Bhagwati Sutra

Author(s): Shantivijay
Publisher: Purushottamdas Gigabhai Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022605/1

Page #1

616716145
4146515 6
ભગવતી સ
---- -- ગુર્જર ભાષાંત્તર
પ્રથમ ગુજ
- રસુન ભાષાન્તરને શુદ્ધ રીતે તપાસનાર ધમપરા વિદ્યાસાગર ન્યાયરત્ન મુનિ મહારાજશ્રી શાંતિવિજચજી.
પ્રથમ આવૃતિ.
નકલ ૧૨૦૦
સંવત ૧૯૭૪.
પ્રગટ કર્તા. પુરૂષોત્તમદાસ ગીગાભાઈ શાહ અધિપતી જેનશાસન–ભાવનગર કમત અઢી રૂપીયા.
HTATEST

Page #2

X XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
ભાવનગર. ધી વિદ્યાવિય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ પુરૂષોત્તમદાસ ગીગાભાઇ. પાંચભાયાએ પોતાને માટે છાણું,

Page #3

સરપં. ઉદારચિત સ્વધર્મ બંધુ. રા. રા. શેઠ પૂનમચંદ કરમચંદ.
કેટાવાલા નિવાસ–પાટણ. શ્રીમતેનું કૃતવ્ય લક્ષ્મીને સદ્વ્યય કરે તે. માંજ સમાયેલું છે, લક્ષ્મિપાન કરતાં કીતિવાન પુરૂષ હમેશાં અમર જોવાય છે, આપની કીર્તિ સ્વધર્મ પ્રત્યે તેમજ સ્વકેમના નિરાધાર પુરૂષને પ્રેમ ભરેલી લાગણીયે ઉદાર આશ્રય આપવામાં સમાયેલી જોવાય છે. - આપશ્રીને એક ઉદાર વૃતિવાળા તેમજ વિરલ સત્ય કાના પોષક તરીકે કાર્ય કરતા જોઈ, આપની ધાર્મિક તેમજ દિનજનના તરફ પ્રેમ વાત્સલ્ય ભરેલી અમીની
દ્રષ્ટિ જોઈને મને અપાર આનંદ થાય છે. Fો આ સામ્રાજ્યમાં શ્રીમંત એ એક સત્તાવાન વ્યકિત I છે એ ખરૂં ? પરંતુ તે સત્તાને સદુઉપયેાગ કરનાર આ જગતમાં તે આપણને ભાગ્યે જ મળી શકે છે.
આપને ગુર્જર સાહિત્યપર તેમજ ધમોન્નતિપર પૂર્ણ પ્રિમ દ્રષ્ટિ છે અને તેને ખીલાવવા આપ આપની લક્ષ્મિનો સદવ્યય હમેશાં સહાયતા આપી કરે છે તે જ તમારી ઉદારતાની સાબીતી થાય છે.
આપે આ ગ્રંથને બહાર લાવવા જે ઉદારતા બતાવી છે તેને માટે હું આપનો ઉપકારી છું અને આપના આવા અલંકાર ભૂષિત કાને અવલંબી આ પુસ્તક સહદયઆપને જ અપ ણ કરી કૃતાર્થ થાઉં છું.
લી. આપને. પુરૂષોત્તમદાસ ગીગાભાઇ શાહ,
પાન,

Page #4


Page #5

શ્રીમાન શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ કોટાવાળાનું
જીવન શાંત.
ભૂતકાળના આદર્શો એ વર્તમાન જગતની અઢળક સમૃદ્ધિ છે. જે
શકિત, સંપત્તિ અને વિજ્ઞાન અત્યારે આપણી પાસે છે જીવન વૃત્તાતો તે ભૂતકાળ જ આપણા માટે મૂકી ગયો છે અને
ભૂતકાળ ઉપર પડદે નાખી દેવામાં આવે તે પ્રાણીમાત્ર તત્કાળ દુ:ખ અને ત્રાસને જ ભેગ થઈ પડે; આથી કરીને ભૂતકાળની સમૃદ્ધિને સંગ્રહ કરવાને અનેક માર્ગો જાયા છે. ઈતિહાસ અને જીવન ચરિત્રે એ ભૂતકાળના આદર્શો છે, અને વર્તમાનકાળની ઘટનાઓ જે ઈતિહાસોમાં આલેખાશે તથા વર્તમાન વિરાભાઓનાં જીવનના જે વૃત્તાંત લખાશે તે પણ ભવિષ્યની પ્રજાને આદર્શ બનશે. જીવનવૃત્તાંતે મહાન પુરૂષોનાં જ લખાવા જોઈએ કારણકે વાંચનારાની નીતિરીતિ પર તેની સચોટ અસર થાય છે. જેમના જીવનની ઘટનાઓ મનુષ્યઃ સમાજને અનુકરણિય હોય, જેમના પુરૂષાર્થમાંથી બુદ્ધિમાનેને કંઈને કંઈ નવિન શીખવાનું હોય અને જેમના જીવનના હેતુઓ મનુષ્યોનાં અંત:કરણેમાંના દેવી અંશને જાગ્રત કરી શકે તેમ હોય તેમનાં જ જીવનવૃત્તાં સમાજને ઉપગી છેઃ આદર્શમય જીવનને સમાજને અભ્યાસ કરાવવો એ લેખકનો પરમધમે છે અને જેમાં આદર્શ જેવું કાંઈ ન હોય તેવો બેજે સાહિત્યમાં ઉમેરવો એ સાક્ષરોની માતૃભાષા તરફ કૃતઘનતા છે-- આત્મહ છે. આ જીવન વૃત્તાંત પાટણ નિવાસી એક કુલિન વંશના સુપ્રસિદ્ધ પરોપ
કારી જૈન ગ્રુહસ્થનું આલેખાય છે અને એમના શેઠ કેપટાવાળા પુરૂષાર્થ મય જીવનમાં જે સુંદર પ્રસંગો બન્યા છે તે
વાંચનારાને દેવિસંપત્તિઓ આપી શકે તેમ છે. આ જેને કેમનું રત્ન પાટણમાં જ નહિ પરંતુ હીંદુસ્થાનના જૈન જગતમાં અને સર્વત્ર તેજસ્વી ગણાયું છે એટલું જ નહિ પણ એતિહાસિક પ્રાચિનતા અને એ પ્રાચિનતા જે સમૃદ્ધિને માટે ગૌરવ ધરાવે છે તે સમૃદ્ધિનો જેમ પાટણ શહેર સંગ્રહ કરી રાખ્યું છે અને તેના માટે તે શહેર મગરૂર છે તેમ “કેટાવાળા” જેવું ખાનદાન કે જે પાટણના પ્રાચિન નામાંકિત શેઠી

Page #6

( ૨ ) આઓનું સ્મરણ કરાવે છે તે પિતાના પ્રતાપિ સંગમમાં રાખવા માટે પણુ પાટણને કાંઈ ઓછું માન નથી.
રાજકીય ઉથલ પાથલને લીધે છેલ્લાં થોડાક સિકાઓમાં પાટણ શહેરે ઘણું મોભાદાર અને યશસ્વી કુટુંબ પરદેશને પ્યાં છે અને પરદેશમાં પડી રહીને માત્ર (પટણી) અટક કાયમ રાખી પાટણની ભૂમિનું ઋણ તેઓ ચુકવે છે પરંતુ આ એક જુના ખાનદાન કુટુંબે પાટણની પડતી અને અવનતિના સમયમાં પણ જન્મભૂમિનો પ્યાર અને તેના પ્રતિનું સન્માન છાતી સરસું રાખ્યું છે અને પોતાની કાતિને પાટણની કીતિથી કદી પણ જુદી પાડી નથી એ માટે એક વખત પાટ છત્ર નીચે જે જે વિશાળ પ્રાંતે એ સુખ અને સમૃદ્ધિ તથા ધર્મ અને ફરજોને પુષ્કળ લાભ લીધો છે તે સર્વ પ્રાંતો આ ભાદાર અને જુના ખાદાન-કુટુંબને માટે મેટું માન ધરાવે છે અને ભવિષ્યના પાટણને ઇતિહાસ કટાવાળા” ના ખાનદાનથી છુટો પડી શકતા નથી.' વિક્રમ સંવત ૧૯૩૦ ને જેઠ સુદ ૧૧ ના દિવસે આ 'શ્રીમાન શેઠ
પુનમચંદ કરમચંદ કટાવાળાનો જન્મ થયો હતો અને જન્મ જન્મ પછી છેકે જ દીવસે તેમનાં માતુશ્રી ચંદનબાઈને
અને દેહવિલય થયો હતો. હજુતિ માતુશ્રીનું ધાવણ રગેરગોમાં આપત્તિમાં પ્રસરે તે પહેલાં જ જે બાળક માતા વિનાનું થઈ પડે પૂણ્ય પ્રભાવ. તેના કષ્ટની સમાજ શી ? પણ પૂણ્યશાળી અને સંસ્કારી
બાળકની પરિક્ષા પારણામાં જ થયા વિના રહેતી નથી પુત્રનાં લક્ષણ પારણે ” એ ગુજરાતી કહેવત આ વાતની સાક્ષી પુરે છે અને શેઠ પુનમચંદના જીવનના છઠ્ઠા જ દીવસે તેમનાં પૂર્વનાં પૂણ્ય અને સંસ્કારીએ એક અદ્દભૂત ઘટના બની છે કે જે વાંચતા વાંચનારને આનંદ અને આશ્ચર્ય થયા વિના રહેશે નહિ. શેઠ પુનમચંદના પિતા શેઠ કરચંદ કોટાવાળો ઘણું ધાર્મિક અને નીતિજ્ઞ પુરૂષ હતા પરંતુ કેટલાક કારણોને લઈ દ્વિતિય લગ્ન કરવું પડયું હતું, આમ છતાં બન્ને સંપત્નિઓ વચ્ચે સગી બહેનો જે સ્નેહ હતો અને ચંદનબાઈના મૃત્યુ સમયે આ બાળક કુદરતી રીતે જ તેમનાં અપરમાતા ઝરમરબાઈના ખોળામાં સોંપાયું. અત્યંત મમતા અને વાત્સલ્યથી પિતાનો જ પુત્ર હોય તેમ લાગણીથી ઝરમરબાઇએ એને ઉછેરવાની અંતઃકરહુ છ ધારણ કરતાં જ પરમાતાના રતનમાં પૂર્વના પૂર્યાએ ધાવણનો સંચાર કર્યો અને આ પવિત્ર વિચારો અને ઉચ્ચ કુલિન સંસ્કારવાળાં અપરમાતાએ શેડ પુનમચંદને પુણિમાના ચંદ્ર સમાન

Page #7

( ૪ )
શાંત, તેજસ્વિ અને પરીપકારી બનાવ્યા. જે એ માતા આ જગતમાં હસ્તીમાં નથી પણ પુત્ર વાત્સલ્યના એક અદ્ભૂત સિદ્ધાંત તેમના યશનું ગાન કરી રહ્યો છે.
6
શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ કાંટાવાળાના પરિચય કરાવતા - ધી ઇમ્પીરીયલ કારાનેશન દરખાર–દીલ્હી (ઇ. સ. ૧૯૧૧) ના પ્રથમ વાદીલ્હી દ્રશ્માને લ્યુમમાં તેના પ્રકાશક મેશેર્સ ખાડીયા પ્રધર્સ આ પ્રમાણે લગતા એક પુ લખે છેઃસ્તકમાં તેમના પરિચય
Seth Punemchand K. Kotawala is an inhabitant of Patan in the Gaikwar's territory. His ancestors opened a cloth shop in Kota 150 years ago, His age is 37 years and is a Jain by nationality and when his father died he fed 1,00,000 persons in his district in a particular day since then this day is being obacrved as a holiday in the district.
He was the chairman of the reception committee of the Jin Conference held at Patan and his speech deliverd on this occasion was really very instructive and full of high ideals. He was a member of His Highness the Gaikwar's Council and is still the President of the Mahajana Sabha of Kadi. He is a pioneer merchant of orium, jewellery and corn.
There is a famine in Gujarat this year, and he has opened a charitable house where he gives food to the poor without having any cast distinction. Amon. get his charities a few may be mentiond, different Jain Siarths 2,00,000; help different Jain Funds, 1,00,000 one dinner to residents of Patan, 40,000, Ujamnas (Jain ceremony) Rs. 25,000, several others of lakho of rupees.

Page #8

(૪)
(The Imperial coronation Dabar illustrated ) Delhi I9II, in his Vol. I. publisher ur. khoda bros. Wits.) સંવત ૧૭૦૦ માં ગુજરાતમાં ભારે દુષ્કાળ પડયો હતેા તે વખતે શેઠ પુનમચંદછના પૂર્વજોએ ધધારોજગારને ખીલવવાને કાય. અને દિનપ્રતિદિન પડતી આવતા પાટણ શહેરને ધરે આપવાને પરદેશ–પ્રયાણ કર્યું. શેઠ પાનાચંદજી અને ઉત્તમચંદ્રજી અને ભાઈઓએ . ઉત્તરહીદમાંજ કાટા શહેર વ્યાપાર માટે પસદ કર્યુ અને પાટણુ નિવાસી શા. નાથુરામ વખતરામના ભાગમાં કાપડની દુકાન ત્યાં ખેાલી; અને ત્યાર પછી પેઢી ઉતાર લગભગ સવાસા વરસે પંત તે દુકાન સહીયારી ચાલ્યા પછી સં. ૧૮૨૨ માં ભાગથી છુટા થઇને શેઠ ઉત્તમચંદ્રજીના પુત્ર શેઠ મેાતી દૃએ ‘“ પાનાચંદ ઉત્તમચંદજી ના નામથી કાપડની સ્વતંત્ર દુકાન શરૂ કરી અને પુરૂષાર્થે તથા પુણ્યના ઉદયશો દિનપ્રતિદિન યરા અને લક્ષ્મિની સવૃદ્ધિ થવા લાગી.
.
શેઠ મેાતીચંદ ફોટાવાળાનાં ત્રીજા પત્નિ શ્રીમતી ભાગ્યવંતખાઇને સ ૧૮૭૮ માં બે પુત્ર:થયા:૧. ભવાનીલાલજી અને ર,કરમદજી. પુત્રાને ખાણ્યાવસ્થામાં મુકીને જ શેઠ મે'તીચંદજી:પંચતત્વ પામ્યા હતા પરંતુ ભાગ્યવંતખાઈ ખરેખર ભાગ્યવંત જ હતાં અને પેાતાની ખાઙેશીથી દુકાનનો સ વહીવટ તેમણે મુનીમ હસ્ત ઉંમગથી સંભાળ્યો. બન્ને પુત્રીને પેાતાની કુશળતાના સંસ્કારી જન્મથી જ આપ્યા અને વ્યાપારિક દ્રશ્તા પણ શીખવી. ઉમરલાયક થતાં ખન્ને ભાઇઓ છુટા પડ્યા અને શેઠ કરમચંદ કાટાવાળા કે જેએ ગ્રેડ પુનમચંદ કાટાવાળાના પિતા થાય તેમણે ઉત્તરહીંદમાંથી ગુજરાતમાં વ્યાપારિક દ્રષ્ટિ દોડાવી. ગુજરાતમાં પાદશાહૈનું પાયતા અમદાવાદ શહેર આળસ મરડી ઉભું થયુ` હતુ` અને શ્રીમાન રણછેડભાઇ ( સર ચીનુભાઇનાદાદા ) નવિન ઉથોગનો આસ્વાદ ચખાડતાં જાગૃતિ આવી હતી. આ જાગૃતિનો લાલ શેઠ કરમચંદ કાટાવાળા જેવા ગુજરાતના કુલિન સુપુત્ર જવાદે તેમ ન હતું અને હીંમત તથા વ્યાપારિક જુસ્સા તેએને અમદાવાદ ` ચી લાવવાને સમથ નીવડયેા હતેા. શેઠ કરમચંદજીએ અમદાવાદમાં મીલ મેારગેજ રાખો લઈ પેાતાના વ્યાપાર વધાર્યાં અને પ્રમાદની રાત્રીમાંથી ગુજરાત જ્યારે જાગ્યું ત્યારે ઉદ્યોગના ખાલસૂર્યપ્રતાપી કાઁથી ગુજરાતના શેઠીઆએ પર જે પ્રકાશ ફેંક્યા હતા તેનાથી શેઠ કરમચંદ્રજી પણુ તેજસ્વી અને યશસ્વી સ્મિત કરી રહ્યા હતા. પ્રારબ્ધ અને પુરૂષા તથા હીંમત અને ડહાપણ કરેલા સાહસથી તે આગળ પડતા વ્યાપારિ ગણાતા હતા અને

Page #9

આજે તેમનું કુટુંબ જે માન મરતબો ભોગવે છે તે એ દેવિ સદગુણથી પ્રાપ્ત થયો છે. શેઠ કરમચંદજી કટાવાળા ફક્ત સમૃદ્ધિ અને સામર્થ્ય નીવૃદ્ધિ કરીને જ
અટકયા ન હતા પણ ઘણું ધાર્મિક કાર્યો અને પરમાર્થે તેમહ' ના હાથેથયાં છે અને લાખો રૂપીઆનો સદુપયોગ દાનપૂણ્યકરમચંદજી માં તેમણે કર્યો છે. તેમના વખતમાં તો રેલવેની પણ આટલી કોટવાળા. બધી સગવડ ન હતી અને છતાં પણ ઘણી દૂર દૂરની જેમ
તિની વારંવાર યાત્રાએ તેઓએ કરી હતી અને શ્રી સંઘને પણ કરાવી હતી. તારંગાઇ, કેશરીયાજી, કુંભારીયાજી, અમદાવાદ, પાવાગઢ, ઘાણરાવ, શેનું જયજી, અને ગીરનારજીના સંયો તેઓએ કહાડયા હતા અને લગભગ એક લાખ રૂપીઆ તેમાં તેમણે ખચ્યા હતા. પાલીતાણાના ડુંગરપર તેમણે દેરાસર પણ બનાવ્યું છે અને ધર્મશાળા જૈન યાત્રાળુઓની સગવડ અર્થે બંધાવી છે. પાટણમાં પણ તેઓએ ઘર દેરાસર બનાવેલું છે તેમજ ઉજમણાઓ, સ્વામિવાત્સલ્ય અને નકારશીઓ કયાં છે. પાટણમાં પંચાસરાની પાસે શ્રીથમણાજીની ધર્મશાળા પણ લગભગ વીસહારના ખર્ચે બંધાવી છે અને જુદી જુદી ટીપમાં પણ હજારો રૂપીઆ તેઓએ આપ્યા છે. શેઠ કરમચંદજી પુરૂષાર્થ અને પરમાર્થ ઉભયમાં આગળ પડતા પુરૂષ
હતા. ધનાઢચતાને ગર્વ તેમનામાં લેશ પણ ન હતો - શેઠ પુનમચંદ અને ઘણું જ સાદુ તથા ધાર્મિક જીવન તેઓ વ્યતિત કટાવાળા કરતા હતા. લાખ રૂપીઆની સમૃદ્ધિ અને વિભાવના
તેઓ માલીક હોવા છતાં સર્વથી સમાનભાવે વર્તતા હતા અને તેથી કરીને શેઠ પુનમચંદજીને પણ જન્મથીજ ઉત્તમ સંસ્કાર પડયા હતા. શેઠ પુનમચંદજી પોતાની ત્રીશ વર્ષની વય પયત પિતાની મુખ્ય દુકાન કેટામાં હોવાથી કોટામાં રહ્યા હતા. સં. ૧૯૫૦ માં તેઓએ હૈદ્રાબાદ તરફ પહેલી જ મુસાફરી કરી અને ત્યાર પછી પોતાના પિતાની સાથે વ્યાપારને કાર્યભાર ઉપાડે શરૂ કર્યો. અને અફીણના, ઝવેરાતના તથા સમય ઓળખી અનેક વ્યાપારે દ્વારા તેમણે પણ પિતાની સમૃદ્ધિમાં થણી જ સંવૃદ્ધિ કરી એટલું જ નહિ પણ પરોપકારનાં અને ધર્મનાં કાર્યોમાં પિતાના પગલે ચાલી ઔદાર્ય દરવી મોટી સખાવતો અને દાન કરવા ઉપરાંત પ્રજાની સામાજીક સેવા બજાવવાના નવિન ક્ષેત્રમાં પણ તેમણે

Page #10

વિરહાક કરી અને ઘણે યશ સંપાદન કર્યો. ધાર્મિક જુના વિચારે અને રાત્ર્યિ નવિન વિચારોનું ઉમદા સંમીલન થઈ તેમના આત્મા ઉપર પ્રકાશ ફેંકવા લાગ્યું અને કર્તવ્યના વિસ્તૃત ક્ષેત્રમાં થાકયા વિના ઉત્સાહથી પ્રવૃત્તિ કરવા માંડીઃ આજ ભારતવર્ષમાં કેળવાયેલી પ્રજા તેઓને સારી રીતે ઓળખે છે અને તેમના નામ પર ગુજરાતની પ્રજા હગાર કહાડે છે એ તે અશાંત કર્તવ્ય પરાયણતાનું જ પરિણામ છે શેઠ પુનમચંદજીએ ગુજરાતી, અંગ્રેજી અને અને પશ્યનભાષાનું સારૂ
શિક્ષણ લીધું છે. તેઓ વિશેષ કરીને ગુજરાતી અને વિદ્યાભ્યાસ. ઉર્દૂ સાહિત્ય તરફ ઘણી રૂચિ ધરાવે છે અને માતૃભાષા
ગુજરાતીને વાટે ઘણી લાગણી અને પ્યાર ધરાવે છે. સંગીત અને સાહિત્યને પરસ્પર ગાઢ સંબંધ છે અને તેથીજ “ સાહિત્ય સંત ના વિઃિ સાક્ષાત્ત જ જુદ8 વિજ્ઞાન દિન: I એ લોકોક્તિ આપણુમાં પ્રચલિત છે. શેઠ પુનમચંદજી:સંગીતને પણ સારે શેખ ધરાવે છે અને સંગીત વિદ્યાના જાણકારોની કદર કરતા રહે છે. સંગીત વિષયક તાલસુર અને મૂછનાઓ વગેરે ભેદોપભેદનું વિશાળજ્ઞાન તેઓ ધરાવે છે. ગુજરાતમાં બીજી કેમે કરતાં જેન કેમે સંગીતવિઘાનું ઉત્તમ પ્રકારે સંરક્ષણ કર્યું છે. ભેજક જેવી કળાવંતકેમ જૈનોના ઉદાર આશ્રયે પોષાય છે. શેઠ પુનમચંદજીને રાહદારી ધાર્મિક સ્તવનનોપર ઘણે પ્રેમ છે અને સંગીત ખરેખર એવી પવિત્ર ચીજ છે કે શ્રદ્ધા, સ્તવન અને સંગીતની એકતા થતાં મનુષ્યને પ્રભુ સાથે એકાગ્રહ બનાવી દે છે. આ અનુભવતો ખરેખરા ધર્મ વીરેનેજ મળી શકે છે. અને શેઠજીએ ધાર્મિક અભ્યાસ પણ યતિ શ્રીચંદજી ગુરૂપાસે ઉત્તમ પ્રકારે કર્યો હતો. ઈ. સ. ૧૯૦૪ ના જૂન મહીનાની ૮મી તારીખની રાત્રોએ પાલીતાણામાં
એક માસની માંદગી ભેગવી શેઠ પુનમચંદજીના પવિત્ર . પિતાને પિતાએ જગતને સંબંધ છોડવાના દુખદુ ખબર પાટણમાં દેહા, આવ્યા. પાલીતાણ જેવા પવિત્ર સ્થળમાં દેહત્યાગ થે
એ આપણી કામમાં તે પુરા પુણ્યશાળીત્વનું ચિન્હ ગણાય છે. શહેરમાં વાયુવેગે એ વાત વિસ્તાર પામી અને શોક પ્રસર્યોઃ શેઠ કરમચંદજી કટાવાળાએ પતેર વર્ષનું આયુષ્ય ભેગવી પાટણની પ્રજાનું દીલ જીત્યું હતું તેના સ્થળે સ્થળે સ્મરણે થવા લાગ્યાં.

Page #11

મુંબઈ સમાચારે તેની નીચે પ્રમાણે નોંધ લીધી હતી:–
પાટણના રહીશ અને બુંદીકેટાના નામથી ઓળખાતા કેટામાં લાંબી - મુદતથી પાનાચંદ ઉત્તમ દના જ માથી ચાલતી પેઢી! માલેક મી. કરમચંદ મોતીચંદ એક માસની માંદગી લાગવી ગઇકાલ રાતનું પાલીતાણા ખાતે ગુજરી ગયાના ખર અને ફરી વળ્યા છે --- -- - તેમણે પિનની કાકી: દમાં સંવો કડક હતા, ઉજમણાં પડયાં હતાં. શાંત અન રે, ધર્મશાળાઓ અને સ્વાદવાલ્સો કર્યા હતાં. -- -- -- -- રસ. ૧૯૨૨ ની સાલમાં શ્રી પુનમીયા ગ૨છના આચાર્ય શ્રી શાંતિસાગરસુરી પાસે કેટામાં પસતાળીસ આગમ સાંઇરાં હતાં. -- + + + સંવત ૧૮૫૫ ની સાલમાં પાટણના જૈન ભિંડારાના છીમતિ પુસ્તક લખાવવા માંડચ તેમાં છૂટે હાથે સારી મદદ કરી હતી. આ વત ૧૯પ૬ ની સાલમાં ભયંકર દુકાળના વબતિ અનાથાશ્રમ ઉઘાડી ગરીબ લે ને મદદ કરી હતી. એ શિવ ચ આ પરગજુ પરોપકારી ગૃહસ્થ શહેરમાં ગરીબ ગરબાઓને છૂટથી ચુત મદદ કરી જાય મેળવી હતી અને શહેરના તમામ નાના માટેના કે તેમનું નામ રમી રહ્યું છે. ++++ તેમણે પિતાની જીંદગીમાં લગભગ દશલાખની નાની મોટી અને માર્ગે રક ખ ધર્મ દાન કર્યું છે. છેવ માં તેમને તેની જ્ઞાતિ તરફથી એક માનપત્ર ગયા ફાગણ માસમાં આપવામાં આવેલું હતું. + + +- - આ પોપકારી શેઠને શ્રીમંત ગાયકવાડ સરકારે તેમની દુકાળ વખતની લાંબી. આશિષ, ગરીબા પ્રત્યેની લક્ષમાં લઈ કેટ માં હાજર થવાની માફી બક્ષી હતી. મરનાર શેઠના એક પુત્ર પુત્ર મી પુનમચંદ ઘણા ઉત્સાહી, નવા જમાનાને અનુસરતા સુધારા વધારા કરનારા છે. તેમણે ડોરેજ ઉપર પોતાની દીકરીનાં લગ્ન પ્રસગે સુધારાને અનુસરતાં કાર્યો કરી નામના મેળવી છે. મરનાર કરમચંદ મોતીચંદના મરણથી પાટણની સમગ્ર પ્રજા દિલગીર થતાં તેમના માના આજે હડતાળ પાડવામાં આવી હતી.”
(મુંબઈ સમાચાર, શનિવાર તા. ૧૧ મી જુન
- ૧૯૦૪ સંવત ૧૯૬૦ જેઠ વદ ૩ ) 'શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ કટાવાળાની જાહેર સેવાઓનો પરિચય આપતાં
પૂર્વે કાંઇક સાંસારિક ઘટનાઓ આલેખીએ છીએ. કંઈક સાંસારિક સં. ૧૯૩૯ના દેશાખ માસમાં પાટણમાં શેઠ નાગરદાસ
ગુલાબચંદના દિકરા ઉજનલાલની પુત્રી શ્રીમતી સી. સમરતબાઈ સાથે રેઠ પુનમચંદજીનું લગ્ન હીંદુ રીતરિવાજ પ્રમાણે હાની વયમાં થયું. શ્રીમતી સમરતબાઈને સં. ૧૯૪૬ માં શ્રાવણ વદ ૧૪ ના દિને

Page #12

( ૮ )
પુત્રી–માતીખાઈના જન્મ થયા..šન મેાતીબાઇનાં લગ્ન માણુછ પનાલાલજી પુનમચ`દજીના પુત્ર શ્રીમાન મેાહનલાલજી વેરે ઘણી ધામધુમથી કર્યાં. મ્હેન મેાતીખાઇ સુશીલ, શાંત અને ગંભીર સ્વભાવનાં છે.
ગ્રેજીની વય ત્રીસ વર્ષની થતાં સુધી પુત્ર પ્રાપ્તી ન થવાથી શેઠજીનાં માતુશ્રીએ દ્વિતિય લગ્ન કરવા આગ્રહ કરવાથી તેમનાં ફરી લગ્ન સ. ૧૯૬૧ ના જેઠ સુદ ૫ ને રાજ પાટણમાં શેઠ ભીખાચંદ મહેાકમચંદને ત્યાં શ્રમતિ સા॰ મેાતીબાઇ સાથે થયાં. સ. ૧૯૬૪માં શ્રીમતિ મેાતીખાઇને પુત્ર રત્નની પ્રાપ્તી થઇ અને વર્તમાન પત્રામાં ખુશ ખખરા પ્રગટ થયા હતા. પરંતુ કુમતના અદ્રષ્ય નિયમોને મનુષ્ય શીરીતે જાણી શકે ? પુત્ર પ્રસવ પછી પંદર દીવસે જ તાવને લીધે શ્રીમતિ મેાતીખાઇએ દેહ ત્યાગ કર્યાં. શ્રીમતિ ણ્ સભ્ય વિવેક, વિનયી અને કા દક્ષ હતાં તેમજ સંસ્કારી હતાં પણુ પૂના ફણુ:નુખ ધ પ્રમાણે તેમણે દેહત્યાગ કર્યા પછી એ વિયોગ પુત્રથી સહન થયે નહિ–તેણે પણ અસાર સંસારના ૧૯૬૫ માં કાર્તીક સુદ બીજે ત્યાગ કર્યો.
સ. ૧૯૬૫ માં વૈસાખ સુદ ૫ એ શેઠ સાહેબે તૃતિય લગ્ન પાટણમાં જ શેઠ લહેરચંદ દેવચંદનાં પુત્રી શ્રીમતિ સા॰ હીરાલક્ષ્મી સાથે કર્યાં. શ્રીમતિ હીરાલક્ષ્મી પણ ઘણાં સભ્ય, વિનયી અને કા દક્ષ છે, પ્રતિષ્ઠીત કુટુંખમાં ગૃહ કાર્યભાર કઇ આછે હતેા નથી પરંતુ તે સ` તેએ ઉત્તમ રીતે ઉપાડી લેવા ઉપરાંત ધાર્મિક અભ્યાસ અને સાહિત્યના અભ્યાસમાંયે સમય રાકે છે. ગુજરાતી ભાષા ઉપર અપાર મમતા તેઓ ધરાવે છે. સ્વભાવે શાંત સુશીલ અને સદ્ગુણી હેાઇ તેએ આદર્શ સન્નારી છે.
શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ કાટાવાળાએ જૈન કામની ત, ાન અને ધન ત્રણે પ્રકારાથી અનેક સેવાઓ બજાવી છે. બીજી જૈન શ્વેતાંબરકાન્ફરન્સ મુંબાઇમાં ભરાઇ તે વખતે તેઓએ કોન્ફરન્સના ડેલીગેટાને ભારે માનપૂર્વક પાર્ટી આપી હતી અને દેશ પરદેશથી આવેલા જૈન ખએનો ઉત્તમ પ્રકારે સત્કાર કર્યાં હતા. સંવત ૧૯૬૨માં ચેાથી જૈન શ્વેતાંબર કાન્ફરન્સ વખતે તેઓ રિસેપ્શન કમીટીના પ્રમુખ નીમાયા હતા અને પંદર વીસહજારને ખર્ચ તેમણે ઉગ્યા હતા. જ્ઞાનાંભાનિધિ પ્રદર્શનની સ્વાગત કમીટીના પ્રમુખ પણ તેએ જ ચુંટાયા હતા કે જે પ્રદર્શન વડેાદરા રાજયના ૧૦ દીવાન રામેશસ્ર દ્રદત્તના હસ્તે ખુલ્લુ મુકાયું હતુ
શેડ પુનમચંદજી ચેાથી જૈન શ્વેતાં બર કાન્ફરન્સ નીસેપ્શન સીટીના પ્રમુખ તરી કે.

Page #13

શેઠ પુનમચંદજીએ જૈન ઇતિહાસનું ઉત્તમ અવલોકન અને અભ્યાસ
કરેલ છે અને કેન્ફરન્સનું સ્વાગત કરતાં તેમણે જે હિસ્ટોરિકલ છટાદાર અને વિદ્વતાભર્યું ભાષણ કરેલું છે તે વાંચતાં નેલેજ. તેમના અતિહાસિક જ્ઞાન માટે માન પેદા થયા વગર
રહેતું નથી. વળી કેળવણી સંબંધી પણ તેમણે ઘણુ ઉમદા વિચારે પોતાના ભાષણમાં દર્શાવ્યા છે. કેન્ફરન્સનું સ્વાગત કરતી વખતે તેમણે ઘણી જ ગંભીરતાથી શાંત અને
ચિત્તાકર્ષક સ્વરે ભાષણ આપ્યું હતું. ભાષણમાં માતૃભૂમિ સ્વાગતનું પરનો પ્યાર તેને ઉજવળ ઇતિહાસ કહેતાં હદયમાં ભાષણ. ઉમળકાઓમાં ઉછળતા તે કેન્ફરન્સમાં હાજર રહેલા
ઓએ જોયો હતે. વિદ્વતાભરી મધુર અને સંસ્કાર વાળી માતૃભાષા ગુજરાતીમાં તેમણે પોતાનું ભાષણ નીચે પ્રમાણે આપ્યું હતું – પરમપ્રિય સ્વધર્મનુયાયીબધુઓ બહેને અને સંસ્થા
જુદાં જુદાં વૃક્ષથી ખીચો ખીચ ભરાયેલું વન ઈ સવને થાય છે. એથી વિષેશ આહાદ તરેહ તરેહનાં ન્હાનાં મહોટાં ફુલ વૃક્ષ, કુસુમલતાઓ, ભૂમિપર પથરાતી વિલે અને સુંદર સુશોભિત નવિન નવિન આકૃતિમાં ઉગાડેલા ઘાસથી દેદિપ્યમાન બાગથી થાય છે. એક સ્થાને કમસર ફરનીચર ગઠવવામાં આવે છે તે તે સ્થાન પણ રમણિય લાગે છે; તે આ મંડપમાં કે જેને પૂજ્ય ધર્માચાર્યો, ભિન્ન ભિન્ન નગરના વૃધ્ધ, ઉત્સાહી તરૂણે અને શ્રી રત્નો અલંકૃત કરે છે તે મંડપ સૌને કેટલા મેદ આપે ! સુર્યથી વિકાસ પામતા કમળને જોઈ હર્ષ થાય છે તે પછી જ્ઞાન સુર્યના ઉદયથી એક જ સ્થાને વદન કમળો તથા નયન કમળો હજારના સમૂહમાં વિકાસ પામતાં જોઈ કેટલો આનંદ થાય? આ આનંદનું વર્ણન ભાષાના કયા શબ્દોમાં કરવું તે ભાષાનિપુણ માણસેને અરે ! સરસ્વતિદેવિને માટે મુશકેલ છે તો હું શું કહિ શકું? તેથી માત્ર એટલું જ કહેવું છે કે આપ સર્વ ધર્મશિલ બધુઓને સામાન્ય કાર્ય માટે બીરાજેલા જોઈ હું આનંદમાં ગરકાવ થઈ જાઉં છું અને તેના લીધે હું જે ફરજ બજાવવા ઉણે થયો છું તેમાં વિલંબ થતો હોય તે આપ બધુઓની હું પ્રથમથી જ ક્ષમા ઈચ્છું છું.

Page #14

કધર્મગઠશીમઠાયેલા ધર્મ અને જ્ઞાતિની ઉતીના વિદ્યારમાં ઘેરાયેલા પિતાના વધુ-વસુ અને વિચાર થકી સંઘની સેવા બજાવવામાં તત્પર અને તેજ કાર્ય માટે પધારેલા પ્રતિનિધિ સાહેબએ + + + + + + બંગાળ, પંજાબ, મારવાડ, દક્ષિણ, કચ્છ, ગુજરાત, આદિ પ્રથક પ્રથમ પ્રદેશેમાંથી પધારી પાટણપુરને દીપાવ્યું છે + + + + + + તે માટે અમારા પાટણના સકળ સંઘ તરફથી આપને સહવિનય, સપ્રેમ, સહૃદય આવકાર આપું છું, : + + +
+ + + બંધુઓ ! આ પાટણપુર જેની પુરાણી ખ્યાતિ એટલી બધી છે કે તેને મુકાબલો હાલનું પ્રથમ પંક્તિ ધરાવતું નગર પણ કરી ન શકે છતાં કાળક્રમે કરી તેના અભ્યદય, વૈભવ, અને આબાદાનીને અસ્ત થયો છે અને હલ આપસાહેબના સન્માનાર્થે યોગ્ય સામગ્રી પણ ધરાવી શકતું નથી. + + + '
+ + + અમદાવાદ, સુરત આદિ રેમણિય તથા વ્યાપાર ધંધાની રીદ્ધિથી ભરપુર શહેરના મુકાબલે પાટણનગર હાલ આવી શકે નહીં, પરંતુ તેને પ્રાચિન ને ઇતિહાસ તેને આવા મંડપને માટે સર્વરીતે સાર્થક બનાવે છે. આજ પાટણ
શહેર પ્રાચિનકાળમાં ગુર્જરભૂમિનું અલંકાર હતું, સર્વ શહેરોમાં શ્રેષ્ઠ હતું. તેને પૈભવ, તેની સમૃદ્ધિ, તેને વ્યાપાર, ઉઘોગ,તથા કળાકેશલ્યતા સને અજાયબ પમાડે તેવાં હતાં. પ્રાચિન પાટણનું વર્ણન વાંચતાં અને આજનું પાટણ નજરે જોતાં કોના મનને ક્ષોભ નથી થતો? જે પાટણપુરને બાવન બીર ને ચોર્યાશી ચિટાં હતાં, જેમાં હાથીએ સેનાની અબાડિ સાથે સજજ થતાં, જેમાં દેશ પરદેશના ગૃહ વ્યાપાર અર્થે આવતા, જેમાં એકી વખતે કરોડો રૂપીયાની સખાવત કરનારા ગૃહસ્થ બીરાજતા હતા, જેમાં રાજાઓ રાજમહેલ કરી રહેતા હતા, તે પાટણ શહેર આજ, એમ બોલતાં શેક નથી થતે પાટણ શહેરનાં જૈનોની કેવી જાહોજલાલી હતી, તેમાં કેવાં જેનર થઈ ગયાં છે + + + + પાટણના મહાન આચાર્યોએ મહાન રાજાઓએ, અને આપણા પૂર્વજોએ જે કાંઈ કર્યું છે તેના ફક્ત થોડા દાખલા આય સાહેબ સામે રજુ કરવા લલચાઉં છું. ', બે પ્રથમ શીલગુણસુરી આચાર્યો આ પાટણ નગરના વસાવનાર મહારાજ વનરાજને જૈન શૈલીના ખરા રસ્તા બતાવી:શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્વામિના દેવાલયને પ્રતિષ્ઠા મહોત્સર્વ કરી શ્રી પંચાસરા પાર્શ્વનાથ નામ સ્થાપિત કર્યું હતું.

Page #15

- (૧) - આ તિર્થ અધ્યાપિ પર્યત વિદ્યમાન છે અને તેમાં વનરાજની મુર્તિ સેવક રૂપે બીરાજે છે. : “ કળીકાળસર્વજ્ઞ નામે ઓળખાતા શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યસુરીએ સિદ્ધરાજ તથા કુમારપાળરાજાને ધર્મબોધ આપે હતો અને કુમારપાળે જીવદયાને અમરોષ વજડાવ્યો હતો. + + + + તેમણે આપણુ કાણુરૂપે સાતત્રણકરેડ સ્લેક બનાવ્યા છે. તેમના ગ્રંથમાં મુખ્ય(૧) સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ (૨) હેમકોશ (૩) ત્રીષષ્ઠી શલાકા (૪) યોગશાસ્ત્ર (૫) વીતરાગ સ્તવન (૬) દ્વયાશ્રમ (૭) અભિધાન ચિંતામણું (૮) અલંકાર ચુડામણી (૯) નામ માળા (૧૦) નિઘંટુ શેવ (૧૧) છંદાનુશાસન (૧૨) લગાનુશાસન વગેરે છે. + + ++ આપણી કોમ ઉપર અગાધ ઉપકાર કરનાર અને પાટણપુરને માટે અમરકીર્તી મુકી જનાર આ આચાર્યશ્રીને અમો ભૂલી ગયા નથી + + + એમની પરમ બાવનીય મુરતી પણ શ્રી પંચાસરા પાર્શ્વનાથના દહેરાસરમાં સ્થાપિત કરવામાં કે આવી છે. તથા ધર્મ સંબંધી વિવાદ કરી વિજય મેળવનાર તથા ચોરા
શી હજાર લેકને શ્યાદ્વાવાદ રત્નાકર નામને ગ્રંથ લખનાર શ્રી અજીત દેવસુરી પણ આ શહેરમાં થયા હતા. તેમજ શ્રી હેમકુમારચરિત્ર કર્તા શ્રી સોમપ્રભાચાર્ય, કાવ્યકલ્પલતા તથા બાળભારત વગેરેના કર્તા શ્રી અમરચંદ્ર કવિ જેમની મૂતિ હાલ પણ ટાંગડીયાવાડામાં વિદ્યમાન છે, તથા ઉપદેશ માલાદિના કતાં શ્રી રત્નપ્રભાચાર્ય, કાવ્યપ્રકાશના પ્રથમ ટીકાકાર શ્રી માણેકચંદ્રસુરી, તથા ગણધર સાર્ધ શતક વિગેરેના કર્તા શ્રી જીનદત્તસુરી + + + આજ નગરના અલંકાર હતા.
“અકબર બાદશાહને પ્રતિબધી + + + જૈન પર્વોમાં હિંસા ન થાય તેવો બંદોબસ્ત કરાવનાર શ્રી શેત્રુજય, સમેતશિખરજી, ગિરનારજી આદિ તિર્થોની બાદશાહી દસ્તાવેજ સાથે માલેક મેળવનાર શ્રી હીરવિજયસુરીએ આજે નગરમાં દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી. + + +
+ + + + + • “શુરવીર અને દાની વિમળશાહનું નામ હદમાં કોણ નથી જાણતું? તેમણે સીધે તથા માળવાના રાજાઓ સાથે યુદ્ધ કરી વિજય મેળવ્યો હતો. + + + + + સંવત ૧૦૮૮ માં અર્બુદાચળની ચુલ ઉપર શ્રી રૂષભદેવ સ્વમિનો પ્રાસાદ પોતાના ઉમદા મનથી શ્રેષ્ઠ અનુપમ કારીગરીનો બનાવ્યા હતા. + + આરાસુર પર્વત ઉપર શ્રી કુંભારીયાજીના ભવ્ય અને વિશાળ દહેરા પણ તેમણે બંધાવ્યાં હતાં. તેઓ ભીમદેવના મંત્રી હતા. શાંતુનામે સિદ્ધરાજના

Page #16

(૨) મંત્રી પોતાની બહુ મહેનતે નિસીમવ્યના ખર્ચે બધા મહેલ પિલધશાળા તરીકે અર્પણ કર્યો હતો.
હવે હું તમને એવા મહાન પુરૂષનું નામ આપીશ. +++ તે મહાન નરે બીજા કોઈ નહિ પણ વસ્તુપાળ હતા. તેમના ધર્મકૃત્યોની એક ટુક યાદી હું આપ સન્મુખ રજુ કરીશ, તેમણે
૧૩૦૦ શ્રી જેન પ્રાસાદ શિખરબંધ નવિન કરાવ્યાં.
૩૨૦૨ શ્રી જન પ્રાસાદને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો. ૧૦૫૦૦૦ નવિન જૈનબીબ ભરાવ્યાં.
૯૮૪ પાષધશાળાઓ કરાવી. ૪૭ પાણીનાં પર્વ કરાવ્યાં. છત્રીસ લાખ દ્રવ્ય બચી જ્ઞાન
પુસ્તકેના ભંડાર કરાવ્યા. ૧રપ૩૦૦૦૦ દ્રવ્ય પચી શ્રી અબુદાચળ પવૅત ઉપર ભવ્ય પ્રાસાદ
. કરાવ્યો. + + + + ત્રણ લાખ દ્રવ્ય ખર્ચાને એક જ્ઞાન
ભંડાર શ્રી ખંભાત નગરમાં કરાવ્યાં. ૫૦૫ સમશરણ કરાવ્યાં.
૭૦૦ નિશાળે કરાવી. ૭૦૦ ધર્મશાળાઓ કરાવી. ૭૦૦ સદાવ્રત કરાવ્યાં, + + + +
“કેળવણી–વાસ્તવિક કેળવણું આપણું બાળકને માટે ઇતિહાસમાં અકરાજ અમુક સાલમાં ગાદીએ બેઠે અને અમુક સાલમાં મરી ગયો એમ શીખવવામાં આવે તે કરતાં દરેક કેમ, ધર્મ અને દેશને લગતે ઈતિહાસ શીખવવામાં આવે તi: ઉતમ પરિણામ આવે.
+ + + ઓનરેબલ મી. ગોખલે અને પુનાની ફરગ્યુસન કોલેજના પ્રેસને દાખલો આપવાની રજા લઉ છું. + + + + પિતાની બુદ્ધિને ઉપયોગ સ્વાર્થ માટે પૈસા કમાવવામાં જ નહિ કરતાં તેમણે પિતાની જીંદગી પિતાના દેશને અર્પણ કરી છે. તેમના પવિત્ર વર્ણનની છાપ હીંદની સકળ પ્રજા ઉપર પડી છે તે આપ સર્વને જાણવામાં છે + + + + + આપણી કેમના આગેવાને અને શ્રીમોએ આવા મહાન નરેનું અનુકરણ કરી આપણી કામને માટે આત્મભાગે આપવા. ખાસ જરૂર છે. '* * * + + + + +

Page #17

ભાષણમાં શેઠ કેટાવાળાએ એતિહાસિક બીનાઓ ઘણી સુંદર રીતે રજુ કરવા ઉપરાંત હાલની અને પ્રાચિન કેળવણીની તુલના કરી કેળવણુ કેવા પ્રકારની હેવી જોઈએ તે માટે ઘણા ઉપયોગી વિચારો રજુ કર્યા હતા. જ્ઞાનનિધિ પ્રદર્શનની સ્વાગત કમીટીના પણ તેઓજ ચેરમેન હતા.
અને શ્રીમાન આર. સી. દત્ત–વડોદરા રાજ્યના ના. દીવાન પ્રદર્શન. સાહેબના હસ્તે ખુલ્લું મુકતી વસ્તું પણ તેમણે ઘણું
વિદ્વતા ભયું ભાષણ આપતાં પાટણના પ્રાચિન પુસ્તક ભંડારે તથા તેમાંનાં કીમતી પુસ્તકની જાણવા મેગ્ય હકીકત રજુ કરી હતી. પાટણમાં આ પ્રદર્શન ભરાયા પછી પુસ્તકાના સંરક્ષણ માટે શહેરમાં કંઈક જાગૃતિ પણ આવી છે. સંવત્ ૧૯૫૫ માં જ્ઞાનોદ્ધાર માટે ફંડ ઉભું કરી તેઓએ પિતાના તરફની સારી રકમ તેમાં ભરી હતી. હમણાં તો પ્રવર્તકશ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજે ચાર માસાં પાટણમાં કરી પાટણના ભંડારાનું ઘણાજ પરિશ્રમથી અવલોકન કરી સઘળાં પુસ્તકની તેના કર્તા, આરંભકાળ, પૃષ્ઠ, ગ્લૅક સંખ્યા વગેરે નો સહીત વિગતવાર ટીપ્પણી બનાવી છે તેમજ વડોદરા રાજ્યની સેંટ્રલ લાઈબ્રેરી તરફથી પણ જાણીતા જેન ગ્રેજ્યુએટ રા. ચીમનલાલ દલાલે પણ પ્ર. કાન્તિવિજયજીની સહાયથી ટીપ્પણી સરલ તૈયાર કરી છે અને તે પ્રસિદ્ધ થનાર છે. આ પુસ્તકેદ્દારનું--જાગૃતિનું માન પાટણના પ્રદર્શનને--કહેકે સ્વાગત કમિટિના પ્રમુખ શેઠ કેપટાવાળાના અસરકારક શબ્દોને અને દરશાવેલી લાગણને ઘટે છે. અધઃપતનનાં સિકાઓમાં પાટણે બટકે ગુજરાતે કંઈ એાછું સહન કર્યું
નથી પરંતુ બ્રિટિશ અમલ પછી નવી કેળવણીનો પ્રચારે કડી પ્રાંત મહાજન થતાં ગુજરાતમાંયે જાગૃતિ અને પ્રગતિને જેસભેર પવન સભાના પ્રમુખ કુંકાયે. સામાજિક વિકાસની પ્રવૃત્તિના આંદોલનો એ તરીકે. ગુજરાતને ગજવ્યું અને શ્રીમંત ગાયકવાડ કુલોત્પન્ન
, સર સયાજીરાવ-વડોદરા નરેશે પ્રજાના કાનમાં પ્રજાત્વની ભાવનાને મંત્ર કુંક ઃ આ સર્વને લઈને કડી પ્રાતમાં કડી પ્રાન્ત મહાજન સભાની સ્થાપના ઈ. સ. ૧૯૦૭ ના ઓકટોબર મહીનાની સત્તરમી તારીખે મહેસાણામાં કરવામાં આવી અને તે સંસ્થાના પ્રમુખતીકે એક લાયક,ઉત્સાહી કાર્યદક્ષ અને પ્રતિષ્ઠિત નેતાની જરૂર પડી. પાટણમાં એ વખતે શેઠ પુનમચંદ મહાજનની દ્રષ્ટીમાં સ્તુત્ય કાર્યોથીતરી આવ્યા અને મહાજનની માગણી તેમણે પણ સ્વીકારી. કડી પ્રાંત મહાજનસભા જેવી લાકહિતકારિણી સંસ્થાને પ્રમુખ તરકે જ્યારે શેઠ કોટાવાળા મહેસાણાના સ્ટેશને ઉતાર્યા ત્યારે પ્રાંતના પ્રતિષ્ઠિત આગેવાન અને શહેરીઓએ સ્ટેશન પર હાજર રહી ઘણો લાગણી ભર્યો આવ

Page #18

( ૧૪ ) કાર આપતાં વિલંટીયરની ટુકડી, બેન્ડ અને લોકસમુહના હશેષ સહીત તેએને સભા મંડપમાં લઈ જવામાં આવ્યા હતા. આ સભાને ઉત્સાહીનેતા મળતાં વડોદરા જેવા કેળવાયેલા અને મોભાદાર રાજયમાં તેણે ગૌરવ પ્રાપ્ત કર્યું અને રાજયમાં તેમજ પ્રજામાં કડી પ્રાંત મહાજન સભાની પ્રવૃત્તિ પ્રમાણભૂત અને પ્રતિષ્ઠાભરી લેખાવા લાગી. પ્રમુખ શેઠ કેટાવાળાએ પણ એ વખતે પ્રજામાં ચર્ચાતા વિષય હંસવ ઝીલી લીધા, ભાષણોથી સભામંડપ ગજવ્યા અને લેક સેવા દ્વારા કડીપ્રાંતની પ્રીતિ સંપાદન કરી. શ્રીમંત વડોદરા નરેશની સુધારક પ્રવૃત્તિએ અંત્યજોદ્ધારનું બીડું હીંદુસ્થાનમાં આ વખતે ઝડપ્યું હતું અને છેક ધારા સભા સુધી અંત્યજને પ્રવેશ કરાવવા તેઓએ પ્રયત્ન આદર્યો હતો. કડી પ્રાંતનું મહાજન આ વાતથી ખળભળી ઉઠયું હતું પરંતુ મહાજનસભાના સુકાની શેઠ કેપટાવાળાએ ઘણી બુદ્ધિ ભરી દલીલવાળું ભાષણ કરી કેડી પ્રાંત મહાજન સભાને અવાજ છે + શ્રીમંત મહારાજ સાહેબ સુધી પહોંચાડયું હતું આવા એક વીરપ્રભના ઉત્સાહી વત્સની કદર મહાજન સભાએ પણ પીછાણી હતી અને તેઓને કાયમનું પ્રમુખ પદ આપ્યું હતું. મહેસાણા, પાટણ, ખેરાળુ વગેરે થયેલી વાર્ષીક સભાઓમાં તેઓએ પ્રમુખ તરીકે ઉત્તમ સેવા બજાવી હતી.
સિદ્ધપુરમાં ઈ. સ. ૧૯૦૯માં આ સભાની ચોથી વાર્ષિક સભાની બેઠક થઈ તે વખતે શેઠ કેટાવાળા પ્રમુખ તરીકે ત્યાં પધારતાં પ્રજાએ ઘણોજ ઉમળકા ભર્યો સત્કાર કર્યો હતો. વેપારીઓએ બજાર શણગાર્યા હતાં અને ધામધુમથી હોટું સરઘસ કહાડી પ્રમુખને સભામંડપમાં લઈ જવામાં આવ્યા હતા. રસ્તામાં સ્થળે સ્થળે કમાને ઉભી કરવામાં આવી હતી, સ્વાગતનાં બેડે અને વિવિધ પ્રકારનાં તારણોથી સરસ્વતિ કિનારે વસેલું મહારાજા સિદ્ધરાજનું માનીતુ આ શહેર અનુપમ અને અપૂર્વ શોભાને ધારણ કરી રહ્યું હતું અને સિધપુરના રાતાઓમાંથી પસાર થતાં પ્રજા અસાધારણ માનથી શેઠને–પ્રમુખને નીહાળતાં હર્ષથી છલકાતી હતી. અહીં પણ ઘણું જ વિકતા ભર્યું ભાષણ તેમણે આપ્યું હતું. ધાર્મિક સંસ્થાઓને લગતા નિબંધમાં આર. સી. દત્તના સમયમાં મહાજન સભાએ પ્રજાને અનુકુળ ફેરફાર કરાવ્યું હતું તથા ૧૯પ૬ ના દુષ્કા|ળમાં મહેસુલની માફી કરાવી હતી. એ પણ શેઠના પ્રયત્નને આભારી છે. ઈ. સ. ૧૯૦૭ માં તેઓ કડી પ્રાંતના લેકમતની તેઓની તરફની અધિક
તાને લીધે વડેદરા રાજ્યની ધારાસભામાં મેમ્બર. (લેજીધારાસભાના સ્લેટીવ સીલર) તરીકે ચૂંટાયા હતા અને ધારાસભામાં મેમ્બર તરીકે પણ દરેક મીટીંગમાં ભાગ લઈ પ્રજાનો અવાજ વારંવાર
પિતાના હીંમતભર્યા સવાલોમાં રજુ કર્યો હતો. અંત્યજોને નોકરી આપવાની બાબતમાં, ઈન્કમટેક્ષની હદ રૂ. ૧૦૦૦) ની આવકની ઉપર

Page #19

(૧૫)
લઈ જવાની ખાખતમાં અને બીજા ઘણા અગત્યના પ્રજાકીય સવાલો તેમણે સચેટ દલીલે સહીત ધારાસભામાં મુકયા હતા.
શ્રીમાન શેઠ પુનમચ ંદજી જેમ બીજી બધી ખાખતામાં આગળ વધેલા છે તેમ એક પિતૃભકત પુત્ર તરીકે તેમનું એક મહદ્કાર્ય ભૂલી જવું જોઇતું નથી. સવત ૧૯૬૫ ( ઇ. સ. ૧૯૦૯ ) માં તેઆએ પેાતાના પિતા શ્રીમાન શેઠ કરમચંદજીની પાછળ આખા પાટણ શહેરને એકજ દીવસે ( જેઠ સુદી ૬ ના રાજ ) પ્રીતિભાજન આપ્યું હતું. લગભગ એક લાખ માણસોને અને તે પણ ભિન્નભિન્ન જ્ઞાતિએ માં વિભકત થયેલા નગરને એકજ દીવસે ભેજન આપ્લુ... એ કાંઇ સાધારણ કાર્ય ન હતું. મહીનાઓથી તેની તૈયારીએ અને વાણોતરાની દોડધામ ચાલીરહી હતી. ભાણુંગરજતીવણિકાદિ જ્ઞાતિએ માટે શીરાની દાળ, ચણા, ભાત વગેરેની ટાંકીએ ભરવામાં આવી હતી અને ઈતર જ્ઞાતિઓને પાતપાતાની અનુકુળતા પ્રમાણે શહેરમાં અને શહેર બહાર ભેજનની વ્યવસ્થા કરી આપવામાં આવી હતી, આવો અપૂર્વ દ્રષ્ય જોવાને આસપાસનાં ગામેાનાં હજારો લાનાં ટાળાએ પાટણમાં આવ્યાં હતાં અને ભરચક વસ્તીથી ઉભરાતાં પાટણના રસ્તાઓ કુમારપાળના સમયની પ્રજાની આગાદી-વસ્તીના ખ્યાલ આપતા હતા. પાટણને દ્રષ્ય તે વખતે ઘણે! અદ્ભૂત અને આકર્ષક બન્યા હતો. બહાર ગામથી આવેલાં હજારા મનુષ્યને પણ આમત્રણ કરી રોકી રાખવામાં આવ્યાં હતાં અને આ પુણ્યશાળી પુરૂષના અન્નનેા સ્વીકાર સર્વ ખુશીથી કરતાં હતાં. વળી આ પ્રસંગે અટ્ઠાઇ મહેાસવ પણ કરવામાં આવ્યેા હતેા અને પેાતાના નિવાસસ્થાનને અનેક શણગાર અને રેશનીથી પરમરમણિય ખનાવવામાં આવ્યું હતુ. જૈનધર્મોના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે સર્વ મનુષ્યા પ્રતિ સમાનતા અને સ્નેહ દર્શાવી હીંદુ મુસલમાન સર્વ કામેનું આ પ્રકારે આતિથ્ય કર્યું હતું. માંસાહારી કામેાને પણ અન્નાહારની ઉજાણી આપી એક દીવસ પાટણ શહેરને હિંસાથી મુકત કર્યું હતું. આ એક સામાન્ય વરાજ નહિ હતા પણ ધર્મના સિદ્ધાંતાનુસાર શહેરમાં સર્વ કામેમાં ઐકય અને ખંત્વની લડાણી કરવાની ઘણા મ્હોટા ખર્ચે અને મહાન્ પરિામે ઇચ્છા પૂર્ણ કરી હતી; અને શ્રદ્ધા તથા પિતૃભકિતએ આ પ્રાચીન પદ્ધતિનો સેવા માર્ગ તેમને માટે સરળ કરી આપ્યા હતા.
પિતૃભતિ અને નગર ભાજન.

Page #20

આ પ્રકારે પિતૃસેવા નિમિતે બજાવેલી અસાધારણ નગરભકિતથી આખું
શહેર તેના તરફ માનપૂર્વક આકર્ષાયું અને પાટણ શહેરમાં સ્મારક ત. નગરે પણ શેઠ સાહેબને અપૂર્વ માન આપ્યું. સ્વ. શેઠ રીકે પાખી પાડવા કરમચંદજી કેટાવાળાના સ્મારક તરીકે આખા શહેરે ને દાખલ. તેમની મૃત્યુતિથિનાદિને દરવર્ષે પાખી પાળવાને ઠરાવ
ન કર્યો અને દરવર્ષે તે તિથિએ આખા શહેરમાં પાકી પાળ વામાં આવે છે. આ વિષે શેઠ સાહેબને પાટણના સમસ્ત શહેરીઓ તરફથી નીચે મુજબ દાખલો લખી આપવામાં આવ્યો છે.
દાખલો “રાવ બહાદુર શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ કટાવાળા રહેવાશી પાટણ ઠેકાણું - મહાલક્ષમીના પાડામાંનાને આ દાખલો આપવામાં આવે છે કે તમે આ પાટણ
શહેરની તમામ કેમને સં. ૧૯૬૫ ના જેઠ સુદી ૬ ના રોજ એક પ્રીતિભેજન આપવાથી તમામ શહેરે તમામ ન્યાતો ભાણેગરજતાવાળી તમારે ત્યાં જમીને ભાણે નહીં ખપવાવાળી ન્યાતોને તેમ જે જે ન્યાને પિતાની ખુશીથી ઈલાયદું જમવાનું હતું તેમને તમે સીધાં આપી સર્વે કોમને પ્રીતિભેજન તમે આપ્યું. હા બનાવ લગભગ બસેંહે ત્રણસેંહે વર્ષમાં બન્યું હોય એમ જણતું નથી તેથી આ શહેરની હીંદુ તથા મુસલમાન કેમે ઉપરની તારીખે પાટે આવી એકત્ર વિચાર કરી ઠરાવ કર્યો કે આ શહેર જગ્યું હતું એવી યાદગીરી રહેવા માટે તારીખ પાળવી તે નિશ્ચય ઠરાવ કર્યા પછી સર્વાનુમતે તમારા પિતાશ્રી દેવગત થયાની તારીખ પાળવા સર્વાનુમતે ઠરાવ થવાથી ઠરાવવામાં આવ્યું છે કે જેઠ વદી ૧૧ ની પાકી આ શહેરની તમામ કામ સાલ દર સાલા પાળ્યા કરશે. હાવો બનાવ કેઈ વખત બનેલ નથી ને તમે પહેલ વહેલું આ એક મેટું ટાણું કરવાથી આ પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે તે જાણવું. તા. જુન સ. ૧૯૦૯ મીતિ જેઠ વદી ૧૧ આજથી પાખી પાળી અમલ શરૂ. (સહી)
(સહી) સાખ ચુનીલાલ મગનલાલ શેઠ પોપટલાલ હેમચંદ સહી દ. પિતાના, *
સહી દા. ખુદ વિશનવના શેઠ,
નગરશેઠ,

Page #21

( ૧૭ ) (સંવત ૧૯૫૬) છપ્પનના દુષ્કાળ વખતે તેમણે હજારો દુખી અને
- ભૂખ્યાં પીડિત ગરીબ જનોને અન્નગૃહ ખેલી આશ્રય દુષ્કાળમાં અન્નગ્રહો આપ્યો હતો તેમજ સ.૧૯૬૭ના દુષ્કાળ વખતે પણતેમણે અને ગુસદાને. કડીપ્રાંત સુબા મે. રા.રા. ખારાવ જાધવ સાહેબના હસ્તે
- ખૂલું મુકવાની ફીયા કરાવી અન્નગૃહખુલ્લુ મુકી ગરીબોને આશ્રય આપે હતો. જેને મદદ આપવા માટે એક પેટીમાં છુપી અરજીઓ લેવામાં આવતી અને અન્નગૃહમાં ડો. કે ઠારીને નીમી દવાઓ અને આરોગ્યની. સાળી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. અને સંવત ૧૯૬૧ માં પણ સસ્તુ અનાજ બેટ ખાઈને બે પિસે શેર કે જે વખતે ભાવ ઘણા ઉડ્યા હતા. વેચવાની ધર્માદા દુકાન ઉઘાડીને ગરીબોને મદદ કરી હતી. દરેક દુષ્કાળામાં ગરીબોને આ પ્રકારે મદદ કરવા ઉપરાંત મયમવર્ગનાં આબરૂદાર પણ અંદરખાનેથી દુઃખી કુટુંબોને ગુપ્તદાને આપીને દયાળુ હાથ ગરીબની હાય માટે ખુલ્લો રાખ્યો. હતો. હજારો રૂપીઆની દેણગી તેમણે આવા પડકામાં કરી છે અને એમના ઔદાર્ય તથા દયાને માટે ગરીબ વર્ગ તેમના તરફ પિતા જેવી પૂજય લાગણી ધરાવે છે. આવાં આવાં પારમાર્થિક કાર્યોની અને જસેવાની કદર કરીને શ્રીમંત
૧ વડોદરાનરેશે તેઓને “રાવબહાદુરની પદ્ધિ” અર્પણ કરેલી રાવબહાદુરની છે. (તે વખતે દેશી રાજકર્તાઓને “રાવબહાદુર” ની પંક્તિ
પદ્ધિ. આપવાનો પ્રતિબંધ ન હતા.) ઈ. સ. ૧૯૦૩ (સં. ૧૯૫૯) માં અમદાવાદશહેરમાં ભરાયેલી નેશનલ કે
સના ડેલિગેટને પણ તેઓએ ભારે ધામધુમથી ઈવનીંગ નેશનલ કોંગ્રેસના પાર્ટી આપી હતી. લેક સેવા, મહાજન સેવા અને ધર્મની ડેલીગેટેને ઇવ- સેવાની સાથે તેઓ રાષ્ટ્રસેવાને પણ ભૂલ્યા નથી. અને આ નિંગ પાર્ટી તેનું દ્રષ્ટાંત છે. પિતાની પવિત્ર ભૂમિ પાટણ નગરીને આ
ગળ પાડવાને તેઓએયશસ્વી પ્રયત્નો કર્યા છે. અને કરે છે. ઈ. સ. ૧૯૧૫ના જાનેવારી મહીનાની ૨૧મી તારીખે વડોદરા નરેશ
શ્રીમંત સયાજીરાવ ગાયકવાડને મટી ધામધુમથી તેઓ વડોદરા નરેશ સાહેબે ડીનર પાર્ટી આપી હતી. બગવાડા દરવાજા બહારના શ્રીમંત મહારાજા પોતાના બંગલાને અને બાગને તે વખતે અનેક રીતે તેમણે સાહેબ સયાજી શણગારવામાં અને શ્રીમંત મહારાજા સાહેબ માટે ભોજન રાવ ગાયકવાડને વ્યવસ્થા કરવામાં હજારો રૂપીઆ ખર્ચ કીધો હતો. ડીનરપાટી. હજારો દિપકથી પ્રકાશીત પિતાના ઉદ્યાનમાં સ્થળે સ્થળે
મનમોહક અને આકર્ષક વસ્તુઓ ગોઠવી હતી. શામી

Page #22

( ૧૮ )
ચાના ઉભા કર્યાં હતા. શ્રીમતની સાથે શહેરના આગેવાનો અને અમલદારને પણ નાતર્યાં હતા તેમજ પાર્ટીની સાથે સ’ગીતની, જાદુના ખેલાની, આતસખાજી અને એવી ઘણી ગાઠવણી કરવામાં આવી હતી. શ્રીમ'ત મહારાજા સાહેબ પણ પેાતાના રાજવી-પાશાકમાં સજ્જ થઇ સ્મીત વદને શેઠના સદને પધાર્યાં હતા અને શ્રીમંત સ્વારીનેા ઠાઠ તથા કૈટાવાળા શેઠની રોશની વગેરે જોવાને હજારા માણસાની ઠઠ અંગલાની ચારે બાજુએ નમી ગઇ હતી. પ્રેમના ભૂખ્યા ભુપાળે રાજભકિતથી અને અમીરીથી છલકાતા શેઠ પુનમચંદજીને ત્યાં લગભગ બે કલાક આનંદમાં વ્યતિત કર્યાં હતા અને પાનસાપારી આદિ સર્વ પ્રકારે સત્કાર સુવÎસન પર વિરાજી શ્રીમતે સ્વિકાર્યાં પછી શેઠસાહેબે ગદ્ગદીતક શ્રી. મહારાજા સાહેબના ઉપકાર પ્રદર્શીત કરતાં લાગણી ભર્યા શબ્દોમાં રાજભકિત ઉતારી હતી. ગુજરેશ્વરે પણ ગુજરાતની પ્રાચીન પાટનગરી પાટણને આંગણે આવું ઉત્તમ આતિથ્ય કરવા માટે પ્રેમ ભર્યા શખ્વાથી શેઠને ધન્યવાદ આપ્યા હતા. અને શેઠજીના શબ્દોને સાનં ઝીલ્યા હતા. તા. ૨૫મી જાન્યુઆરીના રેજ શેઠ સાહેબ તરફથી શ્રીમ'ત મહારાજા સાહેબને પાશાકને નજરાણા કરવામાં આવ્યા હતા.
શ્રીમંત પેાતાના રાજ્યમાં બીજે નબરે ગણાતા પાટણ શહેરમાં આવા રાજભક્ત અને અમીર ખવાસના શેઠને વસતા જોઇ પાટણને માટે મગરૂરી ધરાવે છે અને શેઠ કાટાવાળા તરફ ઘણી પ્રીતિ ધરાવે છે.
રાધનપુર, પાલણપુર, ભાવનગર, કાટા, ઝાદ્યાવાડ ( રાજપુતાના ) વિગેરેના રાજા મહારાજાએ તેમજ કેટલાક રાજદ્વારી મહાપુરૂષા સાથે તેએ સારી સ`ધ ધરાવે છે અને ઉપર જણાવેલાં રાજ્ગ્યામાં તેઓની બેઠક ભાઈ, બેટા અને સરદારાની સાથે થાય છે. તેમજ લગ્નાદિ પ્રસંગે સિરપાવની આપ લે થાય છે તેમની સાથે મિત્રાચારી ભરેલોા પત્ર વ્યવહાર પણ ચાલે છે કે જે ઉતારવાની અમે જરૂર ધારતા નથી.
મરાવે
રાજ્યો સાથેના
સબધ.
સ ૧૯૬૬ (ઈ.સ.૧૯૧૦)માંતેઓએ વિશા શ્રીમાળીની ન્યાતમાં દશશેર ૧જનની પિત્તળની કાઠિઆની લ્હાણી કરી હતી. આ લ્હાણી ખીરું લ્હાણીઓની માફક ફકત લ્હાણીજ ન હતી. પરંતુ તે ધાર્મિક ઉન્નતિ-પ્રભુભકિતના ઉદ્દેશ સહ કરવામાં આવી હતી.દરેક મહેાલ્લાઓમાં દહેરાસરમાંપુજા રચાવવામાં આ વતી,મ્હોટાં દહેરાંઓમાં પુજા ભણાવવામાં આવતી, અને સાંઝના આરતી, ગાયન પ્રભુભકિતનાં અને બેઠક વગેરે સાથે સ્રોનાં માંગ
મહાસતા
રહીને અને કહાણી

Page #23

( ૧૯ )
લિક ગીતા તથા પ્રભાવના વગેરે પણ હાણીની સાથે સાથે થતાં. આવી રીતે લગભગ મહીના સુધી ભિન્નભિન્ન મહેાલ્લાઓમાં લ્હાણીની વ્હેચણી અને મહેસવા ચાલ્યા હતા. દરેક મહેાલ્લાવાળાએ પણ શેઠજીના માનમાં પાનસેાપારી પુષ્પહાર, પાર્ટી વગેરેથી સત્કાર કરતા હતા. આવા પ્રકારની લ્હાણી અપૂજ ગણાય. કારણકે તેથી કરીને ખંધુ ભાવની સાથે ધ'ના લાભ પણ થાય અને દ્રવ્યના સદુપયોગ થાય. આ પ્રકારની હાણી અત્યાર સુધી થયેલી જણાતી
નથી.
શેઠ પુનમચંદ કરમદ કાટાવાળાએ અનેક રીતે શહેરની, પ્રાંતની, દેશની, રાજ્યની અને જૈન કામની સેવાઓ ખાવીછે અને તેને લઇને પાટણનીજુદીજુદી સ ંસ્થા તરફથી તેને માનપત્રા ઘણી ધામવાળા પ્રજાકિય સમારા વચ્ચે આપવામાં આવ્યાંછે. તેની નક્કે આ સાથે જોડવી અનુકુળ અને ઉપયોગી થઇપડશે.
માનપત્ર.
માનપત્ર.
(૧)
મહેરમાન રા. આ. શેઠ પુનમ'- કચ ૢ કોટાવાળા.
સુ. માસ્ક.
tr માનવત્તા સાહેબ.
'
આજે અમેા પાટણનું સમસ્ત મહાજન આપ સાહેબની કડી પ્રાંન્તની રૈયતના સભાસદ તરીકે ધારાસભામાં જે નીમણેાક થઈ છે તે માટે આપને અંતઃકરણની મુખારકબાદી આપવાની આ તક લઇએ છીએ.
ગાયકવાડી રાજ્યમાં ધારાસભા આ પહેલીજ છે, ને તેમાં પણ આ શહેરના વતની તરીકે આપ સાહેબ પહેલાજ મેમ્બર હેાવાથી અમા પાટણ વાસીએ આ માન અમાને મળ્યા બરાબર સ્હેમ એ છીએ.
'
“ આપની ધારાસભામાં નિમનેાક કરી સરકાર વધુમાં વધુ જે માન આપને આપી શકતી હતી તે આપ્યું છે. અને તેથી શ્રીમંત મહારાજાસાહેબને! આ તર્ક આભાર માનીએ છીએ.
“આપનું કુટુંબ સખાવતાને માટે નામીચુ છે અને તે કુટુંબમાં આપ આશા આપનારા સુપુત્ર હોવાથી અમો આપના હાથે ઘણાં સારાં કાર્યાં થવાની આશા રાખીએ છીએ.

Page #24

આપ શ્રીમંત છો પણ ગરીબોનાં દુઃખો જાણવા જીરાસા ધરાવી તે દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે છે અને આપની તેવી લાગણીને લીધે જ ઠી પ્રાંત મહાજન સભાના પ્રમુખને જોખમ ભર્યો એ આપે સ્વીકાર્યો છે એ વાત અમે સારી પેઠે જાણીએ છીએ.
ન્યાતના, સંઘના, મહાજનના વગેરે હરેક કાર્યમાં જ્યારે પણ અમને આપના કુટુંબની કે આપની મદદ તથા સલાહની જરૂર પડી હશે ત્યારે તે અમેને મળતી રહી છે ને સં. ૧૯૫૬ ના ભયંકર દુષ્કાળના વખતમાં દુષ્કાળીયા માટે અનાજ આપવાની ગોઠવણ કરી આપના વડીલો તથા આપે જે મદદ કરેલી તે અમે કદી પણ ભૂલી જવાના નથી.
આપના મરહુમ પિતાશ્રી કરમચંદજી તથા વીલ બંધુ કડીલાલજીના મચી અને જે ખોટ ગઈ છે તે પુરાવાની નથી તે પણ અમને આશા તથા ખાત્રી છે કે આપશ્રી પણ હેમને જ પગલે ચાલનારા છે એટલે તે પડેલી ખોટ કાંઈક અંશે પુરાએલી જેવાને અમે ભાગ્યશાળી થઈશું.
(“આપના જેવા ગૃહસ્થની ધારાસભામાં નિમણૂક થવાથી અમો આપના કટુમ્બની તથા આપની કારકીર્દી તરફ વિચાર કરી મહેટી મટી આશાઓ ખાંધીએ તે અમે ધારીએ છીએ કે તેમાં અમો બહુ ખાટા નથી. વળી અત્યં જ લોકોને સરકારી હરેક ખાતામાં લાયકી પ્રમાણે નોકરી આપવા હાલ તજવીજ ચાલે છે ને તેથી આપણી તમામ રૈયતમાં જે વસવસો ઉત્પન્ન થયા છે તે કાંઈ આપના જાણવા બહાર નથી. તો આપનું પહેલું ર્તાવ્ય જે કાંઈ પણ હોય તો તે આ ઉભો થયેલો વસવસે દૂર કરાવવા શ્રીમંત મહારાજા સાબને કાને વ્યાજબી તથા ખરી હકીક્ત નાખવાનું છે એમ અહારૂં માનવું છે. વળી અમો વધારે એમ પણ માનીએ છીએ કે, આપના જેવા યિતના આગેવાન, શ્રીમાન મોભાવાળા ગૃહસ્થનું કહેલું સરકાર ઉપર જરૂર અસર કરશે જ. .
છેવટે આપ દિર્ધાયુથી થઈ આપના હાથે ભવિષ્યમાં ઘણાં સુકૃત્યે થાઓ એમ ઈચ્છી શ્રીમંત મહારાજ સાહેબે આપની કરેલી નીમણોકના સંબંધમાં ફરીથી હેમનો આભાર માનીએ છીએ. તે સાથે આપે અમારું માનપત્ર સ્વીકાર્યું તે માટે આપનો ઉપકાર માનવાની રજા લઈએ છીએ.
તથાસ્તુઃ મીતિ ફાગણ વદી ૫ વાર રવિ ૧૯૬૪. (સહી) શેઠ પોપટલાલ હેમચંદ સંઇ.
દઃ ખુદ સર

Page #25

માનપત્ર.
श्री पार्थजीन पणम्प “શેઠજી સાહેબ રા. બા. શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ કટાવાળા,
મુ. પાટ માનવંતા સાહેબ” “આપશ્રી આપણી ગાયકવાડી રાજયની ધારાસભામાં કડી પ્રાંત તરફથી રયતના પ્રતિનિધિ તરીકે નીમાયા તે શુભ પ્રસંગ માટે અમે શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રા ચાર્ય સભા (પાટણ) ના મેમ્બરે આપને અંતઃકરણની મુબારક આપવાની આ તક લઈએ છીએ.
ગાયકવાડી રાજયમાં ધારાસભા એ નો અને પહેલા જ પ્રસંગ છે, ને એક જેન ગૃહસ્થ તરીકે આપશ્રી પહેલા તથા એકલાજ મેમ્બર તરીકે ફતેહમંદ થયેલા લેવાથી આપ સાહેબને આ મળેલું માન જ્ઞમામ ન કેમને મ જ્યા સમાન સમજીએ છીએ.
“આપ સાહેબની ધારાસભાના મેમ્બર તરીકેની નિમણુંક કરવામાં માંમંત મહારાજા સાહેબે ઉંચામાં ઉંચું જે માન આપી શકાય તે આપને આપ્યું છે એમ અમે માનીએ છીએ. ને તેથી આ તકે શ્રીમંત મહારાજા સાહેબને તે માટે ઉપકાર માનવાની ખાસ અમે જરૂર જોઈએ છીએ.
કડી પ્રાંત મહાજન સભાના પ્રમુખ તરીકે આપ સાહેબે જે સ્વતંત્રતા બતાવી છે અને તેથી જે કીર્તિ મેળવી છે તે જોતાં ધારાસભામાં હાલને સમયે આપની નીમણુંક અમને જરૂર આવકારદા થઈ પડશે. કારણકે અમો ખાત્રી ધરાવીએ છીએ કે અંત્યજ લોકોને લાયકી પ્રમાણે સરકારી હરેક ખાતામાં જગો આપવા શ્રીમંત મહારાજા સાહેબને જે વિચાર છે તે બાબતમાં રૈયતના પ્રતિનિધિ તરીકે અમારે અવાજ શ્રીમંતા મને આપ જરૂર નાખશે ને તે વિ. ચાર બંધ રખાવવા અને તે પ્રયત્ન કરશે.
આપ ગર્ભ શ્રીમંત છતાં કેળવાયેલા છે તે વખ્તો વખત પોતાના જતિભાઈઓનું હિત કરવાના કામમાં ઉત્સાહ પૂર્વક ભાગ લે છે, વળી આ સભાના પણ રાષ્ટ્રથી મેમ્બર છે ને તેથી આપના જેવા સભાસદ અમારી સં. સ્થા ધરાવે છે તે માટે અમે ખરા મગરર છીએ.

Page #26

( ર )
છેવટે આપ સાહેબને જણાવવાની રજા લઈએ છીએ કે આપના હાથે બની શક્તા તમામ ઈલાજ લઈ રૈયતમાં ઉભો થયેલે વસવસે દૂર કરવા આપ આપનાથી બનતું કરી આપનું કુટુમ્બ કે જે હમેશાં સારાં કામ કર્યાને માટે જાણીતું છે હેમની શોભામાં ઓર વધારે કરશે ને શાશન દેવતા આઅને કાર્યમાં ફતેહ આપો એવું માગી આપને ચુંટી કહાડવા માટે કડીખાનની ચુંટણી કરનારાઓનો ઉપકાર માનવાની આ તક લઇએ છીએ.
“અમારી સંસ્થાની માગણી કબુલ રાખી આજે આપે અને અમારી લાગણી બતાવવાની તક આપી અમારૂં માનપત્ર સ્વીકાર્યું તે માટે અમે આ પના આભારી છીએ. મીતિ ફાગણ વદ ૫ વાર રવિ સંવત ૧૯૬૪.
(સહી) હેરભાઈ ડાહ્યાભાઈ વકીલ સેકટરી રાા હાલાભાઇ મગનચંદ
દા. લહેરચંદ પ્રમુખ. માનપત્ર.
મ. રા. શિ. માનવંતા શ્રીયુત સ્વજ્ઞાતિ બધુ કેટાવાળા શેઠ શ્રી કરમચંદ મેતીચંદના સુપુત્ર શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ. “સુણા અને માનવંતા મહાશય
“આપ પ્રત્યે અમે પાટણના વિશાશ્રીમાળી વણિક આપના જ્ઞાતિ બધુઓ આપને માનપૂર્વક જણાવવાની રજા લઈએ છીએ કે –
આપનું કુળદિપક કુટુંબ આપણી જ્ઞાતિમાં જે માન ભોગવે છે, તે ખાતે અમને અતિશય આનંદ અને સંતોષ થાય છે.
ધર્મનાં કાર્યોમાં સદા આપ આગળ પડતો ભાગ લે છે. ધર્મકાર્યને ઉત્તેજન માટે મોટા મોટા યાત્રાના સંઘે કહાડી લગભગ સવાલાખ રૂપીઆ જેટલી મોટી રકમ ખચ પાટણના જૈન બંધુઓને ધર્મને રસ્તે દેરવામાં મહાનું કર્તવ્ય આપે કર્યા છે.
“પાલિતાણા આપણા ધર્મનું મોટું સ્થાન છે, તેના ઉપર આપના વકોએ હેર બંધાવ્યું છે અને આપે ચાલીશ હજારનો ખર્ચ કરી યાત્રા

Page #27

(૨૩)
એના આશ્રમ રસ્થાનના સુખને માટે ધર્મશાળા બંધાવી ઉત્તમ કાર્ય કર્યું છે.
પાટણમાં થમણાજીની ધર્મશાળા પંચાસરા પાસે ત્રીસ ચાળીશ. હજાર રૂપી ખર્ચ કરી બંધાર્થી અને આવતા યાત્રાળુઓને ઉત્તમ પ્રકારની સગવડો પણ કરી આપી છે જેથી પુણ્યકાર્યને ટી મદદ થઈ છે.
છપનના ભયંકર દુષ્કાળમાં અન્નશ કહાડી ઘણી લાંબી મુદત સુધી નીરાધાર લોકોને નિભાવ કરવામાં શુમારે વીશ પચીસ હજાર જેટલી મેટી રકમ ઉદાર દીલથી ખર્ચા જૈન ધર્મને જીવ ઉપર દયા રાખવી એ મુખ્ય મુદે ઉત્તમ પ્રકારે જાળવી જેન બંધુઓ અને પાટણ શહેરને આપ આભાર નીચે મુકયાં છે;
પાટણના જન ભંડારનાં પુસ્તકને જીર્ણોધ્ધાર કરવામાં રૂપીઆ બે હાર આપી વિદ્યા પ્રત્યેની પૂજ્ય લાગણી બતાવી આપી છે વિગેરે અનેક યશસ્વી કર્યો તરફ આપની ગૃહસ્થાઈ પ્રમાણે વર્તી ગૃહસ્થોનાં ઉત્તમ લક્ષણે આપે બતાવ્યા છે. જેના માટે અમે અંતઃકરણ પૂર્વક સતીષ પ્રદશીત કરીએ છીએ.
આપણી ભાભુમિના કલ્યાણાર્થે અમદાવાદમાં ભરાયેલી નેશનલ કેસમાં પ્રતિનિધિઓને ઈવનગપાટી આપી દેશની ઉત્તમ સેવા બજાવી આપણી જૈન કોમને ઓળખાવી છે, તેમજ મુંબાઈ નગરીમાં જૈન કેન્ફરન્સ વખતે જૈન બંધુઓને આપેલા માનથી અને આપના પ્રયાસથી પાટણની શોભામાં વધારો થયો છે જેને માટે અમે આપનો અત્યંત આભાર માનીએ છીએ. - “ આ માંગળીક પ્રસંગે આપ સદગૃહસ્થને વિશેષ જણાવવાની રજા લઈએ છીએ કે આ શહેરની આપણી કેમ વિદ્યાભ્યાસમાં આગળ પડતું ભાગ લઈ શકે તેવી કઈ યેજના આપના તરફથી કવિ અતિ જરૂરી છે તેમજ ધર્મનાં કૃત્ય તરફ આજ સુધી જેવિ નજર આપની રહેલી છે તેવી હમેશા રહેશે એવી આશા છે.
આપના જેવા ઉદાર, નિતિશ અને ધર્મનીષ્ઠ સદગૃહસ્થને માટે અમે જ્ઞાતિ બંધુઓ જેટલા મગરૂર થઈએ તેટલું ઓછું છે અને તેથી આપનો અવિચળ યશ ઇરછી આપનું માનવંતું કુટુંબ આપને પગલે અહોનીશ ચાલી સત્યકૃત્યમાં જોડાય એવી શ્રી જગતનિયંતા પ્રભુ પ્રત્યે પ્રાર્થના કરીએ છીએ.
આ આપણી વિશા શ્રીમાળી વણિક જ્ઞાતિ સમાજ તરફથી માનપત્ર આપને અર્પણ કરવામાં આવે છે તે સ્વીકારવાની કૃપા કરિ આપના. જ્ઞાતિબંધુઓને ઉપકારી કરશે એવી આશા છે. એજ વિનંતિ

Page #28

( ૨૪ )
“ મીતિ માલ કૃષ્ણપક્ષ ૭ સેક્રમવાર સંવત ૧૯૬ તા. ૮ માટે ફેબ્રુવાંરી સને ૧૯૦૪
(સહી.) લી આપનો ગુસ્સેદ, ઉત્તમચંદ નગરશેઠ
સાસ્ત વિ. શ્રીમાળી જ્ઞાતિ
તરી.
સ. ૧૯૭૩ માં પાટણ ખાતે
જૈને
અને સ્માર્ટા વચ્ચે ચારૂપ તિને લગતા મહાન વૈમનસ્યને ઝાડા ઉભા થયાની ચારૂપને અડે! વાત જગાહેર છે. ચારૂપમાં શ્રી શામળાજી પાર્શ્વ પતાવનાર કુરાળ નાથનું દેવાલય ઘણું પ્રાચિન છે. તેમાં એકજ પવાલવાદ તરીકે. સણ ઉપર સ્માર્તીના શંકર, ગણપતિ દૈવ, વગેરે દેવા પણ હતા. કેટલાક જૈન ખધુઆએ તેનું ઉત્થા પન કરવાથી સ્માર્તો અને જૈને વચ્ચે કોટૅમાં ઝઘડા ચાલી ખન્ને પક્ષના હજારા રૂપીયાની ખરખાદી થઇ હતી. પાટણની કાર્ટમાં જેનાની દ્વાર થઇ ઉત્થાપન કરનારને આરેપી ગણી દઢ કરવામાં આવ્યેા હતા પરંતુ મહેસાણાની અપીલ કોર્ટમાં ઉત્થાપનનું કાર્ય શુદ્ધબુદ્ધિથી કરેલું ગણીને શિક્ષા રદ કરવામાં આવી હતી. ઝઘડા આટલેથી જ અટકયા ન હતા પરંતુ સ્માર્તાએ વડોદરા હાઈકામાં અપીલ નોંધાવી હતી અને હજુર ફ્રાંસીલ તે ખાકીજ હતી.
ગામ કે ના ઝઘડામાં અન્ને પક્ષના વખત અને પૈસાના પુષ્કળ ભાગ અપાયા કરતો હતા. અને કુસપ વધી ગયા હતા કે જે ભારતની પડતીનુ ચિન્હ ગણાય મહેસાણા ગેસના માં જેનાએ કરેલી અપીલમાં પાટસુની ક્રેટને ઠરાવ રદ કરવામાં આવ્યેા હતા પણ આ નથી તે માત્ર આરપીએને આપ મુક્ત, ‘ શુદ્ધબુદ્ધિ ' ની લીલથી શિક્ષામુકત કીધા હતા પરંતુ શંકર ગણપતિ વગેરે સ્માર્તોના દેવાને પુનઃ એજ સ્થળે બેસાડવાની વાત તેા ઉભી જ રહી હતી અને તેથી સ્માતો ને પગ જો રમાં હતા. જેનાએ સ્માર્તીની મુર્તીઓને ફરીથી પવાસપર પ્રતિષ્ઠીત કરવાને ખુશી ન હતા તેમજ સ્માર્તી ત્યાંથી ખસેડવાને ખુશી ન હતાઃ
આ તકરારી ખાખતના ન્યાય કાટી નીકળે તેમ ન હતા કારણ કે હજુ એ પ્રશ્ન જ :ઉભા થયેા ન હતા. અને એ પ્રશ્નને માટે વળી કાર્ટોનાં ખારાં શોધવાં પડે તેમ હતુ, અને તેમ કરવામાં ૐ વર્ષો સુધી લખાવા સંભવ હતા.

Page #29

( રપ )
આવી સ્થિતિ વચ્ચે અને કામેએ પરસ્પર હમજી લવાદ દ્વારા ન્યાય મેળવવાની ઈચ્છા કીધી પ્રતિષ્ઠિત તથા પ્રમાણિક પુરૂષ તરીકે બને કેમેએ શેઠ પુનમચંદ કરમચંદ કટાવાળાની પસંદગી કીધી. લેવાદનામા ઉપર બન્ને પક્ષોના આગેવાનોએ સહીઓ કરી શેઠને લવાદ નીમ્યા અને લવાદ તરીકે શ્રીમાન શેઠ સાહેબે દીર્ધ દ્રષ્ટિથી વિચાર કરી, ચારૂપ જઈ ત્યાંની વસ્તુ સ્થિતિનો વિચાર કરી, તેમજ ફરીથી ઉભય કેમ વચ્ચે કલેશ ન રહેવા પામે તેનો વિચાર કરી, લવાદ તરીકેનું કર્તવ્ય પૂર્ણ કીધું–ચારૂપની તકરારને છેલ્લે નિર્ણય તેમણે લખીને અને પક્ષને એકઠા કરી તે વાંચી બતાવ્યો. જેનો તરફથી શ્રીમાન નગરશેઠ પિપટલાલ હેમચંદે અને સ્માતે તરફથી શ્રીમાન ચુનીલાલ મગનલાલ વૈષ્ણવના શેઠે પુષ્પહાર વડે શેઠને સાકાર કીધે. એવોર્ડ અપાયા પછી ઘણા વિદ્વાન મુનિ મહારાજે તેમજ જાણતા જેન આગેવાનો અને ધારાશાસ્ત્રીઓએ એવોર્ડ ઘણેજ ઊત્તમ લખાય છે એવા પ્રકારના અભિપ્રાય પણ આપ્યા હતા; પણ પાટણનાં સંઘમાં કેટલેક ગેરસમજને લીધે ખળભળાટ થવાથી છેવટે મુંબાઈના સંઘે એડ પર સારા જૈન વિદ્વાન અને ધારાશાસ્ત્રીની સલાહ લેવાને કમીટી નીમી હતી અને કમીટીએ ધારાશાસ્ત્રી શેઠ મકનજી જુઠાભાઈની સલાહ લઇ એવોર્ડ વાંધા વગર હોવાને પિતાને અભિપ્રાય સંઘને જાહેર કર્યો હતો. શેડ પુનચંદજી પ્રવાસને પણ ઘણે શેખ ધરાવે છે, સીમલા, દાઈ -
લીંગ વગેરે હવાખાવાના મથકે ઉપર તેઓ ઘણીખરી કાશમિરને ઉનાળાની રૂતુમાં જઈ આવ્યા છે એટલું જ નહિ પણ પ્રવાસ ભારત વર્ષને સુંદર બગીચો અથવા તે કુદરતની ખ
રેખરી યુવાની જ્યાં ખીલી છે તે દેશના પરમ અશ્વર્યવાન કાશ્મિરમાં પણ તેમણે પ્રવાસ કર્યો છે. ફકત હવાખાવાના ઉદેશથી જ નહિ પણ વ્યાપારિક અને ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ તે દેશનું તેમણે નિરિક્ષણ કરેલું છે, સં ૧૯૭૦ ના શ્રાવણ વદ ૧૦ મે તેમણે કાશિમર તરફ પ્રવાસનો આરંભ કીધો હતોસાથે શ્રીમતિ હીરાલશ્મિ (તેમના ધર્મપત્નિ) તથા બીજી પણ મંડળી અને નોકર ચાકરે હતા. રાવળપીંડી અને મરીહીલ થઈ તેઓ શ્રીનગર જઈ પહોંચ્યા હતા. શ્રીનગરમાં વોટરવર્કસ બહું જોવા જેવું છે. પાણીમાંથી વિજળીક શકિત પેદા થઈ શ્રીનગરમાં રેશની (લાઇટ) વિગેરે અપાય છે. એટલું જ નહિ પણ તે વિજળીક બળથી મીલ પણ ચલાવવામાં આવે

Page #30

( ર૬ )
તા સારી પેદાશ થવાના સભવ છે; પણ ત્યાં રેલ્વે ન રહેવાથી કેટલીક મશીનરી લઈ જવાની અગવડ પશુ છે. શ્રીનગરમાં તેઓએ કાશ્મિરના મહારાજની મુલાકાત લીધી હતી. કાશ્મિર મહારાજાને વનસ્પતિ ૨ગના હીરા જોઇતા હતા તે વિષયમાં ઘણી વાતચિત થઇ હતી. તે વખતે નિવાસ સ્ટીમરમાંજ રાખ્યા હતા પરંતુ કાશ્મિર નરેશના એ. ડી. સી. પંડિત રતનનાથ કાલના મહેમાન ( ગેસ્ટ ) તરીકે તેઓના મિત્ર હાવાથી રહ્યા હતા. દિવાનસાહેબ શ્રીમાન્ અમરનાથજી તથા પ્રાયવેટ સેક્રેટેરી શ્રીમાન ખત્રીનાથજી વીગેરેની મુલાકાતો પણ લીધી હતી.
શ્રીનગરથી તે અમરનાથ ગયા હતા. શ્રીનગરથી અમરનાથની ટેકરી સુધી જવાને શરૂઆતમાં વીસેક માઈલ હાઉસમેટમાં જળપ્રવાસ કરી ઇસલામાબાદ જવું પડે છે, અને રસ્તામાં બે દીવસ લાગે છે, પરંતુ કેશરનાં ખેતરા રસ્તામાં આવતાં હાવાથી બહુ રમણિય લાગે છે. શેઠસાહેબે આ ખેતરનું વ્યાપારિક દ્રષ્ટિએ અવલેાકન કરવાને હાઉસમેટ ત્યાં ચાર કલાક ઉભી રાખી હતી અને ત્યાંની માટી તથા કેસરનાં મુળીયાં ત્યાંથી સાથે લીધાં હતાં. આ મુળીયાં તથા માટી તેમણે પાટણ માકલી આપ્યાં હતાં અને પાટછુમાં પ્રયાગ કરતાં તે ઉગી નીકળ્યાં હતાં. ત્યાંની માટી અહીંનો માટીમાં મિશ્ર કરી વાવેતર કરવામાં આવે તે પણ ઉગી શકે છે પરંતુ તેને તાપ વિશેષ ન લાગે તે માટે ખાસ લક્ષ રાખવુ જોઇએ છે આ દેશમાં આ પ્રયાગ આ અજમાવવા જેવા છે અને સફળ થાય તેા હજારા રૂપીઆની પેદાશ થાય તેમ છે. ઇસલામાબાદ પહોંચ્યા પછી તે અસ્વસ્વારી પર પાલ ગાંમ ગયા હતા. પાલગામ જતાં રસ્તામા એક ગામ × × × આવે છે અને ત્યાં પડાઓ ઘણા હેાય છે. તે ઠેકાણે એક જૈન મંદિર ઘણું ખંડીયેર સ્થિતિમાં જોવામાં આવ્યું હતુ તપાસ કરતા તે ખાવન જીનાલયેા (દહેરીયો) હતાં, એમ જણાયુ’ હતુ અને ખારિકીથી તેનુ અવલેાન કરતા તે ઘણું પ્રાચિન જૈનમંદિર લાગતુ હતુ શેટ્ટસાહેબ તેનુ અવલેાકન કરવાને એક્લાક સુધી રોકાયા હતા આ ગામમાં એક પ્રાચિન ગુફાછે. તે ખાર ગાઊ લાંખી હાવાથી લેાકેાકિત છે. તેની અંદર જઇ શકાયછે પણ દૂર સુધી જવાની હીમત ચાલતી નથી. પાલગામ અમરનાથની તલાટિમાં આવેલું છે. અને ત્યાંથી અમરનાથ મહાદે વનુ' દેવાય લગભગ અઢાર હજાર ફિટ ઊંચે છે. શ્રાવણ સુદ પડવાથી પુર્ણિમા સુધીમાં ત્યાંથી કુંદ્નતી પાણિ ટપકવાથી તેના ખરફ શિવલીંગાકાર બધાઈ જાય છે એટલુંજ નહિ પણ ગણપતિ, પારવતી વગેરે
'

Page #31

(209)
આકૃતિએ પણ કુંવ્રતથીજ ખુની જાયછે. કુંવતની ચમત્કૃતિનું આ એક અદ્ભૂત દૃષ્ય છે ત્યાની થંડી ઘણીજ ખુશનુમા લાગે છે અને આકામ જાણે એક હાથજ દુર હૈાય એવા સુંદર દેખાવ ત્યાં લાગે છે પાલગામથી અમરનાથ જતાં રસ્તામાં ચાર મુકામ કરવા પડે છે. પાલગામનુ દ્રષ્ય પણ પ્રેક્ષણિય છે. ત્રીજો મુકામ સીર!મનાગના આવે છે ત્યાં કૂદ્ધતિ રીતે પહાડાના કાટથી બધાચેલું' અત્યંત પાણિ મારશુંશું રંગનુ કાચ જેવા દુધીઆ રંગનુ છે. આ સરાવરમાંથી એક કુદ્રતી નહેર છુટે છે તે સેંક કાશ સુધી ચાલી જાય છે, અને તેનાથી લાકો ખેતી કરે છે. તળાવનુ પાણી ઘણું મિઠુ સ્વાદિષ્ટ તથા થંડુ રહે છે.
શ્રીનગરની પાસે ડનલેક નામનુ એક મ્હાલું સરવર છે અને તેના ઊપર
હોડી
જાયછે તળાવ ઊપર વેલાઓ છવાઈ રહયા હોય છે. વળી આ તળાવ ઉપર ત તી ખેતી કરવામાં આવે છે જે દ્રષ્ય જોનારાને આશ્ચર્ય ચક્તિ કરી નાખે છે. આ તળાવ માઇલાપયત વિસ્તાર પામેલુ છે.
વળી શ્રીનગરની નજીકમાં ચશમેશાહી નામની જગા છે ત્યાં જમીનમાંથી કુંતી રીતે સ્વાભાવિક ફુવારા છુટે છે. આ પાણી ઘણુંજ મીષ્ટ અને થ ુ હોય છે અને ઘણુંજ વખાણવા લાયક સ્વાદ્રિષ્ટ છે. વળી ગુલખર્ચ નામની ટેકરી પણ હવાખાવાને માટે પ્રવાસીઓનુ લક્ષ ખેંચે છે અને ઘણા લોકેા ત્યાં હવા ખાવાને જાય છે. શ્રીનગરમાં બીજી પણ એક ટેકરી છે તેનાપર ઘણું પ્રાચિન શિવાલય છે તે પણ પ્રેક્ષણિય છે.
શેઠ થાડુંએ આ સર્વ સ્થળોમાં પથરાયલીકુંવતની શેશભાનુ સારૂ અવલેાકન કર્યું હતું અને તેમના પ્રવાસનો આ સક્ષિપ્ત નૃત્તાંત તેમની સાથે ગયેલા એક ગૃહસ્થ દ્વારા અમને મળ્યા છે.
શેઠ કાટાવાળા એક શહેરી તરીકે, એક જૈન આગેવાન તરીકે, અને એક સાચા ગુજરાતી તરીકે માનનીય પુરૂષ છે એમ સાચા ગુજ઼રાતી કહ્યા વગર ચાલતુ નથી. ઘણાયે ગુજરાતીઓ એવા અને શહેરી. જોવામાં આવે છે કે જેઓએ પરદેશ વસીને પછી સ્વદેશમાં આવતાંયે ત્યાંનો પરદેશી પાષાક અંગીકૃત કર્યાં હાય છે. કેટલાક તો મહારાષ્ટ્રી અને બીજી પાઘડીઓ જ નહિ પણ કુંટુંબ ભાષા તરિકેયે ઘરમાંથી ગુજરાતીને તિલાંજલિ આપી અન્ય પ્રાંતિક ભાષાનો ઘરમાં ઉપયાગ કરતા આપણા જેવામાં આવે છે અને ગુજરાતીમા વાત કરતાં

Page #32

(૨૮) તેઓને વિટંબણું થઈ પડે છે. પરંતુ શેઠ કેટાવાળાએ ગુજરાતી પાઘડી અને ગુજરાતી ભાષા ગુજરાત બહાર પણ જાળવી રાખ્યાં છે એ કંઈ ગુજરાતનું ઓછું અભિમાન નથી. વળી, ગુજરાતી લેખકો તરફ પણ તેઓ સાચા હૃદયને પ્યાર ધરાવે છે અને સમાન કરે છે. એક શહેરી તરીકે પણ તેઓ પાટણની સઘળી પ્રવૃત્તિઓમાં દ્રવ્યને અને સમયને વારંવાર ભોગ આપે છે. પાટણની બાલાભાઈ કલબના તેઓ રૂાં, ૧૦૦૦) આપી પિન થયેલા છે તેમજ જેનાં પ્રસારક સભા –ભાવનગર, આત્માનંદ સભા-ભાવનગર, છીમદુ હેમચંદ્રાચાર્ય સભા-પાટણ વગેરે સંસ્થાઓના લાઈફ મેમ્બર છે તથા ઘણું સંસ્થાઓને તેઓ મદદ કરતા રહ્યા છે.
=
'
=
==

Page #33

જીંગses fજ $ આ શ્રીમતી સૂત્ર. છે ન ( ગુર્જર ભાષાં ત૨.)
-
રાત ? શું છે
વ્રથમ હદેરા
( કમના ચલનાદિ ધર્મનું સ્વરૂપ
॥ श्री जिनाय नमः ॥
सर्वज्ञमीश्वरमनन्तमसङ्गमम्यं . सायिमस्मरमनीशमनीहमिद्धम् । सिद्धं शिवं शिवकरं करणव्यपेतं
श्रीमजिनं जितरिपुं प्रयतः प्रणौमि ॥ १ ॥ સર્વજ્ઞ, ઈશ્વર, અનંત, સંગરહિત, સર્વશ્રેષ્ટ, સહિતકારી, કામરહિત, અન્યસ્વામીથી વર્જિત, ઈચ્છારહિત, સમૃદ્ધિમાન, સિદ્ધ, કલ્યાણરૂપ, કલ્યાહુકારણ, ઈ િરહિતર અને અંતરંગ શત્રુઓને જિતનાર એવા શ્રી જિનભગવંતને હું સાવધાન થઈ નમસ્કાર કરું છું. ૧
૧ જેમને બીજે કઈ સ્વામી નથી એવા. ૨ જેમને કેાઈ સાધનની . અપેક્ષા નથી એ અર્થ પણ થાય. ૩ કામ ધાદિક.

