? satyamRSA - mana- prayoga- pariNata hai ? athavA asatyAmRSA-mana-prayoga- pariNata hai ? gautama ! vaha satya - mana prayoga- pariNata hai athavA mRSA mana prayoga-pariNata hai athavA satyamRSA - mana- prayoga - pariNata hai athavA asatyAmRSA - mana- prayoga- pariNata hai / 46. yadi satya-mana-prayoga- pariNata hai to kyA Arambha - satya-mana-prayoga- pariNata hai ? anAraMbha- satya - mana- prayoga - pariNata hai ? sArambha - satya-mana- prayoga- pariNata hai ? asArambha - satya-mana- prayoga-pariNata hai ? samArambha-satya-mana prayoga pariNata hai ? athavA asamArambha-satya-mana- prayoga - pariNata hai ? gautama ! Arambha - satya - mana- prayoga- pariNata hai athavA yAvat asamArambha-satya-mana-prayoga- pariNata hai| 47. yadi mRSA-mana-prayoga-pariNata hai to kyA Arambha- mRSA-mana- prayoga - pariNata hai ? isa prakAra jaise satya mana prayoga- pariNata kI vaktavyatA hai vaise hI mRSA-mana- prayoga - pariNata kI vaktavyatA / isI prakAra satya - mRSA - mana prayoga- pariNata kI aura isI prakAra asatyamRSA- mana- prayoga- pariNata kI vaktavyatA / vacana - prayoga - pariNati pada 48. yadi vacana-prayoga- pariNata hai to kyA satya vacana-prayoga-pariNata hai ? mRSA vacana-prayoga- pariNata hai ? isa prakAra jaise mana prayoga pariNata kI vaktavyatA vaise vacana prayoga - pariNata kI bhI vaktavyatA yAvat athavA asamArambha - satya vacana - prayoga - pariNata hai| 267
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 1 : sU. 49-54 bhagavatI sUtra kAya-prayoga-pariNati-pada 49. yadi kAya-prayoga-pariNata hai to kyA audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? audArika-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? vaikriya-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? AhAraka-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? Aharaka-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? karma-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai athavA yAvat karma-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| 50. yadi audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? yAvat paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai athavA yAvat paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| 51. yadi ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai athavA yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| 52. yadi pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA sUkSma -pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? bAdara-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai athavA bAdara-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| 53. yadi sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? athavA aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! vaha paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai, aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| isI prakAra bAdara-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata kI vktvytaa| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika ke cAra-cAra bhedoM kI vktvytaa| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke do-do bheda paryAptaka aura aparyAptaka kI vktvytaa| 54. yadi paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA tiryagyonika-paMcendriya -audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? athavA manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! tiryagyonika-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai athavA manuSya 268
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1 : sU. 54-60 -paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| 55. yadi tiryakyonika-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA jalacara-tiryakyonika-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? athavA sthalacara-khecara-tiryakyonika-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! isa prakAra tiryakyonika-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata yAvat khecara ke cAra-cAra bhedoM kI vktvytaa| 56. yadi manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA saMmUrcchima-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? athavA garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! donoM hI manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata haiN| 57. yadi garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA paryApta-garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? athavA aparyApta-garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! paryApta-garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai athavA aparyApta-garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| 58. yadi audArika-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA ekendriya-audArika-mizra -zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? dvIndriya-audArika-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? yAvat paMcendriya-audArika-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! ekendriya-audArika-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| isa prakAra jaise audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata kA AlApaka kahA gayA hai vaise hI audArika-mizra-zarIra-kAya-prayoga-pariNata kA AlApaka vaktavya hai| kevala itanA vizeSa hai-bAdara-vAyukAyika, garbhAvakrAntika-paMcendriya-tiryagyonika aura garbhAvakrAntika-manuSya-ye paryAptaka, aparyAptaka donoM tathA zeSa sabhI kevala aparyAptaka hote haiN| 59. yadi vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA ekendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? athavA paMcendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! ekendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai athavA paMcendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai| 60. yadi ekendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai to kyA vAyukAyika-ekendriya -vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? athavA avAyukAyika-ekendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai? gautama! vAyukAyika-ekendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hai, avAyukAyika-ekendriya-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga-pariNata nahIM hai| isa prakAra isa vAyukAya ke abhilApa ke anusAra jaisI avagAhanA-saMsthAna nAmaka paNNavaNA ke 21veM pada meM vaikriya-zarIra kI 269
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1 : sU. 60-65 athavA vaktavyatA hai vaisA yahAM bhI vaktavya hai / yAvat paryAptaka- sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika -deva-paMcendriya-vaikriya- zarIra- kAya prayoga-pariNata hai aparyAptaka-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika- kalpAtItaga-vaimAnika -deva-paMcendriya-vaikriya - zarIrakAya prayoga - pariNata hai / 61. yadi vaikriya - mizra - zarIra kAya prayoga- pariNata hai to kyA ekendriya-mizra - zarIra-kAya- prayoga- pariNata hai ? athavA yAvat paMcendriya-mizra - zarIra-kAya prayoga - pariNata hai ? isa prakAra jaise vaikriya kI vaktavyatA hai vaise hI vaikriya-mizra kI bhI vaktavyatA / kevala itanA vizeSa hai - deva - nairayikoM ke aparyAptaka aura zeSa ke paryAptaka yAvat paryApta- sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika- deva-paMcendriya-vaikriya - mizra - zarIra-kAya - prayoga- pariNata nahIM aparyApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika - deva-paMcendriya- vaikriya - mizra - zarIra kAya - prayoga haiM, - pariNata hai| - 62. yadi AhAraka- zarIra-kAya prayoga- pariNata hai to kyA manuSya AhAraka- zarIra kAya- prayoga - pariNata hai ? athavA amanuSya AhAraka- zarIra kAya prayoga - pariNata hai ? isa prakAra jaisI avagAhanA saMsthAna nAmaka paNNavaNA ke 21veM pada meM AhAraka - zarIra kI vaktavyatA hai vaisA yahAM bhI vaktavya hai yAvat Rddhi prApta pramatta saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka- saMkhyeya-varSa - AyuSya vAlA AhAraka- zarIra kAya prayoga pariNata hai, Rddhi- aprApta-pramatta-saMyata-samyagdRSTi-paryApta saMkhyeya-varSa - AyuSya vAlA AhAraka- zarIra-kAya prayoga pariNata nahIM hai / 63. yadi AhAraka-mizra - zarIra- kAya prayoga-pariNata hai to kyA manuSya AhAraka - mizra - zarIra- kAya- prayoga - pariNata hai ? isa prakAra jaisI AhAraka- zarIra kI vaktavyatA hai vaise AhAraka - mizra - zarIra ke viSaya meM bhI avikala rUpa se vaktavya hai / 64. yadi karma - zarIra kAya prayoga- pariNata hai to kyA ekendriya-karma- zarIra kAya-prayoga- pariNata hai ? yAvat paMcendriya-karma- zarIra- kAya - prayoga - pariNata hai ? gautama ! ekendriya-karma-zarIra- kAya prayoga-pariNata / isa prakAra jaisI avagAhanA - saMsthAna nAmaka paNNavaNA ke 21veM pada meM karma ke bheda kI vaktavyatA hai vaise yahAM bhI vaktavya hai yAvat paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItaga-vaimAnika -deva-paMcendriya-karma-zarIra - kAya- prayoga- pariNata hai, yAvat aparyApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika - kalpAtItaga- vaimAnika -deva-paMcendriya-karma- zarIra- kAya prayoga - pariNata hai / mizra pariNati pada 65. yadi mizra - pariNata hai to kyA mana-mizra-pariNata hai ? vacana mizra pariNata hai ? athavA kAya - mizra - pariNata hai ? gautama ! vaha mana - mizra-pariNata hai athavA vacana mizra pariNata hai, athavA kAya mizra - pariNata hai / 270
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1 : sU. 66-75 66. yadi mana-mizra-pariNata hai to kyA satya-mana-mizra-pariNata hai ? mRSA - mana- mizra - pariNata hai ? jaise prayoga - pariNata kI vaktavyatA hai vaise hI mizra-pariNata bhI avikala rUpa se vaktavya hai yAvat paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika yAvat deva-paMcendriya-karma zarIra mizra - pariNata hai athavA aparyApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika yAvat karma zarIra mizra - pariNata hai / visrasA pariNati-pada 67. yadi visrasA-pariNata hai to kyA varNa- pariNata hai ? gaMdha- pariNata hai ? rasa-pariNata hai ? sparza - pariNata hai ? saMsthAna - pariNata hai ? gautama! vaha varNa-pariNata bhI hai, gaMdha- pariNata bhI hai, rasa- pariNata bhI hai, sparza - pariNata bhI hai, saMsthAna - pariNata bhI hai / 68. yadi varNa-pariNata hai to kyA kAla-varNa- pariNata hai yAvat zukla varNa - pariNata hai ? gautama ? vaha kAla-varNa-pariNata hai yAvat zukla-varNa-pariNata bhI hai| 69. yadi gandha-pariNata hai to kyA sugandha- pariNata hai ? durgandha-pariNata hai ? gautama ! vaha sugandha - pariNata bhI hai athavA durgandha - pariNata bhI hai ? 70. yadi rasa- pariNata hai to kyA tikta rasa - pariNata hai ? pRcchaa| gautama! vaha tikta-rasa-pariNata bhI hai yAvat madhura-rasa- pariNata bhI hai / 71. yadi sparza - pariNata hai to kyA kaThora sparza-pariNata hai yAvat rUkSa - sparza - pariNata hai ? gautama ! kaThora - sparza-pariNata bhI hai yAvat rUkSa - sparza - pariNata bhI hai| 72. yadi saMsthAna - pariNata hai-pRcchA / gautama! parimaNDala-saMsthAna - pariNata bhI hai athavA yAvat Ayata-saMsthAna - pariNata bhI hai / do dravyoM kI apekSA pudgala - pariNati-pada 73. bhante ! do dravya kyA prayoga- pariNata haiM ? kyA mizra pariNata haiM ? kyA visrasA - pariNata haiM ? gautama ! 1. prayoga - pariNata bhI haiM 2. mizra - pariNata bhI haiM 3. visrasA pariNata bhI haiM 4 . athavA eka prayoga - pariNata haiM, eka mizra - pariNata hai, 5. athavA eka prayoga- pariNata hai, eka visrasA pariNata hai 6 athavA eka mizra - pariNata hai, eka visrasA pariNata hai 1 74. yadi prayoga- pariNata haiM to kyA mana-prayoga-pariNata haiM ? vacana - prayoga pariNata haiM ? athavA kAya prayoga - pariNata haiM ? gautama ! 1. mana - prayoga - pariNata haiM 2. vacana-prayoga - pariNata bhI haiM 3. kAya prayoga - pariNata bhI haiM 4. athavA eka mana-prayoga-pariNata hai, eka vacana-prayoga- pariNata hai 5. athavA eka mana-prayoga-pariNata hai, eka kAya prayoga - pariNata hai 6. athavA eka vacana prayoga - pariNata hai, eka kAya prayoga - pariNata hai / 75. yadi mana - prayoga- pariNata haiM to kyA satya mana prayoga- pariNata haiM? asatya - mana- prayoga 271
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 1 : sU. 75-81 bhagavatI sUtra -pariNata haiM? satya-mRSA-mana-prayoga-pariNata haiM? athavA asatyAmRSA-mana-prayoga-pariNata haiM? gautama! 1-4. satya-mana-prayoga-pariNata bhI haiM, asatyAmRSA-mana-prayoga-pariNata bhI haiM 5. athavA eka satya-mana-prayoga-pariNata hai, eka mRSA-mana-prayoga-pariNata hai 6. athavA eka satya-mana-prayoga-pariNata hai, eka satya-mRSA-mana-prayoga-pariNata hai 7. athavA eka satyamana-prayoga-pariNata hai, eka asatyAmRSA-mana-prayoga-pariNata hai, 8. athavA eka mRSA-mana-prayoga-pariNata hai, eka satya-mRSA-mana-prayoga-pariNata hai 9. athavA eka mRSA-mana-prayoga-pariNata hai, eka asatyAmRSA-mana-prayoga-pariNata hai 10. athavA eka satya-mRSA-mana-prayoga-pariNata hai, eka asatyAmRSA-mana-prayoga-pariNata hai| 76. yadi satya-mana-prayoga-pariNata haiM to kyA Arambha-satya-mana-prayoga-pariNata haiM? yAvat asamArambha-satya-mana-prayoga-pariNata haiM? gautama! Arambha-satya-mana-prayoga-pariNata bhI haiM yAvat asamArambha-satya-mana-prayoga-pariNata bhI haiN| athavA eka Arambha-satya-mana-prayoga-pariNata hai, eka anArambha-satya-mana-prayoga-pariNata hai| isa prakAra isa gamaka ke anusAra do ke saMyoga se hone vAle bhaMga jJAtavya haiM, saba sAMyogika bhaMga jahAM jitane ho sakate haiM, ve saba yAvat sarvArthasiddha taka vaktavya haiN| 77. yadi mizra-pariNata haiM to kyA mana-mizra-pariNata haiM? isa prakAra mizra-pariNata kI bhI vktvytaa| 78. yadi visrasA-pariNata haiM to kyA varNa-pariNata haiM? gandha-pariNata haiM? isa prakAra visrasA-pariNata kI bhI vaktavyatA yAvat athavA eka caturasra-saMsthAna-pariNata hai, eka Ayata-saMsthAna-pariNata hai| tIna dravyoM kI apekSA pudgala-pariNati-pada 79. bhante! tIna dravya kyA prayoga-pariNata haiM? mizra-pariNata haiM? visrasA-pariNata hai? gautama! 1.prayoga-pariNata bhI haiM 2. mizra-pariNata bhI haiM 3. visasA-pariNata bhI haiM 4. athavA eka prayoga-pariNata hai, do mizra-pariNata haiM 5. athavA eka prayoga-pariNata hai, do visrasA-pariNata haiM 6. athavA do prayoga-pariNata haiM, eka mizra-pariNata hai 7. athavA do prayoga-pariNata haiM, eka visrasA-pariNata hai 8. athavA eka mizra-pariNata hai, do visrasA-pariNata haiM 9. athavA do mizra-pariNata haiM, eka visrasA-pariNata hai| 10. athavA eka prayoga-pariNata hai, eka mizra-pariNata hai, eka visrasA-pariNata hai| 80. yadi prayoga-pariNata haiM to kyA mana-prayoga-pariNata haiM? vacana-prayoga-pariNata haiM? kAya-prayoga-pariNata haiM? gautama! mana-prayoga-pariNata bhI haiM, isa prakAra eka-sAMyogika, dvika-sAMyogika aura trika-sAMyogika bhaMga vaktavya haiN| 81. yadi mana-prayoga-pariNata haiM to kyA satya-mana-prayoga-pariNata haiM? asatya-mana-prayoga-pariNata haiM? satya-mRSA-mana-prayoga-pariNata haiM? asatyAmRSA-mana-prayoga-pariNata haiM? 272
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 1,2 : sU. 81-86 gautama! satya-mana-prayoga-pariNata bhI haiM yAvat asatyAmRSA-mana-prayoga-pariNata bhI haiN| athavA eka satya-mana-prayoga-pariNata hai, do mRSA-mana-prayoga-pariNata haiN| isa prakAra dvika-sAMyogika aura trika-sAMyogika bhaMga vaktavya haiN| yahAM dravya-traya ke adhikAra meM bhI dravya-dvaya ke adhikAra (sUtra 73 se 78) ke samAna vaktavyatA yAvat athavA eka tryasa-saMsthAna-pariNata hai, eka caturasra-saMsthAna-pariNata hai, eka Ayata-saMsthAna-pariNata hai| cAra dravyoM kI apekSA pudgala-pariNati-pada 82. bhante! cAra dravya kyA prayoga-pariNata haiM? mizra-pariNata haiM? visrasA-pariNata haiM? gautama! 1. ve prayoga-pariNata bhI haiM 2. mizra-pariNata bhI haiM 3. visrasA-pariNata bhI haiM 4. athavA eka prayoga-pariNata hai, tIna mizra-pariNata haiM 5. athavA eka prayoga-pariNata hai, tIna visrasA-pariNata haiM 6. athavA do prayoga-pariNata haiM, do mizra-pariNata haiM 7.. athavA do prayoga-pariNata haiM, do visrasA-pariNata haiM 8. athavA tIna prayoga-pariNata haiM, eka mizra-pariNata hai 9. athavA tIna prayoga-pariNata haiM, eka visrasA-pariNata hai 10. athavA eka mizra-pariNata hai, tIna visrasA-pariNata haiM 11. athavA do mizra-pariNata haiM, do visrasA-pariNata haiM 12. athavA tIna mizra-pariNata haiM. eka visasA-pariNata hai 13. athavA eka prayoga-pariNata hai. eka mizra-pariNata hai, do visrasA-pariNata haiM 14. athavA eka prayoga-pariNata hai, do mizra-pariNata haiM, eka visrasA-pariNata hai 15. athavA do prayoga-pariNata haiM, eka mizra-pariNata hai, eka visasA-pariNata hai| 83. yadi prayoga-pariNata haiM to kyA mana-prayoga-pariNata haiM? vacana-prayoga-pariNata haiM? kAya-prayoga-pariNata haiM? isa prakAra isa krama se pAMca, chaha, sAta, yAvat dasa, saMkhyeya, asaMkhyeya aura ananta dravya vaktavya haiM-dvika-saMyoga, trika-saMyoga yAvat dasa-saMyoga aura dvAdaza-saMyoga kI upayojanA kara jahAM jitane saMyoga banate haiM ve saba vaktavya haiN| inheM jaise naveM zataka ke pravezanaka prakaraNa (sUtra 86 se 119) meM kaheMge vaise hI upayojanA kara vaktavya haiM yAvat asaMkhyeya aura ananta kI isI prakAra vaktavyatA, itanA vizeSa hai-eka pada adhika hai yAvat athavA ananta parimaNDala-saMsthAna-pariNata haiM yAvat ananta Ayata-saMsthAna-pariNata haiN| 84. bhante! ina prayoga-pariNata, mizra-pariNata aura visrasA-pariNata pudgaloM meM kauna kina se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama! prayoga-pariNata pudgala sabase kama haiM, mizra-pariNata unase ananta-gunA haiM, visrasApariNata unase ananta-gunA haiN| 85. bhante! vaha aisA hI hai, bhante! vaha aisA hI hai| dUsarA uddezaka AzIviSa-pada 86. bhante! AzIviSa kitane prakAra ke prajJapta haiM? 273
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 86-93 bhagavatI sUtra gautama! AzIviSa dA prakAra ke prajJapta haiM, jaise-jAti-AzIviSa aura karma-AzIviSa / 87. bhante! jAti-AzIviSa kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama! cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-vRzcika-jAti-AzIviSa, maMDUka-jAti-AzIviSa, uraga-jAti-AzIviSa aura mnussy-jaati-aashiiviss| 88. bhante! vRzcika-jAti-AzIviSa kA kitanA viSaya prajJapta hai? gautama! vRzcika-jAti-AzIviSa ardha-bharata-pramANa-zarIra ko apane viSa se vyApta aura paripUrNa karane meM samartha hai| yaha viSaya viSa kI zakti kI dRSTi se batalAyA gayA hai, kriyAtmaka rUpa meM na to aisA kiyA hai, na karatA hai aura na kregaa| 89. bhante! maNDUka-jAti-AzIviSa kA kitanA viSaya prajJapta hai? gautama! maMDUka-jAti-AzIviSa bharata-pramANa zarIra ko apane viSa se vyApta aura paripUrNa karane meM samartha hai| yaha viSaya viSa kI zakti kI dRSTi se batalAyA gayA hai| kriyAtmaka rUpa meM na to aisA kiyA hai, na karatA hai aura na kregaa| 90. bhante! uraga-jAti-AzIviSa kA kitanA viSaya prajJapta hai? gautama! uraga-jAti-AzIviSa jambUdvIpa-pramANa-zarIra ko apane viSa se vyApta aura paripUrNa karane meM samartha hai| yaha viSaya viSa kI zakti kI dRSTi se batalAyA gayA hai| kriyAtmaka rUpa meM na to aisA kiyA hai, na karatA hai aura na kregaa| 91. bhante! manuSya-jAti-AzIviSa kA kitanA viSaya prajJapta hai? gautama! manuSya-jAti-AzIviSa samayakSetra(aDhAI dvIpa)-pramANa-zarIra ko apane viSa se vyApta aura paripUrNa karane meM samartha hai| yaha viSaya viSa kI zakti kI dRSTi se batalAyA gayA hai| kriyAtmaka rUpa meM na to aisA kiyA hai, na karatA hai aura na kregaa| 92. yadi karma-AzIviSa hai to kyA nairayika-karma-AzIviSa hai? tiryagyonika-karma AzIviSa hai? manuSya-karma-AzIviSa hai? athavA deva-karma-AzIviSa hai? gautama! nairayika-karma-AzIviSa nahIM hai| tiryagyonika-karma-AzIviSa bhI hai, manuSya-karma-AzIviSa bhI hai aura deva-karma-AzIviSa bhI hai| 93. yadi tiryagyonika-karma-AzIviSa hai to kyA ekendriya-tiryagyonika-karma-AzIviSa hai yAvat paMcendriya-tiryagyonika-karma-AzIviSa hai? gautama! ekendriya-tiryagyonika-karma-AzIviSa nahIM hai yAvat caturindriya tiryagyonika-karma-AzIviSa nahIM hai| paMcendriya-tiryagyonika-karma-AzIviSa hai| yadi paMcendriya-tiryagyonika-karma-AzIviSa hai to kyA saMmUrchima-paMcendriya-tiryagyonikakarma-AzIviSa hai? athavA garbhAvakrAntika-paMcendriya-tiryagyonika-karma-AzIviSa hai? isa prakAra jaisI paNNavaNA (21/53) meM vaikriya-zarIra ke bheda kI vaktavyatA hai vaise hI yahAM vaktavya hai yAvat paryApta-saMkhyeya-varSa-AyuSya vAle garbhAvakrAntika-paMcendriya 274
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2 : sU. 93-95 tiryagyonika-karma-AzIviSa hai, aparyApta-saMkhyeya-varSa-AyuSya vAle garbhAvakrAntikapaMcendriya-tiryagyonika-karma-AzIviSa nahIM hai| 94. yadi manuSya-karma-AzIviSa hai to kyA saMmUrcchima-manuSya-karma-AzIviSa hai? athavA garbhAvakrAntika-manuSya-karma-AzIviSa hai? gautama! saMmUrcchima-manuSya karma-AzIviSa nahIM hai, garbhAvakrAntika-manuSya karma-AzIviSa hai| isa prakAra jaisI paNNavaNA (21/54) meM manuSya-paMcendriya-vaikriya-zarIra kI vaktavyatA hai vaise hI yahAM vaktavya hai yAvat paryApta-saMkhyeya-varSa-AyuSya vAlA karmabhUmija-garbhAvakrAntika-manuSya-karma-AzIviSa hai, aparyApta-saMkhyeya-varSa-AyuSya vAlA karmabhUmija-garbhAvakrAntika-manuSya-karma-AzIviSa nahIM hai| 95. yadi deva-karma-AzIviSa hai to kyA bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai yAvat vaimAnika-deva-karma-AzIviSa hai? gautama! bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai, vAnamantara-, jyotiSka- aura vaimAnika-deva-karma-AzIviSa bhI haiN| yadi bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai to kyA asurakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai yAvat stanitakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai? gautama! asurakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa bhI hai yAvat stanitakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa bhI hai| yadi asurakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai to kyA paryApta-asurakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai? athavA aparyApta-asurakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa hai? gautama! paryApta-asurakumAra-bhavanavAsI-deva-karma-AzIviSa nahIM hai, aparyApta-asurakumAra-bhavanavAsI-deva karma-AzIviSa hai| isa prakAra yAvat stanitakumAra kI vktvytaa| yadi vAnamantara-deva-karma-AzIviSa haiM to kyA pizAca-vAnamantara-deva-karma-AzIviSa hai? isa prakAra saba aparyAptaka-vAnamantara-devoM kI vktvytaa| saba aparyAptaka-jyotiSka-devoM kI vktvytaa| yadi vaimAnika-deva-karma-AzIviSa hai to kyA kalpopaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa hai? athavA kalpAtItaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa hai? gautama! kalpopaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa hai, kalpAtItaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa nahIM hai| yadi kalpopaga-vaimAnika-deva karma-AzIviSa hai to kyA saudharma-kalpopaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa yAvat acyuta-kalpopaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa hai? gautama! saudharma-kalpopaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa bhI hai yAvat sahasrAra-kalpopagavaimAnika-deva-karma-AzIviSa bhI hai Anata-kalpopaga-vaimAnika-deva-karma-AzIviSa nahIM hai yAvat acyuta-kalpopaga-vaimAnika-deva karma-AzIviSa nahIM hai| 275
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2 : sU. 95-102 yadi saudharma - kalpopaga-vaimAnika -deva-karma- AzIviSa hai to kyA paryApta saudharma kalpopagavaimAnika -deva-karma- AzIviSa hai ? athavA aparyApta saudharma kalpopaga-vaimAnika -deva-karma- AzIviSa hai ? gautama ! paryApta saudharma kalpopaga-vaimAnika -deva-karma- AzIviSa nahIM hai, aparyApta-saudharma-kalpopaga-vaimAnika-deva- karma - AzIviSa hai / isI prakAra yAvat paryApta sahasrAra- kalpopaga- vaimAnika -deva-karma-AzIviSa nahIM hai, aparyApta sahasrAra - kalpopaga-vaimAnika -deva-karma- AzIviSa hai| chadmastha-kevalI -pada 96. dasa padArthoM ko chadmastha sampUrNa rUpa se na jAnatA hai, na dekhatA hai, jaise- 1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzAstikAya 4. zarIra-mukta jIva 5. paramANu- pudgala 6. zabda 7. gaMdha 8. vAyu 9. yaha jina hogA yA nahIM 10. yaha sabhI duHkhoM kA anta karegA yA nahIM / utpanna - jJAna - darzana ke dhAraka, arhat, jina, kevalI inako sampUrNa rUpa se jAnate-dekhate haiM, jaise--dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, zarIra-mukta jIva, paramANu-pudgala, zabda, gandha, vAyu, yaha jina hogA yA nahIM, yaha sabhI duHkhoM kA anta karegA yA nahIM / jJAna-pada 97. bhante ! jJAna kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama ! jJAna pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise- Abhinibodhika jJAna, zruta-jJAna, avadhi- jJAna, manaH paryava - jJAna, kevala - jJAna / 98. vaha Abhinibodhika jJAna kyA hai ? Abhinibodhika jJAna cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise- avagraha, IhA, avAya, dhAraNA / isa prakAra jaise rAyapaseNaiyaM (sU. 741-745) meM jJAnoM ke bheda kI vaktavyatA hai vaise hI yahAM vaktavya hai yAvat vaha kevala - jJAna hai / 99. bhante ! ajJAna kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama! tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-mati - ajJAna, zruta-ajJAna, vibhaMga - jJAna / 100. vaha mati - ajJAna kyA hai ? mati - ajJAna cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise- avagraha, IhA, avAya, dhAraNA / 101. vaha avagraha kyA hai ? avagraha do prakAra kA prajJapta hai, jaise- arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha / isa prakAra jaise Abhinibodhika jJAna kI vaktavyatA hai vaise hI mati ajJAna kI vaktavyatA / itanA vizeSa hai ki isameM ekArthika nAmoM kA ullekha karaNIya nahIM hai yAvat yaha pATha noiMdriya-dhAraNA taka vaktavya hai / vaha hai dhAraNA / vaha hai mati - ajJAna / 102. vaha zruta- ajJAna kyA hai ? 276
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2 : sU. 102-108 zruta- ajJAna - jo yaha ajJAnI, mithyA dRSTi, svacchanda - buddhi aura mati dvArA viracita hai jaise - bhArata, rAmAyaNa | jaise naMdI (sU. 67) meM yAvat aMga, upAMga- sahita cAra veda / vaha zrutaajJAna hai| 103. vaha vibhaMga -jJAna kyA hai ? vibhaMga - jJAna aneka prakAra kA prajJapta hai, jaise- grAma - saMsthita (gAMva ke AkAra vAlA), nagara- saMsthita yAvat sanniveza -saMsthita, dvIpa - saMsthita, samudra - saMsthita, varSa- saMsthita ( bharata - kSetra Adi ke AkAra vAlA), varSadhara - saMsthita (himavata Adi varSadhara parvata ke AkAra vAlA), parvata-saMsthita, vRkSa-saMsthita, stUpa saMsthita, haya saMsthita (azva ke AkAra vAlA), gaja- saMsthita, nara-saMsthita, kinnara -saMsthita, kiMpuruSa - saMsthita, mahoraga - saMsthita, gaMdharva - saMsthita, vRSabha - saMsthita, pazu - saMsthita, mRgAkAra - saMsthita, vihaga-saMsthita (pakSI ke AkAra vAlA), vAnara - saMsthita-nAnA saMsthAnoM ke AkAra vAlA prajJapta hai / jIvoM kA jJAni - ajJAnitva - pada 104. bhante ! jIva kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? gautama ! jIva jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM unameM kucha do jJAna vAle, kucha tIna jJAna vAle, kucha cAra jJAna vAle aura kucha eka jJAna vAle haiN| jo do jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika jJAna aura zruta jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika - jJAna, aura zruta jJAna aura avadhi jJAna vAle haiM athavA Abhinibodhika jJAna, zruta-jJAna manaH paryava - jJAna vAle haiN| jo cAra jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika jJAna, zruta-jJAna, avadhi- jJAna aura manaH paryava - jJAna vAle haiN| jo eka jJAna vAle haiM ve niyamataH kevala- jJAnI haiM / jo ajJAnI haiM unameM kucha do ajJAna vAle, kucha tIna ajJAna vAle haiN| jo do ajJAna vAle haiM ve mati - ajJAna aura zruta- ajJAna vAle haiN| jo tIna ajJAna vAle haiM ve mati- ajJAna, zruta- ajJAna aura vibhaMga - jJAna vAle haiN| 105. bhante ! nairayika kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? gautama ! jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM ve niyamataH tIna jJAna vAle haiM, jaise - Abhinibodhika jJAna, zruta-jJAna aura avadhi jJAna vAle haiN| jo ajJAnI haiM unameM kucha do ajJAna vAle, kucha tIna ajJAna vAle haiM / isa prakAra tIna ajJAna kI bhajanA hai| 106. bhante ! asurakumAra kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? jaise nairayikoM kI vaktavyatA vaise hI yahAM vaktavya hai-tIna jJAna niyamataH hote haiM, tIna ajJAna kI bhajanA hai| isa prakAra yAvat stanitakumAra kI vaktavyatA / 107. bhante ! pRthvIkAyika kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? gautama ! jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiN| jo ajJAnI haiM ve niyamataH do ajJAna vAle haiM-mati - ajJAna aura zruta- ajJAna vAle / isa prakAra yAvat vanaspatikAyika kI vaktavyatA / 108. dvIndriya kI pRcchA / gautama ! jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI hote haiN| jo jJAnI hote haiM ve niyamataH do jJAna vAle - 277
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 108-117 bhagavatI sUtra hote haiM, jaise-Abhinibodhika-jJAna aura zruta-jJAna vaale| jo ajJAnI hote haiM ve niyamataH do ajJAna vAle hote haiM, jaise-mati-ajJAna aura zruta-ajJAna vaale| isI prakAra trIndriya aura caturindriya kI vktvytaa| 109. paMcendriya-tiryagyonika kI pRcchaa| gautama! jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI hote haiN| jo jJAnI hote haiM unameM kucha do jJAna vAle aura kucha tIna jJAna vAle hote haiN| jo ajJAnI hote haiM unameM kucha do ajJAna vAle aura kucha tIna ajJAna vAle hote haiN| isa prakAra tIna jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| manuSya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| jIva kI bhAMti unameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| vAnamantara nairayika kI bhAMti vaktavya hai| jyotiSka- aura vaimAnika-devoM meM niyamataH tIna jJAna aura tIna ajJAna hote haiM-nyUna aura adhika nahIM hote| 110. bhante! siddhoM kI pRcchaa| gautama! jJAnI haiM, ajJAnI nahI haiN| niyamataH eka jJAnI-kevala-jJAnI haiN| antarAla-gati kI apekSA 111. bhante! naraka kI antarAla-gati meM vidyamAna jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| tIna jJAna niyamataH hote haiM, tIna ajJAna kI bhajanA hai| 112. bhante! tiryaMca kI antarAla-gati meM vidyamAna jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! niyamataH do jJAna athavA do ajJAna hote haiN| 113. manuSya kI aMtarAla-gati meM vidyamAna jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! tIna jJAna kI bhajanA hai, do ajJAna niyamataH hote haiN| deva kI aMtarAla-gati meM vidyamAna jIvoM kI naraka kI aMtarAla-gati meM vidyamAna jIvoM kI bhAMti vaktavyatA / 114. bhante! siddha kI aMtarAla-gati meM vidyamAna jIva kyA jJAnI haiM? siddhoM (sUtra 8/110) kI bhAMti vktvytaa| indriya kI apekSA 115. bhante! sa-indriya-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 116. bhante! ekendriya-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? pRthvIkAyika-jIvoM kI bhAMti vktvytaa| dvIndriya-, trIndriya- aura caturindriya-jIvoM ke niyamataH do jJAna aura do ajJAna hote haiN| paMcendriya-jIva sa-indriya jIvoM kI bhAMti vaktavya 117. bhante! anindriya-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? siddhoM kI bhAMti vktvytaa| 278
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra kAya kI apakSA 118. bhante ! sakAyika-jIva kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? gautama ! pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| pRthvIkAyika- yAvat vanaspatikAyika- jIva jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiM, niyamataH do ajJAna vAle haiM, jaise - mati- ajJAna aura zruta- ajJAna vAle / trasakAyika-jIva sakAyika- jIvoM kI bhAMti vaktavya haiN| 119. bhante! akAyika-jIva kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? siddhoM kI bhAMti vaktavyatA / sUkSma- bAdara kI apekSA 120. bhante ! sUkSma jIva kyA jJAnI haiM ? pRthvIkAyika- jIvoM kI bhAMti vaktavyatA / 121. bhante ! bAdara jIva kyA jJAnI haiM ? za. 8 : u. 2 : sU. 118-127 sakAyika- jIvoM kI bhAMti vaktavyatA / 122. bhante! nosUkSma-nobAdara jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM ? siddhoM kI bhAMti vaktavyatA / paryApta aparyApta kI apekSA 123. bhante! paryApta-jIva kyA jJAnI haiM ? sakAyika- jIvoM kI bhAMti vaktavyatA / 124. bhante! paryApta nairayika-jIva kyA jJAnI haiM ? niyamataH tIna jJAna aura tIna ajJAna hote haiM / isI prakAra asurakumAra se stanitakumAra taka kI vaktavyatA nairayika kI bhAMti jJAtavya hai / paryApta pRthvIkAyika kI vaktavyatA ekendriya kI bhAMti jJAtavya hai / isI prakAra yAvat paryApta - caturindriya kI vaktavyatA / 125. bhante ! paryApta - paMcendriya tiryagyonika kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? tIna jJAna, tIna ajJAna kI bhajanA hai| paryApta manuSyoM kI vaktavyatA sakAyika-jIvoM kI bhAMti jJAtavya hai / paryApta vAnamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI vaktavyatA nairayika kI bhAMti jJAtavya hai / 126. bhante ! aparyApta jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM ? tIna jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 127. bhante! aparyApta nairayika kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? tIna jJAna niyamataH hote haiM, tIna ajJAna kI bhajanA hai| isa prakAra yAvat stanitakumAra kI vktvytaa| pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika kI vaktavyatA ekendriya kI bhAMti jJAtavya | 279
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 128-138 bhagavatI sUtra 128. dvIndriya kI pRcchaa| do jJAna aura do ajJAna niyamataH hote haiN| isa prakAra yAvat paMcendriya- tiryakyonika kI vktvytaa| 129. bhante! aparyAptaka-manuSya kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? tIna jJAna kI bhajanA hai, do ajJAna niyamataH hote haiN| aparyApta-vAnamantara kI vaktavyatA nairayika kI bhAMti jJAtavya hai| aparyApta-jyotiSka-devoM aura aparyApta-vaimAnika-devoM ke niyamataH tIna jJAna aura tIna ajJAna hote haiN| 130. bhante! noparyAptaka-noaparyAptaka-jIva kyA jJAnI haiM? siddhoM kI bhAMti vktvytaa| bhavastha kI apekSA 131. bhante! nairayika ke bhava meM sthita jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? naraka kI aMtarAla-gati meM vidyamAna jIva kI bhAMti vktvytaa| 132. bhante! tiryaMca ke bhava meM sthita jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? tIna jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 133. manuSya ke bhava meM sthita jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? sakAyika-jIvoM kI bhAMti vktvytaa| 134. bhante! deva ke bhava meM sthita jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? nairayika ke bhava meM sthita jIva kI bhAMti vktvytaa| abhavastha kI vaktavyatA siddha kI bhAMti jJAtavya hai| bhavasiddhika-abhavasiddhika kI apekSA 135. bhaMte! bhavasiddhika-jIva kyA jJAnI haiM? sakAyika-jIvoM kI bhAMti vktvytaa| 136. abhavasiddhikoM kI pRcchaa| gautama! jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiM, tIna ajJAna kI bhajanA hai| 137. bhaMte! nobhavasiddhika-noabhavasiddhika-jIva kyA jJAnI haiM? siddhoM kI bhAMti vktvytaa| saMjJI-asaMjJI kI apekSA 138. saMjJI-jIvoM kI pRcchaa| saindriya-jIvoM kI bhAMti vktvytaa| asaMjJI-jIvoM kI dvIndriya-jIvoM kI bhAMti vktvytaa| nosaMjJI-noasaMjJI-jIvoM kI siddhoM kI bhAMti vktvytaa| 280
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra labdhi- pada 139. bhaMte! labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! labdhi dasa prakAra kI prajJapta hai, - labdhi 4. caritrAcaritra - labdhi 5. 8. upabhoga-labdhi 9. vIrya - labdhi 10. indriya-labdhi / 140. bhaMte! jJAna -labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! pAMca prakAra kI prajJapta hai, jaise- Abhinibodhika - jJAna - labdhi yAvat kevala -jJAna- labdhi / 141. bhaMte! ajJAna-labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! tIna prakAra kI prajJapta hai, jaise-mati - ajJAna - labdhi, zruta- ajJAna-labdhi aura vibhaMgajJAna-labdhi / za. 8 : u. 2 : sU. 139-148 jaise- 1. jJAna - labdhi 2. darzana - labdhi 3. caritra - dAna - labdhi 6. lAbha -labdhi 7. bhoga-labdhi 142. bhaMte! darzana-labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! tIna prakAra kI prajJapta hai, jaise - samyag - darzana - labdhi, mithyA - darzana - labdhi aura samyag - - mithyA-darzana-labdhi / 143. bhaMte! caritra labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! vaha pAMca prakAra kI prajJapta hai, jaise - sAmAyika - caritra - labdhi, chedopasthApanIya - caritra - - labdhi, parihAravizuddhi caritra - labdhi, sUkSmasaMparAya caritra - labdhi, yathAkhyAta - caritra - labdhi / 144. bhaMte! caritrAcaritra - labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! vaha eka hI AkAra vAlI prajJapta hai| isa prakAra yAvat upabhoga-labdhi eka hI AkAra vAlI prajJapta hai / 145. bhaMte! vIrya-labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! vaha tIna prakAra kI prajJapta hai, jaise - bAla - vIrya - labdhi, paNDita - vIrya-labdhi aura bAla - paNDita - vIrya - labdhi / 146. bhante / indriya-labdhi kitane prakAra kI prajJapta hai ? gautama ! vaha pAMca prakAra kI prajJapta hai, jaise- zrotrendriya-labdhi yAvat sparzanendriya-labdhi / jJAna- labdhi kI apekSA jJAnitva ajJAnitva - pada 147. bhaMte! jJAna-labdhi vAle jIva kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| kucha do jJAna vAle haiM, isa prakAra yAvat pAMca jJAna kI bhajanA hai| 148. bhaMte! usa jJAna ke alabdhika jJAna - labdhi se rahita jIva jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiN| kucha do ajJAna vAle haiM, tIna ajJAna kI bhajanA hai| 281
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 149-158 bhagavatI sUtra 149. bhaMte! Abhinibodhika-jJAna-labdhi vAle jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI hai? / __ gautama! jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| kucha do jJAna vAle haiM, yAvat cAra jJAna kI bhajanA hai| 150. bhaMte! Abhinibodhika-jJAna ke alabdhika-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! ve jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM ve niyamataH eka jJAna vAle-kevala-jJAna vAle haiN| jo ajJAnI haiM ve kucha do ajJAna vAle haiN| tIna ajJAna kI bhajanA hai| isI prakAra zruta-jJAna-labdhi vAle jIvoM kI vktvytaa| zruta-jJAna ke alabdhika jIvoM kI vaktavyatA Abhinibodhika-jJAna ke alabdhika-jIvoM kI bhAMti jJAtavya hai| 151. avadhijJAna-labdhi vAle jIvoM kI pRcchaa| gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| kucha tIna jJAna vAle haiM, kucha cAra jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna aura avadhi-jJAna vAle haiN| jo cAra jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna, avadhi-jJAna aura manaHparyava-jJAna vAle haiN| 152. avadhi-jJAna ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! ve jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| isa prakAra avadhi-jJAna ko chor3akara cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 153. manaHparyavajJAna-labdhi vAloM kI pRcchaa| gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| unameM kucha tIna jJAna vAle haiM, kucha cAra jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna aura manaHparyava-jJAna vAle haiN| jo cAra jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna, avadhi-jJAna aura manaHparyava-jJAna vAle 154. manaHparyava-jJAna ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! ve jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| manaHparyava-jJAna ko chor3akara cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 155. bhaMte! kevala-jJAna-labdhi vAle jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| niyamataH eka jJAna-kevala-jJAna vAle haiN| 156. kevala-jJAna ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! ve jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| kevala-jJAna ko chor3akara cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 157. ajJAna-labdhi vAloM kI pRcchaa| gautama! ve jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiN| tIna ajJAna kI bhajanA hai| 158. ajJAna ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| pAMca jJAna kI bhajanA hai| jaisI ajJAna ke labdhikoM aura alabdhikoM kI vaktavyatA hai vaisI hI mati-ajJAna aura zruta-ajJAna ke labdhikoM aura 282
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2 : sU. 158-165 alabdhikoM kI vaktavyatA jJAtavya hai| vibhaMga-jJAna-labdhi vAle ke niyamataH tIna ajJAna hote haiN| usake alabdhikoM ke pAca jJAna kI bhajanA hai, do ajJAna niyamataH hote haiN| darzana kI apekSA 159. bhaMte! darzana-labdhi vAle jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 160. bhaMte! darzana ke alabdhika jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! usake alabdhika nahIM haiN| samyag-darzana-labdhi vAloM ke pAMca jJAna kI bhajanA hai| usake alabdhikoM ke tIna ajJAna kI bhajanA hai| mithyA-darzana-labdhi vAloM ke tIna ajJAna kI bhajanA hai| usake alabdhikoM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| samyagmithyA-darzana-labdhi vAle aura usake alabdhikoM kI vaktavyatA mithyA-darzana-labdhi vAle aura usake alabdhikoM kI bhAMti jJAtavya hai| caritra kI apekSA 161. bhaMte! caritra-labdhi vAle jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! pAMca jJAna kI bhajanA hai| usa (caritra) ke alabdhikoM ke manaHparyava-jJAna ko chor3akara cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 162. bhaMte! sAmAyika-caritra kI labdhi vAle jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! jJAnI haiM kevala-jJAna ko chor3akara cAra jJAna kI bhajanA hai| usa (sAmAyika-caritra) ke alabdhikoM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| isa prakAra jaisI sAmAyika-caritra kI labdhi vAle aura alabdhikoM kI vaktavyatA vaisI hI yAvat yathAkhyAta-caritra kI labdhivAle aura alabdhikoM kI vaktavyatA jJAtavya hai| kevala itanA vizeSa hai-yathAkhyAta-caritra kI labdhi vAloM ke pAMca jJAna kI bhajanA hai| caritrAcaritra kI apekSA 163. bhaMte! caritrAcaritra kI labdhi vAle jIva kyA jJAnI hai ? ajJAnI haiM? gautama! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| unameM kucha do jJAna vAle aura kucha tIna jJAna vAle haiN| jo do jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika-jJAna aura zruta-jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM ve Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna aura avadhi-jJAna vAle haiN| usa (caritrAcaritra) kI alabdhikoM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| dAna Adi kI apekSA 164. dAna-labdhi vAloM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 165. dAna-labdhi ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| niyamataH eka jJAnI-kevala-jJAnI haiN| isI prakAra yAvat 283
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 165-173 bhagavatI sUtra vIrya ke labdhikoM aura alabdhikoM kI vaktavyatA jJAtavya hai| bAla Adi vIrya kI apekSA bAla-vIrya-labdhi vAloM ke tIna jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| usake alabdhikoM ke pAMca jJAna kI bhajanA hai| paNDita-vIrya-labdhi vAloM ke pAMca jJAna kI bhajanA hai| usake alabdhikoM ke manaHparyava-jJAna ko chor3akara jJAna aura ajJAna kI bhajanA hai| bAla-paNDita-vIrya-labdhi vAloM ke tIna jJAna kI bhajanA hai| usake alabdhikoM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| indriya kI apekSA 166. bhaMte! indriya-labdhi vAle jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? __ gautama! cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 167. indriya ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| niyamataH eka jJAna-kevala-jJAna vAle haiN| 168. zrotrendriya-labdhi vAloM kI vaktavyatA indriya-labdhi vAloM kI bhAMti jJAtavya hai| 169. zrotrendriya ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! ve jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM unameM kucheka do jJAna vAle haiM, kucheka eka jJAna vAle haiN| jo do jJAna vAle haiM, ve Abhinibodhika-jJAnI aura zruta-jJAnI haiN| jo eka jJAna vAle haiM, ve kevala-jJAnI haiN| jo ajJAnI haiM, ve niyamataH do ajJAna vAle haiM, jaise-mati-ajJAnI aura shrut-ajnyaanii| cakSurindriya aura ghrANendriya vAle jIvoM ke labdhikoM aura alabdhikoM kI vaktavyatA zrotrendriya kI bhAMti vaktavya hai| 170. jihvendriya-labdhi vAloM ke cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 171. jihvendriya ke alabdhikoM kI pRcchaa| gautama! jihvendriya ke alabdhika jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM, ve niyamataH eka jJAna vAle-kevala-jJAnI haiN| jo ajJAnI haiM, ve niyamataH do ajJAna vAle haiM, jaise-mati-ajJAnI aura shrut-ajnyaanii| sparzanendriya ke labdhikoM aura alabdhikoM kI vaktavyatA indriya ke labdhikoM aura alabdhikoM ke samAna hai| jIvoM kA jJAnitva aura ajJAnitva-pada 172. bhaMte! sAkAropayukta-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! sAkAropayukta-jIvoM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| 173. bhaMte! Abhinibodhika-jJAna-sAkAropayukta-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? gautama! Abhinibodhika-jJAna-sAkAropayukta-jIvoM ke cAra jJAna kI bhajanA hai| isI prakAra zruta-jJAna-sAkAropayukta-jIvoM kI vktvytaa| avadhi-jJAna-sAkAropayukta-jIvoM kI 284
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2 : sU. 173-180 vaktavyatA avadhi-jJAna - labdhikoM ke samAna hai / manaH paryava jJAna sAkAropayukta jIvoM kI vaktavyatA manaH paryava-jJAna- labdhikoM ke samAna hai| kevala jJAna sAkAropayukta jIvoM kI vaktavyatA kevala - jJAna - labdhikoM ke samAna hai| mati - ajJAna-sAkAropayukta jIvoM ke tIna ajJAna kI bhajanA hai| isI prakAra zruta- ajJAna sAkAropayukta jIvoM kI vaktavyatA / vibhaMga jJAna sAkAropayukta- jIvoM ke niyamataH tIna ajJAna hote haiN| 174. bhaMte! anAkAropayukta jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM ? gautama ! anAkAropayukta jIvoM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| isI prakAra cakSu-darzana-, acakSu darzana-anAkAropayukta jIvoM kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai unake cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai / 175. avadhi-darzana-anAkAropayukta jIvoM kI pRcchA / gautama ! avadhi-darzana-anAkAropayukta jIva jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM, unameM kucheka tIna jJAna vAle haiM aura kucheka cAra jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve Abhinibodhika jJAnI, zruta-jJAnI aura avadhi- jJAnI haiN| jo cAra jJAna vAle haiM, ve Abhinibodhika jJAnI yAvat manaH paryavajJAnI haiN| jo jJAnI haiM, ve niyamataH tIna ajJAna vAle haiM, jaise - mati- ajJAnI, zruta- ajJAnI, vibhaMga jnyaanii| kevala darzana anAkAropayukta jIvoM kI vaktavyatA kevala - jJAna- labdhikoM ke samAna hai| yoga kI apekSA 176. bhaMte! yoga - yukta jIva kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? kAya - yukta jIva kI bhAMti vaktavya haiN| isI prakAra mana-yogI, vacana-yogI, kAya-yogI kI vaktavyatA / ayogI siddha kI bhAMti vaktavya haiN| lezyA kI apekSA 177. bhaMte! lezyA yukta-jIva kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? - kAya - yukta jIva kI bhAMti vaktavyatA / 178. bhaMte! kRSNa - lezyA vAle jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM ? indriya-yukta - jIva kI bhAMti vaktavyatA / isI prakAra yAvat padma- lezyA aura zukla lezyA vAle jIva lezyA - yukta jIva kI bhAMti vaktavya haiM / lezyA - mukta-jIva siddha kI bhAMti vaktavya haiN| kaSAya kI apekSA 179. bhaMte! kaSAya- yukta jIva kyA jJAnI haiM ? ajJAnI haiM ? indriya-yukta-jIva kI bhAMti vaktavyatA / isI prakAra yAvat lobha- kaSAyI vaktavya haiN| 180. bhaMte! kaSAya-mukta jIva kyA jJAno haiM? ajJAnI haiM ? 285
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 180-186 bhagavatI sUtra kaSAya-mukta-jIvoM ke pAMca jJAna kI bhajanA hai| veda kI apekSA 181. bhaMte! veda-yukta-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? indriya-yukta-jIva kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra strI-veda, puruSa-veda aura napuMsaka-veda vAle jIvoM kI vktvytaa| veda-mukta-jIva kaSAya-mukta jIva kI bhAMti vaktavya haiN| AhAraka kI apekSA . 182. bhaMte! AhAraka-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? kaSAya-yukta-jIva kI bhAMti vktvytaa| itanA vizeSa hai-AhAraka-jIvoM ke kevala-jJAna bhI hotA hai| 183. bhaMte! anAhAraka-jIva kyA jJAnI haiM? ajJAnI haiM? ___ anAhAraka-jIvoM ke manaHparyava-jJAna ko chor3akara cAra jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA hai| jJAna kA viSaya-pada 184. bhaMte? Abhinibodhika-jJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! Abhinibodhika-jJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta haiM, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| dravya kI dRSTi se Abhinibodhika-jJAnI AdezataH saba dravyoM ko jAnatA, dekhatA hai| kSetra kI dRSTi se Abhinibodhika-jJAnI AdezataH sarvakSetra ko jAnatA-dekhatA hai| kAla kI dRSTi se Abhinibodhika-jJAnI AdezataH sarvakAla ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI dRSTi se Abhinibodhika-jJAnI AdezataH saba bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| 185. bhaMte! zruta-jJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! zruta-jJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta haiM, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| dravya kI dRSTi se zruta-jJAnI upayukta avasthA meM (jJeya ke prati dattacita hone para) saba dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| kSetra kI dRSTi se zruta-jJAnI upayukta avasthA meM sarvakSetra ko jAnatA-dekhatA hai| kAla kI dRSTi se zruta-jJAnI upayukta avasthA meM sarvakAla ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI dRSTi se zruta-jJAnI upayukta avasthA meM saba bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| 186. bhaMte! avadhi-jJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! avadhi-jJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta haiM, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| dravya kI dRSTi se avadhi-jJAnI jaghanyataH anaMta rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| utkRSTataH 286
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2 : sU. 186-188 vaha saba rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| kSetra kI dRSTi se avadhi-jJAnI jaghanyataH aMgula-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga ko jAnatA-dekhatA hai| utkRSTataH vaha aloka meM loka-pramANa asaMkhyAta khaNDoM ko jAnatA-dekhatA hai-jAna sakatA hai, dekha sakatA hai| kAla kI dRSTi se avadhi-jJAnI jaghanyataH AvalikA-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga ko jAnatA-dekhatA hai| utkRSTataH vaha asaMkhyeya-avasarpiNI-utsarpiNI pramANa atIta- aura bhaviSya-kAla ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI dRSTi se avadhi-jJAnI jaghanyataH anaMta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| uSkRSTataH bhI anaMta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai, sarva bhAvoM ke anaMtaveM bhAga ko jAnatA-dekhatA hai| 187. bhaMte! manaHparyava-jJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! manaHparyava-jJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra prajJapta hai, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| dravya kI dRSTi se Rjumati-manaHparyava-jJAnI manovargaNA ke anaMta anaMta-pradezI skaMdhoM ko jAnatA-dekhatA hai| vipulamati-manaHparyava-jJAnI una skandhoM ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara, ujjvalatara rUpa meM jAnatA dekhatA hai| kSetra kI dRSTi se Rjumati-manaHparyava-jJAnI nIce kI ora isa ratnaprabhA-pRthvI ke UrdhvavartI-kSullaka pratara se adhastana kSullaka pratara taka, Upara kI ora jyotiScakra ke uparitala taka, tirache bhAga meM manuSya-kSetra ke bhItara ar3hAI-dvIpa-samudra taka pandraha karmabhUmiyoM, tIsa akarmabhUmiyoM aura chappana antIpoM meM vartamAna paryApta-samanaska-paMcendriya-jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| vipulamati-manaHparyava-jJAnI usa kSetra meM ar3hAI aMgula adhikatara, vipulatara, vizuddhatara, ujjvalatara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| kAla kI dRSTi se Rjumati-manaHparyava-jJAnI jaghanyataH palyopama-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga atIta aura bhaviSya ko jAnatA-dekhatA hai| vipulamati-manaHparyava-jJAnI usa kAla-khaNDa ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara, ujjvalatara jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI dRSTi se Rjumati-manaHparyava-jJAnI anaMta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| vipulamati-manaHparyava-jJAnI una bhAvoM ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara, ujjvalatara jAnatA-dekhatA hai| 188. bhaMte! kevala-jJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! kevalajJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta haiM, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| 287
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 188-192 bhagavatI sUtra dravya kI dRSTi se kevala-jJAnI saba dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| kSetra kI dRSTi se kevala-jJAnI sarvakSetra ko jAnatA-dekhatA hai| kAla kI dRSTi se kevala-jJAnI sarvakAla ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI dRSTi se kevala-jJAnI saba bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| 189. bhaMte! mati-ajJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! mati-ajJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| dravya kI dRSTi se mati-ajJAnI mati-ajJAna ke viSayabhUta dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| kSetra kI dRSTi se mati-ajJAnI mati-ajJAna ke viSayabhUta kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| kAla kI dRSTi se mati-ajJAnI mati-ajJAna ke viSayabhUta kAla ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI dRSTi se mati-ajJAnI mati-ajJAna ke viSaya bhUta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| 190. bhaMte! zruta-ajJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! zruta-ajJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta haiM, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| dravya kI dRSTi zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke viSayabhUta dravyoM kA AkhyAna, prajJApana aura prarUpaNa karatA hai| kSetra kI dRSTi se zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke viSayabhUta kSetra kA AkhyAna, prajJApana aura prarUpaNa karatA hai| kAla kI dRSTi se zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke viSayabhUta kAla kA AkhyAna, prajJApana aura prarUpaNa karatA hai bhAva kI dRSTi se zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke viSayabhUta bhAvoM kA AkhyAna, prajJApana aura prarUpaNa karatA hai| 191. bhaMte! vibhaMga-jJAna kA viSaya kitanA prajJapta hai? gautama! vibhaMga-jJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya kI dRSTi se, kSetra kI dRSTi se, kAla kI dRSTi se, bhAva kI dRSTi se| dravya kI dRSTi se vibhaMga-jJAnI vibhaMga-jJAna ke viSayabhUta dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| kSetra kI dRSTi se vibhaMga-jJAnI vibhaMga-jJAna ke viSayabhUta kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| kAla kI dRSTi se vibhaMga-jJAnI vibhaMga-jJAna ke viSayabhUta kAla ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI dRSTi se vibhaMga-jJAnI vibhaMga-jJAna ke viSayabhUta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| jJAnI kA saMsthiti-pada 192. bhaMte! jJAnI jJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? 288
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2 : sU. 192-204 gautama! jJAnI do prakAra kA prajJapta hai| jaise-1. sAdi-aparyavasita 2. sAdi- spryvsit| jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH kucha-adhika-chAsaTha-sAgaropama taka jJAnI ke rUpa meM rahatA hai| 193. bhaMte! Abhinibodhika-jJAnI Abhinibodhika-jJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA gautama! sAdi-saparyavasita-jJAnI kI bhAMti vaktavya hai| 194. isI prakAra zruta-jJAnI kI vktvytaa| 195. isI prakAra avadhi-jJAnI kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-usakI jaghanya sthiti eka samaya kI hai| 196. bhaMte ! manaHparyava-jJAnI manaHparyava-jJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH deshon-puurvkotti| 197. bhaMte! kevala-jJAnI kevala-jJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! kevala-jJAnI sAdi aparyavasita hotA hai| 198. bhaMte! ajJAnI, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI kI pRcchaa| gautama! ajJAnI, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-1. anAdi-aparyavasita 2. anAdi-saparyavasita 3. saadi-spryvsit| jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanyataH aMtarmuharta, utkRSTataH anaMta kAla-anaMta avasarpiNI-utsarpiNI, kSetra kI dRSTi se deshon-apaarddh-pudglprivrt| 199. bhaMte! vibhaMga-jJAnI kI pRcchaa| gautama! jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH deshon-puurvkotti-adhik-tetiis-saagropm| 200. bhaMte! Abhinibodhika-jJAnI kitane aMtarAla ke bAda punaH Abhinibodhika-jJAnI banatA gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH anaMta-kAla yAvat kSetra kI dRSTi se deshon-apaarddh-pudglprivrt| 201. zruta-jJAnI, avadhi-jJAnI aura manaHparyava-jJAnI Abhinibodhika-jJAnI kI bhAMti vaktavya 202. bhaMte! kevala-jJAnI kI pRcchaa| gautama! aMtarAla nahIM hotaa| 203. mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI kI pRcchaa| gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH kuch-adhik-chaastth-saagropm| 204. vibhaMgajJAnI kI pRcchaa| gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH vnsptikaal| 289
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 2 : sU. 205-212 bhagavatI sUtra jJAnI kA alpabahutva-pada 205. bhaMte! ina Abhinibodhika-jJAnI, zruta-jJAnI, avadhi-jJAnI, manaHparyava-jJAnI, kevala-jJAnI jIvoM meM kauna kisase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama! manaHparyava-jJAnI jIva sabase alpa, avadhi-jJAnI unase asaMkhyeya-guNa-adhika, Abhinibodhika-jJAnI aura zruta-jJAnI donoM paraspara tulya kiMtu avadhi-jJAnI se vizeSAdhika, kevala-jJAnI unase ananta-guNa haiN| 206. bhaMte! ina mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI vibhaMga-jJAnI jIvoM meM kauna kisase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama! vibhaMga-jJAnI jIva sabase alpa haiN| mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI donoM paraspara tulya kiMtu vibhaMga-jJAnI se ananta-guNa haiN| 207. bhaMte! ina Abhinibodhika-jJAnI, zruta-jJAnI, avadhi-jJAnI, manaHparyava-jJAnI, kevala-jJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI, vibhaMga-jJAnI jIvoM meM kauna kisase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama! manaHparyava-jJAnI jIva sabase alpa, avadhi-jJAnI unase asaMkhyeya-guNa adhika, Abhinibodhika-jJAnI aura zruta-jJAnI donoM paraspara tulya kiMtu avadhi-jJAnI se vizeSAdhika, vibhaMga-jJAnI unase asaMkhyeya-guNa adhika, kevala-jJAnI ananta-guNa, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI donoM paraspara tulya kiMtu unase ananta-guNa haiN| jJAna-paryava-pada 208. bhaMte! Abhinibodhika-jJAna ke paryava kitane prajJapta haiM? __gautama! Abhinibodhika-jJAna ke paryava ananta prajJapta haiN| 209. bhaMte! zruta-jJAna ke paryava kitane prajJapta haiM? gautama! zruta-jJAna ke paryava ananta prajJapta haiN| 210. isI prakAra avadhi-jJAna, manaHparyava-jJAna, kevala-jJAna tathA mati-ajJAna aura zruta -ajJAna ke paryava bhI ananta prajJapta haiN| 211. bhaMte! vibhaMga-jJAna ke paryava kitane prajJapta haiM? gautama! vibhaMga-jJAna ke paryava ananta prajJapta haiN| jJAna-paryavoM kA alpabahutva-pada 212. bhaMte! ina Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna, avadhi-jJAna, manaHparyava-jJAna aura kevala-jJAna ke paryavoM meM kauna kisase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama! manaHparyava-jJAna ke paryava sabase alpa haiN| avadhi-jJAna ke paryava usase anaMta-guNa haiN| zruta-jJAna ke paryava usase anaMta-guNa, Abhinibodhika-jJAna ke paryava unase anaMta-guNa, kevala-jJAna ke paryava unase ananta-guNa haiN| 290
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 2,3 : sU. 213-219 213. bhaMte ! ina mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMga-jJAna ke paryavoM meM kauna kisase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama! vibhaMga-jJAna ke paryava sabase alpa haiN| zruta-ajJAna ke paryava unase anaMta-guNa, mati-ajJAna ke paryava unase anaMta-guNa haiN| 214. bhaMte! ina mati-jJAna-paryavoM yAvat kevala-jJAna ke paryavoM tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMga-jJAna ke paryavoM meM kauna kisase alpa bahu, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama! manaHparyava-jJAna ke paryava sabase alpa haiN| vibhaMga-jJAna ke paryava unase anaMta-guNa, avadhi-jJAna ke paryava unase ananta-guNa, zruta-ajJAna ke paryava unase anaMta-guNa, zruta-jJAna ke paryava unase vizeSAdhika, mati-ajJAna ke paryava unase anaMta-guNa, mati-jJAna ke paryava unase vizeSAdhika, kevala-jJAna ke paryava unase ananta-guNa haiN| 215. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte ! vaha aisA hI hai| tIsarA uddezaka vanaspati-pada 216. bhaMte ! vRkSa kitane prakAra ke prajJapta haiM? gautama ! vRkSa tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise-saMkhyeya jIva vAle, asaMkhyeya jIva vAle, anaMta jIva vaale| 217. bhaMte ! saMkhyeya jIva vAle vRkSa kaunase haiM? gautama ! saMkhyeya jIva vAle vRkSa aneka prakAra ke prajJapta haiM, jaise-tAla, tamAla, araNI, tetalI, sAla, sAla-kalyANa, cIr3a, jAvitrI, kevar3A, kaMdalI tathA bhojapatra, akharoTa, hIMga kA vRkSa, lavaMga-vRkSa, supArI, khajUra, naariyl| ye tathA isa prakAra ke anya saMkhyeya-jIvika vRkSa haiN| 218. asaMkhyeya jIva vAle vRkSa kaunase haiM? asaMkhyeya jIva vAle vRkSa do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-eka asthi vAle, bahubIja vaale| 219. eka asthi vAle vRkSa kaunase haiM? eka asthi vAle vRkSa aneka prakAra ke prajJapta haiN| jaise-nIma, Ama, jAmuna, kosama, sAla, DherA aMkola, pIlU, lisor3A, salai, zAlmalI, kAlI tulasI, maulasarI DhAka, kaMTaka karaMja, jiyA-potA, rIThA, behar3A, harar3a, bhilAvA, vAyaviDaMga, gaMbhIrI, dhAya, cirauMjI, poI, mahAnIma-vakAyana, nirmalI, sIsama, vijayasAra, jAyaphala, sulatAna, caMpA, sehuMDa kAyaphala, ashok| ye tathA isa prakAra ke anya asaMkhyeya-jIvika vRkSa eka asthivAle haiN| inake mUla bhI asaMkhyeya jIva vAle haiN| skaMdha, tvacA, zAkhA aura pravAla bhI asaMkhyeya jIva vAle haiN| patra pratyeka jIva vAle haiN| puSpa aneka jIva vAle haiN| phala eka asthivAle haiN| ye haiM-eka asthi vAle vRkss| 291
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 3 : sU. 220-227 bhagavatI sUtra 220. bahubIja vAle vRkSa kaunase haiM? bahubIja vAle vRkSa aneka prakAra ke prajJapta haiM, jaise-haDasaMdhArI-haDajor3I, teMdu-AbanUsa, kaitha, Amar3A, vijaurA, bela, AMvalA, kaTahalla, anAra, pIpala, gUlara, bar3a, khejar3I, tUna, pIpara, zatAvarI, pAkara, kaTUmara, dhaniyA, dhadhara bela, tiliyA, baDahara, guNDatRNa, sirasa, chativana, kaitha, lodha, dhauM, caMdana, arjuna, nIma, dhArAkadamba, kudd'aa-kdm| ye tathA isa prakAra ke anya asaMkhyeya-jIvika bahubIja vAle haiN| inake mUla bhI asaMkhyeya jIva vAle haiN| kaMda, skaMdha, tvacA, zAkhA aura pravAla bhI asaMkhyeya jIva vAle haiN| patra pratyeka jIva vAle haiN| puSpa aneka jIva vAle haiM / phala bahubIja vAle haiN| ye vRkSa bahubIja vAle jIva haiN| ye haiM asaMkhyeya jIva vAle vRkss| 221. anaMta jIva vAle vRkSa kaunase haiM? anaMta jIva vAle vRkSa aneka prakAra ke prajJapta haiM, jaise-Alu, mUlI, adaraka, isI prakAra sAtaveM zataka (bhagavatI, 7/66) meM yAvat thohara, kAlI muslii| ye tathA isa prakAra ke anya anaMta jIva vAle vRkSa haiN| ye haiM anaMta jIva vAle vRkSa / jIva-pradezoM kA antara-pada 222. bhaMte! kachuA, kacchue kI AvalikA, goha, goha kI AvalikA, baila, baila kI AvalikA, manuSya, manuSya kI AvalikA, bhaiMsA, bhaiMse kI AvalikA-ina jIvoM ke zarIra ke do, tIna athavA saMkhyeya khaNDoM meM chinna ho jAne para jo aMtarAla hotA hai, kyA vaha una jIva-pradezoM se spRSTa hotA hai? hAM, spRSTa hotA hai| 223. bhaMte! koI puruSa jIva ke chinna avayavoM ke aMtarAla kA hAtha, paira athavA aMgulI se tathA zalAkA, kASTha athavA khapAcI se sparza, saMsparza, Alekhana, vilekhana karatA hai athavA kisI anya tIkhe zastra se usakA Acchedana, vicchedana karatA hai athavA agni se usako jalAtA hai| kyA aisA karatA huA vaha una jIva-pradezoM ke lie kiJcit AbAdhA athavA viziSTa bAdhA utpanna karatA hai athavA unakA chaviccheda karatA hai? yaha artha saMgata nahIM hai, usa antara meM zastra kA saMkramaNa nahIM hotaa| carama-acarama-pada 224. bhaMte! pRthviyAM kitanI prajJapta haiM? gautama! pRthviyAM ATha prajJapta haiM jaise-ratnaprabhA yAvat adhaHsaptamI aura iSat-prAgbhArA / 225. bhaMte! yaha ratnaprabhA-pRthvI kyA carama hai ? athavA acarama hai? yahAM paNNavaNA kA carama-pada niravazeSa rUpa meM vaktavya hai yAvat226. bhaMte! vaimAnika-deva sparza-carama se kyA carama haiM athavA acarama haiM? gautama! carama bhI haiM, acarama bhI haiN| 227. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte ! vaha aisA hI hai| 292
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 4,5 : sU. 228-233 cauthA uddezaka kriyA-pada 228. rAjagRha nagara meM samavasaraNa yAvat gautama ne isa prakAra kahA-bhaMte! kriyAeM kitanI prajJapta gautama! kriyAeM pAMca prajJapta haiM, jaise-kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI, prANAtipAta-kriyA isa prakAra paNNavaNA kA kriyA-pada (pada 22) niravazeSa rUpa meM vaktavya hai| yAvat mithyAdarzana-pratyayikI kriyA sabase alpa hai| apratyAkhyAna-kriyA usase vizeSAdhika hai| pArigrahikI kriyA usase vizeSAdhika hai| AraMbhikI kriyA usase vizeSAdhika hai| mAyApratyayikI kriyA usase vizeSAdhika hai| 229. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| pAMcavAM uddezaka AjIvaka ke saMdarbha ma zramaNopAsaka-pada 230. rAjagRha nagara meM samavasaraNa yAvat gautama ne isa prakAra kahA-bhaMte! AjIvakoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahAbhaMte! koI zramaNopAsaka zramaNoM ke upAzraya meM AsIna hokara sAmAyika kara rahA hai| usa samaya koI puruSa usake bhANDa, vastra Adi vastu kA apaharaNa kara letA hai, bhaMte! sAmAyika pUrNa hone ke pazcAt zramaNopAsaka usa bhANDa kI anugaveSaNA kara rahA hai to kyA apane bhANDa kI anugaveSaNA kara rahA hai athavA parAe bhANDa kI anugaveSaNA kara rahA hai? gautama! vaha apane bhAMDa kI anugaveSaNA karatA hai, parAe bhAMDa kI anugaveSaNA nahIM krtaa| 231. bhaMte! zramaNopAsaka zIlavrata, guNa-viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa kI ArAdhanA karatA hai| kyA usakA bhANDa abhANDa ho jAtA hai, parAyA ho jAtA hai? hAM, usakA bhANDa abhANDa bana jAtA hai| 232. bhaMte! yaha kaise kahA jA sakatA hai-zramaNopAsaka apane bhANDa kI anugaveSaNA karatA hai, parAe bhANDa kI anugaveSaNA nahIM karatA? gautama! usakA aisA saMkalpa hotA hai-hiraNya merA nahIM hai, suvarNa merA nahIM hai, kAMsya merA nahIM hai, dUSya (vastra) merA nahIM hai, vipula dhana, sonA, ratna, maNi, motI, zaMkha, mainasina, pravAla, rakta-ratna Adi pravara sAra-varNa kA vaibhava merA nahIM hai, phira bhI usakA mamatva bhAva aparijJAta hotA hai, pratyAkhyAta nahIM hotaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-zramaNopAsaka apane bhANDa kI anugaveSaNA karatA hai,parAe bhANDa kI anugaveSaNA nahIM krtaa| 233. bhaMte! koI zramaNopAsaka zramaNoM ke upAzraya meM AsIna hokara sAmAyika kara rahA hai| usa samaya koI puruSa usako jAyA (bhAryA) kA sevana karatA hai? to kyA vaha usakI jAyA 293
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 5 : sU. 233-237 kA sevana karatA hai| athavA ajAyA (abhAryA) kA sevana karatA hai ? gautama ! vaha zramaNopAsaka kI jAyA kA sevana karatA hai, ajAyA kA sevana nahIM karatA / 234. bhaMte! vaha zramaNopAsaka zIlavrata, guNa- viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa kI ArAdhanA karatA hai, kyA usakI jAyA ajAyA ho jAtI hai ? hAM, usakI jAyA ajAyA ho jAtI hai| 235. bhaMte! yaha kaise kahA jA sakatA hai koI puruSa zramaNopAsaka kI jAyA kA sevana karatA hai, ajAyA kA sevana nahIM karatA ? gautama ! usakA aisA saMkalpa hotA hai-mAtA merI nahIM hai, pitA merA nahIM hai, bhAI merA nahIM hai, bahina merI nahIM hai, bhAryA merI nahIM hai, putra mere nahIM haiM, putrI merI nahIM hai, vadhU merI nahIM hai, phira bhI usakA preyas - baMdhana vicchinna nahIM hotA / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai- koI puruSa zramaNopAsaka kI jAyA kA sevana karatA hai, ajAyA kA sevana nahIM karatA / 236. bhaMte! zramaNopAsaka ke sthUla prANAtipAta kA pahale pratyAkhyAna nahIM hotA / bhaMte! phira vaha usakA pratyAkhyAna karatA huA kyA karatA hai ? gautama ! vaha atIta kA pratikramaNa, vartamAna kA saMvaraNa aura anAgata kA pratyAkhyAna karatA hai| 237. atIta kA pratikramaNa karatA huA kyA 1. vaha tIna yoga kA tIna karaNa pratikramaNa karatA hai? 2. tIna yoga kA do karaNa se pratikramaNa karatA hai ? 3. tIna yoga kA eka karaNa se pratikramaNa karatA hai ? 4. do yoga kA tIna karaNa se pratikramaNa karatA hai ? 5. do yoga kA do karaNa se pratikramaNa karatA hai ? 6. do yoga kA eka karaNa se pratikramaNa karatA hai ? 7. eka yoga kA tIna karaNa se pratikramaNa karatA hai ? 8. eka yoga kA do karaNa se pratikramaNa karatA hai ? 9. eka yoga kA eka karaNa se pratikramaNa karatA hai ? gautama ! tIna yoga kA tIna karaNa se pratikramaNa karatA hai, tIna yoga kA do karaNa se pratikramaNa karatA hai, isa prakAra yAvat eka yoga kA eka karaNa se pratikramaNa karatA hai / 1. tIna yoga kA tIna karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai, na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, vacana se kAyA se 2. tIna yoga kA do karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai, na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, vacana se 3. athavA na karatA hai, na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, kAyA se 4. athavA na karatA hai, na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se, kAyA se 5. tIna yoga kA eka karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai, na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se 6. athavA na karatA hai, na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se 7 athavA na karatA hai, na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai kAyA se 8. do yoga kA tIna karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai, na karavAtA hai mana se, vacana se, kAyA se 9. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana 294
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 5 : sU. 237-239 karatA hai mana se, vacana se, kAyA se 10. athavA na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, vacana se, kAyA se 11. do yoga kA do karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai, na karavAtA hai mana se, vacana se 12. athavA na karatA hai na karavAtA hai mana se, kAyA se 13. athavA na karatA hai na karavAtA hai vacana se, kAyA se 14. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, vacana se 15. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, kAyA se 16. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se, kAyA se 17. athavA na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, vacana se 18. athavA na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai, mana se, kAyA se 19. athavA na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se, kAyA se 20. do yoga eka karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai, na karavAtA hai mana se 21. athavA na karatA hai, na karavAtA hai vacana se 22. athavA na karatA hai, na karavAtA hai kAyA se| 23. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se 24. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se 25. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai kAyA se 26. athavA na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se 27. athavA na karavAtA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se, 28. athavA na karatA hai, na karane vAle kA anumodana karatA hai kAyA se 29. eka yoga tIna karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai mana se, vacana se, kAyA se, 30. athavA na karavAtA hai mana se. vacana se. kAyA se. 31. athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, vacana se, kAyA se, 32. eka yoga kA do karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai mana se, vacana se 33. athavA na karatA hai mana se kAyA se 34. athavA na karatA hai vacana se, kAyA se, 35. athavA na karavAtA hai mana se, vacana se 36. athavA na karavAtA hai mana se, kAyA se 37. athavA na karavAtA hai vacana se, kAyA se 38. athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, vacana se 39. athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se, kAyA se 40. athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se, kAyA se 41. eka yoga kA eka karaNa se pratikramaNa karane vAlA na karatA hai mana se 42. athavA na karatA hai vacana se 43. athavA na karatA hai kAyA se 44. athavA na karavAtA hai mana se 45. athavA na karavAtA hai vacana se 46. athavA na karavAtA hai kAyA se 47. athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai mana se 48. athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai vacana se 49. athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai kAyA se| 238. vartamAna kA saMvaraNa karane vAlA kyA tIna yoga kA tIna karaNa se saMvaraNa karatA hai? jaise pratikramaNa karane vAle ke unapacAsa bhaMga kahe gae haiM usI prakAra saMvaraNa karane vAle ke unapacAsa bhaMga vaktavya haiN| 239. anAgata kA pratyAkhyAna karane vAlA kyA tIna yoga kA tIna karaNa se pratyAkhyAna karatA 295 ...
