Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
');
બપ્પભટ્ટસૂરિ અને
આમરાજા
ભાગ-૧
* લેખક મણિલાલ ન્યાલચંદ શાહ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः ॥
બપ્પભટ્ટસૂરિ અને
આમરાજા
ભાગ-૧
લેખક
મણિલાલ ન્યાલચંદ શાહ
પૂર્વ પ્રકાશક
શ્રી જૈન સંસ્તી વાંચનમાળા - ભાવનગર
* પુનઃ પ્રકાશક પ્રેરક
દીક્ષા દાનેશ્વરી આ. શ્રી ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા. આ. શ્રી રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.
પુનઃ પ્રકાશક
જિન ગુણ આરાધક ટ્રસ્ટ
પ્રતિ :- ૧૫૦
વિ.સં. ૨૦૦૪
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्रुत भक्ति ।।
विक्रम संवत २०७१ ज्येष्ठ शुक्ला १३ दिनांक ३१-०५-२०१५, रविवार के दिन अहमदाबाद (राजनगर) में दिल्ली के उद्योगपति मंडार निवासी संघवी भंवरलालजी रुगनाथमलजी दोशी, की ऐतिहासिक दीक्षा का आयोजन अहमदाबाद एज्युकेशनल ग्राउंड में निर्मित विशाल संयम जहाज में हुआ। इस प्रसंग पर ४१ आचार्य भगवंत, १५०० से अधिक साधु-साध्वीजी भगवंत तथा १ लाख से अधिक श्रावक-श्राविकाओं की उपस्थिति थी। नूतन दीक्षित मुनि श्री भव्यरत्न विजयजी म.सा. प.पू. त्रिशताधिक दीक्षा दानेश्वरी आचार्य भगवंत श्रीमद् विजय गुणरत्नसूरीश्वरजी म.सा. के १०८ वे शिष्य घोषित किये गये। __प.पू.आ. श्री गुणरत्नसूरीश्वरजी म.सा. की प्रेरणा से दीक्षा के ज्ञान खाते की उपज में से इस ग्रंथ का मुद्रण का लाभ संघवी रुगनाथमलजी समरथमलजी दोशी रिलिजियस ट्रस्ट की ओर से लिया गया। खूब खूब हार्दिक अनुमोदना...
+ यह ग्रंथ ज्ञानखाते की रकम में से छपा हुआ है। अतः कोई भी गृहस्थ
इसकी मालिकी न करें। + साधु-साध्वीजी भगवंत तथा ज्ञानभंडार को सप्रेम भेट दिया जाता है।
50
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
વર્તમાન સમયમાં જૈનેાનું પ્રધાન કર્ત્તવ્ય દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવામાં રોકાયલું હાવાથી પોતાનું પ્રાચીન ગૈારવ ભૂલી ગયા છે. તેથી દ્રશ્ય વગરની ખીજી બાબતા ગમે તેવી ઉપયાગી હૈાય છતાં એના તરફ એમનું લક્ષ્ય ઓછું રહે, એ સ્વાભાવિક છે. તેા પછી પોતે ક્રાણુ છે ? પોતાનું શું કર્તવ્ય છે ? પૂ`ો ક્રાણુ હતા ? ધર્મ વસ્તુની મર્યાદા કેવી હશે ? વગેરે હકીક્તા તેમની જાણુ બહાર હાય એ અવશ્ય બનવાજોગ છે. એવી પ્રાચીન પાતાને અતિ ઉપયાગી ધમ સબંધી, ઇતિહાસ સંબધી, તેમજ અહિંસાદિક તત્વો સબધી વસ્તુની પરિસ્થિતિથી જાણીતા કરવા એ આ વાંચનમાળાનેા મુળ ઉદ્દેશ છે. પ્રાચિન શુદ્ધ અને સર્વોત્તમ ભાવનાઓનું અપૂર્વ ચિત્રપટ આજના યુગના મનુષ્યેાના હૃદયપટ ઉપર આળેખવાના છે.
જૈન સમાજમાં લુપ્તપ્રાય: થયેલી પૂર્વની અનુપમ—અદ્વિતીય ધર્મભાવનાઓ, આયત્વના ઉંચ્ચ સંસ્કારા અને જીવનના ઉચ્ચ આદર્શો પ્રગટાવી માર્ગ ભૂલેલા પથિજનાને સીધે માર્ગે લઇ જઇ પોતે ક્રાણુ છે ? પોતાના પૂર્વોક્રાણુ હતા ? એ વસ્તુ સ્થિતિ ઓળખાવવાના અમારા ઉદ્દેશ છે, એ ઉદ્દેશ પર પાડવા માટે સમાજમાં ઐતિહાસિક વાંચનના શોખ વધે, દરેક વ્યક્તિ સાહિત્યપ્રેમી બને, પ્રાચીન આર્ય સંસ્કૃતિ જાણવાને પ્રજા જીજ્ઞાસુ બને એવી અમારી મનેાભાવના સર્વાંશ પાર પડે, તાજ અમારી મહેનત સફલ થઇ કહેવાય. અને એટલાજ માટે એક વધુ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
-:
:
ઐતિહાસિક સાહિત્ય અમારા કદરદાન સમાજની સેવામાં અમે રજ કરવા ભાગ્યશાળી થયા છીએ.
પ્રસ્તુત નવલકથા એ વિકમની નવમી સદીનો ઇતિહાસ છે. વિક મની આઠમી સદીના મધ્યકાળ પછી ગુજરાતની ભૂમિ ઉપર અંધકારનું વાદળ છવાયું હતું એ અંધકારના વાદળને ભેદીને સૂર્ય જેમ બહાર નીકળે તેમ નવમી સદીની શરૂઆતમાંથી જ ગુજરાતમાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય જામ્યું હતું. આ ઇતિહાસ પણ તેજ સમય છે. એમાં મુખ્ય પાત્ર બપભાજી અને આમરાજા અગત્યને પાઠ ભજવી રહ્યા છે. પુસ્તક મોટું થવાથી એને બે ભાગમાં વહેચી નાંખવામાં આવ્યું છે. બંને ભાગે નવલકથાની શૈલીથી રસમય ભાવનાપૂર્વક આળેખાયા છે. જે પ્રથમ ભાગ વાચકવર્ગના હાથમાં આવતાં જ બીજા ભાગની કેટલી આતુરતા રહે છે તેને વાચક પિતજ ખ્યાલ કરી શકશે.
આ નવલ કથામાં તે જમાનાનું તાદસ્થ ચિત્ર આળેખવાનો પ્રયન થયેલ છે. બપ્પભટ્ટીજીનું બાળતેજ, આઠ વર્ષની વયે એમની દીક્ષા, આમકુમાર સાથે થયેલ મેળાપ,આમકુમારનું મેઢેરા ગામમાં આગમન, ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ મોઢેરા, સિદ્ધસેનસૂરિની વિદ્વત્તા, બપ્પભટજીની અપૂર્વ શક્તિ, સરસ્વતીદેવીનું વરદાન, આમકુમારે કનોજ દેશની ગાદી મેળવ્યા પછી બપ્પભટજીનું કરેલું સન્માન તેમજ એમને પિતાના રાજગુર તરીકે સ્થાપવા વિગેરે અનેક પ્રસંગે વાચકવર્ગની દ્રષ્ટિ સન્મુખ ખડા થશે. તે સિવાય બીજા પણ અનેક પ્રસંગો પ્રાપ્ત થશે.
એક તરફ હૈદ્ધોની પિતાના ધર્મ માટે થતી પ્રગતિ, બીજી બાજુ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુમારિલભટ્ટ અને શંકરાચાર્યના પ્રયત્ન, શંકરાચાર્યની રાક્ષસી ભયંકર મહત્વાકાંક્ષા, અન્ય ધર્મોનાં એમણે કરેલાં ખંડન, એ શંકરાચાર્યની ઉત્પત્તિ વગેરે સર્વ હકીકતે ઈતિહાસિક સત્ય સાચવવાની કાળજી રાખીને આળખવામાં આવી છે, એકબીજાના ધર્મો સાથે ચાલતી હરીફાઈ તમે આ પુસ્તકમાં જોઈ શકશે એવું આ અપૂર્વ સાહિત્ય અનેક પુસ્તકના સંશોધનનું અને અતિ પ્રયાસનું ફળ છે.
શંકરાચાર્યનું વૃત્તાંત અમે અજ્ઞાનતિમિર ભાસ્કર, ન તત્વાદશ અને તત્વનિર્ણય પ્રાસાદમાંથી લીધેલું છે. શ્રીમદ્દ તિજયાનંદસૂરીશ્વરની અગાધ વિદ્વતા અને ઐતિહાસિક સંશોધનને ફલરૂપે આ પ્રથા છે. જેમના નામથી સકલ જેન પ્રજા તે શું બધે જૈનેતર પ્રજાપણ વાકેફગાર છે. એ મહાપુરૂષે શંકરાચાર્યનું જીવન ચરિત્ર ટુંકમાં ઇતિહાસથી સંશોધન કરીને પિતાના ગ્રંથમાં સત્ય રીતે પ્રગટ કરેલું છે. બાકી તે શંકરાચાર્યના શિષ્ય આનંદગિરિ વગેરેએ શંકરાચાર્યના જીવન ચરિત્રો કેટલી સત્ય હકીક્તને છુપાવીને આપેલાં છે જે વાંચવાથી તુલના થઇ શકે. . તે સિવાય જેનાચાર્ય શ્રીમદ્દ બુદ્ધિસાગરજી જૈનધર્મની પ્રા
ચીન અર્વાચીન સ્થિતિમાં પણ શંકરાચાર્ય સંબંધી થડે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. એ સર્વના આધારરૂપે આ શંકરાચાર્યનું ચરિત્ર અમે લખવાને આ પુસ્તકમાં પ્રયાસ કર્યો છે. સિવાય બીજી કલ્પના એમના જીવન માટે અમારાથી તે નજ કરી શકાય.
જે જેનેતર લેખકેએ તદ્દન અસત્ય કલ્પનાઓ ઉભી કરીને ન
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાને કલંક્તિ કરવામાં ઉણપ રાખી નથી. પિતાની શકિત, વિદ્વતા એમણે જૈનપાને, જૈનધર્મને, અન્યાય આપવામાંજ વાપરી છે, એવી કલ્પનાઓ જે અમે કરવા ધારીયે તે કરી શકીએ, પણ એમની અસત્ય કલ્પનાઓ એમને જ મુબારક હો !ફક્ત ઐતિહાસિક સત્ય વસ્તુ બતાવવી એજ અમારો ઉદેશ છે અને અનુકુળ સમયે અમારી એ ભાવનાઓ જગતના ચોકમાં રજુ થશે.
જૈન સમાજ દ્રવ્યપ્રધાન હોવાથી સાહિત્યમાં છે ભાગ લે છે એનું જ આ પરિણામ છે, જેથી જેનેતર લેખકને જેનપાત્રોને નિંદવાની તક મળે છે. માટે જૈન સમાજની દરેક વ્યક્તિ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં કેવીરીતે આગળ વધી શકે, ઈતિહાસને શેખ શી રીતે વધે, એવી ભાવના એ જાગ્રત કરવાને અમારે પ્રયાસ છે. અમારી આ ઉચ્ચભાવના દરેક જૈનબધુના હૈયામાં સુવર્ણ અક્ષરે કેતરાય અને ભૂતકાળમાં એ ચડતી પડતીનાં ક એમની આગળ સહ્મસ્વરૂપે પ્રત્યક્ષ થઈ એમનાં વિવેક ચક્ષુ ખેલે એજ અમારી આંતર ભાવના છે.
ઐતિહાસિક વસ્તુસ્થિતિ જાણવાને જેમનાં હદય આતુર હોય એવા ધર્માભિમાની જેનેને તે આવાં પુસ્તકે અવશ્ય ઉપયોગી થાયજ બધે એની ઉપયોગિતા આબાલવૃહ પર્યત દરેક જૈન કુટુંબમાં થાય અને એમનાં જીવન ઉચ્ચ આદર્શમય બને તેજ અમારો ઉદ્દેશ-પશ્ચિમ સફલ થયો કહેવાય. તેમજ તેઓ પણ સત્યાસત્યને ભેદ સમજી પોતાની દષ્ટિ વિશાળ કરીને એક સાચા જેન બને!
આ પ્રથમ ભાગ કરતા બીજો ભાગ અધિક રસપૂર્વક આળેખાશે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ગ્રાહકોને તેમજ અન્ય સર્વ કેઈને આવતી સાલમાં આપવામાં આવશે જેમાં આ નવલકથા સમાપ્ત કરવામાં આવશે.
શાસનમાં એકજ પ્રભાવશાલી પુરૂષ ઉત્પન્ન થાય છે, તે કેટલું બધું કાર્ય કરી ઉપકાર કરી જાય છે અને એના જવાથી સમાજ કેટલી નિઃસ્તેજ બને છે એ ખાસ ધ્યાન રાખવાનું છે. પ્રભાવક ચરિત્ર, ચતુર્વિશતિ, પ્રબંધ, પરિશિષ્ટ પર્વ, જૈન ઇતિહાસ, જૈન પ્રાચિન ઇતિહાસ, વગેરે અનેક પુસ્તકેના દેહનરૂપે આ નવલકથા અમે જૈન સમાજ આગળ રજુ કરીયે છીએ. એટલાજ હર્ષથી, ઉમંગથી સમાજ એને લાભ લેશે એજ અમારી મનભાવના ? બાકી તે એવા પ્રભાવિક પુરૂષના સંપૂર્ણ ગુણોનું વર્ણન કરવાને તે આજે કેણ શક્તિવાન છે ? આ તે અમારે અલ્પ પ્રયાસ છે. એજ વિનંતિ.
લેખક.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમણિકા.
નંબર. વિષય. પ્રકરણ ૧ લું રાજકુમાર
, ૨૬ મહેરાગામમાં - ,, 8 સિહસેનસૂરિ . ,, ૪થું ભૂતકાળનાંસ્મરણે. , ૫ મું પિતા અને પુત્રી ...
હું ઇતિહાસ પરિસ્થય ...
મુ કનોજરાજ યશોવર્મા છે ૮મું કમલા
૯ મું વિધિનું વિધાન ... ૧મું પૂર્વ પરિચય - ૧૧મું ન ઇતિહાસની સાંકળ
પરયું બાળ તેજ , ૧૩મું કસોટી ૧૪મું દીક્ષા
ભકાર્તિ કયું રાજયાભિષેક ૧૭મું રાજમાન ૧૮મું કુમારિયભટ્ટ
૧૨૩
૧૪
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
•-૧૪૯
૧૮૯
» શું બપ્પભટ્ટસૂરિ , રમું વર્ધન કુંજર ..
•.૧૫૬ ૨૧મું કમનશીબ વિશિષ્ટા
•.-૧ર ૨૨મું શંકરનો જન્મ -
...૧૭ર રમું કનેજિમાં
૧૮૨ ૨મું વિદમાં વિક્ષેપ .. ૨૫મું પશ્ચાત્તાપ
૧૭ ૨૬મું આમંત્રણ .
૨૦૫ ૨મું ગોદાવરીના તીરે
૨૧૨ ૨૮મું લક્ષણાવતીમાં , ૨૮મું ગુરૂ વિયોગ ...
૨૨૫ ૨૯મું સ્વધર્મને માટે ...
૨૩૨ મું પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત ...