Page #34

(૨)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર. नस्वा श्रीवर्द्धमानाय श्रीमते च सुधर्मणे । "सर्वानुयोगवृद्धेभ्यो वाण्यै सर्वविदस्तथा ॥ २ ॥ एतट्टीकाचूर्णी जीवाभिगमादिवृत्तिले शांश्च । संयोज्य पञ्चमाझं विवृणोमि विशेषतः किञ्चित् ॥ ३॥ युग्मम्
શ્રી મહાવીર પ્રભુને, શ્રીમાન સુધર્મા સ્વામીને, સર્વ (ચાર) અનુયેગને જાણનારા સ્થવિરેને અને સર્વજ્ઞ પ્રભુની વાણીને નમસ્કાર કરી આ ટીકાની ચૂર્ણ અને જીવાભિગમ વિગેરે સૂત્રની વૃત્તિના ભાગને જોડી દઈ આ પાંચમાં-અંગરૂપ શ્રી ભગવતી સૂત્ર ઉપર જરા વિશેષપણે વિવરણ કરું છું. ૨-૩
© શાસ્ત્ર પ્રસ્તાવના -
સમવાય સૂત્ર નામના ચોથા અંગની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. હવે તે પછીના અવસરે–પ્રસંગે પ્રાપ્ત થયેલા વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ નામના પાંચમા અંગની વ્યાખ્યા કરવાનો આરંભ કરવામાં આવે છે. આ પાંચમું અંગ શ્રી મહાવીરપ્રભુ રૂપી મહારાજાએ મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને અવિરતિ રૂપ શત્રુઓની સેનાને નાશ કરવાને નિયુકત કરેલા એક ઉન્નત વિજય હસ્તીની ઉપમાને પ્રાપ્ત થયેલું છે. વિજયહસ્તી જેમ પોતાની સુંદર પદપદ્ધતિ –ચાલવાની છટાથી ચતુર જનના મનને રંજન કરે છે, તેમ આ પાંચમું અંગ ભગવતી સૂત્ર પિતાની સુંદર પદપદ્ધતિ વાકયરચનાથી વિદ્વાનોના મનને રંજન કરે છે. અનેક ઉપસર્ગો આવી પડે તોપણ જેમ તે વિજય હસ્તીનું સ્વરૂપ નાશ રહિત-નિરાબાધ રહે છે, તેમ આ પાંચમા અંગનું સ્વરૂપ ઉપસર્ગો, નિપાતો અને અવ્યયેથી યુક્ત છે. જેમ તે વિજયહસ્તીના શબ્દ–ગર્જનાઓ ઘણી મોટી છે, તેમ આ પાંચમાં અંગમાં જેલા શબ્દની ગર્જના ઘણાં ઉદાર અર્થવાલી છે. જેમ તે વિજયહસ્તી લિંગ-
ચિન્હની રચનાથી યુક્ત છે, તેમ આ પાંચમું અંગ ત્રણ લિંગ અને આઠે વિભક્તિઓથી યુક્ત છે. જેમ તે વિજયહસ્તી સત્પષેએ વિખ્યાત કરે છે, તેમ આ પાંચમું અંગ
૧ વિદને. ૨ મ, પરા વગેરે ઉપસર્ગો. ૩ પુલિંગ, લિંગ અને અને નપુસકલિંગ,

Page #35

શતક ૧ ૩.
(૩)
સત્~ ́ચા પ્રકારના આખ્યાત ક્રિયાપદેાથી યુક્ત છે, જેમ તે વિજયહસ્તી સારા લક્ષણોવાળો છે, તેમ આ પાંચમું અંગ સારા લક્ષણોથી પ્રતિપાદિત છે. જેમ વિજયહસ્તી દેવતાથી અધિષ્ટિત છે, તેમ આ પાંચમું અંગ પણ દેવતાથી અધિષ્ઠિત છે. જેમ તે વિજયહસ્તીના અંગે સુવર્ણથી શાભતા છે, તેમ આ પાંચમા અંગના ઉદ્દેશાઓ સુવર્ણ—સારા અક્ષરોથી શોભતા છે. જેમ તે વિજયહસ્તીનું ચરિત્ર વિવિધ જાતના અદ્ભુતાથી શ્રેષ્ટ છે, તેમ આ પાંચમું અંગ વિવિધ જાતના અદ્ભુત ચિત્રાથી શ્રેષ્ટ છે. છત્રીશ હજાર પ્રમાણુ જે પ્રશ્ન સૂત્રેા તે આ પંચમાંગરૂપી વિજયહસ્તીના દેહ છે. ચાર અનુયાગરૂપી તેના ચાર ચરણો છે. જ્ઞાન અને ચરણુ એ એ તેના નેત્રા છે. દ્રવ્યાસ્તિક અને પર્યાયાસ્તિક એ બને નય તેના બે દતૂશલ છે. નિશ્ચય અને વ્યવહાર નય રૂપ તેના બે ઊન્નત કુંભસ્થળ છે. યાગ અને ક્ષેમરૂપી તેના બે કાન છે. પ્રસ્તાવનાના વચનાની રચના એ તેની મોટી સૂંઢ છે, નિગમનના વચને તેનુ ઉત્તમ પૂછડું છે, કાલ વિગેરે આઠ પ્રકારના પ્રવચનના ઉપચાર તેનેા સુંદર ઉપસ્કર છે, ઉત્સર્ગ અને અપવાદના વાદોરૂપ ઉચ્છળતા તેના મોટા બે ઘંટાના ઘાષ છે, યશઃપરહના પ્રતિધ્વનિથી તેણે દિશાઓના મંડળને પૂરી દીધું છે, સ્યાદ્વાદરૂપી ઉજવળ અંકુશથી તે વશ થયેલા છે, વિવિધ જાતના હેતુરૂપી ખડ્ગોના સમૂહથી તે યુકત છે, અને ખલથી જોડાએલા સમર્થ ગણનાયકા-ગણધરાની ખુદ્ધિથી તે ઉત્કર્ષવડે કલપના કરેલા છે.
આવા પાંચમા અંગરૂપી વિજયહસ્તીને મુનિઓરૂપી ચેષ્ઠાએ નિરાખાધ પણે મેળવી શકે, તે માટે પૂર્વના મુનિરૂપ શિલ્પીઓએ ખનાવેલી અને ઘણાં શ્રેષ્ટ ગુણથીપ ગુંથેલી છતાં પણ ટુંકાપણાને લઇને મોટાઓને વાંછિત વસ્તુને સાધી આપવામાં સમર્થ એવી વૃત્તિ તથા ચૂર્ણીરૂપ બે નાડિકાઓને જીવાભિગમ વગેરે ખીજા વિવિધ જાતના દારડાસ્માના ભાગ સાથે જોડી દઇ ઘણી મોટી ખનાવેલી છે, તેથી સામાન્ય બુદ્ધિવાલા પુરૂષને પણ ઉપકાર કરનારી આ વૃત્તિ રૂપી નાર્ડિકાને તે વિજયહસ્તીના નાયકરૂપ એવા ગુરૂજનના
૧ દ્રવ્યાનુયાગ વગેરે. ૨ ચરણ-ચારિત્ર. ૩ જે વસ્તુ ન હોય તે મેળવવી તે ચેાગ અને જે વસ્તુ મળેલી હોય તેનું રક્ષણ કરવું, તે ક્ષેમ. ૪ પડો– ઢાલ. ૫ એક પક્ષે ગુણના અર્થ દોરી લેવો. ૬ નાડિકા એટલે મોટી મજબૂત દોરી, જેનાથી મેટા ગજેંદ્ર બાંધી શકાય છે. અહીં ટીકાકારે વૃત્તિરૂપી મોટી દેરી પચમાંગરૂપી વિજયહસ્તીને બાંધવા માટે પેલી છે.

Page #36

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
વચનથી પૂર્વ મુનિરૂપ શિલ્પીઓના કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા અમે રચવાને આરંભ કરીએ છીએ.
इति शास्त्रप्रस्तावना।
વિવાહપણુત્તિ શબ્દના જુદા જુદા અથે.
દિપત્તિ એ શબ્દનો અર્થ શું છે? તે કહે છે–વિવાતિ એટલે ચાચાનકજ્ઞા એ શબ્દ લઈએ તો તેનો અર્થ આ પ્રમાણે–વિ એટલે વિવિધ પ્રકારના જીવ–અજીવ વગેરે ઘણાં પદાર્થોના વિષયે, મા એટલે અભિવિધિ અર્થાત્ સર્વ જ્ઞેય વસ્તુમાં થતી વ્યાપ્તિ અથવા પરસ્પર સંકીર્ણ ન થાય એમ લક્ષણને સમજાવવા રૂપ મર્યાદાવડે યાર એટલે ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ પોતાના ગામ વગેરે શિષ્યએ પુછેલા પદાર્થોને પ્રતિપાદન કરવારૂપ તે “ચાદ્યાન” કહેવાય, તે વ્યાખ્યાઓ ભગવાન સુધમાં સ્વામીએ પોતાના શિષ્ય જંબુસ્વામી પ્રત્યે જેને વિષે પ્રરૂપેલી છે, તે જાથાનપ્રતિ કહેવાય છે.
જે વિવાદquor એટલે થાક્યામણિ એવો શબ્દ લઈએ તો રિ એટલે વિવિધપણે અથવા વિશેષપણે આહયાતે એટલે કહેવાય તે થાહ્ય અર્થાત અભિલાપ કરવા યોગ પદાર્થોની વૃત્તિ, તે જેમાં સારી રીતે પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે, તે શ્રાધ્યાપ્રજ્ઞણ કહેવાય છે.
અથવા ચાલ્યા એટલે અર્થોનું પ્રતિપાદન, તેમનાં ક–પ્ર પ્ત એટલે જ્ઞાને, જેમાં રહેલા છે, તે ચાહ્યાજ્ઞત્તિ કહેવાય છે. અથવા જે કાચા જ્ઞાતિ એ શબ્દ લઈએ તો તેને આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે– થાય એટલે અર્થનું કથન અને પ્રજ્ઞા એટલે તેને હેતુરૂપ જે બોધ તેની આત્તિ એટલે પ્રાપ્તિ અથવા કાત્તિ એટલે ગ્રહણ જેનાથી થાય છે, તે જાણકાર કહેવાય છે. અથવા જેનાથી રાલ્યા ને વિષે રજ્ઞા એટલે બુદ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે પણ જાણ્યાગારિ કહેવાય છે અથવા સ્થાનિક એટલે વ્યાખ્યાનમાં પ્રવીણ એવા ભગવાન મહાવીર પ્રભુ, તેમની પાસેથી ગણધરને જેની આત્તિ એટલે પ્રાપ્તિ થાઈ છે, તે ચાહ્યાન જ્ઞાતિ કહેવાય છે.
જે વિવાદ જ્ઞાત્તિ એ શબ્દ લઈએ તો તેનો એ અર્થ થાય છે કે, હિ એટલે વિવિધ પ્રકારના અથવા વિશિષ્ટ એવા વાદ એટલે અથના
૧ આત્તિ શબ્દ vvmત્તિ શબ્દમાંથી નીકળે છે.

Page #37

શતક ૧ લુ.
અથવા નાના પ્રવાહ; તે જેમાં પ્રરૂપિત થાય છે અથવા પ્રબોધિત થાય છે, તે વિવાદશક્તિ કહેવાય છે. જે વિાષપ્રજ્ઞાતિ એ શબ્દ લઈએ તો તેને અર્થ એવો થાય છે કે, વિવાર એટલે પ્રમાણુથી અબાધિત એવી પ્રજ્ઞા એટલે બુદ્ધિ જેનાથી પ્રાપ્ત થાય છે તે, જે શિવાષત્તિ શબ્દ લઈએ તો શિયાપા એટલે બાધ રહિત એવી પ્રજ્ઞરિત એટલે અર્થની પ્રરૂપણા, તે શિવાષબજ્ઞાસ કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે વિવિધ અથવાળી આ વિવાદwજ્ઞત્તિ પૂજ્ય હેવાથી અાવતી' એવા નામથી પણ કહેવાય છે.
વ્યાખ્યા કરનારાઓ શાસ્ત્રની વ્યાખ્યાના આરંભમાં ફલોગ, મંગળ, સમુદાય, અર્થ વિગેરે જે દ્વારનું વર્ણન કરે છે, તે દ્વારે આ વ્યાખ્યામાં વિશેષાવશ્યક વગેરે સૂત્રોમાંથી જાણી લેવા. વળી શાસ્ત્રકારો વિન્ન-વિનાયકને શમાવવાને માટે, અથવા શિષ્યજનના પ્રવર્તનને માટે અથવા શિષ્ટાચારની સમાચારી માટે દરેક ગ્રંથના આરંભમાં મંગલાચરણ, અભિધેય વસ્તુ, પ્ર
જન અને સંબંધ એ ચાર બાબતો દર્શાવે છે. તેમાં સર્વ કલ્યાણના કારણને લઈને આ પ્રરૂપેલું શાસ્ત્ર શ્રેય-કલ્યાણરૂપ હેવાથી તેની અંદર અનેક વિદનો આવવાનો સંભવ છે, તેથી તે વિદનો રામાવવાને અર્થે બીજા મંગણાચરણને છોડી દઈ ફક્ત ભાવમંગળા ચરણ કરવું જોઈએ. કારણકે, બીજું મંગળાચરણ ઐકાંતિક નથી તેમજ આત્યંતિક પણ નથી. ભાવ મંગલાચરણ તો તેનાથી ઉલટું છે, તેથી તે મનવાંછિત અર્થને સાધી આપવામાં સમર્થ હોવાથી સર્વથા પૂજવા યોગ્ય છે. તેને માટે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “બીજું મંગલાચરણ એકાંતિક અને આત્યંતિક નથી, અને ભાવ મંગલાચરણ તેથી ઉલટું છે, તેથી તે મંગલાચરણ વિશેષ પૂજય છે.”
જો કે તે ભાવ મંગલાચરણ તપ વગેરે ભેદથી અનેક પ્રકારનું છે, તો પણ તેમાં પંચપરમેષ્ટીને નમસ્કાર કરવા રૂપ જે ભાવ મંગલાચરણ છે, તે વિશેષ ગ્રાહ્ય છે, કારણ કે ભગવાન્ પંચપરમેષ્ઠી મંગળરૂપ, લોકોત્તમ અને શરણુદાયક કહેવાય છે. જેને માટે “વત્તારિ મારું” ઈત્યાદિ ગાથાનું પ્રમાણ છે. તેમાં પણ નમસ્કાર–નવકાર મંત્ર સર્વ પાપોને નાશ કરનાર, હેવાથી સર્વ વિદનોના ઉપશમને હેતુરૂપ છે. જેને માટે કહ્યું છે કે,
૧ કાયમ રહે તેવું.

Page #38

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
gs કયા નામથી સ કારાતઃ | માણાના જ નાં પ્રથમ મતિ કંઈમ” || ૨ |
આ પંચપરમેષ્ઠી નમસ્કારરૂપ નવકાર મંત્ર સર્વ પાપને નાર કરનાર અને સર્વ પ્રકારના મંગળામાં પ્રથમ મંગળરૂપ છે.” ૧
અને તેથી જ આ નવકાર મંત્ર સમસ્ત શ્રુતસ્કંધના આરંભમાં ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, અને તેથી જ મુતસ્કંધની અંદર તેનું કથન કરવામાં | આવે છે. સૂત્રકાર પણ લખે છે કે, “સો સુચવવંધમંતરજૂમોરિ’
તે નવકાર મંત્ર સર્વ શ્રત સ્કંધમાં અંતરભૂત છે.” એ કારણને લઈને આ પંચમાંગ શાસ્ત્રની આદિમાં પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારરૂપ તે નવકાર મંત્ર દર્શાવતા કહે છે –
“બમો સહૂિંવાળું, નમો સિદ્ધા, णमो आयरियाणं, णमो उवज्झायाणं,
णमो लोए सव्व साहूणं"। * આ નવકાર મંત્રમાં નમઃ એવું જે વિપાત–અવ્યયપદ છે, તે દ્રવ્ય તથા ભાવને સંકેચ બતાવવાને અર્થે કહેલું છે. “નમ: પદદ્રવ્ય અને ભાવસ કેચ અર્થવાળું છે.” કહ્યું છે કે ન એટલે હાથ, પગ અને મસ્ત કેથી પ્રણિધાન કરવા રૂપ નમસ્કાર થાઓ. તે નમસ્કાર કેને થાઓ? અહંત ભગવતેને, ઉત્તમ દેવતાઓએ રચેલા અશોક વૃક્ષ વિગેરે મહાન અષ્ટ પ્રાતિહાયરૂપ પૂજાને યોગ્ય તે મર્દાત કહેવાય છે. શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે, “જેએ વંદન નમસ્કારને યોગ્ય છે, જેઓ પૂજા સત્કારને એગ્ય છે તેમજ જેઓ સિદ્ધિ પદમાં જવાને ગ્ય છે, તેથી તેઓ અહંત કહેવાય છે.” તેવા અહંત ભગવંતોને નમસ્કાર છે. અહિ પ્રાકૃત ભાષાની શૈલીને લઈને ચતુર્થી વિભક્તિના અર્થમાં ષષ્ઠી વિભકિત સમજવી.
જો “ અરોરાઃ ” એવું પદ લઈએ તો તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે- એટલે નથી; ક એકાંત પ્રદેશ અને અત: એટલે મધ્ય પ્રદેશ જેમને; અથાત્ સર્વજ્ઞપણને લઈને પર્વતોની ગૂફાઓ વિગેરે એકાંત પ્રદેશને અને સર્વ પદાર્થોના સમૂહમાં રહેલ પ્રચ્છન્ન ભાવરૂપ મદય પ્રદેશને જેમને અભાવ છે; તે દત્તર કહેવાય છે; એવા ભગવંતને નમસ્કાર હો.
૧ શ્રુત સ્કંધ એટલે સૂત્રને ભાગ.

Page #39

શતક ૧ લ.
જે સરથાઃ એવું પદ લઈએ તો તેને અર્થ આ પ્રમાણે એટલે નથી રથ એટલે સર્વ પરિગ્રહના ઉપલક્ષણરૂપ રથ અને ગત એટલે જરાવસ્થા પ્રમુખને નાશ જેમને તે સાથત્ત કહેવાય છે; અર્થાત્ જેમને સર્વ પરિગ્રહનો ત્યાગ અને જરાવસ્થા વગેરેને નાશ છે; એવા ભગ-, વંતોને નમસ્કાર છે.
જે ગાદઃ એવું પદ લઈએ તો જેઓ કેદમાં પણ આસક્તિને નથી પામનારા કારણકે, તેમને રાગ ક્ષીણ થયેલો છે. અથવાઉત્કૃષ્ઠ રાગ પ્રમુખના કારણરૂપ એવા રમણીય અને અરમ્ય વિષયને સંબંધ થયા છતાં પણ પોતાના વિતરાગ સ્વભાવને નહીં છેડતા એવા મારા ભગવંતોને નમસ્કાર હે.
અરિહંતાdi ” એવો પણ પાઠ છે. તેનો અર્થ એ થાય છે કે કર્મ રૂપી શત્રુઓને નાશ કરનારા, કહ્યું છે કે, “કવિહૃપા ,
अरिभूयं होइ सयलजीवाणं । तं कम्ममरिहंता,
સરિતા તેના પતિ " ? “આઠ પ્રકારના જે કર્મ તે સર્વ જીના શત્રુરૂપ છે, તે કર્મરૂપી અરિ–શત્રુઓને હણનારા, તેથી અરિહંત કહેવાય છે. ૧”
સદંતાળ એવો પણ પાઠ છે. તે પક્ષે અ ભ્યર એવું પદ થાય છે તેનો અથૅ એ છે કે, કા એટલે નહી દત્ત ઉત્પન્ન થનારા, અર્થાતુ કર્મરૂપી બીજનો ક્ષય થવાથી જેઓ ફરીવાર ઉત્પન્ન થનારા નથી, એવા સાત ભગવાને નમસ્કાર છે. કહ્યું છે કે“ધે ધીરે ચાયનાં પ્રાદુર્મવતિ નાં ર
વીને તથા થે ન રોતિ મવારઃ” | ૨ |
“જેમ બીજ અત્યંત બળી જવાથી તેને અંકરે ઉત્પન્ન થતો નથી તેમ કર્મરૂપી બીજ બળી જવાથી સંસારરૂપી અંકુર ઉત્પન્ન થતો નથી. ૧”
૧ ૨૬ ધાતુનો અર્થ જવું અથવા ત્યાગ કરવો એમ થાય છે. હ૬ ધાતુને અર્થ ઉગવું થાય છે.

Page #40

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
એ પંચપરમેષ્ઠીઓ નમસ્કાર કરવાને ગ્ય શામાટે છે. તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહેવાનું કે આ સંસારરૂપી ભયંકર જંગલમાં ભ્રમણ કરવાથી ભયથી ભય પામેલા પ્રાણુઓને અનુપમ આનંદરૂપ મેક્ષનગરને માર્ગ બતાવવામાં તે પંચપરમેષ્ઠી પરમ ઉપકારી છે; તેથી તેઓ નમસ્કાર કરવાને યોગ્ય છે.
નમો સિદા સિદ્ધોને નમસ્કાર છે. સિદ્ધ એ શબ્દનો અર્થ કહે છે. સિત એટલે બાંધેલા આઠ પ્રકારના કર્મરૂપી ઇંધણું; તે જાજ્વયમાન એવા શુકલ યાનરૂપી અગ્નિવડે જેઓએ ધ્યાત એટલે બાલેલા છે; તે સિદ્ધ કહેવાય છે. અથવા તેત્તિ એટલે જેઓ અપુનરાવૃત્તિ વડે ફરીથી સંસારમાં નહીં આવવા સ્વરૂપે મોક્ષપુરીમાં ગયેલા છે, તે સિ કહેવાય છે. અથવા લિરિત રતિ સિદ્ધાઃ એટલે જેઓના સર્વ અર્થો–મનોરથો સિદ્ધ થયેલા છે, તે સિદ્ધ કહેવાય છે. અથવા
પતિ રતિ સિદ્ધાઃ એટલે જેઓ શાસન કરનારા અને મંગલપણને અનુભવનારા થયેલા છે, તે સિદ્ધ કહેવાય છે. અથવા સિદ્ર એટલે નિત્ય અર્થાત જેમની સ્થિતિનો અંત નથી એવા અથવા વિ એટલે પ્રત્યાખ્યાત–પ્રસિદ્ધ, કારણકે ભવ્ય પ્રાણીઓએ તેમના ગુણેને સમૂહ જાણે છે, આ વિશે બીજે સ્થળે પણ કહેલું છે. "ध्यातं सितं येन पुराणकर्म
ચો વા જ નિવૃત્તિ લૌધિપૂર્ધનિ | ख्यातोऽनुशास्ता परिनिष्टिताओं
ચા તોડતુ સિદ્ધઃ કૃતજો મે” i ?
જમણે બાંધેલા પૂર્વકને બાળી નાંખ્યા છે, જેઓ મેક્ષરૂપી મેહે લના શિખર ઉપર ચડેલા છે અને જેઓ (ગુણો વડે) પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે, જેઓ શાસન કરનારા છે, જેઓના સર્વ અર્થો–મને સંપૂર્ણ થયા છે, તે સિદ્ધ મવાનું મને મંગળકારી થાઓ. ૧”
એ સિદ્ધ ભગવંતા અવિનાશી એવા જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય પ્રમુખ ગુણવાલા હેવાથી પિતાના વિષયમાં અત્યંત હર્ષ ઉત્પન્ન કરીને ભવ્ય * ૧ અહીં નિરૂક્ત વિધિથી સિઘાત” શબ્દને રિન્દ્ર શબ્દ બને છે. ૨ અહિં લિ એટલે રાધન કરવું, એ ધાતુ છે. ૩ અહિ સિન્દ્ર શાસન કરવું અને માંગલ્ય રૂપ થવું, એ ધાતુ છે.

Page #41

શતક ૧ લુ.
(૯) પ્રાણીઓને અતિ ઉપકારના હેતુ છે, તેથી તેએ નમસ્કાર કરવાને ચાગ્ય છે. ૮ નમઃ આસ્થાળ’આર્યન્તે સેવ્યન્ત તિ આવી:— તેમને ઘટે તેવું! વિનય કરવા રૂપ મર્યાદાથી વર્યંતે એટલે સેવાય, અર્થાત્ જિનશાસનના અર્થના ઉપદેશક હોવાથી જેએ જિનશાસનના અર્થને જાણુવાની ઇચ્છા રાખનારા પુરૂષાથી સેવાય તેઓ આચાર્ય કહેવાય છે.
એટલે
અથવા ‘ આચારે સાધવ: આચાર્યો: ' જ્ઞાનાચાર વિગેરે પાંચ પ્રકારના આચારને સાધનારા તે આસાય કહેવાય છે. અથવા આ એટલે મર્યાદાથી ચાર એટલે વિહાર કરવામાં ઉત્તમ તે આચાર્ય કહેવાય છે. પેાતે આચાર પાળે, બીજાને પળાવે અને બીજાને બતાવે એ આચાર્યં નાં લક્ષણો છે. શાશ્ર્વમાં પણ કહ્યું છે કે,
"6 पंचविहं आयारं, आयरिमाणा तहा पयासंता । आयारं संता, आयरिया तेण वुश्चंति y ॥ ૨ ॥
જે પાંચ પ્રકારના આચાર પાળે, બીજાને પળાવે અને ઉપદેશે, તે આચાય કહેવાય છે. ૧
અથવા આચાયેલુ સાધવ: આચાર્યોંઃ । આ એટલે અપૂર્ણ એવા પાર એટલે હૈરિક અર્થાત્ ચુક્ત-અયુક્ત એવા વિભાગનું નિરૂપણ કરવામાં નિપુણ એવા શિષ્યા, તેમને યથાર્થ શાસ્ત્રને ઉપદેશ આપી સુધારનારા તે આજ્ઞાર્થ કહેવાય છે. એવા આચાર્યોને નમસ્કાર થાએ. તે આચાર્યો આચારના ઉપદેશક હાવાથી ઉપકારી છે, તેથી તેએ નમસ્કાર કરવાને યોગ્ય છે.
૮ નમો ઉવન્સાવાળ " उप अधीयते ' जिनप्रवचनं येभ्यस्ते उपाध्यायाः જેમની પાસે આવી, સૂત્રમાંથી જિનપ્રવચનને! અભ્યાસ થાય તે કપાધ્યાય કહેવાય છે. અથવા ૬૫--ધ-કૂંચતે નિનપ્રવશ્વનું ચેમ્યસ્તે કાથાયાઃ જેમની પાસેથી સુલમાંથી જિનપ્રવચન અધિક મેળવી શકાય તે ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. અથવા જેમની પાસે સૂત્રમાંથી જિનપ્રવચનનું ૩વાધ્યાય કહેવાય છે. તેને માટે શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે, દ્વાદશાંગીને પડિતાએ સ્વાધ્યાય કહ્યા છે, તેને જેએ ભણાવે તેએ ધ્યાય કહેવાય છે.’
સ્મરણ થાય તે જિનેન્દ્રે કહેલી
ઉપા
66
૧ અહિં રૂ ધાતુ અધિ ઉપસર્ગ સાથે ભણવાના અર્થમાં છે. ૨ અહિં ધાતુ ગતિ–પ્રાપ્તિ અર્થમાં છે. ૩ અહિંદૂ ધાતુ સ્મરણ અર્થમાં છે.
२

Page #42

( ૧૦ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ઃઃ અથવા उपाधिना उपाधौ वा आयः येषां ते उपाध्यायाः ” જેમની સુધિ એટલે સમીપ રહેવાથી કે સમીપમાં રહેવાથી શ્રુત-શાસ્ત્રનો આચ
એટલે લાભ થાય તે ઉપાઘ્યાય કહેવાય છે. અથવા લવાયીનાં આયઃ ચેમ્બઃ તે વાધ્યાયઃ એટલે જેમનાથી સારા વિશેષણાને-ગુણોનેા લાભ થાય તે પાશ્ચાય કહેવાય છે. અથવા ‘ ણવધેય આચો ચેપાં તે ઉપાધ્યાયઃ ” જેમનું સમીપ જ ઇષ્ટ ફળવાલા નસીબને ઉત્પન્ન કરનારૂં હોવાથી, તે ઇટ લોના સમૂહને આપનારૂં થાય છે, કારણકે તે તેના હેતુ રૂપ છે, તે પણ ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. અથવા આધે એટલે મનની પીડા તેને જે આય એટલે લાભ તે આધ્યાય કહેવાય. પત્ત એટલે હણ્યો છે મનની પીડાને લાભ જેમણે તે કપાધ્યાય કહેવાય છે. અથવા અપ એટલે કુબુદ્ધિ તેને ગાય—લાભ જેમણે હણ્યો છે, તે વાધ્યાય કહેવાય છે. અથવા અધ્યાય એટલે દુર્ધ્યાન તે જેમણે હણેલુ છે, તે કપાધ્યાય કહેવાય છે.
ઉપાધ્યાયો સંપ્રદાયથી ચાલ્યા આવતા જિન ભગવ‘તના વચનાને વિનયથી ભણાવી ભયંજનાના મહાન ઉપકારી છે, તેથી તેએ નમસ્કાર કરવાને યોગ્ય છે.
'नमो बसाहूणं' साधयन्ति ज्ञानादिशक्तिभिर्मोक्षामेति साधवः જેએ પાતાની જ્ઞાનાદિશકિત વડે મોક્ષને સાધે તેએ સાધુ કહેવાય છે. અથવા સમતાં સયંમૂતેવું થાયામ્ત કૃતિ સાધવઃ સર્વ પ્રાણીઓને વિષે સમતાનું ધ્યાન ચિંતવે તે સાધુ કહેવાય છે. તેને માટે શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છેઃ
૮૮ નિત્રાળ સાહ. નોઇ, નન્દા સાદતિ સાદુળો | સમાં ય સત્રÇમુ, સમ્હા તે મવસાદુળો | શ્।
એ મન વચન અને કાયના યોગથી નિર્વાણ-માક્ષને સાથે, અને સર્વ પ્રાણી ઉપર સમતા રાખે તેએ માયસાધુ કહેવાય છે. ૧.
અથવા પંચમાળાં સાક્ષાયજે ધારચીત સાધવઃ સંયમ કરનારાઓને સહાય આપે તે સાધુ કહેવાય છે. તેવા સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર થા. અહિ થૈ પદનું ગ્રહણ કર્યું છે, તેથી સામાયકાદિ વિશેષણવાળા પ્રમત્તાદિક,
૧ મેં એટલે નઠારી પાઁ બુદ્ધિ, તે પો.
"
૨ અહિ ‘ થૈ ” ચિતવવું, એ ધાતુ ઉપરથી માત્ર રૂપ થાય છે મ એટલે નાક સાપ એટલે યાન, તે સંખ્યાય,

Page #43

શતક ૧ લું.
( ૧૧ )
પુલાક પ્રમુખ, જિનકદિપક, પ્રતિમાકદિપક, યથાલંદકદિપક, પરિહારવિશુદ્ધિકવિપક, સ્થવિરકદિપક, સ્થિતકલ્પિક સ્થિતાસ્થિતકલ્પિક; તથા કપાતીતભેદ, પ્રત્યેકબુદ્ધ; સ્વયં બુદ્ધઃ બુદ્ધાધિતભેદ અને ભારતાદિભેદ, અથવા સુખદુઃષમાદિ વિશેષિત એવા સાધુઓ એ સર્વનું ગ્રહણ કરવું. તેમ વળી સર્વ શબ્દના ગ્રહગથી એમ પણ પ્રતિપાદન કર્યું છે કે, તે ગુણવાળા સર્વ સાધુઓ અભેદપણે નમસ્કાર કરવાને યોગ્ય છે. આ પ્રમાણે “અહંત’ વિગેરે પદોમાં પણ સમજવું કારણ કે; ન્યાય સર્વને સરખી રીતે લાગુ પડે છે. જે સલાઃ એ શબ્દ લઈએ તો સાથે એટલે સર્વ જીવોને હિતકારી એવા સાધુઓ, એ અર્થ થાય છે. અથવા સાથે એટલે અહંત ભગવાન તેમના સાધુઓ, બીજા બુદ્ધ વિગેરેના સાધુઓ નહીં એમ સમજવું. અથવા વન शुभयोगान् साधयन्ति इति सर्वसाधवः, अथवा सार्वान् अर्हतः साधयन्ति પતિ સાર્વસાધવ, સર્વ શુભાગને સાથે તે સર્વત્તાપુ કહેવાય છે. અથવા જાય એટલે અહંતુ પ્રભુની આજ્ઞા પાળી તેઓને આરાધે, અથવા દુષ્ટભયને નિવારી પ્રતિષ્ઠિત કરે તે સાર્વસાધુ કહેવાય છે. જે પ્રાણાયાઃ કે સત્તાપક એવા શબ્દ લઈએ તે પ્રદg સાવ
: એટલે શ્રવણ કરવાને યોગ્ય વાને વિષે સાધુ એટલે નિપુણ તે વ્યાપુ કહેવાય છે. સાથે સાધવઃ સચરાવવઃ સચ એટલે અનુકૂલ એવા કાર્યોને સાધવામાં કુશળ તે સસાપુ કહેવાય છે, તેવા સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર થાઓ.
નમો જાદુ સરદૂi” એવો પાઠ કઈ ઠેકાણે આપેલો છે. ' શબ્દ દેશ–સર્વ-અમુક વિભાગવાળું સર્વ એવા અર્થવાળો પણ કઈ સ્થળે દેખીએ છીએ. અહીં તેમ ન લેવું, પરંતુ “અશેષસર્વ” લેવું, તે માટે “ો” શબ્દ મૂકયો છે. અહિ છો એટલે આ મનુષ્ય લોકમાં–ગચ્છાદિકમાં નહીં–અર્થાત આ મનુષ્ય લોકમાં રહેલા સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર થાઓ. એ સાધુઓ મેક્ષમાર્ગમાં સહાય કરનારા હેવાથી ઉપકારી છે. તેથી તેઓ નમસ્કાર કરવાને યોગ્ય છે. તેને માટે કહ્યું છે કે,
" असहाए सहायन्तं, करेंतिमे संजमं करेंतस्य । guઈ શાળં, તમામહું સારૃ તિ ” છે ? ||

Page #44

( ૧૨ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
સાધુઓ સંયમને કરતા અસહાયને સહાય કરનારા છે, તે કારણથી સર્વ સાધુઓને હું નમસ્કાર કરું છું.
અહિં વાદી શંકા કરે છે, જે આ નમસ્કાર' સંક્ષેપથી કરવાનો હોય તો તે સિદ્ધ તથા સાધુઓને કરો ઘટિત છે, કારણ કે, તેમનું ગ્રહણ કરવાથી તેની અંદર અહિત વિગેરેનો સમાવેશ થઈ જાય છે, કારણ કે, અહત વિગેરેમાં સાધુપણું વ્યભિચાર પામતું નથી; અર્થાત તેમનામાં પણ સાધુપણું રહેલું છે. અને જો આ નમસ્કાર વિસ્તારથી કરવાનું હોય તો ઋષભ વગેરેનાં જુદાં જુદાં ખુલ્લાં નામ આપીને તે નમસ્કાર કરે જોઈએ,
આ શંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે, આ તમારી શંકા ઘટતી જ નથી. કારણ કે, જેમ ફકત માણસને નમસ્કાર કરવાથી રાજાને નમસ્કાર કરવાનું ફલ મળતું નથી, તેમ માત્ર સાધુને નમસ્કાર કરવાથી અહંત વિગેરેને નમસ્કાર કરવાનું ફળ મળતું, તેથી નમસ્કાર સામાન્ય રીતે ન કરતાં વિશેષ પ્રકારે કરવું જોઈએ. વળી તે નમસ્કાર દરેક વ્યક્તિના નામથી કરે અશકય થઈ પડે છે, તેથી ઋષભાદિકના જુદાં જુદાં નામ લઈને કર્યો નથી.
અહિં વાદી વળી બીજી શંકા કરે છે કે, અહિં યથાપ્રધાન ન્યાયને અંગીકાર કરી સિદ્ધાદિ આનુપૂર્વી ગ્રહણ કરવી યોગ્ય છે, કારણ કે, સિદ્ધ ભગવંત સર્વથા કૃતકૃત્ય હોવાથી સર્વમાં પ્રધાન છે. તે શંકાના ઉત્તરમાં કહે છે કે, તમારી એ શંકા ટકી શકતી જ નથી કારણ કે, અહંતોના ઉપદેશ દ્વારાજ સિદ્ધોનું જ્ઞાન થાય છે--સિદ્ધોને ઓળખીએ છીએ. તેમ વળી તીર્થના પ્રવર્તાવવાથી અહંત ભગવાન અત્યંત ઉપકારી છે. તેથી અહંત જેમાં આદિ છે, એવી જ આનુપૂર્વી લેવી જોઈએ.
ત્યારે વાદી બીજી શંકા કરે છે કે, તમે કહે છે કે, સિદ્ધ પુરૂષ અહંત ભગવાનના ઉપદેશથીજ જણાય છે, તેથી તેમને આદિ કરીને આનપૂવ થઈ શકે તો પછી તેજ ન્યાયથી આચાર્યોને આદિ કરીને આનુપૂવી લેવી જોઈએ, કારણ કે, કઈ કાળે આચાર્યોથી પણ અહંત વિગેરે જાણવામાં આવે છે, તેથી આચાર્યોનું જ અત્યંત ઉપકારીપણું છે. આ શંકાના
૧ જે પ્રધાન–મુખ્ય હોય તેમને અગ્રે કરવા જોઈએ. એવો ન્યાય છે. ૨ સિદ્ધની ગણના જેમાં અગ્ર છે, એવી આનુપૂર્વી. ૩ કૃતાર્થ. ૪ ફમ.

Page #45

શતક ૧ લુ
( ૧૪ )
ઉત્તરમાં કહેવાનું કે, તે તમારી શંકા તદ્દન અયોગ્ય છે. કારણ કે, આચાર્યાની અંદર જે ઉપદેશ આપવાનું સામર્થ્ય છે, તે અર્હતના ઊપદેશથીજ હેાય છે. આચાર્યોં કદિ પણ સ્વતંલપણે ઊપદેશથી અર્થના॰ જ્ઞાપક થઇ શકતા નથી. તેમની અર્થની જ્ઞાપકતા અર્હુતના ઉપદેશનેજ આધીન છે તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, પરમાર્થવડે–સાચી રીતે અર્હંત ભગવંતાજ સર્વઅર્થના જ્ઞાપક છે અને આચાર્ય વિગેરે તો તેમની પર્ષદારૂપે રહેનારા છે, તેથી તેમને નમસ્કાર કર્યાં પછી અહું તને નમસ્કાર કરવા, એ સર્વ રીતે અયેાગ્ય છે. કહ્યું છે કે “કાઇપણ પુરૂષ સભાને નમસ્કાર કર્યા પછી રાજાને નમસ્કાર કરતા નથી. પ્રથમ રાજાને નમસ્કાર કર્યા પછી સભાને નમસ્કાર કરે છે.''
આ પ્રમાણે પંચ પરમેષ્ટીને નમસ્કાર કરી હવે, આધુનિક લેાકેાને અતિ ઉપકારી એવા શ્રુતજ્ઞાનને નમસ્કાર કરે છે. એ શ્રુતજ્ઞાનના દ્રવ્યશ્રુત અને ભાવશ્રુત એવા બે ભેદ છે. તેમાં દ્રવ્યશ્રુત ભાવદ્યુતનું કારણ હોવાથી પ્રથમ સંજ્ઞા તથા અક્ષરરૂપ એવા તે દ્રવ્યમ્રુતને નમસ્કાર કરે છે. " णमो बंभीए लिवीए
;)
66
બ્રાહ્મી લિપિને નમસ્કાર થાઓ. ’’ પુસ્તક વગેરેમાં જે અક્ષરાનો વિન્યાસસ્થાપન તે જિવ કહેવાય છે. તે લિપિ અઢાર પ્રકારની હેાવા છતાં શ્રીઋષભદેવ ભગવંતે પોતાની બ્રાહ્મી નામની પુત્રીને ખતાવેલી હાવાથી તે લિપિનું નામ બ્રાહ્મી લિપિ પડયું છે. કહ્યું છે કે-“ જિનેન્દ્રે ( ઋષભદેવે ) બ્રાહ્મીને જમણે હાથે લખી લિપિવિધાન શીખવ્યુ આ પ્રમાણે હાવાથી ་ બ્રાહ્મી ’ એ પદ લિપિનું સ્વરૂપ વિશેષણ સમજવું.
,,
અહિં વાદી શંકા કરે છે કે, તમે આ આરભેલા શાસ્ત્રનેજ મગળરૂપ ગણે છે, તેા પછી તેમાં મંગળાચરણ કરવાનું શું પ્રયેાજન છે? જે મગળ હાય તેને માઁગળ કરવાની જરૂર પડે તેા પછી અનવસ્થા દોષની પ્રાપ્તિ થશે. વાદીની આ શ’કાના સમાધાનમાં કહે છે કે, તમે કહ્યું તે સત્ય છે. પરંતુ શિષ્યાની બુદ્ધિને મગળ પ્રાપ્તિ થાય તે કારણથી મંગળાચરણ કરવાની જરૂર છે. તેમ વળી પૂર્વે શિષ્ઠપુરૂષાના આચારનું પાલન કરવા માટે પણ મંગળાચરણ કરવું જોઇએ,તે વિષે પ્રથમ કહેવામાં આવ્યું છે.
દરેક ગ્રંથની આદિમાં મંગળ, અભિધેય વગેરે ચાર સંબંધ કહેવામાં ૧ અર્થના જ્ઞાપક-અર્થના જણાવનારા. ૨ મંગલાચરણ, અભિધેય, પ્રયાજન અને હેતુ એમ ચાર સખધ પણ કહેવાય છે.

Page #46

( ૧૪ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
આવે છે. તેમ આ શાસ્ત્રમાં મોંગલ કહેવામાં આવ્યું છે અને અભિધેય વિગેરે સ’બધો વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ એ સામ!ન્ય નામથીજ કહેવામાં આવ્યા છે; તેથી પુનઃ તે કહેવાની જરૂર નથી, કારણકે; તેટલાથીજ શ્રોતાજનની પ્રવૃત્તિ વગેરે ઇલની સિદ્ધિ થઇ શકે તેમ છે. તે આ પ્રમાણે—આ શાસ્રમાં ભગવંતે જે અર્થ વ્યાખ્યાઓ કહેલી છે, તે અભિધેય સંબધ જાણવો. તે વ્યાખ્યાઓની પ્રજ્ઞાપના અથવા ોધ એ અન ́તર લ સમજવું અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ એ તેનું પરપરા ક્લ સમજવું. તે માક્ષ આપ્ત પુરૂષાના વચનને લઈને લરૂપે સિદ્ધ થાય છે. જે આસ પુરૂષ હોય છે, તે સાક્ષાત્ અથવા પરંપરાએ જેમાં મોક્ષનું અંગ ન હોય તેવા શાસ્ત્રને પ્રતિપાદન કરવાને ઉત્સાહ રાખતા નથી, કારણ કે તેમ કરવાથી તેમનામાં અનાક્ષપણાનો પ્રસંગ આવે છે, આ શાસ્ત્રનુ ઉપર કહેલુ પ્રયેાજન તુજ સબધ સમજવા. આ પંચમાંગ શાસ્ત્ર એક શ્રુતર સ્કંધ રૂપ છે તેની અંદર એકસાથી અધિક અધ્યયન છે, દશ હજાર ઉદ્દેશા તેનું પ્રમાણ છે, છલીશ હજ઼ર પશ્ના તેનું પરિમાણ છે, લાખ અને અઠયાશી હાર તેના પદ છે. એવા આ શાસ્ત્રના મંગલાદિક ઉપર દર્શાવ્યા છે.
હવે આ શાસ્ત્રના પ્રથમ શતકમાં બીજા ગ્રંથની પરિભાષામાં કહીએ તા પહેલા અધ્યયનમાં દસ ઉદ્દેશા છે, તે શ્રીમહાવીરપ્રભુએ રાજગૃહ નગરીમાં કહેલા છે.
ઊર્દેશક એટલે શુ?
અધ્યયનના અર્થ વિભાગને જણાવનારા જે અધ્યયનના વિભાગેા તે દેશ કહેવાય છે. ફેઃ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે. “સક્રિયો उपधानविधिना शिष्यस्य आचार्येण ते उद्देशाः, उद्देशा एव उद्देशकाः આચાર્ય ઉપધાન વિધિ વડે શિષ્યને ઉદ્દેશ કરે એટલે અે શિષ્ય, તુ અધ્યયનના આટલા ભાગ ભણ ’ એમ કહે, તે ઉદ્દેશ કહેવાય છે. તે ઉદ્દેશકે સુખે ધારી શકાય અને યાદ કરી શકાય, ઇત્યાદિ કારણને લઇને પ્રથમ તેમના અભિધેય અર્થ તથા અભિધાન-નામ જણાય તેવી રીતે તેમના સંગ્રહ રૂપે ગાથા કહેલી છે.
""
તે દશ ઉદ્દેશકના નામ
૧ શ્વજળ, ૨ ૩૯, ૨૦લપબાસ, ૪ વાĚ, પુ પુથી, ૬ નાયંસ, ૭ શેર
૨, ૮ વા, ૧ ગુરુપુ ૧૦ ચા.
૧ સર્વનું હિત કરનારા પુરૂષા. ૨ સૂત્રના ભાગ, ૩ અયયન એટલે અધ્યાય શતક.

Page #47

શતક ૧ લું.
( ૧૫ )
જે કે મૂળમાં દર્શાવેલી ગાથાને અર્થ આગળ કહેવામાં આવવાના દસ ઉદેશા ઉપરથી પિતાની મેળે જ જાણું શકાય તેમ છે, તથાપિ બલ બુદ્ધિવાલા પુરૂષોને તે સુખે સમજાય, તેવા હેતુથી તે અર્થે આ સ્થળે કહેવામાં આવ્યું છે. ૨ રાજગૃહ નગરમાં ભગવાન્ શ્રીમહાવીરે આગળ કહેવાના ઉદ્દશાનો અર્થ દેખાડયો એ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરવી. | | પહેલે ઉદેશક જઠળ એટલે ચલન વિષય છે. અર્થાત ચલન અર્થને નિર્ણય કરવાનો છે. ૨ બીજો ઉદેશક દુઃખ વિષયને છે, અર્થાત
હે ભગવન ! જીવ પોતે કરેલા દુઃખને કર્મને વદે છે?' ઇત્યાદિ પ્રશ્નને નિર્ણય છે.
- ૩ ત્રીજો ઉદ્દેશક ક્ષારોને છે. પક્ષા એટલે મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મને ઉદય થવાથી જીવને જે જુદા જુદા દર્શનોને ગ્રહણ કરવા રૂપ પરિણામ થાય છે તે રૂપ જે પ્રકૃષ્ટ–ઉત્કૃષ્ટ દોષ-જીવનું દૂષણ તે વાતો કહેવાય છે. તે ઉદેશામાં “હે ભગવન! જીવે કાંક્ષાહનીયકર્મ કર્યું?” ઈત્યાદિ hશ્નનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યું છે.
૪ ચોથો ઉદ્દેશક પ્રશ્નતિ છે. પ્રકૃતિ એટલે કર્મના ભેદ “હે ભગવન! કર્મની કેટલી પ્રકૃતિઓ છે?” ઇત્યાદિ પ્રશ્નનો તેમાં નિર્ણય કરવામાં આવ્યું છે. | ૫ પાંચમે ઉદ્દેશક થી સંબંધી છે. “હે ભગવન! પૃથ્વીઓ કેટલી છે?” ઈત્યાદિ પ્રશ્નને તેમાં નિર્ણય કરવામાં આવ્યું છે.
છઠ ઉદેશક જાત શબ્દ વડે ઉપલક્ષિત છે. “હે ભગવન! જેટલા અવકાશને આંતરે સૂર્ય છે” ઈત્યાદિ પ્રશ્નને નિર્ણય તે ઉદેશામાં કરવામાં આવ્યો છે.
છ સાતમે ઉદેશક ન સબંધી છે. તે ઉદેશામાં “હે ભગવન! રિકને વિષે ઉત્પન્ન થતા નારકી” ઈત્યાદિ સૂત્રને તેમાં નિર્ણય કરવામાં આવ્યું છે.
૮ આઠમો ઉદ્દેશક વાસ સંબંધી છે. “હે ભગવન! મનુષ્ય એકાંત બાળક છે કે કેમ ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નનો તેમાં નિર્ણય કરવામાં આવે છે. ' હ આપેહેલા ઉદેશમાં કર્મોના ચલનના વિષયમાં જે નવ પ્રકને કરવામાં આવ્યા છે, તે સંબંધી હકીકત છે.

Page #48

(૧૬) શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
૯ નવમો ઉદ્દેશ પુત્ર સંબંધી છે. હે ભગવન્! જી કેવી રીતે ગુરુત્વ-ભારેપણાને પામે છે, ઈત્યાદિ પ્રશ્નને તેમાં નિર્ણય કરવામાં આવે છે.
૧૦ દશમ ઉદેશ ર૪નાદિક સંબંધી છે. “હે ભગવન! બીજા મતવાળાઓ એમ કહે છે કે જે ચાલતું છે તે અચલિત છે–ચાલ્યું નથી” ઇત્યાદિ પ્રશ્નનો નિર્ણય તેમાં આપવામાં આવ્યું છે.
આ પ્રમાણે પ્રથમ શતકના દશ ઉદેશની સંગ્રહરૂપ ગાથાને અર્થ સમજવા.
પ્રથમ શતકની આદિમાં વિશેષ મંગલાચરણ
ઉપર પ્રમાણે આ શાસ્ત્રના ઉદેશમાં મંગલાચરણ વિગેરે કાર્ય કરવામાં આવ્યું છે, છતાં પણ તેના પ્રથમ શતકની આદિમાં વિશેષ મંગલાચરણ કરે છે.
જન સુગર”મૃત-પ્રવચનને નમસ્કાર થાઓ. શ્રુત-એટલે દ્વાદશાંગી સ્વરૂપ અહ...વચન, તેને નમસ્કાર થાઓ.
અહિં વાદી શંકા કરે છે કે, જે ઈષ્ટદેવતાને નમસ્કાર કરે તે માંગલિક ગણાય, પરંતુ જે મૃત–પ્રવચન છે, તે ઈષ્ટદેવતા નથી તો પછી તેને કરેલો નમસ્કાર માંગલિક શી રીતે થાય ? આ શંકાના ઉત્તરમાં કહે છે કે, મૃત-પ્રવચન પણ ઈષ્ટ દેવતા જ છે, કારણ કે, જેમ અહતો સિને નમસ્કાર કરે છે, તેમ મૃતને પણ નમસ્કાર કરે છે નમસ્થ એમ કહીને અહંત ભગવંતો શ્રતને નમસ્કાર કરે છે. નમસ્તીથા એ વાક્યમાં તીર્થ શબ્દનો અર્થ શ્રત છે, કારણ કે, તે આ સંસાર રૂપ સાગરને ઉતરવાનું અસાધારણ કારણ છે. વળી તેના આધારે “લંડ શબ્દ પણ તીર્થ શબ્દના અર્થમાં વપરાય છે.
અહંત ભગવંત મંગળને અર્થે સિને પણ નમસ્કાર કરે છે તેને માટે નીચેનું વાક્ય પ્રમાણ છે.
'काऊण नमोकार सिद्धाणमभिग्गहं तु सो गिण्हे' • સિને નમસ્કાર કરી અહંત અભિગ્રહને ગ્રહણ કરે.”
એવી રીતે પ્રથમ શતકના ઉદેશોમાં કહેવા ગ્ય અર્થ સંક્ષેપથી બતાવ્યા પછી “જેવો ઉદ્દેશ તેવો નિર્દેશ” એ ન્યાયને આશ્રીને હવે પહેલા

Page #49

શતક ૧ કુ.
( ૧૭ )
ઉદ્દેશના અર્થને સવિસ્તાર કહેવા જોઇએ તેથી ભગવાન સુધૌસ્વામી ગુરૂ પર્વના ક્રમનો સંબંધ બતાવતા જંબૂસ્વામીને ઉદ્દેશીને કહે છે. “ તે કાલે તે સમયે ' ઇત્યાદિ.
""
કદિ અહિં શકા થાય કે, સુધર્માંસ્વામીએ જંબૂસ્વામીને ઉદ્દેશીને આ ગ્રંથ કહ્યા છે, એમ શી રીતે જાણી શકાય ? તે શંકાના સમાધાન માટે કહેવાનું કે, આ ગ્રંથની વાચના સુધર્માંસ્વામીથી પ્રવર્તેલી છે. શાસ્ત્રમાં પણ લખે છે કે પ્રથમ સુધર્માંસ્વામીથી શ્રુતતીર્થ પ્રવર્ત્ય અને પછી બીજા ગણધર એ જાણ્યું. ” વળી સુધર્માંસ્વામીના પ્રધાન શિષ્ય જંબૂસ્વામી હતા, તેથી તેમને ઉદ્દેશીને આ શાસ્ત્રની વાચના પ્રવñલી છે. તેમજ એ વિષે છઠ્ઠા અંગના ઊપોદ્ઘાતમાં પણ લખેલું છે કે, જંબૂસ્વામીએ સુધર્માંસ્વામીને પૂછ્યું કે, ‘ હે ભગવન, વિવાહપણત્તિ રૂપ પાંચમા અંગમાં ભગવાન મહાવીરે ‘આ પ્રમાણે અર્થ પ્રરૂપ્યો, હે ભગવન્ !, છઠ્ઠા અગમાં શો અર્થ પ્રરૂપ્યો છે ?”
આ ઉપરથી નિશ્ચય થાય છે કે, આ અંગમાં પણ અવશ્ય સુધર્માંસ્વામીએ જ ધ્રૂસ્વામીને ઉદ્દેશીનેજ ઉપોદ્ઘાત કહેલો છે.
આ ઉપોદ્ઘાતગ્રંથની મૂલ ટીકાકારે સમગ્ર શાસ્ત્રને આશ્રીને વ્યાખ્યા કરેલી છે, પર`તુ અમોઅહિ પ્રથમ ઉદ્દેશાને આશ્રીને વ્યાખ્યા કરીએ છીએ. કારણ કે, આ શાસ્ત્રમાં પ્રત્યેક શતક અને પ્રત્યેક ઉદ્દેશાનો ઉપોદ્ઘાત અનેક. પ્રકારે કહેલો છે. પ્રથમ વ્યાખ્યાન કરેલા આ નમસ્કારાદિ ગ્રંથની વ્યાખ્યા કોઇ પણ કારણથી વૃત્તિકારે કરી નથી.
તે કાલે એટલે અવસર્પિણી કાળના દુ:ખમસુખમા નામના કાલમા અને તે સમયે એટલે જયારે ભગવત મહાવીરે કથા કહી તે સમયે રાજગૃહ નામનું નગર૧ હતું. એ નગરનું વર્ણન ગ્રંથના વિસ્તાર થવાના ભયથી અહિં મૂલમ લખ્યું નથી; પરંતુ તેનું વર્ણન આ પ્રમાણે છેઃ—
તે રાજગૃહનગર મેટા ભવનેાથી વૃદ્ધિ પામેલું હતું. સ્વચક્રર વગેરેના મયથી વર્જિત હાવાથી તે સ્થિર હતું. ધનધાન્યાદિક સમૃદ્ધિથી યુક્ત હતું. ૧ અહિં એવી શંકા કરવામા આવી છે કે, રાજગૃહ નગર તે ડાલ પણ છે. તેને ‘ હતું ’ એમ કેમ કહ્યું છે? તેના ઉત્તરમાં કહ્યું છે કે, જે પ્રમાણે તેનું વર્ણન કરવામા આવ્યું છે; તેવું તે હાલ નથી તેથી તેને હતું ' એમ કહ્યું છે.
૨ સ્વચક્ર વગેરે છ પ્રકારના ભય કહેવાય છે.
3

Page #50

(૧૮)
શ્રી ભગવતી સત્ર.
તેમાં પ્રમોદ કરનારી ઘણું વસ્તુઓ મળતી તેથી ત્યાંના રહેવાસીઓ અને દેશ પરદેશના લોકો ત્યાં આવી ખુશી થતા હતા. તે નગરની બહાર ઉત્તર અને પૂર્વદિશાની વચ્ચે ગુણશીલક નામે એક ચિત્ય હતું. આ ચિત્ય અહંત ભગવાનનું સ્થાન ન હતું પણ વ્યંતરેનું સ્થાન હતું. તે સમયે તે રાજગૃહનગરમાં શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેને ચહ્નણ નામે રાણી હતી. તે અવસર્પિણી કાલે અને ચોથા આરાને સમયે મહાવીર ભગવાન ત્યાં સુમેસર્યા હતા.
તે મહાવીર ભગવાન શ્રમણ એટલે તપસ્યા કરનાર અથવા સમનસાર હૃદયવાળા અથવાસમણુ–સંગન બોલનારાયથાવસર બોલનારા અથવા સર્વ પ્રાણીઓમાં સમભાવે વનારા હતા. ભગવાન–એટલે એશ્વર્યાદિ ગુણવાળાઅર્થાતુ પૂજય શત્રુઓને નાશ કરનાર તે વીર, શત્રુઓનો નાશ કરનાર તો ચક્રવર્તી વિગેરે પણ હેય છે તેથી મહા ” એવું વિશેષણ આપ્યું છે દુર્જન એવાં રાગદ્વેષાદિ આંતરિક શત્રુઓનો નાશ કરનાર હોવાથી મહાવિર. આ મહાવીર એ નામ દેવતાઓએ ગાણ પક્ષે પાડેલું છે અને તેને માટે શાસ્ત્રનું પણ પ્રમાણ છે. તે મહાવીર પ્રભુ આદિકર હતા. આદિ એટલે પ્રથમ મૃતધર્માચાર વગેરે ગ્રંથોના અર્થને પ્રપનારા હતા, તેથીજ તેઓ તીર્થર હતા. જેનાથી આ સંસાર સાગર તરાય તે તીર્થ કહેવાય છે, તે તીર્થ એટલે પ્રવચન અથવા તેના સંબંધને લઈને તર્થ એટલે સંઘ તેને પ્રવર્તાવનારા તે તીર્થંવાર કહેવાય છે. તેમનું તીર્થકરપણું અન્યના ઉપદેશ પૂર્વક નહતું તેથી કહે છે–સાસંદ્ર-સૂદ એટલે પોતાના આત્માની સાથે--પિતાની જાતે અન્ય કોઈના ઉપદેશ વગર સંવુ એટલે યથાર્થ હેય", ઊપાદેય અને અપેક્ષણીય વસ્તુ તત્વને જાણે તે સહસંવુ કહેવાય છે. જે સહસંબુદ્ધ હોય તે પ્રાકૃત--સામાન્ય પુરૂષ હેય નહીં, પણ ઉત્તમ પુરૂષ હોય, તેથી તે મહાવીર પ્રભુ પુષોત્તમ હતા. પુરૂષને વિષે રૂપાદિકના અતિશયથી અને ઉદર્વવર્તિપણાથી ઉત્તમ હતા. તેમનું પુરૂષોત્તમપણું સિદ્ધ કરવા માટે લણ વિશેષણ આપે છે--જુલિંદ એટલે સિંહ જેવાં પુરૂષ હતા. લોકમાં સિંહનું શૈર્ય અતિ ઉત્કૃષ્ટ ગણાય છે, તેથી પ્રભુને સિહની ઉપમા આપી છે; ભગવંતનું શિર્ય અદ્દભુત હતું. બાલ્યવયમાં પ્રત્યેનીક દેવ
૧ ત્યાગ કરવા ગ્ય. ૨ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય. ૩ અપેક્ષા રાખવા યોગ્ય. ૪ ચ ભાગે રહેવા પણાથી. ૫ પુરુષસિંહ, પુરૂષવર પુંડરીક અને પુરૂષવસ્ત્રધહસ્ત એ ત્રણ વિશેષણે.

Page #51

શતક ૧ ૩.
( ૧ )
તાએ તેમને ખવરાવ્યા હતા; તથાપિ તેઓ બીના ન હતા. તેમણે વજ્રના જેવી મુષ્ઠિના પ્રહારથી વૃદ્ધિ પામતા દેવતાના શરીરને કુબડું કરી દીધું હતું. તે મહાવીર પ્રભુ પુવરનું િહતા. એટલે સહસ્ર પાંખડીવાળા શ્વેત કમળ સમાન ઊજવલ દેખાતા પુરૂષ હતા. સર્વ અશુભ એવા મલિનભાવથી રહિત અને સર્વ શુભાનુભાવથી શુદ્ધ એવા એ પ્રભુને પુંડરીકના જેવુ ધવળ પશુ' ટિત છે. અથવા પુરૂષો એટલે પોતાના સેવકોને વિષે વરપુંડરીક એટલે ઉત્તમ છત્રના જેવા હતા. કારણ કે, તેઓ સેવકોના સ‘તાપરૂપી આતબંને નિવારવાને સમર્થ અને તેમની શાભાનુ કારણ હાવાથી છલની ઉપમાને યોગ્ય છે. તે મહાવીર પ્રભુ પુરૂષરૂપી ઊત્તમ પંચદસ્તી હતા. જેમ ગંધ હસ્તીની સુગંધથી બીજા હસ્તીઓ ભાગી જાય છે તેમ તેઓ જે દેશમાં વિહાર કરે તે દેશમાંથી ઇતિ પરચક્ર, દુકાળ અને મરકી વગેરે ઉપવે ભાગી જતા હતા. આ લણુ વિશેષણાથી ભગવાન વીરપ્રભુનું પુષાત્તમપણું સિદ્ધ કર્યું છે. હવે તે પ્રભુ કેવળ પુરૂષાત્તમ જ ન હતા, પર`તુ તેઓ લોકના નાથ પણ હતા. લેાક એટલે સન્ની ભલાફ-તેમના નાથ હતા. જેનામાં ચોગક્ષેમ ફરવાનું સામર્થ્ય હોય તે નાથ કહેવાય છે. તે પ્રમાણે પ્રભુમાં લેકાનું યોગક્ષેમ કરવાનું સામર્થ્ય હતું; તેથી તેઓ ખરેખરા લેકનાથ હતા.
જોન એટલે અપ્રાપ્ત વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવી અને ક્ષેમ એટલે પ્રાપ્ત થયેલ વસ્તુનુ રક્ષણ કરવું; તે એમ કહેવાય છે. તેથી તે પ્રભુ અપ્રાપ્ત એવા સમ્યગ્ દર્શનાદિકનો યાગ--પ્રાપ્તિ કરતા અને તે પ્રાપ્ત થયેલાનું ક્ષમ રક્ષણ કરતા તેથી તે લેાકનાથ હતા, તેવુ તેમનું લેકનાથપણું યથાર્થ સર્વે વસ્તુઓના સમૂહને પ્રદીપ્ત કરવાને લઈને ઉત્તમ ગણાતું હતું; તેથી તેઓ જો પ્રતાપ હતા. છો, એટલેતિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવરૂપ લાક તેમના અંતરને અંધકાર દૂર કરી ઉત્કૃષ્ટ પ્રકાશ કરનારા ટ્રીપદ્મ રૂપ હતા. આ વિશેષણ-દ્રષ્ટા જોઇ શકે તેવા લેને આશ્રીને આપેલું છે. હવે દશ્ય--જોવા ચેાગ્ય એવા લેાકને આશ્રીને બીજું વિશેષણ આપે છે. તે મહાવીર પ્રભુ હોદ્ પ્રચાતર હતા. હાજ એટલે સર્વ વસ્તુઓના સમૂહરૂપી સ્વભાવવાલા લાકાલેક સ્વરૂપને સૂર્યના અખંડ મંડળની જેમ સર્વ ભાવ--પદાર્થ ઉપર પ્રકાશ
૧ જેનાથી મને ગંધ છુટયા કરે તેવો હસ્તી. ૨ અતિવૃષ્ટિ થાય; વૃષ્ટિ ન થાય; ઉંદરો વધી જાય; ટીડ આવે; ચૂડા આવે; સ્વદેશમાં ખળવો થાય અને પરદેશીઓના ધસારો થાય એ સાત કૃત્તિ કહેવાય છે. ૩ પરદેશી માણસાનો ધસારો.

Page #52

( ૨૦ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
પાડવાને સમર્થ એવા કૈવલાલાક પૂર્વક પ્રવચનની પ્રભાના સમૂહને પ્રવર્તાવી કપોત એટલે પ્રકાશને કરનારા હતા.
આ વિશેષણ વિષ્ણુ, શંકર અને બ્રહ્મા વગેરેને પણ લાગુ પડી શકે, કારછુ કે, તેઓ પણ પોતાના તીર્થિકોના મતમાં તેવા ઉદ્દાત કરી શકનારા છે. તા પછી તેમનામાં અને મહાવીર પ્રભુમાં શો તફાવત ? આ શંકા દૂર કરવા માટે તેએથી વિશેષ ખતાવતા કહે છે અમચચ મહાવીર પ્રભુ અમદ્ય અભય આપનારા હતા. પ્રાણોને હરવા માટે રસિક થઇ ઉપસર્ગો કરનારા એવા પ્રાણીને પણ અભય આપનારા હતા, અથવા અમયા એટલે સર્વ પ્રાણીઓના ભયને દૂર કરનારી વયાને ધારણ કરનારા હતા. હરિ, હર અને બ્રહ્મા વિગેરે તેવુ અભય આપનારા હેાતા નથી, તેથી તેએથી વિશેષ છે. તે વીર પ્રભુ કેવળ અપકારી અને ઉપકારી જનેાના માત્ર અનર્થને દૂર કરનારા હતા, એમ નથી પરંતુ તેઓ તેમને અર્થ પણ પ્રાપ્ત કરાવનારા હતા, તેથી કહે છે કે, તે વીરપ્રભુ ચતુર હતા. વધુ એટલે શ્રુતજ્ઞાન. ચક્ષુ-નેત્ર જેમ શુભ-અશુભ
અર્થના વિભાગને જોઇ શકેછે, તેવી રીતે શ્રુતજ્ઞાનથી પણ શુભાશુભ અર્થ-પદાર્થીના વિભાગને જોઇ શકાય છે તેથી શ્રુતજ્ઞાનને ચક્ષુની ઉપમા ઘટે છે. તેને માટે લખે છે કેઃ—
66 चक्षुष्मन्तस्त एवेह ये श्रुतज्ञानचक्षुवा । तदैव पश्यन्ति भावान् हेयेतरान् नराः सम्यक्
જેઓ શ્રુતજ્ઞાનરૂપી ચક્ષુથી હૈય ત્યાગ કરવાયોગ્ય અને ઉપાદેયગ્રહણ કરવા ચેગ્ય પદાર્થોને તત્કાલ સારી રીતે જોઇ શકે છે, તેજ ખરેખરા ચક્ષુવાળા ગણાય છે. ચર્મચક્ષુવાલા જો શ્રુતજ્ઞાન રહિત હાય તો તે ચક્ષુવાલા ગણાતા નથી.” ૧
("
19 ॥ શ્ ॥
તેવા શ્રુતજ્ઞાનરૂપી ચક્ષુને આપનારા શ્રીવીરભગવાન્ હતા. તેથી તેઓ ચક્ષુ કહેવાતા હતા. જેમ લાકમાં જંગલની અંદર જનારા લોકોને ચાર લોકો લુંટી લઇ તેમના નેત્ર ઉપર પાટા બાંધે છે, તેવા અંધ લોકોને જેમ કોઇ આવી પાટા છેાડી તેમના ચક્ષુ ઉંઘાડીજે ઠેકાણે જવાનુ હોય તેને માર્ગ બતાવી ઉપકાર કરે છે, તેવી રીતે આ સંસારરૂપી જંગલમાં રહેલા પ્રાણીઓના ધર્મરૂપી ધનને રાગાદિ ચાર લોકો લુંટી લે છે અને તેમના જ્ઞાન રૂપી લેાચનેા ઉપર કુવાસનારૂપી પાટા ખાંધે છે, શ્રવીરભગવાન્ ૧ નઠારી વાંછનાઓ.

Page #53

શતક ૧ લું.
|
( ર )
તે પાટાને દૂર કરી શ્રુતજ્ઞાન રૂપી ચક્ષુ ઉઘાડી તેમને મોક્ષમાર્ગ બતાવી ઉપકારી બનતા હતા. તે વાત દર્શાવવાને કહે છે કે, તે વીર પ્રભુ સાથ પણ હતા. એટલે સમ્યક્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપી મેક્ષ નગરમાં જવાના માર્ગને બતાવનારા હતા.
જેમ જંગલમાં ચેરેથી લુંટાએલા લેાકોને નેત્રના પાટા છેડી અને તેમને માર્ગ બતાવી ઉપદ્રવ વગરના સારા સ્થાનમાં લઈ જનારે પુરૂષ પરમ ઉપકારી ગણાય છે, તે દર્શાવવાને કહે છે કે, શ્રી વીરભગવાન રાય હતા. સરળ એટલે રક્ષણ–આશય તેને આપનારા હતા. વિવિધ પ્રકારના ઉપદ્રવોથી હેરાન થયેલા પ્રાણીઓને તેમની રક્ષાના સ્થાન રૂપ એવા મેક્ષના સારા સ્થાનમાં લઈ જનારા હતા–મોક્ષને આપનારા હતા.
એ મેક્ષ રૂપી શરણુ, ધર્મની દેશનાથી આપી શકાય છે, તેથી તે વિરભગવાન ધર્મરાજ હતા. ધર્મ એટલે શ્રતચારિત્ર, તેને દર્શાવનારા હતા, (ધર્મય એવો પાઠ લઈએ તો શ્રુત-ચારિત્ર રૂપ ધર્મને આપનારા, હતા, એવો અર્થ થાય.) તે વીર ભગવાન ધર્મના ધર્મના નેતા હતા. માત્ર ધર્મની દેશના આપવાથી દહેજ હતા, એટલું જ નહીં પણ તેઓ ધર્મના હતા. ધર્મરૂપી રથને ચલાવનારા સારથિ હતા. જેમ રથનો સારથિ રથની. રથમાં બેસનારા--રથિકની, અને રથના ઘોડાની રક્ષા કરે છે. તેવી રીતે વીરભગવાન “સંયમ, આત્મા અને પ્રવચન રૂપ ચારિત્ર ધર્મના અંગોને રક્ષણ કરવાનો ઉપદેશ આપી તેમનું રક્ષણ કરે છે, તેથી તેઓ ખરેખરાં ધર્મના સારથિ ગણાય છે. અહિ શંકા થાય છે, તેવી રીતે તો અન્ય તીથિઓના મત પ્રમાણે તેમના ભગવાન પણ ધર્મસારથિ ગણાય તો પછી શ્રી વીરભગવાન અને તેમની વચ્ચે શું તફાવત ? તે શંકા દૂર કરવાને કહે છે કે, શ્રીવીરભગવાન ધર્મવરે ચાતુરંત ચક્રવર્તી હતા. ત્રણ સમુદ્ર અને ચોથો હિમાલય પર્વત એ ચાર પૃથ્વીના અંત છે, તેથી તે વાર ગણાય છે. તે ચાર પૃથ્વીના અંતમાં જે સ્વામિપણાથી વત્તે અર્થાત તેટલા પ્રદેશમાં જેની સત્તા ચાલે તે વાતુરતજહવત્ત કહેવાય છે. શ્રી વીરભગવાન્ તેવા ધર્મને | વિષયમાં વર એટલે ઉત્તમ ચાતુરંત ચક્રવર્તી હતા. પૃથ્વીમાં સર્વ રાજાઓમાં જે અતિશય રાજા હોય તે વર ચાતુરંત ચક્રવર્તી કહેવાય છે, તેવી રીતે
૧ સંયમ એ રથ, આત્મા એ રથિક, અને પ્રવચન એ રથના ઘોડા એમ સમજવું. ૨ અંત એટલે છેડા.

Page #54

(રર)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર. ભગવાન વીર પ્રભુ સવ ધર્મને નાયકોમાં અતિશયપણાને લઈને ધર્મવર ચાતુરત ચક્રવર્તી કહેવાતા હતા.
અથવા ધર્મ રૂપી યર એટલે શ્રેષ્ઠ. બીજા ચક્રીની અપેક્ષાએ અથવા કપિલ વગેરેના ધર્મચક્રીની અપેક્ષાએ સર્વોત્તમ એવું રાતુરંત એટલે ચક દાનાદિક ચાર ભેદ વડે ચાર વિભાગવાળું, અથવા નરક વગેરે ત્રણ ગતિએને અમ7--નાશ કરનારૂં જે ચક્ર તે વાત કહેવાય છે. તે સંસાર રૂપી શત્રુનો છેદ કરનાર હોવાથી ચક્ર રૂપ છે. તે ચક્રવડે વનારા તે વાપ વાત કરવા કહેવાય, તેવા શ્રી વીરભગવાન હતા.
તે પ્રથમ કહેલા ધર્મ દેશક વગેરે વિશેષણો કે જેમાં જ્ઞાનાદિકનો ઉત્કૃષ્ટ ગ હોય તેવા પુરૂષને જ લાગુ થઈ શકે છે. તેથી કહે છે કે, તે શ્રીવીર ભગવાન કારિતાનાનપર હતા. પ્રતિહત એટલે કોઈ અંતરાયથી સ્પલિત ન થાય તેવા અથવા વિપરીત ન થાય તેવા અને તેને લઈને સાયિકપણાથી વ—ઉત્તમ એવા વિશેષ અને સામાન્ય બોધ રૂપ કેવળ નામવાળા જ્ઞાનને ધારણ કરનારા હતા.
આવા જ્ઞાનની સંપત્તિવાળે છદ્મસ્થ પણ કેટલાએકોએ સ્વીકાર્યોમાને છે. પરંતુ તેને ઉપદેશ મિથ્યા હેવાથી ઊપકારી નથી, ભગવાન વીરપ્રભુ તેના જેવા છદ્મસ્થ નહીં હોવાથી મિથ્યપદેશક નથી, પરંતુ સત્ય ઊપદેશ આપનારા હોવાથી મહાન ઉપકારી છે એવું જણાવવાને માટે ભગવાનનું છદ્મસ્થ રહિતપણું પ્રતિપાદન કરે છે–તે પ્રભુ રાવૃત્ત હતા. એટલે જેમનું છદ્મ એટલે કપટ અથવા આવરણ નિવૃત્ત પામ્યું છે, એવા હતા. તે પ્રભુને સંવેદનશાન અખ્ખલિત કેમ હતું? એવી જે શંકા કરવામાં આવે તે તેને માટે પણ પ્રભુને આ નિઃછાપણાનું વિશેષણ ઘટે છે.
આ છઘનો અભાવ પ્રભુને રાગાદિકને જય કરવાથી થયે હતા, તે દર્શાવવાને કહે છે કે, તે વીર પ્રભુ બિન હતા. રાગદ્વેષાદિક શત્રુઓને જિતનારા હતા. તે રાગાદિકને જય તે રાગાદિકના સ્વરૂપનું અને તેના જયના ઉપાયનું જેને જ્ઞાન હેય તેનાથી જ થઈ શકે છે, તેથી કહે છે કે, તે શ્રીવીરપ્રભુ જ્ઞાથવા હતા. એટલે છઘસ્થ સંબંધી ચાર પ્રકારના જ્ઞાનવડે તેને જાણનારા હતા. પ્રભુને આ ફરિ એવું વિશેષણ આપી, તેમની સ્વાર્થ સંપત્તિનો ઉપાય કહ્યો, હવે બીજા ચાર વિશેષણે આપી તેમનું સ્વાર્થની સંપત્તિ મેળવવાની સાથે પરાર્થને સંપાદન કરવાપણું દર્શાવે છે. તે શ્રીવીરપ્રભુ દુધ હતા, એટલે જીવાદિ તને જાણનારા હતા, તે સાથે જોાિ હતા, એટલે

Page #55

- શતક ૧ લું.
બીજાઓને ને જીવાદિ તત્વોનો બેધ કરનારા હતા. તેઓ પોતે મુજ હતા, એટલે બાહ્ય અને આભ્યન્તર કર્મગ્રંથિના બંધનથી રહિત હતા. તે સાથે મોરપિતા એટલે બીજાઓને કર્મના બંધનથી મુકાવનારા હતા.
હવે પ્રભુની મુકતાવસ્થાને આશ્રીને વિશેષણો કહે છે. તે વીર પ્રભુ પણ એટલે સર્વ વસ્તુઓના સમૂહને વિશેષ રૂપે જણાવનારા તેથી સર્વ એટલે સર્વને સામાન્ય રૂપે જનારા હતા. અન્ય દર્શનીએ. એ માનેલા પ્રભુની જેમ (મુક્તા વસ્થામાં) તેમનામાં જડપણું થવાનું ન હતું. (અને સર્જર આ બે વિશેષણે કેઈક ઠેકાણે આપેલા પણ નથી.)
તે શ્રીવીરપ્રભુ લિજિરિ નામના સ્થાન માં જવાની ઇચ્છાવાળા હતા. તે સ્થાન કેવું છે, તે કહે છે-તે સર્વ પ્રકારની બાધાએ રહિત હોવાથી શિવ રૂપ છે. તેમાં સ્વાભાવિક અને પ્રાયોગિક એવા ચલનના કારણનો અભાવ હોવાથી તે ગઢ છે. તે અન્ન એટલે રોગથી વર્જિત છે, કારણ કે, રોગ થવાના કારણરૂપ શરીર તથા મનનો તેમાં અભાવ છે. અનંત એવા ' પદાર્થોના વિષયનું જ્ઞાનરૂપ હેવાથી તે સનાત છે. આકાંક્ષા વગેરેના અભાવથી તેની સ્થિતિ બદલાતી નથી, તેથી તે અક્ષર છે, અથવા અક્ષિણ એવો પાઠ લઈએ તો તે પૂર્ણિમાના ચંદ્રમંડળની જેમ પરિપૂર્ણ છે અને બીજાઓને પીડાકારી ન હોવાથી તે માથાવાય છે. જેમાં જવાથી આત્માઓ પૂર્ણ રીતે કૃતાર્થ થાય છે, તે સિદ્ધ કહેવાય છે. તે સિદ્ધિને માટે જેમાં ગમન કરવાનું તે શિહિત્તિ જે કર્મને લઈને એક સ્થાને રહી શકાતું નથી તેવા કર્મને જેમાં અભાવ છે, તેથી જ્યાં આત્મા સદા સ્થિતિ કરીને રહી શકે, તેવું તે ચાર કહેવાય છે. અર્થાત તેવું સ્થાન તે છે કે જેના કર્મ ક્ષીણ થઈ ગયા છે, એવા જીવનું સ્વરૂપ અથવા લોકાચ જે આ જીવના સ્વરૂપના વિશેષ આપેલા છે, તે લોકોનો આધેય ધર્મોના આધારમાં અત્યારેપ કરવા માટે સમજવા, આવા સિદ્ધિગતિ નામના સ્થાનમાં શ્રીવીરપ્રભુ જવાની ઈચ્છાવાળા હતા. હજુ તેઓ તે સ્થાનને પ્રાપ્ત થયેલા નહતા. કારણકે, જે તે સ્થાનને પ્રાપ્ત થયા હોય તો જે અર્થે આગળ કહેવાના છે, તેની પ્રરૂપણાનો સંભવ હેઈ શકે નહીં.
અહિ કદિ કોઈ શંકા કરે કે, કેવલી ભગવતો હમેશાં નિષ્કામ હોય ૧ જે સ્વભાવથી ચલાયમાન થયા કરે તે. ૨ કેાઈ પ્રગથી ચલાયમાન. થાય તે, ૩ આકાંક્ષા-આશા.

Page #56

( ૪ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
છે. કારણકે, શાસ્ત્રકાર લખે છે કે, “ નિઃસ્પૃહો મુનિસત્તમઃ ” કેવલી મુનિ નિસ્પૃહ હેાય છે. તેવા નિષ્કામ પ્રભુને કોઇપણ સ્થાન પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા વાળા કેમ કહ્યા ? તેના સમાધાનમાં એટલુંજ કહેવાનું કે, માત્ર તે ઉપચારને લઇનેજ કહેવામાં આવ્યું છે, ભગવાન તો નિષ્કામ જ છે.
તે શ્રીમહાવીર ભગવાન સમવસરણમાં પધાર્યા હતા જેમનુ વર્ણન આ પ્રમાણે છે. ભુજમોચક જાતનું રત્ન, ભૃંગ, ગળી, કાજળ અને હર્ષ પામેલ ભ્રમરગણના જેવા કૃષ્ણવર્ણી, ઘાટા અને કુંડલાકાર—વાંકડીઆ કેશ • જેમના મસ્તક ઉપર રહેલા હતા, જેમના પગના તળીયા રક્ત કમળના પત્રના જેવા કોમળ હતા, જેએ પુરૂષના આઠ હજાર લક્ષણેાને ધારણ કરનારા હતા, આકાશ સુધી ઉંચા છત્ર, અને ચામરવાળા અને અતિ સ્વચ્છ સ્ફાટિકમય પાદપીઠ સહિત એવા સિંહાસન ઉપર બેઠેલા હતા. ચૈાદ હજાર સાધુએ અને છત્રીશ હજાર સાધ્વીઓથી તેએ પરિવૃત થઈ રહ્યા હતા. પૂર્વાનુપૂર્વીવડે વિચરતા તથા ગામેાગામ સુખે વિહાર કરતા, રાજગૃહનગરના ગુણુશિલ ચૈત્યમાં આવ્યા. ત્યાં આવીને અવગ્રહ ગ્રહણ કરી સયમ અને તપવડે ભાવના ભાવતા રહ્યા. ત્યાં શ્રમણ ભગવંતના ઘણાં શિષ્યો આવેલા હતા. તેમજ અસુર કુમારા, શેષભવનપતિએ, વ્યંતરા, જ્યોતિષ્ક તથા વૈમાનિક દેવતાએ ભગવાની સમીપ આવ્યા હતા. રાજગૃહ નગરમાંથી રાજા પ્રમુખ લાકો ભગવંતને વંદના કરવાને નિકલ્યા હતા. તે નગરના શેરી, ચાક, ચાટા પ્રમુખ માટા માર્ગોની અદર લેાકો પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, હે દેવાનુપ્રિય! ભગવાન મહાવીર પ્રભુ ગુણશિલ ચૈત્યના પ્રદેશમાં સમેાસમાં છે અને સયમ અને તપથી ભાવના ભાવે છે. તેમને આપણે વંદના કરીએ.
તે સમવસરણમાં સપૂજાઓને યાગ્ય એવી અથવા મેાટી પર્યંદા એકઠી થઇ હતી. તેમાં ભગવ ંતે ધર્મ કહ્યા. અહીં ભગવ ંતની ધમઁ કથા કહેવી અને તે આ પ્રમાણે− તે સમયે ભગવાન્ મહાવીરે શ્રેણિક રાજા અને ચેલણા પ્રમુખ શીલવતી સ્ત્રીઓની પદામાં સર્વ ભાષાનુગાની વાણી વડે ધર્મ કહ્યો, તે જેવી રીતે લેક છે, અલોક છે, જીવ છે, અજીવ છે, મધ છે, માક્ષ છે. ’” ઇત્યાદિ. શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરની સમીપે ધર્મને સાંભળી અત્યંત સતુષ્ટ થયેલા તેઓએ ભગવાનને વંદના અને નમસ્કાર કર્યાં, પછી તે જે દિશામાંથી આવેલા હતા, તે દિશામાં પાછા ચાલ્યા ગયા.
૧ જે વાણીથી સર્વ પ્રાણીએ પેાત પેાતાની ભાષામાં સમજી જાય.

Page #57

શતક ૧ લું.
( ૨૫ )
- તે કાલે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુના જયેષ્ઠ--મોટા શિષ્ય ઇંદ્રભૂતિ નામે અનગાર હતા. અહિં કેાઈને શંકા આવે કે, તે શિષ્ય કદિ નીચગોત્રના હેય, તે માટે કહે છે કે, તે ગૌતમ ગોત્રી હતા. કદિ તેઓ સારા ઉંચા ગોલના હોય પણ તે સમયના એગ્ય એવા દેહના માનની અપેક્ષાયે તેમને દેહ પણ જૂનાધિક:હશે એવી શંકાને દૂર કરવા માટે કહે છે કે, તેમનો દેહ સાત હાથ ઉંચે હતો. કદિ એવો ઉચે દેહ સારા લક્ષણોથી રહિત પણ હોય તેથી કહે છે કે, તેમનો દેહ સમ–સરખે ચેરસ આકારવાળો હતો, કદિ તેવા લક્ષણવાળો હોય પણ જે સંહનન (સારા બાંધા) વગરનો હોય તે શા કામનો ? તેથી કહે છે કે, તે વજ--ઋષભ નારાચવાળો હતો. સુવ
ના કટકાની કસોટી અને પદ્મકમળના રેસાના જેવો તે ગોરહતો આવો સર્વ પ્રકારે ઉત્તમ દેહ છતાં કદિ તે વિશેષ આચરણથી રહિત હોય
૧ ૩૪ અને અંતેવા શિષ્ય એ બે વિશેષણથી તેઓ સકળ સંઘના નાયક હતા, એમ સૂચવ્યું છે. ૨ કદિ કોઈ ને શંકા આવે કે, તે શિષ્ય ગૃહસ્થ શ્રાવક હોય, તેથી અનriા કહ્યા છે. જેને માર ઘર ન હોય તે અનાર કહેવાય છે. ૩ સમ એટલે નાભિની ઉપર અને નીચે પુરૂષના સર્વ લક્ષણવાળા અવયથી સરખો અને ચોરસ અથવા શરીરના લક્ષણોનું જે પ્રમાણુ કહ્યું છે, તે પ્રમાણે ચાર અત્રિ એટલે ચારે દિશાના ભાગ પ્રમાણે સરખા ખૂણાવાળા અવયવવાળો. કેટલાએક એમ પણ કહે છે કે, જ એટલે ન્યૂન કે અધિક નહીં એવી ચાર માત્ર વાળો. પર્યક-આસન-પલેઠીવાળી બેઠેલા માણસના બે ગાંઠણનું અંતર અને આસન તથા લલાટના ઉપલા ભાગનું અંતર, તથા જમણા સ્કંધ અને ડાબા ગંઠણનું અંતર અને ડાબા સ્કંધ અને જમણા ગઠણનું અંતર–એ અત્રિ કહેવાય છે. ૪ ૩ઝ એટલે બે મેળવેલા કાષ્ઠને સંપુટની જેમ જકકડ કપમ એટલે લોઢાના વાટાથી જડેલા બે કાણના સંપુટની જેમ જકકડ તે ગ્રામ કહેવાય છે એ નારાજ એટલે મર્કટબંધથી જડેલા કાષ્ટના સંપુટ જેવો મજબૂત સંઘનન એટલે અસ્થિઓને એક જાતને સંચય ઉત્તમ પ્રકારનો બાંધે. કેટલાએક અહિં વજ, કષભ, નારાપણું કેવળ અસ્થિઓને ઉદ્દેશીને કહે છે. ૫ અહિં કેટલાએક વૃદ્ધો એવી વ્યાખ્યા પણ કરે છે કે, કનકના સારની રેખાના જેવો ગાર હો અથવા કનકના ઝગઝગતા બિંદુના જેવો ગાર હતો.

Page #58

( ૨ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
તેા નકામા ગણાય, તેથી કહે છે કે, તે ઉગ્ર એવી અનશન વગેરે તપસ્યાથી યુક્ત હતા. જે તપસ્યા બીજા પ્રાકૃત પુરૂષાથી તે ચિંતવી પણ શકાચ નહીં. જાજવલ્યમાન અગ્નિની જેમ તે કર્મરૂપી ગહનવનને ખાળવામાં સમર્થ એવા ધર્મધ્યાનાદિ તપથી યુક્ત હતા. તે તરતજ હતા એટલે તે એવી તપસ્યા તપતા કે જેથી તેનાં કર્મી સંતપ્ત થતાં હતાં. પણ તે તપથી તેને તપેારૂપ આત્મા સંતસ થતો નહીં કે જે બીજાઓને સ્પર્શ ન કરી શકાય. વળી તે દેહ મહાસત્તા હતા એટલે આશ`સા દાષથી રહિત એવા માટા તપથી યુક્ત હતેા. તે ભીમ હતા એટલે પ્રથમ કહેલા ઉગ્ર પ્રમુખ તપને કરવાથી પડખે રહેનારા અપ સત્ત્વ-જીવાને ભયંકર હતા. અથવા તે દેહ ઉદાર હતા. તે હો' હતા એટલે પરીષહેા તથા ઇંદ્રિયારૂપી રિપુગણના નાશ કરવામાં નિર્દય હતા. તે ધોળુળ હતા એટલે બીજાએથી મુશ્કેલીથી આચરી શકાય તેવા મૂલગુણવાળા હતા. તે દેહ ભેર તપવી હતા એટલે થોર તપસ્યા કરનારા હતા. તે દેહ ઘોર પ્રાર્થવાર્ હતા એટલે બીજા અપ સત્ત્વવાળાએથી આચરી શકાય નહીં, તેવા દારૂણ બ્રહ્મચર્યવાળા હતા તે દેહ છૂટચોર હતા એટલે શરીરના સંસ્કારીત ( શાભા )ને ત્યાગ કરનારા હતા. તે દેહની અંદર અનેક યાજન પ્રમાણ એવા ક્ષેત્રમાં રહેલી વસ્તુઓને ખાળવામાં સમર્થ એવી વિસ્તારવાળી તેોલેશ્યા સક્ષિસ થઈને લીન થયેલી હતી. તે દેહ ચૈાદક પૂર્વી હતા.
અવધિજ્ઞાનાદિકથી રહિત એવા પુરૂષ પશુ ચતુર્દેશપૂર્વી હેઇ શકે છે, તેથી કહે છે કે, તે દેહ ચતુર્ગાનથી યુક્ત હતેા એટલે તે કેવળજ્ઞાન શિવાયના ચાર જ્ઞાનવાળા હતો. ઉપર કહેલા બે વિશેષણેાથી યુક્ત હોય તાપણુ કાઇ સમગ્ર શ્રુત વિષયમાં વ્યાપક એવા જ્ઞાનવાળા હાતા નથી, કારણ કે, ચૈાદ પૂર્વધારી છઠા ગુણસ્થાનમાં રહેલા ગણાય છે. તેથી કહે છે કે, તે દેહ સાક્ષરસનિપાતી હતા, એટલે સર્વ એવા અક્ષરોના સંચેાગેાને જાણનારા હતા. તે દેહ ન્યાક્ષરસનિવારી હતા એટલે શ્રવણને સુખકારી એવા અક્ષરને નિરંતર ખેાલનારા હતા.
૧ ઘોરી એટલે આત્માની પણ અપેક્ષા ન કરે તેવા–એમ કેટલા એક વ્યાખ્યા કરે છે. ર્ કૈાઇ વિશિષ્ટ તપના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થયેલી એક જાતની લબ્ધિ તેજલેશ્યા કહેવાય છે. ૩ તે દેહથી ચૈાદ પૂર્વી રચેલા હતા, તેથી તેને ચૈાદ પૂર્વી કહેલા છે. આ વિશેષણ આપી તેમનામાં શ્રુત કેવળાપણું પણ હતું, એમ સૂચવ્યું છે.