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 5, 6 : sU. 239-245 isa prakAra unapacAsa bhaMga vaktavya haiM yAvat athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai| kAyA se / 240. bhante ! zramaNopAsaka ke sthUla mRSAvAda kA pahale pratyAkhyAna nahIM hotA / bhante ! phira vaha usakA pratyAkhyAna karatA huA kyA karatA hai ? jaise prANAtipAta ke eka sau saiMtAlIsa bhaMga kahe gae haiM vaise hI mRSAvAda bhI eka sau saiMtAlIsa bhaMga vaktavya haiN| isI prakAra sthUla adattAdAna, sthUla maithuna aura sthUla parigraha kI vaktavyatA, yAvat athavA na karane vAle kA anumodana karatA hai kAyA se / zramaNopAsaka aise hote haiM, ukta vidhi se pratikramaNa, saMvara aura pratyAkhyAna karane vAle hote haiM / AjIvaka ke upAsaka aise nahIM hote / 241. AjIvaka samaya kA yaha artha pratipAdya hai - saba prANI sajIva kA paribhoga karane vAle haiM isalie ve jIvoM ko hanana, chedana, bhedana, lopana, vilopana aura prANa viyojana kara AhAra karate haiN| 242. AjIvaka samaya meM bAraha AjIvakopAsaka haiM, jaise- 1. tAla, 2. tAla pralaMba 3. udvidha 4. saMvidha 5. apavidha 6. udaka 7. nAmodaka 8. narmodaka 9. anupAlaka 10 zaMkhapAlaka 11. ayaMpula 12. kAyaraka-ye bAraha AjIvakopAsaka arhat ko apanA devatA mAnate haiM, mAtA-pitA kI zuzrUSA karane vAle haiM, pAMca phaloM kA parityAga karane vAle haiM, (jaise- udumbara, vaTa, pIpala, aMjIra, pAkara) pyAja, lahasuna, kaMda aura mUla kA varjana karane vAle haiM, napuMsaka banAe binA, nAka kA chedana kie binA, bailoM se kheta jota kara trasa jIvoM kI hiMsA na karate hue kRSi dvArA apanI AjIvikA calAte haiM / ye AjIvikopAsaka bhI isa prakAra kA jIvana jInA cAhate haiM to ye jo zramaNopAsaka hote haiM, unakA kahanA hI kyA ? una zramaNopAsakoM ke lie ina pandraha karmAdAnoM kA Asevana svayaM karanA, dUsaroM se karavAnA aura karane vAloM kA anumodana karanA - karaNIya nahIM hai, (pandraha karmAdAna) jaise- aMgAra-karma, vana-karma, zakaTa karma, bhATaka-karma, sphoTana-karma, daMta- vANijya, lAkSA-vANijya, keza vANijya, rasa-vANijya, viSa-vANijya, yaMtra - pIlana-karma, nirlAMchana-karma, davAgnidApana, sara-draha - taDAga - parizoSaNa, asatI-poSaNa / ye zramaNopAsaka zukla, zukla abhijAti vAle hokara kAla mAsa meM kAla kara kisI devaloka meM deva-rUpa meM upapanna hote haiM / 243. bhante ! devaloka kitane prakAra ke prajJapta haiM ? gautama ! devaloka cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise- bhavanavAsI, vANamaMtara, jyotiSka, vaimAnika 244. bhante ! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / chaTThA uddeza zramaNopAsaka - kRta dAna kA pariNAma-pada 245. bhante ! tathArUpa zramaNa, mAhana ko prAsuka eSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya se 296
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 6 : sU. 245-250 pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ke kyA hotA hai use kyA phala milatA hai? gautama! usake ekAntataH nirjarA hotI hai, pApa-karma kA baMdha nahIM hotaa| 246. bhante! tathArUpa zramaNa, mAhana ko aprAsuka aneSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya se pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ke kyA hotA hai use kyA phala milatA hai ? gautama! use bahutara nirjarA hotI hai, alpatara pApa-karma kA baMdha hotA hai| 247. bhante! tathArUpa asaMyata, avirata, apratihata, apratyAkhyAtapApakarma vAle vyakti ko prAsuka athavA aprAsuka eSaNIya athavA aneSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya se pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ke kyA hotA hai-use kyA phala milatA hai? gautama! usake ekAntataH pApa-karma kA baMdha hotA hai, koI nirjarA nahIM hotii| upanimaMtrita-piNDAdi paribhoga-vidhi-pada 248. nigraMtha bhikSA ke lie gRhapati ke kula meM anupraveza karatA hai, use koI gRhapati do piNDoM kA upanimaMtraNa detA hai-AyuSman ! eka piNDa Apa khA lenA aura dUsarA piNDa sthaviroM ko de denaa| vaha nigraMtha una donoM piNDoM ko grahaNa kara le phira sthaviroM kI anugaveSaNA kre| anugaveSaNA karatA huA vaha jahAM sthaviroM ko dekhe vahIM eka piNDa unheM de de| anugaveSaNA karane para bhI sthavira dikhAI na de to usa dUsare piNDa ko na svayaM khAe, na kisI anya ko de, ekAnta, anApAta, acitta, bahuprAsuka sthaNDila-bhUmi kA pratilekhana aura pramArjana kara usa piNDa kA vahAM pariSThApana kara de| 249. nigraMtha bhikSA ke lie gRhapati ke kula meM anupraveza karatA hai, use koI gRhapati tIna piNDoM kA upanimaMtraNa detA hai-AyuSman ! eka piNDa Apa khA lenA aura do piNDa sthaviroM ko de denaa| vaha nigraMtha una tInoM piNDoM ko grahaNa kara le phira sthaviroM kI anugaveSaNA kre| anugaveSaNA karatA huA vaha jahAM sthaviroM ko dekhe vahIM do piNDa unheM de de| anugaveSaNA karane para bhI sthavira dikhAI na de, to una do piNDoM ko na svayaM khAeM, na kisI anya ko de ekAnta, anApAta, acitta, bahuprAsuka sthaNDila-bhUmi kA pratilekhana aura pramArjana kara una piNDoM kA vahAM pariSThApana kara de| isa prakAra yAvat koI gRhapati dasa piNDoM kA upanimaMtraNa detA hai jaise AyuSmAn ! eka Apa khA lenA aura nau sthaviroM ko de denaa| zeSa pUrvavat vaktavya hai yAvat pariSThApana kara de| 250. nigraMtha bhikSA ke lie gRhapati ke kula meM anupraveza karatA hai, use koI gRhapati do pAtroM kA upanimaMtraNa detA hai-AyuSman ! eka pAtra kA Apa paribhoga kara lenA aura dUsarA sthaviroM ko de denaa| vaha nirgrantha una donoM pAtroM ko grahaNa kara le phira sthaviroM kI anugaveSaNA kre| anugaveSaNA karatA huA vaha jahAM sthaviroM ko dekhe, vahIM eka pAtra unheM de de| anugaveSaNA karane para bhI sthavira dikhAI na de to usa dUsare pAtra kA na svayaM paribhoga kare, na kisI anya ko de, ekAnta, anApAta, acitta, bahuprAsuka sthaNDila-bhUmi kA pratilekhana aura pramArjana kara usa pAtra kA vahAM pariSThApana kara de| isI prakAra yAvat dasa pAtroM kaa| jaise pAtra kI vaktavyatA kahI gaI, vaise hI gocchaga, rajoharaNa, cullapaTTaka, kaMbala, yaSTi, saMstAraka kI 297
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 6 : sU. 250,251 bhagavatI sUtra vaktavyatA kathanIya hai yAvat dasa saMstArakoM kA upanimaMtraNa detA hai yAvat unakA pariSThApana kara de| AlocanAbhimukha kA ArAdhaka-pada 251. nigraMtha ne bhikSA ke lie gRhapati ke kula meM praveza kara kisI akRtya sthAna kA pratisevana kara liyA, usake mana meM aisA saMkalpa huA-maiM yahIM isa akRtya sthAna kI AlocanA karUM, pratikramaNa karUM, niMdA karUM, gardA karUM, vivartana karUM, vizodhana karUM, punaH na karane ke lie abhyutthAna karUM, yathAyogya prAyazcitta rUpa tapaHkarma svIkAra karUM, tatpazcAt sthaviroM ke pAsa jAkara AlocanA karUMgA yAvat tapaHkarma svIkAra kruuNgaa| 1. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, abhI sthaviroM ke pAsa pahuMcA nahIM, usase pahale hI sthavira amukha (bolane meM asamartha) ho ge| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 2. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, abhI sthaviroM ke pAsa pahuMcA nahIM, usase pahale hI svayaM amukha (bolane meM asamartha) ho gyaa| bhaMte ! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 3. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, abhI sthaviroM ke pAsa pahuMcA nahIM usase pahale hI sthavira kAla kara ge| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 4. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, abhI sthaviroM ke pAsa pahuMcA nahIM, usase pahale hI svayaM kAla kara gyaa| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 5. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, vaha sthaviroM ke pAsa pahuMca gayA, usa samaya sthavira amukha ho ge| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 6. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, vaha sthaviroM ke pAsa pahuMca gayA, usa samaya svayaM amukha ho gyaa| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 7. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, vaha sthaviroM ke pAsa pahuMca gayA, usa samaya sthavira kAla kara ge| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 298
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 6 : sU. 251-255 8. usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, vaha sthaviroM ke pAsa pahuMca gayA, usa samaya vaha svayaM kAla kara gyaa| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhaka hai athavA virAdhaka? gautama! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| 252. nirgrantha ne bAhya vicArabhUmi (zauca bhUmi) athavA vihArabhUmi ke lie niSkramaNa kara kisI akRtyasthAna kA pratisevana kara liyA, usake mana meM aisA saMkalpa huA maiM yahIM isa akRtyasthAna kI AlocanA karUM yahAM bhI pUrvavat ATha AlApaka vaktavya hai yAvat virAdhaka nhiiN| 253. nirgrantha ne grAmAnugrAma vihAra karate hue kisI akRtyasthAna kA pratisevana kara liyA, usake mana meM aisA saMkalpa huA-maiM yahIM isa akRtyasthAna kI AlocanA karUM, yahAM bhI pUrvavat ATha AlApaka vaktavya haiM yAvat virAdhaka nhiiN| 254. nirgranthinI ne bhikSA ke lie gRhapati ke kula meM praveza kara kisI akRtyasthAna kA pratisevana kara liyA. usake mana meM aisA saMkalpa haA-maiM yahIM isa akRtyasthAna kI AlacanA karUM yAvat tapaHkarma svIkAra karUM, tatpazcAt pravartinI ke pAsa jAkara AlocanA karUMgI yAvat tapaHkarma svIkAra kruuNgii| usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyaa| abhI pravartinI ke pAsa pahuMcI nahIM, usase pahale hI pravartinI amukha (bolane meM asamartha) ho gii| bhaMte! isa avasthA meM kyA vaha ArAdhikA hai athavA virAdhikA? gautama! vaha ArAdhikA hai, virAdhikA nhiiN| usane AlocanA ke saMkalpa ke sAtha prasthAna kiyA, jaise nirgrantha ke tIna gamaka kahe gae haiM vaise hI nirgranthinI ke tIna AlApaka vaktavya haiM yAvat ArAdhikA hai, virAdhikA nhiiN| 255. bhante! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM? gautama! jaise koI puruSa bher3a ke loma, hAthI ke loma, zaNaka ke sUtra, kapAsa ke dhAge, tRNa ke agrabhAga ko do tIna athavA saMkhyeya khaNDoM meM chinna kara agni meM DAlatA hai| gautama! kyA chidyamAna ko chinna-prakSipyamAna ko prakSipta aura dahyamAna ko dagdha kahA jA sakatA hai? hAM bhagavan ! chidyamAna ko chinna, prakSipyamAna ko prakSipta aura dahyamAna ko dagdha kahA jA sakatA hai| jaise koI puruSa abhinava dhauta aura abhI-abhI vastra-nirmANa-taMtra se nikale hue kapar3e ko maMjiSThA-droNI (raMgane ke pAtra) meM DAlatA hai| gautama! kyA utkSipyamAna ko utkSipta, prakSipyamAna ko prakSipta aura rajyamAna ko rakta kahA jA sakatA hai? hAM, bhagavan ! utkSipyamAna ko utkSipta, prakSipyamAna ko prakSipta aura rajyamAna ko rakta kahA jA sakatA hai| 299
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 6 : sU. 255-265 bhagavatI sUtra gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jo ArAdhanA ke lie kRtasaMkalpa hai, vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| jyoti-jvalana-pada 256. bhante! pradIpa jalatA hai usa samaya kyA pradIpa jalatA hai? dIpayaSTi jalatI hai? bAtI jalatI hai? tela jalatA hai? Dhakkana jalatA hai? jyoti jalatI hai? gautama! na pradIpa jalatA hai, na dIpayaSTi jalatI hai, na bAtI jalatI hai, na tela jalatA hai, na Dhakkana jalatA hai, jyoti jalatI hai| 257. bhante! ghara jalatA hai usa samaya kyA ghara jalatA hai? bhIMta jalatI hai? TATI jalatI hai? khaMbhA jalatA hai? khaMbhe ke Upara kA kATha jalatA hai? bAMsa jalatA hai? bhIta ko TikAne vAlA khaMbhA jalatA hai? balakA jalatI hai? bAMsa kI khapAciyAM jalatI haiM? darbhapaTala jalatA hai? jyoti jalatI hai? gautama! na ghara jalatA hai, na bhIMta jalatI hai yAvat na darbhapaTala jalatA hai,jyoti jalatI hai| kriyA-pada 258. bhante! jIva audArika-zarIra se kitanI kriyA vAlA hai? gautama! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA, syAt pAMca kriyA vAlA, syAt akriya-kriyA rahita hai| 259. bhante! nairayika audArika-zarIra se kitanI kriyA vAlA hai? gautama! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA, syAt pAMca kriyA vaalaa| 260. bhante! asurakumAra audArika-zarIra se kitanI kriyA vAlA hai ? nairayika kI bhAMti vaktavyatA, isI prakAra yAvat vaimAnika kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-manuSya jIva kI bhAMti vaktavya hai| 261. bhante! jIva audArika-zarIroM se kitanI kriyA vAlA hai? gautama! syAt tIna kriyA vAlA yAvat syAt akriy| 262. bhante! nairayika audArika-zarIroM se kitanI kriyA vAlA hai? yaha prathama daNDaka (nairayika sU. 258) kI bhAMti vaktavya hai| yAvat vaimAnika, itanA vizeSa hai-manuSya jIva kI bhAMti vaktavya hai| 263. bhante! jIva audArika-zarIra se kitanI kriyA vAle haiM? gautama! syAt tIna kriyA vAle yAvat akriya haiN| 264. bhante! nairayika audArika-zarIra se kitanI kriyA vAle haiM? yaha bhI prathama daNDaka kI bhAMti vaktavya hai yAvat vaimAnika, itanA vizeSa hai manuSya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| 265. bhante! jIva audArika-zarIroM se kitanI kriyA vAle haiM? 300
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 6,7 : sU. 265-273 gautama ! tIna kriyA vAle bhI, cAra kriyA vAle bhI, pAMca kriyA vAle bhI aura akriya bhI haiM / 266. bhante ! nairayika audArika-zarIroM se kitanI kriyA vAle haiM ? gautama ! tIna kriyA vAle bhI, cAra kriyA vAle bhI aura pAMca kriyA vAle bhI haiM, yAvat vaimAnika, itanA vizeSa hai - manuSya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| 267. bhante ! jIva vaikriya zarIra se kitanI kriyA vAlA hai ? gautama! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA, syAt akriya / 268. bhante ! nairayika vaikriya zarIra se kitanI kriyA vAlA hai ? gautama ! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA yAvat vaimAnika, itanA vizeSa hai - manuSya jIva kI bhAMti vaktavya hai / jaise audArika zarIra se cAra daNDaka kahe gae haiM vaise vaikriya - zarIra se bhI cAra daNDaka vaktavya haiM, itanA vizeSa hai - pAMcavI kriyA kA nirdeza nahIM hai, zeSa saba pUrvavat / jaise vaikriya zarIra kI vaktavyatA hai vaise hI AhAraka- zarIra, taijasazarIra aura karma - zarIra bhI vaktavya haiN| pratyeka zarIra ke cAra-cAra daNDaka vaktavya haiM yAvat269. bhante ! vaimAnika karma zarIroM se kitanI kriyA vAle haiM ? gautama ! tIna kriyAvAle bhI haiM, cAra kriyA vAle bhI haiN| 270. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai / sAtavAM uddezaka anyayUthika-saMvAda-pada adatta kI apekSA 271. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara thA - varNana, guNazIlaka nAma kA caitya thA - varNana, yAvat pRthvIzilApaTTaka / usa guNazIlaka caitya ke na ati dUra aura na ati nikaTa aneka anyayUthika rahate the| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra Adikara yAvat vahAM samavasRta hue| pariSad AI, dharmadezanA suna vaha lauTa gii| 272. usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke aneka antevAsI sthavira bhagavAn jAti-saMpanna, kula sampanna, bala-saMpanna, rUpa - saMpanna, vinaya - sampanna, jJAna - saMpanna, darzana- saMpanna, cAritra - saMpanna, lajjA - saMpanna, lAghava-saMpanna, ojasvI, tejasvI, varcasvI, yazasvI, krodhajayI, mAnajayI, mAyAjayI, lobhajayI, nidrAjayI, jitendriya, parISahajayI, jIne kI AzaMsA aura mRtyu ke bhaya se vipramukta the / ve zramaNa bhagavAna mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa urdhvajAnu adhaH sira ( ukaDU Asana kI mudrA meM) aura dhyAnakoSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vihAra karate haiM / 273. ve anyayUthika jahAM sthavira bhagavAna the vahAM Ae, A kara isa prakAra bole - Aryo ! tuma tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa karma kA pratyAkhyAna na karane vAle, kAyikI Adi kriyA yukta, 301
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 7 : sU. 274-280 asaMvRta, ekAnta daNDa aura ekAnta bAla bhI hoM / 274. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA- Aryo ! kisa kAraNa se hama tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa-karma kA pratyAkhyAna na karane vAle, kAyikI Adi kriyA se yukta, asaMvRta, ekAnta daNDa aura ekAnta bAla bhI haiM ? 275. anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA- Aryo ! tuma adatta le rahe ho, adatta kA upabhoga kara rahe ho, adatta kA anumodana kara rahe ho / adatta kA grahaNa, upabhoga aura anumodana karane ke kAraNa tuma tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa-karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa karma kA pratyAkhyAna na karane vAle yAvat ekAnta bAla bhI ho| 276. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA- Aryo! kaise hama adatta le rahe haiM, adatta kA upabhoga kara rahe haiM, adatta kA anumodana kara rahe haiM ? adatta kA grahaNa, upabhoga aura anumodana karane ke kAraNa tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa-karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa karma kA pratyAkhyAna na karane vAle yAvat ekAnta bAla bhI haiM ? 277. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA- Aryo ! tumheM jo diyA jA rahA hai vaha adatta hai, tumhAre dvArA jo pratigRhyamANa hai vaha apratigRhIta hai, jo nisRjyamANa (pAtra meM DAlA jA rahA hai vaha anisRSTa hai| Aryo ! jo dravya diyA jA rahA hai aura vaha pAtra meM girA nahIM hai, bIca meM hI koI puruSa usa dravya kA apaharaNa kara letA hai vaha dravya gRhapati kA hai, tumhArA nahIM hai / isa hetu se hama kaha rahe haiM - tuma adattaM le rahe ho, adatta kA upabhoga kara rahe ho, adatta kA anumodana kara rahe ho| adatta kA grahaNa, upabhoga aura anumodana karane ke kAraNa tuma asaMyata yAvat ekAnta bAla bhI ho| 278. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA- Aryo ! hama adatta nahIM le rahe haiM, adatta kA upabhoga nahIM kara rahe haiM, adatta kA anumodana nahIM kara rahe haiN| Aryo ! hama datta le rahe haiM, datta kA upabhoga kara rahe haiM, datta kA anumodana kara rahe haiN| datta kA grahaNa, upabhoga aura anumodana karane ke kAraNa hama tIna yoga aura tIna karaNa se saMyata, virata, atIta ke pApa-karma kA pratihanana karanevAle, bhaviSya ke pApa karma kA pratyAkhyAna karane vAle, kAyikI Adi kriyA se mukta, saMvRta aura ekAnta paNDita bhI haiM / 279. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA- Aryo ! kaise tuma datta kA grahaNa kara rahe ho, datta kA upabhoga kara rahe ho, datta kA anumodana kara rahe ho ? datta kA grahaNa, upabhoga aura anumodana karane ke kAraNa tuma saMyata yAvat ekAnta paNDita ho ? 280. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA- Aryo ! hameM jo diyA jA rahA hai vaha datta hai, hamAre dvArA jo pratigRhyamANa hai, vaha pratigRhIta hai, jo nisRjyamANa hai, vaha nisRSTa hai| Aryo ! hameM jo dravya diyA jA rahA hai aura vaha pAtra meM girA nahIM hai, bIca meM hI 302
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 7 : sU. 280-288 koI puruSa usa dravya kA apaharaNa kara letA hai| vaha dravya hamArA hai, gRhapati kA nhiiN| isa hetu se hama kaha rahe haiM hama datta kA grahaNa karate haiM, datta kA upabhoga karate haiM, datta kA anumodana karate haiN| datta kA grahaNa, upabhoga aura anumodana karane ke kAraNa hama tIna yoga aura tIna karaNa se saMyata, virata, atIta ke pApakarma kA pratihanana karane vAle, bhaviSya ke pApakarma kA pratyAkhyAna karane vAle yAvat ekAnta paNDita bhI haiN| Aryo! tuma svayaM tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa-karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa-karma kA pratyAkhyAna na karane vAle yAvat ekAnta bAla bhI ho| 281. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA-Aryo! kaise hama tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa-karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa-karma kA pratyAkhyAna na karane vAle yAvat ekAnta bAla bhI haiM? 282. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA-Aryo! tuma adatta kA grahaNa kara rahe ho, adatta kA upabhoga kara rahe ho, adatta kA anumodana kara rahe ho| adatta kA grahaNa, upabhoga aura anumodana karane ke kAraNa tuma asaMyata yAvat ekAnta bAla bhI ho| 283. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA-Aryo! kaise hama adatta kA grahaNa kara rahe haiM yAvata ekAnta bAla bhI haiM? 284. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA-Aryo! tumheM jo dravya diyA jA rahA hai, vaha adatta hai,jo pratigRhyamANa hai, vaha apratigRhIta hai, jo nisRjyamANa hai, vaha anisRSTa hai| Aryo! tumheM jo dravya diyA jA rahA hai aura vaha pAtra meM girA nahIM hai bIca meM hI koI puruSa usa dravya kA apaharaNa kara letA hai, vaha dravya gRhapati kA hai, tumhArA nhiiN| isa hetu se tuma adatta kA grahaNa karate ho yAvat ekAnta bAla bhI ho| hiMsA kI apekSA 285. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA-Aryo! tuma tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa-karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa karma kA pratyAkhyAna na karane vAle yAvat ekAnta bAla bhI ho| 286. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA-Aryo! kaise hama tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata yAvata ekAnta bAla bhI haiM? 287. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA-Aryo! tuma gamana karate hue pRthvI ko AkrAMta, abhihata, kSuNNa, zliSTa, saMhata, spRSTa, paritapta, klAnta aura upadruta (prANa-rahita) karate ho| tuma pRthvI ko AkrAMta, abhihata, kSuNNa, zliSTa, saMhata, spRSTa, paritapta, klAnta aura upadruta karane ke kAraNa tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApakarma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApakarma kA pratyAkhyAna na karane vAle yAvat ekAnta bAla bhI ho| 288. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA-Aryo! hama gamana karate hue pRthvI ko na AkrAMta, abhihata, yAvat upadruta karate haiN| Aryo! hama zArIrika AvazyakatA 303
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8: u. 7,8 : sU. 288-295 kI parti, sevA Adi kArya tathA saMyama kI dRSTi se gamana karate hue pRthvI ke samucita deza para, samucita pradeza para gamana karate haiM / ataH samucita deza aura samucita pradeza para gamana karate hue hama pRthvI ko AkrAMta, abhihata yAvat upadruta nahIM karate haiM / pRthvI ko anAkrAMta, anabhihata yAvat anupadruta karate hue hama tIna yoga aura tIna karaNa se saMyata, virata, atIta ke pApa karma kA pratihanana karane vAle, bhaviSya ke pApa karma kA pratyAkhyAna karane vAle yAvat ekAnta paNDita bhI haiN| Aryo ! tuma svayaM tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata, avirata, atIta ke pApa karma kA pratihanana na karane vAle, bhaviSya ke pApa karma kA pratyAkhyAna na karane vAle yAvat ekAnta bAla bhI ho / 289. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA- Aryo! kaise hama tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata yAvat ekAnta bAla bhI haiM ? 290. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA- Aryo ! tuma gamana karate hue pRthvI ko AkrAMta yAvat upadruta karate ho / pRthvI ko AkrAMta yAvat upadruta karate hue tIna yoga aura tIna karaNa se asaMyata yAvat ekAnta bAla bhI ho / gamyamAna - gata kI apekSA 291. una anyayUthikoM ne bhagavAna sthaviroM se isa prakAra kahA- Aryo ! tumhAre mata ke anusAra gamyamAna agata (nahIM gayA huA), vyatikramyamAna avyatikrAMta, rAjagRha nagara ko saMprApta karane kI kAmanA karane vAlA asaMprApta hotA hai / 292. bhagavAna sthaviroM ne una anyayUthikoM se isa prakAra kahA- Aryo ! hamAre mata ke anusAra gamyamAna agata, vyatikramyamAna avyatikrAMta, rAjagRha nagara ko saMprApta karane kI kAmanA karane vAlA asaMprApta nahIM hotaa| Aryo! hamAre mata ke anusAra gamyamAna gata, vyatikramyamAna vyatikrAnta, rAjagRha nagara ko saMprApta karane kI kAmanA karane vAlA saMprApta hotA hai / tumhAre apane mata ke anusAra gamyamAna agata, vyatikramyamAna avyatikrAMta, rAjagRha nagara ko saMprApta karane kI kAmanA karane vAlA asaMprApta hotA hai| bhagavAna sthaviroM ne anyayUthikoM ko isa prakAra pratyuttara diyA, pratyuttara dekara 'gatipravAda' nAma ke adhyayana kA prajJApana kiyA / 293. bhaMte! gatipravAda kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama ! gatipravAda pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise- prayoga gati, tata-gati, baMdhacchedana-gati, upapAta-gati, vihAya-gati, isa gati sUtra se prAraMbha kara vihAyagati ke vyAkhyA- sUtra taka paNNavaNA (pada 16 ) kA prayoga - pada niravazeSa rUpa meM vaktavya hai| 294. bhate ! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| AThavAM uddeza pratyanIka - pada 295. rAjagRha meM samavasaraNa yAvat gautama svAmI ne isa prakAra kahA - bhaMte! guru kI apekSA kitane pratyanIka prajJapta haiM ? 304
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u 8 : sU. 295-301 gautama ! guru ko apekSA tIna pratyanIka prajJapta haiM, jaise-AcArya kA pratyanIka, upAdhyAya kA pratyanIka, sthavira kA pratyanIka / 296. bhaMte! gati kI apekSA kitane pratyanIka prajJapta haiM ? gautama ! gati kI apekSA tIna pratyanIka prajJapta haiM, jaise- ihaloka - pratyanIka, paraloka- pratyanIka, ubhayaloka - pratyanIka / 297. bhaMte! samUha kI apekSA kitane pratyanIka prajJapta haiM ? gautama ! samUha kI apekSA tIna pratyanIka prajJapta haiM, jaise-kula- pratyanIka, gaNa-pratyanIka, saMgha- pratyanIka / 298. bhaMte! anukaMpA kI apekSA kitane pratyanIka prajJapta haiM ? gautama ! anukaMpA kI apekSA tIna pratyanIka prajJapta haiM, jaise - tapasvI - pratyanIka, glAna- pratyanIka, zaikSa- pratyanIka / 299. bhaMte! zruta kI apekSA kitane pratyanIka prajJapta haiM ? gautama ! zruta kI apekSA tIna pratyanIka prajJapta haiM, jaise - sUtra - pratyanIka, artha- pratyanIka, tadubhaya- pratyanIka / 300. bhaMte! bhAva kI apekSA kitane pratyanIka prajJapta haiM ? gautama ! bhAva kI apekSA tIna pratyanIka prajJapta haiM, jaise- - jJAna - pratyanIka, darzana - pratyanIka, cAritra - pratyanIka | pAMca vyavahAra pada 301. bhaMte! vyavahAra kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama ! vyavahAra pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta / jahAM Agama ho vahAM Agama se vyavahAra kI prasthApanA kareM / jahAM Agama na ho, zruta ho vahAM zruta se vyavahAra kI prasthApanA kare / jahAM zruta na ho, AjJA ho vahAM AjJA se vyavahAra kI prasthApanA kare / jahAM AjJA na ho, dhAraNA ho, vahAM dhAraNA se vyavahAra kI prasthApanA kare / jahAM dhAraNA na ho, jIta ho, vahAM jIta se vyavahAra kI prasthApanA kare / ina pAMcoM se vyavahAra kI prasthApanA kare - Agama se, zruta se, AjJA se, dhAraNA se aura jIta I jisa samaya Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta meM se jo pradhAna ho, usI se vyavahAra kI prasthApanA kare / bhaMte! Agamabalika zramaNa-nirgrathoM ne isa viSaya meM kyA kahA hai ? ina pAMcoM vyavahAroM meM jaba-jaba jisa-jisa viSaya meM jo vyavahAra ho, taba-taba vahAM-vahAM 305
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u 8 : sU. 301-305 anizritopAzrita madhyastha bhAva se samyag vyavahAra karatA huA zramaNa nirgratha AjJA kA ArAdhaka hotA hai| 1 baMdha- pada 302. bhaMte! baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama! baMdha do prakAra kA prajJapta hai, jaise - airyApathika baMdha, sAMparAyika baMdha / IryApathika-bandha-pada 303. bhaMte! airyApathika karma kA baMdha kyA nairayika karatA hai ? tiryagyonika karatA hai? tiryagyonika strI karatI hai ? manuSya karatA hai ? strI karatI hai ? deva karatA hai ? devI karatI hai ? gautama ! nairayika baMdha nahI karatA, tiryagyonika baMdha nahIM karatA, tiryagyonika strI baMdha nahIM karatI, deva baMdha nahIM karatA, devI baMdha nahIM krtii| pUrva pratipanna kI apekSA manuSya aura manuSya - striyAM baMdha karatI haiN| 1. pratipadyamAna kI apekSA manuSya baMdha karatA hai 2 athavA manuSya- strI baMdha karatI hai 3. manuSya baMdha karate haiM 4. manuSya - striyAM baMdha karatI haiM 5. athavA manuSya aura manuSya strI baMdha karatI hai 6. athavA manuSya aura manuSya - striyAM baMdha karatI haiM 7. athavA manuSya ( aneka) aura manuSya - strI baMdha karatI haiM, 8. athavA manuSya (aneka) aura manuSya - striyAM baMdha karatI haiM / 304. bhaMte! kyA strI baMdha karatI hai ? puruSa baMdha karatA hai ? napuMsaka baMdha karatA hai ? kyA striyAM baMdha karatI haiM ? puruSa baMdha karate haiM ? napuMsaka baMdha karate haiM? kyA no-strI, no- puruSa aura no- napuMsaka baMdha karatA hai ? gautama ! strI baMdha nahIM karatI, puruSa baMdha nahIM karatA, napuMsaka baMdha nahIM karatA, striyAM baMdha nahIM karatI, puruSa baMdha nahIM karate, napuMsaka baMdha nahIM karate, no- strI no- puruSa aura no- napuMsaka baMdha karatA hai - pUrva pratipanna kI apekSA veda-rahita baMdha karate haiM, pratipadyamAna kI apekSA veda rahita baMdha karatA hai athavA veda-rahita baMdha karate haiN| 305. bhaMte! yadi veda-rahita baMdha karatA hai athavA veda-rahita baMdha karate haiM to kyA bhaMte! 1. strI pazcAtkRta baMdha karatI hai 2. puruSa pazcAtkRta baMdha karatA hai 3. napuMsaka pazcAtkRta baMdha karatA hai 4. strI pazcAtkRta baMdha karatI haiM 5. puruSa pazcAtkRta baMdha karate haiM 6 . napuMsaka pazcAtkRta baMdha karate haiM 7. athavA strI pazcAtkRta aura puruSa pazcAtkRta baMdha karatA hai (cAra)? athavA strI pazcAt kRta aura napuMsaka pazcAtkRta baMdha karatA hai (cAra) ? athavA puruSa pazcAtkRta aura napuMsaka pazcAtkRta baMdha karatA hai (cAra) ? athavA strI pazcAtkRta, puruSa pazcAtkRta aura napuMsaka pazcAtkRta baMdha karatA hai (ATha) ? isa prakAra ye chabbIsa bhaMga hote haiM yAvat athavA strI pazcAtkRta, puruSa pazcAtkRta napuMsaka pazcAtkRta baMdha karate haiM ? gautama ! 1. strI pazcAtkRta bhI baMdha karatI hai 2. puruSa pazcAtkRta bhI baMdha karatA hai 3. napuMsaka pazcAtkRta bhI baMdha karatA hai 4. strI pazcAtkRta bhI baMdha karatI haiM / 5. puruSa pazcAtkRta bhI baMdha karate haiM / 6. napuMsaka pazcAtakRta bhI baMdha karate haiM / 7. athavA strI 306
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 8 : sU. 305-310 pazcAtkRta aura puruSa pazcAtkRta baMdha karatA hai, isa prakAra ye chabbIsa bhaMga vaktavya haiM yAvat 26. athavA strI pazcAtkRta, puruSa pazcAtkRta aura napuMsaka pazcAtkRta baMdha karate haiM / 306. bhaMte! kyA jIva ne usa airyApathika karma kA baMdha kiyA, karatA hai aura karegA ? 2. kyA baMdha kiyA, karatA hai aura nahIM karegA ? 3. kyA baMdha kiyA, nahIM karatA hai aura karegA ? 4. baMdha kiyA, nahIM karatA hai aura nahIM karegA ? 5. baMdha nahIM kiyA, karatA hai aura karegA ? 6. baMdha nahIM kiyA, karatA hai aura nahIM karegA ? 7. baMdha nahIM kiyA, nahIM karatA hai aura karegA ? 8. baMdha nahIM kiyA, nahIM karatA hai aura nahIM karegA ? gautama ! bhavAkarSa kI apekSA kisI jIva ne baMdha kiyA, karatA hai aura kregaa| kisI jIva ne baMdha kiyA, karatA hai aura nahIM karegA, isa prakAra sarva vaktavya hai yAvat kisI jIva ne baMdha nahIM kiyA, nahIM karatA hai aura nahIM kregaa| grahaNAkarSa kI apekSA kisI jIva ne baMdha kiyA, karatA hai aura karegA, isa prakAra yAvat kisI jIva ne baMdha nahIM kiyA, karatA hai aura karegA, kisI jIva ne baMdha nahIM kiyA, karatA hai aura nahIM karegA, kisI jIva ne baMdha nahIM kiyA, nahIM karatA hai aura karegA, kisI jIva ne baMdha nahIM kiyA, nahIM karatA hai aura nahIM karegA / 307. bhaMte! kyA usa airyApathika karma kA baMdha sAdi - saparyavasita hotA hai ? sAdi - aparyavasita hotA hai ? anAdi - saparyavasita hotA hai ? anAdi aparyavasita hotA hai ? gautama ! vaha sAdi - saparyavasita hotA hai, sAdi - aparyavasita nahIM hotA / anAdi saparyavasita nahIM hotA, anAdi - aparyavasita nahIM hotA / 308. bhaMte! kyA deza ke dvArA deza kA baMdha hotA hai ? deza ke dvArA sarva kA baMdha hotA hai ? sarva ke dvArA deza kA baMdha hotA hai ? sarva ke dvArA sarva kA baMdha hotA hai ? gautama ! deza ke dvArA deza kA baMdha nahIM hotA, deza ke dvArA sarva kA baMdha nahIM hotA, sarva ke dvArA deza kA baMdha nahIM hotA, sarva ke dvArA sarva kA baMdha hotA hai / sAmparAyika baMdha- pada 309. bhaMte! sAMparAyika karma kA baMdha kyA nairayika karatA hai ? tiryagyonika karatA hai ? yAvat devI karatI hai ? gautam ! nairayika bhI baMdha karatA hai, tiryagyonika bhI baMdha karatA hai, tiryagyonika strI bhI baMdha karatI hai, manuSya bhI baMdha karatA hai, manuSya - strI bhI baMdha karatI hai, devatA bhI baMdha karatA hai, devI bhI baMdha karatI hai / 310. bhate! kyA strI baMdha karatI hai ? puruSa baMdha karatA hai usI prakAra yAvat no-strI, no-puruSa, no napuMsaka baMdha karatA hai ? gautama! strI bhI baMdha karatI hai, puruSa bhI baMdha karatA hai, yAvat napuMsaka bhI baMdha karate haiM, athavA ye strI Adi aura veda - rahita ( eka vacana) baMdha karatA hai / athavA ye strI Adi aura veda- rahita baMdha karate haiM / 307
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 8 : sU. 311-319 311. bhaMte! yadi veda-rahita baMdha karatA hai, veda-rahita baMdha karate haiM to kyA bhaMte / strI pazcAtkRta baMdha karatI hai ? puruSa pazcAtkRta baMdha karatA hai ? isa prakAra jaise airyApathika baMdha kI vaktavyatA hai vaise hI niravazeSa rUpa meM vaktavya hai yAvat athavA strI pazcAtkRta, puruSa pazcAtkRta, napuMsaka pazcAtkRta baMdha karate haiN| 312. bhaMte! 1. kyA jIva ne usa sAMparAyika karma kA baMdha kiyA, karatA hai aura karegA ? 2. baMdha kiyA, karatA hai aura nahIM karegA ? 3. baMdha kiyA, nahIM karatA aura karegA ? 4. baMdha kiyA, nahIM karatA hai aura nahIM karegA ? gautama ! 1. kisI jIva ne baMdha kiyA, karatA hai aura karegA / 2. kisI jIva ne baMdha kiyA, karatA hai aura nahIM karegA 3. kisI jIva ne baMdha kiyA, nahIM karatA hai aura karegA 4. kisI jIva ne baMdha kiyA, nahIM karatA hai aura nahIM karegA / pUrvavat pRcchA / 313. bhaMte! kyA sAMparAyika karma kA baMdha sAdi saparyavasita hotA hai ? gautama ! vaha sAdi - saparyavasita hotA hai, anAdi saparyavasita hotA hai, hotA hai, sAdi - aparyavasita nahIM hotA / 314. bhaMte! kyA deza ke dvArA deza kA baMdha hotA hai ? airyApathika baMdha kI bhAMti vaktavyatA yAvat sarva ke dvArA sarva kA baMdha hotA hai| karma-prakRtiyoM meM parISaha - samavatAra - pada 315. bhaMte! karma-prakRtiyAM kitanI prajJapta haiM ? anAdi - aparyavasita gautama ! karma-prakRtiyAM ATha prajJapta haiM, jaise - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura aMtarAya / 316. bhaMte! parISaha kitane prajJapta haiM ? gautama ! parISaha bAIsa prajJapta haiM, jaise - kSudhA - parISaha, pipAsA - parISaha, zIta- parISaha, uSNa-parISaha, daMza-mazaka - parISaha, acela - parISaha, arati - parISaha, strI - parISaha, caryA - parISaha, niSadyA - parISaha, zayyA - parISaha, Akroza- parISaha, vadha - parISaha, yAcanA - parISaha, alAbha- parISaha, roga - parISaha, tRNasparza- parISaha, jalla - ( sveda - janita maila) - parISaha, - puraskAra - parISaha, prajJA - parISaha, jJAna- parISaha, darzana - parISaha / satkAra - 317. bhaMte! ina bAIsa parISahoM kA kitanI karma - prakRtiyoM meM samavatAra hotA hai ? gautama ! cAra karma - prakRtiyoM meM samavatAra hotA hai, jaise- jJAnAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, aMtarAya / 318. bhaMte! jJAnAvaraNIya karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? gautama! jJAnAvaraNIya-karma meM do parISahoM kA samavatAra hotA hai jaise- prajJA - parISaha, jJAna-parISaha / 319. bhaMte! vedanIya karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? 308
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 8 : sU. 319-327 gautama! vedanIya karma meM gyAraha parISahoM kA samavatAra hotA hai, jaise-prAraMbha se pAMca yathAkrama-(kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza-mazaka), caryA, zayyA, vadha, roga, tRNa-sparza, jalla-ina gyAraha parISahoM kA vedanIya karma meM samavatAra hotA hai| 320. bhaMte! darzana-mohanIya-karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai| ___ gautama! darzana-mohanIya-karma meM eka darzana-parISaha kA samavatAra hotA hai| 321. bhaMte! cAritra-mohanIya-karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai? gautama! cAritra-mohanIya-karma meM sAta parISahoM kA samavatAra hotA hai, jaisearati, acela, strI, niSadyA, yAcanA, Akroza, satkAra-puraskAra-caritra-mohanIya karma meM ina sAta parISahoM kA samavatAra hotA hai| 322. bhaMte! aMtarAya-karma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai? gautama! aMtarAya karma meM eka alAbha-parISaha kA samavatAra hotA hai| 323. bhaMte! sAta prakAra ke karma kA baMdha karane vAle puruSa ke kitane parISaha prajJapta haiM? gautama! sAta prakAra ke karma kA baMdha karane vAle puruSa ke bAIsa parISaha prajJapta haiN| vaha vedana bIsa parISahoM kA karatA hai jisa samaya zIta-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya uSNa-parISaha kA vedana nahIM karatA hai| jisa samaya uSNa-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zIta-parISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya caryA-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya niSadyA-parISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya niSadyA-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya caryA-parISaha kA vedana nahIM krtaa| 324. isI prakAra ATha prakAra ke karma kA baMdha karane vAle puruSa ke parISaha kI vktvytaa| 325. bhaMte! chaha prakAra ke karma kA baMdha karane vAle sarAga chadmastha ke kitane parISaha prajJapta haiM? gautama ! chaha prakAra ke karma kA baMdha karane vAle sarAga chadmastha ke caudaha parISaha prajJapta haiN| vaha vedana bAraha parISahoM kA karatA hai jisa samaya zIta-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya uSNa-parISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya uSNa-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zIta-parISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya caryA-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zayyA-parISaha kA vedana nahIM karatA, jisa samaya zayyA-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya caryA-parISaha kA vedana nahIM krtaa| 326. bhaMte! eka prakAra ke karma kA baMdha karane vAle vItarAga chadmastha ke kitane parISaha prajJapta gautama! chaha prakAra ke karma kA baMdha karane vAle sarAga chadmastha kI bhAMti vyaktavyatA / 327. bhaMte! eka prakAra ke karma kA baMdha karane vAle sayogI bhavastha kevalI ke kitane parISaha prajJapta haiM? gautama ! eka prakAra ke karma kA baMdha karane vAle sayogI bhavastha kevalI ke gyAraha parISaha prajJapta 309
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 8 : sU. 327-332 bhagavatI sUtra haiN| vaha vedana nau parISahoM kA karatA hai| zeSa chaha prakAra ke karma kA baMdha karane vAle sarAga chadmastha kI bhAMti vaktavya hai| 328. bhaMte! karma kA baMdha na karane vAle ayogI bhavastha kevalI ke kitane parISaha prajJapta haiM? gautama! karma kA baMdha na karane vAle ayogI bhavastha kevalI ke gyAraha parISaha prajJapta haiN| vaha vedana nau parISahoM kA karatA hai| jisa samaya zIta-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya uSNa-parISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya uSNa-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zIta-parISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya caryA-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zayyA-parISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya zayyA-parISaha kA vedana karatA haiM, usa samaya caryA-parISaha kA vedana nahIM krtaa| sUrya-pada 329. bhaMte! jaMbUdvIpa dvIpa meM udaya ke muhUrta meM sUrya dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiM? madhyAhna ke muhUrta meM nikaTa hone para bhI dUra dikhAI dete haiM? astamana ke muhUrta meM dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiM? hAM, gautama! jaMbUdvIpa dvIpa meM udaya ke muhUrta meM sUrya dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiN| madhyAhna ke muhUrta meM nikaTa hone para bhI dUra dikhAI dete haiN| astamana ke muhUrta meM dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiN| 330. bhaMte ! jaMbUdvIpa dvIpa meM udaya ke muhUrta meM, madhyAhna ke muhUrta meM aura astamana ke muhUrta meM sUrya UMcAI kI dRSTi se sarvatra tulya hote haiM? hAM, gautama! jaMbUdvIpa dvIpa meM udaya ke muhUrta meM, madhyAhna ke muhUrta meM aura astamana ke muhUrta meM sUrya UMcAI kI dRSTi se sarvatra tulya hote haiN| 331. bhaMte! yadi jaMbUdvIpa dvIpa meM udaya ke muhUrta meM, madhyAhna ke muhUrta meM aura astamana ke muhUrta meM sUrya UMcAI kI dRSTi se sarvatra tulya hote haiM to yaha kaise kahA jAtA hai-jaMbUdvIpa dvIpa meM udaya ke muhUrta meM sUrya dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiM, yAvat astamana ke muhUrta meM dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiM? gautama! teja kA pratighAta hone ke kAraNa udaya ke muhUrta meM sUrya dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiM, teja kA abhitApa hone ke kAraNa madhyAhna ke muhUrta meM nikaTa hone para bhI dUra dikhAI dete haiM, teja kA pratighAta hone ke kAraNa astamana ke muhUrta meM dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiN| gautama! isa kAraNa se yaha kahA jAtA hai-jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya udaya ke muhUrta meM dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiM yAvat astamana ke muhUrta meM dUra hone para bhI nikaTa dikhAI dete haiN| 332. bhaMte ! kyA jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya atIta kSetra meM gamana karate haiM? vartamAna kSetra meM gamana karate haiM? anAgata kSetra meM gamana karate haiM? gautama! jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya atIta kSetra meM gamana nahIM karate, vartamAna kSetra meM gamana karate haiM, anAgata kSetra meM gamana nahIM krte| 310
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 8 : sU. 333-342 333. bhaMte! kyA jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya atIta kSetra ko avabhAsita karate haiM? vartamAna kSetra ko avabhAsita karate haiM? anAgata kSetra ko avabhAsita karate haiM? gautama! jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya atIta kSetra ko avabhAsita nahIM karate, vartamAna kSetra ko avabhAsita karate haiM, anAgata kSetra ko avabhAsita nahIM krte| 334. bhaMte! kyA sUrya spRSTa kSetra ko avabhAsita karate haiM? athavA aspRSTa kSetra ko avabhAsita karate haiM? gautama ! sUrya spRSTa kSetra ko avabhAsita karate haiM, aspRSTa kSetra ko avabhAsita nahIM karate yAvat niyamataH chahoM dizAoM ko avabhAsita karate haiN| 335. bhaMte! kyA jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya atIta kSetra ko udyotita karate haiM? gautama! isI prakAra yAvat niyamataH chahoM dizAoM ko udyotita karate haiN| 336. isI prakAra tapta aura prabhAsita kI vaktavyatA yAvat niyamataH chahoM dizAoM ko tapta aura prabhAsita karate haiN| 337. bhaMte! kyA jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya atIta kSetra meM kriyA karate haiM? vartamAna kSetra meM kriyA karate haiM? anAgata kSetra meM kriyA karate haiM? gautama! jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya atIta kSetra meM kriyA nahIM karate, vartamAna kSetra meM kriyA karate haiM, anAgata kSetra meM kriyA nahIM krte| 338. bhaMte! kyA vaha kriyA spRSTa hotI hai? aspRSTa hotI hai? gautama! vaha kriyA spRSTa hotI hai, aspRSTa nahIM hotI yAvat niyamataH chahoM dizAoM meM spRSTa hotI hai| 339. bhaMte! jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya kitane Urdhva kSetra meM tapate haiM? kitane adho kSetra meM tapate haiM? kitane tiryak kSetra meM tapate haiM? gautama! jaMbUdvIpa dvIpa meM sUrya Urdhva-kSetra meM eka sau yojana meM tapate hai, adho-kSetra meM aThAraha sau yojana meM tapate haiM, tiryak kSetra meM saiMtAlIsa-hajAra-do-sau-tirasaTha-yojana-ikkIsa/sATha (4726321) yojana kSetra meM tapate haiN| jyotiSkoM kA upapatti-pada 340. bhaMte! mAnuSottara parvata ke aMtarvavartI jo caMdra-, sUrya-, grahagaNa-, nakSatra- aura tArA-rUpa haiM, bhaMte! ve deva kyA Urdhva-upapannaka haiM? . jIvAjIvAbhigama (tIsarI pratipatti) kI bhAMti niravazeSa rUpa meM vaktavya hai yAvat341. bhaMte! indrasthAna upapAta se kitane kAla taka virahita rahatA hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH chaha mAsa / 342. bhaMte! mAnuSottara parvata ke bAhyavartI caMdra-, sUrya-, grahagaNa-, nakSatra- aura tArA-rUpa haiN| bhaMte! ve kyA Urdhva-upapannaka haiM ? 311
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 8,9 : sU. 342-351 jIvAjIvAbhigama (tIsarI pratipatti) kI bhAMti vaktavyatA yAvat343. bhaMte! indrasthAna upapAta se kitane kAla taka virahita prajJapta hai? gautama! jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH chaha mAsa / 344. bhaMte ! vaha aisA hI hai| bhaMte ! vaha aisA hI hai| nauvAM uddezaka baMdha-pada 345. bhaMte! baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! do prakAra kA prajJapta hai, jaise-prayoga-baMdha, visrasA-baMdha / visrasA-baMdha-pada 346. bhaMte ! visrasA-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! do prakAra kA prajJapta hai jaise-sAdika visrasA-baMdha, anAdika visrasA-baMdha / 347. bhaMte! anAdika visrasA-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-dharmAstikAya-anyonya-anAdika-visrasA-baMdha, adharmAstikAya-anyonya-anAdika-visrasA-baMdha, aakaashaastikaay-anyony-anaadik-vissaa-bNdh| 348. bhaMte! dharmAstikAya-anyonya-anAdika-visrasA-baMdha kyA deza-baMdha hai? sarva-baMdha hai? gautama! deza-baMdha hai, sarva-baMdha nahIM hai| isI prakAra adharmAstikAya-anyonya-anAdika-visasA-baMdha kI vktvytaa| isI prakAra AkAzAstikAya-anyonya-anAdika-visasAbaMdha kI vktvytaa| 349. bhaMte! dharmAstikAya-anyonya-anAdika-visrasA-baMdha kAla kI apekSA kitane kAla taka rahatA hai? gautama! sarva kAla tk| isI prakAra adharmAstikAya-anyonya-anAdika-visrasA-baMdha kI vktvytaa| isI prakAra AkAzAstikAya-anyonya-anAdika-visrasA-baMdha kI vktvytaa| 350. bhaMte! sAdika-visrasA-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-baMdhana-pratyayika, bhAjana-pratyayika, prinnaam-prtyyik| 351. vaha baMdhana-pratyayika kyA hai ? baMdhana-pratyayika-paramANu-pudgala, dvipradezika, tripradezika yAvat dazapradezika, saMkhyeyapradezika, asaMkhyeyapradezika, anaMtapradezika skaMdhoM kI vimAtra (viSama mAtrA vAlI) snigdhatA, vimAtra rUkSatA, vimAtra snigdha-rUkSatA se hone vAle baMdhana-pratyaya ke kAraNa jo baMdha-utpanna hotA hai, vaha baMdhana-pratyayika hai| isakA kAlamAna jaghanyataH eka samaya, 312
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra utkRSTataH asaMkhyeya kAla hai| yaha hai baMdhana - pratyayika | 352. vaha bhAjana- pratyayika kyA hai ? bhAjana - pratyayika - jIrNa surA, jIrNa gur3a, jIrNa taMduloM kA bhAjana- pratyaya ke kAraNa jo baMdha utpanna hotA hai, vaha bhAjana pratyayika hai| isakA kAlamAna jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH asaMkhya kAla hai / yaha hai bhAjana- pratyayika | za. 8 : u. 9 : sU. 351-358 353. vaha pariNAma-pratyayika kyA hai ? pariNAma - pratyayika - abhra, abhravRkSa jaise-tIsare zataka (3/253) meM yAvat amoghA kA pariNAma - pratyaya ke kAraNa jo baMdha utpanna hotA hai, vaha pariNAma-pratyayika hai| isakA kAlamAna jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH chaha mAsa hai / yaha hai prinnaam-prtyyik| yaha hai sAdika - visrasA - baMdha ! yaha hai visrasA-baMdha / 354. vaha prayoga-baMdha kyA hai ? prayoga-baMdha tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise- anAdika - aparyavasita, sAdika-aparyavasita, sAdika-saparyavasita / jIva ke ATha madhya-pradezoM kA baMdha anAdika-aparyavasita hai, jIva ke una ATha madhya pradezoM meM tIna-tIna pradezoM kA eka-eka pradeza ke sAtha hone vAlA baMdha anAdika - aparyavasita hai / zeSa pradezoM kA baMdha sAdika hai / siddhoM ke jIva- pradezoM kA baMdha sAdika - aparyavasita hai / sAdika-saparyavasita baMdha cAra prakAra kA prajJapta hai jaise-AlApana-baMdha, AlInakaraNa-baMdha, zarIra baMdha, zarIra - prayoga - baMdha | AlApana kI apekSA 355. vaha AlApana-baMdha kyA hai ? AlApana - baMdha tRNa, kASTha, patra aura palAla ke samUha, vetralatA, chAla, carma, rajju, sana Adi kI rajju, kakar3I Adi kI bela, kuza, DAbha aura cIvara Adi se bAMdhanA AlApana - baMdha hai / isakA kAlamAna jaghanyataH antamuhUrtta, utkRSTataH saMkhyeya kAla hai / yaha hai-AlApana - baMdha / AlInakaraNa-baMdha kI apekSA 356. vaha AlInakaraNa-baMdha kyA hai ? AlInakaraNa - baMdha cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise- zleSa - baMdha, uccaya-baMdha, samuccaya- -baMdha, saMhanana baMdha | 357. vaha zleSa - baMdha kyA hai ? zleSa - baMdha- bhitti, maNi, prAMgaNa, staMbha, prAsAda, kATha, carma, ghaTa, paTa aura kaTa kA cUnA, cikanI miTTI, zleSa, lAkha, moma Adi zleSa - dravyoM se jo baMdha hotA hai, vaha zleSa - baMdha hai / isakA kAlamAna jaghanyataH antarmuhUrtta, utkRSTataH saMkhyeya kAla hai / yaha hai zleSa - baMdha | 358. vaha uccaya-baMdha kyA hai ? uccaya-baMdha-tRNa, kATha, patra, tuSa, bhUSA, gobara aura kacare kI rAzi (Dhera yA puMja) kI jAtI 313
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 9 : sU. 358-365 bhagavatI sUtra hai, vaha UMcAI ke kAraNa uccaya-baMdha kahalAtA hai| isakA kAlamAna jaghanyataH antarmuhUrtta utkRSTataH saMkhye kAla hai / yaha hai uccaya-baMdha / 359. vaha samuccaya-baMdha kyA hai ? samuccaya baMdha- kUpa, tAlAba, nadI, draha, bAvar3I, puSkaraNI, dIrghikA, guMjAlikA, sara, sarapaMkti, sarasara kI paMkti, bila kI paMkti, devakula, sabhA, prapA, stUpa, khAI, parighA, prAkAra, aTTAlaka (burja), carikA, dvAra, gopura, toraNa, prAsAda, ghara, kuTIra, parvatagRha, dukAna, durAhA, tirAhA, cauka, caurAhA, cAroM ora daravAje vAlA devala, mahApatha aura patha Adi kA cUnA, cikanI miTTI aura zilA ke samuccaya se jo baMdha kiyA jAtA hai, vaha samuccaya-baMdha hai / isakA kAlamAna jaghanyataH aMtarmuhUrtta, utkRSTataH saMkhyeya kAla hai| yaha hai samuccaya-baMdha / 360. vaha saMhanana - baMdha kyA hai ? saMhanana - baMdha do prakAra kA prajJapta hai, jaise- deza - saMhanana - baMdha, sarva - saMhanana - baMdha | 361. vaha deza - saMhanana-baMdha kyA hai ? deza - saMhanana - baMdha - zakaTa, ratha, yAna, yugya - gilli, thilli, zibikA, syaMdamAnikA, tavA, loha - kaTAha, karachI, Asana, zayana, staMbha, bhAMDa, pAtra, upakaraNa Adi kA deza- saMhanana baMdha hotA hai / isakA kAlamAna jaghanyataH aMtarmuhUrtta, utkRSTataH saMkhyeya kAla hai| yaha hai deza- saMhanana-baMdha 1 362. vaha sarva saMhanana - baMdha kyA hai ? sarva saMhanana - baMdha-kSIra kA udaka Adi se saMbaMdha sarva saMhanana - baMdha hai / yaha hai sarva saMhanana- bNdh| yaha hai saMhanana-baMdha / yaha hai AlInakaraNa-baMdha / zarIra kI apekSA 363. vaha zarIra - baMdha kyA hai ? zarIra baMdha do prakAra kA prajJapta hai jaise - pUrva-prayoga-pratyayika, pratyutpanna - prayoga-pratyayika / 364. vaha pUrva - prayoga - pratyayika kyA hai ? pUrva - prayoga - pratyayika-nairayika Adi saMsArastha saba jIva vibhinna kSetroM meM vibhinna kAraNoM se apane pradezoM kA samudghAta ( zarIra se bAhara prakSepaNa) karate haiM, usa samaya jIva- pradezoM kA baMdha (vizeSa - vinyAsa) utpanna hotA hai| yaha pUrva - prayoga - pratyayika hai / 365. vaha pratyutpanna-prayoga - pratyayika kyA hai ? pratyutpanna - prayoga - pratyayika - kevala - jJAnI anagAra jaba kevali-samudghAta se samavahata hokara jIva- pradezoM kA vistAra kara, usa samudghAta se pratinivartamAna hotA hai- jIva- pradezoM kA saMkoca karatA hai, usa samaya aMtarAlavartI maMtha kI kriyA ke kSaNa meM taijasa aura kArmaNa zarIra kA baMdha utpanna hotA hai| isakA kAraNa kyA hai ? samudghAta se nivRtti ke samaya kevalI ke jIva- pradeza ekatra (saMghAta) dazA ko prApta hote haiM / yaha hai pratyutpanna - prayoga - pratyayika / yaha ha zarIra-baMdha / 314
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8: u. 9: sU. 366-372 zarIra-prayoga kI apekSA 366. vaha zarIra-prayoga-baMdha kyA hai? zarIra-prayoga-baMdha pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-audArika-zarIra-prayoga-baMdha, vaikriya-zarIra-prayoga-baMdha, AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha, taijasa-zarIra-prayoga-baMdha, karma-zarIra-prayoga-baMdha / audArika-zarIra-prayoga kI apekSA 367. bhaMte! audArika-zarIra-prayoga-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! audArika-zarIra-prayoga-baMdha pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-ekendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha, dvIndriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha yAvat paMcendriya-audArika-zarIra -pryog-bNdh| 368. bhaMte! ekendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! ekendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaisepRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha isa prakAra isa abhilApa ke anusAra ekendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha ke bheda paNNavaNA ke avagAhanA-saMsthAna nAmaka pada (21/320) meM varNita audArika-zarIra kI bhAMti vaktavya haiM yAvat paryAptaka-garbhAvakrAMtika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha, aparyAptaka-garbhAvakrAMtika-manuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha / 369. bhaMte! audArika-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! audArika-zarIra-prayoga-baMdha ke tIna hetu haiM1. vIrya-sayoga-sadrvyatA-vIrya-yoga tathA tathAvidha pudgl-saamgrii| 2. prmaad-prmaad-hetuk| 3. karma-(ekendriya-jAti Adi kA udayavartI karma), yoga, (kAya Adi yoga) bhava (tiryaMca Adi kA anubhUyamAna janma) aura AyuSya(udayavartI AyuSya)-sApekSa audArika-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udaya / 370.bhaMte! ekandriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? audArika -zarIra-prayoga-baMdha kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha kI vaktavyatA yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha kI vktvytaa| isI prakAra dvIndriya-, trIndriya- aura caturindriya-audArika-zarIraprayoga--baMdha kI vktvytaa| 371. bhaMte! tiryagyonika-paMcendriya-audArika-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA audArika-zarIra-prayoga-baMdha kI bhAMti vktvytaa| 372. bhaMte! manuSya-paMcendriya-odArika-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? 315
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 372-380 gautama ! manuSya-pacendriya-audArika- zarIra-prayoga-baMdha ke tIna hetu haiM - vIrya-sayoga-sad- dravyatA, pramAda tathA karma, yoga- bhava aura AyuSya sApekSa manuSya-paMcendriya-audArika- zarIra prayoga nAma karma kA udaya / 373. bhaMte! audArika- zarIra prayoga-baMdha kyA deza baMdha hai ? sarva-baMdha hai ? gautama ! deza - baMdha bhI hai, sarva-baMdha bhI hai / sarva-baMdha hai ? 374. bhaMte! ekendriya-audArika- zarIra prayoga-baMdha kyA deza baMdha hai ? audArika- zarIra-prayoga-baMdha kI bhAMti vaktavyatA, isI prakAra pRthvIkAyika yAvat375. bhaMte! manuSya-paMcendriya-audArika- zarIra prayoga-baMdha kyA deza baMdha hai ? sarva-baMdha hai ? gautama ! deza -baMdha bhI hai, sarva-baMdha bhI I 376. bhaMte! audArika- zarIra-prayoga-baMdha kAla kI apekSA kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sarva-baMdha kA kAlamAna eka samaya / deza baMdha kA kAlamAna jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH eka-samaya nyUna - tIna palyopama hai / 377. bhaMte! ekendriya-audArika- zarIra-prayoga-baMdha kAla kI apekSA kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sarva-baMdha kA kAlamAna eka samaya / deza baMdha kA kAlamAna jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH eka-samaya- nyUna - bAIsa hajAra varSa hai| - 378. pRthvIkAya-ekendriya-audArika- zarIra-prayoga-baMdha kI pRcchA / gautama ! sarva-baMdha kA kAlamAna eka samaya / deza baMdha kA kAlamAna jaghanyataH tIna samaya-nyUna-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH eka samaya- nyUna - bAIsa hajAra varSa hai / isI prakAra sabake sarva-baMdha kA kAlamAna eka samaya / deza baMdha kA niyama yaha hai - jinake vaikriya zarIra nahIM hai, unake jaghanyataH tIna-samaya- nyUna - kSullaka- bhava-grahaNa hai, utkRSTataH jo sthiti nirdiSTa hai, usameM eka samaya nyUna kara denA cAhie / jinake vaikriya-zarIra hai, unake deza -baMdha kA kAlamAna jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH jitanI sthiti nirdiSTa hai, usameM eka samaya- nyUna kara denA cAhie yAvat manuSyoM ke deza -baMdha kA kAlamAna jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH eka samaya nyUna- tIna - palyopama hai / 379. bhaMte! audArika- zarIra ke baMdha kA aMtara kAla kI apekSA kitane kAla kA hai ? gautama ! audArika- zarIra ke sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH tIna samaya- nyUna kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH taitIsa sAgaropama eka samaya - adhika- pUrva-koTi | deza -baMdha kA aMtara jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH tIna samaya-adhika taitIsa sAgaropama hai / 380. ekendriya-audArika- zarIra ke baMdha ke aMtara kI pRcchA / gautama ! ekendriya-audArika- zarIra ke sarva baMdha kA aMtara jaghanyataH tIna-samaya- nyUna - - kSullaka - bhava- grahaNa, utkRSTataH eka samaya adhika - bAIsa hajAra varSa hai| deza- baMdha kA aMtara jaghanyataH eka-samaya, utkRSTataH antarmuhUrtta hai| - 316
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 381-385 381. pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra ke baMdha ke antara kI pRcchaa| sarva-baMdha kA antara ekendriya kI bhAMti vaktavya hai| deza-baMdha kA aMtara jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH tIna samaya hai| jaise pRthvIkAyika-ekendriya kI vaktavyatA hai, vaise vAyukAya-varjita yAvat caturindriya kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-sarva-baMdha kA aMtara utkRSTataH jisakI jitanI sthiti nirdiSTa hai, usameM eka samaya adhika kara denA caahie| vAyukAyika ke sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH tIna-samaya-nyUna-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH eka-samaya-adhika-tIna-hajAra-varSa hai| deza-baMdha kA aMtara jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH aMtarmuhUrta hai| 382. paMcendriya-tiryagyonika-audArika-zarIra ke baMdha ke antara kI pRcchaa| paMcendriya-tiryagyonika-audArika-zarIra ke sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH tIna-samaya-nyUna-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH eka-samaya-adhika-pUrva-koTi hai| deza-baMdha kA aMtara ekendriya-audArika-zarIra kI bhAMti paMcendriya-tiryagyonika-audArika-zarIra kA vaktavya hai| isa prakAra manuSyoM kA bhI niravazeSa rUpa meM vaktavya hai yAvat utkRSTataH aMtarmuhUrta hai| 383. bhaMte! ekendriya-jIva noekendriya (dvIndriya Adi) meM janma lekara punaH ekendriya meM janma letA hai, usa avasthA meM ekendriya-audArika-zarIra-prayoga ke baMdha kA aMtara kAla kI apekSA kitane kAla kA hai? gautama! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH tIna-samaya-nyUna-do-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH saMkhyeya-varSa-adhika-do-hajAra sAgaropama hai| deza-baMdha kA aMtara jaghanyataH eka-samaya-adhika-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH saMkhyeya-varSa-adhika-do-hajAra-sAgaropama hai| 384. bhaMte! pRthvIkAyika-jIva no-pRthvIkAyika meM janma lekara punaH pRthvIkAyika meM janma letA hai| usa avasthA meM pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIra-prayoga ke baMdha kA aMtara kAla kI apekSA kitane kAla kA hai? gautama! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH tIna-samaya-nyUna-do-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH anaMta kAla-anaMta utsarpiNI-avasarpiNI kAla kI apekSA, kSetra kI apekSA anaMta loka-asaMkhyeya pudgala-parivarta, ve pudgala-parivarta AvalikA-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga jitane haiN| deza-baMdha kA aMtara jaghanyataH eka-samaya-adhika-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH anaMta kAla yAvat AvalikA-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga jitane haiN| jaise-pRthvIkAyika-ekendriya kI vaktavyatA hai, vaise vanaspatikAyika-varjita yAvat manuSya kI vktvytaa| vanaspatikAyika ke sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH tIna-samaya-nyUna-do-kSullaka-bhava-grahaNa pUrvavat hai, utkRSTataH asaMkhyeya kAla-asaMkhyeya avasarpiNI-utsarpiNI kAla kI apekSA, kSetra kI apekSA asaMkhyeya loka, isI prakAra deza-baMdha kA aMtara jaghanyataH eka-samaya-adhika-kSullaka-bhava-grahaNa, utkRSTataH pRthvI-kAla-asaMkhyeya avasarpiNI-utsarpiNI kAla kI apekSA, kSetra kI apekSA asaMkhyeya loka / 385. bhaMte! ina audArika-zarIra ke deza-baMdhaka, sarva-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika haiM? 317
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 385-392 gautama ! audArika- zarIra ke sarva-baMdhaka jIva sabase alpa haiN| abaMdhaka vizeSAdhika haiN| deza- baMdhaka asaMkhya guNa haiN| vaikriya - zarIra - prayoga kI apekSA 386. bhaMte! vaikriya- zarIra prayoga-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama ! vaikriya - zarIra - prayoga-baMdha do prakAra kA prajJapta hai - jaise - ekendriya- vaikriya - zarIra-prayoga-baMdha, paMcendriya- vaikriya- zarIra-prayoga-baMdha / 387. yadi ekendriya- vaikriya zarIra prayoga-baMdha hai to kyA vaha vAyukAyika- ekendriya- zarIra- prayoga-baMdha hai? avAyukAyika- ekendriya- zarIra - prayoga - baMdha hai ? isI prakAra isa abhilApa ke anusAra paNNavaNA ke avagAhana saMsthAna nAmaka pada (pada 21) kI bhAMti vaikriya zarIra kA bheda vaktavya hai yAvat paryAptaka- sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta vaimAnika- deva-paMcendriya-vaikriya- zarIra prayoga-baMdha, aparyAptaka- sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta- vaimAnika -deva-paMcendriya-vaikriya- zarIra-prayoga-baMdha / 388. bhaMte! vaikriya - zarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama! vaikriya- zarIra-prayoga-baMdha ke tIna hetu haiM - 1. vIrya sayoga - sad-dravyatA, 2. pramAda, 3. karma-, yoga- bhava-, AyuSya - aura labdhi-sApekSa- vaikriya - zarIra - prayoga - nAma-karma / " 389. vAyukAyika-ekendriya-vaikriya- zarIra-prayoga ke baMdha kI pRcchA / gautama ! vAyukAyika- ekendriya-vaikriya- zarIra-prayoga-baMdha ke tIna hetu haiM - vIrya - sayoga - sad- dravyatA yAvat labdhi-sApekSa- vaikriya - zarIra - prayoga - nAma-karma / 390. bhaMte! ratnaprabhA - pRthvI-nairayika-paMcendriya- vaikriya - zarIra prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! ratnapaprabhA - pRthvI - nairayika- paMcendriya- vaikriya - zarIra prayoga-baMdha ke tIna hetu haiM - vIrya-sayoga-sad-dravyatA yAvat AyuSya sApekSa-vaikriya - zarIra prayoga-nAma-karma / isI prakAra yAvat adhaH saptamI kI vaktavyatA / 391. tiryagyonika-paMcendriya-vaikriya - zarIra-prayoga-baMdha kI pRcchA / gautama! tiryagyonika-paMcendriya- vaikriya- zarIra-prayoga-baMdha (ke tIna hetu haiM -) vIrya -sayoga-sad-dravyatA vAyukAyika kI bhAMti vaktavya hai / isI prakAra manuSya - paMcendriya-vaikriya- zarIra- prayoga - baMdha kI vaktavyatA / asurakumAra - bhavanavAsI- deva-paMcendriya-vaikriya- zarIra-prayoga-baMdha ratna-prabhA-pRthvI-nairayika kI bhAMti vaktavya hai / isI prakAra yAvat stanita-kumAra, vAnavyaMtara aura jyotiSka kI vktvytaa| isI prakAra saudharma - kalpopapanna - vaimAnika yAvat acyuta-graiveyaka- kalpAtIta - vaimAnika aura anuttaropapAtika - kalpAtIta vaimAnika kI vaktavyatA / 392. bhaMte! vaikriya - zarIra prayoga-baMdha kyA deza -baMdha hai ? sarva-baMdha hai ? gautama ! deza -baMdha bhI hai, sarva-baMdha bhI hai| isI prakAra vAyukAyika- ekendriya- vaikriya - zarIra- 318
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 392-399 -prayoga-baMdha kI vaktavyatA / isI prakAra ratnaprabhA - pRthvI - nairayika yAvat anuttaropapAtika-kalpAtIta vaimAnika kI vaktavyatA / 393. bhaMte! vaikriya zarIra prayoga-baMdha kAla kI apekSA kitane kAla kA hai ? gautama ! sarva-baMdha jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH do samaya hai| deza baMdha jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH eka samaya- nyUna - taitIsa sAgaropama hai / 394. vAyukAyika- ekendriya- vaikriya zarIra prayoga-baMdha ke kAlamAna kI pRcchA / - gautama! sarva-baMdha eka samaya, deza-baMdha jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH aMtarmuhUrta hai| 395. ratnaprabhA - pRthvI - nairayika- vaikriya - zarIra prayoga-baMdha ke kAlamAna kI pRcchA / gautama! sarva-baMdha eka samaya, deza baMdha jaghanyataH tIna samaya- nyUna - dasa hajAra varSa, utkRSTataH eka samaya- nyUna - sAgaropama hai| isI prakAra yAvat adhaH saptamI kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai - deza -baMdha meM jisakI jo jaghanya sthiti hai, usameM tIna samaya nyUna kara denA cAhie yAvat utkRSTataH usameM eka-samaya nyUna kara denA cAhie / paMcendriya-tiryagyonika aura manuSyoM kI vAyukAyika kI bhAMti vktvytaa| asurakumAra, nAgakumAra yAvat anuttaropapAtika devoM kI nairayika kI bhAMti vaktavyatA, itanA vizeSa hai - jisakI jo sthiti hai, vaha vaktavya hai yAvat anuttaropapAtika - devoM ke sarva-baMdha eka samaya, deza-baMdha jaghanyataH tIna samaya- nyUna - ikattIsa sAgaropama, utkRSTataH eka-samaya- nyUna- taitIsa sAgaropama I 396. bhaMte! vaikriya - zarIra-prayoga ke baMdha kA aMtara kAla kI apekSA kitane kAla kA hai ? gautama! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH anaMtakAla - anaMta- avasarpiNI- utsarpiNI kAla kI apekSA, kSetra kI apekSA anaMta loka asaMkhyeya pudgala parivarta, ve pudgala-parivarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane haiM / isI prakAra deza baMdha ke aMtara kI vaktavyatA / 397. vAyukAyika-vaikriya zarIra prayoga-baMdha ke aMtara kI pRcchA / gautama ! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH aMtarmuhUrtta, utkRSTataH palyopama kA asaMkhyAtavAM - bhAga hai / isI prakAra deza baMdha ke aMtara kI vaktavyatA / 398. tiryagyonika-paMcendriya- vaikriya zarIra prayoga-baMdha ke aMtara kI pRcchA / gautama! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH aMtarmuhUrtta, utkRSTataH pRthaktva - pUrva-koTi hai / isI prakAra deza - baMdha ke aMtara kI vaktavyatA / isI prakAra manuSya vaikriya zarIra prayoga-baMdha ke aMtara kI vaktavyatA / 399. bhaMte! vAyukAyika-jIva no-vAyukAyika meM janma lekara punaH vAyukAyika meM janma letA hai / usa avasthA meM vAyukAyika- ekendriya- vaikriya- zarIra prayoga-baMdha ke aMtara kI pRcchA / gautama ! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH aMtarmuhUrtta, utkRSTataH anaMtakAla - vanaspati - kAla hai / isI prakAra deza -baMdha ke aMtara kI vaktavyatA / 319
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 400-405 400. bhaMte! jova ratnaprabhA - pRthvI nairayika se no- ratnaprabhA - pRthvI nairayika meM janma lekara punaH ratnaprabhA - pRthvI- nairayika meM janma letA hai| usa avasthA meM ratnaprabhA - pRthvI - nairayika-vaikriya- zarIra - prayoga-baMdha ke aMtara kI pRcchA / gautama! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH antarmuhUrtta abhyadhika- dasa hajAra varSa, utkRSTataH vanaspati-kAla hai| deza- baMdha kA aMtara jaghanyataH antarmuhUrtta, utkRSTataH anaMtakAla-vanaspati- kAla hai| isI prakAra yAvat adhaH saptamI kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai - jisakI jo jaghanya sthiti hai, usameM sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH aMtarmuhUrtta abhyadhika kara denA cAhie, zeSa usI prakAra vaktavya hai / paMcendriya-tiryagyonika aura manuSya vAyukAyika kI bhAMti vaktavya haiN| asurakumAra, nAgakumAra yAvat sahasrAra - deva - ye ratnaprabhA - pRthvI - nairayika kI bhAMti vaktavya haiM, itanA vizeSa hai - sarva-baMdha ke aMtara kI jisakI jo jaghanya sthiti hai, usameM aMtarmuhUrtta abhyadhika kara denA cAhie, zeSa usI prakAra vaktavya hai / 401. bhaMte! jIva Anata - deva se no- Anata - deva meM janma lekara punaH Anata deva meM janma letA hai| usa avasthA meM Anata - deva- vaikriya - zarIra prayoga-baMdha ke aMtara kI pRcchA / gautama! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH pRthaktva-varSa - abhyadhika-aThAraha - sAgaropama, utkRSTataH anaMtakAla-vanaspati-kAla haiN| isI prakAra yAvat acyuta kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai - jisakI jo sthiti hai, usameM sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH pRthaktva-varSa abhyadhika kara denA cAhie, zeSa usI prakAra vaktavya hai / 402. graiveyaka - kalpAtIta kI pRcchA / gautama ! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH pRthaktva-varSa - abhyadhika- bAIsa - sAgaropama, utkRSTataH anaMtakAla-vanaspati-kAla hai| deza baMdha kA aMtara jaghanyataH pRthaktva - varSa, utkRSTataH vanaspati-kAla hai| 403. bhaMte! anuttaropapAtika jIva kI pRcchA / gautama ! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH pRthaktva-varSa - abhyadhika- ikatIsa-sAgaropama, utkRSTataH saMkhyeya-sAgaropama hai| dezabaMdha kA aMtara jaghanyataH pRthaktva - varSa, utkRSTataH saMkhyeya - sAgaropama hai / 404. bhaMte! ina vaikriya zarIra ke deza -baMdhaka, sarva-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! vaikriya - zarIra ke sarva-baMdhaka jIva sabase alpa haiM, dezabaMdhaka asaMkhyeya-guNa haiM, abaMdhaka anaMta-guNa haiN| AhAraka- zarIra prayoga kI apekSA 405. bhaMte! AhAraka- zarIra-prayoga-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama! AhAraka- zarIra prayoga-baMdha eka AkAra kA prajJapta hai / 320
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 406-413 406. yadi eka AkAra kA prajJapta hai to kyA manuSya-AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha hai? amanuSya-AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha hai? gautama! vaha manuSya-AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha hai, amanuSya-AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha nahIM hai| isa prakAra isa abhilApa ke anusAra avagAhana-saMsthAna nAmaka paNNavaNA (pada 21) yAvat Rddhi-prApta-pramatta-saMyata-samyak-dRSTi, paryAptaka-saMkhyeya-varSAyuSka-karmabhUmika-garbhAvakrAMtika-manuSya-AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha hai, Rddhi-rahita-pramatta-saMyata-paryAptaka-samyakdRSTi-saMkhyeya-varSAyuSka-karmabhUmika-garbhAvakrAMtika-manuSya-AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha nahIM hai| 407. bhaMte! AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha ke tIna hetu haiM-1. vIrya-sayoga-sad-dravyatA, 2. pramAda 3. karma-, yoga-, bhava-, AyuSya- aura labdhi-sApekSa AhAraka-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 408. bhaMte! AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha kyA deza-baMdha hai? sarva-baMdha hai? gautama! deza-baMdha bhI hai, sarva-baMdha bhI hai| 409. bhaMte! AhAraka-zarIra-prayoga-baMdha kAla kI apekSA kitane kAla kA hai? gautama! sarva-baMdha eka samaya, deza-baMdha jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH bhI aMtarmuhUrta hai| 410. bhaMte! AhAraka-zarIra-prayoga ke baMdha kA aMtara kAla kI apekSA kitane kAla kA hai? gautama! sarva-baMdha kA aMtara jaghanyataH aMtarmuhUrta, utkRSTataH anaMtakAla-anaMta-avasarpiNI-utsarpiNI kAla kI apekSA, kSetra kI apekSA anNtlokdeshon-apaardh-pudgl-privrt| isI prakAra deza-baMdha ke aMtara kI vktvytaa| 411. bhaMte! ina AhAraka-zarIra ke deza-baMdhaka, sarva-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama! AhAraka-zarIra ke sarva-baMdhaka jIva sabase alpa haiM, deza-baMdhaka saMkhyeya guNa haiM, abaMdhaka anaMtaguNa haiN| taijasa-zarIra-prayoga kI apekSA 412. bhaMte! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-ekendriya-taijasa-zarIra-prayoga-baMdha, dvIndriya-taijasa-zarIra-prayoga-baMdha yAvat pNcendriy-taijs-shriir-pryog-bNdh| 413. bhaMte! ekendriya-taijasa-zarIra-prayoga-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? isa prakAra isa abhilApa ke anusAra ekendriya-taijasa-zarIra-prayoga-baMdha ke bheda paNNavaNA ke avagAhana-saMsthAna-pada (pada 21) kI bhAMti vaktavya hai yAvat paryAptaka-sarvArthasiddhaanuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnika-deva-paMcendriya-taijasa-zarIra-prayoga-baMdha aura apryaaptk-srvaarthsiddh-anuttroppaatik-klpaatiit-vaimaanik-dev-pNcendriy-taijs-shriir-pryog-bNdh| 321
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 9 : sU. 414-422 bhagavatI sUtra 414. bhaMte! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha ke tIna hetu haiM-1. vIrya-sayoga-sad-dravyatA 2. pramAda 3. karma-, yoga-, bhava- aura AyuSya-sApekSa taijasa-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 415. bhaMte! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha kyA deza-baMdha hai? sarva-baMdha hai? gautama! deza-baMdha hai, sarva-baMdha nahIM hai? 416. bhaMte! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha kAla kI apekSA kitane kAla kA hai? gautama! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha kAla kI apekSA do prakAra kA prajJapta hai, jaise-anAdika aparyavasita, anAdika spryvsit| 417. bhaMte! taijasa-zarIra-prayoga-baMdha kA aMtara kAla kI apekSA kitane kAla kA hai? gautama! anAdika-aparyavasita meM aMtara nahIM hai, anAdika-saparyavasita meM aMtara nahIM hai| 418. bhaMte! ina taijasa-zarIra ke deza-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama! taijasa-zarIra ke abaMdhaka jIva sabase alpa haiM, deza-baMdhaka anaMta-guNa haiN| karma-zarIra-prayoga kI apekSA 419. bhaMte! karma-zarIra-prayoga-baMdha kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! karma-zarIra-prayoga-baMdha ATha prakAra kA prajJapta hai, jaise-jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha yAvat aaNtraayik-krm-shriir-pryog-bNdh| 420. bhaMte! jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke sAta hetu haiM-jJAna kA virodha athavA pratikUla AcaraNa, jJAna kA apalApa, jJAna ke grahaNa meM vighna upasthita karanA, jJAna ke prati aprIti rakhanA, jJAna kI avahelanA karanA, jJAna meM visaMvAda dikhalAnA, jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 421. bhaMte! darzanAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! darzanAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke sAta hetu haiM-darzana kA virodha athavA pratikUla AcaraNa, darzana kA apalApa, darzana ke grahaNa meM vighna upasthita karanA, darzana ke prati aprIti rakhanA, darzana meM visaMvAda dikhalAnA, darzanAvaraNIya-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 422. bhaMte! sAta-vedanIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! sAta-vedanIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke hetu hai-prANoM kI anukaMpA, bhUtoM kI anukaMpA,jIvoM kI anukaMpA, sattvoM kI anukaMpA aneka prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkhita na karanA, unheM dIna na banAnA, zarIra kA apacaya karane vAlA zoka paidA na karanA, azrupAta karAne vAlA zoka paidA na karanA, lAThI Adi kA prahAra na karanA, zArIrika paritApa
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 422-430 na denA, sAta-vedanIya-zarIra prayoga-nAma-karma kA udy| 423. bhaMte! asAta-vedanIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! asAta-vedanIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke hetu haiM-prANoM kI anukaMpA na karanA, bhUtoM kI anukaMpA na karanA, jIvoM kI anukaMpA na karanA, sattvoM kI anukaMpA na karanA, aneka prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkhita karanA, unheM dIna banAnA, zarIra kA apacaya karane vAlA zoka paidA karanA, azrupAta karAne vAlA zoka paidA karanA, lAThI Adi kA prahAra karanA, zArIrika paritApa denA, asAta-vedanIya-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 424. bhaMte! mohanIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! mohanIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke sAta hetu haiM-tIvra krodha, tIvra mAna, tIvra mAyA, tIvra lobha, tIvra darzana-mohanIya, tIvra cAritra-mohanIya, mohanIya-karma-zarIra-prayoga-nAma -karma kA udy| 425. bhaMte! nairayika-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! nairayika-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke pAMca hetu haiM-mahAraMbha, mahAparigraha, paMcendriya-vadha, mAMsAhAra, nairayika-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 426. bhaMte! tiryagyonika-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! tiryagyonika-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke pAMca hetu haiM mAyA, kUTa mAyA, asatya vacana, kUTatola-kUTamApa, tiryagyonika-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 427. bhaMte! manuSya-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya hotA hai? gautama! manuSya-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke pAMca hetu haiM-prakRti-bhadratA, prakRti-vinItatA, sAnukrozatA, amatsaratA, manuSya-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 428. bhaMte! deva-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! deva-AyuSya-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke pAMca hetu haiM sarAga saMyama, saMyamAsaMyama, bAlatapaHkarma, akAma nirjarA, devAyuSya-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udaya / 429. bhaMte! zubha-nAma-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! zubha-nAma-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke pAMca hetu haiM-kAyA kI RjutA, bhAva kI RjutA, bhASA kI RjutA, avisaMvAdana yoga, zubha-nAma-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 430. bhaMte! azubha-nAma-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! azubha-nAma-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke pAMca hetu haiM kAyA kI aRjutA, bhAva kI aRjutA, bhASA kI aRjutA, visaMvAdana yoga, azubha-nAma-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 323
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 9 : sU. 431-439 bhagavatI sUtra 431. bhaMte! ucca gotra-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! ucca-gotra-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke nau hetu haiM-jAti kA mada na karanA, kula kA mada na karanA, bala kA mada na karanA, rUpa kA mada na karanA, tapa kA mada na karanA, zruta kA mada na karanA, lAbha kA mada na karanA, aizvarya kA mada na karanA, ucca-gotra-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 432. bhaMte! nIca-gotra-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! nIca-gotra-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke nau hetu haiM-jAti kA mada karanA, kula kA mada karanA, bala kA mada karanA, rUpa kA mada karanA, tapa kA mada karanA, zruta kA mada karanA, lAbha kA mada karanA, aizvarya kA mada karanA, nIca-gotra-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udy| 433. bhaMte! AMtarAyika-karma-zarIra-prayoga-baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? gautama! AntarAyika-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke chaha hetu haiM-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAMtarAya, upabhogAMtarAya, vIryAMtarAya, AMtarAyika-karma-zarIra-prayoga-nAma-karma kA udaya / 434. bhaMte! jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kyA deza-baMdha hai? sarva-baMdha hai? gautama! deza-baMdha hai, sarva-baMdha nahIM hai| isI prakAra yAvat AntarAyika-karma-zarIra-prayoga-baMdha kI vktvytaa| 435. bhaMte! jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kAla kI apekSA kitane kAla kA hai? gautama! jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kAla kI apekSA do prakAra kA prajJapta hai, jaise-anAdika aparyavasita, anaadik-spryvsit| isI prakAra yAvat AMtarAyika-karma-zarIra-prayoga-baMdha kI vktvytaa| 436. bhaMte! jJAnAvaraNIya-karma-zarIra-prayoga-baMdha kA aMtara kAla kI apekSA kitane kAla kA gautama! anAdika-aparyavasita meM aMtara nahIM hai, anAdika saparyavasita meM aMtara nahIM hai| isI prakAra yAvat AMtarAyika-karma-zarIra-prayoga-baMdha ke aMtara kI vktvytaa| 437. bhaMte! ina jJAnAvaraNIya-karma-zarIra ke deza-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama! jJAnAvaraNIya-karma-zarIra ke abaMdhaka jIva sabase alpa haiM, deza-baMdhaka ananta-guNa haiN| isI prakAra AyuSya-varjita yAvat AMtarAyika-karma-zarIra kI vktvytaa| 438. AyuSya-karma-zarIra-prayoga-deza-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM kI pRcchaa| gautama! AyuSya-karma-zarIra ke deza-baMdhaka jIva sabase alpa haiM, abaMdhaka saMkhyeya-guNa haiN| 439. bhaMte! jisake audArika-zarIra kA sarva-baMdha hai bhaMte! kyA vaha vaikriya-zarIra kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama! baMdhaka nahIM hai, abaMdhaka hai| 324
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 9 : sU. 439-444 vaha AhAraka-zarora kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama! bandhaka nahIM hai, abandhaka hai| vaha taijasa-zarIra kA baMdhaka hai?abaMdhaka hai? gautama! baMdhaka hai, abandhaka nahIM hai| yadi baMdhaka hai to kyA deza-bandhaka hai? sarva-baMdhaka hai? gautama! deza-baMdhaka hai, sarva-baMdhaka nahIM hai| vaha karma-zarIra kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama! baMdhaka hai abaMdhaka nahIM hai| yadi baMdhaka hai to kyA deza-baMdhaka hai? sarva-baMdhaka hai? gautama! deza-baMdhaka hai, sarva baMdhaka nahIM hai| 440. bhaMte! jisake audArika-zarIra kA deza-bandha hai, bhaMte! kyA vaha vaikriya- zarIra kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama ! baMdhaka nahIM hai, abandhaka hai| isa prakAra jaise sarva-baMdha kI vaktavyatA vaise hI deza-baMdha kI vaktavyatA yAvat karma-zarIra-deza-baMdhaka hai, sarva-bandhaka nahIM hai| 441. bhaMte! jisake vaikriya-zarIra kA sarva-baMdha hai bhaMte! kyA vaha audArika-zarIra kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama! baMdhaka nahIM hai, abaMdhaka hai| isI prakAra AhAraka-zarIra kI vktvytaa| taijasa aura karma zarIra kI audArika-zarIra ke sAtha jo vaktavyatA hai, vahI yahAM vaktavya hai yAvat karma-zarIra-deza-baMdhaka hai, sarva-baMdhaka nahIM hai| 442. bhaMte! jisake vaikriya-zarIra kA deza-baMdha hai, bhaMte! kyA vaha audArika-zarIra kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama! baMdhaka nahIM hai, abaMdhaka hai| isa prakAra jaise sarva-baMdha kI vaktavyatA hai vahI deza-baMdha ke viSaya meM vaktavya hai, yAvat karma-zarIra-deza-baMdhaka hai, sarva-baMdhaka nahIM hai| 443. bhaMte! jisake AhAraka-zarIra kA sarva-baMdha hai, bhaMte! kyA vaha audArika-zarIra kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama! baMdhaka nahIM hai, abaMdhaka hai| isI prakAra vaikriya-zarIra kI vktvytaa| taijasa- aura karma-zarIra kI audArika-zarIra ke sAtha jo vaktavyatA hai, vahI yahAM vaktavya hai| 444. bhaMte! jisake AhAraka-zarIra kA deza-baMdha hai, bhaMte! kyA vaha audArika-zarIra kA baMdhaka hai? abaMdhaka hai? gautama! baMdhaka nahIM hai, abaMdhaka hai| isa prakAra jaise sarva-baMdha kI vaktavyatA hai, vahI deza-baMdha 325