૨૩૯ કાણું પુષ્પધવાનું અનુકુળ આમંત્રણ. ૨૫૧ થી ૨૫૮
• ૨૧૮
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ ही श्री पार्श्वनाथाय नमः
બપ્પભટ્ટસૂરિ
અને
પ્રકરણ ૧લું.
રાજકુમાર, - વિક્રમ સંવતના નવમા સૈકાની શરૂઆતમાં એટલે લગભગ સંવત ૮૦૭ માં આ ઐતિહાસિક નવલકથા શરૂ થાય છે.
કુદરતે પોતાનું મનહર સાંદર્ય સૃષ્ટિની સપાટી ઉપર કેવું બિછાવી દીધું. મારા ઉદાસ થયેલા દિલને પણ આ સુરમ્ય દેખાવ કે આલાદજનક થયે. અત્યારનાં શાંતિ,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
ધીરજ અને સ ંતેાષ ખચીત ક્યારે પણ ન અનુભવેલાં, સુખ, શાંતિ અને સગવડતાનાં રાજમહેલમાં અખુટ સાધના છતાં પણ આવા કુદરતી આન ંદતા ત્યાં પણ નહીં મળેલેા. વિધિ જે કરે છે તે સારૂં જ કરે છે. હાલમાં થાડા દિવસ આ ગામમાં રહીને આગળ ચાલજી',
,,
એ
એક ઉગતી વયના તરૂણના એ ઉદ્ગાર હતા. વર્ષારૂતુના સમય હાવાથી આકાશ વાદળાંઆવડે ઘેરાયેલ હતું, તરતનાજ વરસાદ પડેલા હૈાવાથી પૃથ્વી જળમય થયેલી જણાતી હતી. વનસ્પતિઓની કુદરતી શેાભા અને તરૂવરાની મંદ મંદ ડાલતી નાની માટી લતાએ આનંદજનક થતી. મધ્યાન્હ સમય છતાં સૂર્ય વાદળના પડલમાં ગુપ્ત પ્રવાસ કરતા હાવાથી તે પ્રાત:કાળનું જ ભાન કરાવતા હતા. શહેરની બહારના એક જીણુ ઉદ્યાન નજીકના એક દેવાલય આગળ પડેલી પત્થરની શિલા ઉપર એક માળ તરૂણ પુરૂષ કુદરતનુ સાંદ` જોતા પાતાના દુ:ખને પણ ભૂલી જઇ ઉપર પ્રમાણે વિચાર કરતા હતા.
તરૂણ તે કાઇ પરદેશી જેવા જણાતા હતા. સામાન્ય ક્ષત્રીય વેશ અને પાતે એકાકી છતાં તેની આકૃતિ ભવ્ય અને ખાનદાન હતી. એનું વિશાળ લલાટ અને સુંદર વદન ઉપર દ્વીપતુ તેજ એ એની ખાનદાની જણાવવાને પુરતાં હતાં. એના શરીરના મજબુત બધા એની શૂરવીરતાની સાક્ષીભૂત હતા. તે એક ઉચ્ચ ક્ષત્રિય કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા નખીશ હતા.
પ્રવાસી મુસાફ્રીના દુ:ખથી કંટાળેલા જણાતા, થાકીને
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
""
?
તે મોટા વૃક્ષનુ અવલખન લઇને આ શિલા ઉપર બેઠેલા એટલામાં વર્ષોએ જગત ઉપર પોતાની સત્તા અજમાવી, જેથી તેનું ચિત્ત ક્ષણવાર પ્રસન્ન થયેલું, પરન્તુ વર્ષો બંધ થયા પછી વળી વિચાર સ્ફુર્યાં. “ હવે કયાં જવું ? આ ગામમાં આપણુ કાઇ ઓળખીતું નથી. પાસે ખરચી પણ નથી તે ખાવું પણુ શુ ? ” ક્ષુધા તા કકડીને લાગેલી, પરન્તુ વર્ષાએ જગત ઉપર અપૂર્વ ઠંડક જમાવેલી, તેની અસર પ્રવાસીને પણ થઇ હેાવાથી શાંતિ હતી. છતાં થાડીવાર પછી “પણુ કાંઇ ખાવું તેા જોઇએને ? હશે . એક વખત ગામમાં તે જવા દે, પછી થઇ પડશે. ” વળી પ્રવાસીના વિચાર પ્રવાહના વેગ સ્ખલિત થયા. ચંચળ મન ક્ષણમાં અને અન્ય વિષયમાં ખેંચી ગયુ. જેવા તે શૂરવીર હતા એવા જ પાતે કવિ હતા. પ્રસંગને અનુસરીને ખાટી મીઠી કવિતાઓ પણ રચી નાખતા. એનીશ્લાક રચવાની શક્તિ સારી હતી. પાતે જ્યારે વતનમાં હતા, ત્યારે પેાતાની કવિત્વશક્તિનુ ઠીક પાષણ કરતા. બધા લેાકેા એનાં કવિત્વને મુક્તકંઠે વખાણુતા ડાવાથી એને ઉત્તેજન મળતુ. આજ કેટલાક સમય થયાં વતનના ત્યાગ કરેલા હૈાવાથી એ શક્તિ મંદ પડેલી છતાં અત્યારે એ સતેજ થઈ અને વર્ષારૂતુને અનુસરીને એ ચાર કાવ્ય રચી કાઢ્યાં. અક્સાસ આજે એને વખાણનાર તેની પાસે કાઈ નહોતું.
છેવટે વર્ષો બંધ પડેલી હાવાથી પ્રવાસી વિચારમાંથી જાગૃત થઇ શહેરભણી જવાને ઉઠયા કે તરત જ એક વ્યક્તિ ઉપર મોંની નજર પડી. હજી તેા મુચ્છના દ્વારા ઉગવાને
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ વાર હતી, છતાં એ વ્યક્તિને પહેરવેશ ભિન્ન પ્રકારને જેઈને પ્રવાસી ચમક્યા. બાળક છતાં એને પ્રભાવ, એ તેજ, એ સંદર્ય અનુપમ હતાં. પરદેશીને તરત જ એ વ્યક્તિએ ત્યાગની મૂર્તિ તરફ પૂજ્ય બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ. બે હાથ જોડી નમ્યો અને પૂછયું.
આપ કોણ છે?”
એક સંસારત્યાગી, વૈરાગી સાધુ છું” વ્યક્તિએ કહ્યું.
એનવિન આગંતુક વ્યક્તિનાં અણમોલ વચન સાંભળીને મુસાફર ચમક્યા. “આપ અહીંના રહેવાસી છો?”
મુસાફરના શબ્દો સાંભળીને તે વ્યક્તિ હતી. “મહાનુભાવ! અમારે સાધુને વળી ઘરબાર શાં? આજ અહીયાં તે કાલ વળી બીજે ઠેકાણે.”
એમ ” શું ત્યારે તમે આવી બાલ્યાવસ્થામાં સંસારનો ત્યાગ કર્યો છે? ખાવું, પીવું, રમવું, ખેલવું છેડીને તમે સંન્યાસ ગ્રહણ કર્યો છે? હજી તે તમે બાળક છે. ક્યા દુખે આ માર્ગ તમે ગ્રહણ કર્યો ?” પ્રવાસી બોલ્ય.
ક્યા દુખે?” બાલ્યાવસ્થા હજી તે જેમની પસાર થાય છે, એવા એ મુનિ બેલ્યા. એમના શબ્દોમાં કર્કશતા હતી. “કયા સુખે તમે પરદેશમાં ભ્રમણ કરી રહ્યા છે? સંસારના કયા વિષયમાં તમે સુખ માને છે?” * તરૂણ સાધુનાં વચન સાંભળીને મુસાફર ચક્તિ થયે. આ વાતમાં એને રસ પડવા માંડ. આ રસના સ્વાદમાં
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાનું દુઃખ પણ એ વિસરી ગયો. “ગાડીઘેડામાં ફરવું, મહેલમાં રહેવું, અનેક પ્રકારના ભેજન જમવાં, પ્રિયાની સાથે વિનોદ કરે, મિત્રોની સાથે ગોષ્ટિ કરવી, માણસે ઉપર હકુમત–સત્તા ચલાવવી, મનગમતાં વસ્ત્રાભૂષણ સજવાં, વગેરે અનેક પ્રકારની સુખની સામગ્રી જગતમાં દષ્ટિગોચર નથી થતી શું?”
તે પછી તમે શા માટે છેડી?” બાલસાધુનાં અણુધાર્યા વચન સાંભળી પ્રવાસી ચમકયે. શું જવાબ આપે એ માટે ક્ષણભર મુંઝાય. એ બાલમુનિ ફરીને બે.
એ બધી વસ્તુઓ ક્ષણભર સુખને આપનારી છે. એ ભેગવવામાં એના ઉંડાણમાં કેટલું દુ:ખ રહેલું છે. એ તમને ક્યાંથી સમજાય?જે પ્રાણુઓમાં વાસનાઓ રહેલી હોય એને આવી ઈચ્છાઓ થાય જ ! ત્યાગીઓને આવી વાસના–ઈચ્છા હતી જ નથી. વાસના એજ દુઃખમય સંસાર છે.”
આપનું કથન કદાચ સત્ય હશે, પણ મારા જેવા મનુષ્યને ન સમજાય એ બનવા જોગ છે”પ્રવાસીએ જેમતેમ કરીને પતાવ્યું.
તમે આ ગામમાં નવા આવેલા છે કેમ ખરું ને? બીજી વાતમાં મુદ્દાની વાત પૂછવી તે હું ભૂલી જ ગયે. તમારી કાવ્ય શક્તિએ મારું ધ્યાન ખેંચ્યું તમે કેણ છે, એ જાણવા મન લલચાયું.”
આપે કહ્યું તેમજ છે. દેશપરદેશમાં જામણુ કરતે અનેક હલને જોતાં હું હમણાં જ આ શહેરમાં આવ્યો છું.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
($)
ગામમાં જવાના વિચાર કરૂ છું. આ ગામનું નામ શું છે વારૂ? ”
“ માઢેરા ? ” મુનિએ કહ્યું.
“ એમ ? મેઢેરા નામ શા ઉપરથી પડયું હશે વારૂ ?” “ માઢ લેાકેાનાં ઘર અહીયાં વિશેષ હેાવાથી અથવા તે એમણે વસાવેલુ' હશે એથી એવુ' નામ પડયુ હોય તેા બનવા જોગ છે. ”
tr
સૂર્યાંનુ પ્રખ્યાત મંદિર વખણાય છે તે આજ મેાઢેરા કે ? ”
“ હા ! અહીંયાં સૂર્યંનું વિશાળ મદિર છે. મેઢેરા અને ઝીંઝુવાડામાં સૂર્ય મંદિર પ્રખ્યાત કહેવાય છે. એ તા ઠીક પણ અહીં તમે કયાં ઉતરવાના છે ?”
“ આ ગામમાં હું કોઇને ઓળખતા નથી. તેમ મારૂ સ્નેહી સંબંધી જન પણુ અહીયાં કાઇ નથી. તેથી કયાં ઉતરવુ એ નક્કી નથી. જતાં જતાં જ્યાં જવાય ત્યાં ખરૂ ? ” “ ઠીક છે ત્યારે મારી સાથે આવશેા ? '
,,
“ તમે મને ક્યાં લઇ જશેા? તમે તેા ઘરબાર વગરના ત્યાગી છે?
,,
પ્રવાસીનાં વચન સાંભળીને બાલ સાધુ મૃદુ હસ્યા.” મારા ગુરૂ પાસે.” તેમણે પ્રવાસીને જવાબ આપ્યા.
“ આપના ગુરૂનાં દર્શન કરવાથી મારા આત્મા પણ પવિત્ર થશે. ”
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) “બરાબર છે? દેવગુરૂના દર્શનથી પાપને નાશ થાય. વાંછિત પરિપૂર્ણ થાય.”મુનિએ અનુમોદન આપ્યું.
લગભગ બનને સમવયસ્ક હોવાથી મંત્રી ભાવના હમેશાં સરખે સરખામાં જ થાય છે. પૂર્વને રૂણાનુબંધ-સંસ્કાર એમાં પ્રેરણ કરે છે. સાધુ ત્યાગી હતા છતાં આ પ્રવાસીની કાવ્ય શકિતથી એને કવિ તેમજ પ્રભાવવંત પુરૂષ ધારી એની સાથે વાતચિત કરી એને પોતાના ગુરૂની પાસે લીધે.
સાધુતે નવદીક્ષિત ભદ્રકીર્તિ અ૫ભટ્ટહતા. ગુરૂની આજ્ઞા મેલવી બપ્પભટ્ટ મુનિ બહાર થંડિલ–વડીનીતિ માટે આવ્યા હતા. ધોધમાર વરસાદ પડવાથી મુનિ આ દેવમંદિરમાં છેલ્યા. જો કે એમની ઉમ્મર નાની હતી, છતાં ત્યાગ સ્થિરતા, ગંભીરતા, વિદ્વત્તા અભુત હતાં. પ્રવાસીની કવિત્વ શકિતએ એમનું ધ્યાન ખેંચાવાથી એમનું ચિત્ત આકર્ષાયું અને એમની મિત્રીની શરૂઆત થઈ
ત્યાંથી બને વાત કરતા ગામમાં ચાલ્યા ગયા.
પ્રકરણ ૨ જુ.
મોઢેરા ગામમાં. અ૫ભટ્ટ સૃનિ પ્રવાસીની સાથે ઉપાશ્રયમાં આવી ગુરૂને નમ્યા. પ્રવાસીએ પણ સૂરિને વંદન કર્યું. ગુરૂએ એક તીર્ણ નજર આ અજાણ્યા મુસાફર ઉપર નાખી. તેમણે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
જોયુ કે આ પરદેશી કાઇ. સામાન્ય મનુષ્ય નથી. જાણે કોઇ દિવસ એ વદન દૃષ્ટિગોચર થયું હોય એમ હૈયું સાક્ષી પુરતુ. ત્યારે એ કાણુ હશે ! એ જાણવાને જિજ્ઞાસા વધી. પ્રવાસીપણુ એ હાથ જોડી ગુરૂની સન્મુખ ઉભેલેા હતા. જો કે તેનાં ક્ષત્રીયને યાગ્ય વસ્ત્રો સામાન્ય અને મલીન હતાં, એ ખાલ વદન ઉપર ચિંતાની છાયા છવાયેલી છતાં એનુ પુણ્ય તેજ, સુંદર શરીર અસાધારણ હતાં. એને જોઈને ગુરૂ મહારાજનું ચિત્ત પણ યુ, “ વાહ ! અપ્પભટ્ટ ! મિત્ર તેા સારા શેાધી લાવ્યા ? ” ગુરુ શિષ્ય અપભટ્ટને ઉદ્દેશીને મેલ્યા અને હસ્યા. “ કાણુ છે આ ? ”
“મેં એમને પૂર્ણ રીતે ઓળખ્યા નથી. જીણુ ઉદ્યાનની નજીક દેવમંદિર પાસે શિલા ઉપર શોકમગ્ન હૃદયને કાવ્યશકિતથી આન ંદ આપતા હતા. ત્યાં મારૂ ચિત્ત ખેંચાતાં આપના દર્શોને હું એમને તેડી લાવ્યેા. કહે છે કે દૂર દેશથી મારૂ` આવવું થયું છે ? ” અપ્પભટ્ટ મુનિએ જણાવ્યુ.
,
“ એમ ? વત્સ! એસ ! એસ! તું કયાંથી આવે છે?” ગુરૂએ આશ્વાસન આપતાં પૂછ્યું.