Page #59

રાતક ૧ ૩.
( ૨૭ )
an
આવા ગુણવાલા દેહને ધારણ કરનારા ભગવાન્ ઇંદ્રભૂતિ અને કે સાક્ષાત્ વિનયના જાણે રાશિ દ્વાય તેવા થઇ પ્રભુની અતિ સમીપ નહીં તેમ અતિ દૂર નહીં તેવી રીતે પેાતાના જાનુને ઊર્ધ્વ રાખતા, એટલે શુદ્ધ પૃથ્વીનું આસન અથવા ઉપગ્રહ સખધી આસનના અભાવથી ઉત્ક્રુટ-આસન કરીને રહેતા, અધોમુખ કરીને રહેતા, એટલે ઊંચી નહીં તેમ આડી નહીં એવી દૃષ્ટિને ભૂમિના ભાગ ઉપર નિયમિત રાખતા, અને ધર્માં અથવા શુકલધ્યાનરૂપી કાઠીમાં પૂરાએલા, એટલે તેમની ઇંદ્રિયા અને અ ંતઃકરણની વૃત્તિએ ધ્યાનને લઇને સ્થિર રહેલી હતી. જે સયમ એટલે સંવર અને અશનાદિ તપ વડે આત્માને વાસિત કરતા હતા. અર્થાત્ સચમથી નવા કર્મ બાંધતા નહીં અને તપથી પુરાણા કર્મને ખપાવતા, જેથી સર્વ કર્મનો ક્ષય કરી મેાક્ષને સાધવા આત્માને ભાવતા એવા ગીતમસ્વામી વિચરતા હતા. આ પ્રમાણે ધ્યાનરૂપી કાઠીમાં રહી વિહાર કર્યા પછી ભગવાન્ ગાતમસ્વામી પ્રભુની સામે બેઠા. તે સમયે કહેવામાં આવનારા તત્ત્વ જ્ઞાન પ્રત્યે તેમને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઇ હતી. વળી તેમના મનમાં એવા સશય ઉત્પન્ન થયા કે, વીરભગવંતે સત્રમાં ‘ હમાને ચાહવું ' એમ કહ્યું છે, એટલે ચાલતા અને ચાલી ગયા એમ અર્થ સૂચવ્યા છે, તે શીરીતે સભવે? ‘ચાલતો ’ એ વર્તમાન કાળના અર્થ છે અને ‘ ચાલી ગયા ’ એ ભૂતકાળના અર્થ છે. એ પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે. કારણ કે, જે ચાલતા હોય તે પછી ચાલી ગયા એમ થાય છે, તો જે વર્તીમાન છે તેને ભૂતકાળમાં કેમ લેવાય ? કારણ કે, તે મને કાળ પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે. વળી ભગવાન્ વીરપ્રભુ તે પદાર્થોને કેવી રીતે પ્રરૂપશે ? ’ એ જાણવાનું કૈંતુક પણ તેમના મનમાં ઉત્પન્ન થયું હતું. તે સાથે તેમનામાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઇ હતી.
૧ મૂલમાં પ્રથમ ૩qળસટ્ટે આપ્યા પછી ‘ સંજ્ઞાયલટ્ટે' એમ ફરીવાર કહેલું છે, તે ઉપર શંકા કરે છે કે, એમ બે વાર કહેવાનું શું કારણ છે? શ્રદ્ધા પ્રવર્ત્યા પછી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થવાનું આવી જાય છે. ઉત્પન્ન થયા શિવાય શ્રદ્ધાની પ્રવૃત્તિ થઇ શકતી નથી. તેના સમાધાનમાં કહેવાનું કે, તે હેતુ બતાવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે. શ્રદ્ધા પ્રવર્તાવાનો હેતુ શ્રદ્ધાની ઉત્પત્તિ છે. અને તેથી આલંકારિક વાકય બને છે. જેમ રાત્રિના વર્ણનમાં લખે છે કે, “ જેમાં દીવાઓ પ્રવર્તે છે અને સૂર્ય પ્રવર્તાતો નથી એવી ચંદ્રના પ્રકાશવાળી રાત્રિ જાણવામાં આવી. અહિં દીવાની પ્રવૃત્તિથી સૂર્યની અપ્રવૃત્તિ જાણી શકાય છે, તથાપિ તેમ જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે
22

Page #60

( ૨૮ )
શ્રી ભગવતીસૂત્ર.
તે પછી ગૌતમસ્વામી ઉઠયા અને જે દિશાના ભાગમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી રહેલા હતા, તે દિશામાં આવ્યા. આવીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને જમણા હાથથી લઈને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી પછી પ્રથમ વંદના કરી એટલે વાણીથી સ્તુતિ કરી, પછી નમસ્કાર કર્યો એટલે કાયાથી નમન કર્યું. તે વંદના અને નમસ્કાર કર્યો પછી ભગવંતથી અતિ સમીપ નહીં તેમ અતિ દૂર નહીં તેવી રીતે રહી ભગવાનના વચનેને સાંભળવાની ઈચ્છા રાખી તેમની તરફ મુખ રાખી લલાટ ભાગે અંજલિ જોડી ઉપાસના કરતાં આ પ્રમાણે બલ્યા,
ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ પુછેલા નવ અને.
હે ભદંત ! એટલે હું કલ્યાણરૂપ ! અથવા હે સુખસ્વરૂપ! અથવા હે ભવાંત ! આ સંસારના નાશના હેતુરૂપ અથવા માત એટલે આ સંસારના ભયને નાશ કરવાના હેતુરૂપ એવા હે ભગવન! અથવા ફ્રેમાન્! જ્ઞાનાદિકથી પ્રકાશમાન એવા હે પ્રભો ! ભગવાન સુધર્માસ્વામીએ પંચમાંગના પ્રથમ શતકના પ્રથમ ઉદ્દેશમાં “રમા gિ' એવું સૂત્ર પુછ્યું છે અને બીજા સૂત્રે પુછયાં નથી. તેના ઉત્તરમાં એમ કહેવાનું કે, ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ—એ ચાર પુરૂષાર્થોમાં એક્ષ નામને પુરૂષાર્થ મુખ્ય છે, કારણ કે, તે સર્વથી અતિશય ચડીઆતો છે. તે મોક્ષ સાધ્ય છે અને સમ્યગદર્શનાદિ તેનાં સાધનો છે, તે સાદય અને સાધન ઉભયના નિયમનું શાસન કરે તે શાસ્ત્ર કહેવાય છે. તે ઉભય નિયમ એવો છે કે, સાય એવા મક્ષનાં સાધનો સમ્યગદર્શનાદિ જ છે, બીજા કોઈ પણ પુરૂવાર્થના નથી. અને તે મોક્ષ તે સાધનોનેજ સાઇય છે, બીજા સાધનને સાધ્ય નથી. તે મેક્ષ તેના વિરોધીનો ક્ષય કરવાથી થાય છે. તેનો ખરેખર વિરેાધી આત્માની સાથે થતા કર્મોને બંધ છે. તે કમેને ક્ષય કરવા માટે સુધર્માસ્વામીએ રમાને ઈત્યાદિ અનુક્રમ સૂત્રમાં કહે છે. રક્ત એટલે સ્થિતિને ક્ષય થવાથી ઉદય આવેલું અર્થાતુ વિપાકાભિમુખ થયેલું જે કર્મ તે વર્જિત કહેવાય છે. તે કર્મને ચલિત–ઉદય આવવાને કાળ અલંકારને માટે સમજવું. તેવીજ રીતે “srquહંag' ઇત્યાદિ છ વિશે ષણો સમજી લેવાં. તેમાં પુનરૂકિતના દેષની શંકા કરવી નહીં. કેટલાએક વિદ્વાને તે પદેની વ્યાખ્યા જુદી રીતે પણ આપે છે.
૧ આ બધા વિશેષણથી શ્રવણવિધિને પ્રકાર બતાવ્યું છે.

Page #61

શતક ૧ ૩.
( ૯ )
તે ઉદયાવલિકા કહેવાય છે. તે કાળના અસંખ્યાતા સમય છે, તેથી તેના આદિ, મધ્ય અને અંત એવા ભાગ પડી શકે છે, અને કર્મના પુદ્ગલાના પણ અનંત સ્કંધા તથા અનંત પ્રદેશેા કહેવાય છે, તેથી તેએ અનુક્રમે પ્રત્યેક સમયે ચલાયમાન થાય છે, તેમાં જે આ આથે સમય છે, તેથી અંદર તે કર્મ ચલિત કહેવાય છે.
અહિં શંકા કરે છે કે, તે કર્મ પેાતાની સ્થિતિમાંથી હજુ ચલાયમાન થતુ છે, છતાં તેને સતિ એટલે ચલાયમાન થઇ ગયું? એમ ભૂતકાળરૂપે કેમ કહ્યું ? તેના ઉત્તરમાં કહે છે કે, જેમ ત ́તુઓમાંથી વજ્ર બનાવવામાં આવતું હૈાય ત્યારે પ્રથમ તંતુના પ્રવેશમાં તે હજી બનાવાતું હોય છતાં તેને અનાવ્યું એમ કહેવામાં આવે છે. નહીં તો તે વજ્રનું ઉત્પન્ન થવાપણું તે પ્રથમ તંતુના પ્રવેશકાળથી માંડીનેજ ગણાય છે, છતાં વર્ષે ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કહી શકાય, તેવી રીતે અહિં પણ સમજવું.
તેનુ સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે. તે વર્ષે ઉત્પત્તિ થવા વખતે પ્રથમ તંતુના પ્રવેશમાંજ ઉત્પન્ન થયેલ ગણાય છે. જો તે ઉત્પન્ન થયેલ ન ગાય તા પછી ક્રિયાજ નિષ્ફલ થઈ જાય. કારણ કે દરેક ક્રિયાએ ઉત્પન્ન કરવાની વસ્તુઓને ઉત્પાદન કરવા માટે હાઇ શકે છે. જે પ્રથમની ક્રિયાને વખતે ઉત્પન્ન થયેલ ન ગણાય, તે પછીના સમયોમાં પણ ઉત્પન્ન થયેલ ન ગણાય. આ આત્માની અંદર એવું કયું રૂપ છે, કે જે પ્રથમ. સમયે ઉત્પન્ન ન થયેલ તે ઉત્તર સમયની ક્રિયામાં ઉત્પન્ન થયેલ ગણાય! છે. તે પછી તે રૂપને સદાકાળ અનુત્ત્પન્ન થવાનેાજ પ્રસગ આવે અને ઉત્પત્તિ તો જોવામાં આવે છે, વજ્રનુ દર્શન તેના છેલ્લા તંતુના પ્રવેશમાં થઇ શકે છે, એથી વજ્ર તેા પ્રથમ તંતુના પ્રવેશ વખતે કાંઇંક ઉત્પન્ન થયુ હતુ. જેટલુ વર્ષે પ્રથમ ઉત્પન્ન થઇ ગયું તેટલુ વર્ષે ઉત્તર ક્રિયાથી ઉત્પન્ન થતું નથી, કદિ જો ઉત્પન્ન થાય તે તેને એક ભાગ ઉત્પન્ન થાય. તેા તેથી કરીને ક્રિયાઓને અને સમયેને ક્ષય થઈ જાય. વળી જો તેની ક્રિયાઓની અપેક્ષા તે વચના ભાગને ઉત્પન્ન કરવામાં માનીએ તે તે વજ્રના બીજા ભાગેાનો અનુક્રમ ઘટી શકે, તે શિવાય બીજી રીતે તે ગૅટી શકેજ નહિ. તે ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે, જેમ ચાલુ રીતે ઉત્પન્ન થતા શ્ર્વને ઉત્પન્ન થયેલું કહેવાય છે, તેવી રીતે કર્મના ઉદયાવળી કાળનું પરિમાણ અસંખ્યેય સમયોનું હેાવાથી, પ્રથમના સમયને માંડીને ચલાયમાન તા કર્મને હિત એમ ડી શકાય છે. કેમકે, તે કર્મ જ્યારે ચલન
૧ ચલિત થવાની ક્રિયા ઉપર આવ્યું.

Page #62

(૩૦)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર
શિયાભિમુખ થયું, ત્યારે ઉદયાવલિકાના પ્રથમ સમયમાંજ જે ચલિત ન થાય, તો તે પ્રથમ સમય વ્યર્થ થઈ જાય, કારણ કે, તે સમયે તે ચલિત થયેલું નથી. જેમ તે સમયે ચલિત ન ગણાય તે પછી બીજા ત્રીજા વગેરે સમયમાં પણ તે ચલિત થવાનું નહીં. તેમના આત્માની અંદર એવું કર્યું વિશેષરૂપ છે? કે જેવડે પ્રથમ સમયમાં ચલિત ન થયું, તે બીજા ઉત્તર સમયમાં ચલિત થાય છે? તે ઉપરથી તો સર્વદા ચલિત ન થવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. પણ અંત્ય સમયે તો તેનું ચલિતપણું છે, કારણ કે, તેની સ્થિતિ પરિમિત હોવાથી કમનો અભાવ પ્રાપ્ત થાય છે, એથી કરીને આવલિકાકાળના પ્રથમ સમયમાં જ તે કઈક ચલિત થયેલું હોય, જે તેમ ચલિત થયું, તે ઉત્તર સમયમાં ચલિત થતું નથી, પણ જો તેમાં પણ તેજ પહેલું ચલન થાય તો તેજ ચલનમાં ઉદયાવલિકાન ચલનના સર્વ સમયોનો ક્ષય થઈ જાય. જે તે ચલનના સમયની અપેક્ષા રાખ્યા વિના બીજા સમયના ચલન થાય તે પછીના ઉત્તર ચલનને અનુક્રમ ઘટે. (યુકત થાય) પણ તે સિવાય બીજી રીતે ઘટે નહીં, તે ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે ચલાયમાન એવા તે કર્મને ચલિત–ચહ્યું, એમ કહી શકાય.
બીજા પ્રશ્ન વિષે કહે છે. જે કર્મ ઉદયને પ્રાપ્ત થયું નથી અર્થાત ઉદયે આવ્યું નથી. ઘણે આગામી કાલે જે કર્મના દલિયા વદવાના છે તેને શુભાઇયવસાય લક્ષણ કરણ વડે આકર્ષી ઉદયમાં લાવવાં તે ઉદીરણ કહેવાય છે. અહિં જે ઉદીરણા છે, તે અસંખ્યાત સમયે વત્તનારી છે, તે ઉદીરણાથી પ્રથમ સમયમાં ઉદયે આવતું કર્મ ઉપર કહેલા વયના દષ્ટાંતથી કારિત કર્મ કહી શકાય છે.
ત્રીજા પ્રશ્ન વિષે કહે છે. કર્મ ભેગવવાને અનુભવ તે વેદન–વેદવું કહેવાય છે. જયારે સ્થિતિના ક્ષયથી ઉદયમાં આવેલા, અથવા ઉદીરણા કરણથી ઉદયને પ્રાપ્ત થયેલા કર્મની સ્થિતિને ક્ષય થવાથી કર્મ ઉદય આવે છે ત્યારે તે કર્મની ઉદીરણા કરણ વડે જે કર્મ ઉદય આવેલું હોય તેવા કર્મનું તે વેદવું થઈ શકે છે. તે કર્મ દવાને કાળ અસંખ્યાત સમયને છે, તેથી તેના આઘ સમયમાં જે કર્મ વિદાય છે, તે વિદિત–વદાયુ પણ કહી શકાય છે.
ચોથા પ્રશ્નમાં કહે છે, જે કર્મ જીવના પ્રદેશોની સાથે મળેલું છે, તે કર્મનું તે જીવના પ્રદેશમાંથી પડવું થાય છે, તેને પ્રહીણ કહેવાય છે

Page #63

શતક ૧ લું.
( ૩૧ )
તે પડવું અસંખ્યાત સમયના પરિમાણવાળું હોય છે, તે પડવાના આદિ સમયમાં પડતાં એવા કર્મને પડયું એમ પણ કહી શકાય છે.
પાંચમા પ્રશ્નમાં કહે છે. કેમની સ્થિતિ લાંબા વખતની હોય, તેમાંથી તે ટૂંકી કરવી તે કર્મનું છેદન કહેવાય છે. તે જીવ અપવત્તના નામના કરણ વડે કરે છે, તે કર્મનું છેદન પણ અસંખ્યાતા સમયેવાળું હોય છે, તેના આદિ સમયે સ્થિતિમાંથી દાતા એવા કર્મને છેદાયું એમ કહેવાય છે.
છઠા પ્રશ્નમાં કહે છે. જે શુભઅશુભ એવા કર્મના તીવ્ર રસને અપવર્ણના કરણથી મંદ કરો અને જે મંદ હોય તેને ઉદ્વર્તના કરણ વડે તીવ્ર કરવો, તે કર્મનો ભેદ કહેવાય છે. તે ભેદ અસંખ્યાતા સમયને છે, તેથી તેના પ્રથમ સમયે રસથી ભેદાતું એવું કર્મ ભિા-ભેદાયું એમ કહેવાય છે.
સાતમા પ્રશ્નમાં કહે છે. જે શુભઅશુભ કર્મના દલિયારૂપી કાષ્ઠને દયાનરૂપી અગ્નિવડે તેના રૂપને બાળી નાંખવું, અર્થાત્ કર્મત્વની ઉત્પત્તિને ભસ્મ કરી દેવી તે કર્મને દાહ કહેવાય છે. જેમ અચિથી કાષ્ઠ બાલ્યું હેય ત્યારે તેનું કાષ્ઠત્વ દૂર થઈ જાય છે અને પછી ભસ્મરૂપે તેનું રૂપાંતર થાય છે, તે પ્રમાણે અહિં કર્મને દાહ પણ સમજો. તે કર્મના રૂપાંતરનું રહેવાપણું અંતર્મુહૂર્તનું છે, તેથી તેના અસંખ્યાતા સમયના આદિ સમયમાં દહન થતું એવું કર્મ દહન થયેલું કહેવાય છે.
આઠમા પ્રશ્નમાં કહે છે. જે મરણ પામતા એવા આયુકમને મરેલું કહેવામાં આવે છે. આયુકર્મના પુત્રને ક્ષય થવો તે મરણ કહેવાય છે. તેના અસંખ્યાતા સમય છે. તો તે કર્મના જન્મના પ્રથમ સમયથી માંડીને અવચિક મરણને લઈને પ્રત્યેક ક્ષણે તેનું મરણ થયા કરે, તેથી તે મરણ પામતા આયુષ્કર્મને મરણ પામ્યું એમ કહેવામાં આવે છે.
નવમા પ્રશ્નમાં કહે છે. જે કર્મ નિર્જરા પામતું એટલે ફરીવાર ઉપજે નહીં, તેવી રીતે ક્ષય પામતું હોય તેને નિર્જરા પામ્યું–ક્ષય પામ્યું એમ કહેવામાં આવે છે, તે નિર્જરા પામવાના પણ અસંખ્યાતા સમય છે, તેથી તેના પ્રથમ સમયમાં જ વય નિપજવાના દષ્ટાંતવડે તે નિર્જરા પામ્યું, એમ કહી શકાય છે. આ નવ પ્રશ્નો માંહેલા દરેક પ્રશ્ન ઉપર પ્રથમ કહેલા વત્રનું દષ્ટાંત લાગુ કરવું.

Page #64

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ આપેલા તે નવ પ્રશ્નોના ઉત્તર
ભગવાન ગોતમ ગણધરે ઉપર કહેલા નવ પ્રશ્નો શ્રીમહાવીર પ્રભુને પુણ્યા હતા, તે પછી શ્રી મહાવીર પ્રભુએ તેના અનુક્રમે ઉત્તર આપ્યા અહિં વાદી શંકા કરે છે કે, જેમણે પોતે દ્વાદશાંગી રચેલી છે જેઓ શ્રુતજ્ઞાનના સર્વ વિષયોને જાણનારા છે અને જેઓ સર્વ પ્રકારના સંશયોથી રહિત હોવાથી સર્વસના જેવા ગણાય છે, તેવા ભગવાન તમને શ્રીવીરપ્રભુને શામાટે પ્રશ્નો કરવા પડયા? કારણ કે, તેઓ સંશાયરહિત રાનને ધરનારા હતા.
તેના ઉત્તરમાં કહે છે કે, તેમને માટે તમારે એવી શંકા કરવી યોગ્ય નથી, કારણ કે, ભગવાન ગતિમસ્વામી તમેએ કહેલા ગુણવાળ છે, તે સત્ય છે. છતાં પણ છઘસ્થપણુને લઈને તેમનામાં અનાગ–અપૂ
તા હોવાનો સંભવ છે. તેને માટે લખ્યું છે કે, “છાસ્થ એવા કેઈપણ મનુષ્યને અનાભોગ ન હોય એમ બને જ નહીં, કારણ કે, જ્ઞાનાવરણ પ્રકૃતિ વાલા કર્મને લઈને જ્ઞાનાવરણ થયા વગર રહેતું નથી.”
અથવા તેનું સમાધાન એવી રીતે પણ થઈ શકે છે, તે મૈતમે સ્વામી પિતે જાણતા હતા, છતાં પણ તેમણે એ પ્રશ્નો પિતાના બોધની ખાત્રી કરવા માટે પુછેલા છે, અથવા અાજનેને બોધ કરવા માટે, કે પોતાના વચન ઉપર શિષ્યોને પ્રતીતિ લાવવા માટે અથવા સૂત્રોની રચનાના કપ–આચારને પ્રતિપાદન કરવા માટે પણ એ પ્રશ્ન પુછેલા છે એ સંભવિત છે.
મહાવીર ભગવાન કહે છે, હે ગતમ! જે ચલાયમાનને ચલિત કહેવા ત્યાંથી માંડીને નિજ રા પામતાને નિર્જરા પામેલ કહેવા સુધીનાં નવ પદો ખુલ્લી રીતે એમજ છે. એ નવપદ કમને અધિકાર લઈ વર્તમાન અને ભૂતકાળનું સામાનાધિકરણ્ય જાણવાની ઈચ્છાથી પુછવામાં આવ્યા અને તેનો નિર્ણય પણ આપવામાં આવ્યો. પરંતુ તે ચલન વગેરે નવ પદ પરસ્પર સરખા અર્થવાળાં છે કે ભિન્ન અર્થવાળાં છે? એ પ્રશ્ન અને તેનો નિર્ણય દર્શાવા માટે ગૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન્! એ ચલાયમાન અને ચલિત વગેરે જે નવ પદ્ય છે, તે એક અર્થવાળાં છે. એટલે એક વિષય
૧ સમાપણું—ખાપણું,

Page #65

શતક ૧ લું.
વાળ છે અથવા એકજ પ્રયોજનવાળા છે. નાના પ્રકારના ઘઉં-નાદવાળા છે, નાના પ્રકારના વ્યંજન અક્ષરવાળા છે; અથવા તો નાના પ્રકારના અર્થવાળા છે, કે તે ભિન્ન અર્થવાળા ભિન્ન ઘોષવાળા, કે ભિન્ન વ્યંજનવાળા છે?
અહિ તે નવ પદોની અંદર ચતુર્લંગી દર્શાવેલી છે. તે આ પ્રમાણે તે નવ પદેની અંદર કેટલાંએક પદો એક અર્થવાળાં અને એક વ્યંજનવાળાં છે, જેમ કે, કોર-ક્ષીર દુધ-દૂધ. ૨ કેટલાએક એક અર્થવાળાં અને જુદાં જુદાં વ્યંજનવાળાં છે, જેમકે સંત અને : વગેરે. ૩ કેટલાએક અનેક અર્થવાળાં અને એક વ્યંજનવાળાં છે. જેમકે, આકડોકે ગાય અને ભેંસના દૂધ. ૪ કેટલાંએક નાનાપ્રકારનાં અર્થવાળાં અને નાના પ્રકારનાં બેજનવાળાં છે, જેમકે, ૧૪,૫ ઘર, જૂટ, થટ, સમૂહ અને શિખર વગેરે. આ પ્રમાણે ચતુર્ભગીનો સંભવ છે, તે છતાં આ પ્રશ્નના સૂત્રમાં બીજો અને ચોથે ભાંગે ગ્રહણ કરેલો છે. અને બાકીના પહેલા અને ત્રીજા ભાંગામાં વિવિધ પ્રકારનાં વ્યંજનો જોવામાં આવે છે, તેથી તે બંનેને તેમાં સંભવ નથી. નિર્યુક્તિસૂત્રમાં સર્જન વગેરે ચાર પદેને આશ્રીને તે ચતુભંગીને બીજો ભાંગ અને ઇમાન વગેરે પાંચ પદેને આશ્રીને થે ભાંગ લાગુ પડે છે.
વાદી શંકા કરે છે કે, દસ વગેરે દેશમાં અને ભેદ ખુલ્લી રીતે જોવામાં આવે છે, છતાં પહેલાં ચાર પટ્ટો એક અર્થવાળાં કેમ થઈ શકે? તે શંકાના સમાધાનમાં શ્રીવીર ભગવાન કહે છે કે, ઉન પક્ષ વડે કર્મનું છેદન, ભેદ, દાહ, મરણ અને નિર્જરા એ પાંચ પદે એક અર્થવાળાં હોઈ શકે છે. ઉત્પન્ન એટલે ઉત્પાદ તેને પક્ષ એટલે પરિગ્રહ અર્થાત ઉત્પાદ નામ પર્યાયનું ગ્રહણ કરીને એ પાંચ પદો એક અર્થવાળા કહી શકાય છે. અથવા ઉત્પન પક્ષ એટલે ઉત્પાદ નામની વસ્તુનો જે વિકલ્પ તેને કહેનારાં એ પદો છે એટલે એ, સર્વ પદો ઉત્પાદને આશ્રીને એક અર્થ
૧ ઉદાત્ત, અનુદાત્ત, અને સ્વરિત એવા ઘેષ-ઉચ્ચારવાળા. ૨ માં શબ્દનો દૂધ એવો એકજ અર્થ થાય છે અને તેમાં વ્યંજન પણ એક જાતના છે. ૩ ર અને : શબ્દનો અર્થ દૂધ એવો એકજ થાય છે, પણ તે શબ્દમાં વ્યંજને જૂદાં જુદાં છે. જે આકડો, ગાય અને ભેંસના દુધનો વાચક, ક્ષીર શબ્દ એકજ જાતના વ્યંજનવાળા છે. પણ તેના જૂદા જૂદા અર્થ થાય છે. ૫ ઘટ વગેરે શબ્દોમાં અર્થ અને વ્યંજન બંને વિવિધ પ્રકારના છે. ૬ ચાર ભાંગાએ જય નેમિસુરિ

Page #66

(૩૪)
શ્રી ભગવતીસૂલ.
કરનારા છે, વળી તે સર્વ એક અંતર્મુહૂર્તના કાળવાળા છે, એટલે તે સ વિને સમાન કાળ છે, તેથી તેમની કાર્થતા સિદ્ધ થાય છે. વળી તે ઉત્પા પર્યાય કેવળજ્ઞાનના ઉત્પાદ–ઉત્પત્તિને છે. કારણ કે, કર્મને નાશ થતા બે ફલની પ્રાપ્તિ થાય છે, એક કેવળજ્ઞાન અને બીજું મેક્ષની પ્રાપ્તિ તેથી એ પાંચ પદે કેવળજ્ઞાનના ઉત્પાદના વિષયના છે, તેથી પણ તેમની એ કાર્યતા સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે, આ જીવે કયારે પણ પૂર્વ કેવળજ્ઞાનને પર્યાય પ્રાપ્ત કર્યો નથી, તેથી તેને તે પ્રધાન વિષય છે. તેથી તેને મેળવ માટે પુરૂષને પ્રયાસ છે જોઈએ. તેને લઈને તે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિને પર્યાય પૂર્ણ રીતે સંભવિત છે.
આ ઉપરથી એક અર્થવાલા તે પાંચ પદેના અર્થના સામર્થ્યથી આ પ્રમાણે અનુક્રમ થાય છે. જેમકે, તે કર્મ પૂર્વે ચલિત થાય છે, એટલે ઉદય આવે છે, ઉદય આવ્યા પછી તે વિદાય છે–અનુભવાય છે. એથી તેના બે પ્રકાર થયા. જેમકે તે કર્મ સ્થિતિને ક્ષય થવાથી ઉદીરણા વડે તે ઉદયને પામ્યું, પછી તે વઘુ, અનુભવ્યું અને અનુભવ્યા પછી તે હીન થઈ ગયું એટલે જીવને પોતાનું ફલ અનુભવાવી પછી તેનાથી જુદુ પડયું, આવી રીતે ટીકાકારના મત પ્રમાણે તેની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે
આ સ્થળે બીજાઓ આવી પણ વ્યાખ્યા કરે છે. રાજ વગેરે એ ચાર પદે સ્થિતિ બંધ વગેરે સામાન્ય કર્મને આશ્રીને સરખા છે, એટલે તેમાં સર્વેનું એક કાર્ય છે, તેથી તેઓ એક અર્થવાળા છે, વળી તે ચારે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિને પણ સરખી રીતે સાધનારા છે, તેથી એક, અર્થવાળ છે, એવું પ્રતિપાદન કરવા ઉપરથી સહેજ સમજાય બાકીના પાંચ પદે અનેક અર્થવાળા સમજવા. તે છતાં પણું સુખે બોધ થવા માટે તેમનું સાક્ષાત પ્રતિપાદન કરવાને છિકકામા યાણિ સત્ર વાકે કહ્યા છે. તેને અર્થ સ્પષ્ટ સમજાય તેવે છે, તેથી તેની વ્યાખ્યા ફરીવાર આપી નથી. તેમાં વિશેષ એ છે કે, તે પદેના અર્થ વિવિધ પ્રકારના છે. તે વિવિધ પ્રકારના અર્થ આ પ્રમાણે–તે કર્મ દાતું છતાં છેદયું એમ કહ્યું છે. તેનું કારણ એ છે, જે “દાયું ” એ પદ કમને સ્થિતિબંધને આશ્રીને છે, કારણ જે સગી કેવળી હેય છે, તે અંતકાલે યોગને નિરોધ કરવાની ઈચ્છાથી લાંબા કાળની સ્થિતિવાળા વેદનીય, નામ, અને ગોત્ર નામની ત્રણ પ્રકૃતિનું સર્વ-અપનયન કરી દૂર કરી, તેમની સ્થિતિનું પરિણામ અંતમું શું કરી દે છે. “ભેદાનું અને ભેજું,' એ પદ

Page #67

શિતક ૧ લું.
( ૩૫ )
N
અનુભાગ બંધને આશ્રીને કહેલું છે. તે પ્રમાણે જે કાલે કર્મની સ્થિતિને વાત કરે, તેજ કાલે તે રસને ઘાત પણ કરે. તે રસધાત કેવળ અનુક્રમે પ્રવર્તાલા સ્થિતિના ખંડોથી અનંત ગુણે અધિક હેલ છે, તેથી એ રસઘાત કરવા વડે તે પદ પૂર્વમાંથી ભિન્ન થઈ શકે છે.
“દહન થતું અને દહન થયેલું ” એ પદ પ્રદેશબંધને આશ્રીને કહેલું છે. અનંત એવા અનંત પ્રદેશને સ્કને જે કમવ-કમપણું લાગુ કરવું, તે પ્રદેશબંધ કહેવાય છે. તે પ્રદેશબંધવાલા કર્મ સંબંધી પગલો કે જેઓ પાંચ હૃસ્વ અક્ષરનો ઉરચાર કરતાં જેટલી વખત લાગે તેટલા વખતના પ્રમાણુવાલી અને અસંખ્યાતા સમયવાળી ગુણ કોણીની રચનાથી પૂર્વે રચેલા હોય છે, તેમ વળી તે કર્મ પુદગલો શેલેશી અવસ્થાને લઈને જેની ભવિષ્યની ક્રિયા ઉછેદ પામેલી છે એવા ધ્યાન રૂપી અગ્નિવડે પ્રથમ સમયથી માંડીને તે અંત્ય સમય સુધી પ્રત્યેક સમયે અનુક્રમે અસંખ્યાતા ગુણુ વડે વધેલા હોય છે, તેવા કર્મના મુદ્દે ગલેને દાહ કરવાને તે પદને અર્થ ઘટે છે. આ દહન કરવાના અર્થ થી એ પદ પેહેલાના પદથી ભિન્ન અર્થવાળું થાય છે. દાહને અર્થ બીજે ઠેકાણે બળવું એવો રૂઢ છે, પરંતુ આ ઠેકાણે તો મેક્ષના ચિંતવનને અધિકાર છે, તેથી તે મોક્ષના સાધન રૂપ કર્મને નારા કરવાના અને થમાં લેવો.
મરણ પામતું અને મરેલું ” એ પદ આયુઃ કમને વિષયનું છે. આયુ કમેના મુદ્દગલેને ક્ષય પ્રત્યેક સમયે થયા કરે છે, તે તેનું મરણ સમજવું. આ મરણ-અર્થવાળું પદ પૂર્વના પદેથી ભિન્ન અર્થવાળું થાય છે. તેમજ “મરણ પામતું અને મરેલું” એ પદથી આયુઃ કર્મ જ કહેલું છે, તેથી કર્મ રહેલું હોય તે “કર્મ જીવે છે,” એમ કહેવાય છે અને જ્યારે તે જીવથી જુદું પડે ત્યારે તે “ક મરે છે,” એમ કહેવાય છે. આ કર્મનું મરણ એક સામાન્ય રીતે કહેલું છે, તે પણ તેને વિશેષ રીતે સમજવું. કારણ કે, આ સંસારની અંદર જીવને અનેક દુઃખરૂપ મરણેનો અનુભવ થયેલ છે, તે મરણે શા કામના ? પરંતુ જે આ સર્વે કર્મોનાં ક્ષય થવા રૂપ મરણ છે, તે છેલ્લું મરણ છે અને તે મેક્ષનું કારણ રૂપ છે; એમ કહેવાનો આશય છે.
“જે કર્મ નિર્જરા પામતું અને નિર્જરા પામેલું” એ પદ સર્વ કર્મોના અભાવના ! ઉદ્દેશથી દર્શાવ્યું છે. કારણકે, જીવે કોઇવાર સર્વ કર્મોની નિર્જ

Page #68

( ૩ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
રાના દિપણ અનુભવ કરેલો નથી, એ પદના અર્થ સર્વ કર્મીના અભાવ રૂપ થાય છે, એથી કરીને તે પદ પૂર્વના પદાથી ભિન્ન અથવાળું છે. અહિં એવી શંકા થશે કે, જો એ પદે વિશેષ પણે જુદા જુદા અથ વાળા થાય તેા પછી સામાન્ય પણે તે કયા પક્ષના પ્રતિપાદક થઇ પ્રવર્તેલા છે? એ શંકાના સમાધાનમાં સૂત્રકાર કહે છે કે, તે પદ્મા વિગમ પક્ષના વાચક છે. વિમ એટલે વિગમ વસ્તુને! બીજી અવસ્થાની અપેક્ષાએ વિનાશ તેજ પક્ષ એટલે વસ્તુને ધમ અથવા તેને પક્ષ એટલે પરિગ્રહ તે વિમ પક્ષ કહેવાય છે. અર્થાત્ દરેક વસ્તુના ધર્મ અવસ્થાંતરની પ્રાપ્તિ થવા રૂપ છે, તેવા પક્ષને તે પદો કહેનારા છે. જીવ હમેશાં બધા કર્મોને અભાવ ચાહે છે, પણ તેણે તે પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલા નથી, તેથી તેને માટે તે અત્યંત પુ રૂષાર્થ કરે છે.
વળી તે પદે વિગમ અર્થવાળા આ પ્રમાણે ઘટે છે. જે છિદ્દમાનછેદાતું એવા અર્થવાળું પદ છે, તેમાં કર્મની સ્થિતિનું જે ખંડન, તે નિયમ છે. જે કર્મનું ભેદાવુ એવુ પદ છે, તેમાં કર્મના અનુભાગના ભેદ એ વિગમ છે, જે કર્મનું દહન થવાનું પદ છે, તેમાં કર્મરહિત પણુ એ વિગમ છે, જે કર્મનું મરણ થવાનું પદ છે, તેમાં આયુઃફના અભાવ એ વિગમ છે અને જે કર્મની નિર્જરા થવી એવું પદ્મ છે, તેમાં સર્વ કર્મીના અભાવ, એ વિગમ છે, આવી રીતે એ પદે વિગમ પક્ષને પ્રતિપાદન કરનારા કહેવામાં આવ્યા છે. અહિ પ્રશ્ન થાય છે કે, જે પ`ચમાંગના આદિ સૂત્રના ઊપન્યાસમાં પ્રેરણા કરવામાં આવેલું છે, તે સૂત્ર કયા અભિપ્રાયથી દર્શાવ્યુ છે ? તેના ઉત્તરમાંજ તે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અને સર્વ કર્માંના વિગમવિનાશને કહેનારા સૂત્રના અભિપ્રાયની વ્યાખ્યા વડે તેના નિર્ણય કરવામાં આવ્યા છે. એ સૂત્રને મળતુ સિદ્ધસેન આચાર્યે પણ કહેલું છે. જેમકે, આપ સમયથી આરંભીને તેની ઉત્પત્તિના અત્ય સમય સુધી તે કદ્રવ્ય વૃત્તમાંન તથા ભવિષ્યકાળને વિષય લઈને ઉરપથમાન ? ‘ઉત્પન્ન થતુ’ એમ કહેવામાં આવ્યું છે અને કન્ન ‘ ઉત્પન્ન થયું.' એ ભૂતકાળને ઉદ્દે શીને કહેવામાં આવ્યું છે, તે ઉપરથી વિગ્મ પામતુ અને વિગમ પામ્યું, એમ પશુ થઇ શકે. આથી ભગવાને તે કર્મદ્રવ્યનું ત્રણે કાળના વિષયમાં પ્રતિપાદન કરેલુ છે. કેટલાએક વ્યાખ્યાતા મૂળ સૂત્રમાં મેં પદ આપેલુ નથી, તેથી તે નવ પદાની સામાન્યપણે વ્યાખ્યા કરે છે, પણ કર્મની અપેક્ષાએ વ્યાખ્યા કરતા નથી. તે વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરે છે. વહન એટલે અસ્થિર પર્યાય વડે વસ્તુની ઉત્પત્તિ સમજવી. ચેફુગમાળ એ પ્રાકૃતપદનુ

Page #69

શતક ૧ લુ.
M
"
( ૩૭ ) ધ્યેયમાન એવુ સંસ્કૃત પદ લઇ તેના અથ ‘ કપતુ'' એવા કરે છે. એટલે તેના રૂપની અપેક્ષાએ ઉત્પત્તિ સમજવી. 'કુંગમાને ' એટલે ઉદીરણા--સ્થિરને પ્રેરણા કરવી, તે પણ ૨૬ જ સમજવું. પગમાળ એટલે ભ્રષ્ટ થતુ, પતિત થતું, તેનો અર્થ પશુ ચલનપણાના સમજવા. આ સર્વ પદોની ગતિ--અર્થને લઇને એકાર્થતા સિદ્ધ કરવામાં આવી છે. તે વ્યાખ્યા પ્રમાણે ઉત્પન્ન પક્ષના અર્થ એવા થાય કે વન વગેરે પર્યાય વડે ઉત્પન્ન પક્ષને કહેનારા તે પદ્મ થાય છે. તેમ છેદન, ભેદન, દાહ, મરણુ અને નિર્જરા એ સર્વ પદોના અર્થીની વ્યાખ્યા કર્મના અર્થમાં લેવી નહીં; એટલે તે વ્યાખ્યાન ફ્રુટ રીતે થઇ શકે છે. તે પદ્માની ભિન્નાર્થતા સિદ્ધ કરવા માટે આ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરે છે. છે; તે કુવાડા વડે લતા વગેરેને કાપવા જેવા, ભેઢ તે સ્તામર વગેરેથી શરીરને ભેદવા જેવો, દાહ તે અગ્નિવડે ફાટ વગેરેને ખાળવા જેવા, ભરણ એટલે પ્રાણના ત્યાગ અને નિર્જરા એટલે અતિ જીર્ણ થઈ જવું.
વિગતવા—એ પદની વ્યાખ્યા એવી છે કે, એ પદા ભિન્ન-ભિન્ન અર્થવાળા છે, પણ સામાન્ય પણે તેમને વિનાશ કરવા રૂપ અર્થ થાય છે.
આ વ્યાખ્યા ઉપર કદિ અહિં... એવી શંકા કરવામાં આવે કે, તે ૪હન વગેરે પદ્મા જે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યા, તે આ સ્થળે તેની શી જરૂ હતી ? કારણ કે, તે કાંઇ તત્ત્વરૂપ નથી. અને જે તત્ત્વ રૂપ ન હેાય તે અસિદ્ધ ગણાય છે અને તે અસિદ્ધિ નિશ્ચય નયના મતવડે વસ્તુના સ્વરૂપને જણાવવા માટે દર્શાવેલ છે. કેમકે, જે વ્યવહારનય છે તે જે ચલિત હાય તેને ચલિતજ માનેછે અને નિશ્ચયનય ચલાયમાન હોય તેા પણ તે ચલિત માનેછે.
આ વિષે ઘણું કહેવાનું છે, તે વિષાવશ્યક સૂત્રમાંથી અથવા આ સૂત્રમાં આગળ જમાલિનું ચરિત્ર કહેવાશે, તે ઉપરથી જાણી લેવું.
અહિ· પેહેલા પ્રશ્નાત્તરના એ સૂત્રેાની અંદર મોક્ષતત્વના વિચાર કરવામાં આવ્યેા છે, તેા મેાક્ષ જીવના હોઈ શકે છે, તે જીવ નારકી વગેરેના ભેઢાથી ચાવીશ પ્રકારના છે. જેની ગણના આ પ્રમાણે છે, અગીયાર નારકી, અસુરાદિ, પાંચ પૃથ્વીકાયઆદિ, ત્રણ એ ઇંદ્રિયઆદિ, એક પચેત્રિય, તિર્યંચ, અને મનુષ્ય, વ્યંતર, જયેાતિક અને વૈમાનિક એમ ચેાવીશ પ્રકારના થાય છે. તેમાં નારકી થવાની સ્થિતિ વગેરેને આશ્રીને કહે છે.
૧ મુળ

Page #70

( ૮ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન્ ચૈતમે પુછેલા નારકી જીવાની સ્થિતિના પ્રશ્ન
હું ભગવન, બીજા અતીત તીર્થંકરાએ નારકી જીવાની સ્થિતિ કેટલા કાળ સુધીની પ્રરૂપેલી છે ? નૈચિજ શબ્દના અર્થ નસં અર્થ ચેન્થસ્તે નિરચાઃ જેનાથી ઇષ્ટ કુલ શુભ કમનુ ફૂલ ગયેલુ છે, તે નિર કહેવાય છે. નિરચેવુ અન્યઃ નૈચિન્હ : તે નિરય એટલે નરક તેને વિષે હેાનારા તે નૈચિત્ર નારકી કહેવાય છે. તે નારકી વેનીિિત એટલે આયુષ્ય કર્મને લઈને નરકમાં રહેવું, તે સ્થિતિ કેટલા વખત સુધીની ખીજ તીર્થંકરાએ નિરૂપણ કરેલી છે ? ભગવાન વીર પ્રભુએ આપેલા તેના ઉત્તર.
ભગવાન વીર પ્રભુ કહે છે, હું ગાત્તમ, તે નારકીની સ્થિતિ જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષની છે, આતા સ્થિતિ પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પ્રથમ પ્રસ્તરને આશ્રીને સમજવી. અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીશ સાગરોપમની છે. આ સ્થિતિ સાતમી પૃથ્વીની અપેક્ષાએ સમજવી..અને જઘન્યની અપેક્ષાએ જે સમય થાય તેની અપેક્ષાએ તેની મધ્યમ સ્થિતિ સમજી લેવી.
એવી રીતે નારકીની સ્થિતિ કહ્યા પછી તે નારકીઓ કેવી રીતે શ્વાસાશ્વાસવાળા છે, તે નિરૂપણ કરવાને પ્રશ્ન કહે છે.
હે ભગવન, તે નારકી કેટલેક કાળે અંદર શ્વાસ લે છે અને કેટલેક કાળે ખાહેર શ્વાસ લે છે ? કેટલાએક વિદ્વાના આથી અધ્યાત્મ ક્રિયા અને બાહ્ય ક્રિયાને આશય લે છે.
આ પ્રશ્ન વિષે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના સાતમા ઉચ્છવાસપદમાં કહેલુ છે. તે આ પ્રમાણે છે. હે ગૈાતમ, હંમેશા અતિ દુઃખી થતાં એવા નારકના જીવાને અતિદુઃખ લાગવાથી શ્વાસ તથા નિઃશ્વાસ દેખાયા કરે છે. એક સમય પણ તેમને શ્વાસાશ્વાસના વિરહ રહેતા નથી. તે ગાથામાં જે વારંવાર શ્વાસ નિ:શ્વાસના પદ્મા કહેલા છે, તે શિષ્યના વચન ઉપર ગુરૂને અતિઆદર ખતાવે છે. ગુરૂ તરફથી શિષ્યાના વચનાને અતિ આદર મળે તે શિષ્યા ઘણાં સતાષ પામે છે. વળી વારવાર પ્રશ્નનેાનું શ્રવણ અને નિર્ણય કરવા, એ લોઢમાં ઘટિત ગણાય છે, તેવા પુરૂષાના વચના ગ્રહણ કરવા યાગ્ય થાય છે. કારણ કે, તેથી ભવ્ય પ્રાણીઓના ઉપકાર અને તીર્થની વૃદ્ધિ થાય છે.
હવે નારકીઓના આહાર વિષે ગૈતમ પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતમ પુછે છે, હે ભગવન, તે નારકીએ આહારના અઘ્ન છે. એ

Page #71

શતક ૧ લુ,
વિષે જેમ પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર જે ચોથું ઉપાંગ છે, તેના અઠયાવીસમાપદના પે હેલા શતકમાં કહેવામાં આવ્યું છે.–નારકીના આહાર વિષે જે કહેવાનું છે, તેમાં ઘણાં કારે છે. તે દ્વારેના સંગ્રહ રૂપે પ્રથમ કહેલ જે નારકીની સ્થિતિ અને શ્વાસોશ્વાસ તે બે દ્વાર બતાવવા માટે “ કિસિ કહatiારે” એ ગાથા કહે છે.
તે ગાથાની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે. વીર ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, નારકીની સ્થિતિ તથા શ્વાસે શ્વાસ મેં કહ્યા છે, હવે તેમને આહાર વિધિ કહેવાનું છે. તે નારકીની આહારકિયા બે પ્રકારની છે ૧ આભોગનિવર્તિત અને ૨ અનાગનિવર્તિત “ હું આહાર કરૂં” એવી ઈચ્છા કરીને જે આહાર કરે તે આગ નિવર્તિત અને “ વિશેષ ઈચ્છા વિના ' હું આહાર કરૂં તે કરૂં' એમ ધારી જે આહાર કરે તે અનાગ નિવર્તિત કહેવાય છે. જેમ વર્ષોત્રતુમાં ઘણાં ઝરણાં વગેરેને લઈને દેખાવામાં આવતા શીતળ પુદ્ગલેને આ હાર ઈરછા વિના થઈ જાય છે, તેમ અનાગ આહાર વિષે સમજવું. તેમાં તે અનાગનિવર્જિત આહાર ક્ષણે ક્ષણે ચાલુ રહેતી ક્ષુધાના વેદનીય કર્મના ઉદયથી ઓજ-આહારના પ્રકાર વડે તે નારકી આહારને અથી અને છે, તે આહારનો તેને કદિપણુ વિરહ થતો નથી કારણ કે તે કદિ ચુક્તો નથી અથવા લાંબે કાળે ઉપભોગ્ય એ આહાર એક વખત લીધો હોય તે પણ તેને ભેગ પ્રત્યેક સમયે થયા કરે છે. તેવી રીતે જે આભગ નિવર્તિત આહાર છે, તે પણ અસંખ્યાતા સમયનો છે, એટલે પોપમ વગેરેના પ્રમાણુવાળો છે, છતાં તે આહારના અર્થને અંતમુહૂર્તને ઉપજે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે, “હું આહાર કરૂ. એવી જે તેમની ઈચ્છા થાય છે, તે ગ્રહણ કરેલા આહાર દ્રવ્યના પરિણામે અતિતીવ્ર દુઃખ ઉત્પન્ન કરી તે અંતમુહૂર્તમાં નિવૃત્તિ પામે છે. તે નારકીઓ કેવી વસ્તુને આહાર કરે છે? તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે કે, તે નારકીઓ દ્રવ્યથી અનંતા પ્રદેશમાં વર્તનારા પુદગળ દ્રવ્યોને આહાર કરે છે. બીજા પુગળ દ્રવ્યો તેમને આહારમાં અયોગ્ય ગથાય છે ક્ષેત્રથી અસંખ્યય પ્રદેશોવાળા દ્રવ્યને આહાર કરે છે. કારણ કે જૂન પ્રદેશમાં અવગાઢ રહેલા દ્રવ્યો તેમને આહાર કરવામાં યોગ્ય ગણાતા નથી, તેમ અનંત પ્રદેશમાં અવગાઢ એવા દ્રવ્ય તે યોગ્ય ન ગણાય, કારણ કે, સર્વ લોકનું પ્રમાણુ અસંખ્યાતા પ્રદેશનું છે. કાળથી જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા દ્રવ્યોને તે આહાર કરે છે. અહિં સ્થિતિને અર્થ

Page #72

( ૪૦ ૬
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
આહાર યાગ્ય સ્કંધ લેવા અર્થાત્ તેવા પરિણામમાં રહેવું તે. ભાવથી વર્ણ વાળા, ગંધવાળા, રસવાળા, અને સ્પ વાળા દ્રવ્યેાના તે આહાર કરે છે. અહિં ગૈતમ પ્રશ્ન કરે છે કે, તે નારકીએ ભાવથી વ વાલા દ્રવ્યેાનો આહાર કરે છે, તે દ્રબ્યા એક વર્ણના છે કે પાંચે વર્ણના છે ? વીર ભગવાન કહે છે, હું ગાતમ, જો સ્થાન સામાન્ય રીતે લહીએ તો તેઓ એક વણીથી માંડીને પાંચવર્ણી સુધીના દ્રવ્યાના આહાર કરે છે. કાલાદિક પ્રમાણે લઈએ તો કાળા વ થી માંડીને સુફિકલાદિ સુધીના વર્ણવાળા દ્રવ્યાના આહાર કરે છે
અહિ ગૈાતમ પ્રશ્ન કરે છે કે, હે ભગવન્, જો તે વર્ષોથી કાલ વર્ણાદિષ્ટ દ્રવ્યના આહાર કરે છે, તો તે તેમાં એકગુણા કાળથી માંડીને દશગુણાકાળ સુધીના કાળ લેવેા અથવા સંખ્યાતા ગુણુ વાળા કાળ લેવા કે અસંખ્યાતા ગુણવાળા કાળ લેવે?
વીર ભગવાન્ કહે છે, હું ગૈતમ, તે એકગુણ કાળથી માંડીને અનતગુણ કાળ સુધીનેા કાળ લેત્રે, એવી રીતે સુકિકલ પ્રમુખ લેવા. ગંધથી પણ અને રસથી પણ તે પ્રમાણે જાવું. જે ભાવથી સ્પર્શવાળા છે, તે સ્થાન માગે એક સ્પર્શવાળા, બે સ્પર્શવાળા અને ત્રણ સ્પર્શવાળા લેવા નહીં. કારણકે, એક સ્પર્શવાળા દ્રવ્યના સભવ હાઈ શકે નહીં અને ખીજાઓ અપ પ્રદેશી અને સૂક્ષ્મ પિરણામી હેાવાથી ગ્રહણ કરવાને પણ અયેાગ્ય છે. તેથી તે નારકીઓ ચાર સ્પવાળાથી માંડીને આઠ સ્પર્શવાળા દ્રવ્યાના આહાર કરી શકે છે, કારણકે, તે બહુપ્રદેશી અને ખાદર પરિણામી હેાવાથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવા છે. વિધાન પક્ષે કડક પ્રમુખ દ્રવ્યથી માંડીને લુખા દિક સુધીના આહાર કરી શકે છે.
અહિં ગાતમ પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તે નારકી સ્પર્શથી જે કડકાદિકના આહાર કરે છે, તે એકગણા કડક સમજવા કે અનતગણા ? વીર ભગવાન્ કહે છે, હે ગૈાતમ, તે એકગુણથી માંડીને અન‘તગણા લેવા. એવી રીતે આઠ પ્રકારના સ્પર્શે જાણવા, અને તે અનંતગણા લુખાદિક પણ લેવા.
ગાતમ પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, જો:તે નારકીના જીવા અનતગણા લુખાદિષ્ટ દ્રવ્યના આહાર કરે છે, તા તે દ્રશ્ય આહાર પુષ્ટ સમજવા કે અપુષ્ટ સમજવેા ?
વીર ભગવાન કહે છે, કે ગૈતમ, તે પુષ્ટ દ્રવ્ય આહાર સમજવે

Page #73

શિતક ૧ લુ.
( ૪૧ )
અપુષ્ટ નહી. જે આત્માના પ્રદેશને સ્પર્શ કરનારા તે પુષ્ટ કહેવાય છે, તે તે આત્માના પ્રદેશને સ્પર્શ અવગાહના ક્ષેત્રની બાહેર પણ હોય છે, તેથી ગૌતમ પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, જે તે પુષ્ટ આહાર હોય તો તે અવગાઢ છે કે અવગાઢ નથી?
વીર ભગવાન કહે છે કે, હે ગતમ, તે આહાર અવગાઢ છે, અનવગાઢ નથી.
ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, તે જે અવગાઢ આહાર છે, તે અનંતર અવગાઢ છે કે પરંપર અવગાઢ ? જે પ્રદેશોમાં આત્મા અવગાઢ થઈને રહ્યા હેય તે અવગાઢ કહેવાય છે, તેમાં તેના અંતરને અભાવ તે અનંતરાવગાઢ કહેવાય છે અને જે તેના અંતરવર્તી છે, તે અવગાઢના સંબંધને લીધે પરંપરાવગાઢ કહેવાય છે. વીર ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે આહાર અનંતરાવગાઢ છે, પરંપરાવગાઢ નથી.
ૌતમ પુછે છે, હે ભગવન, જે અનંતરાવગાઢ આહાર છે તેમાં આણુપણું છે કે બાદરપણું છે? ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, તેમાં અગ્રુપણું છે અને બાદરપણું પણ છે. અહિં આહાર કરવાને યોગ્ય એવા દ્રવ્યના સ્ક પ્રદેશની વૃદ્ધિથી વધેલા હોય છે, તેથી તેમનું અણુંપણું અને બાદરપણું પણ અપેક્ષિત છે.
ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, જે તે આહાર દ્રવ્યનું આપણું અને બાદરપણું હોય તો તે નારકી તેને ઉર્વ—ઉચે આહાર કરે છે, કે નીચે અથવા તિરછે પણ આહાર કરે છે?
વીર ભગવાનું કહે છે હું ગોતમ, તેઓ ઉષ્ય અધઃ નીચે પણ અને તિરો પણ આહાર કરે છે.
ગોતમ પુછે છે, હે ભગવન, તેઓ જે ઊંચે, નીચે અને તિર છે આ હાર કરે છે, તો તે આદિમાં આહાર કરે છે, મધ્યે આહાર કરે છે કે અંતે આહાર કરે છે? ભગવાનું કહે છે, હે ગૌતમ, તે ત્રણેમાં આહાર કરે છે. અથત તેમને તે આભોગ વર્તિત આહાર અંતર્મુહૂત ને છે, તેથી તેઓ તેના આદિ, મધ્ય અને અવસાનમાં એમ સર્વત્ર આહાર કરે છે. ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, જે તેઓ તેવી રીતે પાર્વત્ર આદિ, મધ્ય અને અવસાનમાં આહાર કરે
૧ આત્માના પ્રદેશોની સાથે એક ક્ષેત્રમાં જે મળી ગયેલા આહારના પુદ્ગલો તે અવગાઢ કહેવાય છે.

Page #74

( ૪૨ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
-:
છે, તા તે સ્વ વિષયમાં આહાર કરે છે, કે અવિષયમાં આહાર કરે છે? ભગવાન્ કહે છે. હું ગાંતમ, તે સ્વવિષયમાં આહાર કરે છે, અવિષયમાં નહીં.
ગાતમ પુછે છે, હે ભગવન, જે તેએ સ્વવિષયમાં આહાર કરે છે, તો તે આનુપૂર્વી વડે આહાર કરે છે કે અનાનુપૂર્વી વડે આહાર કરે છે ? ભગવાન કહે છે, હે ગૈ!તમ, તે આનુપૂર્વી વડે આહાર કરેછે. અનાનુપૂર્વીવડે નહીં
ગાતમ પુછે છે, હે ભગવન, જો તે આનુપૂર્વી વડે આહાર કરે છે, તો તે ત્રણ દિશામાં આહાર કરે છે કે, ત્રણથી તે છ દિશા સુધીમાં આહાર કરે છે. ?
જો કે પ્રથમ વર્ણથી પાંચે વર્ણાના દ્રવ્યેાને માટે કહેવામાં આવ્યું છે, તથાપિ ઘણે ભાગે વર્ણ, ગધ વગેરેથી યુક્ત એવા દ્રવ્યને તેએ આહાર કરે છે, તે દર્શાવે છે. બહુલપણાના લક્ષણનું કારણુ આશ્રીને તેમને પ્રકૃતિથીજ અશુભ-અનુભાવ હોય છેં. તે કારણ સમજવું. વર્ણથી કાળા, લીલા વગેરે, ગંધથી દુરભિ વગેરું, રસથી તીખા, કટુ વગેરે અને સ્પર્શીથી કડક, ભારે, ઠંડા અને લુખા વગેરે સમજવા. આવા દ્રવ્યોના આહાર પ્રાયે કરીને મિથ્યાદષ્ટિ નારકીના સમજવો. જે નારકીએ ભવિષ્યમાં તીર્થંકર વગેરે થવાના હાય છે, તે તેવા આહાર કરતા નથી.
અહિં ક િશંકા થાય કે, જેમના યથાર્થ સ્વરૂપ કહેવામાં આવ્યા છે, તેવાજ દ્રવ્યેને તે નારકીએ આહાર કરે કે છે, તેથી જુદી રીતે પણ કરે છે, ? તે શંકા દૂર કરવા કહે છે કે, તેઓ વગુણુ, ગધગુણ, રસગુણુ અને સ્પગુણને વિપરિણામ વગેરે કરીને અર્થાત્ વિનાશ કરીને બીજા અપૂર્વે, વગુણુ, ગંધણુ, રસગુણુ, સ્પગુણુ ઉત્પાદન કરી પેાતાના શરીરાવગાઢ પુદ્ગલેને અનુકૂલ પડે તેમ આહાર કરે છે, અર્થાત્ સર્વાત્મના આત્માના સર્વ પ્રદેશેા વડે આહાર કરે છે.
૧ જે સ્પષ્ટ અવગાઢ અનંતરાવગાઢ નામના છે, તે વિષય કહેવાય છે, સ્વ–પોતાના તે વિષય તે સ્વવિષય. ૨ જે આસન—નજીક પ્રાપ્ત હેાય તેનુ ઉલ ઘન ન કરે તે આનુપૂર્વી અનુક્રમ' કહેવાય છે. ૩ નારકીઓ લેકની મધ્યે હાય છે, તેથી ઉર્ધ્વ વગેરે છ દિશાએ લેાક વડે ઢંકાએલી નથી, તેથી તે છ દિશાઓમાં તેમનું આહાર ગ્રહણ હોઇ શકે છે. માટે અહિં નિયમથી કહેવામાં આવ્યુ છે.

Page #75

શતક ૧ કુ.
( ૪૩ )
મૂલ સંગ્રહ ગાથામાં પણ એવાજ અની વ્યાખ્યા આપી છે.
ગાતમ પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તે નારકીએ સર્વ રીતે આહાર કરે, સર્વ રીતે પરિણમાવે, સર્વ રીતે ઉચ્છવાસ લે, સર્વ રીતે નિઃશ્વાસ લે વળી વારવાર આહાર કરે, વારંવાર પરિણમાવે, વાર વાર ઉચ્છવાસ લે અને વારંવાર નિ:શ્વાસ લે, તે શી રીતે છે.?
વીર ભગવાન્ કહે છે, હું ગૈાતમ, તે નારકીએ તે સર્વ રીતે આભાના સવ પ્રદેશેાથી તે આહાર વગેરે સર્વ કરે છે. તેમાં જો પર્યાપ્તિઅવસ્થામાં હોય તો વારંવાર અને અપતિ–અવસ્થામાં હોય તો કદાચિત્ અર્થાત્ સદા; નથી પણ કરતા.
તે આહારપણે ગ્રહણ કરેલા પુદ્ગલેામાંથી કેટલામા ભાગનો આહાર કરે છે, તે સંગ્રહ ગાથામાં કહેલુ છે, તે વિષે કહે છે.
ગાતમ પુછે છે, હે ભગવન્, નારકીએ જે પુદ્દગલાને આહાર પહે ગ્રહણ કરે છે, તે પુદ્ગલોમાંથી કેટલામાં ભાગના આહાર કરે છે અને તે ગ્રહણ કર્યા પછી કેટલામા ભાગને સ્વાદ લે છે ?
ભગવાન્ કહે છે, જે ગાતમ, તે નારકીએ તે પુદ્ગલોના અસખ્યાતા ભાગના આહાર કરે છે અને તે ગ્રહણ કર્યાં પછી અનંત ભાગના સ્વાદ લે છે.
બીજાએ વળી એમ કહે છે કે, ઝુસૂત્ર નય પ્રમાણે જે પુદ્ગલેા શરીર રૂપે પિરણામ પામી ગયા હોય, તેમના અસંખ્યાતા ભાગના આહાર કરે છે. જીસૂત્ર નય પ્રમાણે જેમ ગાય વગેરે ઘાસના માટે ભાગ ગ્રહણ કરે પણ તે શરીરરૂપે પરિણામ પામેલ ન હોવાથી તે આહાર રૂપે ગણાતા નથી.
શરીરપણે પરિણામ પામેલા હૈય તે છતાં પણ તેએમાંથી જો કોઇ ફાઇ જાતના આહારનું કાર્ય કરનારા થયા હોય તેા તે આહારરૂપે ગણાય છે, કારણ તેમાં શુદ્ધ નય લાગુ પડી શકે છે.
૧ અહિ કેટલાએક આ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરે છે. જેમ ગાય વગેરે પ્રથમ ઘાસના માટે ભાગ લે છે પણ તેમાંથી કેટલએક તરણાએ પડી જાય છે, તેવી રીતે તે નારકીએ કેટલા એક અસધ્યેય ભાગવાલા પુàા આહાર માટે ગ્રહણ કરે છે, પણ તેમાંથી કેટલાએક પુદ્ગલા પડી જાય છે.

Page #76

શ્રી ભગવતી સૂત્ર. manensninanananananananananana
કેટલાએક તેના અર્થ વિષે અહિ એમ પણ કહે છે કે, તે નારકીઓ આહાર રૂપે ગ્રહણ કરેલા તે પુદ્ગલેને અનંત ભાગનો સ્વાદ લે છે, અર્થાત્ તેમના રસ વગેરે રસનાદિ ઇદ્રિ દ્વારા મેળવી શકે છે
સંગ્રહ ગાથામાં કહ્યું છે કે, તે નારકીઓ સર્વ આહાર દ્રવ્યોને આહાર કરે છે. તેને માટે સૂત્રમાં આ પ્રમાણે છે.
ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, તે નારકીઓ જે પુગલેને આહારપણે પરિણાવે છે, તે બધા પુગલોને આહાર કરે છે કે, નહીં? ભગવાન કહે છે, હે ગીતમ, તેઓ કાંઈ પણ બાકી રાખ્યા સિવાય બધાને આહાર કરે છે. સંગ્રહ ગાથામાં કહ્યું છે કે, તે કેવા સ્વભાવથી અથવા કેવે પ્રકારે તે આહારના દ્રવ્યો પરિણમે છે. તેને માટે સૂત્રમાં આ પ્રમાણે આપ્યું છે.
ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે નારકી જે પુદગલોને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. તે પુદ્ગલે કેવા સ્વભાવથી વારંવાર પરિણમે છે? ભગવાન કહે છે તે તમતે સ્પર્શેન્દ્રિય સુધી અનિષ્ટપણાથી એટલે સામાન્ય રીતે અપ્રિયપણુથી સભાવ વડે અણગમાપણાથી, અપ્રિયપણાથી, મનગમતા ન હોવાથી, મનમાં અણચિંતવ્યાપણાથી, મેળવવાને ઈરછેલા. ન હેવાથી, તૃપ્તિને આપનારા ન હોવાથી, અભિલાષના નિમિત્ત ન હોવાથી અને ગુરૂ પરિણામી ન હોવાથી તે વારંવાર પરિણમ્યા કરે છે.
આ પ્રમાણે સંગ્રહ ગાથાને અર્થ કહેવામાં આવ્યો. નારકીના આહારના આધકારમાં શ્રી ગતમે પુછેલા ચાર પ્રશ્નો
ૌતમ પુછે છે, હે ભગવન, નારકીઓએ પૂર્વકાળે સંગ્રહ કરેલા અને
૧ અહીં જે પુલે ગ્રહણ કરેલા છે, તે આહારના પરિણામને યોગ્ય જ ગ્રહણ કરવા. અર્થાત છોડી દીધેલામાંથી જે બાકિ રહેલા છે તે, નહી તે પૂર્વાપર સુત્રને વિરોધ આવે છે.
૨ અહિં છે કે ચાર પ્રશ્ન પુછેલા છે, પણ તેમાંથી ગુંસઠ ભેટવાળા પ્રશ્ન થઈ શકે છે. ૧ પૂર્વે આહાર કરેલા ૨. આહાર કરતા અને ૩ આહાર કરવામાં આવતા, ૪. પૂર્વે આહાર નહીં કરેલા, ૫. આહાર કરવામાં ન આવતા અને ૬ આહાર કરવામાં આવશે નહી એ છ પ્રશ્ન થાય છે. તે એક એક પદને સંગી અને દ્વિસંગી કરીએ તો ૧૫ થાય અને ત્રિકસં. યેગી કરીએ તો ૨૦ થાય, તેને ચારને વેગ કરતાં ૧૫ અને પાંચને વેગ કરતાં ૬ અને છ વેગે ૧ એમ ૬૩ ભેદ થઈ શકે છે.

Page #77

શતક ૧ લું.
(૪૫ )
થત આહાર કરેલા જે સ્કંધ, તે પૂર્વકાળે શરીરની સાથે મળી જઈ પરિકૃતિને પામેલા છે કે નહીં? તે પૂર્વકાળે સંગ્રહ કરેલા આહાર કરેલા અને વર્તમાનકાળે સંગ્રહ કરવામાં આવતા–આહાર કરવામાં આવતા પુદગલો પરિકુખ્યા છે કે નહીં?
જે પુદ્ગલો અતીતકાળે આહાર કરેલા નથી અને જે હજું ભવિષ્ય ફાળે આહાર કરવાના છે, તે પુદ્ગલે પરિણમ્યા છે કે નહીં? જે અતીત કળે પણ આહાર કરેલા નથી અને જે ભવિષ્યકાળે પણ આહાર કરવાના નથી, તે પરિણમ્યા છે કે નહીં? શ્રીવીર ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે.
હે ગતમ, તે નારકને જે પુગલે પૂર્વે આહાર કરેલા છે, તે પૂર્વકાળેજ પરિણામ પામી ગયેલા હોય છે, કારણ કે, તેમનું ગ્રહણ કર્યા પછી જ પરિણામ હોઈ શકે છે.
જે પગલે આહાર કરેલા છે અને આહાર કરવામાં આવે છે, તે પણ પરિણામ પામેલા છે, કારણ કે, આહાર કરેલા પુદ્ગલે પરિણામ ભાવથીજ પરિણામ પામે છે અને જે આહાર કરાય છે, તેમને પરિણામભાવ ચાલતા જ છે. જે મુદ્દગલો આહાર થયેલા નથી અને આહાર થવાના નથી, તે પરિણામ પામવાના નહિં. કારણ કે, આહાર થયેલા ન હોય તેમને શરીરના સંપર્કનો અભાવ છે, તેથી તેમને પરિણામ પામવાનો પણ અભાવ છે, માટે જેઓ આહાર રૂપે થવાના તેઓ જ પરિણમશે કારણ કે, જે આહાર થયેલા હોય તેમને પરિણામ અવશ્ય થવો જ જોઈએ.
જે પુદ્ગલે ભૂત અને ભવિષ્યમાં આહાર થયેલા નથી, તેથી તેમને પરિણમવાનેજ અભાવ છે. - જે પુદગલો શરીરની સાથે સંપર્ક પામી પરિણમ્યા છે, તેમને
૧ અહિં વૃત્તિકાર આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં વિકલ્પ આ અર્થ પણ કરે છે-જે પુદગલે આહાર કરેલા અને આહાર કરવાના છે, તે પુદ્ગલે પરિણામ પામી ગયા છે, અને પરિણામ પામવાના પણ છે. એટલે જે આહાર કરેલા અને આહાર કરવાના છે, તેમાંથી કેટલાક પરિણમ્યા છે, તેમાં જે શરીર સાથે મળી ગયા છે, અને જે ત્યાં સુધીમાં શરીર સાથે થયા નથી. જે કાલાંતરે મળી જશે તે પરિણમશે.

Page #78

(૪૬)
શ્રી ભગવતી સૂવ.
જથ્થા વગેરે થવાનો સંભવ છે, તેથી તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવા માટે ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
હે ભગવન નારકીએ પૂર્વે આહાર કરેલા પગલે શરીરમાં ચયજથ્થા રૂપે એકઠા થવા જોઈએ. તેમાં શી રીતે સમજવું?
'' વિર ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, જેમ તે પુદ્ગલે શરીરમાં પરિણમ્યા તેમ ચય-જથ્થા રૂપે થયા. એવી રીતે ઉપચિત પણ થયા, એટલે ઘણીવાર પ્રદેશની સમીપ રહેવાથી શરીરમાં વાયા, ઉદીરણાને પામ્યા, વઘાર અને નિર્જરા પણ પામ્યા.
તેને માટે સંગ્રહ ગાથામાં કહ્યું છે કે, પરિણીત ચિત, ઉપસ્થિત વગેરે એક એક પદમાં ચાર પ્રકારના પગલે થાય છે. એટલે ૧ આહાર કરેલા, ૨ આહાર કરેલા અને આહાર કરાતા. ૩ આહાર નહીં કરેલી અને આહાર કરવાના અને ૪ આહાર નહીં કરેલા અને આહાર નહીં કરવાના એમ ચાર પ્રકારના પુદ્ગલો થાય છે.
હવે પુદગલેના અધિકારથી અઢાર સૂત્રો કહે છે.
ૌતમસ્વામી પુછે છે કે ભગવન, તે નારકીને કેટલે પ્રકારે પુત્રલેના ભેદ થાય છે? એટલે તીવ્ર, મંદ અને મધ્યમપણાને લઈને અનુભાગના ભેદો વડે કેટલા ભેદવાળા થાય છે? અર્થાત ઉદ્વર્તન કરણ અને અપવર્તન કરણથી જે મંદરસવાળા હોય તે તીવ્ર રસવાળા થાય છે અને તીવ્ર રસવાળા મંદરસવાળા થાય છે. તેવા કેટલા ભેઢો છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે મૈતમ, કર્મ દ્રવ્યની વર્ગણાને આશ્રીને ૧ અણું અને ૨ પાદર એમ બે પ્રકારે પુગાના ભેદ થાય છે.
સરખી જાતિના દ્રવ્યનો જે રાશિ; તે દ્રવ્ય વગણા કહેવાય છે. તેવી વગૅણ તે દારિક દ્રવ્યોને પણ હોય છે, તેથી ભગવાન કહે છે કે, કેમ
- ૧ પુદગલ સ્વભાવથી ઉદય આવેલા નહોય પણ જ્યારે કઈ કર્મનું દળીયું ઉદય આવે છે, ત્યારે કઈ કરણને લઇને જે પ્રક્ષિપ્ત થઈ દવામાં આવે છે, તે ઉદીરણાને પામેલા ગણાય છે. ૨ પિતાના રસવિપાકથી પ્રત્યેક સમયે અનુભવમાં આવતા, તે “ઘા” કહેવાય છે. ૩ સમગ્રરીતે પ્રત્યેક સમયે જે તેના બધી જાતના વિપાક વગરના તે “ નિર્જરા પામ્યા' કહેવાય છે.

Page #79

શતક ૧ લું.
(૪૭)
શ્રી દ્રવ્યવણ અથવા કર્મના દ્રવ્યોની વીણા, તેને આશ્રીને અર્થાત્ કમદ્રવ્યની વર્ગણ સંબંધી તે પુદ્ગલે બે પ્રકારના છે. તેમાં જે અણુ તે સૂક્ષ્મ અને જે બાદ તે સ્થળ એમ સમજવું. આ તેમની સૂક્ષ્મતા અને સ્થૂળતા કર્મ દ્રવ્યની અપેક્ષા છે. બીજાની અપેક્ષાઓ નથી, કારણકે, આંદારિક દ્રવ્યોમાં કર્મ કાજ સૂક્ષ્મ છે.
એવી રીતે તે ચય, ઉપચય, ઉદીરણા, વેદના અને નિર્જરા એ શબ્દાર્થના ભેદથી સમજવા. વળી ચયસૂત્ર અને ઉપચય સૂત્રમાં જે આહારવિહાર દ્રવ્ય વગણાને આશ્રીને ” એમ કહેલું છે, તેને અભિપ્રાય એવો પણ છે કે, શરીરને આશ્રીને ચય–ઉપચય રહેલા છે. એમ પહેલા. વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. તે ચય–ઉપચય આહાર દ્રાથીજ થાય છે. બીજાથી થતા નથી, તેથીજ “ આહાર દ્રવ્યોની વગણ, આશ્રીને ' એમ કહ્યું છે. જે ઉદીરણું વગેરે કહેવામાં આવ્યા છે, તે કર્મબેનેજ હોઈ શકે છે. તેથી પણ સૂત્રમાં કર્મદ્રવ્યના વર્ગને આશ્રીને કહેવામાં આવ્યું છે, એમ જાણવું.
ગતમ પુછે છે હે ભગવાન, નારકીઓને કેટલે પ્રકારે મુદ્દગલો ચય પામે છે?
વીરભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, નારકીને આહાર દ્રવ્યની વર્ગણાને આશ્રીને અણુ અને બાદર એમ બે પ્રકારે પુગળચય પામે છે. ગૌતમ પુછે છે, હે ભગવાન, નારકીને કેટલે પ્રકારે પુદ્ગલે ઉદીરણ પામે છે?
વીરભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે કર્મ દ્વવ્યની વગણને આશ્રીને અણુ અને બાદર એમ બે પ્રકારે ઉદીરણ પામે છે. બાકીના વેદના અને નિરરાના બલ પણ આજ પ્રકારે પ્રશ્નોત્તર રૂપે જાણી લેવા.
તે પુદગલો વેદે નિર્જરે, ઉદ્વર્તન કરેલા, ઉદ્વર્તન કરે, ઉદ્વર્તન કરશે, સંક્ર૧ મંદ તથા અમંદ ભાવ તે કમબેનેજ છે, બીજા દ્રવ્યોને નથી, તે આશયથી કદ્રવ્યની વગણને આશ્રીને એમ કહ્યું છે. ૨ કર્મોની સ્થિતિ ગેરેને કેઈ જતના અધ્યવસાયથી હીન-ઓછા કરવા તે અપવર્તન અને તેની દિ કરવી તે ઉદ્વર્તન કહેવાય છે. ૩ કર્મોની મૂલ પ્રકૃતિથી અભિન્ન એવી ઉત્તર કૃતિઓને કેાઈ અધ્યવસાયથી પરસ્પર સંચાર કરાવો તે સંક્રમણ કહેવાય છે. ને માટે બીજે સ્થળે પણ લખે છે કે, “કર્મને ગુણ મૂલ પ્રકૃતિથી અભિન્ન એવી

Page #80

શ્રી ભગવતી સૂત્ર. ananananananananananananananana મણ કરેલા, સંક્રમણ કરે, સંક્રમણ કરશે, 'નિધત્ત કરેલા, નિધત કરે અને નિધત કરશે.
નિકાચિત થયેલા, નિકાચિત થતાં અને નિકાચિત થવાના, એ સર્વ કર્મ દ્રવ્યની માગણને આશ્રીને એમ સમજવું. આ વિષે આપેલી સંગ્રહ ગાથાનો અર્થ પણ તે પ્રમાણે મળતા છે. વિશેષમાં તે ઉપરથી એટલું સમજવાનું કે, તે કર્મોના અપવર્તન, સંક્રમણ, નિધત્ત અને નિકાચન પદની અંદર ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળને નિર્દેશ કરે. ન્યાયની પ્રવૃત્તિ સમાન રીતે થવી જોઈએ, તેથી સૂત્રની અંદર તેનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું નથી.
હવે પુદ્ગલેના અધિકારને લઇને ચાર સૂત્રે કહે છે. " શૈતમ પુછે છે-હે ભગવન, નારકી, તેજસ અને કામણ શરીરથી જે ૫ગલે ગ્રહણ કરે છે. તે અતીતકાળ, વર્તમાનકાળ કે ભવિષ્યકાળે ઉત્તર પ્રવૃતિઓને અધ્યવસાયના પ્રયોગથી સંક્રમણ કરાવે છે, પણ આત્મા સંક્રમણ કરાવતું નથી, કારણ કે, તે અમૂર્ત છે.” ઉત્તર વિધિના સંફ મણ માટે બીજા પણ કહે છે કે, આયુકર્મ, દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમેહનીય કર્મને મુકી બાકીની કર્મ પ્રકૃતિનું સંક્રમણ થાય છે” જેમકે કઈ સદનીય-સાતા વેદનીય કર્મને અનુભવતા હોય, તેને અશુભ કર્મની પરિણતિ એવા પ્રકારની થાય છે કે, જેથી તેજ સાતવેદનીય અસાતાવેદનીયપણાથી સંક્રમે છે, એવી રીતે બીજામાં પણ જાણી લેવું
૧ પરસ્પર વિશ્લેષ પામેલા કર્મના પુત્રને એકત્ર કરી ધારણ કરવા તે નિધત્ત કહેવાય છે. અર્થાત્ ઉદ્વર્તન અને અપવન શિવાયના કરણોના વિષયમાં ન આવે તેવી રીતે કર્મનું રહેવું.
૨ નિકાચિત એટલે નિરંતર બંધાએલા, પરસ્પર જુદા પડેલાં કર્મોના પુદગલોને એકત્ર કરવાપણું એટલે પરસ્પર-અવગાહન કરવાપણું તે નિકાચિત કહેવાય છે. દાખલા તરીકે જેમ સેનો માટે સમૂહ હોય તેને અનિમાં તપાવી ટીપી એકઠે કરે, તેવી રીતે કર્મોને સર્વ પ્રકારના કરણના વિષયમાંથી જુદાં કરી એકઠા સ્થાપવા તે નિકાચિત.
૩ મૂળ સૂત્રમાં “ કાળ સમય ” એમ કહેલું છે. તેનો અર્થ કાળરૂપ સમય એમ લે. સમાચારી રૂપ કાળ કે વણદ સ્વરૂપકાળ લે નહીં. કારણ ત્યાં પરસ્પર કાળના વિશેષણ છે. અતીતકાળ. એટલે ઉત્સ

Page #81

શતક ૧ લું.
ગ્રહણ કરે છે ? તે વિષે શું છે? ભગવાન ઉત્તર આપે છે-હે ગેમ, તે નારકીઓ તે પુગલેને ભૂતકાળ કે ભવિષ્યકાળમાં ગ્રહણ કરતા નથી પણ વર્તમાનકાળે ગ્રહણ કરે છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે નારકીએ, તેજસ અને કમણું શરીર વડે જે પુદગલો ગ્રહણ કરી ઉદીરે છે, તે અતીતકાળે ગ્રહણ કરી ઉદેરે છે, વર્તમાનકાળે લઈ ઉદરે છે કે ગ્રહણ કરવાને સમયે આગળ કરી ઉદીર છે ? - વીરભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગેમ, તે નારકીઓ અતીતકાલ સમયે રહણ કરેલા પુદ્ગલેનેજ ઉદીરે છે. વર્તમાન કાળે અને ભવિષ્યકાળે ગ્રહણ કરેલા પુદ્ગલેને ઉંદીરતા નથી. એવી જ રીતે તેઓ વેદે છે અને નિર્ભર છે.
હવે કર્મના અધિકારથી આઠ સૂત્રો કહે છે.
ગોતમ પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તે જીવના પ્રદેશથી ચલિત કર્મ બાંધે છે કે અચલિત કર્મ બાંધે છે? પિણી વગેરેને સમય. તેને પરમ નજીકનો અંશ–ભાગ તે અતીતકાળ વર્તમાનકાળે અતીત અને અનાગતકાળનો નિષેધ સમજે. કારણ કે, તે વિષયમાં કાળ આવી શકતા નથી.
૧ વર્તમાનકાળે ગ્રહણ કરે છે, તેનું કારણ એ છે જે ભૂત અને ભવિષ્યકાળ તેના ગ્રહણના વિષયમાં આવી શકતાજ નથી. કારણ કે, તે તેના વિષયાતીત છે એટલે તેમને વિનાશ પામ્યા પછી ઉત્પન્ન થવાનું નથી, પાછા ઉત્પન્ન થાય તે પણ જે અભિમુખ પુગલે હેાય તેનું જ ગ્રહણ કરે છે, બીજાનું ગ્રહણ કરતા નથી. ૨ ગ્રહણ કરવાની સમય આગળ કરીને જે પુદગલો ગ્રહણ કરવાના છે તે. કારણ કે, જે પૂર્વકાળે ગ્રહણ કરેલા હોય તેનીજ ઉદીરણ હોઈ શકે છે. એટલે ઉદીરણ ગ્રહણ પૂર્વક હોય છે; તેથીજ કહેવામાં આવ્યું છે કે, અતીતકાળે ગ્રહણ કરેલાને ઉદીરે છે. જે ગ્રહણ કરાતા હોય અને જે ગ્રહણું કરવાના હોય તેમને ઉદીરણું થવાને અભાવ છે. ૩ જે જીવના પ્રદેશોમાં સ્થિર રહી શકે નહીં, તે. ચલિત અને જે સ્થિર રહી શકે તે અચલિત, તેવા કર્મને જ જીવ બાંધે છે તેને માટે કહે છે. કે; જેમ ચીકણાં પદાર્થોથી યુક્ત એવા માણસને મળ વળગે છે, તેમ જીવને રાગાદિકના પરિવામથી પોતાના દેશમાં રહેલું કર્મ એગના કારણથી સર્વ દેશ વડે વળગે છે. આ પ્રશ્નમાં વેદના, અપવર્તન, સંક્રમણ; નિધન અને નિકાચન વિશેના પ્રશ્નો સમજી લેવા,

Page #82

(40)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, જે ચલિત કર્મ હોય તે ખાંધ છે, પણ જે અચલિત કમ હૈાય તે ખાંધતો ’નથી.
ગાતમ પ્રશ્ન કરે છે. હે ભગવન્ ; તે જીવના પ્રદેશથી ચલિતકર્મ - દીરણા પામે છે કે અચિલિત કર્યું ઉદીરણા પામે છે? એવી રીતે અચલિત કર્મ વેદે છે, તે છે, સંક્રમણ કરે છે, નિધત્ત કરે છે અને નિકાચિત કરે છે. એ સર્વ અચલિત કર્મને થાય છે; ચલિત કર્મને નહીં.
ગાતમસ્વામી પુછે છે; હે ભગવન; વોના પ્રદેશોથી ચલિતકમ નિર' છે કે અચલિત કર્મ નિજૅરે છે ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે; હૈ ગાતમ, જંત્રાના પ્રદેશોથી ચલિતકર્મ નિર્જરે છે, અચલિતકમ નિર્જર નહીં. તેની સંગ્રહરૂપ ગાથા આ પ્રમાણે છે. ‘ ખંધ, ઉદીરણા; વેદન; ઉજ્જૈન; સંક્રમણ નિધત્ત અને નિકાસન, એ સવમાં જીવના પ્રદેશેાથી ચલિતકમનિ અચલિત નહીં. ’
ચેવીશ દડકના અનુક્રમમાં આવેલા અસુરકુમારાના સ'બધે પ્રશ્નનેાત્તર.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, અસુરકુમારની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે ?૨
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે અસુરકુમારા કેટલે કાળે શ્વાસાચ્છ્વાસ લે છે અથવા મુકે છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, અસુરકુમારની સ્થિતિ જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષની કહી છે અને ઉત્કૃષ્ટી એક સાગર પમથી જરા વધારે કહી છે. આ સ્થિતિ અસુરકુમારીના ખિલ નામના રાજને આશ્રીને કહેલી છે.
૧ અહિ નિર્જરા એટલે અનુભાવરહિત કરેલા કર્મના પુàાને આત્માના પ્રદેશેાથી દૂર કરવા તે, એ નિર્જરા ચલિત કને ઢાઇ શકે છે. અચલિત કમને હાઇ શકતી નથી. ર અહિં અસુરકુમાર સંબંધી જે કહેવાનું છે, તે નારકીની જેમ સમજી લેવું. તે નારકીના પ્રકરણમાં પૂર્વે કહેલી ગાથાઓમાં એકંદર ૭ર સૂત્રોં કહેલા છે. તે આ અસુરાદિકના ત્રેવીશ પ્રકરણાને મળતા છે.

Page #83

શતક ૧ લું.
(પ૧ )
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, તે અસુરકુમાર જઘન્યથી સાત તેંકે ઉપર અને ઉત્કૃષ્ટથી કાંઈક અધિક એક પખવાડીએ શ્વાસોશ્વાસ લે છે અથવા મુકે છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે અસુરકુમારે જે આહારના અથી હેય છે તો તેમને કેટલે કાળે આહારનું પ્રયોજન ઉપજે છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, તે અસુર કુમાર દેવતાઓને બે પ્રકારને આહાર કહ્યો છે. આગ નિવરિત અને અનાગ નિવર્તિત. જે જાણીને આહાર કરે તે આભેગનિવર્તિત કહેવાય છે અને જે અજાણતાં આહાર કરે તે અનાગનિવર્તિત આહાર કહેવાય છે, તેનું પ્રયોજન પ્રત્યેક સમયે અવિરહિત પણે ઉપજે છે અને જે આભેગનિવર્તિત આહાર છે, તે જઘન્ય પણે ચતુર્થ ભકત આહાર અને ઉત્કૃષ્ટ પણે કાંઈક એવા એક હજાર વર્ષે આહારનું પ્રયોજન ઉપજે છે.
ગતમ સ્વામી પુછે છે? હે ભગવન, તે અસુરકુમારે કે આ હાર કરે છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે મૈતમ, તે અસુરકુમારે દ્રવ્યથી અનંત પ્રદેશવાલા દ્રવ્યને આહાર કરે છે અને ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી તેમને આહાર ચોથા ઉપાંગ શ્રીપન્નવણું સૂત્રોમાં કહે છે, તે પ્રમાણે * જાણી લેવું. અને બાકીનું પૂર્વે નારકીના સંબંધે જે કહેલું છે, તે પ્રમાણે સમજવું.
ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, તે અસુરકુમારને પુદગલોના ચપચય ધર્મો વારંવાર કેવી રીતે પરિણમે છે–પુષ્ટ થાય છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગૌતમ, તે અસુરકુમારને શ્રોત્ર ઇકિય વડે રાગાદિક સાંભળવાથી, સર્વોત્કૃષ્ટ રૂપથી, મનેહર વર્ણથી; સર્વ અગોપાંગના સુખથી, છ ઋતુઓના ઈછિત સુખથી, મનવાંછિત પૂન
૧ નીરોગી માણસના સાત શ્વાસોશ્વાસ તે એક સ્તોક કહેવાય છે. છે અહિં જે જઘન્ય શ્વાસોશ્વાસ કર્યો તે જઘન્ય સ્થિતિ વાળાને આશ્રીને મને જે ઉત્કૃષ્ટ શ્વાસોશ્વાસ કહ્યો, તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળાઓને આશ્રીને સમજે. ૩ ચતુર્થ ભક્ત એટલે એકાંતરે ઉપવાસ અર્થાત્ એક દિવસ માહાર કરે પછી બીજે દિવસે ઉપવાસ કરે અને ત્રીજે દિવસે પાછો અધિક આહાર કરે તેવી રીતે..

Page #84

(પર )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર. રવાથી, ઉર્વ લોકમાં રહેવાથી, નારકીઓની જેમ અધો લેકમાં રહેવાથી નહીં, તેમ મનુષ્યની જેમ દુઃખથી નહીં પણ સુખ ભાવે રહેવાથી પુદ્ગલે વારંવાર પરિણમે છે–પુષ્ટ થાય છે.
ગૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, પૂર્વે આહાર કરેલા પુષ્ટ તથા અપુષ્ટ પુગદલે જે પરિણમ્યા-ઉદય આવ્યા, તે પૂર્વે નારકીના સંબંધમાં જે ચલિત કર્મ નિર્જરા વગેરે કહેલું છે, તે અસુરકુમારને માટે પણ પરિણમ્યા–ઊદય આવ્યા સમજી લેવાનું છે.
પછી નાગ કુમારેના સબંધમાં ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
હે ભગવન, નાગકુમાર દેવતાઓની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે? ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, તે નાગકુમારની સ્થિતિ જઘન્યથી શાહજારવર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટથી એક દેશે ઓછી બે પાપમની કહી છે. તે જઘન્ય સ્થિતિ સામાન્ય દેવોની અપેક્ષાએ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ઉત્તર શ્રેણીના ઇને આશ્રીને સમજવી.
ગૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન તે નાગકુમાર દેવતાઓ કેટલે કાળે શ્વાસોશ્વાસ લે છે અને મુકે છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. તે ગાતમ, તે નાગકુમાર દેવતાઓ જઘન્યથી સાત સ્તંકે અને ઉત્કૃષ્ટથી મુહૂર્ત પૃથકત્વના પરિણામે શ્વાસોચ્છવાસ લે છે અને મુકે છે.
ગતમ મુનિ પુછે છે, હે ભગવન, તે નાગકુમાર દેવતાઓ આહારના અથ હેય છે, તે તેમને કેટલે કાળે આહારનું પ્રયોજન ઉપજે છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તેમને પણ આભેગનિવર્તિત અને અનાગનિવર્તિત એમ બે પ્રકારના આહાર હેય છે. તેમાં જે અનાગનિવર્તિત આહાર છે, તે પ્રત્યેક સમયે અવિરહિતપણે ઉપજે છે. અને જે આભેગનિવર્તિત આહાર છે, તે જઘન્યથી ચતુર્થભકત અને ઉત્કૃષ્ટથી બેથી માંડિને નવ દિવસ સુધીમાં આહારની ઈચ્છા ઉપજે છે. બાકીનું ચલિત કર્મની નિર્જરા સુધીનું બધું અસુરકુમાર દેવતાની જેમ
૧ મુહર્ત એટલે બે ઘડી અને પૃથકત્વ એટલે બેથી માંડીને નવા સુધીની સંખ્યાં સુધીનો સમય.

Page #85

શતક ૧ ૩.
( ૧૩ ). સમજી લેવું. તે પછી સુપકુમાર દેવતાએથી સ્તનિતકુમાર દેવતાઓ સુધીનુ... પણ સ્થિતિ વગેરે સવ તેમના જેવુંન સમજવું.'
હવે ભવનપતિ દેવતાઓ વિષે ા પછી દડકના ક્રમે આવેલ પૃથ્વી કાય વીગેરેના સ્થિતિ પ્રમુખ કહે છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે. ભગવન, પૃથ્વીકાયર જીવાની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે ?
વીર ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હે ગૈાતમ, પૃથ્વીકાય જીવાની સ્થિતિ જઘન્યથી અત હૂ-ત્વની છે અને ઉત્કૃષ્ટી ખાવીશ હજાર વર્ષોંની છે.
ગાતમ પુછે છે. હે ભગવન, તે પૃથ્વીકાય જીવા કેટલે કાળે શ્વાસેાશ્વાસ લે છે અને મુકે છે ?
વીરભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગોતમ, તે પૃથ્વીકાય જીવાની વાસાચ્છવાસની ક્રિયાના કાળના વિભાગ વિષમ છે અથવા વિવિધ પ્રકારના છે, તેથી તેના ઢાળનું પરિમાણુ નિરૂપણ કરી શકાય તેવું નથી.
ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે પૃથ્વીકાયવા આહારના અર્શી છે, તો તેમને કેટલે કાળે આહારની ઇચ્છા ઉત્પન્ન થાય છે. ? ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, તેમને પ્રત્યેક સમયે અવિરહિત પણે આહારની ઇચ્છા ઉપજે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હું ભગવન્ તે પૃથ્વીકાય જીવો કેવો આહાર કરે છે ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હે ગૈાતમ, તે પૃથ્વીકાય વા દ્રવ્યથી નારકાના જેવા આહાર ગ્રહણ કરે છે.
૧ અહિં ચાવત્ શબ્દથી વિદ્યુત્ક્રુમાર વગેરેનું પણ ગ્રહણુ થઇ શકે છે. તે ક્રમ આ પ્રમાણે–અસુર, નાગ, સુપર્ણ, વિદ્યુત, અગ્નિ, દ્વીપ, ઉદધિ, દિશા, વાયુ અને સ્વનિત એ ભવનપતિ દેવતાના દેશ ભેદ છે.
૨ આ ખરે પૃથ્વીને આશ્રીને કહેલુ છે. ૧ સ્નિગ્ધ ૧૨ શુદ્ધ, ૧૪ વાલુકા--વેળુરૂપ, ૧૬ મહુસીલ, ૧૮ શર્કરા અને ૨૨ ખરપૃથ્વી, એમ એક, ખાર, ચાદ, સાલ અઢાર અને ખાવીશ પ્રકાર કહેલા છે.