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u 9 : sU. 444-448 ke viSaya meM vaktavya hai, yAvat karma - zarIra- deza -baMdhaka hai, sarva-baMdhaka nahIM hai / 445. bhaMte! jisake taijasa zarIra kA deza baMdha hai, bhaMte! kyA vaha audArika zarIra kA baMdhaka - hai ? abaMdhaka hai ? gautama! baMdhaka hai athavA abaMdhaka hai| yadi baMdhaka hai to kyA deza baMdhaka hai ? sarva-baMdhaka hai ? gautama ! deza -baMdhaka hai athavA sarva-baMdhaka hai| vaikriya - zarIra kA baMdhaka hai ? abaMdhaka hai ? isI prakAra vaktavya hai / isI prakAra AhAraka- zarIra kI vaktavyatA / karma - zarIra kA baMdhaka hai ? abaMdhaka hai ? gautama ! bandhaka hai, abaMdhaka nahIM hai / yadi baMdhaka hai to kyA deza baMdhaka hai ? sarva baMdhaka hai ? gautama ! deza -baMdhaka hai, sarva-baMdhaka nahIM hai / 446. bhaMte! jisake karma zarIra kA deza- baMdha hai, bhaMte! kyA vaha audArika- zarIra kA baMdhaka hai ? abaMdhaka hai ? gautama! baMdhaka hai athavA abaMdhaka hai, jaise - tejasa zarIra kI vaktavyatA vaise hI karma - zarIra kI vaktavyatA yAvat kyA taijasa- zarIra kA baMdhaka hai ? abaMdhaka hai ? gautama! baMdhaka hai, abaMdhaka nahIM hai| yadi baMdhaka hai to kyA deza baMdhaka hai ? sarva-baMdhaka hai ? gautama ! deza -baMdhaka hai, sarva-baMdhaka nahIM hai| 447. bhaMte! ina audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura karma zarIra ke deza baMdhaka, sarva-baMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahu, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! 1. AhAraka - zarIra ke sarva-baMdhaka jIva sabase alpa haiM / 2. usake deza -baMdhaka usase saMkhyeya-guNA haiM / 3. vaikriya zarIra ke sarva-baMdhaka usase asaMkhyeya-guNA haiM / 4. usake deza-baMdhaka usase asaMkhyeya-guNA haiM / 5. tejasa aura karma zarIra ke abaMdhaka usase anaMta-guNA haiM / 6. audArika- zarIra ke sarva-baMdhaka usase anaMta guNA haiM / 7. usake abaMdhaka usase vizeSAdhika haiM / 8. usake deza- baMdhaka usase asaMkhyeya - guNA haiM / 9. taijasa aura karma - zarIra ke deza - baMdhaka usase vizeSAdhika haiM / 10. vaikriya zarIra ke abaMdhaka usase vizeSAdhika haiN| 11. AhAraka - zarIra ke abaMdhaka usase vizeSAdhika haiN| 1 448. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| 326
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 10 : sU. 449-455 dasavAM uddezaka zruta-zIla-pada 449. rAjagRha nagara yAvat gautama ne isa prakAra kahA-bhaMte! anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat isa prakAra prarUpaNA karate haiM1. zIla zreya hai 2. zruta zreya hai 3. zruta aura zIla zreya hai| 450. bhaMte! yaha kaise hai? gautama! jo anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat isa prakAra kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama! maiM isa prakAra AkhyAna karatA haM yAvata prarUpaNA karatA haimaiMne cAra prakAra ke puruSoM kA prajJApana kiyA jaise-1. koI puruSa zIla-saMpanna hotA hai, zruta-saMpanna nahIM hotA 2. koI puruSa zruta-saMpanna hotA hai, zIla-saMpanna nahIM hotaa| 3. koI puruSa zIla-saMpanna bhI hotA hai, zruta-saMpanna bhI hotA hai 4. koI puruSa na zIla-saMpanna hotA hai aura na zruta-saMpanna hotA hai| jo prathama prakAra kA puruSa hai vaha zIlavAna hai, zrutavAna nahIM hai-uparata (akaraNIya se nivRtta) hai, dharma kA vijJAtA nahIM hai| gautama! usa puruSa ko maiMne dezArAdhaka kahA hai| jo dUsare prakAra kA puruSa hai, vaha zIlavAna nahIM hai, zrutavAna hai-uparata nahIM hai, dharma kA vijJAtA hai| gautama! usa puruSa ko maiMne dezavirAdhaka kahA hai| jo tIsare prakAra kA puruSa hai, vaha zIlavAna hai zrutavAna bhI hai-uparata hai, dharma kA vijJAtA bhI hai| gautama! usa puruSa ko maiMne sarvArAdhaka kahA hai| jo caturtha prakAra kA puruSa hai vaha zIlavAna nahIM hai, zrutavAna bhI nahIM hai-uparata nahIM hai, dharma kA vijJAtA bhI nahIM haiN| gautama! usa puruSa ko maiMne sarva-virAdhaka kahA hai| ArAdhanA-pada 451. bhaMte! ArAdhanA ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! ArAdhanA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA, critraaraadhnaa| 452. bhaMte! jJAnArAdhanA ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-utkRSTa, madhyama, jaghanya / 453. bhaMte! darzanArAdhanA ke kitane prakAra prajJapta haiM? gautama! tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-utkRSTa, madhyama, jghny| 454. bhaMte! caritrArAdhanA ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama! tIna prakAra prajJapta haiM, jaise-utkRSTa, madhyama, jghny| 455. bhaMte! jisake utkRSTa jJAnArAdhanA hai kyA usake utkRSTa darzanArAdhanA hai? jisake utkRSTa darzanArAdhanA hai kyA usake utkRSTa jJAnArAdhanA hai? 327
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 10 : sU. 455-462 1 gautama ! jisake utkaSTa jJAnArAdhanA hai, usake darzanArAdhanA utkRSTa athavA ajaghanya - utkRSTa hotI hai| jisake utkRSTa darzanArAdhanA hai, usake jJAnArAdhanA utkRSTa, jaghanya athavA ajaghanyaanutkRSTa hotI hai| 456. bhaMte! jisake utkRSTa jJAnArAdhanA hai, kyA usake utkRSTa caritrArAdhanA hai, jisake utkRSTa caritrArAdhanA hai, kyA usake utkRSTa jJAnArAdhanA hai ? gautama ! jisake utkRSTa jJAnArAdhanA hai usake caritrArAdhanA utkRSTa athavA ajaghanya - utkRSTa hotI hai| jisake utkRSTa caritrArAdhanA hai, usake jJAnArAdhanA utkRSTa, jaghanya athavA ajaghanya - anutkRSTa hotI hai / 457. bhaMte! jisake utkRSTa darzanArAdhanA hai kyA usake utkRSTa caritrArAdhanA hai ? jisake utkRSTa caritrArAdhanA hai kyA usake utkRSTa darzanArAdhanA hai ? gautama ! jisake utkRSTa darzanArAdhanA hai, usake caritrArAdhanA utkRSTa, jaghanya athavA ajaghanya- anutkRSTa hotI hai| jisake utkRSTa caritrArAdhanA hai usake darzanArAdhanA niyamataH utkRSTa hotI hai / 458. bhaMte! utkRSTa jJAnArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama ! koI jIva usI bhava meM siddha ho jAtA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta kara detA hai| koI jIva kalpa- athavA kalpAtIta svarga meM upapanna ho jAtA hai / 459. bhaMte! utkRSTa darzanArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama ! koI jIva usI bhava meM siddha ho jAtA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta kara detA hai| koI jIva kalpa athavA kalpAtIta svarga meM upapanna ho jAtA hai / 460. bhaMte! utkRSTa caritrArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama ! koI jIva usI bhava meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta kara detA hai| koI jIva kalpAtIta svarga meM upapanna ho jAtA hai| 461. bhaMte! madhyama jJAnArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama ! koI jIva dUsare bhava meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai, tIsare bhava kA atikramaNa nahIM karatA / 462. bhaMte! madhyama darzanArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama ! koI jIva dUsare bhava meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai, tIsare bhava kA atikramaNa nahIM karatA / 328
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 10 : sU. 463-470 463. bhaMte! madhyama caritrArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama ! koI jIva dUsare bhava meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai, tIsare bhava kA atikramaNa nahIM karatA / 464. bhaMte! jaghanya jJAnArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama ! koI jIva tIsare bhava meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai, sAta- ATha bhava kA atikramaNa nahIM karatA / 465. bhaMte! jaghanya darzanArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama! koI jIva tIsare bhava meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai, sAta-ATha bhava kA atikramaNa nahIM karatA / 466. bhaMte! jaghanya caritrArAdhanA kI ArAdhanA kara jIva kitane bhavoM meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai ? gautama! koI jIva tIsare bhava meM siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai, sAta-ATha bhava kA atikramaNa nahIM karatA / pudgala - -pariNAma pada 467. bhaMte! pudgala kA pariNAma kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama ! pudgala - pariNAma pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise - varNa pariNAma, gaMdha- pariNAma, rasa- pariNAma, sparza - pariNAma, saMsthAna - pariNAma / 468. bhaMte! varNa-pariNAma kitane prakAra kA prajJapta hai ? - gautama ! pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise- kAla - varNa pariNAma yAvat zukla varNa pariNAma / isa prakAra isa abhilApa ke anusAra gaMdha- pariNAma do prakAra kA, rasa- pariNAma pAMca prakAra kA aura sparza - pariNAma ATha prakAra kA prajJapta hai / 469. bhaMte! saMsthAna - pariNAma kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama ! pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise- parimaMDala saMsthAna - pariNAma yAvat Ayata-saMsthAna- pariNAma / pudgala - pradeza kA dravyAdi-bhaMga - pada 470. bhaMte! pudgalAstikAya kA eka pradeza kyA 1. dravya hai ? 2. dravya deza hai ? 3. aneka dravya haiM ? 4. aneka dravya deza haiM ? 5. athavA dravya aura dravya deza hai ? 6. athavA dravya aura aneka dravya deza haiM ? 7. athavA aneka dravya aura dravya deza haiM ? 8. athavA aneka dravya aura aneka dravya deza haiM ? gautama ! 1. vaha syAt dravya hai / 2. syAt dravya deza hai 3. aneka dravya nahIM haiM 4. aneka 329
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 10 : sU. 470-481 bhagavatI sUtra dravya-deza nahIM haiM 5. dravya Ara dravya-deza nahIM haiN| 6. dravya aura aneka dravya-deza nahIM haiN| 7. aneka dravya aura dravya-deza nahIM haiN| 8. aneka dravya aura aneka dravya-deza nahIM haiN| 471. bhaMte! pudgalAstikAya ke do pradeza kyA dravya hai? dravya-deza hai?-pRcchaa| gautama! syAt dravya hai, syAt dravya-deza hai; syAt aneka dravya haiM, syAt aneka dravya-deza haiM, syAt dravya aura dravya-deza haiN| zeSa bhaMga nahIM banate isalie unakA pratiSedha karaNIya hai| 472. bhaMte! pudgalAstikAya ke tIna pradeza kyA dravya hai? dravya-deza hai?-pRcchaa| gautama! ve syAt dravya hai, syAt dravya-deza hai isI prakAra sAta bhaMga vaktavya hai yAvat syAt aneka dravya aura dravya-deza haiN| aneka dravya aura aneka dravya deza nahIM haiN| 473. bhaMte! pudgalAstikAya ke cAra pradeza kyA dravya hai?-pRcchaa| gautama! ve syAt dravya haiM, syAt dravya-deza haiM, AThoM bhaMga vaktavya haiM yAvat syAt aneka dravya aura aneka dravya-deza haiN| jaise pudgalAstikAya ke cAra pradezoM ke bhaMga batalAe gae haiM vaise hI pAMca, chaha, sAta yAvat asaMkhyeya pradezoM ke bhaMga vaktavya haiN| 474. bhaMte ! pudgalAstikAya ke anaMta pradeza kyA dravya hai? isI prakAra syAt dravya hai yAvat aneka dravya aura aneka dravya-deza haiN| 475. bhaMte! lokAkAza ke pradeza kitane prajJapta haiM? gautama! lokAkAza ke asaMkhyeya pradeza prajJapta haiN| 476. bhaMte! eka eka jIva ke jIva-pradeza kitane prajJapta haiM? gautama! jitane lokAkAza ke pradeza haiM, utane hI pratyeka jIva ke jIva-pradeza prajJapta haiN| karmoM kA avibhAga-pariccheda-pada 477. bhaMte! karma-prakRtiyAM kitanI prajJapta haiM? gautama! karma prakRtiyAM ATha prajJapta haiM? jaise-jJAnAvaraNIya yAvat aaNtraayik| 478. bhaMte! nairayikoM ke karma-prakRtiyAM kitanI prajJapta haiM? gautama! nairayikoM ke karma-prakRtiyAM ATha prajJapta haiN| isa prakAra vaimAnika paryaMta saba jIvoM ke ATha karma-prakRtiyAM sthApanIya haiN| 479. bhaMte! jJAnAvaraNIya-karma ke avibhAga-pariccheda kitane prajJapta haiM? gautama! anaMta avibhAga-pariccheda prajJapta haiN| 480. bhaMte ! nairayikoM ke jJAnAvaraNIya-karma ke avibhAga-pariccheda kitane prajJapta haiM? gautama! anaMta avibhAga-pariccheda prajJapta haiN| 481. isa prakAra vaimAnika-paryanta saba jIvoM kI pRcchaa| gautama! anaMta avibhAga-pariccheda prajJapta haiN| jisa prakAra jJAnAvaraNIya ke anaMta avibhAga-pariccheda kahe gae haiM, usI prakAra AThoM karma 330
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 10 : sU. 481-488 - prakRtiyoM ke vaktavya haiM yAvat vaimAnikoM ke AMtarAyika-karma anaMta avibhAga-pariccheda prajJapta haiM / 482. bhaMte! eka-eka jIva kA eka-eka jIva- pradeza jJAnAvaraNIya karma ke kitane avibhAga- paricchedoM se AveSTita - pariveSTita hai ? gautama ! syAt AveSTita pariveSTita hai, syAt AveSTita pariveSTita nahIM hai / yadi AveSTita- pariveSTita hai to vaha niyamataH anaMta avibhAga-paricchedoM se AveSTita pariveSTita hai / 483. bhaMte! eka-eka nairayika kA eka eka jIva- pradeza jJAnAvaraNIya karma ke kitane avibhAga- paricchedoM se AveSTita-pariveSTita hai ? gautama ! niyamataH anaMta avibhAga-paricchedoM se AveSTita pariveSTita hai| nairayika kI bhAMti vaimAnika taka ke daNDakoM kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai - manuSya jIva kI bhAMti vaktavya hai / 484. bhaMte! eka eka jIva kA eka-eka jIva- pradeza darzanAvaraNIya karma ke kitane avibhAga- paricchedoM se AveSTita - pariveSTita hai ? isa prakAra jaise jJAnAvaraNIya kI vaktavyatA vaise hI darzanAvaraNIya ke vaimAnika taka ke daNDakoM kI vaktavyatA / isI prakAra yAvat AMtarAyika kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai - vedanIya, AyuSya, nAma, gotra - ina cAra karmoM ke viSaya manuSya kI nairayika kI bhAMti vaktavyatA / karmoM kA paraspara niyama - bhajanA - pada 485. bhaMte! jisake jJAnAvaraNIya hai kyA usake darzanAvaraNIya hotA hai ? jisake darzanAvaraNIya hai kyA usake jJAnAvaraNIya hotA hai ? gautama ! jisake jJAnAvaraNIya hai usake darzanAvaraNIya niyamataH hotA hai| jisake darzanAvaraNIya hai usake jJAnAvaraNIya niyamataH hotA hai / 486. bhaMte! jisake jJAnAvaraNIya hai kyA usake vedanIya hotA hai ? jisake vedanIya hai kyA usake jJAnAvaraNIya hotA hai ? gautama ! jisake jJAnAvaraNIya hai usake vedanIya niyamataH hotA hai| jisake vedanIya hai usake jJAnAvaraNIya syAt hotA hai, syAt nahIM hotA hai| 487. bhaMte! jisake jJAnAvaraNIya hai kyA usake mohanIya hotA hai ? jisake mohanIya hai kyA usake jJAnAvaraNIya hotA hai ? gautama ! jisake jJAnAvaraNIya hai usake mohanIya syAt hotA hai, syAt nahIM hotaa| jisake mohanIya hai usake jJAnAvaraNIya niyamataH hotA hai / 488. bhaMte! jisake jJAnAvaraNIya hai kyA usake AyuSya hotA hai ? jisake AyuSya hai kyA usake jJAnAvaraNIya hotA hai ? gautama! jisake jJAnAvaraNIya hai usake AyuSya niyamataH hotA hai| jisake AyuSya hai, usake jJAnAvaraNIya syAt hotA hai, syAt nahIM hotaa| isI prakAra nAma aura gotra-karma ke sAtha 331
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 8 : u. 10 : sU. 488-495 bhagavatI sUtra jJAnAvaraNIya-karma kI vktvytaa| jaise jJAnAvaraNIya ke sAtha darzanAvaraNIya kI vaktavyatA hai, vaise jJAnAvaraNIya aura AMtarAyika paraspara niyamataH vaktavya haiN| 489. bhaMte! jisake darzanAvaraNIya hai kyA usake vedanIya hotA hai? jisake vedanIya hai kyA usake darzanAvaraNIya hotA hai? jaise jJAnAvaraNIya kI uttaravartI sAta karmoM ke sAtha vaktavyatA hai vaise darzanAvaraNIya uttaravartI chaha karmoM ke sAtha vaktavya hai yAvat darzanAvaraNIya aura AMtarAyika paraspara niyamataH vaktavya 490. bhaMte! jisake vedanIya hai kyA usake mohanIya hotA hai? jisake mohanIya hai kyA usake vedanIya hotA hai? gautama! jisake vedanIya hai usake mohanIya syAt hotA hai, syAt nahIM hotaa| jisake mohanIya hai usake vedanIya niyamataH hotA hai| 491. bhaMte ! jisake vedanIya hai kyA usake AyuSya hotA hai? jisake AyuSya hai kyA usake vedanIya hotA hai? ye paraspara niyamataH hote haiM, jaise AyuSya ke sAtha vedanIya kI vaktavyatA usI prakAra nAma aura gotra ke sAtha bhI vedanIya vaktavya hai| 492. bhaMte! jisake vedanIya hai kyA usake AMtarAyika hotA hai? jisake AMtarAyika hai usake vedanIya hotA hai? gautama! jisake vedanIya hai usake AMtarAyika syAt hotA hai, syAt nahIM hotaa| jisake AMtarAyika hai usake vedanIya niyamataH hotA hai| 493. bhaMte! jisake mohanIya hai, kyA usake AyuSya hotA hai? jisake AyuSya hai kyA usake mohanIya hotA hai? gautama! jisake mohanIya hai, usake AyuSya niyamataH hotA hai| jisake AyuSya hai usake mohanIya syAt hotA hai, syAt nahIM hotaa| isI prakAra nAma, gotra aura AMtarAyika kI vktvytaa| 494. bhaMte! jisake AyuSya hai kyA usake nAma hotA hai? jisake nAma hai kyA usake AyuSya hotA hai? gautama! ye donoM paraspara niyamataH hote haiM isI prakAra gotra-karma ke sAtha nAma karma kI vktvytaa| 495. bhaMte! jisake AyuSya hai kyA usake AMtarAyika hotA hai? jisake AMtarAyika hai kyA usake AyuSya hotA hai? gautama! jisake AyuSya hai usake AMtarAyika syAt hotA hai, syAt nahIM hotaa| jisake AMtarAyika hai usake AyuSya niyamataH hotA hai| 332
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 8 : u. 10 : sU. 496-504 496. bhaMte! jisake nAma hai kyA usake gotra hotA hai? jisake gotra hai, kyA usake nAma hotA gautama! ye donoM paraspara niyamataH hote haiN| 497. bhaMte! jisake nAma hai kyA usake AMtarAyika hotA hai? jisake AMtarAyika hai kyA usake nAma hotA hai? gautama! jisake nAma hai usake AMtarAyika syAt hotA hai syAt nahIM hotaa| jisake AMtarAyika hai usake nAma niyamataH hotA hai| 498. bhaMte! jisake gotra hai kyA usake AMtarAyika hotA hai? jisake AMtarAyika hai kyA usake gotra hotA hai? gautama! jisake gotra hai usake AMtarAyika syAt hotA hai, syAt nahIM hotaa| jisake AMtarAyika hai usake gotra niyamataH hotA hai| pudgalI-pudgala-pada 499. bhaMte ! jIva kyA pudgalI hai? pudgala hai? gautama! jIva pudgalI bhI hai, pudgala bhI hai| 500. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jIva pudgalI bhI hai, pudgala bhI hai| gautama! jaise chatra ke kAraNa chatrI, daNDa ke kAraNa daNDI, ghaTa ke kAraNa ghaTI, paTa ke kAraNa paTI, kara ke kAraNa karI kahalAtA hai, gautama! isI prakAra jIva bhI zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzanendriya kI apekSA pudgalI aura apane caitanyamaya svarUpa kI apekSA pudgala kahalAtA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva pudgalI bhI hai, pudgala bhI hai| 501. bhaMte! kyA nairayika pudgalI hai? pudgala hai? nairayika se lekara vaimAnika taka ke sabhI daNDaka jIva kI bhAMti vaktavya haiM, itanA vizeSa hai jisake jitanI indriyAM haiM, usake utanI indriyAM vaktavya haiN| 502. bhaMte! kyA siddha pudgalI hai? pudgala hai| gautama! pudgalI nahIM hai, pudgala hai| 503. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-siddha pudgalI nahIM hai, pudgala hai ? gautama! jIva kI apekSA se| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-siddha pudgalI nahIM hai, pudgala hai| 504. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvAM zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA nauveM zataka cautIsa uddezaka haiN| 1. jambUdvIpa 2 . jyotiSka 3-30 antara- dvIpa 31 azrutvAkevalI 32. gAMgeya 33. kuNDagrAma 34. puruSa / jambUdvIpa-pada 1. usa kAla aura usa samaya meM mithilA nAma kI nagarI thI - varNana | mANibhadra caitya - varNana / svAmI aae| pariSad ne nagara se nigarmana kiyA, yAvat bhagavAn gautama paryupAsanA karate hue isa prakAra bole- bhaMte! jambUdvIpa dvIpa kahAM hai? bhaMte! jambUdvIpa dvIpa kisa saMsthAna vAlA hai? isa prakAra jambUddIvapaNNatI ( vakSaskAra 1-6) kA viSaya vaktavya hai yAvat pUrva samudra kI ora tathA pazcima samudra kI ora jAne vAlI caudaha lAkha chappana hajAra nadiyAM batalAI gaI haiN| 2. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / dUsarA uddezaka jyotiSa-pada 3. bhagavAn rAjagRha nagara meM Ae yAvat gautama isa prakAra bole- bhaMte! jambUdvIpa dvIpa meM kitane candroM ne prabhAsa kiyA ? prabhAsa karate haiM ? prabhAsa kareMge ? isa prakAra jIvAbhigama (3/703) kI bhAMti vaktavyatA yAvat jambUdvIpa dvIpa meM tArAgaNa kI saMkhyA eka lAkha taitIsa hajAra nau sau pacAsa kror3Akror3a hai / 4. bhaMte! lavaNa samudra meM kitane candroM ne prabhAsa kiyA? prabhAsa karate haiM ? prabhAsa kareMge ? isa prakAra jIvAbhigama (3 / 722) kI bhAMti vaktavyatA yAvat lavaNa samudra meM tArAgaNa kI saMkhyA do lAkha sar3asaTha hajAra nau sau kror3Akor3a hai / dhAtakIkhaMDa, kAlodadhi, puSkaravara dvIpa, Abhyantara puSkarArddha aura manuSyakSetra - ina sabameM jIvAbhigama (3/838 gAthA 31 ) kI bhAMti vaktavya hai, yAvat eka candramA ke parivAra meM tArAgaNa kI saMkhyA chAsaTha hajAra nau sau pacahattara kror3Akror3a hai / 5. bhaMte! puSkaroda samudra meM kitane candroM ne prabhAsa kiyA ? prabhAsa karate haiM ? prabhAsa kareMge ? 334
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9: u. 2-31 : sU. 5-10 isa prakAra saba dvIpa-samudroM meM jyotiSka kI vaktavyatA yAvat svayaMbhUramaNa meM yAvat zobhita hue the, ho rahe haiM aura hoMge / 6. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / 3-30vAM uddezaka antardvIpa-pada 7. bhagavAn rAjagRha nagara meM Ae yAvat gautama isa prakAra bole bhaMte! dakSiNa dizA meM ekoruka manuSyoM kA ekoruka dvIpa nAmaka dvIpa kahAM prajJapta hai ? gautama ! jambUdvIpa dvIpa meM maMdara parvata ke dakSiNa dizA meM kSullahimavaMta varSadhara parvata ke pUrvI caramAnta se lavaNasamudra ke uttarapUrva meM tIna sau yojana kA avagAhana karane para vahAM dakSiNa dizA vAle ekoruka manuSyoM kA ekoruka nAma kA dvIpa hai| vaha tIna sau yojana lambA caur3A hai / usakI paridhi nau sau unapacAsa yojana kucha vizeSa nyUna hai / vaha ekoruka dvIpa eka padmavara-vedikA aura eka vanaSaNDa se cAroM tarapha ghirA huA hai| donoM kA pramANa aura varNana / isa krama se isa prakAra jIvAbhigama (3 / 217 ) kI bhAMti vaktavyatA yAvat zuddhadaMta dvIpa hai aura una dvIpoM ke vAsI manuSya mRtyu ke pazcAt devaloka meM utpanna hote haiM, AyuSman zramaNa ! isa prakAra aTThAIsa aMtadvIpa apanI apanI lambAI aura caur3AI ke sAtha vaktavya haiN| i vizeSa hai ki pratyeka dvIpa kA eka uddezaka hai / isa prakAra aTThAIsa uddezaka ho jAte haiM / 8. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / ikatIsavAM uddezaka azrutvA - upalabdhi-pada 9. bhagavAn rAjagRha nagara meM Ae, yAvat gautama isa prakAra bole- bhaMte! kyA koI puruSa kevalI, kevalI ke zrAvaka, kevalI kI zrAvikA, kevalI ke upAsaka, kevalI kI upAsikA, tatpAkSika ( svayaMbuddha), tatpAkSika ke zrAvaka, tatpAkSika kI zrAvikA, tatpAkSika ke upAsaka, tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalI - prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai ? gautama ! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalI - prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai, koI nahIM kara sakatA / 10. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - koI puruSa sune binA kevalI - prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA ? gautama ! jisake jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalI - prajJapta-dharma ko prApta kara sakatA hai| jisake jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalI - prajJapta-dharma kA jJAna prApta nahIM kara sakatA / 335
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 31 : sU. 10-16 bhagavatI sUtra gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevalI-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 11. bhaMte! kyA koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 12. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA? gautama ! jisake darzanAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai| jisake darzanAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala bodhi ko prApta nahIM kara sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 13. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA muMDa hokara agAra se kevala anagAra dharma meM pravrajita ho sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA muMDa hokara agAra se kevala anagAra dharma meM pravrajita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sktaa| 14. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA muMDa hokara agAra se kevala anagAra dharma meM pravrajita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sakatA? gautama! jisake dharmAntarAya karma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA muMDa hokara agAra se kevala anagAra dharma meM pravrajita ho sakatA hai| jisake dharmAntarAya karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA muMDa hokara agAra se kevala anagAra dharma meM pravrajita nahIM ho sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA muMDa hokara agAra se kevala anagAra dharma meM pravrajita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sktaa| 15. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala brahmacaryavAsa meM raha sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala brahmacaryavAsa meM raha sakatA hai aura koI nahIM raha sktaa| 16. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala brahmacaryavAsa meM raha sakatA hai aura koI nahIM raha sakatA? gautama! jisake caritrAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika 336
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 31 : sU. 16-22 kI upAsikA se sune binA kevala brahmacaryavAsa meM raha sakatA hai| jisake caritrAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala brahmacaryavAsa meM nahIM raha sktaa| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - koI puruSa ne binA kevala brahmacaryavAsa meM raha sakatA hai aura koI nahIM raha sakatA / 17. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMyama se saMyamita ho sakatA hai ? gautama ! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMyama se saMyamita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sakatA / 18. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - koI puruSa sune binA kevala saMyama se saMyamita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sakatA ? gautama ! jisake yatanAvaraNIyakarma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMyama se saMyamita ho sakatA hai| jisake yatanAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMyama se saMyamita nahIM ho sktaa| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-koI puruSa sune binA kevala saMyama se saMyamita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sakatA / 19. bhaMte! kyA koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMvara se saMvRta ho sakatA hai ? gautama ! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMvara se saMvRta ho sakatA hai aura koI nahIM ho sakatA / 20. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - koI puruSa sune binA kevala saMvara se saMvRta ho sakatA hai aura koI nahIM ho sakatA ? gautama ! jisake adhyavasAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMvara se saMvRta ho sakatA hai| jisake adhyavasAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM hotA vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala saMvara se saMvRta nahIM ho sakatA / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai--koI puruSa sune binA kevala saMvara se saMvRta ho sakatA hai aura koI nahIM ho sakatA / 21. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala Abhinibodhika jJAna utpanna kara sakatA hai ? gautama ! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala Abhinibodhika jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA / 22. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - koI puruSa sune binA kevala Abhinibodhika-jJAna utpanna kara sakatA hai ora koI nahIM kara sakatA ? 337
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 31 : sU. 22-27 bhagavatI sUtra gautama! jisake AbhinibAdhika-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala- Abhinibodhika-jJAna utpanna kara sakatA hai| jisake Abhinibodhika-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala-Abhinibodhika-jJAna utpanna nahIM kara sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala-Abhinibodhika-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 23. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala zruta-jJAna utpanna kara sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala zruta-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 24. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-koI puruSa sune binA kevala zruta-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA? gautama! jisake zruta-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama hotA hai vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala zruta-jJAna utpanna kara sakatA hai| jisake zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM hotA vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala zruta-jJAna utpanna nahIM kara sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala zruta-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 25. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala avadhi-jJAna uppanna kara sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala avadhi-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 26. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-koI puruSa sune binA kevala avadhi-jJAna upanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA? gautama! jisake avadhi-jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala avadhijJAna utpanna kara sakatA hai| jisake avadhi-jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala avadhi-jJAna utpanna nahIM kara sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala avadhi-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 27. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala manaHparyava-jJAna utpanna kara sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala manaHparyava-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 338
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 31 : sU. 28-31 28. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala manaHparyava-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA? gautama! jisake manaHparyava-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama hotA hai vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala manaHparyava-jJAna utpanna kara sakatA hai| jisake manaHparyava-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevala manaHparyava-jJAna utpanna nahIM kara sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevala manaHparyava-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 29. bhaMte! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalajJAna utpanna kara sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalajJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 30. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevalajJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA? gautama! jisake kevalajJAnAvaraNIya-karma kA kSaya hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalajJAna utpanna kara sakatA hai| jisake kevalajJAnAvaraNIya-karma kA kSaya nahIM hotA, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevalajJAna utpanna nahIM kara sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevalajJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 31. bhaMte! kyA koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA 1. kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai? 2. kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai? 3. muMDa hokara agAra se kevala anagAra-dharma meM pravrajita ho sakatA hai? 4. kevala brahmacaryavAsa meM raha sakatA hai? 5. kevala saMyama se saMyamita ho sakatA hai? 6. kevala saMvara se saMvRta ho sakatA hai? 7. kevala Abhinibodhika-jJAna utpanna kara sakatA hai? 8. kevala zruta-jJAna utpanna kara sakatA hai? 9. kevala avadhi-jJAna utpanna kara sakatA hai? 10. kevala manaHparyava-jJAna utpanna kara sakatA hai? 11. kevala-jJAna utpanna kara sakatA hai? gautama! kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA 1. koI puruSa kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 2. koI puruSa kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 3. koI puruSa muNDa hokara agAra se kevala anagAra-dharma meM pravrajita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sktaa| 4. koI puruSa kevala brahmacaryavAsa meM raha sakatA hai aura koI nahIM raha sktaa| 5. koI puruSa kevala saMyama se saMyamita ho sakatA hai aura koI nahIM ho sktaa| 6. koI puruSa kevala saMvara se saMvRta ho sakatA hai aura koI nahIM ho sktaa| 7. koI puruSa kevala Abhinibodhika-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 8. koI puruSa kevala zruta-jJAna utpanna kara sakatA hai 339
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 31 : sU. 31,33 bhagavatI sUtra aura koI nahIM kara sktaa| 9. koI puruSa kevala avadhi-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 10. koI puruSa kevala manaHparyava-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 11. koI puruSa kevala-jJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 32. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI puruSa sune binA kevali-prajJapta dharma ko prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA yAvat koI puruSa kevalajJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA? gautama! 1. jisake jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 2. jisake darzanAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 3. jisake dharmAntarAya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 4. jisake caritrAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 5. jisake yatanAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 6. jisake adhyavasAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 7. jisake Abhinibodhika-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 8. jisake zrata-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 9. jisake avadhi-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 10. jisake manaHparyava-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA 11. jisake kevala-jJAnAvaraNIya-karma kA kSaya nahIM hotA, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA kevali-prajJapta dharma ko prApta nahIM kara sakatA yAvat kevala-jJAna ko utpanna nahIM kara sktaa| 1. jisake jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama hotA hai 2. jisake darzanAvaraNIya-karma kA kSayopazama hotA hai 3. jisake dharmAntarAya-karma kA kSayopazama hotA hai isa prakAra yAvat jisake kevala-jJAnAvaraNIya-karma kA kSaya hotA hai vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA 1. kevali-prajJapta-dharma ko prApta kara sakatA hai 2. kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai yAvat 11. kevala-jJAna utpanna kara sakatA hai| 33. jo nirantara bele-bele (do-do dina kA upavAsa) ke tapa kI sAdhanA karatA hai, jo donoM bhujAoM ko Upara uThAkara sUrya ke sAmane AtApana-bhUmi meM AtApanA letA hai, usake prakRti kI bhadratA, prakRti kI upazAMtatA, prakRti meM krodha, mAna, mAyA aura lobha kI pratanutA, mRdu-mArdava sampannatA, AtmalInatA aura vinItatA ke dvArA kisI samaya zubha adhyavasAya, zubha pariNAma aura lezyA kI uttarotara hone vAlI vizuddhi se tadAvaraNIya (vibhaMga-jJAnAvaraNIya) karma kA kSayopazama hotA hai| use IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA karate hue vibhaMga nAmaka ajJAna utpanna hotA hai| vaha puruSa samutpanna vibhaMga-jJAna ke dvArA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH asaMkhyeya hajAra yojana ko jAnatA-dekhatA hai| vaha samutpanna vibhaMga-jJAna ke dvArA jIva ko bhI jAnatA hai, ajIva ko bhI jAnatA hai| ve pASaMDastha (anya sampradAya meM sthita vratI) AraMbha-sahita aura parigraha-sahita hone ke kAraNa saMklizyamAna hai, ise jAnatA hai tathA AraMbha aura parigraha ko chor3akara ve vizuddhayamAna hote haiM, ise bhI jAnatA hai| vaha vibhaMga-jJAnI jIva-ajIva Adi ke yathArtha svarUpa ke prati samarpita hokara pahale samyaktva ko pratipanna hotA hai| samyaktva ko pratipanna hokara zramaNa-dharma meM ruci karatA hai| zramaNa-dharma meM ruci kara cAritra ko pratipanna hotA hai| cAritra ko pratipanna hokara liMga ko 340
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 31 : sU. 33-43 svIkAra karatA hai| mithyAtva-paryavoM ke uttarottara parihAni tathA samyag-darzana ke paryavoM kI uttarottara parivRddhi hone ke kAraNa use samyaktva kI prApti hotI hai aura samyaktva-prApti ke kSaNa meM hI vibhaMga-jJAna avadhi-jJAna meM badala jAtA hai| 34. bhaMte ! samyaktva Adi kI pratipatti ke samaya usa azrutvA-puruSa meM kitanI lezyAeM hotI gautama! tIna vizuddha lezyAeM hotI haiM, jaise-taijasa-lezyA, padma-lezyA, shukl-leshyaa| 35. bhaMte! usameM kitane jJAna hote haiM? gautama! tIna jJAna hote haiM-Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna, avadhi-jJAna / 36. bhaMte! kyA vaha yoga-sahita hotA hai? yoga-rahita hotA hai? gautama! yoga-sahita hotA hai, yoga-rahita nahIM hotaa| yadi vaha yoga-sahita hotA hai, to mano-yogI hotA hai? vacana-yogI hotI hai? kAya-yogI hotA hai? gautama! mano-yogI bhI hotA hai, vacana-yogI bhI hotA hai, kAya-yogI bhI hotA hai| 37. bhaMte! kyA vaha sAkAra-upayoga se yukta hotA hai? anAkAra-upayoga se yukta hotA hai? gautama! vaha sAkAra-upayoga se bhI yukta hotA hai, anAkAra-upayoga se bhI yukta hotA hai| 38. bhaMte! vaha kisa saMhanana vAlA hotA hai? gautama! vajraRSabhanArAca-saMhanana vAlA hotA hai| 39. bhaMte! vaha kisa saMsthAna vAlA hotA hai ? gautama! chaha saMsthAnoM meM se kisI eka saMsthAna vAlA hotA hai| 40. bhaMte! vaha kitanI UMcAI vAlA hotA hai? gautama! jaghanyataH sAta ratnI, utkRSTataH pAMca-sau-dhanuSya kI UMcAI vAlA hotA hai| 41. bhaMte! vaha kisa Ayu vAlA hotA hai? gautama! jaghanyataH kucha-adhika-ATha-varSa, utkRSTataH pUrva-koTi-Ayu vAlA hotA hai| 42. bhaMte ! vaha veda-sahita hotA hai? veda-rahita hotA hai? gautama! veda-sahita hotA hai, veda-rahita nahIM hotaa| yadi veda-sahita hotA hai to kyA strI-veda vAlA hotA hai? puruSa-veda vAlA hotA hai? puruSa-napuMsaka veda vAlA hotA hai? napuMsaka-veda vAlA hotA hai? gautama! vaha strI-veda vAlA nahIM hotA, puruSa-veda vAlA hotA hai, napuMsaka-veda vAlA nahIM hotA, puruSa-napuMsaka veda vAlA hotA hai| 43. bhaMte ! vaha kaSAya-sahita hotA hai? kaSAya-rahita hotA hai? gautama! kaSAya-sahita hotA hai, kaSAya-rahita nahIM hotaa| 341
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 31 : sU. 43-50 bhagavatI sUtra yadi kaSAya-sahita hotA hai to kitane kaSAyoM vAlA hotA hai? gautama! cAra-krodha, mAna, mAyA aura lobha vAlA hotA hai| 44. bhaMte! usameM kitane adhyavasAna prajJapta haiM? gautama! asaMkhyeya adhyavasAna prajJapta haiN| 45. bhaMte! ve adhyavasAna prazasta hote haiM yA aprazasta? gautama! prazasta hote haiM, aprazasta nahIM hote| 46. bhaMte! vaha azrutvA-avadhijJAnI una vartamAna prazasta adhyavasAnoM ke dvArA ananta nairayika-janmoM (bhava-grahaNa) se apane Apako visaMyukta kara letA hai| ananta tiryagayonika-janmoM se apane Apako visaMyukta kara letA hai, anaMta manuSya-janmoM se apane Apako visaMyukta kara letA hai, anaMta deva-janmoM se apane Apako visaMyukta kara letA hai, jo nairayika-, tiryaMca-, manuSya- aura deva-gati nAma kI cAra uttara prakRtiyAM haiM, unake aupagrahika (AlaMbanabhUta) anantAnubaMdhI-krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara apratyAkhyAnAvaraNa-krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara pratyAkhyAnAvaraNa-krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara saMjvalana-krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara paMcavidha jJAnAvaraNIya, navavidha darzanAvaraNIya, paMcavidha AMtarAyika aura mohanIya ko sira se chinna kie hue tAla vRkSa kI bhAMti kSINa kara, karmaraja ke vikiraNakAraka apUrvakaraNa meM anupraviSTa hotA hai| usake ananta, anuttara, nirvyAghAta, nirAvaraNa, kRtsna, pratipUrNa, kevalajJAna-darzana samutpanna hotA hai| 47. bhaMte! kyA vaha azrutvA-kevalajJAnI kevali-prajJapta-dharma kA AkhyAna, prajJApanA athavA prarUpaNa karatA hai? gautama! yaha artha samartha nahIM hai| kevala itanA apavAda hai-eka jJAta (dRSTAnta) athavA eka vyAkaraNa (eka prazna kA uttara) karatA hai| 48. bhaMte! kyA vaha pravrajyA detA hai, muNDa karatA hai? gautama! yaha artha samartha nahIM hai| vaha pravrajyA aura muMDana ke lie upadeza detA hai| 49. bhaMte! kyA vaha siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai? hAM, vaha siddha hotA hai yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| 50. bhaMte! kyA vaha Urdhva deza meM hotA hai? adho deza meM hotA hai? tiryak deza meM hotA hai? gautama! vaha Urdhva deza meM bhI hotA hai, adho deza meM bhI hotA hai, tiryaka deza meM bhI hotA hai| Urdhva deza meM hotA hai-zabdApAti, vikaTApAti, gaMdhApAti, mAlavaMta parvatoM meM aura vRtta vaitADhya parvatoM meM hotA hai| saMharaNa (apaharaNa) kI apekSA somanasa vana meM bhI hotA hai, paMDakavana meM bhI hotA hai| 342
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 31 : sU. 50-55 adhodeza meM hotA hai gaDDe meM bhI hotA hai, kaMdarA meM bhI hotA hai| saMharaNa kI apekSA pAtAla meM bhI hotA hai, bhavana meM bhI hotA hai| tiryag-loka meM hotA hai-paMdraha karmabhUmi meM hotA hai| saMharaNa kI apekSA ar3hAI dvIpa-samudra ke eka deza bhAga meM hotA hai| 51. bhaMte! azrutvA-kevalajJAnI eka samaya meM kitane hote haiM? gautama! jaghanyataH eka, do athavA tIna, utkRSTataH ds| gautama ! yaha isa apekSA se kahA jA rahA hai kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA koI puruSa kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA yAvat kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sune binA koI puruSa kevalajJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| zrutvA-upalabdhi-pada 52. bhaMte! koI puruSa kevalI, kevalI ke zrAvaka, kevalI kI zrAvikA, kevalI ke upAsaka, kevalI kI upAsikA, tatpAkSika, tatpAkSika ke zrAvaka, tatpAkSika kI zrAvikA, tatpAkSika ke upAsaka, tatpAkSika kI upAsikA se sunakara kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai? gautama! koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sunakara kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 53. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai koI puruSa sunakara kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA? gautama! jisake jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se suna kara kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai| jisake jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama nahIM hotA, vaha kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sunakara kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta nahIM kara sktaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa sunakara kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 54. isa prakAra jo azrutvA-puruSa kI vaktavyatA hai, vahI zrutvA-puruSa kI vaktavyatA hai, itanA vizeSa hai-asoccA ke sthAna para soccA kA abhilApa (pAThoccAraNa) hai, zeSa vahI pUrNarUpa se vaktavya hai yAvat jisake manaHparyava-jJAnAvaraNIya-karma kA kSayopazama hotA hai, jisake kevala-jJAnAvaraNa kA kSaya hotA hai, vaha puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sunakara kevali-prajJapta-dharma kA jJAna prApta kara sakatA hai, kevala bodhi ko prApta kara sakatA hai yAvat kevalajJAna utpanna kara sakatA hai| 55. jo nirantara tele-tele ke tapa (tIna-tIna dina ke upavAsa) kI sAdhanA ke dvArA AtmA ko bhAvita karatA hai, usake prakRti kI bhadratA, prakRti kI upazAMtatA, prakRti meM krodha, mAna, mAyA 343
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 31 : sU. 55-64 bhagavatI sUtra aura lobha kI pratanutA, mRdu-mArdava sampannatA, Atma-lInatA aura vinItatA ke dvArA kisI samaya zubha adhyavasAya, zubha pariNAma aura lezyA kI uttarottara hone vAlI vizuddhi se tadAvaraNIya (avadhi-jJAnAvaraNIya) karma kA kSayopazama hotA hai, use IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA karate hue avadhi-jJAna utpanna hotA hai| vaha puruSa samutpanna avadhi-jJAna ke dvArA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH aloka meM asaMkhyeya loka-pramANa khaNDoM ko jAnatA-dekhatA hai| 56. bhaMte! usa zrutvA-avadhi-jJAnI meM kitanI lezyAeM hotI haiM? gautama! chaha lezyAeM hotI haiM, jaise-kRSNa lezyA yAvat zukla leshyaa| 57. bhaMte ! usameM kitane jJAna hote haiM? gautama! tIna athavA caar| tIna hone para Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna aura avadhi-jJAna / cAra hone para Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna, avadhi-jJAna aura manaHparyava-jJAna / 58. bhaMte! kyA vaha yoga-sahita hotA hai? yoga rahita hotA hai? gautama ! yoga-sahita hotA hai, yoga-rahita nahIM hotaa| yadi yoga-sahita hotA hai to kyA mano-yogI hotA hai? vacana-yogI hotA hai? kAya-yogI hotA hai? . gautama! mano-yogI bhI hotA hai, vacana-yogI bhI hotA hai, kAya-yogI bhI hotA hai| 59. bhaMte! kyA vaha sAkAra-upayoga se yukta hotA hai? anAkAra-upayoga se yukta hotA hai? gautama! vaha sAkAra upayoga se bhI yukta hotA hai, anAkAra upayoga se bhI yukta hotA hai| 60. bhaMte! vaha kisa saMhanana vAlA hotA hai? gautama! vajraRSabhanArAca-saMhanana vAlA hotA hai| 61. bhaMte! vaha kisa saMsthAna vAlA hotA hai? gautama! chaha saMsthAnoM meM se kisI eka saMsthAna vAlA hotA hai| 62. bhaMte! vaha kitanI UMcAI vAlA hotA hai? gautama! jaghanyataH sAta ratnI, utkRSTataH pAMca sau dhanuSya kI UMcAI vAlA hotA hai| 63. bhaMte! vaha kisa Ayu vAlA hotA hai? gautama! jaghanyataH kucha adhika ATha varSa, utkRSTataH pUrva-koTi-Ayu vAlA hotA hai| 64. bhaMte! vaha veda-sahita hotA hai? veda-rahita hotA hai? gautama! veda-sahita bhI hotA hai, veda-rahita bhI hotA hai| yadi veda-rahita hotA hai to upazAnta-veda vAlA hotA hai, kSINa-veda vAlA hotA hai? gautama! upazAMta-veda vAlA nahIM hotA, kSINa veda vAlA hotA hai| yadi veda-sahita hotA hai to kyA vaha strI-veda vAlA hotA hai? puruSa-veda vAlA hotA hai? puruSa-napuMsaka-veda vAlA hotA hai? 344
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 31 : sU. 64-69 gautama ! strI - veda vAlA bhI hotA hai, puruSa veda vAlA bhI hotA hai, puruSa napuMsaka veda vAlA bhI hotA hai / 65. bhaMte! kyA vaha kaSAya sahita hotA hai ? kaSAya-rahita hotA hai ? gautama ! vaha kaSAya sahita bhI hotA hai, kaSAya rahita bhI hotA hai / yadi kaSAya-rahita hotA hai to kyA upazAMta-kaSAya vAlA hotA hai, kSINa kaSAya vAlA hotA hai ? gautama ! upazAMta-kaSAya vAlA nahIM hotaa| kSINa kaSAya vAlA hotA hai| bhaMte! yadi kaSAya sahita hotA hai to kitane kaSAyoM vAlA hotA hai ? gautama ! cAra, tIna, do athavA eka kaSAya vAlA hotA hai| cAra kaSAya vAlA hone para cAra saMjvalana - krodha, mAna, mAyA aura lobha vAlA hotA hai| tIna kaSAya vAlA hone para tIna saMjvalana - mAna, mAyA aura lobha vAlA hotA hai| do kaSAya vAlA hone para do saMjvalana - mAyA aura lobha vAlA hotA hai| eka kaSAya vAlA hone para eka saMjvalana - lobha vAlA hotA hai| 66. bhaMte! usameM kitane adhyavasAna prajJapta haiM ? gautama ! asaMkhyeya adhyavasAna prajJapta haiM / 67. bhaMte! ve adhyavasAna prazasta hote haiM athavA aprazasta ? gautama ! prazasta hote haiM, aprazasta nahIM hote / 68. bhaMte! vaha zrutvA avadhijJAnI una vartamAna prazasta adhyavasAnoM ke dvArA ananta nairayika- janmoM (bhavagrahaNa) se apane Apako visaMyukta kara hotA hai, ananta tiryak-janmoM se apane Apako visaMyukta kara letA hai, anaMta manuSya janmoM se apane Apako visaMyukta kara letA hai, anaMta deva-janmoM se apane Apako visaMyukta kara letA hai| jo ye nairayika-, tiryagyonika, - manuSya aura deva-gati nAma kI cAra uttara prakRtiyAM haiM, unake aupagrahika anantAnubaMdhIkrodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara apratyAkhyAnAvaraNa - kaSAyakrodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara pratyAkhyAnAvaraNa - krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara saMjvalana - krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| use kSINa kara paMcavidha jJAnAvaraNIya, navavidha darzanAvaraNIya, paMcavidha AMtarAyika aura mohanIya ko sira se chinna kie hue tAlavRkSa kI bhAMti kSINa kara karmaraja ke vikiraNakAraka apUrvakaraNa meM anupraviSTa hotA hai| usake anaMta, anuttara, nirvyAghAta, nirAvaraNa, kRtsna, pratipUrNa kevalajJAna darzana samutpanna hotA hai / 69. bhaMte! kyA vaha zrutvA kevalajJAnI kevali - prajJapta-dharma kA AkhyAna, prajJApana athavA prarUpaNa karatA hai ? hAM, vaha kevali - prajJapta-dharma kA AkhyAna bhI karatA hai, prajJApana bhI karatA hai, prarUpaNa bhI karatA hai / 345
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 31,32 : sU. 70-81 bhagavatI sUtra 70. bhaMte! vaha pravrajyA detA hai? muMDa karatA hai? hAM, pravrajyA bhI detA hai, muMDa bhI karatA hai| 71. bhaMte! vaha siddha, buddha yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai? __ hAM, vaha siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA aMta karatA hai| 72. bhaMte! kyA usake ziSya siddha hote haiM? yAvat saba duHkhoM kA aMta karate haiM? hAM, siddha hote haiM, yAvat saba duHkhoM kA aMta karate haiN| 73. bhaMte! kyA usake praziSya siddha hote haiM yAvat saba duHkhoM kA anta karate haiM? hAM, siddha hote haiM yAvat saba duHkhoM kA anta karate haiN| 74. bhaMte! kyA vaha Urdhva deza meM hotA hai? jaise asoccA kI vaktavyatA yAvat saMharaNa kI apekSA ar3hAI dvIpa-samudra ke eka deza bhAga meM hotA hai| 75. bhaMte! zrutvA-kevalajJAnI eka samaya meM kitane hote haiM? gautama! jaghanyataH eka, do athavA tIna, utkRSTataH eka sau aatth| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI puruSa kevalI yAvat tatpAkSika kI upAsikA se sunakara kevalajJAna utpanna kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| 76. bhaMte ! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| battIsavAM uddezaka pAzrvApatyIya-gAMgeya-prazna-pada 77. usa kAla aura usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thaa-vrnnk| dUtipalAzaka caity| bhagavAn mahAvIra aae| pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| bhagavAna ne dharma khaa| pariSad vApasa nagara meM calI gii| 78. usa kAla aura usa samaya meM pApityIya gAMgeya nAmaka anagAra, jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa sthita hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra se isa prakAra bolesAMtara-nirantara-upapanna-Adi-pada 79. bhaMte! nairayika aMtara-sahita upapanna hote haiM? nirantara upapanna hote haiM? gAMgeya! nairayika aMtara-sahita bhI upapanna hote haiM aura nirantara bhI upapanna hote haiN| 80. bhaMte ! asurakumAra aMtara-sahita upapanna hote haiM? niraMtara upapanna hote haiM? gAMgeya! asurakumAra aMtara-sahita bhI upapanna hote haiM aura nirantara bhI upapanna hote haiN| isa prakAra yAvat stanitakumAra kI vktvytaa| 81. bhaMte ! pRthvIkAyika aMtara-sahita upapanna hote haiM? niraMtara upapanna hote haiM? 346
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 81-89 gAMgeya! pRthvIkAyika aMtara-sahita upapanna nahIM hote, niraMtara upapanna hote haiN| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika kI vktvytaa|| dvIndriya yAvat vaimAnika nairayika kI bhAMti vaktavya haiN| 82. bhaMte ! nairayika aMtara-sahita udvartana karate haiM ? niraMtara udvartana karate haiM? gAMgeya! nairayika aMtara-sahita bhI udvartana karate haiM aura niraMtara bhI udvartana karate haiN| isI prakAra yAvat stanitakumAra kI vktvytaa| 83. bhaMte! pRthvIkAyika aMtara-sahita udvartana karate haiN?-pRcchaa| gAMgeya! pRthvIkAyika aMtara-sahita udvartana nahIM karate, niraMtara udvartana karate haiN| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika aMtara-sahita udvartana nahIM karate, nirantara udvartana karate haiN| 84. bhaMte! dvIndriya aMtara-sahita udvartana karate haiM? niraMtara udvartana karate haiM? gAMgeya! dvIndriya aMtara-sahita bhI udvartana karate haiM, niraMtara bhI udvartana karate haiN| isI prakAra yAvat vANamaMtara kI vktvytaa| 85. bhaMte! jyotiSka aMtara-sahita cyuta hote haiN?-pRcchaa| gAMgeya! jyotiSka aMtara-sahita bhI cyuta hote haiM aura niraMtara bhI cyuta hote haiN| isI prakAra vaimAnika kI vktvytaa| pravezana-pada 86. bhaMte! pravezanaka kitane prakAra kA prajJapta hai? gAMgeya! pravezanaka cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise-tairayika-pravezanaka, tiryakAyonika-pravezanaka, manuSya-pravezanaka aura dev-prveshnk| 87. bhaMte! nairayika pravezanaka kitane prakAra kA prajJapta hai? gAMgeya! sAta prakAra kA prajJapta hai, jaise-ratnaprabhA-pRthvI-nairayika-pravezanaka yAvat adhaHsaptamI-pRthvI-nairayika-pravezanaka / 88. bhaMte! eka nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karatA huA kyA ratnaprabhA meM hotA hai? zarkarAprabhA meM hotA hai? yAvat adhaHsaptamI meM hotA hai? gAMgeya! ratnaprabhA meM hotA hai yAvat adhaHsaptamI meM hotA hai| 89. bhaMte! do nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM? yAvat adhaHsaptamI meM hote haiM? gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hotA hai, athavA eka ratnaprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai yAvat eka ratnaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka 347
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 32 : sU. 89,90 bhagavatI sUtra zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai athavA eka vAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai, isa prakAra yAvat athavA eka vAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| isa prakAra eka-eka pRthvI ko chor3a denA cAhie yAvat athavA eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA haiN| 90. bhaMte! tIna nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM yAvat adhaHsaptamI meM hote haiM? gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM hote haiM yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura do adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA do ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hotA hai yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM aura do vAlukAprabhA meM hote haiM yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA do zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai, yAvat athavA do zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| isa prakAra jaise zarkarAprabhA kI vaktavyatA hai, vaise hI saba pRthviyoM kI vaktavyatA yAvat athavA do tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai, yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai, isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA haiM athavA eka ratnaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA athavA eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai, athavA eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| 348
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 90,91 athavA eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA hotA hai / athavA eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai / athavA eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai / athavA eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai / athavA eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka paMkaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / 91. bhaMte! cAra nairayika nairayika- pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM ? pRcchA / gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaH saptamI meM hote haiM / athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM hote / athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna vAlukAprabhA meM hote haiM / isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna adhaH saptamI meM hote haiN| athavA do ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura do adhaH saptamI meM hote haiM / athavA tIna ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat tIna ratnaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM aura tIna vAlukAprabhA meM hote haiM / isa prakAra jaise ratnaprabhA se UrdhvavartI pRthviyoM ke sAtha vikalpanA kI, vaise hI zarkarAprabhA se UrdhvavartI pRthviyoM ke sAtha vikalpanA karanI caahie| isa prakAra pratyeka pRthvI ke sAtha vikalpanA karanI cAhie yAvat athavA tIna tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA 1 athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do vAlukAprabhA meM hote haiM athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do adhaH saptamI meM hote haiM / athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai / isa prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote haiN| yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura do adhaH saptamI meM hote haiM / isa prakAra isa gamaka se jaise tIna nairayikoM ke tri-saMyogaja bhaMga kie gae haiM, vaise hI cAra nairayikoM kA tri-saMyogaja bhaMga vaktavya haiM yAvat athavA do dhUmaprabhA meM eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / , athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura 349
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 91,92 eka dhamUprabhA meM hotA ha / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura ekatamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, aura eka adhaH saptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai, athavA eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| isa prakAra jaise ratnaprabhA se UrdhvavartI pRthviyoM ke sAtha vikalpanA kI hai, vaise hI zarkarAprabhA ke sAtha UrdhvavartI pRthviyoM kI vikalpanA karanI cAhie yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai, athavA eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA / athavA eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / 92. bhaMte! kyA pAMca nairayika nairayika- pravezanaka meM praveza karate hue ratnaprabhA meM hote haiM ? pRcchA / gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaH saptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura cAra zarkarAprabhA meM hote haiM yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura cAra adhaH saptamI meM hote haiM / athavA do ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM hote hai| isa prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura tIna adhaH saptamI meM hote haiN| athavA tIna ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat tIna ratnaprabhA meM aura do adhaH saptamI meM ho haiM / athavA cAra ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat athavA cAra ratnaprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM aura cAra vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise ratnaprabhA se UrdhvavartI pRthviyoM sAtha vikalpanA kI gaI hai, vaise hI zarkarAprabhA se UrdhvavartI pRthviyoM ke sAtha vikalpanA karanI cAhie yAvat athavA cAra zarkarAprabhA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / isa prakAra pratyeka UrdhvavartI pRthviyoM ke sAtha yaha vikalpanA karanI cAhie yAvat athavA cAra tamA meM aura eka adhaH saptamI meM hotA hai / 350
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 92 athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura tIna vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura tIna adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura do vAlukAprabhA meM hote hai| isa prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA do ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai-isa prakAra yAvat adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat athavA tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura tIna paMkaprabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se jaise cAra nairayikoM ke tri-saMyogaja bhaMga kie haiM, vaise hI pAMca nairayikoM ke tri-saMyogaja bhaMga vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-jaise catuHsaMyogaja bhaMga eka se saMcArita hotA hai vaise yahAM paMca saMyogaja bhaMga do se saMcArita hogA, zeSa pUrvavat yAvat athavA tIna dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura do adhaHsaptamI meM hote haiM athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, do vAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM eka vAlukAprabhA meM aura eka adhaHsatamI meM hotA hai| athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai, yAvat athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura do dhUmaprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise cAra nairayikoM ke catuSka-saMyogaja bhaMga kie gae haiM. vaise hI pAMca nairayikoM ke catuSka-saMyogaja bhaMga vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-eka adhika saMcAraNIya hai| isa prakAra yAvat athavA do paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM yAvat eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA haiN| athavA eka ratnaprabhA 351
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 32 : sU. 92,93 bhagavatI sUtra meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM yAvat eka tamA meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM yAvat eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM yAvat eka paMkaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka vAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| 93. bhaMte! chaha nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiN?-pRcchaa| gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura pAMca zarkarAprabhA meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura pAMca vAlukAprabhA meM hote haiM yAvat eka ratnaprabhA meM aura pAMca adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA do ratnaprabhA meM aura cAra zarkarAprabhA meM hote haiM yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura cAra adhaHsaptamI meM hote hai| athavA tIna ratnaprabhA meM aura tIna vAlakAprabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se jaise pAMca nairayikoM ke dvi-saMyogaja bhaMga kie gae haiM, vaise hI chaha nairayikoM ke dvisaMyogaja bhaMga vaktavya haiM. itanA vizeSa hai-eka abhyadhika saMcAraNIya hai yAvata athavA pAMca tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura cAra vAlukAprabhA meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura cAra paMkaprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura cAra adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura tIna vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se jaise pAMca nairayikoM ke tri-saMyogaja bhaMga kie gae haiM, vaise hI chaha nairayikoM ke tri-saMyogaja bhaMga vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-eka abhyadhika saMcAraNIya hai, zeSa puurvvt| catuSka saMyogaja aura paMca saMyogaja bhaMga bhI usI prakAra vaktavya hai, itanA vizeSa hai-eka abhyadhika saMcAraNIya hai yAvat pazcima (aMtima) bhaMga tk| athavA do vAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamA 352
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 93-96 meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM yAvat eka tamA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM yAvat eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA haiN| athavA eka ratnaprabhA meM yAvat eka paMkaprabhA meM, eka tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai, athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| 94. bhaMte! sAta nairayika nairayikapravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiN?-pRcchaa| gAMgeya! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura chaha zarkarA-prabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se jaise chaha nairayikoM ke dvi-saMyogaja bhaMga kie gae haiM. vaise hI sAta nairayikoM ke dvi-saMyogaja bhaMga vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-eka abhyadhika saMcAraNIya hai, zeSa puurvvt| jaise chaha nairayikoM ke trisaMyogaja, catuSka-saMyogaja, paMca-saMyogaja, SaTka-saMyogaja bhaMga kie gae haiM vaise hI sAta nairayikoM ke vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-ina bhaMgoM meM eka-eka abhyadhika saMcAraNIya hai yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| 95. bhaMte! ATha nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM ? -pRcchA / gAMgeya! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura sAta zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise chaha nairayikoM ke dvi-saMyogaja yAvat SaTka-saMyogaja bhaMga kahe gae haiM, vaise hI ATha nairayikoM ke vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-eka-eka abhyadhika saMcAraNIya hai, zeSa pUrvavat yAvat SaTka-saMyoga tk| athavA tIna zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM yAvata eka tamA meM aura do adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM yAvat do tamA meM aura eka adhaHsaptamI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM yAvat eka tamA meM aura do adhaHsaptamI meM hote haiN| isa prakAra saMcAraNIya hai yAvat athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| 96. bhaMte! nau nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiN?-pRcchaa| gAMgeya! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura ATha zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise ATha nairayikoM ke dvi-saMyogaja yAvat sapta-saMyogaja bhaMga kahe gae haiM vaise hI nau nairayikoM ke vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-eka-eka abhyadhika saMcAraNIya hai, zeSa pUrvavat pazcima AlApaka-athavA tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamI meM hotA hai| 353
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 97,98 97. bhaMte! dasa nairayika nairayika- pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM ? - pRcchA / gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaH saptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura nau adhaH saptamI meM hote haiN| isa prakAra jaise nau nairayikoM ke dvi-saMyogaja yAvat sapta-saMyogaja bhaMga kahe gae haiM, vaise hI dasa nairayikoM ke vaktavya haiM, itanA vizeSa hai - eka-eka abhyadhika saMcAraNIya hai, zeSa pUrvavat pazcima AlApaka - athavA cAra ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM yAvat eka adhaH saptamI meM hotA hai / 98. bhaMte! saMkhyeya nairayika nairayika- pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM ? -pRcchA / gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaH saptamI meM hote haiM / athavA eka ratnaprabhA meM aura saMkhyeya zarkarAprabhA meM hote haiM / isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiN| athavA do ratnaprabhA meM aura saMkhyeya zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM / athavA tIna ratnaprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM / isa prakAra isa krama se eka-eka saMcAraNIya hai, yAvat athavA dasa ratnaprabhA meM aura saMkhyeya zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA dasa ratnaprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM, athavA saMkhyeya ratnaprabhA meM aura saMkhyeya zarkarAprabhA meM hote haiM yAvat athavA saMkhyeya ratnaprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM, athavA eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise ratnaprabhA - pRthvI se UrdhvavartI pRthviyoM ke sAtha vikalpanA kI gaI hai vaise hI zarkarAprabhA se UrdhvavartI pRthviyoM ke sAtha vikalpanA karanI cAhie yAvat athavA saMkhyeya tamA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya paMkaprabhA meM hote haiM yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiM, yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM / athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se eka-eka zarkarAprabhA meM saMcAraNIya hai yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, saMkhyeya zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiM yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, saMkhyeya vAlukAprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiN| athavA do ratnaprabhA meM, saMkhyeya zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiM yAvat athavA do ratnaprabhA meM, saMkhyeya zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM / athavA tIna ratnaprabhA meM, saMkhyeya zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se pratyeka ratnaprabhA meM saMcAraNIya hai, yAvat athavA saMkhyeya ratnaprabhA meM, saMkhyeya zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya vAlukAprabhA meM hote haiM yAvat athavA saMkhyeya ratnaprabhA meM, saMkhyeya zarkarAprabhA meM aura saMkhyeya adhaH saptamI meM hote haiM athavA 354
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 98-100 eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura saMkhyeya paMkaprabhA meM hote haiM yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura saMkhyeya adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, do vAlukAprabhA meM aura saMkhyeya paMkaprabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se jaise dasa nairayikoM ke tri-saMyogaja, catuSka-saMyogaja yAvat sapta-saMyogaja bhaMga kahe gae haiM vaise hI yahAM vaktavya haiN| sapta-saMyogaja kA pazcima AlApaka-athavA saMkhyeya ratnaprabhA meM, saMkhyeya zarkarAprabhA meM yAvat saMkhyeya adhaHsaptamI meM hote haiN| 99. bhaMte! asaMkhyeya nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM?-pRcchA / gAMgeya! ratnaprabhA meM hote haiM yAvat athavA adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura asaMkhyeya zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise saMkhyeya nairayikoM ke dvi-saMyogaja yAvat sapta-saMyogaja bhaMga kahe gae haiM, vaise hI asaMkhyeya nairayikoM ke vaktavya haiM, itanA vizeSa hai-asaMkhyeya abhyadhika vaktavya hai, zeSa pUrvavat, yAvat sapta saMyoga kA pazcima AlApaka-athavA asaMkhyeya ratnaprabhA meM, asaMkhyeya zarkarAprabhA meM yAvat asaMkhyeya adhaHsaptamI meM hote haiN| 100. bhaMte! utkRSTa nairayika nairayika-pravezanaka meM praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM?-pRcchA / gAMgeya! saba ratnaprabhA meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM aura zarkarAprabhA meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM aura vAlukAprabhA meM hote haiM yAvat athavA ratnaprabhA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM aura vAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, vAlukAprabhA meM aura paMkaprabhA meM hote haiM yAvat athavA ratnaprabhA meM, vAlukAprabhA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, paMkaprabhA meM aura dhUmaprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise ratnaprabhA ko na chor3ate hue tIna pRthviyoM ke tri-saMyogaja bhaMga kahe gae haiM, vaise hI vaktavya haiM yAvat athavA ratnaprabhA meM, tamA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM, vAlukAprabhA meM aura paMkaprabhA meM hote haiM, athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM, vAlukAprabhA meM aura dhUmaprabhA meM hote hai yAvat athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM, vAlukAprabhA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM, paMkaprabhA meM aura dhUmaprabhA meM hote haiN| isa prakAra jaise ratnaprabhA ko na chor3ate hue cAra pRthviyoM ke catuSka-saMyogaja bhaMga kahe gae haiM, vaise hI vaktavya haiM yAvat athavA ratnaprabhA meM, dhUmaprabhA meM, tamA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM, vAlukAprabhA meM, paMkaprabhA meM aura dhUmaprabhA meM hote haiN| athavA ratnaprabhA yAvat paMkaprabhA meM aura tamA meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM yAvat paMkaprabhA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM, vAlukAprabhA meM, dhUmaprabhA meM aura tamA meM hote haiN| isa prakAra ratnaprabhA ko na chor3ate hue pAMca pRthviyoM ke paMca-saMyogaja bhaMga 355
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 100-106 vaise hI vaktavya haiM, yAvat athavA ratnaprabhA meM paMkaprabhA meM yAvat adhaH saptamI meM hote haiM athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM yAvat dhUmaprabhA meM aura tamA meM hote haiM, athavA ratnaprabhA meM yAvat dhUmaprabhA meM aura adhaH saptamI meM hote haiM / athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprabhA meM yAvat paMkaprabhA meM, tabhA meM aura adhaHsaptamI meM hote haiM / athavA ratnaprabhA meM zarkarAprabhA meM, vAlukAprabhA meM, dhUmaprabhA meM, tabhA meM aura adhaH saptamI meM hote haiM / athavA ratnaprabhA meM, zarkarA prabhA meM, paMkaprabhA meM yAvat adhaH saptamI meM hote haiN| athavA ratnaprabhA meM, vAlukAprabhA yAvat adhaH saptamI meM hote haiM / athavA ratnaprabhA meM, zarkarAprathA meM yAvat adhaH saptamI meM hote haiN| 101. bhaMte! ratnaprabhA pRthvI meM praveza karane vAle, zarkarAprabhA - pRthvI meM praveza karane vAle yAvat adhaH saptamI pRthvI meM praveza karane vAle nairayikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gAMgeya ! adhaH saptamI - pRthvI meM praveza karane vAle nairayika sabase alpa haiN| mA pRthvI meM praveza karane vAle nairayika unase asaMkhyeya guNa haiN| isa prakAra pratilomaka (ulTA calane para) yAvat ratnaprabhA - pRthvI meM praveza karane vAle nairayika asaMkhyeya-guNa haiN| 102. bhaMte! tiryagyonika pravezanaka kitane prakAra kA prajJapta haiM ? gAMgeya ! pAMca prakAra kA prajJapta haiM, jaise- ekendriya tiryagyonika-pravezanaka yAvat paMcendriyatiryagyonika - pravezanaka / 103. bhaMte! eka tiryagyonika tiryagyonika pravezanaka meM praveza karatA huA kyA ekendriya meM hotA hai yAvat paMcendriya meM hotA hai ? gAMgeya ! ekendriya meM hotA hai yAvat athavA paMcendriya meM hotA hai / 104. bhaMte! do tiryagyonika tiryagyonika- pravezanaka meM praveza karate hue kyA ekendriya meM hote haiM yAvat paMcendriya meM hote haiM ? gAMgeya ! ekendriya meM hote haiM yAvat athavA paMcendriya meM hote haiM / athavA eka ekendriya meM aura eka dvIndriya meM hotA hai / isa prakAra jaise nairayika pravezanaka vaise tiryagyonika- pravezanaka vaktavya hai yAvat asaMkhyeya / 105. bhaMte! utkRSTa tiryagyonika tiryagyonika- pravezanaka meM praveza karate hue ekendriya meM hote haiM ? -pRcchA / gAMgeya! saba ekendriya meM hote haiM, athavA ekendriya meM aura dvIndriya meM hote haiM / isa prakAra jaise nairayikoM kI cAraNA kI, vaise hI tiryagyonikoM kI bhI cAraNA karanI cAhie / ekendriyoM ko na chor3ate hue dvisaMyoga, tri-saMyoga, catuSka-saMyoga, paMca-saMyoga upayukta yojanA kara vaktavya haiN| yAvat athavA ekendriya meM, dvIndriya meM yAvat paMcendriya meM hote haiN| 106. bhaMte! ina ekendriya meM praveza karane vAle yAvat paMcendriya meM praveza karane vAle tiryagyonikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? 356
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za.. . 22 : sU. 106.113 gAMgeya ! paMcendriya meM praveza karane vAle tiryagyonika sabase alaga hai, caturindriya meM praveza karane vAle tiryagyonika jase vizeSAdhika haiM, trIndriya meM praveza karane vAle tiryagyonika unase vizeSAdhika haiM, tIndira meM praveza karane vAle tiryagyonika unase vizeSAdhika haiM, ekendriya meM praveza karane vAle tiAyonika unase vizeSAdhika haiN| 107. bhaMte ! manuSya pravezanaka kitane prakAra kA prajJapta hai ? gAMgeya! do prakAra kA prajJapta hai, jaise- sammUrcchima-manuSya-pravezanaka, garbhAvakrAMtika manuSya -prveshnk| 108. bhaMte! eka manuSya manuSya-pravezanaka meM praveza karate hue kyA sammUrcchima-manuSyoM meM hotA hai? garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hotA hai? gAMgeya! samUrchima-manuSyoM meM hotA hai athavA garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hotA hai| 109. bhaMte! do mnussy-pRcchaa| gAMgeya! sammUrchi -manuSyoM meM hote haiM athavA garbhAvakrAMtika manuSyoM meM hote haiN| athavA eka sammUrchima-manuSyoM meM aura eka garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hotA hai| isa prakAra isa krama se jaise nairayika-pravezanaka vaise hI manuSya-pravezanaka vaktavya hai yAvat dsh| 110. bhaMte! saMkhyeya mnussy-pRcchaa| gAMgeya! sammUrchima-manuSyoM meM hote haiM athavA garbhAvakrAMtika manuSyoM meM hote haiN| athavA eka sammUrchima-manuSyoM meM aura saMkhyeya garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hote haiM, athavA do sammUrchima-manuSyoM meM aura saMkhyeya garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hote haiN| isa prakAra eka-eka kI vRddhi karane para yAvat athavA saMkhyeya sammUrchima-manuSyoM meM aura saMkhyeya garbhAvakrAntika-manuSyoM meM hote haiN| 111. bhaMte! asaMkhyeya manuSya pRcchaa| gAMgeya ! saba sammUrchina-manuSyoM meM hote haiN| athavA asaMkhyeya sammUrcchima-manuSyoM meM aura eka garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hotA hai| athavA asaMkhyeya sammUrcchima- manuSyoM meM aura do garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hote haiN| isa prakAra yAvat asaMkhyeya sammUrcchima-manuSyoM meM aura saMkhyeya garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hote haiN| 112. bhaMte! utkRSTa mnussy-pRcchaa| gAMgeya! saba sammUrchima-manuSyoM meM hote haiN| athavA sammUrchima-manuSyoM meM aura garbhAvakrAMtika-manuSyoM meM hote haiN| 113. bhaMte! ina sammUrchima meM praveza karane vAle aura garbhAvakrAMtika meM praveza karane vAle manuSyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gAMgeya! garbhAvakrAMtika meM praveza karane vAle manuSya sabase alpa haiN| sammUrchima meM praveza karane vAle unase asaMkhyeya-guNa haiN| 357
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 32 : sU. 114-120 bhagavatI sUtra 114. bhaMte! deva-pravezanaka kitane prakAra kA prajJapta hai? gAMgeya! cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise-bhavanavAsI-deva-pravezanaka yAvat vaimAnika-deva -prveshnk| 115. bhaMte! eka deva deva-pravezanaka meM praveza karatA huA kyA bhavanavAsI meM hotA hai? vANamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika meM hotA hai? gAMgeya! bhavanavAsI meM hotA hai, vANamaMtara, jyotiSka athavA vaimAnika meM hotA hai| 116. bhaMte! do deva deva-pravezanaka meM praveza karate hue bhavanavAsI meM hote haiM? pRcchaa| gAMgeya! bhavanavAsI meM hote haiM, vANamaMtara, jyotiSka athavA vaimAnika meM hote haiN| athavA eka bhavanavAsI meM aura eka vANamaMtara meM hotA hai| isa prakAra jaise tiryagyonika-pravezanaka vaise deva-pravezanaka vaktavya hai yAvat asNkhyey| 117. bhaMte! utkRSTa dev-pRcchaa| gAMgeya! saba jyotiSka meM hote haiN| athavA jyotiSka aura bhavanavAsI meM hote haiN| athavA jyotiSka aura vANamaMtara meM hote haiN| athavA jyotiSka aura vaimAnika meM hote hai| athavA jyotiSka, bhavanavAsI aura vANamaMtara meM hote haiN| athavA jyotiSka, bhavanavAsI aura vaimAnika meM hote haiN| athavA jyotiSka, vANamaMtara aura vaimAnika meM hote haiN| athavA jyotiSka, bhavanavAsI, vANamaMtara aura vaimAnika meM hote haiN| 118. bhaMte! ina bhavanavAsI meM praveza karane vAle, vANamaMtara me praveza karane vAle, jyotiSka meM praveza karane vAle aura vaimAnika meM praveza karane vAle devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai? gAMgeya! vaimAnika meM praveza karane vAle deva sabase alpa hai, bhavanavAsI meM praveza karane vAle deva unase asaMkhyeya guNa haiM, vANamaMtara meM praveza karane vAle deva unase asaMkhyeya-guNa haiM, jyotiSka meM praveza karane vAle deva unase saMkhyeya guNa haiN| 119. bhaMte! ina nairayika meM praveza karane vAloM, tiryagyonika meM praveza karane vAloM, manuSya meM praveza karane vAloM aura deva meM praveza karane vAloM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai? gAMgeya! manuSya meM praveza karane vAle sabase alpa haiM, nairayika meM praveza karane vAle unase asaMkhyeya-guNa haiM, deva meM praveza karane vAle unase asaMkhyeya-guNa haiM, tiryagyonika meM praveza karane vAle unase asaMkhyeya-guNa haiN| sAMtara-nirantara-upapanna-Adi-pada 120. bhaMte! nairayika aMtara-sahita upapanna hote haiM? niraMtara upapanna hote haiM? asurakumAra aMtara -sahita upapanna hote haiM? niraMtara upapanna hote haiM? yAvat vaimAnika aMtara-sahita upapanna hote haiM? niraMtara upapanna hote haiM? 358