કાન્યકુબ્જથી–કનાજથી. ” તણે કહ્યું.
કનાજનું નામ સાંભળીને ગુરૂમહારાજ સાવધ થયા. ખાપરીમાં છુપાયેલી પૂરાણી સ્મૃતિને યાદ કરતા હાય એમ કંઇક સાંભળવા લાગ્યા. ” કનાજમાં તુ` કેાના પુત્ર ? ”
“ મગદેશની રાજ્યધાની પાટલીપુત્ર નગરમાં નમા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિંદને જીતીને મર્યવંશીય મહાપ્રતાપી ચંદ્રગુપ્ત ભારતેશ્વર થયા. તેમના વંશજો કાજ ઉપર પણ અધિકાર ચલાવવા સુબા તરીકે આવતા, એ વંશમાં થયેલા એક શ્રેષ્ઠ પુરૂષે મગધની ગાદી નબળી પડતાં કનોજમાં પિતાની ગાદી સ્થાપી. આજે એ વંશમાં થયેલા યશોવર્મા નૃપતિ રાજ્ય કરે છે. તે જ મારા પિતા !ને માતાનું નામ સુયશા!” એટલું બોલીને તરૂણ અટકો.
ગુરૂને કંઈક યાદ આવ્યું હોય તેમ નિશ્ચયપૂર્વક બોલ્યા. અને તારું નામ?”
મારૂં નામ?” એમ કહીને ચાક વડે જમીન ઉપર બે અક્ષરો લખીને બતાવ્યા.
“આમ કુમાર?” “હા! ભગવન !”
આ તરૂણ યુવક તે કનોજના યશોવર્મા રાજાને કુમાર હતો. હવે ગુરૂને પણ યાદ આવ્યું કે આ સુંદર વદન પહેલાં પિતે જોયું હતું, પણ રાજપુત્ર છતાં આવી તરૂણ અવસ્થામાં એકાકી કેમ ભટકતે હશે, રાજમહેલનાં સુખ, સૌભાગ્ય અને વેબ છેડી પરદેશમાં રખડવાની એની શી મતલબ હશે?” રાજકુમાર ! તું આવા વિશાળ રાજ્યને વારસ છતાં પરદેશમાં શા માટે લટકે છે? શું પિતા પુત્ર વચ્ચે કાંઈ ખટપટ ઉભી થવાથી તારે આમ એકાકી રખડવું પડે છે? કે ખાસ બીજુ કાંઈ કારણ છે.” ગુરુએ આવી રીતે એકાકી ફરવાનું તેની પાસેથી કારણ જાણવા માગ્યું.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
“કારણ તે ખરૂંજ ને ! કારણ વગર તે કેઈ કાર્ય થયાં છે, ભગવન !” આમ બેલતાં બોલતાં કુમારે હસી દીધું.
“વત્સ! તને કાંઈ અડચણ ન હોય તે અમને કહે, શા માટે તે હાલું વતન અને માતાપિતાને તજી દીધાં ”
ભગવન ! બાલ્યાવસ્થા ઓળંગીને હું જેમ જેમ તારૂણ્યમાં આવતે ગયે, તેમ મારા હાથે લક્ષ્મીને વ્યય અધિક થવા લાગે. સુખ સગવડમાં, મોજશોખમાં લખખુટ ખર્ચ કરતો જોઈ પિતા મારી ઉપર નારાજ થયા. દુનિએ એમના કાનમાં વિષ રેડવું શરૂ કર્યું કે-“રાજકુમારે છુટે હાથે ખર્ચ કરવા માંડયું હોવાથી મહારાજ ! તીજોરીનું તળીયું હવે દેખાવા લાગ્યું છે. માટે આપ રાજકુમારને રીતે અટકાવે !” વારંવારના દર્શન પુરૂના કથનથી પિતાએ એક વખતે ખાનગીમાં બેલાવીને મને શિખામણ આપવા માંડી. ” આમકુમાર શ્વાસ લેવા શે .
અને એ શિખામણ તને પરદેશગમનમાં નિમિત્તરૂપ થઈ ખરૂં કે?” ગુરૂએ કહ્યું.
હા! ભગવન ! એમજ છે. પિતાજીએ મને કહ્યું પુત્ર ! લક્ષ્મી કેવી રીતે પેદા થાય છે તે ઉડાઉ પુત્રે ન જાણી શકે! લક્ષમી વગર મનુષ્યનું જીવન ઉજ્વળ બની શકતું નથી. જગતના દરેક વ્યવહારમાં દરેક મનુષ્યને ધનની કેટલી જરૂર હેય છે, તેની સુખમાં ઉછરેલા તને શું માલુમ ! ધનને માટે ભુખ, તરસ, ટાઢ તડકે વેઠીને મનુષ્ય વન વન રખડે છે, છતાં એને મળતું નથી. છળ, પ્રપંચ, અનેક પ્રકારની યુક્તિઓ,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) કરવા છતાં પણ પૂર્વનું પુણ્ય હોય તો જ ધનની પ્રાપ્તિ થાય. અનેક સંકટ લેકે શા માટે સહન કરે છે? સૈનિકે યુદ્ધમાં જઈ શૂરવીરતાપૂર્વક શા માટે લડે છે? રાજાએ અનેક પ્રકારનાં યુદ્ધો શા માટે ખેડે છે? એક ફક્ત ધનને જ માટે! કેમકે ધન એ મનુષ્યના જીવનું જીવન છે-પ્રાણુ છે. તું જેતે નથી કે ધન મેળવવા ખાતર ગરીબ-ભિખારીઓ કેવાં પરાંપરાં કરી રહ્યા છે. વિદ્વાનેને પણ ધન મેળવવા ખાતર શ્રીમોનીરાજાઓની ખુશામત કરવી પડે છે. એવું ધન એનું યત્નથી રક્ષણ કરવું જોઈએ. ત્યારે તું તે ઉડાવ્યેજ જાય છે. તેમાં પણ રાજાએ તે ધનનું વિશેષ પ્રકારે રક્ષણ કરવું જોઈએ. રાજ્યની સપ્તાંગ લક્ષ્મીમાં ધન એ એનું અપૂર્વ બળ છે.”
પિતાની આવી વાણી સાંભળીને મેં કહ્યું. “પિતાજી! આપ ધનને આટલી બધી મહત્તા કેમ આપો છે? ધન તે આપણુ પરાક્રમને આધિન છે. લક્ષ્મી તે પરાક્રમીઓને જ વરેલી છે. આપણું પૂર્વજ ચંદ્રગુપ્ત મહારાજે પરાક્રમથી જ મગધનું સામ્રાજ્ય નવમા નંદ પાસેથી જીતી લીધું હતું. એમના પત્ર મહાન સમ્રાટ અશોકે યુવરાજ નહી છતાં બાહુબળે મગધનું તખ્ત સ્વાધીન કરી ભારતના અધીશ્વરની પદવી પ્રાપ્ત કરી કલિંગીઓને મારી તેમની લક્ષ્મી જીતી લીધી. મહા પ્રતાપી અજાતશત્રુએ સમશેરના બળથી જગત માત્રની લક્ષમી સ્વાધીન કરી હતી. માટે પુરૂષને આધિન લક્ષ્મી હોય, નહી કે લક્ષમીને આધિન પુરૂષ?” રીતસર જવાબ આપે.
મારા એ જવાબથી પિતાના મનને સતેષ થયો નહી.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) જેથી એમણે ફરી મને કહ્યું. “પુત્ર ! એ તે બધી જુના જમાનાની વાતો! તું જાણે છે એમનામાં ને આપણામાં આભ જમીનને અંતર! આપણે તે એમના ચરણની રજ બરાબર પણ નથી. એમને પગલે ચાલવું આપણને ન પાલવે ! તું ગમે તેવે તેય પણ હજી નાદાન બાળક! દુનીયાના અનુભવની તને શી ખબર? જેમ જેમ મેટે થતે જઈશ અને ઠાકરે વાગતી જશે, ત્યારે સમજણ પડશે કે રાજ્ય કેમ ચાલે છે? તને ખબર છે, આવા ઉડાઉ ખર્ચથી તે પ્રજા પણ નારાજ થઈ જાય ! વિફરી જાય!”
શા માટે પ્રજા વિફરી જાય? હું મારા પૈસા વાપરું એમાં પ્રજાને શું?” રાજા એ તે પ્રજાને અધીશ્વર કહેવાય!
બરાબર, પણ તે કયારે ! રાજા પ્રજાને રક્ષક હેય ત્યારે સમજ્યો? રાજ્યની તીજોરીનાં નાણું એ પ્રજાનાં નાણું ગણાય. કર, વેરા, મહેસુલ વગેરે પદ્ધતિથી વસુલ કરેલાં એ નાણાં પ્રજાની વ્યવસ્થા સાચવવામાં, રાજા અને પ્રજાના હિતસ્વી કાર્યમાં જ વપરાય, આવી રીતે મજશોખમાં વ્યર્થ ઉડાવી ન દેવાય.”
પિતાજી બહુજ નિયમસર ખર્ચ કરીને રાજ્ય કારોબાર ચલવતા. જેથી મારી રીતે તેમને પસંદ ન પડી. એમની વાત કદાચ સત્ય હશે છતાં પણ મને તે નજ રૂચી. વ્યર્થ વિતંડાવાદ છેડી હું ન રહ્યો. પિતાજી તે શિક્ષા આપીને ચાલ્યા ગયા. પરંતુ પિતાની વાત મને નહી ગમવાથી મેં આ રાજીધાની, માતા, પિતા, બંધુ છોડી દેવાનો વિચાર કર્યો. -
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩)
તે પછી એક દિવસે માતાપિતા કે કોઇપણ વ્યક્તિને કહ્યા વગર પિતાથી રૂર્ણ થઈને હું એકાકી ચાલી નીકળ્યે ક્રૂરતાં કરતાં આજે આપની પાસે આવ્યે છે.”
“ વત્સ ! પિતાની હિતશિક્ષા તે ન માની એ ઠીક ન. કયુ. ખેર જે થયુ તે ખરૂં, પણ હવે તું તારા વતન જા ! માતા પિતાને હર્ષનું કારણ થા ! ”
“ નહી ! હું વતન જવા બિલકુલ ઇચ્છતા નથી. મારા અને પિતાજીના મેળ કદાપિ મળવાના નથી. ”
cr
“ તારા વિજોગે તારાં માતાપિતાને કેટલુ' દુઃખ થતુ હશે, એ તારૂં બાળહૃદય ન સમજી શકે. તારા રાજ્યની ભારતની આર્ય પ્રજા તારાં દન કરવાને કેટલી બધી આતુર હશે. તને જોઇને સ કાઈ પ્રસન્ન થશે. ”
“ ગમે તેમ પણ હું દેશમાંતા જવાના નથીજ ભગવન્ ! હું હવે રજા લઉ છું ! ” એમ કહી એણે ઉઠવા માંડયું. 66 વત્સ ! ક્યાં જઈશ ?”
“ મારૂં ભાવી લઇ જશે, ત્યાં ! ”
- તા અહીંજ રહે ! તારા મિત્ર અપ્પભટ્ટની સાથે; શસ્ત્ર શાસ્ત્ર આદિ પુરૂષની ખšાંત્તર કળાના અભ્યાસ કર ! પિતાના ઘરની માફ્ક આનંદ કર ! ”
ઃઃ
“ આપ તેા ત્યાગી—મહાપુરૂષ છે ને હું તે ગૃહસ્થ તે કેમ ખનશે ? ” આમ કુમારે પૂછ્યું.
“એ માટે તારે ચિંતા ન કરવી. અમે ત્યાગી છીએ, પણ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪). શ્રાવકે કાંઈ ત્યાગી નથી. તેઓ પિતાને વ્યવહાર સમજે છે. વાણીની મીઠાશ અને વિવેક તે વણિકને જ છે. સમ?”
હા ! રાજકુમાર રહે અહીંયા! આપણે સાથે શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરશું, અભિનવ કાવ્યો દ્વારા વાણી વિનોદ કરી કાલ વ્યતીત કરશું.” બપ્પભટ્ટજીએ અનુમોદન આપ્યું.
આપનું વચન હું માથે ચડાવું છું.” આમકુમારે ગુરૂનું વચન માન્ય રાખ્યું.
ગુરૂ તે સિદ્ધસેનસૂરિહતા. વનાવસ્થા એ વટાવી ગયા હતા. તે જમાનાના વિદ્વાનેમાં આભૂષણરૂપ, સકલ શાસ્ત્રના જ્ઞાતા અને સમયજ્ઞ હતા. તરતજ એમણે પાસે રહેલા શ્રાવકેને આમકુમારની ભલામણ કરી.
પ્રકરણ ૩ જુ.
સિદ્ધસેનસૂરિ પૂર્વની ઘટના બન્યા પછી વચમાં ચેડાક દિવસે પસાર થઈ ગયા. આમકુમારે પુરૂષને ગ્ય બહેર કળાને અભ્યાસ શરૂ કર્યો. લેખનકળા, ચિત્રકળા, ગણિતશાસ્ત્ર, છંદશાસ્ત્ર, વ્યાકરણશાસ્ત્ર, જોતિષશાસ્ત્ર, નૃત્યકળા, સંગીતકળા, રત્ન પરીક્ષા, વાઘકળા, પત્રછેદ્ય, નખ છેદ્ય, શસ્ત્રવિદ્યા, અશ્વારોહણ, ગજાહણ, ગજતુરગશિક્ષા, મંત્રવિદ્યા, યંત્રવિદ્યા, રસવાદ,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ધાતુવાદ, અન્યવાદ, તર્કવાદ, વિષવાદ, વેધક, આચાર્યવિદ્યા, આગમવિદ્યા, શાકુન, સામુદ્રિક, પ્રાસાદલક્ષણ, ઈતિહાસ, વેદ, કાવ્ય, અલંકાર, ચિકિત્સા, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, પૈશાચી, વશ્વકર્મ, પણકર્મ, પાષાણુકર્મી લિપિકર્મ, ઈત્યાદિક સર્વ કળાઓ શીખવી શરૂ કરી. લક્ષણદિક અન્ય ગ્રંથને પણ અભ્યાસ શરૂ કર્યો.
આમકુમાર ધીરેધીરે સર્વ કળામાં નિપુણ થવા લાગે. તેમજ બપ્પભટ્ટ સાથે હંમેશના પરિચયથી એને એવી તે ગાઢ પ્રીતિ થઈ કે આમકુમારને બપ્પભટ્ટજી વગર મુદ્દલે ચેન પડતું નહી. દિવસને ઘણેખરો સમય તેઓ બંને સાથે જ વાણવિદમાં, નવીન શાસ્ત્ર શીખવામાં પસાર કરતા.
આરંભમાં વિશેષ અને આગળ જતાં ક્ષયને પામનારી દુર્જન પુરૂની મૈત્રી હોય છે, ત્યારે સજજન પુરૂષેની મૈત્રી શરૂઆતમાં ભલે અલપ હોય પરંતુ કાલાંતરે તે દઢ અને મજબૂત થતી જાય.