Page #86

(48)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
લેકના અંતે આવેલા નિષ્કૃટની અંદર આહારના વ્યાઘાત થાય છે, તેથી તે નિષ્ફટથી ખીજી ૬ દિશાએઁમા તે આહારનું ગ્રહણ કરે છે, અને વ્યાઘાતને આશ્રીને કાઇવાર ત્રણ દિશામાં આહારનુ ગ્રહણ કરે છે એટલે જો તે પૃથ્વીકાય નીચેના અથવા ઉપરના ખૂણામાં રહે તેા નીચે અને પૂર્વ દક્ષિણ દિશામાં અલાક આવે, એવી રીતે લણે દિશાએ અલેાક આવૃત હેાય છે, તેથી તે શિવાયની બીજી ત્રણ દિશામાં આહારના પુદ્ગલા લહી શકાય, એવી રીતે ઉપરના ભાગમાં પણ સમજી લેવુ, અને જ્યારે નીચે અને ઉપર અલાક હાય, ત્યારે તે ચાર દિશાઓમાં આહાર ગ્રહણ કરે છે, અને જ્યારે પૂર્વ વગેરે છ દિશાઓમાંથી એક દિશામાં અલેાક હોય ત્યારે પાંચ દિશાએમાં આહાર ગ્રહણ કરે છે.
વણું થી કાળા, લીલા, પીળા, રાતાં અને શુદ્ધ સ્ફટિક જેવા આહારના પુદ્ગલેા ગ્રહણ કરે છે. ગધથી સુગંધી અને દુર્ગંધિ બે પ્રકારના આહારના પુદ્ગલો ગ્રહણ કરે છે, અને રસથી તીખા વગેરે પાંચ પ્રકારના આહાર કરે છે અને સ્પથી કશ-કંઠારથી તે રૂક્ષ-લુખા સુધી આઠ પ્રકારના સ્પર્શના આહાર કરે છે. બાકીનું બધું નારકીની પેઠે જાણી લેવું. તેમાં પૃથ્વીકાય જીવેાના આહારની અપેક્ષાએ એટલા ભેદ છે કે, તેએ! કેટલાએક ભાગના આહાર કરે છે. અને સ્પર્શ ઇંદ્રિયવડે કેટલાએક આહારના પુદ્ગલોના સ્પર્શી કરે છે. અથવા સ્પરૂપે તેને। આસ્વાદ લે છે. એટલે સ્પર્શરૂપે ગ્રહણ કરે છે. આ કહેવાને આશય એવા છે કે, જેમ રસનેત્રિયની પ્રાપ્તિથી પ્રર્યાપ્ત થયેલા જીવ રસનેંદ્રિયદ્વારા આહારના સ્વાદ લે છે. તેવી રીતે તે સ્પર્શત્રિયદ્વારા આહારના સ્વાદ લે છે.
અહિં ગોતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે કે, હે ભગવન, તે પૃથ્વીકાય જીવાને તે પુદ્ગલા વારવાર કેવી રીતે પરિણમે છે ?
તેના ઉતરમાં ભગવાન્ કહે છે કે, હું ગોતમ, પૃથ્વીકાય જીવાને તે પુન્દ્ગલા વિમાત્રાએ એટલે વિષમમાત્રાએ અથવા વિચિત્ર માત્રાએ અર્થાત્ કાળના વિભાગે–જેની મર્યાદા કરી શકાય નહીં તેવી રીતે વારંવાર પરિણમે છે. ખાકીનું અવશેષ અચલિત કર્મ નિર્જરા પામે ત્યાં સુધીનું બધું નારકીનો
૧ આકાશ જેવા કાળા, નીળકમળ જેવા લીલા, સુવર્ણના જેવા પીળા, હંસપાક જાતના મણશીળ જેવા રાતા; અને શુદ્ધ સ્ફાટિક રત્ન જેવા ધાળા, એમ પાંચ વર્ણ લેવા.

Page #87

શતક ૧ ૯.
( ૧૫ )
જેમ સમજી લેવું. વનસ્પતિકાય જીવોના સંબંધમાં પણ તેવીજ રીતે સમજવાનું છે, માત્ર તેમની સ્થિતિમાં ભેદ છે.
બે ઈકિય જીવોની સ્થિતિ બાર વર્ષની છે અને વાસોચ્છવાસ મર્યાદા રહિત છે. હે ગૌતમ, તમે જે બે ઈંદ્રિય જીવોના આહારને પ્રશ્ન કર્યો, તેના ઉત્તરમાં કહેવાનું કે, તેમને અનાગનિવતિત આહાર કહે છે. તે લોમહારની અપેક્ષાએ સમજો અને જે તેમનો આભોગનિવર્તિત આહાર છે, તે અસંખ્યાતા સમયે છે. અને તે બે ઈદ્રિય જીવો વિમાત્રાએ– મર્યાદા રહિતપણે અંતર્મુહૂર્ત આહારના અર્થ થાય છે. બાકીનું અનંતભાગે આસ્વાદ કરવા સુધીનું સર્વ પૂર્વોકત પ્રમાણે જાણી લેવું.
ગોતમ પુછે છે, હે ભગવન તે બે ઈદ્રિય જીવો જે પુદ્ગલેને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. તે સર્વેને આહાર કરે છે કે નહીં ?
વીરભગવાન કહે છે, તે બે ઇંદ્રય જીને બે પ્રકારને અહાર કહેલો છે. એક લોમાહાર અને બીજો પ્રક્ષેપાહાર ઓઘથી વર્ષાદિકમાં જે પુદ્ગલેને પ્રવેશ થાય છે, તે માહાર કહેવાય છે, તે સૂત્રથી જાણું શકાય છે. અને જે કવળગ્રાસ રૂપે આહાર તે પ્રક્ષેપાહાર કહેવાય છે.
(પક્ષેપાહારમાં ઘણાં પુગલો સ્પર્શ કર્યા સિવાય શરીરની બાહેર અને અંદર સ્કૂલ અને સૂક્ષ્મપણુથી વિવંસ પામી જાય છે. તેથી ભગવાન તેનો ખુલાસે કરે છે.)
. જે પુદગલે માહારપણે ગ્રહણ કરે છે, તે સઘળા પુદ્ગલેને અપરિશેષ-કાંઈપણુ અવશેષ રાખ્યા વગર આહાર કરવામાં આવે છે અને જે પુગલો પ્રક્ષેપાહારથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, તે પુદગલોના અસંખ્યાતા
૧ પૃથ્વીકાયિક સૂત્રની જેમ અપાય સંબંધી ચારે સૂત્રે સરખા છે, તેથી તે વિષે કહેવામાં આવ્યું નથી. ૨ તે પૃથ્વીકાય વગેરે સર્વની સ્થિતિ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટી અપકાયની સાત હજાર વર્ષની, તેઉકાયની ત્રણ અહોરાત્રની, વાયુકાયની ત્રણ હજાર વર્ષની અને વનસ્પતિકાયની દસ હજાર વર્ષની છે. ૩ તેમને આહાર કરવાને કાળ જે અસંખ્યાતા સમયનો કહ્યો તે અવસર્પિણ પ્રમુખ કહેલો છે. તેથી જ કહેવામાં આવ્યું છે કે, અંતર્મુહૂ-તને કાળ વિમાલાએ છેતે અંતર્મુહૂર્તના સમયને અસંખ્યાતપણું છે અને તેના અસંખ્યાતા ભેદ છે.

Page #88

(૫૬)
શ્રી ભગવતીસૂત્ર.
ભાગને આહાર કરવામાં આવે છે, બાકીના તેઓમાંથી અનેક હજાર ભાગે રસના ઈદ્રિય વડે નહી સ્વાદ કરેલા અને સ્પર્શ ઇંદ્રિય વડે નહીં સ્પર્શ કરેલા પુદ્ગલે વિધ્વંસ-નાશ પામી જાય છે.
ૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે રસના ઇંદ્રિયથી સ્વાદ નહીં કરેલા અને સ્પર્શ ઇંદ્રિયથી સ્પર્શ નહીં કરેલા જે પુગલે છે, તે બનેમાંથી કોના પુદ્ગલે થોડ, વધારે, સરખા કે વધારે અધિક છે?
વીર ભગવાન કહે છે, હે ગીતમ, જે રસના ઇંદ્રિયથી નહીં સ્વાદ ક. રાતાં પુગલો છે, તે છેડા છે, કારણ કે, તે સ્પર્શ ઈદ્રિયથી નહીં સ્પર્શ કરાતાં એવા પુદ્ગલાની અંદર વર્ણનારા છે. અને જે સ્પર્શ ઇંદ્રિયથી નહીં સ્પર્શ કરાતાં પુદ્ગલ છે. તે રસના ઇંદ્રિયથી સ્વાદ કરતાં એવા પુદુગલોથી અનંત ગુણ છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, બે ઇંદ્રિય છે જે પુગલેને આ હાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. તે પુદ્ગલે તેમને વારંવાર કેવી રીતે પરિણમે છે?
- ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે મૈનમ, તે આહાર કરેલા પગલે ૨સના ઇંદ્રિય અને સ્પર્શ ઈદ્રિય વડે અનેક પ્રકારના કાખના વિભાગ પણે વારંવાર પરિણમે છે.
ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, તે બે ઇંકિય છે તે પૂર્વે આહાર કરેલા પુદ્ગલે પરિણમે, તે ચલિત કર્મની નિર્જરા કરે ત્યાં સુધી સમજવું. અને તે ઇંદ્રિય તથા ચઉ ઇંદ્રિય છો તે–સ્થિતિમાં નાનાત્વ-વિવિધપણું છે. એટલે તે ઇંદ્રિયોને જઘન્યથી અત મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ઓગણપચાર દિવસની સ્થિતિ છે અને જે ઇંદ્રિય જવાને જઘન્યથી અંત મહત અને ઉત્કૃષ્ટથી છ માસની સ્થિતિ છે. તેમના આહારમાં પણ વિવિધ પાનું છે. તે ઇંદ્રિય અને આહારમાં જે પુદ્ગલો ગ્રહણ કરે છે, તેમાંથી અનેક હજાર ભાગે ઘાણેદ્રિયયી સુષ્મા વગરના, રસના ઇંદ્રિયથી સ્વાદ ર્યા વગવગરના અને સ્પર્શ ઇંદ્રિયથી સ્પર્શ કર્યા વગરના પગલે વિધ્વંસનાશને પામી જાય છે.
તમ પુછે છે, હે ભગવન, તે નહીં સુઘેલા, નહીં સ્વાદ કરેલા અને નહીં સ્પર્શ કરેલા પુગલે મહેલા કોઈ છેડા, ઘણાં, સરખા કે વધારે અધિક છે?

Page #89

શતક ૧ લું.
( ૭ ) ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, નહીં સુઘેલા પગલે થોડા છે, નહીં સ્વાદ કરેલા પગલે અનંતગણુ છે અને નહીં સ્પર્શ કરેલા પુદગલો પણ અનંતગુણ છે. તે ત્રીન્દ્રિય જીવોને ધ્રાણેદ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય વડે કાળના અનેક વિભાગે વારંવાર પરિણમે છે. અને જે ચતુરિંદ્રિય જીવે છે, તેમને ચક્ષુઇકિય, ઘ્રાણેદ્રિય, રસનેંદ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય વડે તે પુગલે વારંવાર પરિણમે છે.
જે પચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિજીવો છે, તેમની સ્થિતિ જઘન્યપણે અંતમુહર્તાની અને ઉત્કૃષ્ટી ત્રણ પાપની છે. તેમના શ્વાસે શ્વાસ વિમાત્રામાં છે એટલે મર્યાદા રહિત છે. તેમનો અનાભોગનિવર્તિત-અજાણ પણાનો આહાર પ્રત્યેક સમયે અવિરહિતપણે છે અને તેમનો આભગ નિવર્તિત–જાણતાં કરેલ આહાર જઘન્યથી અંતમુહુર્તનો અને ઉત્કૃષ્ટથી ષષ્ટ ભક્તને છે. અને બાકી ચલિત કર્મની નિર્જર સુધીનું બધું ચતુરિંદ્રિય જીવો પ્રમાણે સમજી લેવું. પંચેન્દ્રિય તિર્થના કરતાં મનુષ્યોમાં એટલે ફેર છે કે, તેમને આભેગનિવર્તિત-જાણીને કરવાને આહાર જઘન્યથી અંતર્મુહુર્તન અને ઉત્કૃષ્ટથી અષ્ટમ ભક્તનો છે. તેમાં યુગલીઆને પાંચમી કર્ણ ઇંદ્રિય છે. તેઓને તે ઇંદ્રિય વડે વારંવાર મર્યાદા રહિત આહાર પરિણમે છે-શરીરે પુષ્ટિ આપે છે. બાકી ચલિત કર્મ નિજેરવવા સુધીનું સર્વ પૂર્વોક્ત પ્રમાણે છે.
વાણુવ્યંતર દેવતાઓની સ્થિતિ વિવિધ પ્રકારની છે. અને તે સ્થિતિ શિવાયનું જે અવશેષ રહ્યું, અર્થાત આયુકર્મ વગરનું આહાર વગેરે સર્વ નાગકુમાર દેવતાઓના જેવું સમજી લેવું. કારણ કે પ્રાયઃ નાગકુમાર દેવતાઓનું અને વ્યંતર દેવતાઓનું સરખાપણું છે. તેમાં વ્યંતરની સ્થિતિ જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટથી પાપમની છે. જાતિ કે દેવતાઓને પણ તેમની સ્થિતિ શિવાય બીજું બધું નાગકુમાર દેવતાઓના જેવું છે. જ્યોતિષ્ક દેવતાઓની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમના અષ્ટભાગની અને ઉત્કૃષ્ટથી એક લાખ વર્ષે અધિક એવા પાપમની છે. તેમનાં શ્વાસમાં પણ એટલે તફાવત છે કે, જાતિષ્ક દેવતાઓના શ્વાસોશ્વાસનું પ્રમાણ જઘન્યથી મુહૂર્ત પૃથકવ એટલે બેથી માંડીને નવ મૂહુર્ત સુધી અર્થાતુ બે ત્રણ
૧ દેવકુર તથા ઉત્તરકુરૂના તિર્થને આશ્રીને આ આહાર જાણુ. ૨ દેવકુર વગેરેના યુગલીઆ મનુષ્યને આશ્રીમે આ આહાર કહે છે.

Page #90

( ૫૮ )
શ્રી ભગવતીસવ.
મુહૂર્તનું છે અને તે ઉત્કૃષ્ટથી આઠ અથવા નવ મુહૂર્ત સુધીનું છે. - તિષ્ક દેવતાઓને આહાર જઘન્યથી બેથી નવ દીવસ સુધીનો એટલે બે કે ત્રણ દિવસને અને ઉત્કૃષ્ટથી આઠ કે નવ દિવસ સુધીનો છે. અને બાકીનું બધું પૂર્વ પ્રમાણે સમજી લેવું. વિમાનિક દેવતાઓની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટી એક પાપમથી માંડીને તેત્રીશ સાગરોપમ સુધીની છે. તે સધર્મ દેવલોકને આશ્રીને જઘન્ય સમજવી અને અને અનુત્તર વિમાનોને આશ્રીને ઉત્કૃષ્ટી સમજવી. તેમના શ્વાસોશ્વાસનું પ્રમાણ જઘન્યથી બેથી નવ મુહૂર્ત સુધિનું અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીસ પખવાડીઆનું સમજવું. જે જઘન્ય. સ્વાસશ્વાસનું પ્રમાણ છે, તે જઘન્ય સ્થિતિવાવાળા. સંધર્મ દેવતાઓને આશ્રીને સમજવું અને જે ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણે છે તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા અનુત્તર વિમાનના દેવતાઓને આશ્રીને સમજવું. તેમનો આભેગવત્તત–જાણતાં કરવાનો આહાર જઘન્યપણે બેથી નવા દિવસ સુધી અને ઉત્કૃષ્ટપણે તેત્રીશ હજાર વર્ષનો સમજે. તે સિવાય બાકી જે ચલિતકર્મથી નિર્જરા સુધીનું છે, તે પૂર્વોક્ત પ્રમાણે સમજી લેવું.
એવી રીતે સર્વ જીવોને સ્થિતિ વિષે પન્નવણ નામના ચોથા ઉપાંગને વિષે જેમ કહ્યું છે, તેમ જાણું લેવું અને આહાર વિશે પણ તે પન્નવણા નામના ચોથા ઉપાંગના પહેલા આહાર ઉદેશમાં જેમ કહેલું છે, તેમ જાણી લેવું.'
- પ્રથમ કહેલા નારકી આહારના અથ છે અને તે આહાર તેમને દુઃખરૂપે વારંવાર પરિણમે છે. તે નારકીના સંબંધે જે કહેવાનું છે, તે આરંભ પૂર્વક હોય છે, તેથી આરંભનું નિરૂપણ કરવા ગૌતમ પ્રશ્ન
ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જો આત્મારંભી છે એટલે પિતાના આત્માને આરંભ કરનારા કે પોતે જાતે આરંભકરનારા છે? અથવા પરારંભી છે એટલે બીજાને આરંભ કરનારા અથવા બીજાની પાસે આરંભ કરાવનારા છે ? અથવા ઉભયારંભી છે એટલે પિતાને અને બીજાને આરંભ
૧ અહિં સુધી વીશદંડક સંબંધી કહેવામાં આવ્યું છે. હવે તે નારકીના ધર્મને વિષે આરંભ ઉપજે છે, તેથી આરંભને પ્રશ્ન કરે છે. ૨ આરંભ એટલે જેનો ઉપઘાત-ઉપદ્રવ અથવા સામાન્ય વડે આશ્રદ્વારની પ્રવૃત્તિ.

Page #91

શતક ૧ લુ.
( ૯ ) કરાવે તેવા છે અથવા અનારંભી છે એટલે પાતાને અને બીજાને આરંભ ન કરાવે તેવા છે ?
વીર ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગેતમ, કેટલાએક આત્મારભી છે એટલે પેાતાને માટે જીવઘાત કરાવે તેવા છે, કાઇ પરાર ભી એટલે ખીજાને જીવઘાત કરાવે તેવા છે, અને કાઇ ઉભયાર ભી એટલે પેાતાને અને પરને જીવઘાત કરાવે તેવા છે, તેથી તેઓ કેવળ નહીં આત્મારભી, નહીં પરાર’ભી કે નહીં ઉભયારભી સમજવા. આત્મારભી અને પરારંભી એ એકજ સ્વભાવી જીવ કહેવાય; તેનો ભેદ શી રીતે પડી શકે ? એવી શંકા થવાથી ગાતમ પુછે છે, હે ભગવન, એ શા કારણથી કહી શકાય ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, મે અને બીજા કેવલીઓએ એકમતે તે જીવ એ પ્રકારના કહ્યા છે, એક સંસાર સમાપન્ન અને બીજા અસસાર સમાપન્ન. જે દેવ, મનુષ્ય, તિર્યં ચ અને નારકી એ ચાર ગતિરૂપ સસારને વિષે પ્રવર્તે તે સંસાર સમાપન્ન જીવ કહેવાય છે અને જે તે ચાર ગતિથી મુક્ત થઇ મુક્તિને પામી ગયા તે અસંસાર સમાપન્ન જીવ કહેવાય છે. અર્થાત્ સિદ્ધોના જીવ તે જીવા આત્મારભી, પરારંભી કે ઉભયારભી હોતા નથી. તે સિદ્ધ પન્નર પ્રકારના કહેવાય છે.
જે સંસાર સમાપન્ન જીવ છે, તે સયત અને અસયત એમ બે પ્રકારના છે. સંયમને પ્રાપ્ત થયેલા તે સયત અને સંયમને નહી પ્રાપ્ત થયેલા તે અસયત. તેમાં જે સયત જીવ છે; તે પ્રમત્ત' સયત અને અપ્રમત્ત સયત એમ બે પ્રકારના છે. તેમાં જે અપ્રમત્ત સયત છે, તે આત્માર ભી પરાર’ભી કે ઉભયારભી હાતા નથી અને પ્રમત સંયંત જીવ છે; તે શુભ ચેાગના ઉપયાગ રાખે એટલે પડિલેહણા વગેરે કરવામાં સાવધાન રહે; તો તે આત્મારભી, પરારભી અને ઉભયારભી હાતા નથી, અને જો તે અશુભ ચેાગના ઉપયાગ રાખે એટલે પડિલેહણા વગેરે કરવામાં સાવધાન ન રહે તેા તે આત્મારભી, પરારંભી અને ઉભયારભી થાય છે. તેને માટે કહ્યું છે કે, પડિલેહણામાં પ્રમાદી એવા સાધુ પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એ કાય વાને વિરાધક થાય છે. સાધુને પ્રમત્ત-પ્રમાદનો સર્વ યાગ . આરભી બનાવી દે છે. ” તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, શુભ અને અશુભયોગ આત્મારભી વગેરે થવાના કારણુ રૂપ છે.
૧ પ્રમાદ કરનારા સયમી જીવા છંઠા ગુણ માંણે વર્તનારા છે અને પ્રમાદ નહીં કરનારા સયમી જીવે સાતમાગુણ ઠાણાં પ્રમુખમાં વનારા છે.

Page #92

( ૬૦ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
જે અસંયત જીવ છે, તે અવિરતિને આશ્રીને આત્મારંભી, પરારંભી અને ઉભયારંભી થાય છે. પણ અમારંભી થતા નથી.
હે ગીતમ, એવી રીતે કેટલાએક જીવ આત્મારભીથી માંડીને અનારભી સુધી કહ્યાં છે. હવે નારકાદિ ચોવીશ દંડકમાં અનારંભીપણું
નિરૂપણ કરે છે. ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, નારકિના છ આત્મારંભી, પરારંભ કે અનારંભી છે કે નહીં?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગીતમ, નારકીના છ આત્મારંભી, પરારંભી, ઉભયારંભી અને અનારંભી પણ છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે કેવી રીતે !
ભગવાન કહે છે. હે ગતમ, અવિરતિને આશ્રીને તે નારકીના જીવ આત્મારંભી, પરારંભી કે ઉભયારંભી બને છે પણ અનારભી બનતા નથી. એવી રીતે અસરકુમારથી માંડીને યાવત પઢિય તિર્યંચનિના જીવો અવિરતિને આશ્રીને આત્મારંભી, પરારંભી અને ઊભયારથી સમજવા પણ અનારંભી સમજવા નહીં.
મનુષ્યની અંદર પૂર્વે કહેલા જે સંયત અસંયત, પ્રમત્ત અને અપ્રમત્તના ભેદ છે, તે પ્રમાણે સમજી લેવા.. તેઓમાં સિદ્ધના જીવ ગણવા નહિ. કારણ કે, તે જીવો સંસાર સમાપન્ન નથી-સંસારમાં વનારા નથી.
- વાણવ્યંતરથી લઈને વૈમાનિક દેવતાઓ સુધીના સર્વે નારકીની જેમ સમજવા. કારણ કે તેઓ સઘળાં અસંયત પણુના ધર્મથી સરખા છે. એવી રીતે આત્મારંભી વગેરે ધર્મોથી નું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું, તે જીવો લેશ્યા સહિત અને લેશ્યરહિત હોય છે, તેથી તેઓમાં લેશ્યા સહિત જીવોનું નિરૂપણ કરે છે.
જે નારક પ્રમુખ વિશેષણથી રહિત એવા છે જણાવ્યા છે, તે
૧ સૂક્ષ્મએકેન્દ્રિય જીવો છે કે અસંયત છે, તેથી તેમને સાક્ષાત અનારંભપાણું વગેરે નથી, તો પણ અવિરતિ પ્રત્યે તે હેય છે. અને અસંયતપણાનું કરણજ અવિરતિ છે, અને નિવૃત્તિવાળાને તે આત્માદિકનું આરભીપણું માંડ માંડ હેય તેથી તેમનામાં અનારભપણું છે.

Page #93

શતક ૧ લું.
લેશ્યાવાળાઓ સમજવા. તે કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા, નીલ લેયાવાળા અને કાપિત લેશ્યાવાળા હોય છે.
લેશ્યાવાળા જીવ પણ દંડકથી સમજવા. જે વેશ્યાવાળા જીવો છે, તેમને સંસાર સમાપન્નપણું હેવાને સંભવ નથી તેથી જે અસંસાર સમાપત્ર પ્રમુખ વિશેષણ વગરના અને સંયત વિશેષણવાળા બાકીના છ છે, તે તેમાં જાય છે, તેથી તેમના દંડક આ પ્રમાણે થાય છે, જીવ લેશ્યાવાળા છે, એ એક દંડક, કૃષ્ણ વગેરે વેશ્યાના ભેદથી બીજા છ દંડક એટલે તે કુલ મળીને સાતદંડક સમજવા. કૃષ્ણ, નીલ અને કાપત લેશ્યાવાળા. જીવરાશિને એક દંડક આધિક જીવના દંડક પ્રમાણે સમજવો. તે પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત વિશેષણથી વર્જિત છે. તે કૃષ્ણ વગેરે અપ્રશસ્ત ભાવવાળી લેશ્યાઓમાં સંયતપણું હાય જ નહીં. એવી રીતે નીલ તથા કાપિત લેશ્યાના બે દંડક થાય છે. અને જે લેશ્યાદિ જીવરાશિના પણ દંડક છે, તે ઓધિક જીવ પ્રમાણે જાણવા. તેમાં વિશેષ એટલે કે તેઓની અંદર સિદ્ધ છે ગણવા નહિં, કારણ કે, તેમને લેશ્યાઓને અભાવ છે.
ઉપર પ્રમાણે સંસારના હેતુરૂપ આરંભનું નિરૂપણ
કરી હવે સંસારના અભાવના હેતુરૂપ જ્ઞાનાદિ ધમોના સમૂહને નિરૂપણ કરવા માટે ગામ
સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. ગતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવાન, એહભાવિક, એટલે આ વર્તન માન ભવને વિષેજ ભણેલું પરભવને વિષે નહીં એવું જ્ઞાન છે તે. પારભવિક એટલે પરભવને વિષે અનુસરનારૂં હોય છે તે, ઉભયભવિક એટલે વર્તમાન અને પરભવમાં થનારું હોય છે તે. અર્થાત આ ભવે ભણેલું જ્ઞાન પરભવને વિષે કે ઉભયભવને વિષે અનુસરનારૂં થાય છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગૌતમ, આ ભવમાં થયેલું એટલે વર્ત
૧ કૃષ્ણ વગેરે દ્રવ્યના સાંનિધ્યથી થયેલો એક જાતને જીવન પરિણામ, તે વેશ્યા કહેવાય છે. તેને માટે કહ્યું છે કે, “જેમ સ્ફટિકમણિમાં કૃષ્ણ વગેરે રંગના પ્રતિબિંબ પડે છે, તેમ કૃણાદિ વર્ણના દ્રવ્યને લઈને જીવની અંદર જે પરિણામ ઉપજે તે લેશ્યા કહેવાય છે.”

Page #94

(દર)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
માન ભવને વિષે ભણેલું જ્ઞાન તે પરભવ પછીના તરતના ભવમાં અનુસરતું નથી, પણ જે પરભવનું ભણેલું હોય તે પછીના ભવમાં અનુસરે છે. અને જે ઉભયભવિક છે, તે આ ભવે ભણેલું હોય તે પરભવમાં અને તે પછીના ભવમાં અનુસરે છે. તે જ પ્રમાણે દર્શન પણ સમજી લેવું. ' તમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન ચરિત્ર ઐહભવિક છે કે પાર ભવિક? " ભગવાન ઉતર આપે છે. હે ગોતમ, ચારિત્ર ઐહભાવિક છે, પારભવિક નથી. તેમજ ઉભયભવિક પણ નથી, એવી રીતે તપ અને સંયમમાં પણ સમજી લેવું.
જો કે જ્ઞાનાદિ મેક્ષના હેતુ છે, તથાપિ દર્શન મેળવવાને માટે યત્ન કરજ જોઈએ. કારણ કે, તે દર્શન મોક્ષનું જ કારણ છે, તેને માટે શાસ્ત્રમાં લખે છે કે, “ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ હોય તો ચાલે, પણ તેણે દર્શન તો અવશ્ય ગ્રહણ કરવું જ જોઈએ, કારણ ચારિત્ર વગરના પુરૂ સિદ્ધિ પામે છે, પણ દર્શન વગરના પુરૂષ સિદ્ધિ પામતા નથી.” આ પ્રમાણે જે માને છે, તેમને
૧ મોક્ષ માર્ગના અધિકારને લઈને અહિં દર્શન એટલે સમ્યકત્વ જાણવું. કારણ કે, “અનાજ્ઞાનવત્રnળ મોક્ષનાઃ ” એમ કહેલું છે. જ્યાં જ્ઞાન અને દર્શનનું ગ્રહણ થાય ત્યાં દર્શનનો અર્થ સામાન્યબોધ રૂપ સમજે. ૨ ચારિત્ર એહભાવિક આ ભજ લીધેલું હોય છે, તે પારભ વિક બીજે ભવે અનુસરતુ નથી, કારણ કે જે વર્તમાન ચારિત્રવાળો થાય છે, તે તેજ ચારિત્રવડે પુનઃ ચારિત્રવાળો થાય છે. કારણ તે ચારિત્રની અવધિ ચાવજ જીવિત હેાય છે. વળી સંસારમાં સર્વવિરત અને દેશવિરત એવો ચારિત્રી દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્યાં તેને વિરતિને અત્યંત અભાવ હોય છે, તેમજ મોક્ષગતિમાં પણ ચારિત્રને તો સંભવ જ નથી, કારણ કર્મ ખપાવવાને માટેજ ચારિત્ર લેવાય છે અને મેક્ષમાં તો તે કાંઈપણ કામનું નથી. વળી જ્યારે ચારિત્ર લેતી વખતે માવજજીવિતની પ્રતિજ્ઞા થાય છે, તે સમાપ્ત થયા પછી બીજી પ્રતિજ્ઞા કાંઈ લેવામાં આવતી નથી, તેમ ચારિત્ર એક જાતનું આચરણ છે, તે આચરણ મોક્ષમાં ગયા પછી શરીરના અભાવને લઈને થઈ શકે નહીં. ત્યાં અવિરતિનેજ અભાવ છે. ૩ તે ચારિત્ર તપ અને સંયમના ભેદથી બે પ્રકારનું છે, તેનું નિરૂપણ કરવા માટે ભગવાન તેજ તેને સાથે ઉત્તર આપી દે છે.

Page #95

શતક ૧ લું.
( ૬૩) શિક્ષણ આપવાને માટે મૈતમ પ્રશ્ન કરે છે હે ભગવન, અસંવૃત એટલે આશ્રયદ્વારને નહીં રોકનાર, એ જે અનગાર-ગૃહ વગરને અર્થાત સાધુ હોય છે, તે સિદ્ધ થાય છે, એટલે ચરમભવીપણાને લઈને સિદ્ધિ ગતિમાં જવાને થાય છે, તે પ્રતિબંધ પામે છે, એટલે જ્યારે તેને કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે સ્વપર્યાય અને પરપર્યાયવાળા સર્વ જીવાદિ પદાથને જાણે છે, તેજ સાધુ મુક્ત થઈ જાય છે, એટલે કેવળ જ્ઞાનનો બોધ થવાથી ભોપગ્રાહી કર્મોથી પ્રતિસમય મુક્ત થતો જાય છે, તેજ સાધુ પરિનિર્વાણ પામે છે, એટલે પ્રત્યેક સમયે જેમ જેમ તેના કર્મના પુદ્ગલેનો ક્ષય થાય છે, તેમ તેમ શીતળ થતો નિર્વાણ પામે છે અને છેવટે તેજ સાધુ ચરમભવના આયુષ્યને છેલ્લે સમયે સર્વ કર્મોના અંશો ખપાવી સર્વ દુઃખોનો નાશ કરે છે, એમ કહેવાય છે, તો તે વિષે શું છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે મૈતમ, તે અર્થ સમર્થ નથી, કારણ કે, તે માટે જે દૂષણે હવે કહેવામાં આવશે, તે દૂષણ રૂપી મુદુગરના પ્રહારથી તે અર્થ જર્જરિત થઈ જાય છે.
ગતમ પુછે છે. હે ભગવન, શા કારણથી તે સમર્થ નથી, તે સર્વ દુઃખેને અંત કેમ ન કરી શકે ?
ભગવાન કહે છે–હે ગતમ, જે અનગારે આશ્રવદ્વાનો નિષેધ કર્યો નથી, તે આયુષ્ય કર્મ શિવાય બાકીના સાત કર્મોની પ્રકતિઓ કે જેઓ શિથિલર બંધથી બાંધેલી હોય છે, તેઓને ગાઢર બંધનથી બાંધેલી કરે છે. જે હસ્વકાળ–ટુંકા કાળની સ્થિતિવાળી હોય - ૧ એક ભવને ગ્રહણ કરવામાં એક જ વાર માત્ર અંતમુહૂર્તના કાળને આયુષ્યને બંધ હોય છે, તેથી આયુષ્ય કમ શિવાય એમ કહ્યું છે. ૨ શિથિલ બંધન એટલે સ્પષ્ટપણું, અથવા બદ્ધપણું અથવા નિપત્તપણું, તેવા બંધનથી બાંધેલી એટલે આત્માના પ્રદેશની સાથે જોડાએલી પૂર્વાવસ્થામાં ઘણાં અશુભ પરિણામને અભાવ હોય છે, તેથી શિથિલબંધન એમ કહેવામાં આવ્યું છે. આ પ્રકૃતિએ અશુભ જાણવી, કારણ કે, અહિં. સંવર ભાવના અભાવની નિંદાનેજ પ્રસંગ છે. ૩ ગાઢ બંધનવાળી કહે છે, એટલે બદ્ધાવસ્થાવાળી, અથવા નિધત્તાવસ્થાવાળી અથવા નિકાચિત કહે છે. મૂળમાં ઝ શબ્દ છે, એટલે તેવી કરવાનો આરંભ કરે છે, એમ લેવું.

Page #96

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
તેમને દીર્ઘકાળની સ્થિતિવાળી કરે છે; જે મંદાનુભાવવાળી હોય, તેમને તીવ્રાનુભાવવાળી કરે છે. જેમના પ્રદેશાગ્ર અ૯પ હોય, તેમના પ્રદેશાગ્ર બહુ કરે છે. તે કોઇવાર આયુર્મને બાંધે છે અને કેઈવાર નથી બાંધત અશાતા વેદનીય કર્મને તો વારંવાર પુષ્ટ કરે છે. અને અનાદિક એટલે આદિ રહિત, અથવા અજ્ઞાતિ એટલે જ્ઞાતિ-સ્વજનથી રહિત, અથવા ઝાણું તીત એટલે ઋણ કરજ વડે થતી જે દુસ્થિતિ, તેનાથી પણ વધારે દુ0િતિથી યુક્ત, અથવા અતીત એટલે અતિશય પા૫ યુક્ત, એવા, અંતરહિત અથવા અવનતાગ્ર એટલે આસન અંતથી રહિત, અથવા પરિચ્છેદ રહિત એવા પરિમાણે યુક્ત, તેથીજ દીર્ઘ માર્ગવાળા અને ચાતુરંત એટલે દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી–એ ચાર ગતિવાળા, અથવા પૂર્વાદિ દિશાના ભેદથી ચાર વિભાગવાળા એવા આ સંસારરૂપી અરયમાં તે વારંવાર ભમે છે.
હે મૈતમ, તે કારણને લઈને જે અનગાર અસંવૃત એટલે સંવર ને નિરોધ કરનાર ન હોય તે સિદ્ધિને પામતો નથી.
આ પ્રમાણે અસંવૃતનું ફળ દર્શાવી હવે સંવૃતનું ફળ કેવું છે, તે વિષે ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
૧ અહિં સ્થિતિ એટલે બાંધેલા કર્મનું રહેવું તે. સ્થિતિ અલ્પ કાળની હેય તેને લાંબા કાળની કરે છે. ૨ અનુભાવ એટલે વિપાક-એક જાતને રસ. સંવરને જે અભાવ તે કેવાયરૂપ હેવાથી અને અનુભાગને બંધ કષાયની પ્રતીતિ કરનાર લેવાથી મંદ વિપાવાળી કર્મની પ્રકૃતિઓ ગાઢ વિપાકવાળી થાય છે. ૩ કમરના દલિયાનું પરિમાણને પ્રદેશાગ્ર કહે છે. જે પ્રદેશને બંધ છે, તે રોગની પ્રતીતિ કરનારે છે અને જે સંવરને અભાવ તે યોગ રૂપ છે. ૪ વિભાગ વગેરે અવશેષ રહેલા આયુષ્યને પરભવનું આયુષ્ય કહે છે. ત્યારે જે ત્રિભાગાદિ આયુષ્ય - હેત તો બાંધે, નહીં તો ન બા. ૫ અશાતા વેદનીય કર્મ એટલે દુઃખે દવા યોગ્ય એવું કર્મ. ૬ અહિં એવી શંકા કરવામાં આવે કે, અશાતા વેદનીય કમ સાત કર્મોની અંદર આવી જાય છે, તે પછી પૂર્વે કહેલા વિશેષણેથીજ તેની પુષ્ટિ આવી જાય, તો પછી અહિં જુદું કહેવાનું શું કારણ? તેના સમાધાનમાં કહેવાનું કે, જે સંવૃત ન હોય તે અત્યંત દુઃખી થાય છે, એવો ભય બતાવવા માટેજ જુદું કહેલું છે. અર્થાત તેથી અસંવૃતપણાને પરિહાર કરે એ તાત્પર્ય છે.

Page #97

શતક ૧ લુ.
( ૫ )
ગૈતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે અનગાર સ`વૃત હાય એટલે આભવદ્વારને નિધિ કરનારા હોય તે સિદ્ધિને પામે અને આ ચતુર્ગતિ સંસાર રૂપી અરણ્યના અંત કરે તે શા કારણથી ?
અહિં કોઇ શંકા કરે કે, પરપરાએ અસં‰તનેજ સૂત્રમાં કહેલા અર્થ અવશ્ય લાગુ પડે છે, કારણ કે શુકલપાક્ષિકનોજ અવશ્ય મોક્ષ થવાના છે, તો પછી સંવૃત અને અસંવૃતના ફળના ભેદ રહેશે નહીં. તે શંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે, એ વાત સત્ય છે. પણ જે સંવૃતને પરંપરાએ લાગુ કરવાનુ છે, તેનુ પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટથી સાત આઠ ભવનું છે. જેને માટે આગળસૂત્રમાં કહેવામાં આવશે અને જે અસંવૃતને પરપરાએ લાગુ કરવાનુ છે, તે ઉત્કૃષ્ટથી અરહિંત પુદ્ગલ પરાવર્ત્તના પ્રમાણવાળું પણ હોય છે, અને તેનુ ફળ વિરાધના રૂપ છે.
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગૈાતમ, સવરદ્વારનેા નિધિ કરનારા અનગાર આયુષ્ય કર્મ શિવાય સાત કર્મોની પ્રકૃતિઓ કે જેઓ ગાઢ મ`ધનવાળી હાય તેને શિથિલ ખધનવાળી કરે છે, જે દીર્ઘકાળની સ્થિતિવાળી હાય તેને અલ્પકાળની સ્થિતિવાળી કરે છે, જે તીવ્ર રસવાળી હોય તેને મદ રસવાળી કરે છે અને જે કર્મના દળિયાના ઘણાં પ્રમાણવાળી હેાય તેને અપ પ્રમાણવાળી કરે છે. તે પ્રકૃતિચારી આયુષ્કર્મીને ન બાંધે, અશાતા વેદનીય કને વારંવાર પુષ્ટ કરે નહીં, અને જેનો આદિ કે અંત નથી એવા દીર્ઘ ચાર ગતિરૂપ સસારરૂપી અરણ્યને ઉલ્લુંઘે છે અર્થાત્ સંસારને અપ કરી મોક્ષે જાય છે. હે ગાતમ, તે કારણને લઇને સવરદ્વારને નિરોધ કરનારા અનગાર સિદ્ધિને પામે છે.
જે અનગાર સવૃત છે, તે તો સિદ્ધિને પામે એ તેનાથી જુદા અસંવૃત કે જે તેવા ગુણવાળા નથી; તેનુ શું થાય કે નહી ? આ વિષે ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ચેાક્કસ છે; પણ થાય ? તે દેવતા
ગાતમ સ્વામી પુછે છેઃ—હે ભગવન, જે સાધુ સયમ રહિત છે. પ્રાણાતિપાત પ્રમુખ વિરતિથી વર્જિત છે અથવા જે વિશેષ તપસ્યાને વિષે તત્પર નથી અને જેણે નિદા રૂપે ભૂતકાળનું અને પ્રત્યાખ્યાન વડે ભવિષ્ય૧ અહિં સંવૃત એવો અનગાર પ્રમત્ન સંયતાદિ તે ચરમશરીરી કે અચરમશરીરી હૈાય તેમાં જે ચરમશરીરી છે, તેની અપેક્ષાએજ આ સત્ર કહેવામાં આવ્યુ છે અને જે અચરમશરીરી છે, તેની અપેક્ષાએ તેા પરંપરાથી અ: સૂત્રના અર્થ સમજી લેવો.
૯

Page #98

શ્રી ભગવતી સૂવ.
કાળનું પાપદૂર કર્યું નથી અથવા મૃત્યુ પર્યંત તપસ્યા કરીને અને મૃત્યુ કાળે આશ્રવના. નિરોધથી પાપ કર્મ હયું નથી અથવા સમ્યગૂ દર્શન
સ્વીકારીને સર્વ પ્રકારની: વિરતિ સ્વીકારી જ્ઞાનાવરણાદિ અશુભ કર્મ અટકાવ્યું નથી, તે સાધુ તિર્યંચ અથવા મનુષ્યના ભવથી ચ્યવીને બીજે જન્મ દેવતા થાય છે કે નહીં?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગિતમ, કેટલાએક દેવતા થાય છે અને કેટલાએક નથી થતાં.
ૌતમસ્વામી પુછે છે:–હે ભગવન, તે શા કારણથી કેટલાએક દેવતા થાય છે અને કેટલાએક દેવતા નથી થતા?
ભગવાન કહે છે, હે ગેમ, જે આ તિર્યંચ અને મનુષ્યના જીવો છે. તે ગામડાઓમાં, લોહ વગેરેની ખાણોમાં, મોટા શહેરમાં, વેપારના મથકમાં, રાજધાનીમાં, ધૂડના કલ્લાવાળા સ્થાનોમાં, નઠારા કશખાઓમાં, દૂર વસેલા સ્થાનમાં, જળ માર્ગ તથા સ્થળ માગવાળા સ્થાનમાં, જુદા જુદા દેશમાંથી આવતા કરીયાણાના મથકોમાં, અથવા રત્નની ખાણેમાં, તપસ્વીઓનાં આશ્રમમાં, અને નેહડાઓમાં અકામ તૃષ્ણા તથા અકામ ક્ષુધા એટલે નિરાદિકની ઈચ્છા વગર તૃષા અને સુધાથી તેમજ અકામ બ્રહ્મચર્ય વડે વાસ કરવાથી એટલે ઈરાદા વગર થી પ્રમુખના ભેગ ચિંતવી બ્રહ્મચર્ય પાળવાથી, મનની ઈચ્છા વગર ટાઢ, તડકે, ડાંસ તયા મત્સરને પરાભવ સહન કરવાથી. સ્નાન ન કરવાથી પસીને, રજરૂપ અને કાદવરૂપ મળ બાઝી જતાં થયેલા દાહથી અલ્પકાળ અથવા ઘણે કાળ પોતાના આત્માને કલેશ પમાડે છે. અને તેવી રીતે કલેશ પમાડયા પછી
જ્યારે કાળ કરવાનો અવસર આવે છે, ત્યારે કાળ કરીને અન્ય એવા વાન ચંતના દેવલોકમાં દેવ પણે ઉત્પન્ન થાય છે.
ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, જે દેવકમાં અહામ નિર્જરાવાળા એવા તેઓ દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે, તે વાનવંતના દેવલોક કેવા કહેલા છે?
ભગવન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, જેમ આ મનુષ્ય લેકમાં આસપાલવ, સપ્તપર્ણ, ચંપક, આંબા, તિલક, લૈગ, વડ, છત્રાહ, અશન, શણ અને
૧ વાનમંતર એટલે એક જાતતા વનમાં થયેલા દેવતાઓ અથવા * વનને વિષે થયેલા વ્યંતર દેવતાઓ.

Page #99

શતક ૧ લું.
( ૬૭ )
ળશી, કસુંબ, ધોળા સરસવ, બપોરીયાના વન નિત્યે પુપવાળા, કોરવાળા, પલવવાળા, પુપોના ગુછવાળા, લતાઓના સમૂહવાળા, પત્રોના યૂથવાળા, સરખી શ્રેણીના વૃક્ષવાળા, જોડે ઉગેલાં વૃક્ષોવાળા, પુષ્પ તયા ફળના ભારથી નમી ગયેલા, નમવાને શરૂ થયેલા, અને જુદી જુદી લુંબીઓ, મંજરીઓના શેખરને ધારણ કરનારો વનલક્ષ્મી વડે સુશોભિત રહેલા છે, તેવી રીતે વાનગૅતર દેવતાઓના દેવલોક પણ શેભી રહેલા છે. તેમની સ્થિતિ જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટી સ્થિતિ એક પત્યો૫મની છે. તેવા દેવલોક ઘણુ વાણવંતર દેવતાઓ અને દેવીઓથી પોતપોતાના વાસની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન થાય તેવી રીતે વ્યાપ્ત થયેલા છે. કોઈ ઠેકાણે પોત પોતાના નિવાસની મર્યાદાનું ઉલ્લંધન કરીને પણું વ્યાપ્ત થયેલા છે. કેાઈ ઠેકાણે નિરંતર ક્રીડામાં આસકત એવા તે દેવતાઓથી ઉપરાઉપર આચ્છાદિત થયેલા છે, કેાઈઠેકાણે તેમની પરસ્પર ભીડ થવાથી અથવા પરસ્પર સ્પર્ધા વડે હાલવા, ચાલવાથી ઢંકાઈ ગયા છે, કોઈ ઠેકાણે આસન, શયન, રમણના પરિભેગથી, ભેગલા, કેાઈ ઠેકાણે વ્યંતર દેવતાઓના સમૂહના કિરણેના પ્રસરવાથી અંધકાર રહિત થઈ પ્રકાશમાન થયેલા, કે ઠેકાણે સર્વ ક્રીડા સ્થાનને પરિભેગ કરવામાં મન લગાડવાથી નીચેના ભાગમાં પણુ ગાઢ વ્યાપ્ત થયેલા તે દેવલેક અત્યંત શોભાયમાન રહેલા છે. ગીતમ, તે વાણુવ્યંતર દેવતાઓના દેવલેાક તેવા કહેલા છે; અને જે અસંગત જીવ છે તે તેમાં દેવતા રૂપે ઉપજે છે, એ વાત એમજ છે, બીજે પ્રકારે નહીં. આ પ્રમાણે મેં (તમે) પુછયું, તે મહાવીર ભગવાને પ્રતિપાદન કર્યું હતું.
આ પ્રમાણે કહી ગાતમસ્વામી શ્રી મહાવીર ભગવાનને વંદના કરે છે, નમસ્કાર કરે છે અને તેવી રીતે વંદના અને નમસ્કાર કર્યા પછી સંયમ વડે નવા કર્મને ન બાંધતા, અને તપસ્યા વડે પૂર્વના કર્મની નિર્જરા કરતા એવા ગતમસ્વામી આત્માની ભાવના ભાવતા વિચરતા હતા.
રૂતિ કથા કરા સમાપ્ત છે

Page #100

હિતર ફફાવ. !
ચલનાદિ ધર્મવાળા કર્મનું વિશેષ નિરૂપણ.
પ્રથમ ઉદેશમાં કર્મ ચલનાદિ ધર્મવાળું છે, એમ કહ્યું છે, તેનું આ બીજા ઉદેશકમાં વિશેષ નિરૂપણ કરે છે.
રાજગૃહ નગરને વિષે શ્રી મહાવીર ભગવાન્ સોસાર્યા હતા. ત્યાં થયેલી પરિષદા, તેમને વાંદીને પિતપોતાને સ્થાને ગયા પછી ગતમ સ્વામીએ પ્રભુને વંદના કરી નીચે પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યો.
ગતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, જીવ બીજાએ કરેલા કર્મના દુઃખને વેદે નહીં એ વાત તો પ્રસિદ્ધ છે, પણ તે પોતે કરેલા કર્મના દુઃખને વેદે છે, એ શી રીતે છે?
આ પ્રશ્ન કરવાને આશય એ છે કે, જે કમ ઉદીર્ણ થયું, તે વેદે છે. જે ઉદીર્ણ થયું ન હોય તે તો વિદવાનું જ ન હોય, તેથી ઉદીર્ણ કર્મજ વેદે, અનુદીર્ણ વિદે નહી અને કર્મ બાંધ્યા પછી તરત જ તે ઉદય આવતું નથી. એથી કરીને અવશ્ય વેદનીય એવું એક કર્મ વેદે છે અને એક કર્મ વિદાતું નથી, એ વ્યપદેશ થાય છે. અને કર્મ તો અવશ્ય વેદવું જ પડે છે. તેને માટે લખ્યું છે કે, “કરેલા કર્મમાંથી કદિ પણ મોક્ષ થતો નથી.” ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગીતમ, કેટલાએક જીવ સ્વકૃત–પોતે કરેલા કર્મ વિદે છે અને કેટલાએક નથી વેદતા.'
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન , કેટલાએક જીવ સ્વકર્મ વદે છે અને કેટલાએક નથી વેદતા, તેનું શું કારણ છે? કે
૧ અહીં પણ ચાવીશ દંડકને કમ સૂચવે છે.

Page #101

શતક ૨ જી.
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, જે કર્મ ઉદય આવ્યું હોય, તે વેદે છે, અને જે કમ ઉદય આવ્યું ન હોય તે વેદતા નથી. તેજ કારણથી એમ કહેવામાં આવ્યું છે. વળી કેટલાએક જીવ સ્વકૃત કર્મના દુઃખ વેદે અને કેટલાએક ન દે, કારણ કે, તે ઉદય, આવેલા ન હોય, આ ક્રમ ચેવીશ દંડકના કમથી વિમાનિક સુધી જાણી લેવો.
ગતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે જીવો પોતે કરેલા કર્મના દુ:ખ વદે છે.?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. કેટલાએક જીવો વેદે છે અને કેટલાએકર નથી વેદતા.
ગતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન તે શા કારણુથી.?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, ગાતમ, જે ઉદય આવ્યા, તે વૈદે છે, અને જે ઉદય નથી આવ્યા તે વેદતા નથી. એવી રીતે ચાવીશ દંડકના ક્રમથી વૈમાનિક સુધી સમજી લેવું.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવ પોતે કરેલા આયુકમૈને વેદે છે ?
૧ અહિં શંકા થાય કે, ગૌતમસ્વામીએ આ પ્રશ્નમાં “જીવો ” એવું બહુ વચન કહેલું છે, તેનું શું કારણ છે? તેના સમાધાનમાં કહે છે કે, કોઈ વસ્તુમાં એક પણુના અને બહુ પણના અર્થમાં કાંઈ વિશેષતા જોવામાં આવે છે, જેમ કે, સમ્યકત્ત્વ વગેરેનો સ્થિતિકાળ એક જીવને આશ્રીને અધિક એવા સણસઠ સાગરોપમનો કહેલો છે અને વિવિધ પ્રકારના જીવોને આશ્રીને સર્વ કાળનો કહે છે, એવી રીતે અહિં પણ સંભવે, તેથી બહુ વચનને પ્રશ્ન નિર્દોષ છે, અથવા જેની બુદ્ધિ અતિ વ્યુત્પન્ન ન હોય તેવા શિષ્યને વ્યુત્પન્ન થવા માટે પણ એ બહુવચનને પ્રશ્ન હોઈ શકે.
ર અહિં નારકી પ્રમુખને આયુકર્મની પ્રધાનતા છે, તેથી એમ સમજવું કે, જ્યારે સાતમી નારકીએ આયુષ્ય બાંધ્યું હોય, તે ફરી કાલાંતરે કરી કેાઈ પરિણામને લઈને ત્રીજી નારકીને યોગ્ય એવું કર્મ નિવત્તિતા થઈ જાય છે. તેવું વાસુદેવના સંબંધમાં બન્યું હતું, તે ઉદેશને લઇ અહિં કહેવામાં આવ્યું છે કે, કેાઈ જીવ પૂર્વે બાંધેલા કર્મને વિદત નથી, કારણ કે, તે ઉદયે આવ્યું નથી, અને જ્યારે જયાં તે કર્મ બાંધેલું છે, ત્યાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે “વેદે છે,” એમ કહેવાય છે, કારણ કે, ત્યાં તે ઉદય આવેલું છે.

Page #102

(00)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન્ હે છે. હું ગાતમ, કેટલાએક જીવ જે આયુ:કર્મ ઉદય આવ્યું, તે વેદે છે અને જે ઉદય આવ્યુ ન હોય તે વેદતા નથી. જેમ દુઃખ વેદવાના સખધમાં બે દંડક કહ્યા છે, તેમ આ આયુષ્ય કર્મીને વિષે પણ એ દડક સમજવા. અહિ એક વચન વડે એક જીવને આશ્રીને વૈમાનિક સુધી અને બહુવચન વડે ઘણાં જીવને આશ્રીને વૈમાનિક સુધી સમજી લેવું.
હવે આહાર વગેરેથી ચાવીશ દઉંડકનું' નિરૂપણ કહે છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, નારકીના સર્વ જીવે સરખા આહારવાળા, સરખા શરીરવાળા અને સરખા શ્વાસેાાસવાળા હાય છે કે નહીં ? ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, એ અર્થ સમથ નથી. એટલે ઘટિત નથી.
ગાતમસ્વામી પુછે છે..હે ભગવન્,'શા કારણથી એ અર્થ ઘટિત નથી ? નારકીના સર્વ જીવા સરખા આહારવાળા, સરખા શરીરવાળા અને સરખા શ્વાસેાશ્વાસવાળા નથી, એમ શા કારણથી સમજવું ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગાતમ, નારકીના વા બે પ્રકારના કથા છે, એક મોટા શરીરવાળા અને બીજા અપ શરીરવાળા. તેમાં જે મેટા શરીરવાળા હાય છે, તેના શરીરના પ્રમાણમાં તે ઘણાં પુદ્ગલાના આહાર કરે છે. લેામાં પણ જે હાથીની જેમ મોટા શરીરવાળે! હાય તે ઘણું ખાય છે અને શશલાની જેમ નાના શરીરવાળા હોય તે થાડુ'
૧ અહિં શરીરનું જે અલ્પપણું અને મેાટાપણું છે, તે બીજાની અપેક્ષાને લઇને છે. ઘનન્યથી અપપણું અંગુલના અસંખ્યાતા ભાગનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચસેા ધનુષ્યના પ્રમાણનું છે, તે ભવ ધારણીય-એટલે સસારમાં ધરવા યેાગ્ય એવા શરીરની અપેક્ષાએ સમજવુ. ઉત્તર વૈક્રિયની અપેક્ષાયે તેા જઘન્યથી અંગુળના સંખ્યાતા ભાગનું અને ઉત્કૃષ્ટથી એક હજાર ધનુષ્યના પ્રમાણનું સમજવું. આ ઉપરથી નારકાના વા શું સરખા શરીરવાળા છે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તર આવી ગયા. જો નારકીના શરીર સરખા નથી પણ વિષમ છે, એમ કહેવામાં આવે તેા પછી તેમના આહાર અને શ્વાસેાશ્વાસમાં વિષમતા સુખે પ્રતિપાદન થાય. શરીરના સંબંધે બીજી પ્રશ્ન કહેવામાં આવ્યુ છે, છતાં તે વિષેનુ વિવેચન પ્રથમ કહીને પછી આહાર તથા શ્વાસનુ' વિવેચન કરેલું છે.

Page #103

શતક ૨
.
(૭૧)
ખાય છે. આ વાત શરીરના પ્રમાણુની અપેક્ષાએ કહેલી છે. નહીં તે લોકમાં તો એવું પણ બને છે કે, કેઈ મોટા શરીરવાળે માણસ થોડું ખાય છે અને નાના શરીરવાળે માણસ ઘણું ખાય છે. એ વિરોધ બાહુત્ય પક્ષને આશ્રીને આ સ્થળે આવશે નહીં.
તે મોટા શરીરવાળા નારકીઓ આહારના ઘણાં પુદ્ગલેને પરિગુમાવે છે–પુષ્ટ કરે છે. ઘણું પુદ્ગલે વારંવાર ઉશ્વાસ રૂપે અને નિઃસ્થાસ રૂપે ગ્રહે છે, વળી વારંમવાર આહાર કરે છે, વારંવાર પરિણુમાવે છે, વારંવાર પઉશ્વાસ તાથા નિઃશ્વાસ લે છે.
તેઓમાં જે નારકીઓ અલ્પ શરીરવાળા છે, તેઓ ઘણાં અલ્પ પુદ્ગલોને આહાર કરે છે, ઘણાં અલ્પ પુદ્ગલેને પરિણાવે છે અને ઘણાં અલ્પ પુગલો એ ઉશ્વાસ તથા નિઃશ્વાસ લે છે-મુકે છે, વળી તેઓ કદાચિત આહાર કરે છે અને કદાચિત્ નથી કરતાં, કદાચિત તે આ
૧ તે નારકીઓ પૂર્વે ઉપપાતાદિ સાતા વેદનીયને અનુભવ ર્યા પછી અશાતા વેદનીયમાં વર્તે છે, તેથી એકાંત વડે તે મોટા શરીરવાળા નારકી દુ:ખી અને આહારની તીવ્ર અભિલાષવાળા થાય છે.
૨ જે પરિણુમાવવું–પુષ્ટ કરવાનું છે, તે આહારના પુદ્ગલેને અનુસરીને છે, તેથી ઘણું પુગલે કહ્યા છે. ગતમ સ્વામીએ પરિણુમાવવા વિષે પ્રશ્ન કર્યો નથી છતાં પ્રભુએ તે આહારનું કાર્ય ધારીને કહેલું છે.
૩ જે મોટા શરીરવાળું હોય તે નાના શરીરવાળાના કરતાં ઘણાં ઉધાસ તથા નિ:શ્વાસ ગ્રહે છે. દુઃખી માણસ પણ તેમજ કરે છે. નાકીઓ દુઃખી હોય છે, તેથી પણ શ્વાસોશ્વાસ વધારે લે છે-મુકે છે.
૪ મોટા શરીરને લઈને વારંવાર આહાર કરે છે. આહારને અતિ શીઘ્રતાથી ગ્રહે છે.
૫ મિટા શરીરને લઈને તેમજ વધારે દુઃખને લઈને તેઓ વારંવાર ઉશ્વાસ નિઃશ્વાસ લે છે-મુકે છે.
૬ અપ શરીરને લઈને તેઓ તેમના આહાર કરવાના પગલાની અપેક્ષાએ ઘણુ અ૯પ પુગલોને આહાર કરે છે.
૭ મોટા શરીરવાલા જે આહાર લે, તેના અંતરાળની અપેક્ષાએ અર્થાત બહુ કાળના અંતરાળને લઈને તેઓ કદાચિત આહાર લે છે અને કદાચિત નથી લેતા.

Page #104

( ૭૨ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
હારને પરિમાવે છે અને કદાચિત્ નથી પરિણમાવતા, કદાચિત્ ઉશ્વાસ નિઃશ્વાસ લે છે—મુકે છે અને કદાચિત્ નથી લેતા–મુકતા. જે ગાતમ, તે કારણને લઇને કહ્યું છે કે, સર્વ નારકી સરખા આહારવાળા નથી, તેમ સરખા શરીરવાળા અને સરખા ઉશ્વાસનિશ્વાસવાળા નથી.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે નારકીએ સર્વે સરખા ક્રમ વાળા છે ?
ભગવાન્ કહે છે. હે ગૈાતમ, તે અ સમથ નથી-ઘટતા નથી. ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે અર્થ શા કાણુથી ઘટતા નથી ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હે ગાતમ, તે નારકીએ એ પ્રકારના કહ્યા છે. એક પૂર્વાંત્પન્ન-પહેલા ઉપજેલા અને બીજા પશ્ચાદુત્પન્ન-પાછળથી ઉપજેલા, તેએમાં જે પહેલા ઉપજેલા નારકી છે, તે અપર્ચે કર્મવાળા કહ્યા છે. અને જે પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલા નારકી છે, તે મેટા વાળા કહ્યા છે.
૧ અપ શરીરને લઇને મહાશરીરવાળાની અપેક્ષાએ ઘણું અપ દુઃખ થાય, તેથી તેએ કાઈ વાર—આંતરે ઉશ્વાસ નિઃશ્વાસ લે છે—મુકે છે. પ્રથમ જે કહેવામાં આવ્યું છે કે, નારકી હંમેશા ઉશ્વાસાદિ કરે છે, તે માટા શરીરની અપેક્ષાએ સમજવું. અથવા અપર્યાપ્તકાલે તે અહપ શરીરવાળા થતાં લામાહારની અપેક્ષાએ કદાચિત્ આહાર કરતા નથી અને ઉશ્વાસને વિષે પણ અપર્યાપ્ત પણાને લઈને કદાચિત્ શ્વાસાદિ કરતા નથી, તે શિવાય તેઓ આહાર લે છે અને ઉશ્વાસાદિ કરે છે. તેથી આ કહેવામાં આવ્યુ છે.
૨ પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા નારકીને આયુષ્કર્મ અને તે શિવાય બીજા કાં વેઠેલા હોય છે અને વેદવાના થાડા રહે છે, તેથી તેને અપ કર્યું વાળા કહ્યા છે, અને પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલા નારકીને આયુષ્ય વિગેરે ઘણાં કાં થાડા વેઠેલા છે-હાય છે, અને બાકી વેદવાના ઘણાં હાય છે. તેથી તેઓને મેટા કર્મવાળા થા છે. આ સૂત્ર જે નારકી સમાન સ્થિતિવાળા છે, તેમને ઉદેશીને પ્રરૂપિત કર્યુ છે., નહીં તા રત્નપ્રભા નારકાની અંદર ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા નારકીનું ઘણું આયુષ્ય ક્ષય પામી જતાં પલ્યોપમનું આયુષ્ય અવશેષ રહે છે. અને તેજ રત્નપ્રભા નારટીની અંદર દશહજાર વર્ષની સ્થિતિવાળો કાઇ બીજો નારકી ઉત્પન્ન થયેલા હોય, એમ માનીને પ્રથમ ઉપજેલા પલ્યોપમના આયુષ્યવાળા નારકીની

Page #105

( ૭૩ )
શતક ર્ જી.
તે કારણથી અર્થ ઘટતો નથી એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન્, તે નારકીએ સર્વે સરખા વર્ણના હશે. ?
ભગવાન કહે છે. એ અર્થ ઘટતા નથી.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે અથ શા માટે ઘટતા નથી ? ભગવાન કહે છે. હું ગૈતમ, જે પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા છે, તે વિશુદ્ધ વર્ણવાળા છે અને જે પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલા છે, તે ઘણાં અશુદ્ધ વર્ણવાળા છે. તે કારણથી તે અર્થ ઘટતા નથી.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે નારકીએ સર્વે સમાન લેશ્યાવાળા હશે ?
ભગવાન કહે છે કે ગોતમ, તે અર્થ ખરાખર ઘટતા નથી. ગૈતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે અથ શા કારણથી ખરાખર ઘટતા નથી ?
ભગવાન કહે છે. હે ગોતમ, જે નારકીએ પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા અને પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલા, એમ બે પ્રકારે કહેલા છે. તેઓમાં જે પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા નારકીએ છે, તે અવશેષ કમ અલ્પ હેાવાથી વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા છે અને જે પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલા નારકી છે, તે ઘણાં કર્મીને લઇને અશુદ્ધ લેશ્યાવાળા છે, તે કારણને લઇને એ અર્થ ઘટતા નથી, એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે નારકીએ સર્વે સમાન વેદનાપીડાવાળા હાય છે, કે કેમ ?
ભગવાન્ કહે છે. હું ગાતમ, તે અર્થ પણ ખરાખર ઘટિત નથી. ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હું ભગવન, શા કારણથી અથ ખરાખર ઘટિત નથી ?
અપેક્ષાએ માટા કર્મોંવાળા’ એમ કેમ કહી શકાય? વળી આગળ વર્ણના સૂત્રમાં કહેવામાં આવશે કે, પ્રથમ ઉપજેલા નારકીને અલ્પ કર્યાં હેાવાથી શુદ્ધ વર્ણ કહ્યો છે અને પાછળ ઉત્પન્ન થયેલા નારકીને બહુ ક હાવાથી ઘણો અશુદ્ધ વર્ણ કહ્યો છે. એવી રીતે કેશ્યાસૂત્રમાં પણ સમજવું.
૧ અહિં લેશ્યા શબ્દથી ભાવલેશ્યા ગ્રહણ કરવી. કારણ કે, બાહ્ય લેશ્યા તેા વર્ણદ્વાર વડે ફરીનેજ કહેલી છે.
૧૦

Page #106

( ૭૪ )
શ્રી ભગવતીપુત્ર
66
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, તે નારકીએ સન્ની અને અસ’નો એમ બે પ્રકારના કહેલા છે. તેએમાં જે સગી નારકીએ છે, તે મહા વેદના– પીડાવાળા છે, કારણ કે, તેએ મિથ્યાદર્શન છેડીને સમ્યગદર્શનમાં જન્મ લઇ ઉત્પન્ન થયેલા છે, તેથી તેએ પોતે પૂર્વે કરેલા વિપાકને સંભારતાં કહે છે કે, અહા ! અમારી ઉપર મેટુ દુ:ખ અકસ્માત્ આવી પડયું, વિષયરૂપી વિષમ વિષના પરિભાગમાં ચિત્તને લેાભાવી અમેએ સર્વ દુઃખના ક્ષય કરનારા ભગવાન્ અદ્વૈત પ્રભુએ પ્રરૂપેલા ધર્મ કર્યાં નહીં, તેથી અમોને આ માનસિક મહદ્ દુઃખ થાય છે. ” આ પ્રમાણે તે નારકીએ ચિતવ છે, તેથી તેને મહા વેદનાવાળા કહ્યા છે. બીજા જે અસ`જ્ઞી નારકી છે, તે મિથ્યાદષ્ટિ સમજવા. તે ‘પોતે કરેલા કર્મનું ફળ આ નરકાવાસ છે,' એમ જાછતા નથી, એટલે તેમના મનમાં તેને પશ્ચાત્તાપ થતા નથી, તેથી તેને અલ્પ વેદનાવાળા કહ્યા છે.
અહિં ફેટલાએક વિદ્વાનેા એમ કહે છે કે, સન્ની એટલે સંજ્ઞી પચે’દ્રિય જીવા, તેઓ નારકીમાં ગયા પછી તીવ્ર અશુભ અધ્યવસાયથી અતિ અશુભ કર્મ બાંધીને મહા નરકામાં ઉત્પન્ન થવાને લઇને મહાવેદનાવાળા થાય છે અને જે અસઙ્ગી છે, તેમણે પૂર્વે અસંજ્ઞીપણાના ભવને અનુભવ કર્યાં છે, તેથી સજ્ઞીપણાના ભવમાં અત્યંત અશુભ-અધ્યવસાયના અભાવને લઇને રત્નપ્રભાની અંદર અતિ તાત્ર વેદના વગરના નરકામાં ઉત્પન્ન થવાથી તેઓને અપ વેદનાવાળા કહ્યા છે, અથવા જે સજ્ઞી થયેલા નારકી છે, તેઓ પર્યાપ્ત થયેલા હેાય છે, અને જે અસંજ્ઞી થયેલા નારકી છે, તેએ અપર્યાપ્ત થયેલા હાય છે, એટલે અનુક્રમે પર્યાસી-મહાવેદનાવાળા અને અપર્યાપ્તીઅપવેદનાવાળા કહેલા છે.
મહાવેદનાવાળા અને
ગાતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે નારકી સર્વે સરખી ક્રિયાવાળા છે કે નહીં ? અર્થાત્ કર્મ બાંધવામાં કારણરૂપ એવી આરભ વગેની ક્રિયા તેમની સરખી છે કે નહીં ?
હે ગૈાતમ, આ કારણથી સજ્ઞી નારકી અસ’જ્ઞી અપ વેદનાવાળા કહેલા છે.
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, એ અર્થ ખરાખર ઘટિત નથી. ગાતમસ્વામી પુછે છે. શા કારણથી એ અર્થ ખરાખર ટિત નથી? ભગવાન્ કહે છે. જે ગીતમ, તે નારકી ત્રણ પ્રકારના કહેલા છે. એક સમ્યગ્દષ્ટિ, બીજા મિથ્યાષ્ટિ અને ત્રીજા સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ

Page #107

શતકર છું.
( ૭૫ )
તેઓમાં જે પહેલા સમ્યગ્દષ્ટિ નારકી છે, તેઓને ૧ આરંભિકી, ૨ પારિગ્રાહિકી, ૩ માયાપ્રત્યયા અને ૪ અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા એમ ચાર, પ્રકારની ક્રિયા કહેલી છે. જેમાં પૃથ્વીકાય વગેરેનું મર્દન થાય છે, તે પેહેલી આર ભિકી ક્રિયા કહેવાય છે, જેમાં ધર્મના ઉપકરણ શિવાયની બીજી વસ્તુઓને સ્વીકાર કરવામાં આવે, અથવા ધર્મના ઉપકરણ ઉપર પણ મૂછ રાખવામાં આવે તે બીજી પારિગ્રહિક ક્રિયા કહેવાય છે. જેનું માયા કે ક્રોધાદિ કારણ હોય એવી જે ક્રિયા તે ત્રીજી માયાપ્રત્યયા ક્રિયા કહેવાય છે. અને જેમાં અપ્રત્યાખ્યાન વડે એટલે અનિવૃત્તિ વડે કર્મ બંધાદિ કરવામાં આવે છે જેથી અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા કહેવામાં આવે છે. '
બીજા જે મિથ્યાદષ્ટિ નારકી છે, તેઓને પાંચ ક્રિયાઓ હોય છે. પ્રથમ કહેલી આરંભિકી વગેરે ચાર અને પાંચમી મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયાક્રિયા જેને હેતુ મિથ્યાદર્શન છે, તે મિથ્યાદર્શનપ્રત્યયાક્રિયા કહેવાય છે. અહિં કોઈ શંકા કરે છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યોગ એ કર્મબંધના હેતુ છે. એ વાત પ્રસિદ્ધ છે, છતાં અહિં આરંભાદિકને કર્મબંધના હેતુ કહ્યા, તે વિરોધ આવે છે, તે તેના સમાધાનમાં કહે છે કે, આરંભ અને પરિગ્રહ એ બે શબ્દોથી યોગનું ગ્રહણ થાય છે અને જે યોગ છે, તે તદ્રપજ ગણાય છે, તેથી બાકીના પદથી બાકીના બંધના હેતુને પરિગ્રહ પ્રતીત થાય છે.
- જે ત્રીજા સમ્યગુ મિથ્યાદષ્ટિ નારકી છે, તેમને પણ તે પાંચે ક્રિયાએ છે. કારણ કે, સમ્યગુ મિથ્યાત્વમાં મિથ્યાત્વની વિવેક્ષા છે. અને પહેલા સમ્યગદષ્ટિ નારકીમાં મિથ્યાત્વનો અભાવ છે, તેથી તેને ચાર ક્રિયા કહેલી છે, આ કારણને લઈને તે સમાન ક્રિયાનો અર્થ ઘટિત નથી.
ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. હે ભગવન, તે નારકીઓ સર્વ સરખી આયુષ્યવાળા છે અને સર્વે સભાનપણે ઉત્પન્ન થયા છે કે નહીં.?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હે, ગામ, એ અર્થ બરાબર ઘટિત નથી. ગતમસ્વામી કહે છે. હે ભગવન, શા કારણથી એ અર્થ ઘટિત નથી?
ભગવાન કહે છે. હે ગાતમ, તે નારકીઓ ચાર પ્રકારના ભેદે કહ્યા છે. કેટલાએક નારકી સરખા આયુષ્યવાળા અને એકી સાથે ઉત્પન્ન થયેલા છે. જેવાં કે, દશહજાર વર્ષની આયુષ્યવાળા નારકીઓ એકી સાથે ઉત્પન્ન થયેલા છે, એ પહેલો ભેદ.
કેટલાએક નારકીઓ સરખા આયુષ્યવાળા અને વિષમ સમયે ઉત્પન્ન થયેલા છે. જેવાં કે, તે દશહજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા નરકોમાં કેટલાએક

Page #108

( ૭૬ ).
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
પહેલે સમયે ઉત્પન્ન થયેલા અને બાકીના પછી બીજે સમયે ઉત્પન્ન થયેલા એ બીજો ભેદ.
કેટલાએક વિષમ આયુષ્યવાળા અને એક સમયે ઉત્પન્ન થયેલા છે. જેવાં કે એકે વિષમ આયુષ્ય બાંધ્યું છે, અર્થાત દશહજાર વર્ષનું આયુષ્ય બાંધ્યું છે, અને બીજાએ પનર હજાર વર્ષનું આયુષ્ય બાંધ્યું છે. પણ તે બનેની ઊત્પત્તિ એકી સાથે છે. તે ત્રીજો ભેદ.
- કેટલાએક વિષમ આયુષ્યવાળા અને વિષમ સમયે ઉત્પન્ન થયેલા છે. જેવાં કે, કેટલાએક સાગરેપમની સ્થિતિવાળા છે, અને કેટલાએક દશહજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા છે અને કેટલાએક પહેલે સમયે અને કેટલાએક બીજે સમયે ઉત્પન્ન થયેલા છે, એ ચોથે ભેદ.
હે ગાતમ, આ કારણને લઈને તે ઉપર કહેલો અર્થ બરાબર ઘટતો નથી. અર્થાત્ સર્વ નારકીઓ સરખા આયુષ્યવાળા અને સરખી રીતે ઉપન્ન થનારા હોતા નથી.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, જે અસુરકુમાર દેવતાઓ છે, તે સર્વે સરખા આહારવાળા અને સરખા શરીરવાળા છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગૌતમ, તે અસુરકુમાર દેવતાઓ નારકીની જેમ સમજવા. એટલે નારકીના પ્રકરણમાં જેમ આહાર વગેરેના નવ પદ કહેવામાં આવ્યા છે, તે પ્રમાણે અસુર કુમારના સંબંધમાં સમજીલેવું.
૧ અસુરકુમારનું આહારકસૂત્ર નારકીના સૂત્રો પ્રમાણે સમજવાનું છે, તથાપિ તેને માટે વિશેષ ભાવનાથી ટીકાકાર આ પ્રમાણે લખે છે. અસુર કુમાર દેવતાઓ પોતાના ભાવમાં ધારણ કરવા યોગ્ય શરીરની અપેક્ષાએ અ૯પ શરીરવાળા છે, તેનું માન જઘન્યથી અંગુલના અસંખ્યાતા ભાગનું છે અને મહાશરીરનું માન ઉત્કર્ષથી સાત હાથના પ્રમાણુવાળું છે. ઉત્તર વૈકયિની અપેક્ષાએ લઈએ તે તેમના અ૯૫ શરીરનું માન જઘન્યથી અંગુલના અસંખ્યાતા ભાગનું છે અને મહા શરીરનું માન ઉત્કર્ષથી એક લાખ યોજનના પ્રમાણુવાલું છે. તે અસુરકુમારે મહાશરીરવાળા હોય ત્યારે આહારમાં ઘણાં પુગલે ગ્રહે છે, તે આહાર માનસિક ભક્ષણ રૂપ આહારની અપેક્ષાએ સમજવો. દેવતાઓને તે આહાર પ્રધાન ગણાય છે. અને શાસ્ત્રમાં જે વસ્તુ એનો નિર્દેશ કરવામાં આવે છે, તે પ્રધાનની અપેક્ષાએજ કરવામાં આવે છે. તેઓ જે ઘણું વધારે પુગલોને આહાર કરે છે, તે અલ્પ શરીરની સ્થિતિએ ગ્રાહ્ય એવા પુદ્ગલોની અપેક્ષાએ સમજવું, ઈત્યાદિ સર્વ પૂર્વોક્ત પ્રમાણે જવું.

Page #109

શતક ૨ જું.
(૭૭)
વિશેષમાં એટલું કે, નારકીની અપેક્ષાએ અસુરકુમારના કર્મ, વર્ણ, વેશ્યા વિપરીતપણે સમજવા. જેમકે જે નારકીઓ પૂર્વોત્પન્ન–પહેલા ઉત્પન્ન થયેલા છે. તેઓના અલ્પ કર્મ, અતિ શુદ્ધ વર્ણ અને અતિ શુભ લેશ્યાવાળા હોય છે. અને જે પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા અસુરકુમાર છે, તેઓ મોટા કર્મવાળા અશુદ્ધ વર્ણવાળા અને અતિ અશુભ લેશ્યાવાળા હોય છે કારણ કે, જે અસુર કુમારે પૂર્વ ઉત્પન્ન થયેલા છે, તેઓના મન અતિ કામ અને ગર્વથી જે વારંવાર આહાર કરે છે અને વારંવાર શ્વાસોશ્વાસ લે છે, એ સંબંધ એમ સમજવું કે, “ચતુર્થ ઉપર આહાર કરે છે અને થોડા સપ્તક ઉપર શ્વાસે શ્વાસ લે છે--મુકે છે.” એમ જે કહેલું છે, તેને આશ્રીને “વારંવાર એમ કહેવામાં આવ્યું છે. જે ઉત્કર્ષથી એક હજાર વર્ષે અધિક ઉપર આહાર કરે છે અને અધિક પખવાડીઆ ઉપર શ્વાસોશ્વાસ લે છે, તેને લઈને તેને એના અપકાળે થયેલા આહાર--ઉશ્વાસપણાથી વારંવાર આહાર કરે છે. ઈત્યાદિ વ્યપદેશ કરે છે, જેઓ અપ શરીરવાલા છે, તેઓ અપ શરીરને લઈને અ૫ પુગનો આહાર કરે છે અને તે પ્રમાણે શ્વાસોશ્વાસ લે છે, જે તેમના આહાર તથા ઉશ્વાસ કદાચિત્ થાય અને કદાચિત ન થાય, એ વિષયમાં તો મહા શરીરના આહાર ઉધાસના અંતરાળની અપેક્ષાએ સમજવું. એટલે ઘણાંજ અંતરાળને લઈને તેઓ તે અંતરાળે આહાર વગેરે કરે છે, અને તે બીજે કરે છે, એમ વિવેચન કરવામાં આવશે. જે મોટા શરીર, વાલા છે, તેમના આહાર તથા ઉશ્વાસમાં અંતરાળ છે, પણ તે અ૯પ છે, એમ “વારંવાર એ પદથી જણાવ્યુ છે.
આ ઉપરથી એમ સિદ્ધ થયું કે, મહા શરીરવાળા તેઓના આહાર તથા ઉશ્વાસનું ઘણુંજ અ૯૫ અંતર હોય છે, અને અ૯પ શરીરવાળા તેઓના આહાર તથા ઉશ્વાસનું મેટું અંતર હોય છે. જેમકે સધર્મ દેવકના દેવતાએને સાત હાથના માનને લઈને તેઓને મહા શરીરમાં આહાર તથા ઉશ્વાસ બંનેની અંદર અનુક્રમે બે હજાર વર્ષ અને બે પખવાડીઆનું અંતર અને અનુત્તર દેવતાઓને એક હાથના માનને લઈને તેઓને અપ શરીરમાં તેત્રીશ હજાર વર્ષ અને તેત્રીશ પખવાડીયાનું અંતર હોય છે. તેથી મહા શરીરવાળા એવા તેઓને જે વારંવાર આહાર તથા ઉશ્વાસ કહ્યો છે, તે ઉપરથી તેમની અલ્પ સ્થિતિ છે, એમ સિદ્ધ થાય છે, અને બીજાઓને વૈમાનિક દેવતાઓની જેમ તેથી ઉલટી રીતે સમજવું.
અથવા લામાહારની અપેક્ષાએ લઈએ તો તેઓ વારંવાર પ્રત્યેક સમયે આહાર કરે છે, અને જે મહા શરીરવાલા છે, તેઓ પર્યાપ્ત અવસ્થામાં

Page #110

( ૭૮ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર
ભરેલા હોવાથી તેઓ નારકીઓને અનેક પ્રકારની યાતનાઓ વડે પીડે છે. એટલે તેમને ઘણાં અશુભ કર્મના બંધ થાય છે, તેથી તેઓ મહા કર્મવાળા ગણાય છે, અથવા જે અસુરકુમારેએ આયુષ્ય કર્મબાંધેલું છે, તેથી તેઓ તિર્યંચ પ્રમુખને યોગ્ય એવી કર્મ પ્રકૃતિએને બાંધે છે, તેથી પણ તેઓ મહાકર્મવાળા ગણાય છે. તથા તેમને જે અશુદધ વર્ણ અને અશુભ લેશ્યાવાળા કહ્યા છે, તેમાં જે પૂર્વ ઉત્પન્ન થયા હોય તેમનું શુભ કર્મ ક્ષીણ થવાથી શુંભ વર્ણ અને શુભ લેશ્યા હાસ પામી જાય છે. અને જે પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલા છે, તેમણે આયુષ્ય કર્મ બાંધ્યું નથી, તેથી તેઓ અલ્પ કર્મવાળા હોય છે અને ઘણું કર્મોના સંબંધથી તથા શુભ કર્મ ક્ષીણ ન ન થવાથી તેમને શુભ વર્ણ વગેરે થાય છે.
અસુરકુમારેનું વેદના સૂત્ર નારકીના જેવું જ છે, તે પણ તેની ભાવનામાં આટલે વિશેષ પ્રકાર છે. જે સંસીભૂત હોય છે, તેઓ મહાદનાવાળા હોય છે; કારણ કે, ચારિત્રાની વિરાધનાને લઈને તેમના ચિત્તમાં સંતાપ થયા કરે છે. અથવા સંસીભૂત એટલે પૂર્વભવે સંસી હોવાથી વા પર્યાપ્ત હોવાથી તેઓ શુભ વેદનાને આશ્રીને મહાદનાવળા હોય છે, અને બીજાઓ અલ્પ વેદનાવાળા હોય છે.
એવી રીતે નાગકુમાર દેવતા વગેરેના સંબંધે પણ તેમની યથાગ્યતા પ્રમાણે નવદંડક જાણી લેવા.
પૃથ્વીકાયના સંબંધે નારકીની જેમ ચાર સૂત્રે લાગુ કરવા, પરંતુ ફક્ત આહાર સૂત્રની અંદર આ પ્રમાણે ભાવના છે–પૃથ્વીકાય વગેરેને અંગુળના અસંખ્યાતા ભાગનું શરીર લઈએ તો તેમનું અ૫ શરીરપણે જાણી લેવું અને બાકીનું આગમના વચન પ્રમાણે જાણી લેવું.
તે પૃથ્વીકાય વગેરે મહાશરીરવાળા હોય ત્યારે તે મહાશરીરને લઈને માહારથી ઘણું પુદ્ગલેનો આહાર કરે છે અને વારંવાર શ્વાસેતેમ કરે છે, અને તેમનો ઉશ્વાસ તો યોક્ત માનવડે જે થાય છે, તે પરીપૂર્ણ ભવની અપેક્ષાએ સમજે, તેથીજ “વારંવાર ” એમ કહેવામાં આવ્યું છે, અને અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં તો જે અહ૫ શરીરવાળા છે, તે લેામાહારથી આહાર કરતા નથી, પણ એજ-આહારથી આહાર કરે છે, તેથી તેઓ કદાચિત્ આહાર કરે છે, એમ કહેલું છે, અને શ્વાસોશ્વાસની બાબતમાં ઉશ્વાસની અપર્યાપ્ત–અવસ્થામાં તેઓ ઉશ્વાસ લેતા નથી, અને તે સિવાયની અવસ્થામાં ઉશ્વાસ લે છે, તેથીજ “કદાચિત્ ઉશ્વાસ લે છે;” એમ કહેલું છે.

Page #111

શતક ૨ જી
( ૭૯ )
શ્વાસ લે છે અને તે અપ શરીરને લઇને અલ્પ આહાર કરે છે અને અલ્પ શ્વાસાશ્ર્વાસ લે છે. અને કદાચિત્ આહાર તથા શ્વાસ લેવામાં તા તેમની અપર્યાપ્ત અવસ્થાની અપેક્ષાએ સમજી લેવુ.
કર્માદિ સૂત્રમાં પૂર્વાપન્ન અને પશ્ચાત્ ઉત્પન્ન થયેલા પૃથ્વીકાય જીવાને કર્મ, વર્ણ અને લેશ્યાનો વિભાગ નારકીના જેવોજ છે. એવી રીતે સ્તનિત કુમાર દેવતા સુધી બધુ તે પ્રમાણે સમજવુ.
તેમનું વેદના અને ક્રિયામાં વિવિધપણું બતાવવાને ગૈાતમસ્વામી પ્રશ્ન પુછે છે. ?
ગાતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન્, પૃથ્વીકાય જીવો સર્વે સરખી વેદનાવાળા છે ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, તે ગાતમ, તેઓ સરખી વેદનાવાળા હાય છે. ગીતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, શા કારણથી તે સર્વે સરખી
વેદનાવાળા હાય છે?
ભગવાન્ કહે છે. હે ગાતમ, પૃથ્વીકાય વગેરે સર્વાં જીવા અસીભૂત છે, તેથી તેએ નિર્ધારણા વિના વેદનાને વેઢે છે. અર્થાત્ તેએ મિથ્યાદષ્ટિ હાવાથી મન રહિત છે, તેથી વેદનાનો અનુભવ કરતાં છતાં પણ તે
અમેએ પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલા અશુભ કર્મની આ પરિણતિ છે ’ એમ જાણી શકતા નથી, કારણ કે તેમનામાં મિથ્યાદષ્ટિપણું છે અથવા મત્ત અને મૂષ્ઠિત થયેલા માણસની જેમ બેભાનપણું છે, તે કારણને લઇને તેઓ પૃથ્વી
કાય વા સરખી વેદનાવાળા હાતા નથી.
ગાતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે પૃથ્વીકાય જીવો સર્વે સરખી ક્રિયાવાળા છે?
ભગવાન્ કહે છે. હે ગાતમ, તે પૃથ્વીકાય જીવા સર્વે સરખી ક્રિયાવાળા છે.
ગાત્તમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, શા કારણથી તેમ સરખી ક્રિયાવાળા છે ?
ભગવાન કહે છે. હે ગૈાતમ, તે પૃથ્વીકાય જીવો માયાવી અને મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે. પ્રાયે કરીને તેએ માયાવાળાજ ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા અહિં માયા એટલે અનંતાનુબંધી કષાય, તેવા અનતાનુખધી કષાયના ઉદયવાળા હોવાથી તે મિથ્યાર્દષ્ટિ એટલે મિથ્યાત્વનાઉદય

Page #112

( ૮૦ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર
વાળી વૃત્તિવાળા હોય છે. તેથી તેઓને નિયતપણે આરંભિકી, પા રિગ્રહિકી; માયાપ્રત્યચિકી, અપ્રત્યાખ્યાનકી અને મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી એમ પાંચ ક્રિયાઓ લાગે છે. તે કારણને લઇને તેઓ સર્વ સરખી ક્રિયા
વાળા હોય છે.
ગમત સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન , તે પૃથ્વીકાય છે સ સરખી આયુષ્યવાળા અને સરખી રીતે ઉત્પન્ન થયા છે ?
ભગવાન કહે છે. હે ગૌતમ, તે પૃથ્વીકાય છે નારકીની જેમ સરખી આયુષ્યવાળા અને સરખી રીતે ઉત્પન્ન થયેલા છે. જેવી રીતે પૃથ્વીકાય જીવો કહ્યા, તેવી રીતે ચાઈકિય સુધીના છ સમજવા એટલે અપકાય; તે ઉકાય વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બેઇંદ્રિય, તેઈદ્રિય અને ચઉદ્રિય સુધીના છે તે પ્રમાણે જાણી લેવા. તેઓનું, મહાશરીરપણું તથા અલ્પશરીરપણું પિોતપોતાની અવગાહનાને અનુસાર સમજી લેવું, અને બે ઇંદ્રિય વગેરેનો આહાર પણું પ્રક્ષેપ લક્ષણવાળો સમજવો.
જે પંચૅકિય તિર્યંચ મેનિના જીવ છે, તેઓને નારકોની જેમ વિવિધ ક્રિયાઓવાળા સમજવા તેમાં એટલું વિશેષ છે કે, તેઓ જે મહાશરીર પણામાં વારંવાર આહાર કરે અને વારંવાર શ્વાસોશ્વાસ લે તે સંખ્યાતા વઉંની આયુષ્યની અપેક્ષાએ સમજવું. પણ અસંખ્યાતા વર્ષની આયુષ્યની અપક્ષાએ નહીં. કારણ કે, તેમનો પ્રક્ષેપ આહાર છઠ ઉપર કહે છે, અને તઓને અ૫ શરીરપણમાં આહાર તથા ઉશ્વાસ કદાચિત થાય છે, તે વિષેના પ્રમાણરૂપ વચન છે. લોમાહારની અપેક્ષાએ તો સર્વેને વારંવાર આહાર તથા શ્વાસોશ્વાસ ઘટે છે. જે તેઓ અ૫ શરીરવાળા હોય તો તેમને આહાર તથા ઉશ્વાસ કદાચિત થવાની બાબત અપર્યાપ્તપણામાં લોમાહાર તથા ઉશ્વાસ ન હોવાથી સમજવી અને પર્યાપ્તપણામાં તે લોમાહાર તથા ઉશ્વાસ હેય એમ સમજી લેવું,
કર્મસત્રના વિષયમાં જે પૂર્વોત્પન્ન છે, તેમને અપકર્મપાડ્યું અને જે પથાત ઉત્પન્ન હોય તેમને મહા કર્મપણું જાણવું. અને આયુષ્ય વગેરે તો તે ભવમાં વેદનીય એવા કર્મની અપેક્ષાએ જાણી લેવા.
વર્ણ તથા લેશ્યાના સૂત્રોના વિષયમાં જે પુત્પન્ન હેય તેમને તારૂણ્ય વયને લઈને શુભવર્ણ વગેરે જાણવા અને જે પાછળથી ઉત્પન્ન હોય તેમને બાળવયને લઇને અશુભવë વગેરે જાણવા. લેકમાં પણ તેમજ દેખાય છે.
૧ નિયતપણે એટલે નિશ્ચયથી પાંચ ક્રિયાઓ લાગે છે ત્રણ વિગેરે નહીં

Page #113

શતક ૧ લુ.
( ૧ )
ગાતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, જે પચે દ્રિય તિર્યંચચેાનિના વે છે, તે સર્વે સરખી ક્રિયાવાળા છે કે નહીં?
ભગવાન કહે છે. હું ગાતમ, એ અર્થ ઘટતો નથી.
ગાતમસ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, શા કારણથી તે અર્થ ઘટતો નથી ? ભગવાન કહે છે. હું ગાતમ, તે પંચત્રિય તિર્ય ચયાનિના જીવેા સભ્યદૃષ્ટિ, મિથ્યાદષ્ટિ અને સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ, એમ ત્રણ પ્રકારના કહેલા છે. તેમાં જે સમ્યગદૃષ્ટિ છે, તે અસયત અને સયતાસયત એમ બે પ્રકારના કહેલા છે. તેમાં જે સયતાસંયત પંચૈત્રિય જીવે છે, તેમને આરંભિકી, પારિત્રહિકી અને માયાપ્રત્યયિકા એમ ત્રણ પ્રકારની ક્રિયા હોય છે, અને તેમાં જે અસયત પંચેન્દ્રિય જીવા છે, તેમને ત્રણ પહેલી અને ચેાથી અપ્રત્યાખ્યાનકી એમ ચાર ક્રિયાએ હોય છે. અને જે મિથ્યાદષ્ટિ છે, તેમને પહેલી ચાર અને પાંચમી મિથ્યાદર્શનપ્રત્યયિકા મલી પાંચ ક્રિયાઓ હાય છે. અને જે સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ છે, તેમને પણ મિથ્યાર્થિની જેમ પાંચ ક્રિયાએ હાય છે.
હે ગાતમ, જે પચેત્રિય મનુષ્યા છે, તેઓના સબધમાં નારકીની જેમ સમજવું.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે મનુષ્યે સર્વ સરખા આહાર વાળા છે કે નહીં ?
ભગવાન્ કહે છે, હે ગાતમ, તે અથ ઘટતા નથી.
ગાતમ પુછે છે, હે ભગવન, શા કારણથી તે અર્થ ઘટતા નથી ? ભગવાન કહે છે, હે ગૈાતમ, તે મનુષ્યા મહાશરીરવાળા અને અપ શરીરવાળા એમ બે પ્રકારનાં કહ્યાં છે.. તેઓમાં જે મહાશરીરવાળાં છે, તેઓ ઘણાં પુદ્દગલાના આહાર કરે છે, તેને પરિણમાવે છે અને તે પ્રમાણે શ્વાસેાશ્વાસ લે છે–મુકે છે. વળી તે વારંવાર આહાર કરે છે અને શ્વાસેાશ્વાસ લે છે–મુકે છે. ખાકીનું વેદના સુધીનુ સર્વ નારકી પ્રમાણે જાણી લેવું.૨
૧ સ્થૂલ એવા પ્રાણાતિપાત વગેરેથી નિવૃત્ત થયેલા જે દેશવિરતિવાલા તે સચત અને તે શિવાયની બીજી હીંસાથી નિવૃત્ત નહી થયેલા તે અસયત તેથી તેને સયતાસયત કહેલા છે.
૨ આ ઠેકાણે નારક સૂત્રમાં ‘ વારંવાર આહાર કરે છે’ એમ કહેલુ છે અને અહિ તા ‘કદાચિત્ આહાર કરે છે' એમ કહું તેા તે પણ સભવે છે. કારણ કે, મહાશરીરવાળા તે દેવકુરૂ પ્રમુખના યુગળીઆ મનુષ્યા
૧૧

Page #114

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
( ૨ )
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. સરખી ક્રિયાવાળા છે કે નહીં?
હું ભગવન્, જે મનુષ્ય જીવે છે તે સર્વે
ભગવાન્ કહે છે. હું ગાતમ, એ અર્થ ઘટતા નથી.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, શા કારણથી એ અથ ઘટતા નથી? ભગવાન્ કહે છે. હે ગૈાતમ. તે મનુષ્યે સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાદષ્ટિ અને સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ, એમ ત્રણુ પ્રકારના કહેલા છે. તેએમાં જે સમ્યગ્દૃષ્ટિ છે, તે સયત, અસયત અને સયતા—સયત એમ ત્રણ પ્રકારના કહેલા છે. તેઓમાં જે સયત છે, તે સરાગસયત અને વીતરાગસયત એમ બે પ્રકારના કહેલા છે. જેમના કષાય ક્ષીણ થયા નથી તેમ શાંત થયા નથી તે સરાગસયત અને જેમના કષાય ક્ષીણ થયા છે અને શાંત થયા છે, તે વીતરાગસયત કહેવાય છે. તેમાં જે વીતરાગસયત છે, તેને કાઈ જાતની ક્રિયા હૈાતી નથી, તેથી તે અક્રિય છે. જેએ સરાગસયત છે, તે પ્રમત્તસયત અને અપ્રમત્તસયત એમ બે પ્રકારના કહેલા છે. તેમાં જે અપ્રમત્તસયત છે. તેઓને એક માયાપ્રત્યયા ક્રિયા હાય છે. કારણ કે, તે કદાચિત્ ઉદ્ગાહના રક્ષણને અર્થે પ્રવર્તે છે, એટલે તેમના કષાય ક્ષીણ થચેલા હેાતા નથી. અને જે પ્રમત્તસંયત છે, તેમને આરભિકી અને માયા પ્રત્યયિકા એ બે ક્રિયા હૈાય છે, કારણ કે, તેમને સ` પ્રમત્તપણાનો યાગ આરભ રૂપ હેાવાથી આભિકી ક્રિયા લાગે છે અને કષાય ક્ષીણુ ન થવાથી માયાપ્રત્યયિકી ક્રિયા લાગે છે.
પ્રથમ સૂત્રમાં જે સયતાસયત
કહેલા છે. તેમને આરંભિકી, પારિગ્રાહિકી અને માયાપ્રત્યયિકી એ ત્રણ ક્રિયા લાગે છે, અને જે અસયત છે તેમને મિથ્યાદર્શનપ્રયિકી શિવાય ખાકીની ચાર ક્રિયાએ લાગે છે. અને જે મિથ્યાદષ્ટિ તથા સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ છે, તે ખનેને પાંચ ક્રિયા
.
લાગે છે. હે ગૈાતમ, જે વાનવ્યંતર, જયોતિક અને વૈમાનિક દેવતાએ છે, કદાચિત્ કવળ–આહારવડે આહાર કરે છે, કારણ કે, ‘ તેમના આહાર અ।મનો છે, ' એવું વચન છે. અને જે અપશરીરવાળા છે, તે વારંવાર ખાળકની જેમ અલ્પ આહાર કરે છે. જે અપ શરીરવાળા સમૂર્ણિમ મનુષ્યા છે, તેમને વારંવાર આહાર કરવાને સંભવ છે અને જે પૂર્વોત્પન્ન છે, તેમને તારૂણ્ય વયને લઇને સ’મૂર્છિમની અપેક્ષાએ શુદ્ધ વર્ષોં વગેરે સમજી લેવા. ૧ વનવતર, જયેતિક અને વૈમાનિક દેવતાઓના મહા શરીર તથા અરૂપ શરીર પેાતાની અવગાહનાને અનુસારે જાણી લેવા અસુરકુમારામાં જે

Page #115

શતક ૨ છું.
( ૮૩ )
તેમના સંબંધે અસુરકુમારની જેમ જાણું લેવું. વિશેષમાં એટલું કે, તેમને વેદનામાં નાનાત્ર એટલે વિવિધપણું છે, તેમાં જે માયા મિથ્યાદષ્ટિ ઉત્પન્ન છે, એટલે માયીપણે મિથ્યાદષ્ટિએ ઉપજેલા તે શુભ વેદના-સાતવેદનીયને આશ્રીને અાવેદનાવાળા હોય છે અને જે અનાયી સમ્યગદષ્ટિ ઉત્પન્ન છે, એટલે અમાયીપણે સમ્યગદષ્ટિએ ઉપજેલા છે, તેઓ વધારે શાતા વેદનીયને લઈને મહાદનાવાળા હોય છે. એટલું જતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવતામાં વિશેષ સમજવું. હવે એવીશ દંડકને લાભેદમાં વિશેષ બતાવાને
આહારાદિ દેવડે સાત દડક કહે છે. ૌતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, લેફ્સાસહિત નારકીઓ સવે સરખા આહારવાળા છે, તેઓના જીન જે સમુચ્ચય લેશ્યા સહિત અને શુકલ લેશ્યાવાળો છે, તે બંનેનો એક સરખો પાઠ કહે અને કૃષ્ણલેશ્યા અને શુકલેશ્યાવાળાનો પણ એક પાઠ કહેવા અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળા તથા નીલ સંજ્ઞીભૂત છે, તે મહાદનાવાળા અને જે અસંસીભૂત છે, તે અપવેદનાવાળા કહ્યા છે, તેવી રીતે વ્યંતર દેવતાઓ જાણવા, કારણ કે, અસુરકુમારથી લઈને વ્યંતર દેવતાઓ સુધીના દેવોમાં અસંસીભૂત થાય છે, તે વિષે આ ઉદ્દેશમાંજ આગળ કહેવામાં આવશે. અસુરકુમારના પ્રકરણમાં કહેલી યુક્તિથી તેઓ અલ્પ વેદનાવાળા થાય છે, એમ સમજવું અને જે પ્રથમ કહ્યું છે કે, સંસી જીવો સમ્યગદષ્ટિ હોય છે, તે વૃદ્ધ પુરૂષોની વ્યાખ્યાને અનુસાર કહેલું છે, જયોતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવતાઓમાં તો અસંસી ઉત્પન્ન થતાજ નથી, તેથી વેદના પદમાં તેઓ કહેલા છે.
૧ “સ નારકીઓ સરખા આહારવાળા છે' આ પદ ઉપરથી આહાર, શરીર, ઉશ્વાસ, કર્મ, વર્ણ, વેશ્યા, વેદના, ક્રિયા અને ઉપપાત નામના પૂર્વોક્ત નવ પદવાળા નારકી પ્રમુખનો ચોવીશ પદનો દંડક લેશ્યા પદથી વિશેષ કરીને સૂચવ્યા છે, અને તે સિવાયના કૃષ્ણલેશ્યાદિકથી વિશેષ એવા પૂર્વોક્ત નવ પદવાળા જ યથાસંભવ પ્રમાણે નારકાદિ પદરૂપ છ દંડક સૂચવેલા છે. એવી રીતે એ સાત દંડકના સૂત્રને સંક્ષેપ કરવા જેવી રીતે જે દંડક ભણવાનું છે તેને દર્શાવવા માટે ઓધિક–જીવ સમુચ્ચય વિષે અહિં કહેવામાં આવ્યું છે. તેમાં જે પૂર્વે કહેલા એથિક સમુચ્ચય રૂપ નારકીઓ, વેશ્યાહત નારકીઓ, અને સાતમા દડકમાં લીધેલા શુકલેશ્યા

Page #116

( ૮૪)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
લેશ્યાવાળાનો એક પાઠ કહેવો વિશેષમાં વેદનાના સંબંધમાં એટલું કહેવાનું કે માયાવીપણે મિથ્યાદષ્ટિ ઉત્પન્ન થયા છે, તેમને મહાવેદના હોય વાળા નારકીઓ એ ત્રણેને એક પાઠ છે. તેઓમાં લેશ્યા સહિત અને શકલ લેશ્યાવાળા એવા વિશેષણોથી તેમાં ભેદ રહેલો છે અને ઓઘિક દંડકના સૂત્રની જેમ તે બંનેનું એક સૂત્ર છે. આગળ જે “કચ્છધિ” એવું સૂત્ર કહેવાનું છે તેને અહિં સંબંધ છે, તેથી જેની શુકલલેશ્યા હોય છે, તેને જ તે દંડકમાં ભણો. અહિં તે પચેન્દ્રિય તિ, મનુષ્ય અને વૈમાનિકે લેવા, કારણકે, નારકીઓને શુકલેશ્યાનેજ અભાવ છે અને કૃષ્ણલેશ્યા વાળા અને નીલલેશ્યાવાળાને એક પાઠ અર્થાત્ ઓવિક જીવસમુચ્ચય.
: ૧ કૃમલેશ્યા અને નલલેશ્યાના દંડકમાં જે વેદના સૂત્ર છે, તેમાં જે કહેલું છે, તે પ્રમાણે.
ર ઐધિક દંડકની અંદર જે ભણવામાં આવ્યું છે તે અહિં ભણવું નહિ. જે અસંગી હોય છે, તેઓ પહેલી પૃથ્વીમાંજ ઉત્પન્ન થાય છે, અને પહેલી પૃથ્વીમાં કૃષ્ણલેશ્યા તથા નીલેશ્યાનો અભાવ છે, ત્યારે ત્યાં શું ભણવું જોઈએ? તેનો ખુલાસે કરવા માટે આ કહેવામાં આવ્યું છે.
જે માયાવી અને મિથ્યાષ્ટિ છે, તે મહાદનાવાળા હોય છે, કારણ કે, તેઓ ઉત્કૃષિ અશુભ સ્થિતિ અનુભવે છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં પછી તેમને મહાવેદના થવી સંભવે છે અને બીજાઓને અલ્પવેદના થવી સંભવે છે. વળી કાપાત લેશ્યાને દંડક નીલેશ્યાના દંડકની જેમ ભણો. વિશેષમાં એટલું કે નારક પદના વેદના સૂત્રમાં નારકીઓ ઐથિક દંડકની જેમ જાણવા. જેમકે નારકીઓ સંસીભૂત અને અસંજ્ઞીભૂત-એમ બે પ્રકારના છે. તેઓમાં જે અસંસી છે, તેઓ પહેલી પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે, તેથી તેમને કાપિત લેશ્યાનો સંભવ છે, તેથીજ આ કહેલું છે.
જે કે મનુષ્યપદ ક્રિયાસૂત્રની અંદર ઐધિક દંડકમાં મનુએ સંયત, અસંયત અને સંયતાસંયત એમ ત્રણ પ્રકારને કહ્યા છે, તેમાં જે સંયત છે, તે સરાગસંયત અને વીતરાગસંયત–એમ બે પ્રકારના છે. તથાપિ તે કૃષ્ણલેશ્યા અને નીલલેશ્યાના દંડકમાં ભણવા નું નથી, કારણ કે, કૃષ્ણ અને નીલ ગ્લેશ્યાના ઉદયમાં સંયમને નિષેધ કહે છે. તેથી કૃષ્ણદિ દ્રવ્ય લેશ્યાને અંગીકાર કરી પણ કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યને લઈ ઉત્પન્ન થયેલ આ

Page #117

શતક ૨ જું.
છે અને જે અમાયાવીપણે સમ્યગદષ્ટિ ઉત્પન્ન થયા છે, તેમને અલ્પવેદના હોય છે એમ જાણવું. જેમને તેજલેશ્યા અને પાલેશ્યા છે, તેમને આશ્રીને
ઘિક દંડની જેમ તેમના દંડક ભણવા. વિશેષ એટલું કે, મનુષ્ય સરાગ ભણવા, વીતરાગ ભણવા નહીં. આ સૂત્રાર્થની સંગ્રહ ગાથા આ પ્રમાણે છેદુઃખ તથા આયુષ્ય ઉદય આવે તે વિદે તે એકવચન બહુવચનવડે ચાર દંડક કહ્યા છે. નારકીઓ સરખા આહારવાળા છે? સરખા કર્મવાળા છે? સરખા વર્ણવાળા છે? સરખી લેશ્યાવાળા છે? સરખી વેદનાવાળા છે? સરખી ક્રિયા વાળા છે? સરખી આયુષ્યવાળા છે કે સરખી રીતે ઉત્પન્ન થયેલા છે?”
પ્રથમ કહ્યું છે કે, “નારકી લેશ્યાવાળા છે.” તે ઉપરથી લેના સ્વરૂપને નિરૂપણ કરવા ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, શ્યાઓ કેટલી કહેલી છે? ભાના પરિણામ રૂ૫ ભાવ લેશ્યાને નહીં, એમ પ્રથમ પણ કહેલું છે, તે દર્શકવાને માટે આ કહેવામાં આવે છે.
૧ જે કંઈ જીવને તેજલેશ્યા અને પાલેશ્યા છે, તે જીવને આશ્રીને જેમ એથિક દંડક છે, તેમ તે બંનેના બે દંડક જાણું લેવા, એટલે નારકીઓને અને વિકલૈંદ્રિય જીવ, તે ઉકાય તથા વાયુકાય જીને ૫હેલી ત્રણ લેશ્યાઓ જાણવી, ભવનપતિ, પૃથ્વીકાય, જલકાય, વનસ્પતિકાય; અને વ્યંતરેને પહેલી ચાર લેશ્યાઓ જાણવી અને પંચૅકિય, તિર્યંચ અને મનુષ્યને છ વેશ્યાઓ જાણવી; તેમજ જયેતિષ્કને તેજલેશ્યા અને માનિકોને ત્રણ શુભ લેશ્યાઓ જાણવી. તેને માટે લખે છે કે, “ભવનપતિ અને વ્યંતરોને કૃષ્ણ. નીલ, કાપોત અને તેજલેશ્યા હોય છે. જતિષ્ક અને સૈધર્મ દેવતાઓને ફકત તેજલેશ્યા હોય છે, સનકુમાર, મહેક અને બ્રહ્મલેકના દેવતાઓને પાલેશ્યા હોય છે અને તે પછી શુકલ લેશ્યા હોય છે. પૃથ્વીકાય, વાયુકાય વનસ્પતિકાય અને બાદરને તેલેશ્યા સુધીની ચાર લેશ્યાઓ હોય છે અને ગર્ભ જ, તિર્યંચ અને મનુષ્યને છ લેશ્યાઓ હોય છે અને બાકીનાને ત્રણ લેશ્યાઓ હોય છે.” કેવળ એંઘિક દંડકમાં ફિયાસૂત્રની અંદર જે મનુષ્યો સરાગ અને વીતરાગવાળા ભણેલા છે, તે આ લેશ્યાપ્રકરણમાં ભણવા નહીં; કારણ કે, વીતરાગપણમાં તેજેલેશ્યા અને પદ્મશ્યા થવાનો સંભવ નથી, શુકલેશ્યામાંજ તે વીતરાગનો સંભવ છે. પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત તે કહેલા છે. આ સર્વ બતાવવાને માટે આ કહેવામાં આવ્યું છે.