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 120-122 nairayika aMtara-sahita udvartana karate haiM? niraMtara udvartana karate haiM? yAvat vANamaMtara aMtara-sahita udvartana karate haiM? niraMtara udvartana karate haiM? jyotiSka aMtara-sahita cyuta hote haiM? nirantara cyuta hote haiM? vaimAnika aMtara-sahita cyuta hote haiM? niraMtara cyuta hote haiM? gAMgeya! nairayika aMtara-sahita bhI upapanna hote haiM, niraMtara bhI upapanna hote haiM yAvat stanitakumAra aMtara-sahita bhI upapanna hote haiM, niraMtara bhI upapanna hote haiN| pRthvIkAyika aMtara-sahita upapanna nahIM hote, niraMtara upapanna hote haiN| isa prakAra yAvat vnsptikaayik| zeSa jaise nairayika yAvat vaimAnika aMtara-sahita bhI upapanna hote haiM. niraMtara bhI upapanna hote haiN| nairayika aMtara-sahita bhI udvartana karate haiM, niraMtara bhI udvartana karate haiN| isa prakAra yAvat stnitkumaar| pRthvIkAyika aMtara-sahita udvartana nahIM karate, niraMtara udvartana karate haiN| isa prakAra yAvat vnsptikaayik| zeSa jaise nairayika, itanA vizeSa hai-jyotiSka, vaimAnika cyuta hote haiM AlApaka yAvat vaimAnika aMtara-sahita bhI cyuta hote haiM, niraMtara bhI cyuta hote haiN| sad-asad-upapanna-Adi-pada 121. bhaMte! sat nairayika upapanna hote haiM? asat upapanna hote haiM? sat asurakumAra upapanna hote haiM, yAvat sat vaimAnika upapanna hote haiM? asat vaimAnika upapanna hote haiM ? sat nairayika udvartana karate haiM? asat nairayika udvartana karate haiM? sat asurakumAra udvartana karate haiM? yAvat sat vaimAnika cyuta hote haiM? asat cyuta hote haiM? gAMgeya! sat nairayika upapanna hote haiM, asat upapanna nahIM hote| sat asurakumAra upapanna hote haiM, asat upapanna nahIM hote yAvat sat vaimAnika upapanna hote haiM, asat upapanna nahIM hote| sat nairayika udvartana karate haiM, asat udvartana nahIM karate yAvat sat vaimAnika cyuta hote haiM, asat cyuta nahIM hote| 122. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai sat nairayika upapanna hote haiM, asat upapanna nahIM hote yAvat sat vaimAnika cyuta hote haiM, asat cyuta nahIM hote? he gAMgeya! Apake pUrvavartI puruSAdAnIya arhat pArzva ne loka ko zAzvata kahA hai, vaha anAdi anaMta, parIta, aloka se parivRta, nimnabhAga meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara vizAla hai| vaha nimnabhAga meM paryaMka ke AkAra vAlA, madhya meM zreSTha vajra ke AkAra vAlA aura Upara Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAlA hai| usa zAzvata anAdi anaMta, parIta, aloka se parivRta, nimnabhAga meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta Upara meM vizAla, nimnabhAga meM paryaMka, madhya meM zreSTha vajra aura Upara Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAle loka meM anaMta jIva-ghana utpanna hokara, utpanna hokara vilIna ho jAte haiM, parIta jIva-ghana utpanna hokara, utpanna hokara vilIna ho jAte vaha loka sadbhUta, utpanna, vigata aura pariNata hai| ajIva-pudgala Adi ke vividha pariNamanoM ke dvArA jisakA lokana kiyA jAtA hai, pralokana kiyA jAtA hai, vaha loka hai| gAMgeya! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat sat vaimAnika cyuta hote haiM, asat cyuta nahIM hote| 359
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 32 : sU. 123-126 svataH athavA parataH jJAna-pada 123. bhaMte! Apa svayaM isa prakAra jAnate haiM athavA kisI anya se prApta jJAna ke AdhAra para jAnate haiM? Apa kisI se sune binA, Agama Adi kA adhyayana kie binA jAnate haiM athavA sunakara, Agama Adi kA adhyayana kara jAnate haiM-sat nairayika upapanna hote haiM, asat upapanna nahIM hote yAvat sat vaimAnika cyuta hote haiM, asat cyuta nahIM hote ? bhagavatI sUtra gAMgeya ! maiM svayaM isa prakAra jAnatA hUM, kisI anya se prApta jJAna ke AdhAra para nahIM jAnatA / maiM sune binA Agama Adi kA adhyayana kie binA jAnatA hUM, sunakara, Agama Adi kA adhyayana kara nahIM jAnatA - sat nairayika upapanna hote haiM, asat upapanna nahIM hote, sat vaimAnika cyuta hote haiM, asat cyuta nahIM hote / 124. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - maiM svayaM isa prakAra jAnatA hUM kisI anya se prApta jJAna ke AdhAra para nahIM jAnatA ? maiM sune binA, kisI Agama Adi kA adhyayana kie binA jAnatA hUM, sunakara, Agama Adi kA adhyayana kara nahIM jAnatA - sat nairayika upapanna hote haiM, asat upapanna nahIM hote yAvat sat vaimAnika cyuta hote haiM, asat cyuta nahIM hote ? gAMgeya ! kevalI pUrva meM parimita ko bhI jAnatA hai, aparimita ko bhI jAnatA hai / isI prakAra dakSiNa, pazcima, uttara, Urdhva aura adhaH dizAoM meM parimita ko bhI jAnatA hai, aparimita ko bhI jAnatA hai / kevI sabako jAnatA hai, kevalI sabako dekhatA hai / kevala saba ora se jAnatA hai, kevalI saba ora se dekhatA hai / kevala saba kAla meM jAnatA hai, kevalI saba kAla meM dekhatA hai / valI kA jJAna ananta hai, kevalI kA darzana ananta hai / kevalI kA jJAna nirAvaraNa hai, kevalI kA darzana nirAvaraNa hai| gAMgeya ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - maiM svayaM isa prakAra jAnatA hUM, kisI anya se prApta jJAna ke AdhAra para nahIM jaantaa| maiM sune binA, Agama Adi kA adhyayana kie binA jAnatA hUM, sunakara, Agama Adi kA adhyayana kara nahIM jaantaa| isI prakAra yAvat asat vaimAnika cyuta nahIM hote / svataH parataH upapanna-pada 125. bhaMte! nairayika nairayikoM meM svataH upapanna hote haiM, nairayika nairayikoM meM parataH upapanna hote haiM- kisI dUsarI zakti ke dvArA upapanna kie jAte haiM ? gAMgeya! nairayika nairayikoM meM svataH upapanna hote haiM, nairayika nairayikoM meM parataH upapanna nahIM hote / 126. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nairayika nairayikoM meM svataH upapanna hote haiM ? nairayika nairayikoM meM parataH upapanna nahIM hote - kisI dUsare vyakti ke dvArA upapanna nahIM kie jAte ? 360
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 32 : sU. 126-133 gAMgeya! karma ke udaya, karma kI gurutA, karma kI bhArikatA, karma kI gurusaMbhArikatA, azubha karma ke udaya, azubha karma ke vipAka aura azubha karma ke phala-vipAka se nairayika nairayikoM meM svataH upapanna hote haiM, nairayika nairayikoM meM parataH upapanna nahIM hote| gAMgeya ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai nairayika nairayikoM meM svataH upapanna hote haiM, nairayika nairayikoM meM parataH upapanna nahIM hote| 127. bhaMte! asurakumAra asurakumAroM meM svataH upapanna hote haiM? pRcchaa| gAMgeya! asurakumAra asurakumAroM meM svataH upapanna hote haiM, asurakumAra asurakumAroM meM parataH upapanna nahIM hote| 128. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-asurakumAra asurakumAroM meM svataH upapanna hote haiM, asurakumAra asurakumAroM meM parataH upapanna nahIM hote? gAMgeya! karma ke udaya, karma ke vigamana, karma-vizodhi, karma-vizuddhi, zubha karma ke udaya, zubha karma ke vipAka aura zubha karma ke phala-vipAka se asurakumAra asurakumAra ke rUpa meM svataH upapanna hote haiM, asurakumAra asurakumAra ke rUpa meM parataH upapanna nahIM hote| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-asurakumAra asurakumAra ke rUpa meM svataH upapanna hote haiM, asurakumAra asurakumAra ke rUpa meM parataH upapanna nahIM hote| isa prakAra yAvat stnitkumaar| 129. bhaMte! pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM svataH utpanna hote haiM?-pRcchA gAMgeya! pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM svataH utpanna hote haiM, pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM parata utpanna nahIM hote| 130. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM svataH utpanna hote haiM, pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM parataH utpanna nahIM hote? gAMgeya! karma ke udaya, karma kI gurutA, karma kI bhArikatA, karma kI guru-saMbhArikatA, zubhAzubha karma ke udaya, zubhAzubha karma ke vipAka aura zubhAzubha karma ke phala-vipAka se pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM svataH utpanna hote haiM, pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM parataH utpanna nahIM hote| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai pRthvIkAyika pRthvIkAyika meM svataH utpanna hote haiM, pRthvI-kAyika pRthvIkAyika meM parataH utpanna nahIM hote| 131. isa prakAra yAvat mnussy| 132. vANamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika asurakumAra kI bhAMti vaktavya haiN| gAMgeya ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai vaimAnika vaimAnikoM meM svataH upapanna hote haiM, vaimAnika vaimAnikoM meM parataH upapanna nahIM hote| gAMgeya kA saMbodhi-pada 133. usake pazcAt gAMgeya anagAra ko yaha pratyabhijJA hotI hai-zramaNa bhagavAn mahAvIra sarvajJa, sarvadarzI haiN| aba vaha gAMgeya anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAIM ora se tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vaMdana-namaskAra karatA hai, vaMdana-namaskAra kara usane isa prakAra kahA-bhaMte! 361
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 32,33 : sU. 133-139 bhagavatI sUtra maiM Apake sapratikramaNa paMca-mahAvratAtmaka dharma ko svIkAra karanA cAhatA huuN| devAnupriya! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro| 134. vaha gAMgeya anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vaMdana-namaskAra karatA hai| vaMdana-namaskAra kara caturyAma dharma se mukta hokara sapratikramaNa paMca-mahAvratAtmaka dharma ko svIkAra kara vihAra karatA hai| 135. vaha gAMgeya anagAra bahuta varSoM taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana karatA hai, pAlana kara jisa prayojana se nagnabhAva, muNDabhAva, snAna na karanA, datauna na karanA, chatra dhAraNa na karanA, pAdukA na pahananA, bhUmizayyA, phalakazayyA, kASThazayyA, brahmacaryavAsa, bhikSA ke lie gRhasthoM ke ghara meM praveza karanA, lAbha-alAbha, uccAvaca-grAmakaMTaka, bAIsa parISahoM aura upasargoM ko sahana kiyA jAtA hai, usa prayojana kI ArAdhanA karatA hai| usakI ArAdhanA kara carama ucchvAsa-niHzvAsa meM siddha, prazAMta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM ko kSINa karane vAlA ho jAtA 136. bhaMte! vaha esA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| tetIsavAM uddezaka RSabhadatta-devAnaMdA-pada 137. usa kAla aura usa samaya meM brAhmaNakuMDagrAma nAmaka nagara thaa-vrnnk| bahuzAlaka caity-vrnnk| usa brAhmaNakuMDagrAma nagara meM RSabhadatta nAmaka brAhmaNa rahatA hai-vaha saMpanna, dIptimAna aura vizruta hai yAvat bahujana ke dvArA aparibhavanIya hai| Rgveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaveda-ye cAra veda, pAMcavAM itihAsa, chaThA nighaNTu-inakA sAMgopAMga rahasya-sahita sAraka (pravartaka), dhAraka aura pAragAmI hai| vaha chaha aMgoM kA vettA, SaSTitaMtra kA vizArada, saMkhyAna, zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chanda, nirukta, jyotiSa-zAstra, anya aneka brAhmaNa aura parivrAjaka saMbaMdhI nayoM meM niSNAta hai| vaha zramaNopAsaka jIva-ajIva ko jAnane vAlA, puNya-pApa ke marma ko samajhane vAlA, yAvat yathA parigRhIta tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue raha rahA hai| usa RSabhadatta brAhmaNa ke devAnaMdA nAma kI brAhmaNI thI-sukumAla hAtha-paira vAlI yAvat priyadarzinI, surUpa zramaNopAsikA, jIva-ajIva ko jAnane vAlI, puNya-pApa kA marma samajhane vAlI yAvat yathA-parIgRhIta tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue raha rahI 138. usa kAla aura usa samaya meM svAmI aae| pariSad ne paryupAsanA kii| 139. vaha RSabhadatta brAhmaNa isa kathA kI jAnakArI prApta kara hRSTa-tuSTa citta vAlA, AnaMdita, naMdita, prItipUrNa mana vAlA, parama saumanasya yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| jahAM devAnaMdA brAhmaNI hai vahAM AtA hai, A kara devAnaMdA brAhmaNI se isa prakAra kahatA hai-devAnupriye ! zramaNa bhagavAna mahAvIra Adikara yAvat sarvajJa, sarvadarzI, AkAzagata 362
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 139-144 dharmacakra se zobhita yAvat sukhapUrvaka vihAra karate hue bahuzAlaka caitya meM pravAsa-yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| devAnupriye! aise arhat-bhagavAnoM ke nAma-gotra kA zravaNa bhI mahAn phaladAyaka hai phira abhigamana, vaMdana, namaskAra, pratipRcchA aura paryupAsanA kA kahanA hI kyA? eka bhI Arya dhArmika vacana kA zravaNa mahAn phaladAyaka hai phira vipula artha-grahaNa kA kahanA hI kyA? isalie devAnupriye! hama caleM, zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vaMdana-namaskAra kareM, satkAra-sammAna kareM, bhagavAna kalyANakArI, maMgala, deva aura prazasta citta vAle haiN| hama unakI paryupAsanA kreN| yaha hamAre ihabhava aura parabhava ke lie hita, zubha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogaa| 140. devAnaMdA brAhmaNI RSabhadatta brAhmaNa ke yaha kahane para hRSTa-tuSTa citta vAlI, AnaMdita, naMdita, prItipUrNa mana vAlI, paramasaumanasya yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlI ho gii| vaha donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara, mastaka para TikAkara RSabhadatta brAhmaNa ke isa artha ko vinayapUrvaka svIkAra karatI 141. RSabhadatta brAhmaNa ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara isa prakAra kahA devAnupriyo! zIghra gati-kriyA kI dakSatA se yukta, samAna khura aura pUMcha vAle, samAna rUpa se ullikhita sIMga vAle, svarNamaya kalApa se yukta, prativiziSTa-pradhAna rajatamaya ghaNTA vAle, dhAge kI DorI tathA pravara kaMcanamaya nathinI kI DorI se baMdhe hue, nIla utpala ke sehare vAle, pravara taruNa baila jisameM jote gae haiM, jisa para nAnA maNi, ratna aura ghaMTikA jAla vAlI jhUla DAlI huI hai, zreSTha kATha kI juA aura jota (jUe ko baila kI gardana se jotane vAlI rassI) rajjuyugma prazasta, suviracita aura nirmita hai, pravara lakSaNa se upeta hai vaise dhArmika yAnapravara ko taiyAra kara zIghra upasthita kro| upasthita kara merI isa AjJA ko mujhe pratyarpita kro| 142. ve kauTumbika puruSa RSabhadatta brAhmaNa ke yaha kahane para hRSTa-tuSTa citta vAle, AnaMdita, naMdita, prItipUrNa mana vAle, paramasaumanasya yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAle ho ge| donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara 'svAmI! ApakI AjJA ke anusAra aisA hI hogA', yaha kahakara vinayapUrvaka vacana ko svIkAra karate haiN| svIkAra kara zIghra gatikriyA kI dakSatA se yukta yAvat dhArmika yAnapravara ko zIghra upasthita kara usa AjJA ko pratyarpita karate haiN| 143. RSabhadatta brAhmaNa ne snAna yAvat alpabhAra aura bahumUlya vAle AbhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| (isa prakAra sajjita hokara) apane ghara se nikale, ghara se nikalakara jahAM bAharI upasthAnazAlA hai, jahAM dhArmika yAnapravara hai vahAM aae| vahAM A kara dhArmika yAnapravara para ArUr3ha ho ge| 144. devAnaMdA brAhmaNI ne snAna yAvat alpabhAra aura bahumUlya vAle AbhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| bahuta kubjA, kirAta dezavAsinI yAvat ceTikA-samUha,. varSadhara (kRta 363
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 33 : sU. 144-148 bhagavatI sUtra -napuMsaka-puruSa) sthavira, kaMcukI-janoM-pratihAra-gaNa aura mahattaraka-gaNa ke vRnda se ghirI huI antaHpura se niklii| nikalakara jahAM bAharI upasthAnazAlA hai, jahAM dhArmika yAnapravara hai, vahAM aaii| vahAM Akara dhArmika yAnapravara para ArUr3ha ho gii| 145. RSabhadatta brAhmaNa devAnaMdA brAhmaNI ke sAtha apane parivAra se parivRta hokara brAhmaNakuMDagrAma nagara ke bIcoMbIca nirgamana karate haiN| nirgamana kara jahAM bahuzAlaka caitya hai vahAM Ate haiM, vahAM Akara tIrthaMkara ke chatra Adi atizayoM ko dekhate haiN| dekhakara dhArmika yAnapravara ko sthApita karate haiM, sthApita kara dhArmika yAnapravara se utarate haiN| utarakara pAMca prakAra ke abhigamoM se zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa jAte haiM, (jaise-1. sacitta dravyoM ko chor3anA 2. acitta dravyoM ko chor3anA 3. eka zATaka vAlA uttarAsaMga karanA 4. dRSTipAta hote hI baddhAMjali honA 5. mana ko ekAgra karanA) jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM Ate haiN| vahAM Akara dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiM, pradakSiNA kara vaMdana-namaskAra karate haiM, vaMdana-namaskAra kara tIna prakAra kI paryupAsanA ke dvArA paryupAsanA karate 146. devAnaMdA brAhmaNI dhArmika yAnapravara se utaratI hai| utarakara bahuta kubjA, yAvat ceTikA-samUha, varSadhara, sthavira, kaMcukI-janoM aura mahattaraka-gaNa ke vRnda se ghirI huI pAMca prakAra ke abhigamoM se zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa jAtI hai| (jaise-1. sacitta dravyoM ko chor3anA 2. acitta dravyoM ko chor3anA 3. zarIrayaSTi ko vinayAvanata karanA 4. dRSTipAta hote hI baddhAMjali honA 5. mana ko ekAgra karanA) jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM AtI hai| A kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatI hai| pradakSiNA kara vaMdana-namaskAra karatI hai, vaMdana-namaskAra kara RSabhadatta brAhmaNa ko Age kara, sthita ho parivAra--sahita zuzrUSA aura namaskAra karatI huI sammukha rahakara vinayapUrvaka baddhAMjali paryapAsanA kara rahI hai| 147. usa samaya devAnaMdA brAhmaNI ke stanoM se dUdha kI dhAra baha calI aura netra jala se bhIMga ge| harSAtireka se sthUla hotI huI bhujA ke lie bAjUbaMdha avarodha bana gae, kaMcukI vistRta ho gaI, megha kI dhArA se Ahata kadambapuSpa kI bhAMti romakUpa samucchva sita ho ge| vaha zramaNa bhagavAna mahAvIra ko animeSa dRSTi se dekha rahI hai| 148. bhaMte! yaha kahakara bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdana-namaskAra kiyA, vaMdana-namaskAra kara ve isa prakAra bole-bhaMte! kyA devAnaMdA brAhmaNI ke stanoM se dUdha kI dhAra baha calI? netra jala se bhIMga gae? harSAtireka se sthUla hotI huI bhujA ke lie bAjUbaMda avarodha bana gae? kaMcukI vistRta ho gaI? megha kI dhArA se Ahata kadambapuSpa kI bhAMti romakUpa ucchvasita ho gae? vaha devAnupriya ko animeSa dRSTi se dekha rahI hai? he gautama! zramaNa bhagavAna mahAvIra ne bhagavAna gautama se isa prakAra kahA- gautama! devAnaMdA brAhmaNI merI mAtA hai, maiM devAnaMdA brAhmaNI kA Atmaja huuN| isalie usa pUrva putra-sneha rAga ke kAraNa devAnaMdA brAhmaNI ke stanoM sadadha kI dhAra baha clii| netra jala se bhIMga ge| harSAtireka se sthUla hotI huI bhujA ke lie bAjUbaMdha avarodha bana gae, kaMcukI vistRta ho gii| megha kI 364
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 148-150 dhArA se Ahata kadamba puSpa kI bhAMti romakUpa ucchvasita ho ge| vaha mujhe animeSa dRSTi se dekha rahI hai| 149. zramaNa bhagavAna mahAvIra ne RSabhadatta brAhmaNa aura devAnaMdA brAhmaNI ko usa vizAla pariSad meM dharma kA pratibodha diyA, jisa pariSad meM RSi-pariSad, muni-pariSad, yati-pariSad aura deva-pariSad kA samAveza hai| una pariSadoM meM saikar3oM-saikar3oM manuSyoM ke samUha baiThe hue the| bhagavAna mahAvIra kA bala oghabala, atibala aura mahAbala--ina tIna rUpoM meM prakaTa ho rahA thaa| ve aparimita bala, vIrya, teja, mAhAtmya aura kAMti se yukta the| unakA svara zarada Rtu ke megha ke nava garjana, kroMca ke nirghoSa tathA duMdubhi kI dhvani ke samAna madhura aura gaMbhIra thaa| dharma-kathana ke samaya bhagavAna kI vANI vakSa meM vistRta, kaMTha meM vartula aura sira meM saMkIrNa hotI thii| vaha ganaganAhaTa aura aspaSTatA se rahita thii| usameM akSara kA sannipAta spaSTa thaa| vaha svara-kalA se pUrNa aura jJeya rAga se anurakta thii| vaha sarva bhASAnugAminI-svataH hI saba bhASAoM meM anudita ho jAtI thii| bhagavAna eka yojana taka sunAI dene vAle svara meM arddhamAgadhI bhASA meM bole| pravacana ke pazcAt pariSad lauTa gii| 150. RSabhadatta brAhmaNa zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma sunakara, avadhAraNa kara hRSTa-tuSTa hokara uThane kI mudrA meM uThatA hai, uThakara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vaMdana-namaskAra karatA hai, vaMdana-namaskAra kara vaha isa prakAra bolA-bhaMte ! yaha aisA hI hai, bhaMte ! yaha tathA (saMvAditApUrNa) hai, bhaMte ! yaha avitatha hai, bhaMte! yaha asaMdigdha hai, bhaMte! yaha iSTa hai, bhaMte! yaha pratIpsita (prApta karane ke lie iSTa) hai aura bhaMte! yaha iSTapratIpsita haijaisA Apa kaha rahe haiM aisA bhAva pradarzita kara vaha uttara-pUrva dizA bhAga (IzAna koNa) kI ora jAtA hai, jAkara svayaM hI AbharaNa alaMkAra utAratA hai, utAra kara svayaM hI paMcamuSTi loca karatA hai, loca kara jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vaMdana-namaskAra karatA hai, vaMdana-namaskAra kara vaha isa prakAra bolA-bhaMte! yaha loka bur3hApe aura mauta se AdIpta ho rahA hai (jala rahA hai)| bhaMte! yaha loka bur3hApe aura mauta se pradIpta ho rahA hai| bhaMte! yaha loka bur3hApe aura mauta se AdIpta-pradIpta ho rahA hai| jaise kisI gRhapati ke ghara meM Aga laga jAne para vaha vahAM jo alpabhAra vAlA aura bahumUlya AbharaNa hotA hai, use lekara svayaM ekAnta sthAna meM calA jAtA hai| (aura socatA hai) agni se nikAlA huA yaha AbharaNa pahale athavA pIche mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogaa| devAnupriya! isI prakAra merA zarIra bhI eka upakaraNa hai| vaha iSTa, kAMta, priya, manojJa, manahara, sthiratara, vizvasanIya, sammata, bahumata, anumata aura AbharaNa-karaNDaka ke samAna hai| ise sardI-garmI na lage, bhUkha-pyAsa na satAe, cora pIr3A na pahuMcAe, hiMsra pazu isa para AkramaNa na kare, daMza aura mazaka ise na kATe, vAta, pitta, zleSma aura sannipAta-janita vividha prakAra 365
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 150-155 ke roga aura AtaMka, parISaha aura upasarga isakA sparza na kare, isa abhisaMdhi se maiMne ise pAlA hai| mere dvArA isakA nistAra hone para yaha paraloka meM mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogA, isalie devAnupriya ! maiM Apake dvArA hI pravrajita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI muNDita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI zaikSa bananA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI zikSA prApta karanA cAhatA hUM tathA Apake dvArA hI AcAra, gocara, vinaya - vainayika - caraNa - karaNa - yAtrA - mAtrA - mUlaka dharma kA AkhyAna cAhatA hUM / 151. zramaNa bhagavAna mahAvIra RSabhadatta brAhmaNa ko svayaM hI pravrajita karate haiM, svayaM hI muMDita karate haiM, svayaM hI zaikSa banAte haiM, svayaM hI zikSita karate haiM aura svayaM hI AcAra - gocara, vinaya-vainayika-caraNa-karaNa - yAtrA - mAtrA - mUlaka dharma kA AkhyAna karate haiM - devAnupriya ! isa prakAra calanA cAhie, isa prakAra ThaharanA cAhie, isa prakAra baiThanA cAhie, isa prakAra karavaTa lenI cAhie, isa prakAra bhojana karanA cAhie, isa prakAra bolanA cAhie, isa prakAra pUrNa jAgarUkatA se prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke prati saMyama se rahanA caahie| isa artha meM kiMcit bhI pramAda nahIM karanA cAhie / vaha RSabhadatta brAhmaNa zramaNa bhagavAn mahAvIra ke isa prakAra ke dhArmika upadeza ko samyak prakAra ke svIkAra karatA hai yAvat sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana karatA hai / adhyayana kara aneka caturtha bhakta, SaSTha bhakta, aSTama-bhakta, dazama-bhakta, dvAdaza-bhakta, ardhamAsa aura mAsakSapaNa - isa prakAra vicitra tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karatA huA bahuta varSoM taka zrAmaNya paryAya kA pAlana karatA hai / pAlana kara eka mAsa kI saMlekhanA se apane zarIra ko kRza banA, anazana dvArA sAThabhakta (bhojana ke samaya) kA chedana karatA hai, chedana kara jisa prayojana se nagnabhAva yAvat usa prayojana kI ArAdhanA karatA hai| usakI ArAdhanA kara carama ucchvAsa - niHzvAsa meM siddha, prazAMta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM ko kSINa karane vAlA ho jAtA hai| 1 152. devAnaMdA brAhmaNI zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma sunakara, avadhAraNa kara, hRSTa-tuSTa hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatI hai, pradakSiNA kara vaMdana - namaskAra karatI hai, vaMdana - namaskAra kara vaha isa prakAra bolI- bhaMte! yaha aisA hI hai, bhaMte! yaha tathA (saMvAditA pUrNa ) - isa prakAra jaise RSabhadatta ne kahA vaise hI yAvat dharma kA AkhyAna cAhatI huuN| 153. zramaNa bhagavAna mahAvIra devAnaMdA brAhmaNI ko svayaM hI pravrajita karate haiM, pravrajita kara svayaM hI AryA caMdanA kI AryA ziSyA ke rUpa meM sauMpa dete haiM / 154. AryA caMdanA AryA devAnaMdA brAhmaNI ko svayaM hI muMDita karatI haiM, svayaM hI zaikSa banAtI haiM / isa prakAra RSabhadatta kI bhAMti devAnaMdA brAhmaNI AryA caMdanA ke isa prakAra ke dhArmika upadeza ko samyak prakAra se svIkAra karatI hai, use bhalI-bhAMti jAnakara vaise hI saMyamapUrvaka calatI hai yAvat saMyama se saMyata rahatI hai / 155. AryA devAnaMdA AryA caMdanA ke pAsa sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana karatI hai / adhyayana kara aneka caturtha bhakta, SaSTha bhakta, aSTama bhakta, dazama - bhakta, ardhamAsa aura 366
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 155-158 mAsakSapaNa-isa prakAra vicitra tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karatI huI bahuta varSoM taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana karatI hai| pAlana kara eka mAsa kI saMlekhanA se apane zarIra ko kRza banA, anazana ke dvArA sATha bhakta kA chedana karatI hai| chedana kara carama ucchvAsa-niHzvAsa meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM ko kSINa karane vAlI ho jAtI jamAli-pada 156. brAhmaNakuNDagrAma nagara ke pazcima bhAga meM kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara thaa-vrnnk| usa kSatriyakuNDagrAma nagara meM jamAli nAmaka kSatriyakumAra rahatA hai-vaha sampanna, dIptimAna yAvat bahujana ke dvArA aparibhavanIya hai| vaha apane pravara prAsAda ke uparibhAga meM sthita hai| usake sAmane mRdaMga-mastakoM kI prabala hotI huI dhvani ke sAtha vara taruNiyoM dvArA saMprayukta battIsa prakAra ke nATaka kie jA rahe haiN| usake lie nRtya kiyA jA rahA hai, isalie vaha upanRtyamAna hai| usake guNagAna kie jA rahe haiM, upalAlana kiyA jA rahA hai| prAvRD, varSA-rAtra, zIta, hemanta, basanta aura grISma paryaMta chahoM RtuoM ke vividha anubhAva kA anubhava karatA huA, unakA aMti saMcaraNa karatA huA, iSTa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha-isa paMcavidha manuSya saMbaMdhI kAma-bhoga ko bhogatA huA vihAra kara rahA hai| 157. kSatriyakuMDagrAma nagara ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para mahAn jana-zabda , jana-vyUha, jana-bola, jana-kalakala, jana-urmi, jana-utkalikA, jana-sannipAta, bahujana paraspara isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM-devAnupriyo! zramaNa bhagavAna mahAvIra dharmatIrtha ke AdikartA yAvat sarvajJa, sarvadarzI brAhmaNakuNDagrAma nagara ke bAhara bahuzAlaka caitya meM pravAsa-yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| devAnupriyo! aise arhat bhagavAnoM ke nAma-gotra kA zravaNa bhI mahAn phaladAyaka hai, (uvavAI, sUtra 52) kI bhAMti vaktavya hai, yAvat eka dizA ke abhimukha kSatriyakuMDagrAma nagara ke ThIka madhya se nikalate haiM, nikalakara jahAM brAhmaNakuMDagrAma nagara hai, jahAM bahazAlaka caitya hai, vahAM Ate haiN| isa prakAra uvavAI kI bhAMti vaktavya hai yAvat tIna prakAra kI paryupAsanA se paryupAsanA kara rahe haiN| 158. kSatriyakumAra jamAli usa mahAn jana-zabda yAvat jana-sannipAta ko suna rahA hai, dekha rahA hai| usake isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA kyA Aja kSatriyakuMDagrAma nagara meM indra-mahotsava hai? skaMda-mahotsava hai? mukunda-mahotsava hai? nAga-mahotsava hai? yakSa-mahotsava hai? bhUta-mahotsava hai? kUpa-mahotsava hai? tAlAba-mahotsava hai? nadI-mahotsava hai? draha-mahotsava hai? parvata-mahotsava hai? vRkSa-mahotsava hai? caitya-mahotsava hai? stUpa-mahotsava hai? jisase ki ye bahuta ugra, bhoja, rAjanya, ikSvAku, nAga, kaurava, kSatriya, kSatriyaputra, bhaTa, bhaTaputra, yoddhA, prazAsaka, mallavI, licchavI, licchaviputra tathA anya aneka rAje, yuvarAja, koTavAla, maDaMbapati, kuTumbapati, ibhya, seTha, senApati, sArthavAha Adi snAta hokara, balikarma kara (uvavAI, sUtra 52) kI 367
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 158-163 bhAMti vaktavya hai, yAvat kSatriyakuMDagrAma nagara ke ThIka madhya se nikala rahe haiM? usane isa prakAra dekhA, dekhakara kaMcukIpuruSa ko bulAyA, bulAkara isa prakAra bolA - devAnupriyo ! kyA Aja kSatriyakuNDagrAma nagara meM indra - mahotsava hai yAvat sArthavAha Adi nirgamana kara rahe haiM ? 159. kSatriya kumAra jamAli ke yaha kahane para vaha kaMcukI-puruSa hRSTa-tuSTa ho gayA / usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ke Agamana kA nizcaya hone para donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjalI ko sira ke sammukha ghumA kara, mastaka para TikA kara kSatriyakumAra jamAli ko jaya-vijaya ke dvArA vardhApita kiyA, vardhApita kara isa prakAra bolA- devAnupriya ! Aja kSatriyakuMDagrAma nagara meM na indra- mahotsava hai yAvat sArthavAha Adi nirmana kara rahe haiN| devAnupriya ! Aja zramaNa bhagavAna mahAvIra Adikara yAvat sarvajJa, sarvadarzI brAhmaNakuMDagrAma nagara ke bAhara bahuzAlaka caitya meM pravAsa yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| isalie ye bahuta ugra, bhoja yAvat sArthavAha Adi nirgamana kara rahe haiN| 160. kSatriyakumAra jamAli kaMcukI-puruSa ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara hRSTatuSTa ho gyaa| usane kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara isa prakAra kahA- devAnupriyo ! zIghra hI cAra ghaNTAoM vAle azva ratha ko jota kara upasthita karo, upasthita kara merI AjJA ko mujhe pratyarpita karo / 161. kauTumbika puruSoM ne kSatriyakumAra jamAli ke yaha kahane para cAra ghaNTAoM vAle azva-ratha ko jotakara upasthita kiyaa| upasthita kara usa AjJA kA prartyapaNa kiyA / 162. kSatriyakumAra jamAli jahAM mardana ghara hai, vahAM AtA hai| vahAM Akara snAna tathA balikarma kara yAvat zarIra ke avayavoM para caMdana kA lepa kara, sarva alaMkAroM se vibhUSita hokara mardana - ghara se nikalatA hai, nikala kara jahAM bAhara upasthAnazAlA hai jahAM cAra ghaNTAoM vAlA azva- ratha hai, vahAM AtA hai, Akara cAra ghaNTAoM vAle azvaratha para ArUr3ha hotA hai| ArUr3ha hokara kaTasaraiyA ke phUloM se banI mAlAoM se yukta chatra ko dhAraNa karatA hai, mahAn subhaToM ke suvistRta saMghAtavRnda se parikSipta hokara kSatriya kuNDagrAma nagara ke ThIka madhya se nirgamana karatA hai, nirgamana kara jahAM brAhmaNakuMDagrAma nagara hai, jahAM bahuzAlaka caitya hai, vahAM AtA hai, Akara ghor3oM kI lagAma ko khIMcatA hai, khIMcakara ratha ko ThaharAtA hai, ThaharA kara ratha se utaratA hai, utara kara puSpa, taMbola, Ayudha Adi tathA upAnat ko visarjita karatA hai, visarjita kara eka zATaka vAlA uttarAsaMga karatA hai| uttarAsaMga kara Acamana karatA hai, azuci dravya kA apanayana karatA hai, parama zucIbhUta hokara aMjaliyoM ko mukulita kara sira para rakhatA hai, jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra hai vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhagavAna ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna ra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vaMdana - namaskAra karatA hai, vaMdana - namaskAra kara tIna prakAra kI paryupAsanA se paryupAsanA karatA hai / 163. zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kSatriya kumAra jamAli ko usa vizAla - pariSad meM dharma kA pratibodha diyA, jisa pariSad meM RSi pariSad, muni-pariSad, yati-pariSad aura deva-pariSad kA samAveza hai| una pariSadoM meM saikar3oM saikar3oM vyakti aura saikar3oM saikar3oM manuSyoM ke samUha baiThe 368
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 163-166 hue the| bhagavAna mahAvIra kA bala oghabala, atibala aura mahAbala - ina tIna rUpoM meM prakaTa ho rahA thaa| ve aparimita bala, vIrya, teja, mAhAtmya aura kAMti se yukta the| unakA svara zarada Rtu ke megha ke navagarjana, kroJca ke nirghoSa tathA dundubhiH kI dhvani ke samAna madhura aura gaMbhIra thaa| dharma - kathana ke samaya mahAvIra kI vANI vakSa meM vistRta, kaMTha meM vartula aura sira meM saMkIrNa hotI thii| vaha gunagunAhaTa aura aspaSTatA se rahita thI / usameM akSara kA sannipAta spaSTa thaa| vaha svarakalA se pUrNa aura geya rAga se anurakta thI / vaha sarvabhASAnugAminI - svataH hI saba bhASAoM meM anUdita ho jAtI thii| bhagavAna eka yojana taka sunAI dene vAle svara meM arddhamAgadhI bhASA meM bole / pravacana ke pazcAt pariSad lauTa gii| 164. vaha kSatriyakumAra jamAli zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma sunakara, avadhAraNa kara hRSTa-tuSTa cittavAlA, AnaMdita, naMdita, prItipUrNa manavAlA, parama saumanasyayukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gayA / vaha uThane kI mudrA meM uThatA hai / uTha kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vaMdana - - namaskAra karatA hai, vaMdana - namaskAra kara vaha isa prakAra bolA- bhaMte! maiM nirgrantha-pravacana meM zraddhA karatA hUM / bhaMte! maiM nirgrantha-pravacana meM pratIti karatA hUM, bhaMte! maiM nirgrantha pravacana meM ruci karatA hUM, bhaMte! maiM nirgrantha pravacana meM abhyutthAna karatA hUM / bhaMte! yaha aisA hI hai ! bhaMte! yaha tathA (saMvAditA - pUrNa) hai| bhaMte! yaha avitatha hai / bhaMte! yaha asaMdigdha hai| bhaMte! yaha iSTa hai / bhaMte! yaha pratIpsita ( prApta karane ke lie iSTa) hai| bhaMte! yaha iSTa-pratIpsita hai / jaise Apa kaha rahe haiM, itanA vizeSa hai - devAnupriya ! maiM mAtA-pitA se pUcha letA hUM, tatpazcAt maiM devAnupriya ke pAsa muMDa hokara agAra se anagAritA meM pravrajita hoUMgA / devAnupriya ! jaise sukha ho, pratibaMdha mata karo / 165. kSatriyakumAra jamAli zramaNa bhagavAna mahAvIra ke isa prakAra kahane para hRSTa-tuSTa ho gayA / vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vaMdana - namaskAra karatA hai, vaMdana - namaskAra kara vaha usI cAra ghaNTAoM vAle azva ratha para ArUr3ha hotA hai| ArUr3ha hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa se bahuzAlaka caitya se nirgamana karatA hai| nirgamana kara kaTasaraiyA ke phUloM se banI mAlAoM se yukta chatra ko dhAraNa karatA hai / mahAn subhaToM ke suvistRta saMghAta vRnda se parikSipta hokara jahAM kSatriyakuNDagrAma nagara hai, vahAM AtA hai| vahAM Akara kSatriyakuNDagrAma nagara ke bIco-bIca jahAM apanA ghara hai, jahAM bAhara upasthAnazAlA hai, vahAM AtA hai, vahAM Akara ghor3oM kI lagAma ko khIMcatA hai, khIMcakara ratha ko ThaharAtA hai, ThaharAkara ratha se utaratA hai, utarakara jahAM AbhyaMtara upasthAnazAlA hai, jahAM mAtA-pitA haiM, vahAM AtA hai, vahAM Akara jaya ho vijaya ho, isa prakAra (mAtA pitA kA) vardhApana karatA hai, vardhApana kara isa prakAra bolA - mAtA - pitA! maiMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma sunA hai / vahI dharma mujhe iSTa, pratIpsita aura abhirucita I 166. mAtA-pitA ne kSatriyakumAra jamAli ko isa prakAra kahA - putra ! tuma dhanya ho, putra ! tuma kRtArtha ho, putra ! tuma kRtapuNya ( bhAgyazAlI) ho, putra ! tuma kRtalakSaNa ( lakSaNa sampanna ) ho / 369
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 33 : sU. 166-170 bhagavatI sUtra jo ki tumane zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa dharma ko sunA hai, vaha dharma tumheM iSTa, pratIpsita aura abhirucita hai| 167. vaha kSatriyakumAra jamAli mAtA-pitA se dUsarI bAra isa prakAra bolA-mAtA-pitA! maiMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma sunA hai, vaha dharma mujhe iSTa, pratIpsita aura abhirucita hai| mAtA-pitA! maiM saMsAra ke bhaya se udvigna aura janma-maraNa se bhIta huuN| mAtA-pitA! maiM cAhatA hUM-Apase anujJA prApta kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa hokara agAra se anagAritA meM pravrajita houuN| 168. kSatriyakumAra jamAli kI usa aniSTa, akAMta, apriya, amanojJa, amanohara aura azrutapUrva vANI ko sunakara, avadhAraNa kara mAtA ke romakUpoM meM sveda A gayA, usake sravaNa se zarIra gIlA ho gyaa| zoka ke AghAta se usake aMga kAMpane lge| vaha nisteja ho gii| usakA mukha dIna aura vimanaska ho gyaa| vaha hAtha se malI huI kamalamAlA kI bhAMti ho gii| usakA zarIra usI kSaNa mlAna, durbala, lAvaNya-zUnya, AbhA-zUnya aura zrI-vihIna ho gyaa| gahane zithila ho ge| dhavala-kaMgana dharatI para girakara moca khAkara khaNDa-khaNDa ho ge| uttarIya khisaka gyaa| mUcrchAvaza cetanA ke naSTa hone para zarIra bhArI ho gyaa| sakomala kezarAzi bikhara gii| parazu se chinna caMpakalatA kI bhAMti aura utsava se nivRtta hone para indra-yaSTi kI bhAMti usake saMdhi-baMdhana zithila ho gae, vaha apane sampUrNa zarIra ke sAtha ratnajaTita AMgana meM dhama se gira pdd'ii| 169. saMbhrama aura tvarA ke sAtha ceTikA dvArA DAlI gaI sone kI jhArI ke muMha se nikalI zItala jala kI nirmala dhArA ke parisiMcana se kSatriyakumAra jamAli kI mAtA kI gAtra-yaSTi meM zItalatA vyApa gii| utkSepaka aura tAlavRta ke paMkhoM se uThane vAlI jalamizrita havA ke saMsparza se tathA aMtaHpura ke parijanoM dvArA vaha Azvasta huii| vaha rotI, kalapatI, AMsU bahAtI, zoka karatI aura vilapatI huI kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra bolI-jAta! tuma hamAre ekamAtra putra iSTa, kamanIya, priya, manojJa, manohara, sthiratara, vizvasanIya, sammata, bahumata, anumata aura AbharaNa-karaNDaka ke samAna ho| tuma ratna, ratnabhUta (cintAmaNi Adi ratna ke samAna) jIvana-utsava aura hRdaya ko AnaMdita karane vAle ho| tuma udumbura puSpa ke samAna zravaNa-durlabha ho phira darzana kA to prazna hI kyA? jAta! hama kSaNabhara bhI tumhArA viyoga sahanA nahIM cAhate, isalie jAta! tuma taba taka raho, jaba taka hama jIvita haiN| usake pazcAt jaba hama kAlagata ho jAeM, tumhArI vaya paripakva ho jAe, tuma saMtAna rUpI taMtu ko bar3hAne ke kArya se nirapekSa ho jAo, taba zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaanaa| 170. kSatriyakumAra jamAli mAtA-pitA se isa prakAra bolA-mAtA-pitA! yaha vaisA hI hai jo tuma mujhe yaha kaha rahe ho-jAta! tuma hamAre eka putra, iSTa, kAMta yAvat pravrajita ho jaanaa| mAtA-pitA! yaha manuSya kA bhava aneka janma, jarA, maraNa, roga, zArIrika aura mAnasika prakAma duHkhoM ke vedana, saikar3oM kaSToM aura upadravoM se abhibhUta, adhruva, aniyata, azAzvata, 370
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 170-173 saMdhyA ke abhrarAga ke samAna, jala - bubuda ke samAna, kuza kI noka para TikI huI jalabiMdu ke samAna, svapna-darzana ke samAna aura vidyullatA kI bhAMti caMcala aura anitya hai, sar3ana, patana aura vidhvaMsadharmA hai / pahale yA pIche avazya chor3anA hai| mAtA-pitA! kauna jAnatA hai kauna pahale jAegA? kauna pazcAt jAegA ? mAtA-pitA ! isalie maiM cAhatA hUM tumhAre dvArA anujJAta hokara maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa muMDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jAUM / 171. mAtA-pitA ne kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahA - jAta ! tumhArA yaha zarIra praviziSTa rUpa, lakSaNa, vyaMjana aura guNa se upeta, uttama bala, vIrya aura satva se yukta, vijJAna se vicakSaNa, saubhAgya- sahita guNa se unnata, abhijAta aura mahAn kSamatA vAlA, vividha vyAdhi aura roga se rahita, upapAta rahita, udAtta, manohara aura paTu pAMca indriyoM se yukta, prathama yauvana meM sthita aura aneka guNoM se saMyukta hai, isalie he jAta! tuma apane zarIra ke rUpa, saubhAgya aura yauvana- guNoM kA anubhava kro| usake pazcAt - apane zarIra ke rUpa, saubhAgya aura yauvana guNoM kA anubhava karane ke pazcAt hama kAlagata ho jAeM, tumhArI avasthA paripakva ho jAe, kulavaMza ke taMtu se nirapekSa ho jAo taba tuma zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muMDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jAnA / 172. kSatriyakumAra jamAli mAtA-pitA se isa prakAra bolA-mAtA-pitA ! yaha vaisA hI hai, jo tuma mujhe kaha rahe ho - jAta ! tumhArA yaha zarIra praviziSTa rUpa vAlA hai yAvat agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaanaa| mAtA-pitA ! yaha manuSya kA zarIra duHkha kA Ayatana hai, vividha prakAra kI saikar3oM vyAdhiyoM kA saMniketa (ghara) hai| asthirUpI kATha ke DhAMce para khar3A huA hai, zirA aura snAyuoM ke jAla se ativeSTita hai, miTTI pAtra ke samAna durbala hai, azuci se saMkliSTa hai, jisakA kRtyakArya sarvakAla calatA hai, kabhI pUrA nahIM hotA, bur3hApe se niSprANa banA huA jarjara ghara sar3ana, patana aura vidhvaMsadharmA hai, pahale yA pIche avazya chor3anA hai| mAtA-pitA ! kauna pahale jAegA? kauna pazcAt jAegA ? mAtA-pitA ! isalie maiM cAhatA hUM tumhAre dvArA anujJAta ho kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jAUM / 173. kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA ne isa prakAra kahA - jAta! ye tumhArI ATha guNavallabha patniyAM, jo vizAla kula kI bAlikAeM, kalAkuzala, sarvakAla- lAlita, sukha bhogane yogya, mArdava - guNa se yukta, nipuNa, vinaya ke upacAra meM paNDita aura vicakSaNa, manorama, mita aura madhura bolane vAlI, vihasana, viprekSaNa ( kaTAkSa), gati, vilAsa aura ceSTA meM vizArada, samRddha kula vAlI aura zIlazAlinI, vizuddha, kulavaMza kI saMtAna rUpI taMtu kI vRddhi ke lie garbha ke udbhava meM samartha, manonukUla aura hRdaya se iSTa, uttama aura nitya bhAva se anurakta sarvAMga suMdariyAM haiM, isalie jAta! tuma inake sAtha vipula manuSya-saMbaMdhI kAma-bhogoM kA bhoga kro| usake pazcAt bhuktabhogI tathA viSayoM ke prati tumhArA kautuhala vigata aura vyucchinna ho jAe, hama kAlagata ho jAeM, tumhArI avasthA paripakva ho jAe, tuma kulavaMza ke taMtu kArya se nirapekSa ho jAo taba tuma zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa ho 371
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 33 : sU. 173-177 bhagavatI sUtra agAra se anagAritA meM pravajita ho jaanaa| 174. kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA se isa prakAra kahA-mAtA-pitA! yaha vaisA hI hai, jaisA Apa kaha rahe haiM-jAta! ye tumhArI ATha patniyAM vizAla kula kI bAlikAeM haiM yAvat tuma agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaanaa| mAtA-pitA! ye manuSya saMbaMdhI kAmabhoga, mala, mUtra, kapha, nAka ke maila, vamana, pitta, mavAda, zukra aura zoNita se samutpanna hote haiN| amanojJa, vikRta aura kuthita mala-mUtra se paripUrNa haiN| mRtaka kI gaMdha jaise ucchvAsa aura azubha niHzvAsa se udvega paidA karane vAle, bIbhatsa, alpakAlika, svalpasAra-sahita (tuccha), jaThara meM hone vAle mala kI avasthiti se duHkhada, bahujanasAdhAraNa-sarvasulabha, mahAn mAnasika aura zArIrika kaSTa sAdhya, abudhajanoM ke dvArA Asevita, sAdhu-janoM ke dvArA sadaiva garhaNIya, ananta saMsAra ko bar3hAne vAle, kaTu phala-vipAka vAle, inheM na chor3ane para ye pradIpta tRNa-pUlikA ke samAna duHkhAnubaMdhI aura siddhi -gamana ke vighna haiN| mAtA-pitA! yaha kauna jAnatA hai-kauna pahale jAegA? kauna pIche jAegA? mAtA-pitA! isalie maiM cAhatA hUM tumhAre dvArA anujJAta hokara maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaauuN| 175. mAtA-pitA ne kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahA-jAta! tumhAre pitAmaha (dAdA) prapitAmaha (paradAdA) aura praprapitAmaha (paradAdA ke pitA) se prApta yaha bahuta sArA hiraNya, suvarNa, kAMsya, dUSya (bahumUlya vastra) vipula vaibhava-kanaka, ratna, maNi, mauktika, zaMkha, menasila, pravAla, lAlaratna aura zreSThasAra-ina vaibhavazAlI dravyoM se, jo sAtavIM pIr3hI taka prakAma dene ke lie, prakAma bhogane aura bAMTane ke lie samartha haiM isalie jAta! tuma manuSya-saMbaMdhI vipula Rddhi, satkAra aura samudaya kA anubhava kro| kulavaMza ke taMtu-kArya se nirapekSa ho jAo, usake pazcAt kalyANa kA anubhava kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muMDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaanaa| 176. kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA se isa prakAra kahA-yaha vaisA hI hai, jaisA Apa kaha rahe haiM jAta! pitAmaha, prapitAmaha, praprapitAmaha se prApta hiraNya yAvat agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaanaa| mAtA-pitA! yaha hiraNya, suvarNa yAvat vaibhavazAlI dravya agni-sAdhita hai-agni jalA sakatI hai, cora-sAdhita haiM-cora curA sakate haiM, rAja-sAdhita haiM-rAjA adhikRta kara sakatA hai, mRtyu-sAdhita haiM mRtyu usase vaMcita kara sakatI hai| dAyAda-sAdhita haiM bhAgIdAra vibhAjita kara sakate haiN| agni-sAmAnya-agni kA svAmitva hai, cora-sAmAnya-cora kA svAmitva hai, rAja-sAmAnya-rAjA kA svAmitva hai, mRtyu-sAmAnya-mRtyu kA svAmitva hai aura dAyAda-sAmAnya-bhAgIdAra kA svAmitva hai, adhruva, aniyata aura azAzvata haiN| pahale yA pIche avazya chor3anA hai| mAtA-pitA! kauna jAnatA hai-pahale kauna jAegA? pIche kauna jAegA? isalie mAtA-pitA! maiM cAhatA hUM tumhAre dvArA anujJAta hokara maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaauuN| 177. mAtA-pitA kSatriyakumAra jamAli ko viSaya ke prati anurakta banAne vAle bahuta AkhyAna, prajJApana, saMjJApana aura vijJApana ke dvArA use AkhyAta, prajJapta, saMjJapta aura vijJapta 372
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 177-180 karane meM samartha nahIM hue taba viSaya se virakta kintu saMyama ke viSaya meM bhaya dikhAkara udvega paidA karane vAle prajJApana ke dvArA prajJApanA karate hue isa prakAra bole-jAta! yaha nirgrantha-pravacana satya, anuttara, advitIya, pratipUrNa, nairyAtrika, mokSa taka pahuMcAne vAlA, saMzuddha, zalya ko kATane vAlA, siddhi kA mArga, mukti kA mArga, mokSa kA mArga, zAMti kA mArga, avitatha, avicchinna aura samasta duHkhoM ke kSaya kA mArga hai| isa nirgrantha pravacana meM sthita jIva siddha, prazAMta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM kA anta karate haiN| saMyama sAMpa kI bhAMti ekAnta (ekAgra) dRSTi dvArA sAdhya hai| kSara kI bhAMti ekAnta dhAra dvArA sAdhya hai| isameM loha ke yava cabAne hote haiN| yaha bAlU ke kaura kI taraha niHsvAda hai| yaha mahAnadI gaMgA meM pratisrota-gamana jaisA hai, yaha mahAsamudra ko bhujAoM se tairane jaisA dustara hai| yaha tIkSNa kAMToM para caMkramaNa karane, bhArI-bharakama vastu ko uThAne aura talavAra kI tIkSNa dhAra para calane jaisA hai| jAta! zramaNa nirgrantha AdhAkarmI, auddezika, mizrajAta, adhyavatara, pUti, krIta, prAmitya-udhAra liyA gayA, Achedya-chInA gayA, bhAgIdAra dvArA ananumata, sAmane lAyA gayA, kAntAra-bhakta, durbhikSa-bhakta, glAna-bhakta, vAdalikA-bhakta, prAbhRtika-bhakta, zayyAtara-piNDa, rAjapiMDa, mUla-bhojana, kanda-bhojana, phala-bhojana, bIja-bhojana aura harita-bhojana khA-pI nahIM sktaa| jAta! tuma sukha bhogane yogya ho, duHkha bhogane yogya nahIM ho| tuma sardI, garmI, bhUkha aura pyAsa tathA kITa, hiMsra pazu, daMza-mazaka, vAtika, paittika, zlaiSmika aura sAnnipAtika, vividha prakAra ke roga aura AtaMka tathA udIrNa parISaha aura upasarga ko sahana karane meM samartha nahIM ho| jAta! hama kSaNa bhara ke lie bhI tumhArA viyoga sahanA nahIM cAhate, isalie tuma taba taka raho, jaba taka hama jIvita haiN| usake pazcAt hama kAlagata ho jAeM, tumhArI vaya paripakva ho jAe, tuma kula-vaMza ke taMtu-kArya se nirapekSa hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa ho. agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaanaa| 178. kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA se isa prakAra kahA-mAtA-pitA! yaha vaisA hI hai, jaisA Apa kaha rahe haiM-jAta! yaha nirgrantha-pravacana satya, anuttara, advitIya yAvat agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaanaa| mAtA-pitA ! klIba, kAyara, kApuruSa, ihaloka se pratibaddha, paraloka se parAGmakha, viSaya kI tRSNA rakhane vAle aura prAkRtajana-sAdhAraNa manuSya ke lie nigraMtha-pravacana AcaraNa karanA duSkara hai| dhIra, kRtanizcaya aura vyavasAya- sampanna (upAya-pravRtta) ke lie usakA AcaraNa kiMcit bhI duSkara nahIM hai| isalie mAtA-pitA! maiM cAhatA hUM tumhAre dvArA anujJAta hokara maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDa ho agAra se anagAritA meM pravrajita ho jaauuN| 179. kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA viSaya ke prati anurakta banAne vAle aura viSaya se virakta kintu saMyama ke viSaya meM bhaya dikhAkara udvega paidA karane vAle bahuta AkhyAna, prajJApana, saMjJApana aura vijJApana ke dvArA use AkhyAta, prajJapta-saMjJapta aura vijJapta karane meM samartha nahIM hue taba kSatriyakumAra jamAli ko anicchApUrvaka niSkramaNa kI anujJA de dii| 180. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulA kara isa prakAra kahA-devAnupriya! kSatriyakuMDagrAma nagara ke bhItara aura bAhara pAnI kA chir3akAva karo, jhAr3a, 373
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 33 : sU. 180-186 bhagavatI sUtra buhAra jamIna kI saphAI karo, gobara kI lipAI karo, jaise (uvavAI, sUtra 55) kI vaktavyatA yAvat pravara surabhi vAle gaMdha-cUrNoM se sugaMdhita gaMdhavartI tulya karo, kraao| aisA kara aura karA kara isa AjJA ko mujhe pratyarpita kro| unhoMne vaisA kara AjJA kA pratyarpaNa kiyaa| 181. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne punaH kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulA kara isa prakAra kahA-devAnupriya! kSatriyakumAra jamAli kA mahAn artha vAlA, mahAn mUlya vAlA, mahAn arhatA vAlA aura vipula niSkramaNa-abhiSeka upasthita kro| kauTumbika puruSoM ne vaisA hI niSkramaNa-abhiSeka upasthita kiyaa| 182. mAtA-pitA kSatriyakumAra jamAli ko pUrvAbhimukha kara pravara siMhAsana para biThAte haiM, biThAkara eka sau ATha svarNa-kalaza, eka sau ATha rajata-kalaza, eka sau ATha maNimaya-kalaza, eka sau ATha svarNa-rajatamaya kalaza, eka sau ATha svarNa-maNimaya kalaza, eka sau ATha rajata-maNimaya kalaza, eka sau ATha svarNa-rajata-maNimaya kalaza aura eka sau Au bhaumeya (miTTI ke) kalaza ke dvArA usakA niSkramaNa-abhiSeka karate haiN| saMpUrNa Rddhi, dyuti, bala, samudaya, Adara, vibhUti, vibhUSA, aizvarya, puSpa, gaMdha, mAlyAMkAra aura saba vAdyoM ke zabda ninAda ke dvArA tathA mahAn Rddhi, mahAn dyuti, mahAn bala, mahAn samudaya, mahAn vara vAdyoM kA eka sAtha pravAdana, zaMkha, praNava, paTaha, bherI, jhAlara, kharamuhI-kAhalA, huDukka Damaru ke AkAra kA vAdya, muraja-Dholaka, mRdaMga aura dundubhi ke nirghoSa se nAdita zabda ke dvArA mahAn niSkramaNa-abhiSeka se abhiSikta karate haiN| abhiSikta kara donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara 'jaya ho-vijaya ho' ke dvArA vardhApita karate haiN| vardhApita kara isa prakAra bole-jAta! batAo hama kyA deM? kyA vitaraNa kareM? tumheM kisa vastu kA prayojana hai? 183. kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA se isa prakAra kahA-mAtA-pitA ! maiM kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra ko lAnA tathA nApita ko bulAnA cAhatA huuN| 184. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulA kara isa prakAra kahA-devAnupriya! zIghra hI zrIgRha se tIna lAkha mudrA lekara do lAkha mudrA ke dvArA kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra laao| eka lAkha mudrA se nApita ko bulaao| 185. kauTumbika puruSa kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke isa prakAra kahane para hRSTa-tuSTa ho ge| donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara- 'svAmI! ApakI AjJA ke anusAra aisA hI hogA', yaha kahakara vinayapUrvaka vacana ko svIkAra karate haiN| svIkAra kara zIghra hI zrIgRha se tIna lAkha mudrAeM grahaNa karate haiN| grahaNa kara do lAkha mudrAoM ke dvArA kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra lAte haiM, eka lAkha mudrA ke dvArA nApita ko bulAte haiN| 186. vaha nApita kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke nirdezAnusAra kauTumbika puruSoM dvArA bulAe jAne para hRSTa-tuSTa ho gyaa| usane bali-karma kiyA, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kiyA, zuddhapravezya (sabhA meM pravezocita), mAMgalika vastroM ko vidhivat pahanA, alpabhAra aura 374
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 186-191 bahumUlya vAle vastroM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| jahAM kSatriyakumAra jamAli ke pitA haiM, vahAM AyA, vahAM Akara donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara kSatriyakumAra jamAli ke pitA ko 'jaya ho-vijaya ho' ke dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara isa prakAra bolA-devAnupriya! mujhe jo karaNIya hai, usakA saMdeza 187. kSatriyakumAra jamAli ke pitA nApita ko isa prakAra bole-devAnupriya! tuma parama yatna se kSatriyakumAra jamAli ke cAra aMgula chor3akara niSkramaNa-prAyogya agra kezoM ko kaatto| 188. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke isa prakAra kahane para nApita hRSTa-tuSTa ho gyaa| donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara 'svAmI! ApakI AjJA ke anusAra aisA hI hogaa|' yaha kaha kara vinayapUrvaka vacana ko svIkAra kiyaa| svIkAra kara surabhita gaMdhodaka se hAtha paira kA prakSAlana kiyaa| prakSAlana kara ATha paTa vAle zuddha vastra se mukha ko bAMdhA, bAMdhakara parama yatna se kSatriyakumAra jamAli ke cAra aMgula chor3akara niSkramaNa-prAyogya agrakezoM ko kaattaa| 189. kSatriyakumAra jamAli kI mAtA ne haMsa lakSaNa vAlA paTazATaka meM agrakezoM ko grahaNa kiyaa| grahaNa kara surabhita gaMdhodaka se prakSAlana kiyaa| prakSAlana kara pradhAna aura pravara gaMdha mAlya se arcA kI, arcita kara zuddha vastra meM baadhaa| bAMdhakara ratna-karaMDaka meM rkhaa| rakha kara hAra, jala-dhArA, siMduvAra (nirguNDI) ke phUla aura TUTI huI motiyoM kI lar3I ke samAna duHssaha putra-viyoga ke kAraNa bAra-bAra AMsU bahAtI huI isa prakAra bolI-bahuta tithi, parvaNI (pUrNimA Adi) utsava, nAga-pUjA, yajJa, indrotsava Adi ke avasara para kSatriyakumAra jamAli kA yaha aMtima darzana hogaa| yaha cintana kara usa ratnakaraMDaka ko apane sirahAne ke nIce rkhaa| 190. kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA ne dUsarI bAra uttarAbhimukha siMhAsana kI racanA kraaii| karA kara kSatriyakumAra jamAli ko zveta-pIta kalazoM se snAna kraayaa| snAna karA kara roeMdAra, sukumAla surabhita gaMdha-vastra se gAtra ko pauNchaa| pauMchakara sarasa gozIrSacaMdana kA gAtra para anulepa kiyaa| anulepa kara nAsikA kI niHzvAsa vAyu se ur3ane vAlA, cakSuhara varNa aura sparza se yukta, azva kI lAla se bhI adhika pratanu, dhavala kinAra para sone ke tAra se jar3A huA bahumUlya athavA mahApuruSa yogya haMsa lakSaNa vAlA paTazATaka phnaayaa| pahanA kara hAra phnaayaa| hAra pahanA kara arddhahAra phnaayaa| arddhahAra pahanA kara ekAvalI phnaaii| ekAvalI pahanA kara muktAvalI phnaayii| muktAvalI pahanA kara ratnAvalI phnaayii| ratnAvalI pahanA kara isI prakAra aMgada, keyUra, kar3e, bAjUbaMdha, karadhanI, dasoM aMguliyoM meM mudrikAeM, vikakSasUtra (uttarAsaMga para pahanA jAne vAlA AbharaNa) sUraja ke AkAra kA AbharaNa, kaNThamuravi, muktAmAlA, kuNDala, cUr3AmaNi, ratnoM kI pracuratA se utkRSTa banA huA vicitra mukuTa pahanAyA / aura adhika kyA? gUMthI huI, veSTita, pUrita aura saMhata kI huI ina cAra prakAra kI. mAlAoM se kSatriyakumAra jamAli ko kalpavRkSa kI bhAMti alaMkRta, vibhUSita kara diyaa| 191. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulA kara isa prakAra 375
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 33 : sU. 191-197 bhagavatI sUtra kahA-devAnupriya! zIghra hI aneka saikar3oM khaMbhoM se yukta, nRtya karatI huI putaliyoM se utkIrNa, jaise (rAyapaseNIya, sUtra 17) ke vimAna-varNaka meM vaktavya hai yAvat maNiratna-jaTita ghaMTikA-jAla se ghirI huI hajAra puruSoM dvArA vahana kI jAne vAlI zivikA upasthita kro| upasthita kara merI isa AjJA ko mujhe pratyarpita kro| taba kauTumbika puruSoM ne vaisA kara yAvat AjJA kA pratyarpaNa kiyaa| 192. kSatriyakumAra jamAli ko kezAlaMkAra, vastrAlaMkAra, mAlyAlaMkAra, AbharaNAlaMkAra-isa caturvidha alaMkAra se alaMkRta kiyA gyaa| vaha pratipUrNa alaMkRta hokara siMhAsana se utthaa| uThakara zivikA kI anupradakSiNA kara zivikA para ArUr3ha ho gyaa| ArUr3ha hokara pravara siMhAsana para pUrvAbhimukha AsIna huaa| 193. kSatriyakumAra jamAli kI mAtA ne snAna kiyA, balikarma kiyA, alpabhAra aura bahumUlya vAle AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| vaha haMsalakSaNa vAlA paTazATaka grahaNa kara zivikA kI anupradakSiNA karatI huI zivikA para ArUr3ha ho gii| ArUr3ha hokara vaha kSatriyakumAra jamAli ke dakSiNa pArzva meM pravara bhadrAsana para AsIna huii| 194. kSatriyakumAra jamAli kI dhAyamAtA ne snAna kiyA, balikarma kiyA yAvat alpabhAra aura bahumUlya vAle AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| vaha rajoharaNa aura pAtra ko lekara zivikA kI anupradakSiNA karatI huI zivikA para ArUr3ha hokara kSatriyakumAra jamAli ke vAma pArzva meM pravara bhadrAsana para AsIna huii| 195. kSatriyakumAra jamAli ke pIche eka pravara taruNI mUrtimAna zRMgAra aura sundara vezavAlI, calane, haMsane, bolane aura ceSTA karane meM nipuNa tathA vilAsa aura lAlityapUrNa saMlApa meM nipuNa, samucita upacAra meM kuzala, sundara stana, kaTi, mukha, hAtha, paira, nayana, lAvaNya, rUpa, yauvana aura vilAsa se kalita, zArada megha, hima, rajata, kumuda, kunda aura candramA ke samAna kaTasaraiyA kI mAlA aura dAma tathA dhavala chatra ko lekara lIlA-sahita dhAraNa karatI huI, dhAraNa karatI huI khar3I ho gii| 196. kSatriyakumAra jamAli ke donoM ora do pravara taruNiyAM mUrtimAna zRMgAra aura sundara vezavAlI, calane, haMsane, bolane, aura ceSTA karane meM nipuNa, vilAsa aura lAlityapUrNa saMlApa meM nipuNa, samucita upacAra meM kuzala, sundara stana, kaTi, mukha, hAtha, paira, nayanalAvaNya, rUpa, yauvana aura vilAsa se kalita, nAnA maNiratna (kanaka) vimala aura mahAmUlya tapanIya (raktasvarNa) se nirmita, ujjvala aura vicitra daNDa vAle dIptimAna zaMkha, aMkaratna, kunda, jalakaNa, amRta aura mathita phenapuJja jaise cAmaroM ko lekara lIlA ke sAtha vIjana karatI huI, vIjana karatI huI khar3I ho gii| 197. kSatriyakumAra jamAli ke uttara-pazcima meM eka pravara taruNI mUrtimAna zRMgAra aura sundara veza vAlI, calane, haMsane, bolane aura ceSTA karane meM nipuNa, vilAsa aura lAlityapUrNa saMlApa meM nipuNa, samucita upacAra meM kuzala, sundara stana, kaTi, mukha, hAtha, paira, nayana, lAvaNya, rUpa, yauvana aura vilAsa se kalita, zveta, rajatamaya vimala salila se paripUrNa, matta hAthI ke vizAla mukha kI AkRti ke samAna jhArI lekara khar3I ho gii| 376
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 198-204 198. kSatriyakumAra jamAli ke dakSiNa pazcima meM eka pravara taruNI mUrtimAna zRMgAra aura sundara veza vAlI, calane, haMsane, bolane aura ceSTA karane meM nipuNa, vilAsa aura lAlityapUrNa saMlApa meM nipuNa, samucita upacAra meM kuzala, sundara stana, kaTi, mukha, hAtha, paira, nayana, lAvaNya, rUpa, yauvana aura vilAsa se kalita, vicitra svarNadaNDa vAle tAlavRMta (vIjana ) lekara khar3I ho gii| 199. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulA kara isa prakAra kahA-devAnupriya! zIghra hI sadRza, samAna tvacA vAle, samAna vaya vAle, sadRza lAvaNya rUpa aura yauvana guNoM se upeta, eka jaise AbharaNa, veza aura kamara-baMdha dhAraNa kie hue eka hajAra pravara taruNa kauTumbika puruSoM ko bulaao| 200. kauTumbika puruSoM ne yAvat vinaya-pUrvaka vacana ko svIkAra kara zIghra hI sadRza, samAna tvacA vAle, samAna vaya vAle, samAna lAvaNya, rUpa aura yauvana guNoM se upeta, eka jaise AbharaNa, veza aura kamarabaMdha dhAraNa kie hue eka hajAra pravara taruNa kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| 201. ve pravara taruNa kauTumbika puruSa kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke nirdezAnusAra kauTumbika puruSoM dvArA bulAye jAne para hRSTa-tuSTa ho ge| unhoMne snAna aura balikarma kiyA, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kiyaa| eka jaise AbharaNa, veza aura kamarabaMdha dhAraNa kara jahAM kSatriyakumAra jamAli ke pitA haiM, vahAM Ae, Akara donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara 'jaya ho-vijaya ho' ke dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara isa prakAra bole-devAnupriya! hameM jo karaNIya hai, usakA saMdeza deN| 202. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne una eka hajAra pravara taruNa kauTumbika puruSoM se isa prakAra kahA-devAnupriyo! tuma snAna aura balikarma kara, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kara, eka jaise AbharaNa, veza aura kamarabaMdha dhAraNa kara kSatriyakumAra jamAli kI zivikA ko vahana kro| 203. eka hajAra pravara taruNa kauTumbika puruSoM ne kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke isa prakAra kahane para yAvat vinayapUrvaka vacana ko svIkAra kara snAna kiyA yAvat eka jaise AbharaNa, veza aura kamarabaMdha dhAraNa kara kSatriyakumAra jamAli kI zivikA ko vahana kiyaa| 204. hajAra puruSoM dvArA vahana kI jAne vAlI zivikA para ArUr3ha kSatriyakumAra jamAli ke Age-Age sabase pahale ye ATha-ATha maMgala prasthAna kara rahe the, jaise-svastika, zrIvatsa, naMdyAvartta, vardhamAnaka, bhadrAsana, kalaza, matsya aura drpnn| usake bAda pUrNa kalaza, jhArI, divya chatra, patAkA, cAmara tathA jamAli ke dRSTipatha meM Ae, usa prakAra Aloka meM darzanIya, vAyu se prakaMpita vijaya-vaijayaMtI UMcI aura tala kA sparza karatI huI Age-Age yathAnupUrvI prasthAna kara rahI thii| usake pazcAt vaiDUrya se dIpyamAna vimala daMDa vAlA, laTakatI huI kaTasaraiyA kI mAlA aura dAma se zobhita, candramaMDala ko AbhA vAlA UMcA vimala chatra tathA pravara maNiratna jaTita 377
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 33 : sU. 204-208 bhagavatI sUtra pAdapITha aura apanI donoM pAdukAoM se samAyukta pravara siMhAsana, bahuta kiMkara, karmakara, puruSa padAti se parikSipta hokara Age-Age yathAnupUrvI prasthAna kara rahe the| usake pazcAt bahuta yaSTi, mAlA, cAmara (baMdhana-rajju athavA cAbuka), dhanuSya, pustaka, phalaka, pITha, vINA, sneha-pAtra aura sikkoM kA pAtra lie hue Age-Age yathAnupUrvI prasthAna kara rahe the| usake bAda bahuta daMDI, muMDI, zikhaMDI, jaTI, picchI, hAsyakara, zora karane vAle, parihAsa karane vAle, cATukara, kAma-pradhAna krIr3A karane vAle, bhAMDa, khela tamAzA karane vAle ye vAdya bajAte hue, gAte, haMsate, nAcate, bolate, sikhAte aura bhaviSya meM hone vAlI ghaTanA ko sunAte hue, rakSA karate hue, pRSThagAmI rAjA kI ora nihArate hue, 'jaya-jaya' zabda kA prayoga karate hue yathAnupUrvI Age-Age prasthAna kara rahe the| usake pazcAt bahuta ugra, bhoja, kSatriya, ikSvAku, nAga, kaurava, (uvavAI, sUtra 52) kI bhAMti vaktavya hai yAvat mahAn puruSa-varga se parikSipta kSatriyakumAra jamAli ke Age, pIche aura pArzva meM yathAnupUrvI prasthAna kara rahe the| 205. kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kiyaa| sarva alaMkAroM se vibhUSita hokara hAthI ke skaMdha para ArUr3ha hue| kaTasaraiyA kI mAlA, dAma tathA chatra ko dhAraNa karate hue, pravara zveta cAmaroM kA vIjana lete hue, haya, gaja, ratha aura padAtika-pravara yauddhA se kalita cAturaMgiNI senA saMparivRta, mahAn subhaToM ke vistRta vRMda se parikSipta hokara kSatriyakumAra jamAli ke pRSThabhAga meM rahakara anugamana kara rahe the| 206. usa kSatriya kumAra jamAli ke Age mahAn ghor3e aura ghur3asavAra, donoM pArzva meM hAthI aura mahAvata, pIche ratha aura ratha-samUha cala rahe the| 207. kSatriyakumAra jamAli ke Age jala se bharI jhArI lie hue, tAlata lie hue, zveta chatra tAnate hue, zveta cAmara aura bAla vIjanI ko DulAte hue, sarva Rddhi yAvat dundubhi ke nirghoSa se nAdita zabda karate hue kSatriyakuMDagrAma nagara ke bIcoM-bIca jahAM brAhmaNakuNDagrAma nagara hai, jahAM bahuzAlaka caitya hai, jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM jAne ke lie udyata hue| 208. kSatriyakumAra jamAli kA kSatriya-kuNDagrAma nagara ke bIcobIca niSkramaNa karate hue zRMgAkoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para bahuta dhanArthI, kAmArthI, bhogArthI, lAbhArthI, kilviSika (vidUSaka), kApAlika, kara-pIr3ita athavA sevA meM vyApta, zaMkha bajAne vAle, cakradhArI, kRSaka, maMgala-pAThaka, viziSTa prakAra kA nRtya karane vAle, ghoSaNA karane vAle, chAtragaNa, una iSTa, kAMta, priya, manojJa, manohara, manobhirAma, hRdaya kA sparza karane vAlI vANI aura jaya-vijaya-sUcaka maMgala zabdoM ke dvArA anavarata abhinaMdana aura abhistavana karate hue isa prakAra bolehe naMda-samRddha puruSa! tumhArI jaya ho, vijaya ho dharma ke dvaaraa| he naMda puruSa! tumhArI jaya ho, vijaya ho tapa ke dvaaraa| 378
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 208-211 he naMda puruSa ! tumhArI jaya ho, vijaya ho, bhadra ho abhagna uttama jJAna darzana - cAritra ke dvArA / indriyAM ajita haiM, unheM jIto / zramaNa-dharma jita hai, usakI pAlanA kro| he deva! vighnoM ko jItakara siddhi - madhya meM nivAsa kro| dhRti kA sudRr3ha kacchA bAMdhakara tapa ke dvArA rAga-dveSa rUpI malloM ko nihata karo / uttama zukladhyAna ke dvArA aSTakarma rUpI zutraoM kA mardana kro| he dhIra! isa trilokI ke raMga madhya meM apramatta hokara ArAdhanA-patAkA ko hAtha meM thAmo / tama-rahita anuttara kevalajJAna ko prApta karo / jinavara upadiSTa Rju siddhimArga ke dvArA, parISaha senA ko hata-prahata kara, indriya-samUha ke kaMTaka bane hue upasargoM ko abhibhUta kara parama mokSa pada ko prApta kro| tumhArI dharma kI ArAdhanA vighna-rahita ho| isa prakAra jana-samUha kSatriyakumAra jamAli kA abhinaMdana aura abhistavana kara rahA thA / 209. kSatriyakumAra jamAli hajAroM nayana - mAlAoM se dekhA jAtA huA, dekhA jAtA huA, hajAroM hRdaya- mAlAoM se abhinaMdita hotA huA, abhinaMdita hotA huA, hajAroM manoratha-mAlAoM se spRSTa hotA huA, spRSTa hotA huA, hajAroM vacana - mAlAoM se abhistavana letA huA, abhistavana letA huA, bahuta hajAroM nara-nAriyoM kI hajAroM aMjali-mAlAoM ko dAeM hAtha se svIkAra karatA huA, svIkAra karatA huA, maMju-maMju ghoSa se namaskAra karane vAle janoM kI sthiti ko pUchate hue, pUchate hue, hajAroM gRhapaMktiyoM ko atikrAMta karatA huA, atikrAMta karatA huA, kSatriyakuMDagrAma nagara ke bIcoMbIca nirgamana kara rahA thA / nirgamana kara jahAM brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara hai, jahAM bahuzAlaka caitya hai, vahAM aayaa| vahAM Akara chatra Adi tIrthaMkara ke atizayoM ko dekhaa| dekhakara hajAroM puruSoM dvArA vahana kI jAne vAlI zivikA ko ThaharAyA / hajAra puruSa dvArA vahana kI jAne vAlI zivikA se utarA / 210. mAtA-pitA kSatriyakumAra jamAli ko Age kara jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM aae| vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA kii| pradakSiNA kara vaMdana - namaskAra kiyA / vaMdana - namaskAra kara isa prakAra bole- bhaMte! kSatriyakumAra jamAli hamArA eka putra hai, iSTa, kAnta, priya, manojJa, manohara, sthiratara, vizvasanIya, sammata, bahumata, anumata aura AbharaNa karaNDaka samAna hai / ratna, ratnabhUta (cintAmaNi Adi ratna ke samAna), jIvana utsava aura hRdaya ko AnaMdita karane vAlA hai| vaha udumbara puSpa ke samAna zravaNa-durlabha hai phira darzana kA to kahanA hI kyA ? jaise utpala, padma yAvat sahasrapatra-kamala paMka meM utpanna aura jala meM saMvarddhita hotA hai kintu vaha paMka - raja aura jala-raja se upalipta nahIM hotA vaise hI kSatriyakumAra jamAli kAmoM se utpanna huA hai, bhogoM meM saMvarddhita huA hai kintu vaha kAma - raja aura bhoga-raja se upalipta nahIM hai / mitra, jJAti, nijaka, svajana-saMbaMdhI aura parijana se upalipta nahIM hai / devAnupriya ! yaha saMsAra bhaya se udvigna hai, janma-maraNa se bhIta hai, devAnupriya ke pAsa muNDa hokara agAra se anagAritA meM pravrarjita honA cAhatA hai, isalie hama ise devAnupriya ko ziSya kI bhikSA ke rUpa meM denA cAhate haiM / devAnupriya ! ziSya kI bhikSA ko svIkAra karo / 211. zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahA- devAnupriya ! jaisA sukha ho, pratibaMdha mata karo / 379
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 33 : sU. 212-215 bhagavatI sUtra 212. zramaNa bhagavAna mahAvIra ke isa prakAra kahane para kSatriyakumAra jamAli hRSTa-tuSTa ho gyaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA kii| pradakSiNA kara vaMdana-namaskAra kiyaa| vaMdana-namaskAra kara uttara-pUrva dizA (IzAna koNa) meM gyaa| jAkara svayaM AbharaNa, mAlya aura alaMkAra utaare| 213. kSatriyakumAra jamAli kI mAtA ne haMsalakSaNa-yukta paTazATaka meM AbharaNa, mAlya aura alaMkAra svIkAra kie| svIkAra kara hAra, jala-dhArA, sinduvAra (nirguNDI) ke phUla aura TUTI huI motiyoM kI lar3I ke samAna bAra-bAra AMsU bahAtI huI isa prakAra bolIjAta! saMyama meM prayatna krnaa| jAta! saMyama meM ceSTA krnaa| jAta! saMyama meM parAkrama krnaa| jAta! isa artha meM pramAda mata karanA yaha kaha kara kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vaMdana-namaskAra kiyaa| vaMdana-namaskAra kara jisa dizA se Ae the usI dizA meM lauTa ge| 214. kSatriyakumAra jamAli ne svayaM hI paMcamuSTi loca kiyaa| loca kara jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM aayaa| vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA kI, pradakSiNA kara vaMdana-namaskAra kiyaa| vaMdana-namaskAra kara isa prakAra bolA-bhaMte! yaha loka bur3hApeM aura mauta se AdIpta ho rahA hai (jala rahA hai)| bhaMte! yaha loka bur3hApe aura mauta se pradIpta ho rahA hai (prajvalita ho rahA hai)| bhaMte! yaha loka bur3hApe aura mauta se AdIpta-pradIpta ho rahA hai| jaise kisI gRhapati ke ghara meM Aga laga jAne para vahAM jo alpa bhAra vAlA aura bahumUlya AbharaNa hotA hai, use lekara svayaM ekAMta sthAna meM calA jAtA hai| (aura socatA hai-) agni se nikAlA huA yaha AbharaNa pahale athavA pIche mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogaa| devAnupriya! isI prakAra merA zarIra bhI eka upakaraNa hai| vaha iSTa, kAMta, priya, manojJa, manohara, sthiratara, vizvasanIya, sammata, bahumata, anumata aura AbharaNa-karaNDaka ke samAna hai| ise sardI-garmI na lage, bhUkha-pyAsa na satAe, cora pIr3A na pahuMcAe, hiMsra pazu isa para AkramaNa na kare, daMza aura mazaka ise na kATe, vAta, pitta, zleSma aura sannipAta-janita vividha prakAra ke roga aura AtaMka tathA parISaha aura upasarga isakA sparza na kare, isa abhisaMdhi se maiMne ise pAlA hai| mere dvArA isakA nistAra hone para yaha paraloka meM mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogaa| isalie devAnupriya! maiM Apake dvArA pravajita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI muNDita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI zaikSa bananA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI zikSA prApta karanA cAhatA hUM tathA Apake dvArA hI AcAra, gocara, vinaya-vainayika, caraNa-karaNa-yAtrA-mAtrA-mUlaka dharma kA AkhyAna cAhatA huuN| 215. zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kSatriyakumAra jamAli ko pAMca sau puruSoM ke sAtha svayaM hI 380
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 215-225 pravrajita kiyA yAvat kSatriyakumAra jamAli ne sAmAyika, AcArAMga Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA, adhyayana kara aneka caturtha-bhakta, SaSTha-bhakta, aSTama-bhakta, dazama - bhakta, dvAdaza-bhakta, ardhamAsa aura mAsa - khamaNa - isa prakAra vicitra tapaH karma ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue viharaNa kiyA / 216. jamAli anagAra kisI samaya jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra the, vahAM aayaa| vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdana - namaskAra kiyA, vaMdana - namaskAra kara isa prakAra bolA- bhaMte ! tumhArI anujJA se maiM pAMca sau anagAroM ke sAtha bAhara janapada vihAra karanA cAhatA hUM / 217. zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jamAli anagAra ke isa artha ko Adara nahIM diyA, svIkAra nahIM kiyA, mauna rahe / 218. jamAli anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dUsarI aura tIsarI bAra bhI isI prakAra kahA - bhaMte! maiM tumhArI anujJA se pAMca sau anagAroM ke sAtha bAhara janapada - vihAra karanA cAhatA huuN| 219. zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jamAli anagAra ke isa kathana ko dUsarI aura tIsarI bAra bhI Adara nahIM diyA, svIkAra nahIM kiyA, mauna rahe / 220. jamAli anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdana - namaskAra kiyA / vaMdana - namaskAra kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa se bahuzAlaka caitya se pratiniSkramaNa kiyA / pratiniSkramaNa kara pAMca sau anagAroM ke sAtha bAhara janapada - vihAra karane lagA / 221. usa kAla aura usa samaya meM zrAvastI nAma kI nagarI thI-varNaka / koSThaka caitya - varNaka yAvat vanakhaNDa tk| usa kAla aura usa samaya meM caMpA nAmaka nagarI thI - varNaka / pUrNabhadra caitya - varNaka yAvat pRthvIzilA-paTTaka / 222. jamAli anagAra kisI samaya pAMca sau anagAroM ke sAtha saMparivRta hokara kramAnusAra vicaraNa, grAmAnugrAma meM parivrajana karate hue jahAM zrAvastI nagarI thI, jahAM koSThaka caitya thA, vahAM aayaa| vahAM Akara pravAsa yogya sthAna kI anumati lI, anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahA thA / 223. zramaNa bhagavAna mahAvIra kisI samaya kramAnusAra vicaraNa, grAmAnugrAma viharaNa karate hue, sukhapUrvaka vihAra karate hue jahAM caMpAnagarI thI, jahAM pUrNabhadra caitya thA, vahAM aae| Akara pravAsa yogya sthAna kI anumati lI, anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe the| 224. usa jamAli anagAra ke arasa, virasa, aMta, prAMta, rUkSa, tuccha, kAlAtikrAMta, pramANAtikrAMta, pAna-bhojana se kisI samaya zarIra meM vipula roga- AtaMka prakaTa huA - ujjvala, vipula, pragADha, karkaza, kaTuka, caNDa, duHkhada, kaSTasAdhya, tIvra aura duHsaha / usakA zarIra pittajvara se vyApta ho gayA aura usameM jalana paidA ho gayI / 225. jamAli anagAra ne vedanA se abhibhUta hokara zramaNa-nirgrathoM ko saMbodhita kiyA / saMbodhita kara isa prakAra kahA- devAnupriya ! tuma mare zayyA saMstAraka bichA do / 381
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 226-230 226. zramaNa-nirgranthoM ne jamAli anagAra ke isa artha ko vinayapUrvaka svIkAra kiyA / svIkAra kara jamAli anagAra kA zayyA saMstAraka bichAne lge| 227. prabalatara vedanA se abhibhUta jamAli anagAra ne dUsarI bAra bhI zramaNa-nirgrathoM ko saMbodhita kara isa prakAra kahA- devAnupriya ! kyA merA zayyA saMstAraka bichA diyA ? athavA bichA rahe haiM ? ve zramaNa nirgratha jamAli anagAra se isa prakAra bole- devAnupriya ! zayyA - saMstAraka abhI bichAyA nahIM, bichA rahe haiM / 228. jamAli anagAra mana meM isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka manogata saMkalpa utpanna huA - jo zramaNa bhagavAna mahAvIra isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM - calamAna calita, udIryamANa udIrita, vedyamAna vedita, prahINamAna prahINa, chidyamAna chinna, bhidyamAna bhinna dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta, nirjIryamANa nirjIrNa hotA hai - vaha mithyA hai| yaha pratyakSa hI dikhAI detA hai - zayyA saMstAraka kriyamANa akRta hai, saMstIryamANa asaMstRta hai| jisa hetu se zayyA - saMstAraka kriyamANa akRta hai, saMstIryamANa asaMstRta hai, usI hetu se calamAna bhI acalita yAvat nirjIryamANa bhI anirjIrNa hai-isa prakAra saMprekSA kI, saMprekSA kara zramaNa-nirgrathoM ko saMbodhita kiyA, saMbodhita kara isa prakAra kahA- devAnupriyo ! zramaNa bhagavAna mahAvIra jo isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM-calamAna calita yAvat nirjIryamANa nirjIrNa hai, vaha mithyA hai| yaha pratyakSa dikhAI detA hai - zayyA - saMstAraka kriyamANa akRta hai, saMstIryamANa asaMstRta hai / jisa hetu se zayyA- saMstAraka kriyamANa akRta hai, saMstIryamANa asaMstRta hai, usI hetu se calamAna bhI acalita hai yAvat nirjIryamArNa bhI anirjIrNa hai| 229. jamAli anagAra ke isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karane para kucha zramaNa-nirgranthoM ne isa artha para zraddhA, pratIti aura ruci kI, kucha zramaNa-nirgranthoM ne isa artha para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kii| jina zramaNa-nirgranthoM ne jamAli anagAra ke isa artha para zraddhA, pratIti aura ruci kI, ve jamAli anagAra ko hI upasaMpanna kara vihAra karane lge| jina zramaNanirgranthoM ne jamAli anagAra ke isa artha para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI, unhoMne jamAli anagAra ke pAsa se koSThaka caitya se pratiniSkramaNa kiyA, pratiniSkramaNa kara kramAnusAra vicaraNa aura grAmAnugrAma viharaNa karate hue jahAM caMpA nagarI thI, jahAM pUrNabhadra caitya thA, jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra the, vahAM aae| vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA kii| pradakSiNA kara vaMdana - namaskAra kiyA, vaMdana - namaskAra kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko upasaMpanna kara vihAra karane lage / 230. jamAli anagAra kisI samaya usa roga AtaMka se vipramukta hokara hRSTa ho gyaa| nIroga aura zarIra se balavAna hokara zrAvastI nagarI se koSThaka caitya se pratiniSkramaNa kiyA, pratiniSkramaNa kara kramAnusAra vicaraNa aura grAmAnugrAma viharaNa karate hue jahAM caMpA nagarI thI, jahAM pUrNabhadra caitya thA, jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra the, vahAM aayaa| vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke na ati dUra na ati nikaTa sthita hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra se isa 382
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33 : sU. 230-234 prakAra kahA-- devAnupriya ! jaise bahuta aMtevAsI zramaNa-nirgratha chadmastha-apakramaNa se apakrAMta - pRthak hue haiM, vaise maiM chadmastha-apakramaNa se apakrAMta nahIM huA hUM, maiM utpanna jJAna- darzanadhara, arhat, jina, kevalI hokara kevali apakramaNa se apakrAMta huA huuN| 231. bhagavAna gautama ne jamAli anagAra se isa prakAra kahA- jamAli ! kevalI kA jJAna aura darzana parvata, stambha athavA stUpa se AvRta nahIM hotA, nivArita nahIM hotaa| jamAli ! yadi tuma utpanna jJAna-darzanadhara, arhat, jina, kevalI hokara kevali - apakramaNa se apakra hue ho to ina do praznoM kA vyAkaraNa karo - jamAli ! loka zAzvata hai ? jamAli ! loka azAzvata hai ? jamAli ! jIva zAzvata hai ? jamAli! jIva azAzvata hai ? 232. jamAli anagAra bhagavAna gautama ke isa prakAra kahane para zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bheda - samApanna aura kaluSa - samApanna ho gyaa| usane bhagavAna gautama ko kucha bhI uttara dene meM apane Apako samartha nahIM paayaa| vaha mauna ho gyaa| 233. jamAli ! zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jamAli anagAra se isa prakAra kahA- jamAli ! mere bahuta aMtevAsI zramaNa-nirgrantha chadmastha haiM, ve ina praznoM kA vyAkaraNa karane meM samartha haiM, jaise maiM / ve isa prakAra kI bhASA nahIM bolate, jaise tuma / jamAli ! loka zAzvata hai / vaha kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai - vaha thA, hai aura hogA vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai / jamAli ! loka azAzvata hai| vaha avasarpiNI hokara utsarpiNI hotA hai, utsarpiNI hokara avasarpiNI hotA hai / jamAli ! jIva zAzvata hai| vaha kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai - vaha thA, hai aura hogA - vaha dhruva, nitya, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai / jamAli! jIva azAzvata hai| vaha nairayika hokara tiryagyonika hotA hai, tiryagyonika hokara manuSya hotA hai, manuSya hokara deva hotA hai / 234. jamAli anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ke isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karane para isa artha para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kii| isa artha para azraddhA, apratIti aura aruci karate hue dUsarI bAra bhI zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa se svayaM apakramaNa kiyA / apakramaNa kara bahuta asadbhAva kI udbhAvanA kI aura mithyAtva ke abhiniveza ke dvArA sva, para aura donoM ko bhrAMta karatA huA, mithyA dhAraNA meM vyutpanna karatA huA bahuta varSa taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana kiyA / pAlana kara arddhamAsikI saMlekhanA ke dvArA zarIra ko kRza banA liyaa| zarIra ko kRza banA anazana ke dvArA tIsa bhakta (bhojana ke samaya) kA chedana kiyaa| usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA kAlamAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara lAMtaka - kalpa meM teraha sAgaropama sthiti vAle kilviSika devoM meM kilviSika deva ke rUpa meM upapanna huA / 383
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 u. 33 : sU. 235-240 235. bhagavAna gautama jamAli anagAra ko divaMgata jAnakara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahAM aae| Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdana namaskAra kiyA / vaMdana - namaskAra kara isa prakAra kahA- devAnupriya kA aMtevAsI kuziSya jamAli nAmaka anagAra thA / bhaMte! vaha jamAli anagAra kAlamAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara kahA gayA hai ? kahAM upapanna huA hai ? ayi gautama ! isa saMbodhana se saMbodhita kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ne bhagavAn gautama se isa prakAra kahA---gautama! merA aMtevAsI kuziSya jamAli nAmaka anagAra thA / usane taba mere isa prakAra ke AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karane para, isa artha para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kii| isa artha para azraddhA, apratIti aura aruci karate hue usane dUsarI bAra bhI mere pAsa se svayaM apakramaNa kiyA / apakramaNa kara bahuta asadbhAva kI udbhAvanA aura mithyAtva ke abhiniveza ke dvArA sva, para tathA donoM ko bhrAMta karatA huA, mithyA dhAraNA se vyutpanna karatA huA bahuta varSa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana kara, arddhamAsikI saMlekhanA se zarIra ko kRza banA, anazana ke dvArA tIsabhakta kA chedana kara, usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA hI kAlamAsa meM kAla ko prApta kara, lAMtaka - kalpa meM teraha sAgara kI sthiti vAle kilviSika-devoM meM kilviSika -deva ke rUpa meM upapanna huA hai| 236. bhaMte! kilviSika - deva kitane prakAra ke prajJapta haiM ? gautama ! kilviSika - deva tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise -tIna palyopama sthiti vAle, tIna sAgaropama sthiti vAle, teraha sAgaropama sthiti vAle / 237. bhaMte! tIna palyopama sthiti vAle kilviSika -deva kahAM rahate haiM ? gautama ! jyotiSka- devoM ke Upara saudharma - IzAna kalpa- devoM ke nIce inameM tIna palyopama sthiti vAle kilviSika deva rahate haiM / 238. bhaMte! tIna sAgaropama sthiti vAle kilviSika - deva kahAM rahate haiM ? gautama ! saudharma - IzAna - kalpa ke Upara sanatkumAra - mAhendra - kalpa se nIce - inameM tIna sAgaropama sthiti vAle kilviSika -deva rahate haiN| 239. bhaMte! teraha sAgaropama sthiti vAle kilviSika - deva kahAM rahate haiM ? gautama ! brahmaloka - kalpa se Upara, lAMtaka - kalpa se nIce inameM teraha sAgaropama sthiti vAle kilviSika - deva rahate haiM / 240. bhaMte! kilviSika - deva kina karmAdAna - karmabaMdha ke hetuoM ke kAraNa kilviSika - deva ke rUpa meM upapanna hote haiM ? gautama! jo ye jIva AcArya - pratyanIka, upAdhyAya - pratyanIka, kula- pratyanIka, gaNa- pratyanIka, saMgha- pratyanIka, AcArya - upAdhyAya kA ayaza, avarNa aura akIrti karane vAle, bahuta asadbhAva kI udbhAvanA aura mithyAtva ke abhiniveza ke dvArA sva, para tathA donoM ko bhrAMta karate hue, mithyA dhAraNA se vyutpanna karate hue bahuta varSa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana karate haiM / pAlana kara usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA hI kAlamAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara kilviSika- devoM meM kilviSika - deva ke rUpa meM upapanna hote haiM, 384