સમય એક દિવસના મધ્યાન્હ પછીને હતે. અત્યારે ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિ પાસે બપ્પભટ્ટ અને આમકુમાર તથા બીજા પણ શ્રાવકસજજને બેઠા હતા. અનેક વિષય ઉપર ધર્મચર્ચા ચાલી રહી હતી, અનેક પ્રકારની કળાઓ શીખવામાં આમ કુમારને ઉપકાર તે સિદ્ધસેનસૂરિને હતે એ બરાબર તે સમજતા હતા. કૃતજ્ઞતાથી એનું હૈયું ઉછળી રહ્યું હતું. સમય અનુકૂળ થતાં એને બદલે કઈ રીતે વાળી આપે એ માટે નિરંતર એનું હૈયું આતુર રહેતું. ત્યાગવૃત્તિમાં અદ્ધિ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
તીય છતાં પરોપકાર માટે એમનું જીવન જગતમાં કેવું અધિક ઉપયોગી છે? ખચીત આવા જગત પૂજ્ય મહાપુરૂષોના જીવનથી જ લાખો મનુષ્ય જીવે છે. એટલું જ નહી પણ એમના. ઉપદેશથી સંસાર સમુદ્રથી પણ તરે છે. આવી ગુરૂ ભક્તિથી એનું હૈયું છલછલી રહ્યું હતું. “ભગવન ! આપે મારી ઉપર તો ખચીત ઉપકારજ કર્યો છે. નથી સમજાતું કે આવા ઉપકારને બદલે હું શી રીતે વાળીશ?” જુદા જુદા વિષયે. ઉપર વાત ચાલતાં આમકુમારે વાતની દિશા ફેરવી.
બીજાનું ભલું કરવું એ ઉચ્ચ જીવન ગાળતા સાધુ પુરૂને મહામંત્ર હોય, અમે પણ અમારી યથાશક્તિ જગત જીના હિતમાં અમારે ફાળે આપી શકીએ. મુશ્કેલીના સમયમાં સામાન્યમાં સામાન્ય ગણાતા માણસો પણ કરૂણાથી પ્રેરાઈ એનું દુઃખ દુર કરવા પ્રયત્ન કરે. તે પછી અમે એમાં વિશેષ શું કર્યું?” ગુરૂમહારાજે એમના મનનું સમાધાન કર્યું.
તે પણ અહિંસાધર્મને ઉડે સિદ્ધાંત, અને દુનિયાના દરેક જીવો પ્રત્યેને ભ્રાતૃભાવ-મૈત્રીભાવના એ જૈનદર્શ. નનું જ મૂળ છે. એ આપના કર્તવ્યથી આપે બતાવી આપ્યું છે. ખરેખર દયાનું કેન્દ્રસ્થાન તે જૈનદર્શનમાં જ ગણાય.” આમકુમારે કહ્યું.
પણ રાજકુમાર ! આજે તમે આટલી બધી ભક્તિ બતાવે છે, પણ જ્યારે તમે રાજા થશે, ત્યારે એ બહોળા વ્યવસાયમાં આ બધું યાદ રહેશે કે ભૂલી જશો વારૂ?” વચમાં બપ્પભટ્ટજી બોલ્યા, ને આમકુમારના સામું જોઈ હસ્યા. '
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
te
હું રાજા થઇશત્યારે શું કરીશ ? એ વાત તે પછી, પણ હું રાજા થઈને મારા મિત્ર અપ્પભટ્ટજીને તેા છેાડી શકું જ નહી. કાંતા હું તમારી સાથે રહીશ. અથવા તેા રાજા થઈશ તે એક વાત તેા હું જરૂર કરીશ. ” મનમાં કંઇક વાતના નિશ્ચય કરતાં અને પેાતાનાં નેત્રા ખપ્પભટ્ટજી ઉપર સ્થિર કરતાં આમકુમાર એક્લ્યા.
“ અને તે વાત ? ” બપ્પભટ્ટજીએ પૂછ્યું.
tr
“ મારૂ રાજ્ય હું તમને આપી દઈશ. ” આમકુમારનાં વચન સાંભળી બધા હસી. પડયા.
cr
“ અપ્પભટ્ટ તે। ત્યાગી, સંસ્કારી, ઉચ્ચ આત્મા છે. ત્યાગીએ સંસાર વ્યવસાયમાં પડતા નથી. માટે વત્સ ! તારી રાજ્ય તુજ ભાગવશે. ” ગુરૂ મહારાજે એને કહ્યું.
“ તા મારે પણ રાજ્યનું શું પ્રયેાજન છે ? ભગવન્ ! હું પણ મારા મિત્રની સાથે આત્મસાધન કરી મનુષ્યજન્મને સાર્થક કરીશ. ” આમકુમારે કહ્યુ.
“ ત્યારે શું તમે આત્મસાધન સાધવા તરફ લક્ષ્ય દાયુ" છે ? પણ આત્મસાધન તેા ત્યાગી થયા વગર કેવી રીતે થઇ શકે ? ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યા પછી ત્યાગીએ જેવું આત્મહિત કરે, તેવું સંસારી જીવા એછું જ કરે ! ” અપ્પભટ્ટજીએ આમગારના મનના આશય જાણવાને પૂછ્યું.
“ તે હું પણ દીક્ષા લઇને તમારા ગુરૂભાઇ થઇશ,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) :
પછી કાંઈ? મને રાજપાટ જોઈતું નથી. ગમતું પણ નથી. વતનમાં જવાની ઈચ્છા પણ નથી.” આમકુમારે કહ્યું
આમકુમારનાં વચન સાંભળી ગુરૂ મહારાજ સિદ્ધસેન સૂરિ મૃદુભાવે હસ્યા. “વત્સ ! વિધિઈચ્છા બળવાન છે. તારા પિતા પછી અવશ્ય તુંજ રાજા થઈશ.”
થવું ન થવું એ મારી મરજીની વાત કે વિધિની ? મારી મરજી નહી હોય, તે કઈ જબરાઈઓછું કરે તેમ છે.” આમકુમારે કહ્યું.
વિધિ બળવાન છે. તારા કેટલાંક લક્ષણે એનાં સાક્ષીસ્વરૂપ છે. પૂર્વભવના કરેલા તપનું એ ફલ છે” ગુરૂ મહારાજે કંઈક વિચારપૂર્વક કહ્યું.
ભગવદ્ ! તે મારું રાજ્ય હું આપના ઉપકારના બદલામાં મારા મિત્ર અપભટ્ટજીને અવશ્ય આપી દઈશ, એ વડે હું કૃતાર્થ થઈશ.” આમ કુમારે કહ્યું. એ વચને કંઈક નિશ્ચયપૂર્વક હતાં. અંતરના પૂર્ણ સત્યથી ભરેલાં હતાં. એમાં પૂજ્ય પુરૂષ ઉપર ભક્તિ હતી. અવિચળ શ્રદ્ધાનું સામ્રા જ્ય હતું.
તારી એ ભકિત છે, છતાં ઉત્તમ પુરૂષે બદલાની આશાએ પરોપકાર નથી કરતા. બીજાનું હિત એજ એમનું ધ્યેય હેય. માટે તું રાજા થાય, તે અમારી સંગતથી ખરેખર પ્રજાને આદર્શરૂ૫ રાજા થજે. તેમના આશીર્વાદ મળે, એવી રીતે ન્યાયશીલ, દાતાર, પ્રજાના સુખે સુખી અને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) ખે દુઃખી રામરાજ્ય પ્રવર્તાવજે. અને ગુર્જરેશ્વર વનરાજની માફક જૈનધર્મનું ગેરવ વધારી તારૂં આત્મહિત કરજે.” ગુરૂમહારાજે કહ્યું.
ગુર્જરેશ્વર વનરાજ ! ભગવદ્ ! લગાર સ્પષ્ટતાથી સમજાવે. એમના જીવનમાં પણ મારા જેવો કંઈક ભેદ લાગે છે! એમના હદયમાં જૈનધર્મના સંસ્કાર કેવી રીતે પડ્યા.” આમકુમારે કઈક નવીન જાણવાના હેતુથી પૂછયું.
થોડાજ વર્ષ પહેલાં જેણે પિતાના પરાક્રમથી પરદેશીઓને નસાડી જૈન મંત્રી ચાંપરાજ, નાગ, અને દંડનાયક લહર આદિ મુત્સદીઓની મદદથી અણહિલ્લપુર પાટણ વસાવી વિક્રમ સંવત્ ૮૦૨ માં ત્યાં રાજ્યગાદી સ્થાપી,એ તે તું જાણે છે ને?” ગુરૂમહારાજે પૂછયું.
હા! ભગવન ! અને અહીયાં પણ એમની જ આણ વ છે, એમના રાજ્યાભિષેક પછી ગુજરાતમાં સર્વત્ર શાંતિ શાંતિ છે. ધંધા રોજગારથી પાછી દેશમાં ગેરવતા અને તેજસ્વિતા આવી છે. પરરાજ્યના જુલ્મથી કંટાળેલી પ્રજા પુનઃ
સ્વાધીનતાના શિખર ઉપર બીરાજે છે.” આમકુમારે કંઈક વસ્તુસ્થિતિનું સૂચન કર્યું.
ને પંચાસરા પાર્શ્વનાથની અદ્દભુત પ્રતિમા પંચાસરથી લાવીને પોતાની માતા અર્થે પાટણમાં પ્રતિષ્ઠિત કરી જેનેનું મહત્વ વધાર્યું. શીલગુણસૂરિનું પણ ગુર્જરેશ્વરે કેટલું બધું સન્માન કર્યું. એમને પિતાના ગુરૂ સ્થાપ્યા,” વચમાં બપ્પભટ્ટજીએ આમકુમારના કથનની પાદપૂર્તિ કરી.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦). તેનું કારણ?” આતુર હૃદયે આમકુમારે પૂછયું.
ગયા સેકાના મધ્ય કાળમાં જ્યારે કલ્યાણીના ભુવડ સોલંકીએ પંચાસરના ગુર્જરેશ્વર જયશિખરીને યુદ્ધમાં માર્યો, તે પહેલાં પ્રથમથી જ ગુર્જરેશ્વરી રૂપસુંદરી ગર્ભવંતાં હેવાથી તેમના ભાઈ સુરપાલ સાથે વનના એકાંતપ્રદેશમાં મોકલી દેવામાં આવ્યાં હતાં. સુરપાળ તે રૂપસુંદરીને મૂકીને યુદ્ધભૂમિ તરફ ગયે, પાછળથી રૂપસુંદરીને વનમાં પુત્રને જન્મ થયે. હમેશાં વન્યવૃત્તિ કરીને આજીવિકા કરતી ગુર્જરેશ્વરી રૂપસુંદરી બાળકને એક વૃક્ષની શાખાએ બાંધેલી ઝેળીમાં સુવાડી નજીકમાં કાષ્ટ શોધવાને ગઈ. પાછળથી જૈનના પ્રખ્યાત આચાર્ય શીલગુણસૂરિ ત્યાં આગળથી પસાર થતા હતા. એટલામાં ત્રીજે પ્રહર થઈ ગયે છતાં એ ઝેળી ઉપર વૃક્ષની છાયા સ્થભેલી જેવાથી તેમને આશ્ચર્ય થયું. ઝેળીમાં નજર કરી તે શું જોયું? એક મહાતેજસ્વી બાળક રમતે હતે. એનું પુણ્ય, બાળતેજ, ગૌરવ તેમજ બીજા કેટલાંક સામુદ્રિક લક્ષણે જોઈને જાણ્યું કે, આ બાલક મેટે રાજા અને જૈન ધર્મને પ્રભાવક થશે.” એટલું બોલતાં કંઇક વિચાર આવવાથી ગુરૂ મહારાજ અટક્યા અને જરીક હસ્યા.
આપ કેમ હસ્યા વારૂ?” આમકુમારે તરતજ પૂછ્યું.
એ જાણીને તું શું કરીશ?” ગુરૂ બેલ્યા.
આપના હાસ્યમાં મને કાંઈક ઉડે ભેદ જણાય છે.” રાજકુમારે કહ્યું.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) ' “તારી અટક સર્વથા સત્ય છે.” ગુરૂએ કહ્યું.
“ ત્યારે ભગવન ! એને ખુલાસો વચમાંજ કરો નાખે.”
જરા વિષયાંતર તે થવાય છે, પણ એ ખુલાસાને તારી સાથે સંબંધ હોવાથી હું પ્રથમ એ ભેદનું પ્લેટન કરૂં છું.” ગુરૂએ વચમાં હાસ્યના ભેદની ગાંઠ ઉકેલવા માંડી.
મારી સાથે સબંધ? આશ્ચર્ય.” આમકુમાર ચમક્યો. હા, તારી સાથે !”
ભગવાન ! ઝટ કહે.” આમકુમારનું હૃદય પિતાને ભેદ જાણવાને અધીરૂં બન્યું. ગુરૂ મહારાજ શું કહે છે, તે એકચિત્તે સાંભળવામાં લયલીન થયું.
પ્રકરણ ૪ થું.
ભૂતકાળનાં સ્મરણે. જેવી રીતે શીલગુણસૂરિએ ગયા સૈકાના મધ્યકાળમાં વનરાજ અને તેની માતાને આશ્રય આપે, એવી જ રીતે મારા સંબંધમાં પણ બનેલું. પૂર્વે એક દિવસ અમે વિહાર કરતા લીલડીયાથી બાર ગાઉ રામસે પુર પાસેના એક જંગલમાં થઈને પસાર થતા હતા. તેવામાં પીલવૃક્ષની શાખાએ એક ળી બાંધેલી અમે ઈ. સમય તૃતીય પહે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
રના છતાં વૃક્ષની છાયા એની ઉપર અચળ રહેલી. તેથી અમે ઝાળીમાં નજર કરી, તેા શું જોયું ? છ માસના એક સુ ંદર ને તેજસ્વી ખાળક એમાં રમતા હતા. ખાળકનાં લક્ષણા તેમજ વૃક્ષની છાયા સ્થ ંભેલી જોઇ મેં ધાર્યું કે આ બાળક પુણ્યવત છે. રાજા થાય એવાં એના શુભ ચિન્હો જોઇ વિચાર થયા કે, આવા જંગલમાં આ કાનુ` બાળક હશે. ? ' બાળકની માતા એટલામાં ફરતી હતી. તે અમને જોઇને અમારી પાસે આવીને નમી.
""
ખાળકની માતાનાં પણ સુંદર લક્ષણા જોઇને અમને વિચાર થયા કે “ આવી સારા ભાગ્યવાળી સ્ત્રી વન્યવૃત્તિ કેમ કરતી હશે ? ” જેથી અમે તેણીને પૂછ્યું “ વત્સે ! તુ કાણુ છે? શા માટે આ વન્યવૃત્તિ કરીને તપ કરે છે ? તે તને અડચણ ન હેાય તે કહે.
“ ભગવન ! હું રાજપુત્રી છુ. ગોપગિરિ દુના સ્વામી કાન્યકુબ્જના મહારાજ યશેાવોની હું પત્ની ને મારૂ હું નામ સુયશા ! ”
પેાતાને લગતી વાત સાંભળી આમકુમાર ચમકયે.. “ એ તા મારાં માતુશ્રી ” મને લાગે છે કે ળીમાં સુતેલે છે ખળક તેા હુ પોતેજ કેની ?” વચમાં આમકુમાર બાલ્યે. “ હા! ઓળીમાં સુતેલા બાળક તુ પાતેજ હતા. તારી માતા સુયશાએજ કહ્યું કે આ બાળક મારૂ છે.” ગુરૂ સિદ્ધસેન સૂરિએ કહ્યું.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) - “શા માટે મારી માતાને રાજ્યસુખ ત્યાગીને વન્યવૃત્તિ કરવી પડી હશે?” આમકુમારે પૂછયું.
“અમે પણ એજ પૂછયું કે, “વર્લ્સ! તું પુત્રવતી સૌભાગ્યવતી છતાં વનમાં શા માટે રહે છે.?” .