Page #118

( ૮૬ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગૈાતમ, લેશ્યાએ છ પ્રકારની કહેલી છે. તે લેશ્યાના આ બીજ ઉદેશ ઋદ્ધિ સુધી ભણવાના છે. કોઇક એમ માને છે કે, જે પશુ જીવ છે, તે મરીને પાછા પશુજ થાય છે. આવા પુરૂષને એધ થવા માટે ગૈતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
હું ભગવન્ , અમુક નારકાદિ જીવને અતીતકાળે એક ભવમાંથી બીજી ભવમાં સથાર કરવાનો કાળ કેટલા પ્રકારનો છે ? અર્થાત્ અમુક જીવને અતીતકાળમાં કઇ કઇ ગતિમાં રહેવાનુ થાય છે?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગાતમ, તે જીવને એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં સંચાર કરવાના કાળ ઉપાધિભેદથી ચાર પ્રકારનો કહેલો છે. એક નારકસંસાર સસ્થાનકાળ, એટલે નારકીના ભવને વિષે જીવ રહે તે કાળ, બીએ તિર્થયોનિસંસાર સંસ્થાનકાળ એટલે તિર્યંચના ભવને વિષે જીવ રહે તે કળ, ત્રીજો મનુષ્યસંસાર સંસ્થાનકાળ એટલે મનુષ્યના ભવને વિષે જીવ રહે તે કાળ અને ચેાથો દેવસસાર સંસ્થાનકાળ એટલે દેવતાના ભવને વિષે જીવ રહે તે કાળ.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન્, નારકીને સંસારમાં રહેવાના કાળ કેટલા પ્રકારના કહેલા છે ?
ભગવાન કહે છે. હું ગાતમ, નારકીને સંસારમાં રહેવાને કાળ ત્રણ પ્રકારના કહ્યો છે, જેમકે, ૧ શૂન્યકાળ, ર અશૂન્યકાળ, અને ૩ મિશ્રકાળ. ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હું ભગવન્, તિર્યંચયેાનિવાને સંસારમાં રહેવાનો કાળ કેટલા પ્રકારના છે ? અને મનુષ્ય તથા દેવતાને સંસારમાં રહેવાનો કાળ કેટલા પ્રકારના છે ?
ભગવાન કહે છે. હે ગૈાતમ, તિર્યંચચોનિજીવાને સ’સારમાં રહેવાને કાળ એ પ્રકારને કહ્યો છે. ૧ અશૂન્યકાળ અને ૨ મિત્રકાળ અને મનુષ્ય તથા દેવતાને નારકીની જેમ, શૂન્યકાળ, અશૂન્યકાળ અને ૩ મિશ્રકાળ એમ ત્રણ પ્રકારના કાળ કહ્યો છે.
૧ આત્માને વિષે કર્મોના પુદ્ગલોનું લેશન એટલે મિશ્રણ કરવું તે લેશ્યા કહેવાય છે. તે લેશ્યાએ ચેાગના પરિણામથી ખને છે. જયારે યાગાના નિરોધ કરવામાં આવે ત્યારે લેશ્યાઓને અભાવ થાય છે. શરીર નામકર્મનો કોઇ પરિણામ વિશેષ તે યોગ કહેવાય છે.
૨ પ્રજ્ઞાપના ત્તમાં લેશ્યાપદના ચાથેા ઉદ્દેશ છે, તે અહિં લેશ્યાનુ સ્વરૂપ જાણવા માટે બીજો ઉદ્દેશ સમજવો.

Page #119

• શતક ૨ જું
નારકીને તેના નરકભવને અનુગત એવા સંસારમાં રહેવાનો કાળ ત્રણ પ્રકાર છે. તિર્યંચાનિને શૂન્યકાળ નથી પણ અશૂન્યકાળ અને મિત્રકાળ છે અને મનુષ્ય તથા દેવતાને તે ત્રણ પ્રકારને કાળ છે; તેને માટે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે. તેમાં પ્રથમ અશૂન્યકાળ સમજવાનું છે, કારણ કે, અશૂન્યકાળનું સ્વરૂપ જાણી લેવાથી બીજા શૂન્યકાળ અને મિશ્રકાળ સારી રીતે જાણી શકાશે, વર્તમાન કાળે નારકીની સાતે પૃથ્વીઓમાં જે નારકીઓ રહેલા છે, તેમાંથી કોઈ પણ નારકી ઉદ્વ નહી–વે નહી અને બીજે નારકી ઉપજે નહી, અર્થાત જેટલા હોય તેટલાજ રહે, તે ફાળ નારકીને આશ્રીને અશૂન્યકાળ કહેવાય છે, તેને માટે બીજે સ્થળે પણ કહેલું છે. તે સાતે નારકીના મધ્યમાંથી એકાદિ જીવો નીકળી બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા અને બાકી એકજ જીવ રહે તેટલો જે કાળ તે મિશ્રકાળ કહેવાય છે. અને જ્યારે કહેલા સમયના બધા નારકી ચ્યવીને બીજી ગતિમાં પહોંચી ગયા અને તે મહેલે એક પણ જીવ બાકી રહ્યો તે શૂન્યકાળ કહેવાય છે. તેને માટે અન્ય સ્થળે પણું પ્રમાણ આપેલું છે. આ સૂત્રમાં નારકસંસારમાં રહેવાના મિશ્રકાળને વિચાર કરવામાં આવ્યું તેથી તે સૂત્ર વર્તમાનકાળના નારકીના ભવને આશ્રીને પ્રવરતું નથી, પરંતુ વર્તમાનકાળના નારકીના જીને બીજી ગતિમાં જઈ ઉત્પન્ન થવાને આશ્રીને પ્રવર્તેલું છે. જે તેજ નારકીના ભવને આશ્રીને આ સૂત્ર પ્રવર્તલું હોય તો શૂન્યકાળની અપેક્ષાએ મિશ્રકાળ અનંત ગણે છે, એમ જે સૂત્રમાં કહેલું છે, તે ઘટે નહીં.
તે શા માટે ઘટે નહીં? તેવી શંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે, જે વર્તમાનકાળના નારકી છે, તે પિતાની આયુષ્યના કાળને અંતે ઉદ્ધતિ છેએવે છે, અને તેમની આયુષ્યને કાળ અસંખ્યાત છે, એથી ઉત્કૃષ્ટથી બાર મહત્ત્વના અન્યકાળની અપેક્ષાએ મિશ્રકાળ જે અનંતગણે કહેવાય છે, તેના અનંતગણુપણાને અભાવ થવાને પ્રસંગ આવી પડે તે વિષે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે. આ વાત લક્ષમાં રાખી ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, જે નારકને સંસારમાં રહેવાના શૂન્યકાળ, અશૂન્યકાળ અને મિશ્રકાળ કહેલા છે, તેમાંથી કયા કોનાથી અ૯પ છે, ઘણાં છે, સરખા છે અને વિશેષ અધિક છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, નારકને સર્વથી અશૂન્યકાળ અલ્પ છે, અને તેનાથી મિશ્રકાળ અનંતગણે છે, અને તેનાથી શૂન્યકાળ પણ અનંત

Page #120

( ૮ )
શ્રી ભગવતીસૂત્ર. ગણે છે. નારકીને ઉત્પાદકાળ–ઉત્પન્ન થવાના અને ઉદ્વર્તના–ચ્ચવવાના કાળનો જે વિરહકાળ છે, તેનું ઉત્કૃષ્ટ બાર મુહૂર્તનું પ્રમાણ છે, તેથી તે અલ્પ છે અને મિશ્રકાળ એટલે નારકીના જીવને નિર્લેપનાનો જે કાળ તે અશૂન્યકાળની અપેક્ષાએ અનંતગણું થાય છે, કારણ કે, એ કાળ નારકી શિવાયના બીજાઓને આવવા અને જવાને કાળ છે, તે ત્રસ તથા વન
સ્પતિ વગેરેની સ્થિતિના કાળની સાથે મિશ્રિત થઈ અનંતગણે થાય છે, કારણ કે, ત્રસ વનસ્પતિ આદિ છાનું ગમનાગમન–જવું આવવું અને નંત છે. તેમ વળી તે નારકીને નિર્લેપનાકાળ વનસ્પતિકાયની સ્થિતિને અનંતભાગમાં રહે છે. તે વિષે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે.
જે મિશ્રકાળથી શૂન્યકાળ અનંતગણે કહ્યો, તેનું કારણ એ છે કે, જે નારકીના સર્વ જીવો કહ્યા છે, તેઓનું પ્રાયે કરીને વનસ્પતિકાય છે. વિોની અંદર અનંતાનંત કાળ સુધી રહેવું, તે એ જીને નારકીના બીજા ભવનો કાળ છે, તે સિદ્ધાંતમાં ઉત્કૃષ્ટ કહે છે.
હે ગતમ, જે તિર્યંચનિના જીવો છે, તેમને સર્વથી અલ્પ અને શૂન્યકાળ છે, અને તેનાથી અનંતગણું મિશ્રકાળ છે.
- તિર્યંચનિ અને સર્વથી અલ્પ અન્ય કાળ છે, એમ જે કહ્યું, તેનું કારણ એ છે કે, તે કાળ અંતર્મુહૂર્તને છે, જો કે આ કાળ તિર્યંચ
નિ જીવોને માટે કહ્યો છે, તથાપિ તે કાળ વિલેંદ્રિય તથા સંમૂછિંમ જીવોનો પણ સમજી લેવો, કારણ કે, તેમને પણ વિરહકાળ અંતર્મુહૂર્તના પ્રમાણનો કહે છે. જેને માટે બીજે સ્થળે પણ તે વિષે પ્રમાણ આપેલું છે. જે અકેંદ્રિય જીવો છે, તેમને ઉદ્વર્તન તથા ઉપપાતના વિરહનો અને ભાવ છે, તેથી તેમને શૂન્યકાળનો પણ અભાવ છે, તેને માટે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે. પૃથ્વીકાય વગેરેમાં “પ્રત્યેક સમય અસંખ્યાત છે.” એવું વચન છે, તેથી તેમને પણ વિરહને અભાવ છે.
તિર્યંચયોનિજીને અન્યકાળના કરતાં મિશ્રકાળ અનંતગણે છે, એમ જે કહેવામાં આવ્યું, તેનું કારણ એ છે કે, નારકીની જેમ તિર્થીને શૂન્યકાળ છેજ નહિ. કારણ કે, વર્તમાનકાળના સાધારણ વનસ્પતિકાયજીવો કે જે ત્યાંથી ચવેલા હેય તેમને બીજું સ્થાન હેતું નથી.
- હે ગતમ, જે મનુષ્ય અને દેવતા છે, તેમને નારકીની જેમ સમજવું, કારણ કે તેમનો પણ અશૂન્યકાળ બાર મુહૂર્તના પ્રમાણનો છે, અને તેને માટે પ્રમાણ રૂપે એક ગાથા આપેલી છે,

Page #121

શતક ૧ લું.
( ૮૯ )
ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે નારકોને સંસારમાં રહેવાને કાળ, તિર્થને સંસારમાં રહેવાનો કાળ, મનુષ્યોને સંસારમાં રહેવાનો કાળ અને દેવતાને સંસારમાં રહેવાને કાળ છે, તેને વિષે કયો કોનાથી અલ્પ હોય છે, ઘણે હોય છે, સરખે હોય છે અને વિશેષ અધિક હોય છે?
ભગવાન કહે છે. તે ગામ, જે મનુષ્યને સંસારમાં રહેવાનો કાળ છે, તે સર્વથી થડે છે, નારકીને સંસારમાં રહેવાને કાળ તેનાથી અસંખ્ય ગણે છે, દેવતાને સંસારમાં રહેવાને કાળ પણ તેનાથી અસંખ્ય ગણે છે અને તિર્યંચાને સંસારમાં રહેવાને કાળ તેનાથી અનંતગણે છે.
અહિ કદિ એવી શંકા થાય છે, તે જીવને જેમ સંસારમાં જ રહેવાનું થાય છે, તેમ મેક્ષમાં પણ રહેવાનું થાય કે કેમ? તે શંકા દૂર કરવા માટે ગાતમ પ્રશ્ન કહે છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે જીવ અંત્યક્રિયા કરે કે, નહીં ? અર્થાત્ સર્વ કર્મોને ક્ષય કરવા રૂપ મોક્ષ પ્રાપ્તિની ક્રિયા કરે કે નહીં ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, કેટલાએક જીવ તે અંત્ય ક્રિયા કરે અને કેટલાએક ન કરે.
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ અંત્યક્રિયાનું પદ વીશમું છે. તેમાં આ પ્રમાણે છે કે, કેટલાએક જીવ અંત્યક્રિયા કરે અને કેટલાએક ન કરે, એવી રીતે નારકીથી તે વૈમાનિક સુધી સમજવું. અર્થાત્ જે ભવ્ય જીવ હોય તે અંત્યક્રિયા કરે અને જે અભવ્ય જીવ હોય તે ન કરે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, જે નારકીમાં રહેલા જીવ છે, તે અંત્યક્રિયા કરે કે નહીં? .
ભગવાન કહે છે. હે ગતમ, એ અર્થ સર્વથા ઘટતો નથી, કારણ કે, મનુષ્યોને વિષે રહેલે નારકી અર્થાત્ મનુષ્ય રૂપ થયેલે નારકી અંત્ય ક્રિયાને કરી શકે છે.
કેટલાએક જીવો કર્મને લેશ બાકી રહેવાથી અંત્યક્રિયા કરી શકતા નથી, તેથી તે અંત્યક્રિયાના અભાવને લઈને દેવતાને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, તે વિષે વિશેષ નિરૂપણ કરવા માટે ગોતમ સ્વામી પ્રશ્ન કહે છે.
ગતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, જેઓ અસંયત એટલે ચારિત્રના પરિણામથી શૂન્ય છે, તે છતાં તે ભવ્યું છે એટલે દેવપણાને ગ્ય છે,
૧૨.

Page #122

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
દેવ છે, એટલે ચારિત્રના પરિણામ વગરના સમ્યગ્
જેએએ સયમના પરિણામની વિરાધના કરી નથી એવા એટલે દીક્ષાકાળથી માંડીને જેમણે ચારિત્રના પરિણામના ભંગ કર્યો નથી એવા અર્થાત્ સંજવલન કષાયના સામર્થ્યથી અથવા પ્રમત્ત ગુણ સ્થાનકના સામર્થ્ય થી માયાદિકના અલ્પદોષ લાગવાના સંભવ થયા છતાં પણ ચારિત્રને ઉપઘાત જેમણે કર્યો નથી એવા, વળી જેએ ઉપર કહેલા જીવાથી ઉલટા એટલે સ ́યમની વિરાધના કરનારા અર્થાત્ શ્રાવકત્રત લીધા પછી દેશ વિરતિના પરિણામને અખંડિત રાખનારા અને તેને ખડિત કરનારા એવા ઉભય પ્રકારના જે શ્રાવકે હેાય તેવા, વળી જે અસની એટલે મનેાલબ્ધિ વગરના હેાય તેવા. અર્થાત્ અકામ નિર્જરાવાળા, તેમજ જેએ પડેલા પત્ર વગેરેના આહાર કરે તેવા ખાળ તપસ્વીએ, તથા જેએ કંદર્પી એટલે મશ્કરી કરનારા અથવા વ્યવહારથી ચારિત્ર બતાવનારા, અથવા કંદર્પકથા— કામકથા કરનારા, ( જેના સ્વરૂપનું વર્ણન અન્ય સ્થળે આપેલુ છે ) તથા જેએ ચરક પરિવ્રાજક બનેલા છે તેવા, એટલે ધાટિ ભિક્ષા લઈ ઉપ જીવિકા કરનારા, ત્રિદંડી સંન્યાસીએ અથવા ચરક એટલે કચ્છેાટક ૧ આ વિષે અન્ય સ્થળે કહ્યું છે કે, અણુવ્રત, તથા મહાવ્રત, અને ખાલતપ અને અકામ નિર્જરાવાળા જીવ જો સમ્યક્ દષ્ટિ હાય તા દેવતાનું આયુષ્ય બાંધે છે. ’’
વગરના
આ કહેવું અયુક્ત છે, કારણ કે, એ જીવાનો ઉત્કૃષ્ટથી ઉપરના ત્રૈવેયકમાં ઉપપાત કહેલા છે, અને સમ્યગદષ્ટિ જીવ દેશિવરત હાય તોપણ તેમનો ઉપપાત તેમાં થતા નથી, કારણ કે, દેશિવરત શ્રાવકોનું ગમન અચ્યુત દેવલાકની ઉપર થતું નથી ત્યારે તેએ નિવ પણ નથી, કારણ કે, તેમને અહિં ભેદથી કહ્યા નથી, તેથી અહિં મિથ્યાદષ્ટિ જીવાજ ભવ્ય અથવા અભવ્ય લેવા અને જે અસયત ભવ્ય દ્રવ્યુ દેવા કહ્યાં તે શ્ર મણ ગુણને ધારણ કરનારા અને સામાચારીના સ અનુષ્ઠાન કરનારા દ્રવ્યલિગ ધારી જીવા લેવા. તેએ બધી કેવળ ક્રિયાના પ્રભાવથીજ ઉપરના ગ્રેવેચકની અંદર ઉત્પન્ન થાય છે. તેને તેવું ચારિત્રના પરિણામ વડે શૂન્ય હોવાથી અસયત
અહિ શકા કરે છે કે, તેવા ભન્ય અથવા અભવ્ય જીવા શ્રમણ ગુણને ધારણ કરનારા કેમ થઇ શકે ?
(20)
તેને લીધેજ જેએ દૃષ્ટિ જીવો છે.
અનુષ્ટાન કરતા છતાં પણ કહેલા છે.

Page #123

શતક ૧ લુ'.
વગેરે અને પરિવ્રાજક એટલે કપિલ મુનિના શિષ્યા, તથા કિવિષિઆ એટલે જે પાપીઓ, અર્થાતુ વ્યવહારથી ચારિત્રવાળા છતાં પણ જ્ઞાનાદિકેની નિંદા કરનારા, તથા તિર્યએ એટલે દેશવિરતિ શ્રાવકની જેમ વર્તાને નારા જે ગાય ઘોડા વગેરે, તથા આજીવિકા એટલે નાગા ફરનારો પાંખડિઓ, અથવા ગોશાળાના શિષ્ય, અથવા અવિવેકીલોક પાસેથી લબ્ધિ, પૂજા, ખ્યાતિ વગેરે મેળવવા આજીવિકારૂપે તપસ્યા પ્રમુખ કરનારાં, તથા આભિગિક એટલે વિદ્યામંત્ર વગેરેથી વશીકરણ કરનારા, અર્થાત્ વ્યવહારથી ચારિત્રધારી થઈ મંત્રાદિકના પ્રાગે કરનારા, તથા સલિંગી એટલે રજોહરણાદિ સાધુના ચિન્હોને ધારણ કરનારા અને જેઓનું સમ્ય
વ “ભ્રષ્ટ થયેલું છે, એવા નિë–એ સર્વે દેવકને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કહ્યું છે, તેઓને દેવલેક શિવાય બીજા કોઈ સ્થાને ઉપજવાનું કહ્યું છે કે નહીં ?
- ભગવાન કહે છે. ગીતમ, જેઓ અસંયત ભવ્ય દ્રવ્યદેવો છે, તેઓ જઘન્યથી ભવનવાસી દેવતાઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉત્કર્ષથી ઉપરના ચિવેયકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને જે અવિરાધિતસંયમ-સંયમને વિરાધના.
તે શંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે, તેવા જીવોની અંદર જે કે મિથ્યા દર્શનને મહામોહ પ્રગટ થયેલ હોય છે. તથાપિ ચક્રવર્તી વગેરે રાજાઓ તરફથી શ્રેષ્ઠ પૂજા, સત્કાર અને સન્માનના દાનને પ્રાપ્ત થયેલા. સાધુઓને જોઈને તે માન મેળવવા દીક્ષાની ક્રિયા આચરવા તરફ તેમને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે, તે પછી તેઓ યથાર્થ ક્રિયા કરનારા થાય છે.
૧ જ્ઞાન, કેવળી, ધર્માચાર, સંઘ અને સાધુની જે નિંદા કરે તે કિલિવષી કહેવાય છે.
૨ બીજાને વશીકરણ કરવું તે અભિગ કહેવાય છે, તે અભિવેગ દ્રવ્ય અને ભાવથી બે પ્રકારનો છે, તેમાં જે યોગાદિ છે તે દ્રવ્ય અભિયોગ અને જે વિદ્યામંત્રાદિક છે તે ભાવ–અભિગ કહેવાય છે. વળી સેભાગ્ય વગેરે મેળવવા સ્નાન કરાવે, જવર વગેરે ઊતારવાને વિભૂતિ આપે અને પ્રશ્ન તથા સ્વપ્ન વિઘા બતાવે તે પણ ભાવ અભિયાનમાં આવી
જાય છે.
- ૩ આ ઉપરથી એમ પ્રતિપાદન થયું કે, દેવપણને લઈને કેટલાએક બીજે સ્થાને પણ ઉત્પન્ન થાય.
૪ અહિં કોઈ એવી શંકા ઉઠાવે છે કે, “સંયમને વિરાધના રક

Page #124

(ર)
શ્રી ભગવતી. સૂત્ર. કરનારા નથી એવા સાધુઓ છે, તેઓ જઘન્યથી સધર્મ કલ્પમાં અને ઉકર્ષથી સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને જેઓ સંયમને વિરાધના કરનારા હોય છે. તેઓ જઘન્યથી ભવનવાસી દેવતાઓમાં અને ઉત્કર્ષથી સૌધર્મ કહ૫માં ઉત્પન્ન થાય છે અને જેઓ સંચમી–સાધુના સંયમને વિરાધના કરનારા નથી, તેઓ જઘન્યથી સિધર્મ કપમાં અને ઉત્કર્ષથી અમ્રુત કલ્પમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને જેઓ સંયમીના સંયમને વિરાધના કરનારા છે, તેઓ જઘન્યથી ભવનવાસી દેવતાઓમાં અને ઉત્કર્ષથી જયોતિષ્ક દેવતાઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને જેઓ અસંસી' છે, તેઓ જઘન્યથી ભવનવાસીઓમાં ઉત્કૃષ્ટથી વાણવંતરેામાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને બાકીના રહ્યા, તે સર્વે જઘન્યથી ભવનવાસીઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. હવે ઉકર્ષથી શેમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે આ પ્રમાણે–તાપસે–બળતપસ્વીઓ.
તિષ્કમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કંદર્પ–કામ કથા કરનારાઓ સધર્મ કહપને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે. ચરક–પરિવ્રાજક-ત્રિદંડી કપિલના સંન્યાસીએ બ્રહ્મલેાકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, કિંવિષિયાપાપીઓ લાંતક ક૯૫ને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, તિર્યંચ-શ્રાવકો સહસ્કાર કહ૫ને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, આજીનારાઓ ઉત્કર્ષથી ધર્મ કહ૫માં ઉત્પન્ન થાય છે.” એમ જે કહેવામાં આવ્યું, તે શી રીતે ઘટી શકે ? કારણ કે, દ્રૌપદીએ સુકુમાલિકાના ભવમાં સંયમની વિરાધના કરી હતી, તથાપિ તેણી ઈશાન દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થઈ હતી, એમ સાંભળીએ છીએ, તેનું શી રીતે ? તેના ઉત્તરમાં કહે છે કે, તે ટ્રોપદીએ જે સંયમની વિરાધના કરી હતી, તે માત્ર બકુશપણાને કરનારી સંયમના ઉત્તમ ગુણની વિરાધના હતી, મૂળ ગુણની વિરાધના ન હતી, અને જે સંધર્મ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થવાય છે, તે અતિ વિશિષ્ટ એવા સંયમની વિરાધનામાં થાય છે. જે માત્ર વિરાધનાજ સેધમ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન કરનારી થતી હોય તો તે ઉત્તર ગુણદિકની પ્રતિસેવા કરનારા બકુશ વગેરેની ઉત્પત્તિ અય્યતાદિ દેવલોકમાં કેમ થાય? કારણ કે, તેમનું વિરાધકપણું મુશ્કેલીથી થયેલું છે.
૧ અહિં જે કે, જાનવરિતાર્થ” એ વચનને આધારે અસુર વગેરે મહડિ–મોટી ઋદ્ધિવાળા છે અને “શ્ચિમ મુન્નોરં વંતરિજા
રિ' એ વચનને આધારે વ્યંતરે અલ્પ ઋદ્ધિવાળા છે, તથાપિ એ વચનથી જણાય છે કે, કેટલાએક ભવનપતિઓ વ્યંતરાના કરતાં અલ્પ ઋદ્ધિવાળા છે એમ સમજવું.

Page #125

શતક ૧ કુ.
( ૨૩ ) વિકા—મયંત્રાદિ કરી આજીવિકા કરનારા સાધુઓ અચ્યુત કલ્પને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, આલિયે ગિક-બીજાને વશી કરણ કરવા વગેરે કામ કરનારાઓ અચ્યુત કપને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે અને સલિ’ગી-વૈષધારી સાધુઓ તથા દર્શનથી ભ્રષ્ટ થયેલા સાધુએ ઉપરના ( નવમાં ) ત્રૈવેયકમાં
ઉત્પન્ન થાય છે.
જે મસજ્ઞી છે, તે દેવતામાં ઉત્પન્ન થાય છે, એમ જે કહેલું છે, તે આયુષ્ય સાથે ઉત્પન્ન થાય છે, તેા તેમનુ આયુષ્ય નિરૂપણ કરવાને ગાતમ સ્વામી પુછે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન્, જે અસ ́ાયુ; એટલે જે અસજ્ઞી થતાં પરભવને ચેાગ્ય એવી આયુષ્ય બાંધનારા છે, તે કેટલા પ્રકારે આયુષ્ય બાંધનારા કહ્યાં છે ?
ભગવાન કહે છે. હૈ ગૈાતમ, તે અસંજ્ઞી ચાર પ્રકારે આયુષ્ય બાંધનારા કહ્યાં છે, જેમકે પહેલા નૈયિક-અસ ́જ્ઞી આયુષ્યવાળા, એટલે નારકીને યાગ્ય એવી અસજ્ઞી આયુષ્ય બાંધનારા, ખીજા તિર્થંગયાનિ—અસ શી આયુ એટલે તિર્યંચને ચેાગ્ય એવી અસંજ્ઞી આયુષ્ય બાંધનારાં, ત્રીજા મુનુષ્ય અસની આયુઃ એટલે મનુષ્ય ભવને યેાગ્ય એવી અસન્ની આયુષ્ય બાંધનારા અને ચેાથા દેવ-અસંગીઆયુઃ એટલે દેવતાના ભવને યાગ્ય એવી અસંજ્ઞી આયુષ્ય ખાંધનારા.
એ અસ’જ્ઞી--આયુષ્ય માત્ર સખધથી પણ થાય છે. જેમકે ભિક્ષુકનું પાત્ર,' અહિં ભિક્ષુકની સાથે જેમ પાત્રના સંબધ થયા, તેવી રીતે આયુષ્યનો સ`ખધ થયા, એ રીતે આયુષ્યના સબધ થાયછે, તેથી તે આયુષ્યને લઇને થયેલા સંબધનુ વિશેષ નિરૂપણ કરવામાટે ગાતમ પ્રશ્ન કરે છે. ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે અસંગી જીવ શું નારકીની આયુષ્ય બાંધે ? કે શુ તિય ચયેાનિવાની આયુષ્ય બાંધે ? શું મનુષ્યની આયુષ્ય બાંધે ? કે શું દેવતાની આયુષ્ય બાંધે ?
ભગવાન કહે છે. હું ગૈતમ, તે અસ`જ્ઞી જીવ નારકીની આયુષ્ય ખાંધે છે. અને તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતાની આયુષ્ય બાંધે છે. તે અસી જયારે નારકીની આયુષ્ય ખાંધે છે ત્યારે જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષની અને ઉત્કર્ષ થી પક્ષેાપમના અસંખ્યાતા ભાગની આયુષ્ય ખાંધે છે.
જે જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષ કહ્યા, તે રત્નપ્રભા નારકીના પહેલા પ્રતરને આશ્રીને કહેલા છે અને જે ઉત્કૃષ્ઠથી પાપમનો અસ ખ્યાતા ભાગ કહેલા છે. તે રત્નપ્રભાના ચાથા પ્રત્તરમાં મધ્ય સ્થિતિવાલા નારકીને

Page #126

(૯૪)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
sunnanananana
આશ્રીને કહેલ છે, કારણ કે, રત્નપ્રભા નારકીના પહેલા પ્રતરમાં દશહજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે અને નેવું હજાર વર્ષની ઉત્કૃષ્ઠ સ્થિતિ છે. બીજા પ્રતરમાં દશ લાખ વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે અને નેવું લાખ વર્ષની ઉત્કૃષ્ઠ સ્થિતિ છે, ત્રીજા પ્રતરમાં દશ લાખ વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે, અને પૂર્વ કેટી વર્ષની ઉત્કૃષ્ઠ સ્થિતિ છે. અને ચોથા પ્રતરમાં દશલાખ વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે અને સાગરોપમના દશમા ભાગની ઉત્કૃષ્ઠ સ્થિતિ છે. અહિં જે પાપમનો અસંખ્યય ભાગ કહેલ છે, તે માદયમ સ્થિતિ સમજવી.
- જ્યારે અસંગી જીવ તિર્યચનિ જીવનું આયુષ્ય બાંધે છે, ત્યારે તે જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ઠની પાપમના અસંખ્યાતા ભાગની આયુષ્ય બાંધે છે. આ આયુષ્યની સ્થિતિ જુગળીયા તિયાને આશ્રીને સમજવી.
જયારે અસંસી મનુષ્યની આયુષ્ય બાંધે છે, ત્યારે તે જઘન્યથી અંતમુહૂત્ત ની અને ઉકથી પલ્યોપમના અસંખ્યાતા ભાગની બાંધે છે.
આ આયુષ્યમાં જે પલ્યોપમનો અસંખ્યાત ભાગકહ્યો તે જુગળીયા મનુષ્યોને આશ્રીને કહે છે.
જ્યારે અસંશી જીવ દેવતાની આયુષ્ય બાંધે છે. ત્યારે તે નારકીની જેમ જઘન્યથી દશહજાર વર્ષની અને ઉત્કર્ષથી પાપમના અસંખ્યાતા - ભાગની આયુષ્ય બાંધે છે. . . અહિં એટલું વિશેષ છે કે, જે આ આયુષ્યની સ્થિતિ કહી તે ભવનપતિ–વંતને આશ્રીને સમજવી.
ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. હે ભગવનું જે નારકી અસંસીનું તિર્યંચન અસંસીનું અને દેવ અસંજ્ઞીનું આયુષ્ય કહ્યું, તેમાં કેનાથી કયું કયું ઘણું, કયું સરખું અને કયું વિશેષ અધિક છે?
ભગવાન કહે છે. તે ગાતમ, સર્વથી દેવતા અસંસીનું આયુષ્ય ઘેડું છે. તેનાથી મનુષ્ય-અસંગીનું આયુષ્ય વેડું સંખ્યાતગણું છે, તેનાથી તિર્યચ–અસંજ્ઞીનું આયુષ્ય અસંખ્યાતગારું છે, અને તેનાથી નારકી અસંગીનું આયુષ્ય અસંખ્યાતગણું છે.
જે આ અસંસી આયુષ્યનું અલ્પપણું અને બહુપણું કહ્યું છે, તે કાપણાને અને લાંબાપણાને આશ્રીને કહેલું છે.
ગતમ સ્વામી કહે છે. હે ભગવન, મેં જે પુછ્યું હતું, તે આપે કહ્યું, તે એમજ છે–અન્યથા. નથી,
- તિ રથમ શતા જો દેશ સમા '

Page #127

तृतीय उद्देशक.
પ્રથમ માહનીય કનુ નિરૂપણ.
*
,
પ્રથમ કહેલા બીજા ઉદેશના છેલ્લા સૂત્રેામાં આયુષ્ય વિષે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તે આયુષ્ય મેહના દોષને લઇને થાય છે. તેથી અહિં પ્રથમ મેાહનીય કર્મનુ' નિરૂપણ કરવા ગૈાતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. પ્રથમની સંગ્રહ ગાથામાં કહ્યું છે કે, વ ગોરુત્ત 'કાંક્ષા દોષ તે દર્શાવે છે. ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હું ભગવન, જીવકાંક્ષામેાહનીય કર્મ ક્રિયા કરે કે નહીં? જે માહ ઉપજાવે તે મેાહનીય કહેવાય છે, અને કાંક્ષા એટલે બીજા નવા નવા દર્શન પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા. અહિ ઉપલક્ષથી શંકાદિકનું પણ ગ્રહણ કરવું, તે કાંક્ષાનુ, મેાહનીય તે કાંક્ષા માહનીય અર્થાત્ મિથ્યાત્વ મેાહનીય, એવું કમ તે ક્રિયાનિાદ એટલે ક્રિયામાં મુકી શકાય તેવું છે કે નહીં. ? એ પ્રશ્ન
વીરભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, તે કર્મક્રિયા કરે. કારણકે, જે કરેલું ન હેાય–ક્રિયામાં મુકાયેલું ન હેાય, તેને કર્મ પણાની પ્રાપ્તિજ થતી નથી;
કોઈપણ વસ્તુને કરવામાં ચતુર્ભે ગી—ચારભાંગા હાય છે; દેશવડેહાથ વગેરેથી વસ્તુના એક દેશ–એક ભાગને આચ્છાદન કરે, તે પહેલેા ભાંગેા. અથવા હાથ વગેરેના દેશથીજ સર્વ વસ્તુનુ' આચ્છાદન કરે તે ખીજો ભાંગે.. અથવા સર્વાત્મપણે વસ્તુના દેશનું આચ્છાદન કરે તે ત્રીજો ભાંગેા;અથવા સર્વાત્મપણે સર્વ વસ્તુનું આચ્છાદન કરે તે ચાથા ભાંગા,

Page #128

(
૬ ).
શ્રી ભગવતી સૂત્ર
એ ચતુર્ભગીને કાંક્ષામોહનીય કરણમાં ઘટાવા પ્રશ્ન કરે છે;
ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. હે ભગવન,? તે કર્મને દેશે એટલે જીવન અંશેથી કાંક્ષાહનીય કર્મને અંશ કરે છે? અથવા ૨ જીવના અંશે સર્વ કક્ષાહનીય કર્મ કરેલું છે, ૩ અથવા સર્વાત્માથી કાંક્ષાહનીય કર્મને અંશ કરેલો છે ૪ અથવા સર્વ–આત્માએ સર્વ કાંક્ષામહનીય કર્મ કર્યું છે. ?
ભગગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, જીવે એક દેશે કાંક્ષાહનીય કર્મ કર્યું નથી, જીવના દેશે સર્વ કાંક્ષાહનીય કર્મ કર્યું નથી, સર્વ આત્માએ કરી કક્ષાહનીય કર્મને દેશ કર્યો નથી પણ સર્વ–આત્માએ કરી સર્વ કાંક્ષાહનીય કર્મ કરેલું છે, એટલે જીવના સ્વભાવને લઈને પોતાના સર્વ પ્રદેશોમાં અવગાઢ થયેલા અને એક સમયે બાંધવાના એવા કેમેન પુગળો જયારે બંધાય છે, ત્યારે જીવના સર્વ પ્રદેશને વ્યાપાર થાય છે, તેથીજ સર્વ–આત્માએ એકી કાળે કરવા યોગ્ય કાંક્ષામહનીય સર્વ કર્મ કરેલું છે; અર્થાત્ કર્મપણે બાંધેલું છે, તેથી પહેલા ત્રણ ભાંગાએને પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યા છે.
અહિં એટલું સમજવાનું છે કે, જીવની અપેક્ષાએ અને કર્મદ્રવ્યની અપેક્ષાએ જે એક પ્રદેશ છે, તેની અંદર અવગાઢ થયેલું, અને જીવના સર્વ પ્રદેશના વ્યાપારપણાને લઈને એક સમયે બાંધવાને યોગ્ય એવું સર્વ કાંક્ષાહનીય કમ કરેલું છે, અથવા સર્વ એટલે જે કાંઈ કાંક્ષાહનીય કર્મ હોય તે બધું સર્વ–આત્માએ કરેલું છે--બાંધેલું છે, એક દેશવડે નહીં.
ઉપર કહ્યું છે કે, છેવોએ તે કાંક્ષામોહનીય કામ કરેલું છે, તેમાં તો સામાન્ય જીવને ઉદ્દેશીને કહેલું છે. પણ તે “ કયા છે ” એવું વિશેષ કહેવામાં આવ્યું નથી, તેથી તેને વિશેષપણે જણાવવાને નારકાદિ જીવિના દંડકવડે ગોતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે કે, હે ભગવન, નારકીના છે તે કાંક્ષામહનીય કર્મ કરે ?
ભગવાન કહે છે. હે ગોતમ હા, તે નારકીના છ કાંક્ષા મોહનીય કામ કરે છે. તે સર્વાત્માએ કરી સર્વ કક્ષામહનીય કર્મ કરે છે. અહિં તે પ્રમાણે ધમાનિક દેવતા સુધી વશ દંડક કહેવા.

Page #129

શતક ૧ લું.
(
૭ )
" ઉપર જે કાંક્ષામોહનીય કર્મ કહ્યું છે, તે શ્ચિામાં મુકવા ગ્ય કહ્યું છે, તો તે ક્રિયા ભૂત, વર્તમાન, અને ભવિષ્ય એમ ત્રણ કાળના વિષય વાળી હોય છે, તે ક્રિયા દર્શાવવાને માટે ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવાન, તે કક્ષાહનીય કર્મ જીએ અતીકાલે કરેલું છે કેમ?
ભગવાન કહે છે, ગૌતમ, હા, તે અતીત કાળે કરેલું છે, કારણ કે, તેમ જ કરેલું ન હોય તો આ અનાદિસંસારનો અભાવ થવાને પ્રસંગ આવે.
ગતમ સ્વામી કહે છે. હે, ભગવન, ત્યારે તે કક્ષાહનીય કર્મ જીવને દેશે કરી કરેલું છે કેમ આ આલાપ વડે વૈમાનિક દેવતા સુધી દંડક કહે. એવી રીતે તેઓ વર્તમાન કાલે પણ તે કામ કરે છે. આ આલાપ વડે વિમાનિક દેવતા સુધિને દંડક કહે. એવી રીતે તે ભવિધ્યકાલે પણ તે કર્મ કરવાના છે. તે આલાપ વડે વિમાનિક દેવતા સુધિનો દંડક કહે.
જ્યારે કર્મ કરવામાં આવે ત્યારે તે કર્મને ચય, ઊપચય, ઉદીરણું, વેદના અને નિર્જરા થવા જોઈએ, તેથી તે વિષે દર્શાવે છે.
જીવ તે કમને ચય એટલે પ્રદેશ અનુભાગ વગેરેનું વધારવું તે, તેણે અતીતકાલે કરેલ છે, તે વર્તમાન કાલે કરે છે અને ભવિષ્યકાલે કરવાનો છે.
તે કર્મને ઊપચય એટલે તે પ્રદેશ અનુભાગ વધાર્યો હોય, તેને વારંવાર વધારે તે ઉપચય, તેણે તે અતીતકાલે કરેલ છે, તે વર્તમાનકાલ કરે છે અને ભવિષ્યકાલે કરવાને છે.
અહિં કેટલાએક એમ કહે છે કે, કમને પુદગલાને માત્ર ગ્રહણ કરવા તે ચય અને તે ચય કરેલા પગલોનો બાધાકાલ મુકીને દવાને માટે નિષેક-સિંચન કરવો તે ઊપચય. તે નિષેક આ પ્રમાણે–પ્રથમ સ્થિતિમાં કર્મના ઘણાં દળીયાનો નિષેક કરે છે, પછી બીજી સ્થિતિમાં તેને નિષેકવિશેષ હીન કરે છે. તે તેની ઉત્કૃષ્ઠ સ્થિતિ સુધી નિષેક કર્યા કરે છે તે વિષે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે;
ઉદય નહીં આવેલા કર્મનો કોઈ વિશેષ કારણવડે ઉદયમાં પ્રવેશ કરાવે, તે ઉદીરણું કહેવાય છે. જીવે તે ઉપસ્થિત થયેલી કમની ભૂતકાળે ઉદીરણા કરેલી છે, તે વર્તમાનકાળે ઉદીરણું કરે છે, અને ભવિષ્યકાળે ઉદીરણું કરવાનો છે;
૧૩

Page #130

(૯૮).
શ્રી ભગવતી સુત્ર
- જે કમને અનુભવ કરે તે વેદન કહેવાય છે. જીવે તે ઉદીરણા પામેલા કર્મને ભૂતકાળે વિદ્યા છે, તે વર્તમાનકાળે વેદે છે, અને તે ભવિષ્યકાળે વેદવાનો છે.
કર્મને જીવના પ્રદેશોમાંથી નિર્જરા અર્થાત્ કર્મના પ્રદેશને નાશ કરવામાં આવે તે નિર્જરા કહેવાય છે.
જીવે તે ઉદીરણા પામેલા કમની ભૂતકાળે નિર્જરા કરી છે, તે વર્તમાનકાળે નિર્જરા કરે છે, અને ભવિષ્યકાળે નિર્જરા કરવાનું છે,
તેની સંગ્રહ ગાથા આ પ્રમાણે છે;
ર્યા, ચય કર્યા, ઉપચિત કર્યા, ઉદીરિત કર્યા, વિદ્યા અને નિર્જરિત કર્યો, તેમાં પહેલા કૃત, ચિત અને ઉપચિત--એ સામાન્ય ક્રિયાના ત્રણ કાળને આશ્રીને તથા સમુચ્ચયને આશ્રીને ચાર ભેજવાળા છે. અને સામાન્ય ક્રિયા ન લઈએ તો તે ત્રણ ભેદવાળા અને પાછળના ઉદીરિત, વદિત, અને નિર્જરિત એવા મેહ પુદ્ગલો ત્રણ પ્રકારના છે. અહિં કદિ શંકા થાય કે, પહેલા ત્રણ સૂત્રોમાં કૃત, ચિત અને ઉપચિત કહ્યાં, અને ઉત્તર સૂત્રમાં ઉદીરિત, વદિત અને નિર્જી એ કેમ કહ્યા ? તેના સમાધાનમાં કહે છે, કે, કૃત, ચિત અને ઉપચિત કર્મ ચિરકાલ સુધી રહે છે, એથી કરણ વગેરેને માત્રા ત્રિકાળ ક્રિયાથી જુદુ ચિરકાલ રહેવાપણું છે, તેને આશ્રીને કૃત, ચિત, અને ઉપચિત કહેલા છે અને ઉદારિત, વિદિત અને નિજીર્ણ કર્મને લાંબા કાળ રહેવાપણું નથી, તેથી ત્રિકાળવ7 એવી માત્ર ક્રિયાને લઈને જ તે કહેલા છે.
જીવ કક્ષામહનીય કર્મને વિદે છે.” એમ કહેવામાં આવ્યું છે, તો તે શા કારણથી વેદે છે? એ પ્રતિપાદન કરવાને ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન જીવકાંક્ષાહનીય કર્મ વેદે છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, હા, જીવ કક્ષાહનીય કર્મ વેદે છે.
અહિં કઈ શંકા કરે કે, જીવ કક્ષાએહનીય કર્મ વેદે છે, એ વિએને નિર્ણય તો પહેલા કરેલ છે, છતાં ગતમ સ્વામીએ પુનઃ શા માટે આ પ્રશ્ન કર્યો હશે ? તેના સમાધાનમાં કહે છે કે, પ્રથમ તે માત્ર કર્મને
દવાનું કહ્યું છે, પણ તે દવાને ઉપાય કહ્યો નથી, તેથી તે કર્મને દિવાના ઉપાયને પ્રતિપાદન કરવા માટે ગૌતમ સ્વામીએ પુનઃ આ પ્રશ્ન કર્યો છે. '

Page #131

શતક લુ.
( ૯ )
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન્, જીવ કેત્રે પ્રકારે તે કાંક્ષામેાહનીય કર્મ વેદે છે ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, જે જીવ! અન્ય દર્શનનું શ્રવણુ અને અન્ય કુતીર્થિક લોકોનો સસગ ઈત્યાદિ કારણેાને લઈને શંકાવાળા થયેલા હાય એટલે શ્રીજિન ભગવાને પ્રતિપાદન કરેલા પદાર્થી પ્રત્યે સર્વથી અથવા દેશથી સંશય કરનારા હાય વળી જે જીવો કાંક્ષિતા એટલે દેશથી વા સર્વથી અન્ય દર્શનની આકાંક્ષાવાળા હાય તેમજ જે જીવા વિચિકિત્સિતા એટલે ધર્મના કુળને વિષે શંકાવાળા થયા હાય, એથી કરીને ભેદને પામેલા એટલે આ જિન શાસન આવું હશે કે આવું હશે ’ એમ જીન શાસનના સ્વરૂપ પ્રત્યે બે મતિ થઈ ગયેલા, અથવા અનિશ્ચયવાળા થઇ ગયેલા વા મતિભ`ગને પામી ગયેલા અને છેવટે ‘ આ એ પ્રમાણે નથી ’ એમ બુદ્ધિભ્રમને પ્રાપ્ત થયેલા તેવા જીવે કાંક્ષામેાહનીય કર્મને વેદે છે.
6
એકાંક્ષામેાહનીય કર્મ જીવ વેદે છે એ વાત સત્ય છે,-કારણ કે, તે વાત શ્રી જીન ભગવાને પ્રરૂપેલી છે, તે સત્યતા ખતાવાને માટે ગાતમ સ્વામી કહે છે.
ગાતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન્, જે જીન ભગવાને પ્રરૂપિત કરેલુ છે, તે સત્ય અને નિઃશંક છે. અન્ય દર્શનના પુરૂષા રાગાદિકથી હણાઇ ગચેલા છે, તેથી તેમનુ પ્રરૂપેલું સત્ય અને નિઃશંક ન હોય પણ શ્રીવીતરાગ ભગવાને જે પ્રરૂપેલું તે સત્ય અને નિઃશંક હેાય છે. અહિં નિઃશ કહેવાનું કારણ એ છે કે, સત્ય અને મધુર તેા કદિ વ્યવહારથી પણ હાઇ શકે છે, પણ નિઃશંક હોઇ શકે નહીં.
ભગવાન કહે છે. હે ગાતમ, જે જીનભગવાને પ્રરૂપેલુ. હેાય તે સત્ય અને નિઃશક હૈાયજ.
શ્રીજીન ભગવાને પ્રરૂપેલું સત્ય હોય, એવા અભિપ્રાયવાળા પુરૂષ કેવા હાય, તે ખતાવવાને ગાતમ સ્વામી કહે છે.
ગાતમ સ્વામી કહે છે. હે ભગવન્, શ્રીજીન ભગવાને જે પ્રરૂપેલુ છે, તે સત્ય અને નિઃશકે છે, એવું મનમાં લાવી તે મનને સ્થિર કરતો અને એવું મન ન થાય તેા તેને કરતા—તેવી મનની ચેષ્ટા કરતા એટલે
"
,
અન્ય મતા સત્ય નથી ' એમ ચિતવતા અથવા તપ ધ્યાન વગેરે કાર્યોમાં મનની ચેષ્ટા કરતે, અને મનને સંવર ફરતા એટલે અન્ય મતામાંથી મનને નિવૃત્ત કરતા અથવા પ્રાણાતિપાત વગેરેના પચ્ચખાણ લેતે એવો જીવ શ્રીજીન

Page #132

(૧૦૦)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
પ્રભુની આજ્ઞાને આરાધક બને છે? એટલે જ્ઞાનાદિકની સેવા કરવા રૂપ જીન ભગવાનના ઉપદેશનો પાળક બને છે? - વીર ભગવાન કહે છે. ગતમ, હા, તેવોજ બને છે.. , શ્રી જિન ભગવાને જે કહ્યું, તે સત્યજ હેય એ શા માટે સમજવું? એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહેવાનું કે, શ્રી જિન ભગવાને તેમાં અર્થાત્ વસ્તુના પરિણામ કહેલા છે, તે વાત દર્શાવવાને ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે અસ્તિત્વ એટલે વસ્તુનું સત્તાપણું–હેવાપણું છે તે અસ્તિત્વને વિષે એટલે વસ્તુના હેવાપણને વિષે પરિણમે છે, અને જે નાસ્તિત્વ છે એટલે જે વસ્તુનું હવાપણું નથી, તે નાસ્તિત્વ વિષે પરિણમે છે?
કહેવાનો આશય એ છે કે, જે વસ્તુનું હેવાપણું તે વસ્તુના હોવાપણામાં પરિણમે છે. જેમ આંગળી છે, તેની અંદર આંગળીપણું રહેલું છે. તે આંગળીને પાંસરી કરે અથવા વાંકી કરે તો પણ તે આંગળીનું આંગળીપણું રહે છે; તેવી રીતે કોઈપણ દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ છે, તે તેના સરળતા વગેરે પદાર્થોથી કાંઈ જુદું થતું નથી; તેના એ પદાર્થો થયા કરે છે, અર્થાત કેઈપણ દ્રવ્યની બીજે પ્રકારે રહેલી સત્તા બીજા પ્રકારની સત્તામાં વત્ત શકે છે. જેમ માટીરૂપ દ્રવ્યની જે પિંડાકારે સા રચેલી હોય છે, તે તેને ઘડો કરવામાં આવે ત્યારે ઘડાના પ્રકારની સત્તામાં રહે છે, અને જે વસ્તુ નાસ્તિત્વમાં છે-જે વસ્તુનું હોવાપણું નથી, તે વસ્તુ નાસ્તિકપણમાં જ પરિણમે છે, એટલે ન હોવાપણામાં પરિણમે છે. જેમકે જે આંગળી છે, તે અંગે નથી, અર્થાત્ આંગળીની અંદર અંગોઠાપણું રહ્યું નથી. તે અંગુઠાપારું જ તે અંગુળિનું નાસ્તિત્વ છે, અને અંગુઠાપણાનું અસ્તિત્વ છે. તે આંગળીના નાસ્તિત્વમાં–નહેવાપણામાં પરિણામ પામે છે, એટલે અંગુઠાને પર્યાયે અસ્તિત્વરૂપે પરિણામ પામે છે; જેમ કૃતિકા દ્રવ્યનું નાસ્તિત્વ તંતુ વગેરેમાં છે, તે મૂરિકાના નાસ્તિત્વરૂપ—અભાવરૂપ વિશ્વની અંદર પરિણામ પામે છે.
અથવા આ વિષે એવો પણ અર્થ છે કે, જે અસ્તિત્વ–હેવાપણું છે, તે ધર્મ અને ધર્મના અભેદથી સકસ્તુ–વિઘમાન રૂપે થઈ અસ્તિત્વમાં–હેવાપણામાં પરિણમે છે, ત્યારે તે સત્ રૂપે થાય છે, તે અત્યંત વિનાશી થતી નથી કારણ કે, જે વિનાશી છે, તેનું રૂપ બીજા પર્યાયમાં જવાનું છે. જેમ દીપક છે, તેનો વિનાશ અંધકારરૂપે પરિણામ પામે છે, તેમજ નાસ્તિત્વ છે,-ન હોવાપણું છે, તે અત્યંત અભાવરૂપ છે, જેમકે ગધેડાનું શીંગડું તે નાસ્તિત્વમાં-અત્યંત અભાવમાં જ છે, અર્થાત જેમ ગધેડાને શીંગડું

Page #133

શતક ૧ લું.
( ૧૦૧ )
હોયજ નહીં તેમ જે અત્યંત અસત્ વસ્તુ છે, તેનું સત્વ–હેવાપણું હોયજ નહીં. તેને માટે કહ્યું છે કે, “ના નાતે મારે નામ જાતે સત જે અસત્ છે, તેને ન હોવાપણું નથી.”
અથવા એવો અર્થ થાય છે, જે અસ્તિત્વ–હોવાપણું છે, તે ધમની સાથે અભેદ પામી અસ્તિત્વ-હેવાપણામાં વરે છે, જેમ વસ્ત્ર તેના વલપણામાં વર્તે છે; અને જે નાસ્તિત્વ–ન હોવાપણુમાં છે, તે નાસ્તિત્વમાં–ન હેવાપણામાં વર્તે છે, જેમ જે વસ્ત્ર નથી, તે વિશ્વના ન હોવાપણામાં વર્તે છે. હવે તે પરિણુમ પામવાને હેતુ બતાવવાને ગૌતમ સ્વામી
પ્રશ્ન કરે છે. ૌતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, જે અસ્તિત્વ છે, તે અતિત્વમાં પરિણમે છે અને જે નાસ્તિત્વ છે, તે નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, એટલે જે વસ્તુ છતી છે, તે છતાંપણામાં પરિણમે છે, અર્થાત જે પર્યાય છે. તે બીજા પર્યાયને પ્રાપ્ત થાય છે, જે વસ્તુ છતી નથી, તે ન છતાંપણામાં પરિણમે છે, અર્થાત્ બીજી વસ્તુનો પર્યાય તેના બીજા પર્યાયને પ્રાપ્ત થાય છે, તો તે પ્રયાગથી પરિણમે છે કે સ્વભાવથી પરિણમે છે. ? અહિં પ્રવેગ એટલે જીવને વ્યાપાર જાણ:
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ. તે પ્રયોગથી અને સ્વભાવથી પરિણમે છે.
પ્રગથી વસ્તુનું અસ્તિત્વ એવી રીતે પરિણમે છે કે, જેમ મૃત્તિકાને પિંડ કુંભારના વ્યાપારના પ્રયોગથી ઘડારૂપે પરિણમે છે; અને જેમ આંગળીની સરલતા વક્રપણાને લઈને પરિણમે છે, તેવી રીતે વસ્તુનું અસ્તિત્વ પ્રાગથી પરિણમે છે.
સ્વભાવથી વસ્તુનું અસ્તિત્વ કેવી રીતે પરિણમે? તે વિષે દષ્ટાંત આપે છે. વાદળ સ્વભાવથી ધોળું હોય, પણ તે કાળા વાદળાને લઈને પરિણમે છે, તેવી રીતે વસ્તુનું અસ્તિત્વ સ્વભાવથી પરિણમે છે.
વસ્તુના નાસ્તિત્વ વિષે પણ પ્રયોગ અને સ્વભાવથી પરિણમવા માટે એજ ઉદાહરણે સમજવા. કારણ કે, તેમની પૂર્વાવસ્થા અને ઉત્તરાવસ્થા સતરૂપ છે. જો કે જે અભાવ છે, તે અભાવજ હોઈ શકે. એમ વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે, તેમાં પણ પ્રયોગ વડે અને સ્વભાવ વડે જે અભાવ હોય તે ભાવ થઈ જાય છે, તેથી પ્રયોગ વગેરેની સફળતા નથી. એમ વ્યાખ્યા કરવી.

Page #134

( ૧૦૨ )
શ્રી ભગવતીપુત્ર.
ઉપર કહેલા પ્રયાગ અને સ્વભાવના અને હેતુઓની ઉભયમાં સમતા છે, અને તેમાં ભગવાન્ની સમતિ છે, એ વાત દર્શાવવાને ગૈતમ સ્વામી પુછે છે,
મતે પ્રયોગ અને તમારે મતે જે
ગાતમ સ્વામી પુછે છે.-હે ભગવન્, જેમ તમારું વિશ્વાસ વડે જે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે; તેમ નાસ્તિત્વ છે, તે નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, અને જેમ તમારે મતે જે નાસ્તિત્વ છે, તે નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, તેમ તમારે મતે જે અસ્તિત્વ છે, તે અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, તે વિષે શું છે ?
ભગવાન્ કહે છે. હું ગાતમ, મારા મતમાં જેમ અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, તેમ મારા મતમાં નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, અને જેમ મારા મતમાં નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, તેમ મારા મતમાં અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે.
ઉપર જે દ્રવ્યનુ સ્વરૂપ કહેવામાં આવ્યું, તેને સત્યરૂપે જણાવાને ગાતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન્, નિશ્ચયે કરીને જેમ અમારે મતે વસ્તુનુ અસ્તિત્વ છે, તે અસ્તિત્વને વિષે પ્રકાશવા ચેાગ્ય છે, અર્થાત્ સસ્તુના હૈાવાપણાંથી પ્રજ્ઞાપન કરવા યાગ્ય છે; તે જેમ પરિણમે, તેમાં એ આલાપ છે, તેમ ગમનીય--પ્રકાશવા યાગ્યમાં પણ બે આલાપ ભણવાના છે; પેહેલા આલાપ પરિણામના ભેદને કહીને એવા છે કે, હે ભગવન, નિશ્ચયે કરી જે અસ્તિત્વ છે, તે અસ્તિત્વમાં પ્રકાશવા ચોગ્ય છે, તે પ્રકાર અને સ્વભાવથી છે; અને બીજો આલાપ અસ્તિત્વ તથા નાસ્તિત્વના પરિણામની સમાનતાને કહેનારો છે, તે એવા છે કે, હે ભગવન્, તમારા મત પ્રમાણે જેમ જે અસ્તિત્વ છે, તે અસ્તિત્વમાં પ્રકાશવા ચાન્ય છે, ઇત્યાદિથી લઇને મારા મત પ્રમાણે જે અસ્તિત્વ છે, તે અસ્તિત્વમાં પ્રકાશવા યોગ્ય છે, ત્યાં સુધીને છે.
ઉપર પ્રમાણે ભગવાની વસ્તુને પ્રકાશ કરવા સંબંધી સમભાવના ક્હીને હવે શિષ્ય સંબંધી તે સમભાવના કહેવાને ગાતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે; ૧ કાઇવાર અતિશયવાળી વસ્તુમાં અન્યથા રીતે પણ બની જાય છે, અને શ્રી જિનભગવાન્ અતિશયવાળા છે, તેથી તેમને આશ્રય કરી પરિણામના અન્યથાપણાની શંકા કરીને ‘ તમારે મતે • એમ કહેલું છે.
.

Page #135

શતક ૧ ભુ.
( ૧૦૩ )
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન; જેવી રીતે તમારે આ પોતાના અને આ પારકા, ' એવી અપેક્ષા રાખ્યા વગર સમાનભાવે જે વસ્તુ પ્રવૃત્તિથી કે ઉપકાર બુદ્ધિથી મારા જેવા નજીક રહેલા શિષ્યની આગળ પ્રકાશવા યાગ્ય છે. તેવી રીતે સમતા પ્રકાર કે ઉપકાર બુદ્ધિએ તે વસ્તુ ગૃહસ્થ પાખંડી માણસની આગળ પ્રકાશવા યોગ્ય છે કે નહીં ? અથવા એવા પણ અ છે કે, જેવી રીતે સુખ પ્રિયત--આદિ વસ્તુ સ્વાત્માને વિષે પ્રકાશ કરવા યોગ્ય છે, તેવી રીતે પરમાત્માને વિષે પ્રકાશ કરવા યાગ્ય છે કે નહી. ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, હા, જેમ અમારા મત પ્રમાણે સારા શિષ્યની આગળ જે વસ્તુ પ્રકાશવા યાગ્ય છે,--તેમ અમારા મત પ્રમાણે પણ તે વસ્તુ પ્રકાશવા.યોગ્ય છે.
પ્રથમ જે કાંક્ષા મોહનીય કર્મ ને વૈદવાનું પ્રસ`ગ સાથે કહેલું છે, હવે તે કર્મનો અધ કહેવા માટે ગૈતમ સ્વામી પુછે છે. ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવ કાંક્ષામોહનીય ક` ખાંધે છે? ભગવાન્ કહે છે. હે ગૈાતમ, હા, જીવ કાંક્ષામેાહનીય કર્મ ખાંધે છે. ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન જીવ તે કાંક્ષામહનીય ક શા કારણથી ખાંધે છે ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, પ્રમાદ અને મન વગેરેના વ્યવહારના હેતુને લઈને જીવ કાંક્ષામેાહનીય કમ ખાંધે છે.
અહિં પ્રમાદ એટલે મથ પ્રમુખ લેવા, અથવા પ્રમાદના ગ્રહણથી મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાયરૂપ ત્રણ મધના હેતુ ગ્રહણ કરેલા છે, અથવા તે ત્રણ હેતુએ એક પ્રમાદની અંદર આવી જાય છે, જેને માટે કહ્યું છે કે, “મુન્ત્રદ્રોએ આઠ પ્રકારના પ્રમાદ કહેલા છે; તે આ પ્રમાણે ૧ અજ્ઞાન, ૨ સશય, ૩ મિથ્યાત્વ, ૪ રાગ, ૫ દ્વેષ, ૬ મતિભ્રંશ, ૭ ધર્મમાં અનાદર, અને ૮ મન, વચન, કાયાના યાગનું દુ:ણિધાન એ આઠ પ્રકારના પ્રમાદ વવા યોગ્ય છે; યાગને કર્મબ્ધનો ચાથો હેતુ પણ કહ્યા છે.
હવે પ્રમાદ વગેરેના હેતુ ફળ અને ભાવને ખતાવા માટે ગીતમ સ્વામી પુછે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, તે પ્રમાદ કોનાથી પ્રવર્તે છે ? ભગવાન્ કહે છે, હું ગાતમ, તે પ્રમાદ મન વગેરેના વ્યાપાર કૃપ યાગથી પ્રવર્તે છે; કારણ કે, મદ્યાર્દિકનુ સેવન અને મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાયને લઇને મન વગેરેના વ્યાપાર ઉત્પન્ન થાય છે.

Page #136

(૧૪)
શ્રી ભગવતી સુત્ર.
| ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે મને વગેરેના વ્યાપાર રૂપ યોગ શેમાંથી પ્રવર્તે છે,?
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, તે મન વગેરેને વ્યાપારરૂપ રોગ વીર્યમાંથી પ્રવર્તે છે.
વીતરાય કર્મના ક્ષય તથા ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલું એક જાતનું જીવનું પરિણામ તે વીય કહેવાય છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન તે વીર્ય શેમાંથી પ્રવર્તે છે? ભગવાન કહે છે, હે ગાતમ, તે વીર્ય શરીરમાંથી પ્રવર્તે છે.
વીર્ય બે પ્રકારનું છે; ૧ સકરણ અને ૨ અકરણ તેમાં જે લેશ્યા રહિત કેવળી સમગ્ર રેય અને દશ્ય પદાર્થની અંદર કેવળ જ્ઞાન તથા દર્શનને ઉપયોગ કરતાં તેમનામાં જે ફુરણ તથા પ્રતિઘાત રહિત આમાને કોઈ પરિણામ ઉત્પન્ન થાય તે અકરણ વીર્ય કહેવાય છે, તે અકરણ વીર્ય આ સ્થળે લેવાનું નથી. જે લેણ્યાસહિત જીવને મન, વચન અને કાયાના કરણના સાધન રૂપે જીવના પ્રદેશને સ્કૂરણ રૂપ વ્યાપાર થાય તે સકરણું વીર્ય કહેવાય છે, આ વીર્ય શરીરમાંથી પ્રવર્તે છે. શરીર વિના તે હોઈ શકતું નથી;
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, શરીર શેનાથી પ્રવર્તે છે.?
ભગવાન કહે છે. હે ગૌતમ, શરીર જીવથી પ્રવર્તે છે. અહિં જો કે શરીરને પ્રવર્તાવવામાં શરીરનું કર્મ પણ કારણ છે, કેવળ એકલો જીવ કારણ નથી, તથાપિ જે કર્મ છે, તે જીવથી કરી શકાય છે, તેથી જીવને પ્રધાન ગણું શરીર જીવથી પ્રવર્તે છે, એમ કહ્યું છેઃ
હવે આ પ્રસંગને લઇને ગોશાળાને મત દર્શાવવા ભગવાનું કહે છે.
હે ગેમ, “એવી રીતે જીવને કાંક્ષામહનીય કર્મને બંધ થતાં તેને ઉથાન-ઉભા થવાનું થાય છે. ઉલ્લેષણ અને અપક્ષેપણુ રૂપ કર્મ
૧ શાળાના મત પ્રમાણે ઉત્થાન વગેરે નથી થતાં એમ સમજવું. ગશાળાને મત એ છે કે, ઊત્થાન વગેરે પુરૂષાર્થના સાધક નથી. પુરપાર્થની સિદ્ધિ નિયમિતથીજ થાય છે તેનું પ્રમાણ આ પ્રમાણે છે. પ્રાણ नियतिबलाश्रयेण योऽर्थः सोऽवश्यं भवति नृणां शुभोऽशुभो वा । भूतानां महति कुते प्रयत्ने नाभाव्यं भवति न भाविनोऽस्ति नाशः " ॥१॥
“ જે શુભ કે અશુભ બનાવ નિયતિ ( થવા કાળ ) ના બળથી થવાનો છે, તે માણસેને અવશ્ય થયા વિના રહેતા નથી; મહાન યત્ન કરવામાં આવે તો પણ જે ભાવી ન હોય તે થતું નથી અને જે ભાવી હોય તે મટતું નથી. ૧ ર ઊંચું ફેકવું, ૩ નીચે ફેંકવું.

Page #137

"
શતક ૧ લું.
(૧૫)
થાય છે, શરીરના પ્રાણનું બળ થાય છે, જીવના ઉત્સાહ રૂપ વીર્ય ફરે છે અને પુરૂષાર્થના અભિમાન રૂપ ઈચ્છિત પ્રયોજનને સાધે તેવું પરાક્રમ પ્રગટે છે અથવા પરાક્રમ એટલે પુરૂષની ક્રિયા-કામ જે સ્ત્રીની ક્રિયા--કામથી ઉત્કર્ષવાળી હોય છે, તે થાય છે; નહીં તો પરાક્રમને અર્થ શત્રુનું નિરાકરણ કરવાનો થાય છે.
એવી રીતે કાંક્ષામોહનીય કર્મનું વદન અને બંધ હેતુસહિત કહીને હવે તેની ઉદીરણું અને બીજું જે કાંઈ તેમાં રહેલું હોય તે બતાવવાને ગતમ પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતાં પ્રશ્ન કરે છે. હે ભગવન, તે જીવ પિતજ કે જે કાંક્ષામોહનીય કર્મને બંધ વગેરેમાં મુખ્ય અધિકારી કહ્યો છે, બીજે કહ્યો નથી, તે જીવ તે કર્મની ઉદીરણ કરે છે? એટલે કેઈ કરણથી તેને આકર્ષ ભવિષ્યકાળે વિદવા ગ્ય કરી તેને ખપાવાને ઉદયાવળિકામાં પ્રવેશ કરાવે છે, ? તેમજ તે જીવ પોતે જ તે કર્મને નિંદે છે? એટલે અતીતકાળે કરેલા તે કર્મ સ્વરૂપને જોઈ તે થવાના કારણોની નિંદા કરે છે? તથા તે કમનો સંવર કરે છે ? એટલે જીવને વિશેષ બોધ થવાથી વર્તમાનકાળના તે કર્મનું સ્વરૂપ જોઈ તેના હેતુને સંવર કરે છે?
અહિં ગહ વગેરે કરવામાં જે કે ગુરૂ વગેરેની સહાય હોય છે, તથાપિ તેઓ તેમાં પ્રધાન ગણાતા નથી, કારણ કે, તેમાં એકલા જીવના વીર્યનું જ કારણ હોય છે અને ગુરૂ વગેરે તો માત્ર તેના વિલાસના હેતુ બને છે.
ભગવાન ઉતર આપે છે, હે ગતમ, તે જીવ પિતાના આત્માએ કરીનેજ કર્મક્ષય કરે, એમ જે પ્રથમ કહેલું છે, તે પ્રમાણે ભણવું-જાણવું.
હવે ઉદીરણને આશ્રીને મૈતમ સ્વામી પુછે છે.
ૌતમ સ્વામી પુછે છે–હે ભગવન, તે જીવ પોતાના આત્માએજ ઉદીરણું કરે, આત્માએજ ગહ કરે અને આત્માએજ તેને સંવર કરે. તો તે શું જે ઉદય આવ્યું, તેની ઉદરણા કરે? કે જે ઉદય ન આવ્યું તેની ઉદીરણ કરે ? કે જે ઉદય ન આવ્યું હોય પણ ઉદય આવવાને
૧૪

Page #138

( ૧૬ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર, યોગ્ય થયું હોય તેવા કર્મની ઉદીરણ કરે? અને ઉદય આવ્યા પછી તે સમયે પશ્ચાત કરેલા કર્મની ઉદીરણ કરે?'
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, જીવ ઉદય આવેલું કર્મ ઉદીરે નહીં, કારણ કે, જે ઉદીરણા પામ્યું હોય, તે ઉદીર્ણપણાને લઈને તેની ઉદીરણ કરવામાં ઉદીરણાને વિરામ પામવાનો પ્રસંગ આવે અને જે કર્મ ઉદય આવ્યું નથી, તે ઉદીરે નહીં, કારણ કે, જે ઉદય આવ્યું નથી, તે ભવિષ્યમાં ઉદય આવવાનું તેથી તેને ઉદીરે નહીં. વળી તે વિષયની ઉદીરણને હાલ અથવા ભવિષ્યમાં અભાવ છે, જે કર્મ સ્વરૂપથી ઉદય આવ્યું નથી પણ જે પછીના અનંતર સમયે ઉદય આવવાને યોગ્ય છે, તે કર્મને ઉદીરે છે, કારણ કે તે વિશેષ યોગ્યતાને પ્રાપ્ત થયેલું છે. અને ઉદય આવ્યા પછીના અનંતર સમયે પશ્ચાત્ કરેલું કર્મ ઉદીરે નહીં, કારણ કે, તે કર્મ અતીતકાળે કરેલું છે, અને જે અતીતકાળે કરેલું હોય, તે સત–વિદ્યમાન રહેતું નથી અને તેવા અસતુની ઉદીરણ હોઈ શકે નહીં.
અહિં જે કે ઉદીરણ વગેરેમાં કાળ સ્વભાવ વગેરે કારણરૂપ છે, તો પણ તેમાં પુરૂષના વયેનું કારણ પ્રધાન છે, તેથી તેને દર્શાવવાને ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
૧ અહિં એવી શંકા થાય કે, પ્રથમ ઉદીરણા, ગહ અને સંવર -એવા ત્રણ પદને ઉદેશ કર્યો છે, તે છતાં અહિ કવિનાં ૩ ઈત્યાદિ એકલા આદ્ય પદનોજ નિર્દેશ કેમ કર્યો? તે શંકાના સમાધાનમાં કહેવાનું કે, કવિ વર્ષ ના જે ચાર વિશેષણે આપેલા છે, તે ઉદીરણાનેજ આશ્રીને તે પહેલા વિશેષણને સદ્દભાવ છે, બીજા બે વિશેષણેને તેને અભાવ છે, તેથી એમ આપેલું છે, એમ સમજવું. ત્યારે વળી એવી શંકા થશે કે, “ગર્હ છે અને સંવર કરે છે,” એ બે પદ ઉદેશ સૂત્રમાં શામાટે ગ્રહણ કરેલા છે ? કારણ કે, તેમને ઉત્તર ભાગમાં નિર્દેશ કરવાનો નથી? તેના સમાધાનમાં કહેવાનું કે, કર્મની ઉદીરણામાં ગર્યો અને સંવર–એ ઉપાય છે, એમ બતાવાને માટે જ તે બંને પદ ગ્રહણ કરેલા છે. એવી રીતે ઉત્તર ભાગમાં પણ સમજવું અને આ પ્રશ્નને અર્થે ઉત્તારના વ્યાખ્યાન ઉપરથી સમજી લે.

Page #139

શતકલુ.
( ૧૦૭ )
ગૈતમ સ્વામી પુછે છે; હે ભગવન, જે કર્મ ઉદય આવ્યું નહાય અને અનંતર કાળે જે ઉદીરણાને યાગ્ય થવાનુ હાય, તે કને જીવ ઉદીર તા શુ' ત ઉત્થાનથી ઉદીરે ? ગમનાદિક ક`થી ઉદી? શરીરના બળથી ઉદીર ? વીર્યથી ઉદીરે ? કે પુરૂષાર્થ-પરાક્રમથી ઉદીર —મર્દાઇના અભિમાનથી ઉદીરે ? અથવા તે જે પ્રકારે ઉદય નથી આ, તે ઉદીરણાને ચાગ્ય એવા કર્મને ઉદીરે ? તે ઉત્થાન વિના, કર્મ વિના, ખળ વિના, વીર્ય વિના અને પુરૂષાથ–પરાક્રમ વિના ઉદય નહી આવેલા અને ઉદીરણાને ચૈન્ય એવા કમને ઉદીરે ?
ભગવાન્ કહે છે, હું ગાતમ, તે જીવ ઉત્થાન, કર્મ, બળ, વીર્ય અને પુરૂષાર્થ--પરાક્રમથી પણ ઉદય નહીં આવેલા અને ઉદીરણાને ચાખ્ય એવા કર્મને ઉદીર છે, પણ નહીં ઉત્થાન કર્મ, બળ, વીય અને પુરૂષા -પરાક્રમ વિના પણ્ ઉદય નહી આવેલા અને ભાવી ઉદીરણા વિના પણ પેાતાની મેળે ઉદીરે છે,-અર્થાત્ કમ પાતાની મેળે સ્વતઃ ઉદય આવે છે. એવી રીતે ઉત્થાન વગેરેથી સાધ્ય એવી ઉદીરણા થતાં ઉત્થાન, ક, ખળ, વી અને પુરૂષાથ–પરાક્રમવડે અનુદય એવા ભાવી કમને ઉદીરે છે.
ઉપર પ્રમાણે કાંક્ષામાહનીય કર્મની ઉદીરણા કહ્યા પછી હવે તેનુ ઉપશમન કહે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવ પેાતાના આત્માએ કરી તે કાંક્ષામાહનીય કર્મીને શમાવે છે, આત્માએ કરી તેને ગર્યું છે, અને આત્માએ કરી તેના સવર કરે છે? તે વિષે શું છે ?
ભગવાન કહે છે, કે ગૈાતમ, હા, તે વિષે પૂર્વોક્ત પ્રમાણે કહેવુ. વિશેષમાં એટલું કે, જીવ જે કમ` ઉદય ન આવ્યું હોય, તે કર્મ ઉપશમાવે છે, પણ જે કર્મ ઉદય આવ્યુ. હાય તે તે અવશ્ય વેદવું જ પડે છે, તેને ઉપશમ થવાના અભાવ છે, ઉદય આવેલુ અવશ્ય વેદાય છે, ઉદય આવેલું ઉપશમાવે, ઇત્યાદિ બાકીના ત્રણ ભાંગા વ દેવા.
૧ ઉદય આવેલા કના ઉપશમ થાય છે, ઉદય નહીં આવેલા કમના ક્ષય થાય છે, અને વિપાક તથા પ્રદેશથી કમને અનુભવ ન થવો અર્થાત્ સર્વથા તેના ઉદયને અટકાવવા તે. આ ઉપશમ અનાદિ મિથ્યાદૃષ્ટિવાળા પુરૂષને પમિક સમ્યકત્ત્વના લાભમાં અથવા ઉપશમ શ્રેણીને પ્રાપ્ત થયેલાને થાય છે.

Page #140

(૦૮)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે કર્મ કુદય આવ્યું ન હોય. તે જીવ ઉપરામાવે છે, તે શું ઉત્થાને કરીને, કર્મ કરીને, બલે કરીને, વીયૅ કરીને અને પુરૂષાર્થ–પરાક્રમે કરીને? અને હે ભગવન, ઉદય આવેલું તે કર્મ જીવ આત્માએ કરીને વિદે અને આત્માએ કરીને ગહે? તે વિષે શું છે?
ભગવાનું કહે છે હે ગતમ, અહિં સર્વ પરિપાટી એવી રીતે જ કહેવી. વિશેષમાં એટલું છે કે, જે કર્મ ઉદય આવ્યું હોય તે વેદે છે અને જે કર્મ ઉદય આવ્યું ન હોય તે વિદાતું નથી, તેવી રીતે પુરૂષાર્થ–પરાક્રમ સુધી સમજવું.
ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, ત્યારે જીવ પોતાના આત્માએ કરી તે કર્મની નિર્જરા કરે છે, અને પોતાના આત્માએ કરીને નિંદે છે, તે વિષે શું છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, એ સર્વ પરિપાટી એ પ્રમાણે જ છે. વિશેષમાં એટલું છે કે, તે કર્મ ઉદય આવ્યા પછીના અનંતર સમયે, પશ્ચાતુ-અતીતકાલે કરેલા કર્મની નિર્જરા કરે છે, તે પુરૂષાર્થ-પરાક્રમ કરવા સુધી સમજી લેવું.
ઉપર કહેલ કાંક્ષાહનીય દવાથી તે નિર્જરા કરવા સુધીના સર્વ સૂત્રોને વિસ્તાર નારકી પ્રમુખ ચાવીશ દંડક ઉપર ઘટાવવાને ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે નારકીના જીવે છે, તે કક્ષામોહનીય કર્મને વિદે છે? જેમ ઓઘિક જીવ તેમ નારકીના જેવો તે સ્વનિત કુમાર સુધીના જીવ સુધી કહેવા..
આ ઉપરથી એમ સૂચવ્યું છે કે, ગતમ સ્વામીના એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાનું કહે છે કે, હે ગતમ, હા તે નારકીના છો કાંક્ષાહનીય કર્મ વેદે છે. ત્યારે ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે કે, “તે શા કારણથી દે છે ? તેના ઉત્તરમાં ભગવાન “હિં તે િકારર્કિ' ઇત્યાદિ સૂત્ર પ્રમાણે કહે છે.
તે સ્તનિત કુમારના તે પ્રકરણમાં નિર્જરા સૂત્ર સુધી સમજવું. તેઓમાં જયાં જયાં જીવ પદ પ્રથમ કહેલું છે, ત્યાં ત્યાં નારકાદિ પદ કહેવું.

Page #141

શતક ૧ કુ.
જે શંકા વગેરે કાંક્ષામેાહનીય કર્મને વેદવાના પ્રકાર છે, તે પચેત્રિય જીવાનેજ લાગુ પડી શકે છે, પણ એકેદ્રિય વગેરેને લાગુ પડી શકતા નથી, તેથી તેમને વેદવાને વિશેષ પ્રકાર બતાવા માટે ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન,—જે પૃથ્વિકાય જીવે છે, તે કાંક્ષામહનીય કર્મને વેદે છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગૈાતમ, હા, તેઓ વેઢે છે. ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે કેવી રીતે વેઢે છે ? ભગવાન કહે છે, હે ગાતમ, તે પૃથ્વીકાય જીવોને તર્ક વિચાર ઢાતો નથી, અર્થના ગ્રહણની સંજ્ઞા હેાતી નથી, સમગ્ર વિષયનું વિશેષ જ્ઞાન થવાની પ્રજ્ઞા હેાતી નથી, મનમાં સ્મરણ કરવા વગેરે એટલે જાતિસ્મરણ વિશેષ મતિના ભેદરૂપજ્ઞાન હેતુ નથી, અને વાણી હેાતી નથી, તેથી અમે કાંક્ષામેાહનીય કર્મ વેદીએ છીએ' એમ તે જાણતા નથી, તે છતાં તે વળી કાંક્ષામાહનીય કર્મ વેદે છે.
ગાતમ કહે છે, હે ભગવન્, જે જિનકેવલી ભગવાને પ્રખ્યુ, તેજ સત્ય અને નિ:શક છે. ખાકીનું પુરૂષાર્થ–પરાક્રમ સુધીનુ અધુ એવીજ રીતે સમજવું, તેમ વળી ચઇંદ્રિય જીવા તથા પચેંદ્રિય તિર્યંચમેાનિના વાથી માંડીને વૈમાનિક સુધી જેમ આર્થિક જીવેાના પ્રકરણમાં કહ્યુ, તેમ સમજી લેવું.
ખાકીના જીવાને તેા કાંક્ષામે!હનીય કર્મને વેદવાનુ ભલે હાય અને તે હાવું જોઇએ, પરંતુ જે નિગ્રંથ મુનિઓ છે, તેમને તે એ કાંક્ષામેાહનીય કર્મ વેદવાના સાઁભવ નથી, કારણ કે, તેમની બુદ્ધિ જિનાગમના ખાધને લઇને ઉજ્જવળ ડાય છે, તેથી તે વિષય જાણવા માટે ગીતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હું ભગવન, જે વ્રતધારી અને ખાર્થે તથા આભ્યતર ગ્રંથ વગરના નિગ્રંથ–મુનિએ હાય છે, તેઓ પણ કાંક્ષામેાહનીય કર્મને વેઢે કે નહીં ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, હા, તેઓ ૧ અહિં ‘ જ ( પણ ) શબ્દ મુકયા છે, સૂચવે છે કે, આદુ વગેરેના સાધુએ તો વેઢે મુનિઓને તો તે વેદવાના સંભવ નથી.
પણ
પણ વેઠે છે.
તે ઉપરથી એમ નિગ્રંથ એવા જૈન

Page #142

( ૧૧ ).
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તેવા શ્રમણ નિથ મુનિઓ તે કક્ષાહનીય કર્મને શા કારણથી વદે છે?
ભગવાન કહે છે. હે ગતમ, તેઓ તે તે કારણેને લઈને વેદે છે, જેવાં કે જ્ઞાનાંતરથી એટલે એવી જાતના જ્ઞાનને લઈને દર્શનાંતરથી એટલે સામાન્ય બને લઈને, એવા કોઈ ચારિને લઈને, એવા કોઈ લિંગને લઈને, એવા કઈ પ્રવચનેને લઈને, એવા કેઈ પ્રવચનના જ્ઞાતાઓને લઈને, એવા કપીઓને લઈને, એવા માર્ગોને લઈને, એવા મતાંતરોને લઈને એવી ભંગીઓને લઈને, એવા નયેને લઈને, એવા નિયમને લઈને અને એવા પ્રમાણેને લઈને શંકાવાળા થયેલા, કાંક્ષા-વાંછાવાળા થયેલા, ધર્મના ફળમાં સંદેહવાળા થયેલા, જિન શાસન તરફ ભેદ બુદ્ધિ પામેલા, અને મતિને વિપસ પામેલા એવા તે શ્રમણ-નિગ્રંથ મુનિઓ કાંક્ષામેહનીય કર્મને વદે છે.
જ્ઞાનાંતર વગેરે કારણેના વિશેષાર્થ. જ્ઞાનાંતર એટલે એકથી બીજા જ્ઞાન એટલે કેઈ જાતના જ્ઞાને, તેને લઈને શંકાવાળા થયેલા, એ સબંધ સર્વત્ર લે.
અહીં શંકા થાય કે, પરમાણુ વગેરે સર્વ રૂપી દ્રવ્યના અવસાન વિષયનાં ગ્રાહકપણાને લઈને અવધિજ્ઞાને અસંખ્ય રૂપવાળા છે, તો પછી બીજા મન:પર્યાય જ્ઞાનની શી જરૂર રહી? કારણકે એક અવધિ જ્ઞાનથી તેના વિષયરૂપ મનોદ્રવ્ય જોઈ શકાય છે, તે પછી આગમમાં મન:પર્યાય જ્ઞાન શા માટે જુદું કહયું હશે? આમાં ખરું શું હશે ? એવી જે જ્ઞાનથી શંકા થવી તે જ્ઞાનાંતર કહેવાય છે.
આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. જો કે, અવધિજ્ઞાન મનના વિષયને દર્શાવનારૂં છે, તથાપિ તે અવધિજ્ઞાનની અંદર મનઃપાય જ્ઞાનને સમાવેશ થતો નથી. કારણકે, તે મન ૫ર્યાય જ્ઞાનને સ્વભાવ અવધિજ્ઞાનથી જુદે છે, તે આ પ્રમાણે, મનઃ પયય જ્ઞાન માત્ર મને દ્રવ્યનું ગ્રાહક છે, અને તે દર્શન પૂર્વક થતું નથી, અને અવધિજ્ઞાન તો કાંઈક મદ્રવ્ય શિવાય બીજા દ્રવ્યનું અને કાંઈક ઉભય-બંને દ્રવ્યનું ગ્રાહક છે, તે સાથે દર્શન પૂર્વક કેવળ મને દ્રવ્યનું ગ્રાહક નથી, એ વિષે બીજું ઘણું કહેવાનું છે, પણ અહ' તો એટલું જ બસ છે, તેથી સિદ્ધ થાય છે કે મન ૫ર્યાય જ્ઞાન અવધિજ્ઞાનથી જુદું છે.