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 9 : u. 33,34 : sU. 240-246 jaise-tIna palyopama kI sthiti vAloM meM, tIna sAgaropama kI sthiti vAloM meM athavA teraha sAgaropama kI sthiti vAloM meN| 241. bhaMte! kilviSika deva Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ke anaMtara una devalokoM se cyavana kara kahAM jAte haiM? kahAM upapanna hote haiM ? gautama! yAvat cAra-pAMca nairayika-, tiryagyonika-, manuSya- aura deva-bhava grahaNa kara saMsAra meM anuparyaTana kara usake pazcAt siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hote haiM, saba duHkhoM kA aMta karate haiN| kucha deva Adi-aMtahIna, dIrgha patha vAle caturgatyAtmaka saMsAra-kAMtAra meM anuparyaTana karate haiN| 242. bhaMte! jamAli anagAra ne arasa-AhAra, virasa-AhAra, prAMta-AhAra, rUkSa-AhAra aura tuccha-AhAra kiyaa| vaha arasajIvI, virasajIvI, aMtajIvI, prAMtajIvI, rukSajIvI, tucchajIvI, upazAMtajIvI, prazAMtajIvI aura viviktajIvI thaa| hAM, gautama! jamAli anagAra ne arasa-AhAra, virasa-AhAra kiyA yAvat vaha viviktajIvI thaa| 243. bhaMte! yadi jamAli anagAra ne arasa-AhAra, virasa-AhAra kiyA yAvat vaha viviktajIvI thA to bhaMte! jamAli anagAra kAlamAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara lAMtakakalpa meM teraha sAgaropama sthiti vAle kilviSika devaloka meM kilviSika deva ke rUpa meM upapanna huA? gautama! jamAli anagAra AcArya kA pratyanIka, upAdhyAya kA pratyanIka, AcArya-upAdhyAya kA ayaza, avarNa aura akIrti karane vAlA thaa| vaha bahuta asadbhAva kI udbhAvanA aura mithyAtva-abhiniveza ke dvArA sva, para tathA donoM ko bhrAMta karatA huA, mithyAdhAraNA meM vyutpanna karatA huA, varSoM taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana kara, arddhamAsikI saMlekhanA meM anazana ke dvArA tIsa-bhakta kA chedana kara, usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA kAlamAsa meM kAla ko prApta kara lAMtaka kalpa meM teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika-devoM meM kilviSika-deva ke rUpa meM upapanna huA hai| 244. bhaMte! jamAli anagAra Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ke anantara usa devaloka se cyavana kara kahAM jAegA? kahAM upapanna hogA? gautama! cAra-pAMca tiryakyonika-, manuSya-, deva-bhava grahaNa kara, saMsAra kA anuparyaTana kara usake pazcAt siddha, prazAMta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM kA aMta kregaa| 245. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| cauttIsavAM uddezaka eka ke vadha meM aneka-vadha-pada 246. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara yAvat gautama isa prakAra bolebhaMte! puruSa puruSa kA hanana karatA huA kyA puruSa kA hanana karatA hai? no-puruSa kA hanana karatA hai? 385
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 9 : u. 34 : sU. 246-253 bhagavatI sUtra gautama! puruSa kA bhI hanana karatA hai, no-puruSa kA bhI hanana karatA hai| 247. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai puruSa kA bhI hanana karatA hai? no-puruSa kA bhI hanana karatA hai? gautama! vaha isa prakAra socatA hai maiM eka puruSa kA hanana karatA hUM kintu vaha eka puruSa kA hanana karatA huA aneka jIvoM kA hanana karatA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-vaha puruSa kA bhI hanana karatA hai, no-puruSa kA bhI hanana karatA hai| RSi ke vadha meM anaMta-vadha-pada 248. bhate! puruSa azva kA hanana karatA huA kyA azva kA hanana karatA hai, no-azva kA hanana karatA hai? gautama! vaha azva kA bhI hanana karatA hai, no-azva kA bhI hanana karatA hai| bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai? isakA artha ukta artha kI bhAMti vaktavya hai| isI prakAra hAthI, siMha, vyAghra yAvat citrala kI vktvytaa| 249. bhaMte! puruSa RSi kA hanana karatA huA kyA RSi kA hanana karatA hai? no-RSi kA hanana karatA hai? gautama! vaha RSi kA bhI hanana karatA hai, no-RSi kA bhI hanana karatA hai| 250. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-RSi kA bhI hanana karatA hai, no-RSi kA bhI hanana karatA hai? gautama! vaha isa prakAra socatA hai-maiM eka RSi kA hanana karatA hUM kintu vaha eka RSi kA hanana karatA huA anaMta jIvoM kA hanana karatA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-RSi kA bhI hanana karatA hai, no-RSi kA bhI hanana karatA hai| vaira-baMdha-pada 251. bhaMte! puruSa puruSa kA hanana karatA huA kyA puruSa ke vaira se spRSTa hotA hai? no-puruSa ke vaira se spaSTa hotA hai? gautama! niyamataH usa puruSa ke vaira se spRSTa hotA hai, athavA puruSa ke vaira se aura no-puruSa ke vaira se spRSTa hotA hai, athavA puruSa ke vaira se aura no-puruSoM ke vaira se spRSTa hotA hai isI prakAra azva yAvat citrala yAvat athavA citrala ke vaira se aura no-citraloM ke vaira se spRSTa hotA hai| 252. bhaMte ! puruSa RSi kA hanana karatA huA kyA RSi ke vaira se spRSTa hotA hai, no-RSi ke vaira se spRSTa hotA hai? gautama! niyamataH RSi ke vaira se aura no-RSiyoM ke vaira se spRSTa hotA hai| pRthvIkAyika Adi kA Ana-pAna-pada 253. bhaMte! kyA pRthvIkAyika pRthvIkAyika kA hI Ana aura apAna tathA ucchazvAsa aura niHzvAsa late haiM? 386
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra hAM, gautama ! pRthvIkAyika pRthvIkAyika kA hI Ana yAvat niHzvAsa lete haiM / 254. bhaMte! pRthvIkAyika apkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiM ? hAM, gautama ! pRthvIkAyika apkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiN| isI prakAra taijasakAyika, vAyukAyika, isI prakAra vanaspatikAyika kI vaktavyatA / 255. bhaMte! apkAyika pRthvIkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiM ? hAM, gautama ! apkAyika pRthvIkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiM / 256. bhaMte! apkAyika apkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiM ? apkAyika apkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiN| isI prakAra taijasakAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika kI vaktavyatA / 257. bhaMte! kyA taijasakAyika pRthvIkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiM ? bhaMte! yAvat vanaspatikAyika vanaspatikAyika kA Ana yAvat niHzvAsa lete haiM ? pUrvavat vaktavyatA / kriyA-pada za. 9 : u. 34 : sU. 253-263 258. bhaMte! pRthvIkAyika pRthvIkAyika kA Ana athavA apAna athavA ucchvAsa athavA niHzvAsa letA huA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA, syAt pAMca kriyA vAlA hotA hai / 259. bhaMte! pRthvIkAyika apkAyika kA Ana yAvat niHzvAsa letA huA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? pUrvavat vaktavyatA / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika kI vaktavyatA / isI prakAra yAvat apkAyika ke sarva vikalpa vaktavya haiM / isI prakAra taijasakAyika aura vAyukAyika kI vaktavyatA yAvat 260. bhaMte! vanaspatikAyika vanaspatikAyika kA Ana yAvat niHzvAsa letA huA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? pRcchA / gautama ! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA, syAt pAMca kriyA vaalaa| 261. bhaMte! vAyukAyika (jIva) vRkSa ke mUla ko prakaMpita karatA huA, girAtA huA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA, syAt pAMca kriyA vAlA hotA hai| isI prakAra kaMda yAvat 262. vAyukAyika (-jIva) bIja ko prakaMpita karatA huA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? pRcchA / gautama ! syAt tIna kriyA vAlA, syAt cAra kriyA vAlA, syAt pAMca kriyA vAlA hotA hai / 263. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| 387
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavAM zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA dazaveM zataka meM cautIsa uddezaka haiM1. dizA 2. saMvRta-anagAra 3. Atma-Rddhi 4. zyAmahastI 5. devI 6. sabhA 7-34. uttaravartI antrviip| dizA-pada 1. rAjagRha nagara yAvat gautama isa prakAra bole-bhaMte ! isa pUrva dizA ko kyA kahA jAtA hai? gautama! vaha jIva hai aura ajIva hai| 2. bhaMte ! isa pazcima dizA ko kyA kahA jAtA hai? gautama! jIva hai aura ajIva hai| isI prakAra dakSiNa, uttara, Urdhva aura adho dizA jIva hai aura ajIva hai| 3. bhaMte ! dizAeM kitanI prajJapta haiM? gautama! daza dizAeM prajJapta haiM, jaise-1. pUrva dizA 2. pUrva-dakSiNa 3. dakSiNa 4. dakSiNapazcima 5. pazcima 6. pazcima-uttara 7. uttara 8. uttara-pUrva 9. Urdhva 10. adhaH / 4. bhaMte! ina daza dizAoM ke kitane nAma prajJapta haiM? gautama! daza nAma prajJapta haiM, jaise-aindrI (pUrva) AgneyI (pUrva-dakSiNa kA koNa) yAmyA (dakSiNa) nairRtI (dakSiNa-pazcima kA koNa) vAruNI (pazcima) vAyavya (pazcima-uttara kA koNa) saumya (uttara) IzAna (uttara-pUrva kA koNa) vimalA (Urdhva) aura tamA (adho dizA) jJAtavya haiN| 5. bhaMte! aindrI dizA kyA 1. jIva hai? 2. jIva-deza hai? 3. jIva-pradeza hai? 4. ajIva hai? 5. ajIva-deza hai? 6. ajIva-pradeza hai? gautama! aindrI dizA jIva bhI hai, jIva-deza bhI hai, jIva-pradeza bhI hai, ajIva bhI hai, ajIvadeza bhI hai, ajIva-pradeza bhI hai| jo jIva hai, ve niyamataH ekendriya, dvIndriya, trIndriya,caturindriya, paMcendriya aura anindriya 388
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra jo jIva-deza haiM, ve niyamataH ekendriya-deza yAvat anindriya- deza haiM / - jo jIva- pradeza haiM, ve niyamataH ekendriya-pradeza, dvIndriya- pradeza yAvat anindriya- pradeza haiM / jo ajIva haiM ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise- rUpi ajIva, arUpi - ajIva / jo rUpi- ajIva haiM, ve cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise- skaMdha, skaMdha - deza, skandha- pradeza, paramANu- pudgala / jo arUpi-ajIva haiM, ve sAta prakAra ke prajJapta haiM, jaise 1. dharmAstikAya nahIM haiM, dharmAstikAya kA deza hai, 2. dharmAstikAya ke pradeza haiM 3. adharmAstikAya nahIM haiM, adharmAstikAya kA deza hai 4. adharmAstikAya ke pradeza haiM 5. AkAzAstikAya nahIM hai, AkAzAstikAya kA deza hai 6. AkAzAstikAya ke pradeza haiM 7. adhvA samaya hai, za. 10 : u. 1 : sU. 5-8 6. bhaMte! AgneyI dizA kyA jIva hai ? jIva- deza hai ? jIva- pradeza hai ? pRcchA / gautama! jIva nahIM hai, jIva-deza bhI hai, jIva- pradeza bhI hai, ajIva bhI hai, ajIva - deza bhI hai, ajIva - pradeza bhI hai / jo jIva-deza haiM, ve niyamataH ekendriya ke deza haiM; athavA ekendriya ke deza haiM aura dvIndriya kA deza hai; athavA ekendriya ke deza haiM aura dvIndriya ke deza haiM athavA ekendriya ke deza haiM aura trIndriya kA deza hai| isI prakAra tIna vikalpa vaktavya haiN| isI prakAra yAvat anindriya ke tIna bhaMga vaktavya haiN| jo jIva ke pradeza haiM, ve niyamataH ekendriya ke pradeza haiM; athavA ekendriya ke pradeza haiM aura dvIndriya kA pradeza hai; athavA ekendriya ke pradeza haiM aura dvIndriyoM ke pradeza haiM / isI prakAra prathama - vikalpa - virahita yAvat anindriya kI vaktavyatA / jo ajIva haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise - rUpi - ajIva, arUpi - ajIva / jo rUpi-ajIva haiM, ve cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-skandha yAvat paramANu- pudgala / jo arUpa - ajIva haiM - ve sAta prakAra ke prajJapta haiM, jaise- nodharmAstikAya - dharmAstikAya nahIM hai; dharmAstikAya kA deza hai; dharmAstikAya ke pradeza haiN| isI prakAra adharmAstikAya kI vaktavyatA yAvat AkAzAstikAya ke pradeza / adhvA samaya hai / 7. bhaMte! kyA yAmyA dizA jIva hai ? jaise aindrI vaise hI yAmyA kI niravazeSa vaktavyatA / nairRtI AgneyI kI bhAMti, vAruNI aindrI kI bhAMti, vAyavyA AgneyI kI bhAMti, saumyA aindrI kI bhAMti, aizAnI AgneyI kI bhAMti, vimalA ke jIva AgneyI kI bhAMti aura ajIva aindrI kI bhAMti vaktavya haiN| isI prakAra tamA kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai -arUpi - ajIva ke chaha prakAra haiM, adhvA samaya vaktavya nahIM hai / zarIra - pada 8. bhaMte! zarIra kitane prajJapta haiM ? gautama ! zarIra pAMca prajJapta haiM, jaise- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / 389
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 10 : u. 1,2 : sU. 9-14 bhagavatI sUtra 9. bhaMte! audArika zarIra kitane prakAra ke prajJapta haiM? isa prakAra avagAhana-saMsthAna pada (paNNavaNA, 21) niravazeSa vaktavya hai yAvat alpabahutva tk| 10. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| dUsarA uddezaka saMvRta kA kriyA-pada 11. rAjagRha nagara yAvat gautama ne isa prakAra kahA-bhaMte ! kaSAya kI taraMga meM sthita saMvRta anagAra purovartI rUpoM ko dekhatA hai, pRSThavartI rUpoM ko dekhatA hai, pArzvavartI rUpoM ko dekhatA hai, UrdhvavartI rUpoM ko dekhatA hai, adhovartI rUpoM ko dekhatA hai| bhaMte! kyA usake aipithikI kriyA hotI hai? sAMparAyikI kriyA hotI hai? gautama! kaSAya kI taraMga meM sthita saMvRta anagAra purovartI rUpoM ko dekhatA hai, pRSThavartI rUpoM ko dekhatA hai, pArzvavartI rUpoM ko dekhatA hai, UrdhvavartI rUpoM ko dekhatA hai, adhovartI rUpoM ko dekhatA hai, usake airyApathikI kriyA nahIM hotI, sAMparAyikI kriyA hotI hai| 12. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kaSAya kI taraMga meM sthita saMvRta anagAra ke yAvat sAMparAyikI kriyA hotI hai? gautama! jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna ho jAte haiM, usake aipithikI kriyA hotI hai, jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna nahIM hote, usake sAMparAyikI kriyA hotI hai| yathAsUtra-sUtra ke anusAra calane vAle ke airyApathikI kriyA hotI hai| utsUtra-sUtra ke viparIta calane vAle ke sAMparAyikI kriyA hotI hai| vaha (jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyacchinna nahIM hote) utsatra hI calatA hai| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai kaSAya kI taraMga meM sthita saMvRta anagAra ke sAMparAyikI kriyA hotI hai| 13. bhaMte! jo kaSAya kI taraMga meM sthita nahIM hai, vaha saMvRta anagAra purovartI rUpoM ko dekhatA hai yAvat bhaMte! kyA usake airyApathikI kriyA hotI hai? pRcchaa| gautama! jo kaSAya kI taraMga meM sthita nahIM hai, vaha saMvRta anagAra purovartI rUpoM ko dekhatA hai yAvat usake airyApathikI kriyA hotI hai, sAMparAyikI kriyA nahIM hotii| 14. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai jo kaSAya kI taraMga meM sthita nahIM hai, usa saMvRta anagAra ke aiApathikI kriyA hotI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM hotI? gautama! jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna ho jAte haiM usake airyApathikI kriyA hotI hai| jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna nahIM hote, usake sAMparAyikI kriyA hotI hai| yathAsUtra-sUtra ke anusAra calane vAle ke airyApathikI kriyA hotI hai, utsUtra-sUtra ke viparIta calane vAle ke sAMparAyikI kriyA hotI hai| vaha (jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna hote haiM) yathAsUtra hI calatA hai| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jo kaSAya 390
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 2 : sU. 14-21 kI taraMga meM sthita nahIM hai, usa saMvRta anagAra ke airyApathikI kriyA hotI hai, sAMparAyikI kriyA nahIM hotI / yoni - pada 15. bhaMte! yoni ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama ! yoni ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- zIta, uSNa aura zItoSNa / isa prakAra yoni - pada (paNNavaNA pada 9) niravazeSa vaktavya hai| vedanA-pada 16. bhaMte! vedanA ke kitane prakAra prajJapta haiM ? gautama ! vedanA ke tIna prakAra prajJapta haiM, jaise- zIta, uSNa, zItoSNa / isI prakAra vedanA - pada ( paNNavaNA pada 35) vaktavya hai yAvat 17. bhaMte! kyA nairayika duHkha kA vedana karate haiM ? sukha kA vedana karate haiM ? aduHkha asukha kA vedana karate haiM ? gautama ! duHkha kA vedana bhI karate haiM, sukha kA vedana bhI karate haiM, aduHkha - asukha kA vedana bhI karate haiM / 18. mAsikI bhikSu-pratimA pratipanna anagAra, jo nitya vyutsRSTa- kAya aura tyakta - deha hai, ke aneka parISaha--upasarga utpanna hote haiM, jaise- divya, mAnuSika athavA tirygyonik| vaha ina utpanna parISahoM ko samyak sahana karatA hai, unakI kSamA, titikSA aura adhisahana karatA hai / isa prakAra mAsikI bhikSupratimA niravazeSa vaktavya hai, jaise-dasAo (7/4-25) meM yAvat ArAdhita hotI hai / akRtya-sthAna- pratisevana-pada 19. bhikSu kisI akRtya sthAna kA sevana kara usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kie binA kAla (mRtyu) ko prApta karatA hai, usake ArAdhanA nahIM hotii| jo usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kara kAla ko prApta hotA hai, usake ArAdhanA hotI hai| 20. bhikSu kisI akRtya sthAna kA pratisevana kara isa prakAra socatA hai- maiM pazcAt caramakAla ke samaya meM isa sthAna kI AlocanA karUMgA, pratikramaNa karUMgA, niMdA karUMgA, garhA karUMgA, vivartana karUMgA, vizodhana karUMgA, punaH na karane ke lie abhyutthAna kruuNgaa| jo usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kie binA kAla ko prApta karatA hai, usake ArAdhanA nahIM hotI / jo usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kara kAla ko prApta karatA hai, usake ArAdhanA hotI hai / 21. bhikSu kisI akRtya sthAna kA pratisevana kara isa prakAra socatA hai - yadi zramaNopAsaka kAlamAsa meM kAla ko prApta kara kisI devaloka meM devarUpa meM upapanna hote haiM to kyA maiM aNapannika (vyantara) devatva ko bhI prApta nahIM hoUMgA ? aisA socakara jo usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kie binA kAla ko prApta karatA hai, usake ArAdhanA nahIM hotii| jo 391
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 2,3 : sU. 21-29 usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kara kAla ko prApta karatA hai, usake ArAdhanA hotI hai| 22. bhaMte! vaha aisA hI hai / bhate ! vaha aisA hI hai / tIsarA uddeza Atmardhika parardhika vyativrajana pada 23. rAjagRha nagara yAvat gautama ne isa prakAra kahA- bhaMte! deva Atma - Rddhi ke dvArA yAvat cAra-pAMca deva-AvAsAMtaroM ko vyatikrAMta karatA hai, usake pazcAt para Rddhi ke dvArA vyatikrAMta karatA hai ? hAM gautama! deva Atma-Rddhi ke dvArA yAvat cAra-pAMca deva - AvAsAMtaroM ko vyatikrAMta karatA hai, usake pazcAt para Rddhi ke dvArA vyatikrAMta karatA hai| isI prakAra asurakumAra kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai - asurakumAra - AvAsAMtaroM ko vyatikrAMta karatA hai zeSa pUrvavat / isI prakAra isa krama se yAvat stanitakumAra kI vaktavyatA / isI prakAra vANamaMtara, jyotiSka, vaimAnika yAvat usake pazcAt para Rddhi ke dvArA vyatikrAMta karatA hai| devoM kA vinayavidhi-pada 24. bhaMte! kyA alpaRddhi vAlA deva mahAn Rddhi vAle deva ke bIca se hokara vyatikramaNa karatA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai / 25. bhaMte! sama - Rddhi vAlA deva sama - Rddhi vAle deva ke bIca se hokara vyatikramaNa karatA hai ? yaha artha sagaMta nahIM hai / vaha sama Rddhi vAle pramatta deva kA vyatikramaNa kara sakatA hai 26. bhaMte! kyA vaha sama Rddhi vAle deva ko vimohita kara jAne meM samartha hai ? vimohita kie binA jAne meM samartha hai ? gautama ! vaha sama - Rddhi vAle deva ko vimohita kara jAne meM samartha hai, vimohita kie binA jAne meM samartha nahIM hai / 27. bhaMte! kyA vaha pahale vimohita kara pazcAt vyatikramaNa karatA hai ? pahale vyatikramaNa kara pazcAt vimohita karatA hai ? gautama ! pahale vimohita kara pazcAt vyatikramaNa karatA hai, pahale vyatikramaNa kara pazcAt vimohita nahIM karatA / 28. bhaMte! mahAn Rddhi vAlA deva alpa Rddhi vAle deva ke bIca se hokara vyatikramaNa karatA hai ? hAM, vyatikramaNa karatA hai / 29. bhaMte! kyA vaha vimohita kara vyatikramaNa karane meM samartha hai ? vimohita kie vyatikramaNa karane meM samartha hai ? gautama ! vaha vimohita kara vyatikramaNa karane meM samartha hai| vimohita kie binA bhI vyatikramaNa karane meM samartha hai| 392
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 3 : sU. 30-38 30. bhaMte! kyA vaha pahale vimohita kara pazcAt vyatikramaNa karatA hai ? pahale vyatikramaNa kara vimohita karatA hai ? pazcAt gautama ! pahale vimohita kara pazcAt vyatikramaNa karatA hai athavA pahale vyatikramaNa kara pazcAt vimohita karatA hai / 31. bhaMte! alpa-Rddhi vAlA asurakumAra mahAn - Rddhi vAle asurakumAra ke bIca se hokara vyatikramaNa karatA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai / isa prakAra asurakumAra ke tIna AlApaka vaktavya haiM, jaise sAmAnya deva ke kahe gae haiN| isI prakAra yAvat stanitakumAra kI vaktavyatA / isI prakAra vAnamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika kI vaktavyatA / 32. bhaMte! alpa - Rddhi vAlA deva mahAn Rddhi vAlI devI ke bIca se hokara vyatikramaNa karatA hai ? yaha artha saMgata nahIM hai / 33. sama Rddhi vAlA deva sama Rddhi vAlI devI ke bIca se hokara vyatikramaNa karatA hai ? isI prakAra deva aura devI kA daMDaka (pATha - paddhati) vaktavya hai yAvat vaimAnika / bIca se hokara vyatikramaNa 34. bhaMte! alpa - Rddhi vAlI devI mahAn Rddhi vAle devoM ke karatI hai ? isa prakAra yahAM bhI tRtIya daNDaka vaktavya hai yAvat 35. bhaMte! kyA mahAn Rddhi vAlI vaimAnika devI alpa Rddhi vaimAnika deva ke bIca se hokara vyatikramaNa karatI hai ? hAM, vyatikramaNa karatI hai| 36. bhaMte! kyA alpa - Rddhi vAlI devI mahAn - RddhivAlI devI ke bIca se hokara vyatikramaNa karatI hai ? yaha artha saMgata nahIM hai| sama Rddhi vAlI devI kI sama Rddhi vAlI devI ke saMdarbha meM pUrvavat vaktavyatA (10/25-27) mahAn Rddhi vAlI devI kI alpa Rddhi vAlI devI ke saMdarbha meM pUrvavat vaktavyatA (10 / 28-30) / isa prakAra pratyeka ke tIna-tIna AlApaka vaktavya haiM yAvat 37. bhaMte! mahAn Rddhi vAlI vaimAnika devI alpa Rddhi vAlI devI ke bIca se hokara vyatikramaNa karatI hai ? hAM, vyatikramaNa karatI hai| 38. bhaMte! kyA vaha vimohita kara vyatikramaNa karane meM samartha hai ? vimohita kie binA vyatikramaNa karane meM samartha hai ? gautama ! vimohita kara vyatikramaNa karane meM bhI samartha hai, vimohita kie binA bhI vyatikramaNa 393
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 10 : u. 3,4 : sU. 38-47 bhagavatI sUtra karane meM samartha hai| isI prakAra yAvat pahale vyatikramaNa kara pazcAt vimohita karatI hai| ye cAra daNDaka vaktavya haiN| azva kA 'khu-khu' karaNa-pada 39. bhaMte! daur3ate hue azva ke kyA 'khu-khu' yaha zabda hotA hai? gautama! daur3ate hue azva ke hRdaya aura yakRta ke bIca karkaTaka vAyu samutpanna hotI hai, isa kAraNa daur3ate hue azva ke 'khu-khu'-zabda hotA hai| prajJApanI bhASA-pada 40. bhaMte! maiM ThaharUMgA, soUMgA, khar3A rahUMgA, bailUMgA, leDhuMgA-kyA yaha prajJApanI bhASA hai? kyA yaha mRSA bhASA nahIM hai? hAM, gautama! ThaharUMgA, soUMgA, khar3A rahUMgA, bailUMgA, leDhuMgA-yaha prajJApanI bhASA hai, mRSA bhASA nahIM hai| 41. bhaMte ! vaha aisA hI hai| bhaMta ! vaha aisA hI hai| cauthA uddezaka tAvatriMzaka-deva-pada 42. usa kAla aura usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thaa-vrnnk| dUtipalAzaka caitya / vahAM bhagavAn mahAvIra Ae yAvat pariSad vApisa nagara meM calI gii| 43. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha antevAsI indrabhUti nAmaka anagAra yAvat UrdhvajAnu adhaHsira (ukaDU-Asana kI mudrA meM) aura dhyAna-koSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe the| 44. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA aMtevAsI zyAma-hastI nAmaka anagAra thaa| vaha prakRti se bhadra aura upazAMta thaa| usake krodha, mAna, mAyA aura lobha pratanu the| vaha mRdu-mArdava-saMpanna, AlIna (saMyateMdriya) aura vinIta thaa| vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa UrdhvajAnu adhaHsira-isa mudrA meM aura dhyAna-koSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahA thaa| 45. usa samaya zyAmahastI anagAra ke mana meM eka zraddhA (icchA) yAvat uThane kI mudrA meM uThA, uThakara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahAM AyA, vahAM Akara bhagavAn gautama ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA kI yAvat paryupAsanA karate hue isa prakAra bolA46. bhaMte! asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka-deva trAyastriMzaka-deva haiM? hAM, haiN| 47. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka-deva trAyastriMzaka-deva hai? 394
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 4 : sU. 47-52 zyAmahastI! usa kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa dvIpa meM bhAratavarSa meM kAkaMdI nAmaka nagarI thii-vrnnk| usa kAkaMdI nagarI meM trAyastriMzaka-taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka rahate the-sampanna yAvat bahujana ke dvArA aparibhavanIya, jIva-ajIva ko jAnane vAle, puNya-pApa ke marma ko samajhane vAle yAvat yathA-parigRhIta tapaHkarma ke dvArA apane Apako bhAvita karate hue raha rahe the| / 48. ve taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka pahale ugra, ugravihArI, saMvigna, saMvignavihArI hue usake pazcAt pArzvastha, pArzvastha-vihArI, avasanna, avasannavihArI, kuzIla, kuzIlavihArI, yathAchaMda, yathAchaMdavihArI ho ge| ve bahuta varSoM taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana kara, ardhamAsikI saMlekhanA se zarIra ko kRza banA, anazana ke dvArA tIsa-bhakta (caudaha dina) kA chedana kara usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kie binA kAlamAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka-deva ke rUpa meM upapanna hue| 49. bhaMte! jisa samaya ve kAkaMdaka trAyastriMzaka paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM upapanna hue| bhaMte! kyA usa samaya se isa prakAra kahA jAtA hai asura-kumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka-deva trAyastriMzaka-deva haiM? zyAmahastI anagAra ke isa prakAra kahane para bhagavAn gautama zaMkita, kAMkSita aura vicikitsita ho ge| ve uThane kI mudrA meM uThe, uThakara zyAmahastI anagAra ke sAtha jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahAM Ae, vahAM Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vaMdana-namaskAra kiyA, vaMdana-namaskAra kara isa prakAra bole50. bhaMte! kyA asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka-deva trAyastriMzaka-deva haiM? hAM, hai| 51. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai isI prakAra sarva vaktavya hai yAvat bhaMte! jisa samaya se ve kAkaMdaka trAyastriMzaka-taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM upapanna hue, bhaMte! usa samaya se kyA isa prakAra kahA jA rahA hai-asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka-deva trAyastriMzaka-deva haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| gautama! asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka-devoM kA zAzvata nAmadheya prajJapta hai-vaha kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai vaha thA, hai aura hogA vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai| avyucchitti-naya kI dRSTi se kucha cyavana karate haiM, kucha upapanna ho jAte haiN| 52. bhaMte ! vairocanarAja vairocanendra bali ke trAyastriMzaka-deva trAyastriMzaka-deva haiM? hAM, haiN| 395
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 4 : sU. 53-60 53. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - vairocanarAja vairocanendra bali ke trAyastriMzaka- deva trAyastriMzaka - deva haiM ? gautama ! usa kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa dvIpa meM bhAratavarSa meM bebhela nAma kA sanniveza thA - varNaka | usa bebhela sanniveza meM trAyastriMzaka - taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka rahate the- jaise camara kI vaktavyatA yAvat trAyastriMzaka - deva ke rUpa meM upapanna hue| 54. bhaMte! jisa samaya se ve bebhelaka trAyastriMzaka - taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka vairocanarAja, vairocanendra bali ke trAyastriMzaka - deva ke rUpa meM upapanna hue| zeSa pUrvavat vaktavya hai yAvat nitya hai, avyucchitti naya kI dRSTi se kucha cyavana karate haiM, kucha upapanna ho jAte haiN| 55. bhaMte! nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke trAyastriMzaka - deva trAyastriMzaka - deva haiM ? hAM, haiM / 56. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke trAyastriMzaka- deva trayastriMzaka - deva haiM ? gautama ! nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke trAyastriMzaka - devoM kA zAzvata nAmadheya prajJapta hai - vaha kabhI nahIM thA yAvat kucha cyavana karate haiM, kucha upapanna ho jAte haiN| isI prakAra bhUtAnanda kI vaktavyatA / isI prakAra yAvat mahAghoSa kI vaktavyatA / 57. bhaMte! devarAja devendra zakra ke trAyastriMzaka - deva trAyastriMzaka - deva hai ? hAM, haiM / 58. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai- devarAja devendra zakra ke trAyastriMzaka - deva trayastriMzaka - deva haiM ? gautama ! usa kAla aura usa samaya meM jambUdvIpa dvIpa bhAratavarSa meM pAlaka nAma kA sanniveza thA - varNaka / usa pAlaka sanniveza meM taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka rahate / camara kI bhAMti vaktavyatA yAvat apane Apako bhAvita karate hue raha rahe the / 59. ve taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka pahale aura pazcAt ugra, ugravihArI, saMvigna, saMvignavihArI the / ve bahuta varSoM taka zramaNopAsaka paryAya kA pAlana kara mAsikI saMlekhanA se zarIra ko kRza banA, anazana ke dvArA sAThabhakta (bhojana ke samaya) kA chedana kara, AlocanA pratikramaNa kara, samAdhi ko prApta kara, kAlamAsa meM kAla (mRtyu) prApta kara devarAja devendra zakra ke trAyastriMzaka - deva ke rUpa meM upapanna hue| bhaMte! jisa samaya se ve pAlaka taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati zramaNopAsaka devarAja devendra zakra ke trAyastriMzaka-deva ke rUpa meM upapanna hue, zeSa camara kI bhAMti vaktavya hai yAvat kucha cyavana karate haiM, kucha upapanna ho jAte haiM / 60. bhaMte! devarAja devendra IzAna ke trAyastriMzaka - deva trAyastriMzaka - deva haiM ? 396
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 4,5 : sU. 60-68 zakra kI bhAti vaktavyatA, itanA vizeSa hai-caMpAnagarI meM yAvat devarAja devendra IzAna ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM upapanna hue| bhaMte! jisa samaya se ve caMpAnagarI meM taitIsa paraspara sahAyya karane vAle gRhapati rahate the, zeSa pUrvavat yAvat kucha cyavana karate haiM, kucha upapanna ho jAte haiN| 61. bhaMte! devarAja devendra sanatkumAra ke trAyastriMzaka-deva trAyastriMzaka-deva haiM? hAM, haiN| / 62. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai? dharaNa kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra yAvat prANata kI vktvytaa| isI prakAra acyuta kI vaktavyatA yAvat kucha cyavana karate haiM, kucha upapanna ho jAte haiN| 63. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| pAcavAM uddezaka devoM kA aMtaHpura ke sAtha divya-bhoga-pada 64. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thaa| guNazIlaka caitya yAvat bhagavAn ne dharma khaa| pariSada vApasa nagara meM calI gii| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke bahuta aMtevAsI sthavira bhagavAn jAti-saMpanna jaise AThaveM zataka ke sAtaveM uddezaka (sUtra 272) kI vaktavyatA yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe the| una sthavira bhagavAn ke mana meM eka zraddhA (icchA) eka saMzaya (jijJAsA) jaise gautama svAmI kI vaktavyatA yAvat paryupAsanA karate hue isa prakAra bole65.bhaMte! asurakumArarAja asurendra camara ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiM? Arya ! pAMca agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise- kAlI, rAjI, rajanI, vidyut, meghaa| unameM se pratyeka devI ke ATha-ATha hajAra devI kA parivAra prajJapta haiN| 66. bhaMte! kyA eka eka devI anya ATha-ATha hajAra devI-parivAra kI vikriyA (rUpa -nirmANa) karane meM samartha hai? hAM, hai| isI prakAra pUrva-apara-sahita cAlIsa hajAra devI-parivAra vikriyA karane meM samartha hai| yaha hai tuDiya (aMtaHpura) kI vktvytaa| 67. bhaMte! asurakumArarAja asurendra camara camaracaMcA rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM camara siMhAsana para aMtaHpura ke sAtha divya bhoga bhogatA huA viharaNa karane meM samartha hai? yaha artha saMgata nahIM hai| 68. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-asurakumArarAja asurendracamara camaracaMcA rAjadhAnI meM yAvat divya bhoga bhogatA huA viharaNa karane meM samartha nahIM hai? Aryo! asurakumArarAja asurendra camara camaracaMcA rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM mANavaka caitya staMbha meM vajramaya golavRta-vartulAkAra peTiyoM meM jinezvara-deva kI aneka asthiyAM rakhI huI haiM, 397
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 5 : sU. 68-74 jo asurakumArarAja asurendracamara tathA anya bahuta asurakumAra deva - deviyoM ke lie arcanIya, vaMdanIya, namaskaraNIya, pUjanIya, satkAraNIya, sammAnanIya, kalyANakArI, maMgala, daivata, caitya aura paryupAsanIya hotI hai / Aryo ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai - asurakumArarAja asurendracamara camaracaMcA rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM, camara sihAMsana para aMtaHpura ke sAtha divya bhogAI bhogoM ko bhogate hue viharaNa karane meM samartha nahIM hai / 69. Aryo! asurakumArarAja asurendra camara camaracaMcA rAjadhAnI kI sabhA sudharmA meM camara siMhAsana para causaTha hajAra sAmAnika, taitIsa trAyastriMzaka, cAra lokapAla, pAMca agramahiSiyAM, saparivAra causaTha hajAra AtmarakSaka - deva, anya bahuta asurakumAra - deva aura deviyoM ke sAtha saMparivRta hai / vaha Ahata nATyoM, gItoM tathA kuzala vAdaka ke dvArA bajAe gae vAditra, taMtrI, tala, tAla, truTita ghana aura mRdaMga kI mahAn dhvani se yukta divya bhogAI bhogoM ko bhogatA huA rahatA hai| kevala paricAraNA (zabda-zravaNa, rUpa-darzana ) - Rddhi kA upabhoga karate haiM, maithuna - rUpa bhoga kA nahIM / 70. bhaMte! asurakumArarAja asurendra camara ke lokapAla mahArAja soma ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiM ? Arya ! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise- kanakA, kanakalatA, citraguptA, vasuMdharA / unameM se pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI parivAra prajJapta hai / yaha hai aMtaHpura kI vaktavyatA / 71. kyA eka devI anya eka hajAra devI - parivAra kI vikriyA karane meM samartha hai ? hAM, hai / isI prakAra pUrva - apara sahita cAra hajAra devI - parivAra vikriyA karane meM samartha hai| 72. bhaMte! asurakumArarAja asurendra camara ke lokapAla mahArAja soma soma rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM soma siMhAsana para aMtaHpura ke sAtha divya bhogAI bhogoM ko bhogate hue viharaNa karane meM samartha haiM ? avazeSa camara kI bhAMti vaktavya hai, itanA vizeSa hai - parivAra sUryAbhadeva kI bhAMti (rAyapaseNaiya 7) vaktavya hai| zeSa pUrvavat yAvat maithuna - rUpa bhoga kA nahIM / 73. bhaMte! asurakumArarAja asurendra camara ke lokapAla mahArAja yama ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiM ? pUrvavat, itanA vizeSa hai - yama rAjadhAnI meM zeSa soma kI bhAMti vaktavyatA / isI prakAra varuNa kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai- varuNa rAjadhAnI meM / isI prakAra vaizramaNa kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai - vaizramaNa rAjadhAnI meN| zeSa pUrvavat yAvat maithuna-rUpa bhoga kA nahIM / 74. bhaMte! vairocanendra bali kI pRcchA / Aryo! pAMca agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise- zuMbhA, nizuMbhA, raMbhA, niraMbhA, madanA / unameM se pratyeka devI ke ATha-ATha hajAra devI kA parivAra prajJapta hai| zeSa camara kI bhAMti vaktavya hai, itanA vizeSa hai - balicaMcA rAjadhAnI meM, parivAra kI moka - uddezaka ( bhagavaI 3/4) kI bhAMti vktvytaa| zeSa pUrvavat yAvat maithuna-rUpa bhoga kA nahIM / 398
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 5 : sU. 75-81 75. bhaMte! vairocanarAja vairocanendra bali ke lokapAla mahArAja soma ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiM ? Aryo ! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-mInakA, subhadrA, vidyut, asanI / unameM se pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai| zeSa soma camara kI bhAMti vaktavyatA / isI prakAra yAvat varuNa kI vaktavyatA / 76. bhaMte! nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiM ? Aryo ! chaha agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise- alA, zakrA, saterA, saudAminI, indrA, ghana- vidyut / unameM pratyeka devI ke chaha-chaha hajAra devI kA parivAra prajJapta hai| 77. kyA eka devI anya chaha-chaha hajAra devI parivAra kI vikriyA karane meM samartha hai ? hAM, hai / isI prakAra pUrva apara sahita chattIsa hajAra devI - parivAra vikriyA karane meM samartha hai| yaha hai aMtaHpura kI vaktavyatA / 78. bhaMte! nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa dharaNa siMhAsana para divya bhogArha bhogoM ko bhogate hue viharaNa karane meM samartha haiM ? zeSa pUrvavat, itanA vizeSa hai- dharaNa rAjadhAnI meM, dharaNa siMhAsana para, sva-parivAra ke sAtha / zeSa rAyapaseNaiya (sUtra 7) kI bhAMti vaktavya hai / 79. bhaMte! nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke lokapAla mahArAja kAlavAsa ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiM ? Aryo! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise- azokA, vimalA, suprabhA, sudrshnaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai| zeSa camara lokapAla kI bhAMti vaktavyatA / isI prakAra dharaNa ke zeSa tIna lokapAloM kI vaktavyatA / 80. bhaMte! bhUtAnaMda kI pRcchA / Aryo ! chaha agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-rUpA, rUpAMzA, surUpA, rUpakAvatI, rUpakAMtA, rUpaprabhA / unameM pratyeka devI ke chaha-chaha hajAra devI kA parivAra hai / avazeSa dharaNa kI bhAMti vaktavya hai / 1 81. bhaMte! nAgakumArarAja nAgakumArendra bhUtAnaMda ke lokapAla nAgacitta kI pRcchA / Aryo! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise- sunaMdA, subhadrA, sujAtA, sumanA / unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai| zeSa camara lokapAla kI bhAMti vaktavya hai / isI prakAra bhUtAnaMda ke zeSa tIna lokapAloM kI vaktavyatA / jo dakSiNa dizA ke indra haiM, unakI dharaNendra kI bhAMti vaktavyatA / unake lokapAloM kI bhI dharaNendra lokapAloM kI bhAMti vaktavyatA / itanA vizeSa hai saba indroM kI rAjadhAnI aura siMhAsana sadRza nAma vAle haiN| parivAra moka- uddezaka (bhagavaI 3/4 ) kI bhAMti vaktavya hai / saba lokapAloM kI rAjadhAnI aura siMhAsana bhI sadRza nAma vAle haiM, unakA parivAra camara lokapAla kI bhAMti vaktavya hai / 399
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 10 : u. 5 : sU. 82-89 bhagavatI sUtra 82. bhaMte! pizAcarAja pizAcendra kAla ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiM? Aryo! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-kamalA, kamalaprabhA, utpalA, * sudrshnaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai| zeSa camara lokapAla kI bhAMti vaktavya hai| usI prakAra parivAra kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-kAla rAjadhAnI meM kAla siMhAsana para, zeSa puurvvt| isI prakAra mahAkAla kI vktvytaa| 83. bhaMte! bhUtarAja bhUtendra surUpa kI pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-rUpavatI, bahurUpA, surUpA, subhgaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa kAla kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra pratirUpa kI vktvytaa| 84. bhaMte! yakSendra puNyabhadra kI pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-puNyA, bahuputrikA, uttamA, taarkaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa kAla kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra maNibhadra kI vktvytaa| 85. bhaMte! rAkSasendra bhIma kI pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-padmA, vasumatI, kanakA, rtnprbhaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa kAla kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra mahAbhIma kI vktvytaa| 86. kinnara kI pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-avataMsA, ketumatI, ratisenA, rtipriyaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa puurvvt| isI prakAra kiMpuruSa kI vktvytaa| 87. satpuruSa kI pRcchaa| Arya ! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-rohiNI, navamikA, hrI, pusspvtii| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa puurvvt| isI prakAra mahApuruSa kI vktvytaa| 88. atikAya kI pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-bhujagA, bhujagavatI, mahAkakSA, sphuttaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa puurvvt| isI prakAra mahAkAya kI vktvytaa| 89. gItarati kI pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-sughoSA, vimalA, susvarA, srsvtii| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa puurvvt| isI prakAra gItayaza kI vktvytaa| ina sabakI kAla kI bhAMti vaktavyatA, itanA vizeSa hai-rAjadhAnI aura siMhAsana sadRza nAma vAle haiM, zeSa puurvvt| 400
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 10 : u. 5 : sU. 90-97 90. bhaMte! jyotiSarAja jyotiSendra candra kI pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-candraprabhA, jyotsnAbhA, arcimAlI prbhNkraa| isa prakAra jaise jIvAjIvAbhigama (3/998-1036) meM jyotiSka-uddezaka kI vktvytaa| isI prakAra sUrya kI cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM-sUryaprabhA, AtapA, arcimAlI, prbhNkraa| zeSa pUrvavat yAvat parivAra kI Rddhi kA upabhoga karate haiM, maithuna-rUpa bhoga kA nhiiN| 91. bhaMte! mahAgraha iMgAla ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiN-pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI, apraajitaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai| zeSa candra kI bhAMti vaktavyatA, itanA vizeSa hai-aMgArAvataMsaka vimAna, aMgAraka siMhAsana para, zeSa puurvvt| isI prakAra vikAlaka kI vktvytaa| isI prakAra aThAsI mahAgrahoM kI vaktavyatA yAvat bhAvaketu kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-avataMsaka aura siMhAsana sadRza nAma vAle haiM, zeSa puurvvt| 92. bhaMte! devarAja devendra zakra kI pRcchaa| Arya! ATha agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise padmA, zivA, zacI, aMjU, amalA, apsarA, navamikA, rohinnii| unameM pratyeka devI ke solaha-solaha hajAra devI kA parivAra prajJapta hai| 93. kyA eka devI anya solaha hajAra devI-parivAra kI vikriyA karane meM samartha hai? hAM, hai| isI prakAra pUrva-apara-sahita eka lAkha aTThAisa hajAra deviyoM kI vktvytaa| yaha hai aMtaHpura kI vktvytaa| 94. bhaMte! devarAja devendra zakra saudharma-kalpa meM, saudharmAvataMsaka vimAna meM, sudharmA sabhA meM zakra siMhAsana para aMtaHpura ke sAtha divya bhogArha bhogoM ko bhogate hue viharaNa karane meM samartha haiM? camara kI bhAMti vaktavyatA, itanA vizeSa hai-parivAra kI moka-uddezaka (bha. 3/4) kI bhAMti vktvytaa| 95. devarAja devendra zakra ke lokapAla mahArAja soma ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta haiN-pRcchaa| Arya! cAra agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-rohiNI, madanA, citrA, somaa| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai| zeSa camara-lokapAla kI bhAMti vaktavyatA, itanA vizeSa hai-svayaMprabha vimAna, sabhA sudharmA, soma siNhaasn| zeSa puurvvt| isI prakAra yAvat vaizramaNa kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-vimAna tRtIya zataka (3/250-51) kI bhAMti vaktavya hai| 96. bhaMte! IzAna kI pRcchaa| Aryo! ATha agramahiSiyAM prajJapta haiM, jaise-kRSNA, kRSNarAtri, rAmA, rAma-rakSitA, vasu, vasuguptA, vasumitrA, vsuNdhraa| unameM pratyeka devI ke solaha-solaha hajAra devI kA parivAra hai, zeSa zakra kI bhAMti vktvytaa| 97. bhaMte! devarAja devendra IzAna ke lokapAla mahArAjA soma ke kitanI agramahiSiyAM prajJapta hai-pRcchA / Arya! cAra agramahipiyAM prajJapta haiM, jaise-pRthvI, rAtri, ratanI, vidyut| unameM pratyeka devI ke eka-eka hajAra devI kA parivAra hai, zeSa zakra ke lokapAla kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra 401
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 10 : u. 5-34 : sU. 97-103 bhagavatI sUtra yAvat varuNa kI vaktavyetA, itanA vizeSa hai-vimAna caturtha zataka (4/2-4) kI bhAMti vaktavya hai, zeSa pUrvavat yAvat maithuna-rUpa bhoga kA nhiiN| 98. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| chaThA uddezaka sudharmA sabhA-pada 99. bhaMte! devarAja devendra zakra kI sudharmA sabhA kahAM prajJapta hai? gautama! jambUdvIpa dvIpa meM maMdara parvata ke dakSiNa bhAga meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bahuta sama aura ramaNIya bhUbhAga se Urdhva meM sthita hai, isa prakAra rAyapaseNaiya (sU. 124-125) kI bhAMti vaktavyatA yAvat pAMca avataMsaka prajJapta haiM, jaise-azokAvataMsaka, sapta-parNAvataMsaka, caMpakAvataMsaka, cUtAvataMsaka, madhya meM saudharmAvataMsaka hai| vaha saudharmAvataMsaka mahAvimAna sAr3he bAraha lAkha yojana laMbA caur3A hai, isa prakAra jaise sUryAbha kI vaktavyatA vaise hI usake mAna aura upapAta kI vktvytaa| zakra kA abhiSeka sUryAbha (rAyapaseNaiya sUtra 125) kI bhAMti vaktavya hai| alaMkAra arcanikA yAvat AtmarakSaka sUryAbha kI bhAMti vaktavya haiN| zakra kI sthiti do sAgaropama pramANa hai| zakra-pada 100. bhaMte! devarAja devendra zakra kitanI mahAn Rddhi vAlA yAvat kitane mahAn sukha vAlA gautama! vaha mahAn Rddhi vAlA yAvat mahAn sukha vAlA hai| vaha battIsa lAkha vimAnAvAsa yAvat divya bhogArha bhogoM ko bhogatA huA viharaNa karatA hai| vaha devarAja devendra zakra itanI mahAn Rddhi vAlA yAvat itane mahAn sukha vAlA hai| 101. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| 7-34vAM uddezaka antaradvIpa-pada 102. bhaMte! uttara dizA meM eka paira vAle manuSyoM kA ekorUka dvIpa kahAM prajJapta hai? isa prakAra jaise jIvAjIvAbhigama kI vaktavyatA vaise hI niravazeSa vaktavya hai yAvat zuddhadaMta dvIpa kI vktvytaa| ye aTThAisa uddezaka vaktavya haiN| 103. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai, yAvat bhagavAn gautama saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 402
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyArahavAM zataka pahalA uddezaka saMgrahaNI gAthA 1. utpala 2. zAlu 3. palAza 4. kuMbhI 5. nAr3Ika 6. padma 7. karNikA 8. nalina 9. ziva 10. loka ye dasa tathA kAla gyArahavAM aura AlabhikA bArahavAM uddezaka hai| utpala-jIvoM kA upapAta-Adi-pada 1. usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara yAvat paryupAsanA karate hue gautama ne isa prakAra kahA-bhaMte! ekapatraka utpala eka jIva vAlA hai? aneka jIva vAlA hai? gautama! eka jIva vAlA hai, aneka jIva vAlA nahIM hai| prathama patra ke pazcAt jo anya jIvapatra utpanna hote haiM, ve eka jIva vAle nahIM haiM, aneka jIva vAle haiN| 2. bhaMte! ve jIva kahAM se upapanna hote haiM kyA nairayika se upapanna hote haiM? tiryagyonika se upapanna hote haiM? manuSya se upapanna hote haiM? deva se upapanna hote haiM? gautama! ve jIva nairayika se upapanna nahIM hote, tiryagyonika se upapanna hote haiM, manuSya se upapanna hote haiM, deva se bhI upapanna hote haiN| isa prakAra vanaspatikAyika kA upapAta avakrAnti pada (paNNavaNA 6/86) kI bhAMti vaktavya hai yAvat IzAna tk| 3. bhaMte! ve jIva eka samaya meM kitane upapanna hote haiM? gautama! jaghanyataH eka, do athavA tIna, utkRSTataH saMkhyeya athavA asaMkhyeya upapanna hote haiN| 4. bhaMte! ve jIva prati samaya apahRta karane para kitane kAla meM apahRta hote haiM? gautama! ve asaMkhyeya jIva prati samaya apahRta karane para asaMkhyeya avasarpiNI-utsarpiNI kAla meM apahRta hote haiN| (yaha asat kalpanA hai) unakA apahAra kiyA nahIM jaataa| 5. bhaMte! una jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI hai? gautama! jaghanyataH aMgula-kA-asaMkhyAtavAM-bhAga, utkRSTataH kucha-adhika-hajAra-yojana / 6. bhaMte! ve jIva jJAnAvaraNIya-karma ke baMdhaka haiM? abaMdhaka haiM? gautama! abaMdhaka nahIM haiM, baMdhaka hai (ekavacana) athavA baMdhaka haiM (bhuvcn)| 7. isa prakAra yAvat AMtarAyika-karma kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-AyuSya-karma kI pRcchA / 403
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 1 : sU. 7-17 bhagavatI sUtra gautama ! 1. baMdhaka bhI hai 2. abaMdhaka bhI hai 3. baMdhaka bhI haiM 4. abaMdhaka bhI haiM 5. athavA baMdhaka hai aura abaMdhaka hai 6. athavA baMdhaka hai aura abaMdhaka haiM 7. athavA baMdhaka haiM aura abaMdhaka hai 8. athavA baMdhaka haiM aura abaMdhaka haiM-AyuSya-karma ke ye ATha bhaMga haiN| 8. bhaMte! ve jIva jJAnAvaraNIya-karma ke vedaka haiM? avedaka haiM? gautama! ve avedaka nahIM haiM, vedaka hai athavA vedaka haiN| isa prakAra yAvat AntarAyika kI vktvytaa| 9. bhaMte! ve jIva sAtAvedaka haiM? asAtAvedaka haiM ! gautama! sAtAvedaka hai, athavA asAtAvedaka hai-ATha bhaMga vaktavya haiN| 10. bhaMte! ve jIva jJAnAvaraNIya-karma ke udaya vAle haiM? anudaya vAle haiM? gautama! ve anudaya vAle nahIM haiM, udaya vAlA hai athavA udaya vAle haiN| isa prakAra yAvat AMtarAyika kI vktvytaa| 11. bhaMte! ve jIva jJAnAvaraNIya-karma ke udIraka-udIraNA karane vAle haiM? anudIraka haiM? gautama! anudIraka nahIM haiM, udIraka hai athavA udIraka haiN| isa prakAra yAvat AMtarAyika kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-vedanIya aura AyuSya ke ATha vikalpa vaktavya haiN| 12. bhaMte! ve jIva kRSNa-lezyA vAle haiM? nIla-lezyA vAle haiM? kApota-lezyA vAle haiM? taijasa-lezyA vAle haiM? gautama! 1. kRSNa-lezyA vAlA hai athavA nIla-lezyA vAlA hai athavA kApota-lezyA vAlA hai athavA taijasa-lezyA vAlA hai, 2. kRSNa-lezyA vAle haiM athavA nIla-lezyA vAle haiM athavA kApota-lezyA vAle haiM athavA taijasa- lezyA vAle haiM 3. athavA kRSNa-lezyA vAlA aura nIla-lezyA vAlA hai| isa prakAra ye dvi-saMyoga, tri-saMyoga aura catuSka-saMyoga se assI bhaMga hote haiN| 13. bhaMte! ve jIva samyag-dRSTi haiM? mithyA-dRSTi haiM? samyak-mithyA-dRSTi haiM? gautama! samyag-dRSTi nahIM haiM, samyak-mithyA-dRSTi nahIM haiM, mithyA-dRSTi hai athavA mithyAdRSTi haiN| 14. bhaMte! ve jIva jJAnI haiN| ajJAnI haiM? gautama! jJAnI nahIM haiM, ajJAnI hai athavA ajJAnI haiN| 15. bhaMte ! ve jIva mano-yoga vAle haiM? vacana-yoga vAle haiM? kAya-yoga vAle haiM? gautama! mano-yoga vAle nahIM haiM, vacana-yoga vAle nahIM haiM, kAya-yoga vAlA hai athavA kAyayoga vAle haiN| 16. bhaMte! ve jIva sAkAra-upayoga-sahita haiM? anAkAra-upayoga-sahita haiM? gautama! sAkAra-upayoga-sahita hai, anAkAra-upayoga-sahita hai-isa prakAra ATha bhaMga hote haiN| 17 bhaMte! una jIvoM ke zarIra kitane varNa kitane gaMdha, kitane rasa aura kitane sparza vAle prajJapta 404
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 1 : sU. 17-27 gautama! una jIvoM ke zarIra pAMca varNa,pAMca rasa, do gandha aura ATha sparza vAle prajJapta haiN| ve jIva apane svarUpa se varNa-, gaMdha-, rasa- aura sparza-rahita prajJapta haiN| 18. bhaMte! ve jIva ucchvAsa lene vAle haiM? niHzvAsa lene vAle haiM ? ucchvAsa-niHzvAsa nahIM lene vAle haiM? gautama! 1. ucchvAsa lene vAlA bhI hai 2. niHzvAsa lene vAlA bhI hai 3. ucchvAsa-niHzvAsa nahIM lene vAlA bhI hai 4. ucchvAsa lene vAle bhI haiM 5. niHzvAsa lene vAle bhI haiM 6. ucchvAsa-niHzvAsa nahIM lene vAle bhI haiM 1-4. athavA ucchvAsa lene vAlA hai aura niHzvAsa lene vAlA hai 1-4. athavA ucchvAsa lene vAlA hai aura ucchvAsa-niHzvAsa nahIM lene vAlA hai 1-4. niHzvAsa lene vAlA hai aura ucchvAsa-niHzvAsa nahIM lene vAlA hai 1-8. athavA ucchvAsa lene vAlA hai, niHzvAsa lene vAlA hai aura ucchvAsa-niHzvAsa nahIM lene vAlA hai ye ATha bhaMga haiN| isa prakAra chabbIsa bhaMga hote haiN| 19. bhaMte! ve jIva AhAraka haiM ? anAhAraka hai? gautama! AhAraka bhI hai, anAhAraka bhI hai-isa prakAra ATha bhaMga hote haiN| 20.bhaMte! ve jIva virata haiM? avirata haiM? viratAvirata haiM? gautama! virata nahIM haiM, viratAvirata nahIM haiM, avirata hai athavA avirata haiN| 21. bhaMte! ve jIva kriyA-sahita haiM? kriyA-rahita haiM? gautama! kriyA-rahita nahIM haiM, kriyA-sahita hai athavA kriyA-sahita haiN| 22. bhaMte ve jIva saptavidha-baMdhaka haiM? aSTavidha-baMdhaka haiM? __ gautama! saptavidha-baMdhaka bhI hai, aSTavidha-baMdhaka bhI hai-isa prakAra ATha bhaMga hote haiN| 23. bhaMte! ve jIva AhAra-saMjJA se upayukta haiM? bhaya-saMjJA se upayukta haiM? maithuna-saMjJA se upayukta haiM? parigraha-saMjJA se upayukta haiM? gautama! AhAra-saMjJA se upayukta haiM- assI bhaMga hote haiN| 24. bhaMte! kyA ve jIva krodha-kaSAya vAle haiM ? mAna-kaSAya vAle haiM? mAyA-kaSAya vAle haiM? lobha-kaSAya vAle haiM? assI bhaMga hote haiN| 25. bhaMte! ve jIva kyA strI-veda vAle haiM? puruSa-veda vAle haiM? napuMsaka-veda vAle haiM? gautama! strI-veda vAle nahIM haiM, puruSa-veda vAle nahIM haiM, napuMsaka-veda vAlA hai athavA napuMsakaveda vAle haiN| 26. bhaMte! kyA ve jIva strI-veda-baMdhaka haiM? puruSa-veda-baMdhaka haiM ? napuMsaka-veda- baMdhaka haiM? gautama! strI-veda-baMdhaka bhI hai, puruSa-veda-baMdhaka bhI hai, napuMsaka-veda-baMdhaka bhI hai-chabbIsa bhaMga hote haiN| 27. bhaMte! ve jIva saMjJI (samanaska) haiM? asaMjJI (amanaska) haiM? 405
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 1: sU. 27-35 gautama ! saMjJI nahIM haiM, asaMjJI hai athavA asaMjJI haiN| 28. bhaMte! kyA ve jIva indriya- sahita haiM ? indriya-rahita haiM ? gautama ! indriya-rahita nahIM hai / indriya sahita hai athavA indriya- sahita haiN| 29. bhaMte! vaha utpala-jIva utpala jIva ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH asaMkhyeya kAla / 30. bhaMte! vaha utpala-jIva pRthvIkAyika- jIva ke rUpa meM utpanna hotA hai, punaH utpala-jIva ke rUpa meM utpanna hokara kitane kAla taka rahatA hai? kitane kAla taka gati Agati karatA hai ? gautama ! bhava kI apekSA jaghanyataH do bhava-grahaNa (janma) karatA hai, utkRSTataH asaMkhyeya bhava- grahaNa karatA hai / kAla kI apekSA jaghanyataH do antarmuhUrta, utkRSTataH asaMkhyeya kAla / itane kAla taka rahatA hai, itane kAla taka gati - Agati karatA hai 1 bhagavatI sUtra 31. bhaMte! vaha utpala-jIva apkAyika jIva ke rUpa meM utpanna hotA hai, punaH utpala-jIva ke rUpa meM utpanna hokara kitane kAla taka rahatA hai? kitane kAla taka gati Agati karatA hai ? pUrvavat vaktavyatA / isa prakAra jaise pRthvIkAyika- jIva kI vaktavyatA, vaise yAvat vAyukAyika- jIva kI vaktavyatA / 32. bhaMte! vaha utpala-jIva zeSa vanaspatikAyika- jIva ke rUpa meM utpanna hotA hai, vaha punaH utpala - jIva ke rUpa meM utpanna hokara kitane kAla taka rahatA hai ? kitane kAla taka gati- Agati karatA hai ? gautama ! bhava kI apekSA jaghanyataH do bhava-grahaNa (janma) karatA hai, utkRSTataH anaMta bhava- grahaNa karatA hai kAla kI apekSA jaghanyataH do antarmuhUrtta, utkRSTataH anaMta kAla - vanaspati kAla / itane kAla taka rahatA hai, itane kAla taka gati - Agati karatA hai / 33. bhaMte! vaha utpala - jIva dvIndriya-jIva ke rUpa meM utpanna hotA hai, punaH utpala jIva ke rUpa meM utpanna hokara kitane kAla taka rahatA hai? kitane kAla taka gati Agati karatA hai ? gautama ! bhava kI apekSA jaghanyataH do bhava-grahaNa karatA hai, utkRSTataH saMkhyeya bhava-grahaNa karatA hai / kAla kI apekSA jaghanyataH do antarmuhUrta, utkRSTataH saMkhye kAla / itane kAla taka rahatA hai, itane kAla taka gati Agati karatA hai| isI prakAra trIndriya-jIva kI vaktavyatA / isI prakAra caturindriya-jIva kI vaktavyatA / 34. bhaMte! vaha utpala-jIva paMcendriya-tiryagyonika-jIva ke rUpa meM utpanna hokara kitane kAla taka rahatA hai-pRcchA / gautama ! bhava kI apekSA jaghanyataH do bhava-grahaNa karatA hai, utkRSTataH ATha bhava-grahaNa karatA hai / kAla kI apekSA jaghanyataH do antarmuhUrtta utkRSTataH pRthaktva - pUrvakoTi / itane kAla taka rahatA hai, itane kAla taka gati - Agati karatA hai| isI prakAra manuSya ke sAtha utpala-jIva kI vaktavyatA, yAvat itane kAla taka gati-Agati karatA haiM ? 35. bhaMte! ve jIva kyA AhAra karate haiM ? 406
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 1,2 : sU. 35-43 gautama! dravya kI apekSA ananta-pradezI dravya, kSetra kI apekSA asaMkhyeya-pradezAvagAr3ha, kAla kI apekSA kisI bhI sthiti vAle aura bhAva kI apekSA varNa-, gandha-, rasa- tathA sprsh-yukt| isa prakAra jaise AhAra-uddezaka (paNNavaNA 28/36) meM vanaspatikAyika-jIvoM ke AhAra kI vaktavyatA, vaise hI yAvat sarva-Atma-pradezoM se AhAra karatA hai| itanA vizeSa hai-niyamataH chahoM dizAoM se AhAra karatA hai| zeSa paNNavaNA kI bhAMti vaktavyatA 36. bhaMte! una jIvoM kI sthiti kitane kAla kI prajJapta hai? ___ gautama! jaghanyataH antarmuhUrta, utkRSTataH dasa hajAra varSa / 37. bhaMte! una jIvoM ke kitane samudghAta prajJapta haiM ? / gautama! tIna samudghAta prajJapta haiM, jaise-vedanA-samudghAta, kaSAya-samudghAta, maarnnaantik-smudghaat| 38. bhaMte! ve jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata hokara marate haiM? asamavahata rahakara marate gautama! samavahata hokara bhI marate haiM, asamavahata rahakara bhI marate haiN| 39. bhaMte! ve anaMtara udvartana kara kahAM jAte haiM? kahAM utpanna hote haiM kyA nairayika meM upapanna hote haiM? tiryagyonika meM upapanna hote haiM? isa prakAra jaise avakrAnti-pada (paNNavaNA 6/ 104) meM vanaspatikAyika-jIvoM kI udvartanA vaise hI utpala-jIvoM kI vktvytaa| 40. bhaMte! sarva prANa, sarva bhUta, sarva jIva, sarva sattva, utpala-mUla ke rUpa meM, utpala-kaMda ke rUpa meM, utpala-nAla ke rUpa meM, utpala-patra ke rUpa meM, utpala-kesara ke rUpa meM, utpala-karNikA ke rUpa meM aura utpala-stabaka (zAkhA kA vaha bhAga, jahAM se patra nikalate haiM) ke rUpa meM pahale upapanna hue haiM? hAM gautama! aneka bAra athavA anaMta baar| 41. bhaMte! vaha aisA hI h| bhaMte! vaha aisA hI hai| dUsarA uddezaka zAlu Adi jIvoM kA upapAta-Adi-pada 42. bhaMte! ekapatraka-zAlu kyA eka jIva vAlA hai? aneka jIva vAlA hai? gautama! eka jIva vAlA hai| isa prakAra utpala-uddezaka kI vaktavyatA sampUrNa rUpa se vaktavya hai yAvat ananta bAra, itanA vizeSa hai-zarIra kI avagAhanA jaghanyataH aMgula-kA asaMkhyAtavAM-bhAga, utkRSTataH pRthaktva-dhanuSa, zeSa puurvvt| 43. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| 407
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 3-7 : sU. 44-54 tIsarA uddeza 44. bhaMte! ekapatraka palAza kyA eka jIva vAlA hai? aneka jIva vAlA hai? isa prakAra utpala-uddezaka kI vaktavyatA sampUrNa rUpa se vaktavya hai, itanA vizeSa hai - zarIra kI avagAhanA jaghanyataH aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga, utkRSTataH pRthaktva - gavyUta / deva gati se upapanna nahIM hote haiN| bhagavatI sUtra 45. bhaMte! ve jIva kRSNa-lezyA vAle haiM ? nIla- lezyA vAle haiM ? kApota- lezyA vAle haiM ? gautama ! kRSNa - lezyA vAle bhI haiM, nIla- lezyA vAle bhI haiM, kApota- lezyA vAle bhI haiM - chabbIsa bhaMga hote haiM, zeSa pUrvavat / 46. bhaMte! vaha esA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / cauthA uddezaka 47. bhaMte! ekapatraka kuMbhI kyA eka jIva vAlA hai? aneka jIva vAlA hai ? isa prakAra jaise palAza - uddezaka kI bhAMti vaktavyatA, itanA vizeSa hai- sthiti jaghanyataH antarmuhUrtta, utkRSTataH pRthaktva varSa, zeSa pUrvavat / 48. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / pAMcavAM uddezaka 49. bhaMte! ekapatraka nAr3Ika kyA eka jIva vAlA hai ? aneka jIva vAlA hai ? isa prakAra kuMbhI- uddezaka kI vaktavyatA sampUrNa rUpa se kathanIya hai / 50. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / chaThA uddeza 51. bhaMte! ekapatraka-padma kyA eka jIva vAlA hai? aneka jIva vAlA hai ? isa prakAra utpala-uddezaka kI vaktavyatA sampUrNa rUpa se kathanIya hai / 52. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / sAtavAM uddezaka 53. bhaMte! ekapatraka - karNikA kyA eka jIva vAlI hai ? aneka jIva vAlI hai ? isa prakAra pUrvavat sampUrNa rUpa se vaktavya hai / 54. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / 408
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 8,9 : sU. 55-59 AThavAM uddezaka 55. bhaMte! ekapatraka-nalina kyA eka jIva vAlA hai? aneka jIva vAlA hai? isa prakAra pUrvavat sampUrNa rUpa se vaktavya hai yAvat ananta bAra upapanna hue haiN| 56. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| nauvAM uddezaka zivarAjarSi-pada 57. usa kAla aura usa samaya meM hastinApura nAma kA nagara thaa-vrnnk| usa hastinApura nagara ke bAhara uttara-pUrva-dizi-bhAga meM sahasrAmravana nAma kA udyAna thA-sarva Rtu meM puSpa, phala se samRddha, ramya, nandanavana ke samAna prakAzaka, sukhada zItala chAyA vAlA, manorama, svAdiSTaphala-yukta, kaMTakarahita, draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, kamanIya aura rmnniiy| 58. usa hastinApura nagara meM ziva nAma kA rAjA thA vaha mahAna himAlaya, mahAna malaya, meru aura mahendra kI bhaaNti-vrnnk| usa zivarAjA ke dhAriNI nAma kI devI thI-sukumAla hAtha paira vaalii-vrnnk| usa zivarAjA kA putra aura dhAriNI kA Atmaja zivabhadra nAma kA kumAra thAsukumAra hAtha paira vAlA, sUryakAMta (rAyapaseNaiyaM, 673-674) kI bhAMti vaktavyatA yAvat rAjya, rASTra, bala, vAhana, koza, koSThAgAra, pura aura aMtaHpura kI svayaM pratyuprekSaNA (nirIkSaNa) karatA huA, pratyuprekSaNA karatA huA viharaNa kara rahA thaa| 59. usa ziva rAjA ke eka bAra kisI madhya-rAtri meM rAjya-dhurA kA cintana karate hue isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA-isa samaya mere pUrvakRta, purAtana, su-Acarita, su-parAkrAMta, zubha aura krAMta, zubha kalyANakArI karmoM kA kalyANadAyI phala mila rahA hai, jisase maiM cAMdI, sonA, dhana, dhAnya, putra, pazu tathA rAjya se bar3ha rahA huuN| isI prakAra rASTra, bala, vAhana, koSa, koSThAgAra, pura aura aMtaHpura se bar3ha rahA hai| vipala vaibhava dhana, sonA. ratna. maNi motI. zaMkha, zilA, pravAla, lAlaratna (padma-rAga maNi) aura zreSThasAra-ina vaibhavazAlI dravyoM se atIva-atIva vRddhi kara rahA hUM, to kyA maiM pUrvakRta purAtana su-Acarita, su-parAkrAnta, zubha aura kalyANakArI karmoM kA kevala kSaya karatA huA viharaNa kara rahA hUM? isalie jaba taka maiM cAMdI se vRddhi kara rahA hUM yAvat ina vaibhavazAlI dravyoM se atIva-atIva vRddhi kara rahA hUM aura jaba taka sAmaMta rAjA vaza meM rahate haiM taba taka mere lie zreya hai-dUsare dina uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasra-razmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para bahuta sAre tavA, loha-kaDAha, kaDachI, tAmrapAtra Adi tApasa-bhaMDa banavA kara, kumAra zivabhadra ko rAjya meM sthApita kara, una bahuta tavA, loha-kaDAha, kaDachI, tAmrapAtra Adi tApasa-bhaMDa ko lekara jo isa gaMgA ke kinAre vAnaprastha tApasa rahate haiM (jaise-agnihotrika, vastradhArI, bhUmi para sone vAle jaise uvavAI meM vaktavyatA hai yAvat paMcAgni tapa ke dvArA aMgAroM sa pakva, loha kI kar3AhI meM pakva, kASTha se 409
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 9 : sU. 59-61 bhagavatI sUtra pakva, zyAma varNa kI bhAMti apane Apako banAte hue vihAra kara rahe haiN|) unameM jo dizAprokSika (dizA kA prakSAlana karane vAle) tApasa haiM unake pAsa muMDa hokara dizAprokSika tApasa ke rUpa meM pravrajita hokara maiM isa prakAra kA abhigraha svIkAra karUMgA maiM jIvana bhara nirantara bele-bele (do dina ke upavAsa) dvArA dizAcakravAla-tapa kI sAdhanA kruuNgaa| maiM AtApana-bhUmi meM donoM bhujAeM Upara uThAkara sUrya ke sAmane AtApanA letA huA vihAra kruuNgaa| aisI saMprekSA karatA hai| saMprekSA kara dUsare dina uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para bahuta sAre tavA, kaDAha, kar3achI, tAmra-pAtra Adi tApasa-bhaMDa banavAkara, kauTumbika puruSoM ko bulaayaa| bulAkara isa prakAra kahA-devAnupriya! hastinApura nagara ke bhItara aura bAhara pAnI kA chir3akAva karo, jhAr3abuhAra jamIna kI saphAI karo, gobara kI lipAI karo yAvat pravara surabhi vAle gaMdha-cUrNoM se sugaMdhita gaMdhavartI tulya karo, kraao| aisA kara aura karavA kara isa AjJA ko mujhe pratyarpita kro| 60. usa ziva rAjA ne dUsarI bAra kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara isa prakAra kahA-devAnupriya! kumAra zivabhadra ke lie zIghra hI mahAn artha vAlA, mahAn mUlya vAlA, mahAn arhatA vAlA vipula rAjyAbhiSeka upasthita kro| una kauTumbika puruSoM ne vaisA hI rAjyAbhiSeka upasthita kiyaa| 61. aneka gaNanAyaka, daNDanAyaka, rAje, yuvarAja, koTavAla, maDamba-pati, kuTumba-pati, ibhya, seTha, senApati, sArthavAha, dUta, saMdhipAla ke sAtha saMparivRta hokara usa zivarAjA ne kumAra zivabhadra ko pUrvAbhimukha kara, pravara siMhAsana para biThAyA, biThAkara eka sau ATha svarNakalazoM yAvat eka sau ATha bhaumeya (miTTI ke) kalazoM ke dvArA saMpUrNa Rddhi yAvat dundubhi ke nirghoSa se nAdita zabda ke dvArA mahAn rAjyAbhiSeka se abhiSikta kiyaa| abhiSikta kara roeMdAra sukumAra surabhita gaMdha-vastra se gAtra ko pauMchA, pauMcha kara sarasa gozIrSa candana kA gAtra para anulepa kiyA, isa prakAra jaise jamAli ke alaMkAroM kI vaktavyatA usI prakAra yAvat kalpavRkSa kI bhAMti alaMkata-vibhaSita kara diyaa| donoM hatheliyoM se niSpanna saMpaTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara kumAra zivabhadra kI 'jaya ho vijaya ho' ke dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara una iSTa, kAMta, priya, manojJa, manohara, manobhirAma, hRdaya kA sparza karane vAlI vANI aura jaya-vijaya-sUcaka maMgala zabdoM ke dvArA anavarata abhinandana aura abhistavana karate hue isa prakAra bole-he naMda! samRddhapuruSa! tumhArI jaya ho, jaya ho| he bhadrapuruSa! tumhArI jaya ho, jaya ho| bhadra ho| ajita ko jIto, jita kI pAlanA karo, jIte hue logoM ke madhya nivAsa karo / devoM meM indra, asuroM meM camarendra, nAgoM meM dharaNendra, tArAgaNa meM candra aura manuSyoM meM bharata kI bhAMti aneka varSoM taka, saikar3oM, hajAroM lAkhoM varSoM taka paramapavitra, hRSTa-tuSTa hokara parama AyuSya kA pAlana kro| iSTajanoM se saMparivRta hokara hastinApura nagara ke anya aneka grAma, Akara, nagara, kheTa, karbaTa, droNamukha, maNDaba, pattana, Azrama, nigama, saMbhAga aura sanniveza kA Adhipatya, paurapatya, bhartRtva, mahattaratva, 410
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 9: sU. 61-64 AjJA, aizvarya, senApatitva karate hue, unakA pAlana karate hue Ahata nATyoM, gItoM tathA kuzala vAdaka ke dvArA bajAe gae vAdita, taMtrI, tala, tAla, truTita, ghana aura mRdaMga kI mahAna dhvani se yukta vipula bhogAI bhogoM ko bhogate hue vihAra karo, isa prakAra jaya-jaya zabda kA prayoga kiyaa| 62. vaha kumAra zivabhadra rAjA ho gayA - mahAna himAlaya, mahAna malaya, meru aura mahendra kI bhAMti-varNaka yAvat rAjya kA prazAsana karatA huA vihAra karane lagA / 63. usa zivarAjA ne kisI samaya zobhana tithi, karaNa, divasa, muhUrta, aura nakSatra meM vipula azana, pAna, khAdya, svAdya pakavAyA / pakavAne ke bAda mitra, jJAti, kuTumbI, svajana saMbaMdhI, parijana, rAjA aura kSatriyoM ko AmaMtrita kiyA / AmaMtrita karane ke pazcAt snAna, balikarma (pUjA) kautuka (tilaka) Adi iSTa namaskAra rUpa maMgala aura prAyazcitta karake zuddha - pravezya (sabhA meM pravezocita) pravara mAMgalika vastra pahanakara, alpabhAra aura bahumUlya vAle AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta kara bhojana kI velA meM bhojana - maNDapa meM sukhAsana kI mudrA meM baiThA huA vaha una mitra, jJAti, kuTumbI, svajana, saMbaMdhI, parijana, rAjA aura kSatriyoM ke sAtha usa vipula bhojana, peya, khAdya aura svAdya kA AsvAda letA huA viziSTa svAda letA huA, bAMTatA huA aura paribhoga karatA huA raha rahA thA / usane bhojana kara Acamana kiyA, Acamana kara vaha svaccha aura parama zucIbhUta baiThane ke sthAna para aayaa| vahAM usane una mitra, jJAtiyoM, kuTumbIjanoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM aura parijanoM ko vipula, bhojana, peya, khAdya, svAdya padArthoM se tathA vastra, sugaMdhita dravya, mAlA aura alaMkAroM se satkRta- sammAnita kiyA / satkRta- sammAnita kara una mitroM, jJAtijanoM, kuTumbiyoM, svajanoM, saMbaMdhiyoM, parijanoM, rAjAoM, kSatriyoM aura rAjA zivabhadra kI anumati lI / anumati lekara vaha bahuta sAre tavA, lohakaDAha, kar3achI, tAmra-pAtra Adi tApasa-bhaMDa lekara jo gaMgA kinAre vAnaprastha tApasa rahate the, pUrvavat yAvat unake pAsa muMDa hokara dizAprokSika tApasa ke rUpa meM pravrajita huA / pravrajita hokara usane isa AkAra vAlA yaha abhigraha svIkAra kiyA - maiM jIvana bhara nirantara bele bele (do-do dina ke upavAsa) dvArA dizA cakravAlatapaH karma kI sAdhanA karUMgA, maiM AtApana - bhUmi meM donoM bhujAeM Upara uThAkara sUrya ke sAmane AtApana letA huA vihAra karUMgA - isa AkAra vAlA abhigraha abhigRhIta kara prathama bele kA tapa svIkAra kara vihAra karane lagA / - 64. ziva rAjarSi prathama bele ke pAraNe meM AtApana bhUmi se nIce utarA, utara kara valkala - vastra pahana kara jahAM apanA uTaja (parNazAlA ) thA, vahAM aayaa| vahAM Akara vaMzamaya pAtra aura kAvar3a ko grahaNa kiyaa| grahaNa kara pUrva dizA meM jala chidd'kaa| jala chir3aka kara kahA - pUrva dizA ke lokapAla mahArAja soma prasthAna ke lie prasthita zivarAjarSi kI abhirakSA kareM, zivarAjarSi kI abhirakSA kreN| usa dizA meM jo kaMda, mUla, tvacA, patra, puSpa, phala, bIja, harita haiM, unakI anujJA deM - yaha kahakara pUrva dizA meM gyaa| jAkara jo vahAM kaMda yAvat harita thI use grahaNa kiyA, grahaNa kara vaMzamaya - pAtra bharA, bhara kara darbha, kuza, samidhA (IMdhana) aura patra - cUrNa grahaNa kiyaa| grahaNa kara jahAM apanA uTaja thA vahAM aayaa| vahAM Akara vaMzamaya pAtra 411
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 9 : sU. 64-71 bhagavatI sUtra aura kAvar3a ko rkhaa| rakha kara vedI kA pramArjana kiyA, pramArjana kara upalepana aura sammArjana kiyaa| sammArjana kara hAtha meM darbha kalaza lekara jahAM gaMgA nadI thI, vahAM gyaa| vahAM jAkara mahAnadI gaMgA meM avagAhana kiyaa| avagAhana kara jala meM majjana kiyA, deha-zuddhi kii| deha-zuddhi kara jala-krIr3A kI, jala-krIr3A kara jalAbhiSeka kiyA, jalAbhiSeka kara, jala kA sparza kara vaha svaccha aura parama zucIbhUta (sApha-sutharA) ho gyaa| deva-pitaroM kA kRtakArya jalAMjali arpita kara, darbha-kalaza hAtha meM lekara mahAnadI gaMgA se nIce utarA, utarakara jahAM apanA uTaja thA vahAM AyA, vahAM Akara darbha, kuza aura bAlukA se vedI kI racanA kI, racanAkara zarakaNDoM se araNi kA maMthana kiyA, maMthana kara agni ko utpanna kiyA, utpanna kara agni ko sulagAyA, sulagA kara usameM samidhA-kASTha DAlA, DAla kara agni ko pradIpta kiyA, pradIpta kara agni ke dakSiNa pArzva meM sAta aMgoM ko sthApita kiyA, jaiseasthi, valkala, jyoti-sthAna, zayyA, bhANDa, kamaNDalu, daNDa-dAru aura sva-zarIra / madhu, ghRta aura cAvala kA agni meM havana kiyA, havana kara caru-bali-pAtra meM bali-yogya dravya ko pakAyA, pakA kara vaizramaNa deva kI pUjA kI, atithiyoM-AgantukoM kA pUjana kiyaa| pUjana karane ke pazcAt svayaM AhAra kiyaa| 65. vaha ziva rAjarSi dUsare bele kA tapa svIkAra kara vihAra karane lgaa| 66. vaha zivarAjarSi dUsare bele ke pAraNe meM AtApana-bhUmi se nIce utarA, utarakara valkala -vastra pahanakara jahAM apanA uTaja thA, vahAM aayaa| vahAM Akara vaMzamaya pAtra aura kAvar3a ko grahaNa kiyA. grahaNa kara dakSiNa dizA meM jala ko chiddkaa| jala chiDakakara kahA-dakSiNa dizA ke lokapAla mahArAja yama prasthAna ke lie prasthita zivarAjarSi kI abhirakSA kareM, zeSa pUrvavat yAvat pUjana karane ke pazcAt svayaM AhAra kiyaa| 67. vaha ziva rAjarSi tIsare bele kA tapa svIkAra kara vihAra karane lgaa| 68. vaha ziva rAjarSi tIsare bele ke pAraNe meM AtApana-bhUmi se nIce utarA, utarakara valkala vastra pahanakara jahAM apanA uTaja thA, vahAM AyA, vahAM Akara vaMzamaya pAtra aura kAvar3a ko grahaNa kiyA, grahaNa kara pazcima dizA meM jala ko chir3akA, jala chir3aka kara kahA-pazcima dizA ke lokapAla mahArAja varuNa prasthAna ke lie prasthita zivarAjarSi kI abhirakSA kareM, zeSa pUrvavat yAvat pUjana karane ke pazcAt svayaM AhAra kiyaa| 66. vaha ziva rAjarSi caturtha bele kA tapa svIkAra kara vihAra karane lgaa| 70. vaha ziva rAjarSi caturtha bele ke pAraNe meM AtApana-bhUmi se nIce utarA, utarakara valkala vastra pahanakara jahAM apanA uTaja thA vahAM AyA, vahAM Akara vaMzamaya pAtra aura kAvar3a ko grahaNa kiyA, grahaNa kara uttara dizA meM jala ko chiDakA, jala chir3aka kara kahA-uttara dizA ke lokapAla mahArAja vaizramaNa prasthAna ke lie prasthita ziva rAjarSi kI abhirakSA kareM zeSa pUrvavat yAvat pUjana karane ke pazcAt svayaM AhAra kiyaa| 71. nirantara bele-bele (do-do dina kA upavAsa) se dizA-cakravAla tapa ke dvArA AtApana-bhUmi meM donoM bhujAeM Upara uThAkara sUrya ke sAmane AtApanA lete hue prakRti kI bhadratA, 412
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 9 : sU. 71-76 prakRti kI upazAMtatA, prakRti meM krAdha, mAna, mAyA aura lobha kI pratanutA, mRdu-mArdavasaMpannatA, Atma-lInatA aura vinItatA ke dvArA kisI samaya tadAvaraNIya karma kA kSayopazama kara IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA karate hue usa zivarAjarSi ke vibhaMga nAmaka jJAna samutpanna huaa| vaha usa samutpanna vibhaMga jJAna ke dvArA usa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra ko dekhane lgaa| usase Age na jAnatA hai aura na dekhatA hai| 72. usa ziva rAjarSi ke isa AkAra vAlA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka , manogata saMkalpa utpanna huA-mujhe atizAyI jJAna-darzana utpanna huA hai| isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiN| isase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiM isa prakAra saMprekSA kI, saMprekSA kara AtApana- bhUmi se nIce utarA, utara kara valkala-vastra pahanakara jahAM apanA uTaja thA, vahAM AyA, vahAM Akara bahuta sAre tavA, loha-kar3Aha, kar3achI, tAmra-pAtra, tApasa-bhANDa, vaMza-maya pAtra aura kAvar3a ko grahaNa kiyA, grahaNa kara jahAM hastinApura nagara thA, jahAM tApasa rahate the vahAM AyA, vahAM Akara bhAMDa ko sthApita kiyA, sthApita kara hastinApura nagara ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para bahujanoM ke sAmane isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNa karatA hai-devAnupriya! mujhe atizAyI jJAna-darzana samutpanna huA hai, isa prakAra loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM, usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiN| 73. usa ziva rAjarSi ke pAsa isa artha ko sunakara avadhAraNa kara hastinApura nagara ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para bahujana paraspara isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM-devAnupriya! ziva rAjarSi isa prakAra kA AkhyAna yAvat prarUpaNA karatA haiM-devAnupriya! mujhe atizAyI jJAna-darzana samutpanna huA hai| isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiN| usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiM, yaha kaise 74. usa kAla aura usa samaya meM bhagavAna mahAvIra aae| pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| bhagavAna ne dharma khaa| pariSad vApasa nagara meM calI gii| 75. usa kAla aura usa samaya meM bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha aMtevAsI iMdrabhUti nAmaka anagAra jaise dvitIya zataka meM nigraMtha uddezaka (2/106-109) kI vaktavyatA yAvat sAmudAnika bhikSA ke lie ghamate hae aneka vyaktiyoM se ye zabda sane. bahajana paraspara isa prakAra AkhyAna yAvat isa prakAra prarUpaNA karate haiM-devAnupriya! ziva rAjarSi isa prakAra AkhyAna yAvat isa prakAra prarUpaNA karate haiM-devAnupriya! mujhe atizAyI jJAna-darzana samutpanna huA hai| isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiN| usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiN| yaha kaise hai ? 76. bahujanoM ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara bhagavAna gautama ke mana meM zraddhA utpanna huI yAvat bhagavAna mahAvIra ko vaMdana-namaskAra kiyA, vaMdana-namaskAra kara isa prakAra bole-bhaMte! maiMne ApakI anujJA pAkara hastinApura nagara ke ucca, nIca aura madhyama kuloM meM sAmudAnika bhikSA ke lie ghUmate hue aneka vyaktiyoM se ye zabda sune-devAnupriya! ziva rAjarSi isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM devAnupriya! mujhe atizAyI jJAna-darzana 413
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 9 : sU. 76-79 bhagavatI sUtra utpanna huA hai, isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM, usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiN| 77. bhaMte! vaha isa prakAra kaise hai? ayi gautama! zramaNa bhagavAna mahAvIra ne bhagavAna gautama se isa prakAra kahA- gautama! nirantara bele-bele (do-do dina ke upavAsa) se dizA-cakravAla tapaHkarma ke dvArA, AtApana-bhUmi meM donoM bhujAeM Upara uThA kara sUrya ke sAmane AtApanA lete hue prakRti kI bhadratA, prakRti kI upazAntatA, prakRti meM krodha, mAna, mAyA aura lobha kI pratanutA, mRdu-mArdava saMpannatA, AtmalInatA aura vinItatA ke dvArA kisI samaya tadAvaraNIya karma kA kSayopazama kara IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA karate hue usa ziva rAjarSi ke vibhaMga nAmaka jJAna samutpanna huaa| pUrvavat sarva vaktavya hai| yAvat bhaNDa ko sthApita kiyA, sthApita kara hastinApura nagara ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para aneka vyaktiyoM ke sAmane isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karatA hai-devAnupriya! mujhe atizAyI jJAna-darzana samutpanna huA hai, isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM, usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiN| usa ziva rAjarSi ke pAsa yaha artha sunakara avadhAraNa kara hastinApura nagara ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para aneka vyakti isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM devAnupriyo! ziva rAjarSi isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM devAnupriya! mujhe atizAyI jJAna-darzana samutpanna huA hai, isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM, usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiM-vaha mithyA hai| gautama! maiM isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karatA hUM-isa prakAra jambUdvIpa Adi dvIpa, lavaNa Adi samudra saMsthAna se eka vidhi-vidhAna-golavRtta vAle haiM, vistAra se aneka vidhividhAna-kramazaH dviguNa-dviguNa vistAra vAle haiN| isa prakAra jaise jIvAjIvAbhigama (3/ 259) kI vaktavyatA hai, yAvat AyuSman zramaNa! isa tiryak-loka meM svayaMbhUramaNa taka asaMkhyeya dvIpa-samudra prajJapta haiN| 78. bhaMte! jambUdvIpa dvIpa meM dravya-varNa-sahita bhI haiM? varNa-rahita bhI haiM? gaMdha-sahita bhI haiM? gaMdha-rahita bhI haiM? rasa-sahita bhI haiM? rasa-rahita bhI haiM ? sparza-sahita bhI haiM? sparza-rahita bhI haiM? anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya-baddhaspRSTa aura anyonya-ekIbhUta bane hue hAM, hai| 79. bhaMte! lavaNa samudra meM dravya-varNa-sahita bhI haiM? varNa-rahita bhI haiM? gaMdha-sahita bhI haiM? gaMdha-rahita bhI haiM? rasa-sahita bhI haiM? rasa-rahita bhI haiM? sparza-sahita bhI haiM? sparza-rahita bhI haiM? anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya-baddhaspRSTa aura anyonya-ekIbhUta bane hue haiM? hAM, haiN| 414
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 9: sU. 80-85 80. bhaMte! dhAtakI khaNDa dvIpa meM dravya-varNa sahita bhI haiM ? varNa-rahita bhI haiM ? gandha - sahita bhI haiM ? gandha-rahita bhI haiM ? rasa sahita bhI haiM ? rasa-rahita bhI haiM ? sparza sahita bhI haiM ? sparza-rahita bhI haiM? anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya - baddhaspRSTa aura anyonya- ekIbhUta hue haiM ? hAM haiN| isa prakAra yAvat 81. bhaMte! svayaMbhUramaNa samudra meM dravya varNa sahita bhI haiM ? varNa-rahita bhI haiM ? gandha sahita bhI haiM ? gandha-rahita bhI haiM ? rasa sahita bhI haiM ? rasa-rahita bhI haiM ? sparza sahita bhI haiM ? sparza-rahita bhI haiM? anyonya-baddha, anyonya-spRSTa anyonya-baddhaspRSTa aura anyonya- ekIbhUta ba hue haiM ? hAM haiM / 82. vaha vizAlatama aizvaryazAlI pariSad zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa isa artha ko sunakara avadhAraNa kara hRSTa-tuSTa ho gii| usane zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vaMdana - namaskAra kiyA / vaMdana - namaskAra kara jisa dizA se AI thI, usI dizA meM lauTa gii| 83. hastinApura nagara ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para bahujana paraspara isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM - devAnupriya ! ziva rAjarSi jo yaha AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM - devAnupriya ! mujhe atizAyI jJAna darzana samutpanna huA hai, isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM, usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiM- yaha artha saMgata nahIM hai / zramaNa bhagavAna mahAvIra isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM- isa ziva rAjarSi ke bele bele tapa dvArA zeSa pUrvavat yAvat bhANDa ko sthApita kiyA, sthApita kara hastinApura nagara ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAja- mArgoM aura mArgoM para bahujanoM ke sAmane isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM-devAnupriya ! mujhe atizAyI jJAna - darzana samutpanna huA hai| isa prakAra isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiN| usa zivarAjarSi ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara yAvat usase Age dvIpa aura samudra vyucchinna haiM - vaha mithyA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra isa prakAra AkhyAna karate haiM- AyuSman zramaNa ! isa jaMbUdvIpa Adi dvIpa, lavaNa Adi samudra pUrvavat yAvat asaMkhyeya dvIpa aura samudra prajJapta haiM / 84. zivarAjarSi bahujanoM ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara, zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bheda- samApana aura kaluSa - samApanna ho gayA / zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bheda - samApana aura kaluSa - samApanna usa zivarAjarSi ke vaha vibhaMga jJAna zIghra hI pratipatita ho gyaa| 85. ziva rAjarSi ke isa AkAra vAlA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA-- zramaNa bhagavAna mahAvIra tIrthaMkara, Adikara yAvat sarvajJa, sarvadarzI, AkAzagata dharmacakra se zobhita yAvat sahasrAmravana udyAna meM pravAsa yogya sthAna kI anumati 415