“ભગવદ્ ! આ પુત્ર જ્યારે ગર્ભમાં હતા, ત્યારે કામણ હુમણુ કરીને વશ કરેલા મારા પતિને હાલી થઈ પડેલી મારી એક શેયે મારી ઉપર કલંક ચડાવી મને કાઢી મુકાવી!” સુયશાએ ખુલાસો કર્યો.
અમે તેણીને કહ્યું કે “ જ્યારે સ્ત્રીને સાસરે દુ:ખ હાય, અથવા તે પતિથી તાજાએલ સ્ત્રીને પીયર એ એકજ આધાર કહેવાય. તે તું પિયર શા માટે નથી જતી?”
અમારા જવાબમાં તારી માતાએ કહ્યું કે “ભગવન ! એવી નબળી હાલતમાં પિયર જઈ બધાંની એશીયાળ ભેગવવા કરતાં અભિમાનને લીધે હું જંગલને માર્ગે ચાલી. ભમતાં ભમતાં અહીં આવીને હું રહી છું. વન્ય વૃત્તિ કરી મારી આજીવિકા ચલાવી મારા બાળકને ઉછેરૂં છું.”
તે સમયે અમે તારી માતાને કહ્યું કે “વત્સ! અમારા ચિત્યમાં ચાલ. ત્યાં પિતાના ઘરની માફક રહીને તારા બાળકને તું ઉછેર !”
તારી માતા તને લઈને પછી અમારી સાથે અહીં આવી. એને અમે દરેક પ્રકારની સગવડતા કરી આપી. જેથી તે સુખપૂર્વક તને ઉછેરી મેટ કરવા લાગી.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) વચમાં કેટલેક સમય પસાર થઈ ગયે ને તું પાંચ વરસને થયે. એ અરસામાં તારી સાવકી મા કેક શેકાને મરાવતી પોતે પણ મરી ગઈ. ત્યારે મંત્રીઓએ રાજાને વિનંતિ કરી કે “દેવ! સુયશા રાણું નિર્દોષ, નિષ્કલંક છતાં શોક્યની શીખવણીથી આપે એને કાઢી મુકી, તે ઠીક કર્યું નથી. આપ આજ્ઞા કરે તે એને પાછી લાવીએ.”
“મંત્રીઓની વાણી સાંભળીને રાજનું મન પીગળ્યું. તે પછી તને તથા તારી માતાને અહીંથી માનપૂર્વક પાછાં બોલાવી લીધાં.
એકવાર ફરતાં ફરતાં અમે તારા ગોપગિરિ દુર્ગમાં જઈ ચડ્યા. તારી માતાને ખબર પડતાં પૂર્વને ઉપકાર સંભારી અમારાં દર્શન કરવાને આવી. ને રાજા યશોવર્મા પણ અમારે ભક્ત થયે.
પિતાને પૂર્વ વૃત્તાંત સાંભળી આમકુમારે છુટકારાને દમ ખેંચે. “ભગવાન ! ત્યારે આપને તે મારા ઉપર બેવડે ઉપકાર થયો. બાળપણમાં પણ આપની છાયામાં હું ઉછર્યો, ફરીને પણ આપની પાસે જ મને આશ્રય મળે.”
એ બધા પૂર્વના રૂણાનુબંધ છે. આમ!” સિદ્ધસેન સૂરિ બોલ્યા. “તે હું પણ વનરાજની માફક જૈન ધર્મનું ૌરવ વધારીશ. રાજા થઈશ, તે જૈન ધર્મની ઉન્નતિ કરીશ.” આકુમારે પોતાને ભાવી કાળને નિશ્ચય કરી સંભળાવતાં કહ્યું. “ભગવાન ! હવે મૂળ વાત ઉપર આવે. ઝોળીમાં
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) સુતેલા વનરાજને જોઈ ગુરૂ મહારાજે એ ઉદ્દગાર કાઢ્યા પછી શું થયું ?”
શીલગુણસૂરિ, એની માતા આટલામાંજ હેવી જોઈએ એ વિચાર કરતા ઉભા હતા, એટલામાં તેની માતા આવી | પહોંચી. તેની પાસેથી સર્વ વૃત્તાંત જાણી લઈને શીલગુણસૂરિ
એ એમને ગુપ્ત રીતે નામ ફેરવીને પિતાના ચૈત્યમાં રાખ્યાં. ત્યાં શાંતિપૂર્વક રહીને રાણી પાર્શ્વનાથની પૂજારણ થઈને પુત્રને મોટો કરવા લાગી. બાળકના મગજમાં જૈન શ્રાવકે અને સાધુઓના પરિચયથી ધાર્મિક સંસ્કાર પડયા.”
“ ત્યારપછી એવી સ્થિતિમાં પંદર વર્ષ વહી ગયાં વનરાજ પંદર વર્ષની ઉમ્મરનો થયે, ત્યારે એની જન્મકંડલીમાં રાજયેગ પડેલો હોવાથી એના મામા સુરપાલના રક્ષણમાં રહી શસ્ત્રવિદ્યાની કેળવણી લેવા લાગ્યો અને પરદેશીઓને હેરાન કરી શકવવા લાગે. ધીરેધીરે પિતે પણ મજબુત માણસને એકઠાં કરવા માંડયાં. વરસો ઉપર વરસે વહી ગયાં ત્યારે ચાંપરાજ, લહીર તેમજ બીજા કેટલાક સામતેની મદદથી વનરાજે પરદેશીઓને ગુજરાતમાંથી કાઢી મૂક્યા અને અણહિલ્લવાડ વસાવી વિક્રમ સંવત્ ૮૦૨ માં પિતાની રાજ્યગાદી સ્થાપી. આખું ગુજરાત કબજે કર્યું. એ સમયે શ્રીમાલ નગરના શ્રીમાળીઓ ગુજરાતની રાજધાનીમાં ઉતરી પડ્યા અને રાજ્યવ્યવસાયમાં, વ્યાપારમાં આગળ પડતો ભાગ લઈ લક્ષમી અને મુત્સદીપણાના પ્રતાપે દેશમાં આબાદી -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) ધારી દીધી.” ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિ એટલું વિવેચન કરીને થોભ્યા...
રાજ્યમાં આજે પ્રધાન મંત્રી અને દંડનાયક આદિ મોટા મેટા હલાઓ તે શ્રીમાળીએનીજ પાસે છે.” બપભટ્ટજી વચમાં બોલ્યા.
બેશક! શ્રીમાળીઓએ વનરાજને રાજ્ય સ્થાપવામાં ઓછી સહાયતા કાંઈ નથી કરી, તન, મન અને ધન સર્વ કંઈ એ ગુર્જરેશ્વરને ચરણે ધર્યું હતું. શા માટે શ્રીમાળીઓએ. એમ કર્યું હતું. તેમના હૈયામાં માત્ર બે ચીજ હતી. દેશભક્તિ અને પિતાના માલેક તરફ વફાદારી!” સિદ્ધસેનસૂરિએ કહ્યું.
તેથીજ આજે પાટણ જાણે જૈનમય જ ન હોય એમ એના પ્રધાન તે જેનો, દંડનાયક તે નાનગને પુત્ર લહીર જૈન, કેશાધિકારી તે જેન, ભંડારી તે જૈન, વ્યાપારમાં તે જેને, રાજાના ગુરૂ તે શીલગુણસૂરિ અને દેવ તે શ્રી પંચાસરા પાશ્વનાથ!” બપ્પભટ્ટજીએ પાદપૂર્તિ કરી.
એ પંચાસરા પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા વનરાજ પંચાસરથી લાવેલા કે?” આમકુમારે પૂછયું.
હા! પહેલાં એ પ્રાભાવિક પ્રતિમા વલભીનગરમાં હતીકેટલાક સમય ત્યાં પૂજાયા પછી અદશ્ય થઈ અને પંચાસર નગરમાં આવી, આજે એજ પ્રતિમા ગુર્જરેશ્વરની અધિકાયિકા તરીકે પાટણમાં પૂજાય છે” ગુરૂએ કહ્યું.
“ગુર્જરેશ્વર વનરાજની માફક રાજકુમાર ! તમે પણ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). જૈનધર્મનું ગૌરવ વધારી રાજા થાઓ ત્યારે લોકપ્રિય થજે ! અમને પણ ક્વચિત સંભારજે!” બપ્પભટ્ટજીએ કહ્યું.
જેવી રીતે ગુર્જરેશ્વરે શીલગુણસૂરિને ગુરૂપદે સ્થાપ્યા. તેમજ હું પણ રાજા થઈશ તે મારા મિત્ર બપ્પભટજીને રાજ્યગુરૂપદે સ્થાપીશ. યથાશક્તિ જેનધર્મનું ગૌરવ વધારીશ.” આમકુમારે હસીને બપ્પભટ્ટજીને કહ્યું. “મને લાગે છે કે આ ધર્મ રાષ્ટ્રધર્મ છે.”
તારું વચન સર્વથા સત્ય છે. જો કે કાળના દેષે કરીને કેટલાક સૈકાઓથી એમાં મંદતા આવી છે. નહિતર પૂર્વના રાજાએ ઘણાખરા જેનજ હતા. તારા પૂર્વજ ચંદ્રગુપ્ત અને તેને પ્રધાન રાણાય ભદ્રબાહુ સ્વામીના શ્રાવક હતા. સંપ્રતિ રાજા ત્રણ ખંડ પૃથ્વીને સ્વામી આર્યસુહસ્તી સ્વામીને શ્રાવક હતો. તે પૂર્વના શિશુનાગ વંશના મગધેવો પણ જેન જ હતા. માલવપતિ વિક્રમાદિત્ય મારાજ નામધારી પૂર્વે થચેલા સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિને શિષ્ય હતે. મહાવીરના સમયમાં ભારતના લગભગ બધા રાજાઓ જૈનજ હતા, જેથી રાજ્યધર્મ પણ જેનજ હતા. કાળદેષે કરીને એમાં મંદતા આવતી જાય છે. જેથી રાજાઓ અમારા પ્રતિબંધને અભાવે કહો કે ગમે તેમ પણ પિતાના મૂળ ધર્મને છેડીને અન્યધર્મના ઉપસક થતા ગયા. આજે કેઈને બોદ્ધધર્મની અસર તે કેઈને શિવધર્મની અસર પ્રગટ જોવાય છે.” ગુરૂમહારાજ એટલું બાલીને અટક્યા.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮).
સમય પરિપૂર્ણ થયેલ હોવાથી આ વાતને આટલેથી પતાવી સે તિપિતાને કામે લાગ્યા
પ્રકરણ ૫ મું.
પિતા અને પુત્રી. અત્યારે મેઢેરા શહેરથી દૂર જંગલમાં બે અવે ચાલ્યા જતા જણાય છે. તે ગુજરાતનાજ એ ઘોડેસ્વારે! બન્નેના રાજશાહી પોષાકે લગભગ પુરૂષના જેવા જ હતા. છતાં ઝીણું નજરે જોતાં એક પુરૂષને એક સ્ત્રી હતાં. પુરૂષની ઉમ્મર લગભગ પચાસ વર્ષની જણાતી, ત્યારે સ્ત્રી તરૂણ બાળા કુમારિકા હતી. નિર્ભયપણે ચાલ્યાં જતાં આ બન્ને કેણ હશે ? શિકારી પિશાક પહેરીને જંગલની ખુલ્લી હવા ખાવા જ નહિ
જતાં બળા કમાઈ
નીકળી શાક પહેરીને
બાપુ! આપણે ઘણું દૂર આવી ગયાં. જુઓ, મધ્યાહુ સમય પણ થવા આવ્યું તે!” તરૂણ ઘોડેસ્વારે બીજાને કહ્યું.
હા, બેટા ! તારૂં અનુમાન સત્ય છે. તારી ઈચ્છા હોય તે આપણે હવે પાછા ફરીએ.” જવાબમાં આગળના ઘેડેસ્વારે કહ્યું.
“અવશ્ય! શહેરથી આપણે લગભગ ચાર પાંચ કેશ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯ )
દૂર તા આવ્યાંજ હઇશું. કેવી ભયંકર અટવીમાં આપણે આવી ચડયાં ? ”
તને થાક તા નથી લાગ્યા ને? નહિતર આપણે અહીયાં જરા વિસામા લઇને શહેરમાં જઇએ. ”
“ આપુ ! થાકની વાત તેા પછી, પણ આપણે હવે પાછા ફ્રીએ તા ઠીક. ભૂખ પણ લાગવા માંડી છે. ”
cr
તા ચાલા ” વૃદ્ધે પાતાના અશ્વ ગામ તરફ વાળ્યો. એને જોઈને તરૂણે પણ અવનું મુખ ફેરવ્યું. માઢેરાથી નીકળેલા અવા માઢેરા તરફજ ર્યા. શહેર ઉપર પેાતાની સત્તા ચાલતી હાય તેમ જાણે જંગલમાં પણ પેાતાની હુકુમત કેમ ન હેાય ? એવીજ નિ ય મુખમુદ્રા આ પ્રોઢ પુરૂષની જણાતી હતી. વન અને નગર, મનુષ્ય અને જ ંગલી ક્રૂર પ્રાણી અને મન સમાન હતાં. રાજમાર્ગ અને ગાઢ ઝાડીમાંના ખરબચડા મા એના એને હિસાખ નહેાતા. ત્યારે આ પ્રોઢ પુરૂષ અને તેની સાથેની આાળા તે કાણું ?
આ બન્ને અવા ઘીચ ઝાડીના રસ્તા કાપતા શહેર તરફ જવાને હવામાં ઉડતા હતા, પણ એટલામાંજ એક ભયંકર ગર્જના સભળાઈ અને હવામાં ઉડતા એ ઘેાડા સ્થંભ્યા. બાપુ ! આ તા વાઘની ગર્જના. ” પોતાના હથીયાર સભા
ળતાં એ માળા બેલી.
te
??
હા, એટા સાવધાન ! ” એ ધનુર્ધારી પુરૂષ ધનુષ્ય ઉપર ગાણુ ચડાવતાં ખેલ્યા.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦ ) બને અશ્વારોહીઓ પોતપોતાના ધનુષ્ય ઉપર બાણ ચડાવી શિકારની રાહ જોતા થોભ્યા.
“બાપુ! મોટી મોટી છલંગ મારતે એ આવે.” પિતાની ઝીણું નજરે દૂરથી કાબરચિત્રા પટ્ટાવાળું જબર પ્રાણી આવતું જોઈને કહ્યું
એ આપણીજ તરફ આવે છે ને?” પ્રઢ પુરૂષે કહ્યું. હા, બાપુ!” “તે સાવધાન!” *
ગાડીમાંથી છલું ભરતું અને વનમાં પિતાની હકુમત મંજુર કરતું એ ક્રૂર પ્રાણી બહાર ધસી આવ્યું ને આ ઘેડેસ્વારેને જોઈ દુરકર્યું. આ પ્રાણુ તે એક ભયંકર વાઘ હતે. જેવું એ પ્રાણ તેમની ઉપર ફાળ મારવા જાય છે, તેટલામાં એક સામટાં બે બાણ ધનુષ્યમાંથી છુટયાં. એકે પિતાનું નિશાન ખોયું અને બીજું સહેજ એના લેખંડી પગને ઘાચલ કરનારું થયું. વાઘના ક્રોધમાં વધારો થયો. આ બે ઘડેસ્વારમાંથી એક ઉપર એણે પ્રથમ લક્ષ્ય આપીને ફાળ ભરી. બીજી વખત બાણે છુટટ્યાં અને તે પિતાનું નિશાન ચુકી ગયાં.