Page #143

શિવક ૧ લું
( ૧૧ ) - હવે દર્શન વિષે કહે છે. દર્શન એટલે સામાન્ય બેધ સમજે. અહિં એવી શંકા થાય કે જે કે ઈદ્રિય તથા અનિંદ્રિય નિમિતે સામાન્ય અર્થવિષયનો જે બેધ તે દર્શન કહેવાય છે, તે એક બેધ ચક્ષુર્દર્શન અને બીજો અચન એ ભેદ પડે છે. વળી ઈદ્રિયના ભેદથી અને અનિઢિયના ભેદથી પણ ભેદ પડે છે, તે ચક્ષુની જેમ શ્રોત્ર વિગેરે ઇંદ્રિયાને પણ દશન હોવાનો સંભવ છે, તે પછી ઇંદ્રિય તથા નોઈદ્રિયોના-મળી છ દર્શન થાય; ફકત બે ન થાય.
આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે, પ્રત્યેક વસ્તુમાં સામાન્ય અને વિશેષપણું હોય છે, તેથી કઈ વાર તેનો વિશેષ રૂપે અને કોઈ વાર સામાન્ય રૂપે નિર્દેશ કરવામાં આવે છે, તેથી અહિં ચક્ષુદનેને વિશેષથી અને અચક્ષુનને સામાન્યથી નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે, એમ સમજવું.
વળી બીજે પ્રકારે પણ નિર્દેશન સંભવ છે, જેમકે, ચક્ષુદાન અને અચકુંદન એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે ઇંદ્રિાના અપ્રાપ્તકારિત્વ અને પ્રાપ્તકારિત્વ એવા બે વિભાગને લઈને કહેવામાં આવ્યું છે. મન ઇંદ્રિય અપ્રાપ્તકારી છે, તો પણ બીજો પ્રાપ્તકારી ઇકિય વગ તેને અનુસરે છે, તે વગ ઘણે હેવાથી તે મનના દર્શનને અચહ્યુશન તરીકે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે.
અથવા દર્શન એટલે સમ્યકત્વ, તેની અંદર એવી શંકા કરે છે કે, ક્ષાપશમિક અને એપલમિકી સમ્યકત્વના સરખા લક્ષણે છે. જે મિથ્યાત્વ ઉદય આવે તેને ક્ષીણ કરે, અને જે મિથ્યાત્વ ઉદય ન આવે તેને શમાવે, તે લાપશમિક, અને જે મિથ્યાત્વ ઉદય આવે તેને શમાવે તે આપશમિક--આ લક્ષણે લગભગ સરખા હેવાથી ક્ષાપથમિક અને આપશમિક દર્શન સમ્યકત્વની અંદર કાંઈ તફાવત નથી; આવી શંકા તે દર્શનાંતરને લઈને થાય છે.
આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે, જે મિથ્યાત્વ ઉદય આવ્યું હોય તેને પશમ થાય છે, અને જે ઉદય આવ્યું ન
૧. જે વસ્તુ પ્રાપ્ત કરી શકે તે ઇંદ્રિય પ્રાપ્તકારી અને વસ્તુ પ્રાપ્ત ન કરી શકે તે અપ્રાપ્તકારી કહેવાય છે.

Page #144

( ૧૧ર)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર. mananananananananananananananan હેય તેને ક્ષય થાય છે, અને વિપાકના અનુભવની અપેક્ષાએ ઉપશમ છે, અને પ્રવેશના અનુભવથી તે ઉદયજ છે. ઉપશમની અંદર પ્રવેશને અનુભવ હતાજ નથી; તેને માટે અન્ય સ્થળે પણ પ્રમાણ છે.
હવે ચારિત્રાતર વિષે કહે છે. ચારિત્ર એટલે ચરણ તેમાં જે સામાયિચારિત્ર છે, તેનું લક્ષણ સર્વ સાવઘથી વિરામ પામવાનું છે, અને જે છેદેપસ્થાપનીયચારિત્ર છે, તેનું લક્ષણ પણ તેવું જ છે. કારણ કે, જે મહાવત છે, તે અવિરતિરૂપ છે તો પછી તે બને ચારિત્રની અંદર શો તફાવત? આવી શંકા ચારિત્રાંતર ને લઈને થાય છે.
આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. જે છેદેપસ્થાપનીયચારિત્ર છે, તે પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના સરળ ..., અને વક જડ એવા સાધુઓને આશ્વાસન આપવાને માટે કહેલું છે, કારણ કે, જે વ્રત આરે પણ કરવામાં જરા સામાયિકની અશુદ્ધિ હોય તો પણ તેમનું વ્રત ખંડિત ન થાય, તેમજ “અમે ચારિત્ર વાળા છીએ અને ચારિત્ર એ વ્રત રૂપ છે,” એવી તેમની બુદ્ધિ થાય, અને જે ફકત એકલું સામાયિક ચારિત્ર હોય તો તેની જરા અશુદ્ધિ થતાં
અમારૂ ચારિત્ર ભંગ થઈ ગયું, કારણ માત્ર સામાયિકનેજ ચારિત્રપણું છે,” એમ ધારી તેમને આશ્વાસન મળે નહીં. તેને માટે અન્ય સ્થળે પણ તેવું જ કહ્યું છે.
હવે સિંગાંતર વિષે કહે છે. લિંગ એટલે સાધુનો વેષ. તેમાં એવી શંકા થાય છે કે, પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકર શિવાયના વચ્ચેના તીર્થ કરે એ સાધુઓને માટે જેવા મળે તેવા વસ્ત્રનું લિંગ ધારણ કરવાનો ઉપદેશ કર્યો છે, અને પહેલા અને છેલા તીર્થંકરેએ અમુક પ્રમાણના ધોળા, વનું તેમજ લિંગ ધારણ કરવાનું કહ્યું છે,સર્વના વચન વિધી ન હોય તે છતાં એમ જુદું જુદું કેમ કહ્યું હશે? આવી શંકા લિંગાંતરને લઈને થાય છે,
તેના સમાધાનમાં કહેવાનું કે, વચ્ચેના તીર્થકરોના શિષ્ય સરળ જડ, વકજડ અને ઋજુપ્રણ હેય છે, તેથી તેવાઓને આશ્રીને તેવા લિંગનો ઉપદેશ આપ્યું છે, કારણ કે તેથી તેમને ઉપકાર થવાનો સંભવ છે.

Page #145

શતક ૧ .
(૧૧૩) હવે પ્રવચનાંતર વિષે કહે છે. પ્રવચન એટલે આગમ. તેમાં એવી શંકા થાય છે કે, વચ્ચેના તીર્થકરેના પ્રવચન ચાતુર્યામધર્મને પ્રતિપાદન કરનારા છે, અને પહેલા અને છેલ્લાં તીર્થકરેના પ્રવચને પંચયામધર્મને પ્રતિપાદન કરનારા છે, તેવો ભેદ શા માટે જોઈએ ? કારણ કે, સર્વરોના વચનમાં વિરોધ ન હોવો જોઈએ; આવી શંકાને લઈને પ્રવચનાંતર થાય છે.
તેના સમાધાનમાં કહેવાનું કે, જે ચતુર્યામધર્મ છે, તે તત્વથી ખરી રીતે પંચયામ જ છે. કારણ કે, ચેાથું વ્રત પરિગ્રહની અંદર આવી જાય છે. એ ન્યાય છે કે, સ્ત્રોનો પરિગ્રહ કર્યો હોય તો જ તે ભોગવાય છે..
હવે માવચનિકાંતર વિષે કહે છે. - પ્રવચન-આગમને જે જાણે અથવા ભણે તે પ્રાચનિક કહેવાયછે, તે ઉપરથી કાળની અપેક્ષાએ બહુ આગમ ભણેલે પુરૂષ લેવો. તેમાં એવી શંકા થાય છે કે, એક પ્રવચનિક પુરૂષ આમ કહે છે અને બીજો આમ કહે છે, તેમાં સત્ય શું હશે? એવી શંકા પ્રવચનિકેને લઈને થાય છે.
આ શંકાનું સમાધાન એવું છે કે, ચારિત્રમોહનીય કર્મના કોઈ ક્ષયપશમને લઈને અને ઉત્સર્ગ તથા અપવાદ વગેરેને લઈને પ્રવચનિકો આગમ નેતાઓની વિચિત્ર પ્રવૃતિ હોઈ શકે છે, તેથી આ પ્રવૃત્તિ સર્વથા પ્રમાણુ થઈ શકે નહીં, કારણ કે, જે પ્રવૃત્તિ આગમની વિરૂદ્ધ ન હોય, તેવી પ્રવૃત્તિ જ પ્રમાણ રૂપ ગણાય છે.
હવે કપાંતર વિષે કહે છે. કલ્પ એટલે જિનકલ્પી વગેરેની સમાચારી, તેમાં એવી શંકા કરે કે, જે જિનકલ્પીને નગ્ન રહેવા વગેરે મહા કષ્ટકારિ કલ્પ (આચાર) છે તે કર્મોના ક્ષયને માટે થઈ શકે છે, અને જે સ્થવિરકપીઓનો વ, પાત્ર વગેરેને ઉપભોગ કરવા રૂપ યથાશક્તિ કરી શકાય તેવો કષ્ટસ્વભાવી ક૯૫ છે, તે કર્મોના ક્ષય માટે કેમ થઈ શકે ? એવી શંકા કપાંતરને લઇને થાય છે.
૧ ચતુર્યામને અર્થ ચાર પહેર ભાગ વાળા એટલે તે ઉપરથી ચાર વતવાળો એ થાય છે. તેવી જ રીતે પંચયામને અર્થ સમજેવો.
૧૫

Page #146

( ૧૪ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
આ શંકાનું સમાધાન એવું છે કે, તે બંને પ્રકારના કપ અવસ્થાભેદવડે કર્મક્ષયના હેતુરૂપ થાય છે, એમ જિનભાગવાને કહેલું છે, કારણ કે, કષ્ટ અને અકષ્ટ તે વિશેષ કમને ક્ષય કરવામાં કારણ રૂપ હોઈ શકતા નથી.
હવે માગેતર વિષે કહે છે. પૂર્વ પુરૂષોના ફમથી ચાલી આવતી જે સમાચારી તે માર્ગ કહેવાય છે. તેની અંદર એવી શંકા કરે કે, કેટલાએકની સમાચારીમાં બે વાર ચિત્યવંદના હોય છે અને અનેક પ્રકારના કર્મોત્સર્ગ કરવા વગેરે આવશ્યક કરવાના હોય છે, અને કેટલાએકની સામાચારીમાં તેવું હતું નથી, તો પછી સત્ય શું છે? એવી શંકા માગતરને લઈને થાય છે. આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે,જે સામાચારી ગીતા એવા પુરૂષોએ પ્રવર્તાવેલી હોય છે તે સાવ સામાચારી વિરોધરહિત હોય છે. કારણ કે, તે આચરિત લક્ષણવાળી હોય છે. આચરિતનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે “જે થઇધા વગરના પુરૂષે–અશ્રાવકે આચરેલું ન હોય, કોઈ પણ રીતે દોષવાળું નહેાય અને બીજાઓએ નિવારણ કરેલું ન હોય અને ઘણાંઓએ માનેલું હોય તે આચરિત કહેવાય છે.
હવે મતાંતર વિશે કહે છે. મત એટલે આચાર્યોને આગમમાં સરખો અભિપ્રાય. તે વિષે શંકા કરે છે કે, સિદ્ધસેન દિવાકર એમ માને છે કે, કેવળીને જ્ઞાન અને દર્શન એકી સાથે થાય છે, જે એમ માનીએ તો તેમને આવરણને જે ક્ષય થયો છે, તે નિરÀક થઈ જાય. ક્ષમાશ્રમણ જિનભગિણી એમ માને છે કે, જ્ઞાન અને દર્શન થવાના જુદા જુદા કાળ છે; કારણ કે તે જીવ સ્વરૂપ છે. જેમકે તેમાં આવરણને ક્ષપશમ સરખો છે, તો પણ મતિ તથા મૃત જ્ઞાનને ઉપયોગ ક્રમથીજ થાય છે, કાં તેઓ બંનેમાંથી એકનો ઉપયોગ થતાં બીજાના ક્ષપશમને કાંઈ અભાવ થતો નથી, કારણ કે, તેના ક્ષયેપશમનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણુ સણસઠ સાગરેપમનું છે. આ પ્રમાણે જુદા જુદા મતમાં ખરું તત્વ શું છે? એવી શંકા મતાંતરને લઈને થાય છે.
તેના સમાધાનમાં એટલું જ છે કે, જે મત આગમને અનુસાર હોય તિજ મત સત્ય છે, એમ માનવું; બાકીનાની ઉપેક્ષા કરવી; અને એમ જાણવું કે, જે બહુશ્રુત ન હોય તેનાથી મત બાંધી શકાય નહીં. જે મતભેદ થાય છે, તે આચાર્યોને પોતપોતાના સંપ્રદાય વગેરેના દેષને લઈને થાય છે, પણ

Page #147

શતક ૧
૯.
( ૧૧૫ )
શ્રી જિનભગવાનનો મત તો એક જ છે, અને અવિરુદ્ધ છે, કારણ કે, તેઓ રાગાદિ દેષોથી રહિત છે. તેને માટે લખ્યું છે કે, “ પરાનુગ્રહ કરવામાં પરાયણ અને રાગદ્વેષ તથા મોહને જિતનારા યુગપ્રવર તીર્થકર અન્યથા કહેનારા હોતા નથી. ”
હવે ભંગાંતર વિષે કહે છે. ભંગ એટલે બે ત્રણ વગેરેના સંયોગના ભાંગા. તેમાં જુદી જુદી શંકા થાય છે, જેમકે, દ્રવ્યથી એકજ હિંસા છે, ભાવથી નથી; ઈત્યાદિ ચતુર્ભાગી-ચાર ભાંગા કહેલ છે, તેમાં આ પહેલે ભાંગે ઘટતો નથી, કારણ કે, જે દ્રવ્યથી હિંસા છે, તે ઈસમિતિ વડે ચાળતા એવા પુરૂષને કીડી વગેરેની હિંસા થઈ જાય તે છે, પણ તે ખરી રીતે હિંસા ગણાતી નથી. કારણ કે, તેને હિંસાનું લક્ષણ લાગુ પડતું નથી. હિંસાનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે. “જે પ્રમાદી પુરૂષ અયોગથી વત્ત હિંસા કરે તે હિંસક ગણાય છે. એટલે ભાવથી હિંસાનું લક્ષણ છે, અને અગથી દ્રવ્ય તથા ભાવ હિંસા ગણાય છે.”
તેથી અહિં શંકા કહેવામાં આવી પણ તે શંકા કરવી ઘટતી નથી, કારણ કે, ઉપરની ગાથામાં જે હિંસાનું લક્ષણ કહેલું છે, તે દ્રવ્ય તથા ભાવહિંસાને આશ્રીને કહેવામાં આવ્યું છે, કેમકે જે દ્રવ્યહિંસા છે, તે માત્ર મરણ થવામાં જ પ્રવર્તે છે, તેથી ભંગાંતરેને લઈને આવી શંકા કરવામાં આવે છે.
હવે નયાંતર વિષે કહે છે. નય એટલે દ્રવ્યાસ્તિક નય વગેરે. અહિં એવી શંકા થાય છે કે, દ્રવ્યાસ્તિક નય પ્રમાણે જે વસ્તુ નિત્ય માનેલી હોય છે, તેજ વસ્તુ પર્યાયાસ્તિક નય પ્રમાણે અનિત્ય મનાય છે, એ પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે. આવી શંકા થાય છે, પણ તે શંકા કરવી ઘટિત નથી, કારણ કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વસ્તુનું નિત્યપણું અને પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્યપણું છે. અપેક્ષાને લઈને એક જ વસ્તુમાં કઈવાર વિરોધી ધર્મોને સમાવેશ થયેલો જોવામાં આવે છે. જેમકે, પિતાની અપેક્ષાએ જે પુત્ર છે, તેજ પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા છે. આવી રીતે નયાંતરને લઈને શંકાઓ થાય છે.
હવે નિયમાંતર વિષે કહે છે. નિયમ એટલે અભિગ્રહ તેની અંદર એવી શંકા થાય છે કે, જ્યારે સર્વ વિરતિ સામાયિક લેવામાં આવ્યું હોય તો પછી પરૂષી

Page #148

( ૧૧૬ )
શ્રી ભગવતીત્ર.
વગેરે બીજા નિયમેા લેવાની શી જરૂર છે? એકલા સર્વવિરતિ સામાચિકથીજ સર્વ ગુણાની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે? આવી શંકા નિયમમાંતરને લઈને થાય છે.
તેના સમાધાનમાં કહે છે કે, એ શંકા રહી શક્તીજ નથી, કારણકે, સામાયિક લીધા છતાં પણ પાણી પ્રમુખ નિયમ લેવાની આવશ્યતાજ છે, નહીં તે તે પ્રમાદની વૃદ્ધિનું કારણ અને છે, તેને માટે કહે છે કે, સાવઘના ત્યાગ રૂપ સામાયિક ગ્રહણ કર્યા છતાં પણ પ્રમાદની વૃદ્ધિને ઉત્પન્ન ન કરે તેવા નિયમ લેવાની જરૂર છે.”
હવે પ્રમાણાંતર વિષે કહે છે.
પ્રમાણ એટલે પ્રત્યક્ષાદિ. તેમાં એવી શંકા થાય છે કે, આગમ પ્રમાણ એવું છે કે, સૂર્ય પૃથ્વીની ઉપર આસા યેાજનને અતરે ક્રે છે અને ચક્ષુથી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે તે સૂર્ય પૃથ્વીમાંથી નીકળતો દેખાય છે. આ અને પ્રમાણેામાં કયું પ્રમાણ સત્ય? આવી શકા પ્રમાણાંતરથી ઉદ્ભવે છે.
આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. સૂર્ય જે પ્રત્યક્ષ પૃથ્વીમાંથી નીકળતા દેખાય છે, તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ યથાર્થ નથી, કારણ કે, ઘણાં દૂરદેશને લઇને તે વિભ્રમથી ઢેખાય છે; તેમાં તે આગમ પ્રમાણજ સત્ય છે. ગાતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, જે શ્રીજિન ભગવાનને પ્રખ્યુ છે, તે સત્ય અને નિઃશંક છે.?
ભગવાન કહે છે, હે ગાતમ, તે સત્ય અને નિશંક છે. પુરૂષાર્થપરાક્રમ સુધીનું તે ખર્યું સત્ય અને નિઃશંકજ છે, એમ સમજવું. ગાતમ કહે છે, હા, શ્રી ભગવતે કહ્યું, તે સર્વ સત્યજ છે, અન્યથા નથી.
આ પ્રમાણે પ્રથમ શતકના ત્રીજો ઉદ્દેશ કહયે..
इति श्री प्रथम शतकनो त्रीजो उद्देश समाप्त.

Page #149

વાર્થ ૩રા.
.
કર્મની પ્રકૃતિના ભેદ. ત્રીજા ઉદેશમાં કમની ઉદીરણ અને વેદના વગેરે કહેવામાં આવ્યા, હવે તેજ કર્મના ભેદ વગેરે કહેવા માટે આ ચેથા ઉદેશમાં ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે –હે ભગવન, કર્મની પ્રકૃતિઓ કેટલા પ્રકારની કહેલી છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે કર્મની આઠ પ્રકૃતિ કહેલી છે, અહં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ત્રેવીસમા “કમ પ્રકૃતિ” નામના પદને પ્રથમ ઉદ્દેશ અનુભાગ સુધીને સમજે. તેની સંગ્રહ ગાથા આ પ્રમાણે છે.
‘જરુ ' ઇત્યાદિ.
- સંગ્રહ ગાથાનાં અર્થના અને રર. ગતમ સ્વામી–હે ભગવન કર્મની પ્રકૃતિ કેટલા પ્રકારની કહી છે?
ભગવાન-હે ગૌતમ, કર્મની આઠ પ્રકૃતિ કહી છે.
ગતમ-જીવ કર્મની કેટલી પ્રકૃતિ બધે?
ભગવાન–જીવ, કર્મની આઠ પ્રકૃતિને બાંધે છે. તે આ પ્રકારે, જ્યારે જીવને જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ઉદય થાય ત્યારે દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધે, એટલે જીવ વિશેષ ઉદય આવેલું તે કર્મ પ્રાપ્ત કરે છે. જયારે દર્શનાવરણીય કર્ય ઉદય આવે ત્યારે દર્શનમેહનીય કર્મ બાંધે છે, અર્થાત તેને વિપાકાવસ્થામાં કરે છે. જયારે નાહનીય કર્મ થાય

Page #150

( ૧૧૮ )
શતક ૧ લુ.
આવે ત્યારે મિથ્યાત્વને પામે છે, અને મિથ્યાત્વના ઉદયથી બીજું, એવી રીતે જીવ કર્મની આઠ પ્રકૃતિ ખાંધે છે.
અહિ. કોઈ કદિ ઈતરેતરાય દાષની શંકા કરે તા તે કરવી નહીં, કારણ કે, કર્મીના બધના પ્રવાહ અનાદિ છે.
દ્વાર ૩. ગાતમ–હે ભગવન્, જીવ કર્મની કેટલી પ્રકૃતિ વેઢે છે ? ભગવાન—હૈ ગૈાતમ, કેટલાએક વેઢે છે, અને કેટલાએક નથી વેદતા. તેઆમાં જે વેઢે છે, તે કર્મની આઠ પ્રકૃતિને વેદે છે. ગાતમ–હે ભગવન, જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ વેઢે કે નહીં ? ભગવાન્—હે ગૈાતમ, કેટલાએક વેઠે છે અને કેટલાએક નથી વતા. જે કેવળી છે તે વેદતા નથી.
ગાતમ–હે ભગવન્, નારકી જીવો જ્ઞાનાવરણીય કર્મ વેદે કે નહીં ? ભગવાન—હે ગૈાતમ, તે નિશ્ચે વેઢે છે.
દ્વાર ૪
ગાતમ-હે ભગવન્, અનુભાગ રસ કયા કર્મનો કેટલા પ્રકારનો હાય છે?
ભગવાન્—ડું ગાતમ, તે અનુભાગ દશ પ્રકારના હાય છે. ગાતમ-હે ભગવન, જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો અનુભાગ–રસ ફૈટલા પ્રકારના કહ્યા છે ?
ભગવાન્—ડે ગાતમ, જ્ઞાનાવરણીય કર્મના અનુભાગ દશ પ્રકારના · કહ્યા છે. તે દ્રવ્યેત્રિયાવરણ, ભાવે દ્રિયાવરણ વગેરે સમજવા.
હવે આ કર્મના વિચારના અધિકાર ચાલે છે, તેથી મેાહનીય કર્માંને આશ્રીને ગાતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછેછે, હે ભગવન, પાતે કરેલું મિથ્યાત્વ માહનીય કર્મી જ્યારે ઉદય આવે ત્યારે જીવ પરલેાકની ક્રિયા કરે? અર્થાત્ અન્યદર્શની થઇ જાય ?
ભગવાન્ કહે છે, હું ગાતમ, હા, તે જીવ પરàાકની ક્રિયા અંગીકાર કરે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, શું જીવ વીર્યતાથી તે પરલાકની ક્રિયા અંગીકાર કરે કે અવીર્યતાથી વીર્યના અભાવથી અંગીકાર કરે?

Page #151

રાત ૧ લુ.
( ૧૧૯ )
ભગવાન્ કહે છે, હું ગાતમ, તે જીવ વીચંતાથી અંગીકાર કરે પણ અવીર્યતાથી અંગીકાર ન કરે, કારણ કે, તે પરસેપ્સની ક્રિયા અંગીકાર ફરવામાં વીર્યજ તેનુ કારણ હાય છે.
ગૈતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન, જો જીવ વીર્યતાથી તે પરલેાકની ક્રિયા કરે, તે તે ખાલ વીર્યતાથી કરે, પડિત વીર્યતાથી કરે ? કે ખાલ વીચંતા તથા પડિત વીર્યતા—બંનેથી કરે ?
સમ્યક્ પ્રકારે અર્થના ખેાધ ન હેાવાથી અને સાધનુ કાર્ય જે વિરતિ, તેના અભાવ હાવાથી માળ એટલે મિથ્યાષ્ટિ જીવ સમજવો. તે બાળજીવની વીર્યતા એટલે તેના કાઇ જાતના પરિણામ.
પંડિત એટલે સર્વ સાવઘને વર્જનારા જીવ. તેજ ખરે પડિંત કહેવાય છે, તે શિવાયના જે પરમાર્થપણે જ્ઞાન રહિત હોય તે અપડિત સમજવો અર્થાત્ સર્વ વિરતિવાલો જીવ.
ખરા જ્ઞાનનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે.—
પર
" तद् ज्ञानमेव न भवति
यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः तमसः कुतोऽस्ति शक्ति નરિણામતઃ
સ્થાસ્તુમ્ ॥
॥”
ભાષા—જેના ઉદય થતાં રાગનો સમૂહ શાભે એટલે જે મેળવ્યાં છતાં પણ રાગાદિ દોષા રહે, તે જ્ઞાનજ ન કહેવાય. સૂર્યના કિરણેાની આગળ રહેવાને અધકારની શકિત કયાંથી હોય ?°2
દેશ વિરતિના અભાવથી ખાળ અને દેશ વિરતિના હેાવાથી પડિત અર્થાત્ ખાલપતિ એટલે દેશવિરતવાળા જીવ.
મિથ્યાત્વનો ઉદય થતાં જીવ મિથ્યાદષ્ટિ થઇ જાય, એટલે તે ખાલ વીર્યથીજ પરલેાકની ક્રિયા કરે, પડિત વીર્ય અને ખાલપડિતવીર્ય એ મનેથી ન કરે, તેવા આશયથી ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે.
ભગવાન્ કહે છે, હે ગૈતમ, તે જીવ ખાલવીર્યતાથી પરલેની ક્રિયા કરે, પંડિતવીર્યતા અને ખાલપતિવીર્યતાથી કરતા નથી.
ભગવાન કહે છે, હે ગાતમ, તે જીવ ખાલવીયતાથી અપક્રમેપાછે! ફ્રે, એટલે મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મના ઉદય થતાં સમ્યકવંથી,

Page #152

( ૧૨૦)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
અથવા સંયમથી અથવા દેશવિસ્તૃતથી અતિક્રમે અર્થાત્ મિથ્યા દષ્ટિ થાય, પણ પડિતવીયતાથી ન અપક્રમે—ન પાછા ફરે—કારણ કે, પડિત પણાના કરતાં અતિપ્રધાન એવું ગુણુ સ્થાન હાતું નથી, કે જેને લઇને તે પડિતવી વડે પાછા ફરે; અને કદાચિત્ ચારિત્રમોહનીય કના ઉદયથી સચમમાંથી પાછા ફરે પણ પાછા ખાલપડિતવી વડે દેશ વિરતિ થઇ શકે.
કાઇ ઠેકાણે બીજા પ્રકારની વાચના પણ છે, પાઠાંતર છે. તેમાં એમ. લખેલુ છે કે, “ હે ગૈાતમ, તે જીવ ખાલવીય પણાથી અપ ક્રમે છે—પાછા કરે છે, પડિતવીર્યતાથી કે ખાલપતિવીર્યતાથી પાછા ફરતા નથી. તે ઉપરથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે, મિથ્યાત્વ માહના ઉદય થતાં ખાલવીજ હાય છે, પડિતવીર્ય અને ખાલપંડિતવીર્ય એ ખનેના નિષેધ છે.
હે ગૈાતમ, જેમ દીર્ણના એ આલાપ છે, તેમ તેની સામે ઉપશાંતના પણ મે આલાપ જાણવા. દીણના આલાપની અપેક્ષાએ ઉપશાંતના બે આલાપમાં એટલુ વિશેષ છે કે, પહેલા આલાપમાં જ્યારે સર્વથા મેાહનીય ઉપશાંત થાય ત્યારે તે જીવ પરલેાકની ક્રિયા અંગીકાર કરે, કારણ કે, ક્રિયાઓની અંદર પડિતવીર્ય વડે ઉપશાંત મેહાવસ્થામાં પંડિતવીર્યનુંજ હાવાપણું છે, અને બીજા એ વીર્યના
અભાવ છે.
અહિ' વૃધ્ધો કોઈ વાચનાને કે, ઉપરાંત મેહનીયવડે જીવ અથવા શ્રાવક થાય છે.
આશ્રીને એમ મિથ્યાદષ્ટિ
જા આલાપમાં તા
ઉપશાંતમેાહનીયવડે સંયમીપણાને લઈને ખાલપ`ડિતવીર્યવડે અપક્રમ કરતા-પાòા જીવ દેશસયત થાય છે, કારણ કે તેને દેશથી માહેપશમ હાય છે, પણ તે મિથ્યાદષ્ટિ થતા નથી, કારણ કે, મિથ્યાદષ્ટિ તો મેાહના ઉદયમાંજ હેાય છે, અને અહિ તે મેહોપશમનેજ અધિકાર છે.
અપક્રમ કરે પાછા નીચે
હવે જે કહેવામાં આવ્યું કે, જીવ
પડે. તે વિષે સામાન્ય પ્રશ્ન કરે છે.
પણ વ્યાખ્યા કરે છે ન થાય પરંતુ સાધુ
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે જીવ પેાતાના આત્માથી અપક્રમે પાછે! ફરે છે કે પેાતાના આત્માથી અપક્રમ નથી કરતા ? અર્થાત્ તે પોતાથી કે પરથી અપક્રમે છે ?

Page #153

શતક ૧ .
(૧૨૧)
" ભગવાને કહે છે, હે ગતમ, તે જીવ મેહનીય કર્મને વેદતો પોતાના આત્માથી અપક્રમે છે, પરથી એપક્રમ કરતાં નથી, એટલે પોતાની જાતે નીચે ફરે છે, બીજાથી નીચે ફેર નથી. : : :
- આ કહેવાનો આશય એવો છે કે, તે જીવ મિથ્યાત્વમેહનીય અથવા ચારિત્રમેહનીય કર્મને વેદતો અર્થાત ઉદીર્ણ મોહવાળો થતા પ્રથમ પંડિતપણામાં રૂચિ કરનારે અથવા મિશ્રણ રૂચિ કરનારે અથવા મિથ્યા રૂચિવાળો થાય છે. - તે જીવનું અપક્રમણું–નીચે ફરવું, કે પ્રકારે થાય? તે વિષે ગૌતમસ્વામી પુછે છે.
" તમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે જીવ કે પ્રકારે અપક્રમણ કરે છે? એટલે મોહનીય કર્મને વેદતો કેવી રીતે પાછા ન ફરે છે, ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગૌતમ, તે જીવ પૂર્વે એટલે અપક્રમણ કર્યા પહેલા શ્રી જિનભગવાને પ્રરૂપેલ જીવાદિ અથવા અહિસાદિ વસ્તુ ઉપર રૂચિ કરે છે, શ્રદ્ધા રાખે છે, અને પછી જ્યારે મેહનીય કર્મને ઉદય થવાનો કાળ આવે ત્યારે તેજ શ્રીજિનભગવાને પ્રરૂપેલી જીવાદિ અથવા અહિંસાદિ વસ્તુ ઉપર રૂચિ કરતો-શ્રદ્ધા રાખતો નથી, એ રીતે તે મેહનીયકમને વેદતો અપક્રમણ કરે છે.
એ પ્રમાણે મેહનીય કમને દવાનો અર્થ કહી હવે મેહનીયકર્મના અધિકારથી સામાન્યકર્મ વિષે વિચાર કરવામાટે ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવનું, એવીરીતે નારકી, તિર્યંચયોનિ, મનુષ્ય અથવા દેવતાના જીવે જે મોક્ષનો વ્યાઘાત કરવાના હેતુરૂપ એવું પાપકર્મ કરેલું હોય તે જીવને તે કર્મ વિઘા શિવાય તે કર્મમાંથી મિક્ષ થતો નહીં હોય...? અર્થાત તે કર્મ ભેગવ્યા વિના તેમનો છુટકારો થતો નહીં હોય?
ભગવાન કહે છે. હે ગૌતમ, તે નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતાને તે પાપકર્મ ભેગવ્યા વિના તેમાંથી છુટકારો થતો નથી.
* તમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતાને તે કમ ભેગવ્યા વિના છુટકારો થતો નથી, તે શા માટે કહેવામાં આવ્યું હશે?
ભગવાન કહે છે, હે ગેતમ.? અમેએ બે પ્રકારના કર્મ કહેલ
૧ “અમેએ” એમ કહી ભગવાને સર્વગ્રપણાથી પોતાનું સ્વતંત્રપણું દર્શાવ્યું છે.

Page #154

( ૧૨ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
છે, એક પ્રદેશકકર્મ અને બીજું અનુભાગકર્મ. જે કર્મના પુત્ર જીવના પ્રદેશમાં ઓતપ્રેત-વ્યાપીને રહેલા છે, તે પ્રદેશમાં કહેવાય છે, અને તેજ કર્મના પ્રદેશોને અનુભવતાં તે સંબંધી જે રસ, તે રસ રૂપ કર્મને અનુભાગકર્મ કહે છે, એટલે જીવના પ્રદેશમાં વ્યાપી રહેલ તે પ્રદેશમ અને તેને અનુભવ કરે તે અનુભાગકર્મ. તેમાં જે પ્રદેશ કમ છે, તેને જીવ નિયમથી (અવશ્ય) વિદે છે એટલે વિપાકનો અનુભવ થતો નથી છતાં પણ કર્મના પ્રદેશોને તે પ્રદેશોમાંથી અવશ્ય ખપાવે તેથી તે જીવ તે પ્રદેશને નિયમથી ખપાવે છે. અને જે અનુભાગકર્મ છે, તેને કેટલાએક જીવ વેદે છે અને કેટલાએક નથી વિદતા, એટલે મિથ્યાત્વને તેના ક્ષપશમને કાળે અનુભાગરૂપે વેદતા નથી અને પ્રદેશ કર્મરૂપે વેદે છે.
આ બે પ્રકારના કર્મ છે, તેથી તેના દિવાના પણ બે પ્રકાર છે. તે અહંત ભગવાન જાણે છે, તે દર્શાવવા વીરભગવાન કહે છે.
હે ગતમ, તે દવાના બે પ્રકાર આગળ કહેવાશે, તે અહંત ભગવાને સામાન્ય પણે જાણેલા છે, સ્મરણ કરેલા છે, એટલે પ્રતિપાદન કરેલા છે, અથવા વિચાર્યા છે અને દેશકાળાદિકના વિભાગરૂપવિવિધ પ્રકારે જાણ્યાં છે
ઉપર કહેલી વાત સિદ્ધ કરવા કહે છે, હે ગતમ, આ જીવ આલ્યુમિકી વેદનાવડે તે કર્મને વિદશે. એટલે દીક્ષા ગ્રહણ કર્યાના સમયથી માંડીને બ્રહ્મચર્ય, ભૂશિયન અને કેશલોચ વગેરેની ક્રીયાને અંગીકાર કરી તે કર્મને વિદશે. આપક્રમિકી વેદના વડે દશે એટલે કર દિવાના ઉપાયની અર્થાત્ પિતાની મેળે ઉદય આવેલા કર્મની ઉદીરણા કરવાથી અથવા ઉદય આવેલા કર્મના અનુભવથી વેદશે. તેમજ યથા કર્મ એટલે જે કર્મ, બાંધ્યું હોય તેનો અતિક્રમ: કર્યા સિવાય અને વિપરીત પરિણામના હેતુ રૂપ એવા નિયમિત દેશકાળાદિક કારણેને અતિક્રમ કર્યા શિવાય ભગવંતે જેમ જેમ કર્મ જોયેલું છે, તેમ તેમ તે વિપરીત
૧ કેવળીપણાને લઈને ભગવાનને સ્મરણ કરવાનું રહેતું નથી, છતાં જિન ભગવાનને અત્યંત કોઈ વિષયમાં વ્યભિચાર હોતો નથી, તેથી સ્મરણ કરેલા” એમ કહેલું છે.
૨ અતીત અને વર્તમાનકાળને બીજી પણ અનુભવ દ્વારા જાણી શકે પણ જે વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાનું હોય તે જ ભવિષ્ય જાણી શકે છે, તેવા આશયથી અહિં ભવિષ્ય કાળ વાપર્યો છે.

Page #155

શતક ૧ લુ.
( ૧૨૩ ) પણે પરિણમશે ; તે કારણને લઈને નારફી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતાના જીવને ભાગન્યા વિના તે કર્મમાંથી મેાક્ષ થઇ શકે નહીં.
ઉપર જે કમને વિચાર કરવામાં આવ્યા, તે કર્મ પુદ્ગલ રૂપ છે, તેથી પરમાણુ–પ્રમુખ પુદ્ગલનો વિચાર કરવાને અથવા પરિણામનો અધિકાર ચાલે છે, તેથી પુદ્ગલોના પરિણામ જાણવા માટે ગાતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે,—
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે પુદ્ગલ-પરમાણું છે, તે અતીતકાળને વિષે અન ત એટલે અનાદિ પણાને લઈને અપરિમાણ અને શાશ્વત સમય, એટલે સદા વિદ્યમાન, અતીત કાળે લેાક કદાચિત્ શૂન્ય નથી હોતા, તેથી સદા કાળ વિદ્યમાન હતા, એમ કહી શકાય કે કેમ ? ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, તે પુદ્ગલપરમાણુ અતીત કાળને વિષે અનંત-પરિમાણુ રહિત, અને સદાકાળ વિમાન હતા, એમ કહી શકાય,
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે પુદ્ગલ પરમાણુ વૃત્તમાન સમયને વિષે અનત-પરિમાણુ રહિત અને સદાકાળ વિદ્યમાન છે, એમ કહી શકાય?
અહિં વત્તમાનકાળને પણ સદા રહેવા પણાને લઇને શાશ્વતપણું છે, અને એવી રીતે ભવિષ્યકાળને પણ છે, તે પૂર્વધ કહ્યો છે. સ્કંધ એટલે પોતાના પ્રદેશની અપેક્ષાએ જીવ પણ થાય, એમ જીવ સૂત્ર ઉપરથી સમજવું. ભગવાન્ કહે છે, હે ગૈાતમ, હા, વમાન સમયને વિષે પણ પુદ્ગલ-પરમાણુ અન’ત-અપરિમાણુ અને શાશ્વત કાળ છે, એમ કહી શકાય. ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે પુદ્ગલ-પરમાણુ ભવિષ્ય કાળને વિષે અનત અને શાશ્વત કાળ રહેશે, એમ કહી શકાય ?
ભગવાન્ કહે છે, કે ગૈાતમ, હા, તેમ પણ કહી શકાય.
આ સ્કંધ સાથે અતીત, વમાન અને ભવિષ્ય-એમ ત્રણ આલાપ છે, તે જીવની સાથે પણ ત્રણ આલાપ કહેવા-સમજવા.
હવે જીવના અધિકારથી પ્રાયે કરીને યથેાત્તર પ્રધાન પણે જે જીવ સંબંધી કહેવાનું છે, તે આ ઉદ્દેશના અંત સુધી કહે છે,——
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે મનુષ્ય છદ્મસ્થ છે. તે અહીંતકાળે અનત અને શાશ્ર્વત સમયે કેવળ એટલે અસહાય અથવા શુદ્ધ અથવા

Page #156

( ૧ર૪)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર. પરિપૂર્ણ વા અસાધારણ એવા સંયમ, સંવર, બ્રહ્મચર્ય અને આઠ પ્રવચન જ્ઞાતા એટલે પાંચ સમિતિ તથા ત્રણ ગુપ્તિવડે સિદ્ધ થયા છે, પ્રતિબોધ પામ્યા છે, અને સર્વ દુઃખને અંત કરવારૂપ મેક્ષ પામ્યા છે? - અહિં છદ્મસ્થ એટલે અવધિજ્ઞાન રહિત સમજે, પણ માત્ર કેવળ જ્ઞાન રહિત ન સમજે, કારણ કે, તે પછી અવધિજ્ઞાની વિષે કહેવાનું આવશે. સંયમ એટલે પૃથ્વીકાય વગેરેનું રક્ષણ કરવું તે. સંવર એટલે ઇંદ્રિય તથા કષાયને વિરોધ કરે તે.
આ પ્રશ્ન કરવામાં ગાતમસ્વામીને એ અભિપ્રાય છે કે, ઉપશાંત મોહાદિ અવસ્થામાં સંયમ વગેરે સર્વ વિશુદ્ધ થાય છે, અને વિશુદ્ધ સંયમાદિ હોય તો સિદ્ધિ સાધી શકાય છે, તેવી સિદ્ધિ છદ્મસ્થને પણ હેઈ શકે.
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, તે તમે, તમે જે પુછયું, તે અર્થ ઘટતું નથી. ,
ગતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન, છાસ્થ મનુષ્ય કેવળ સંયમાદિ ગુણે કરી સિદ્ધિ પામ્યા અને તે મોક્ષે ગયા, એમ જે કહેવાય છે, તે અર્થ શા કારણથી ઘટતા નથી,?.
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, જે કઈ આ સંસારને અંત કરનારા છે, અને ચરમશરીરી છે, તેઓએ સર્વ દુઃખને અંત કર્યો છે, અર્થાત મોક્ષે ગયા છે, તેઓ સર્વ દુઃખનો અંત કરે છે–મેક્ષે જાય છે અને સર્વ દુઃખને અંત કરશે મેક્ષે જશે.
વળી તેઓ સર્વે ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન તથા દર્શનને ધારણ કરનારા એટલે અનાદિ સિદ્ધ જ્ઞાનવાળા નહીં તેવા, તેથીજ અહંત પૂજા કરવાને યેગ્ય, જિન-રાગાદિકને જીતનારા, અને કેવળી–સર્વજ્ઞ થઈ સિદ્ધ થયા છે, અને સિદ્ધ થાય છે, અને સિદ્ધ થશે, પ્રતિબોધ પામશે; મુક્ત થયા છે, મુક્ત થાય છે અને મુક્ત થશે.
પરિનિવૃત્ત એટલે કર્મના પુદ્ગલેને ક્ષય કરી શીતળ થયા છે,
૧ ઘણે લાંબે કાળે કદિ સંસારનો તો અંત થાય, તેથી ચરમશરીરી એમ કહ્યું છે. ૨ અહિ સિદ્ધ થયા છે, સિદ્ધ થાય છે અને સિદ્ધ થશે ઈત્યાદિ લગાડવું, કારણ કે, સિદ્ધાદિ થયા શિવાય સર્વ દુઃખના અંતને-મોક્ષને પામવાનું બની શકતું નથી.૩ રાગાદિકને જીતનારા તો છદ્મસ્થ પણ હોય તેથી કેવળી-સર્વા એ વિશેષણ આપ્યું છે.
૮
,
,

Page #157

શતક ૧ લું.
( ૧૫ )
થાય છે, અને થશે અને સર્વ દુઃખનો અંત કર્યો છે મેક્ષે ગયા છે, જાય છે, અને જશે, હે ગતમ, તે કારણને લઈને તેઓએ સર્વ દુઃખનો અંત કર્યો છે, કરે છે, અને કરશે, ત્યાં સુધી કહેવામાં આવ્યું છે, તેમાં વર્તમાનકાળને લઈને સિદ્ધ થયા છે, તેને ઠેકાણે “સિદ્ધ થાય છે.” એમ કહેવું અને ભવિષ્યકાળને લઈને “સિદ્ધ થશે” એમ કહેવું.
, જેમ છદ્મસ્થના સંબંધમાં કહેવામાં આવ્યું, તેમ આધોવાધિક તથા પરમાધવધિકના સંબંધમાં પણ ત્રણ ત્રણ આલાપ કહેવા. જે અધ: એટલે પરમ અવધિથી નીચેનો અવંધિ તે અધેડવધિ કહેવાય છે, તેવા અવધિથી જે વ્યવહાર કરે તે “ આધવધિક” કહેવાય છે, જેને પરિમિત ક્ષેત્ર વિષયને અવધિ હે ય તે. જે તે આધિકથી પરમ ઉત્કૃષ્ટ હોય તે પરમાધવધિક કહેવાય છે, તે સમસ્ત રૂપિદ્રવ્ય, અસંખ્યાતલેક તથા આલેકના ખંડ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણીના વિષય પર્યંત જ્ઞાનવાળો હોય છે.
ત્રણ કાળને જાણનારા કેવળીને પણ એ ત્રણ દંડક હોય છે, પણ જે વિશેષ છે, તે દર્શાવા ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
તમે સ્વામી પુછે છે, હું ભગવન, જે કેવળા છે, તેઓએ અતીકાલે અનંત, શાશ્વત સમયે યાવતુ સર્વ દુઃખને અંત કરેલો છે, કરે છે, અને કરશે?
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, તે કેવળી સિદ્ધ થયેલા છે, થાય છે અને થશે. તેમજ તેઓએ ચાવતુ સર્વદુઃખનો અંત કરે છે, કરે છે અને કરશે તેમના સંબંધમાં પણ ત્રણ આલાપક છદ્મસ્થની પેઠે કહેવા. વિશેષમાં એટલું કે, તેઓ સિદ્ધ થયા છે, સિદ્ધ થાય છે. અને સિદ્ધ થશે.
ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે નિચ્ચે અતીતકાળે અનંત શાશ્વત સમયે, વર્તમાનકાલે અનંતશાશ્વત સમયે, અને ભવિષ્યકાળે અનંત શાશ્વત સમયે જે કોઈ જીવો સર્વ દુ:ખને અંત કરનારા અને તે ચરમશરીરી થઈ સર્વ દુઃખને અંત કરેલ છે, કરે છે. અને કરવાના છે, તે સર્વે ઉત્પન્ન એવા જ્ઞાનંદશનને ધરનારા, અહંતુ–પૂજને યોગ્ય થયેલા, જિનરાગાદિકને જીતનારા અને કેવલજ્ઞાની થઈ તે પછી સિદ્ધ થયા છે, સિદ્ધ થાય છે અને સિદ્ધ થશે?
ભગવાન કહે છે, હે મૈતમ, તેઓએ અતીતકાળે અનંત શાશ્વત સમયે સર્વ દુઃખનો અંત કર્યો છે, કરે છે અને કરશે, અર્થાત્ તેઓ મેક્ષે જાશે..

Page #158

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
વળી હે ભગવન, તેઓ ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનને ધારણ કરનારા, અહંત પૂજને યેગ્ય, જિન–રાગાદિકને જીતનારા, અને કેવળી થયા, તો પછી તેમને સવે પરિપૂર્ણ થાઓ, પછી તેનાથી બીજું કાંઈ પ્રાપ્તવ્ય જ્ઞાન તેને બાકી રહેતું નથી, એ વિષે કાંઈ કહેવાનું રહે છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તેઓ ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનને ધારણ કરનારા, અહંતુ–પૂજા કરવા ગ્ય, જિન–રાગદ્વેષને જિતનારા અને કેવળી થયેલા હોય, તેમને પછી સર્વ પરિપૂર્ણ થયેલું છે, એમજ કહેવાનું રહે છે. અર્થાતુ એ સત્યજ છે.
ૌતમ સ્વામી કહે છે, ભગવાને જે કહ્યું, તે સર્વ સત્ય છે, તે અન્યથા હોયજ નહીં.
॥ इति प्रथम शतकनी चतुर्थ उद्देश समाप्तः ॥
ETTE FE F FE

Page #159

DI
પંચમ-૩રા.
S
પૃથિવીઓના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન.
ઉપરના ચોથા ઉદેશના છેલા સૂત્રમાં જે અહ“તું વગેરે કહ્યા તે પૃથિવીમાંથી ચ્યવીને મનુષ્યપણુને પ્રાપ્ત થયેલા છે, તેથી તેને પૃથિવીનું પ્રતિપાદન કરવા ગોતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે,
ગોતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન, પૃથિવીઓ કેટલા પ્રકારની
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે પૃથિવી સાત પ્રકારની કહી છે. જે રત્નપ્રભાથી માંડીને તમસ્તમપ્રભા સુધીની છે. | નરકને વજી પ્રાયે કરી પ્રથમ કાંડમાં ઇંદ્રનીલ વગેરે ઘણાં પ્રકારના રત્ન થાય છે, તેથી જેમાં રત્નની પ્રભા કાંતિ પડે છે, તે રત્નપ્રભા નામે પૃથ્વી છે. મૂળમાં વત્ (સુધી) નું ગ્રહણ છે, તેથી ર શર્કરા પ્રભા
વાળુકાપ્રભા, ૪ પંકપ્રભા, ૫ ધૂમ પ્રભા, ૬ તમઃપ્રભા, અને ૭ તમતમઃપ્રભા એ સાતેનું ગ્રહણ કરવું; તેમને શબ્દાર્થ રત્નપ્રભાની જેમ કરવો તમસ્તમપ્રભા એટલે ઉત્કૃષ્ટ અંધકારના જેવી પ્રભાવાળી.
તે ભૂમિઓમાં નારકાવાસ હોય છે, તેથી આવાસના અધિકારથી તેની અંદર શેષ જીવન આવાસ રૂપ એવા નરકાવાસનું પરિણામ દર્શાવવા માટે ગતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે,

Page #160

( ૧૨૮ )
શ્રી ભગવતીસુત્ર.
ગાતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન, એ પ્રત્યક્ષ એવી પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિષે કેટલા લાખ નરકાવાસ હશે?
ભગવાન્ કહે છે, કે ગાતમ, તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિષે ત્રીશલાખ નરકાવાસ કહેલા છે..
બીજી ખાકીની જે પૃથ્વીએ રહી, તેના સૂત્રેા નીચેની ગાથાને અનુસાર જાણવા.
તે ગાથાના અ,
પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીનેવિષે ત્રીશલાખ નરકાવાસ છે, ખીજી શર્કરાપ્રભા પૃથ્વીને વિષે પચવીશલાખ નરકાવાસ છે, ત્રીજી વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીને વિષે પનરલાખ નરકાવાસ છે, ચાથી પંકપ્રભા પૃથ્વીને વિષે દશલાખ નરકાવાસ છે, પાંચમી ધૂમપ્રભા પૃથ્વીને વિષે ત્રણલાખ નરકાવાસ છે, છઠી તમઃપ્રભા પૃથ્વીને વિષે પાંચ ઉણા એક લાખ નરકાવાસ છે, અને સાતમી તેમહ્તમ પ્રમા પૃથ્વીને વિષે પાંચજ નરકાવાસ છે. એકંદર તે નારકીના ચારાશીલાખ નરકાવાસ કહ્યાં છે.
#i_
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, અસુરકુમાર દેવતાના આવાસ કેટલા લાખ કહ્યાં છે ?
તે વિષે ગાથાના અથ,
ભગવાન કહે છે, હે ગૈતમ, અસુરકુમારના ચાંસઠલાખ ભવનો છે. તેમાં ચાત્રીશલાખ દક્ષિણમાં અને ત્રીશલાખ ઉત્તરમાં રહેલા છે. નાગકુમારના ચૂરાશીલાખ ભવના છે, તેમાં ચુમાલીશલાખ દક્ષિણશ્રેણીમાં અને ચાલીશલાખ ઉત્તરશ્રેણીમાં રહેલા છે. સુપર્ણ કુમારના ખાંડાતરલાખ ભવનેા છે, તેમાં આડત્રીશલાખ દક્ષિણશ્રેણીમાં અને ચાત્રીશલાખ ઉત્તરશ્રેણીમાં રહેલા છે. છન્નુલાખ વાયુકુમારના ભવનો છે; તેમાં પચાસલાખ દક્ષિણશ્રેણીમાં અને ખેતાંલીશલાખ ઉત્તરશ્રેણીમાં રહેલા છે. દ્વીપકુમાર, દિર્કુમાર, ઉદધિકુમાર, વિદ્યુતકુમાર, સ્તનિતકુમાર અને અગ્નિકુમાર–એ પ્રત્યેક દેવતાને દક્ષિણશ્રેણિ તથા ઉત્તરશ્રેણિ બને મળીને છેાંતેરલાખ ભવનો છે, એ અસુર કુમારાદિ સર્વેના મળીને સાતકાઠી અને બોલે તેરલાખ ભવના થાય છે, તેમાં ચારકોટી અને છ લાખ ભવને દક્ષિણશ્રેણીમાં અને ત્રણુકાટી અને છાંસલાખ ભવને ઉત્તરશ્રેણીમાં રહેલાં છે.

Page #161

રાત ૧ લુ.
( ૧૨ )
હવે પૃથ્વીકાય વગેરે ખ્વાના આવાસ વિષે દર્શાવવાને ગાતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે,--
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે આવાસ કેટલા લાખ કહેલા છે ? ગભવાન્ કહે છે, કે ગૈાતમ, સ્થાન અસંખ્યાતા લાખ કહેલા છે. દેવતાના વિમાનાના આવાસસ્થાન પણ ખારદેવલાક, નવત્રૈવેયક અને ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
આવાસસ્થાનો
ભગવાન કહે છે, હે ગાતમ, સાધર્મ દેવલેપ્સમાં ખત્રીશલાખ વિમાન—આવાસ સ્થાનેા કહેલા છે.
સર્વ દેવલેાના વિમાનાની સખ્યાની ગાથા કહે છે.
કેટલા લાખે કહેલા છે ?
ભગવન, પૃથ્વીકાય વેાને રહેવાના
પૃથ્વીકાય વગેરેને રહેવાના આવાસતે પૃથ્વીકાયથી માંડીને જ્યાતિષ્ઠ અસંખ્યાતા લાખ કહેલા છે. પાંચ-અનુત્તર વિમાનને આશ્રીને
ગાતમ કહે છે, હે ભગવન,--સાધર્મ દેવલેકમાં
હેછે.
સાધ દેવલાકમાં ખત્રીશલાખ વિમાન, ઇશાન દેવલેાકમાં ખાવીશલાખ વિમાન, સનકુંમાર દેવલેપ્સમાં ખારલાખ વિમાન માહે દ્ર દેવલોકમાં આઢલાખ વિમાન, બ્રોન્દ્ર દેવલોકમાં ચારલાખ વિમાન, એમ એ પાંચ દેવલાકના સર્વ વિમાના મળીને ચારાશીલાખ વિમાના થાય છે. સાંતક દેવલાકમાં પચાશહજાર વિમાન, શુક્રદેવલેાકમાં ચાલીશહજાર વિમાન, સહસ્રાર દેવલાકમાં છહજાર વિમાન, આનત અને પ્રાણત-એ ખને દેવલેકમાં ચારસા વિમાન, આરણ તથા અચ્યુત–એ અને દેવલાકના મળીને ત્રણસેા વિમાન, એમ ચાર ધ્રુવ લેાકના મળીને સાતસા વિમાન થાય છે. નીચેના ત્રૈવેયકમાં એટલે પહેલા, બીજા અને ત્રીજા ત્રૈવેયકમાં એકસેસને અગીયાર વિમાના છે. મધ્યમગૈવેયકમાં એટલે ચેાથા, પાંચમાં અને છઠા ત્રૈવેયકમાં ખધામળીને એકસેાસાત વિમાને છે, અને ઉપરના ત્રૈવેયકમાં એટલે સાતમાં, આઠમા અને નવમાં ચૈવેયકમાં બધા મળી એકસા વિમાન છે. અને અનુત્તર વિમાનમાં પાંચ વિમાન છે. પૂર્વાદિ વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત અને વચ્ચેના સર્વાં સિદ્ધ-એ પાંચમાં પાંચ વિમાના છે, એમ સમળી ઉર્ધ્વ લેકમાં (૮૪૯-૭૦૨૩) વિમાનો આવેલાછે– હવે જે આ ઉદ્દેશને અધિકાર ચાલે છે, તેના અર્થની સંગ્રહ ગાથા
૧૭

Page #162

( ૧૩૦ )
શ્રી ભગવતીપુત્ર.
પૃથ્વી વગેરે જે જીવોના વાસસ્થાન છે, તેમની અંદર ૧ સ્થિતિસ્થાન, અવગાહના, ૩ શરીર, ૪ સઘયણ, ૫ સંસ્થાન, ૬ લેયા, ૭ દૃષ્ટિ, ૮ જ્ઞાન, ૯ યાગ, અને ૧૦ ઉપયાગ એ દશ દ્વાર કહેવા. એટલે આ ઉદ્દેશ શમાં આ દશ વસ્તુના વિચાર કરવાના છે.
પ્રથમ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની અદંર જે સ્થિતિ સ્થાન છે, તેની પ્રરૂપણા કરવાને ગૈાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, રત્નપ્રભા પૃથિવીના જે ત્રીશ લાખ નરકાવાસ છે, તેમાં એકેકા નરકાવાસમાં નારકીના કેટલા સ્થિતિ સ્થાન કથા છે? એટલે તેમના આયુષ્યના કેટલા વિભાગ કથા છે ? ભગવાન કહે છે, હે ગૈતમ, તે નારકીના એકેકા નરકાવાસમાં અસંખ્યાતા સ્થિતિ સ્થાન છે, તે શી રીતે અસંખ્યાતા કહ્યા છે? કે પ્રથમ પૃથિવીની અપેક્ષાએ તેમની જથન્ય સ્થિતિ દશહજાર વર્ષની અને ઊત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાગરે પમની છે. એ સ્થિતિમાં એકએક સમયની વૃદ્ધિ થવાર્થી અસંખ્યાતા સ્થિતિસ્થાન થાય છે, કારણકે, સાગરોપમના સમય અસંખ્યાતા છે, એવી રીતે નરકાવાસીની અપેક્ષાએ પણ તે સ્થિતિસ્થાન અસંખ્યાતા થાય છે;માત્ર તેની અ’દૂર જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટને વિભાગ બીજા ગ્રંથમાંથી જાણી લેવા. જેમ રત્નપ્રભા પૃથિવીના પહેલા સ્તર (પાથડા)ના નરકામાં દશહજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ અને નેવું હજાર વર્ષની ઊસૃષ્ટિ સ્થિતિ છે. એ દર્શાવવાને માટે ભગવાન કહેછે, હે ગૈતમ, તેની જઘન્ય સ્થિતિ જે દશ હજાર વર્ષ પ્રમુખની છે તે સમયથી અધિક છે એટલે જે દશહજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ કહી, તે એક સ્થિતિસ્થાન સમજવું. તે સ્થિતિસ્થાન પ્રત્યેક સમય ભિન્ન રૂપવાળું છેઃ અને તેજ સ્થિતિ જે સમયાધિક કહી, તે ખીજું સ્થિતિસ્થાન, તે પણ વિચિત્ર–અનેક પ્રકારનું છે. એવી રીતે તે અસંખ્યાતા સમયથી અધિક છે.
હવે તે સર્વથી છેલ્લું સ્થિતિસ્થાન ખતાવવાને કહે છે.
તે નરકાવાસને યોગ્ય એવું ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિસ્થાન પણ અનેક પ્રકારનુ‘ છે, કારણકે, ઊંડ્કર્ષ સ્થિતિનુ વિચિત્રપણું છે,
ઉપર પ્રમાણે સ્થિતિસ્થાન પ્રરૂપી હવે તે સ્થિતિસ્થાનમાં નારકીનો ક્રોધાદિકના ઉપયોગ વિભાગ વડે દર્શાવવાને ગૈાતમસ્વામી પન્ન કરે છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન જે રત્નપ્રભા પૃથિવીના ત્રીશ લાખ નરકાવાસ છે, તે પ્રત્યેક નરકાવાસમાં જે નારકીયા જઘન્ય સ્થિતિમાં રહેલા

Page #163

શતઃ ૧ ૩.
( ૧૩૧ ) છે, તેઓમાં ક્રોધવાળા ઘણાં છે, કે માનવાળા ઘણાં છે? કે માયાવાળા ઘણાં છે, કે લાભવાળા ઘણાં છે?
પ્રત્યેક નરકમાં જઘન્ય સ્થિતિવાળા નારકી ઘણાં હોય છે, અને તેને નારફીભવને વિષે ક્રોધને ઊંદય પણ ઘણાંઓને હાય છે, તેથી તેના સત્યાવીશ ભાંગા છે, અને એક બે વગેરે સખ્યાતા સમયથી અધિક જઘન્ય સ્થિતિવાળા કાઇ કાઇ હોય તેથી તેઓમાં ક્રોધાદિકના ઉપયોગ કરનારા એ એક તથા અનેક થવાના સંભવ છે, તેથી તેમના એશી ભાંગા થાય છે, અને જે એકેન્દ્રિય જીવા છે, તેમાં સર્વ કષાયેાના ઉપયાગ હાવાથી પ્રત્યેક ઘણાં નારકીયા હૈાવાના સંભવ છે, તેથી તેમના ભાંગો થતો નથી, તેને માટે બીજે સ્થળે પણ લખેલુ છે, આ ભાંગા વિરહની અપેક્ષાએ થાય છે; તે વિરહ તેમની તે સત્તાની હાવાની અપેક્ષા રાખે છે, પણ ઉત્પાદઉત્પન્ન થવાની અપેક્ષા રાખતો નથી, કારણ કે, રત્નપ્રભા પૃથીમાં ઉત્પાદઊત્પન્નના વિરહનો કાળ ચાવીશ મુહૂતૅના કહેલો છે, તેથી એમ સમજવુ કે, જ્યાં સત્યાવીશ ભાંગા કહેલા છે, ત્યાં વિરહ ભાવને લઇને એશી ભાંગા થાય છે; અને સત્યાવીશ ભાંગાના અભાવ છે.
૧ ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગૈાતમ. તેના સાત ભાંગા છે? સર્વે નારકીયા ક્રોધના ઉપયેગ કરનારા છે કારણ કે પ્રત્યેક નરકે પેાતાની સ્થિતિની અપેક્ષાએ ઘજન્ય સ્થિતિવાળા નારકીયો સદા મહું àાવાથી તેમજ નારકીના ભવમાં ક્રોધના ઉદય ઘણા હેાવાથી સર્વે ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા હાય છે.
દ્વિસ યાગીનાં છ ભાંગા,
૧ અથવા ક્રોધના ઉપભાગ કરનારા ઘણાં ઢાય અને માનના ઉપયોગ કરનાર એક હાય છે એ પહેલા ભાંગો.
ૐ અથવા ફ્રાના ઉપભાગ કરનારા ઘણાં અને માનને ઉપયોગ કરનારા પણ ઘણાં હાય, એ બીજો ભાંગે.
૩ અથવા ક્રેધના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં અને માયાના ઉપયાગ કરનાર એક હોય એ ત્રીજો ભાંગે.
૪ અથવા ક્રોધનો ઉપયોગ કરનારા ઘણાં અને માયાનો ઉપયેગ કરનારા પણ ઘણાં હૈાય એ ચેાથો ભાંગે.
મ અથવા ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં અને લાભને ઉપયાગ કરનાર એક હોય,એ પાંચમા ભાંગો.

Page #164

શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ૐ
અથવા ક્રોધના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં અને લાભને ઉપયોગ કરનારા પણ ઘણાં હાય, એ છઠો ભાંગે.
ત્રિક સચાણી ખાર ભાંગા.
( ૧૩૨ )
૧ અથવા ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં અને માનના તથા માચાના ઉપયાગ કરનાર એક એક, એ પહેલા ભાંગે.
२ ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં,માનના ઉપયોગ કરનાર એક અને માયાના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં, એ બીજો ભાંગે.
૩ ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં, માનના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં અને માયાનો ઉપયોગ કરનાર એક, એ ત્રીજો ભાંગે.
૪ ક્રોધ, માન અને માયાનો ઉપયેગ કરનારા ઘણાં, એ ચોથા ભાંગે. એવી રીતે ક્રોધ, માન અને લાભના ચાર ભાંગા ગણતાં સ` મળીને ખાર ભાંગા થયા. દ્વિસયાગીના સાત અને ત્રિસયોગીના છ સાથે ગછતાં સવ` મળીને એગણીશ ભાંગા થયા.
ચતુ:સયેાગી આ ભાંગા.
૧ અથવા ક્રૌંધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં, અને માન, માયા અને લાભનો ઉપયાગ કરનાર એક એક એ પહેલા ભાંગા.
૨ અથવા ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં, માન તથા માયાને ઉપયાગ કરનાર એક એક અને લોભના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં એ બીજો ભાંગે. ૩ અથવા ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં અને માનના ઉપયોગ કરનાર એક અને માયાનો ઉપયોગ કરનારા ઘણાં અને લોાભના ઉપયોગ કરનાર એક એ ત્રીજો ભાંગે.
૪ અથવા ક્રોધને ઉપયાગ કરનારા ઘણાં, માનના ઉપયાગ કરનાર એક, અને માયા તથા લાલના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં, એ ચેાથે! ભાંગે. ૫ અથવા ક્રોધ અને માનના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં અને માયા તથા લોભને ઉપયોગ કરનાર એક એક એ પાંચમો ભાંગે.
૬ અથવા ક્રોધ અને માનનો ઉપયાગ કરનારા ઘણાં, માયાના ઉપયેાગ કરનાર એક અને લોભના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં-એ છઠો ભાંગે. અથવા ક્રોધ, માન અને માયાના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં અને લાભના ઉપયાગ કરનાર એક, એ સાતમા ભાંગે.
७
૮ ક્રોધ, માન, માયા અને લાભના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં-એ આઠમે ભાંગે.

Page #165

સતક ૧ લુ
( ૧૩૭ )
એ પ્રમાણે જઘન્ય સ્થિતિવાળા નારીના કુલ મળીને સત્યાવીસ ભાંગા જાણવા.
જઘન્ય સ્થિતિમાં ઘણાં નારકીએ હાય છે, તેથી ક્રોધના ઉપયાગને વિષે સર્વે બહુવચનમાં કહેલા છે.
ગીતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રીશ લાખ નરકાવાસમાં પ્રત્યેક નરકાવાસની અંદર સમયથી અધિક એવી જઘન્ય સ્થિતિમાં રહેલા નારકીઓમાં શુક્રોધના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં છે ? કે માનના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં છે?કે માયાને ઉપયાગ કરનારા ઘણાં છે.? કે, લાભના ઉપયેાગ કરનારા ઘણાં છે ?
ભગવાન કહે છે, હું ગાતમ, ક્રોધ, માન, માયા અને લાભના ઉપચોગ કરનાર એક છે, અને ઘણાં પણ છે; અથવા ક્રોધના અને માનના ઉપયાગ કરનાર એક છે. અથવા ક્રોધના ઉપયાગ કરનાર એક અને માનનો ઊપયાગ કરનારા ઘણાં છે, એવી રીતે ચેારાશી ભાંગા થાય છે. અહિં ચારાશી ભાંગા એવી રીતે થાય છે કે, સમયથી અધિક એવી જઘન્ય સ્થિતિને માંડીને સંખ્યાના સમયથી અધિક એવી જઘન્ય સ્થિતિ સુધીમાં નારકીએ હાતા નથી, તા પણ જો દિ હાય તો એક અથવા અનેક હેાઇ શકે છે, તેથી ક્રોધાદિકના ઉપયોગમાં એક નારકીને લઇને ચાર વિશ્ર્લેપ થાય અને ખીજા ક્રોધાદિકના ઉપયાગમાં ઘણાં નારકીઓને લઇને પણ ચાર ભાંગા થાય, તે ચાર ભાંગાને દ્વિકને સયેાગ કરતાં ચાવીશ ભાંગા થાય, તે આ પ્રમાણે, ક્રોધ તથા માનના ઉપયેગમાં એક અને ઘણાં પક્ષે ચાર ભાંગા તેવી રીતે ક્રોધ તથા માયાના ચાર ભાંગા, ક્રોધ તથા લાભના ચાર ભાંગા, માન તથા માયાના ચાર ભાંગા, માન તથા લાભના ચાર ભાંગા અને માયા તથા લાભના ચાર ભાંગા એમ દ્વિકના સંયેાગમાં ચાવીશ ભાંગા થાય છે.
તેને જ્યારે ત્રિકના સંચાગ કરીએ ત્યારે ખત્રીશ ભાંગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે, ક્રોધ, માન, તથા; માયાને એકના ઉપયાગમાં એક ભાંગે અને તેએમાં માયાના ઉપયેાગમાં ઘણાંને લેતાં મીજો ભાંગા એ અને ભાંગને માનના ઉપયાગમાં એકને લઇને બે ભાંગા અને તેમના ઊપયેાગમાં ઘણાંઆને લઇ બીજા એ, એમ ચાર ભાંગા થાય, પછી ક્રોધના ઉપયાગમાં એકને લઇને ચાર અને ખીજા ક્રોધના ઉપયાગમાં ઘણાંને લઇને ચાર એટલે ક્રોધ, માન અને માયાના ત્રિક સયાગથી આઠ ભાંગા થયા. તેવી રીતે ક્રોધ, માન અને સેક્ષના પિયાગમાં બીજા આઠ ક્રોધ, માયા અને લોભના

Page #166

( ૧૩૪ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ઉપયોગમાં બીજાં આઠ અને. તેવીજ રીતે માન, માયા અને લાભના ઉપયોગમાં આઠ–એમ કુલ મળી ખત્રીશ ભાંગા થાય છે,
પછી ચાર સયાગે સાળ ભાંગા થાય તે આ પ્રમાણે ક્રોધાદિકના ઉપયેાગમાં એકને લઇને એક ભાંગે! અને લેાલના ઉપયેગમાં ઘણાંને લઅને ખીજો ભાંગે તે અને ભાંગા માયાના ઉપયોગમાં એકને લઇને અને બીજા એ માયાના ઉપયોગમાં ઘણાંને લઇ એમ ચાર ભાંગા થાય, તે ચારે ભાંગા માનના ઉપયાગમાં એકને લઇને અને બીજા ચાર માનના ઉપયાગમાં ઘણાંઓને લઇને એમ એ આઠ ભાંગાં થાય, તે આઠે ભાંગા દ્વેષના ઉપચેાગમાં એકને લઈને અને બીજા આઠ ભાંગા ક્રાયના ઉપયેગમાં ઘણાંને લઈ લેતાં એ મળીને સાળ ભાંગા થાય, પછી કુળ અધા મળીને એશી ભાંગા થાય છે.
એ ભાંગા નારકીની જઘન્ય સ્થિતિ કે, જે એક વગેરે સંખ્યાતા સમયથી અધિક છે, તેની અંદર થાય છે, અને અસંખ્યાતા સમયથી અધિક એવી નારકીની જઘન્ય સ્થિતિને માંડીને લઇએ ત। સત્યાવીશ ભાંગાજ થાય છે, કારણ કે, તેમાં નારકીએ ઘણાં હોય છે.
3
ધના ઉપયોગ કરનારા અને તે ઘણાં ૧
ટિક સચેાગી ૬
ક્રોથના ઉપયાગ ઘણાં કરનારાઓ
3
3
°°
...
: : : : :
.
...
सत्यावीश भांगानो यंत्र.
...
..
... ...
... ...
...
+E
असंयोगी
...
માનના ઊપયોગ કરનાર એક ૧
૩
२
માયાનો ઉપયાગ કરનારએક ૩ માયાના ઉપભાગ કરનારાણાં ૪ લેાલના ઉપયાગ કરનાર એક પ લોલના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં ૬

Page #167

ધ - ૫
૦ ૦ ૦ ૦ ૨
૦ ૦ ૦ ર
બ
બ ૮ બજ
માન
به
مه
૧
د هی هی هی هی به
به به به هم می نه به
માન
ઇ
%
માન.
- એવી રીતે ર૭
માયા
- પોતક
ચતુઃ સગી. ૮
ત્રિક સગી ૧૨
માયા
ه
ه م م
می هر ه
માયા
માયા
છે
-
વાલ,
લોભ
બ છે -
હુ.
ananananananan
લાભ
૦ બ ટ » 8
8
8
- ન દ
જ છે -
ભાંગા-અંક
?

Page #168

و مر مر قر قم فر فر فر با
با به
مه به به به به به
૦ ૦ ૦ ૦૨ તે
કેધ
૦ ૦ ૦ ૦
માન
૦ ૦
-
o o o o - - - - - 6 % 0 - - - -
*
લાભ
લાભ
માન
ચતુરાગી ૧૪
માયા
وفي له ه م فی به فی فی فی ه ه هی هی ه به
»
માન
જ
-
| માન - પ્રિકસ યોગી ભાંગા ૨૪
કાંધ" માયા. શ્રી ભગવતી સૂત્ર. ત્રિકસ ચાગી ભાગ ૩૨
માન માયા.
માયા લાભ
ܝ ܩ ܩ ܚ £ ܝ ܚ ܩ ܚ ܚ ܚ ܚ
માયા
લાભ
هم به فر به قم » في ه م به هم به همه می به
માફ
૦ બ બ બ - - - - ૨૮૦ બ બ - - - - -
૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦
માન.
૦ % બ બ છે – ૦ ૦
મ
માયા,
مر مر له به فر فر لها
في فر له
ما في
ه
ا
له
له
فی فر
ها
به
.
માન
م
)
فر به مه به فر به
له ه
ه هي به في ه م »
و فی به في » هم به هم » و می
فر به مه با هم به

Page #169

( ૧૩૭ )
રાતઃ ૧ યુ.
હવે બીજું અવગાહના દ્વાર કહે છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન્, રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રીશ લાખ નરકાવાસમાં પ્રત્યેક નરકાવાસને વિષે નારકીના અવગાહના સ્થાન કૈટલા કથા છે ?
ભગવાન કહે છે-ડે ગાતમ, તે નારકીને અવગાહના સ્થાન અસખ્યાતા કહ્યા છે. તેમાં જે જધન્ય અવગાહના છે, તે સર્વ નરકની અંદર અંગુળના અસંખ્યાતા ભાગ છે. તે જઘન્ય અવગાહના એક પ્રદેશે અધિક અને એ પ્રદેશે અધિક તેમ અસ ંખ્યાતા પ્રદેશ સુધી અધિક હેાય છે. તે જઘન્યા અવગાહેના નારકને યાગ્ય એવી ઊત્કૃષ્ટી અવગાહના જુદી જુદી છે. જેમ તેને પહેલે નરકે ઉત્કૃષ્ટી અવગાહના તે તેને પાંચ કે સાત ધનુષ્ય, ત્રણ હાથ અને છ આંગળ છે.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, એ રત્નપ્રભા પૃથિવીના ત્રીશ લાખ નરકાવાસમાં એક એક નરકાવાસે જન્ય અવગાહનામાં વત્તતા એવા નારકી શું ક્રોધનો ઉપયેાગ કરનારા ઘણાં હેાય છે?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે—કે ગાતમ, તે જઘન્ય અવગાહનાને વિષે એટલે તે એકાદિ સખ્યાતા પ્રદેશથી અધિક એવી જઘન્ય અવગાહનાને વિષે વતા એવા નારકી થોડા હેાય છે, તેથી ક્રાદિકના ઉપયોગ કરનાર એક પણ હોય તેથી તેના એશી ભાંગા થાય છે; અને ચાવત્ સખ્યાતા પ્રદેશથી અધિક જઘન્ય અવગાહનામાં અને અસંખ્યાતા પ્રદેશથી અધિક જઘન્ય અવગાહનાને વિષે અને તેને ચેાગ્ય એવી ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાને વિષે વતા એવા બને નારકીઓ ઘણાં ડાય છે. તેમાં ક્રોધનો ઉપયાગ કરનારા ઘણાં અને માન, માયા, અને લેાભનો ઉપયાગ કરનારા ઘણાં અને એક હાવાના સાઁભવથી સત્યાવીશ ભાંગા થાય છે.
કદિ અહિ શંકા થાય કે, જે જઘન્ય સ્થિતિવાળા અને જઘન્ય અવગાહનાવાળા છે, તેમેને જઘન્ય સ્થિતિપણે સત્યાવીશ ભાંગા પ્રાપ્ત થાય અને જઘન્ય–અવગાહનાને લઇને એશી ભાંગા થાય એ વિરોધ આવે છે? તેના સમાધાનમાં કહેવાનું કે, જઘન્ય સ્થિતિવાળાને પણ જઘન્ય અવગા
૧ જેમાં શરીર અવગાહના કર–રહે તે અવગાહના અર્થાત્ તે શરીરના આધારભૂત ક્ષેત્ર, તેના સ્થાન એટલે પ્રદેશની વૃદ્ધિથી થયેલા વિભાગ તે અવગાહના સ્થાન કહેવાય છે.
૧૮

Page #170

(૧૩૮)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર
હનાને કાળે એશીજ ભાંગા થાય, તે યુકત છે, કારણ કે, ઉત્પત્તિ કાળના ભાવપણાને લઈને જઘન્ય અવગાહનાઓ થેડી હોય છે. વળી જે જઘન્ય સ્થિતિવાળાઓના સત્યાવીશ ભાંગા કહ્યાં છે, તે જઘન્ય અવગાહનાને જેઓ ઉલ્લંઘન કરી ગયા હોય તેમના સમજવા.
હવે શરીરદ્વાર કહે છે. ગતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન, રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રીશ લાખ નરકાવાસમાં પ્રત્યેક નરકાવાસે નારકીના જીવોને કેટલા શરીર કહ્યા છે?
ભગવાન કહે છે હે ગતમ, તેમને વૈક્રિય, તેજસ અને કાર્મણ એવા ત્રણ શરીરે કહ્યાં છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન્, તેજ રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિશે ક્રિય શરીરમાં રહેલા એવા નારકીઓ શું ક્રોધનો ઉપયોગ કરનારા ઘણ છે?
અહી ક્રિય, તેજસ અને કાર્યણ–ત્રણે શરીરને વિષે સત્યાવીશ ભાંગા કહેવા– જાણી લેવા.)
જે કે મૂળ પાઠમાં વક્રિય શરીરને વિષે સત્યાવીશ ભાંગે કહ્યા છે, તથાપિ જે ભાંગાની પ્રરૂપણ સ્થિતિને આશ્રીને અને અવગાહનાને આશ્રીને તેવી જ રીતે જોઈ લેવી–સમજી લેવી. કારણ કે, તે પ્રરૂપણાને અહીં આવકાશ નથી અને જે શરીરને આશ્રીને ભાંગાની પ્રરૂપણું છે તેને અહિં અવકાશ છે; એવી રીતે બીજે પણ વિચારી લેવું. એકલા વિકિય શરીરના સુત્ર પાઠ ઉપરથી વૈકિય, તેજસ અને કામણ એ ત્રણ શરીરે લેવા અને ત્રણેની અંદર સત્યાવીશ ભાંગા કહેવા.
અહિં શંકા થાય છે કે, વિગ્રહ-શરીરની ગતિમાં કેવળ જે તેજસ અને કર્મણ શરીર છે, તેઓ અહ૫ હેાય છે, તો તેમના પણ એશી ભાંગા છે એમ કેમ કહયું ? '
તેના સમાધાનમાં કહે છે કે, તે કહેવું સત્ય છે, પરંતુ જે તેજસ અને કામણ શરીર કેવળ પૈકિય શરીરને અનુસરીને રહેલા છે, તે શરીરને ( ૧ શરીર પાંચ પ્રકારના હોય છે. તેમાંથી કેટલા શરી હોય છે? એ પ્રશ્ન

Page #171

શતક ! હું.
(૧૩૯ )
અહિં આશ્રય લેવાને છે, પણ જે ક્રિય શરીરને અનુસરીને રહેલા નથી, તેમને આશ્રય લેવાનો નથી, એટલે સત્યાવીશ ભાંગાજ થઈ શકે..
અહિં બે શરીરને જ નિર્દેશ કરવો જોઈએ છતાં ત્રણ શરીર કહ્યાં છે, તે ત્રણેની અત્યંત સમાનતા દર્શાવાને કહેલ છે.
હવે સંહનનદ્વાર કહે છે. ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિષે જેટલા નારકી છે, તેમના શરીર કેવા સંહનન (સંઘયણ) વાળા કહ્યાં છે ?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, વજsષભ, નારા આદિ છ સંઘયણ કહેવાય છે, તે બધામાંથી એક પણ સંઘયણ તે નારકીને હોતી નથી, તેથી તે અસંહનની છે, અસ્થિને જે સંચય તે સંહનન કહેવાય છે, તો નારકીને અસ્થિ હોતા નથી શિરા-નાડો હેતી નથી અને ન હતી નથી. જે પુગળ અનિષ્ટ, કુરૂપ, અપ્રિય, અશુભ મનને સારા લાગે નહી તેવા અને વારંવાર સંભારતા જે ગમે નહીં તેવા હેય છે, તેવા દુગળીના સંઘાત રૂપે તેમના શરીર બંધાએલા હોય છે.
ઉપર પ્રમાણે પુર્ણને આપેલા વિશેષણે પ્રાયઃ એક અર્થવાળા છે, તે પુગળોની ઉત્કૃષ્ટ અનિષ્ટતાને પ્રતિપાદન કરવા માટે આપેલા છે તે નારકીના પુગળ અનિષ્ટ છે. કદિ અનિષ્ટ હેય પણ જરા સુંદર હોય તો તે સારા લાગે છે, તેથી કહે છે કે, તે એકાંત છે-સુંદર નથી. કદિ સુંદર ન હોય તો પણું કદિ કોઈ કારણને પ્રતિકારક થાય, પણ તે
અપ્રિય છે. એટલે અપ્રીતિ થવાના કારણ રૂપ છે, તેવા શા માટે છે? તેથી કહે છે કે તે “ અશુભ છે, એટલે તેમને સ્વભાવજ અશુભ છે.
ત્યારે તેવા અશુભ તે સામાન્ય રીતે પણ હય, તેથી કહે છે કે તે “અમનેશ” છે. એટલે તેને મનમાં અનુભવ કરતાં તે ઘણું અશુભ લાગે છે. તેવા તો કદિ કોઈવાર લાગતો હશે, તેથી કહે છે કે તે “અમનેમ” છે, એટલે તેમને વારંવાર મનમાં સંભારતા તે અણગમતાલાગે તેવા છે. આ પ્રમાણે તે નારકીના પુગળો ઉતકર્ષ રીતે અનિષ્ટતાને દર્શાવનારા છે. તેવા પુળે તે નારકીના શરીરમાં સંચય થઈને રહેલા છે.
હવે સંસ્થાન દ્વાર કહે છે. ગેતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકીઓમાં શરીર કેવા સંસ્થાનવાળા કહ્યા છે? એટલે તે નારકીના શરીરને આહાર કે હેય છે?. .

Page #172

( ૧૦ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, તે નારકીના શરીર બે પ્રકારે કહ્યા છે, એક ભવધારણીય એટલે જન્મતાં વેતજ ધારણું કરી રાકાય તેવાં અર્થાત્ જન્મ લઈ શકાય તેવા અને બીજા ઉત્તરક્રિય એટલે પહેલા વિક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ ઉત્તરકાળે આગળ કાળે થાય તેવા. તેમાં જે ભવધારણીય શરીરવાળા છે, તે સર્વરીતે અશુભ સંસ્થાનવાળા કહયા છે, અને જે ઉત્તર વૈક્રિય શરીરવાળા નારકી છે, તે પણ અશુભસંસ્થાનવાળા કહ્યાં છે.
ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે નારકીઓ અશુભ સ્થાને રહેલા છે, તેઓ શું ક્રોધને ઉપયોગ કરનારા છે?
ભગવાન કહે છે– હે ગતમાં તેમના સંબંધમાં પણ સત્યાવીશ ભાંગ કહેવા.
લેશ્યા દ્વાર કહે છે. ૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવાન, તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિશે રહેલા નારકીને કેટલી લેશ્યાઓ' કહી છે ?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે રત્નપ્રભા પૂથ્વીને વિષે રહેલા નારકીને એક કાપત લેશ્યા જ કહેલી છે.
ગતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવનું, શું કપાત લેયામાં રહેલા નારકીયોને ક્રોધનો ઉપયોગ કરનારા કહ્યા છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગીતમ, તેમાં પણ સત્યાવીશ ભાંગ સમજવા.
' હવે દષિદ્વાર કહે છે.. ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે રત્નપ્રભા નારકીને વિષે રહેલા નારકીઓ શું સમ્યમ્ દષ્ટિ છે? શું મિથ્યાદષ્ટિ છે ? કે શું ?
સભ્ય મિથ્યાદષ્ટિ છે? ભગવાન ઉત્તર આપે છે, તે ગાતમ, તેઓ ત્રણે દષ્ટિવાળા છે.
ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તેઓમાં જે સમ્યગદષ્ટિ નારકીઓ છે, તેઓ શું કોધને ઉપયોગ કરનારા છે?
. ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તેમના પણ સત્યાવીશ ભાંગા થાય છે, એવી રીતે મિથ્યાદષ્ટિના પણ સત્યાવીસ ભાંગા થાય છે, અને સમ્યમ્
૧ જે કર્મવડે જેનું આલિંગન કરાય છે તેની વેશ્યા કહેવાય છે

Page #173

શતક ૧ લું
(૨૪)
મિચ્યદષ્ટિમિશ્રદષ્ટિના એશી ભાંગા થાય છે. કારણ કે, મિશ્રદષ્ટિ ઘણાં ચેડા હોય છે, અને તેને ભાવ પણ કાળને લઈને અ૫ હોય છે, એટલે કેઇ એક મળી આવે છે, એટલે એશી ભાંગા થાય છે.
હવે જ્ઞાનદ્વાર કહે છે. ૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તે રનર્મભા પૃથ્વીને વિષે રહેલા નારકીઓ શું જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગીતમ, તેઓ જ્ઞાની પણ છે, અને અજ્ઞાની પણ છે. તેમાં ત્રણ જ્ઞાન નિયમિત રીતે છે અને ત્રણ અજ્ઞાન વિકલ્પ છે.
જે સમકિતવાળા જીવ નારકીમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓને પ્રથમ સમયથી આરંભોને ભવપ્રત્યય એટલે પોતાના ભવની પ્રતીતિ આપનારૂં અવધિ જ્ઞાન હોઈ શકે, તેથી તેઓને ત્રણ જ્ઞાન નિયમથીજ હોય છે, અને જે મિથ્યાદષ્ટિ જીવ હોય તેઓ સંજ્ઞી તથા અસંજ્ઞીથી ઉપજે છે, તેમાં જેઓ સંજ્ઞીથી ઉપજેલા છે, તેઓને ભવ પ્રત્યય જ્ઞાનથી વિભંગ થાય છે, એટલે તેઓ અજ્ઞાની હોય છે, અને જે અસંજ્ઞીથી ઉપજેલા છે. તેઓને પહેલા અંતમુહૂર્તથી પર વિલંગ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ છે. એથી કરીને તેમને પૂર્વે બે અજ્ઞાન હોય છે. અને પાછળથી વિભંગની ઉત્પત્તિ થતાં ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે. તેથી જ કહ્યું છે કે, તે નારકીને કેાઈવાર વિકલ્પ અજ્ઞાન હોય છે, એટલે કેઈવાર બે અજ્ઞાન અને કેઈવાર ત્રણ અજ્ઞાન હેય છે, તેને માટે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે.
ૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિષે રહેલા નારકી આભિનિબેધિક જ્ઞાનમાં રહ્યા હોય ત્યારે તેઓ કેધનો ઉપયોગ કરનારા હોય છે કે નહીં ?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તેઓના પણ સત્યાવીશ ભાંગા જાણવા.
અહિં આભિનિબોધિક જ્ઞાનની પેઠે સત્યાવીસ ભાંગાએ સહિત પહેલા ત્રણ જ્ઞાન અથવા અજ્ઞાન કહેવા. તેમાં જે અહિં ત્રણ જ્ઞાન કહેવામાં આવ્યા છે, તે આભિનિબેધિક જ્ઞાનને ફરીવાર ગણીને કહેલા છે, નહીં તે બેજ જ્ઞાન કહેવા અને જે ત્રણ અજ્ઞાન કહ્યાં છે, તેમાં મતિ-અજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન કે જે વિભંગના પૂર્વકાળે થવાના છે, તે સમજવા, ત્યારે તેના એશી ભાંગા થઈ શકે છે. કારણકે, તેઓ થોડા હોય છે. કેમકે, તેઓ

Page #174

( ૧૪૨)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
જઘન્ય અવગાહનાવાળા હેવાથી જઘન્ય અવગાહનાના આશ્રયથી જ તેમના એશી ભાંગા સમજવા.
- હવે ગદ્વાર કહે છે. ૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિષે રહેલા નારકીના છ શું માગી છે, વચનગી છે, કે કાયયોગી છે ?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તેઓ ત્રણે વેગવાળા છે, એટલે મનેયોગી પણ છેવચનગી પણ છે, અને કાયમી પણ છે, તેઓ જયારે માગમાં રહેલા હોય ત્યારે તેમના સત્યાવીશ ભાંગા કહેવા અને કાયગમાં રહેલા હોય ત્યારે પણ તેના સત્યાવીસ ભાંગા કહેવા. .
અહિં જેકે કેવળ કામણ કાયાના યુગમાં તેના એશી ભાંગા થવાને સંભવ છે, તથાપિ તે અહિં કહેવાની ઈચ્છા ન હોવાથી અને જે આ કહેલ છે, તે એક સામાન્ય કાયયોગને આશ્રીને કહ્યું છે, તેથી કાયાગના પણ સત્યાવીશ ભાંગા કહેલા છે.
હવે ઉપગદ્વાર કહે છે. ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિષે રહેલા નારકી સાગારોપયોગી છે કે અનાગારપયોગી છે ?
આકાર એટલે વિશેષ અંશને ગ્રહણ કરવાની જે શક્તિ, તે શક્તિથી યુક્ત તે સાકાર અર્થાત્ સાનેપગે સહિત અને તેનાથી રહિત તે અનાકાર એટલે સામાન્યગ્રાહી અર્થાત કેવળદનેપાગી.
તમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને વિષે રહેલા સાગરેપગી નારકી ફોધાદિકને ઉપયોગ કરનારા છે કે નહીં ?
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, તેના પણ સત્યાવીસ ભાંગા કહેવાના છે; અને એવી રીતે અનાગારપગી નારકીના પણ સત્યાવીસ ભાંગા કહેવાના છે.
આ પ્રમાણે સ્થિતિ વગેરે જે દશ દ્વાર રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકીને કહ્યા છે, તે જ પ્રમાણે બાકીની પૃથ્વીના દશ દશ દ્વાર સમજવા.
માત્ર તેઓમાં લેશ્યાદ્વારની અંદર કાંઈક વિશેષ છે. કારણ કે, શ્યાએની અંદર ભેદ રહેલો છે, તેથી તે બતાવા માટે નીચે પ્રમાણે ગાથાને અર્થ આપે છે.

Page #175

શતક ૧ લું
( ૧૪૩ )
“પહેલી તથા બીજી પૃથ્વીને વિષે કાપાત લેશ્યા છે, ત્રીજી વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરને પાથડે કાપાત લેશ્યા અને નીચેને પાથડે નીલ લેશ્યા હોય છે, ચોથી પૃથ્વીને વિષે એકલી નીલ શ્યાજ હોય છે, પાંચમી પૃથ્વીને વિષે મિશ્ર લેશ્યા એટલે નીલ તથા કૃષ્ણ લેશ્યા હોય છે; છઠ્ઠી પૃથ્વીને વિષે એલી કૃષ્ણ વેશ્યા હોય છે અને સાતમી પૃથ્વીને વિષે પરમ કૃણ લેશ્યા હોય છે. ” અહિં નારકીને અધિકાર સંપૂર્ણ થાય છે.
હવે ભવનપતિને અધિકાર કહે છે. ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, જે અસુરકુમારના ચોસઠ લાખ આવાસ–ભુવનો છે, તે પ્રત્યેક આવાસ–ભુવનને વિષે તેમની સ્થિતિસ્થાન (આયુષ્યના વિભાગ) કેટલા કહેલા છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે અસુરકુમારની સ્થિતિસ્થાન અસંખ્યાતા કહેલા છે અને તેમની જઘન્ય સ્થિતિ નારકીની જેમ સમજવાની છે; તેમાં એટલું વિશેષ છે કે, અસુરકુમારના પ્રતિલોમ ભાંગા સમજવા એટલે તે તેનાથી ઉલટી રીતે લેવા. જેમ કે, નારકીને માટે ક્રોધ, માન, માયા અને લોભને ક્રમ લેવાય છે, તેમ અસુરકુમારેને માટે લેભ, માયા, માન અને ક્રોધ એ ક્રમ લેવો; કારણ કે, દેવતાઓ પ્રાયે કરીને લાભનો ઉપયોગ કરનારા હોય છે તેથી સર્વે પણ અસુરકુમારો લોભને ઉપયોગ કરનારા હોય છે. જે દ્વિક સંયેાગ લઈએ તે લાભને ઉપયોગ કરવામાં બહુ વચન જ આવે અને માયાના ઉપયોગમાં એક વચન અને બહુ વચન આવે, એટલે બે ભાંગા થાય. તેથી એકંદર સત્યાવીશ ભાંગા કરવા. વિશેષમાં એટલું છે કે, તેમનું નાનાત્વ એટલે વિવિધપણું જાણવું, એટલે નારકી અને અસુર કુમારને પરસ્પર વિવિધપણું જાણી પ્રશ્નના અને ઉત્તરના સૂત્રે ભણવા. તે નારકી અને અસુરેને સંઘયણું, સંસ્થાન અને વેશ્યાના સૂત્રની અંદર સમજી લેવા.
અસુર કુમારના સંબંધમાં જેમ કહ્યું તે પ્રમાણે સ્વનિત કુમાર સુધી સમજી લેવું.
હવે પૃથ્વીકાયને અધિકાર કહે છે. ' ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, પૃથ્વીકાય જીવોના જે અસં. ખ્યાતા લાખ આવાસ છે, તે પ્રત્યેક પૃથ્વીકાય–આવાસમાં પૃથ્વીકાય જીવોના કેટલા સ્થિતિ સ્થાન કહેલા છે?