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 9: sU. 85-89 lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiM / devAnupriya ! aise arhat bhagavAnoM ke nAma - gotra kA zravaNa bhI mahAna phaladAyaka hai phira abhigamana, vaMdana, namaskAra, pratipRcchA aura paryupAsanA kA kahanA hI kyA ? eka bhI Arya dhArmika vacana kA zravaNa mahAna phaladAyaka hai phira vipula artha-grahaNa kA kahanA hI kyA ? isalie maiM jAUM, zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vaMdanA karUM yAvat paryupAsanA karUM / yaha mere isa bhava aura para bhava ke lie hita, zubha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogA - isa prakAra saMprekSA karatA hai, saMprekSA kara jahAM tApasa gRha thA, vahAM AyA, vahAM Akara, tApasagRha meM anupraveza karatA hai, anupraveza kara bahuta sAre tavA, loha - kaDAha, kar3achI, tAmra-pAtra, tApasa- bhANDa, vaMzamaya pAtra aura kAvar3a ko grahaNa kiyA, grahaNa kara tApasa - AvAsa se pratiniSkramaNa kiyA, pratiniSkramaNa vibhaMga jJAna se pratipatita vaha hastinApura nagara ke bIcoMbIca nirgamana karatA hai, nirgamana kara jahAM sahasrAmravana udyAna hai, jahAM bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM AyA, vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra vaMdana - namaskAra kiyA, vaMdana - namaskAra kara na ati nikaTa aura na ati dUra zuzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAMjali hokara paryupAsanA karatA hai / 86. zramaNa bhagavAna mahAvIra zivarAjarSi ko usa vizAlatama dharma pariSad meM dharma kahate haiM yAvat AjJA kI ArAdhanA hotI hai| 87. zivarAjarSi bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma ko sunakara, avadhAraNa kara skaMdaka kI bhAMti yAvat uttara-pUrva dizA meM jAtA hai, jAkara tavA, loha - kaTAha, kar3achI, tAmra-pAtra, tApasa - bhANDa, vaMzamaya- pAtra aura kAvar3a ko ekAMta meM DAla detA hai, DAlakara svayaM hI paMcamuSTika loca karatA hai, loca kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAMyI ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vaMdana - namaskAra karatA hai isa prakAra jaise RSabhadatta pravrajita huA vaise hI zivarAjarSi pravrajita ho gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA, usI prakAra sarva yAvat sarva duHkhoM ko jAtA hai| vaMdana - namaskAra kara gayA / usI prakAra kSINa karane vAlA ho 88. bhaMte ! bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko isa saMbodhana se saMbodhita kara vaMdana - - namaskAra kiyA, vaMdana - namaskAra kara isa prakAra kahA- bhaMte! siddha hone vAle jIva kisa saMhanana meM siddha hote haiM ? gautama ! vajraRSabhanArAca saMhanana meM siddha hote haiN| isa prakAra jaise uvavAI kI vaktavyatA hai vaise hI saMhanana, saMsthAna, uccatva, AyuSya aura privsn| isa prakAra siddhigaMDikA (uvavAi sU. 185-195) taka niravazeSa vaktavya hai yAvat siddha avyAbAdha zAzvata sukha kA anubhava karate haiN| 89. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMta ! vaha aisA hI hai / 416
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 10 : sU. 90-98 dasavAM uddezaka // dakSatra-lAkA kSetraloka-pada 90. rAjagRha nagara yAvat gautama ne isa prakAra kahA-bhaMte! loka kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! loka cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya-loka, kSetra-loka, kAla-loka, bhaav-lok| 91. bhaMte! kSetra-loka kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! tIna prakAra kA prajJapta hai, jaise-adho-loka kSetra-loka, tiryak-loka kSetra-loka, Urdhva-loka kssetr-lok| 92. bhaMte! adho-loka kSetra-loka kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! sAta prakara kA prajJapta hai, jaise-ratnaprabhA-pRthvI-adho-loka kSetra-loka yAvat adhaHsaptamA-pRthvI-adho-loka kssetr-lok| 93. bhaMte! tiryak-loka kSetra-loka kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! asaMkhyeya prakAra kA prajJapta hai, jaise-jambUdvIpa dvIpa tiryak-loka-kSetra-loka yAvat svayaMbhUramaNasamudra-tiryak-loka kssetr-lok| 94. bhaMte! Urdhva-loka-kSetra-loka kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama! paMdraha prakAra kA prajJapta hai, jaise-saudharmakalpa-Urdhva-loka-kSetra-loka, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyutakalpa-Urdhva-loka-kSetra-loka, graiveyaka-vimAna-Urdhva-loka-kSetra-loka, anuttara-vimAna-Urdhva-loka-kSetra-loka, iisst-praagbhaar-pRthvii-uurdhv-lok-kssetr-lok| 95. bhaMte ! adho-loka-kSetra-loka kisa saMsthAna vAlA prajJapta hai? gautama! DoMgI (choTI naukA) ke saMsthAna vAlA prajJapta hai| 96. bhaMte! tiryak-loka-kSetra-loka kisa saMsthAna vAlA prajJapta hai ? gautama! jhallarI-saMsthAna vAlA prajJapta hai| 97. bhaMte! Urdhva-loka-kSetra-loka kisa saMsthAna vAlA prajJapta hai ? gautama! UrdhvamRdaMgAkAra-saMsthAna vAlA prajJapta hai| loka-saMsthAna-pada 98. bhaMte! loka kisa saMsthAna vAlA prajJapta hai? gautama! supratiSThika-saMsthAna vAlA prajJapta hai, jaise-nimnabhAga meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara vizAla hai| vaha nimnabhAga meM paryaMka ke AkAra vAlA, madhya meM zreSTha vajra ke AkAra vAlA aura Upara Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAlA hai| usa zAzvata nimna bhAga meM vistIrNa yAvat Upara Urdhvamukha mRdaMga ke AkAra vAle loka meM 417
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 10 : sU. 98-103 utpanna jJAna - darzana kA dhAraka, arhat, jina, kevalI jIvoM ko bhI jAnatA dekhatA hai, ajIvoM ko bhI jAnatA - dekhatA hai, usake pazcAt vaha siddha, prazAMta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM kA anta karatA hai| aloka-saMsthAna - pada 99. bhaMte! aloka kisa saMsthAna vAlA prajJapta hai ? gautama! zuSiragolaka-saMsthAna vAlA prajJapta hai| 100. bhaMte! adholoka - kSetraloka kyA 1. jIva haiM 2. jIva ke deza haiM 3. jIva ke pradeza haiM 4 . ajIva haiM 5. ajIva ke deza haiM 6. ajIva ke pradeza haiM ? gautama! jIva bhI haiM, jIva ke deza bhI haiM, jIva ke pradeza bhI haiN| ajIva bhI haiM, ajIva ke deza bhI haiM, ajIva ke pradeza bhI haiN| jo jIva haiM ve niyamataH ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya aura anindriya haiM / jo jIva ke deza haiM ve niyamataH ekendriya-deza yAvat anindriya ke deza haiN| jo jIva- pradeza haiM ve niyamataH ekendriya-pradeza, dvIndriya- pradeza yAvat anindriya- pradeza haiM / jo ajIva haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise- rUpi - ajIva, arUpi - ajIva / jo rUpi - ajIva haiM ve cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise- skaMdha, skandha- deza, skandha- pradeza, paramANu - pudgala / jo arUpi - ajIva haiM, ve sAta prakAra ke prajJapta haiM jaise - 1. dharmAstikAya nahIM hai, dharmAstikAya kA deza hai 2. dharmAstikAya kA pradeza hai 3. adharmAstikAya nahIM hai, adharmAstikAya kA deza hai 4. adharmAstikAya kA pradeza hai 5. AkAzAstikAya nahIM hai, AkAzAstikAya kA deza 6. AkAzAstikAya kA pradeza hai / 7. adhvA samaya hai 1 101. bhaMte! tiryak-loka kSetra- loka kyA jIva haiM ? jIva- deza haiM ? jIva- pradeza haiM ? pUrvavat vaktavyatA, itanA vizeSa hai-arUpi ajIva ke chaha prakAra haiM, adhvA - samaya vaktavya nahIM hai| 102. bhaMte! loka kyA jIva hai ? jIva-deza haiM ? jIva- pradeza haiM ? dvitIya zataka ke astikAya - uddezaka (bha. 2/139) meM lokAkAza kI bhAMti vaktavyatA, itanA vizeSa hai- arUpi - ajIva sAta prakAra ke prajJapta haiM, jaise- 1. dharmAstikAya hai, dharmAstikAya kA deza nahIM hai 2. dharmAstikAya kA pradeza hai 3. adharmAstikAya hai, adharmAstikAya kA deza nahIM hai 4. adharmAstikAya kA pradeza hai 5. AkAzAstikAya nahIM hai, AkAzAstikAya kA deza hai / 6. AkAzAstikAya kA pradeza hai 7 adhvA samaya hai / zeSa pUrvavat / 103. bhaMte! aloka kyA jIva haiM ? jIva-deza haiM? jIva- pradeza haiM ? isa prakAra jaise astikAya uddezaka kI vaktavyatA vase hI niravazeSa vaktavya hai yAvat ananta bhAga se nyUna paripUrNa AkAza hai| 418
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 10 : sU. 104-108 104. bhaMte! adho-loka-kSetra-lAka ke eka AkAza-pradeza meM kyA 1. jIva haiM? 2. jIva-deza haiM? 3. jIva-pradeza haiM? 4. ajIva haiM? 5. ajIva-deza haiM? 6. ajIva-pradeza haiM? gautama! jIva nahIM haiM, jIva-deza bhI haiM, jIva-pradeza bhI haiM, ajIva bhI haiM, ajIva-deza bhI haiM, ajIva-pradeza bhI haiN| jo jIva-deza haiM ve niyamataH 1. ekendriya ke deza haiM 2. athavA ekendriya ke deza haiM aura dvIndriya kA deza hai 3. athavA ekendriya ke deza haiM aura dvIndriya ke deza haiN| isa prakAra madhya-vikalpa-virahita yAvat ekendriya ke deza haiM aura anindriya ke deza haiN| jo jIva-pradeza haiM, ve niyamataH 1. ekendriya ke pradeza haiM 2. athavA ekendriya ke pradeza haiM aura dvIndriya ke pradeza haiM 3. athavA ekendriya ke pradeza haiM aura dvIndriya ke pradeza haiN| isa prakAra prathama-vikalpa-virahita yAvat paJcendriya aura anindriya ke tIna bhaMga vaktavya haiN| jo ajIva haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise rUpi-ajIva aura arUpi- ajiiv| rUpI pUrvavat vaktavya hai| jo arUpi-ajIva haiM, ve pAMca prakAra ke prajJapta haiM jaise-dharmAstikAya nahIM hai, dharmAstikAya kA deza hai| dharmAstikAya kA pradeza hai| adharmAstikAya nahIM hai, adharmAstikAya kA deza hai| adharmAstikAya kA pradeza hai| adhvA-samaya hai| 105. bhaMte! kyA tiryak-loka-kSetra-loka ke eka AkAza-pradeza meM jIva haiM? isa prakAra adho-loka-kSetra-loka kI vaktavyatA, isI prakAra Urdhva-loka-kSetra-loka kI vaktavyatA, itanA vizeSa hai-adhvA-samaya vaktavya nahIM hai| arUpI ke cAra prakAra haiN| 106. bhaMte! kyA loka ke eka AkAza-pradeza meM jIva haiM? adho-loka-kSetra-loka ke eka AkAza-pradeza kI bhAMti vktvytaa| 107. bhaMte! aloka ke eka AkAza-pradeza meM jIva haiN-pRcchaa| gautama! jIva nahIM haiM, jIva ke deza nahIM haiM, jIva ke pradeza nahIM haiM, ajIva nahIM haiM, ajIva ke deza nahIM haiM, ajIva ke pradeza nahIM haiN| eka ajIva-dravya kA deza hai, agurulaghu hai, ananta agurulaghu, guNoM se saMyukta hai aura sarvAkAza kA anaMta-bhAga-nyUna hai| 108. adho-loka-kSetra-loka meM dravyataH ananta jIva-dravya, ananta ajIva-dravya, ananta jIva-ajIva-dravya haiN| isI prakAra tiryag-loka-kSetra-loka meM bhI, isI prakAra Urdhva-loka-kSetra-loka meM bhii| (isI prakAra loka meM bhI) dravyataH aloka meM jIva-dravya nahIM haiM, ajIva-dravya nahIM haiN| jIva-ajIva-dravya nahIM haiN| vaha eka ajIva-dravya kA deza hai| agurulaghu hai, ananta agurulaghu-guNoM se saMyukta hai aura sarvAkAza kA ananta-bhAga-nyUna hai| kAlataH adho-loka-kSetra-loka kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai-vaha thA, hai, aura hogA vaha dhruva niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita, nitya hai| isI prakAra tiryag-loka-kSetra-loka meM, isI prakAra Urdhva-loka-kSetra-loka meM, isI prakAra aloka meN| bhAvataH adho-loka-kSetra-loka ma anaMta varNa-paryava, anaMta gaMdha-paryava, anaMta rasa-paryava, 419
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 10 : sU. 108,109 bhagavatI sUtra anaMta sparza-paryava, anaMta saMsthAna-paryava, anaMta gurulaghu-paryava, anaMta agurulaghu-paryava haiN| isI prakAra tiryag-loka-kSetra-loka meM, isI prakAra Urdhva-loka-kSetra-loka meM, isI prakAra loka meN| bhAvataH aloka meM varNa-paryava nahIM haiM, gaMdha-paryava nahIM haiM, rasa-paryava nahIM haiM, sparza-paryava nahIM haiM, saMsthAna-paryava nahIM haiM, gurulaghu-paryava nahIM haiN| eka ajIva- dravya kA deza hai, agurulaghu hai, ananta agurulaghu guNoM se saMyukta hai aura sarvAkAza kA anaMta-bhAga-nyUna hai| loka kA parimANa-pada 109. bhaMte! loka kitanA bar3A prajJapta hai? gautama! yaha jambUdvIpa dvIpa saba dvIpa-samudroM ke madhya avasthita hai yAvat eka lAkha yojana lambA caur3A hai| usakI paridhi tIna lAkha, solaha hajAra, do sau sattAIsa yojana, tIna kosa, aTThAIsa dhanuSa sADhe-teraha-aMgula-se-kucha-adhika hai| usa kAla aura usa samaya meM chaha deva mahAna Rddhi vAle yAvat mahAsukha vAle jambUdvIpa dvIpa meM maMdara parvata para maMdara cUlikA ko cAroM ora se ghere hue khar3e haiN| nIce cAra dizAkumArI mahattarikAoM ne cAra balipiNDoM ko grahaNa kara jaMbUdvIpa kI cAroM dizAoM meM bAhyAbhimukha sthita hokara una cAroM balipiNDoM ko eka sAtha bAhara pheNkaa| gautama! pratyeka deva una cAra balipiNDoM kA bhUmi ke tala para girane se pUrva zIghra hI pratisaMharaNa karane meM samartha hai| gautama! una devoM ne utkRSTa, tvarita, capala, caNDa, javinI, cheka, saiMhI, zIghra, udbhuta aura divya deva-gati se prasthAna kiyaa| eka deva ne pUrva dizA kI ora prayANa kiyA, eka deva ne dakSiNa kI ora prayANa kiyA, eka deva ne pazcima kI ora prayANa kiyA, eka deva ne uttara kI ora prayANa kiyaa| eka deva ne Urdhva dizA kI ora prayANa kiyaa| eka deva ne adho dizA kI ora prayANa kiyaa| usa kAla aura usa samaya meM eka hajAra varSa kI Ayu vAle zizu kA janma huaa| usa zizu ke mAtA-pitA prakSINa mRtyu ko prApta hue, phira bhI ve deva loka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu kA AyuSya bhI prakSINa ho gayA, phira bhI ve deva loka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu kI asthi-majjA prakSINa ho gii| phira bhI ve deva loka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu ke sAta kula-vaMza (pIr3hiyAM) prakSINa ho gae phira bhI ve deva loka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu kA nAma-gotra prakSINa ho gayA phira bhI ve deva loka kA aMta nahIM pA ske| bhaMte ! una devoM kA gata-kSetra bahuta hai? agata-kSetra bahuta hai? gautama ! gata-kSetra bahuta hai, agata-kSetra bahuta nahIM hai| gata-kSetra se agata-kSetra asaMkhyeya bhAga hai aura agata-kSetra se gata-kSetra asaMkhyeya-gaNA hai| gautama! loka itanA bar3A prajJapta hai| 420
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra aloka kA parimANa - pada 110. bhaMte! aloka kitanA bar3A prajJapta hai ? gautama ! isa samaya kSetra meM paitAlIsa lAkha yojana lambA-caur3A hai| usakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unapacAsa (1,42,30,249) yojana se kucha adhika hai| usa kAla aura usa samaya meM dasa deva mahAna Rddhi vAle yAvat mahAsukha vAle jambUdvIpa dvIpa meM maMdara parvata para maMdara cUlikA ko cAroM ora se ghere hue khar3e haiN| nIce ATha dizAkumArI mahattarikAoM ne ATha balipiNDoM ko grahaNa kara mAnuSottara parvata kI cAroM dizAoM aura cAroM vidizAoM meM bAhyAbhimukha sthita hokara una ATha balipiNDoM ko eka sAtha bAhara pheNkaa| gautama ! pratyeka deva una ATha balipiNDoM kA bhUmi ke tala para girane se pUrva zIghra hI pratisaMharaNa karane meM samartha hai / za. 11 : u. 10 : sU. 110, 111 gautama ! una devoM ne utkRSTa, tvarita, capala, caNDa, javinI, cheka, saiMhI, zIghra, udbhuta aura divya deva gati ke dvArA lokAMta meM sthita hokara asadbhAva prasthApana ke anusAra prasthAna kiyA / eka deva ne pUrva dizA kI ora prayANa kiyA, eka deva ne dakSiNa-pUrva kI ora prayANa kiyA, eka deva ne dakSiNa kI ora prayANa kiyA, eka deva ne dakSiNa-pazcima kI ora prayANa kiyA, eka deva ne pazcima kI ora prayANa kiyA, eka deva ne pazcima - uttara kI ora prayANa kiyA, eka deva ne uttara kI ora prayANa kiyA / eka deva ne uttara-pUrva kI ora prayANa kiyA / eka deva ne Urdhva dizA kI ora prayANa kiyaa| eka deva ne adho dizA kI ora prayANa kiyA / usa kAla aura usa samaya meM eka lAkha varSa kI Ayu vAle zizu kA janma huaa| usa zizu mAtA- pitA prakSINa hue, phira bhI ve deva aloka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu kA AyuSya bhI prakSINa ho gayA, phira bhI ve deva aloka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu kI asthi majjA prakSINa ho gaI, phira bhI ve deva aloka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu ke sAta kula vaMza (pIr3hiyAM ) prakSINa ho gae phira bhI ve deva aloka kA aMta nahIM pA ske| usa zizu kA nAma - gotra prakSINa ho gyaa| phira bhI ve deva aloka kA aMta nahIM pA sake / bhaMte! una devoM kA gata-kSetra bahuta hai ? agata kSetra bahuta hai ? gautama ! gata- kSetra bahuta nahIM hai, agata kSetra bahuta hai / gata kSetra se agata kSetra anaMta guNa hai / aura agata kSetra se gata kSetra anaMta bhAga hai / gautama! aloka itanA bar3A prajJapta hai / lokAkAza meM jIva- pradeza - pada 111. bhaMte! loka ke eka AkAza-pradeza meM jo ekendriya- pradeza yAvat paMcendriya pradeza, anindriya-pradeza, anyonya - baddha, anyonya- spRSTa, anyonya-baddha - spRSTa aura anyonya- ekIbhUta bane hue haiN| bhaMte! kyA ve paraspara kiJcit AbAdha athavA vyAbAdha utpanna karate haiM ? chaviccheda karate haiM ? yaha artha saMgata nahIM hai / 421
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 10 : sU. 112-114 bhagavatI sUtra 112. bhaMte! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-loka ke eka AkAza-pradeza meM jo ekendriya-pradeza yAvat anyonya-ekIbhUta bane hue haiM, bhaMte! ve paraspara kiJcit AbAdha athavA vyAbAdha utpanna nahIM karate? chaviccheda nahIM karate? gautama! jaise koI nartikA hai-mUrtimAna, zRMgAra aura sundara vezavAlI, calane, haMsane, bolane aura ceSTA karane meM nipuNa, tathA vilAsa aura lAlityapUrNa saMlApa meM nipuNa, samucita upacAra meM kuzala, sundara stana, kaTi, mukha, hAtha, paira, nayana, lAvaNya, rUpa, yauvana aura vilAsa se klit| vaha nartikA saikar3oM (hajAroM ?) lAkhoM logoM se Akula nATyazAlA meM battIsa prakAra kI nATyavidhiyoM meM se kisI eka nATyavidhi kA upadarzana karatI hai| gautama! ve prekSaka animeSa dRSTi se cAroM ora se usa nartikA ko dekhate haiM? hAM, dekhate haiN| gautama! ve dRSTiyAM usa nartakI kI ora cAroM ora se gira rahI haiM? hAM, gira rahI haiN| gautama! ve dRSTiyAM usa nartakI ko kiJcit AbAdha athavA vyAbAdha utpanna karatI haiM? chaviccheda karatI haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| vaha nartakI una dRSTiyoM meM kiJcit AbAdha athavA vyAbAdha utpanna karatI hai? chaviccheda karatI hai? yaha artha saMgata nahIM hai| ve dRSTiyAM paraspara-eka dUsare kI dRSTi meM kiJcit AbAdha athavA vyAbAdha utpanna karatI haiM? chaviccheda karatI haiM? yaha artha saMgata nahIM hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-loka ke eka AkAza-pradeza meM jo ekendriya-pradeza haiM yAvat anyonya-ekIbhUta bane hue haiM, ve paraspara AbAdha athavA vyAbAdha utpanna nahIM karate, chaviccheda nahIM krte| 113. bhaMte! loka ke eka AkAza-pradeza meM jaghanya-pada meM avasthita jIva-pradeza, utkRSTa-pada meM avasthita jIva-pradeza aura sarva jIva-inameM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai? gautama! sabase alpa loka ke eka AkAza-pradeza meM jaghanya-pada meM avasthita jIva-pradeza sabase alpa hai, sarva jIva unase asaMkhyeya-guNa haiM, utkRSTa pada meM avasthita jIva-pradeza unase vizeSAdhika haiN| 114. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| 422
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 115-121 gyArahavAM uddezaka sudarzana zreSThI-pada 115. usa kAla aura usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thA - varNaka / dUti - palAza caitya-varNaka yAvat pRthvI - zilApaTTaka / usa vANijyagrAma nagara meM sudarzana nAma kA zreSThI rahatA thA - saMpanna yAvat bahuta jana ke dvArA aparibhavanIya / zramaNopAsaka, jIva-ajIva ko jAnane vAlA yAvat yathAparigRhIta tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karatA huA raha rahA thA / bhagavAn mahAvIra Ae yAvat pariSad paryupAsanA karane lagI / 116. sudarzana zreSThI isa kathA ko sunakara hRSTa-tuSTa ho gayA / usane snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kiyA, sarva alaMkAra se vibhUSita hokara apane ghara se pratiniSkramaNa kiyA, pratiniSkramaNa kara kaTasaraiyA kI mAlA aura dAma tathA chatra ko dhAraNa kara, vizAla puruSa-varga se ghirA huA vaha vANijyagrAma nagara ke bIcoMbIca paidala calate hue nikalA, nikalakara jahAM dUtipalAza caitya thA, jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahAM AyA, vahAM Akara pAMca prakAra ke abhigamoM ke sAtha zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa gyaa| (jaise sacitta dravyoM ko chor3anA, bha. 9 / 145 ) RSabhadatta kI bhAMti vaktavyatA yAvat tIna prakAra kI paryupAsanA ke dvArA paryupAsanA kI / 117. zramaNa bhagavAn mahAvIra ne usa vizAlatama pariSad meM sudarzana zreSThI ko dharma kahA yAvat AjJA kI ArAdhanA kI / 118. vaha sudarzana zreSThI zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa dharma sunakara, avadhAraNa kara hRSTa-tuSTa hokara uThane kI mudrA meM uThA / uThakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA kI, pradakSiNA kara vaMdana - namaskAra kiyA, vaMdana - namaskAra kara isa prakAra kahA119. bhaMte! kAla kitane prakAra kA prajJapta hai ? sudarzana! kAla cAra prakAra kA prajJapta hai, jaise- pramANa-kAla, yathAyurnivRtti-kAla, maraNa -kAla, adhvA - kAla / 120. vaha pramANa-kAla kyA hai ? pramANa-kAla do prakAra kA prajJapta hai, jaise divasa - pramANa-kAla, rAtri - pramANa - kAla / cAra prahara kA divasa aura cAra prahara kI rAtri hotI hai| dina athavA rAtri kA prahara utkRSTataH sADhe cAra muhUrta kA hotA hai / divasa athavA rAtri kA prahara jaghanyataH tIna muhUrtta kA hotA hai / 121. bhaMte! jaba divasa athavA rAtri kA utkRSTataH sADhe cAra muhUrtta kA prahara hotA hai taba divasa athavA rAtri ke muhUrtta bhAga kA kitanA bhAga kama hote-hote jaghanyataH tIna muhUrta kA prahara hotA hai ? jaba divasa athavA rAtri kA jaghanyataH tIna muhUrtta kA prahara hotA hai taba divasa athavA rAtri ke muhUrtta bhAga kA kitanA bhAga bar3hate bar3hate utkRSTataH sADhe cAra muhUrtta kA prahara hotA hai ? sudarzana! jaba divasa athavA rAtri kA utkRSTataH sADhe cAra muhUrtta kA prahara hotA hai taba divasa 423
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 11 : sU. 121-128 bhagavatI sUtra athavA rAtri ke muhUrta bhAga kA eka sau bAIsavAM bhAga kama hote hote jaghanyataH tIna muhUrta kA prahara hotA hai| jaba divasa athavA rAtri kA jaghanyataH tIna muhUrta kA prahara hotA hai taba divasa athavA rAtri ke muhUrta bhAga kA eka sau bAIsavAM bhAga bar3hate-bar3hate utkRSTataH sADhe-cAra muhUrta kA prahara hotA hai| 122. bhaMte! divasa athavA rAtri kA utkRSTataH sADhe-cAra muhUrta kA prahara kaba hotA hai? divasa athavA rAtri kA jaghanyataH tIna muhUrta kA prahara kaba hotA hai? sudarzana ! jaba utkRSTataH aThAraha muhUrta kA dina hotA hai, jaghanyataH bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai taba divasa kA utkRSTataH sADhe-cAra muhUrta kA prahara hotA hai aura rAtri kA jaghanyataH tIna muhUrta kA prahara hotA hai| jaba utkRSTataH aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai, jaghanyataH bAraha muhurta kA dina hotA hai taba rAtri kA utkRSTataH sADhe-cAra muharta kA prahara hotA hai aura divasa kA jaghanyataH tIna muhUrta kA prahara hotA hai| 123. bhaMte! utkRSTataH aThAraha muhUrta kA divasa kaba hotA hai? jaghanyataH bAraha muhUrta kI rAtri kaba hotI hai? utkRSTataH aThAraha muhUrta kI rAtri kaba hotI hai? jaghanyataH bAraha muhUrta kA divasa kaba hotA hai? sudarzana! ASADha-pUrNimA ke dina utkRSTataH aThAraha muhUrta kA divasa hotA hai aura jaghanyataH bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| pauSa pUrNimA ke dina utkRSTataH aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai aura bAraha muhUrta kA divasa hotA hai| 124. bhaMte kyA dina aura rAtri samAna hote haiM? hAM, hote haiN| 125. bhaMte! divasa aura rAtri samAna kaba hote haiM? sudarzana ! caitra aura Azvina kI pUrNimA meM divasa aura rAtri samAna hote haiM-paMdraha muhUrta kA dina aura paMdraha muhUrta kI rAtri hotI hai| dina athavA rAtri ke muhUrta bhAga kA cauthA bhAga-paune-cAra muhUrta kA prahara hotA hai| vaha hai prmaann-kaal| 126. vaha yathAyurnivRtti-kAla kyA hai? nairayika, tiryagyonika, manuSya athavA devoM ne jitanA aura jaisA AyuSya bAMdhA hai, yathAyurnivRtti-kAla hai| yaha hai ythaayurnivRtti-kaal| 127. vaha maraNa-kAla kyA hai? jIva kA zarIra se athavA zarIra kA jIva se pRthak hone kA kSaNa maraNa-kAla hai| yaha hai maraNa -kaal| 128. vaha adhvA-kAla kyA hai? vaha adhvA-kAla hai-usakA artha hai samaya, usakA artha hai AvalikA yAvat usakA artha hai utsrpinnii| dvibhAga cheda se chedana karate karate jisakA vibhAga na kiyA jA sake, vaha samaya hai, usakA artha 424
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 128-133 hai samaya / asaMkhyeya samayAM kA samudaya, samiti aura samAgama se eka AvalikA hotI hai / saMkhyeya AvalikA kA eka ucchvAsa hotA hai| zAli uddezaka (bha. 6 / 132-134) kI bhAMti vaktavya hai yAvat ina dasa kror3Akror3a palyoM se eka sAgaropama-parimANa hotA hai| 129. bhaMte! ina palyopama aura sAgaropama se kyA prayojana hai ? sudarzana! ina palyopama sAgaropama ke dvArA nairayika, tiryagyonika, manuSya aura devoM ke AyuSya kA mApana hotA hai / 130. bhaMte! nairayikoM kI kitane kAla kI sthiti prajJapta hai ? isa prakAra sthiti-pada (paNNavaNA- pada 4) vaktavya hai yAvat ajaghanya- anutkRSTa-utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama prajJapta hai / 131. bhaMte! ina palyopama - sAgaropama kA kSaya athavA apacaya hotA hai ? hAM, hotA hai| 132. bhaMte! yaha kisa apekSA kahA jA rahA hai- ina palyopama - sAgaropama kA kSaya athavA apacaya hotA hai ? sudarzana ! usa kAla usa samaya meM hastinApura nAma nagara thA - varNaka / sahasrAmravana udyAna - varNaka / usa hastinApura nagara meM bala nAma kA rAjA thA - varNaka / usa bala rAjA ke prabhAvatI nAma kI devI thI - sukumAla hAtha-paira vAlI - varNaka yAvat manuSya-saMbaMdhI paMcavidha kAma-bhogoM kA pratyanubhava karatI huI viharaNa kara rahI thI / 133. eka dina prabhAvatI devI usa anupama vAsagRha, jo bhItara se citra - karma se yukta aura bAhara se dhavalita thA, komala pASANa se ghisA hone ke kAraNa cikanA thA / usakA UparI bhAga vividha citroM se yukta tathA adhobhAga prakAza se dIptimAna thA / maNi aura ratna kI prabhA se aMdhakAra praNaSTa ho cukA thA / usakA deza-bhAga bahuta sama aura suvibhakta thaa| pAMca varNa ke sarasa aura surabhita mukta puSpa, puJja ke upacAra se kalita, kRSNa agara, pravara kunduru aura jalate hue lobAna kI dhUpa se uThatI huI sugaMdha se abhirAma, pravara surabhi vAle gaMdha cUrNoM se sugaMdhita gaMdha-vartikA ke samAna usa prAsAda meM eka viziSTa zayanIya thA - usa para zarIra pramANa upadhAna (masanada) rakhA huA thA, zira aura pAMvoM kI ora zarIra pramANa upadhAna rakhe hue isalie vaha donoM ora se ubharA huA tathA madhya meM nata aura gaMbhIra thA / gaMgA taTa kI bAlukA kI bhAMti pAMva rakhate hI nIce dhaMsa jAtA thA / vaha parikarmita kSauma dukUla paTTa se DhakA huA thA / usakA rajastrANa (cAdarA) sunirmita thA, vaha lAla raMga kI masaharI se suramya thA, usakA sparza carma vastra, kapAsa, bUra vanaspati aura navanIta ke samAna (mRdu) thaa| pravara sugaMdhita kusuma cUrNa ke zayana-upacAra se kalita thaa| usa zayanIya para arddha rAtri ke samaya supta - jAgrata (ardhanidrA) avasthA meM bAra bAra jhapakI letI huI prabhAvatI devI isa prakAra kA udAra, kalyANa, ziva, dhanya, maMgala aura zrI saMpanna mahAsvapna dekhakara jAgRta ho gii| vaha hAra rajata, kSIra-sAgara, caMdra-kiraNa, jala- kaNa, rajata- mahAzaila (vaitADhya) ke samAna atizukla, ramaNIya aura darzanIya thA / usakA prakoSTha aprakaMpa aura manojJa thaa| vaha gola, 425
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 133,134 puSTa, suzliSTa, viziSTa aura tIkSNa dADhA se mukta muMha ko khole hue thaa| usake oSTha parikarmita, jAtivAn, kamala ke samAna komala, pramANa- yukta aura atyaMta zobhanIya the / usakI jihvA aura tAlu rakta kamala - patra ke samAna mRdu aura sukumAla the| usake nayana mUsA (svarNa' Adi ko galAne kA pAtra) meM rahe hue, agni meM tapAye hue, Avarta karate hue uttama svarNa ke sadRza raMga vAle aura vidyut ke samAna vimala the| usakI jaMghA vizAla aura puSTa thI / usake skaMdha pratipUrNa aura vipula the / vaha mRdu, vizada, sUkSma, vistIrNa aura prazasta lakSaNayukta ayAla kI saTA se suzobhita thA / vaha Upara kI ora uThI huI sunirmita pUMcha se bhUmi ko AsphAlita kara rahA thaa| saumya, saumya AkAra vAle, lIlA karate hue, jaMbhAI lete hue, AkAza-patha se utara kara apane mukha meM praviSTa hote hue siMha ke svapna ko dekhakara jAgRta ho gii| jAgRta hokara vaha hRSTa-tuSTa citta vAlI, AnaMdita, naMdita, prItipUrNa mana vAlI, parama saumanasya yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlI ho gaI / megha kI dhArA se Ahata kadaMba puSpa kI bhAMti roma kUpa uccchUsita ho ge| usane usa svapna kA avagrahaNa kiyA, avagrahaNa kara zayanIya se uThI / uThakara vaha atvarita, acapala, asaMbhrAMta, avilaMbita rAjahaMsinI jaisI gati se jahAM bala rAjA kA zayanIya thA, vahAM AI, vahAM Akara iSTa, kAnta, priya, manojJa, manohara, udAra, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya zrI - saMpanna, mRdu, madhura aura maMjula bhASA meM punaH punaH saMlApa karatI huI rAjA bala ko jagAyA, jagAkara bala rAjA kI anujJA se nAnA maNi ratna kI bhAMtoM se citrita bhadrAsana para baiTha gaI / Azvasta, vizvasta ho, pravara sukhAsana para baiThakara rAjA bala ko iSTa, kAMta yAvat mRdu-madhura aura maMjula bhASA meM punaH punaH saMlApa karatI huI isa prakAra bolI- devAnupriya ! maiM Aja zarIra - pramANa upadhAna vAle viziSTa zayanIya para pUrvavat yAvat apane mukha meM praviSTa hote hue siMha ke svapna ko dekhakara jAgRta ho gii| devAnupriya ! kyA maiM mAnUM ? isa udAra yAvat mahAsvapna kA kalyANakArI viziSTa phala hogA ? 134. devI prabhAvatI ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara rAjA bala hRSTa-tuSTa citta vAlA, AnaMdita, naMdita, prItipUrNa mana vAlA, parama saumanasya yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| usakA zarIra meghadhArA se Ahata kadaMba ke surabhikusuma kI bhAMti pulakita evaM ucchUsita romakUpa vAlA ho gyaa| usane svapna ko avagrahaNa kiyaa| avagrahaNa kara IhA meM praveza kiyaa| IhA meM praveza kara apane svAbhAvika matipUrvaka buddhi-vijJAna ke dvArA usa svapna ke artha kA avagrahaNa kiyA / artha kA avagrahaNa kara prabhAvatI devI se iSTa, kAMta yAvat maMgala, mRdR, madhura, zrI saMpanna zabdoM ke dvArA punaH punaH saMlApa karatA huA isa prakA bolA- devI! tumane udAra svapna dekhA hai| devI ! tumane kalyANakArI svapna dekhA hai / yAvat devI! tumane zrI saMpanna svapna dekhA hai| devI ! tumane Arogya, tuSTi, dIrghAyu, kalyANa aura maMgalakArI svapna dekhA hai / devAnupriye ! tumheM artha-lAbha hogaa| devAnupriye ! tumheM bhoga-lAbha hogA / devAnupriye ! tumheM putra lAbha hogaa| devAnupriye ! tumheM rAjya - lAbha hogaa| isa prakAra devAnupriye! tuma bahu pratipUrNa nau mAsa aura sADhe sAta dina-rAta vyatikrAMta hone para eka bAlaka ko janma dogii| vaha bAlaka hamAre kula kI patAkA, kuladIpa, kula-parvata, kula-avataMsa, kula - tilaka, kula-kIrtikara, kula ko AnaMdita karane vAlA, kula ke yaza ko bar3hAne vAlA, kula kA AdhAra, kula-pAdapa, kula ko baDhAne vAlA, sukumAla hAtha-paira vAlA, akSINa aura 426
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 134-138 pratipUrNa paMcendriya- zarIra vAlA, lakSaNa aura vyaMjana guNoM upeta, mAna, unmAna aura pramANa se pratipUrNa, sujAta, sarvAMga sundara, caMdramA ke samAna saumya AkAra vAlA, kAMta, priyadarzana, surUpa aura deva kumAra ke samAna prabhA vAlA hogA / vaha bAlaka bAla-avasthA ko pAra kara vijJa aura kalA kA pAragAmI banakara, yauvana ko prApta kara, zUra, vIra, vikrAMta, vipula aura vistIrNa senA vAhana yukta, rAjya kA adhipati rAjA hogA / isalie devI ! tumane udAra svapna dekhA hai yAvat Arogya, tuSTi, dIrghAyu, kalyANa aura maMgalakArI svapna dekhA hai| aisA kaha kara una iSTa yAvat maMjula zabdoM ke dvArA dUsarI tIsarI bAra bhI prabhAvatI devI ke ullAsa ko baDhAyA / 135. rAjA bala ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara prabhAvatI devI hRSTa-tuSTa ho gaI / donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara mastaka para TikAkara isa prakAra kahA- devAnupriya ! yaha aisA hI hai / devAnupriya ! yaha tathA (saMvAditA pUrNa ) hai / devAnupriya ! yaha avitatha hai / devAnupriya ! yaha asaMdigdha hai| devAnupriya ! yaha iSTa hai / devAnupriya ! yaha pratIpsita ( prApta karane ke lie iSTa) hai / devAnupriya ! yaha iSTa-pratIpsita hai| jaisA Apa kaha rahe haiM vaha artha satya hai - aisA bhAva pradarzita kara usa svapna ke phala ko samyak svIkAra kiyA / svIkAra kara bala rAjA kI abhyanujJA prApta kara nAnA maNiratna kI bhAMtoM se citrita bhadrAsana se uThI / uThakara atvarita, acapala, asaMbhrAMta, avilaMbita rAjahaMsinI ke sadRza gati dvArA jahAM apanA zayanIya thA, vahAM AI, vahAM Akara zayanIya para baiTha gaI / baiThakara isa prakAra bolI- merA vaha uttama, pradhAna aura maMgala svapna kinhIM anya pApa svapnoM ke dvArA pratihata na ho jaae| aisA kahakara vaha deva tathA gurujanoM se saMbaddha prazasta maMgala dhArmika kathAoM ke dvArA svapna jAgarikA ke prati satata pratijAgRta rahatI huI vihAra karane lagI / 136. usa bala rAjA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara isa prakAra kahA - he devAnupriya ! Aja zIghra hI bAharI upasthAnazAlA ( sabhAmaMDapa ) ko vizeSa rUpa se sugaMdhita jala se sIMca, jhAr3a-buhAra kara, gobara kA lepa kara, pravara sugaMdhita paMca varNa ke puSpoM ke upacAra se yukta, kAlI agara, pravara kunduru, jalate hue lobAna kI dhUpa se uddhata gaMdha se abhirAma, pravara surabhi vAle gaMdha cUrNoM se sugaMdhita gaMdha-vartikA ke samAna karo, kraao| kara tathA karA kara siMhAsana kI racanA karo / racanA kara merI AjJA mujhe pratyarpita karo / 137. una kauTumbika puruSoM ne yAvat svIkAra kara zIghra hI bAharI upasthAna- zAlA ko vizeSa rUpa se sugaMdhita jala se sIMcA, jhAr3a-buhAra kara gobara kA lepa kiyaa| pravara sugaMdhita paMca varNa puSpa ke upacAra se yukta, kAlI agara, pravara kuMduru aura jalatI huI lobAna kI dhUpa se uddhata sugaMdha se abhirAma, pravara surabhi vAle gaMdha cUrNoM se sugaMdhita gaMdhavartikA ke samAna kara, karAkara siMhAsana kI racanA kI / racanA kara usa AjJA ko pratyarpita kiyA / 138. vaha bala rAjA pratyUSa kAla samaya meM zayanIya se uThA, uThakara pAdapITha se utarA, utarakara jahAM vyAyAmazAlA thI, vahAM AyA, vyAyAmazAlA meM anupraveza kiyA, jaise uvavAI 427
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 138-142 (sU. 63) kI vaktavyatA vaise hI vyAyAmazAlA aura snAnaghara kI vaktavyatA yAvat caMdramA kI bhAMti priyadarzana narapati jahAM bAharI upasthAna - zAlA thI, vahAM AyA, vahAM Akara pravara siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baitthaa| baiThakara svayaM IzAna koNa meM ATha bhadrAsana sthApita kraae| una para zveta vastra bichAe tathA sarasoM DAlakara maMgala upacAra aura zAMti karma kie / bhadrAsana sthApita karAkara apane se na ati dUra na ati nikaTa, nAnA maNiratnoM se maMDita, ati prekSaNIya bahumUlya pravara pattana meM banI huI sUkSma saikar3oM bhAMtoM se citrita bher3iyA, vRSabha, ghor3A, manuSya, magaramaccha, pakSI, sarpa, kinnara, kAlA hiraNa, aSTApada, yAka ( camarI gAya), hAthI, azokalatA, padmalatA Adi kI bhAMtoM se citrita bhItarI yavanikA lgaaii| lagavA kara nAnA maNiratna kI bhAMtoM se citrita, bichaune aura komala upadhAnoM se yukta, dhavala vastra se AcchAdita, zarIra ke lie sukhada sparza vAlA aura atIva sukomala bhadrAsana prabhAvatI devI ke lie sthApita karavAyA / sthApita karavA kara kauTuMbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara isa prakAra bolA--he devAnupriya ! tuma zIghra hI aSTAMga mahAnimitta ke sUtra aura artha ke dhAraka, vividha zAstroM meM kuzala, svapna lakSaNa pAThaka ko bulAo / 139. una kauTuMbika puruSoM ne yAvat AjJA ko svIkAra kara bala rAjA ke pAsa se pratiniSkramaNa kiyaa| pratiniSkramaNa kara zIghra, tvarita, capala, caMDa aura vega yukta gati ke dvArA hastinApura nagara ke bIcoMbIca jahAM una svapna - lakSaNa - pAThakoM ke ghara the, vahAM Ae, vahAM Akara svapna-lakSaNa pAThakoM ko bulAyA / 140. rAjA bala ke kauTumbika puruSoM dvArA bulAye jAne para ve svapna - pAThaka hRSTa-tuSTa ho ge| unhoMne snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kiyaa| sabhA meM pravezocita mAMgalika vastroM ko vidhivat pahanA / alpabhAra aura bahUmUlya vAle AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| mastaka para dUba aura zveta sarSapa rakha apane-apane ghara se nikale, nikala kara hastinApura nagara ke bIcoMbIca, jahAM bala rAjA kA pravara bhavana-avataMsaka thA, vahAM Ae, vahAM Akara pravara bhavana avataMsaka ke mukhya dvAra para eka sAtha mile| milakara jahAM bAharI upasthAnazAlA thI, jahAM bala rAjA thA, vahAM Ae, vahAM Akara donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara, mastaka para TikAkara, bala rAjA kA jaya vijaya kI dhvani se vardhApana kiyA / ve svapna - lakSaNa - pAThaka bala rAjA ke dvArA vaMdita, pUjita, satkArita aura sammAnita hokara apane-apane lie pUrva sthApita bhadrAsana para baiTha ge| 141. bala rAjA ne prabhAvatI devI ko yavanikA ke bhItara biThAyA / biThAkara phUloM aura phaloM se bhare hue hAthoM vAle rAjA bala ne parama vinayapUrvaka una svapna - lakSaNa - pAThakoM se isa prakAra kahA- devAnupriyo ! prabhAvatI devI Aja usa viziSTa vAsaghara meM yAvat siMha kA svapna dekhakara jAgRta ho gii| devAnupriyo ! isa udAra yAvat mahAsvapna kA kyA kalyANakArI viziSTa phala hogA ? 142. svapna- lakSaNa - pAThaka rAjA bala ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara hRSTatuSTa ho gae, usa svapna kA avagrahaNa kiyA / avagrahaNa kara IhA meM anupraveza kiyaa| anupraveza kara 428
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 142, 143 usa svapna ke artha kA avagrahaNa kiyA / avagrahaNa kara eka dUsare ke sAtha saMcAlanA kI / saMcAlanA kara svapna ke artha ko svayaM jAnA, artha kA grahaNa kiyA, usa viSaya meM prazna kiyA, vinizcaya kiyA, artha ko hRdayaMgama kiyaa| rAjA bala ke sAmane svapna zAstroM kA punaH punaH uccAraNa karate hue isa prakAra kahA- devAnupriya ! hamAre svapna - zAstroM meM bayAMlIsa svapna aura tIsa mahAsvapna haiM-sarva bahattara svapna dRSTa haiN| devAnupriya ! tIrthaMkara athavA cakravatI kI mAtA tIrthaMkara athavA cakravartI ke garbhAvakrAMti ke samaya ina tIsa mahAsvapnoM meM se ye caudaha mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI haiM, jaise hAthI, vRSabha, siMha, abhiSeka, mAlA, caMdramA, dinakara, dhvaja, kalaza, padma- sarovara, sAgara, vimAna - bhavana, ratna - rAzi, agni / vAsudeva kI mAtA vAsudeva ke garbhAvakrAMti ke samaya ina caudaha mahA svapnoM meM se koI sAta mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI hai| baladeva kI mAtA baladeva ke garbhAvakrAMti ke samaya ina caudaha mahAsvapnoM meM se koI cAra mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI hai| mAMDalika rAjA kI mAtA mAMDalika ke garbhAvakrAMti ke samaya ina caudaha mahAsvapnoM meM se koI eka mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI hai / devAnupriya ! prabhAvatI devI ne ina svapnoM meM se eka mahAsvapna dekhA hai, isalie devAnupriya ! prabhAvatI devI ne udAra svapna dekhA hai yAvat devAnupriya ! prabhAvatI devI ne Arogya, tuSTi, dIrghAyu, kalyANa tathA maMgalakArI svapna dekhA hai / devAnupriya ! artha-lAbha hogaa| devAnupriya ! bhoga-lAbha hogaa| devAnupriya ! putra-lAbha hogA / devAnupriya ! rAjya - lAbha hogA / isa prakAra devAnupriya ! prabhAvatI devI bahu pratipUrNa nau mAsa aura sADhe sAta dina-rAta vyatikrAMta hone para tumhAre kulaketu yAvat devakumAra ke samAna prabhA vAle putra ko janma degii| vaha bAlaka bAlya avasthA ko pAra kara, vijJa aura kalA kA pAragAmI banakara, yauvana ko prApta kara zUra, vIra, vikrAMta, vipula aura vistIrNa senA - vAhana yukta, rAjya kA adhipati rAjA hogA athavA bhAvitAtmA anagAra hogA / isalie devAnupriya ! (hamArA mata prAmANika hai) prabhAvatI devI ne udAra svapna dekhA hai yAvat prabhAvatI devI ne Arogya, tuSTi, dIrghAyu, kalyANa aura maMgalakAraka svapna dekhA hai| 143. vaha bala rAjA svapna- lakSaNa - pAThakoM se isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara hRSTa-tuSTa huaa| donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumA kara mastaka para TikAkara isa prakAra bolA - devAnupriyo ! yaha aisA hI hai / devAnupriyo ! yaha tathA (saMvAditApUrNa) hai / devAnupriyo ! yaha avitatha hai / devAnupriyo ! yaha asaMdigdha hai| devAnupriyo ! yaha iSTa hai / devAnupriyo ! yaha pratIpsita hai / devAnupriyo! yaha iSTa-pratIpsita hai| jaisA Apa kara rahe haiM, aisA bhAva pradarzita kara usa svapna ke phala ko samyak svIkAra kiyA / svIkAra kara svapna - lakSaNa - pAThakoM kA vipula azana, pAna, khAdya, svAdya, puSpa, vastra, gaMdha aura mAlyAlaMkAroM se satkAra kiyA, sammAna kiyA / satkAra-sammAna kara jIvana-nirvAha ke yogya vipula prItidAna diyA / prItidAna dekara prativisarjita kiyA / prativisarjita kara siMhAsana se uThA / uThakara jahAM prabhAvatI devI thI vahAM aayaa| vahAM Akara 429
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ za. 11 : u. 11 : sU. 143-147 bhagavatI sUtra prabhAvatI devI ko iSTa yAvat madu-madhura aura zrI-saMpanna zabdoM ke dvArA punaH-punaH saMlApa karatA huA isa prakAra bolA-devAnupriye! svapna-zAstra meM bayAMlIsa svapna aura tIsa mahAsvapna-sarva bahattara svapna nirdiSTa haiN| devAnupriye! tIrthaMkara athavA cakravartI kI mAtA tIrthaMkara athavA cakravartI ke garbhAvakrAMti ke samaya ina tIsa mahAsvapnoM meM se ye caudaha mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI hai| pUrvavat yAvat mAMDalika rAjA kI mAtA mAMDalika rAjA ke garbhAvakrAMti ke samaya ina caudaha mahAsvapnoM meM se koI eka mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI hai| devAnupriye! tumane eka mahAsvapna dekhA hai isalie devI! tumane udAra svapna dekhA hai yAvat rAjya kA adhipati rAjA athavA bhAvitAtmA anagAra hogaa| devI! tumane udAra svapna dekhA hai yAvat Arogya, tuSTi, dIrghAyu, kalyANa aura maMgalakAraka svapna dekhA hai| isa prakAra una iSTa yAvat mRdu-madhura, zrI-saMpanna zabdoM ke dvArA dUsarI aura tIsarI bAra prabhAvatI devI ke ullAsa kA saMvarddhana karatA hai| 144. vaha prabhAvatI devI bala rAjA ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara hRSTa-tuSTa huii| donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko mastaka ke sammukha ghumAkara, mastaka para TikAkara isa prakAra kahA-devAnupriya! yaha aisA hI hai yAvat usa svapna ko samyak svIkAra kiyaa| svIkAra kara rAjA bala kI anujJA prApta kara nAnA maNi-ratnoM kI bhAMtoM se citrita bhadrAsana se utthii| atvarita, acapala, asaMbhrAMta, avilaMbita rAjahaMsinI jaisI gati ke dvArA jahAM apanA bhavana thA, vahAM aaii| vahAM Akara apane bhavana meM anupraveza kiyaa| 145. prabhAvatI devI ne snAna kiyA, bali-karma kiyA yAvat zarIra ko sarva-alaMkAra se vibhUSita kiyaa| vaha usa garbha ke lie na ati zIta, na ati uSNa, na ati tikta, na ati kaTuka, na ati kaSailA, na ati khaTTA, na ati madhura, pratyeka Rtu meM sukhakara bhojana, AcchAdana aura gaMdha, mAlya kA sevana krtii| jo AhAra hita, mita, pathya aura garbha kA poSaNa karane vAlA thA usa deza aura kAla meM vahI AhAra krtii| doSa-rahita komala zayyA para sotii| ekAMta sukhakara manonukUla vihAra-bhUmi meM rhtii| isa prakAra apane dohada ko prazasta kiyA, apane dohada ko saMpUrNa kiyA, apane dohada kA sammAna kiyA, apane dohada kA leza mAtra manoratha bhI adhUrA nahIM chor3A, dohada meM utpanna icchAoM ko pUrA kiyA, dohada pUrNa kiyaa| usane roga, zoka, moha, bhaya aura paritrAsa se mukta hokara usa garbha kA sukhapUrvaka vahana kiyaa| 146. prabhAvatI devI ne bahu pratipUrNa nau mAsa aura sADhe sAta rAta dina ke vyatikrAMta hone para sukumAla hAtha paira vAle, ahIna paMcendriya zarIra, lakSaNa-vyaMjana-guNoM se yukta, mAna, unmAna aura pramANa se pratipUrNa, sujAta, sarvAMga-sundara, caMdramA ke samAna saumya AkAra vAle, kAMta, priyadarzana aura surUpa putra ko janma diyaa| 147. prabhAvatI devI ne putra ko janma diyA hai-yaha jAnakara prabhAvatI devI kI aMga-praticArikA jahAM rAjA bala thA, vahAM aaii| vahAM Akara donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghamAkara, mastaka para TikAkara rAjA bala ko jaya vijaya ke dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara isa prakAra bolI-devAnupriya! prabhAvatI devI ne 430
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 147-153 bahu pratipUrNa nava mAsa sADhe sAta rAta-dina ke vyatikrAMta hona para yAvat surUpa putra ko janma diyA hai| isalie hama devAnupriya ko priya nivedana karatI haiN| ApakA priya ho / 148 aMga - praticArikA se isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara, rAjA bala hRSTa-tuSTa citta vAlA, AnaMdita, naMdita, prItipUrNa mana vAlA, parama saumanasya yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| usakA zarIra dhArA se Ahata kadaMba ke surabhi kusuma kI bhAMti pulakita zarIra evaM ucchUsita roma kUpa vAlA ho gayA / usane una aMga praticArikAoM ko mukuTa ko chor3a kara dhAraNa kiye hue zeSa sabhI AbhUSaNa de die| dekara zveta-rajatamaya vimala jala se bharI huI jhArI ko grahaNa kiyaa| grahaNa kara aMga praticArikAoM ke mastaka ko prakSAlita kiyA / prakSAlita kara dAsatva se mukta kara jIvana nirvAha ke yogya vipula prItidAna diyA / prItidAna dekara satkAra sammAna kiyaa| satkAra-sammAna kara prativisarjita kiyA / 149. bala rAjA ne kauTuMbika puruSoM ko bulAyA, bulAkara isa prakAra kahA-- he devAnupriya ! hastinApura nagara meM zIghra hI cAraka - zodhana - baMdiyoM kA vimocana karo, vimocana kara mAna- unmAna (taula - mApa) meM vRddhi karo, vRddhi kara hastinApura nagara ke bhItarI aura bAharI kSetra ko sugaMdhita jala se sIMco, jhAr3a-buhAra kara gobara kA lepa karo yAvat pravara surabhi vAle gaMdha cUrNoM se sugaMdhita gaMdhavartikA ke samAna karo, karAo, kara aura karAkara yUpa- sahasra aura cakra - sahasra kI pUjA aura mahAmahimA yukta utsava kro| utsava kara merI AjJA mujhe pratyarpita karo / 150. ve kauTumbika puruSa bala rAjA ke isa prakAra kahane para hRSTa-tuSTa ho gae yAvat bala rAjA kI AjJA bala rAjA ko pratyarpita kii| 151. vaha bala rAjA jahAM vyAyAma zAlA thI, vahAM AyA, vahAM Akara pUrvavat yAvat snAnaghara se pratiniSkramaNa kiyaa| pratiniSkramaNa kara rAjA bala ne nirdeza diyA- dasa divasa ke lie kula maryAdA ke anurUpa putra janma mahotsava manAyA jAe- prajA se zulka aura bhUmi kA karSaNa na kareM, kraya-vikraya kA niSedha karane ke kAraNa dene aura mApane kI praNAlI sthagita ho gaI hai| subhaTa prajA ke ghara meM praveza na kreN| rAja daNDa se prApta dravya aura kudaMDa - aparAdhI Adi se prApta daMDa dravya na leN| RNa dhAraNa karane vAloM ko RNa mukta kreN| gaNikA Adi ke dvArA pravara nATaka kie jAeM, vahAM aneka tAla bajAne vAloM kA anucaraNa hotA rahe, nagara meM satata mRdaMga bajate raheM, amlAna puSpa mAlAeM (toraNa dvAroM Adi para ) bAMdhI jaaeN| isa prakAra pramudita aura khuziyoM se jhUmate hue nAgarika aura janapada vAsI putra janma utsava meM sahabhAgI bneN| 152. kula maryAdA ke anurUpa cala rahe dasAhnika mahotsava meM bala rAjA bala ne saikar3oM, hajAroM, lAkhoM dravyoM se yAga kArya kraae| dAna aura bhAga (vivakSita dravya kA aMza) diyA, dilvaayaa| saikar3oM, hajAroM, lAkhoM logoM se upahAra ko grahaNa karatA huA, svIkAra karatA huA, svIkAra karavAtA huA viharaNa kara rahA thaa| 153. bAlaka ke mAtA-pitA ne prathama dina kula maryAdA ke anurUpa mahotsava mnaayaa| tIsare dina caMdra-sUrya ke darzana kraae| chaTThe dina jAgaraNa kiyaa| isa prakAra gyAraha dina vyatikrAMta hone 431
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 153-158 para azucijAta - karma se nivRtta hokara bArahaveM dina ke Ane para vipula azana, pAna, khAdya aura svAdya taiyAra karAe, karA kara mitra, jJAti, nijaka, svajana, saMbaMdhI, parijana, rAjA aura kSatriyoM ko AmaMtrita kiyA, AmaMtrita karane ke pazcAt snAna kiyA, pUrvavat yAvat satkAra-sammAna kiyA, satkAra sammAna kara una mitra, jJAti, nijaka, svajana, saMbaMdhI, parijana, rAjA aura kSatriyoM ke sAmane pitAmaha, prapitAmaha, praprapitAmaha Adi bahupuruSa kI paraMparA se rUDha, kulAnurUpa, kula-sadRza, kula saMtAna ke taMtu kA saMvarddhana karane vAlA, isa prakAra kA guNa-yukta guNa-niSpanna nAmakaraNa kiyA- kyoMki yaha bAlaka rAjA bala kA putra aura prabhAvatI devI kA Atmaja hai, isalie isakA nAma honA cAhie - 'mahAbala - mhaabl|' taba usake mAtA-pitA ne usa bAlaka kA nAma mahAbala kiyA / 154. bAlaka mahAbala pAMca dhAyoM ke dvArA parigRhIta (jaise kSIra-dhAtR) isa prakAra dRDha pratijJa kI bhAMti vaktavyatA (rAyapaseNIya, sUtra 805) yAvat nirvAta aura vyAghAta rahita sthAna meM sukhapUrvaka baDhane lgaa| 155. usa bAlaka mahAbala ke mAtA-pitA ne anukrama se kula-maryAdA ke anurUpa caMdra-sUrya ke darzana karAe, jAgaraNa, nAmakaraNa, bhUmi para reMganA, pairoM se calanA, bhojana prAraMbha karanA, grAsa ko baDhAnA, saMbhASaNa sikhAnA, karNavedhana, saMvatsara - pratilekhana (varSagAMTha manAnA) cUr3A dhAraNa karanA, upanayana-saMskAra ( kalAdi grahaNa) aura anya aneka garbhAdhAna, janma- mahotsava Adi 156 . mAtA-pitA ne mahAbala kumAra ko sAtireka ATha varSa kA jAnakara zobhana tithi, karaNa, nakSatra aura mUhUrta meM kalAcArya ke pAsa bhejaa| isa prakAra dRDhapratijJa kI bhAMti vaktavyatA yAvat bhoga kA upabhoga karane meM samartha huA / 157. mahAbala kumAra bAlyAvasthA ko pAra kara yAvat bhoga ke upabhoga meM samartha hai, yaha jAna kara mAtA-pitA ne ATha prAsAda - avataMsaka banavAe - atyaMta UMce, haMsate hue zvetaprabhA paTala kI bhAMti zveta vedikA - saMyukta-rAyapaseNaiya (sU. 137) kI bhAMti vaktavyatA yAvat pratirUpa the| una ATha prAsAda avataMsaka ke bahu-madhya bhAga meM eka mahAn bhavana banavAyA - aneka saikar3oM staMbhoM para avasthita thA, (rAyapaseNaiya, sUtra 32) kI bhAMti varNaka-prekSAghara maMDapa yAvat pratirUpa thA / 158. usa mahAbala kumAra ne kisI samaya zobhana tithi, karaNa, divasa, nakSatra aura muhUrta meM snAna kiyA, bali-karma kiyA, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kiyA, sarva alaMkAroM se vibhUSita huaa| saubhAgyavatI striyoM ne abhyaMgana, snAna, gIta, vAdita Adi se prasAdhana tathA ATha aMgoM para tilaka kie, kaMkaNa ke rUpa meM lAla Dore ko hAtha meM bAMdhA, dadhi, akSata Adi maMgala evaM maMgala gIta AzIrvAda ke rUpa meM gAe, pravara kautuka evaM maMgala upacAra ke rUpa meM zAMti karma Adi upanaya kie| mAtA-pitA ne eka dina samAna jor3I vAlI, samAna tvacA vAlI, samAna vaya vAlI, samAna lAvaNya, rUpa, yauvana- guNoM se upeta, vinIta, kautuka, maMgala evaM prAyazcitta kI huI, sadRza rAjakuloM se AI huI ATha pravara rAjakanyAoM ke sAtha mahAbala kumAra kA pANigrahaNa karavAyA / 420
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 159 159. mahAbala kumAra ke mAtA-pitA isa AkAra vAlA prItidAna kiyA, jaise-ATha karor3a hiraNya, ATha karor3a svarNa, mukuToM meM pravara ATha mukuTa, kuMDala yugaloM meM pravara ATha kuMDala- yugala, hAroM meM pravara ATha hAra, arddhahAroM meM pravara ATha arddhahAra, ekAvaliyoM meM pravara ATha ekAvalI, isI prakAra ATha muktAvalI, isI prakAra ATha kanakAvalI, isI prakAra ATha ratnAvalI, kar3oM kI jor3I meM pravara ATha kar3oM kI jor3I, isI prakAra ATha bAjUbaMdha kI jor3I, kSauma-yugala meM ATha pravara kSauma-yugala vastra, ATha Tasara yugala (eka taraha kA kar3A, moTA rezama yA usakA banA kapar3A) isI prakAra ATha paTTa-yugala, isa prakAra ATha vRkSa - chAla se niSpanna vastra - yugala, ATha zrI, ATha hI, isa prakAra ATha dhRti, kIrti, buddhi, lakSmI, ratnamaya ATha naMda-maMgala vastueM, ATha bhadra- mUDha Asana aura tAla meM pravara ATha tAlavRkSa, nija ghara ke lie ketu rUpa dhvajoM meM pravara ATha dhvaja, dasa-dasa hajAra gAyoM vAle gokuloM meM pravara ATha gokula, battIsa vyaktiyoM dvArA kie jAne vAle nRtya meM pravara ATha nRtya, azvoM meM pravara zrIgRha rUpa ATha ratnamaya azva, hastiyoM meM pravara zrIgRha rUpa ATha ratnamaya hastI, yAnoM meM pravara ATha yAna, yugyoM meM pravara ATha yugya - vAhana, isa prakAra zivikA, isa prakAra syaMdamAnikA, isI prakAra DolI, do khaccaroM vAlI bagghI, vikaTa yAna meM ATha pravara vikaTa (khule) yAna, ATha pAriyAnika ratha, ATha sAMgrAmika ratha, azvoM meM pravara ATha azva, hastiyoM meM pravara ATha hasti, dasa hajAra kuloM (parivAroM) se yukta eka grAma hotA hai aise grAmoM meM pravara ATha grAma, dAsoM meM pravara ATha dAsa, isI prakAra dAsI, kiMkara, kaMcukI-puruSa, varSadhara (aMtaHpura rakSaka) aura mahattaraka, ATha sone ke avalaMbaka dIpaka, ATha cAMdI ke avalaMbaka dIpaka, ATha svarNa-rajata ke avalaMbaka dIpaka, ATha svarNa ke utkaMcaka (Urdhva - daMDa - yukta) dIpaka, isI prakAra rajata aura svarNa rajata ke utkaMcaka dIpaka, ATha svarNa ke paMjara (abhra- paTala - yukta) dIpaka, isI prakAra rajata aura svarNa rajata ke ATha paMjara dIpaka, ATha svarNa kI thAlI, ATha rajata kI thAlI, ATha svarNa rajata kI thAlI, ATha svarNa parAta, ATha rajata- parAta, ATha svarNa rajata-parAta, ATha svarNa-sthAsaka, ATha rajata-sthAsaka, ATha svarNarajata-sthAsaka, ATha svarNa-mallaka (kaTore ); ATha rajata-mallaka, ATha svarNa rajata- mallaka, ATha svarNa- talikA (pAtra - vizeSa) ATha rajata- talikA, ATha svarNa rajata- talikA, ATha svarNa- kalAcikA, ATha rajata- kalAcikA, ATha svarNa rajata- kalAcikA, ATha svarNa- tApikAhastaka (saMDAsI), ATha rajata - tApikAhastaka, ATha svarNa rajata- tApikAhastaka, ATha svarNa tave, ATha rajata tave, ATha svarNa rajata-tave, ATha svarNa-pAdapITha, ATha rajata- pAdapITha, ATha svarNa rajata-pAdapITha, ATha svarNa bhISikA (Asana - vizeSa), ATha rajata-bhISikA, ATha svarNa rajata-bhISikA, ATha svarNa-karoTikA (loTA), ATha rajata- karoTikA, ATha svarNa rajata-karoTikA, ATha svarNa- paryaMka, ATha rajata-paryaMka, ATha svarNa, rajata- paryaMka, ATha svarNa- pratizayyA, ATha rajata- pratizayyA, ATha svarNa rajata- pratizayyA, ATha svarNa- haMsAsana, ATha rajata-haMsAsana, ATha svarNa rajata-haMsAsana, ATha svarNa-krauMcAsana, ATha rajata-krauMcAsana, ATha svarNa rajata-krauMcAsana, isI prakAra ATha garur3Asana, - unnata - Asana, praNata- Asana, dIrgha Asana, bhadrAsana, pakSAsana, makarAsana, ATha padmAsana, ATha dik-svastika-Asana, ATha tela ke Dibbe, ATha sugaMdhita cUrNa ke Dibbe, isI prakAra 433
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 159-164 ATha nAgara, dhUmavAsa, tagara, ilAyacI, haratAla, hiMgura, manaHzila aura aMjana ke Dibbe, ATha sarSapa ke Dibbe, ATha kubjA dAsiyAM (uvavAI, sUtra 70) kI bhAMti vaktavyatA yAvat ATha pArasI dAsiyAM, ATha chatra, ATha chatradhAriNI dAsiyAM ATha cAmara, ATha cAmaradhariNI dAsiyAM, ATha tAlavRMta (vIjana), ATha tAlavRMtadhAriNI dAsiyAM, ATha karoTikA, ATha karoTikAdhAriNI dAsiyAM, ATha kSIra-dhAtriyAM, ATha majjana dhAtriyAM, ATha maMDana - dhAtriyAM, ATha khelanaka - dhAtriyAM, ATha aMka dhAtriyAM, ATha aMgamardikA, ATha unmardikA, ATha snAna karAne vAlI, ATha maMDana (pravara pozAka pahanAne vAlI) karane vAlI, ATha candana Adi ghisane vAlI, ATha cUrNaka (tAMbUla, gaMdhadravya Adi) pIsane vAlI, ATha krIr3A karAne vAlI, ATha parihAsa karane vAlI, ATha Asana ke samIpa rahane vAlI, ATha nATaka karane vAlI, ATha kauTumbika AjJAkAriNI dAsiyAM, ATha rasoI banAne vAlI, ATha bhaMDAra kI rakSA karane vAlI, ATha bAlaka kA lAlana-pAlana karane vAlI dAsiyAM, ATha puSpa- dhAriNI (puSpa kI rakSA karane vAlI), ATha pAnI bharane vAlI, ATha bali karane vAlI, ATha zayyA karane vAlI, ATha AbhyaMtara prAtihAriyAM, ATha bAhya prAtihAriyAM, ATha mAlA banAne vAlI, ATha ATA Adi pIsane vAlI, isake atirikta bahuta sArA hiraNya, suvarNa, kAMsya, dUSya (vastra), vipula vaibhava, kanaka, ratna, maNi, mauktika, zaMkha, manaHsila, pravAla, lAlaratna aura zreSThasAra - ina vaibhavazAlI dravyoM kA prItidAna kiyA, jo sAtavIM pIr3hI taka prakAma dene ke lie, prakAma bhogane aura bAMTane ke lie samartha thA / 160. mahAbala kumAra ne pratyeka patnI ko eka-eka koTi hiraNya diyA, eka-eka koTi suvarNa diyA, eka-eka mukuToM meM pravara mukuTa diyA, isI prakAra saMpUrNa varNana pUrvavat yAvat eka-eka ATA Adi pIsane vAlI dAsI dii| isake atirikta bahuta sArA hiraNya, suvarNa, kAMsya, dUSya (vastra) vipula vaibhava, kanaka, ratna, maNi, mauktika, zaMkha, manaHzila, pravAla, lAlaratna aura zreSThasAra - ina vaibhavazAlI dravyoM kA prItidAna kiyA, jo sAtavIM pIr3hI taka prakAma dene ke lie, prakAma bhogane aura bAMTane ke lie samartha thA / 161. mahAbala kumAra apane pravara prAsAda ke uparibhAga meM jaise jamAlI kI yAvat paMcavidha manuSya-saMbadhI kAma bhoga ko bhogatA huA vihAra karane lagA / 162. usa kAla aura usa samaya meM arhat vimala (terahaveM tIrthaMkara) ke prapautra ( praziSya) jAti-saMpanna varNaka kezIsvAmI (rAyapaseNaiya, 687 ) kI bhAMti vaktavyatA yAvat dharmaghoSa nAmaka aNagAra pAMca sau aNagAroM ke sAtha saMparivRta hokara kramAnusAra vicaraNa, grAmAnugrAma parivrajana karate hue jahAM hastinApura nagara thA jahAM sahasrAmravana udyAna thA, vahAM aae| vahAM Akara pravAsa - yogya sthAna kI anumati lI, anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vihAra kara rahe the / 163. hastinApura nagara ke zrRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para mahAn jana sammarda yAvat pariSad paryupAsanA karane lagI / 164. mahAbala kumAra usa mahAn jana sammarda, jana-vyUha yAvat jana- sannipAta suna kara, dekha kara isa prakAra jaise jamAlI kI vaise hI socA, kaMcukI puruSa ko bulAyA, bulA kara isa 434
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11 : sU. 164-169 prakAra kahA-devAnupriyo! kyA hastinApura nagara meM indra-mahotsava hai yAvat sArthavAha Adi nirgamana kara rahe haiM? 165. mahAbalakumAra ke yaha kahane para vaha kaMcukI-puruSa hRSTatuSTa ho gyaa| usane dharmaghoSa anagAra ke Agamana kA nizcaya hone para donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara, mastaka para TikA kara mahAbala kumAra ko 'jaya-vijaya' ke dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara vaha isa prakAra bolA-devAnupriya! Aja hastinApura nagara meM na indra-mahotsava hai yAvat sArthavAha Adi nirgamana kara rahe haiN| devAnupriya! Aja arhat vimala ke praziSya, dharmaghoSa nAmaka anagAra hastinApura nagara ke bAhara sahasAmravana udyAna meM pravAsa yogyasthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vihAra kara rahe haiM isalie ye bahuta ugra, bhoja yAvat sArthavAha Adi nirgamana kara rahe haiN| 166. mahAbala kumAra ne usI prakAra zreSTha ratha para baiThakara nirgamana kiyaa| dharma kathA kezI svAmI kI bhAMti vaktavya hai| usane usI prakAra mAtA-pitA se pUchA, itanA vizeSa hai-dharmaghoSa anagAra ke pAsa muMDa hokara agAra se anagAritA meM pravrajita honA cAhatA huuN| usI prakAra uttara-pratyuttara, itanA vizeSa hai-jAta! ye tumhArI ATha guNa vallabha patniyAM, jo vizAla kula kI bAlikAeM, kalA kuzala, sarvakAla lAlita, sukha bhogane yogya zeSa (bha. 9/173) jamAli kI bhAMti vaktavyatA yAvat usake mAtA-pitA ne anicchApUrvaka mahAbala kumAra ko isa prakAra kahA jAta! hama tumheM eka dina ke lie rAjyazrI se saMpanna (rAjA) dekhanA cAhate 167. mahAbala kumAra mAtA-pitA ke vacana kA anuvartana karatA huA mauna ho gyaa| 168. bala rAjA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, isa prakAra zivabhadra kI bhAMti rAjyAbhiSeka vaktavya hai, yAvat abhisikta kiyA, donoM hatheliyoM se niSpanna saMpuTa AkAra vAlI dasa-nakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara, mastaka para TikAkara mahAbala kumAra ko 'jaya vijaya' ke dvArA vardhApita kiyaa| vardhApita kara isa prakAra kahA jAta! batAo, hama kyA deM? kyA vitaraNa kareM? zeSa jaise jamAli kI vaktavyatA vaise hI yAvat169. mahAbala anagAra ne dharmaghoSa anagAra ke pAsa sAmAyika Adi caudaha pUrvo kA adhyayana kiyA, adhyayana kara caturtha-bhakta, SaSTha-bhakta, aSTama-bhakta, dazama-bhakta, dvAdaza-bhakta, ardha-mAsa aura mAsa-kSapaNa Adi vicitra tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue bahu pratipUrNa bAraha varSoM taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana kiyaa| pAlana kara eka mahIne kI saMlekhanA se apane Apako kRza banAkara, anazana ke dvArA sATha bhakta kA chedana kara, AlocanA-pratikramaNa kara samAdhi-pUrNa dazA meM kAlamAsa meM kAla ko prApta kara, cAMda, sUrya, grahagaNa, nakSatra, tArA-rUpa, bahuta yojana Upara, bahuta sau, hajAra, lAkha, karor3a aura kroDAkror3a yojana Upara, saudharma-, IzAna-, sanatkumAra-, mAhendra-kalpa kA vyatikramaNa kara brahmalokakalpa meM deva rUpa meM upapanna huaa| vahAM kucha devoM kI sthiti dasa sAgaropama prajJapta hai| vahAM mahAbala deva kI sthiti dasa sAgaropama prajJapta hai| sudarzana! tuma brahmaloka-kalpa meM dasa sAgaropama kAla taka divya bhogArha bhogoM ko bhogate hue vihAra kara usa devaloka se Ayu 435
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 11,12 : sU. 169-176 kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ke anatara usa devaloka se cyavana kara isI vANijyagrAma nagara meM zreSThikula meM putra ke rUpa meM utpanna hue / 170. sudarzana ! tumane bAlyAvasthA ko pAra kara, vijJa aura kalA ke pAragAmI bana kara, yauvana ko prApta kara tathArUpa sthaviroM ke pAsa kevaliprajJapta-dharma ko sunaa| vahI dharma icchita, pratIcsita, abhirucita hai| sudarzana ! vaha acchA hai, jo tuma abhI kara rahe ho / sudarzana ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-ina palyopama-sAgaropama kA kSaya - apacaya hotA hai| 171. zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara, zubha adhyavasAya, zubha pariNAma, vizuddha lezyA aura tadAvaraNIya karmoM ke kSayopazama ke dvArA IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA karate hue sudarzana zreSThI ko pUrvavartI saMjJI bhavoM kA jAti - smRti- jJAna samutpanna huaa| usane isa artha ko samyak sAkSAt jAna liyA / 172. zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA pUrvabhava kA jAti smRti jJAna karAne se sudarzana zreSThI kI zraddhA aura saMvega dviguNita ho ge| usake netra AnaMdAzru se pUrNa ho ge| usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA kI, vaMdana - namaskAra kiyA / vaMdana- namaskAra kara isa prakAra kahA - bhaMte! yaha aisA hI hai, bhaMte! yaha tathA (saMvAditApUrNa) hai, bhaMte! yaha avitatha hai, bhaMte! yaha asaMdigdha hai| bhaMte! yaha iSTa hai, bhaMte! yaha pratIpsita hai, bhaMte! yaha iSTa-pratIpsita hai| jaisA Apa kaha rahe haiM aisA bhAva pradarzita kara vaha uttara-pUrva dizA bhAga (IzAna koNa) kI ora gayA zeSa jaise RSabhadatta (bha. 9 / 151 ) kI vaktavyatA vaise hI yAvat sarva duHkhoM aMta kiyA, itanA vizeSa hai-caudaha pUrvoM kA adhyayana kiyA, bahupratipUrNa bAraha varSa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana kiyA, zeSa pUrvavat / 173. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai / bArahavAM uddezaka RSibhadraputra - pada 174. usa kAla aura usa samaya meM AlabhikA nAmaka nagarI thI - varNaka, zaMkhavana caityavarNaka / usa AlabhikA nagarI meM aneka RSibhadraputra Adi zramaNopAsaka rahate the| ve saMpanna yAvat bahujana ke dvArA aparibhavanIya the / jIva- ajIva ke jAnane vAle yAvat yathA parigRhIta tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue vihAra kara rahe the / 175. kisI samaya ekatra sammilita, samupAgata, sanniviSTa aura sanniSaNNa una zramaNopAsakoM meM paraspara isa prakAra kA vArtAlApa huA - Aryo ! devaloka meM devoM kI sthiti kitane kAla kI prajJapta hai ? 176. RSibhadraputra zramaNopAsaka ko devasthiti kA artha gRhIta thA / usane zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA- Aryo ! devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai, usake bAda eka samaya - adhika, do samaya adhika, tIna samaya adhika yAvat dasa-samaya- adhika, saMkhyeya-samaya-adhika, asaMkhyeya-samaya-adhika, utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama prajJapta hai, 436
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 12 : sU. 176-180 usake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiN| 177. zramaNopAsakoM ne zramaNopAsaka RSibhadraputra ke isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karane para isa artha para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kii| isa artha para azraddhA, apratIti, aura aruci karate hue jisa dizA se Ae the usI dizA meM lauTa ge| 178. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra yAvat padhAre yAvat pariSad ne paryupAsanA kii| ve zramaNopAsaka isa kathA ko sunakara hRSTatuSTa citta vAle ho ge| ve paraspara eka-dUsare ko saMbodhita kara isa prakAra bole-devAnupriyo! zramaNa bhagavAna mahAvIra yAvat AlabhikA nagarI meM pravAsa-yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vihAra kara rahe haiN| devAnupriyo! tathArUpa arhat bhagavAna ke nAma-gotra kA zravaNa bhI mahAn phaladAyaka hai, phira abhigamana, vandana, namaskAra, pratipRcchA aura paryupAsanA kA kahanA hI kyA? eka bhI AryadhArmika suvacana kA zravaNa mahAna phaladAyaka hai phira vipula artha-grahaNa kA kahanA hI kyA? isalie devAnupriyo! hama caleM, zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdana-namaskAra kareM, satkAra-sammAna kreN| ve kalyANakArI haiM, maMgala, deva aura prazasta citta vAle haiN| unakI paryupAsanA kreN| yaha hamAre parabhava aura ihabhava ke lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogaa| aisA soca kara unhoMne paraspara isa artha ko svIkAra kiyaa| svIkAra kara jahAM apanA-apanA ghara thA vahAM aae| vahAM Akara unhoMne snAna kiyA, bali-karma kiyA, kautuka, maMgala aura prAyazcitta kiyA, zuddha pravezya (sabhA meM pravezocita) mAMgalika vastroM ko vidhivat phnaa| alpabhAra aura bahumUlya vAle AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| isa prakAra sajjita hokara ve apane-apane gharoM se nikalakara eka sAtha mile, eka sAtha milakara paidala calate hue AlabhikA nagarI ke bIcoMbIca nirgamana kiyA, nirgamana kara jahAM zaMkhavana caitya thA, jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra the, vahAM aae| vahAM Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko yAvat tIna prakAra kI paryupAsanA ke dvArA paryupAsanA kii| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne una zramaNopAsakoM ko usa vizAlatama pariSad meM dharma kA upadeza diyA yAvat AjJA kI ArAdhaka hotA hai| 179. ve zramaNopAsaka zramaNa bhagavAna mahAvIra se dharma ko sunakara, avadhAraNa kara, hRSTatuSTa ho ge| ve uThakara khar3e hue khar3e hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA, vandana-namaskAra kara isa prakAra kahA-'bhaMte! zramaNopAsaka RSibhadraputra ne isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA kI Aryo! devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai| isake bAda eka-samaya-adhika yAvat usake bAda deva aura devaloka vyucchinna hai| 180. bhaMte! yaha isa prakAra kaise hai? Aryo! zramaNa bhagavAna mahAvIra ne una zramaNopAsakoM ko isa prakAra kahA-Aryo! zramaNopAsaka RSibhadraputra ne isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA kI-devaloka meM devoM kI 437
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 12 : sU. 180-186 jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI prajJapta hai, usake bAda eka samaya - adhika yAvat usake bAda deva aura devaloka vyucchinna hai - yaha artha satya hai / Aryo ! maiM bhI isa prakAra kA AkhyAna yAvat prarUpaNA karatA hUM-Aryo ! devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai, usake bAda eka samaya - adhika, do samaya - adhika, tIna samaya-adhika yAvat dasa-samaya- adhika, saMkhyeya-samaya-adhika, asaMkhyeya-samaya-adhika, utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama prajJapta hai| isake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiM - yaha artha satya hai / 181. una zramaNopAsakoM ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara, zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana - namaskAra kiyA, vandana - namaskAra kara jahAM zramaNopAsaka RSibhadraputra the vahAM Ae, vahAM Akara zramaNopAsaka RSibhadraputra ko vandana - namaskAra kiyA, vandana - namaskAra kara bole- 'tumane jo kahA, vaha artha samyak hai' vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA kii| una zramaNopAsakoM ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se anya prazna pUche, pUchakara artha ko hRdaya meM dhAraNa kiyA, hRdaya meM dhAraNa kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana- namaskAra kiyA, vandana - namaskAra kara jisa dizA se Ae the, usI dizA meM lauTa gae / 182. bhagavAn gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko 'bhaMte!' aisA kahakara vaMdana - namaskAra kiyA, vaMdana - namaskAra kara isa prakAra kahA - bhaMte! zramaNopAsaka RSibhadraputra devAnupriya ke samIpa muMDa hokara agAra se anagAritA meM pravrajita hogA ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / zramaNopAsaka RSibhadraputra bahuta zIlavrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa se yathA- parigRhIta tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karatA huA bahuta varSoM taka zramaNopAsaka paryAya kA pAlana karegA, pAlana kara eka mahIne kI saMlekhanA se apane zarIra ko kRza banA kara, anazana ke dvArA sATha-bhakta kA chedana kara, AlocanA-pratikramaNa kara samAdhi-pUrNa dazA meM kAlamAsa meM kAla ko prApta kara saudharma - kalpa ke aruNAbha-vimAna meM deva-rUpa meM utpanna hogaa| vahAM kucha devoM kI sthiti cAra palyopama kI prajJapta hai| vahAM RSibhadraputra deva kI bhI sthiti cAra palyopama hogii| 183. bhaMte! RSibhadraputra deva Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ke anaMtara usa devaloka se cyavana kara kahAM jAegA ? kahAM upapanna hogA ? gautama ! mahAvideha vAsa meM siddha, prazAMta, mukta, parinirvRta aura saba duHkhoM kA aMta karegA / 184. bhaMte! vaha aisA hI hai, vaha aisA hI hai - isa prakAra bhagavAna gautama yAvat AtmA ko bhAvita karate hue vihAra karane lage / 185. zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kabhI kisI dina AlabhikA nagarI se zaMkhavana caitya se pratiniSkramaNa kiyA, pratiniSkramaNa kara bAhara janapada - vihAra karane lage / pudgala - parivrAjaka - pada 186. usa kAla aura usa samaya meM AlabhikA nAma kI nagarI thI - varNaka / vahAM zaMkhavana nAma kA caitya thA - varNaka / usa zaMkhavana caitya se kucha dUrI para pudgala nAma kA parivrAjaka thA - vaha Rgveda, yajurveda, yAvat anya aneka brAhmaNa aura parivrAjaka saMbaMdhI nayoM meM niSNAta, niraMtara 438
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 12 : sU. 186-190 bele - bele (do dina kA upavAsa) ke tapa kI sAdhanA ke dvArA donoM bhujAoM ko Upara uThAkara sUrya ke sAmane AtApana bhUmi meM AtApanA letA huA viharaNa kara rahA hai / - 187. usa pudgala parivrAjaka kA niraMtara bele- bele tapaH karma ke dvArA, donoM bhujAoM ko Upara uThAkara sUrya ke sAmane AtApana - bhUmi meM AtApanA lete hue, prakRti kI bhadratA, prakRti kI upazAMtatA, prakRti meM krodha, mAna, mAyA aura lobha kI pratanutA, mRdumArdava saMpannatA, AtmalInatA aura vinItatA ke dvArA kisI samaya tadAvaraNIya karmoM ke kSayopazama ke dvArA IhA, apoha, mArgaNA - gaveSaNA karate hue vibhaMga nAma kA jJAna samutpanna huaa| vaha usa samutpanna vibhaMga jJAna ke dvArA brahmaloka kalpa taka ke devoM kI sthiti ko jAnatA dekhatA hai| 188. usa pudgala parivrAjaka ke isa AkAra vAlA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa samutpanna huA - mujhe atizAyI jJAna darzana samutpanna huA hai| devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai| usake bAda eka samaya adhika, do -samaya-adhika yAvat asaMkhyeya-samaya-adhika, utkRSTa sthiti dasa sAgaropama prajJapta hai| usake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiM- isa prakAra saMprekSA kI, saMprekSA kara AtApana - bhUmi se nIce utarA, utara kara tridaMDa, kamaMDalu yAvat gairika vastroM ko grahaNa kiyA, grahaNa kara jahAM AlabhikA nagarI thI, jahAM parivrAjaka rahate the, vahAM AyA, Akara bhaMDa ko sthApita kiyA, sthApita kara AlabhikA nagarI ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para paraspara isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karane lagA - devAnupriya ! mujhe atizAyI jJAna- darzana samutpanna huA hai, devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai, usake bAda eka samaya adhika, do samaya adhika, yAvat asaMkhyeya-samaya- adhika, utkRSTa sthiti dasa sAgaropama prajJapta hai| usake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiM / 189. pudgala parivrAjaka ke samIpa isa artha ko sunakara avadhAraNa kara AlabhikA nagarI ke zrRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra-dvAra vAle sthAnoM rAjamArgoM aura mArgoM para bahujana paraspara isa prakAra kA AkhyAna yAvat prarUpaNA karane lage - devAnupriya ! pudgala parivrAjaka ne isa prakAra kA AkhyAna yAvat prarUpaNA kI hai - devAnupriya ! mujhe atizAyI jJAna - darzana samutpanna huA hai| isa prakAra nizcita hI devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai, usake bAda eka samaya adhika, do samaya adhika yAvat asaMkhyeya samaya adhika, utkRSTa sthiti dasa sAgaropama prajJapta hai| usake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiM / isa prakAra yaha kaise hai ? 190. bhagavAna mahAvIra padhAre, pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| bhagavAna ne dharma kahA / pariSad vApisa nagara meM calI gaI / sAmudayika bhikSA ke lie ghUmate hue bhagavAna gautama ne aneka vyaktiyoM se ye zabda sune, sunakara pUrvokta sampUrNa vRttAMta bhagavAna mahAvIra se nivedita kiyA yAvat gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna, isa prakAra kathana yAvat prarUpaNA karatA hUM-devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai, usake bAda eka samaya-adhika, do -samaya- adhika yAvat asaMkhyeya-samaya- adhika, utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama prajJapta hai| usake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiM / 439
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 12 : sU. 191-195 191. bhaMte! saudharmakalpa meM dravya varNa sahita, varNa-rahita, gaMdha-sahita, gaMdha rahita, rasa-sahita, rasa-rahita, sparza-sahita, sparza-rahita, anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya-baddha-spRSTa aura anyonya- ekIbhUta bane hue haiM ? hAM, haiM / isI prakAra IzAna meM bhI, isI prakAra yAvat acyuta meM, isI prakAra graiveyaka -vimAnoM meM bhI, anuttara -vimAnoM meM bhI, ISatprAgbhArA- pRthvI meM bhI yAvat anyonya- ekIbhUta bane hue haiM ? hAM, haiM / 192. vaha vizAlatama pariSad yAvat jisa dizA se AI, usI dizA meM lauTa gii| 193. AlabhikA nagarI ke zrRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para bahujana paraspara isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karane lage - devAnupriya ! pudgala parivrAjaka ne isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA kI hai - devAnupriya ! mujhe atizAyI jJAna-darzana samutpanna huA hai, isa prakAra nizcita hI devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai, usake bAda eka samaya-adhika, do-samaya-adhika yAvat asaMkhyeya-samaya- adhika, utkRSTa sthiti dasa sAgaropama prajJapta hai| usake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiM / yaha artha saMgata nahIM hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra isa prakAra AkhyAna yAvat prarUpaNA karate haiM - devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa prajJapta hai, usake bAda eka samaya-adhika, do samaya adhika yAvat asaMkhyeya-samaya-adhika, utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama prajJapta hai| usake bAda deva aura devaloka vyucchinna haiM / 194. pudgala parivrAjaka bahujana se isa artha ko sunakara, avadhAraNa kara, zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bheda-samApanna aura kaluSa - samApanna bhI ho gayA / zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bheda-samApanna, kaluSa-samApanna pudgala parivrAjaka ke vaha vibhaMga - jJAna zIghra hI pratipatita ho gayA / 195. pudgala parivrAjaka ke isa AkAra vAlA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka manogata saMkalpa utpanna huA-- zramaNa bhagavAna mahAvIra Adikara tIrthaMkara yAvat sarvajJa, sarvadarzI, AkAzagata dharmacakra se zobhita yAvat zaMkhavana caitya meM pravAsa - yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vihAra kara rahe haiN| aise arhat bhagavAnoM ke nAma - gotra kA zravaNa bhI mahAna phaladAyaka hotA hai phira abhigamana, vaMdana, namaskAra, pratipRcchA aura paryupAsanA kA kahanA hI kyA ? eka bhI Arya dhArmika vacana kA zravaNa mahAna phaladAyaka hotA hai phira vipula artha-grahaNa kA kahanA hI kyA ? isalie maiM jAUM, zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdana karUM yAvat paryupAsanA karUM - yaha mere ihabhava aura parabhava ke lie hita, zubha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogA - isa prakAra saMprekSA kI, saMprekSA kara jahAM parivrAjaka rahate the, vahAM AyA, Akara parivrAjaka gRha meM anupraveza kiyA, anupraveza kara tridaMDa, kamaMDalu yAvat gairika vastroM ko grahaNa kiyA, grahaNa kara parivrAjaka AvAsa se pratiniSkramaNa kiyA, pratiniSkramaNa kara vibhaMga jJAna se pratipatita 440
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra za. 11 : u. 12 : sU. 195-199 usa pudgala parivrAjaka ne AlabhikA nagarI ke bIcoMbIca nirgamana kiyA, nirgamana kara jahAM zaMkhavana caitya thA, jahAM bhagavAna mahAvIra the, vahAM AyA, Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra vandana-namaskAra kiyA, vaMdana-namaskAra kara na ati nikaTa aura na ati dUra zuzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAMjali hokara paryupAsanA karane lgaa| 166. zramaNa bhagavAna mahAvIra ne pudgala parivrAjaka ko usa vizAlatama pariSad meM dharma kahA yAvat AjJA kA ArAdhaka hotA hai| 167. pudgala parivrAjaka zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma sunakara, avadhAraNa kara skaMdaka kI bhAMti yAvat uttara pUrva dizA meM gayA, jAkara tridaNDa, kamaMDalu yAvat gairika vastroM ko ekAMta meM DAla diyA, DAla kara svayaM hI paMcamuSTika loca kiyA, loca kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA kI, pradakSiNA kara vaMdana-namaskAra kiyA, vaMdana-namaskAra kara isa prakAra jaise RSabhadatta pravrajita huA, vaise hI pudgala parivrAjaka pravrajita ho gayA, usI prakAra gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA, usI prakAra sarva yAvat saba duHkhoM ko prakSINa kara diyaa| 168. bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko 'bhaMte!' aisA kahakara vaMdana-namaskAra kiyA, vaMdana-namaskAra kara isa prakAra kahA-bhaMte! siddha hone vAle jIva kisa saMhanana meM siddha hote gautama! vajraRSabha-nArAca-saMhanana meM siddha hote haiN| isI prakAra uvavAI (sU. 185-195) kI bhAMti vktvytaa| isI prakAra saMhanana, saMsthAna, uccatva, AyuSya aura parivasana, isI prakAra siddhikaMDikA taka niravazeSa vaktavya hai, yAvat siddha avyAbAdha zAzvata sukha kA anubhava karate haiN| 166. bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| 441
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtra : khaNDa 1-zuddhi patra sabhI zatakoM meM nimnAMkita zuddhi sabhI jagaha par3heM azuddha bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara (bha. 1/51) bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAna gautama zramaNa | bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara bhagavAn gautama bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara ve saMyama zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karate hai, vandana-namaskAra kara ve aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| | saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue rahate hai| saMjI-manuSya saMjJI-tiryaca saMjI-nosaMjJI bhagavAna sthavira bhagavAna sthaviroM rAyapaseNaiyaM bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai, yAvat bhagavAna gautama saMyama aura bhaMte! vaha aisA hI hai, bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara (ma.1/51) tapa se AtmA ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| | yAvat bhagavAn gautama saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue rahate hai|| bhaMte! vaha aisA hI hai, bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara (ma.1/51) saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| yAvat rahate hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai-yaha kaha bhagavAna gautama saMyama bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara (ma.1/51) aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vihAra kara rahe haiN| | yAvat rahate haiN| bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai- isa prakAra kahate hue bhagavAn bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara bhagavAn gautama gautama zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiN| |zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiN| bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAna gautama yAvat bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara bhagavAna gautama saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| (pa.1/51) yAvat rahate hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| maMte! vaha aisA hI hai| bhagavAna gautama yAvat viharaNa bhaMte! vaha aisA hI hai| maMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara bhagavAn gautama kara rahe haiN| (bha.1/51) yAvat rahate hai| saMjJi-manuSya saMjJi-tiryaca saMjJi-nosaMjI sthavira bhagavAna sthavira bhagavAnoM rAyapaseNiya utkarSataH vaktavyatA, itanA hai, itanA hai, itanA haiM, itanA itanA haiM, itanA aparyAptaka paryAptaka ucca-, nIca- aura madhyama-kuloM koTikoTi guNA; saMkhyeya-guNA asaMkhyeya-guNA ananta-guNA dvipradezika tripradezika catuH pradezika saMravyeya-guNA asaMkhyeya-guNA ananta-guNA AMtarAyika zrutvA azrutvA paMcapradezika SaTpradezika saptapradezika aSTapradezika navapradezika dazapradezika saMkhyeyapradezika asaMkhyeyapradezika anantapradezika vktvytaa| kevala itanA hai| kevala itanA hai, kevala itanA haiM, kevala itanA kevala itanA haiN| kevala itanA aparyApta paryApta ucca, nIca aura madhyama kuloM kor3Akor3I athavA kor3AkroDa guNA adhika saMkhyeyaguNA adhika asaMkhyeyaguNA adhika anantaguNA adhika dvi-pradezI tri-pradezI catu-pradezI saMkhyeyaguNa asaMkhyeya-guNa / ananta-guNa aMtarAya zrutvAazrutvApAMca-pradezI, paMca-pradezI chaha-pradezI, Sad-pradezI sAta-pradezI, sapta pradezI ATha-pradezI nava-pradezI dasa-pradezI saMkhyeya-pradezI asaMkhyeya-pradezI ananta-pradezI bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai, isa prakAra kaha kara bhagavAn bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara (ma.1/51)| gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara | yAvat rahate haiN| rahe haiN| bhaMte! vaha aisA hI hai, bhaMte! vaha aisA hI hai, isa prakAra kaha bhagavAn gautama yAvat vihAra karate haiN| yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai? yaha kisa apekSA se? isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai| isa apekSA se| tiryakyonika adhcA-kAla adhvAsamaya kevalI-prajJapta saMjI-jIva bhaMte! vaha aisA hI hai| bhaMte! vaha aisA hI hai| isa prakAra kaha kara (ma.1/5) yAvat rahate haiN| yaha kisa apekSA se aisA kahA jA rahA hai? yaha kisa apekSA se (esA kahA jA rahA hai ? yaha isa apekSA se aisA kahA jA rahA hai| yaha isa apekSA se (aisA kahA jA rahA hai|) tiryagyonika addhAkAla addhAsamaya kevali-prajJapta saMjJi-jIva