એ પ્રાણને અત્યંત નજીકમાં આવેલું જોઈ તીર છોડવાને હવે અવકાશ ન રહેવાથી એ મજબુત પુરૂષે ધનુષ્ય ફેંકી દઈ પિતાને ભાલો એની તરફ તાકયે.
બાળા બહાદુર હતી, છતાં બે વખત પોતાનું નિશાન ચુકી જવાથી અને ભયંકર ગર્જના કરતા વાઘ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ) અત્યંત નજીક આવેલું જોઈએ તે ભયથી વિહ્વળ થઈ ગઈ તેમજ એને ઘેડ પણ તોફાને ચડેલે એટલે ઘેડાને વશરાખે કે શિકાર તરફ ખ્યાલ આપે એ એને ન સૂઝયું. મહા મુશ્કેલીએ એ પોતે પિતાના ઘડાને કાબુમાં રાખી શક્તી.
વાઘ તે એની તરફજ પ્રથમ ધ હતું, પણ આ બીજે ઘેડેસ્વાર એની ઉપર ભાલો તાકીને વચમાં પડે. તે ભાલો વાઘને લાગે પણ એથી એના જીવનને કાંઈ હાનિ કરનારે ન થયું. આ તે આગમાં ઘી રેડાયું. વાઘ અધિક ખીજાય. લેહી ઝરતે તે એક શિકારને પુરો કરવાને કુ. કટોકટીને પ્રસંગ નજીક આવેલો જોઈને એ મજબુત માણસ પોતાની તરવાર ખેંચી કાઢી ઘોડા ઉપરથી નીચે કુ.
પોતાની ઉપર વાઘને ધસી આવતે જોઈ એ બાળા અશ્વ ઉપરથી દૂર કુદી પડી અને બીજી જ પળે વાઘને મજબુત લેખંડી પજે અશ્વ ઉપર પડે. એ મજબૂત પ્રાણ આગળ આ ગરીબ પ્રાણીનું શું ગજું?
પણ વાઘને કાંઈ અશ્વની જરૂર નહતી. એને તે મનુષ્યશિકારની જરૂર હતી. અશ્વને શિકાર કર્યા વગર એ તો પેલી બાળા તરફ ફર્યો. બાળાએ પોતાની તલવાર કાઢીને એ ક્રૂર જાનવર તરફ ફેંકી, પણ એની એને ઓછી પરવા હતી. બેધડુક એતો બાળા તરફ ધસ્યો. પૂર્વ ભવના વેરની વસુલાત કેમ ન કરતે હોય ! બાળાએ હવે જીવવાની આશા છેડી!
મજબુત પુરૂષ ઘોડા ઉપરથી કુવે તે ખરે પણ એને
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર) પગે વાગ્યું હોવાથી એને પિતાના હરીફ તરફ ધસતાં વાર થઈ. વાઘ તે એક છલંગમાંજ એ બાળાની પાસે જઈને પડે. પિતાને મજબુત પજે ઉપાડી થાપ મારવા જાય, એટલામાં સણસણાટ કરતું એક ઝેરી તીર વેગપૂર્વક ધર્યું આવતું શિકાર કરવા જતાં એ વાઘના તાળવે ચેટું, એનું તાળવું વીંધીને આરપાર નિકળી દૂર જઈ પડયું. એ શિકાર કરવા જતે ફ્રા પ્રાણ પિતેજ શિકાર થયે ને ભયંકર રાડ પાડતો તે ચકરી ખાઈ એકદમ જમીન ઉપર ટુટી પડ્યો. એ મજબુત માણસે પણ પિતાની તલવાર વડે તરફડતો અને બીજી વખત ઉઠવાને વ્યર્થ પ્રયાસ કરતા આ અધુરો રહેલે શિકાર પૂરે કર્યો. ભયંકર આફતનું વાદળ અચાનક આવીને ખસી ગયું. તેથી બન્નેના જીવમાં જીવ આવ્યા, પણ પેલું ઝેરી તીર મારનાર ત્યારે કેણ?
બને જણે પિતાને પરમ ઉપકાર કરનારું એ તીર જોયું હતું. બન્નેના હૃદયમાં વિચાર થયો કે “એ ધનુર્ધારી પુરૂષ કેણ હશે ?” પણ ત્યાં તે કઈ નજરે જણાતું ન હોવાથી
બાપુ! આ તીર મારનાર કેશુ?” બાળાએ પિતાના પિતાને પૂછયું. ને પિતાની સુંદર આંખો આસપાસ ફેરવવા માંડી.
ચાલ ! આપણે એની તપાસ કરીએ! એના ઉપકારના બદલામાં આપણે એને સારી રીતે નવાજીએ !” એ. Bઢ પુરૂષ છે.
હા! બાપુ! એને ઉપકારને બદલે તે મળજ જોઈએ ! ”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
“બરાબર?” ,
પિતા પુત્રી વાત કરતાં હતાં એટલામાં એક ધનુધરી તરૂણ યુવક મંદ મંદ ડગલાં ભરતે એમના તરફ આવતા એમણે જોય! બાળાનું હૈયું એ દુરથી આવતા તરૂણને જોઈ ધડકતું “આજે તીર મારનાર?” - કામદેવના સમ રૂપાળો આ તરૂણ એમની સામે આવીને ઉભે રહ્યો. એ સુંદર વદન મંદ મંદ હસી રહ્યું અને પેલા સશસ્ત્ર મજબુત પુરૂષને કેઈ મોટે માણસ સમજીને નમ્યું. બાળાની બન્ને આતુર આંખે ધડકતે હેયે એની ઉપર ઠરી. એ સુંદર રૂપરાશિનું પાન કરવામાં ડુબી? “શું ત્યારે આજ તિરે મારનાર આહ? કેવું એનું રૂપ
આવા કટાકટીના પ્રસંગમાં અમને અણધારી મજ કરનાર તું જ કે?” એ પ્રહ પર એને જોઈને ઉગાર કાઢયા.
હાજી? મને લાગે છે કે મારું તીર તમને પુરતું મદદગાર થયું છે?”તરૂણે મધુર સ્વરે કહ્યું,
તારૂં અનુમાન સત્ય છે. મને લાગે છે કે મેં તને ઘણી બત મારામાં જે છે.? તું મોટેરાને રહિશ છે વાર?”
પ્રત્યુત્તર સાંભળવાને એક હયું ગુપચુપ આતુર બન્યું. હૈયું ધડક્યું. અંતરમાં ઝીણે નાદ ઉઠતે “મારે સમવડીયે હોય તે કેવું સારૂં? શા માટે એમ થતું એ તે એ બાળા પણ સમજી શકી નહીં.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુવકની નજર પણ ક્ષણમાં એ મજબુત પુરૂષ તરફ તે ક્ષણમાં પાસે ગુપચુપ ઉભી રહેલી વ્યક્તિ તરફ ફર્યા કરતી. બીજી વ્યક્તિની સુંદરતા તે અનુપમ હતી પણ એને નવાઈ તે એ થઈ કે “એ પુરૂષ હશે કે સ્ત્રી?”
“હાઇ? હાલમાં કેટલાક સમય થયાં હું મોઢેરામાં હું છું. મારા ગુરૂ સિદ્ધસેન પાસે શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરું છું.” એને એક એક શબ્દો મીઠાશથી ભરેલા હતા.' * “છતાં શાસ્ત્ર વિદ્યામાં પણ તું કુશળ છે. નિશાન સાધવામાં તે તું બરાબર નિપુણ છે. પણ તારું વતન ભલા?”
મારું વતન કાન્યકુw! મહારાજ યશવને
* “ ત્યારે તારું નામ આમકુમાર?” Bઢ પુરૂષ ઉત્સુકતાથી બેભે અને એક જણની છાતી હર્ષથી ગજગજ ઉછળવા લાગી. તેને પોતાના આ સમેવડીયાને ઉપકાર માનવાનું મન થઈ આવ્યું, પણપિતાજીને ઉભેલા જોઈ અચકાયું. “તમે અમારો જીવ બચાવ્યા છે રાજકુમારી પીતાજી તમને તેને ચગ્ય બદલે આપશે. પ્રભુએજ તમને અમારી મદદ કરવાને મેલ્યા, સમજે?” મીઠાશ ઝરતા શબ્દો એ બાળાના મુખમાંથી નીકળતા હતા. જાદુભર્યો એક એક શબ્દ સાંભળનારનું હૈયું હલાવી નાંખતે.
હા? આમકુમાર? તારી અણધારી મદદ ન આવી
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) હોત તે મારી દિકરીને જીવ જોખમમાં હોં. ખચીત આજે તે એણીને બચાવી ૨” એ પ્રઢ પુરૂષ સામંતસિંહ હતું તેણે કહ્યું.
“પ્રભુ-વિધિ યે બચાવી! કઈ કઈ સમયે હું આ જંગલમાં નિકળી પડી મારી શસ્ત્રવિદ્યાને અન્નુભવ કરૂં છું આજે વાઘની ગર્જના સાંભળી હતી. વાઘનું ને તમારું વંદ્વ યુદ્ધ મેં જોયું. મને લાગ્યું કે હવે તમને મદદની જરૂર છે એટલે તરતજ મારી શક્તિને મેં ઉપયોગ કર્યો.”
તેં ઘણું સારું કર્યું! નહીતર મારી કમલા તે અત્યારે ક્યારનીય આ સંસાર કુચ કરી ગઈ હોત! જે થાય તે સારા માટે ?-ચાલ હવે અમારી સાથે આજે અમારી સાથે રાજગઢમાં રહેજે?”
“આપ અહીંના-મેટેરાના અધિશ્વર છે?”
“મારા પિતાજી ગુર્જરેશ્વર વનરાજના સામંત છે. એમના પરાક્રમથી ખુશી થઈને મોહરાની ગાદી એમને અર્પણ કરી જેવી રીતે ચાંપરાજને ચાંપાનેર વસાવી આપ્યું?”બાબાવચમાં બેલી ને તેણુની આંખે પેલી બે આતુર આંખો સાથે મળી. | ચારે આ એક થતાંજ એ બે તરૂણ હદમાં એની અસર જાદુઈ થઈ ગઈ. હૃદય કેમ વ્યાકુબ થતું એ ન સમજાયું. જાણે હૈયાં એક બીજાને મળવા વ્યાકુળ હોય–તરફડતાં હોય તેમ ધડકવા લાગ્યું.
કુમાર? બાપુનું આમંત્રણ સ્વીકારી અમારી સાથે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(*)
ગાલા! કાલે સવારે તમારે સ્થાનકે જઈ શકે છે. ” ગાળાને કહ્યું. “ સાથે આવે તે કેવું સારૂ ? ” એવા મનમાં તે એમ થી કરતું હતું.
“ તમારૂ આમ ંત્રણ માટે મજુર છે. પણ ગુરૂમહારાજ ચિ'તા કરશે એજ ક્રિકર છે ? ” આમકુમારે કારણ દર્શાવ્યુ
'
“ તેને માટે હું ગુરૂ મહારાજ પાસે ખબર માકલાવી ઈશ. તારૂ એ કારણ હું દૂર કરીશ ? ” સામંતસિંહે જણાવ્યું. “ અસ્તુ ? જેવી તમારી મરજી ? ” રાજકુમારે ટુમાંજ પતાવ્યું.
ત્રણે જણાં વાત કરતાં માંઢેરા તરફ ો માર્ગ માં સામતસિંહે આમકુમાર પાસેથી અહીયાં આવવાનું તેનું કારણ પણ જાણી લીધું. એક તે પોતાના પ્રાણદાતા હતા, વળી કુલમાં પણ પાતા કરતાં શ્રેષ્ઠ હતા. તેણે પાયુ કે આવા મેમાન તા ભાગ્ય યાગેજ મળે છે. સામતસિહુને સંતાનમાં માત્ર એક કુંવરીજ હતી, તેથી કુ ંવરીને પુત્ર કરતાં પણ અધિક સ્નેહથી ચાહતા. ને લગતી કેલવણી ઉપરાંત એને શસ્ત્રવિદ્યા પણ શિખવી હતી. આજની માકક કોઇ કોઈ સમયે ઝિંકારમાં પણ તેણીને સાથે લઈ જતા કે જેથી તે હિંમતવાન અને બહાદુર અને ત્રણે સાથે રાજગઢમાં ચાલ્યાં ગયાં છતાં એમના વિચારે તે દરેકના જુદીજ દિશામાં હતા. પેલું એક વખતનું સાધુ હૃદય પણ અત્યારે જુદીજ દિશામાં હતું.
*********
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) પ્રકરણ ૬ ૭.
ઇતિહાસ પરિચય. નવમા સૈકાની શરૂઆતને કને જરાજ યશવમા મગધરાજ ચંદ્રગુપ્તના વંશમાંથી આવેલો, એ આપણે જાણી ગયા. કેટલીક સાર્વભૌમ સત્તાઓ આ ભારત વર્ષ ઉપર સ્થપાઈ અને ઉખડી ગઈ. રાજ્યક્રાંતિ કયા ક્યા સમયમાં થઈ એ સંબંધી કંઈક આપણે નવીન અવલોકન કરવાને ભૂતકાળના પડદા ઉચકીયે.
પ્રથમ શીશુનાગ વંશના કેટલાક રાજાઓએ ભારતવર્ષ ઉપર પિતાની સત્તા જમાવેલી, છતાં તેમની ગાડીનું કેન્દ્રસ્થાન તે મગધ દેશમાંજ હતું. શિશુનાગવંશના કેટલાક રાજાઓએ કુશાગપુરમાં રાજ કરેલું. ત્યાં રહીને જ મગધ ઉપર સામ્રાજ્ય ચલાવતા હતા. ત્યારપછી પ્રસેનજીત રાજાએ કુશાગપુર બદહીને રાજગાદી રાજગૃહમાં સ્થાપી તેનાસો કમામાં બિમિ. સાર મુખ્ય હતે. પિતાની પાછળ મહાવીર સ્વામીના સમયમાં વિધિસાર મગધરાજ થયા. આ રાજાને સિદ્ધાર્થ બુદ્ધને પાસ લાગેલે; પરતુ પાછળથી એ વર્ધમાન જ્ઞાતપુત્રના સમાગમમાં આવતાં જેને થયે. એને પિતા પ્રસેનજીત શ્રી પાર્શ્વ. નાથ પ્રભુને શ્રાવક હતા.
બિંબિસાર પછી મહાવીરના સમયમાં જ એને પુત્ર અજાતશત્રુ મગધની ગાદી ઉપર આવ્યો. એણે રાજગ્રાહીને બદલે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
ચંપાનગરી વસાવી ત્યાં રાજ્યગાદી સ્થાપી. એને પણ બાધના પાસ લાગેલા; પરન્તુ ઇતિહાસ ઉપરથી સાફ જણાય છે કે પાછળથી તે ખાદ્ધના શત્રુ અનેલે શિધ્રુનાગ વશમાં આ રાજા સમથ રાજા થયા ભારતના દરેક રાજાઓને જીતી એણે અજાતશત્રુ નામ ધારણ કર્યું. અજાતશત્રુના અર્થ એવાજ હાય કે કદાચ તે સમયમાં જેટલી દુન્યા હાય તે બધી એણે છતી લીધી હોય ! .