Page #176

('૧૪૪') '
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન કહે છે, હે ગૈાત્તમ, તે પૃથ્વીકાય જીવેાના અસંખ્યાતા સ્થિતિ સ્થાન કહેલા છે. તે જઘન્ય સ્થિતિથી તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સ્થાન સુધીના જાણવા.
ગોતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તે પૃથ્વીકાયના અસંખ્યાતા લાખ આવાસો છે, તે પ્રત્યેક આવાસમાં જઘન્ય સ્થિતિમાં રહેનારા પૃથ્વીકાય જીવે શુ ક્રોધના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં છે, કે માનના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં છે, કે માયાના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં છે કે, લોભના ઉપયોગ કરનારા ઘણાં છે?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, તે પૃથ્વીકાય જીવા ક્રાધ, માન, માયા અને લાભ-એ બધાના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં છે. તેથી તે પૃથ્વીકાય જીવે એક એક કષાયના ઉપયાગ કરનારા ઘણાં મળી, તેથી તે સ સ્થાનામાં એટલે દશે સ્થાનેામાં અભ’ગ છે. વિશેષમાં માત્ર તે લેશ્યામાં તેમના એશી ભાંગા થાય છે.
પૃથ્વીકાય જીવાતે લેશ્યાદ્વારમાં માત્ર તેજાલેશ્યાજ હૈાય છે. તે આ પ્રમાણેઃ—જ્યારે દેવલોકમાંથી ચ્યવીને કાઇ દેવતા એક અથવા અનેક પૃથ્વીકાય જીવાની અંદર ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે એકપણે રહેવાથી તેના એંશી ભાંગા થઇ શકે છે.
આ પૃથ્વીકાય જીવાના દશ દ્વારમાંથી અહિં માત્ર એકજ દ્વાર લખેલુ છે, તેા પછી ખાકીના નવ દ્વાર નારકીની જેમ સમજી લેવા. તેમાં એટલું વિશેષ કે, તેમનું નાનાત્વ એટલે વિવિધપણું પણ પ્રશ્ન તથા ઉત્તરથી જાણી લેવું. તે પૃથ્વીકાય જીવેાના શરીર વગેરે સાત દ્વારા પણ સમજી લેવા. તે આ પ્રમાણે—
શરીરદ્વાર-તે પૃથ્વીકાય જીવાને આદારિક, તેજસ અને કાણુ–એ ત્રણે શરીર હેાય છે. ક્રોધ તથા માનના ઉપયોગ વગેરે કહેવાનું છે. તેમના પુદગળા શરીર રૂપે પરિણામ પામવાનું પણ પૂર્વવત્ છે.
સંસ્થા દ્વાર–પૃથ્વીકાય જીવાને ભવધારણીય પ્રમુખ બે પ્રકારના શરીરના અભાવ છે. તેથી તેમાં હુંડસડિયા એટલુજ કહેવાનુ છે.
લેશ્યાદ્વાર–પૃથ્વીકાય જીવાનેકૃષ્ણ લેશ્યાથી તેજલેશ્યા સુધીની લૈયાએ કહેલી છે; અને ત્યાં સુધી અલગ છે, અને તેોલેશ્યામાં એશી ભાંગા થાય છે,

Page #177

(૫)
સતક ૧ લુ.
દૃષ્ટિદ્વાર–પૃથ્વીકાય જીવા મિથ્યાદષ્ટિ છે.
જ્ઞાનદ્વાર–પૃથ્વીકાય જીવા જ્ઞાની કે અજ્ઞાની નથી. નિયમથી
અજ્ઞાની છે.
યેાગદ્વાર-પૃથ્વીકાય જીવા મનાયાગી અને વચનયાગી નથી પણ કાયયેાગી છે.
અપકાય જીવે પણ પૃથ્વીકાય જીવાની જેમ સમજવા. તેએ દશ સ્થાન ( દ્વાર) માં અભ’ગક છે, માત્ર તેજલેશ્યામાં તેમના એંશી ભાંગા થાય છે, કારણ કે, તેમાં દેવતા ઉત્પન્ન થાય છે.
તેઉકાય અને વાયુકાય જીવાને દશ સ્થાનમાં પણ અભ’ગક છે, કારણ કે, ક્રાધાદિકને ઉપયાગ કરનારા એવા તેએ ઘણાં હાય છે, અને તેમાં ૪વતાઓ ઉત્પન્ન થતા નથી. તેમ વળી તેમનામાં તેજલેશ્યા નથી, અને તે પછી તેના સંભવ છે, તેથી એ'શી ભાંગા પણ ન થાય, એટલે તે અલગક છે. તેમાં ખંધા સૂત્રેા પૃથ્વીકાયના સૂત્રની જેમ સમજવા. ફત વાયુકાય સૂત્રેાની અંદર શરીરદ્વારની અંદર એમ જાણવું.
વનસ્પતિકાયના સબંધમાં પૃથ્વીકાયની જેમજ સમજી લેવું. કારણ કે, તેનાં દશે સ્થાનામાં ભાંગા થવાના અભાવ છે, અને તેોલેશ્યામાં તેવીજ રીતે એંશી ભાંગા થઇ શકે તેમ છે.
અહિં શંકા કરે છે કે, પૃથ્વીકાય, અપકાય અને વનસ્પતિકાયવેાના દષ્ટિદ્વારમાં સાસ્વાદાન ભાવ વડે સમ્યકત્વ થાય, એમ કમ ગ્રંથામાં કહેલુ છે, તો તે કારણને લઈનેજ જ્ઞાનદ્વારમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન અને તે જીવા ઘણાં થાડા છે, એમ લઇને તેમના એશી ભાંગા સમ્યગ્દર્શન, આિિનાધિક અને શ્રુતજ્ઞાનની અંદર કેમ ન થાય ?
આ શંકાના સમાધાનમા કહે છે કે, એવી રીતે એશી ભાંગા થઈ શકે નહીં. કારણ કે, પૃથ્વીકાય વગેરેમાં સાસ્વાદનભાવ ઘણેાજ વિરલ છે, તેથી એવી પ્રરૂપણા કરવાની ઇચ્છા નથી, તે કારણથી કહેલુ છે કે, તેમાં ઉભય–બંનેને અભાવ છે.
હે ગાતમ, જે સ્થાનને વિષે નારકીને એંશી ભાગા છે, તે સ્થાનને વિષે એ ઇંદ્રિય, તઇંદ્રિય, અને ચોઇંદ્રિય જીવાને પણ એ’શી ભાંગા સમજવા. એટલે એકાદિ સખ્યાતા સમયથી અધિક એવી જઘન્ય સ્થિતિમાં એક, જઘન્ય અવગાહનામાં બે, સખ્યાતા અત પ્રદેશની વૃદ્ધિમાં ત્રણ અને
૧૯

Page #178

(૧૬)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
મિશ્રદષ્ટિને વિષે ચાર-એમ નારકીને એંશી ભાંગ કહેલા છે; અને જે વિકલૈંદ્રિય જીવોને તેઓના પણ મિશ્રદષ્ટિને વજીને એ સ્થાનેમાં એંશી ભાંગા કહેલા છે કારણકે તેઓ ઘણાં અલ્પ છે અને તેમને એક એક પણ કેધાદિકના ઉપગને સંભવ છે, અને વિકેલેંદ્રિય અને એકેદ્રિય જીની અંદર મિશ્રદ્રષ્ટિ હતી નથી, તેથી વિકસેંદ્રિય જીવોને અશાંતિભાંગાને સંભવ પણ નથી. કેટલાએક વૃદ્ધ પુરૂષોએ આ સૂત્રની કોઈ વાચનાથી જયાં અશીતિ શબ્દ છે, ત્યાં અભંગક એવી વ્યાખ્યા કરેલી છે.
આ વિષે વિશેષ કહેવા માટે કહે છે –
એમાં એટલું વિશેષ છે કે, તેમને સમ્યકત્વમાં, આભિનિધિમાં અને શ્રુતજ્ઞાનમાં અધિક એંશી ભાંગા થાય છે.
કહેવાનો આશય એવો છે કે, દષ્ટિ દ્વારમાં અને જ્ઞાનદ્વારમાં નારકીના સત્યાવીશ ભાંગા કહેલા છે અને વિલેંદ્રિયના અધિક એવા એંશી ભાંગા કહેલા છે; તે સમ્યકત્વ, આભિનિબાધિક અને શ્રુતજ્ઞાનમાં થાય છે, કારણ કે, ઘણાંજ એવા વિકસેંદ્રિય જીવોને સાસ્વાદન ભાવવડે સમ્યકન્ધ થાય છે, અને તેઓ અપ હેય છે એટલે તેમને એકપણાને સંભવ હોવાથી તેમના અંશીજ ભાંગા થઈ શકે છે. એવી રીતે આભિનિધિક અને શ્રુતજ્ઞાનમાં સમજી લેવું.
હે ગેમ, જે સ્થાનમાં નારકીના સત્યાવીશ ભાંગા કહ્યા છે, તે સ્થાનોમાં બેઇંદ્રિય, તેઇંદ્રિય અને ચેઇંદ્રિય જીને અભંગક છે એટલે ભાંગાનેજ અભાવ છે.
અહિં એમ સમજવાનું છે કે, અહિં જે સ્થાને કહ્યા છે, તે પ્રથમ કહેલા એંશી ભાંગાના સ્થાનમાંથી બાકી રહેલા સ્થાને સમજવા અને જે અભંગક–ભાંગાને અભાવ કહ્યો તે કેંધાદિકને ઉપયોગ કરનારાઓ એકી સાથે ઘણાં હોવાનો સંભવને લઈને કર્યો છે. " આ સ્થળે વિલેંદ્રિય અથવા પૃથ્વીકાય જીવોના સૂત્રોની જેમ સૂ ભણવા. પણ એટલું વિશેષ છે કે, વેશ્યાદ્વારમાં તેજલેશ્યા ભણવી નહીં.
દષ્ટિદ્વારમાં બેઈકિય જીવાના પ્રશ્નમાં એવો ઉત્તર છે કે, તે બેકિય છે સમ્યગદષ્ટિ પણ છે અને મિથ્યાદષ્ટિ પણ છે, પરંતુ સમ્યગમિથ્યાદષ્ટિ નથી.

Page #179

શતક ૧ કુ.
( ૧૪૭ ) સમ્યગદર્શનમાં રહેલા બે ઇંદ્રિયજી ક્રોધને ઉપયોગ કરનારા છે કે નહીં? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેના એંશી ભાંગા થાય એમ કહેવું. " જ્ઞાનદ્વારમાં બેઇદ્રિના પ્રશ્નમાં એ ઉત્તર છે કે, તે બેઇદ્રિય
જ્ઞાની છે, અને અજ્ઞાની પણ છે, તેમાં જે જ્ઞાની છે તે મતિજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની છે, એમ સમજવું. બાકી તેજ પ્રમાણે તેના એંશી ભાંગા સમજવા.
- યોગ દ્વારમાં–બે ઇંદ્રિય જીવોના પ્રશ્નમાં એવો ઉત્તર છે કે, તે બે ઈદ્રિયજી મનેયોગી નથી, પણ વચનગી અને કાયયોગી છે. બાકીનું તેજ પ્રમાણે સમજવું એજ પ્રમાણે તેઈદ્રિય અને ચેઈદ્રિય ના સૂત્ર પ્રશ્નોત્તર રૂપે સમજવા.
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, જે પંકિય તિર્યંચયોનિના જીવો છે, તે નારકીના જીની જેમ સમજવા. વિશેષમાં એટલું કે, જ્યારે તેમના સત્યાવિશ ભાંગા હોય ત્યારે અભંગક કરવું, એટલે ત્યાં ભાંગાને અભાવ સમજે. અહિં સમજવાનું કે, જયાં નારકીના સત્યાવીશ ભાંગા હોય છે, ત્યાં પંકિય તિર્યંચજીના ભાંગા દેતા નથી. અભંગક જઘન્ય સ્થિતિવગેરેમાં હોય છે, તે પ્રથમ દર્શાવેલું છે, અને તે ભાંગાને અભાવ કેંધાને દિકને ઉપયોગ કરનારા ઘણું હોવાથી, એકી સાથે તેઓમાં હોઈ શકે છે; આ વિષે બધા સૂત્રે નારકીની જેમ જાણવા.
શરીરદ્વારમાં એટલે વિશેષ છે કે,–પંચૅકિય તિર્યંચ નિ જીવો દારિક, વૈકારિક, તેજસ અને કાર્મણ–એ ચારે શરીર હોય છે, અને તે તે સર્વમાં ભાંગાને અભાવ છે.
સંહનન દ્વારમાં–પંચૅપ્રિય તિર્યંચ જીવોને વજનારાચસંહનનવાળા સમજવા.
સંસ્થાન દ્વારમાં-પચેંદ્રિય તિય જીવોને સમચતુરસ વગેરે છે સ્થાને સમજવા,
લેશ્યાદ્વારમાં-ચંદ્રિય તિર્યય જીવોને કૃષ્ણ લેશ્યા વગેરે છ લેશ્યાઓ સમજવી.
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, જેવી રીતે નારકીઓને દશ સ્થાનોમાં કહ્યા છે, તેમ મનુષ્યને દશે સ્થાનમાં પણ કહેલા સમજવા. જે સ્થાનોમાં નારકીઓના એંશી ભાંગા કહેલા છે, તે સ્થાનમાં મનુષ્યના પણ એશી ભાંગ કહેલા સમજવા.

Page #180

( ૧૪૮)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર, manananananananananananananana.
અહિં સમજવાનું કે, તે નારકીઓને એકાદિ સંખ્યાતા અંત સમયે અધિક એવી જઘન્ય સ્થિતિની અંદર તેમજ જઘન્ય-અવગાહના કે જે સંખ્યાતા અંત પ્રદેશથી અધિક છે, તેની અંદર તેમજ મિશ્રની અંદર એંશી ભાંગા કહેલા છે. તેવી રીતે મનુષ્યોને પણ તેઓની અંદર એંશી ભાંગા થાય છે કારણ કે, તેઓ અપ છે.
- નારકી અને મનુષ્યોની સર્વ રીતે તુલ્યતા નથી, એ વાત જણાવાને ભગવાન કહે છે --
જેમાં નારકીને સત્યાવીશ ભાંગ કહેલા છે, તેમાં મનુષ્યોને અલંગ ગક છે-ભાંગાને અભાવ છે.
એટલે નારકીઓને જે સત્યાવીશ ભાંગાના સ્થાન, તેમની જઘન્ય સ્થિતિ તથા અસંખ્યાતા સમયથી અધિક એવી જઘન્ય સ્થિતિ વગેરે છે; તેઓની અંદર જઘન્ય સ્થિતિમાં વિશેષ કહેવાની ઈચ્છાને લઈને તે સિવાયના સ્થાનમાં મનુષ્યને અભંગક છે. કારણ કે, નારકીઓને ઘણી રીતે ક્રોધને ઉદય થયા કરે છે, તેથી તેમના સત્યાવીશ ભાંગા તે સ્થાનમાં ઘટે છે. પણ મનુષ્યો કે જેઓ પ્રત્યેક ક્રોધાદિકને ઉપયોગ કરનારા ઘણા હોય છે, તેથી તેમને કષાયને ઉદય થવામાં કોઈ વિશેષપણું નથી, તેથી તેઓને તે સ્થાનની અંદર અભંગક છે. તે વિશે વિશેષ કહે છે –
હે ગતમ, વિશેષમાં એટલું છે કે, મનુષ્યને એટલું અધિક છે કે તેમને જઘન્ય સ્થિતિમાં આહારક શરીરે શી ભાંગા થાય છે.
અહિં સમજવાનું કે, જે સ્થાનમાં નારકીને એંશી ભાંગા થાય છે તે સ્થાનેમાં મનુષ્યોને પણ એંશી ભાંગા થાય છે, અને જે સ્થાનમાં સત્યાવિશ ભાંગા કહેલા છે, ત્યાં અભંગક છે. આ કેવળ મનુષ્યોમાં અધિક છે; એટલે જઘન્યસ્થિતિમાં મનુષ્યને એંશી ભાંગા થાય છે, પણ નારકીએ થતા નથી માટેજ ત્યાં સત્યાવીશ ભાંગા કહેલા છે, તે અભંગક છે.
વળી મનુષ્યોને આહારક શરીરે એંશી ભાંગા છે, કારણકે આહારકશરીરવાળા મનુષ્ય અ૯પ હોય છે, અને નારકીને તેમ હોતું નથી, તેથી પણ એ મનુષ્યને માટે અધિક છે. અહીં નારીના અને મનુષ્યના સૂત્રોને પાયે કરીને શરીરના પ્રમુખ ચાર સ્થાનમાં અને શાનદ્વારમાંજ વિશેષ છે, તે આ પ્રમાણે

Page #181

શતક ૧ યુ.
( ૧૮ )
તમે પુછેલા મનુષ્યના શરીર સંબંધી પ્રશનમાં ભગવાને ઉત્તર આપ્યા છે કે, મનુષ્યને દારિક, વૈકારિક, આહારક, તેજસ અને કામણ
એ પાંચે શરીરે હોય છે. તેવી રીતે ક્રોધાદિકના ઉપયોગ કરવા સુધીની પ્રશ્નોત્તર સમજી લેવા. એવી રીતે એકંદર સર્વ શરીરમાં વિશેષ એટલે કે આહારક શરીરની અંદર તેમના એંશી ભાંગા જાણવા.
સંહનનદ્વારમાં મનુષ્યને વજઋષભનારાચ વગેરે છ સંહનન કહેલા છે.
સંસ્થાન દ્વારમાં મનુષ્યને સમચતુરસ પ્રમુખ છ સંસ્થાનો કહેલા છે.
લેશ્યાદ્વારમાં મનુષ્યને કૃષ્ણ લેશ્યા વગેરે છ લેશ્યાએ કહેલી છે.
જ્ઞાન દ્વારમાં–મનુષ્યને આભિનિબેધિક વગેરે પાંચ જ્ઞાન કહેલા છે, એક કેવળ જ્ઞાન શિવાયને ચાર જ્ઞાનોમાં અભંગક છે-ભાંગાને અભાવ છે. કારણ કે, કેવળજ્ઞાનમાં કષાયનો ઉદય હેતું નથી. હે ગીતમ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી અને વિમાનિક–એ ત્રણ દેવતાઓને સંબંધમાં ભવનપતિની જેમ સમજી લેવું.
એટલે વાનયંતર વગેરે ત્રણ દેવતાઓને તે દશ સ્થાનોમાં જેમ ભવનવાસી દેવતાઓને માટે કહ્યું તેમ સમજી લેવું–જેમ કે, જ્યાં અસુર વગેરેના એંશી ભાંગા છે, અને જયાં સત્યાવીશ ભંગા છે, ત્યાં તે વાણુવ્યંતર,
જ્યોતિષી એને વૈમાનિક દેવતાઓના ભાંગા સમજવા અને તે ભાંગા લોભને પ્રથમ કરીને જાણવા.
તે ઉપરથી ભવનવાસી દેવતાઓની સાથે વાણુવ્યંતર દેવતાઓની તુલ્યતા થાય છે, પણ જતિષી વગેરે દેવતાઓને તો તેવી તુલ્યતા નથી, તેથી તેઓની સવ રીતે તુલ્યતા થતી નથી, એ દર્શાવવાને કહે છે.
| હે ગતમ, તે વાણુવ્યંતર, જોતિષી અને વિમાનિક દેવતાઓ ભવનવાસી દેવતાની જેમ કહેલા છે, પરંતુ તેઓની અંદર નાનાપણું–વિવિધપણું રહેલું છે, તે અનુત્તર દેવ સુધી જાણવું.
કહેવાને ભાવ એવો છે કે, જે લેયાદિકમાં રહેલું જતિષી વગેરે દેવતાનું વિવિધપણું છે, એટલે બીજા દેવતાની અપેક્ષાએ ભેદ છે, તે વિવિધપણું જાણવું અર્થાત્ પરસ્પરથી વિશેષ જાણીને તેમના સૂત્રો ભણવા.
લેશ્યાદ્વારમાં–જતિષી દેવતાને એક તેજલેશ્યા કહેલી છે.

Page #182

( ૧૫૦ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
જ્ઞાનદ્વારમાં–
થતિષી દેવતાને ત્રણ જ્ઞાન અને અણુ અજ્ઞાન કહેલા છે, કારણ કે, તેમને અસંજ્ઞીપણામાં ઉપપાતને અભાવ હોવાથી અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં પણ વિલંગ થાય છે.
વૈમાનિક દેવતાઓને વેશ્યાદ્વારમાં–તેજલેશ્યા વગેરે ત્રણ વેશ્યાએ કહેલી છે, અને જ્ઞાનદ્વારમાં ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન કહેલા છે.
વિમાનિક દેવતાના સૂત્રો તે પ્રમાણે સમજી લેવા. ગતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન, આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે.
प्रथम शतकनो पांचमो उद्देश समाप्त.
MUUN

Page #183

3. ૬ ટકો
.
હું
ગયા ઉદેશમાં તેના છેલ્લા સૂવાની અંદર જોતિષી અને માનિક દેવતાઓના અસંખ્યાતા આવાસ–વિમાને જે કહ્યા છે, તેમની પ્રત્યક્ષ ગતિ બતાવવાને માટે આ ઉદ્દેશમાં કહે છે.
ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જેટલા અવકાશ રૂ૫ અંતરાળથી ઉદય પામતે સૂર્ય શીઘ્રતાથી દષ્ટિસ્પર્શમાં આવે છે, તેમ અસ્ત પામત પણ સૂર્ય તેટલાજ અવકાશરૂપ અંતરાળથી શીધ્ર દષ્ટિ રસ્પરમાં આવે છે, તેનું શું કારણ? આ પ્રશ્નને આશય એ છે કે, જ્યારે સૂર્ય અત્યંતરમંડળમાં હોય છે, ત્યારે સડતાળીસ હજાર બસે અને ત્રેસઠ યોજન અને એકવીશ ભાગે ઊગતો જોવામાં આવે છે, અને તેટલાજ પ્રમાણમાં પાછો અસ્ત સમયે પણ જોવામાં આવે છે તેનું શું કારણ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, હા, સૂર્ય ઊગતો તેટલાજ પરિમાણે અવકાશ–અંતરથી દષ્ટિ સ્પર્શમાં શીધ્ર આવે છે. અને અસ્ત પામતો પણ તેટલાજ પરિમાણે શીધ્ર દષ્ટિ સ્પર્શમાં આવે છે, એટલે પ્રત્યેક મંડલે સૂર્યના દર્શનમાં તફાવત છે, પણ તે સ્થાનાંતરથી જાણી શકાય છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, સૂર્ય ઉદય પામતો જેટલા ક્ષેત્રની સર્વ દિશાઓને અને વિદિશાઓને પોતાના આતપ વડે-તેજ વડે જરા પ્રકાશિત કરે છે, વધારે પ્રકાશિત કરે છે અને તપાવે છે, તેટલા ક્ષેત્રની સર્વ
૧ સૂર્ય જેટલા આકાશની અંદર રહેલો.
૨ દષ્ટિસ્પર્શ એટલે દષ્ટિમર્યાદામાં આવવું તે. અહિં સ્પર્શને અર્થ અડકવુ નહીં કારણ કે, તે સૂર્ય નેત્રથી પ્રાપ્ત કરી શકાતો નથી,

Page #184

( ૧૫૨ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
દિશાઓ અને વિદિશાઓની ચારે તરફ તે આથમતો સૂર્ય પણ જરા પ્રકાશિત કરે છે, વધારે પ્રકાશિત કરે છે, અને તપાવે છે;
અહિં જરા પ્રફાશ કરે છે, તે ઉપરથી ઘણી સ્થળ–મેટી વસ્તુને પ્રકાશિત કરે છે, એમ સમજવું. અને “વધારે પ્રકાશિત કરે છે તે ઉપરથી અતિ સૂક્ષ્મ-કીડી વગેરે વસ્તુને પ્રકાશિત કરે છે, એમ સમજવું અને જે તપે છે એમ કહ્યું, તેનો અર્થ વરતુને શીતવગરની કરે છે, ગરમીવાળી કરે છે. અથવા જે વસ્તુ ઘણી સૂક્ષ્મ હોય તે જોઈ શકાય એવી કરે છે.
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, હા, તેમજ છે.
હવે તમે તે ક્ષેત્રને આશ્રીને પુછે છે.
ગૌતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, સૂર્ય જે ક્ષેત્રને જરા પ્રકાશિત કરે છે, વિશેષ પ્રકાશિત કરે છે, અને તપાવે છે, તે ક્ષેત્રોને સ્પર્શીને પ્રકાશે છે, કે સ્પશ્ય શિવાય પ્રકાશે છે? એવી રીતે છ દિશા સુધી વધારે પ્રકાશિકરે છે, તપાવે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે, એમ કહેવું. અને તે નિયમથી છ દિશાને પ્રકાશિત કરે છે, એમ જાણવું. મૂળમાં જ્ઞાન–ચાર એટલે સુધી એવો શબ્દ છે. તે ઉપરથી નીચે પ્રમાણે. પ્રશ્નોત્તર સમજવાના છે.
ગતમ-હે ભગવન, તે સૂર્ય સ્પર્શીને પ્રકાશિત કરે છે કે સ્પર્શ ક્ય શિવાય પ્રકાશિત કરે છે?
ભગવાન હૈ ગૈાતમ, તે સ્પર્શીને પ્રકાશિત કરે છે, સ્પર્શ કર્યા શિવાય પ્રકાશિત કરતો નથી.
તમ–હે ભગવન, તે અવગાઢપણે પ્રકાશિત કરે છે કે અવગાઢ પણ રહિત પ્રકાશિત કરે છે?
ભગવાન–હે ગતમ, તે અવગાઢપણે પ્રકાશિત કરે છે, અવગાઢપણે રહિત પ્રકાશિત કરતો નથી; એવી રીતે અનંતરાવગાઢપણે પ્રકા. શિત કરે છે, પરંપરાવગાઢપણે નહીં.
ગૌતમહે ભગવન, તે અણુને પ્રકાશિત કરે છે કે બાદરને?
ભગવાન -હે ગતમ, તે અણુને પણ પ્રકાશિત કરે છે અને બાદરને પણ પ્રકાશિત કરે છે.
- ગેમ-હે ભગવન, તે ઊર્વ-ઉચે પ્રકાશિત કરે છે, તિરો પ્રકાશિત કરે છે કે અધનીચે પ્રકાશિત કરે છે ?

Page #185

શતક ૧ લું
(૧૫૩)
ભગવાન–હે ગતમ, તે ઊંચે,તિરો અને નીંચે પણ પ્રકાશિત કરે છે.
ૌતમ-હે ભગવન, તે આદિમાં પ્રકાશિત કરે છે, મધ્ય પ્રકાશિત કરે છે કે, અતે પ્રકાશિત કરે છે?
ભગવાન–હે ગતમ, તે આદિ, મધ્ય અને અંતે પ્રકાશિત કરે છે.
ગતમ-હે ભગવન, તે આનુપૂર્વીએ પ્રકાશિત કરે છે કે અનાનુપૂર્વીએ પ્રકાશિત કરે છે?
ભગવાન–હે ગતમ, તે આનુપૂર્વીએ પ્રકાશિત કરે છે, અનાનુપૂર્વીએ નહીં.
ગતમ-હે ભગવન, તે કઈ દિશા પ્રકાશિત કરે છે ? ભગવાન ગતમ, તે નિયમથી છ દિશા પ્રકાશિત કરે છે.
પ્રથમ કહ્યું કે, “સ્પર્શ કરીને ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે, તે સ્પર્શ દર્શાવવાને ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે –
ગૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, સર્વ દિશામાં સર્વ—આપે કરી સર્વ ક્ષેત્રને સ્પર્શ કરવાને સમયે સૂર્ય જેટલા ક્ષેત્રનો સ્પર્શ કરે છે, તેટલા ક્ષેત્રને સ્પર્શ કરેલો કહેવો કે કેમ?
ભગવાન કહે છે, હે બાતમ, તે સર્વથી સઘળી દિશાઓને વિષે સ્પર્શેલો કહે.
સ્પર્શ કરતો અને સ્પર્શ કરેલો—એ બંનેની એકતા પ્રથમના સૂત્રથી જાણવી, તેથી સ્પર્શને આશ્રીને પ્રશ્ન કરે છે –
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, શું તે સ્પર્શ કરેલાને સ્પશે છે? યાવત નિયમથી છ દિશા સુધી–કહેવું.
વળી હે ભગવન તે લેકાંત એટલે સવથી લોકના અવસાનને વિષે અલેકાંત એટલે લોકની અંદર સ્પર્શ છે, કે અલકાંતને વિશે લોકાંતની અંદર સ્પર્શે છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગીતમ, તે લેાકાતને વિષે અલેકાંતને સ્પર્શે છે અને અલેકાંતને વિષે પણ લેકાંતને સ્પર્શે છે.
ગતમ પુછે છે, હે ભગવન, તે સ્પર્શ કરેલાને સ્પર્શે છે, કે નહિં સ્પર્શ કરેલાને સ્પર્શ છે?
२०

Page #186

( ૧૫૪ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન્ કહે છે, હે ગાતમ, તે યાવત્ છ દિશાને સ્પર્શે છે એમ કહેવું. કહેવાની ભાવના એવી છે કે, સ્પર્શ કરેલા અલેાકાંતને સ્પર્શે છે અહિ કોઇ શંકા કરે કે, દૂર રહેલી વસ્તુને પણ વ્યવહારથી સ્પર્શ થયેલું ગણાય છે. જેમકે નેત્રના સ્પર્શે તેથી અહિં અવગાઢ એટલે નજીક સ્પર્શ. સમજવે. તેમાં પણ કદિ એમ કહે કે, તે તો આસત્તિ-આસંગમાત્રથી પણ થાય છે, તેથી અહિં તે સ્પર્શે અન’તરાવગાઢ એટલે વચ્ચે વ્યવધાન વગર સબધવાળા પણ પરપરાએ અવગાઢ નહીં એટલે સાંકળની કડીની જેમ પર પરાયે સખધ વગરના તે સ્પર્શે અણુને સ્પર્શી શકે છે. કારણ કે, કોઇ સ્થળે અલેાકાંતને પ્રદેશ માત્રવર્ડ સૂક્ષ્મ કહેલો છે. તે ખાદરના પણ સ્પર્શ કરે છે, કારણ કે, કાઇ સ્થળે બહુ પ્રદેશવડે તેને ખાદર પણ કહેāા છે; વળી તે ઊંચે, નીચે અને તિર પણ સ્પર્શ કરે છે; કારણ કે તે ઊંચીનીંચી વગેરે દિશામાં લેાકાંત અને અલોકાંત રહેલા છે; તે આદિ, મધ્ય અને અંતે સ્પર્શી કરે છે, કારણ કે નીંચા, તિરછા અને ઊંચા લેાકના પ્રાંત ભાગોને આદિ, મધ્ય અને અંતે કલ્પેલા છે. તે સ્વવિષયને સ્પર્શ કરે છે એટલે જે સ્પર્શે લા અને અવગાઢ કરેલા ઇત્યાદિકમાં સ્પર્શ કરે છે, પણ જે સ્પર્શ વગેરે કર્યા નહેાય તેવા અવિષયનો સ્પર્શ કરતો નથી; વળી આનુપૂર્વીથી સ્પર્શ કરે છે, એટલે અહિં આનુપૂર્વી એવી છે કે પહેલા સ્થાનમાં લેકાંત અને બીજા સ્થાનમાં અલકાંત એવી અવસ્થાનપણે સ્પર્શ કરે છે, તે શિવાય સ્પ થઇ શકેજ નહીં. તે છ દિશાઓમાં સ્પર્શી કરે છે, કારણ કે લેાકાંતની પડખે અને સવ તરફ અલેાકાંત રહેલ છે. અહિં વિદિશામાં સ્પર્શ થતો નથી, કારણ કે દિશાઓનુ પ્રમાણ લેાકના વિષ્ણુભ ઉપર હાય છે અને ત્યાં વિદિશાઓને પ્રમાણ હેાતુ નથી.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે સૂર્ય દ્વીપના અ`તને વિષે સાગરના અંતને સ્પર્શે અને સાગરના અતને વિષે દ્વીપના અંતને સ્પર્શે કે નહીં ?
ભગવાન કહે છે, હું ગાતમ, તે સૂર્ય યાવત્ નિયમથી છ દિશાઆને સ્પર્શે છે;
અહિં સમજવાનું કે, દ્વીપાંત તથા સાગરાંત વગેરે સૂત્રોમાં સ્પષ્ટસ્પર્શી કરેલાના અર્થવાળા પટ્ટાની ભાવના કરવી, તેમાં એટલું વિશેષ કે દ્વીપ સાગરાદિ સૂત્રોમાં છ દિશાની ભાવના કરવી તે આ પ્રમાણે દ્વીપ અને સમુદ્રે એક હજાર ચેાજન અવગાઢ થયેલા હોય છે. તેથી તેમની ઉપરના

Page #187

શતક ૧ લું.
અને નીચેના દ્વીપ સમદ્રના પ્રદેશોને આશ્રીને ઉંચે તથા નીચે એમ બે દિશાની સ્પર્શના થાય છે, અને પૂર્વાદિ દિશાઓની સ્પર્શના તે થયેલીજ સમજવી, કારણ કે તે દ્વીપ સમુદ્રો તેની આસપાસ રહેલા હોય છે.
એ પ્રમાણે એ અભિલાષાથી એમ સમજવું કે તે સૂર્ય નદીના જળની અંદરથી વહાણુના છેડાને સ્પર્શે છે. આ ઉપરથી જળમાં ઊંડે મગ્ન થઈ તેની ઊંચાઈની અપેક્ષાએ ઊંચી દિશા ઉદર્વ દિશાનો સ્પર્શ સમજવો અને તે છિદ્રની અંદર પેશી વસ્ત્રના અંતને સ્પર્શે છે. અહિં પણ વસ્ત્રની ઉંચાઈની અપેક્ષાએ છ દિશાની ભાવના કહેલી છે; અથવા કાંબળ વસ્ત્રની પિટલીમાં મધ્યે ઉત્પન્ન થયેલા જીવનું ભક્ષણ કરવા વડે તેની વચ્ચેના છિદ્રની અપેક્ષાએ લોકાંતની સૂત્રની પેઠે છ દિશાઓના સ્પર્શની ભાવના કેહેલી છે. વળી તે છાંયાની અંદર આતપ તડકાના એ અંતને સ્પર્શે છે, અહિં છાંયાના ભેદથી એટલે ભીંત વગેરેમાં જે છાંયે ચડતો ઉતરતો દેખાય છે, તે ભેદથી છ દિશાની ભાવના કહેલી છે. તે આ પ્રમાણે–જેમ સૂર્યના તડકામાં આકાશે ઉડતા પક્ષી વગેરે પદાર્થની જે છાયા તડકાની અંદર ચારે દિશાઓમાં સ્પર્શે છે, તેજ છાયાની જમીનથી તે ઉડતા પદાર્થની જેટલી ઉંચાઈ હોય ત્યાંથી છાયાને અંતે તડકાની અંદર ઊંચે તથા નીચે તે સ્પર્શે છે અથવા કોઈ પ્રાસાદની દીવાલ વગેરેની છાંયા કે જે તેની દિવાલ ઊપરથી ઉતરતી અને ચડતી હોય તેને અંતે તડકાની અંદર ઉંચે તથા નીચે તે સ્પશે એમ સમજવું; અથવા તેજ છાંયા તથા તડકાના પુગળે અસંખ્યાતા પ્રદેશમાં અવગાહન કરી રહ્યા હોય તેને લઈને તેની ઉંચાઈ હેઈ શકે, અને તે કારણથી ઊંચે તથા નીચે જે વિભાગ પડે તેથી પણ છાંયાને અંતે તડકાની અંદર ઉચે નીચે સ્પર્શે છે, આ ઉપરથી ભગવાને કહ્યું છે કે, તે સૂર્ય જલને અંતે વહાણુના અંતને, છિદ્રને અંતે વસ્ત્રના અંતને અને છાયાને અંતે તડકાના અંતને સ્પર્શે છે.
આ સ્પર્શને ચાલતા અધિકારથી પ્રાણાતિપાત (હિંસા ) પ્રમુખ પાપ સ્થાન વડે ઊત્પન્ન થતાં બંધાતાં કર્મનો સ્પર્શ પણ થાય તેથી તેને આશ્રાને ગોતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવને પોતે કરેલી પ્રાણાતિપાત કિયા લાગુ પડે ?

Page #188

( ૧૫૬ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, કે ગૈાતમ, હા, તે લાગુ પડે છે. ગોતમસ્વામી પુછે, હે ભગવન, જે જીવને તે ક્રિયા લાગુ પડતી હોય તે તેને તે સ્પર્શથી લાગુ પડે છે, કે અસ્પર્શથી લાગુ પડે છે? અહિ એમ કહેવુ કે ચાવત્ અલાકનો છે! નથી ત્યાં છ દિશાને સ્પેશિને ક્રિયા લાગે છે, અને જ્યાં વ્યાઘાત એટલે અલોકનો છેડા છે; ત્યાં એક શેષ ત્રણ દિશા, કાઈવાર ચાર દિશા અને કાઇવાર પાંચ દિશા એ સર્વ આહારની પેઠે વિચારીને કહેવુ.
ગોતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવને પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા લાગુ પડે તે ક્રિયા કરેલી ગણાય કે ન કરેલી ગણાય ?
કહેવાને આશય એવા છે કે, જીવે તે ક્રિયા કરેલી ગણાય. કારણુ કે, જે કર્મ કર્યું ન હોય તે કહેાઇ શકેજ નહી, અને કરેલી ક્રિયા ન ગણાતી હૈાય તા જે કમ પાતે કરેલુ હાય તા જાતે કરેલું ગણાય છે; તે શિવાય કરેલું ગણાતું નથી.
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગાતમ, જે ક્રિયા કરેલી હાય તેજ ક્રિયા લાગે છે, જે ક્રિયા કરેલી ન હેાય તે ક્રિયા લાગતી નથી.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવને જે કરેલી ક્રિયા લાગે તે પેાતે કરેલી લાગે કે બીજાએ કરેલી લાગે કે પેાતે અને બીજાએ અનેએ કરેલી ક્રિયા લાગે ?
ભગવાન કહે છે, જે ગાતમ, તે પોતે કરેલી ક્રિયા લાગે, ખીજાએ કરેલી કે ખનેએ કરેલી ક્રિયા ન લાગે ?
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે આનુપૂર્વાંએ ક્રિયા લાગે કે આનુપૂર્વી શિવાય ક્રિયા લાગે ?
જેમાં પૂર્વ-પહેલો કે પશ્ચાત્-પાછળ એવા વિભાગ ન હેાય તે આનુપૂર્વી કહેવાય છે એટલે પહેલા ક્રિયા કરે અને પછી પાપ લાગે તે આનુપૂર્વી અને પહેલા પાપ લાગે અને પછી ક્રિયા કરે તે અનાનુપૂર્વી -આનુપૂર્વી શિવાય કહેવાય છે.
કરેલી
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે કે, હે ગાતમ, તે આનુંપૂર્વી વડે ક્રિયા લાગે છે, આનુપૂર્વી વગર લાગતી નથી. જે ક્રિયા કરલી છે, જે ક્રિયા કરે છે અને જે ક્રિયા કરશે તે સર્વ ક્રિયા આનુપૂર્વી એ કરેલી સમજવી પણ અનાનુપૂર્વી એ કરેલી સમજવી નહીં, એમ કહેવું.

Page #189

શતક ૧ ૩.
( ૧૫૭ ) ગાતમસ્વામી પૂછે છે, હે ભગવન, જે નારકીના જીવેા છે, તેમને પ્રાણાતિપાત ક્રિયા લાગે ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હે ગાતમ, તે નારકીના જીવોને પ્રાણાતિપાતની ક્રિયા લાગે છે.
ગોતમ પુછે છે, હે ભગવન, ત્યારે તે સ્પર્શ કરેલી લાગે કે સ્પર્શ વગરની લાગે ?
યાવત્ નિયમથી તે છ દિશાએ ક્રિયા લાગે ઇત્યાદિ કહેવું. ગેતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે નારકીને કરેલી ક્રિયા લાગે કે ન કરેલી ક્રિયા લાગે ?
અહિં આનુપૂર્વી સુધી પ્રથમ પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તર સમજવા.
અહિં નારકીને માટે જે કહેવામાં આવ્યું તે પ્રમાણે અસુર વગેરેના સંબધમાં સમજવું. તેમાં એકેદ્રિય જીવા ન લેવાં. કારણ કે, તે એકત્રિય જૈવાના સબધમાં બીજી રીતે કહેલું છે. તે એકેદ્રિય જીવાને નિર્વ્યાઘાતપણે છ દિશા અને વ્યાઘાતપણે કાઇવાર ત્રણ દિશા, કોઇવાર ચાર અને ફાઇવાર પાંચ દિશા એમ સમજી લેવુ.
તેમજ પ્રાણાતિપાત એટલે હિંસા, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ અને ક્રોધથી લઇને મિથ્યાદન શૈલ્ય સુધીના અઢાર પાપસ્થાન ચાવીશ દંડકે કહેવા. તે અઢાર પાપસ્થાન આ પ્રમાણે—૧ જીવહિંસા ર મૃષાવાદ–અસત્ય ભાષણ, ૩ અદત્તાદાન–ચારી, ૪ મૈથુન, ૫ પરિગ્રહ, ૬ માન, ૭ માયા, ૮ લેાભ, ૯ રાગ એટલે જેમાં માયા તથા લોભનો સ્વભાવ સ્પષ્ટ દેખાય નહીં તેવું માત્ર આસકિતરૂપ પ્રેમ, ૧૦ દ્વેષ એટલે જેમાં ક્રોધ અને માનનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ દેખાય નહિ, તેવું માત્ર અપ્રીતિ, ૧૧ લહ–કે કાશ, ૧૨ અભ્યાખ્યાન એટલે બીજાના અછતા દાષ કહેવા, ૧૩ વૈશુન્ય એટલે છુપી રીતે અછતા દાષ કહેવા, ૧૪ પરપરવાદ એટલે બીજાના ગુણ દોષ કહેવા ૧૫ અતિ રિત મોહનીય કર્મના ઉદયથી ચિત્તમાં ઉગ થવા, તે અતિ અને તેના ફળરૂપે વિષયેામાં માહનીયના ઉદયથી ચિત્તની પ્રસન્નતા, તે રતિ ૧૭ માયા, મૃષા એટલે ત્રીજો કષાય અને બીજો આય તે બ ંનેના સચૈાગ. આ ઉપરથી સર્વ પ્રકારના સચો ગ્રહણ કરી લેવા અથવા વેષ કે ભાષા ફેરવીને બીજાને છેતરવું તે પણ માયાતૃષા કહેવાય છે, અને ૧૮ મિથ્યાદર્શન શય એટલે શયની જેમ વિવિધ

Page #190

( ૧૫૮).
શ્રી ભગવતી સૂત્ર
પ્રકારની વ્યથા-પીડાનું કારણરૂપ એવું મિથ્યા દર્શન. આ અઢાર પાપ સ્થાન કહેવાય છે.
પછી ગતમસ્વામીએ કહ્યું, હે ભગવન, આપે જે કહ્યું તે સર્વ સત્ય છે આવું કહી શ્રી ગૌતમ મુનિ ભગવાન મહાવીર પ્રભુને વંદના કરી વિચરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે ગડતમસ્વામિદ્વારા શ્રી વીર ભગવાને કમની પ્રરૂપણ કરી.
શ્રી રેહક મુનિને પ્રસંગ.
આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામિદ્વારા જે કર્મની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી, તે કર્મ પ્રવાહથી શાશ્વત–હંમેશા રહેનાર છે, તેથી હવે શાશ્વત એવા લોકાદિ પદાર્થોની રેહક નામના એક મહાન મુનિદ્વારા પ્રરૂપણ કરવાને તેની પ્રસ્તાવના કરે છે.
તે કાલે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુના હક નામે એક અનગાર શિષ્ય હતા, જેઓ સ્વભાવે કેમળ અને વિનયવાળા હતા. તેમનામાં કેધને ઉદય થતું નહીં, તેથી તેઓ સ્વભાવે શાંત હતા. કદિ તેમને ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ કષાયને ઉદય થઈ આવે તેપણ તે કષાય ઘણાં જ સૂક્ષ્મરૂપે થતા, તેમનામાં મૃદુતા અત્યંત હતી. એટલે ગુરૂના ઉપદેશથી તેમણે અહંકારને જય કર્યો હતો. તેઓ ગુરૂને આશ્રિત થઈને રહેતા હતા, તેઓ ગુરૂની શિક્ષાના ગુણથી ભદ્રક હતા, એટલે કેઈને પરિતાપ કરનારા નહતા અને તેઓ ગુરૂની સેવા કરવાના ગુણથી વિનીત હતા. એવા તે રેહકમુનિ ભગવાન વીરપ્રભુની અતિસમીપ નહીં તેમ અતિદૂર નહીં તેવી રીતે રહી પોતાના જાનુ ઊંચા અને મસ્તક નીચું કરી ધ્યાનરૂપી કાઠામાં રહી એટલે ધર્મધ્યાનમાં ચિત્તને સ્થિર કરી સંયમથી નવા કર્મને અટકાવતા અને તપથી સમૂળગા કર્મની નિર્જરા કરતા અને પિતાના આત્મા પ્રત્યે સારી ભાવના ભાવતા વિચરતા હતા, તે સમયે તે રેહકમુનિ શ્રદ્ધાવાળા અને સેવા કરતા નીચે પ્રમાણે શ્રીવીર ભગવાન પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા.
રેહકમુનિ પુછે છે, હે ભગવન, પહેલા લોક અને પછી અલેક છે કે પહેલા અલેક અને પછી લેાક છે?

Page #191

શતક ૧ લું.
(૧૫૯)
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, રોહક, તે લેક અને અલોક પહેલા પણ છે અને પછી પણ છે. તે લોક અને અલોક–બંને શાશ્વત પદાર્થો છે. અને આનુપૂર્વી વગર છે એટલે તેમાં પહેલા કે પાછળ–એ અંતર નથી, તે બંને બરાબર છે, તેને માટે અમુક પહેલો અને અમુક પાછળ એમ કહી શકાય નહીં.
રેહકમુનિ પુછે છે–હે ભગવન, પહેલા જીવ અને અજીવ કે પહેલા અજીવ અને પછી જીવ ?
ભગવાનું કહે છે, હે રેહક, જેમ લેક અને અલોક પહેલા અને પછી કહી શકાતા નથી, તેમ જીવ અને અજીવ પણ પહેલા અને પછી કહી શકાતા નથી. તે જીવ અને અજીવ–બંને શાશ્વત છે. એવી રીતે ભવસિદ્ધિ એટલે જેમને સિદ્ધિ થવાની છે, એવા અર્થાત ભવ્ય અને અભવસિદ્ધિ એટલે જેમને સિદ્ધિ થવાની નથી અર્થાત અભવ્ય જે સિદ્ધિ–મુક્તિ અને અસિદ્ધિ–સતત તે લઈને સિદ્ધ અને અસિદ્ધ કહેવાય છે, તે સર્વ જીવો સમજવા.
રાહકમુનિ પુછે છે, હે ભગવન, ત્યારે પહેલા ઈંડુ અને પછી કુકડી કે પહેલા કુકડી અને પછી ઈ?
ભગવાન કહે છે, હે રેહક તે ઈડું શેમાંથી થયું ? રાહક કહે છે, હે ભગવન, તે ઈડુ કુકડીમાંથી થયું છે. ભગવાન કહે છે, હે રેહક, તે કુકડી ક્યાંથી થઈ? રેહક કહે છે, હે ભગવન, તે કુકડી ઈડાંમાંથી થઈ.
ભગવાન કહે છે, હે રેહક, ત્યારે તે ઈંડુ અને તે કૂકડી બંનેમાં કોઈ પહેલું થયેલ નથી તેમ કોઈ પાછળ થયેલ નથી, બંને શાશ્વત પદાથ છે. તેથી તેઓ આનુપૂર્વીથી રહિત છે.
રેહક મુનિ પુછે છે, હે ભગવન, પ્રથમ લોકનો અંત અને પછી અલોકનો અંત હશે કે પ્રથમ અલકનો અંત અને પછી લોકો અંત હશે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે હક, લેકને અંત અને અલેકનો અંત તે બંનેમાં કોઈ પહેલે અને કોઈ પાછળ-એમ છે જ નહીં, તેઓને આનુપૂર્વી -અનુકમ થઈ શકે નહીં.
રેહક મુનિ પુછે છે, હે ભગવન, પહેલા લોકને અંત અને પછી સાતમી પૃથ્વીની નીચેના આકાશનુ અંતર એમ હશે?

Page #192

( ૧૦ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
ભગવાન કહે છે, હે રેહકલેકને અંત અને સાતમી પૃથ્વીના આકારીનું અંતર તે બંનેને આનુપૂર્વી નથી, એટલે અમુક પહેલા અને અમુક પછી એમ કહી શકાય નહીં. અહિં લેકાંત, સાતમી પૃથ્વીનો તનું વાત, ઘનવાત, ઘનોદધિ, અને નારકીની સાતે પૃથ્વીઓ તેઓ એક એક સ્થાન સાથે જોડવા.
તે સ્થાનની સંગ્રહ ગાથા આ પ્રમાણે છે;
સાત આકાશના અંતર, તનુવાત, ઘનવાત, ઘોદધિ, સાત નારકીની પૃથ્વીએ, જમ્બુદ્વીપ વગેરે અસંખ્યાતા દ્વીપ, લવણ વગેરે સમુદ્ર, ભરત વગેરે સાત ખંડ, નારકી વગેરે ચોવીશ દંડક, પાંચ અસ્તિકાય, સમય-કાળના વિભાગ, આઠ કર્મ, છ લેશ્યાઓ, મિથ્યાદષ્ટિ વગેરે ટાણુ દષ્ટિએ, ચાર દર્શન, પાંચ જ્ઞાન, ચાર સંજ્ઞા, પાંચ શરીર, ત્રણ ગ, બે ઉપગ, છ દ્રવ્યો, અનંત પ્રદેશ, અનંત પર્યાય અને અદ્ધા–એટલે અતીતકાળ, અનાગતકાળ અને સર્વ કાળ–એટલા સ્થાનોના પ્રશ્ન કરવા.
આ પ્રમાણે સૂત્રના અભિલાપનો નિર્દેશ છે, તેમાંથી હવે પાછળના છેલ્લા સૂત્રને અભિલાપ દર્શાવવાને કહે છે.
રેહકમુનિ પુછે છે કે, હે ભગવન, પહેલા લેકાંત અને તે પછી સર્વોદ્ધા સર્વકાળ છે? અહિં લેકાંતની સાથે બધા સ્થાને જોડી દેવા તેમજ અલકાંતની સાથે પણ બધા સ્થાને જોડી દેવા.
રેહકમુનિ પુછે કે, હે ભગવન્, પહેલા સાતમી પૃથ્વીના આકાશનું અંતર અને પછી સાતમી પૃથ્વીને તનુવાત કે પહેલા સાતમી પૃથ્વીને તનુવાત અને પછી સાતમી પૃથ્વીના આકાશનું અતર?
એવી રીતે સાતમા આકાશતરની સાથે સર્વોદ્ધાસુધી સર્વ સ્થાનને જોડી દેવા.
વળી રેહક પુછે છે, હે ભગવન, પહેલા સાતમી પૃથ્વીના આકાશનું અંતર અને પછી સાતમી પૃથ્વીને ઘનવાત ? કે પહેલા સાતમી પૃથ્વીને ઘનવાત અને પછી સાતમી પૃથ્વીનું આકાશાંતર?
અહિં ભગવાન ઉત્તર આપે છે કે, તે સર્વેમાં કોઈ પહેલું કે કઈ પછી એમ કહી શકાય નહીં–એવી રીતે સદ્ધા–સર્વ કાળ સુધી ભગવાનને ઉત્તર સમજી લેવો. એ પ્રમાણે ઉપરને લેાક પણ એક એક છેડે અને તે પછીને એક એક નીચેને લોક પણ છે. તે સર્વદા સર્વકાળ સુધી કહેવું.

Page #193

શતક ૧ લું.
સર્વીધાને માટે એ પ્રશ્ન છે કે, પહેલા અતીત–અદ્ધા એટલે ભૂતકાળ અને પછી અનાગત-અધા એટલે ભવિષ્ય કાળ કે પહેલા અનાગત કાળ અને પછી આગત કાળ? તેમજ પહેલા અનાગત-કાળ અને પછી સર્વકાળ કે પહેલા સર્વ કાળ અને પછી અનાગત ? તે સર્વ પ્રશ્નોનાં સંબંધે ભગવાને એવો જ ઉત્તર આપેલ છે કે, તે આનુપૂર્વાઓ થઈ શકે નહીં એટલે અમુક પહેલા અને અમુક પછી એમ કહી શકાય નહીં.
પછી રેહક મુનિએ કહ્યું, હે ભગવન, આપે જે કહ્યું, તે સત્ય છે; આ પ્રમાણે કહી રેહક મુનિ વિચરી ગયા.
લેક સ્થિતિના સ્વરૂપ વિષે શ્રી ગતમ સ્વામીના પ્રશ્નો અને
શ્રી વીર પ્રભુના ઉત્તરે, જ્ઞાની એવા ગોતમ સ્વામીએ આવી શ્રમણ ભગવાન વીર પ્રભુને વંદના કરી નીચે પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યો.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, આ લોકની સ્થિતિ કેટલા ભેદે કહે લી છે.?
- ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ, તે લેકની સ્થિતિ આઠ પ્રકારની કહેલી છે, તે આ પ્રમાણે પહેલી લેક સ્થિતિ આકાશ પ્રતિષ્ઠિત વાત એટલે આકાશ ઉપર રહેલ તનુ વાત અને ઘનવાત રૂપ વાયુ. તે તનુવાત અને ઘવાત અવાસના અંતર ઉપર રહેલા છે, અને આકાશ તે પોતાની મેલેજ પ્રતિષ્ઠિત છે, તેથી તે સંબંધી વિચારવાનું રહેતું નથી
બીજી લોક સ્થિતિ વાત પ્રતિષ્ઠિત-ઉદધિ એટલે તનુવાત તથા ઘનવિત ઉપર રહેલ ઘાદધિ.
- ત્રીજી લેક સ્થિતિ-ઉદધિ પ્રતિષ્ઠિત–પૃથ્વી એટલે ઘને દધિ ઉપર રહેલી પૃથ્વી જે કે જરા ભારવાળી પૃથ્વી તો આકાશ ઉપરજ રહી છે, પરંતુ રત્નપ્રભા વગેરે ઘણું પૃથ્વીઓને લઈને તેને ઘનોદધિ ઉપર રહેલી કહેવામાં આવી છે.
૧ રેહક મુનિની દ્વારા જે સૂત્રો કહેવામાં આવ્યા હતા, તે શૂન્યજ્ઞાન પ્રમુખવાદનું ખંડન કરી વિચિત્ર એવી બાહ્ય અને આધ્યાત્મિક વસ્તુની સત્તાને પ્રતિપાદન કરનારા અને ઈશ્વરાદિ કર્તાની માન્યતાને ખંડન કરી જગતનું અનાદિત્ય સિદ્ધ કરનારા છે.

Page #194

શ્રી ભગવતી સુત્ર
ચેથી લેક સ્થિતિ પૃથ્વપ્રતિષ્ઠિત-વાસસ્થાવરાપ્રાણા. એટલે પૃથ્વી ઉપર રહેલ ત્રસ તથા સ્થાવર જીવ જો કે ત્રસ તથા સ્થાવર જીવા આકાશ, પર્વત અને વિમાન ઉપર રહેલા હોય છે, પણ પ્રાયે કરીને તેઓ પૃથ્વી ઉપર રહેલા કહેવામાં આવ્યા છે.
પાંચમી સ્થિતિ આજીવાજીવપ્રતિષ્ટતા અટલ શરીરાદિક પુગળ રૂપ અજી જીવ ઉપર રહેલા છે તે, કારણ કે, અજીવ પુત્રો હંમેશા જીવ ઉપરજ રહે છે.
છઠી લેક સ્થિતિ-જીવાકમ પ્રતિદિન એટલે જીવ કર્મની ઉપર રહેલા છે, તે જેમની ઉદય આવવાની સ્થિતિ હજુ થઈ નથી એવા પુગળના સમુદાય રૂપ જે કર્મો, તેમની ઉપર સંસારી જીવો આશ્રિત થઈને રહેલ છે.
અહિં કેટલાએક એ અર્થ કરે છે કે, જે કમ વડે પ્રતિષ્ઠિત છે, એટલે કર્મને લઈને નારકાદિ ભાવે રહેલા છે.
- સાતમી લોક સ્થિતિ–અવાવસંગૃહીતા એટલે જે અજી. છે તે મન-માવા વગેરે મુદ્દગલાના જીવોની સાથે એકત્ર થઈને રહેલા છે.
અહિં એવી શંકા થાય કે, પાંચમી લેકસ્થિતી કે જે જીવો જીવ ઉપર રહેલા છે તે અને આ સાતમી લેક સ્થિતિ કે જે અજી જીવની સાથે સંગ્રહિત થઈ રહેલા છે. એ બંનેની અંદર શું ભેદ? તેઓ બંને સરખીજ લાગે છે, તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. પાંચમી લોક સ્થિતિમાં ચાંપાર અધેિ ભાવ છે. એટલે આ જીવને આધારે રહેલાં છે, એ અર્થ થાય છે. અને સાતમી લોક સ્થિતિમાં સંગ્રાહ્ય સંગ્રાહક ભાવ એટલે એક સંગ્રહ કરવામાં યોગ્ય છે અને બીજા સંગ્રહ કરનારા છે, અર્થાત્ અજીવ સંગ્રહ-કરવા મેંગ્ય છે, અને જીવ તેમને સંગ્રહ કરનારા છે, જે જેનું સંગ્રાહ્ય-સંગ્રહ કરવા યોગ્ય હોય તે તેનું અર્થપત્તિથી આધેય પણ થાય છે, જેમ પુરીને તેલ એવી રીતે ઉત્તર વાકયમાં પણ આધારાધેય ભાવ સમજે.
આઠમી લેક સ્થિતિ-જવાકર્મ સંગ્રહીતા એટલે સંસારી જીવ કમથી સંગ્રહીત થયેલા છે. કારણ કે, તેઓ ઉદય આવેલા કર્મોને વશ રહેનારા છે. જેઓ જેમને વશ રહેનારા હોય, તેઓ તેમાં રહેલા હોય છે. જેમ ઘડાની અંદર રૂપાદિ રહેલ છે. અહિં પણ આધારાધેય ભાવ સમજવા,

Page #195

શતક -૩.
( ૧૧૩ )
ગોતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હું ભગવન, લેસ્થિતિ આઠ પ્રકારની કડી તેમાં જીવ કર્યાંથી સંગ્રહીત છે ત્યાં સુધી જે કહેવામાં આવ્યું તે શા કારણથી ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે. હું ગાતમ, કાઇ દેવદત્ત નામના પુરૂષ ધમણને વાયુથી પુરે તે ઉપરથી તેના મુખે ગાંઠ બાંધી લે, તે પછી તેની વચ્ચે ગાંઠ ખાંધે અને તે પછી તેના ઉપર ગાંઠ મુકે પછી તે ઉપરના ભાગથી વાયુ કાઢે પછી ઊપરને ભાગે અમાં પાણી ભરે અને ઊપરના મુખે ગાંઠ બાંધે પછી વચલી ગાંઠ છેડે તે અપકાય તે વાયુકાયના ઉપર ઉપરને તળે રહે છે.
કહેવાના આશય એવા છે કે, કોઇ માણસ ધંમણને વાયુથી ભરે, તે પછી તેની ઉપર ખધ ખાંધી લે તેની વચ્ચે અને ઉપર ગાંઠ વાળે; તે પછી ઉપરના ભાગથી વાયુ કાઢે અને તે પછી ઉપલા અા ભાગમાં પાણી ભરે તે અપકાયજીવ જો કે વ્યવહારથી ઉપર ઉપર ભાવ આવી શકે તેથી કહે છે કે તે અપકાય ઉપરના તળમાં અર્થાત્ સવાપરી રહે છે. આ ઉપરથી જળને આધાર વાયુ હેાવાથી ત્યાં પણ આકાશ તથા ઘનવાત વગેરેને આધારાધેય ભાવ થાય છે, પહેલા પણ સર્વ પદાની અંદર આધારધેય ભાવ દર્શાવ્યેા છે.
ભગવાન કહે છે, હું ગાતમ, તે અપકાય જીવ તે વાયુકાયની ઉપર તળીએ રહે છે.
ગોતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવાન, એ સત્ય છે, તે અપકાય વાયુ ફાયની ઉપર રહે છે.
ભગવાન કહે છે, હું ગૈાતમ, જેમ વાયુકાયને આધારે અપકાય રહે છે તેમ આધારાધેયપણે આકાશ ઘનવાત વગેરે પણ સમજવા અને તે કારણથી જીવ પણુકમથી સંગૃહીત થયેલા સમજવા.
તે વિષે શ્રીજી દાંત કહે છે.
ભગવાન કહે છે, હે ગાતમ, જેમ કેાઇ પુરૂષ ધમણુને વાયુથી પૂરે પછી તેને કડીથી ખાંધી લે, પછી જેને તાગ આવે નહીં અર્થાત્ અગાધ—કોંડા, તરી શકાય નહીં એવા અને એક પુરૂષ બુડી જાય તેટલા પ્રમાણુથી પણ વધારે એવા જળની અંદર તે. પૈસે, તે પુરૂષ તે અપકાય–જળની ઊપર રહે છે. ગાતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, હા, તે પુરૂષ જળ ઉપર રહી શકે છે તે

Page #196

શ્રી ભગવતી. સુત્ર, nananananananananananananananan
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, એવી રીતે આઠ પ્રકારે લોકસ્થિતિ કહી છે. તે “જીવ કમ સંગૃહીત છે” ત્યાં સુધી સમજવું. વળી ચાલતા આ લોકસ્થિતિના અધિકારથી ગતમસ્વામી
પુછે છે. ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવ અને પુદગળે પરસ્પર બંધાએલા છે. એટલે જીવપુદગલાની સાથે અને પુદ્ગળે જવાની સાથે બધાએલા. છે, તે પરસ્પર સ્પર્શ કરીને રહેલા છે એટલે પ્રથમ માત્ર સ્પર્શથી પરસ્પર બધાઈને પછી અતિગાઢપણે જોડાએલા છે, તે પછી પરસ્પર લોલીભાવને પામેલા છે એટલે દૂધ અને જળની જેમ મળી ગયા છે, અને જેમ શરીર ઉપર રેણું એટી જાય તેમ રાગાદિ સ્નેહે બધાણું છે, તે જીવ અને પુગળો પરસ્પર સમુદાયભાવે રહે છે કે કેમ ?
ભગવાનું કહે છે, હે ગતમ, તેવી રીતે રહે છે.
ગાતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, તે જીવ અને પુદગળે શા કારહુથી તેવી રીતે રહે છે ?
ભગવાનું કહે છે, હે ગિતમ, જેમ કોઈ પાણુને ધરે પાણીથી ભરેલો અને તે માપ પ્રમાણે જરાપણ ઉણે ન રહે તેમ પૂરેપૂરે ભલે હોય, તેમાં પછી અતિ જળ ભરવાથી તે છલકાઈ જતો હોય અને ઘણાં જળથી ઉછળતો હોય તે ધરે સર્વ રીતે જલથી ભરેલા ઘડાની જેમ રહે છે. તેવા તે ધરાની અંદર કોઈ પુરૂષ જેમાંથી પાણી આવી શકે એવા સેકડો છિદ્રવાળી અને માટી નાવિકા મુકે.
હે ગીતમ, પછી તે નાવિકા તે છિદ્વારા જળથી પૂરાતી, જરાપણુ ઊણું ન રહેતી, અને પાણીથી છલકાતી ધરામાંથી સર્વ રીતે ભરેલા ઘડાની જેમ તે ભરાઈને ડુબી જાય એટલે ધરાના નીચેના જળ સાથે રહે તેમ થાય છે ?
ગીતમસ્વામી કહે, હે ભગવનું તેમ થાય.
ભગવાન કહે છે, હે ગીતમ, તે પ્રમાણે જેમ નાવિકા અને પાણીના ધરાનું જળ પરસ્પર અવગાહન કરીને રહે છે, તેમ જીવ અને પુદ્ગળો પણ તેવી રીતે રહે છે.
૧ જીવ રાગદ્વેષથી ચીકણો થાય ત્યારે તેને કર્મનો બંધ ચાટી જાય છે,

Page #197

શતક ૧ લું.
( ૧૫ ) હવે લેકસ્થિતિ વિષે પુછે છે. ૌતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, સર્વકાળે એટલે સર્વ વાતુઓમાં સૂક્ષ્મ પાણીને ઓસ પરિમિત–પ્રમાણથી પડે છે કે કેમ ?
( અહિં રાત્રે અને દિવસને પહેલે અને છેલ્લે પહેરે એમ કાળને સ્નિગ્ધ તથા શુક વખતને લઈને ઓસનું બહુ તથા અલ્પપણું પણ કહી શકાય છે. )
ભગવાનું કહે છે, હે ગતમ, તે સૂક્ષ્મ પાણીને ઓસ તેવી રીતે
ગિતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે તે પડે છે તો તે ઉદવે ભાગે એટલે વર્તુલ–વૈતાઢય પર્વત વગેરેમાં પડે છે, કે અધોભાગે એટલે અધોલકના ગામ વગેરેમાં પડે છે, કે તિરછા લોકમાં પડે છે ?
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, તે ઉદવભાગે પડે છે, અધોભાગે પણ પડે છે અને તિર છે ભાગે પણ પડે છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જેમ બાદર અપકાય એટલે વરસાદનું પાણી તેનાથી સરોવર વગેરે ભરાય છે, તે માંહોમાંહી મળી તળાવ વગેરેને પૂરીને દીર્ઘકાળ સુધી રહે કે કેમ ?
ભગવાન કહે છે, હે ગેમ, તે અર્થ ઘટતો નથી એટલે તમે કહે છે તેમ થઈ શકે નહી, તે પાણીને ઓસ જલદી નાશ પામી જાય છે, કારણ કે, તે ઘણુંજ અલ્પ હોય છે, તેથી ઓગળી જાય છે.
ગતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, આપ જે કહે છે તે સત્ય છે. ભગવંતના વચન અન્યથા હોય નહીં.
इति प्रथम शतकनो ६ ठो उदेश समाप्त.

Page #198

આ
સપ્તમ ૩રા છે
ઉત્પાદ–ઊત્પત્તિસ્વરૂપની પ્રરૂપણું.
ગયા છઠ્ઠા ઉદ્દેશમાં છેવટે કહેવામાં આવ્યું કે, તે અપકાય-ઓસ વિધ્વંસને પામી જાય છે, તો આ સાતમા ઉદેશમાં તે નાશથી ઉલટું એટલે ઊત્પત્તિ વિષય કહેવામાં આવશે.
અથવા પ્રથમ જે લોકસ્થિતિ વિશે કહેવામાં આવ્યું, તે વિષે આ ઉદેશમાં પણ કહેવામાં આવશે. -
પ્રથમની સંગ્રહિણીગાથામાં નારકીના સંબંધે સૂચવેલું છે, તેથી આ ઉદેશમાં તે નારકીને પ્રસંગ જણાવે છે.
૧ ગોતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, જે જીવ નારકીને વિષે હજુ ઉત્પન્ન થવા માંડી હોય તેને ઉપન્ન થયેલો કહે છે, તો તે જીવ શું પોતાને દેશ અને નારકીને દેશ લઈને ઉત્પન્ન થાય છે? એટલે પોતાના અવયવના ભાગે અને નરકના ભાગે ઉત્પન્ન થાય છે અર્થાત પોતાના અવચવે કરી નારકીના અવયવપણે ઉપજે છે?
૨-કે પિતાન-જીવને માત્ર અંશ-અવયવ અને સર્વ ભાગ નરકેને-એવી રીતે ઉપજે છે ?
૩-કે-જીવને સર્વ ભાગ અને નરકને અંશ, એવી રીતે ઉપજે છે?
અથવા જીવના સર્વ અંશ અને નરકના પણ સર્વ અંશ એવી રીતે ઉપજે છે ?
ભગવાન કહે છે, હે ગોતમ, “ જીવનો અંશ અને નરકને સર્વ ભાગ, એવી રીતે નારકી ઉપજતા નથી, તેમ જીવન સર્વ ભાગ અને નરકેને અંશ એવીરીતે પણ ઉપજતા નથી તેમ જીવ અને નરકના સર્વ દેશે પણ ઉપજતા નથી પણ તેઓ જીવ અને નરકના સવે ભાગે ઉપજે છે. એવીરીતે વિમાનિક દેવતાસુધીના વીશ દંડક સમજવા.

Page #199

શતક ૧ લું.
(૧૬૭))
અહિં ભગવાન મહાવીરે એવો ઉત્તર આપ્યો છે કે, નારકીના જીવ પિતાના દેશ–ભાગે ઉપજતા નથી કારણકે, પરિણામી કારણના અવયવ કાર્યને અવયવ બની શકતું નથી. જેમ વસ્ત્રને તંતુ તે વસ્ત્રને અવયવ છે, તેનાથી સાથે નહીં બંધાએલ વઢને એક દેશ બની શકતો નથી. કહેવાનો આશય એ છે કે, પૂર્વના અવયવીની સાથે બંધાએલા તેના એક અવયવથી પછીના અવયવીને દેશ બની શકે નહીં. તેમ તે નારકી જીવ તેના સર્વ દેશથી પણ ઉપજે નહીં. કારણ કે, તંતુવડે વસ્ત્રની જેમ તેનું કારણ પરિપૂર્ણ હેતું નથી. તેમ તે નારકી સર્વ રીતે દેશપણે પણ ઉપજે નહીં, કારણકે જેમ ઘડાના બધા કારણેથી ઘડાનો એક ભાગ થાય નહીં તેમ તેના પરિણામી કારણે સંપૂર્ણ હોય છે, પરંતુ તે નારકી જીવ પિ તાના અને નારકીના સર્વપણે ઉપજે. કારણકે, ઘડાની જેમ તેના કારણને સમવાય પૂર્ણ છે. આ પ્રમાણે ચૂર્ણિકાની વ્યાખ્યામાં આપેલું છે.
ટીકાકાર તો આ સ્થળે આ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરે છે,–જે જીવ જયાં રહેલો છે, તે દેશને દૂર કરી જે ઠેકાણે ઉપન્ન થવું હોય ત્યાં દેશથી ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા દેશથી સર્વપણે ઉત્પન્ન થાય છે; અથવા જયાં સર્વાત્મપણ ઉત્પન્ન થવાનું હોય, તેના દેશમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા સર્વભરીને સર્વમાં ઉત્પન્ન થાય છે; આ ચાર ભાંગામાંથી છેલ્લા બે ભાંગા ગ્રાહ્ય છે; કારણકે, સર્વ એવા પિતાના આત્મપ્રદેશના વ્યાપારવડે જેમ એળને કી ચાલે તેમ ચાલીને જયાં ઉત્પન્ન થવાનું હોય તેના દેશમાં ઊસન્ન થાય છે, કારણકે, તે દેશ ઉત્પત્તિના સ્થાનના પ્રદેશથી વ્યાપ્ત હોય છે, અથવા જીવની જે દડાના જેવી ગતિ લઇએ તો તે જીવ પૂર્વના સ્થાનને છેડી દઈ સર્વપણે સર્વમાં ઉપજે છે. આ ટીકાકારની વ્યાખ્યા બીજી વાચનાને લઈને થાય છે.
-
-
-
-
હવે ઉત્પત્તિની અંદર આહારક સૂત્ર આવે તેથી તે
વિષે કહે છે. ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે નારકીના જીવ ઉપજતા હોય, તે વખતે તે દેશે કરીને આહારના દેશનો આહાર કરે, કે દેશે કરી સર્વ આહાર કરે કે, સર્વ આહારનો દેશે કરી આહાર કરે કે સર્વ આહારને આહાર કરે ?

Page #200

( ૧૮ )
શ્રી ભગવતી સુત્ર. ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, તે નારકી જીવ દેશે કરીને આહારના દેશનો આહાર કરે નહી, તેમ દેશે કરી સર્વ આહાર કરે નહીં, પણ તે સર્વ આહારના દેશે કરી આહાર કરે તેમજ સર્વ આહારનો સર્વ આહાર કરે.
(કહેવાનો આશય એ છે કે, તે નારકી જીવ ઉત્પત્તિ થયા પછીના સમયમાં આત્માના સર્વ પ્રદેશો વડે કેટલાએક આહારના પુત્ર
ને ગ્રહણ કરે છે અને કેટલાએકને છોડી દે છે. તે વિષે આ પ્રમાણે દૃષ્ટાંત છે. જેમ તપેલી તાવડીમાં રહેલા તેલમાં પુડલે નાંખ્યો હોય તે કેટલુંક તેલ ગ્રહે છે, અને કેટલુંક છોડી દે છે, તેવી રીતે જીવ દેશે કરી આહાર કરે છે. તેમજ નારકી જીવ સર્વ આત્મ પ્રદેશ વડે ઊત્પત્તિને સમયે આહારના પુગળને ગ્રહણજ કરે છે. તે વિષે આ પ્રમાણે દષ્ટાંત છે, જેમ પ્રથમથી તેલની ભરેલી કડાહીમાં પહેલે સમયે જે પુડલો પડયો તે સર્વનું ગ્રહણ કરે છે, પણ છોડી દેતો નથી, એવી રીતે નારકી સર્વ વડે સર્વનો આહાર કરે છે.)
આ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી સર્વ દંડક જાણી લેવા. આ પ્રમાણે ઊત્પત્તિ અને આહારથી યુકત એવા બે દંડક કહ્યા.
હવે આહાર સહિત ચ્યવવાનું કહે છે.
ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–હે ભગવન, તે નારકી નરકમાંથી ચ્યવવા માંડે તો તે જીવના દેશે કરી ચ્યવવા માંડે ? અહિં પૂર્વે જેમ ઊપજવા માંડયો તે રીતે તે ચ્યવવા માંડે, તેમ કહેવું? એવી રીતે એ દંડક ભણુ વળી ગતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન,–તે નારકી ચ્યવવા માંડે ત્યારે શું તે જીવના દેશે આહારના દેશને આહાર કરે છે, કે તેમજ યાવતું સર્વ આહાર કરે છે, કે-સર્વ જીવ સર્વ આહારને આહાર કરે છે? તે પૂર્વ પ્રમાણે કહેવું. એવી રીતે વિમાનિક સુધી ચાવીશ દંડક વિસ્તારથી કહેવા.
હવે ઊત્પત્તિ અને ઊત્પત્તિને આહાર તેને આશ્રીને બે દંડક કહે છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે નારકી નરકને વિષે ઉત્પન્ન થયો, તે જીવના દેશે નરકના દેશને વિષે ઉત્પન્ન થયે? ઈત્યાદિ ચાર ભાંગા પ્રથમની જેમ પ્રશ્ન રૂપે કહેવા.
તેના ઉત્તરમાં કહેવું કે, તે દેશ વડે દેશમાં ઊત્પન્ન થયો. યાવત્ સર્વ વડે સર્વમાં ઊત્પન્ન થયે એવાં ત્રણ ભાંગાને નિષેધ છે અને સર્વ વડે સર્વમાં ઉત્પન્ન થયે, એ ચોથા ભાંગાનો સ્વીકાર કરવો.

Page #201

થત ૧ લુ.
( ૧૨ )
આ ઠેકાણે જેમ ઊપજવા માંડયા અને ત્યાં આહાર અને જયાં ચ્યવવામાંડયા ત્યાં આહાર એમ ચાર દંડક કહ્યા છે, તેમ ઊત્પન્ન થયા ત્યાં આહાર અને ત્યાં અવ્યા ત્યાં આહાર–એમ ચાર દડક કહેવા તેમાં ઊત્પન્ન થયો અથવા ચન્યા-એ એ ફ્રેંડકને વિષે ચાર ભાંગા છે. તેમાંથી ત્રણ ભાંગાનો નિષેધ અને ચાથા ભાંગાનો સ્વીકાર છે, તે કહે છે,જીવ સર્વ અને નરકપણ સર્વ ઊત્પન્ન થયા એ દંડક, તથા આહાર દડકને વિષે પાછળા એ ભાંગા નિષેધવા અને એ ભાંગા ગ્રહણ કરવા. સર્વ જીવ આહારનો દેશ આહાર કરે અને સર્વ જીવ–આહાર સર્વ આહાર કરે--એ વિષે પૂર્વાંની જેમ પૂડા અને તેલનો દષ્ટાંત લાગુ કરવો.
એ રીતે જેમ એ આલાપ ઊત્પત્તિના સબંધે કહેયા, તેમ ચ્યવનાને સબંધે પણ એ આલાપ જાણવા;
એવી રીતે દેશ અને સર્વથી આઠ આલાપ કહેયા તેવીજ રીતે હવે અર્ધ અને સર્વથી આઠ-આલાપ કહે છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હું ભગવન, નારકીને વિષે ઊપજતો જીવ શું પોતાના ( જીવના ) મૈં અને નારકીને થૈ ઊપજે ? અથવા જીવ અર્ધ અને નારકી સર્વે એવી રીતે ઊપજે ? અથવા જીવ અને નારકી અર્ધ એમ ઊપજે ? અથવા જીવ સર્વ અને નારકી સર્વ એમ ઊપજે ?
( અહિં કદિ શંકા થાય કે, દેશ અને અર્ધ એમાં શે તફાવત છે? તો તેના સમાધાનમાં કહ્યું છે કે, દેશ એટલે ત્રીજો ભાગ આદિ, તે દેશ અનેક ભાગે હાય છે અને અર્ધ તો એકજ ભાગે હોઇ શકે છે. )
અહિં પહેલા જેમ દેશે કરી આ દંડક કહયા છે, તેમ અહિં અર્ધથી આઠ દંડક કહેવા તેમાં એટલું વિશેષ છે કે, જે ઠેકાણે ‘ દેશ વડે દેશે ઊપજે' એમ કહ્યુ છે, તે ઠેકાણે ‘અર્ધે અર્ધ ઊપજે એમ કહેવું, એટલો ભેદુ છે, એવી રીતે સઘલા મલીને સોલ દડક વિચારીને ઊપયેાગ સહિત કહેવા.
ઊત્પન્ન થવું અને ચ્યવવું એ ગતિ પ્રવર્ત્તક હાઇ શકે છે, તેથી હવે ગતિસૂત્રેા કહે છે.
ગીતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવ વાંકી ગતિએ ચલાયમાન થાય છે કે સીધી ગતિએ ચલાયમાન થાય છે. ?
२२

Page #202

( ૧૭૦ )
શ્રી ભગવતીસૂત્ર
( નારકીના જીવો અલ્પ છે, તેથી તેઓ નરકાદિક સ્થાનમાં વાંકી ગતિવાલા હૈાવાને સંભવ નથી અને કદિ સભવ હોયતો તે નારકી નરકમાં એકાદિ ઊપજે છે તો તેમને વાંકી ગતિનો નિષેધ આવે, કારણકે તેઓ ઘણાં હોય છે.)
ભગવાન્ ઊત્તર આપે છે–ડે ગાતમ, કોઇવાર કોઇ જીવ વાંકી ગતિવાલા હોય છે, અનેકવાર કોઇ જીવ સીધી ગતિવાલા હોય છે. એવી રીતે વૈમાનિક દેવ સુધી ચાવીસ દંડક કહેવા.
ભગવાન ઊત્તર આપે છે, હું ગાતમ, જીવ અનંતા છે, તેથી પ્રત્યેક સમયે વાંકી ગતિવાલા પણ ઘણાં છે. અને પ્રત્યેક સમયે સિધી ગતિવાળા પણ ઘણાં છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હું ભગવન, તે નારકી જીવ શું વાંકી ગતિવાલા છે અને સીધી ગતિવાલા પણ છે ?
ભગવાન કહે છે, હું ગાતમ, નારકાને વિષે સીધી ગતિવાલા સર્વે હોય છે, કારણકે સીધી ગતિવાલા હુંમેશા ઘણાં હ્રાય છે, તેથી તેમને માટે બહુ વચન છે, અને વાંકી ગતિવાલા થોડા હોય છે, તેથી તેમને માટે એક ચન છે તેથી કહે છે કે, અથવા સીધી ગતિવાલા ઘણાં અને વાંકી ગતિવાલો કે એક હાય છે, અથવા સીધી ગતિવાલા પણ ણાં હોય છે, અને વાંકી ગતિવાલા પણ ઘણાં હોય છે, એમ ત્રણ ભાંગા સમજવા.
એવી રીતે વિશેષ રહિત એવા જીવ અને એકે ત્રિય જીવ-તે બંનેને વિષે વાંકી ગતિવાલા અને સીંધી અતિવાળા જીવ ાં ડાય છે, તેથી તેમના ત્રણ ભાંગા હૈાતા નથી, તેટલા માટે એકત્રિય જીવને વને બીજા સર્વ દડકમાં ત્રણ ભાંગા થાય છે.
હવે ગતિના અધિકારથી ચ્યવવાનું સૂત્ર કહે છે.
ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે વિમાનના પરિવાર વગેરેની અપેક્ષાએ માટી પદ્મિવાલેા છે, શરીરના આભૂષ્ણ વગેરેની અપેક્ષાએ મોટી કાંતિવાલા છે, શરીર પ્રાણની અપેક્ષાએ મોટા ખળવાલા છે, માટી ખ્યાતિવાલો છે. મહાન્ ઇશ્વર છે–મેટા સુખના સાધનાવાલા છે. અને ૧ જે જીવ એક ભવમાંથી બીજે ભવે વાંકી ગતિએ જાય તે વિગ્રહ તિ અને જે જીવ સીધી ગતિએ જાય તે અવિગ્રહ ગતિ કહેવાય છે.

Page #203

શતક ૧ ૯.
(૧૭૧ )
પ્રધાન ઉક્રિય પ્રમુખ કરવાથી અચિંત્ય સામર્થ્ય વાલો છે. તે દેવતા મૃત્યુકાળે શરીરને છેડતો એટલે જીવતો પણ મરણકાલે કેટલાક વખત આહાર લેતા નથી; કારણ કે, તે સમયે તેને લજજા ઉત્પન્ન થાય છે, જયારે પિતાને ચ્યવવાને સમય આવે તે વખતે જયાં સુધી જીવ ગયે ન હેય તેટલા વખતમાં તે પિતાની ઉત્પત્તિનું સ્થાન જોઇ શકે છે. તે પુરપછી ભેગવાતી સ્ત્રીને ગર્ભાશયરૂપ એવા દેવતાને ભવથી વિપરીત દેખાવ જઈ તે ઘણે લજજા પામે છે; તેથી તે આહાર લેતા નથી. વળી શુક્રવીર્ય વગેરેને ઉત્પત્તિનું કારણ જાણી તેને દંગ છા ઉત્પન્ન થવાથી અને અરતિના પરીષહથી તે આહાર લેતા નથી. લેકમાં પણ જયારે અરતિઉગ ઉપજે છે. ત્યારે આહાર લેવામાં અરૂચિ થાય છે, પછી લજજા વગેરેને સમય ગયા પછી ક્ષણવારે ક્ષધા વેદનીયને લાંબો કાળ સહન ન કરી શકવાથી તે મનવડે તેવી જાતના પુગળને ગ્રહણ કરવારૂપ આહાર ગ્રહણ કરે છે. આહાર કરે છે તે છતાં આહાર કરેલો અને પરિણમવા માંડયો છે, તે છતાં પરિણમ્યો એમ સમજવું. અહીં ક્રિયાકાળ અને નિષ્ઠાકાળ અર્થાત વર્તમાનકાળ અને ભૂતકાળનો અભેદ દર્શાવી તેના આહાર કરવાના સમયને અહ૫ કહેલો છે; તે પછી તે દેવતાને જીવ ક્ષીણ આયુષ્યવાળે થાય છે, ત્યારબાદ જે મનુષ્ય વગેરેમાં તેને ઉત્પન્ન થવાનું હોય, તેની આયુષ્યને તે અનુભવે છે. તે તિર્યંચ અથવા મનુષ્યની આયુષ્ય સમજવી, કારણ કે દેવતાનો જીવ દેવ અને નારકની આયુષ્ય બાંધતો નથી.
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, દેવતાને જીવ મહર્દિકને લઈને મનુધ્ય સુધીનું આયુષ્ય ભેગવે . હવે ઉત્પત્તિના અધિકારથી ગતમ સ્વામી પુછે છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે જીવ ગર્ભને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે તે ઈદ્રિય સહિત ઉત્પન્ન થાય છે? કે ઇંદ્રિય રહિત ઉત્પન્ન થાય છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગીતમ, તે કઇવાર ઇકિયસહિત ઉત્પન્ન થાય છે. અને કેવાર ઈક્રિય રહિત ઉપન્ન થાય છે.
ૌતમ સ્વામી કહે છે, હે ભગવન, તેનું શું કારણ છે? - ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, નિવૃત્તિના ઉપકરણરૂપ જે સ્પર્શ રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રેત્રરૂપ ઈદ્રિય પર્યાપ્તપણે દ્રવ્ય ઈકિય કહેવાય

Page #204

(૧૭)
શ્રી ભગવતીસૂત્ર
છે, તે દ્રવ્ય ઈદ્રિય–એટલે બા ઈદ્રિયને આશ્રીને ઈકિય રહિત ઉપજે છે, અને લબ્ધિના ઉપયોગ લક્ષણ જે અંતર્ગત જ્ઞાનરૂપ ઈદ્રિય કે જે સંસારી જીવને સર્વ અવસ્થામાં હોય છે. તે ભાવઇંદ્રિયને આશ્રીને ઈદ્રિય સહિત ઉપજે છે, જે કારણથી તે ઇંદ્રિય સહિત અને ઇંદ્રિય રહિત ઉપજે એમ કહ્યું છે.
ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે જીવ ગર્ભને વિષે ઉત્પન્ન થતો હોય, તે શરીરસહિત ઉત્પન્ન થાય છે કે શરીરરહિત ઉત્પન થાય છે?
ભગવાન ઉતર આપે છે, હે ગતમ, કેાઈવાર તે શરીરસહિત ઉત્પન્ન થાય છે, અને કોઈવાર તે શરીર રહિત ઉત્પન્ન થાય છે.
ગૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તેમ શા કારણથી થાય છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગોતમ, એ દારિક, વૈક્રિય અને આહારિક એ ત્રણ પ્રકારના શરીરની અપેક્ષાએ તે શરીર રહિત ઉપજે છે કારણ કે વાટે હતા એવા જીવને એ ત્રણ શરીરને અભાવ છે, અને તિજસ અને કામ –એ બે શરીર જીવને સંસારની સર્વ અવસ્થામાં હોય છે, તેની અપેક્ષાએ તે શરીરસહિત ઉત્પન્ન થાય છે, તે કારણને લઈ જીવ કોઈવાર શરીર સહિત અને કઈવાર શરીર રહિત ઉત્પન્ન થવાનું કહ્યું છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવ ગર્ભને વિષે ઉત્પન્ન થતાં જ પ્રથમ કે આહાર ગ્રહણ કરે છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગૌતમ, જે માતાનું રૂધિર અને પિતાનું શુક-વીય હોય તે બંને મિશ્ર થઈ કિહિવષરૂપ બને છે, તેનો આહાર જીવ પ્રથમ ગ્રહણ કરે છે.
ગૌતમ સ્વામી પુછે છે હે ભગવન, તે જીવ ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થયા પછી કે આહાર કરે છે ?
ભગવાન કહે છે, હે ગીતમ, તે ગર્ભમાં રહેલા જીવની માતા દુધ વગેરે જે રસની અનેક પ્રકારની વિકૃતિને આહાર કરે, તે રસની વિકૃતિના એક છેડા ભાગ સાથે એજનો તે જીવ આહાર કરે છે;
- ગોતમ સ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે ગર્ભમાં રહેલે જીવ વિષ્ટ કરે, પિશાબ કરે, થુંકે, નાકમાંથી લીંટ કાઢે, વમન કરે અને પિત કાઢે કે નહીં ?

Page #205

શતક ૧ લું. . ( ૧૭૩). ભગવાન કહે છે હે મૈતમ, તે અર્થ ઘટી શકે નહીં. ગતમ કહે છે હે ભગવન, તે શા માટે એ અર્થ ઘટી શકે નહીં?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે ગર્ભમાં રહેલો જીવ જે આહાર કરે છે, તે આહારને શ્રેગેંદ્રિય, ચક્ષુઇંદ્રિય, ધ્રાણેદ્રિય, રસનેંદ્રિય, સ્પેશેન્દ્રિય, અસ્થિ, હાડમાં રહેલી ચીકાશ, કેશ, દાઢી મુંછના વાળ, રૂવાંડો, અને નખ પણ પુષ્ટ કરે છે, તે કારણથી ગર્ભમાં રહેલા જીવને ઝાડો, પીશાબ વગેરે દેતા નથી. '
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે ગર્ભમાં રહેલો જીવ મુખમાં કાવલિક–આહાર એટલે કેલીયાને આહાર લેવાને સમર્થ છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, તે અર્થ ઘટી શકે નહી.
ગૌતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, શા કારણથી તે અર્થ ઘટી શકે નહી ?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, ગર્ભમાં રહેલો જીવ સર્વ આત્માએ આહાર કરે છે, સર્વ આત્માએ તેને પરિણુમાવે છે, સર્વ આત્માએ શ્વાસ લે છે, અને સર્વ આત્માએ નિઃશ્વાસ લે છે, તેમ વલી તે વારંવાર આહાર લેછે, વારંવાર આહારને પરિણુમાવે છે, વારંવાર શ્વાસ લે છે, અને વારંવાર નિ:શ્વાસ લે છે, વળી તે કઈવાર આહાર લે છે, કોઈવાર આહાર પરિણુમાવે છે, કોઈવાર શ્વાસ લે છે અને કેવાર નિઃશ્વાસ લે છે કારણ કે માતાના જીવના રસને હરણ કરનાર તેની નાભિનું નાલ પુત્રના જીવને રસ ગ્રહણ કરવામાં કારણ રૂપ છે કેમકે તે માતાના, જીવની સાથે થઈને પુત્રના જીવને સ્પર્શીને રહેલી છે, તેને લઈને તે જીવ આહાર કરે છે અને આહારને પરિણુમાવે છે અને બીજી નાડી પુત્રના જીવના રસને હરનારી પણ તે પુત્રના જીવ સાથે બંધાએલી છે, તેને લઇને તે માતાના જીવને સ્પર્શીને રહેલી છે. તેથી તે શરીરને પુષ્ટ કરે છે અને વધારે છે તે કારણથી તે જીવ મુખ વડે કવલા-આહાર કરવાને સમર્થ થઈ શકતો નથી.
(અહિં વિશેષમાં કહેવાનું કે, જે માતાના જીવના રસને હરનાર નાભિનાળ છે, તે પુત્રના રસને ગ્રહણ કરવામાં કારણું રૂપ છે, કારણકે તે માતાના જીવની સાથે પ્રતિબદ્ધથયેલ છે, તેથી તે પુત્રના જીવને સ્પર્શી શકે છે, અહિં પ્રતિબદ્ધ એટલે ગાઢ સંબંધવાળું છે, એમ સમજવું કારણ કે, તે તેના અંશ રૂપ છે અને જયાં સ્મશ કરવાનું કહયું છે, ત્યાં માત્ર

Page #206

( ૧૭૪ )
શ્રી ભગવતીસૂત્ર.
સંબધજ સમજવે! કારણકે તે તેના અશ રૂપ નથી, અથવા અહિં માતૃ જીવરસહરણી અને પુત્રજીવરસહરણી એટલે માતાના જીવરસને હરનારી અને પુત્રના જીવરસને હરનારી બે નાડીઓ છે, તેમાં જે પહેલી માતૃ જીવની સાથે પ્રતિખદ્ર થયેલી છે તે પુત્રના જીવને સ્પર્શનારી છે, તેથી તે માતૃજીવની સાથે પ્રતિબĚ થયેલી રસહરણી નાડી વડે પુત્રજીવને સ્પર્શીને આહાર કરી શકે છે. અને પુત્રજીવની રસહરણી નાડીવડે પુત્રજીવને સ્પર્શીને માતૃજીવને સ્પર્શે છે, જેને લઇને ગર્ભના જીવ પેાતાના શરીરને પુષ્ટ કરી શકે છે. તેને માટે બીજા તંત્રમાં પણ કહ્યું છે કેઃ
66
पुत्रस्य नाभौ मातुश्च हृदि नाडी निबध्यते । ययासौ पुष्ठिमाप्नोति केदार हव कुल्यया
ܐܙ
॥ o ||
“ ખાળકની નાભિમાં અને માતાના હૃદયમાં એક નાડી બધાય છે, જે નાડીવડે તે બાળક જેમ પાણીની નીકથી છેડવાના કયારા પુષ્ટ થાય તેમ પુષ્ટિ પામે છે. ” ૧
હવે ચાલતા ગર્ભના અધિકારથી કહે છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે ગર્ભના જીવને માતાના અંગ કેટલા કહ્યા છે ?
( અહિં આવ-ઋતુ સબંધી ઘણાં વિકારાને લઇને ઘણાં અગ કહેલા છે. )
ભગવાન કહે છે, હે ગૈાતમ, માંસ, ધેર અને માથાની માજી. ( અહિં કેટલાએક ચરબી અને ફેફસા પણ કહે છે. ) તે ત્રણ અ’ગો માતાના કહેલાં છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હું ભગવન, તે ગર્ભના જીવને પિતાના અંગ કેટલા હોય છે ?
૧ કેશાદિક-બધા એકજ અંગમાં સમજવા.
( અહિં વીર્યના વિકારાને લઇને ઘણાં અંગેા કહેલા છે.) ભગવાન કહે છે, હું ગાતમ, હાડની અંદરની મીંજી, વચ્ચેના અવચવના` ભાગ અને કેશ, દાઢીમૂછ; રામ તથા નખ–એ ત્રણ અંગે પિતાના
કહેલાં છે.

Page #207

શર્તક ૧ લુ.
( ૧૦ )
અને તે શિવાયના ખાકીના જે અંગેા છે, તે શુક્ર અને શણિતના સરખા વિકાર રૂપે હોવાથી માતાપિતાના સાધારણ અંગેા છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે માતા અને પિતાના અવચત્રો વડે ઉત્પન્ન થયેલું તે શરીર કેટલા કાળ રહે છે ?
ભગવાન્ કહે છે, હું ગાતમ, જીવને ભવધારણીય એટલે ભવેાપગ્રાહક મનુષ્યાદિ શરીર જ્યાંસુધી નાશ પામે નહીં, ત્યાંસુધી તે માતાપિતા સંબંધી અંગ રહે છે. અર્થાત્ મરણ પંત રહે છે; તે શરીરના ઉપચય પામવાના–વધવાના છેલ્લા સમય પછી તે માતાપિતાથી થયેલુ શરીર ક્ષય પામતું પામતું તે જીવના આયુષ્યને ઇંલ્લે સમયે જાય છે.
ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તે જીવ ગર્ભમાં રહેતેા થતો નારકીને વિષે ઉત્પન્ન થાય કે નહી ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હું ગેમ, કેાઈ જીવ નારકીને વિષે ઉત્પન્ન થાય અને કાર્ય જીવ ન થાય.
ગાતમસ્વામી પુòછે, હે ભગવનુ, શા કારણથી એમ બને ? ભગવાન કહે છે, હે ગૈાતમ, કાઇ જવ રાજાની રાણીના ગર્ભ માં આવ્યો હોય, તે જીવ સંજ્ઞી પંચદ્રિયપણાની જે પાતાની સપર્યાતિ, તને પ્રાપ્ત થવાથી વીર્ય લબ્ધિ ત્તથા વૈક્રિયલબ્ધિવડે કરી અથવા વીલબ્ધિવાળા તથા વૈક્રિયલધિવાળા થઇ શત્રુની સેનાને આવેલી સાંભળી અને મનમાં અવધારી જીવના ગર્ભના પ્રદેશથી ખાહેર કાઢે અને ખાહેર કાઢીને અને વૈક્રિય સમુદૃઘાતવડે સમહત થાય અને તેમ થઇને હાથી, ઘેાડા, રથ અને પેદળરૂપ ચતુરંગી સેનાને વિષુર્વે અને તે વિષુર્થીને શત્રુની સેનાની સાથે યુદ્ધ કરે તે જીવને દ્રવ્યની વાંછા હોય છે, રાજયની કામના ડાય છે, ભેગ એટલે ગંધ, રસ, તથા સ્પર્શની કામના હાય છે, શબ્દ તથા રૂપની આસક્તિ હાય છે, રાજયની ભાગની અને કામની આસક્તિ હાય છે. અને અ, રાજ્ય અને ભાગ પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ તેનાથી તૃપ્તિ થતી નથી. અને તે અથ વગેરેમાંજ તેનુ ચિત્ત લાગેલું હોય છે, તેમાંજ તેના મનનો વિશેષ ઉપયોગ હાય છે, તેજ ઉપરજ તેને લેશ્યા હાય છે, તેમાંજ તેનાં અધ્યવસાય એટલે તેનો ભાગ કરવાની ક્રિયા સંપાદન કરવાની વૃત્તિ હાય છે, તેને માટેજ તે સદા ઉપયોગવાળા–સાવધાન રહે છે, તેને માટેજ તેની ઇંદિયા જોડાએલી રહે છે અથવા તેને માટે કરવું, ફરાવવું

Page #208

( ૧૭૬ )
શ્રી ભગવતી સૂવ.
અને અનુમોદવું, એ ત્રણ ક્રિયાઓ આચરે છે, તેની જ ભાવના તે ભાવ્યા કરે છે. તે જીવ એમ કરતાં તે સંગ્રામ કરવાને અવસરે અંતરમાં કાળ કરે છે એટલે મૃત્યુ પામે છે, અને મૃત્યુ પામ્યા પછી તે નારકીને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, હે ગૌતમ, તે કારણથી કેાઈ જીવ ગર્ભમાંથી નરકે ઉત્પન્ન થાય છે અને કેાઈ જીવ નથી થતાં એમ કહ્યું છે.
ૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, ગર્ભમાં રહેલે જીવ દેવપણુમાં ઉત્પન્ન થાય કે નહીં ?
ભગવાન કહે છે, હે ગૌતમ, કેાઈ જીવ ગર્ભમાં રહેલો કે દેવપણામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને કોઈ જીવ નથી ઉત્પન્ન થતો.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન એમ શા કારણથી બને છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગિતમ, જે જીવ જે સંજ્ઞી પંચે દિય જીવ સઘળી પર્યાપ્તિઓ તે પ્રાપ્ત કરી તેવો સાધુ કે જે દેવલોકમાં 'ઊત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય છે અથવા સ્થળ પ્રાણાતિપાત વગેરેથી નિવૃત્ત થયેલો શ્રાવક અથવા દેશથી વિરત બ્રહ્મચર્ય પાળનાર બ્રાહ્મણ હોય તેની સમીપે અનેક આર્ય અને ધાર્મિક વચનોને સાંભળી આ સંસારના ભય વડે સંવેગ ઊત્પન્ન થવાથી ધમદિકમાં તેને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે, પછી તેનું મન ધર્મના તીવ્ર અનુરાગમાં લાગે છે એટલે તે જીવને મૃતચારિત્ર રૂપ ધર્મ અને તેના ફલરૂપ શુભ કર્મની, સ્વર્ગની અને મોક્ષની વાંછા થાય છે, તેમાં આસકિત થાય છે, અને તેમને માટે અતૃપ્તિ રહે છે, એટલું જ નહી પણ તે પદાર્થોની અંદર તેનું મન રડ્યા કરે છે તેમની જં લેશ્યાઓ થાય છે, અને તેમનોજ અધ્યાસ થાય છે, પિતાની ઈદ્રિયો તેમને માટેજ અર્પણ કરે છે, સર્વદા તેમની જ ભાવના ભાવે છે, એમ કરતાં મૃત્યુ પામીને તે દેવતામાં ઊસન્ન થાય છે,-હે ગતમ, આ કારણને લઇને કહયું છે કે, કેટલાએક જીવ ગર્ભમાં રહયા થકા દેવતામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને કેટલાએક ઊત્પન્ન નથી થતા.
ગતમસ્વામો પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, માતાના ગર્ભમાં રહેલે જીવ કેવી રીતે રહે છે? તે ઊંધા રહે છે, પડખાભેર રહે છે, આંબાના ફળની જેમ કુબડા રહે છે, સામાન્યપણે બેઠે રહે છે, ઊર્ધ્વસ્થાને ખડો રહે છે, સારી રીતે આસન કરીને બેસે છે, સુતે રહે છે, અથવા તેની માતા સુવે ત્યારે સુવે છે, તેની માતા જાગે ત્યારે જાગે છે, તેની માતાના સુખે તે સુખી રહે છે, કે તેની માતાને દુઃખે તે દુઃખી રહે છે ?