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimnAMkita sthAnoM para isI prakAra (azuddha) kI jagaha isa prakAra (zuddha) par3heM3/19,21,24/14/27,30,32/%; 10/71/6; 11/75/%; 23/167/%; 31/232,236,236,240/1; 32/243,248/1; 40/311/5; 41/321,323/1, 42/327,326,331,333/%; 43/336/%; 53/364,366/1; zataka 2-88/110/30; 63/131/1, 64/135/1; R/3; 67/153/1; zataka 3-104/21/13; 104/22,23/1; 104/23/5; 114/80/1; 131/160,161,162/1; 132/176/1; 133/182/1; 135/201,204/1; 136/206,208/%; 137/217/%; zataka 5-166/121/1; 175/155/%; 175/158/1; 178/172/1%; 099/3; 150/186,188/1; 185/216,218/1; 188/246/1; 186/250/1; zataka 6--163/12/%; 165/26/4,5; 168/37,38,40/5; 166/42,44,45/5; 200/47,50/5; 201/56,61/1, 215/150/3,4, 216/167/7-12, 216/168,166/4; 221/182/%; -225/12/13, 225/13/4; 225/14,15/3,4; 226/18/1; 232/56/9; 235/81,84,87/1; 236/62/1; 237/101/7; 237/102/6; 238/104/5; 238/105/3,5, 238/106/4; 238/112/2, 236/114/6; 236/116/5; 246/160/4; 257/224/6,6; 20 26/5, zataka 5-260/5/2, 261/12/1,3, 261/14/3; 262/16/1, 262/16/3; 263/28/2,3, 263/26/3; 264/30/2, 264/31/2,3; 264/32/3,4, 264/33/2,3, 265/37/4; 266/38,36/4; 267/47/3; 268/53/5,7, 283/165/2 193/28, 298/174/2, 286/164/1; 260/210/%; 312/348/2,3, 318/360/4; 318/361/5,6, 318/362/3; 318/365/3; 318/368/2,3, 318/366/4; 320/400/6; 320/401/4; 324/434/2, 324/435,436/3, 325/437/4; 325/443/3; 33811A,489/4; zataka 6-347/81/2, 347/82,83/3; 347/84,85/2; 387/254/2,3; zataka 10-386/7/4; 362/23/7; 367/62/2; 368/73/3; 366/75/4; 366/76/4,5; 366/81/3 400/82/5; 400/83-86/3, 401/60/3,4 401/61/4,5; YO784.67/4; zataka "-406/33/5,6,406/34/5 416/108/2,3,8 (donoM bAra); 420/108/11-12,12 (donoM bAra); 441/168/5,6 nimnAMkita sthAnoM para vaktavya hai (azuddha) kI jagaha (vaktavya hai)] (zuddha) par3heMpA -3/7/2, 3/21/1 (donoM bAra); 12/12/2, 23/167,168/2; zataka 2-14/135/1,2 zataka 5-173/142,144,146/2; 175/155/1; 178/172/5-7, 176/176/3; 176/177,178/4; 185/218/2 zataka 6-201/63/12, 203/67/3; 211/125/14; zataka -231/54/4; 234/71/1,2 zataka 8-276/101/ 284/166/6; 286/163/3; 300/260,262/3; 308/311/3, 310/327/5; 311/340/3, 318/361/3,5; 320/400/12, 331/483/4; zataka 6-334/4/5; 367/157/8,10; 368/158/10% zataka,0-366/54/3; 366/56/7; 368/72/4,5 // nimnAMkita sthAnoM para vaktavya hai (azuddha) kI jagaha (vaktavya hai) (zuddha) par3heMzataka,-/37/3-4; 11/75,76/1; 12/83/9; 18/126/2; 30/222/2; 31/226,231,235,238/2; 32/242/2, 32/243/1; 32/245,247/7,33/254/138/268/2:54/415/1; zataka 2-67/151/7 zataka 3-131/156/1, 131/163/2, 133/192/1-2; zataka -177/164/5 zataka 6-201/62/%; 201/63/7; 203/65/5, 215/150/6; 220/177/1, 221/150-182/1, 222/186/8 zataka 7-226/18/%; 231/48/9; 231/52/5; zataka 8-263/25/2, 264/31/%; 272/76/6; 278/116/3-4 276/118/4, 285/176/2,3, 285/178/3,4, 285/109/2; 289/163/3; 286/201/12,300/264/3; 301/266,268/3; 320/400/6; 332/486/4-5, 333/501/2; zataka -361/132/1; zataka 10-386/6/7, 386/7/4; 364/38/4; 402/67/6 / nimnAMkita sthAnoM para vaktavya hai (azuddha) kI jagaha (vaktavya ha) (zuddha) par3heMzavaka -202/63/42,43,45; zataka 7-230/36/1,2, 231/45/1; zataka 8-278/106/6; zataka 10-401/65/5 // nimnAMkita sthAnoM para vaktavya hai (azuddha) kI jagaha (vaktavya hA (zuddha) par3heMzataka -11/74/6; zataka 6-202/63/38 / nimnAMkita sthAnoM para raha rahe/vihAra karate (azuddha) kI jagaha rahate] (zuddha) par3heM 1 2 zataka /1/3; zataka 2-84/64/8; 85/65/13; zataka 5-301/272/7; zataka 10-364/43/3, 366/58/5, 367/64/4-5; zataka 11-410/16/17, 435/165/8 / nimnAMkita sthAnoM para vihAra kara rahA/viharaNa kara rahA (azuddha) kI jagaha rahatA (zuddha) par3heMzataka 4-36/308/2; zataka 5-182/201/5-6; 184/207/4; zataka 7-257/220/6; 256/231/4; zataka 6-362/134/2-3; zataka 10-402/100/4; zataka 11-406/58/6, 431/152/4; 436/186/5 // nimnAMkita sthAnoM para athavA (azuddha) kI jagaha athavA) (zuddha) par3heMzataka 4/28,26,31/1; 20/148/4; 21/152/4; 21/153/2, 21/156/3, 22/160/3; 31/234,241/1; 33/258/1; 34/256-261/1; 34/262/2; 34/265/1; 35/266/271/1, 43/335,337,338/1, 51/377,380/1; zataka 5-156/64/8,10,14,17,20,26,31,35; 2 25/2; zataka 6-163/7/3, 165/24/1; 165/25/2, 218/165,167/sarvatra; 220/178/1; 221/176,181/1 zataka 7-226/16,17/1, 228/27/2, 242/138/1; zataka 5-267/43,44/1, 267/45/2, 267/46/3; 267/48/%; 268/53,54/2; 5 -57/2, 266/56,60/2, 270/61,62/2, 270/65/0; 274/12/2, 274/63/6; 275/64/1,275/65/10,17, 276/65/26 nimnAMkita sthAnoM para hai? / ?] (azuddha) kI jagaha hai? (athavA) / ? (athavA) (zuddha) par3heM24/176/9; 24/177/2 (donoM bAra); 24/176/0; 24/180/2 (donoM bAra); 24/182/1; 24/183/2 (donoM bAra); 25/185/ 25/186/2 (donoM bAra); 25/187/1; 34/262,263/%; zataka 3-158/56/9; 156/64/35; zataka 6-220/175, 176/1; zataka7-236/63/1, 242/133/1; zataka 6-268/46/4, 268/50-52/3, 270/64/2, 270/65/%; 271/67/2, 271/66/1 (pahalI bAra); 272/75/2, 272/76,80/1; 272/11/2 273/62,83/%; 277/104-107/1; 278/111-113,115-117/1%; 271/18,116,122,126,127/1; 290/126,131-134/1; 281/147,148/1, 282/146,150/1283/156-163/1; 284/166,172,173/1, 285/174,176-180/1; 286/181-183/1; 264/233/3; 306/303,304/2, 307/306/5307/307,308/2, 318/387/2; 321/06/1324/436/2, 325/436/4,6,8,10,12; 325/440-444/2, 326/445/2,4,6,8,10, 326/446/2,5,7; 333/466,502/1; zataka -346/76-81/1, 347/82,84/1; 357/108/2; 386/251,252/1; zataka 10-360/11/4; 362/27/1; 363/30,38/1; zataka, 403/1/2; 403/6/1; 404/8-11/%; 404/12/2, 404/13-16/1; 405/16-22,25-27/1; 405/23,24/2, 407/42/1, 408/44,45,47,46,51,53/3; 406/55/11
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimnAMkita sthAnoM para vaha (azuddha) kI jagaha (vaha) (zuddha) par3heMzataka 1-15/104-107/2, 22/161/433/258/3:34/256,260,262,263/3; 34/266/2; 35/268,266/3; 35/271/041/318,320,324/4; 42/326,328,330,332/4; 43/335,340/3,48/364/6; 46/367/12, 46/368/450/366/12; 53/362,363, 400-402/2; 54/404/2; zataka 2-65/10/2, 65/11/3, 65/12/5 66/14/2-4, 66/15/1,3,5,7,8 (dUsarI bAra), 10 (donoM bAra), 12 (donoM bAra), 13, 67/17/1 (donoM bAra), 2 (tInoM bAra), 3, 67/24/2,466/141-148/2 67/146/4 7/151/4; zataka 3-105/28/5; 105/26/1; 111/56,57/2; 112/58,56,61,63,65,67/2; 112/60,64,66/3; 113/75/3; 131/166-168/2, 132/166,570/3; 132/171,174-176,176/2; 132/177/3; 133/181/3; 136/212-214/2, 137/215,223/3, 137/216/1; 137/224/1,5; 138/226,226/3; 136/235,238/3; zataka 5-155/48/2; 158/56/3; 156,160/64/sarvatra; 160/65/3, 160/68/2 161/71,72/2, 161/75/3; 162/77/4; 164/65/3, 174/150/3,4, 174/151/2 (donoM bAra); 174/152,153/2; 175/157/2,6,10,14; 175/156/2; 176/156/7,11,16; zataka 6-210/124/5 218/165/5; 216/167/4; zataka 7-224/6/3; 254/207-206/3; 257/220/8; zataka 6-267/43,44/3; 270/65/3, 281/143-146/2; 263/230/7; 321/406/3; 325/436/4,6,10, 326/470/5; zataka 6-341/36/3; 341/37/2, 341/42/5; 342/48-50/2; 345/65/2, 346/71/2, 386/247/5; 386/248,246/3; zataka 10-388/1/2; 362/26/3 // nimnAMkita sthAnoM para ve] (azuddha) kI jagaha (ve) (zuddha) par3heMzataka -32/241/3; 54/406-408/2; zataka 2-64/4/1; zataka 5-166/170/3; 155/213/2; 185/217,220/1; zataka 6-207/102/2; zataka -281/147,148/2, 282/150-157/2, 283/163/2, 330/472,473/2 / nimnAMkita sthAnoM para jo] (azuddha) kI jagaha unameM jo (zuddha) par3heMzataka -1/34/sarvatra; 13/67/5,7; 14/67/8,6; 25/160/4 (donoM bAra); 31/226/3,4 / / nimnAMkita sthAnoM para inameM ] (azuddha) kI jagaha unameM ] (zuddha) par3heM zataka -6-13/61-67/sarvatra; 51/376/3-5,53/361/4; zataka -165/102/5,8,11; 166/102/12-14,15 // nimnAMkita sthAnoM para jIva (azuddha) kI jagaha (jIva)] (zuddha) par3heMzataka -7/48/2,4 (donoM bAra); 8/50/17,18, 8/53/28/54/3,4; 6/56/2; 6/57/1,3,4; 6/56/2; 18/130/2, 20/147/1,3, 21/155/1,2, 22/156/1,2, 22/161/1,4; 43/337/2; 44/344/2; 51/375/2; zataka 6-166/31/4 (tInoM bAra), 5, 203/68/4; 210/122/5; 210/125/3; zataka 7-223/1/3; zataka 6-328/458-462/3, 326/463-466/3 nimnAMkita sthAnoM para puruSa (azuddha) kI jagaha (puruSa) (zuddha) par3heMzataka --335/6/6; 335/10/1,3,5; 336-340/10-32/sarvatra; 343/52-54/sarvatra; 344/55/6; 346/75/3 // nimnAMkita sthAnoM meM kI vaktavyatA (azuddha) kI jagaha (vaktavya hai) (zuddha) par3heM135/201/1; 135/204/%; 136/206,208/%; 166/43/4; 166/44,45/5, 200/47,50/5; 200/46/3; 200/52/6; 201/56/1; 211/126/5, (prathama bAra); 216/167/sarvatra; 267/473/4; 268/53/6-8 282/150/4; 284/173/2, 285/173/8; 285/174,176/3; 286/180/3; 286/164,165/1; 300/260/2; 312/348/3,4; 318/361/4,6,7-8, 316/362/3,4; 316/365/3, 321/410/4; 324/434/3; 324/435-437/4; 362/23/5-6,7, 400/82/4 406/31/4; 428/138/3 / nimnAMkita sthAnoM meM vaktavyatA (azuddha) kI jagaha (vaktavya hai) (zuddha) par3heM135/203/3, 136/205/4; 136/207/3, 145/274/18, 210/123/4, 211/126/5, 215/144/5, 267/48/4; 273/81/6,300/260/2, 312/342/3; 312/348/3,4; 312/346/3-4,4; 315/370/2, 315/371/3; 316/374/2, 318/361/4; 387/257/3; 386/7/2, 368/74/5; 401/64/3,4401/66,67/4; 402/66/4; 406/58/4; 423/116/7; 434/162/2, 435/166/6 / nimnAMkita sthAnoM meM kI vaktavyatA (azukha) kI jagaha (vaktavya hai) (zukha) par3heM53/366/1; 132/176/1; 180/186,188/1, 163/12/1; 201/56, 61/1; 211/126/5; (dUsarI bAra) 232/60/2; 234/71/%; 235/81,84,87/1; 238/106/4; 260/4/5 261/12/sarvatra; 262/21/3; 263/21/4; 263/24/3-4; 263/27/4; 263/28/3,4; 263/26/3; 264/26/4:264/30-34/sarvatra; 265/35/sarvatra; 265/36/6; 266/38, 36/sarvatra; 268/53/6-8, 266/55/5; 277/106, 107/3; 278/108/5; 276/124/2-3,4; 276/127/2-3, 280/128/2-3; 346/80/3; 347/81,82,84, 85/3; 387/254, 256/3; 402/66/7 / nimnAMkita sthAnoM meM vaktavyatA (azuddha) kI jagaha (vaktavya hai) (zuddha) par3heM278/113/3; 278/114,116,117/2; 276/116-123/2; 280/130-138/sarvatra; 285/177-176/2, 286/181,182/2, 315/370/4,5, 367/64/4|
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 26 sUtra paMkti azuddha zuddha 217 4 16 gautama! ve saba nairayika hote haiM 1. krodhopyukt| 2. athavA krodho payukta eka maanopyukt| 3. athavA krodhopayukta, maanopyukt| 4. gautama! ve saba nairayika hote haiM 1. sabhI krodhopyukt| 2. athavA aneka krodhopayukta, eka maanopyukt| 3. athavA aneka krodhopayukta, aneka maanopyukt| 4. athavA aneka krodhopayukta, eka maayopyukt| 5. athavA aneka krodhopayukta, aneka mAyo- pyukt| 6. athavA aneka krodhopayukta, eka lobhopyukt| 7. athavA aneka krodhopayukta, aneka lobhopyukt| 8. athavA aneka krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka maayopyukt| 6. aneka krodhopayukta, eka mAnopayukta, aneka maayopyukt| 10. aneka krodhopayukta, aneka mAnopayukta, eka maayopyukt| 11. aneka krodhopayukta, aneka mAnopayukta, aneka maayopyukt| 12. aneka krodhopayukta eka mAnopayukta, eka lobhopyukt| 13. aneka krodhopayukta, eka mAnopayukta, aneka lobhopyukt| 14. aneka kro gopayukta, aneka mAnopayukta, eka lobhopyukt| 15. aneka krodhopayukta, aneka mAnopayukta, aneka lobhopyukt| 16. aneka krodhopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 17. aneka krodhopayukta, eka mAyopayukta, aneka lobhopyukt| 18. aneka krodhopayukta, aneka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 16. aneka krodhopayukta, aneka mAyopayukta, aneka lobhopyukt| 20. aneka krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopayuktA 21. aneka krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka mAyopayukta, aneka lobhopyukt| 22. aneka krodhopayukta, eka mAnopayukta, aneka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 23. aneka kroTa gopayukta, eka mAnopayukta, aneka mAyopayukta, aneka lobhopyukt| 24. aneka krodhopayukta, aneka mAnopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 25. aneka krodhopayukta, aneka mAnopayukta, eka mAyopayukta, aneka lomopyukt| 26. aneka krodhopayukta, aneka mAnopayukta, aneka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 27. aneka krodhopayukta, aneka mAnopayukta, aneka mAyopayukta, aneka lobhopyukt| zuddha pRSTha 30 31 41, 42, 43 82 6163 63 68 142 143 146 athavA krodhopayukta, eka maayopyukt| 5. athavA krodhopayukta, maanopyukt| 6. athavA krodhopayukta, eka lobhopyukt| 7. athavA krodhopayukta, lobhopayukta 8 athavA krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka maayopyukt| 6. krodhopayukta, eka mAnopayukta, maayopyukt| 10. krodhopayukta, mAnopayukta, eka maayopyukt| 11. krodhopayukta, mAnopayukta, maayopyukt| 12. krodhopayukta eka mAnopayukta, eka lobhopyukt| 13. krodhopayukta, eka mAnopayukta, lobhopyukt| 14. krodhopayukta, mAnopayukta, lobhopyukt| 15. krodhopayukta, mAnopayukta, lobhopyukt| 16. krodhopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 17. krodhopayukta, eka mAyopayukta, lobhopayukta 18. krodhopayukta, mAyopayukta, eka lobhopyukt| 16. krodhopa- yukta, mAyopayukta, lobhopyukt| 20. krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 21. krodhApayukta, eka mAno- payukta, eka mAyopayukta, lobhopyukt| 22. krodhopayukta, eka mAnopayukta, mAyopayukta, eka lobhopyukt| 23. krodhopayukta, eka manopayukta, mAyopayukta, lobhopayuktA 24. krodhopayukta, mAnopayukta, eka mAyopayukta, eka lobhopyukt| 25. krodhopayukta, mAnopayukta, eka mAyopayukta, lobhopyukt| 26. krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, eka lobhopyukt| 27. krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta 173 sUtra 216, 221, 224 227, 22, 231, 235, 238 228, 230, 234, 237, 241 323, 325, 327, 326, 331, 333, 336 80 125-126 126 sa. gA. 256 261 saM. gA. 142 144 paMkti 3 1 2-3 9 1, 2 4-7 3 1-2 1. 12 unake - pRthvI yAvat vaimAnika taka jJAtavya hai| zataka 1 azuddha zataka 2 yAvat jIva eka sAtha strI-veda aura puruSa veda donoM kA vedana karate haiN| meM kitane varNa haiM? kitane gandha hai? kitane rasa haiM? kitane sparza haiM? gautama! usameM pAMca varNa, pAMca rasa, do gandha aura ATha sparza haiN| zataka 3 camara kI kaisI vikriyA, camara kA utpAta, kriyA, yAna, strI, nagara, loka-pAla, adhipati, indriya aura pariSad-tIsare zataka meM ye daza uddezaka haiN| mahAvimAna hai| vaha sADhA - bAraha lAkha yojana kI lambAI-caur3AI vAlA hai-soma ke vimAna taka jaisA varNana hai, vaisA hI varNana abhiSeka taka jJAtavya hai (sU. 250) rAjadhAnI kA varNana bhI prAsAda paMkti taka soma kI rAjadhAnI kI bhAMti jJAtavya hai| mahAvimAna ke pazcima bhAga meM svayaMjala nAma kA mahAvimAna hai| isake vimAna, rAjadhAnI aura prAsAdAvataMsaka taka kA varNana soma kI bhA~ti jJAtavya hai| kevala nAmoM ko bhinnatA hai| zataka 5 haiM- campAnagarI meM sUrya, vAyu, granthika, zabda udamastha, Ayu, ejana, nirvrantha, rAjagRha aura campAnagarI meM candramA krIta kRta kA paribhoga yAvat rAja- piNDa kA paribhoga pUrva sUtra (140) kI bhA~ti krIta kRta kA paraspara anupradAna yAvat rAjapiNDa kA paraspara anupradAna pUrva sUtra (143) kI bhAMti (unake) - pRthvI meM (bha. 1/217) yAvat (ma. 1/216) yAvat vaimAnika (jJAtavya hai ) / (bha. 2 / 76) yAvat ( eka jIva bhI eka samaya meM do vedoM kA vedana karatA hai, jaise- ) strI-veda kA aura puruSa - veda kaa| kitane varNa vAlA hai? kitanI gandha vAlA hai? kitane rasa vAlA hai? kitane sparza vAlA hai? gautama! vaha pAMca varNa vAlA, pAMca rasa vAlA, do gandha vAlA aura ATha sparza vAlA hai| 1. camara kI kaisI vikriyA, 2 camara kA utpAta, 3. kriyA, 4. yAna, 5. strI, 6. nagara, 7. lokapAla, 8. adhipati, 6. indriya aura 10 pariSad-tIsare zataka meM ye daza uddezaka haiM / / 1 / / mahAvimAna prajJapta hai - ( vaha) sADhA - bAraha lAkha yojana ( kI lambAI cauDAI vAlA) hai-jaisA soma kA vimAna (ukta hai), vaisA (bha. 3 / 250) yAvat abhiSeka ( vaktavya hai)| ( rAjadhAnI kA varNana bhI) usI prakAra (ma. 3 / 251) yAvat prAsAda-paMktiyAM (vaktavya haiN)| mahAvimAna ke pazcima bhAga meM ( zataMjala nAma kA mahAvimAna) hai| jaisA soma ke ( viSaya meM ukta hai), vaisA ( varuNa ke) vimAna aura rAjadhAnI (ke viSaya meM) vaktavya hai (ma. 3/250, 251) yAvat prAsAdAvataMsaka (vaktavya haiM), itanA antara hai-nAmoM kI bhinnatA hai| haiM-- 1. campAnagarI meM sUrya, 2. vAyu, 3. granthika, 4. zabda, 5. chadamastha, 6. Ayu, 7. ejana, 8. nirgrantha 6. rAjagRha aura 10. campAnagarI meM candramA || 1|| yaha ( krIta kRta kA paribhoga) bhI pUrvavat (bha. 5/ 140 kI bhAMti ) yAvat rAja- piNDa ( kA paribhoga ) yaha ( krIta-kRta kA paraspara anupradAna) bhI pUrvavat (ma. 5/143 kI bhAMti) yAvat rAja-piNDa (kA paraspara anupradAna)
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha zuddha krIta-kRta kA bahujanoM ke bIca prajJApana yAvat rAja-piNDa kA bahujanoM ke bIca prajJApana pUrvasUtra | yaha (krIta-kRta kA bahujanoM ke bIca prajJApana) bhI pUrvavat (bha. 5/145 kI bhAMti) yAvat rAja-piNDa (145) kI bhAMti (kA bahujanoM ke bIca prajJApana) 3 / nairayika jIvoM kI bhAMti paMcendriya-tiryakyonika-jIvoM ke yAvat (nairayika-jIvoM (ma. 5/183) kI bhAMti paMcendriya-tiryagyonika-jIvoM ke) vahI vaktavyatA yAvat 123 134 zataka 6 usakI vaktavyatA nairayika kI bhAMti (sU. 122) jJAtavya hai| asurakumAra se stanitakumAra taka yahI vaha nairayikoM (bha. 6/122) kI bhAMti vaktavya hai (pUrti-paNNavaNA, pada 2)yAvat stanitakumAra vktvytaa| | (vaktavya hai)| 15 hotA hai| hotA hai| (yahAM aMgasuttANi bhAga 2 ke pAdaTippaNa meM batAyA hai ki aNuogavArAI (sU. 366) meM 'pUrva-videha-apara-videha ke manuSyoM ke ATha bAlAyoM kA bharata-airakta ke manuSyoM kA eka bAlAna hotA hai tathA bharata-airavata ke manuSyoM ke ATha bAlAroM kI eka likSA hotI hai'-aisA pATha hai|) nimnAMkita sthAnoM para pudgaloM kA grahaNa (azuddha) kI jagaha pudgaloM ko grahaNa (zuddha) par3heM 218,216/163-167/srvtr| zataka 7 2, 3, prathama daNDaka kI bhAMti tInoM haiN| (sU. 40-42) yAvat manuSyoM taka tInoM kA alpa-bahutva bhI prathama daNDaka (bha.7/40-42) kI bhAMti (vaktavya hai) yAvat manuSyoM kA 101-103 104 105 132, 134, 135 142 maMte! jo bhavika jIva nairayika-rUpa meM upapanna bhaMte! jo bhavya (narayika ke rUpa upapanna hone kI yogyatA prApta jIva) nairayikoM meM upapanna maMte! jo bhavika jIva asurakumAroM meM upapanna bhaMte! jo bhavya (asurakumAra ke rUpa meM upapanna hone kI yogyatA prApta jIva) asarakamAroM meM upapanna maMte! jo bhavika jIva pRthvIkAyikoM meM upapanna bhaMte! jo bhavya (pRthvIkAyika ke rUpa meM upapanna hone kI yogyatA prApta jIva) pRthvIkAyikoM meM upapanna hai, athavA hai? (athavA) bhoga 15 bhaMte! pRthvIkAyika-jIva kisa apekSA se bhogI hai? (maMte!) yaha kisa apekSA se (bha.7/136) (esA kahA jA rahA hai) yAvat bhogI hai? (-pRthvIkAyika-jIva gautama! sparzana-indriya kI apekSA se| unake sparzana-indriya hai, isalie ve bhogI hai| | kAmI nahIM hai, bhogI hai?) apkAyika-, tejaskAyika-, vAyukAyika- aura vanaspatikAyika jIvoM kI vaktavyatA pRthvIkAyika-jIvoM gautama! sparzana-indriya kI apekSA se| (unake sparzana-indriya hai,) isa apekSA se (kahA jA ke samAna hai| dvIndriya jIvoM ke viSaya meM yahI vaktavyatA hai, kevala itanA rahA hai) yAvata bhogI hai| isa prakAra yAvata (aSkAyika-, tejasakAyika, vAyukAyika-aura) vanaspati kAyika-jIva (vaktavya hai)| dvIndriya jIva isI prakAra (vaktavya hai), itanA haiM, athavA haiM? (athavA) bhoga 6-8 ___ huuN|' mahAvIra ne dharma upadeza diyA aura vaha pravajita ho gyaa| skandaka (ma.2/50-63) kI huuN|' isa prakAra skandaka (bha.2/50-63) kI bhAMti (pUrI vaktavyatA-mahAvIra ne dharma kA upadeza bhAMti pUrI vaktavyatA kAlodAyI ne gyAraha | diyA aura vaha) pravajita ho gayA, usI prakAra (kAlodAyI ne) gyAraha nimnAMkita sthAnoM para pudgaloM kA grahaNa (azuddha) kI jagaha pudgaloM ko grahaNa (zuddha) par3heM 242 132, 134, 135 220 257 247,248/167-172/srvtr| zataka 8 3 | isI prakAra garbhAvakrAntika-jalacara tiryaMca kI vktvytaa| isI prakAra yAvat samUchima 262 isa prakAra garbhAvakrAntika-jalacara-tiryaca bhI vaktavya haiN| saMmUrchima catuSpada-sthalacara isI prakAra (vaktavya hai)| isa prakAra garbhAvakrAntika (-catuSpada-sthalacara) bhI (vaktavya hai| isa prakAra yAvat samUrchima-pariNata (pudgala) bhI (vaktavya hai)| isI prakAra aparyAptaka-garbhAvakrAntika (-jalacara-tiyaca-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala) (vaktavya hai)| isI -pariNata kI vktvytaa| isI
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha | paMkti azuddha 264 24 -pariNata kI vktvytaa| isI prakAra aparyAptaka kI vktvytaa| paryAptaka kI vaktavyatA bhI isI -pariNata pudgala) bhI (vaktavya hai)| aparyAptaka bhI, paryAptaka bhI isI prakAra (vaktavya hai), prakAra hai| 14-15 | isa prakAra saba aparyAptaka-vAnamantara-devoM kI vktvytaa| saba aparyAptaka-jyotiSka-devoM | isa prakAra vAnamantara-devoM meM sabhI aparyAptakoM kI (vktvytaa)| jyotiSka-devoM meM sabhI aparyAptakoM kI (vaktavyatA) 276 24 | isI prakAra asurakumAra se stanitakumAra taka kI vaktavyatA nairayika kI bhAMti jJAtavya hai| paryApta- isa prakAra (paryAptaka- nairayikoM kI bhAMti yAvat (paryAptaka-) stanitakumAra (vaktavya hai)| (paryAptaka-) -pRthvIkAyika kI vaktavyatA ekendriya kI bhAMti jJAtavya hai| isI prakAra yAvat paryApta-caturindriya pRthvIkAyika ekendriyoM kI bhAMti (vaktavya hai)| isa prakAra yAvat (paryAptaka-) caturindriya (vaktavya hai)| kI vktvytaa| 276 125 | paryApta-manuSyoM kI vaktavyatA sakAyika-jIvoM kI bhAMti jJAtavya hai| paryApta-vAnamaMtara-, jyotiSka- (paryAptaka-) manuSya sakAyika-jIvoM kI bhAMti (vaktavya hai)| (paryAptaka) vAnamaMtara-, (paryAptaka-) aura vaimAnika-devoM kI vaktavyatA nairayika kI bhAMti jJAtavya hai| jyotiSka- aura (paryAptaka-) vaimAnika-deva (paryAptaka-) nairayikoM kI bhAMti (vaktavya hai)| 483 se AveSTita-pariveSTita hai| nairayika kI bhAMti vaimAnika taka ke daNDakoM kI vaktavyatA, se (AveSTita-pariveSTita hai)| nairayika kI bhAMti isa prakAra yAvat vaimAnika kI (vaktavyatA), 331 488-486 4-6 nAma- aura gotra karma ke sAtha jJAnAvaraNIya-karma kI vktvytaa| jaise jJAnAvaraNIya ke sAtha darzanA- nAma-karma ke sAtha bhI, isa prakAra gotra-karma ke sAtha bhI (jJAnAvaraNIya-karma kI vktvytaa)| jaise -varaNIya kI vaktavyatA hai, vaise jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya ke sAtha jJAnAvaraNIya kI (vaktavyatA hai), vaise hI jJAnAvaraNIya nimnAMkita sthAnoM para -pariNata (azuddha) kI jagaha pariNata pudgalA(zuddha) par3heM260/5/2, 261/6-11,13-15/2, 262/15/2, 262/16,20/2, 263/27/4; 263/28/3,4, 263/28/3; 264/26/4; 264/31/2,3, 264/32/2-5, 264/33/2,3, 264/34/3; 265/35/3,4, 265/36/4,6,11 // nimnAMkita sthAnoM para pariNata (azuddha) kI jagaha pariNata (pudgaloM) ko grahaNa (zuddha) par3heM260/5,6/1; 2617-11,13-15/1; 262/16-21/1; 263/22-24,26/1; 266/36/8; 266/41/2 (dAnoM bAra), 3,4; 266/42/3,4,6,7,8, 267/42/10 (donoM bAra), 11,13 // nimnAMkita sthAnoM para -pariNata (azuddha) kI jagaha pariNata (pudgala) (zuddha) par3heM260/5/3; 261/6-11/3,4, 262/15,16/3; 262/17/4,1, 262/18/2-1; 262/27/1-3, 263/28,26/1,2,264/30/1; 264/31/1,8,6; 264/32/1; 264/33/1 (donoM bAra); 264/34/1,2,5,6; 264/35/2 (donoM bAra), 6,10; 265/36/1-88 265/37/1,2,5,6, 265/38/1; 266/38/2,6 (sarvatra); 266/36/2 (sarvatra), 7 (sarvatra); 266/40/2,3, 266/41/5 266/42/2 (dUsarI, tIsarI bAra), 3-6; 267/42/10,11,13 // zataka 10 | vktvytaa| itanA vaktavyatA, uttara dizA ke indroM kI bhUtAnaMda (ma.10/80) kI bhAMti (vaktavyatA), unake lokapAloM kI bhI bhUtAnaMda ke lokapAloM (ma.10/81) kI bhAMti (vaktavyatA), itanA zataka 11 403 3,4 | gautama! eka jIva vAlA hai, aneka jIva vAlA nahIM hai| prathama patra ke pazcAta jo anya jIva- gautama! (ekapatraka utpala) eka jIva vAlA hai, aneka jIva vAlA nahIM hai| usake pazcAta jo anya patra utpanna hote haiM, ve eka jIva vAle nahIM hai, aneka jIva vAle haiN| jIva upapanna hote haiM, ve eka jIva nahIM hai, aneka jIva hai| 366 : saMkSipta rUpa : saM. gA. - saMgrahaNI gAthA bha. - bhagavatI rAya. - rAyapaseNiyaM ovA. - ovAiyaM ThA. jaM. - ThANaM -jaMbUhIvapaNNattI
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti 1 saM. gA.1 pRSTha paMkti azuddha |" pRthvIkAyika-jIvoM | nairayika-jIvoM kI azuddha prathama uddezaka haipraznottara6 guruka 10 calamAna calita / nagara kA zataka 1 pRSTha | sUtra |paMkti azuddha zukha 38 | 5 | sAmAnya jIva kI bhAMti vaktavya hai| sAmAnya jIvoM kI bhAMti (vaktavya hai). zIrSaka mAna Adi mAna-Adi 1, 2 jA rahA hai jA rahA hai-asaMvRta pRthvIkAyika-jIvoM (bha. 1/76-81) nairayika-jIvoM (bha. 1/60-68, (prathama uddezaka hai(praznottara6. guruka 10. calamAna calita // 1 // (nagara kA) 72, 73) kI | 2 asaMvRta zIrSaka manuSyoM Adi kA samAna AhAra, manuSyoM-Adi kA samAna-AhAra, samAna zarIra Adi pada samAna-zarIra-Adi-pada 86,6 sarvatra | upapanna -upapanna devarUpa vahAM 55 1 apratihata pravara jJAna-darzana raha rahe hai| nagara se bhagavAna ne nagara meM (ukaDU Asana kI mudrA meM) apratihata-pravara-jJAna-darzana rahate haiN| (nagara se) (bhagavAna ne) (nagara meM) (ukaDU-Asana kI mudrA meM) 6 nahIM hotI 10 jo saMyatA-sayaMta 1 kI taraha vaktavya haiN| 2 hai-(vyaMtara-devoM 3 nairayika sU.1/60-73), | 15 / saM. gA." samAna, karma, varNa lezyA, 2 jJAtavya haiN| 102/ 3 (paNNavaNA) sarvatra | kAla nahIM hotI jo saMyatAsayaMta (ma.1/74) kI bhAMti (vaktavya hai), hai-vAnamaMtara-devoM nairayika ma.1/60-73), samAna AhAra, karma, varNa, lezyA, jJAtavya hai // 1 // (paNNavaNA ke |-kAla | rahate haiN| 103./ (usakA) | AyuSya karma AyuSya-karma deva-rUpa rAjagRha nagara meM bhagavAna kA rAjagRha nagara meM (bhagavAn kA) kiyaa| bhagavAn ne kiyA (ma. 1/-10) yAvat (bhagavAna ne | 2 gautama svAmI bole- gautama svAmI) isa prakAra bole" (nairayika se lekara) vaimAnika isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) taka isI prakAra vaktavya hai| | (nairayika se lekara) yAvat vaimAnika | taka caubIsa daNDaka (vaktavya hai)| (nairayikoM se lekara) vaimAnikoM isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) taka isI prakAra vaktavya hai| | (narayikoM se lekara) yAvat vaimAnikoM taka (vaktavya haiN| 3 | jaise-duHkha jaise-ma. 1/53-58 meM) duHkha zIrSaka nairayika Adi jIvoM kA samAna nairayika-Adi jIvoM kA jIvoM | AhAra, samAna zarIra-Adi- kA samAna AhAra, samAna-pada | zarIra Adi-pada bAra-Ara bAra-bAra 6 karate haiM, aura karate hai, 2-3 | pUrva upapanna aura pazcAd upapannA pUrva-upapanna aura pshcaad-uppnn| inameM jo pUrva upapanna haiM, (unameM) jo pUrva-upapanna hai, | inameM jo pazcAd upapannA unameM jo pazcAd-upapanna asurakumAra-deva asurakumAra-deva nairayika jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| nairayika-jIvoM (ma. 1/60-67) kI bhAMti vaktavya hai, 3 hai-nArakIya jIvoM hai-nairayika-jIvoM 4 (pUrva upapanna (pUrva-upapanna | asurakumAra deva asurakumAra-deva | pazcAd upapanna pazcAd-upapanna zeSa nairayika zeSa nairayikoM isI prakAra nAgakumAra se lekara isI prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada stanitakumAra (nAgakumAra se lekara) yAvat stanita kAla 14 | 3 paNNavaNA ke 'ucchvAsa-pada' (7) | 'ucchvAsa-pada' (paNNavaNA, 7/1) 15 2, 3 'AhAra-pada' ke prathama uddezaka kI prathama AhAra-uddezaka bhAMti (28/1-24) kI bhAMti saM. gA. 4 karate hai? karate haiM? / / 1 / / " 16 1, 5 | nairayika jIvoM nairayika-jIvoM * | 15 zIrSaka saMgrahaNI gAthA | | 2 pariNata, saMgrahaNI gAthA pariNata, saM. gA. 2 vaktavya hai (vaktavya hai) // 1 // | 26 | 5 vartamAna- kAla-samaya vartamAna-kAla-samaya saM. gA. 2 | hotI hai| hotI hai / / 1 / / 28-31 sarvatra |-pradezoM (-pradezoM) 32 | 3 |'AhAra-pada' ke prathama uddezaka kI | prathama AhAra-uddezaka (28/1) kI| bhAMti vaktavya hai-pante! bhAMti vaktavya hai-'bhante! 4 karate hai? karate haiM?' yAvat ve yAvat 've karate haiM, yahAM taka vaktavya haiN| karate haiM, yahAM taka (vaktavya hai)| , isa prakAra yAvat isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat manuSya 'jIva' manuSya jIvoM vaktavya hai| (vaktavya hai), | antara hai ki antara hainairayika kI bhAMti nairayikoM kI bhAMti | sAmAnya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| sAmAnya jIvoM kI bhAMti (vaktavya hai)| apramatta saMyata apramatta-saMyata 3 usakA | avasthAna-kAla -avasthAna-kAla, |-kAla yahAM paNNavaNA kA aMtakriyApada | yahA~ aMtakriyApada (pUrti-paNNavaNA, pada 20 pada 20) asaMyamI saMyama asaMyamI, saMyama vAle asaMjI, vAle, asaMjJI, 14 kalpa meM, tiyeca -kalpa meM, tiryaca 1,2 prakAra kI prajJapta hai prakAra kA prajJapta hai| 3 karatA hai| karatA hai, | 4 karatA hai| karatA hai, 5-12 | palyopama ke asaMkhyeya bhAga palyopama-ke-asaMkhyeya-bhAga | 3 | alpa hai| alpa hai, 1 (asurakumAroM se lekara) vaimAnikoM | isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) | taka sabhI daNDaka isI prakAra (asurakumAroM se lekara) yAvat vaimA |nikoM taka sabhI daNDaka vaktavya hai| | | |dvArA vaimAnikoM taka sabhI daNDaka dvArA (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnikoM taka sabhI daNDaka (vaktavya hai)| 126, 1 | yahAM bhI yahAM bhI (pUrti-paNNavaNA, pada 2 127 saM. gA. 2 | bheda haiN| bheda hai / / 1 / / 131/1,2 | hai, jo hai jo 132 " hai, vahI hai vahI | vaktavya hai| | nairayika jIvoM kI bhAMti apkAyika-jIvoM se lekara 2 1 yAvat nairayika-jIvoM (bha. 1/72, 73) kI bhAMti (pUrti-paNNavaNA, pada 2) (apakAyika-jIvoM se lekara) yAvat
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha | sUtra paMkti 16 | 137 4 pRSTha | sUtra |paMkti 21 | 156/5 | " gamanIya hai) vaha svabhAva se azuddha gautama! jIva jIva udIrNa karma kA jo vedana hai, vaha kyA utthAna |pRSTha | sUtra paMkti snmukt zuddha 23 | 174 | 3 | huA hai-isa aMza taka yaha jJAtavya hotA hai, vahAM taka jJAtavya hai| gautama! (jIva) (jIva) jisa udIrNa karma kA vedana hai, usa (karma) kA vedana (vaha) kyA 1481 apane Apa hI jo udIraNa |. saM. gA. 3 | hotA hai? 1 udayakAla | hotA hai? ||11 // udaya-kAla utthAna | 1 - athavA anutthAna - karatA hai, apane hI jo kahA~ apane Apa hI jo saMvaraNa | 2 " 4 jIva udIrNa karma kA jo vedana 5 | kintu anutthAna gamanIya hai| vaha svabhAva se | jisa karma kI apane Apa hI udIraNA karatA hai, (jisa karma kI) apane hI gardA | (jisa karma kA) apane Apa hI |saMvaraNa (vaha) kyA usa-1. (udaya-prApta) (karma) kI 2. anudIrNa (karma) kI gautama! (jIva) 1. udIrNa (karma) kI| mante! (jIva) jisa anudIrNa kI udIraNA hai, usa (karma) kI udIraNA (vaha) kyA gautama! (jIva) jisa anudIrNa kI udIraNA hai, usa (karma) kI udIraNA (vaha) utthAna athavA usa (karma) kA vedana | anutthAna (jIva) usa udIrNa karma kA vedana kintu usa udIrNa (karma) kA vedana | (vaha) anutthAna bhante! (jIva) jisa (karma) kI apane 187 3 | mohanIya karma zIrSaka karmamokSa-pada 1 pApa karma 3 thaa| 1 jJAtavya hai| kevala-siddha kriyA-pada mohanIya-karma karma-mokSa-pada pApa-karma thA? jJAtavya hai, itanA antara hai-siddha 1 bhante! jIva apane sarvatra | Apa hI jo +-2 | hai, vaha kyA 1. udIrNa kI Apa hI kriyApada hai, (vaha) kyA usa-1. udIrNa (karma) | vaha kyA-1. | (udaya-prApta) kI |3, 5 2. anudIrNa kI 5 gautama! jIva 1. udIrNa kI 1 bhante! jIva anudIrNa " kI jo udIraNA hai, vaha kyA 4 gautama! jIva anudIrNa " kI jo udIraNA hai, vaha utthAna hotA hai| hogaa| |2, 5 2. anudIrNa kI | 5 | gautama! 1. jIva udIrNa karma kI | thA? hotA hai? hogA? zAzvata-kAla 2. anudIrNa (karma) kI gautama! 1. (jIva) usa udIrNa (karma) zAzvata kAla 3 | utpannajJAna darzana | 1 | 'alamastu' aisA kahA utpanna-jJAna-darzana 'alamastu' (jo jJAna kI parama koTi taka pahuMca cukA hai, jisake lie koI jJAna pAnA zeSa nahIM hai) aisA kahA | (ratnaprabhA pRthvI ke saMgrahaNI gAthA 6 se nahIM krtaa| se usa anudIrNa kintu udIraNA-yogya karma kI udIraNA nahIM krtaa| bhante! (jIva) jisa (karma) kA apane| 1 bhante! jIva apane 28 | 212 2 ratnaprabhA pRthvI ke " saM. gA. do aura 212 tIna ke bIca meM . saM. gA. 3 | narakAvAsa | | 212 | 3 laakh| dvIpakumAra narakAvAsa / / 1 / / Apa hI (vaha) kyA usa-1. udIrNa (karma) kA | 2. anudIrNa (karma) kA karatA hai? | sarvatra | Apa hI jo | 2 |vaha kyA-1. udIrNa kA 2-3,5/2. anudIrNa kA | 3 | karatA hai| | 5 gautama! jIva 1. udIrNa kA 1 bhante! jIva anudIrNa " jo upazamana " hai, vaha kyA utthAna 213 " karma kI jo nirjarA jisa karma kI nirjarA |" hai, vaha kyA hai, usa (karma) kI nirjarA (vaha) kyA | 2 athavA anutthAna athavA usa (karma) kI nirjarA anutthAna - karma kI jo nirjarA usa karma kI nirjarA 5 | kintu anutthAna (kintu) usa (karma) kI nirjarA (vaha) anutthAna | 22 | 163 | 1 karate haiN| karate haiM? jaise samuccaya meM jIva kI vaktavyatA jaise (ma. 1/126-162 meM) audhika hai, vaise hI nairayika jIvoM se (samuccaya) (ukta hai), vaise (pUrtistanitakumAra taka vaktavya haiN| paNNavaNA, pada 2) nairayika-jIva yAvat stanitakumAra (vaktavya hai)| | 23 | 1663 AlApaka-isase (AlApaka) pUrvavat (ma.1/126 |-162) yAvat isase | 4 vahAM taka vaktavya hai| (vahAM taka vaktavya hai| |+2 |apkAya Adi ekendriya, dvIndriya, isI prakAra (pRthvIkAyika-jIvoM kI trIndriya aura caturindriya kA AlA- bhAMti) (pUrti-paNNavaNA, pada 2) paka pRthvIkAyika jIvoM kI bhAMti (apkAya Adi ekendriyoM, dvIndriyoM, trIndriyoM) yAvat caturindriyoM (kA AlApaka) | 23 | 1681 samuccaya jIva kI bhAMti audhika (samuccaya) jIvoM (ma.14 126-162) kI bhAMti |" zramaNa nirgrantha zramaNa-nirgrantha 11,2 hai, jo hai jo | 2 | karmaprakRti (paNNavaNA, 23) ke karmaprakRti-pada kA prathama uddezaka | prathama uddezaka kA (paNNavaNA, 23/1-23) | 4 | AvAsa hai| | saudharma meM lAkha ||111 dvIpakumAra AvAsa hai // 2 // (saudharma meM) gautama! (jIva) 1. udIrNa (karma) kA bhante! (jIva) jisa anudIrNa upazamana hai, usa (karma) kA upazamana (vaha) kyA utthAna (athavA) usa anudIrNa (karma) kA upazamana (vaha) anutthAna gautama! (jIva) usa anudIrNa (karma) hai, (kintu) usa anudIrNa (karma) kA upazamana (vaha) anutthAna Apa hI aura (jisa karma kI) apane (vaha) kyA usa-1. udIrNa (karma) 2. anudIrNa (karma) kA |athavA anutthAna " | 4 gautama! jIva anudIrNa karma 5 hai, kintu anutthAna IzAna meM sanatkumAra meM " mAhendra meM brahma meM lAntaka meM zukra meM hajAra vimAna hai| 26 saM. gA. 6 | sAta sau vimAna hai| | " | pAMca hI haiN| " | 215/6 aura saM. gA.10 ke bIca meM (IzAna meM) (sanatkumAra meM) (mAhendra meM) (brahma meM) (lAntaka meM) (zukra meM) hajAra vimAna haiM // 11 // sAta sau vimAna hai / / 2 / / pAMca hI haiM / / 3 / / | saMgrahaNI gAthA | sarvatra | jo Apa hI 1 aura apane 2 vaha kyA-1. udIrNa 2. anudIrNa kA x
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha | sUtra paMkti 2 243 | 1 244 . " azuddha hote hai? vartamAna nairayikoM ke kevala prathama aura dvitIya pRthvI (hote haiM? (vartamAna nairayikoM ke) (kevala) prathama aura dvitIya (-) (do pRthviyoM) 1.2 pRthvI pRSTha | sUtra paMkti azuddha 26 saM. gA.1 ratnaprabhA Adi (ratnaprabhA-Adi) " | 2 isa uddezaka meM varNita hai| (isa uddezaka meM varNita hai)||4|| 216 | 3 | unake (unake) | sarvatra | samaya adhika |-samaya-adhika 1 narakA-vAsa narakAvAsa 1, 2 eka samaya adhika eka-samaya-adhika 4 | eka lobhopayukta eka lobhopayukta 5 krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta aneka krodhopayukta, aneka mAnopa| athavA lobhopayukta yukta, aneka mAyopayukta, aneka lobhopayukta mAnopayukta hote haiN| aneka mAnopayukta hote haiN| " |7 saMkhyeya samaya adhika |saMkhyeya-samaya-adhika asaMkhyeya samaya adhika asaMkhyeya-samaya-adhika | maMga vaktavya haiN| bhaMga (ma. 1/217) vaktavya haiN| 216 | sarvatra pradeza adhika -pradeza-adhika inake assI bhaMga vaktavya hai| | (inake) assI bhaMga (ma. 1/218) vaktavya hai - " saMkhyeya pradeza adhika adhanya saMkhyeya-pradeza-adhika jadhanya " |3, 4 vartamAna nairayikoM (vartamAna nairayikoM) | 5 | asaMkhyeya pradeza adhika asaMkhyeya-pradeza-adhika 6 narayikoM (nairayikoM) -pRthvI yAvat -pRthvI meM (ma. 1/217) yAvat (pRthvI) " | 2 | lezyA pAMcavI pRthvI lezyA, pAMcavI (pRthvI) - 2, 3 (chaThI pRthvI meM) (chaThI pRthvI meM) - - (aura sAtavIM pRthvI meM) aura usase Age (sAtavIM pRthvI meM hotI hai| (hotI hai) ||1|| 245 zIrSaka asurakumAra Adi kA nAnA asurakumAra-Adi kA nAnA| dazAoM meM |-dazAoM meM |" koSopayukta Adi bhaMga-pada krodhopayukta-Adi-bhaMga-pada 1 asurakumAra-vAsa meM rahane vAle asurakumArAvAsa meM (rahane vAle) "245-463 unake (unake) 245/5 ve saba vi) sabhI . 6 athavA lobhopayukta athavA aneka lobhopayukta " athavA lobhopayukta mAyopayukta / athavA aneka lobhopayukta aura aneka mAyopayukta / | 7 |-devoM kI -deva kevala inakA itanA antara hai (inakA) | 246 1, 4 pRthvIkAyika AvAsoM pRthvIkAyika-AvAsoM 246-47 1 | " AvAsa - AvAsa | 3 |se lekara (se lekara) 4 gautama! kroSopayukta gautama! (ve) krodhopayukta vartamAna pRthvIkAyika jIvoM ke vartamAna pRthvIkAyika-jIvoM ke) 1 apkAyika jIva jJAtavya hai| apkAyika-jIva bhI (vaktavya hai| * taijasakAyika aura vAyukAyika jIvoM taijasakAyika- aura vAyukAyika jIvoM vanaspatikAyika jIvoM kI vaktavyatA vanaspatikAyika-jIva * | pRthvIkAyika jIvoM ke samAna haiN| pRthvIkAyika-jIvoM kI bhAMti (vaktavya pRSTha | sUtra paMkti azuddha | 1, 2 | pUrNa AlApaka vaktavya hai| | (pUrNa AlApaka vaktavya hai) koI skandha (koI skandha) 2 kSetra | 1 |koI skandha (koI skandha) + nahIM karatA yAvat nahIM karatA (ma.1/258-266) yAvat | 1 | vaktavya hai yAvat | vaktavya hai (bha.1/276, 280) yAvat " | ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnika ekendriya-jIvoM ko chor3akara (parti paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnikoM " | 2 |sAmAnya-jIva sAmAnya-jIva (ma.1/276-280) 286 3 | kriyAeM haiN| jaise (kriyAeM haiN)| (jaise | 3 | AlApaka caubIsa daNDaka meM kahA | AlApaka (ma.1/276-285) gayA caubIsa daNDakoM meM kahA gayA), |4, 5 adhaHsira-isa mudrA meM adhaHsira (ukaDU-Asana kI mudrA meM) | huI yAvat huI (ma.1/10) yAvat 2681 ke sAtha sAtaveM (ke sAtha) sAtavAM | 2 | ke sAtha Age batAe jAne vAle (ke sAtha) (Age batAe jAne vAle) 28 (saM. 2 | lezyA, dRSTi, lezyA ||1|| gA.191 nirdeza hai // 2 // / 4 | nirdeza hai| 266-1, 2 banA? (banA)? | (vaikriya, tejasa aura kArmaNa) 1 -pRthvI yAvat | (vaikriya-, tejasa- aura kArmaNa-) -pRthvI meM (ma. 1/216) yAvat 2 | unake (unake) | unameM (unameM) 61 vartamAna nairayikoM ke (vartamAna nairayikoM ke) 2 ve jJAnI bhI hote haiM (a) jJAnI bhI hote haiM) " hote haiN| samyag-dRSTi meM (hote haiN)| (samyag-dRSTi meM) | mithyA-dRSTi meM (mithyA-dRSTi meM) |-pRthvI -pRthvI meM (ma. 1/217) 1 vartamAna-nairayikoM ke bhI sattAIsa- (vartamAna-nairayikoM ke bhI sattAIsa-sattAIsa bhaMga -sattAIsa bhaMga) adhika bhaMga vikalendriya jIvoM jIva nairayikoM dasa dvAra se vaktavya haiM, adhika bhaMga -vimAna tk| sUrya 1 kI gaI, usI kI gaI (ma.1/267-301), usI - lekara sarva-kAla lekara (ma.1/268-301) yAvat | sarva-kAla ' sAtha sarvakAla sAtha (ma.1/265-301) yAvat sarva-kAla | 1 taka ke saba padoM kI saMyojanA (taka ke saba padoM kI saMyojanA jJAtavya hai| jJAtavya hai)| | 2 | cale jAeM yAvat cale jAeM (ma.1/268-301) yAvat | " sarva-kAla yAvat sarva-kAla (ma.1/301) yAvat / |1,2|hai-isa prakAra muni roha yAvat hai| isa prakAra kahakara yAvat (muni | saMyama aura tapa se apane Apa ko roha saMyama aura tapa se AtmA ko |bhAvita karatA huA bhAvita karatA huA) ko 'bhante' isa sambodhana se ko (bha.1/10) yAvat ('bhante' isa saMbodhita kara sambodhana se saMbodhita kara) 3 | 4. basa aura sthAvara prANI |4. trasa- aura sthAvara-prANI 15 | prajJapta hai (prajJapta hai) 1 |hI vaimAnika taka kA upapAda jJAtavya (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika taka (kA upapAda jJAtavya hai)| " | vaimAnika taka jJAtavya hai| |(pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika taka (jJAtavya hai)| (adhika bhaMga) vikalendriya-jIvoM -jIva nairayikoM (ma.1/216-243)/ (dasa dvAra se vaktavya hai), (adhika bhaMga) (-vimAnoM ke dev)| , " 4 2 , (ve) 2381 manayoga mana-yoga * P3E-46, vartamAna-nairayikoM ke bhI sattAIsa |(vartamAna-nairayikoM ke bhI sattAIsa maMga vaktavya hai| | bhaMga) (vaktavya haiN| nairayika sAkAropayukta nairayikA-jIva) kyA sAkAropayukta | " 1,2 hote hai? (hote haiM? 32 | 242 " -pRthvI meM yAvat -pRthvI meM (bha. 1/217) yAvat | 3 265 3 ava-bhAsita vaha apane viSaya ko avabhAsita (vaha) (apane viSaya ko) (6)
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha pRSTha | sUtra paMkti azuddha 42 / 326 4 gItama! 1 vaha deza jaise pUrvavartI 5 vaktavya hai| vizeSa itanA hai- zIrSaka vigrahagati-pada 2 gati | 3 | nairayika athavA ve avigraha 4 athavA kucha avigraha gautama! (vaha) 1. deza jaise pUrvavartI vaktavya hai, itanA vizaSa haivigraha-gati-pada -gati (narayika) athavA aneka avigraha athavA aneka avigraha hote hai, aneka prArambha ho AhAraka-zarIra kI apekSA se gautama! usa (garbha-gata jIva) sAtha (vaha) oja (saMtAna meM) 'jIva' zabda 11 3 prAmbha ho AhAraka-zarIra kI apekSA | gautama! garbha-gata jIva | sAtha oja saMtAna meM pRSTha | sUtra paMkti azuddha zuddha bhante! vaha yaha isa prakAra kaise bhante! yaha isa prakAra kaise hai? hotA hai? , bhagavAna pApityIya kA paramparita pArkhApatyIya (bhagavAn pArzva kA paramparita ziSya) 2 caturyAma dharma cAturyAma-dharma paMcamahAvatAtmaka dharma -paMcamahAvratAtmaka-dharma caturyAma dharma caturyAma-dharma sapratikramaNa paMcamahAvratAtmaka dharma sapratikramaNa-paMcamahAvratAtmaka-dharma 1 zramaNa nirgrantha zramaNa-nirgrantha | 2 |baddha karatA hai -baddha karatA hai zramaNa nirgrantha zramaNa-nirgrantha | pRthvIkAyika, aSkAyika, tejaskAyika pRthvIkAyika-, akAyika-, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura | tejaskAyika-, vAyukAyika, vanaspatikAyika- aura trasakAyika jIvoM trasakAyika-jIvoM 8 zramaNa nirgrantha zramaNa-nirgrantha 438 zIrSaka prAsu-evaNIya-pada prAsuka-evaNIya-pada 3 saMsArakAntAra saMsAra-kAntAra pRthvIkAyika yAvat pRthvIkAyika- yAvat trasakAyika jIvoM trasakAyika-jIvoM kaise hotA hai? kaise hai? karate haiM yAvat karate hai (bha.1/442) yAvat 7 aipithikI aura aipithikI aura sAmparAyikI sAmparAyikI karatA hai yAvat karatA hai (ma.1/442) yAvat | avikala rUpa se niravazeSa 1 6 , vaikriya samudghAta adhyavasAya tIvra svaravAlA yaha kisI apekSA se | kahA jA rahA hai- bAla | hai-yaha vaha puruSa gautama! syAt vaha purUSa vaikriya-samudghAta adhyavasAya aura tIvra svara vAlA yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai bAla hai-(vaha purUSa) gautama! (vaha) syAt (vaha purUSa) pRSTha | sUtra paMkti | | narayika jIva nairayika-jIva | 2 |-jIvoM kI bhAMti (sU.3, 4) vaktavya -jIvoM (paNNavaNA 28/5-16) kI bhAMti vaktavya hai | ekendriya jIvoM ekendriya-jIvoM vaktavya hai| vaktavya hai (paNNavaNA 28/1) | apekSA ye apekSA se 'prANa' 'bhUta' jIva zabda 'sattva 'vijJa' 'veda' se prANa se 'prANa' |8 vaha zubha sattva zubha | rahe haiM yAvat bhagavAna kA | rahe hai (ovAiyaM sU.16-51) yAvat bhagavAna kA | nagara se (nagara se) nagara (nagara-) atharvaNaveda- ye atharvaNaveda-ye brAhmaNa aura parivrAjaka sambandhI brAhmaNa- aura parivrAjaka-sambandhI | AdikartA yAvat AdikartA (ma.1/7) yAvat 18 | Adi harSadhvani Adi (ovAiyaM sU.52) yAvat harSadhvani karatA hai| grahaNa karatA hai, grahaNa 'he gautama! isa 'he gautama!' isa |agAra dharma se anagAra dharma agAra-dharma se anagAra-dharma kahA- gautama! kahA-gautama! samaya zramaNa samaya meM zramaNa asaMkhyeya koTAkoTi yojana asaMkhyeya-koTAkoTi-yojana paryava -paryava | nahIM hai- vaha nahIM hai vaha paryava -paryava |-paryava |tiyaca yA manuSya bhava tiyeca- yA manuSya-bhava tadbhavayogya- tiryaMca tadbhava-yogya-tiryaca manuSya bhavayogya -manuSya-bhava-yogya | maranA / skandaka maranA-skandaka bAlamaraNa bAla-maraNa dharmakathA vaktavya hai| dharmakathA (ovAiyaM sU. 71-77) vaktavya hai| 74, 7 " 5, 6 | isa prakAra bolA | isa prakAra bolA-bhante!...... bhante!...... 3 - paMcendriya (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat paMcendriya zataka 2 | guruladhu hai? ' nairayika-jIvoM kI bhAMti jJAtavya hai| nairayika-jIvoM (ma.1/377, 378) kI bhAMti (jJAtavya hai)| 2 agurulaghu hai? agurulaghu hai| gurulaghu hai| | avakAzAntara kI avakAzAntara (ma.1/362) kI 2 varSa nirUpaNIya hai| varSa (kSetra) nirUpaNIya hai| prakAra vaimAnika-devoM taka prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika-devoM taka ' zukla lezyA taka isI prakAra isI prakAra (ma.1/102) yAvat jJAtavya hai| zukla-lezyA taka (jJAtavya hai) 'pudgalAstikAya pudgalAstikAya (bha.1/404) 2 prazasta hai? 3 koI zramaNa (koI zramaNa) zIrSaka x iha-para-bhavika-Ayu-pada parabhava para-bhava 64 saM. gA." dasa uddezaka hai (dasa uddezaka hai| astikAyA astikAya || anagAra anagAra (ma.1/6, 10) dIndriya, zrIndriya, caturindriya aura dvIndriya-, trIndriya-, caturindriyapaMcendriya jIva aura paMcendriya-jIva 5 akAyika, tejaskAyika, vAyukAyika (pUrti--paNNavaNA, pada 2) yAvat vanaspatikAyika ekendriya vanaspatikAyika-ekendriya 3 | 2 | ye jIva (ye jIva) 12 , vAyukAyika-jIva (vAyukAyika jIva) 3, 4 sarvatra | apekSA se apekSA 2 eka varNa yAvat pAMca varNa eka-varNa- yAvat pAMca-varNa 4 eka-varNa-yAvat eka-varNa- yAvat varNa-yAvat varNa- yAvat apekSA se kadAcit apekSA kadAcit (10)
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ karatA huuN| mante!...... pRSTha | sUtra paMkti azuddha 75 6-10 karatA huuN| bhante!...... 522, 13 -pratIpsita hai jaisA Apa | 14 | (IzAna koNa) 34 | yAtrAmAtrA-mUlaka pRSTha sUtra paMkti azuddha 3 | hai / gautama! 1 | guNazila caitya kara rahe haiN| samaya tuMgikA caityaayussymn| zuddha hai, gautama! guNazilaka caitya karate hai| samaya meM tuMgikA -pratIpsita hai-jaisA Apa pRSTha | sUtra paMkti azuddha 66 | 1403,4 kA deza hai " | " " kA pradeza hai 4 ajIva dravya ananta bhAga se nyUna 4 ratnaprabhA pRthvI ' sparza karate haiN| , vaise hI yAvat (IzAna-koNa) yAtrA-mAtrA-vRttika ke deza haiM ke pradeza haiM ajIva-dravya ananta-bhAga-se-nyUna ratnaprabhA-pRthvI (sparza karate haiN| vaise hI (bha. 2/146-151, 2/75) yAvat (vaktavyatA jJAtavya hai)| saudharma-kalpa (aNuogadArAI sU. 287) yAvat (vikalpoM) kA bhI sparza saMgrahaNI gAthA prAvezya 2 vaktavyatA jJAtavya hai| AyuSman! para (rAyapaseNiyaM, sU.687-686) haiM (rAyapaseNiyaM, sU. 686) pravezya zATaka vAlA haiM, pradakSiNA haiM, vandana caturyAma kara hRSTa-tuSTa ucca-, nIca, aura madhyama-kuloM zATaka-vAlA hai| pradakSiNA hai| vandana cAturyAma kara, hRSTa-tuSTa | ucca, nIca aura madhyama kuloM saudharma-kalpa yAvat | 4 | vikalpoM | kA sparza x ki bIca meM | 2 bAraha kalpa nau graiveyaka, pAMca siddhazilA-ina anuttaravimAna ke 4 sparza karate haiM saba (pRthvI 5 sparza karate haiN| (bAraha) kalpa, (nau) graiveyaka, (pAMca) siddhazilA(-ina anuttaravimAna) ke (sparza karate haiN| (saba pRthvI (sparza karate hai) // 11 // prakAra yAvat ucca, | nIca aura madhyama kuloM isa prakAra yAvat 1 | siddhi| zIrSaka | uSNajalakuNDa-pada 2 | dvIpasamudroM 4 | tigicchikUTa kro| vaha kro| pUrvavat (bha.2/58, 56) (vaha karatA hai| karatA hai|) | isI prakAra traimAsikI isa prakAra (ma.2/58, 56) traimAsikI, " | yathAsUtra yAvat yathAsUtra (bha.2/52) yAvat 2 | huA yAvat huA (ma.2/52) yAvat 6, 6 virAsana vIrAsana 21 tapaH karma tapaH-karma 22 | virAsana vIrAsana 2 | yathAkalpa yAvat yathAkalpa (bha.2/56) yAvat samavasaraNa yA samavasaraNa yA (ovAiyaM sU.6-80) | 22 | kRtayogya sthaviroM kRtayogya (pratyupekSaNA Adi pravRttiyoM meM nipuNa tathA anazanavidhi saMpanna karAne meM kuzala) Adi sthaviroM | 1 | skandaka! 4 gayA hUM yAvat gayA hUM (ma.2/66) yAvat 5 | para yAvat para (ma.2/66) yAvat citta 6 kRtayoga kRtayogya Adi 22 yAvat (bha.2/52) yAvat 4 chor3akara paNNavaNA kA samudghAta- chor3akara samuddhAta-pada (paNNavaNA -pada (37) pada 36) 3 jIvAjIvAbhigama meM jIvAjIvAbhigama (3/76-127) " (paNNavaNA ke indriya pada (15) kA | (paNNavaNA, 15/1-57) prathama uddezaka) 4 jJAtavya hai, yAvat jJAtavya hai yAvat| eka jIva eka eka jIva bhI eka 7 sampanna yAvat sampatra (ThA. 8/10) yAvat 802 | yAvat jIva eka sAtha strI-veda aura yAvat eka jIva bhI eka samaya meM do vedoM kA vedana karate haiM jaise strI-veda kA aura 3 veda donoM veda kaa| 83 | 83 | 2 antarmuhUrta utkarSataH antarmuhUrta, utkarSataH zataka 3 caitya kA (nagara kA) (caitya kA) (nagara se) (nagara meM) thI (ma. 1/6, 10) yAvat dUsarI bAra tigicchikUTa cii| yAvat prakAra (ma. 2/101, 102) yAvat uccanIca- aura madhyama-kuloM isa prakAra (ma. 2/6E-102) yAvat siddhi / / 1 / / uSNa-jala-kuNDa-pada dvIpa-samudroM tigichikUTa 116. usa tigichikUTa utpAtaparvata ke Upara bahusama-ramaNIya bhUbhAga prajJapta hai-bhUbhAga-varNana tigichikUTa ratnaprabhA-pRthvI cAhie (rAyapaseNiyaM, sU. 204-208) jIvAjIvabhigama (3/260-833) jyotiSka-devoM grahaNaguNa-paraspara yA jIva dvArA audArikAdi prakAroM se samudita kahalAtA hai? adharmAstikAya bhI vaktavya (vaktavya hai)| zeSa puurvvt| ke deza bhI hai ke pradeza bhI hai -jIvoM ke -jIvoM ke | 3 | ratnaprabhA pRthvI caahie| dUsarI bAta prakAra bhagavAn | vahAM taka kA samagra viSaya prakAra kahakara bhagavAn vahAM taka (ma. 3/4,7) kA samagra jIvAjIvAbhigama jyotiSka devoM | 13 | grahaNaguNa-samudita 6.81 kahalAtA hai| 1 adharmAstikAya vaktavya 3 | hote haiN| zeSa puurvvt| 3, 4 | kA deza bhI hai kA pradeza bhI hai 7-10|-jIvoM kA 7-12-jIvoM ke 4 vahAM Ate haiM, yAvat bhante! yaha kaise hai? hI hai" isa prakAra tRtIya 11 | hai| yAvat saudharma kalpa 8 aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga 27 zaka kI 26 hai| tiSyaka tiSyaka-deva vahAM Ate haiM (bha. 1/10) yAvat bhante! yaha isa prakAra kaise hai? hI hai|" isa prakAra kahakara tRtIya hai yAvat saudharma-kalpa aMgula-ke-asaMkhyAtaveM bhAga zaka (bha. 3/16) kI hai, tiSyaka tiSyaka deva 84 | 86 1 | maithuna sevana maithuna-sevana (11)
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai yAvat pRSTha | sUtra paMkti azuddha 107 5 rUkhA yAvat samaya balicaMcA 38 | 11 | ho kara 38 | 13 aura dravya devagati HOE-10 sarvatra sarvatra bAla tapasvI bot-11 sarvatra sarvatra asurakumAra deva aura deviyAM | " 42,431,3 | IzAna kalpa " | 4 aMgula ke asaMkhyeya bhAga 45 | 2 | devendra rUpa 5 | devagati 8 stara para sarvatra | aura deviyoM 6 | deva rUpa | 1 prajJapta haiN| x | sakate haiM? gautama! rUkhA (bha. 3/35) yAvat samaya meM balicaMcA ho kara (rAyapaseNiyaM, sU. 10) yAvat | aura divya deva-gati bAla-tapasvI asurakumAra-deva aura -deviyAM IzAna-kalpa aMgula-ke-asaMkhyeya-bhAga devendra-rUpa deva-gati svara se aura -deviyoM deva-rUpa prajJapta hai? hAM, (vaha) samartha hai| sakate haiM? gautama! thA ||1|| pRSTha sUtra paMkti azuddha / zuddha 12 haiN| yaha hai? yaha | 3 | pUrvavat vaktavya hai pUrvavat (bha. 3/17) (vaktavya hai) 7,8 sakate haiN| zeSa hai, bhante! hai| bhante! " prakAra dvitIya prakAra kahakara dvitIya hai (bha. 3/16) yAvat 4-5 pUrvavat vaktavya hai | pUrvavat (bha. 3/16) (vaktavya hai) hai| zeSa vaktavyatA | hai, zeSa (vaktavyatA) bhadra yAvat bhadra (ma. 3/17) yAvat | IzAna kalpa | IzAna-kalpa 6 | aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga | tiSyaka ke tiSyaka (bha. 3/17) ke 11 meM jJAtavya hai, kevala itanA meM bhI (jJAtavya hai), itanA hai| zeSa vaktavyatA hai, zeSa (vaktavyatA) | paTarAniyoM ke paTarAniyoM (bha. 3/5-7) ke jJAtavya hai (jJAtavya hai) 15 hai| kisI hai, kisI meM jJAtavya hai, meM bhI (ma. 3/16) (jJAtavya hai), | sakatA hai| aura sakatA hai aura " dvIpa dvIpa3 | samudroM -samudroM 4 |isI prakAra sAmAnika isa prakAra bha. 3/5-7) sAmAnika " ye saba jJAtavya haiN| (ye saba jJAtavya hai)| 5, 6 dvIpasamudroM dvIpa-samudroM 3 meM jJAtavya hai, meM bhI (jJAtavya hai), 5 lAntaka kucha lAntaka bhI, itanA antara hai-kucha 7 prANata-battIsa prANata bhI, itanA antara hai-battIsa 8 acyuta-kucha acyuta bhI, itanA antara hai-kucha " hai| zeSa saba hai, zeSa saba 6 usI prakAra haiN| | pUrvavat (vaktavya hai| hai| bhante! " prakAra tRtIya prakAra kahakara tRtIya 2 karane lge| karate haiN| 1 (draSTavya-bha. 1/ (draSTavya-ma. 1/ | IzAna kalpa IzAna-kalpa | rAyapaseNaIyaM ke rAya. (sU. 7-120) ke 4 nagara yAvat nagara (ma. 1/46) yAvat | tejasvI tejasvI (ma. 2/64) | 13 | para yAvat (bhaga. 2/66) sahasrarazmi | para (ma. 2/66) yAvat sahasrarazmi 24, 25/ ke UMca nIca aura madhyama kuloM ke UMca-, nIca- aura madhyama-kuloM " |48 | ucca, nIca aura madhyama kuloM ucca-, nIca-, aura madhyama-kuloM 35 | 1 |bAlatapaH bAla-tapaH pRSTha | sUtra paMkti azuddha zuddha | asurakumAra-devoM kA una (asurakumAra-devoM) kA 3 | asurakumAra-deva (asurakumAra-deva) (saudharma kalpavAsI (saudharma-kalpavAsI 5 choTe, ratnoM choTe ratnoM , asurakumAra-deva (asurakumAra-deva " haiN| taba vaimAnika deva hai|) taba vaimAnika-deva 3 | vaimAnika-deva tatpazcAt (una devoM dvArA ratnoM ko curAne ke pazcAt vaimAnika deva) | yaha bAta saMgata | yaha artha saMgata loka meM, yAvat saudharma kalpa | loka meM yAvat saudharma-kalpa 5 arhata, arhata arhata, arhat2 | yaha bAta saMgata yaha artha saMgata saudharma kalpa saudharma-kalpa 1 | hai yAvat hai (bha. 3/4) yAvat | dRSTAnta vaktavya dRSTAnta (ma. 3/26) vaktavya 1 samaya usI samaya meM usI tajasvI yAvat tejasvI (bha. 2/64) yAvat kuTumbajAgarikA kuTumba-jAgarikA 6 dravyoM se se | viharaNa kara rahA hU~? rahatA hU~? | 13 | para yAkt para (ma. 2/66) yAvat 8, 19 kuTumbIjanoM kuTumbI-janoM | 25 | UMca, nIca aura madhyama kuloM UMca-, nIca- aura madhyama-kuloM | 1 | bAlatapasvI bAla-tapasvI bAla-tapaH 5 rUkhA, yAvat rUkhA (ma. 3/35) yAvat 6 | tApasa jIvana tApasa-jIvana 12, 20 argha nivartanika ardha-nivartanika | 15 | para yAvat para (ma. 2/66) yAvat | 3 | vicaraNa gAmAnugrAma | vicaraNa karatA huA, grAmAnugrAma 1 bAlatapasvI bAla-tapasvI | upapAta sabhA meM yAvat indra rUpa upapAta-sabhA meM (ma. 3/43) yAvat indra-rUpa 2 |se yAvat se (bha. 3/17) yAvat -kalpa tathA dhyAna -kalpa taka dhyAna 3 dekhatA hai-devendra dekhatA hai devendra 3 zakra ko| zakra ko // 5 ke sAmane nirmala ke samAna nirmala se rakhAMkita se rekhAMkita 8 | yAvat dazoM dizAoM kA (ovA. 2/40) yAvat dazoM dazAoM a - bAlatapaH 4 indroM kA (indroM kA) 4, 5 darzana vArtAlApa karaNI vivAdotpatti darzana, vArtAlApa karaNIya vivAdotpatti 5 sanatkumAra kI bhavyatA Adi sanatkumAra kI bhavyatA (Adi hai) // 2 // thA, yAvat thA yAvat (parivRta thA) yAvat (parivRta thA) rAyapaseNaiyaM, (sU. 7-120) yAvat " ratnaprabhA pRthvI ratnaprabhA-pRthvI yaha bAta saMgata yaha artha saMgata 1 prakAra yAvat prakAra (aNuogadArAI sU.287) yAvat | " saudharma kalpa ke nIce yAvat saudharma-kalpa ke nIce (aNuoga- | -dArAI, sU. 287) yAvat | 3 yaha bAta saMgata yaha artha saMgata |2, 3 | ratnaprabhA pRthvI meM asurakumAra deva | ratnaprabhA pRthvI meM asurakumAra-deva 3 vaktavyatA hai, yAvat vaktavyatA hai (paNNavaNA, 2/31) | yAvat bhAga karate bhoga karate unakI gati kA viSaya (unakI gati kA viSaya - asurakumAra-devoM 2 | viSaya acyuta kalpa 2,3 saudharma kalpa (asurakumAra-devoM viSaya) acyuta-kalpa saudharma-kalpa , saudharma kalpa saudharma-kalpa (12)
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti 118 106 6 ... * * * * * *. 121 122 123 111 120 112 13 124 W 124 125 126 .... 127 990 3 - - ch 112 116 120-21 122 123 ************ ** **.*. 30 m = 30 1 NN. 2 124 125 126 126 116 4 131 mr us 10 134 142 6 " 5 vijaya 4 130 152 21 22 36 8. 12 133 12 2 8 17 para yAvat 21 22 gae haiN| zukra hai, hai vaha hokara yAvat yAvat hai| samavahata ho kara yAvat vaikriya samudghAta ghora ghora bhayaMkara, bhayaMkara saudharma kalpa " azuddha vaimAnika devoM hai| tirache hai| nIce saMkhyeyaguNA hai| Upara saMkhyeyaguNA vajra ke saMkhyeyaguNA sAtha yAvat karatA hai avakramaNa kara yAvat zurU para ( ovA 2/40, ma. 3 / 16) yAvat ge| -vijaya zukra hai hai| vaha hokara (rAyapaseNiyaM, sU. 10) hai, samavahata ho kara rAyapaseNiyaM, sU. 10) yAvat vaikriya-samudghAta ghora ghora bhayaMkara bhayaMkara saudharma kalpa vaimAnika -devoM hai, tirache " hai, nIce saMkhyeya-guNA hai, Upara saMkhyeya-guNA (vajra ke) saMkhyeya-guNA sAtha (bha. 3/4) yAvat sAtha (rAyapaseNiyaM, sU. 58) yAvat karatA hai, avakramaNa kara (rAyapaseNiyaM, sU. 65-120) yAvat saudharma- kalpa saudharma kalpa thA bhagavAna mahAvIra vahAM pdhaare| pariSad AI yAvat dharma sunakara thA yAvat thA - ( ma. 1/4-8) yAvat (dharma sunakara ) yA (bha. 1/266-286) yAvat (usakA ) usakA pramAda aura yoga- ina do hetuoM se (pramAda aura yoga- ina do hetuoM se) yahAM vaktavyatA loka (yahA~) vaktavyatA yAvat (jIvA. 3/723-765) loka jJAtavya hai| 130 152 5-6 ( jIvA. 3/723-765) taka jJAtavya hai| 130-31154-50 sarvatra anagAra 131 160 1 (anagAra) ( yAvat ?) (yAvat) 160 62 1 2 pratyeka ke cAra-cAra bhaMga hote haiN| (pratyeka ke cAra-cAra bhaMga hote haiM) / pRSTha 131 133 ............ 133 134 135 ....... a. sUtra paMkti 163 150 137 tU 182 " 183-84 185 jo jIva 4-5 nairayiko 184 2, 4 jyotiSka devoM 168, 200 201 203 136 205 204 ..... 2 186 zIrSaka 164 " 3 2 166 4 6 1 3 1 2 136 205 4. 136 205-07 " " 216 220-21 1 vaimAnika deva 140 240 242 3 1 3 206 1 207 208 9 217 1 3. 137 saM. gA. zIrSaka 9. . yahAM bhI -rUpa kI vaktavyatA hai, yAna ke viSaya meM isI prakAra yugya zibikA, ke saMbaMdha meM 2 2 3 devarUpa bhAvitAtma-vikurvaNA- pada -rUpa yAvat yAvat hai, aura se yAvat vaktavyatA lie hue, purUSa kI vaktavyatA vahI (sUtra 166 kI ) vaktavyatA bhAvitAtmA rUpa meM kie hue, puruSa kayA vahI (sUtra 166 kI ) bhAvitAtmA rUpa meM paryastikAsana abhiyojanA jJAtavya hai| azuddha vahI (sUtra 166 kI ) dvi (pUrNa) paryakAsana W - isa shee X hai| rUpa yAvat (sUtra 166 ) ( 13 ) (yahAM bhI) -rUpa (ukta hai), ( yAna ke viSaya meM) yugya zivikA zuddha ( ke saMbaMdha meM) usI prakAra (jo jIva) (nairayikoM) (jyotiSka- devoM) vaimAnika -devoM bhAvitAtma-vikurvaNA-pada X -rUpa (ma. 3/164) yAvat (bha. 3/4 ) yAvat hai aura se (bha. 3 / 164) yAvat (vaktavyatA) liyA huA (puruSa) bhI pUrvavat (bha. 3 / 166) (vaktavyatA) (bhAvitAtmA rUpa meM) kiyA huA (purUSa) bhI kyA pUrvavat (bha. 3 / 166) (bhAvitAtmA rUpa meM) paryastikAsana meM baiThA huA (puruSa) bhI | pUrvavat (bha. 3 / 166) dvi(pUrNa)- paryaMkAsana meM baiThA huA (puruSa) bhI (abhiyojanA jJAtavya hai) deva-rUpa saMgrahaNI gAthA - ( isa haiM) ||9|| rUpa (ma. 1/46) yAvat (ma. 3 / 166) pRSTha sUtra paMkti 140 243 9. ....... 141 ....... 143 ........... 144 145 245 247 142 254 " 248 146 250 251 253 258 256 sa. gA. 252 2 3 260 261 263 272 256 3 3 7 273 145 274 ...m or r s 274 3 2 275 saM. gA. 2 5 267 268 | 270 3 12 " 4 3 4 " 20 15 azuddha zuddha isI prakAra saniveza rUpa taka grAma isa prakAra (ma. 1/46) yAvat -rUpa kI bhA~ti vaktavya hai| ( grAma rUpa kI bhAMti vaktavya hai)| haiM (pUrti paNNavaNA, pada 2) (bhagavAna kI) ( gaNadhara gautama ) (usake) (inake) zataMjala 18 9 hai| bhagavAna kI gaNadhara gautama usake inake svayaMjvala taka yahAM vaktavya hai| kevala sUryAbha ke sthAna para somadeva vaktavya hai| AdhA hai yAvat vidyut-kumAra vAta-kumAriyAM abhravRkSa pAMzuvRSTi lAkapAla saudharmakalpa TiDDI, Adi kAla mahAkAla, asipatra, hue yAvat kola-pAla 11 jalakAntA dikkumAra devoM kA deva yama ke putrasthAnIya haiN| tribhAga adhika eka palyopama svayaMjala vAha, yAvat kSaya, tathA hai| tathA ho| vahAM RddhivAlA sAmarthyavAlA nagara meM bhagavAna gautama bhagavAna aNjn| stanitakumAra devoM bhAMti (3 / 272) bhUtoM ke sUrUpa (yaha vaktavya hai), itanA antara hai(sUryAbha ke sthAna para) soma deva (vaktavya hai)| AdhA jJAtavya hai (rAyapaseNiyaM, sU. 204-208) (ma. 2/ 121) yAvat vidyutkumAra vAtakumAriyAM ana-vRkSa pAMzu-vRSTi lokapAla saudharma kalpa TiDDI Adi kAla, mahAkAla 119 1 asipatra, (deva yama ke putrasthAnIya haiM) ||2|| tribhAga adhika-eka palyopama zataMjala vAha (bha. 3/258) yAvat kSaya tathA ha tathA hA~, vahAM Rddhi vAlA sAmarthya vAlA nagara meM (bha. 1/4-10) yAvat (bhagavAna gautama bhagavAna mahAvIra kI) hue (bha. 3/4 ) yAvat kolapAla jalakAntA aMjanA dikkumAra devoM kA stanitakumAra devoM bhAMti (ma. 3/272 ) bhUtoM ke surUpa
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha | sUtra paMkti azuddha 3 . anagAra yAvat 4 |4, 5 | usa samaya 4 | hotA hai, yAvat usa samaya | 6 | usa samaya - bhAga meM 7,65, 6 gautama! yaha saba aisA hI hai| pRSTha | sUtra paMkti azuddha | 275 | 2 | mahAbhImA kinnaroM | mahAbhIma // 11 // kinnaroM 3 giityshaa| | gItayazA / / 2 / / 2776 haiM jahA hai| jahAM | rAjagRha nagara meM bhagavAn gautama rAjagRha nagara (ma. 1/4-10) yAvat bhagavAn mahAvIra kI paryupAsanA (bhagavAn gautama bhagavAn mahAvIra karate hue isa kI paryupAsanA karate hue) " 5 | uddezaka yahAM | uddezaka (3/668-1037) yahAM 280 , rAjagRha nagara meM bhagavAn gautama rAjagRha (nagara meM) (ma. 1/4-10) bhagavAn mahAvIra se yAvat (bhagavAn gautama bhagavAna mahAvIra se) '| 3 | kramazaH acyuta kramazaH (ThA. 3/143-160, jIvA. |3/235-258, 1040-1055) yAvat acyuta4 kalpa zataka 4 saM. gA.1 uddezaka haiN| uddezaka haiM // 11 // nagara meM bhagavAna....karate hue (nagara meM) (bha. 1/4-10) yAvat (bhagavAna .... karate hue) 11, 12 pRSTha | sUtra paMkti azuddha |, aspRSTa hokara 2 vaha | gautama! yaha syAt 2 karatA hai| zIrSaka odana Adi 3 hai| yAvat | 2 | yAvat jIvAjIvAbhigam (3/ 706-765) 3 ke loka-sthiti lokAnubhAva yaha kisa prakAra bhante! jo jIva maradun zuddha anagAra (ma. 1/6, 10) yAvat (usa samaya) hotA hai yAvat (usa samaya) (usa samaya bhAga meM) gautama! yAvat hotI hai| (yaha saba aisA hI hai|) (aThAraha muhUrta kA utkRSTa) (varSA kA prathama samaya) (prathama samaya) (varSA kA) grISma (ma. 5/13-15) yAvat (vaktavya hai)| inake vaktavya haiN| hai (ma. 5/13, 14) yAvat (abhilApa) AyuSman zramaNa! gautama! pUrvavat (pUrNa pATha praznavat) | usa prakAra (AlApaka) niravazeSa vaktavya hai (ma. 5/3), itanA 5 | aThAraha muhUrta kA utkRSTa 7 varSA kA prathama samaya 8 prathama samaya 3 varSA kA 2 grISma yAvat 3 vaktavya hai| isake | usane AyuSya isa prakAra yAvat | aspRSTa rahakara (vaha) gautama! (vaha) syAt karatA hai? odana-Adi hai (bha. 2/136) yAvat jIvAjIvAbhigama (3/706-765) yAvat lokasthiti, lokAnubhAva yaha isa prakAra bhante! jo bhavya (nairayikoM meM upapatra hone kI yogyatA-prApta) jIva (usane) vaha AyuSya isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) | yAvat devoM kA daNDaka jJAtavya hai jo bhavya (jisa yoni meM utpatra hone kI yogyatA prApta) (jIva) manuSya kA AyuSya? jisa yoni meM zabda-zravaNa sunatA hai? (athavA) zaMkha-zabda yAvat kyA (vaha) una hote hai| " | devoM ke daNDaka taka jJAtavya hai 1,4 jo jIva 3 hai| yAvat abhilApa 4,5 AyuSyaman zramaNa! gautama! pUrNa pATha praznavat 1 | usI prakAra AlApaka 2 avikala rUpa se 3 vaktavya hai| vizeSataH 3 | 4 | Upara yAvat IzAnanAma Upara (paNNavaNA, 2/51) yAvat IzAna nAma vahAM (paNNavaNA, 2/51) yAvat |" vahAM pAMca pAMca sunatA hai| . vaktavyatA yAvat jJAtavya hai yAvat 3 vaktavya hai| jJAtavya hai yAvat nahIM hotI yAvat 1 vaktavyatA hai, 2 vaktavyatA hai usI | hai| AyuSyaman zramaNa! 1 nagara meM bhagavAn | 3 tIsare zataka meM zukra tIsare zataka (ma. 3/250-271) meM zaka 51,2 avikala rUpa se jJAtavya hai, kevala | niravazeSa (jJAtavya hai), itanA antara hai5 sthiti eka tihAI bhAga kama do (sthiti) eka-tihAI-bhAga-kama-dopalyopama palyopama (1* palyopama) sthiti do (sthiti) do sthiti eka tihAI bhAga adhika do sthiti eka-tihAI-bhAga-adhika-do palyopama (28) kI hai| -palyopama (2% palyopama) kI hai| sthiti eka (sthiti) eka kI hai / / 1 / / jJAtavya hai (ma. 3/250-271) | uddezaka jJAna uddezaka (17/60-113) jJAna 4 uddezaka uddezaka (17/114-146) 2 alpabahutva alpabahutva / / 2 / / ko bhI sunatA hai? adhaH sunatA hai? gautama! (vaha) Urdhva(meM vidyamAna zabdoM) ko bhI sunatA manuSya kA AyuSya jisa yoni se zabda zravaNa | sunatA hai athavA | zaMkha-zabda, yAvat | kyA una 12 sunatA hai? | 16 | ko sanatA | 20 | hai, adhaH - R0, 25 sunatA hai, " | 22 gautama! Urdhva|" meM vidyamAna zabdoM ko sunatA 24, 24. . 25 | hai, madhya 33 | nahIM sunatA hai| 35 | sunatA hai| 2 hai yA hai athavA haMsatA hai, usa 2 utsuka kevalI haina jIva cAritra | hai| vaha | apekSA se kahA 2-3 (vaktavyatA) (bha. 5/4) yAvat jJAtavya hai (ma. 5/5-18) yAvat vaktavya hai (ma. 5/3) / jJAtavya hai (ma. 5/5-18) yAvat nahIM hotI (bha. 5/16) yAvat vaktavyatA hai (bha. 5/21-23), vaktavyatA hai (ma. 5/24-27) usI hai, AyuSman zramaNa! nagara meM (bha. 1/4-10) yAvat (bhagavAn karate hue) isa prakAra (bAta calate haiN| hai (pUrti ma. 5/31)? hai (pUrti ma. 5/40)? hai? madhya nahIM suntaa| sunatA hai? hai? (athavA) hai? (athavA) haMsatA hai aura utsuka hotA hai, usa jJAtavya hai . . karate hue isa prakAra 154 | 35 " bAta calate haiN| 154 36-36/ sarvatra | hai? (5/31 kI taraha) 41-42, ? (5/40 kI taraha) kevalI " 43, 45 sarvatra zataka 5 (ma. 5/40) yAvat mahAvAta calate haiN| hai (pUrti ma. 5/40)? hai aura na jIva jo cAritra hai, vaha apekSA se yaha kahA 146 | 2 | 2 padhAre yAvat yAvat mahAvAta calate haiN| (5/40 kI taraha) hai? (5/40 kI taraha) (14) padhAre (ma. 1/7, 8) yAvat 45 1
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha | sUtra paMkti 166121 , azuddha isI prakAra vaimAnika taka pRSTha | sUtra paMkti / 71 | 3 | isa prakAra yAvat vaimAnika-devoM taka isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) | yahI vaktavyatA hai| | yAvat vaimAnika-deva (vaktavya hai| 4 ekendriya ko ekendriya-jIvoM ko 3 jIva darzanAvaraNIya jIva jisa darzanAvaraNIya - sabhI | vedanA vaktavya hai| bandhana kaise | usake 7 mithyAdarzanakriyA , beca rahA hai grAhaka 4 jIvAjIvAbhigama meM 138 zIrSaka ArAdhanAdi-pada | 2 jJAtavya hai| 3 | usakA 52-53 2 | " 152| 4 usake 6 | jaise-catuHpradezI 7 | hai| yAvat |4, 5 | usake 4 | isa prakAra yAvat vaimAnika-devoM taka isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) jJAtavya hai| yAvat vaimAnika-deva (vaktavya hai| 5 ekendriya ko ekendriya-jIvoM ko 5-6 (sU. 71 kI taraha (ma. 5/71 kI bhAMti) 3 | aisA karate samaya vaha esA karate samaya vaha) 5 | yaha saMgata hai (yaha saMgata hai) 3 vaha mRdubhAva se vaha mRdu-mArdava se zIrSaka x mahAzukra se samAgata devoM ke praznoM kA pada maharddhika yAvat maharddhika (bha. 3/4) yAvat anagAra bhagavAna mahAvIra ke | anagAra (bha. 1/6) yAvat (bhagavAn | mahAvIra ke) Ate haiM, yAvat Ate haiM yAvat karate haiN| karate haiM, (vacana) | bhASA bolI bhASA bhI bolI 3 | aNuyogadArAI kI bhAMti aNuogavArAI (sU. 516-551) kI bhAMti 4 AlApaka hai AlApaka (bha. 5/66, 67) hai, 4, 5 avikala rUpa se jJAtavya hai| niravazeSa jJAtavya hai| sarvatra | deva | diva) 3 | vaimAnika deva vaimAnika-deva 4 | samyakdRSTi-upapannaka samyagdRSTi-upapannaka | 16 | deva isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2)|| yAvat vaimAnika taka (sabhI vedanAeM vaktavya hai| bandha kaise (usake) mithyA-darzana-kriyA beca rahA hai, grAhaka jIvAjIvAbhigama (3/110) meM ArAdhanAdi kA pada jJAtavya haiN| (usakA) (') (usake) jaisI catuH-pradezI hai yAvat (usake) jaisA catuH (ukta hai), vaisA hI paMca 17E vacana ' kI prarUpaNA hai vaisI hI prarUpaNA paMca6, 7 kI karaNIya hai| | 4 kyA vaha (paramANu pudgala) vahAM | 5 hai| paramANu-pudgala para sarvatra | skandha (vaktavya hai) kyA vahAM vaha (paramANu-pudgala) hai, vahAM (paramANu-pudgala para) pRSTha | sUtra paMkti azuddha |177/ 1645 jaae| jAe (vaktavya hai)| | jaae| jAe (" ") 6 kI vaktavyatA hai| vahI vaktavyatA (ukta hai), usa prakAra 10 skandha kI hai| (skandha) vaktavya hai| taka vahI kAlAvadhi hai (taka vahI kAlAvadhi hai)| AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga AvalikA-kA-asaMkhyAtavAM-bhAga saprakampa (saprakampa - kAlAvadhi hai| kAlAvadhi hai)| aprakampa (aprakampa ' pudgala kI yahI kAlAvadhi hai| (pudgala kI yahI kAlAvadhi hai)| 5 | pudgala kI kAlAvadhi (pudgala kI kAlAvadhi) 6 tathA bAdara tathA isa prakAra bAdara 6, 7 kI kAlAvadhi (kI kAlAvadhi) 3 |AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga AvalikA-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga 176 | 174 | 3 | asaMkhyaya kAla asaMkhyeya kAla | skandha meM kAla-kRta antara (skandha meM kAla-kRta antara) saprakampa (saprakampa - antara antara), 3 | AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga AvalikA-kA-aMsaMkhyAtavAM-bhAga aprakampa (aprakampa |-kAla hai, vahI kAla (ma. 5/172 meM) (ukta hai), antara bhI vahI vaktavya hai| | AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga |AvalikA-kA-asaMkhyAtavAM-bhAga * vizeSAdhika hai? vizeSAdhika hai? 3, 4 asaMkhyeyaguNA asaMkhyeya-guNA ' vimarzanIya hai| kSetra kA Ayu (vimarzanIya hai)| kSetra (-sthAna kA Ayu) tInoM sthAnoM (kA Ayu) asaMkhyeyaguNA hai| asaMkhyeya-guNA hai // 1 // 6 | sacitta, acitta aura mizra dravyoM sacitta-, acitta- aura mizra-dravyoM | isI prakAra stanika kumAra-devoM taka isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) Arambha aura parigraha yAvat stanikakumAra-deva 2-jIvoM kI bhAMti jJAtavya hai| -jIvoM (ma. 182-183) kI bhAMti (vaktavya hai| | |? nairayika-jIvoM kI bhAMti hai? pUrvavat (nairayika -jIvoM (bha. 182 |-183) kI bhAMti | 2 | karate haiM, karate hai (ma. 5/183) yAvat trasakAsa kA samArambha karate haiM, 3 dvIndriya jIvoM dvIndriya-jIvoM | isI prakAra caturindriya jIvoM taka isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada Aramma aura parigraha kI vaktavyatA |2) yAvat caturindriya-jIva 1,5bIcobIca | sarvatra hai, paramANu-pudgala bIcoMbIca hai, vahAM (paramANu-pudgala) 2 tInoM kA Ayu donoM bAda sArddha-samadhyAdi-pada (paramANu-pudgala) (dvipradezika skandha) (saMkhyeyapradezika skandha) sapradeza hai| kayacit zIrSaka anuttaropapAtika devoM 2 kSINa haiM, upazAnta nahIM hai? 4 | vIrya yoga 4 uddezaka meM haiM yAvat | yaha vaktavya kaisA hai? 4 hUM yAvat prarUpaNA 3 | anubhava karate haiM? gautama donoM bAra | 160 zIrSaka sAlasamadhyAdi-pada | 3 | paramANu-pudgala dvi-pradezI skandha |saMkhyeya-pradezI skanya 3,4 sa-pradeza hai| kathaMcita asaMkhyeya-pradezI aura skandha saMkhyeya-pradezI anuttaropapAtika-devoM (athavA) kSINahaiM, (sApekSa rUpa meM) upazAnta nahIM haiN| vIrya-yoga uddezaka (ma. 1/201-206) meM haiM (bha. 1/420) yAvat | yaha isa prakAra kaisA hai? hUM (ma. 1/421) yAvat prakapaNA anubhava karate hai? gautama hai-nairayika asaMkhyeyapradezika (skandha) bhI aura | (skandha) bhI saMkhyeyapradezika 7 4 gautama! 1. paramANu-pudgala eka hai| jisa prakAra gautama! (paramANu-pudgala) 1. eka | hai- nairayika 5 hai, isa jisa prakAra hai, usa
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti azuddha zuddha 180 1866 3-4 hai (yaha vaktavya hai, itanA vizeSa hai, (itanA vizeSa hai ) - 22 - 2.. ..... .. 181 182 183 184 ........... hai)--- 160 1, 2 jIvoM kI vaktavyatA hai usI prakAra jIva (ukta haiM) usa prakAra manuSya manuSyoM ke Arambha aura parigraha vaimAnikoM kI vaktavyatA bhAMti jJAtavya hai| meM rAjagRha varNana yAvat (bha. 1/4 ) anagAra thaa| vaha prakRti se bhadra 200 201 203 ... 202 1 .............. 206 2 12 eka guNa vAlA kRSNa 2056, 10 a- pradeza hai| 12, 13 99 207 206 210 1 211 2 3 AlIna saMyatendriya 10, 12 mata meM 7-11 madhya 12 mata meM # * * * * maiM 15 a pradeza kI vaktavyatA hai, 15, 16 dRSTi se bhI apradeza kI vaktavyatA hai| jo pudgala 17 vaha hai| pudgala 16. sa- pradeza hai| a-pradeza hai| 20 21 a-pradeza hai| jo pudgala 22 22-23 * s a m ke www hai-syAt sa pradeza kI vaktavyatA hai, 1 kisase kama haiM, alpa hai, 4-6 asaMkhyeya- gunA hai| kSetra karatA hai| nairayika jIva nairayika jIvoM vaimAnika bhAMti (ma. 5/184, 185) jJAtavya haiN| meM (bha. 1/4-8) yAvat (rAjagRha varNana) anagAra prakRti se bhadra (ma. 2/ 188) yAvat ( AlIna saMyatendriya (mata meM) ("") -madhya (mata meM) eka-guNa-kRSNa varNa vAlA pudgala a-pradeza hai, a-pradeza hai| jo pudgala (a-pradeza) (ukta hai), dRSTi se (apradeza) (vaktavya hai)| jo (pudgala) (vaha (pudgala) sa- pradeza hai, a-pradeza hai, hai vaha syAt (sa-pradeza) (ukta hai), (sa-pradeza) (vaktavya hai)| kinase alpa hai, alpa haiM, asaMkhyeya-guNA hai, kSetra karatA hai, nairayika- jIva nairayika-jIvoM 12 jaisI vaktavyatA nairayika jIvoM kI hai jaise nairayika-jIva (ukta haiM) vaise vaisI hI vaktavyatA yAvat vaimAnika -devoM taka kI haiN| bhante! siddhoM kI pRcchA ! (pUrti paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika- deva (vaktavya haiN)| bhante! siddh-pRcchaa| pRSTha sUtra paMkti 18.4 185 212 213 214 . W ....RARA.. ... . 186. 222 95 ..... 211 2 1 220, 222 221 215 216 218 12 225 maiM azuddha siddha jIva bar3hate bhI haiM, jIva avasthita rahate haiN| AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga prakAra jIva 1. 12 AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga jaghanyataH eka 2 235 ~ ~ - I 236 242 243 1 99 1 jIva ekendriya jIvoM kI bhAMti m was as t 6223 12 13 13-14 vaisA hI hai| 9 226 228-30 2 231 4-5 haiN| isakI kAlAvadhi 2 3 1 hai| 7 kA vRddhi hAni aura avasthiti-kAla (kA vRddhi hAni aura avasthiti 201 -kAla) jIva usI prakAra (ekendriya jIvoM kI bhAMti) isa prakAra (pUrti paNNavaNA, pada 2) yAvat caturindriya-jIvoM taka (vRddhi, jJAtavya hai)| ( avasthiti-kAla hai)| yaha AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| AvalikA kA aMsaMkhyAtavAM bhAga hai, caturindriya jIvoM taka vRddhi jJAtavya hai| avasthiti-kAla hai| yaha 247 12 eka samaya utkarSataH jo Upara -sahita haiM ve sopacaya- sopacaya haiN| zeSa siddhoM kI pRcchA AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga jJAtavya hai 244 caturindriya jIvoM 245 2 caturindriya jIvoM 246 AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga kAla viraha- kAla (sU. 5/222) kI bhAMti meM rAjagRha nAma gautama svAmI ne isa kahalAtI hai, yAvat apekSA se| yAvat zuddha siddha-jIva bar3hate haiM, ( jIva avasthita rahate haiN)| AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga prakAra (nairayika-jIva) AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga jaghanyataH (ve) eka 9 prakAra eka samaya, utkarSataH jo (Upara) (vaisA hI hai)| ( 16 ) -sahita haiM, ve | (sopacaya- sopacaya) haiN| zeSa (sabhI) siddha-pRcchA AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM, ( isakI kAlAvadhi -) | AvalikA-kA-asaMkhyAtavAM bhAga kAla avakrAMti-kAla ( viraha - kAla) (kI bhAMti) 2) yAvat pRthvIkAyika yAvat trIndriya jIvoM pRthvIkAyika (pUrti--paNNavaNA, kI vaktavyata nairayikoM pada 2) yAvat trIndriya-jIva nairayikoM meM (ca. 1/4-10) yAvat (rAjagRha nAma gautama svAmI ne isa kahalAtI hai yAvat apekSA se (pUrti - paNNavaNA, pada ( ma. 5 / 236- 240 ) (jJAtavya haiM) caturindriya-jIvoM caturindriya-jIvoM prakAra (pUrti paNNavaNA, pada 2) (vktvytaa)| vktvytaa| devoM kI vaktavyatA asurakumAroM kI deva asurakumAroM kI bhAMti (bha. bhA~ti jJAtavya hai| 5 / 241, 242) vaktavya haiN| pRSTha sUtra paMkti SCE 248 2 186 250 1 160 .... 2. . . . . . . . 192 253 254 7 63 ....... 256 2 3 257 9 258 gA. 260 8, 6 6 10 1 2 15 hai pUrNa vaktavyatA | cAturyAma pAMca mahAvrata rUpa mc. . 258 2 saM. gA. 6 2 1 2 1 161 saM. gA. 2 4 5. " 3 1 , 2 azuddha 7 1 2 1 AvalikA prakAra manuSya-loka ke bAhara sthita vaktavyatA rAta-dina utpanna utpanna hoNge| vyatIta dina vyatIta hoNge| kisa apekSA se kahA utpanna hue haiM yAvat viharaNa karanA cAturyAma pAMca mahAvrata-rUpa rahe haiN| yAvat devaloka ke kitane prakAra prajJapta hai? devaloka ke cAra prakAra prajJapta haiM, kahAM hai kauna jAnatA hai| loka meM hone bAle uddezakoM ke ye pratipAdya haiN| hai| jo hai| mahAvedanA kyA uddezakoM ke ye mahA-vedanA utaratA hai? aura kisa karaNa ke kitane prakAra prajJapta haiM? zuddha AvalikA (ThA. 2/387-386) prakAra (pUrti paNNavaNA, pada 2) ( manuSya-loka ke bAhara sthita ) (vaktavyatA) rAta-dina pUrvavat ( utpanna utpanna hoMge, vyatIta -dina vyatIta hoNge|) kisa apekSA se (kahA utpanna hue haiM) yAvat haiM (pUrvavat (pUrNa vaktavyatA)) karaNa ke cAra prakAra prajJapta haiM, nairayika jIvoM ke karaNa ke prajJapta hai? unake cAroM caturyAma paMcamahAvratika devalokoM kA uddezaka meM hai| nagarI thii| prathama jJAtavya hai| usameM aura isameM itanA jJAtavya hai, itanA vizeSa hai--sUrya ke vizeSa sUrya ke sthAna para sthAna para zataka 6 rahanA caturyAma paMcamahAvratika rahe haiM (ma. 1/433) yAvat devaloka kitane prakAra ke prajJapta haiM? devaloka cAra prakAra ke prajJapta haiM, (kahAM hai) ( kauna jAnatA hai ) (loka meM hone bAle) devalokoM (kA uddezaka meM hai ) 11911 nagarI thii| isa zataka ke prathama ( uddezakoM ke ye pratipAdya haiM) ||9|| hai, jo hai, mahAvedanA (kyA) mahAvedanA utaratA hai? kisa kitane prakAra kA karaNa prajJapta hai? cAra prakAra kA karaNa prajJapta hai, nairayika- jIvoM ke kA karaNa prajJapta hai? (unake) cAra
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha | sUtra paMkti 163 6,6 azuddha ke karaNa prajJapta hai, cAroM prakAra ke kA karaNa prApta hai, cAra prakAra kA karate, . pRSTha sUtra paMkti azuddha 165 | 26 6 vanaspatikAyika jIvoM kI vktvytaa| | vanaspatikAyika-jIvoM kI (vaktavyatA) prakAra kA prayoga vaktavya hai- prakAra ke prayoga prApta haiM, jaise10 / prakAra yAvat vaimAnika devoM taka prakAra jisake jisake | usase karmoM kA upacaya vaktavya hai | (usase karmoM kA upacaya) yAvat vaimAnikoM kI (vktvytaa)| hai? sAdi | hai?-cAra bhaMga (sAdi 2 karaNa do prakAra ke hai- do prakAra kA (karaNa prApta hai) * tIna - - - tIna prakAra kA (karaNa prajJapta hai)- karaNa cAra prakAra ke prajJapta hai, cAra prakAra kA karaNa prajJapta hai, isI prakAra yAvat stanitakumAra-devoM isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat stanita-kumAra-deva sAta- kabhI sAta-, kabhI audArika zarIra audArika-zarIra kA vedana karate hai| (kA vedana karate haiN| nairayika jIva nairayika-jIva -prathama uddezaka meM ye viSaya varNita (-prathama uddezaka meM ye viSaya varNita pRSTha sUtrapakti azuddha zuddha |6 karate | syAt jJAnAvaraNIya-karma kA bNdh| (jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha) syAt | karma-prakRtiyoM ke baMdha (karma-prakRtiyoM kA baMdha) karate haiN| karate haiM, 3 karma-prakRtiyoM kA baMdha ve (karma-prakRtiyoM kA) baMdha (ve) 4 -karma 3 syAt jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha (jJAnAvaraNIya-karma kA) baMdha syAt krte| karate, 5 karma-prakRtiyoM ke baMdha (karma-prakRtiyoM kA baMdha) | 2 | upayoga vAlA -upayoga vAlA | 3 kA bandha ve (kA bandha ve) 2 krte| isI prakAra krte| 2 47,50 3 | hai| zeSa tInoM bhaMga (vikalpa) hai-sAdinahIM hai| hai? sAdi hai, zeSa tInoM hI (bhaMga (vikalpa)) hai (-sAdinahIM hai| hai? cAra bhNg-pRcchaa| (sAdi 2 haiN| kucha hai-cAroM hI (bhaMga) vaktavya haiM nagara yAvat gautama ne isa prakAra nagara (ma. 1/4-10) yAvat (gautama ne) isa prakAra niravazeSa aparyavasita hai| aparyanisita hai)| 2 avikala rUpa se bhante! bahukarma, prayoga 1. bahukarma, 2. prayoga aura vedanIyakarma3 karma-prakRtiyoM ke baMdha karatA hai| 4 | AyuSya karma 5 krtaa| anAhAraka hai| bAdara karma-prakRtiyoM kA baMdha saMkhyeyagunA | avedaka usase | ananta-gunA | (saMyata Adi) kA , isI prakAra yAvat 2 upacaya-vastra upacaya, 3. vastra karmasthiti, strI, saMyata, samyaga- 4. karmasthiti, 5. strI, 6. saMyata, -dRSTi, saMjJI, 7. samyaga-dRSTi, 8. saMjJI // 1 // bhavya, darzanI, paryAptaka, bhASaka, 6. bhavya, 10. darzana (darzanI), 11. parIta, mAnI, paryAptaka, 12. bhASaka, 13. parIta, 14. jJAnI yogI, upayogI, AhAraka, sUkSma, 15. yogI, 16. upayogI, 17. carama-bandha aura alpabahutvA AhAraka, 18. sUkSma, 16. carama -bandha aura 20. alpabahutva / / 2 / / tIsare (tIsare sarvatra | jIva 3 vedanIya-karma (karma-prakRtiyoM kA baMdha) karatA hai, AyuSya-karma karatA, anAhAraka hai, bAdara (karma-prakRtiyoM kA baMdha) saMkhyeya-guNA avedaka unase ananta-guNA (saMyata Adi) (bha.6/37-51) kA isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat (narayika-jIva) deva vanaspatikAyika-jIva zeSa sabhI jIva (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat siddha bhAMti (ma.6/55,58) AhAraka-jIvoM sapradeza hai, apradeza haiM, siddha-jIvoM bhAMti (bha. 6/54, 57) jIva-Adi nairayika-Adi nairayikoM, devoM noasaMjJi-jIvoM jIvoM, manuSyoM aura siddhoM 3 strI bhI jJAnAvaraNIya-karma kA baMdha (jJAnAvaraNIya-karma kA) baMdha strI bhI| |-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA kreN| -prakRtiyoM kA baMdha (vaktavya hai)| | AyuSya-karma kA (AyuSya-karma kA) gautama! saMyata jJAnAvaraNIya-karma kA gautama! (jJAnAvaraNIya-karma kA) baMdha baMdha syAt saMyata syAt 7, 38 5 / | karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA (karma-prakRtiyoM kA baMdha) (vaktavya hai| ' 7 krte| karate, 381 |baMdha samyaga |baMdha kyA samyaga3 | jJAnAvaraNIya-karma kA (jJAnAvaraNIya-karma kA) sarvatra | nosaMjJI nosaMzike bandha kI vktvytaa| | (kA bandha) (vaktavya hai) krtaa| karatA, karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatA (karma-prakRtiyoM kA baMdha) (vaktavya hai)| krte| kevala karate, cauthA kevlkrtaa| isI prakAra isa prakAra 41, 425 karma-prakRtiyoM ke baMdha kI vaktavyatAH (karma-prakRtiyoM kA baMdha) (vaktavya hai)| " |5-6 | vedanIya-karma kA vidanIya-karma kA) hai, kevala 42,46 3 | jJAnAvaraNIya-karma kA | (jJAnAvaraNIya-karma kA) 16 42,443 krtaa| karatA, krte| krte| tIsarAsAta karma-prakRtiyoM ke baMdha sAtoM (karma-prakRtiyoM kA baMdha) sAtoM hI karma-prakRtiyoM ke baMdha (sAtoM hI karma-prakRtiyoM kA baMdha) kA bandha (kA baMdha) gA. vanaspatikAyika jIvoM zeSa siddhoM taka sabhI jIva 4 | 208 mahA-kriyA, mahA-Azrava aura mahA-(mahA-kriyA, mahA-Azrava aura mahA|-vedanA -vedanA) 8, 6 puruSa kI AtmA (zarIra) kA pari-(puruSa) kI (AtmA (zarIra) kA pari Namana aisA hI hotA hai| Namana) pUrvavat (esA hI hotA hai)| 4 hai, yAvat hai yAvat 2 hotA hai| (hotA hai) hotA hai, (hotA hai) upacaya prayoga upacaya kyA prayoga prajJapta hai-jaise mana prajJapta haiM, jaise-mana mAMti AhAraka jIvoM 5 sapradeza hai, apradeza hai, 6 siddha jIvoM 7 bhAMti sarvatra jIva Adi | nairayika Adi 10 nairayika, deva 11 noasaMjJI jIvoM jIva, manuSya aura siddha 201-03 201 (17)