તે પછી અજાતશત્રુના કુમાર ઉદાયી મગધરાજ થયા. તેણે પાટલીપુત્ર વસાવી ત્યાં રાજગાદી સ્થાપી. ઉદાયી રાજાના સમય આજથી લગભગ ૨૪૦૦ વર્ષ પૂર્વેના હતા, ૨૪ મા તીથંકર શ્રી મહાવીરસ્વામીના એ શષ્ય-શ્રાવક હતા. ખસ શિશુનાગવ’શના આ છેલ્લા રાજા હતા.
ઉદાયી પછી મગધની ગાદી ઉપર અનુક્રમે નવન'દ રાજાએ થયા. મહાવીર સ્વામી પછી લગભગ ૬૦ વર્ષ પહેલા ન ંદ મગધરાજ થયા. એ નવે નંદરાજાઓનું રાજ્ય મેટું અને પ્રબળ હતું. તેમની સેના અને સ'પત્તિની કીર્તિ દૂર દેશાવર સુધી પહોંચી હતી. લગભગ દેઢ સૈકા એમની પર પરા ચાલી. ગ્રીસના મહાન સિકંદર નવમા નંદના સમયમાં પાસના રાજાને હરાવી ઝેલમ નદી ઉતરીને પંજામમાં આવી ત્યાંના પુરૂષસેન-પારસ નામના રાજાને હરાવ્યા. ત્યાંથી સિંધમાં આવીને પાછે પાતાને વતન ગયા.
શ્રી મહાવીરસ્વામી પછી ખસેા વર્ષ વીત્યા બાદ નવમા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
ન ંદને જીતીને પ્રખ્યાત ચંદ્રગુપ્ત મગધરાજ થયા. મહામતી ચાણાક્ય એના પ્રધાન હતા.
ચંદ્રગુપ્ત ઇ. સ. પૂર્વે ૩૧૬ માં ભારત સમ્રાટ્ થયે.. એના સમયમાં મહાન સિક ંદર કે જેનુ ઇ. સ. પૂર્વે ૩૨૩ માં મરણ થયુ અને એના સેનાપતિ સેલ્યુકસ એના ઘેાડા રાજ્યન માલેક થયા. એણે અગીયાર વર્ષ પર્યંત લડીને સીરીયાનુ રાજ્ય જીતી લીધું. પછી તે મગધ ઉપર ચડી આવ્યેા, પણ ચંદ્રગુપ્તે એને સખ્ત હાર ખવડાવી તેની પાસેથી પંજાબ, સિંધ, હાલના અફગાનિસ્તાન, અલુચિસ્તાન વગેરે મુલક લઇ લીધા. તેની સાથે સધી થતા સેલ્યુકસે પેાતાની કન્યા ચંદ્રગુપ્તને આપી. પોતાને વતન ગયા. ચંદ્રગુપ્તે ઈ. સ. પૂર્વે ૩૧૬ થી ૩૯૨ સુધી રાજ્ય કર્યું.
ચદ્રગુપ્ત પછી એના પુત્ર બિંદુસાર ગાદી ઉપર આન્યા. તેની પછી તેના પુત્ર અશેાક ગાદી ઉપર આવ્યો. આ રાજા પણ બદ્ધ હતા, તેને અને સેલ્યુકસના પાત્ર આન્ટિઓકસને ઇ. સ. પૂર્વે ૨૫૬ માં કરાર થયા. જો કે અશેાકરાજાને તિહાસ બદ્ધ તરીકે ઓળખાવે છે, છતાં એ ચાક્કસ નથી થતું, મનવાજોગ છે કે પાછળથી તે જૈન થયા હાય ! તક્ષશિલાના અશોકના શિલાલેખમાં ત્રેવીશમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વ નાનુ નામ આવે છે; તેમજ ગાંધારના શિલાલેખમાં પણ જેનેાના તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથનું નામ સ્પષ્ટપણે જોવાય છે. અસ્તુ ! એણે કલિંગ દેશ ઉપર સ્વારી કરીને તે દેશ જીતી લીધેા. અશેક પછી એના પૌત્ર સ’પ્રતિ સાવ ભામ સમ્રાદ્ન થયામા વ ંશના
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( : )
એ સમર્થ રાજા થયા. સંપ્રતિરાનું ચુસ્ત જૈન, આર્ય સુહસ્તી સ્વામીના ભકત હતા. મહાવીરસ્વામી પછી લગભગ ત્રણસા વષૅ સ'પ્રતિ, ભારત સમ્રાટ્ટ થયા, એ વશમાં છેલ્લો અદ્રથ થયા.
મા વંશ પછી એ બૃહદ્રથના સેનાપતિ પુષ્ય મિત્ર ભારત સમ્રાટ થયા. એના સમયમાં કલિંગદેશના રાજા ખારવેલ એની ઉપર ચડી આવ્યેા. આ ખારવેલ જૈન રાજા હતા. આ રાજા સવે રાજાઓને જીતીને ચક્રવત્તી રાજા થયા. એના યુવરાજ પુત્ર અગ્નિમિત્ર પણ એવાજ પરાક્રમી હતા. એણે પણ વિદÖાજાને હરાવ્યેા. વિજયનાદમાં એણે અશ્વમેધ ચજ્ઞ આરંભ્યા. કાઇ કહે છે કે ભારતના મહાન વિદ્વાન શાસ્ત્રવિશારદ સાંખ્યમતી પત’જલિ પણ આ યજ્ઞમાં હાજર હતા. મહાવીરસ્વામીની ચતુર્થ સદીમાં શુંગવશનું રાજ્ય થયું, એના વંશમાં કેટલાક રાજાઓ થયા. શુંગવંશ પછી કાશ્યવંશ ને તે પછી આંધ્ર વંશનુ રાજ્ય થયું. આ છેલ્લા વંશની ગાદી મગધથી બદલાઇને પ્રતિષ્ઠાનપુર ગઈ હૈાય એમ જણાય છે.
ઈ. સ. ની શરૂઆતમાં ભારત વર્ષ ઉપર કનિષ્ક રાજા થયા. ઇ. સ. ૪૦ માં એણે બાદ્ધ ધર્મની સભા મેળવી. કનિષ્કના પિતાની રાજ્યધાની કાબુલ હતી, કનિષ્ઠે કાબુલથી ફેરવીને પેશાવરને પેાતાની રાજધાનીનું શહેર બનાવ્યું. આ રાજા મહા સમર્થ અને શૂવીર હતા.
ઈ. સ. પૂર્વે શક લેાકેાનાં ધાડાં ભારત વર્ષ ઉપર વારવાર ચડી આવતાં. તેમણે રાજ્ય પણ સ્થાપેલું? આ કનિષ્ઠ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
સભ્ય પણ શક જાતીના હતા. શકલાકેને ભારતમાંથી કાવાના ઘણા હિન્દી રાજાઓએ પ્રયત્ન કરેલા, તેમાં રાજા વિક્રમાદિત્ય મુખ્ય છે. શકલેાકાએ ઉજ્જૈનરાજ ગઈ ભભિાને મારીને માળવામાં રાજ્ય સ્થાપેલુ'. તે વિક્રમાદિત્યે તેમની પાસેથી પડાવી લીધું. અને ઇ. સ. પૂર્વે ૫૭ માં પેાતાના વિક્રમ સંવત ચલાવ્યેા. એ વિક્રમાદિત્ય ‘શકાર’ ને નામે આળખાય છે. ઉજનમાં એણે પોતાની ગાદી સ્થાપી, રાજ્યસત્તા વધારી.
ઇ. સ. ૭૮ માં શક લેાકેાની સામે પ્રતિષ્ઠાનપુરના રાજા શાલિવાહન ઉઠેલા. એણે પણ શક લેાકેાને હરાવી એજ સાવમાં પેાતાના શક ચલાવ્યે.
સીકીઅન લેાકેા જૈન હાય એમ ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે. ટોડ રાજસ્થાનમાં પાના ૬૪, માં ટોડ સાહેબ લખે છે કે ઇ. સ. પૂર્વે અને લગભગમાં જે જાતિઓએ હિન્દુસ્થાન ઉપર સ્વારીઓ કરી તે જાતીયેામાં શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી મહાવીરના વખતથીજ તીથંકરની ભક્તિના ઉપદેશ દાખલ થયા હતા. ઇ. સ. ના બીજા અને ત્રીજા સૈકાઓમાં પણ શક; હણ, ચન અને કુશાન ટાંકાનાં ટાળાં ભારતને હેરાન કરવા લાગ્યાં. છત ચડાઇ કરનારા પણ ફાવતા તા નહી જ ઇ. સ. ના ૪થા સૈકાના શરૂઆતમાં ગુપ્તવંશના પ્રથમ રાજા ચંદ્રગુપ્તે મા વંશીય ચદ્રગુપ્તની પેઠે સામ્રાજ્ય સ્થાપવાના પ્રયત્ન કરેલા.
શ્રી ગુપ્ત ત્રીજા સૈકાની અ ંતે થયેલા, તે પછી તેના પુત્ર ઘટોત્કચ્છ ઈ. સ. ૩૦૦ થી ૩૨૦ સુધી હતા. આ ચંદ્રગ્રસ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨)
ઘટોત્કચ્છના પુત્ર હતા. એને નાનપણુથી સામ્રાજ્યનાં સ્વપ્નાં આવવા લાગ્યાં. પાતાનું પરિબળ વધારી ઇ. સ. ૩૦૮ .માં એણે પાટલીપુત્ર કબજે કરી ખીજા રાજાને પણ જીતી લીધા. ઈ. સ. ૩૨૦ માં એણે રાજાધિરાજ તરીકે રાજ્યાભિષેક કરાન્યા. તે પછી દશ વર્ષ અન્યા. તેની પછી તેના પુત્ર સમુદ્રગુપ્ત ગાદીએ આન્યા અને તેની પછી તેના પુત્ર બીજો ચંદ્રગુપ્ત રાજા થયા. આ ગુપ્ત રાજાઓની રાજ્યજ્યાની પણ પાટલી પુત્ર હતી. મહાકવિ કાલીદાસે પેાતાના રધુવંશમાં રઘુરાજાના દિવિજયનું જે વર્ણન કર્યું છે તે સમુદ્રગુપ્તના દ્વિવિજય ષ્ટિ આગળ રાખીને જ કર્યુ” હાય એવા સંભવ છે. સમુદ્રગુપ્ત એ વિશ્વવિજયી રાજા હતા. પુષ્યમિત્રની માફક એણે પણ બધા રાજાઓને જીતી અનવમેઘ યજ્ઞ કરેલા ! એણે લગભગ ૪૫ વરસ પય ત રાજ્ય કરેલ ઇ. સ. ૩૩૦ થી ૩૭૫ સુધી.
સમુદ્રગુપ્તના પુત્ર ખીજો ચંદ્રગુપ્ત એની ગાદીએ આવ્યે: એણે માળવા, ગુજરાત સૈારાષ્ટ્ર ઉપર રાજ્ય કરનારા શક ઢાકાને હરાવ્યા. ક્ષત્રપવ શના નાશ કરીને ઉચિનીનગરી જીતી લીધી. જેવી રીતે સમુદ્રગુપ્તે પૃથ્વીને જીતીને પરાક્રમા દિત્ય નામ ધારણ કરેલ તેવી જ રીતે ચ ંદ્રગુપ્તે વિક્રમાદિત્ય નામ ધારણ કર્યું. મહાકવિ કાલીદાસ એ ચંદ્રગુપ્ત-વિક્રમાદિત્યના કવિ હતા. એણે ઇ. સ. ૩૭૫ થી ૪૧૩ લગભગસુધી રાજ્ય કરેલું; એના સમયમાં ચીનાઇ સાધુ કાહિયાન આદેશમાં આવ્યા હતા. આ સમય પહેલાં રાજ્યધાની પાટલીપુત્ર અદલીને ગુપ્તરાજાઓએ અયાધ્યામાં સ્થાપી હતી.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રગુપ્ત પછી એને પુત્ર કુમારગુપ્ત ગાદીએ આવ્યું. આ રાજાએ લગભગ ૪૦ વર્ષ શાજ્ય ભગવેલું. તેના છેવટના રાજ્યકાળમાં હુણલેકેનાં ટેળાં આદેશ ઉપર ઘસી આવવા લાગ્યાં. તેની પછી તેને પુત્ર સકંદગુપ્ત ઈ. સ. ૪૫૫ માં ગાદીએ આવ્યા એણે ડગમગતો રાજમુગટ હણલોકોને હરાવી સ્થીર કર્યો. ઈ. સ. ૪૮૦ સુધી એણે રાજ્ય કરેલું. - સ્કંદગુપ્ત પછી ગુપ્તકાળની પડતી આવી ઈ. સ. ૪૮૦ પછી પાછા હૂણ કે જેસ્માં આવ્યા, તેમને સ્કંદગુપ્તનાપુ અટકાવી શક્યા નહી. ઉત્તર ગુજરાતમાં વલભીપુરને વડનગર પગભર થતાં હતાં. ઈ. સ. ના ચેથા, પાંચમાં સૈકામાં તે મજબુત થયાં. વલભીપુર તે જેનેનું ધામ હતું–ત્યાં ત્રણસોને સાઠ જીનમંદિર હતાં ત્યારે રાજા શિલાદિત્ય ન હતે. વિ સં. ૩૧૪ માં શિલાદિત્ય રાજાની સભામાં મહાવાદીએિ . બદ્ધોને પરાજય કરી સૌરાષ્ટ્રમાંથી દેશનિકાલ કરાવ્યા. વેદાંતીયોએ ત્યાં શંકરાચાર્યનું નામ ગોઠવી દીધું છે. પણ શંકર તે નવમા સૈકામાં થયા છે. આપણું વાર્તાના સમયમાં તે સિ વાય વિક્રમ સંવત્ પર૩ માં વડનગરના રાજા ધ્રુવસેન સમક્ષ કપસૂત્રનું વ્યાખ્યાન વંચાવવું શરૂ થયું.
સ્કંદગુપ્ત પછીના ગુપ્ત રાજાએ નબળા મનના હેવાથી. . સ. પ૩૦ માં ગુપ્તવંશને અંત આવી ગયો. છઠ્ઠા સૈકાની શરૂઆતમાં હૂણ સરકાર તરમાણે માળવાં છતી લઈ ત્યાં રાજગાદી સ્થાપી મહારાજાધિરાજ પદ ધારણ કર્યું. તેને પુત્ર મિહિરગુપ્ત તેની ગાદીએ આવ્યા તેની સામે ગુપ્તવંશને
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ત્યારે
એક પણ
શરૂઆત
સજા નરસિંહરામ બાલાદિત્ય પોતાના માંડલિકને એકત્ર કરીને હડયે. અને હૂણલેકેને ઇ. સ. ૧૫૩૫માં સખત હાર ખવડાવી. પણ ત્યાર પછી આ દેશમાં એમને કાયમને વસવાટ થયે અને જેમ તેમ એ સંકે પસાર થઈ ગયે.
. ઈ. સ. ના સાતમા સૈકાની શરૂઆતમાં હર્ષવર્ધન ભારત સમ્રાટ થયે. હર્ષવર્ધનને પિતા પ્રભાકરવર્ધન. એણે ગાંધાર અને સિંધ વગેરે દેશના હૂણરાજાઓને હરાવ્યા. તેમજ ગુજરાત, લાટ અને માળવાના રાજાઓને પણ નમાવ્યા.