Page #209

શતક ૧ ૩.
( ૧૦ )
ભગવાન કહે છે, હે ગાનમ, તે માતાના ગર્ભમાં રહેલે જીવ તેના માતાના સુખે સુખી અને માતાના દુઃખે દુ:ખી થાય, ત્યાં સુધી બધું સમજીલેવું. હવે તે માતાને જયારે પ્રસવનો સમય આવેછે, ત્યારેતે મસ્તકેથી અથવા પગથી અવતરેછે તે સરખી રીતે અવતરેછે, અથવા તિરછે! થઇ પેટમાંથી અવતરેછે, તેા તે મૃત્યુ પણ પામી જાયછે, કારણકે તે યાનિમાંથી નિકલી શકતા નથી જયારે તે ગર્ભમાંથી નીકલેછે, ત્યારે તેને શુ થાયછે, તે કહેછે, જે કર્માની શ્લાઘા પ્રશંસા હણવા યેાગ્યછે અર્થાત જે અશુભછે, જે કર્મી તે જીવે ગર્ભમાંથી નીકળતાં ખાંધેલાછે, જે કર્માં પાણ કરેલાછે, જે કૉ નિધત્ત ક૨ેલાછે એટલે અતિગાઢ ખધથી ઉદ્દવર્તન તથા અપવન કરણ શિવાય બાકીના કરણને યોગ્ય એવા વ્યવસ્થિત કરેલાછે, જે કર્મો નિકાચિત કરેલાછે એટલે સર્વ કરણને અયાગ્ય પણાને લઇને વ્યવસ્થાપિત કહેલાછે, જે કર્મો મનુષ્યગતિ, પંચેત્રિયજાતિ તથા પ્રમાદિ નામ કર્મની સાથે ઉદય આવવાને વ્યવસ્થાપિત થયેલાછે, જે કર્મી અભિનિવિષ્ટ એટલે તીત્ર અનુભાવ પણાથી નિવિષ્ટ થયેલાછે, અને જે કર્માં ઉદય આવવાને સન્મુખ થઇ રહેલાંછે તે પછી જે કર્મા ઉદીરણાને પામ્યાછે અને ઉપશાંત થયા નથી પછી તેવા કર્મીને લઇને તે જીવ કુરૂપવાલે! દુષ્ટ વર્ણવાળા દુગંધી મુખવાલો, નઠારા રસવાળા નઠારા સ્પર્શવાળા, કાંટાના જેવા નઠારા સ્પર્શવાળો, અનિષ્ટ, સુંદરપણાંથી રહિત, અપ્રિય, અશુભ, અંગ ઊપાંગે ખેડાલ, સર્વને અમાન્ય, અપસ્વરવાલા, દીન સ્વરવાળા, અનિષ્ટ સ્વરવાળા, અરૂચિ કરે તેવા સ્વરવાળા, અપ્રિય સ્વરવાળા, અશુભ સ્વરવાળો, અમનેજ્ઞ સ્વરવાળા, સર્વને અમાન્ય સ્વરવાળો અને જેનુ વચન કાઇ રહ કરે નહીં એવા થાયછે અથવા ઉત્પન્ન થયા પછી પણ તેનુ... વચન કાઈ માને નહીં તેવો થાયછે પણ જેણે ઉપર કહેલા અશુભ કર્મી ખાંધ્યા ન હોય તે ઉપર કહ્યું તેનાથી ઉલટા થાયછે, એટલે ઉપર જે જે કહેવામાં આવ્યુ, તે તેને સાફ થાયછે તે સુવર્ણ સ્વરૂપ, સુગંધી ઇત્યાદિ લઇને ગ્રહણ કરવાં ચેાગ્ય વચન વાળા થાય ત્યાંસુધી સમજવુ એ શુભ કર્મના ફૂલ કહયા છે.
ગતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે.
इति प्रथम शतकनो सातमो रदेश समाप्त.
૨૬

Page #210

-
-
-
-
-
-
1 )
૩૫ઇમ-૩રા.
જીવના આયુષ્યની પ્રરૂપણું.
સાતમા ઉદેશને અંતે ગર્ભ વિષે કહેવામાં આવ્યું છે, તો તે ગર્ભવાસ આયુષ્યને લઈને હોઈ શકે છે, તેથી આ આઠમા ઉદેશમાં જીવના આયુષ્યની પ્રરૂપણ કરે છે.
ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, એકાંતબાળ એટલે મિથ્યાદષ્ટિ અથવા અવિરત એવો મનુષ્ય શું નારકીની આયુષ્ય કરે ? કે તિર્થચની આયુષ્ય કરે ? કે મનુષ્યની આયુષ્ય કરે ? કે દેવતાની આયુષ્ય કરે ? અથવા નારકીનું આયુષ્ય કરીને નારકીમાં ઊત્પન થાય, તિર્યંચનું આયુષ્ય કરીને તિર્યંચમાં ઊત્પન્ન થાય, મનુષ્યનું આયુષ્ય કરીને મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય, અને દેવતાનું આયુષ્ય કરીને દેવતામાં ઊત્પન થાય?
ભગવાન ઊત્તર આપે છે, તે ગતમ, જે જીવ એકાંત બાળ-મિથ્યા દષ્ટિ જીવ છે, તે નારકીનું આયુષ્ય પણ કરે છે, તિર્યંચ તથા મનુષ્યનું આયુધ્ય પણ કરે છે, તેમજ તે નારકીનું આયુષ્ય કરીને નારકીમાં ઊત્પન્ન થાય છે, અને તિર્યંચ તથા મનુષ્યનું આયુષ્ય કરીને દેવલોકમાં ઊત્પન્ન થાય છે,
જોકે એકાંત બાળપણું સમાન છે છતાં પણ તેમાં જે વિવિધ પ્રકારના આયુષ્યનું બંધન થાય છે, તે મહારભાદિ, ઉન્માર્ગની દેશનાદિ તનુકપાયાદિ અને અકામનિર્જરાદિ તથા તેના કોઈ હેતુને લઇને થાય છે, એ કારણથીજ ખાલપાણું સમાન છતાં પણ અવિરત દષ્ટિ મનુષ્ય દેવતાનું આયુષ્ય બાંધે છે. બીજા આયુષ્ય બાંધતા નથી.
૧ અહિં એકાંત શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે, તેથી મિશ્રપણાને વ્યવછેદ કરે છે.

Page #211

શતક ૧ કુ.
( ૧૭૯, )
ગાતમસ્વામી પુછેછે કે ભગવન, જે એકાંત પડિત એટલે સાધુ પુરૂષછે, તે શું નારકીનું આયુષ્ય કરેકે તિચ મનુષ્ય તથા દેવતાનુ કરી નારકીને વિષે ઊત્પન્ન થાય ? તેમજ તિર્યંચ મનુષ્ય તથા દેવતાનું આયુષ્ય કરી દેવલાકનેવિષે ઊત્પન્ન થાય ?
ભગવાન કહેછે, હે ગૈાતમ, એકાંત પડિત-સાધુ મનુષ્ય કોઇવાર આયુષ્ય બાંધેછે અને કાઇવાર નથી ખાંધતા કારણકે તે સમ્યકત્વનું સાક એટલે અનવાનુ બધી ક્રેધ, માન, માયા, લેાભ, મિથ્યાત્વ માહનીય, મિશ્રમાહનીય અને સમકિત મોહનીય-એ સાત પ્રકૃતિ ખપાવતાં આયુષ્યને ન બાંધે અને તે દર્શનના સપ્તકને ખપાવ્યા પહેલાં આયુષ્ય બાંધે જો તે આયુષ્ય બાંધતા નારકીની આયુષ્ય બાંધે નહીં, તિર્યંચનું આયુષ્ય બાંધે નહીં, અને મનુષ્યનું આયુષ્ય બાંધે નહ, પણ તે દેવતાનું આયુંષ્ય બાંધેછે, તે નારકીનુ' આયુષ્ય બાંધીને નારકોને વિષે ઉત્પન્ન થતા નથી તેમ તિર્યંચને વિષે તથા મનુષ્યને વિષે ઉત્પન્ન થતે નથી પણ તે દેવતાનું આયુષ્ય માંધીને દેવતાને વિષે ઊત્પન્ન થાય છે;
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન્, તેમ થવાનું શું કારણ છે?
ભગવાન્ કહે છે, હે ગૈાતમ, તે એકાંત પડિંત સર્વ વિરતિ સાધુની એ ગતિ જાણવામાં આવે છે, તે કૈવલાજ જાણે છે—તે ગતિ અંત ક્રિયા અને પોપત્તિક! એવા નામની છે-જે સર્વ કર્મીને ક્ષયરી માક્ષેજાયતે અતિક્રિયા ગતિ કહેવાય છે. અને અનુત્તર વિમાન સુધીના સામાન્ય દેવલાકમાં ઊત્પન્ન થવું તે પોપપત્તિકા ગતિ કહે વાય છે. તે બે ગતિમાં ઊત્પન્ન થવાના કારણને લઇને કહેવામાં આવ્યું છે કે, તે દેવતાનુ આયુષ્ય બાંધીને દેવતાને વિષે ઊત્પન્ન થાય છે.
જે એકાંત પડિંત મનુષ્ય છે. તેને બીજે સ્થાને વત્ત વાપણું છે, તેથી હવે બાળપતિ વિષે ગૈતમ સ્વામી પ્રક્ષ કરે છે,
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હું ભગવન જે ખાળપડિત મનુષ્ય એટલે
૧ મનુષ્ય એ વિશેષણુ સ્વરૂપના જ્ઞાનને માટે આપેલુ છે, કારણકે, મનુષ્યજીવ શિવાય બીજાને એકાંત પડિતપણાના યેાગજ ન હોય અને ત યાગનો અભાવ બીજા સર્વ વિરતિ ને હેઈ શકે નહીં સમ્યકત્વનું સક્ષક ખપાવતાં પછી સાધુ આયુષ્યને બાંધતા નથી પણ તેની પહેલા બાંધેછે, તેથી આમ કહેવામાં આવ્યું છે.

Page #212

(૧૮૦ )
શ્રી ભગવતીસૂત્ર.
દેશવિરતિ પાંચમે ગુણસ્થાને રહેલો શ્રાવક મનુષ્ય છે તે નારકીની આયુષ્ય કરે અને યાવતુદેવતાનું આયુષ્ય કરી દેવામાં ઊત્પન્ન થાય ?
ભગવાન ઊત્તર આપે છે, હે ગૌતમ, તે બાલપડિત મનુષ્ય નારકીની આયુષ્ય બાંધતો નથી તેમ તિર્યંચ તથા મનુષ્યની આયુષ્ય બાંધતા નથી પણ તે દેવતાની આયુષ્ય બાંધીને દેવતાને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે બાલપંડિત મનુષ્ય દેવતાની આયુષ્ય બાંધીને દેવતામાં ઊત્પન્ન થાય છે, તેનું શું કારણ છે?
ભગવાન ઊત્તર આપે છે, હે ગોતમ, તે બાલપંડિત મનુષ્ય–અર્થાત દેશ વિરત શ્રાવક તેવા કે શ્રમણ તપસ્વી કે બ્રહ્મચર્ય પાળનારા બ્રાહ્મણની સમીપે આર્ય–ઉત્તમ ધર્મના વચન સાંભળીને અને તેને તે પિતાના મનમાં અવધારીને દેશથી વિરત થાય છે અને નથી થતો દેશથી સ્થૂળ પ્રાણતિપાત વગેરેના પચ્ચખાણ કરે છે અને નથી કરતો, તેથી તે બાલપંડિત મનુષ્ય જે કારણથી દેશથી સ્થલ પ્રાણાતિપાતના પચ્ચખાણ કરે, તે કારણથી તે નારકીની આયુષ્ય બધે નહીં, પણ દેવતાનું આયુષ્ય બાંધીને દેવતાને વિષે ઊત્પન્ન થાય, તે કારણથી બાલપંડિત દેવતાની આયુષ્ય બાંધીને દેવતાને વિષે ઉત્પન્ન થાય એમ કહયું છે. હવે આયુષ્ય બાંધવાની ક્રિયાના કારણ રૂપે પાંચ ક્રિયા
સૂત્રે કહે છે. ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન કઈ પુરૂષ કચ્છ એટલે નદીના જલથી વીંટાએલા ભાગમાં, પાણીના ધામાં, જલાશયમાં ઘાસ વગેરે દ્રવ્યના જથ્થામાં ગોલાકાર નદી વગેરેને જળની વક ગતિવાલા પ્રદેશમાં, ગાઢ અંધકારમાં, વૃક્ષે, વેલાઓ, લતાઓ તથા શાખાઓના ઝુંડવાલા પ્રદેશમાં પર્વતના એક ભાગમાં રહેલા વૃક્ષો તથા વિલાઓના સમુદાયમાં, પર્વતમાં પર્વતના સમુદાયમાં એક જાતના વૃક્ષેના વનમાં, અને વિવિધ જાતના વૃક્ષેના જથ્થામાં મૃગલાઓથી આજીવિકા કરનારો હોય, મૃગલા ઊપજ સંકલ્પ કરનાર એટલે મૃગને મારવાને અધ્યવસાય કરનારે હોય અને મૃગને
૧ મૃગનું રક્ષણ કરનારે પણ તે ઊપર આજીવિકા કરે છે, તેથી આ વિશેષણ આપ્યું છે.
૨ મુગમારવામાં ચિત્તને સ્થિર કરનાર

Page #213

શતક લુ.
( ૧૮૧ )
કરવામાં એકાંગ્ર ચિત્તવાળા હોય, તે પુરૂષ તે મૃગને વધ કરવાને માટે ઉપર કહેલા પ્રદેશામાં જઇને ‘તેમાં મૃગ છે,' એવું જાણી તે મુને વધ કરવાને તેને પકડવા સારૂ ખાડો અને પાસàા રચે છે. હે ભગવન, તેવા ફૂટપાસ કરવાથી તે પુરૂષને કાયિકી વગેરે કેટલી ક્રિયાઓ લાગે છે ? ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, તે પુરૂષને કોઇવાર ત્રણ ક્રિયાઓ લાગે, કાઇવાર ચાર ક્રિયાઓ લાગે અને કેાઇવાર પાંચ ક્રિયાએ લાગે. ગાતમસ્વામી પુòછે, હે ભગવન્ ! તેનું શું કારણ હશે ?
ભગવાન્ ઊત્તર આપે છે, હું ગાતમ, જે ભવ્ય એટલે યેાગ્ય અર્થાંત્ કર્યાં છે, તે મૃગને પકડવા માટે જેટલેા વખત ફૂટપાસ કરનારા હૈય પણ તેને બધન કરનારા કે મારનારા ન હેાય, તેટલેાકાળ તે પુરૂષને ગમનાદિકની ચેષ્ટા કરવા રૂપ કાયિકી ક્રિયા ફુટપાસ કરવાના અધિકરણરૂપે આધિકરણકી ક્રિયા અને તે મૃગ ઉપર દ્વેષ કરવાથી પ્રાક્રેષિકી ક્રિયા–એમ તેને ત્રણ ક્રિયા લાગે છે, જે કાઁ પુરૂષ જેટલા વખત ફુટપાશ કરે અને બંધન કરે પણ મારે નહીં તો તેટલો તેને કાચિકી, આધિકરણુકી પ્રાર્દ્રષિકી અને મૃગને પરિતાપ કરવાને લઇને પારિતાપનિકી–એ ચાર ક્રિયાએ લાગે છે. જે કર્તા પુરૂષ જેટલા કાળ ફુટપાશ રચે, ખધન કરે અને મારે, તેટલે કાળ તેને કાયિકી, આધિકરણી, પ્રાદેષિકી, પારિતાપનિકી અને પ્રાણાતિપાત ક્રિયા–એ પાંચ ક્રિયાએ લાગે છે, હું ગાતમ, તે તે કારણને લઇને કાઇવાર બે, કોઈવાર ત્રણ, કોઇવાર ચાર અને કાઇવાર પાંચ ક્રિયા લાગે, એમ કહ્યું છે.
ગાતમ ભગવાન પુછેછે, હે ભગવન, જે પુરૂષ પ્રથમ કહેલા નદીના જળથી વીંટાએલા વૃક્ષોના પ્રદેશથી તે વિવિધ પ્રકારના વૃક્ષાના સમૂહવાળા પ્રદેશસુધીના સ્થાનોમાં જેટલેા કાળ ઘાસને પ્રસરાવી અને ઊંચા કરી અગ્નિકાયની અંદર ફેકીદે, તેટલા કાળમાં તે પુરૂષને કેટલી ક્રિયા લાગે ?
ભગવાન્ કહે છે, હું ગૈતમ, તે પુરૂષને કેાઈવાર ત્રણ ક્રિયા, કાઈવાર ચાર ક્રિયા અને કેાઇવાર પાંચ ક્રિયા લાગે.
ગાતમ પુછેછે, હું ભગવન, તે શા કારણથી ત્રણ ચાર અને પાંચ ક્રિયાએ લાગે ?
ભગવાન કહે છે, હું ગાતમ, જે પુરૂષ જેટલેાકાળ ઘાસને ઊંચા ફરે તેટલા કાળ ત્રણ ક્રિયા લાગે એટલે પહેલા ફાયિકી લાગે પછી આધિ

Page #214

( ૧૮૨ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર.
કરણિકી અને પ્રાદ્રષિકી એમ ત્રણ ક્રિયા લાગે. પછી જયારે તે તેની અંદર અગ્નિ કે કે પણ ખાળે નહીં, તેટલા કાળમાં તેને કાયિકી વગેરે ચાર ક્રિયા લાગે; જે પુરૂષ તે ઘાસ ઊંચા કરે, તેની અંદર અગ્નિ નાખે અને તેને ખાળે પણ ખરે તેટલોકાળ તને કાયિકીથી તે પ્રાણાતિપાતકીસુધી પાંચ ક્રિયા લાગે, તે કારણને લઈને ત્રણ, ચાર અને પાંચ ક્રિયા લાગવાનુ કહ્યું છે.
ગૈતમ સ્વામી પુછેછે, હે ભગવન, પ્રથમ કહેલા નદીના જલથી વીટાએલા વૃક્ષાના પ્રદેશથી તે વિવિધ પ્રકારના વૃક્ષાના સમૂહસુધીના પ્રદેશે જે પુરૂષ મૃગની આવિકાવાળા મૃગને હુ જાળમાં સાવીશ અથવા ખાણુથી મારીશ એવા સ’કલ્પ કરનાર મૃગને મારવાના અધ્યવસાય કરનારો મૃગને મારવામાંજ એકાગ્ર ચિત્ત રાખનારા એવો તે પુરૂષ આ મૃગ દીશે છે, એમ ધારી મૃગને મારવા માટે પ્રત્યંચા ચડાવી તીરકાઢે તેવા પુરૂષને કેટલી ક્રિયા લાગે?
ભગવાન્ ઉત્તર આપેછે, કે ગૈાતમ તેવા પુરૂષને કોઇવાર ત્રણ ક્રિયા કાઇવાર ચારક્રિયા અને કાઇવાર પાંચ ક્રિયા લાગે છે.
ગાતમસ્વામી કહેછે, હે ભગવન એવીરીતે જુદી જુદી ક્રિયા શાકારણથી
લાગે ?
ભગવાન્ કહે છે, હું ગાતમ, જે પુરૂષ ખાણકાઢે પણ પણચ સાથે ચડાવે નહીં અને મારે નહીં તેને કાયિકી વગેરે ત્રણ ક્રિયા લાગે અને તે ખાણુ કાઢે પચ ઉપર ચડાવી બિહરાવે પણ મારે નહીં તેને કાયિકી વગેરે ચરક્રિયા લાગે અને જે પુરૂષ જેટલા વખત ખણુકાઢે પચ ઊપર ચડાવે અને મારે તેટલા વખતમાં તેને પાંચે ક્રિયા લાગે તે કારણને લઇને જુદો જુદી ક્રિયા લાગવાનું કહ્યું છે.
ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કહેછે, હે ભગવન, જે પુરૂષ પ્રથમ કહેલા નદીના જળથી વીંટાએલા કચ્છાદિ પ્રદેશનેવિષે કાઇ મૃગને મારવા માટે કાસુધિ લાંબુ તાર ખેંચી ઉભોરહે અને બીજો કાઇ પુરૂષ પાછળથી આવીને પેાતાને હાથે તરવારવડે તે પુરૂષના મસ્તકને છેદે તે વખતે પેલા તીર તેના હાથમાંથી છુટી જાય અને તે વડે પેલા મૃગ વીંધાઇ જાય, તે હવે પેલા જે પુરૂષના મસ્તકના છેદનારા તેને મૃગના વધનું પાપ લાગે કે જે મૃગને મારવાને તૈયાર થયા હતા, તે પુરૂષને મૃગના વધનું પાપ લાગે?
ભગવાન ઉત્તર આપેછે, હે ગૈતમ જે પુરૂષે મૃગને મારવાનેમાટે તીર ચડાવ્યું હતું, તે પુરૂષને તે મૃગના વધનું પાપ લાગે કારણકે અહિ.

Page #215

શતક ૧ યુ.
( ૧૮૩)
જે મૃગને વધ થયો છે, તે વિરને હેતુ તે પુરૂષ હતો અને જેણે તે બાણુંધારી પુરૂષને માર્યો, તે પુરૂષને તે બાણુધારીને વધનું પાપ લાગે કારણકે તેને બાણધારીની સાથે વૈર હતું.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, તે મૃગના મારનાર વૈરીને ને મૃગના વેધનું પાપ લાગે, અને પુરૂષના મારનારને પુરૂષનું પાપ લાગે, એમ જે કહ્યું, તે શા કારણથી ?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, જે ધનુષનો તીર કરવા માંડે હેય તે કરેલો કહેવાય છે, તે તીરને પણ ઉપર ચડાવવા માંડયો, તે ચડાવેલે કહેવાય છે, તે પણ ઉપર ચડાવ્યા પછી પણચને ખેંચી ધનુષ્યને વ-તુલાકારે કરવા માંડયું, તે માંડેલું કહેવાય છે અને જયારે તે બાણું છેડવામાં આવતો હોય તેને છોડવામાં આવ્યું કહેવાય છે.
ગતમ કહે છે, હે ભગવન, ધનુષને તીર કરવા માંડે તેને કરેલે કહેવાય છે. ત્યાંથી તે તીર નીકળતો હોય તે નીકળેલે કહેવાય છે, ત્યાંસુધી સમજવું. ધનુષ્યમાંથી તીર નીકળવાની ક્રિયાને કરનાર ધનુર્ધારી પુરૂષ છે, તેથી તેણે જ મૃગને માર્યો, તે કારણથી કહ્યું કે, તે મૃગના વિરને લઇને મૃગના વધનું પાપ તે ધનુર્ધારીને લાગે અને જે ખધારી પુરૂષ વૈરથી ધનુર્ધારીને માર્યો તે પાપ ખધારી પુરૂષને લાગે.
અહિં વિશેષ સમજવાનું એટલું છે કે, તે મૃગ છ માસ સુધીમાં મૃત્યુ પામે તો તે પુરૂષને પાંચે કિયાઓ લાગે, કારણકે, છમાસ સુધી મૃગના મરણનું કારણ તે ધનુર્ધારીનો પ્રહાર હોય છે; અને છ માસ વીત્યા પછી જે બીજા પરિણામથી તે મૃગનું મૃત્યુ થાય તો તે ધનુર્ધારી પુરૂષને પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા ન લાગે. એ તેને પરમાર્થ છે. આ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ પ્રાણાતિપાતકી ક્રિયાને માત્ર વ્યપદેશ દેખાડવાને કહ્યું છે. નહીંત
જ્યારે પ્રહારના કારણરૂપ મૃગનું મૃત્યુ થયું ત્યારેજ પ્રાણાતિપાતકી ક્રિયા લાગે, એટલે તે પુરૂષને કાયિકી ક્રિયાને લઈને પોચે કિયા લાગે, એમ કહેવું. એટલે જે તે મૃગ બાહેર છમાસે મૃત્યુ પામે તો તે પુરૂષને કાયિકી. ક્રિયાથી લઈને પારિતાપનકી ક્રિયા સુધીની ચાર ક્રિયાઓ લાગે, કારણકે, છમાર્સ મરે મૃગ બાણથી મરે નથી, તેથી તેને પ્રાણાતિપાતકી ક્રિયા લાગે નહીં.
વળી ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, કાઈ પુરૂષ બીજા પુરૂષને શક્તિથી મારી નાંખે અથવા શક્તિજાતના હથીયારથી મારી નાંખે

Page #216

શ્રી ભગવતીસૂત્ર.
અથવા તે પુરૂષ પિતાને હાથે તરવારથી મસ્તક છેદે, તે પુરૂષને કેટલી કિયા લાગે ?
ભગવાન કહે છે, હે ગીતમ, તે પુરુષ એટલે વખત તે પુરુષને શક્તિથી હણ નાંખે અથવા પિતાને હાથે મસ્તક છે, તેટલો વખત તે પુરૂષને શરીર ચલવવારૂપ કાયિકી ક્રિયા, શક્તિનો વ્યાપાર કરવારૂપ આધિ કરણુકી ક્રિયા, મનમાં ખરાબ ચિંતવવારૂપ પ્રાષિકી ક્રિયા, પરિતાપ કરાવિવારૂપ પારિતાપનિકી ક્રિયા અને સારવારૂપ પ્રાણાતિપાત ક્રિયા એમ પાંચે કિયા સંઘાત લાગે છે. કારણકે, તે પુરૂષ વૈરથી નજીક વધવાળે છે તેમ વળી બીજાના પ્રાણની અપેક્ષા વગરની વૃત્તિવાલે છે અથવા પોતાના નાશને દૂર કરવા બેદરકાર છે. હવે આ ચાલતા ક્રિયાધિકારને લઈને પુનઃ ગતમ
સ્વામી મન કરે છે. . ગતમ સવામી પુછે છે, હે ભગવન, બે પુરૂ કુશળતા વગેરેમાં સરખા હોય, તે બંનેની છવિ પણ સરખી હોય, વય પણ સરખી હોય પાત્ર દ્રવ્ય અને હથીયાર વગેરે ઉપકરણની સમૃધિ પણ બંનેની સરખી હોય, તેવા બે પુરૂષે પરસ્પર યુદ્ધ કરે, તે બંનેમાં એક પુરૂષ જીતે અને બીજો પરાજય પામે એ શી રીતે બનતું હશે?
ભગવાન ઊત્તર આપે છે, હે ગેમ, જે વીર્યવાલો પુરૂષ હોય તે જય પામે છે અને જે વીર્ય વગરનું હોય, તે પરાભવ પામે છે.
તમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન તે બનવાનું શું કારણ છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, જે પુરૂષે વીર્યથી હણવા ગ્ય એવા કર્મ બાંધ્યા ન હોય, સ્પર્શી ન હોય, સામાં આવ્યા ન હય, ઊદય આવ્યા ન હોય, અને ઊપશાંત થયા હોય, તે પુરૂષ જય પામે છે અને જે પુરુષે વીર્યને હણવાયોગ્ય કર્મ બાંધ્યા હોય, તે સ્પર્શી હોય, સામા આવ્યા હોય ઉદય આવ્યા હોય, અને ઊપશાંત થયા ન હોય, તે પુરૂષ પરાભવ પામે છે તે કારણને લઈને સર્વ રીતે સરખા એવા પણ બે પુરૂષોમાં એક જીતે અને બીજો હારે એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
૧ જે માણસ વિરથી બીજાને વધ કરે છે, તે માણસનો તે જન્મમાં અથવા બીજા જન્મમાં વધુ થાય છે, તેથી તેવા માણસને વધુ નજીક આવેલું ગણાય છે.

Page #217

રાક૧ લ
T)
wo
હવે સથી અને અવીયના પ્રસગ લઇ ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જીવ સી વીર્યસહિત છે અને અવીય-વીરહિત પણ છે, તે કેવી રીતે હાઇ શકે ?
ભગવાન્ ઊત્તર આપે છે, કે ગાતમ, જીવ એ પ્રકારના કહયા છે, એક સસાર સમાપન્ન અને ખીજ અસંસાર સમાપન જે જીવ ચાર ગતિને વિષે ભમનારા તે સંસાર સમાપન્ન કહેવાય છે અને જે ચાર ગતિને વિષે નહીં ભમનારા તે અસંસારસમાપન કહેવાય છે, તેમાં જે અસંસારસમાપન્ન જીવ છે, તે સિદ્ધ જીવેા સમજવા. તે સિદ્ધ જીવાને કારણે વીર્યના અભાવ છે તેથી તે અવયવી રહિત કહેવાય છે, જેએ સસારસમાપન્ન એટલે ચાર ગતિમાં ભમનારા જીવા છે તે બે પ્રકારના કયા છે. એક શૈલેશી પ્રતિપન્ન અને બીજા અશૈલેશી પ્રતિપન્ન. સ` સંવર ૧૫ ચરણમાં જે પ્રભુ-સમ તે શીલેશ અને તેની જે અવસ્થા તે રશૈલેશી તેને પ્રાસ થયેલા તે શૈલેશી પ્રતિપન્ન કહેવાય છે, અથવા શૈલેશ એટલે મેરૂ પર્વત તેવી જે અવસ્થા એટલે દઢ સ્થિરતા અર્થાત્ મેરૂ પર્વતના જેવી સ્થિરતા તે પ્રાપ્ત થયેલા. આવી સ્થિરતા યાગ નિરોધની અંદર પાંચ દ્રવ્ય અક્ષરના ઊચ્ચાર જેટલા કાળના પ્રમાણવાળી ગણાય છે, તેને પ્રાપ્ત થયેલા જે જીવ તે શૈલેશી સમાપન કહેવાય છે અર્થાત્ તે ચાદમે અયોગી ગુણઠાંણે રહેલા જીવ ગણાય છે અને તેથી ઊલટા જે જીવ તે અશૈલેશી પ્રતિપન્ન કહેવાયછે. તે જીવા પહેલા ગુણુઠાંણાથી લઇને તેરમા ગુણ ઠાંણા સુધી રહેલા હોય છે, તેમાં જે શૈલીશી પ્રતિપન્ન જીવ છે, તે સવીય છે, એટલે વીર્યાતરાયના ક્ષય તથા ક્ષયાપશમથી વીર્યની લબ્ધિ વડે વીવાળા કહેવાય છે, અને લબ્ધિ વીર્યની જે કાર્ય રૂપ ક્રિયા તે કરણ અને તે કરણ રૂપી વી વડે અવી કહેવાય છે; અર્થાત તેઓમાં જે ઊત્થાનાદિ ક્રિયાવાલા સવીય ગણાય છે અને જે ઊત્થાનાદિ ક્રિયાથી રહિત તે અવીય ગણાય છે. તેઓ અપર્યાત્મિ કાળે સમજવા.
ઊપર કહેલા ખને પ્રકારના જીવામાં જે અશૈલેશીતિપન્ન જીવ છે, તેઓ લબ્ધિવીર્ય કરીને સવી છે અને કરણવીર્યે કરી સવી પશુ પણ હોય છે, અવીર્ય પણ હેાય છે, આ રણને લઇને જીવ સનીય અને અવીય એમ એ મકારે કહેવામાં આવ્યા છે.
૨૪

Page #218

શ્રી ભગવતતસવ.
ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. હે ભગવન, જે નારીના જીવ છે, તે સવી–વીર્યસહિત છે કે અવીર્ય–વીર્ય રહિત છે? - ભગવાન ઊત્તર આપે છે, તે ગામ, જે નારકીના જીવ છે, તે પણ લધિવી કરીને વીર્યવી સહિત હોય છે, અને કરમુવી કરીને અવીર્ય–વીર્ય રહિત પણ હોય છે.
ગતમસ્વામી પૂછે છે હે ભગવન, નારકીના જીવ લબ્ધિવી કરી સવીર્ય અને કરણવી કરી અવીર્ય હોય છે તે શા કારણથી?
ભગવાન કહે છે હે ગોતમ જે નારકીને ઊત્થાન કર્મ, બલ, વીર્ય પુરૂષકાર અને પરાક્રમ હોય છે, તેનાથી નારકીના જીવ લબ્ધિવીર્ય વડે સવીર્ય હોય છે અને કરણવીર્ય થી પણ સનીય છે, અને જે નારકોના જીવને ઉત્થાન. કર્મ, બળ, વીર્ય, પુરૂષકાર અને પરાકમ નથી, તે નારકી લબ્ધિવીર્ય વડે કરીને વીર્ય અને કરણવીર્ય વડે કરીને અવીર્ય હોય છે, તે કારણથી નારકીના જીવ લબ્ધિવીર્યથી વીર્ય અને કરણવીર્યથી સવાય અને અવીર્ય પણ કહેલા છે,
' હે ગતમ, જેવી રીતે નારકીના જીવ કહ્યા, તેવીરીતે પચેંદ્રિય તિર્યંચ યોનિના જીવ સમજવા અને મનુષ્યને વિષે જેવી રીતે ઓઘ જીવો કહ્યાં છે, તેમ સમજવું, પણ તેમાંથી સિદ્ધના જીવોને બાદ કરવા. અને વાનયંતર જતિથી અને વિમાનિક એ ત્રણ દંડક નારકીની જેમ સમજવા.
ગતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, આપે જે કહ્યું છે, તે સત્ય છે.
इति प्रथम शतकनो आठमो उद्देश समाप्त.
i

Page #219

नवम उद्देश.
જીવનું... ગુરૂત્વાદિ પ્રતિપાદન
ઊપર કહેલા આઠમા ઉદ્દેશમાં છેવટે વીર્યવિષે કહેવામાં આવ્યુંછે તે તે વીર્ય થી જીવ ગુરૂત્વ વગેરે મેળવેછે, તેથી આ નવમા ઉદ્દેશમાં જીવનુ’ ગુરૂત્વ વગેરેનુ’ પ્રતિપાદન કરે છે.
ગાતમ સ્વામી પુòછે, હે ભગવન, જીવ અશુભ કર્મની વૃદ્ધિપે નીચે જવામાં હેતુરૂપ એવુ' ગુરુત્વ-ભારેપણું જલદી કયારે પામે છે?
ભગવાન્ કહેછે, હું ગાતમ, પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, ( ચારી ) મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, પારકાર્દાષનુ કહેવું, ચાડી કરવી; રતિ, અતિ, બીજાના અપવાદ કહેવા, માયામેષ એટલે હૃદયમાં દુષ્ટતા અને મેઢે મીઠાશ રાખવી, બીજાને દુઃખમાં પાડવો, મિથ્યા દર્શન અને મિથ્યા-શય એટલે દેવ, ગુરૂ તથા ધર્મમાં રહેલું મિથ્યાત્વ મટે−નહીં એ બધા અશુભ કર્મીના ઉપચયથી જીવ નીચે જવામાં હેતુરૂપ એવા ગુરૂત્વને-ભારેપણાને જલદી પામે છે.
ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરેછે, હે ભગવન, જીવ લઘુપણાને-હલકાપણાને
કેવીરીતે પામે છે ?
ભગવાન કહેછે, હે ગૈાતમ, ઉપર જે પ્રાણાતિપાતથી માંડીને મિથ્યા દર્શન શલ્ય સુધીના અઢાર પાપસ્થાન કથા, તેને નિવૃત્ત કરવાથી જીવ ગુરૂપણાંથી ઉલટા લઘુત્વ-હલકાપણાને જલદી પામેછે.
હે ગાતમ, એવીરીતે જીવ કવડે આ સંસારને ઘણા કરેછે, કર્મ વડે થાડા કરછે, દીર્ઘ-લાંબા વખતના કરેછે, હસ્વ-અપ વખતના કરેછે; એવીરીતે આ સંસારમાં વારવાર મેછે, વળી સસારને તરી જાય છે. તેમાં

Page #220

શ્રી ભગવતીસૂત્ર. ૧-લઘુત્વ-હલકાપણું, ૨-પરીતત્વ-ઘેડા કરવાપણું ૩-હત્વ-ટુકાપણું, અને ૪-ઉલંઘનપણું-એ ચાર માસના અંગ હોવાથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે અને ૧ ગુરૂવ--ભારેપણું, ૨ આકુલપણું, હું દીર્ઘપણું અને ૪--અનુપ્રવતેન એ ચાર મોક્ષના અંગ ન હોવાથી શ્રેષ્ઠ ગણાંતા નથી. હવે ગુરૂત્વ અને લધુત્વના ચાલતા અધિકારથી
ૌતમસ્વામી તે સંબંધે વિશેષ પુછે છે. ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે સાતમી પૃથ્વીને નીચે અવકાશાંતર છે, તે શું ગુરૂ છે? કે લઘુ છે? કે ગુરુલઘુ છે કે અગુરૂલઘુ છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, તે ગાતમ, તે સાતમી પૃથ્વીની નીચે આવકાશાંતર ગુરૂ નથી, તેમ લઘુ નથી, તેમ ગુરુલઘુ નથી પણ તે અગુરુલઘુ છે.
ગતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, સાતમી પૃથ્વીની નીચેને તનુવાત શું ગુર છે, લઘુ છે, ગુરુલઘુ છે કે અગુરુલઘુ છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગતમ, તે સાતમી પૃથ્વીની નીચે તનુવાત લઘુ નથી, ગુરૂ નથી, અગુરુલઘુ નથી પણ તે ગુરુલઘુ છે.
એવી રીતે સાતમે ઘનવાત, સાતમો ઘનોદધિ, સાતમી પૃથ્વી અને સર્વે અવકાશાંતર–એ બધા સાતમા અવકાશાંતરની પેઠે અને સાતમા તનવાતની પેઠે સમજવા; એટલે તે ગુરૂ નહીં, લઘુ નહીં પણ અગુરુલઘુ જાણવા એવી જ રીતે ગુરૂલઘુ ઘનવાત, ઘનોદધિ, પૃથ્વી, દ્વીપ, સાગર, ના આવાસ તથા ભરતાદિ ક્ષેત્ર-એ સવ" ગુરુલઘુ સમજવા.
ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, જે નારકી છે, તે ગુરુ છે, લઘુ છે, ગુરુલઘુ છે કે અગુરુલઘુ છે ?
- ભગવાન ઉત્તર આપે છે, તે તમ, તે નારકી ગુરૂ નથી અને લઘુ નથી પણ તે ગુરુલઘુ છે, અને અગુરુલઘુ પણ છે.
ગતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, શાકારણથી નારકી ગુરુલઘુ છે, અને અગુરુલઘુ પડ્યું છે ?
. ભગવાન, ઉત્તર આપે છે, હે શાતમ, તે નારકીને વૈક્રિય અને તૈજસ શરીરને આશ્રીને ગુરૂપાણું નથી, લઘુપણું નથી અને અગુરુલઘુપણું

Page #221

સતક ૧ લુ
( ૧૮ )
નથી પણ ગુરૂલઘુત્વ હોય છે; કારણકે, વિક્રય તથા તૈજસ વણાત્મક ગુલઘુજ કહેવાય છે; તેથી જીવની અપેક્ષાએ અને કાણુ શરીરની અપેસાએ તે નારકી અગુરૂલઘુજ છે; કારણ જીવ અરૂપી હાવાથી તેનું અગુરૂલઘુત્વ હાય છે, અને કાણુ શરીર કાણુવાત્મક હોવાથી તેનું અનુરૂલઘુત્વ છે. તે કારણને લઇને હૈ ગૈતમ, નારકી ગુલઘુ છે અને અનુલઘુ પણ છે. એવીરીતે વૈમાનિક દેવતાસુધીના ચાવીશ દંડક સમજી લેવા. તેમાં વિશેષ એટલું કે, શરીરનુ વિવિધપણુ જાણીને તે પ્રમાણે જાણી લેવુ' એટલે જેના જેવાં શરીર હોય તેને તે જાણીને અસુર પ્રમુખના ગુરૂત્યાદિ સમજવા. તેમાં અસુરાદિ દેવા નારકીની જેમ સમજવા. પૃથ્વીકાય વગેરે એદારિક અને તેજસ શરીરને આશ્રીને ગુલઘુ છે અને જીવ તથા કામ્હણુ શરીરને આશ્રીને અગુરુલઘુ છે. વાયુકાય, આદારિક, વૈક્રિય અને તેજસ શરીરને આશ્રીને ગુરૂલઘુ છે. એવી રીતે પચેત્રિય મનુષ્ય આદારિક, વૈક્રિય, તેજસ, અને આહારક શરીરને આશ્રીને ગુરુલઘુ અને કાગુશરીરને અનુરૂલઘુ છે અને ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય એ અરૂપીપણાને લઇને અનુરૂલઘુ છે અને બાકીના ત્રણ પદનો એટલે ગુરૂ, લઘુ અને ગુરૂલઘુનો નિષેધ સમા
ગાતમસ્વામી પુછેછે, હે ભગવન, જે પુદ્ગલાસ્તિકાય છે, તે ગુરૂ છે, લઘુ છે, ગુરૂલઘુ છે કે અનુરૂલઘુ છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હું ગૈતમ, તે પુદ્ગલાસ્તિકાય ગુરૂ નથી, લઘુ નથી, પણ તે ગુરૂલઘુ પણ છે, અને અગુરૂ લઘુ પણ છે.
ગાતમસ્વામી કહેછે, હે ભગવન, તે શાકારણથી ?
ભગવાન કહે છે, હે ગાતમ, આદારિક, વૈક્રિય, આહારક અને તેજસ દ્રવ્યને આશ્રીને તે પુદ્ગલાસ્તિકાય ગુરૂ નથી, લઘુ નથી પણ ગુલઘુ છે અને અનુરૂલઘુ નથી અને કાણુ, મન તથા ભાષા--એ ત્રણને આશ્રીને તે પુગલાસ્તિકાય ગુરૂ નથી, લઘુ નથી ગુરૂલઘુ નથી પણ અનુરૂલગુ છે. અને જે કાળ અને કમ છે, તેમાં કાળ અમૂ-ત છે અને કર્મ કાણુ વણાત્મક છે, તેથી તે અનુરૂલઘુ છે.
ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે,−હે ભગવન, જે કૃષ્ણવેશ્યા છે, તે ગુરૂ છે, લઘુ છે, ગુરૂવઘુ છે કે અરૂલઘુ છે?
ભગવાન ઉ-તર આપે છે, હે ભગવન, તે કૃષ્ણવેશ્યા ગુરૂ નથી, લઘુ નથી, પણ ગુલઘુ છે અને અગુરૂલઘુ પણ છે.

Page #222

શ્રી ભગવતીપુત્ર,
ગાતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, તેનું શું કારણ છે ?
ભગવાન કહે છે, હું ગામ, દ્રવ્ય આશ્રીને જે કૃલેશ્યા છે તે આદારિકાદિ શરીર વર્ણ છે, અને આદારિક ગુરૂલઘુ છે, માટે તે કૃષ્ણવેશ્યા ત્રીજે પદે છે એટલે ગુરૂલઘુ છે અને જે ભાવલેશ્યા છે,તે જીવની પરિણતિરૂપÛ, તેથી તે અમૂત્ત પણાને લઇને ચાથે પદે છે એટલે અનુરૂલઘુ છે. એજ પ્રમાણે શુકલલેફ્સાસુધી સમજવુ. દષ્ટિ, દન, જ્ઞાન, અજ્ઞાન અને સંજ્ઞા એ જીવના પર્યાય હેવાથી તે ચેાથે પઢે છે એટલે અનુરૂલઘુ છે. અહિં જે અજ્ઞાનને ગણાવ્યું છે, તે જ્ઞાનના વિપક્ષપણાથી કહેલુ છે, નહી તો દ્વારને વિષે તે જ્ઞાનનેજ ગણેલુ છે.
આદારિક, વૈક્રિય, તેજસ અને કામેણુ એ ચાર શરીર ત્રીજા પદે એટલે ગુલધુ જાણવા. અને કાર્યણુ શરીર ચાથે પદે એટલે અનુરૂલધુ સમજવું, કારણકે, કાર્મેણુ શરીર અગુરૂલઘુ દ્રવ્ય રૂપ હાવાથી તેના જે મનોયાગ્ તથા વાગ્યેાગ છે તે ચેથે પદે કહેવા, કારણકે, તેના સભ્ય અણુ લઘુ હોય છે. અને કાયયેાગ કામેણુ શરીરને વઈને ત્રીજે પદે ગુરુલઘુ સમજવું. સાગારાપયાગ એટલે જ્ઞાનયાગ અને અનાગારાપયાગ એટલે દનાપયેાગ–એ બને ચેાથે અનુરૂલઘુ પડે સમજવા. ધર્માસ્તિકાય વગેરે ષટ્દ્રવ્ય, સવ પ્રદેશે કે જેમના ભાગ કહી શકાય નહી તેવા છે, તે સવું પર્યાય, વર્ણ તથા ઊપયેાગ વગેરે જે દ્રશ્યમાઁ છે, તે પુદ્ગલાસ્તિકાયની જેમ જાણી લેવા. એટલે ગુફલઘુ પણે તથા અગુરૂલઘુપણે જાણવા, કારણૢકે. સૂક્ષ્મ અને અમૂર્ત એવા વ્યે અનુલઘુ છે, અને ખાકીના ગુલવુ છે અને જે પ્રદેશનાં પર્યાય છે, તે તેને દ્રવ્યના સંબંધને લઈને તે તે સ્વભાવવાળા હોય છે, અને અતીત-અદ્દા (ભૂતકાળ) અનાગત-અદા (ભવિષ્યકાળ) અને સર્વોદ્ધા-એ ચેાથે અગુરૂલઘુ પદે સમજવા.
હવે ગુરુલઘુના ચાલતા અધિકારને લઇને ગૈતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે.
( ૧૦ )
ગાતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. હે ભગવન્ ૧ અપ ઊપધિ-એટલે ઘેાડા ઊપકરણ રાખવા, ૨ અલ્પ ઈચ્છા એટલે આહાર વગેરેમાં અપ અભિલાષા રાખવી ૩ અમૂર્છા એટલે ઊપકરણા વગેરેમાં મૂર્છા ન રાખવી, ૪ અદ્ધિ એટલે ભેજનાદિકમાં લુબ્ધતા ન રાખવી અને ૫ અપ્રતિબદ્ધતા એટલે સ્વજન વગેરેમાં સ્નેહને અભાવ-એ પાંચવાના શ્રમણ તપસ્વી અને બાહ્ય તથા આણંતર ગ્રંથ રહિત એવા નિગ્રંથ મુનિને પ્રશસ્ત છે ?
ભગવાન્ ઊત્તર આપે છે, હું ગાતમ, મુનિને તે ઊધિ વગેરે અપ
રાખવા પ્રશસ્ત છે.

Page #223

શતક ૧ લુ.
( ૧૧ ) ઊપધિ વગેરેમાં જે અપતા કહેવામાં આવી તે અલ્પતા ધાદિકના અભાવથી થઇ શકે છે, તેથી હવે ક્રોધાદિકના અભાવ વિષે પ્રશ્ન કરે છે.
ગતમસ્વામી પુકેછે, હે ભગવત્ શ્રમણ-તપસ્વી અને બાહ્ય તથા આભ્યતર ગ્રંથથી રહિત એવા નિગ્રંથ મુનિને કૈાધ, માન, માયા અને લેભથી રહિતપણું રાખવું, તે પ્રશસ્ત છે?
ભગવત્ ઉત્તર આપે છે, હું તમ, એ શસ્ત છે.
ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હું ભગવન, કાંક્ષા એટલે ા દર્શનને આગ્રહ અથવા ગૃપણું તે દોષને જેણે ત્યાગ કર્યાં છે અર્થાત્ પ્રત્યેક રાગદ્વેષ જેણે છાડી દીધા છે, એવા શ્રમણ નિગ્ર મુનિ કના અંત કરે અને અમિ શરીરી થાય—અને ઘણા માહથી પ્રથમ વિચરીને પછી મેાહ રહિત થઇને કાલકરે અને તે પછી સિદ્ધ તથા બુદ્ધ થઇ આ સંસારને અંત કરે અૉંતુ માક્ષે જાય ?
ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે, હું ગાતમ, કાંક્ષાદિ દોષ ક્ષીણ થવાથી ચરમ શરીરી એવો નિગ્રંથ મુનિ આ સસારનેા અંત કરી મેક્ષે જાય છે. હવે દર્શનના વિપરીતપણા વિષે ગતમ પ્રશ્ન કરેછે.
ગાતમસ્વામી પુછેછે, હે ભગવન, જે અન્યતીર્થી-અન્ય દર્શની છે, તે સામાન્ય પણે, વિશેષપણે, હેતુ પૂર્વક ઉપત્તિ સાથે કહે અને વિવિધ ભેદ દર્શાવી કહે કે, એક જીવ એક સમયે નિશ્ચે કરીને બે પ્રકારના આયુષ્ય ખાંધે છે તે બે પ્રકારના આયુષ્ય આ પ્રમાણે એક આ ભવનુ' અને બીજી પરભવનું આયુષ્ય એટલે સ્વપર્યાયના સમૂહરૂપ એવો જીવ છે, તે જ્યારે આયુષ્યના એક પર્યાય કરેછે ત્યારે અન્ય બીજો પર્યાય પણ કરે છે, કારણકે, જ્ઞાન સમ્યકત્વના પર્યાયની જેમ જીવને તે પે'તાના પર્યાય છે, અને જીવુ
સ્વપર્યાયને કર્તા છે, એતે દેખીતી વાત છે, જો એમ ન હાયતા સિદ્ધપણા વગેરેના પર્યાયાને પણ ઉત્પન્ન થવાનો પ્રસંગ આવે નહીં, તે વાત સ્પષ્ટ કરવાને કહે છે, જે સમયે જે ભવ ચાલતા હાય તેનું ફલરૂપે જે આયુષ્ય હાય, તે આ ભવની આયુષ્ય અને તેવી રીતે બીજા ભવની આયુષ્ય પણ સમજવી. આ ઉપરથી એમ સમજવું કે, આ ભવની આયુષ્ય કરવાને સમયે તેમાં પરભવની આયુષ્ય કરવી તે નિયમિત થાય છે, અને પરભવની આયુષ્ય

Page #224

શ્રી ભગવતીરો.
કરવાને સમયે આ ભવની આયુષ્ય કરવી એ નિયમિત છે, અર્થાત્, જે સમયે વર્તમાનભવનું આયુષ્ય બાંધે, તે સમયે આગામીભવનું આ છે બાંધ અને જે સમયે આગામીભવનું આયુષ્ય બાંધે તે સમયે વર માં ભવનું આયુષ્ય બાંધે.
એવી રીતે એક સમયના કાર્ય બંને ને કહીને હવે એક સમયે બંનેની એક ક્રિયા-કાર્ય પણ કહે છે તે આ પ્રમાણે, તે જીવ આ ભવના આયુટ્યને બાંધવાની ક્રિયા કરતાં પરભવના આયુષ્યને બાંધે અને પરભવના આયુષ્યને બાંધવાની ક્રિયા કરતાં આ ભવના આયુષ્યને બાંધે, એવી રીતે એક જીવ એક સમયે બે પ્રકારની આયુષ્ય બાંધે છે. આ પ્રમાણે જે અન્યતીથી કહે છે, તે શીરીતે છે?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગેમ, તે અન્ય તીર્થોનું કહેવું મિથ્યા છે તે વિષે હું આ પ્રમાણે સામાન્યપણે, વિશેષપણે ઉપપત્તિ પૂર્વક અને પ્રરૂપણાથી કહું છું, એક જીવ એક રામયે એક આયુષ્યને બંધ કરે છે જેમકે, તે આ ભવનું આયુષ્ય બાંધે અથવા પરભવનું આયુષ્ય બાંધે, જે સમયને વિષે આ આ ભવનું આયુશ્ય બાંધે નહીં, તે સમયને વિષે પરભવનું આયુષ્ય બાંધે અને જે સમયને વિષે પરભવનું આયુષ્ય બાંધે તે સમયને વિષે આ ભવનું આયુ બાંધ નહીં આ ભવના આયુષ્યને બાંધવાથી પરભવનું આયુષ્ય ન બાંધે અને પરભવના આયુષ્યને બાંધવાથી આ ભવનું આયુષ્ય ન બાંધે એવીરીતે નિશ્ચયથી એક જીવ એક સમયને વિષે એક આયુષ્યને બાંધે એટલે તે કાંતો આ ભવનું આયુષ્ય બાંધે અથવા કાંતો પરભવનું આયુષ્ય બાંધે
ઉપર પ્રમાણે અન્યતીર્થીએ કહ્યું, તેમાં આ પ્રમાણે મિથ્યાપાડ્યું છેપ્રથમતો એક અશ્વ વસાયથી વિરૂદ્ધ એવા બે આયુષ્યના બંધને સાથે યોગથઇ શકે જ નહીં. જીવ પિતાના પર્યાયને લઈને અન્ય પર્યાય કરવામાં અન્ય પર્યાય કરી શકે એ એકાંતે કહી શકાય જ નહી, કારણકે સિદ્ધપણું કરવામાં સંસારી પણું શી રીતે કરી શકાય ? અહિં ટીકાકારનું એવું પણ વ્યાખ્યાન છે કે
જીવ જયારે આ ભવનું આયુષ્ય કરે છે એકલે વિદે છે, ત્યારે તે પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. આ સ્થળે આ ભવનું આયુષ્ય ભેગવતાં પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે, એ અર્થ કરે છે. પણ તે વિષે તેપર મત તદન મિથ્યા થાય છે, કારણકે જન્મતા તિજ જીવ આ ભવનું આયુષ્ય વધે છે ત્યારે જે તેણે પરભવનું આયુષ્ય બાંધ્યું તે પછી તેણે જે આ ભવે દાન

Page #225

| અધ્યાયમાન રહ્યું હોય તે યથ થઈ જાય એ આયુષ્યને
ના કાળથી બીજે કાલે સમજવું જોઈએ નહીં તે આયુષ્યના બંધ
આ ભવનું આયુષ્ય વેદે અને પરભવનું આયુષ્ય તો તે કરે છેજ.
ગેતમસ્વામીએ કહ્યું, હે ભગવન, આપે જે કહ્યું, તે સત્ય છે, કદિ પણ અન્યથા હોતું નથી, તે પછી ભગવાન ગતમ આત્માને ભાવતા થકા વિચરવા લાગ્યા.. અહિં અન્યતીથીના ચાલતા પ્રસંગને લઈને વિશેષ કહે છે.
તે સમયે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને શિષ્ય નામે કાલાસરોસિટ પુત્ર સાધુ જયાં ભગવાન મહાવીર પ્રભુના સ્થવિર એટલે કૃતવૃદ્ધ એવા શિષ્ય હતાં ત્યાં આવ્યાં ત્યાં આવીને તેમણે સ્થવિર ભગવાને આ પ્રમાણે કહ્યું કે સ્થવિર શ્રમણ ભાવરૂપ સામાયિકને જાણતા નથી, તે સામાયિકના કર્મના અનુંપાદાન રૂપ પ્રજનને જાણતા નથી, તે પચ્ચખાણ એટલે પિરૂપી આદિના નિયમને જાણતા નથી. તે પચ્ચખાણુના આશ્રયદ્વારને નિષેધ કરવારૂપ અર્થ જાણતા નથી, તે પૃથ્વીકાય આદિ ષકાયના રક્ષણ રૂપ, સંયમને જાણતા નથી, તે સંયમના અનાશ્રવરૂપ અર્થને જાણતા નથી, તે ઇંદ્રિય તથા નાઇજિયના નિગ્રહરૂપ સંવરને જાણતા નથી, તે સંવરના અનાશ્રવરૂપ અર્થને જેણતા નથી, તે વિવેક-વિશેષ બોધને અને ત્યાં જઈ વસ્તુના ત્યાગ કરવારૂપ તેના અર્થને જાણતા નથી, તે કોય વગેરેને ઉત્સગ કરવારૂપ કાયત્સર્ગને અને તેના વાંછા રહિતપણાના અર્થને જાણતા નથી, મુનિ કાલાસિત પુત્રનું આવું કથન સાંભળી તે ભગવાને તેને આ પ્રમાણે કહ્યું, હે આર્ય, સમપરિણામરૂપ સામાયિક અને કર્મ અનુંપાદાન-નિર્જરારૂપ તેને અર્થ અમે જાણીએ છીએ, તેમજ પચ્ચખાણ અને તેને અર્થ, સંયમ અને તેને અર્થ, સંવર અને તેને અર્થ વિવેક અને તેને અર્થ, અને કાર્યોત્સર્ગ અને તેને અર્થ, ઉપર કહ્યા પ્રમાણે અમે જાણીએ છીએ,
તે કાલે કાલાસિત પુત્ર સાધુએ ભગવાન સ્થવિરને કહ્યું, હે આર્ય, જે તમે સામાયિક, પચ્ચખાણુ, સંયમ, સંવર, વિવેક અને કાર્યોત્સર્ગ તથા તેમના અર્થ જાણતા હતા સામાયિક, પચ્ચખાણુ, સંયમ, સંવર, વિવેક અને કાર્યોત્સર્ગ તથા તેમના અર્થ વિષે તમારે મત શું છે,?
ભગવાન સ્થવિરે કાલાસિત પુત્ર સાધુને કહ્યું, હે આયે, જે આત્મા– જીવ સામાયિક ગુણને પ્રાપ્ત થયેલા છેય તે છવ સામાયિકજ કહેવાય છે
૨૫

Page #226

શ્રી ભગવતીસૂત્ર
અને સામાયકને અર્થ પણ જીવજ છે, કારણકે, કર્મનું જે અનુપાદાન–અગ્રહણ ઇત્યાદિ ગુણે જીવના જ છે, તે જીવથી જુદા નથી, એવી રીતે પ્રત્યાખ્યાન, સંયમ, સંવર, વિવેક અને વ્યુત્સર્ગ તથા તેમના અર્થ પણ જીવના ગુણરૂપ હેવાથી જીવ રૂપેજ સમજવા.
કલાસસિત પુત્ર સાધુએ સ્થવિર ભગવાનને કહ્યું, હે આર્યો! જે તમારા મતમાં આત્મા–જીવજ સામાયિક, પચ્ચખાણ, સંયમ, સંવર, વિવેક અને ઉત્સર્ગ તથા તેમના અર્થરૂપ હેયતો તે પછી તેને ત્યાગ કરી કેધ, માન, માયા અને લોભને તમે શા માટે નિંદે છે? એટલે “ન્નિવાન, હિમ, ગgi aોતિરાઇિત્યાદિ પદે બેલી ગુરૂ સાક્ષીએ કેમ નિંદે છે ?
સ્થવિર ભગવાન કહે છે, હું કલાસવેસિપુત્ર, અમે જે નિંદા કરીએ છીએ તે સંયમને અર્થે કરીએ છીએ.
કાલા સિત પુત્રને આ પ્રશ્ન કરવાનો આશય એ છે કે, જે સામા'યિકવાલો હોય તેણે ક્રોધાદિકને ત્યાગ કરેલા હોય છે, તે પછી તે નિંદા
અને ગહના શબ્દ કેમ બોલે? કારણકે તેવા ઊગાર કોધ થયા વિના નીકલતા નથી તેના આ પ્રશ્નનો ઉત્તર સ્થવિર આર્યો એટલો આપ્યો કે, એ શબ્દ અમારે સંયમને અર્થે બોલવા પડે છે; કારણકે, અવઘની ગહણામાં રાંયમ હોય છે અને અવની અનુમતિમાં સંયમનો છેદ થાય છે. પછી કાલાસિત પુત્ર સાધુએ સ્થવિર ભગવાનને પ્રશ્ન કર્યો કે, હે આર્ય, શું ત્યારે ગર્લાસંયમ છે કે અગહસંયમ છે?
સ્થવિર ભગવાને ઊત્તર આપ્યું, હે કાલાસિત પુત્ર, ગહ સંયમ છે અગહસંયમ નથી કારણકે જે ગહ છે તે સર્વ રાગાદિક દેષને અથવા પૂર્વકૃત પાપને વા વૈષને ખમાવે છે, તેમજ તે બાલ્ય એટલે મિથ્યાત્વ-અવિરતિને જ્ઞપરિજ્ઞા અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી જાણુને અર્થાત તેના પચ્ચખાણ લઈને તે ખપાવે છે, એવીરીતે નિચે અમારો આત્મા સંચમને વિષે અત્યંત સ્થિર થાય છે, અથવા આત્મરૂપ સંયમને પ્રાપ્ત થાય છે, આત્માં સંયમના વિષયમાં પુર્ણ થાય છે, સંયમ ઉપસ્થિત થાય છે, અને અત્યંત અવસ્થાથી થાય છે.
સ્થવિર ભગવાનના આ વચને સાંભળી તે સમયે કાલાસિત પુત્ર અનગાર સાધુ પ્રબુદ્ધ થઈ ગયે તેણે સ્થવિર ભગવાનને વંદન કરી નમસ્કાર કર્યો પછી તેમણે આ પ્રમાણે કહ્યું, હે ભગવન, પૂર્વે જે પદ અજ્ઞાન પણાને

Page #227

. શતક ૧ લું.
લઈને સ્વરૂપથી જાણવામાં આવેલા નથી. અશ્રવણ એટલે નહીં સાંભળવામાં આવવાને લઈને અબાધિપણુને લઈને એટલે જિનધર્મની અપ્રાપ્તિપણાને લઈને અર્થાતુ મહાવીરપ્રભુના ધર્મની અપ્રાપ્તિને લઈને અથવા આપત્તિકી વગેરે બુદ્ધિના અભાવને લઈને અને બાધના અભાવને લઈને જેપદ જોયેલા નથી, એટલે સાક્ષાત સ્વયં ઉપલબ્ધ થયેલા નથી, વળી જે પદ સાંભલ્યા નથી–બીજા પાસેથી શ્રવણ કર્યા નથી, જે પદ સંભાર્યા નથી એટલે દર્શનના શ્રવણને અભાવે ધ્યાનમાં લીધા નથી, તેથી કરીને જે પદ અવિજ્ઞાત છે, એટલે વિશિષ્ટ બેધના વિષયમાં કરેલા નથી, જે પદ ગુરૂઓએ વિશેષ પણે કહેલા નથી, જે પદ સામા પક્ષથી વ્યવછેદ પામ્યા નથી, જે પદ અનુગ્રહ પરાયણ ગુરૂઓએ મોટા ગ્રંથમાંથી સુખે બોધ થાય તેવી રીતે ઊંધૃત કર્યા નથી, એથી કરીને જે પદ અમોએ અવધાર્યું નથી, તેવા પદે નો આવો અર્થ અમેએ શ્રદ્ધાથી માને નહીં, તે ઉપર પ્રીતિ કરી નહીં, અથવા પ્રતીતિ પણ કરો નહીં, તેમજ કરવાની ઈચ્છા પણ કરી નહી, અને તે તરફ રૂચિ પણું થઈ નહીં હે ભગવન, હવે એ પદેના અર્થ જ્ઞાનથી જાણ્યા, શ્રવણથી સાંભલ્યા, અને વિસ્તારથી બોધિત થયાં, તેથી સાંભલેલા, સંભારેલા, વિજ્ઞાત કરેલા, ગુરૂએ કહી વિશેષ સમજાવેલા, સામા પક્ષના સંદેહથી વ્યવચ્છિન્ન કરેલા-ગુરૂએ મોટા ગ્રંથમાંથી સંક્ષેપે ઉદ્ધાર કરેલા, અને અમોએ અવધારેલા તે પદોના અર્થ ઉપર હવે હું શ્રદ્ધા રાખું છું, પ્રીતિ વા પ્રતીતિ રાખું છું, અને તે તરફ રૂચિ ધરાવું છું, આપ જે વસ્તુ કહો છે, તે તેમજ છે, સત્ય છે,
તે પછી તે સ્થવિર ભગવાન તે કાલાસિત પુત્ર સાધુ પ્રત્યે આ પ્રમાણે બેલ્યા-હે આ, અમે કહેલા અર્થ ઊપર તું શ્રદ્ધાવંત થાઓ પ્રીતિવાનું અથવા પ્રતીતિવાનુથાએ અને તેને તે ઉપર રૂચિ થાઓ.
તે પછી તે કાલાસસિત પુત્ર સાધુએ તે સ્થવિર ભગવાનને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યો. વંદના અને નમસ્કાર કર્યા પછી તેણે ભગવાન સ્થવિરને આ પ્રમાણે કહ્યું, હે ભગવન, હું તમારી પાસે ચાર મહાવ્રતવાલે—ધર્મ-અને પાંચમા મહાવ્રત રૂપ પ્રતિક્રમણ સહિત ધર્મને આદરીને વિહાર કરૂં.
(શ્રી પાર્શ્વનાથ જિનને ચાર મહાવતો હોય છે, કારણકે પરિગૃહીત ર્યા વગરની સ્ત્રી ભેગવાતી નથી, તેથી મૈથુન વ્રતનો અંતર્ભાવ પાંચમાં પરિગ્રહની અંદર થઈ જાય છે, વળી -શ્રીપાશ્વનાથનો ધમ પ્રતિક્રમણ

Page #228

( ૬ )
શ્રી ભગવતીપુત્ર.
રહિત છે, કારણ કે તેમાં કારણ હોય તેમજ પ્રતિક્રમણ કરાય મહાવીરપ્રભુના ધર્મમાં કાણુ વિના પણ પ્રતિક્રમણ કરાય છે નો ધર્મ પ્રતિક્રમણ સહિત કહેવાય છે.)
છે, અને તેથી તેમ
સ્થવિર ભગવાને કહ્યુ, હે દેવાનુપ્રિય, જેમ સુખ ઉપજે તેમ કર પ્રતિષ્ઠ ધન્યાઘાત કરશેા નહી;
'નહીં,
તે પછી કાલાસર્વસિત પુત્ર અનગારું તે સ્થવિર ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં અને તે વંના અને નમસ્કાર કર્યાં પછી ચાર મહાવ્રત રૂપ ધર્મ પચ મહાત્રત રૂપ પ્રતિક્રમણ સહિત ધર્મ આદરીને તે અનગાર વિચરવા લાગ્યું. તે ઘણાં વર્ષોં સુધી દીક્ષાપર્યાય પાલવા લાગ્યા. જેમાં વજ્ર રહિત પણે રહેવું, મુંડ ભાવ રાખવા, શરીર પ્રક્ષાલન ન કરવુ, દંતધાવન-કરવુ છત્રી રાખવી નહીં, પાન પેહેરવા નહીં, ભૂમિ ઊપર સુવુ, પાટી ઊપર સુવું, લાકડા ઉપર સુઇ રહેવું, અથવા જેવા તેવા સ્થાનમાં વસવુ, ફેશને લોચ કરવા, બ્રહ્મચર્ય પાળવુ, પરઘેર પ્રવેશ કરવે, ત્યાં મલે, ન મળે અથવા પુરૂં મલે નહીં, અથવા અનુકૂલ પ્રતિકૂલ કે ઈંદ્રિયાને કાંટાની જેમ પીડાક તેવા ખાધક ખાવીશ પરીષહો તથા ધર્મથી ભ્રષ્ટ કરનારા દેવતાઓએ કરેલા ઉપસર્ગો તે બધા તેણે આત્માને અર્થે આરાધ્યા અને તે આરાધીને કાલાસવેસિત પુત્ર અનગાર છેલ્લે શ્વાસોચ્છાસે સિદ્ધ, બુદ્ધ તત્વનો જાણ, મુક્ત-કર્મથી રહિત અને શીતલી ભાવને પામી સર્વ દુઃખથી રહિત થયા-મોક્ષે ગયા.
આ પ્રમાણે હે ભગવન, એવું કલ્યાણકારી વચન કહી ભગવાન ગાતમે, શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુને વંદના અને નમસ્કાર કર્યો, અને તે કડીને તેઓ શ્રી વીરપ્રભુ પ્રત્યે આ પ્રમાણે ખેલ્યા,
હે ભગવન, લક્ષ્મી દેવતાએ અધ્યાસ કરેલી અને સાનેરી કશાથી સુશોભિત એવી પાઘડી વાલા નગરશેઠને અને એક દરિદ્રી રાંક માણસને તેમજ એક રાજને પચ્ચખાણનો ક્રિયાનો અભાવ અથવા અપ્રત્યાખ્યાનથી ઉપજેલો કર્મબન્ધ તે રૂપ ક્રિયા કરે?
ભગવાન ઊત્તર આપે છે, હું ગાતમ, તે નગર શેડને યાવત્ અપ્રત્યા મ્યાન ક્રિયા કરે.
ગાતમસ્વામી પુંછેછે, તે શા કારણથી ?
ભગવાન ઊત્તર આપે છે, હું ગૈતમ, અવિરતિને આક્ષીને એટલે

Page #229

ઈચછાની અનિવૃત્તિને લઈને તે તેજ કારણથી તે અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા કરે છે. તે ઈચ્છાની અનિવૃતુિં સર્વને સરખી હોય છે,
. ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, મોટો શ્રેષ્ઠી અને દરિદ્રી થાવત્ અપ્રત્યાખ્યાન યિાં કરે (અપ્રત્યાખ્યાનની ક્રિયાનો પ્રસંગ ચાલે છે તેથી કહે છે.). . તે આધાકમર આહાર કરે તો બાહ્ય અને અત્યંત ગ્રંથથી રહિત એ નિર્ગથ મુનિ શું બાંધે? એટલે પ્રકૃતિ અને આશ્રીને શું બાંધે? શું કરે? એટલેસ્થિતિ બંધની અપેક્ષાએ શું કરે... અનુભાગ બંધની અપેક્ષાયે શું ચિત કરે? અને પ્રદેશબંધની અપેક્ષાએ શું પદ
ચિત કરે
.છે તમારો અધિક
. '
'
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, ગતમે તે આધાકર્મી અહાર કરે તે આયુષ્યકમને નવજીને, સાત, કર્મની પ્રકૃતિ જે શિથિલ બંધથી બાંધેલી હોય તે દ્રઢ બંધનથી બધે, એટલે હળવા કર્મને રેશમની ગાંઠની જેમ તાણું બધું કે જેથી તે આ સંસારને વિષે અસંતવાર ભમ્યા કરે.
- તમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, આધામ આહાર કરનારો સાધુ અ ચતુર્ગતિ સંસારને વિષે ભમે, તેનું શું કારણ?
ભગવાન્ ઊત્તર આપે છે, હે ગેમ, આધાકમાં આહાર કરનાર સાધુ, આત્માએ કરીને પોતાના ચરિત્રને અથવા મૃતધમને અતિક્રમે એટલે ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય છે, જ્યારે આત્માએ કરી ધર્મનો અતિક્રમ કરે એટલે પૃથ્વીકાય, અપૂકાય તેઉકાય, વાયુકાયું, વનસ્પતિકાય અને સકાય તથા દ્વાકિય પ્રમુખ જીવને નાશ કરે, તે ઊપર દયા---આવે અને તેઓના શરીરનાં અંહારનોં આહારકરે અને તે જીવે ઉપર અનુકંપાં ન આવે તે કારણને લઈને આધાક આહાર કરનાર સાધુ આયુષ્ય શિવાય સાતકની પ્રકૃતિ જે શિથિલબંધે બાંધી હોય તેને દઢ બંધથી બાંધે, અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે,--, - ગતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, પ્રાસુક અને એષણીય-આત હારને ફરનારો સોધું શું છે, શું કરે - શુંચિત કરે ? અને શું ઊપર ચિતે કરે ?
. ૧છપાય જિયો રિ સાપ સાધુ પ્રણિધાનથી જે સચેત હોય તેને અચેત કરે અથવા અચેત કરી પકાવે, ઘર વગેરેને ચિત કરે અથવા જ વગેરેને સીવે છે આષાક કહેવાય છે,
*
* *

Page #230

( ૧૯૮)
શ્રી ભગવતીસૂત્ર,
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, હે ગૌતમ, પ્રાસુક તથા એષણય આહાર કરનારે સાધુ આયુષ્ય શિવાય જે સાતકર્મની પ્રકૃતિ દઢ બંધવાલી હોય તેને શિથિલ બંધવાલી કરે જેમ સંવૃત નામના અનગારને કહ્યું હતું. તેમ અહિં એટલું વિશેષ છે કે, આયુષ્યકમને કેાઇવાર બાંધે અને કેાઈવાર ન બાંધે જે આયુષ્યકર્મ ન બાંધે છે તે જીવ મુકિતને અનુસરનારે થાય, બાકીનું બધું સંસ્કૃત સાધુની પ્રમાણે જાણવું; અર્થાત તેની જેમ મોક્ષે જાય.
ગોતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, તે સાધુ આ સંસાર તરી મેક્ષે જાય, એમ જે કહ્યું, તેનું શું કારણ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, તે ગાતમ, જે શ્રમણ નિગ્રંથ મુનિ પ્રાસુક તથા એષણીય આહાર કરે તે પોતાના આત્માએ કરી ચારિત્રધર્મને કે મૃત ધર્મને ઓળંગતો નથી, અને જ્યારે તે મુત ચારિત્રરૂપ ધર્મનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી, એટલે તે પૃથ્વીકાયથી લઈને ત્રસકાય તથા દ્વાદ્રિય પ્રમુખ જીવની રક્ષા કરે છે. તે કદિ પણું જીવના શરીરને આહાર કરે, તો પણ તે જીવની રક્ષા કરે છે, તે કારણથી તે આ સંસારના પારને પામે છે,–માણે જાય છે.
આધા કર્મથી ઉલટે પ્રાસુક-એષણીય આહાર છે, તે પછીના સૂત્રમાં તેવા આહારથી આ સંસારનું ઉલ્લંઘન કહેવામાં આવ્યું, પણ તે કર્મની અસ્થિરતાને લઈને પ્રલોટન–જુદાંપણ થાય છે, તેથી હવે કર્મની અસ્થિરતા વિષે ગૌતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે લોહ વગેરે અસ્થિર દ્રવ્ય છે, તે પ્રલેટે છે, એટલે ઊંધુંચીત થાય છે, તેવી રીતે અસ્થિર એવું કર્મ જે અદયાત્મ ચિંતામાં કહેલું છે, તે જીવન પ્રદેશથી પ્રતિ સમયે ચલ્યા કરે છે, એટલે ઉદયે આવવું તથા નિર્જરા પામવું વગેરે પરિણામોથી પરિવર્તે છે. પણ જે શિલા વગેરે સ્થિર વસ્તુ છે, તે પ્રલોટતી નથી તેવી રીતે જે અધ્યાત્મચિંતામાં સ્થિર જીવ છે, તે કર્મનો ક્ષય થતાં પણ અવસ્થિત રહે છે.–તે જીવ પ્રલોટતો નથી એટલે પોતાના ઉપગ લક્ષણ સ્વભાવથી પરિ વર્તન પામતો નથી. તેમ જે તૃણ વગેરે અસ્થિર–એટલે ભાંગી જવાના સ્વભાવ વાલી વસ્તુ છે, તે ભાંગી જાય છે–તેના કટકા થઈ શકે છે. અને લેહની શકાલા વગેરે વસ્તુ છે. તે સ્થિર રહે છે, એટલે માંગતી નથી. તે પ્રમાણે જે કર્મ અધ્યાત્મ ચિંતામાં અથિર છે, ભાંગે તેવું છે, તે ભાંગી જાય છે, પરંતુ જે જીવ અથાત્મ ચિંતામાં સ્થિર છે, તે જીવ ભાંગતો

Page #231

શતક ૧ લું.
( ૧
)
નથી, કારણ કે, તે શાશ્વત હોય છે, તે જીવ વ્યવહારથી બાલક મને નિશ્ચયથી અસંયત એવો જીવ દ્રવ્યપણાને લઈને શાશ્વત છે અને વ્યવહારથી બાળપણું અને નિશ્ચયથી અસંયેતપણું તે પર્યાયપણાને લઈને અશાશ્વત છે; તેવી રીતે વ્યવહારથી પંડિતપણું શાશ્વત અને નિશ્ચયથી સંચતી જીવ શાશ્વત અને દ્રવ્યથી પંડિતપણું અશાશ્વત અને નિશ્ચયથી પંડિતપણું અશાશ્વત તે વિષે શું છે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે, તે ગોતમ, જે અસ્થિર છે, તે પરિવર્તન પામે છે, અને બાલપણું અને પંડિતપણુંએ સર્વ અશાશ્વત છે.
ગતમસ્વામી કહે છે, હે ભગવન, આપે જે કહ્યું તે સર્વ સત્ય છે, અન્યથા નથી.
આ પ્રમાણે કહી ગતમસ્વામી પ્રભુને વંદના કરી વિચારવા લાગ્યા.
इति प्रथम शतकनो नवमो उद्देश समाप्त.
!
છે
કે

Page #232

5222522452
એ રામ ઉદ્દેશ,
Sple5sps
અસ્થિર કર્મ વિષે વિશેષ વિવેચન.
ઉપર કહેલા નવમાં પ્રદેશમાં અસ્થિર કર્મ વિષેન
જે કહેવામાં તો તે કુંતીકર્મનેા ચલન
આવ્યુ છે. તો કુંતીએ તે અસ્થિર કમ વગેરેમાં પ્રવર્તો ર્થીઓના અધિકાર વિષે તેમજ સંગ્રહણી ગાથાની અંદર ધર્મ કહેલો છે, તે પ્રતિપાદન કરવાને આ પ્રથમ શતકનો દામેા ઊદ્દેશ કહેવામાં આવે છે.
ગાતમસ્વામી પુછે છે, હે ભગવન, જે તીર્થીઓ-અન્યતીર્થી સામાન્યપણે કહે છે, અને પ્રરૂપેછે કે, જે કર્મ ચલવા માંડે તેને ચલ્યું એમ ન કહેવાય એટલે વર્તમાન કાલને અતીત કાલરૂપે ન કહેવાય, તે નિર્જરા પામેલાને નિર્જરા પામ્યું, ત્યાંસુધી વર્ત્તમાનકાલને ભૂતકાલ રૂપે કહેવાય નહીં. અર્થાત્ જે ચલ્યુ' તે ચલ્યુ જ કહેવાય છે, અને જે નિર્જર્યું તે નિયુજ કહેવાય વળી તેઓ એમ કહે છે કે, એ પરમાણુ એકત્ર મળે એટલે શુદ્ધરૂપે મલી શકે નહીં, કારણ કે, બે પરમાણું પુદ્ગલોને સ્નેહ પર્યાયનો રાશિ હોઈ શકે નહીં, કારણ કે, તે સૂક્ષ્મ છે; ત્રણ પરમાણુ પુગળો એકત્ર મલી શકે એટલે શુદ્ધપણે થઇ શકે, કારણ કે, સ્થૂલપાને લઇને (ખાદરપણાને લઇને) તે ત્રણ પરમાણું પુળા સ્નેહ પર્યાયનો રાશિ છે; વળી તે ત્રણ પરમાણું પુગળોને શુદ્ધ રૂપે ભેદ પામવાથી એ પ્રકારના થાય છે, તેમજ ત્રણ પ્રકારના પણ થાયછે, જ્યારે તેના બે ભેદ કરવામાં આવે ત્યારે એક પાસે દોઢ પરમાણું પુગળ થાય અને બીજી પાસે પણ દોઢ પરમાણું પુગળ થાય છે, અને તેના ત્રણ ભેદ કરતાં જુદા જુદા ત્રણ પરમાણુ પુગંળ થાય છે; એવી રીતે ચાર પાંચ પરમાણુ

Page #233

શતક ૧ લું.
ગળે એકઠા મળે–એટલે શુદ્ધરૂપે થાય, ત્યારે તે દુઃખ રૂ૫ કર્મ પણ પરિણમે છે; તે કર્મના અનાદિપણાથી તે દુઃખ પણ શાશ્વતપણે સદા-સર્વ કાળ સમ્યકત્વ પરિણામે ચય પામે અને અપચય પામે.
વળી તે અન્ય તીથીઓ કહે છે કે, જે પૂર્વે બેલવામાં આવી હોય તે ભાષા કહેવાય છે, અને જે વર્તમાનકાલે બોલાતી હોય તે ભાષા કહેવાતી નથી; કારણ વર્તમાન સમય અતિ સૂક્ષ્મ છે, તેથી વચનથી જે ભાષાના દ્રવ્ય નીકલતાં જ ભાષા કહેવાય છે; અને સમયથી અતિક્રાંત બેલાઈ, તે ભાષા અને તે જે બેલ્યા પહેલી ભાષા અને જે બોલાતી ભાષા તે અભાષા કહેવાય. તે ઉપરથી એટલું સિદ્ધ થયું કે, સમય અતિક્રાંત થયા પછી બોલાય તે ભાષા કહેવાય ત્યારે શું તે ભાવક–ભાષણ કરનારનt. ભાષા કે અભાષક-ભાષણ ન કરનારની ભાષા ?
અન્યતીથી આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ આપે કે, તે અભાષકની ભાષા કહેવાય પણ ભાષકની ભાષા કહેવાય નહી.
વળી અન્યતીથી એમ કહે છે કે, કાયિકી વગેરે ક્રિયા જ્યાં લગી કરવામાં ન આવે ત્યાં લગી તે દુઃખનું કારણ છે, પણ જ્યારે તે કરવામાં આવે ત્યારે તે દુઃખનું કારણ નથી–કારણકે અભ્યાસને લઈને તે છે; કિયા નો સમય અતિક્રમણ થતાં કરેલી ક્રિયા દુઃખનું કારણ થાય છે, જે ક્રિયા પહેલી દુઃખને હેતુ છે, પણ જયારે તે કરવા માંડી ત્યારે દુઃખને હેતુ થાય છે કે ક્રિયાને સમય વ્યતિકાંત થતા કરેલી ક્રિયા દુઃખને હેતું થાય છે. તો તે ક્રિયા કરણને આશ્રીને દુખનો હેતુ છે કે, અકરણને આશ્રીને દુઃખને હેતુ છે. એટલે કરતાં દુઃખને હેતુ કે ન કરતાં દુઃખનો હેતુ છે. તે ન કરતાં પણ તે ક્રિયા દુઃખ રૂપે પ્રાપ્ત થાય છે, એવી રીતે પૂર્વોક્ત વસ્તુ વકતવ્યરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે.
વળી બીજા અન્ય તીર્થીઓ એમ કહે છે કે, જે જીને અત્ય એટલે અનાગતકાળની અપેક્ષાએ કરવા યંગ્ય નહીં એવું દુ:ખ એટલે અશાતા અથવા કર્મ, તે અકૃત્યપણાને લઈને અસ્પૃશ્ય છે, એટલે બાંધવા યોગ્ય નથી. તેમજ જે તમાનકાલે કરાતું અને અતીતકાલે કરેલું ન હોવાથી અક્રિયમાણ કૃત છે, એટલે ત્રણ કાલે પણ કર્મના બંધનો નિષેધ છે, તેવું કર્મ કર્યા વગર પ્રાણભૂત, જીવ અને સત્વ-પ્રાણીઓ શુભાશુભ કર્મની વેદનાને
“બેંદ્રિય તરક્રિય અને ચોઈદ્રિય જીવ પ્રાણ કહેવાય છે વૃક્ષ પ્રમુખ ભૂત કહેવાય છે, પચેંદ્રિય જીવ કહેવાય છે અને બાકીના સર્વ સત્વ કહેવાય છે.”

Page #234

(ર
)
શ્રી ભગવતીક
અથવા પીડાને અનુભવે છે તે શી રીતે? કહેવાને આરાય એવો છે કે
અન્યતીથીઓ કહે છે કે, સર્વ લોકને સુખ દુઃખ અચ્છાએ અકસ્માત્ રીતે થઈ આવે છે, તેમાં બુદ્ધિપૂર્વક થવાનું વૃથા અભિમાન રાખવું નહીં.
ભગવાન કહે છે, હે ગોતમ, જે અન્યતીથીએ શુભાશુભ કર્મ વેદના સુધીના સંબંધે જે કહે છે, તે મિથ્યા કહે છે, અને તે ગતમ, હું આ પ્રમાણે કહું છું. જે ચલિત થતું હોય તે પ્રથમ સમયે ચલિત ન થાય ત્યારે બીજા પ્રમુખ સમયમાં પણ અચલિત જ કહેવાય, કદિપણ તે ચલિત થાય નહીં, તેથી કરીને વર્તમાનપણાની ભૂતકાલપણું વિરૂદ્ધ ગણાતું નથી, તે વિષે મેં પ્રથમ નિર્ણય કરેલ છે તેથી ફરીવાર કહેતો નથી. તેવી રીતે નિર્જરા સુધી સમજી લેવું. વળી કહેવામાં આવ્યું કે, ચલિતકાર્યના ન કરવાથી તે અચલિત છે, તે પણ અયુક્ત છે, કારણકે, જે સ્થાસકિશ વગેરે વસ્તુ પ્રથમ ક્ષણે ઊત્પન્ન થતી હોય તેની અંદર છેલ્લેણે થવાની વસ્તુ પહેલા ક્ષણમાં પિતાનું કાર્ય કરે જ નહીં, કારણકે, તેમાં સત્વ હેતું નથી. એથી કરીને જે છેલ્લે સમયે ચલિત કાય કહેવા ઈગ્યું હોય તે પરથી પ્રથમ સમયે ચલિત ન કરે તો તેમાં શું દેશ છે? કારણકે, પિતપોતાના કાર્યો કરવાને કારણોને સ્વભાવ છે. - વળી અન્યતીથએ કહે છે કે, બે પરમાણું એકઠા મળે નહીં, કારણકે, સૂક્ષ્મપણને લઈને તેમનામાં સ્નિગ્ધપણાનો અભાવ છે, તે પણ તેમનું કહેવું મિથ્યા છે, કારણકે બે પરમાણું એકઠા શામાટે મળે છે? તે બંને પરમાણુ પુગળે સ્નેહકાયપર્યાયને રાશિ એકજ છે, તેથી તે બે પરમાણુપુલ એકઠા મળી શકે છે, જ્યારે તેના બે ભેદ કરવામાં આવે ત્યારે એક પાસે પણ એક પરમાણું પુદગળ થાય, અને બીજી પાસે પણ પરમાણુ પુદગળ થાય; વળી ત્રણ પરમાપુગળ એકઠા મળે, તે ત્રણ પરમાણું શામાટે એકઠા મળે? કારણકે, ત્રણ પરમાણુપુગળને સ્નેહપર્યાચન રાશિ હોય છે, તે કારણને લઇને ત્રણ પરમાણુપુગલો એકઠા મળી શકે છે. તે પરમાણુપુગલો બે ભેદે પણ થઈ શકે અને ત્રણ ભેદે પણ થઈ શકે; જ્યારે તેને બે ભેદે કરવામાં આવે ત્યારે તે એક પાસે બે પ્રદેશી સ્કંધ થાય અને ત્રણ ભેદે કરવામાં આવે ત્યારે ત્રણ પરમાણુપુગળ થાય, એવી રીતે યાવત્ ચાર પાંચ પરમાણુપુગળ એકઠા મળી શકે અને તે મળીને સ્કંધપણે થાય છે; તે અંધ અશાશ્વત છે, કારણકે, તેનામાં ઉપચપ અને અપચયપણું છે. એટલે તે સદા સમયભાવે ઊપજી શકે છે, તેથી તેને પુષ્ટ કરી શકાય છે અને હીન પણ કરી શકાય છે.

Page #235

(૨૭),
પ્રથમ ભાષા એટલે જે પહેલા બોલાય તે ભાષા કહેવાય અને ભાષણ પહેલા ન બોલાય તે અભાષા કહેવાય, જે ભાષણ કરતાં બોલાય તે ભાષા કારણકે, તેથી શબ્દાર્થની ઊપપત્તિ છે અને ભાષાનો સમય અતિકુમણુ થયા પછી જે ભાષણ કરેલી ભાષા તે અભાષા કહેવાય, કારણકે, તેમાં શબ્દાર્થનો વિયોગ થાય છે. ત્યારે જે બોલાતી ભાષા તે ભાષા કહેવાય અને ભાષણને સમય ચાલ્યા ગયા પછી જે બેલેલી ભાષા તે અભાષા કહેવાય, તો પછી જે ભાષક-ભાષણ કરનાર–બોલનાર છે, તેનાથી ભાષા છે કે જે અભાષક–બોલનાર નથી, તેનાથી ભાષા છે? તેમાં એમ સમજવું કે જે ભાષક–લનાર છે, તેનાથી ભાષા છે પણ જે અભાષક-ઓલનાર નથી તેનાથી ભાષા નથી. તેવી રીતે ભાષાની જેમ પેહેલી જે ક્રિયા છે, તે દુઃખની કરનારી છે, એમ સમજવું, કારણકે કરવા પહેલા ક્રિયાજ હોતી નથી તેથી તે દુઃખરૂપ કે સુખરૂપ થતી નથી. પણ જે દુઃખરૂપ દેખાય છે, તે અન્ય મત પ્રમાણે છે. ક્રિયા કરવામાં આવે તો દુઃખરૂપ થાય છે, પણ તે કરવામાં ન આવે તો દુઃખરૂપ થતી નથી. અહિં વક્તવ્ય એ છે કે, કોંધ પણ દુઃખરૂપ, સ્પર્શ પણ દુઃખરૂપ, કરવા માંડયું અને કહ્યું, એ પણ દુઃખરૂપ-એમ પ્રાણભૂત જીવ સત્વ વેદનાને વેદે છે, એમ વક્તવ્ય છે.
અહિં અન્યમતીઓને મત કહે છે–હે ભગવન્! એક જીવ એક સમયે જે બે ક્રિયાઓ કરે છે, જેમ એક ઈર્યાપથિકી અને બીજી સાંપપાયિકી. ઈય એટલે ગમન કરવું, તે વિષયને પંથ એટલે માર્ગ–અર્થાત માર્ગે ચાલવા સંબંધી ક્રિયા અર્થાતુ કેવળ કાયયુગ પ્રત્યય કર્મબંધ અને અને જેમનાથી પ્રાણી ભવમાં ભ્રમણ કરે તે સંપૂરાય એટલે કષાયો, તે સંબંધી ક્રિયા તે સાંપરાયિકી કિયા અર્થાતુ કષાય હેતુક કર્મબંધ. તે બંને ક્રિયાઓ જીવ એક સમયે કરે છે. તે જીવ જે સમયે ઈર્યોપથિકી કિયા કરે અને જે સમયે સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે તે સમયે ઈર્યાપથિકી ક્રિયા કરે તેમ વળી ઈયપથિકી ક્રિયા કરતો થકો સાંપરાયિકી ક્રિયા કરે અને સાંપરાયિકી ક્રિયા કરતો થકો ઈર્યાપથિકી ક્રિયા કરે, એવી રીતે નિશ્ચયથી એક જીવ એક સમયનેવિષે બે કિયા કરે. ગતમ પુછે કે, હે ભગવન. તે જીવ એક સમયનેવિલે તે ઈયપથિકી અને સાંપરાયિકી–એ બે ક્રિયા શીરીતે કરી શકે ?
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે મૈતમ ! અન્ય તીર્થીઓ તે પ્રમાણે માને છે. અને તે તેમનું મિથ્યાત્વ છે–અસત્ય છે, કારણ કે, જે ઐર્યો પથિકી ફિક્યા છે, તે અકષાયના ઊદયથી થાય છે, અને જે સાંપરાયિકી ક્રિયા છે. તે કષાયના ઊદયથી થાય છે, તો એક જીવને એક સમયે તે અને ક્રિયાઓને સંભવ થઈ શકે નહીં. તે વિરોધ વાલ છે. હે ગતમ,

Page #236
( 204). શ્રી ભગવતીસૂત્ર. તે સંબંધમાં હું એમ કહું છું કે, જીવ એક સમયે એકજ ક્રિયા કરી શકે. કાંતે એક અર્યાપથિકી ક્રિયા કરે અથવા કાંતો એક સાંપરાયિક ક્રિયા કરે. પણ બંને ક્રિયા એક સમયે એક સાથે થઈ હવે અનંતર પછીની જે ક્રિયા કહી અને તે ક્રિયા કરનારને ઊત્પાદ થાય છે–ત્પત્તિ થાય છે. તે ઊત્પાદના વિરહની પ્રરૂપણ કરવા માટે ગોતમ સ્વામી પ્રશ્ન * ગોતમ સ્વામી પૂછે છે, હે ભગવન! નરક ગતિને વિષે ઉત્પન થવાના વિરહનો કાળ કે કહયે છે? ભગવાન ઊત્તર આપે છે, જે ગતમ, નરક ગતિને વિષે ઊત્પન્ન થવાને વિરહ જ પ્રાધાન્યપણે એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટપણે બાર મુહૂર્તન કહે છે. આ જીવોની ઉત્પત્તિનું પ્રકર રણુ પ્રાપના સૂત્રમાં છઠું છે. તેને સંક્ષેપાર્થ આ પ્રમાણે ત્યાં દર્શાવ્યા. છે. પંચંદ્રિય તિર્યંચગતિમાં, મનુષ્ય ગતિમાં અને દેવ ગતિમાં ઉપન્ન ચવાના વિરહનો કાળ ઉત્કર્ષથી બાર મહત્તમ અને જઘન્યથી એક સર મય છે. રત્નપ્રભા વગેરે સાત નારકમાં અનુક્રમે વીશ 1 મુd, 2 સાત અહેરાત્રિ, 3 પંનર અહેરાત્રિ, 4 એક માસ 5 બે માસ, 6 ચાર માસ અને છ છ માસને ઉતકર્ષથી ઉત્પન્ન થવાને વિરહકાળ સમજે અને જઘન્યથી એક સમયને સમજ એવી રીતે ચ્યવનાને વિરહિપણ જાણવો, ઉત્પન્ન થવાની અને સ્ત્રવવાની સંખ્યા જઘન્યપણે. બે ત્રણની અને ઉત્કૃષ્ટપણે સંખ્યાતા અસંખ્યાતાની છે. તિર્યંચની ગતિમાં વિરહકાળ ભિન્ન મુહૂર્તને છે. અને વિલેંદ્રિય તથા સંમૂછિમ જીવોનો ‘પણ ઉત્કર્ષપણે બાર મુહૂર્તાનો અને જઘન્યપણે એક સમયને છે. એકૈપ્રિય ને તો વિરહકાળ છેજ નહીં. ઈત્યાદિ વિશેષ જાણવા માટે પ્રસીપના સૂત્રમાંથી જાણું લેવું. 1 . ગતમ કહે છે, હે ભગવન ! આપે જે કહ્યું, તે સર્વ સત્ય છે, અન્યથા હેય નહીં. इति गुरुगमभङ्गः सागरस्याहमस्य स्फुटमुपचितजाडयः पञ्चमाङ्गस्य सद्यः / प्रथमशतपदार्थावर्त्तगर्त व्यतीतो વિવરાવતં દ્રાવણ સીવાળા 2 . શ્રીમવરૂાર. प्रथम गुच्छक समाप्त.