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha zuddha pRSTha | sUtra paMkti | 67 | 3 karane kI jJAtavya hai (jIvA. 3) yAvat bAra, | 68 | 3 vaimAnika deva karane ke sUtra (ma. 6/64, 65) vaimAnika-deva haiM // 1 // pRSTha | sUtra paMkti azuddha | 36 | 12 |jIva jIvoM . . vAle vAle, | 15 | (nAraka, tejo, vAyu, vikalendriya, (nArakoM, tejo, vAyu, vikalendriyoM | aura siddha ko varja kara) aura siddhoM ko varja kara) 16 | pRthvIkAyika, apkAyika aura pRthvIkAyika, apkAyika- aura vanaspatikAyika vanaspatikAyikajIvoM -jIvoM 19 -rahita jIva -rahita jIvoM 16 manuSya 20-22 -dRSTi jIvoM ke |-dRSTi-jIvoM ke 20 | vikalendriya jIvoM vikalendriya-jIvoM ' | 22 saMyata jIvoM saMyata-jIvoM asaMyata jIvoM asaMyata-jIvoM - 23, 26 ekendriya ekendriyoM azuddha 4 jJAtavya hai, yAvat baar| unakI lokAntika-vimAnoM se ralaprabhA yAvat 3 ratnaprabhA-pRthvI yAvat | 4 vaktavya hai, yAvat122-261 hotA hai| 1226 hai| koI jIva - vivakSita kSetra ke pRthvIkAya vivakSita kSetra ke | 4 |-pRthvIkAya tamaskAya nahIM hai| 8 jAtA hai| yahAM tamaskAya (unakI) (lokAntika-vimAnoM se) ratnaprabhA (bha. 1/211) yAvat / ratnaprabhA-pRthvI (ma. 1/212) yAvat vaktavya haiM, (pa. 1/213-215) yAvathuA, hai; koI (jIva) manuSyoM 5 7 , (vivakSita kSetra ke (pRthvIkAya vivakSita kSetra ke) (pRthvIkAya tamaskAya nahIM hai| jAtA hai yahAM (tamaskAya) hai (ThA. 1/248) yAvat hajAra-dovAlA (ma. 3/4) yAvat tvarita (ma. 3/38) yAvat gAMva hai? (ma. 1/46) yAvat (tamaskAya) pRthvIkAya-rUpa meM (ma. 1/437) trasakAya-rUpa meM upapanna-pUrva (kI bAharI kRSNarAjiyAM) | 10 | isa prakAra isa prakAra (ma. 1/211) yAvat 11 adhaHsaptamI pRthvI taka jJAtavya hai| adhaHsaptamI-pRthvI (ke viSaya meM) (jJAtavya hai)| | hai| koI jIva hai; koI (jIva) | 5 A kara Akara hajAra-, dovAlA yAvat tvarita yAvat gAMva hai? yAvat | tamaskAya pRthvIkAya rUpa meM basakAya rUpa meM upapanna pUrva kI bAharI kRSNarAjiyAM 34 | 2 | " kRSNarAjiyAM (kRSNarAjiyAM) | 23 saMyatAsaMyata jIvoM saMyatAsaMyata-jIvoM 24 nosaMyatAsaMyata jIva nosaMyatAsaMyata-jIvoM 26 jIva aura ekendriya jIvoM aura ekendriyoM 27 jIva tathA ekendriya jIvoM tathA ekendriyoM | 28 narayikoM nairayikoM 28, 26 jIva jIvoM 30 aura |, jIvoM, 32 | avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI avadhi-jJAnI, manaH-paryava-jJAnI 37 padoM ke tIna padoM meM tIna . ekendriya jIvoM ekendriya-jIvoM 38 lezyA-rahitajIvoM lezyA-rahita-jIvoM - sarvatra | jIvoM meM jIva aura ekendriya jIvoM meM jIvoM aura ekendriyoM 40 bhaMga hote haiN| savedaka sakaSAya-jIvoM bhaMga hote haiN| savedaka sakaSAya-jIvoM 41 naMpusaka-vedaka-jIvoM naMpusaka-vedaka-jIvoM 44 jIva aura manuSya jIvoM aura manuSyoM audhika jIva audhika-jIva azarIra-jIva azarIrI-jIvoM anAhAraka jIva anAhAraka jIvoM 50,51 hote haiN| nairayika, deva hote haiM, nairayikoM, devoM 50 bhASA bhASA-aparyApti 2 |-ukta dasa sUtroM (54.63) 1-ukta dasa sUtroM (bha. 6/54-63)/ | 3 | unakA | 2 dvIpa yAvat " vAlA yAvat | tvarita 5 yAvat devagati 1 hai yAvat 2 | kRSNarAji ke 3 kRSNarAjiyAM 1 meM yAvat | 3 | hai| para 2-4 | jaise -saMgrahaNI gAthA haiM // 1 // (unakA) dvIpa (ma. 6/75) yAvat vAlA (ma. 3/4) yAvat tvarita (ma. 3/38) yAvat deva-gati hai (ma. 1/46) yAvat (kRSNarAji ke (kRSNarAjiyAM) meM (ma. 1/437) yAvat hai; para jaise-1. arci 6-7 | aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra, aMgula-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga mAtra, saMkhyAtaveM bhAga saMkhyAtaveM-bhAga 8 aMgula aMgula (aNuogavArAI, sU.400) ' | 10 | pRthvIkAyika jIvoM pRthvIkAyika-jIvoM 211 126-201 hotA hai| - | 126 | 5 nairayika jIvoM nairayika-jIvoM (ma. 6/122) isa prakAra yAvat anuttaropapAtika | isa prakAra (ma. 6/214, 215) kI vktvytaa| yAvat anuttaropapAtika (vaktavya hai| - pUrvavat jJAtavya hai pUrvavat (ma. 6/122) (jJAtavya hai) 5 | vaha pudgaloM kA (vaha pudgaloM kA) | unase (unase) 211-12130-316 AyuSyaman AyuSman 132 | 2 | hai, sAta prANa sAta prANa 3 hai| tIna hajAra hai // 2 // tIna-hajAra dRSTa hai / / 3 / / haiM // 1 // gaathaae| . . 3 4 . . . . . 48 1. arci ' 108| 2 | hai| yAvat 106. kRSNarAjiyoM ke | 110 . devA hai yAvat (kRSNarAjiyoM ke deva // 1 // | 10 | bAlAgra harivarSa 12 | pUrva videha 13 | (aura apara videha) | 134 13-14 | manuSyoM kA ATha 1 bAlAnoM meM DhUMsa 2 | huA hai| | hotA hai| bAlAgra kA harivarSa pUrva-videha (aura apara-videha) manuSyoM ke ATha bAlAyoM se DhUMsa huA hai / / 2 / / hotA hai / / 3 / / saM. gA. |" ' 5 hai yAvat nahIM hai, sabhI jIva haiM (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat nahIM hai, (sabhI jIva) 206 | 114 saM.gA. . devoM kA parivAra hai| divoM kA parivAra hai) // 11 // . (18)
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti azuddha 214 | 135 | 4 | uttarakurukSetra [pRSTha sUtra pakti zukha zataka 7 . pRSTha sUtra paMkti azuddha 3, 4 hai| athavA | yahAM 1, 2, eka varNa aura eka rUpa kA . hai yAvat hai, athavA | (yahAM) | (eka varNa aura eka rUpa kA) | " | 7 kodAla yAvat | 6 | anya vikalpa bhI jJAtavya haiM |8 hai yAvat (anya vikalpa bhI jJAtavya hai) (ma.| 6/163, 164) (nirmANa) - sarvatra nirmANa ratnaprabhA yAvat hai yAvat | uttarakuru-kSetra hai (jIvA. 3/578, 576, jaM. 2/7) yAvat kodAla (jIvA. 3/580-565, jaM. 2/8-13) yAvat haiM (jIvA 3/566-631, jaM. 2/14-50) yAvat ratnaprabhA (ThA. 8/108) yAvat hai (ma. 1/46) yAvat haiM (pUrti--bha 6/78)? zabda bhI (vaktavya hai| 147. haiM? (bha. 1/48) yAvat bAdara-apkAya (-saudharma 1 |223 saM. gA.1 | uddezaka (uddezaka) 6 vktvytaa| vaktavyatA // 1 // " meM gaNadhara gautama ne zramaNa bhagavAn meM (bha. 1/4-10) yAvat (gaNadhara mahAvIra se gautama ne zramaNa bhagavAn mahAvIra se) 5-6 | isa prakAra caubIsa daNDaka vaktavya | isa prakAra (caubIsa) daNDaka (vaktavya hai| jIva aura ekendriya ye donoM hai)-jIva (bahuvacana) aura ekendriya (bahuvacana) ye donoM) 6 zeSa saba tIsare zeSa (saba jIva) (bahuvacana) tIsare |6-7 | niyamataH AhAraka hote hai| (niyamataH AhAraka hote hai| | karatA hai| vaimAnika taka sabhI karatA hai| nairayikoM se lekara (pUrtidaNDakoM meM yaha vaktavyatA -paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnikoM taka (sabhI) daNDaka (isa prakAra vaktavya hai| | 5 |kahA jAtA hai| aisA kahA jA rahA hai| huA hai| 4 zabda kI vktvytaa| | 157. ? yAvat bAdara aSkAya -saudharma 5 1 150 a . 2 huaa| brahma meM bAdara brahma) meM (bAdara-) bAdara pRthvIkAya kA sUtra vivakSita (bAdara) pRthvIkAya (kA sUtra vivakSita) hai| ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM bAdara- hai| (ralapramA-Adi) pRthviyoM meM |-agnikAya kA sUtra vivakSita hai| (bAdara-)agnikAya (kA sUtra vivakSita .. jar3a kA kATa de, bhante! hai| kyoMki karatA hai? gautama! >> 2 5 | vaha bahirvartI pudgaloM kA grahaNa (vaha bahirvartI pudgaloM ko) grahaNa * | vaisA karane meM (vaisA karane meM) sarvatra | pudgala ke pariNamana | (pudgala kA pariNamana) vAle pudgala se vAle (pudgala) se pudgala taka ke pariNamana (pudgala kA pariNamana) gandha, rasa aura spoM kI pariNamana gandhoM, rasoM aura spoM kA prinnmn)| zIrSaka avizuddha lezyA Adi avizuddha-lezyA-Adi 1 isa prakAra kA vaktavya kaise haiM? isa prakAra yaha kaise hai? 2 | lambA. caur3A yAvat | lambA-caur3A (bha. 6/75) yAvat 1 hai? bhante! hai? (athavA) 2 | hai| jIva 2 hai, jIva hai aura jIva 2 | hai| jIva hai aura jIva | asura-kumAra asurakumAra | | prakAra vaimAnika devoM prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika-devoM / ' isa prakAra vaimAnika isa prakAra (pUrti-egNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika-devoM hai aura " isI prakAra isa prakAra bhante! isa prakAra kA vaktavya kaise haiM bhante! yaha isa prakAra kaise hai? |bhavanapati, vAnamantara, jyotiSka aura bhavanapati-, vAnamantara-, jyotiSka aura zIrSaka nairayika Adi nairayika-Adi nairayika jIvoM nairayika-jIvoM - vaimAnika (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvata vaimAnika-devoM 2 hai yAvat hai (ma. 5/106) yAvat | grahaNa kara viSaya grahaNa kA viSaya . | 150/3-4 | bAdara-akAya, bAdara tejaskAya (bAdara-) apkAya, (bAdara-) tejas(saM.gA. aura bAdara vanaspatikAya kA sUtra kAya aura (bAdara-) vanaspatikAya | vivakSita nahIM hai| (kA sUtra vivakSita nahIM hai) 1911 naraka se lekara vaimAnika taka sabhI (naraka se lekara) (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnikoM taka (sabhI) 151/5 | hotA hai| hotA hai)| hotA hai| hotA hai| , | haiM? yAvat hai? (bha. 6/151) yAvat hai yAvat zIrSaka duHkhasparza Adi jar3a ko kATa de, bhante! hai, kyoMki karatA hai? gautama! hai (bha. 7/3) yAvat duHkhasparza-Adi isa prakAra (nairapikoM se lekara) (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnikoM taka (sabhI) daNDaka sa-aMgAra-Adi-doSa nirgranthI prakAra zIrSaka | sa-aMgAra Adi doSa 5, 8 | nigranthI hai? bhante! 13 | hote haiN| ki lavaNAdi samudra | barasate hai? 226 |26-35, pratyAkhyAna ke kitane prakAra prApta | pratyAkhyAna kitane prakAra kA prApta 156 | 1 |hai yAvat 3 | udakayonika jIva | haiN| yAvat -6 | dvIpa tathA svayambhUramaNa avasAna | vAle samudra 3 | zubha nAma dvIpa-samudoM meM utpAda jJAtavya hai| hote hai| lavaNAdi-samuda barasate hai? yaha artha saMgata nahIM hai| haiM (bha. 6/156) yAvat udakayonika-jIva haiM (jIvA. 3/256) yAvat dvIpa-samudra svayambhUramaNa paryanta | 2 | pratyAkhyAna ke do prakAra prajJapta hai, pratyAkhyAna do prakAra kA prajJapta hai, prakAra prajJapta haiM, prakAra kA prajJapta hai, 3 gAthA-anAgata, atikrAnta gAthA / anAgata, atikAnta hai // 1 // | pratyAkhyAna ke kitane prakAra prajJapta pratyAkhyAna kitane prakAra kA prajJapta | 2 | jAnanA-dekhanA- dasaveM saM. gA. jAnanA-dekhanA-(dasaveM ha zubha nAmoM (dvIpa-samudoM meM) (utpAda?) (draSTavya jIvA. 3/672-674) zAnya hai| ye hai) // 1 // hai| prakAra prajJapta haiM, prakAra kA prajJapta hai, (16)
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMkti | manuSya pRSTha sUtra azuddha - jIva kyA jIva (bahuvacana) kyA 2 jIva mUla jIva (bahuvacana) mUla , hai? pRcchaa| hai? (-) pRcchaa| 2 he uttara-guNa haiM, uttara-guNa 3 hai| , caturindraya-jIvoM taka isI prakAra |isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) vaktavya hai| yAvat caturindraya-jIva (vaktavya hai| * tiryagyonika aura manuSya jIva tiryagyonika (bahuvacana) aura manuSya (bahuvacana) jIvoM 2 | nairayika nairayikoM |, ina mUla-guNa-pratyAkhyAnI, uttara-guNa- ina jIvoM meM mUla-guNa-pratyAkhyAniyoM, |-pratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI uttara-guNa-pratyAkhyAniyoM aura | jIvoM meM apratyAkhyAniyoM meM 42, bhante! mUla-guNa-pratyAkhyAnI manuSyoM bhante! ina manuSyoM meM mUla-guNa| meM pRcchaa| -pratyAkhyAniyoM meM pRcchaa| 1 jIva kyA jIva (bahuvacana) kyA 3 jIva sarva jIva (bahuvacana) sarva 2 | nairayika sarva nairayika (bahuvacana) sarva , caturindriya-devoM taka isI prakAra isa prakAra (nairayikoM se lekara) (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat caturindriya-deva 4 guNA adhika hai | guNA hai pRSTha sUtra paMkti zuddha 3 |-bahutva bhI prathama -bahutva bhI usI prakAra prathama 3-4 (sUtra 40-42) (ma. 7/40-42) | jIva kyA | jIva (bahuvacana) kyA jIva jIva pratyAkhyAnI jIva pratyAkhyAnI |vaktavyatA (vaktavyatA) | jIva pratyAkhyAnI jIva (bahuvacana) pratyAkhyAnI vaimAnika devoM taka zeSa sabhI jIva zeSa sabhI jIva (pUrti-paNNavaNA,pada apratyAkhyAnI haiN| 2) apratyAkhyAnI hai yAvat vaimAnikA 2 | kisase kinase manuSyoM 3-4 | jIva azAzvata haiN| (jIva) azAzvata haiN| gautama! | gautama! zAzvata hai? zAzvata hai? | 2 | jisa prakAra jIva kI vaktavyatA, jIvoM kI bhAMti nairayika bhI usI prakAra nairayikoM 2-3 prakAra vaimAnika-devoM taka sabhI jIva prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika deva | 5 | grISma Rtu grISma-Rtu | | uSNayonika jIva uSNayonika-jIva | 5 |jIva spRSTa jIva se spRSTa donoM bAra pRSTha sUtra paMkti azuddha zuddha hai? jo | 2 |samaya hai| samaya hai? prakAra yAvat vaimAnikoM kI vaktavyatA prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika kI (vaktavyatA) hai? syAt | 3 azAzvata haiM, azAzvata hai| |" prakAra yAvat vaimAnika yAvat prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika (bha.7/63, 64 kI mAMti vaktavya hai) yAvat " meM mahAvIra kA samavasaraNa yAvat meM (ma.1/4-10) yAvat (gautama ne) | gautama ne kahA isa prakAra kahA| nagara meM mahAvIra kA samavasaraNa |(nagara) meM (ma. 1/4-10) yAvat yAvat gautama ne (gautama ne) isa prakAra kahAkhecara paMcendriya khecara-paMcendriyanagara meM mahAvIra kA samavasaraNa (nagara) meM (ma. 1/4-10) yAvat yAvat gautama ne isa (gautama ne) isa 7 prakAra yAvat vaimAnikoM prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnikoM bhI (yahI) 37-34909-05 sarvatra ke lie meM (upapanna hone vAle jIva ke lie) " 09-04 sarvatra | yahI niyama hai| (yahI niyama hai)| 101 ... bhI yahI -jIvoM kI pRcchA -jIvoM meM(-pRcchA 1 ina sarva-mUla-guNa-pratyAkhyAnI ina manuSyoM meM sarva-mUla-guNamanuSyoM kI pRcchaa| -pratyAkhyAniyoM meN(-pcchaa| 3 -pratyAkhyAnI pratyAkhyAnI bhI pratyAkhyAnI bhii| 5 tiryagyonika-jIva aura manuSya tiryagyonika-jIva (bahuvacana) aura | | manuSya (bahuvacana) | vaimAnika devoM taka zeSa sabhI jIva |zeSa (sabhI jIva) pUrti-paNNavaNA, apratyAkhyAnI hai| pada 2) apratyAkhyAnI hai yAvat vaimAnika deva " | 53 | 1,2 | ina sarvottara-guNa-pratyAkhyAnI, dezo- ina jIvoM meM sarvottara-guNa-pratyA tara-guNa-pratyAkhyAnI aura apratyA- khyAniyoM, dezottara-guNa-pratyAkhyAniyoM khyAnI jIvoM meM aura apratyAkhyAniyoM meM 2 vizeSAdhika hai? prathama vizeSAdhika hai? tInoM kA alpa bahutva bhI prathama prakAra vaimAnika jIvoM taka prakAra 54 | 3 kI bhAMti vaktavya hai| kI bhAMti (narasikoM se lekara) (pUrti -paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnikoM (taka vaktavya hai)| 3 tInoM kA tInoM kA hI 6 mUlA, yAvat mUlA yAvat | 2 |hai? gautama! gautama! | asurakumAra kI vaktavyatA bhI isI | isa prakAra asurakumAra bhI (vaktavya prakAra hai| vizeSa yaha hai ki hai), itanA vizeSa hai2 | prakAra yAvat vaimAnikoM prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat vaimAnika 4 nahIM hai| yAvat nahIM hai yAvat 2 hai| yAvat hai yAvat hai, jo hai? jo isI prakAra yAvat vaimAnikoM kI isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) vaktavyatA | yAvat vaimAnikoM (kI vktvytaa)| | isI prakAra nairayika yAvat vaimAnikoM isa prakAra nairayika bhI, isa prakAra yAvat vaimAnika 'hai, jisakI hai? jisakI hai yAvat |235 84,86, isI prakAra nairayikoM yAvat vaimAnikoM isa prakAra nairayika bhI yAvat vaimAnika 85 " kareMge jisakI kareMge? jisakI 866 hai| jo hai, jo 237 / 1026 prakAra yAvat prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat 238/2+ 5 . . " | 105 | sarvatra | utpanna upapanna |-vedanA hotA vAlA hai -vedanA vAlA hotA hai, vyantara, jyotiSka vAnamantaroM, jyotiSko 6 asurakumAra ke samAna vktvytaa| | asurakumAroM ke samAna (vktvytaa)| 4 | nairayika yAvat nairayika bhI, isa prakAra yAvat / 2 prANAtipAta yAvat prANAtipAta (ma. 1/384) yAvat " hAM, hote haiN| puurvvt| |" prakAra yAvat prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada 2) yAvat |-karma hote haiN| |-karma kI (vaktavyatA) |-viramaNa yAvat -viramaNa (ma. 1/385) yAvat -viveka yAvat |-viveka (ThA. 1/115-125) yAvat 2, 3 yahI niyama hai| vizeSa yaha hai- (yahI niyama hai), itanA vizeSa hai 3 vaktavyatA jIvoM ke samAna hai| jIvoM kI bhAMti (vktvytaa)| | 6 | nairayika nairayikoM ke bhI, isa prakAra " sAta vedanIya-karma kA bandha hotA hai| (sAta vedanIya-karma bandha kI vktvytaa)| (20)
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha pRSTha | sUtra paMkti azuddha 236 | 116 | 5 | nairayika nairayikoM ke bhI, isa prakAra | " | 6 asAta-vedanIya-karma kA bandha hotA | (asAta-vedanIya-karma bandha kI vaktavyatA) | bharata kSetra bharatakSetra varNa vAle, keza vAle, vAle, viSama samaya meM gaMgA aura siMdhu-do ikkIsa-hajAra-varSa (kAlamAsa meM kAla kara) yAvat (ma. 7/121) kahAM haiM? (athavA) kAma 13 | vAle, tuccha mukha, viSama 2 samaya gaMgA aura siMdhu-do 7 ikkIsa hajAra varSa 122 | 3 | kAlamAsa meM kAla kara 123 " yAvat kahAM 127-301 haiM athavA 27-28 2 haiM, arUpI 128-2 " aura | 130| 2 | haiM, ajIvoM " | 2 | haiM, arUpI 133 | " bhI haiM aura acitta bhI hai? 133-34 2 aura haiM, kAma arUpI aura kAma haiM, kAma ajIvoM hai, bhoga arUpI hai? (athavA) bhoga ucitta hai? aura bhoga haiM, bhoga pRSTha | sUtra paMkti azuddha zuddha 243 | 145 / 1 bhaMte! kAmabhogI, no kAmI-no bhogI mate! ina jIvoM meM kAmabhogiyoM, aura bhogI-ina jIvoM meM kauna nokAmIbhogiyoM aura bhogiyoM meM kisase alpa, kauna kinase alpa, " | " 3, 4 ananta-gunA adhika ananta-guNA | 1 |saba duHkhoM ko (saba duHkhoM kA) 2 karane meM yogya karane ke yogya 3 | mohajAla meM AcchAdita mohajAla se AcchAdita samanaska bhI samanaska prANI bhI nahIM hai, nahIM haiM, yaha prabhu ye prabhu | vedanA karatA hai| vedana karate haiN| nahIM hai, nahIM hai, " | 4 | yaha prabhu karatA hai| karate haiN| * 6,571 bhaMte! kyA bhaMte! (kyA) * | 156 , nirantara gatizIla ananta atIta ananta atIta zAzvata kAla meM samaya meM " | 2 |brahmacaryavAsa, kevala pravacanamAtA kI brahmacaryavAsa aura kevala pravacanamAtA ArAdhanA ke ke hue? saba duHkhoM kA anta kiyA? huA thA? usane saba duHkhoM kA anta kiyA thA? | 4 |saMgata nahI hai| saMgata nahI hai (ma. 1/201-208) yAvatarhata jina arhata, jina vAlI) zAlA vAlI)-zAlA sarvatra kUTAkAra zAlA kUTAkAra-zAlA nivAta-gaMbhIra nirvAta-gaMbhIra 5 zAlA ke cAroM ora zAlA ke bhItara-bhItara praveza karatA hai| usa kUTAkAra-zAlA ke cAroM ora pradezoM meM sacitta pradezoM se sacitta | pApa karma pApakarma 4 sukha hai| isI prakAra vaimAnika taka | sukha hai, isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, ke sabhI daNDakoM kI vaktavyatA pada 2) yAvat vaimAnikoM kI (vktvytaa)| | 1 |bhante! saMjJA ke kitane prakAra prajJapta bhante! kitanI saMjJAeM prajJapta hai? | pRSTha | sUtra paMkti azuddha zuddha 2 | hue yAvat hue (ma. 3/290) yAvat 5 susajja yAvat susajja (ovAiyaM, sU. 57) yAvat | 7 karane lgaa| karane lagA (ovAiyaM, sU. 63) | 1 thA yAvat thA (ovAiyaM, sU.65) yAvat eka6 ekahastikA se bhI hastikA (eka upakaraNa jisake dvArA kaMkaDa Adi pheMke jAte haiM) se bhI 1 |-kaMTaka- saMgrAma -kaMTaka-saMgrAma zIrSaka : rathamusala-saMgrAma-pada 3 (indra) videhaputra (indra), videhaputra jiite| nau jIte, nau 2 bulAyA bulA bulAyA, bulA hue yAvat hue (ma. 3/110) yAvat 5 | susajja yAvat susajja (ovAiyaM, sU. 57) yAvat 7 lagA yAvat lagA (ovAiyaM, sU. 63) yAvat 186 | 1 thA yAvat thA (ovAiyaM, sU. 65) yAvat 188 | " rathamusala saMgrAma rathamusala-saMgrAma 160/ 3 hue| 628, 2 | haiM yAvat haiM (ma. 1/420) yAvat " | 5 hUM yAvat hUM (ma. 1/421) yAvat " | 7 | sampanna yAvat sampanna (ma. 2/64) yAvat 8 vAlA, yAvat vAlA (ma. 2/64) yAvat 10 | bele-bele ke tapaH karma dvArA apane SaSTha-SaSTha (do-do dinoM ke upavAsa -rUpa) tapaHkarma ke sAtha apane 1 ne yAvat ne (ma. 7/175) yAvat " dhvajAyukta dhvajAyukta (rAyapaseNiyaM, sU. 681) 4 Akara yAvat Akara (ma. 7/175) yAvat |" |kiyA, kaTasaraiyA kiyA (pUrti-bha.7/176), | 253 | 203/" khIMca kara khIMcakara "6, 10 ko yAvat ko (ovAiyaM, sU. 21) yAvat " | 14 | prANAtipAta yAvat prANAtipAta (ma. 7/32) yAvat / " (ma. 1/384) yAvat | 16 jIvana - bhara jIvana-bhara 2, 18 | priya yAvat priya (bha. 2/52) yAvat 5 bhAMti yAvat bhAMti (ma. 7/203) yAvat jA kara pUrva jAkara pUrva 1 deva-sAmarthya devAnubhAga suna kara dekha kara sunakara aura dekhakara . kiyA yAvat kiyA (ma. 1/420) yAvat 2 | hogA yAvat hogA (ma. 7/208) yAvat 1 nagara kA (nagara kA) 2 vrnnn| yAvat varNana (ovAiyaM, sU. 2-13) yAvat 4 ajIvakAya ajIva-kAya "38-361 hai, 136 2 haiN| | 1401 nairayika kAmI hai athavA bhogI? | nairayika kyA kAmI hai? (athavA) bhogI hai? " | 2 |nairayika se lekara stanitakumAra taka | isI prakAra (pUrti-paNNavaNA,pada 2) jIva kI bhAMti vaktavya hai| yAvat stanitakumAra (jIvoM (ma.7/1 -138, 136) kI bhAMti vaktavya hai)| 141 | 1 | viSaya meM pRcchA (viSaya meN)-pRcchaa| |-jIvoM ke viSaya meM bhI yahI vaktavyatA -jIva bhI isI prakAra (vaktavya hai), hai, kevala itanA itanA 7 bhogI haiN| (bhogI hai)| jIvoM ke viSaya meM pRcchaa| | jIvoM kI pRcchaa| 2 caturindriya jIva caturindriya-jIva bhante! caturindriya-jIva kisa apekSA yaha kisa apekSA se (aisA kahA jA se kAmI bhI haiM, bhogI rahA hai-caturindriya-jIva kAmI bhI | hai,) yAvat bhogI | gautama! isa apekSA se ve kAmI bhI gautama! yaha isa apekSA se (esA kahA hai, bhogI bhI hai| jA rahA hai-) yAvat bhogI bhI hai| " |3-4 vaimAnika taka sabhI daNDakoM kI (sabhI daNDakoM ke jIva) jIvoM kI vaktavyatA jIva ke samAna hai| bhAMti (vaktavya hai) yAvat vaimAnikA . | 2 saMjJA ke daza prakAra prajJapta hai, daza saMjJAeM prajJapta hai, | | maithuna- saMjJA maithuna-saMjJA " |3-4 vaimAnika taka ke sabhI daNr3akoM meM isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, pada za | dazoM saMjJAeM hotI hai| yAvata vaimAnikoM kI (vktvytaa)| |247 | 165 / 1, 3 | zramaNa nirgrantha (zramaNa-nirgrantha) " 4,5 yAvat (pU. ma. 1/436-440) (pU. ma. 1/436-440) yAvat 173 | 2 | (kUNika) jIte (kUNika yA koNika) jIte, * 4 gaNarAja hAre gaNarAjA hAre . (21)
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSTha sUtra paMkti pRSTha | sUtra paMkti azuddha zataka 8 2626621-24," kI (-prayoga-pariNata pudgaloM) kI 2 260 saM. gA. | aaraadhnaa| | rAjagRha nagara meM bhagavAna kA | samavasaraNa yAvat gautama ne gautama! pAMca ArAdhanA / / 1 // rAjagRha (bha. 1/4.10) yAvat (gautama ne) gautama! (prayoga-pariNata pudgala) pAMca gautama! (ekendriya-prayoga-pariNata pudgala) pAMca gautama! (pRthvIkAyika ekendriya-prayoga-pariNata pudgala) do ye do bheda saMmUrchima-jalacara-tiryaMca -khecara samUcima-manuSya-paMcendriya garbhAvakrAntika manuSya-paMcendriya aura aparyAptaka-garbhAvakrAntikA asurakumAra-bhavanavAsI do isI prakAra yAvat | gautama! do 5 |dana do bhedoM dvIndriyagautama! paMcendriyayAvat ke paryAptaka-aparyAptaka kI | vktvytaa| +2 | paryAptaka aura aparyAptaka -kalpAtItagA vijaya 4 aparAjitA gautama! (paMcendriyabhI (bha. 2/77) yAvat azuddha zuddha 6 jo arUpIkAya jo arUpi-kAya ko . . . jaise- dharmAstikAya, jaise-dharmAstikAya, rUpIkAya rUpi-kAya mahAvIra yAvat mahAvIra (bha. 1/7) yAvat | hue yAvat hue (bha. 1/8) yAvat |bulA kara bulAkara | vaktavyatA yAvat | (vaktavyatA) (ma. 7/213) yAvat | kI vaktavyatA kaise saMgata hai? (kI vaktavyatA) kaise (saMgata hai)? 7 | haiM yAvat hai (ma. 2/110) yAvat 8 | dUra yAvat dUra (ma. 3/13) yAvat vktvytaa| yAvat vaktavyatA (ma. 7/213) yAvat ajIvakAya ajIva-kAya arUpIkAya jIvakAya arUpi-kAya jIva-kAya arUpIkAya arUpi-kAya | pudgalAstikAya, ko maiM rUpIkAya | pudgalAstikAya ko maiM rUpi-kAya 2 arUpIkAya ajIvakAya arUpi-kAya ajIva-kAya | rUpIkAya rUpi-kAya | ajIvakAya ajIva-kAya rUpIkAya ajIvakAya | rUpi-kAya ajIva-kAya 3 arUpIkAya arUpi-kAya skandaka (bha. 2/50-63 kI) skandaka kI | kiyA yAvat kiyA (ma. 2/50-63) yAvat samaya vahAM samavasRta | samaya (ma. 1/7) yAvat samavasRta pariSada AI, dharma sunA aura vApisa pariSad (bha. 1/8) yAvat vApisa 1 A kara 3 | viSamizrita viSa-mizrita 5 | durgandha yAvat durgandha (bha. 6/20) yAvat prANAtipAta yAvat prANAtipAta (ma. 1/384) yAvat 3 auSadhimizrita | auSadhi-mizrita 4 | suvarNa yAvat | suvarNa (bha. 6/22) yAvat 6 | viramaNa yAvat viramaNa (bha. 1/385) yAvat - viveka yAvat viveka (ThA. 1/115-125) yAvat (saMmUrchima-jalacara-tiryaca) (-khecara) (saMmUrchima-manuSya-paMcendriya) (garbhAvakrAntika-manuSya-paMcendriya) bhI, aparyAptaka-garbhAvakAntika bhii| (asurakumAra-bhavanavAsi-deva) do | isa prakAra (pUrti-paNNavaNA, 2/30 -40) yAvat (do prakAra ke prajJapta hai-) paryAptaka aura aparyAptakA (paryAptaka aura aparyAptaka) -kalpAtItaga, vijaya aparAjita (ina sabake do do bheda isI prakAra vaktavya hai| -kalpAtItaga-deva (sarvArthasiddha-kalpAtItaga-deva) (-prayoga hai| zeSa pUrvavat (jo |-kalpAtItaga | sarvArthasiddha-kalpAtItaga |-prayoga hai-zeSa jo (bhavanavAsI hai-bAdara Akara . jalacara (jalacarasthalacara (sthalacaracatuSpada (catuSpada-parisarpa |-parisarpa bhI khecara khecara bhI | manuSya (manuSyadevaprakAra yAvat prakAra (ma. 2/116) yAvat bhavanavAsI3 -pariNata -pariNata (pUrti-paNNavaNA, pada 2) -pizAca yAvat |-pizAca (ThA. 8/116) yAvat 2 |-candravimAna- jyotiSka yAvat -candravimAna-jyotiSka (ThA. 5/52) yAvat yAvat yAvat (aNuogadArAI sU. 287) -vaimAnika yAvat |-vaimAnika (ThA. 6/38) yAvat 3 | vijaya anuttaropapAtika- vijaya-anuttarIpapAtikayAvat (ma. 6/121) yAvat 2 gautama! do gautama! sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya- | |-prayoga-pariNata pudgala do 4 yAvat vanaspati-kAyika (vaktavya hai), isa prakAra yAvat vana spatikAyika5 baadr| sUkSma bAdara, (sUkSma prakAra) vaktavya haidvIndriya (dvIndriya 3, 4 | isI prakAra trIndriya aura caturindriya isa prakAra zrIndriya bhI, isa prakAra caturindriya bhI (vaktavya haiN| | 2 | ratnaprabhA (ratnaprabhA 2 -ratnaprabhA (-ratnapramA | adhaHsaptamI-pRthvI adhaHsaptamI (-pRthvI5 hai ki bAdara haiN| isa prakAra jaise 2 | garbhAvakrAntika-manuSya garbhAvakrAntika (-manuSya kI vktvytaa| bhI (vaktavya hai) hai ki pAMca paryApta-asurakumAra paryApta (-asurakumAra 4 | tArAvimAna tArA-vimAna | 2 | pRthvIkAyika ekendriya-prayoga-pariNata pRthvIkAyika (-ekendriya-prayoga -pariNata) | 4 | paryApta pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga- paryApta (-pRthvIkAyika ekendriya|-pariNata |-prayoga-pariNata) |2,3 |-prayoga (-prayoga35 | 2 | prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika- prakAra jo paryApta-sUkSma (-pRthvIkAyika-pRthvIkAyika (-pRthvIkAyika 5-6 vktvytaa| (vaktavya hai)| isa prakAra isI prakAra 6 bAdara-paryApta-pRthvIkAyika | (bAdara-) paryAptaka (-pRthvIkAyika -pariNata -pariNata pudgala) bhI kI vktvytaa| isI prakAra (vaktavya hai) isa prakAra hai, jo | agnikAya kA prajvalita agnikAya ko prajvalita Hand 1 | anagAra, zramaNa anagAra yAvat anagAra zramaNa anagAra (ma. 1/433) yAvat (22)
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti . . . hai 4. azuddha zuddha hai? kyA vinasA haiM? (athavA) vinasAbhI haiM 2. mitra haiM 2. athavA mizrabhI haiM 3. vinasA haiM 3. athavA vinasAbhI haiM 4. 2. vacana 2. athavA vacanabhI haiM 3. kAya-prayoga-pariNata bhI hai 3. athavA kAya-prayoga-pariNata pariNata bhI hai pariNata hai athavA yAvat haiM? yAvat hai? (bha. 8/46) yAvat pariNata bhI hai yAvat pariNata haiM athavA yAvat . pRSTha sUtra paMkti | azuddha 265 | 366 isI prakAra paryApta-sUkSma-pRthvIkA- jo paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika (-eke|yika-ekendriya-prayoga-pariNata |ndriya-prayoga-pariNata pudgala hai ve) isI prakAra 10 anuttarIpapAtika-deva- anuttaropapAtika (-devaisI prakAra paryApta jo paryApta|-ekendriya (-ekendriya4 -pariNata |-pariNata pudgala hai ve) isI prakAra | 38, 36 3 | isI prakAra paryApta jo paryApta|-pRthvIkAyika-ekendriya- -pRthvIkAyika (-ekendriya-pariNata -pariNata pudgala hai ve) isI prakAra | -pariNata -pariNata pudgala haiM ve) isI prakAra mizra-pariNata pudgala (mizra-pariNata pudgala) isa prakAra jaise| vaktavya hai| zeSa saba pUrvavat, kevala vaktavya hai, saba niravazeSa usI itanA vizeSa hai-prayoga- prakAra (vaktavya hai), itanA vizeSa hai-(prayoga. sthAna para sthAna para) | 4 kahanA cAhie yAvat kA amilApa kahanA cAhie, zeSa pUrvavat (ma. 8/3-36) yAvat " yAvat Ayata (ma. 8/36) yAvat Ayata2 | vinasA-pariNata pudgala | (vinasA-pariNata pudgala) sarvatra | prinnt| jo pariNatA msr hone vAle bhaMga (hone vAle bhaMga) (bhaMga) -pariNata bhI (vaktavya hai| |-pariNata kI bhI vktvytaa| hai yAvat 7 . 7 cAra-cAra bhedoM bheda-catuSka | do-do bheda bheda-dvika 5 bhedoM bheda 4 donoM hI manuSya (vaha) donoM hI (-samUrchima-manuSya-) -pariNata hai| |-pariNata) bhI hai, rgabhAvakrAntika manuSya|-paMcendriya-audArika-zarIra-kAya |-prayoga-pariNata bhI hai| |. pariNata hai| isa prakAra pariNata hai-isa prakAra | 5 |AlApaka kahA AlApaka (bha. 8/50-57) kahA 6 AlApaka vaktavya hai| kevala itanA AlApaka bhI vaktavya hai, itanA 56.3-4 vaikriya-zarIra-kAya-prayoga (-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga) 604, 5 -vaikriya-zarIra-kAya-prayoga (-vaikriya-zarIra-kAya-prayoga) - 6-7 zarIra kI vaktavyatA hai zarIra ukta hai * 7 hai| yAvat -kalpAtItaga (-kalpAtItaga10 -prayoga -prayoga) | vaikriya kI vaktavyatA hai vaikiya (ukta hai) 3 kI bhI vaktavyatA bhI (vaktavya hai), 3 jaisI 3 nAmaka paNNavaNA ke 21veM pada (nAmaka paNNavaNA ke 21veM pada) 3-4 AhAraka-zarIra kI vaktavyatA hai (AhAraka-zarIra ukta hai 4 vaktavya hai vaktavya hai) 3 kI vaktavyatA hai vaise AhAraka- |(ukta hai) vaisA (AhAraka-) 4 | avikala rUpa se niravazeSa 2 |hai? yAvat hai? (athavA) yAvat 3 hai| isa 4 nAmaka paNNavaNA ke 20 pada meM |(nAmaka paNNavaNA ke 22veM pada) meM karma ke bheda kI vaktavyatA hai vaise karma kA bheda (ukta hai), vaisA 6 hai, yAvat hai athavA hai athavA 2 hai? 3 kI vaktavyatA hai (ukta hai) 3 avikala rUpa se niravazeSa hai yAvat hai (athavA) yAvat 2 gautama? -pariNata bhI hai -pariNata hai athavA yAvat -pariNata bhI hai| -pariNata hai| |-pariNata bhI hai -pariNata hai anor 2 pariNata bhI hai 2. mizra-pariNata pariNata hai 2. athavA mizra-pariNata bhI haiM 3. vinasA-pariNata bhI haiM haiM 3. athavA vinasA-pariNata hai pariNata bhI haiM, isa pariNata haiM, athavA (-) isa maMga | (bhaMga) pariNata bhI hai yAvat pariNata hai athavA yAvat pariNata bhI hai| pariNata hai, maMga (bhaMga) dravya-traya ke adhikAra meM bhI dravya- (dravya-traya ke adhikAra meM) bhI usI prakAra (dravya6 (sUtra 73 se 78) (bha. 6/73-78) ke samAna ke samAna) | pariNata bhI hai 2. mizra-pariNata pariNata hai 2. athavA mizra-pariNata bhI hai 3. vinasA-pariNata bhI hai hai 3. athavA vinasA-pariNata hai 3 | sAta, yAvat sAta yAvat K 12 | jaise paNNavaNA meM isa prakAra jaise egNavaNA (1/5 avikala rUpa meM x 5 3 - hai, athavA gautama satya-mana-prayoga-pariNata ki vaktavyatA hai mRSA-mana-prayoga-pariNata kI aura asatyamRSA-pariNata niravazeSa eka dravya kI apekSA pudgala-pariNati-pada gautama! (vaha) satya (-mana-prayoga-pariNata) (bha. 8/45-46 meM) (ukta hai) mRSA (-mana-prayoga-pariNata) kI bhI aura asatyAmRSA-pariNata bhI jaisA (ukta hai) vaisA | pariNata bhI | asamArambha-vacana athavA apAryAptaka (-pRthvIkAyika -pariNata) (pudgala) 5. . . . . . . . . gautama! (sUtra 86 se 116) 7 kI isI prakAra vaktavyatA, kama AzIviSa gautama! vRzcika-jAti-AzIviSa | maMDUka-jAti-AzIviSa 3 hai| kriyAtmaka 2 uraga-jAti-AzIviSa | manuSya-jAti-AzIviSa | hai| kriyAtmaka 3 | hai| tiryagyonika (ma. 6/86-116) | isa prakAra (vaktavya hai), alpa (AzIviSa) gautama! (jAti-AzIviSa) (vRzcika-jAti-AzIviSa) (maMDUka-jAti-AzIviSa) hai, kriyAtmaka (uraga-jAti-AzIviSa) (manuSya-jAti-AzIviSa) hai, kriyAtmaka hai, tiryagyonika (athavA) yAvat kI vaktavyatA vaise pariNata kI bhI 4 asamArambha-satya-vacana 5 aparyApta6 -pRthvIkAyika -pariNata 70,71 hai yAvat 71, 72 2 gautama! 73 | 1 hai? kyA mizra hai athavA yAvat gautama! (vaha) 2 yAvat (23)
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti 274-76 63-65 sarvatra gautama! 274 63 4 hai| paMcendriya 7 7-8 275 . . . . . . . . . . 276 ............. 277 278 ... isa prakAra jaisI ke bheda kI vaktavyatA hai vaise hI yahAM vaktavya hai yAvat jaisI paNNavaNA ( 21 / 54) meM manuSya-paMcendriya-vaikriya zarIra kI vaktavyatA hai vaise hI yahAM vaktavya hai 65 1, 6 hai yAvat stanitakumAra -AzIviSa hai? 64 68 EE 101 ****** 4. 101 4 103 3 105 2 106 106 23 hai Anata padArtho jAnate-dekhate haiM, ke bheda kI vaktavyatA hai gautama! tIna jaise kI vaktavyatA hai vaisI hI mati -ajJAna kI vktvytaa| hai yAvat -saMsthita yAvat gautama! jJAnI AWAN AS AN AC 107 2 108 123-20 3 w 2 gautama! 4 jIva 6 nairayika 113 3 jIvoM kI 114 2 siddhoM (sUtra 8 / 110) kI 116 3 - indriya jIvoM 276 118 2 pRthvIkAyika- yAvat 120, 1 hai? 121 mr mor azuddha 18 - tiryagyonika " 124 3 ekendriya 125 3 nairayika (ma. 8/68 meM ukta hai) vaisA hI (mati - ajJAna vaktavya hai), hai (naMdI, sU. 40-48) yAvat - saMsthita (bha. 1/48) yAvat gautama ! (nairayika) jJAnI (asurakumAra vaktavya hai) jaise nairayikoM kI vaktavyatA vaise hI jaise nairayika (ukta haiM) vaise hI yahAM vaktavya haiprakAra yAvat gautama! zuddha gautama! ( vaha) hai, paMcendriya isa prakAra jaisA kA bheda (ukta hai) vaisA hI ( yahAM vaktavya hai) yAvat jaisA (paNNavaNA ( 21 / 54) meM) (manuSya-paMcendriya) vaikriya zarIra (ukta vaisA hI (yahAM vaktavya hai) hai? (athavA) yAvat stanitakumAroM -AzIviSa hai ? (......) hai, AnatapadArtho jAnate haiM, dekhate haiM, kA bheda (ukta hai) gautama! (ajJAna) tIna jaisA prakAra (pUrti - paNNavaNA, pada 2) yAvat gautama ! ( pRthvIkAyika) " (dvIndriya) - tiryagyonikoM gautama ! ( paMcendriya tiryagyonika) jIvoM nairayikoM jIva siddhoM (ma. 8 / 110 ) kI -indriya-jIvoM pRthvIkAyika- yAvat haiM? (athavA ajJAnI haiM ?) ") ( paryAptaka) ekendriyoM ( paryAptaka) nairayikoM pRSTha sUtra paMkti 276 .... 127 B 283 280 128 9 126 284 131, 134 134 135 *** * 281 140-42 138 140 150 / 156 160 161 | 162 | 165 2 165 NAWA 4 3 282 146 2 2 4 Amr 3 2 3 2 1 2. 3 2 5 2 3 4 2 6 7 2 3 4 5 2 ha, yAvat jIvoM kI " vaktavyatA jJAtavya hai| gautama! jJAnI 2 jaisI 2, 3 labdhikoM " zuddha yAvat (aparyAptaka) stanitakumAra vaktavyatA (aparyAptaka) pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika kI vaktavyatA yAvat (aparyAptaka) vanaspatikAyika ekendriya ekendriyoM (aparyAptaka) dvIndriyoM dvIndriya vAnamantara vAnamantara kI vaktavyatA nairayika (aparyAptaka) nairayikoM (vaktavya haiN)| jIvA 3 . yAvat stanitakumAra vaktavyatA | pRthvIkAyika jJAtavya hai| jIva azuddha abhavastha kI vaktavyatA siddha kI abhavastha jIva siddha kI jIvoM (bha. 8 / 118 ) kI saMjJi saMjJi-jIva ( saindriyaasaMjJi- jIva dvIndriya jIvoM kI saMjJI saindriya asaMjhI-jIvoM kI dvIndriya nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM kI siddhoM gautama! labdhi yAvat gautama! alabdhikoM kI vaktavyatA hai vesI alabdhikoM kI vaktavyatA jJAtavya hai| gautama! jJAnI alabdhikoM kI vaktavyatA mithyA jJAtavya hai| gautama! pAMca gautama! jJAnI isa prakAra jaisI alabdhikoM kI vaktavyatA vaisI alabdhikoM kI vaktavyatA jJAtavya gautama! eka jJAnI (vaktavya haiN)| gautama! (unake) pAMca gautama! (ve) jJAnI isa prakAra jaise alabdhika ukta haiM vaise hai| alabdhika (vaktavya hai), gautama! (ve) eka-jJAnIlabdhika labdhikoM alabdhikoM kI vaktavyatA jJAtavya haiN| alabdhika vaktavya haiN| 4- zIrSaka bAla AdivIrya bAla Adi vIrya gautama! (ve) 166, 2 gautama! 167 nosaMjJinoasaji-jIva siddhoM gautama! ( vaha) labdhi (bha. 8/67) yAvat gautama! (ve) ( 24 haiM yAvat jIva bhI jIva (vaktavya haiN)| gautama! (ve) jJAnI jaise labdhika alabdhika ukta haiM vaise alabdhika (vaktavya haiN)| gautama ! (ve) jJAnI alabdhika mithyA pRSTha sUtra paMkti 284 168 284-85 285 166 " . . . . . . . ........... uu uu - uu hU~ . . hU~ hU~ hU~...*... jJAtavya haiM labdhikoM alabdhikoM kI vaktavyatA vaktavya hai| labdhikoM alabdhikoM kI vaktavyatA ke samAna hai| sAkAropayukta jIvoM ke abhinibodhika jIvoM ke 3 -jIvoM 3-6 jIvoM kI vaktavyatA 173-754 sarvatra labdhikoM ke samAna hai| -jIvoM 171 172 173 174 175 176 9919, 176 178 182 184 185 E - 186 286 162 5 163 5 2 womem or 8 2 3 286 181 2 2 6-7 jIvoM kI vaktavyatA jIva kI kAya yogI 3 2 2 azuddha vAle kI vaktavyatA indriya 7. 288 188 5 om ur 9 anAkAropayukta jIvoM ke -jIvoM 3 -jIva 6 siddha ***** -jIva -jIva kI 5 sarvakSetra 6 sarvakAla sarvakSetra sarvakAla siddha -jIva jIvoM jIva -jIva anaMtaveM bhAga sarvakSetra sarvakAla viSaya bhUta 2 prajJapta hai| jaise sAdi saparyavasita sAdi kI bhAMti vAle indriya (vaktavya haiM) labdhika alabdhika (vaktavya haiN)| labdhika alabdhika kI bhA~ti (vaktavya haiN)| (sAkAropayukta jIvoM ke) (abhinibodhika jIvoM ke) -jIva zuddha -jIva labdhikoM kI bhA~ti (vaktavya haiN)| -jIva bhI ( anAkAropayukta - jIvoM ke) -jIva bhI -jIva jIvoM (bha. 8/118) kI kAya yogI bhI siddhoM -jIvoM -jIvoM (ma. 8/115) kI jIva lezyA yukta-jIvoM siddhoM -jIvoM jIva -jIvoM -jIvoM sarva-kSetra sarva-kAla sarva-kSetra sarva-kAla anaMtaveM bhAga sarva kSetra sarva-kAla viSayabhUta prajJapta hai, jaise sAdi saparyavasita isI prakAra (sAdi kI bhAMti)
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti 286 164, 2 1625 -jJAnI kI sAdi aparyavasita 167 200 3. kAla yAvat 201 9 Abhinibodhika jJAnI 286 - 61 sarvatra sarvatra kisase 205 4 avadhi- jJAnI 260 206 4 jJAnI 207 5 avadhi-jJAnI 261-62 sarvatra sarvatra kaunase 261 | 218 216 1, 2 7, 6 2 225 2 263 | 228, 1 230 *************O* * * *++** * * o ++ * | | | 262 ....... eka-asthi vAle pada ( pada 10 ) niravazeSa rAjagRha nagara meM samavasaraNa yAvat rAjagRha (bha. gautama ne isa 5. hai| yAvat 230 zIrSaka AjIvaka 263-66 sarvatra sarvatra AjIvakoM/ AjIvaka 263 231 3 usakA bhANDa abhANDa 233 2 hai? to " hai| 3 234 usakI jAyA ajAyA 2 prANa viyojana 241 267 248 zIrSaka piNDAdi paribhoga 252 254 2, 3 Ala- cinA 255 4 260 2 " 266 268 / 271 3 azuddha 3 eka asthi eka asthi eka asthivAle pada niravazeSa 2 chinna- prakSipyamAna nairayika kI bhAMti vaktavyatA, isI yaha prathama (nairayika sU. 258 ) kI vaktavya hai| 6 zarIra aura haiN| pratyeka jIva kI jIva kI vaktavyatA hai AhAraka- zarIra zuddha -jJAnI bhI sAdi-aparyavasita kAla (ma. 8/168) yAvat Abhinibodhika jJAniyoM kinase avadhi jJAniyoM jJAniyoM avadhi jJAniyoM kauna-se eka asthi eka asthi hai yAvat AjIvikoM 1/4-8) yAvat isa AjIvikoM / AjIvika (usakA bhANDa abhANDa) hai, to ( usakI jAyA ajAyA) prANa- viyojana piNDAdi- paribhoga hai AlocanA chinna, prakSipyamAna isI prakAra (nairayika kI bhAMti) ( vaktavya hai)| isa jIva (bha. 8 / 258 ) kI jIvoM (ukta hai) AhAraka- zarIra bhI -zarIra bhI aura hai-pratyeka varNana yAvat Adikara (bha. 1/7) varNana, yAvat Adikara hue| pariSad AI, dharmadezanA suna hue (bha. 1 / 8) yAvat pariSad lauTa vaha lauTa isa prakAra yaha bhI (nairayika ma. 8 / 256) vaktavya hai pRSTha sUtra paMkti 301 273 302 277 7. 276 303 288 304 265 " 306 ....... 305 265- sarvatra gautama! 300 307 307 ... *** , 308 303 305 307 308 306 306 310 hai? strI manuSya strI 304 1 bhaMte! kyA . 311 3 312 2 314 1 314 19 306 2 -~-~~ 2 8 1, 2 ? kyA 2,4 3,4 haiM donoM bAra 6 7 3 1 2 3 4 5 3 1 A kara Akara asaMyata yAvat saMyata yAvat ko na AkrAMta, abhihata, yAvat upadruta karate asaMyata (ma. 8 / 276) yAvat saMyata (ma. 8 / 278) yAvat ko AkrAMta, abhihata yAvat upadbhuta nahIM karate meM samavasaraNa yAvat gautama svAmI meM (bha. 1/4-10) yAvat isa ne isa apekSA 2 2 kyA baMdha azuddha kregaa| kisI prakAra sarva hotA / anAdi mata! kyA baMdha kyA nairayika karatA hai? yAvat devI karatI bhaMte! kyA hai usI prakAra yAvat hai, yAvat ( eka vacana) rahita baMdha vaktavyatA hai 1. 1-2 hai? yAvat bhaMte! 1. kyA jIva ne usa sAMparAyika karma kA baMdha karegA? 4. bhaMte! kyA airyApathika vaktavyatA yAvat ( 25 ) gautama! ( zuddha apekSA) hai? manuSya strI manuSya- strI bhaMte! usa (airyApathika karma) kA kyA ? hai? hai? badha karegA, kisI prakAra vahI sarva hotA, anAdi bhaMte! usa (eryApathika karma) kA kyA kyA nairayika baMdha bandha karatA hai? (ma. 8/303) yAvat (athavA ) devI baMdha karatI bhaMte! usa (sAMparAyika karma) kA kyA hai? usI prakAra (bha. 8/304) yAvat (athavA ) hai yAvat (ekavacana) rahita (bahuvacana) baMdha (vaktavyatA hai) (ma. 8/305) yAvat bhaMte! usa (sAMparAyika karma) kA kyA jIva ne 1. baMdha karegA ? (athavA ) 4. bhaMte! usa (sAMparAyika karma) kA kyA hai? airyApathika (vaktavyatA) (bha. 8/308) yAvat pRSTha sUtra paMkti gautama! 308 317 3 308-10 318- sarvatra gautama! 328 208-06 318-22 sarvatra karma meM 306 ORAR ******* 310 R 311 . 323, 325, 327, ...... 321 323 == 324 325 ... .. 326 m 2 2-3 4 340 341 342 5, 6 1 1 2 3. 4, 5 1 3 327 1, 3 3 4 331 334 338 2 336 3. 1 4-5 328 1, 2 2 3 4-6 krtaa| 342 343 345 2 3 1 azuddha -caritra puruSa ke vedana bIsa pariSahoM kA karatA hai| krtaa| puruSa ke pariSaha kI vktvytaa| sarAga chadmastha sarAga chadmastha ke vedana bAraha pariSahoM kA sayogI bhavastha kevalI ke vedana nau pariSahoM kA sarAga chadmastha kI bhAMti ayogI bhavastha kevalI ke vedana nau pariSahoM kA karatA hai| hai, yAvat karate yAvat hotI yAvat Urdhva kSetra adho-kSetra ( tIsarI pratipatti) karatA / vItarAga chadmastha gautama ! chaha gautama! isI prakAra chaha sarAga chadmastha kI bhA~ti vyaktavyatAH (sarAga chadmastha) kI bhAMti (vaktavyatA) / sayogi bhavastha kevalI ke) nau pariSahoM kA vedana indrasthAna bAhyavartI candra zurU gautama! ( ina bAIsa parISaha kA ) gautama! ( haiN| (tIsarI pratipatti) indrasthAna gautama! do -karma meM) -cAritra puruSa ke) bIsa pariSahoM kA vedana karatA, karatA, ( puruSa ke pariSaha) kI bhI (vktvytaa)| sarAga- chadmastha sarAga chadmastha ke) bAraha pariSahoM kA vedana karatA, vItarAga chadmastha ( sarAga chadmastha) kI bhAMti ayogi bhavastha kevalI ke) nau pariSahoM kA vedana karatA hai karatA, hai yAvat karate (bha. 1/256-266) yAvat hotI ( ma. 1/256 - 266) yAvat Urdhva kSetra adho kSetra (3/842, 843) indra-sthAna bAhyavatI jo candra (3/845, 846 ) indra-sthAna gautama! (baMdha) do
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti * 312 348-463, 4 - baMdha 346 | 3 sarva kAla 313 353 2 (3/253) sAdika vinasA zarIra baMdha 4 314 363 2 314 365 | 315 368 / 5 366 2 370 ** . . . . . . . ........ . . . . . . .. 371 372 374 376 380 381 382 3 382 2 ' 3 2 2 ? 1 2 , 9 2 3. 4 1 jinake 2 audArika- zarIra ke 4 4 taijasa aura kArmaNa zarIra 5 azuddha ( 21 / 320 ) tIna bhaMte! ekandriya hai? audArika 378 1 - audArika- zarIra prayoga-baMdha kii| (-audArika- zarIra prayoga baMdha kI ) 1 6-7 caahie| caahie| jinake -baMdha trIndriya aura caturindriya prayoga-baMdha audArika kI bhAMti tIna audArika kI bhAMti vaktavyatA, isI pRthvIkAyika yAvat hai? isI prakAra ( audArika kI bhAMti kI bhAMti) -baMdha kI vaktavyatA yAvat vanaspati-baMdha, isa prakAra yAvat vanaspatikAyika kAyika (-baMdha) isa prakAra trIndriya aura isa prakAra -zarIra ke baMdha ke aMtara kI ekendriya zarIra ke - audArika -baMdha bhI sarvakAla ekendriya kI vaktavyatA hai, caturindriya kI vaktavyatA, -zarIra ke baMdha ke aMtara kI ekendriya (ma. 3 / 253 ) sAdika-vivasA kI bhAMti paMcendriya vaktavya hai zarIra baMdha tejasa aura kArmaNa zarIra ( 21/3-20 ) (tIna) bhaMte! ekendriya zuddha caturindriya ( prayoga baMdha) isI prakAra ( audArika kI bhAMti) (tIna) isI prakAra ( audArika kI bhAMti) vktvytaa| isa pRthvIkAyika ( - audArika-zarIra-prayoga-baMdha) (vaktavya hai), isa prakAra yAva ( audArika- zarIra ke) ( zarIra ke baMdha ke aMtara kI) (ekendriya zarIra ke) (- audArika-) antara kI antara kI ) antara ekendriya kI bhAMti vaktavya antara jaisA ekendriya kA (ukta hai) vaisA hI vaktavya (ekendriyoM) kI (vaktavyatA hai), caturindriyoM kI (vaktavyatA), (- zarIra ke baMdha ke aMtara kI) jaisA ekendriya kA (ukta hai) vaisA (vaktavya hai), kA bhI niravazeSa rUpa meM vaktavya hai, kA bhI niravazeSa rUpa meM vaktavyatA hai, pRSTha sUtra paMkti 317 383 RR 318 316 ... 317 384 86 jaise-- pRthvIkAyika ekendriya- kI 2. 7211. 8. 9. g... 320 320 384 386 385 3 4 2 4 387 388 386 360 361 362 362 | 20 MON 364 365 361 3 400 vaktavyatA hai, - varjita yAvat manuSya kI vaktavyatA 6-10 banaspatikAyika ke sarva-baMdha kA 2 " 3 2 7 2 " 1 3 -hajAra sAgaropama no- pRthvIkAyika 6 7 azuddha 3 aMtara haiN| abaMdhaka vizeSAdhika haiN| -baMdhaka vaikriya- zarIra prayoga baMdha hai yAvat vaikriya zarIra prayoga-baMdha ke tIna vAyukAyika tAna ratnaprabhAtIna tiryagyonika -vadha vAyukAyika nairayika stanitakumAra vAnavyaMtara aura jyotiSka vaimAnika 5-6 caahie| - vaimAnika aura zarIra -baMdha -nairayika yAvat - tiryagyonika vAyukAyika kI bhAMti vaktavyatAH asurakumAra, nAgakumAra yAvat nairayika kI bhAMti vaktavyatA, 266-66 sarvatra baMdha ke aMtara kI vaktavyatA / -nairayika se no-ratnaprabhA 400 1 2 maiM janma letA hai| usa aMtara kI pRcchA -vaikriya zarIra kAlamAna adhaH saptamI paMcendriya ( 26 ) zuddha -hajAra-sAgaropama nopRthvIkAyika jaise pRthvIkAyika-ekendriyoM) kI (vaktavyatA hai), varjitoM yAvat manuSyoM kI (vaktavyatA), banaspatikAyikoM ke (sarva-baMdha kA aMtara) hai, abaMdhaka unase vizeSAdhika haiM, -baMdhaka unase (vaikriya zarIra prayoga baMdha) hai ( paNNavaNA, 21 / 50-55) yAvat (vaikriya zarIra prayoga-baMdha ke tIna ) (vAyukAyika tIna ) (ratnaprabhA tIna) (tiryagyonika - baMdha) vAyukAyikoM nairayikoM stanitakumAra (vaktavya haiN)| isa prakAra vAnamaMtara ( vaktavya haiN)| isa prakAra jyotiSka vaimAnika ( vaktavya haiN)| isa prakAra yAvat - vaimAnika (vaktavya haiN)| isI prakAra zarIra -baMdha bhI -nairayika bhI (vaktavya haiM) isI prakAra yAvat -vaikriya (-zarIra kAlamAna kI) adhaH saptamI ( - pRthvI....... baMdha kA kAlamAna) caahie| paMcendriya - tiryagyonikoM vAyukAyikoM kI bhAMti (vktvytaa)| asurakumAra, nAgakumAra- yAvat nairayikoM kI bhAMti (vaktavyatA), -baMdha kA aMtara bhI ( vaktavya hai)| -nairayika ke rUpa se noratnaprabhA ke rUpa meM janma letA hai ( usa aMtara kI) - pRcchaa| pRSTha sUtra paMkti 320 , , , , , , , , , ** W 405 321 406 322 401 322 * * * 407 410 411 412 413 413 415 416 416 418 www .... 402 , 403 404 vaktavyatA, 86 vaktavya hai| 424 425-30 tInoMbAra 2 1 -deva " 4 3 4 2 1 4 5. 3 322 414 2 7 2 4 3 4 2 * 2 " " 418 2 420-21 422 2 3 paMcendriya tiryagyonika manuSya vAyukAyika kI bhAMti vaktavya haiN| asurakumAra nAgakumAra -deva nairayika kI bhA~ti vaktavya haiM, azuddha hai| usa aMtara kI pRcchA 61 vaktavyatA -kalpAtIta -jIva dezabaMdhaka abadhaka AhAraka- zarIra prayoga-baMdha yadi - samyak dRSTi, paryAptaka-samyakadRSTi tIna ke aMtara baMdhaka abaMdhaka tejasa zarIra prayoga-baMdha ke bheda (pada 21) tIna ha? tejasaapekSA hai? -baMdhaka karma - zarIra- prayoga baMdha sAta hai avagAhana saMsthAna nAmaka paNNavaNA paNNavaNA ke avagAhana saMsthAna (pada 21) nAmaka pada (21/72 ) meM jaisA (ukta hai vaisA vaktavya hai) -samyagdRSTi-paryAptaka- samyag -dRSTi(tIna) kA aMtara bhI baMdhaka unase abaMdhaka unase (tejasa zarIra prayoga-baMdha) kA bheda anukaMpA aneka sAta pAMca (vaktavyatA), ( vaktavya hai)| paMcendriya tiryagyonikoM zuddha manuSyoM kI vAyukAyikoM kI bhAMti (vktvytaa)| asurakumArI nAgakumAroM - devoM inakI ( vaktavyatA) nerayikoM kI bhAMti hai, -deva ke rUpa hai ( usa aMtara kI) - pRcchaa| hA (vaktavyatA) -kalpAtItoM -jIvoM dezabaMdhaka unase abaMdhaka unase (AhAraka- zarIra-prayoga-baMdha) (bhaMte! AhAraka- zarIra prayoga - baMdha) yadi (21/76, 77) (tIna) 81 (tejasaapekSA) ha? -baMdhaka unase ( karma zarIra prayoga - baMdha) (sAta) anukaMpA, aneka (sAta) (pAMca)
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha |pRSTha sUtra paMkti ja azuddha pRSTha sUtra pakti 323 | 428 3 | bAla tapaH karma, bAla-tapaHkarma, 324 46 nI 433 | (karma-zarIra-prayoga-baMdha) karma-zarIra-prayoga-baMdha -karma-baMdha kI vktvytaa| |-baMdha) kI (vaktavyatA) aMtara kI vaktavyatA 335-3 3 | baMdhaka vktvytaa| 2 | abaMdhaka hai bhaMte! hai abaMdhaka 13 | sarva baMdhaka 1 | vaikriya-zarIra 4 kI vaktavyatA aMtara) kI (vktvytaa)| hai? baMdhaka unase (vaktavyatA) abaMdhaka unase hai, maMte! hai, abaMdhaka sarva-baMdhaka | vaikriya-zarIra kI bhI vaktavyatA | hai, bhaMte! taijasa- aura karma-zarIra hai (ma. 8/436) yAvat meM bhI vaktavya hai kI bhI (vktvytaa)| hai (ma. 8/436), vahI meM bhI vaktavya hai vaktavyatA ukta hai vaisevaktavyatA vaktavya hai yAvat eka eka jIva eka-eka jIva haiM? jaise | hai, jaise " | nairayikoM ke karma-prakRtiyAM (nairayikoM ke karma-prakRtiyAM) | isa prakAra vaimAnika paryaMta saba isa prakAra saba haiM yAvat vaimAnikoM ko | vaimAnika-paryaMta vaimAniko paryaMta kI pRcchaa| kii-pRcchaa| 4 |-karma anaMta -karma ke anaMta jIva kI | jIva (bha. 8/482) kI 3 vaktavyatA (vaktavyatA) ke vaimAnika kI (vaktavyatA) yAvat vaimAnika 6 vktvytaa| vktvytaa| zeSa pUrvavat (vaktavya hai)| hotaa| hotA; hai, usake hai usake darzanAvaraNIya darzanAvaraNIya bhI vedanIya kI vaktavyatA usI prakAra | veidanIya ukta hai) usI prakAra nAma nAma | ke sAtha bhI haiM isI hai| isI ' " sAtha nAma karma sAtha bhI nAma-karma 467/" |hai syAt hai, syAt 67 69" hotaa| hotA; 5001 hai| kahalAtA hai gautama! | (kahalAtA hai), gautama! 3 | taijasa aura 4 karma zarIra hai yAvat . meM vaktavya hai, 3 | kI vktvytaa| 4 | hai, vahI ' meM vaktavya hai, 3 vaktavyatA vaise 4 | vaktavyatA, yAvat2 hai? 3-6 | usase | 1 | nagara yAvat gautama ne zuddha 4 | 3 | hai| dhAtakIkhaMDa hai|) dhAtakIkhaMDa " | 4 |jIvAbhigama (3/838 gAthA 31) jIvAjIvAbhigama (3/806, 820, | 830, 834, 837, 838 gAthA 31) " | 5 | hai, yAvat hai yAvata ' |5-6 /chAsaTha hajAra no sau pacahattara (chAsaTha hajAra no sau pacahattara) 5 | 2 | meM yAvat meM (jIvAjIvAbhigama, 3/855.. 652) yAvat 7 vaktavyatA (vaktavyatA) 7, 6 , bhagavAna rAjagRha nagara meM Ae rAjagRha meM (ma. 1/4-10) yAvat | yAvat gautama isa isa 8 prakAra jIvAbhigama prakAra jIvAjIvAbhigama -30| sarvatra | bhaMte! kyA koI puruSa/maMte! koI bhate! (kyA koI puruSa) puruSa | darzanAvaraNIya karma darzanAvaraNIya (darzana-mohanIya)-karma kevala- Aminibodhika kevala-Abhinibodhika upapatra utpanna upatra kA upavAsa ke tapa kI sAdhanA ke upavAsa)-rUpa tapaHkarma ke sAtha | karatA hai, jo 7, 8 | aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga | azrutvA-avadhijJAnI | (azrutvA avadhijJAnI) 2 | hai| ananta he, ananta 1 | azrutvA-kevalajJAnI (azrutvA kevalajJAnI) maMte! azrutvA kevalajJAnI | bhate! ve (azrutvA kevalajJAnI) (kyA koI puruSa) 6 yAvat (bha. 6/11-32) yAvat kI sAdhanA ke dvArA -rUpa tapaHkarma ke dvArA | aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula-ke-asaMkhyAtaveM-bhAga zrutvA-avadhi-jJAnI (zrutvA avadhijJAnI) sAkAra upayoga | sAkAra-upayoga anAkAra upayoga anAkAra-upayoga kaSAya rahita kaSAya-rahita | zrutvA-avadhijJAnI (zrutvA avadhijJAnI) |gati-nAma gati nAma zrutvA kevalajJAnI (zrutvA kevalajJAnI) 3 vaha kevalI-prajJapta-dharma kA (vaha kevali-prajJapta-dharma kA) | hai, yAvat hai yAvat haiM yAvat | jaise asoccA kI vaktavyatA yAvat asoccA kI bhAMti (vaktatavyatA) (bha. 6/50) yAvat , bhaMte! zrutvA-kevalajJAnI mate! ve (zrutvA kevalajJAnI) | kevalI yAvat kevalI (ma. 6/51) yAvat nairayika nairayikoM | nairayika pravezanaka nairayika-pravezanaka 2 | hai? yAvat hai yAvat isI prkaar| isa prakAra yAvat unase nagara meM (bha. 1/4-10) yAvat (gautama ne) haiM, zrutavAna haiN| gautama! gautama! | 2 | nairayika se lekara (nairayika se lekara) vaimAnika taka 501 2 ] kI bhAMti vaktavya haiM, zataka vaimAnika (taka kI bhAMti) vaktavya hai, 450 | 12 | hai zrutavAna 45015, 16 hai| gautama ke kitane prakAra prajJapta hai? 2 | ke tIna prakAra prajJapta hai, 1,2] hai kyA 3 | hai usake 457/ 1,2] hai kyA 4 hai usake kalpa-athavA varNa- pariNAma 330/ 472/ 2 | vaktavya hai | 3 | dravya deza caitya-varNanA 2 | kiyA, yAvat jambUhIvapaNNatI bhagavAna rAjagRha nagara meM Ae yAvat gautama isa | prakAra jIvAbhigama | vaktavyatA yAvat jambUdvIpa dvIpa | kitane prakAra kI prajJapta hai? | tIna prakAra kI prajJapta hai, hai, kyA hai, usake hai, kyA hai, usake kalpa- athavA varNa-pariNAma vaktavya hai dravya-deza ? yAvat puruSa / / 1 / / caitya-varNanA kiyA (ma. 1/8-10) yAvat jambUhIvapaNNattI rAjagRha meM (bha. 1/4-10) yAvat / isa prakAra jIvAjIvAbhigama (vaktavyatA) yAvat jambUdvIpa dvIpa hai||1|| | prakAra jIvAjIvAbhigama (vaktavyatA) yAvat (lavaNa samudra meM)| tArAgaNa (kI 468/ prakAra jIvAbhigama vaktavyatA yAvat lavaNa samudra meM tArAgaNa kI ( 27)
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMkti azuddha pRSTha | sUtrApaMkti haiM? yAvat hai? pRcchA hai yAvat hai? -pRcchA azuddha parata pRthvI-kAyika manuSya asurakumAra parataH pRthvIkAyika manuSya (vaktavya hai) asurakumAroM hai)| gAMgeyA | sUtra paMkti azuddha | hAtha paira 1 kiyA alpabhAra kiyA yAvat vaise hI dasa nairayikoM ke vaktavya hai (vaise hI dasa nairayikoM ke vaktavya hai| kisase kinase haiM? hai? hAtha-paira kiyA (ma. 3/33) yAvat alpamAra kiyA (ma. 3/33) yAvat gii| ne (ma. 6/175) yAvat para (ma. 6/185) yAvat kiyA (bha. 6/201) yAvat kSatriyakumAra Rddhi (bha. 6/182) yAvat pA (ovAiyaM, sU. 150) yAvat prayatna krnaa| jAta! saMyama ___ gAMgeya! hai yAvat 6 | yAvat yathAparigRhIta sukumAla hAtha vAlI yAvat svAmI aae| A kara zobhita yAvat snAna yAvat kubjA, yAvat kahA-gautama 11 bole| pravacana ke pazcAt | prajJapta hai| prajJapta hai | kisase kinase . | "kisase kinase sarvatra bhavanavAsI bhavanavAsiyoM vANamaMtara vANamaMtaroM jyotiSka jyotiSkoM . vaimAnika vaimAnikoM hai? hai? (athavA) vAnamaMtaroM (athavA) vANamaMtara, jyotiSka athavA vaimAnika meM jyotiSkoM (athavA) vaimAnikoM meM praveza (praveza hai (ma. 2/64) yAvat (ma. 2/64) yAvat yathAparigRhIta sukumAra-hAtha vAlI (ovAiyaM, sU. 15) yAvat svAmI samavasRta aae| ceSTA krnaa| jAta! saMyama ne yAvat 2 | para yAvat kiyA yAvat 1 kSatriya kumAra Rddhi yAvat pA yAvat 4-5 prayatna krnaa| jAta! saMyama 5-6 ceSTA krnaa| jAta! saMyama 6-7 parAkrama krnaa| jAta! isa artha 2 | kiyA yAvat sAmAyika, AcArAMga Adi vanakhaNDa tk| usa | vicaraNa, grAmAnugrAma 4 raha rahA , viharaNa karate hue | +2 zobhita (ovAiyaM, sU. 16) yAvat snAna (bha. 3/33) yAvat kubjA (bha. 6/144) yAvat kahA-gautama bole-dharma kA nirupaNa karate hai (ovAdaya, sU. 71-76) yAvat yaha iSTapetIsita hai-jaisA Apa kaha parAkrama krnaa| jAta! isa artha 2 hai, vANamaMtara, sarvatra | haiN| athavA 4 | deva-pravezanaka haiM athavA vAnamaMtaroM athavA hai athavA deva-pravezanaka bhI kinase kiyA (ma. 2/53-57) yAvat | sAmAyika Adi vnkhnndd| usa | vicaraNa evaM grAmAnugrAma | kisase rahatA | hai? yAvat | haiM, yAvat haiM? yAvat | anAdi anaMta | saMkSipta Upara 13 | hai-yAvat haiM yAvat haiM yAvat haiM yAvat anAdi, anaMta saMkSipta, Upara hai yAvat hai| (isa prakAra) 6,7 | yaha iSTapratIpsita hai jaisA Apa kaha | mAtra-mUlaka 6 hai yAvat | nagnabhAva yAvat hai yAvat dIptimAna yAvat AdikartA yAvat |ovAiyaM kI hai, yAvat kSatriya kumAra hai yAvat bhoja yAvat kSatriya-kuNDagrAma | satriya-kumAra 11 | bole| pravacana ke pazcAt |" | rAjagRha nagara yAvat gautama isa 46-11 sarvatra | no-puruSa | 2481,3 | no-azva 5 vyAghra yAvat 2065 sarvatra | no-RSi hai-RSi | 5 no-citraloM | 3 | taijasakAyika, vAyukAyika, 3 kI vaktavyatA viharaNa evaM rahate rAjagRha (bha. 1/4-10) yAvata isa nopuruSa noazva vyAghra (paNNavaNA, 1/66) yAvat | noRSi hai-vaha) RSi nocitraloM | taijasakAyika kA, vAyukAyika kA, kA (Ana yAvat niHzvAsa lete hai| isI prakAra 16 | Agama " jaantaa| isI prakAra (Agama mAtrA-vRttika hai (bha. 3/33) yAvat | nagnabhAva (ma. 1/433) yAvat hai (ma. 2/54) yAvat dIptimAna (bha. 2/64) yAvat AdikartA (ovAiya, sU. 16) yAvat ovAiyaM (sU. 52, 66) kI hai yAvat kSatriyakumAra hai (bha. 6/158) yAvat moja (ovAiyaM, sU. 52) yAvat kSatriyakuNDagrAma kSatriyakumAra bole-dharma kA nirupaNa kiyA (ovAiyaM, sU. 71-78) yAvat hai|-jaise Apa kAMta (ma. 9/156) yAvat hai (ma. 6/156) yAvat siddhi-gamana haiM, isalie hiraNya (bha. 6/175) yAvat vyavasAya sampanna jhAr3a,-buhAra (vaktavyatA) jAnatA)-pUrvavat hai? (athavA) 1 | taijasakAyika, vAyukAyika bhaMte! yAvat asurakumAroM (asurakumAroM 3 3 pUrvavat vktvytaa| kI vktvytaa| hai? pRcchaa| - hai-asurakumAra 2 | parataH 7 | sttinkumaar| - stanitkumAra RE- sarvatra | pRthvIkAyika meM utpanna hai (-asurakumAra parataH) stanitakumAra (vaktavya hai)| stanitakumAra (vaktavya hai) | pRthvIkAyikoM meM upapatra | hai| jaise Apa kAMta yAvat hai yAvat | siddhi -gamana hai isalie hiraNya yAvat vyavasAya- sampanna jhAr3a, buhAra vaktavyatA taijasakAyika kA, vAyukAyika kA isa prakAra yAvat bhaMte! kyA hai? usI prakAra (vaktavya hai)| isI prakAra (vaktavya hai| kA (Ana yAvat niHzvAsa letA huA) syAt tIna yAvat syAt pAMca kriyA vAlA hotA hai| ke sAtha bhI sarva (vikalpa) ke sAtha bhI, isa prakAra vAyukAyika ke sAtha bhI (sarva vikalpa vaktavya hai| Ana (yAvat hai?)-pRcchaa| | 4 | ke sarva vikalpa |4-5 | aura vAyukAyika kI vaktavyatA 260 1 Ana yAvat | 2 | hai? pRcchaa| (28)
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti 387 260 261 388 sa. gA. 1. W 2 388 3 288 * * * ***AAA - - 388 4. 388 4 388 4 388 4 388 388 386 R 362 6 2 4. 2 7 7 5. 6 6 99 13 15,16 3 2,3 ) 4 4 5 hai| 3. no 5 5 ma 1 5 4. **** 3 23 1 2 26 t 11 2 5 2 1. 2 1 9 23 24 362 25,28 1 25 2 vAlA / kaMda yAvat 3 azuddha antadvIpa rAjagRha nagara yAvat gautama isa gautama! jIva pUrva dizA jaise - aindrI paramANu- pudgala yAmyA kI bhI ( vaktavyatA ) jaise- audArika kA prajJapta hai? (paNNavaNA, pada 21) rAjagRha (ma. 1/4-10) yAvat isa dekhatA hai (bha. 10/11) hai? - pRcchA kitane prakAra kI prApta haiM? tIna prakAra kI prajJapta hai, kA bhI vedana 4 361 16 21 sarvatra hotii| jo meM (ukta hai) yAvat hotI, jo karUMgA, jo 20 3 karUMgA jo 23 9 rAjagRha nagara yAvat gautama ne isa rAjagRha (bha. 1/4 - 10) yAvat isa 5. 6 asurakumAra bhI hai, zeSa (kyA) bhante ! ( kyA) , 1 2 17 3 ( sarvatra) kA vedana bhI meM yAvat zataka 10 koNa ) saumya (uttara) kA koNa vaktavyatA paramANu- pudgala yAmyA kI kI vaktavyatA jaise- audArika ke prajJapta haiM? pada ( paNNavaNA, 21) rAjagRha nagara yAvat gautama isa dekhatA hai hai? pRcchA ke kitane prakAra prajJapta haiM? ke tIna prakAra prajJapta haiM, asurakumAra hai zeSa vAlA hotA hai| kaMda, isa prakAra (ma. 8 / 216) yAvat aindrI dizA hai, ve hai? pRcchA hai?-pRcchA dvIndriya ke deza haiM athavA ekendriya dvIndriya ke deza haiM, athavA ekendriya ke deza haiM aura dvIndriya ke deza haiM, athavA ekendriya ( vaktavyatA) kyA bhaMte! hai| vaha sama Rddhi vAle pramatta deva vaha sama RddhivAle deva ko zurU antadvIpa ||9|| rAjagRha (bha. 1/4 - 10) yAvat isa gautama! ( vaha) jIva pUrva jaise aindrI }, koNa), saumya (uttara), kA koNa ), hai || 1 || ( aindrI dizA ) haiM, ve hai, ( vaha sama Rddhi vAle) pramatta (deva) ( vaha sama Rddhi vAle deva ko pRSTha sUtra paMkti 362 362 27 3 28 3 26 363 30 3 gautama! 363 31,32, 34/1 bhaMte! ke tIna vaktavyatA / sama- Rddhi bhaMte! kyA Rddhi vaimAnika 363 2 ***** *........... 363 31 363 31 363 33 363 35 1 363 35 1 363 363 363 363 363 36 364 363 37 364 364 364 365 366 368 366 367 36 367 36 367 36 28 364 38 4 36 1 40 40 40 43 44 45 47 BE 53 54 56 56 56 58 56 3 60 3 40 zIrSaka prajJApanI bhASA pada 60 62 4, 5 - 64 64 4 5 9 3 kyA 3 hai| sama Rddhi 3-4 pUrvavat vaktavyatA ( 10 / 25-27) usI prakAra (ma. 10/25-27) ( vaktavyatA ) / devI kI bhI devI kI pUrvavat vaktavyatA ( 10 / 28-30 ) / usI prakAra ( ma. 10 / 28-30) (vaktavyatA) / -- 1,3 3 2 5 1 5 3 5 3 5 5 5 4 2 2 azuddha gautama ! hAM, hai| vimohita bhaMte! gautama ! isI prakAra 4 ma ThaharUMgA, soUMgA, khar3A rahUMgA, baiThUMgA, ledUMgA gautama ! mahAvIra Ae anagAra yAvat raha rahA thaa| (icchA) yAvat sampanna yAva asura- kumArarAja vaktavyatA yAvat yAvat kI vaktavyatA / isI prakAra yAvat kI vktvytaa| vaktavyatA yAvat AlocanA pratikramaNa kI bhAMti vktvytaa| meM yAvat dharaNa kI 2 (donoM vaktavyatA bAra), caitya yAvat (sUtra 272) kI gautama ! vaha hAM, (vaha) hai, vimohita ( 26 ) gautama! (vaha) bhaMte! (kyA) ke bhI tIna zuddha ( vaktavyatA) / bhaMte! (kyA) sama Rddhi (bhaMte! kyA) Rddhi vAle vaimAnika (kyA) hai| isa prakAra sama Rddhi (bhaMte! kyA) gautama ! (vaha) usI prakAra prajJApanI bhASA pada hama ThahareMge, soyeMge, khar3e raheMge, baiTheMge, leTeMge gautama! hama mahAvIra samavasRta hue (ma. 1/7, 8) anagAra (ma. 1/6) yAvat rahatA thaa| (icchA) (bha. 1/10) yAvat sampanna (ma. 2/64) yAvat asurakumArarAja vaktavyatA (ma. 10/47-48) yAvat (ma. 10/ 46-51) yAvat kI bhI ( vktvytaa)| isa prakAra (ma. 3/274) yAvat kI ( vaktavyatA) / (vaktavyatA) (bha. 10/47) yAvat AlocanA-pratikramaNa kI bhAMti (vktvytaa)| meM (bha. 10 / 57-56) yAvat dharaNa ( ma. 10 / 56) kI (vaktavyatA) caitya (bha. 1/4-8) yAvat (bha. 8 / 272 kI bhAMti pRSTha sUtra paMkti 367 64 5 367- sarvatra sarvatra 401 367 367 401 367 401 367 368 368 65 2 jaise- kAlI, 65 3 51 sarvatra sarvatra kyA 1 66 eka eka sarvatra sarvatra hAM, hai| 6 6 3 4 367 kI vaktavyatA 367 67-64 sarvatra sudharmA sabhA meM 367 68 368 66 70 70 368 401 367, sarvatra sarvatra viharaNa karane 288 367 W 68 71 555555 72 2 3 4 1 4 4 2 368 72 5 368 72-76 5 368 73 3 73 4 74 3 (icchA) eka Arya! 74 4 366 75 366 75.81 sarvatra 366 - sarvatra sarvatra 401 367 77 azuddha 3-4 samartha hai ? 1 - parivAra vikriyA karane meM samartha hai| 2 meM yAvat catya stama sabhA sudharmA meM devI parivAra prajJapta hai| yaha hai ataHpura kI vktvytaa| devI - parivAra vikriyA karane meM samartha hai| avazeSa (rAyapaseNaiya 7) pUrvavat yAvat pUrvavat itanA meM zeSa soma kI bhA~ti vktvytaa| kI vaktavyatA, hai| zeSa camara kI bhAMti vaktavyatA hai, parivAra kI moka uddezaka ( bhagavaI, 3/4 ) hai| zeSa soma camara vaktavyatA / unameM pratyeka devI parivAra pUrva apara sahita -parivAra vikriyA (icchA), eka Aryo! jaise- kAlI 81 ( kyA ) eka-eka (hAM, hai1) zuddha (- parivAra kI vikriyA karane meM samartha hai ) / ( kI vaktavyatA) sudharmA sabhA meM, rahane meM (ma. 10/67) yAvat caitya- staMbha sudharmA sabhA meM, devI kA parivAra prajJapta hai| devI ( parivAra kI vikriyA karane meM samartha hai|) yaha hai aMtaHpura (kI vktvytaa)| samartha hai? avazeSa (rAyapaseNiyaM sU. 7) pUrvavat (bha.10/67-66) yAvat pUrvavat (bha.10/70-72), itanA meM, zeSa soma kI bhAMti (vktvytaa)| kI bhI (vaktavyatA), hai, zeSa camara (ma. 10 / 65-67) kI bhAMti (vaktavyatA), parivAra moka uddezaka ( ma. 3/12) hai, zeSa camara-soma (vaktavyatA) / unameM se pratyeka devI-parivAra pUrva apara sahita -parivAra kI vikriyA
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti 367 77 366 366 azuddha kI vaktavyatA / 78 1 nAgakumArarAja nAgakumArendra 78 2-3 haiM? 800 401 401 401 78 366 76 5 80981 1 366 80 366 81 366 81 4 zeSa pUrvavat, itanA zeSa rAyapaseNaiya (sUtra 7) kI bhAMti 76,81 sarvatra camara hai| zeSa lokapAla kI 401 81 81 81 809 401 401 401 3 bhagavaI, 3/4 366 81 rAjadhAnI aura siMhAsana bhI 366 81 86 camara lokapAla kI 400 82 3 3 *** ******* 401 61,65 401 61,64 | 4 400 82 86 sarvatra kI vaktavyatA 400 83-66 1 kI pRcchA 400 83-85 sarvatra kAla kI bhAMti vktvytaa| me 10 h w 9 9 30 2 1 4 2 m kI- pRcchaa| kAla (ma. 10/82) kI bhAMti (vaktavyatA) / - rAjadhAniyAM arcimAlI, prabhaMkarA arcimAlI prabhaMkarA | 60 3-4 uddezaka kI vktvytaa| isI prakAra uddezaka (ukta hai), vaise hI (vaktavya hai), kI bhI (cAra 4. 5. zeSa tIna kI pRcchA hai| avazeSa dharaNa bhUtAnaMda ke zeSa tIna dharaNendra vaktavyatA / unake lokapAloM hai| parivAra HE 3 3 5 5. hai| zeSa camara lokapAla kI 2-3 - rAjadhAnI kI cAra hai pUrvavat yAvat parivAra kI Rddhi kA upayoga karate haiM, maithuna hai| zeSa vaktavyatA, kI vaktavyatA / aThAsI vaktavyatA yAvat vktvytaa| * 2 3 1 bhaMte ! kI vaktavyatA haiM? zuddha ( kI vktvytaa)| (nAgakumArarAja nAgakumArendra) haiM? zeSa camara pUrvavat (bha. 10/67-66 ), itanA zeSa pUrvavat hai, avazeSa camara-lokapAloM (bha. 10/70-73) kI zeSa tInoM hI kI - pRcchaa| hai, avazeSa dharaNa (ma. 10/76-78) (bhUtAnaMda ke zeSa tInoM hI dharaNendra (ma. 10 / 76 - 78 ) (vaktavyatA), unake lokapAloM (bha.10/76) haiM, parivAra (ma. 3/14, 15) rAjadhAniyAM aura siMhAsana camara ke lokapAloM (bha. 10/7073) kI hai, zeSa camara ke lokapAloM (bha. 10/70-73) kI kI bhI ( vaktavyatA) haiM-) pUrvavat (bha. 10/67-66) yAvat maithuna hai, zeSa (vaktavyatA), kI bhI ( vaktavyatA ) / aThAsI hI vaktavyatA (ThA. 2/ 325) yAvat (vktvytaa)| ( kI vktvytaa)| bhaMte! (kyA) haiM? zeSa camara pRSTha sUtra paMkti 401 64 3 " 84 65 65 3,5 65 4. " Ex 5. 401 66 4 401 67 4 " 401 809 402 67 5 402 402 67 " 6 . EE 402 88 402 402 E 402 402 # 404 900 403 saM. gA. 404 102 5 3. 7 7 6 6 151 7 * 6. EUR 6 5 1 4 2 3 2 *.***... 4. 3 2,3 3 4 3 donoM bAra 2,4 deva 3 donoM bAra 5 parivAra kI (ma. 3/4) lokapAla kI vaktavyatA siMhAsana (3 / 250-51 ) zukra kI lokapAla vaktavyatA zataka (4 / 2-4 ) pUrvavat yAvat caur3A hai, isa prakAra alaMkAra arcanikA AtmarakSaka vaktavya hai| zakra azuddha manuSya bArahavAM uddezaka hai| rAjagRha nagara yAvat hue gautama ne isa nairayika tiryagyonika zakra vAlA yAvat vAlA (ma. 3/4) yAvat yAvat divya (bha. 3/16) yAvat jIvAjIvAbhigama kI vaktavyatA jIvAjIvAbhigama (3 / 227) meM ukta vaise hai, vaise kI vktvytaa| takA ve jIva vanaspatikAyika avakrAMti pada hote haiN| kitanI hai? -karma kI vaktavyatA pRcchA / bhI hai bhI haiM zataka 11 - AyuSya karma ke ( 30 ) parivAra (ma. 3/16) lokapAloM (ma. 10/70-72 ) kI (vaktavyatA), siMhAsana para (ma. 3/250-251, 256,261, 266) zukra (ma. 10/62-64 ) kI lokapAloM (ma.10/65) (vaktavyatA) zataka (ma. 4 / 2-4 ) pUrvavat (bha. 10/67-66) yAvat caur3A hai, zuddha isa prakAra alaMkAra - arcanikA AtmarakSaka taka (vaktavya haiM) 11911 bArahavAM- gyArahaveM zataka ke ye bAraha uddezaka haiM || 9 || rAjagRha (bha. 1/4-10) yAvat hue isa nairayikoM tiryagyonikoM manuSyoM devoM (ve jIva) vanaspatikAyikoM avakrAMti pada hote haiM, kitanI bar3I prajJapta hai? (-karma) kI ( vaktavyatA) - pRcchA / hai athavA hai athavA - ( AyuSya karma ke) pRSTha sUtra paMkti 404 8, 11 2-3 90 3 11 3 404-05 12-23| 404 12 13 ......... 405 406 ..... 407 4 14 17 405 26 27 28 407 . 23 99 24, 26 30, 32-33 30 31 34 *** 36-37 38 1 5 1, 2 3 3 1 2 1 4 1 5 2 4 azuddha AntarAyika kI vaktavyatA AntarAyika kI vaktavyatA 5. vedanIya aura AyuSya ke ATha vikalpa .. jIva tejasa lezyA samyak-mithyA dRSTi haiN| ajJAnI varNa kitane una jIvoM ke zarIra hai- assI una jIvoM ke zarIra kyA ve jIva 4 5 karatA hai kAla 5-6 kAla-vanaspati kAla 4. kAla itane h| jIva kyA ve jIva hai / ke rUpa meM utpanna hotA hai asaMkhyeya kAla / jIva ke rUpa meM utpanna hotA hai, vaktavyatA / kI vaktavyatA, kI vaktavyatA / vktvytaa| isI kI vaktavyatA / ke rUpa meM utpanna hokAra ke AhAra kI vaktavyatA, hai| itanA 6, 7 hai| zeSa paNNavaNA kI bhAMti sAtha utpanna vaktavyatA yAvat karatA hai? ve jIva dravya, sparza-yukta | vaktavyatA hai| jIvoM ve jIva zuddha AntarAyika (karma) kI (vaktavyatA) AntarAyika (karma) kI ( vaktavyatA) vedanIya (karma) aura AyuSya (-karma) ke ATha bhaMga jIva kyA taijasa-lezyA samyag-mithyA dRSTi hai ? (athavA ) ajJAnI varNa, kitane (una jIvoM ke zarIra) hai-assI ( una jIvoM ke zarIra ) / jIva kyA haiM ( ma. 11/18) | jIva kyA jIva kyA ( ke rUpa meM utpanna hotA hai), asaMkhyeya kAla -jIva (ke rUpa meM utpanna hotA hai), (vaktavyatA) | ukta hai, vaktavya hai| karatA hai| kAla kAla-vanaspati-kAla kAla-itane (vaktavyatA), isa kI bhI ( vaktavyatA) / (ke rUpa meM utpanna hotA hai), punaH utpanna jIva ke rUpa meM utpanna ho kara sAtha bhI ( utpanna vaktavyatA) yAvat karatA hai| ve (utpala ) jIva dravyoM, sparza-yukta (dravyoM kA AhAra karatA karatA hai)| kA AhAra (ukta hai), hai, itanA hai, zeSa pUrvavat (paNNavaNA kI bhAMti) ( vaktavyatA hai)| (utpala) jIvoM ve (utpala) jIva
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ pamagar pRSTha tika rahatA thaa| pUrvavata (ma. 11/16) yAvat agara | apana mete-kyA meravika tiryagyonika meM vanaspatikAvika-jIvoM udvartanA vaise | utpatra jIvoM kI | sarva sattva, utpala-mUla |hAM gautama! zIrSaka zAlu Adi jIvoM maMte! ekapatraka-zAlu kyA (japata-gIya) anaMtara upapanna hote-kyA nairaviko tiryayoniko meM vanaspatikAyika-jIvoM (vartanA ukta hai) vaise (utpala-jIvoM kI) | sarva sattva utpala-mUla hAM, gautama! zAlUka-Adi-jIvoM bhaMte! ekapatraka-zAlUka (utpala-kaMda) kyA niravazeSa hai (ma. 1/1-40) yAvat -asaMkhyAtavAM uddezaka (ma. 11/-40) kI niravazeSa | 2 |svajana saMbacI huA viziSTa 6 raha rahA thaa| | pUrvakt yAvat |vihAra karUMgA kiyA, jaise16 sva-zarIra 4 | zeSa pUrvavat | AtApana- bhUmi 2 (2/106-106) 2 kI vaktavyatA " huI yAvat kahA- gautama 8 hai| yAvat bhaNDa ko bhii| ajIva tiryak vaktavyatA dvitIya kI bhAMti vaktavyatA, hai| zeSa 2 | uddezaka kI vaktavyatA vaise hI kiyA, (jaise sva-zarIra ||211) zeSa pUrvavat (ma. 1/64) AtApana-bhUmi (bha. 2/106-106) meM (ukta hai vaise vaktavya hai) huI (pa. 2/110) yAvat kahA-gautama | hai (ma. 11/63-72) yAvat bhANDa tiryag bhI hai, ajIva tiryag(vaktavyatA) jaise dvitIya (ukta hai vaise yahAM vaktavya hai), hai, zeSa uddezaka (pa.2/140) meM alokAkAza (ukta hai) vaise hI yahAM hai 2. jIva hai? 2. jIva hai? ra) / 2 | saMpUrNa rUpa se 3 | hai yAvat 4 asaMkhyAtavAM | uddezaka kI 44,46 " | sampUrNa rUpa se 14 | deza hai| pradeza hai| | 1 | tiryak-loka 2 prakAra adho-loka * | 20 | vAle haiN| isa prakAra jaise | 21 kI vaktavyatA hai, vAle hai isa prakAra kI bhAMti (vaktavya hai) (bha. 6/156) deva gati vAle bhI hai, deva-gati vAle haiM, athavA pradeza hai, tiryag-loka prakAra jaise (ma. 11/104 meM) yAvata agho-loka vaise hI (tiryaga-loka-kSetra-loka kI vaktavyatA), isa prakAra Urdhva-loka bhI (vaktavyatA) (vaktavya) - isI prakAra Urdhva-loka 6,13 | pUrvavat yAvat | 1 |kara yAvat Adikara yAkta 3 | zobhita yAvat pUrvavat (ma. 1/77) yAvat kara (ma. 11/73) yAvat Adikara (ma. 1/7) yAvat zobhita (ovAiyaM, sU. 16) yAvata vaktavyatA vaktavya hai, zeSa 2 | uddezaka kI bhAMti vaktavyatA, bhii?)| 1 dharma kahate hai yAvat hai (ma. 11/18), zeSa | uddezaka (ma.1/44-45) meM (ukta hai vaisA) vaktavya hai, uddezaka (ma. 11/47) kI uddezaka (bha. 11/1-40) kI pUrvavat (ma. 11/51) niravazeSa hai (pa. 11/+40) yAvat | pUrvavat niravazeSa thI-sukumAra-hAtha-paira | sukumAra-hAtha-paira-vAlA (rAyapaseNiyaM, sU. 673-674) para (ma. 2/66) yAvat ovAiyaM (sU. 64) meM (ukta hai vaise) (vaktavya hai) -buhAra jamIna karo (ovAiyaM sU. 55) yAvat kalazoM (ma. 6/182) yAvat Rddhi (pa. 6/162) yAvat prakAra (ma. 6/160) yAvat jaya ho| he bhadrapuruSa ' skandaka kI 2 bhAMti yAvat 7 |sarva yAvat 4-5 | hai| isa prakAra jaise uvavAI kI | vaktavyatA hai vaise hI saMhanana, 5 | parivasanA isa dharma kA nirUpaNa karate hai ovAiya, sU. 71-77) yAvat skandaka (bha.2/52) kI bhAMti (vaktavya hai) yAvat sarva (ma. 6/110, 151) yAvat hai, isa prakAra jaise ovAiyaM (meM ukta hai vaise vaktavya hai) saMhanana, | parivasana (vaktavya hai)| uddezaka kI | uddezaka kI | pUrvavat sampUrNa rUpa se 2 hai yAvat | pUrvavat sampUrNa rUpa se - thI-sukumAla hAtha paira 4 | sukumAra hAtha paira vAlA " (rAyapasegaiyaM, 673-674) | para yAvat ovAiyaM meM vaktavyatA hai | buhAra jamIna | karo yAvat 4 | kalazoM yAvat | Rddhi yAvat 7 prakAra yAvat |13, 14 jaya ho| / he bhadrapuruSa 411 | 61/ 22 | vihAra kro| 411 62| 2 |-varNaka 411-1262-66 sarvatra | vihAra karane lgaa| 15 ajIva- dravya hai yAvat 5 vAle yAvat 2 | isa samaya-kSetra meM 5 maMdara cUlikA paMcendriya pradeza b6, 17| hai? chaviccheda karatI hai | 2 | kisase | 3 | vizeSAdhika hai? 4 | gautama! sabase alpa loka ajIva-dravya hai (ThA. 1/248) yAvat vAle (ma. 3/4) yAvat yaha samaya-kSetra maMdara-cUlikA paMcendriya-pradeza hai? chaviccheda karatI hai? 5-6 | upavAI (sU. 185-168) taka ovAiyaM (sU. 185-168) 6 yAvat siddha yAvat siddha |rAjagRha nagara yAvat gautama ne isa | rAjagRha (ma. 1/4-10) yAvat isa 2 | tiryak loka tiryag-loka . sAta prakara sAta prakAra - jambUdvIpa dvIpa tiryak loka-kSetra-lokA jambUdvIpa-dvIpa-tiryag-loka-kSetra-loka | saudharmakalpa | sodharma-kalpa IzAna, 903,4 | sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, sanatkumAra-, mAhendra-, brahmaloka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, lAntaka-, mahAzukra-, sahasrAra-, AraNa aura acyuta-kalpa Anata-, prANata-, AraNa- aura acyuta-kalpa |422 | utkRSTa pada iti-palAza 3,4 yAvat raha rahA dharma kahA yAvata | kinase | vizeSAdhika hai? gautama! loka alpa hai, utkRSTa-pada dUtipalAsa (bha. 2/64) yAvat rahatA dharma kA nirUpaNa kiyA (ovAiyaM, sU. 71-77) yAvat rAtri-pramANa-kAlA rho| -varNaka (ovAiyaM, sU. 14) | rahane lgaa| rAtri-pramANa- kAlA ( 31)
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha sUtra paMkti 4 7 bar3hate bar3hate hote hote | 21 / bar3hate-bar3hate hote-hote hai jaise -134) meM (ukta hai vaise vaktavya hai)| (paNNavaNA, pada 4) niravazeSa vaktavya |-134) kI bhAMti vaktavya hai| | (paNNavaNA-pada 4) vaktavya hai| | sUtra paMkti azuddha 2 yAga kArya kraae| 3 | dilvaayaa| 5 | pUrvavat yAvat 8 | kula saMtAna vaktavyatA vyAghAta rahita 4 (kalAdi grahaNa) | dRDhapatijJa kara yAvat 3 zveta vedikA-saMyukta3,5 kI bhAMti vaktavyatA | sukumAla hAtha | viharaNa kara rahI 7,8 | yAvat | mRTTa sukumAla hAtha22 | dUsarI tIsarI sukumAra-hAtharahatI (bha. 11/133) yAvat yAga-kArya karAe, dAna dilavAyA, pUrvavat (bha. 11/63) yAvat | kula-saMtAna (vaktavyatA) vyAghAta-rahita (kalAdi-grahaNa) dRDhapratijJa (ovAiyaM, sU.146-148) kara (rAya. sU. 810) yAvat zveta-vedikA-saMyukta-varNaka jaisA meM (ukta hai vaisA vaktavya hai) cA, varNaka jaisA | (sUtra 32) meM (ukta hai vaisA and aur * & sukumAra-hAthadUsarI bAra bhI, tIsarI hai| jesA Apa pRSTha | sUtra paMkti azuddha zuddha |437 / 178| 3 | mahAvIra yAvat mahAvIra (ovAiya, sU. 52) yAvat | ko yAvat ko (bha. 2/67) yAvat / 22 | upadeza diyA nirUpaNa kiyA (ovAiya, sU. 71 -77) 5 adhika yAvat aSika (bha. 11/176) yAvat mahAvideha vAsa meM mahAvideha kSetra meM 2 karane lage kara rahe hai| | yajurveda, yAvat yajurveda (bha. 2/24) yAvat brAhmaNa aura parivrAjaka brAhmaNa- aura parivrAjakake tapa kI sAdhanA ke dvArA donoM -rUpa tapaH karma ke sAtha donoM parivrAjaka kA niraMtara bele-bele parivrAjaka ko niraMtara bele-bele-rUpA tapaH karma ke dvArA tapaH-karma ke sAtha 3 | mRdumArdava saMpannatA, mRdumArdava-saMpannatA 6 | vibhaMga jJAna vibhaMga-jJAna brahmaloka kalpa brahmaloka-kalpa kamaMDalu yAvat kamaMDalu (bha. 2/31) yAvat nagara se (nagara se) | dharma khaa| pariSad dharma kA nirUpaNa kiyA, pariSad sAmudayika sAmudAyika | yAvat gautama! (ma. 11/75-77) yAvat gautama! | saudharmakalpa | saudharma-kalpa anyonya-baddha | anyonya - baddha 3 zobhita yAvat | zobhita (ovAiyaM, sU. 16) | sUtra 32) kI bhAMti | varNaka 156] 38 | (uvavAI, sUtra 70) kI bhAMti vaktavyatA yAvat jamAlI kI yAvat | jesA Apa 14 | vihAra karane ne yAvat 2 uvavAI | sU.63 kI vaktavyatA vaise | aura snAnaghara yAvat | svapna lakSaNa pAThaka -lakSaNa pAThako 3,4 | yAvat 10 pA- sarovara, 11 agni 17, 22 yAvat 11, 18|iSTa yAvat 15, 17| yAvat 3 hai yAvat 1 kiyA yAvat sukumAla hAtha paira vAle, ahIna paMcendriya zarIra, 5 | para yAvat 4 karo yAvat gae yAvat 1 pUrvavat yAvat sarvatra | kula maryAdA ne (ma.6/142) yAvat ovAiyaM meM (ukta hai) vaise aura vaise hI snAnaghara (ovAiyaM, sU. 63) yAvat svapna-lakSaNa-pAThaka -lakSaNa-pAThakoM (ma. 11/133) yAvat pA-sarovara, agni / / 1 / / (ma. 11/134) yAvat iSTa (ma. 11/134) yAvat (ma. 11/142) yAvat hai (ma. 11/135) yAvat kiyA (ma.7/176) yAvat sukumAra-hAtha-paira vAle, ahIna-pratipUrNa-paMcendriya-zarIra vAle, para (ma. 11/134) yAvat karo (ovAiyaM, sU. 55) yAvat gae (ma. 11/146) yAvat pUrvavat (ovAiyaM, sU. 63) yAvata kula-maryAdA 687) vihAra kara rahe the| | sammarda yAvat -vyUha yAvat | hai yAvat | mahAbalakumAra | bhoja yAvat prakAra zreSTha dharma kathA kI bhAMti vaktavya hai| ovAiyaM (sUtra 70) meM jaisA |( ukta hai vaisA vaktavya haiM) (ma.6/144) yAvat jamAlI (ma. 6/156) kI bhAMti (vaktavya hai) yAvat 686) rahate the| sammarda (rAya. sU. 687) yAvat -vyUha (ma. 9/158) yAvat hai (ma. 6/158) yAvat mahAvala kumAra bhoja (ma. 6/156) yAvat prakAra (ma.6/160-162) zreSTha dharma-kathA (rAvapaseNiyaM, sU. 663) kI bhAMti (vaktavya hai) yogya, zeSa pUrvavat (bha.6/164-176) vaktavya hai rAjyAbhiSeka (ma. 11/56-62) hai yAvat abhiSikta (vaktavyatA) (ma. 6/180-215) vaise hI (vaktavya hai) -jaisA Apa kaha rahe hai aisA kI (vaktavyatA vaise hI vaktavya hai) (ma. 2/64) yAvat 2 5 6 5 | pakhiAjaka AvAsa parivrAjaka-AvAsa bhAMti yAvat bhAMti (ma. 2/52) yAvat kamaMDalu yAvat kamaMDalu (ma. 2/31) yAvat huA, vaise huA (ma.6/150, 151), vaise sarva yAvat sarva (bha.6/151) yAvat hai, yAvat hai yAvat haiN| isI prakAra uvavAI (sU. 185- isa prakAra jaise ovAiyaM meM ukta -165) kI bhAMti vktvytaa| isI hai) vaise hI (vaktavya hai) prakAra saMhanana, saMhanana, parivasanA isI privsn| 5-6 | yogya zeSa (bha.6/173) jamAli kI bhAMti vaktavyatA 1 | rAjyAbhiSeka 2 | hai, yAvat abhisikta 5 | vaktavyatA vaise hI 5 6 | siddhikaMDikA taka siddhikaDikA (ovAiyaM, sU. 185165) yAvat-(siddha) | 6 yAvat siddha 6 putra janma rAja daNDa RNa mukta | puSpa mAlAeM janapada vAsI rahe dasAhika mahotsava rAjA bala ne putra-janmarAja-daNDa RNa-muktapuSpa-mAlAeM janapada-vAsI rahe dazAhika mahotsava rAjA ne 7 kI vaktavyatA vaise hI (donoM yAvat bAra) | " | yathA parigRhIta vihAra kara rahe the| 1 | mahAvIra yAvat | padhAre yAvat 4 / yadhAparigRhIta rahate the| mahAvIra (ma. 1/7) yAvat padhAre (ovAiyaM, sU. 22-52) yAvat ( 32)
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM ApakI ApadAryapUrNa asAmpradAyika ciMtana-zailI ne dharma ke sampradAya se pRthak astitva ko prakaTa kiyaa| naitika krAMti, mAnasika zAMti aura zikSA-paddhati meM pariSkAra aura jIvana-vijJAna kA tri-AyAmI kAryakrama prastuta kiyaa| yugapradhAna AcArya, bhArata - jyoti, vAkpati jaise garimApUrNa alaMkaraNa, indirA gAMdhI rASTrIya ekatA puraskAra (1993) jaise sammAna Apako prApta hue| sAdhu aura zrAvaka ke bIca kI kar3I ke rUpa meM Apane san 1980 meM samaNazreNI kA prAraMbha kiyA, jisake mAdhyama se deza-videza meM anAbAdharUpeNa dharmaprasAra kiyA jA rahA hai| Apane 60 hajAra kimI. kI bhArata kI padayAtrA kara janajana meM naitikatA kA bhAva jagAne kA prayAsa kiyA kI bhArata thaa| naitikatA kA bhAva jagAne kA prayAsa kiyA vRtti pradAyika thA. hindI, saMskRta evaM rAjasthAnI bhASA meM aneka viSayoM para 60 se adhika graMtha prakAzita ho cuke haiM / 18 pharavarI 1994 ko apane AcAryapada kA visarjana kara use apane uttarAdhikArI se yuvAcAryazrI mahAprajJa meM pratiSThita kara diyA / 23 meM jUna san 1997 ko ApakA mahAprayANa huA / san 1998 meM bhArata sarakAra ne ApakI smRti meM DAkaTikaTa jArI kiyaa| 7 meM tatva dazamAcArya zrI mahAprajJa dasa varSa kI avasthA meM muni bane, sUkSma ciMtana, maulika lekhana evaM prakhara vaktRtva Apake vyaktitva ke AkarSaka AyAma haiN| jaina darzana, yoga, dhyAna, kAvya Adi viSayoM para Apake 200 se adhika graMtha prakAzita ho cuke haiN| prastuta Agama-vAcanA ke Apa kuzala saMpAdaka evaM bhASyakAra haiN| saMpAdaka evaM yoga, O stuta bhASyakA kI laka
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta) ThANaM jaina vizva bhAratI dvArA prakAzita Agama sAhitya vAcanA pramukha : AcArya tulasI saMpAdaka vivacaka : AcArya mahAprajJa (mUla pATha pAThAntara zabda | (mUla, chAyA, anuvAda, TippaNa, pariziSTa-sahita) graMthakA nAma mUlya graMthakAnAma mUlya * aMgasuttANibhAga-1(dUsarA saMskaraNa) 700 AyAro 200 (AyAro, sUyagaDo, ThANaM, samavAo) AcArAMgabhASyam 600 aMgasuttANi bhAga-2(dUsarA saMskaraNa) 700 . sUyagaDobhAga-1(dUsarA saMskaraNa) 300 (bhagavaI-viAhapaNNattI) sUyagaDobhAga-2(dUsarA saMskaraNa) 350 aMgasuttANi bhAga-3(dUsarA saMskaraNa) 500 700 (nAyAdhamakahAo, uvAsagadasAo, aMtagaDa- samavAo(dUsarAsaMskaraNa) presameM dasAo, aNuttarovavAiyadasAo, bhagavaI(khaMDa-1) 595 paNNAvAgaraNAMi, vivAgasurya) bhagavaI(khaMDa-2) 695 . uvaMgasuttANi khaMDa-1 500 * bhagavaI(khaMDa-3) 500 (ovAiyaM, rAyapaseNaiyaM, jIvAjIvAbhigama) bhagavaI(khaMDa-4) 500 uvaMgasuttANikhaMDa-2 600 naMdI 400 (paNNAvaNa, jaMbUddIvapaNNattI, caMdrapaNNattI, aNuogadArAI 400 kappavaDiMsiyAo, nirayAvaliyAo, dasaveAliyaM(dUsarAsaMskaraNa) 600 puphphiyAo, puphphacUliyAo, vaNhidasAo) uttarajjhayaNANi(tIsarA saMskaraNa) 600 navasuttANi(dvitIya saMskaraNa) 695 nAyAdhammakahAo 500 (AvassayaM, dasaveAliyaM, uttarajjhayaNANi dasaveMAliyaM(guTakA) naMdI, aNuogadArAI) uttarajjhayaNANi(guTakA) koza AgamazabdakoSa anya AgamasAhitya 300 (aMgasuttANi tInoM bhAgoM kI samagrazabda sUcI) * niyuktipaMcaka(mUla, pAThAntara) 500 zrI bhikSuAgamaviSayakoza, bhAga- 1500 . sAnuvAda vyavahAra bhASya(hindI anuvAda) 500 zrIbhikSa AgamaviSayakoza, bhAga-2 700 vyavahAra bhASya 700 dezIzabdakoza 100 (mUla, pAThAntara, bhUmikA, pariziSTa) niruktakoza * gAthA 350 ekArthakakoza (AgamoM ke AdhAra para bhagavAna mahAvIra jainAgamavanaspatikoza(sacitra) kAjIvanadarzanarocaka zailI meM) 300 * jainAgama prANIkoza(sacitra) AtmA kA darzana 250 jainAgamavAdya koza(sacitra) (jainadharma: tattva aura AcAra) anyabhASAmeM AgamasAhitya isibhAsiyAI bhagavatIjor3a khaMDa-1se7 2900 prApti sthAna: zrImajjayAcAryaseTa kAmUlya / jaina vizva bhAratI prakAzana AyAro(aMgrejI) 250 lADanUM-341306 (rAja.) AcArAMgabhASyam( aMgrejI) 400 bhagavaIkhaMDa-1(aMgrejI) 595 uttarajjhayaNANibhAga-1,2(gujarAtI) 1000 * sUyagar3o(gujarAtI) 1500 7 25 100 600 100 350 ISBN 81-7195-237-2 17RXTT932373. Rs450.00