. પ્રભાકર વર્ધનનું મૃત્યુ થતાં તેને પુત્ર રાજ્યવર્ધન ગાદી ઉપર આવેલે, પણ માળવાના રાજાના મિત્ર વંગનરેશે એને વિશ્વાસઘાતથી મારી નાખે તેથી એને નાનો ભાઈ હર્ષ વર્ધન ઈ. સ. ૬૦૬ માં ગાદી ઉપર આવ્યા. ગાદીએ આવ્યા પછી છ વર્ષ પર્યત એણે યુદ્ધ કરીને આસપાસના સર્વે રાજાઓને હરાવ્યા. ને ઉત્તર હિન્દુસ્થાનમાં ચકવની રાજ્ય જમાવ્યું એની સેનામાં ૬૦૦૦ હાથી, એક લાખ ઘોડેસ્વારો અને પાયલને તે સુમારજ નહેાતે. એની રાજધાની કને જ(કાન્યકુબ્બ) નગરમાં હતી. ઈ.સ. ૬૦૬ થી ૬૪૭ સુધી મણે ભારત વર્ષ ઉપર ચકવતી રાજ્ય ભગવ્યું. એના સમવમાં હ્યુએનસાંગ નામને બીજો પ્રખ્યાત ચીની સાધુ હિંદુસ્થાનમાં આવ્યું. આસામના રાજા કુમાર તરફથી એને આમંત્રણ થયું. એ આમંત્રણને માન આપી ત્યાં ગયે, એનું બહુ સ્વાગત થયું.
કને જપતિ હર્ષવધને એ–-ચીની સાધુને પિતાને ત્યાં
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
લાવ્યા. જેથી કુમાર અતિથિને લઈ હાથી ઉપર બેસી જાતે કનાજ આવ્યો. કનાજમાં એના ભારે સત્કાર થયા. હ - વનના દરબારમાં કેટલાક સમય તે રહ્યો.
હે વ નના સમય પછી પચાસ વર્ષ વીત્યા બાદ મુસવમાના સિધમાં અને પુજામમાં દેખાવા લાગ્યા. આ વખતમાં ખીહાર અને ખ ંગાળામાં, કનાજમાં, રાજપુતાનામાં, માળવામાં, કાશ્મીરમાં અને ગુજરાતમાં એમ જુદા જુદા દેશોમાં જે રાજ્યા સ્થપાયાં તે ચડતી પડતીના રંગ જોતાં મુસલમાનાના ઘસારા સહન કરતાં લગભગ ૫૦૦ વર્ષ પર્યંત ટકી રહ્યાં.
પ્રકરણ ૭ સુ
નારાજ યશાવાઁ.
પાટલીપુત્ર, અયેાધ્યા અને કનાજમાં ગુપ્ત યુગના કાલ લગભગ છઠ્ઠા સૈકાના અંત સુધી હતા. સાતમા સૈકાની શરૂઆતમાં ક્રનાજમાં હવન રાજા થયા. આ સમયે વલ્લભીપુર ભાંગીને પંચાસર શહેર ગુજરાતની રાજધાની અને. શિલાદિત્યની રાણીને શુદ્ધ નામે પુત્ર ઉત્પન્ન થયા એના વશજો ગેહલેાટ કહેવાણા. એ ગેહૅલેટ વંશના ખાપારાવળ ચિત્તોડમાં ગાદી સ્થાપી હતી. એના વંશજો ત્યાં રહીને રાજ્ય કરવા લાગ્યા. આ તરફ ગુજરાતની રાજ્યલક્ષ્મીનુ કે દ્રસ્થાન પાંચાસર બન્યુ.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪).
'
આઠમા સૈકાની શરૂઆતમાં પંચાસરે પોતાની અપૂર્વ ઢાલત ઝળકાવી જેથી પરદેશીઓના કાન એનુ’ ગારવ, જાહેાજલાલી સાંભળીને ચમકથા. કલ્યાણીપતિ ભુવડ સાલ કી એના શત્રુ બન્યા. એણે ગુજરાતને પરાધિનતાની એડી પહેરાવી એની રાજલક્ષ્મી લુંટી લેવાના ઈરાદા જાહેર કર્યો.
આઠમા સૈકાના મધ્યકાલમાં ગુ રલક્ષ્મી જયશેખરને વરેલી. તેજ સાભાગ્ય, અને અનગળઋદ્ધિથી પંચાસર ભારતની આંખે ચડયુ.
પેાતાના અનગળ સૈનિકોને લઇ ભુવડસાલકી પંચાસર નજીક ધસી આવી એણે જયશિખરને પડકાર્યા. જયશિખરે એ પડકાર ઝીલ્યેા. અને શૂરવીર પશ્વેતપાતાના ખળવડે ઝુઝયા. એકને સ્વદેશનું રક્ષણુ કરવુ હતુ.-બીજાને અલાકારે પારકી રાજલક્ષ્મી લુટવી હતી. કાળના પ્રભાવે કરીને એ આસુરી વૃત્તિના જય થયા અને જયશિખર યુદ્ધમાંજ મરાયેા. પાલ્લુ ગુજરાત પરાધિનતાની શૃંખલામાં બંધાયુ. સાલકીયા ગુજરાતની લક્ષ્મીને લુંટાય એમ લુંટવા લાગ્યા. ત્રાસ–જુલ્મથી ગુજરાતની ભૂમિ ખળભળાવી નાખી. જયશિખરના પુત્ર વનરાજ નાના સહવાસમાં ઉછો. પંદરવર્ષ પછી વનરાજ એના મામાની સાથે રહી યુદ્ધની તાલીમ લેવા લાગ્યા. પરાધિનતાની એડીએમાં ગુજરાતે પોતાનું એ સદીનુ જીવન પૂર્ણ કર્યું.
::
વિક્રમની આઠમી સદીના ઉત્તરકાળમાં કનાજની ગાદી ઉપર માર્ય વંશીય ચંદ્રગુપ્તના વશજ યશેાવમાં આવ્યે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૭ )
ઐતિહાસઉપરથી સમજાય છે કે આ રાજાએ શાંતિમાં જીવન ગાળ્યું હાય. જ્યારે ગુજરાત સૈારાષ્ટ્રમાં અશાંતિ હતી તેવ સમયે ભારતના ખીજા દેશે શાંતિના આસ્વાદ લેતા હૈાય. ગમે તેમ પણ યશેાવાં વિલાસપ્રિય હતા એ તે સ્પષ્ટ સમજાય છે પટ્ટરાણી સુયશા તથા બીજી પણ એને અનેક રાણિ હતી.
એક વખતે એણે પોતાનાથી હુલકા કુળની એક કન્યા સાથે લગ્ન કર્યું. એના રૂપમાં એ સુચ્ચું અની ગયેક..એ નવી રાણીએ કામણુ કરીને રાજાને એવાતા વશ કરી લીધે કે રાજા ઃ એનેજ કાને સાંભળતા, એના આલેલા શબ્દોજ ખેલતા. જેથી રાજકાજમાં પણ એ ખરાબર લક્ષ્ય આપતા નહીં. આ નવી રાણીને આધીન રહીને એના અત:પુરમાં પડયા રહેતા. રાજા આટલે આધિન હોવા છતાં નવી રાણીને સતાષ થયા નહીં. પાતાની શાકયાને આવા સ્થીતિમાં જોવાને પણ રાજી નહેાતી. ધીરે ધીરે શાક્યનું સારૂં દુર કરવાની યુક્તિઓ રચી એ પ્રયાગ એણે શરૂ કરી દીધા.
એક દિવસ અવસર સાધીને પટ્ટરાણી સુયશા જે ગર્ભવતી હતી અને તેનાથી આ કુટીલ સ્ત્રી હંમેશાં ડરતી હતી. તેના નાશ કરવાની યુક્તિ રચી રાજાના કાન ભંભેરવા માંડ્યા. પુરપુરૂષ સાથે વ્યભિચાર કરવાના આરોપ ઉભા કરી મહારાજ નાજરાજને ઉશ્કેરી મુક્યા. કનાજરાજના પાંતાના કાન અને બુદ્ધિ તા વેચાઇ ગયાં હતાં. હમણાં તે એમનુ સસ્વ આ નવી રાણીજ હતી.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮ ) એક દિવસ એણે કુટિલ પ્રાગ રચીને સુયશારા વ્યભિચારિણી છે એમ રાજાને ખાતરી પણ કરાવી દીધી. પછી શું પૂછવું? રાજા કે પાયમાન થયે. ખડગ ખેંચીને મારવાને ધર્યો. પણ પ્રધાને વિનંતિ કરીને રાજાને અટકા. “મહારાજ! સુયશાદેવી ગર્ભવંતા છે! એ સતીને આપે નાશ કરે એગ્ય નથી.”
પણ રાજાને ગુસ્સો અપાર હતે. પ્રધાનેના શબ્દો સાંભળવાની એને ફુરસદ નહોતી. છતાં પ્રધાને એ જ્યારે ઘણે સમજાવ્યું ત્યારે સુયશારાણીને દેશનિકાલની સજા કરી. પ્રધાનેએ રાણીને એના પીયર તરફ રવાને કરી દીધી. પણ સજાની દષ્ટિએ પડવા દીધી નહીં.
સુયશાએ આવી સ્થીતિમાં પીયર જવું પસંદ કર્યું નહીં. જેથી તે વનમાં રહેવા લાગી ત્યાં એણ પુત્રને જન્મ આપે. વન્યવૃત્તિ કરતા એ પુત્રને ત્યાં મોટે કરવા લાગી. તે પછી સુયશાને સિદ્ધસેનસૂરિ મળ્યા. અને એણને પોતાના પુત્ર સાથે મોઢેરાના ચિત્યમાં તેડી લાવી. સગવડ પૂર્વક શખી, એ આપણે પૂર્વે જોઈ ગયા છીએ. આમકુમાર અહીંયાં મેટ થવા લાગે.
મંત્રીઓ આ શોકનાં કાવતરાંથી વાકેફ હતા પણ એ શું કરી શકે? બધા અનર્થનું મૂળ એ નવી રાણી હતી છતાં કને જરાજને એ પ્રાણથી પણ પ્રિય હતી. મંત્રીઓએ હારીને એને એના દવ ઉપર છેડી હતી. કેમકે મંત્રીઓની પણ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખબર નવી રાણી લેવાનું ચુકતી નહીં. જે કંઈ એની આંખે ચડતો તેને જીવનનાટકની પૂર્ણાહુતિ અલ્પકાલમાં જ થતી. તે પછી એક પછી એક પિતાની શેની એણે ખબર લેવા માંડી. બની શકે તે શેનું કાસળ પોતે જ પિતાની મેળે કાઢી નાંખતી. કોઈને દગાથી કેઈને વિષ દ્વારા તે કેઈને રાજાના કાન ભંભેરી એના માથા ઉપર બે આરોપ એઢાડીને, એમ વારાફરતી આ જાલિમ સ્ત્રીએ ઘણું શેયની ખબર લઈ લીધી. એમાંજ એને આનંદ પડત. પિતાનું રેદ્રધ્યાનય કરપીણ કૃત્ય પાર પડતું ત્યારે એને અપાર હર્ષ થતે કે જે આનંદ એને બીજી કોઈ પણ ભેગની વસ્તુમાં નહે. પિતાને હેતુ પાર પાડવામાં રાજા તે એનું સાધન હતું.
પાપને ઘડે સંપૂર્ણ રીતે ભરાઈ ગયે. પરભવમાં જ્યાં જવું હતું, ત્યાંનું ભાતું લાંબા કાળપર્યત ખુટે નહી એવી રીતે એકઠું થઈ ગયું. હવે એને આ દુન્યામાં રહેવાની જરૂર નહેતી.
જે પુણ્યખર્ચ લઈને આ મનુષ્ય ભવમાં આવી હતી તે વાટખચી પણ ખલાસ થઈ ગઈ. એના અંદગીના દિવસે પણ ભરાઈ ગયા. એનાં ભયંકર પાપો ભવિષ્યની આગાહીના પડકાર કરી રહ્યાં હતાં. જુદા જુદા અને એક પછી એક રેગોએ એની ઉપર હુમલો કર્યો. રાજાએ ઘણા વૈદ્યો બદલ્યા, દવાઓ કરી પાણીના પ્રવાહની માફક એની પછવાડે દવા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
દારૂમાં લક્ષ્મીને વ્યય કર્યો. પણ એને મૃત્યુને ઘંટ વાગી ચુક્યું હતું. છતાં બીચારી જીવવાને ધમપછાડ કરી રહી હતી. અરે કઈ બચાવો! મને છવાડે? મહારાજ? મને જીવાડે? મારે નથી મરવું.”કનેજરાજ, દાસદાસીએ, વૈદ્ય ક્ષણ ક્ષણ એ નબળી પડતી નાડ જોતા ડાચાં વકાસી રહ્યા હતા. કેઈના મનને એમ થતું કે આ જાલીમ સ્ત્રીના પાપને ઘડે હજી પણ ભરાયે નથી કે એ જીવવા ઈચ્છે છે? મૃત્યુના એ ભયંકર પડકારમાંથી બચાવવાની કોઈની તાકાત હોઈ શકે છે? બિચારી જીવવાને માટે વલખાં મારતી આ શક્ય “હાય” “હાય” કરતી પરભવનું ખાતું સરભર કરવાને ચાલી ગઈ.
એના મૃત્યુથી રાજાને તે અવશ્ય દુ:ખ થયું. રાજાને ખુશી રાખવા માટે બધાએાએ ઉપર ઉપરનો શોક બતાવ્યું. થોડા દિવસ વહી ગયાને રાજા કામકાજમાં એને ભુલી જવા લાગ્યા.
પણ પ્રધાનોના મનમાં સુયશા રાણીને દેશવટે ખુચતે હતો એમને ખબર પણ હતી કે દેવી ગર્ભવંતા હેવાથી અત્યારે તે રાજ્ય વારસ યુવરાજ પણ પાંચ વર્ષને થયે હશે માટે રાજાને સમજાવી રાણીને અને પુત્રને તેડાવવાં.
અવસરે યશોવર્મા રાજાને પ્રધાને એ વાત નિવેદન કરી, સુયશારાણી નિર્દોષ હતી એવી રાજાને ખાતરી કરી આપી. એ કાચા કાનને રાજા પણ સમજ્યા કે નવી રાણની સમજાવટથી પિતે કાચું કાપ્યું હતું. જેથી એમને-રાણી અને પુત્રને રાજધાનીમાં બોલાવી લીધાં. મેટા માનપૂર્વક પોતાની પાસે રાખ્યાં.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) . આમ કુમાર વયમાં વધવા લાગે તે સાથે રાજાએ એનું લક્ષ્ય શસ્ત્ર અને શાસ્ત્ર વિદ્યા તરફ દેરવ્યું બાલ્યાવસ્થા ઉલ્લંઘન કરીને બાળ તારણ્યમાં આવ્યું. પણ કુમારને ધન ઉડાવવાનું વ્યસન લાગેલું ! જેથી મન મુકીને લક્ષ્મીને વ્યય કરવા લાગે. એટલી બધી લક્ષ્મી કુમાર શેમાં ખરચતા? મેજ શેખમાં, ખાનપાનમાં, વસ્ત્રાભૂષણમાં, દાનમાં અને ખુશામતીઆઓને સંતોષવામાં ! કેઈએ રાજાના કાન ભરાવ્યા !
એક દિવસ કનોજરાજ યશોવર્માએ એને ખાનગીમાં લક્ષ્મીને વ્યય નહી કરવા ઉપદેશ કરેલો ! એથી આ બાળકુમાર ગુસ્સે થયો. જે કે પિતાની સામે એ કાંઈ પણ બોલી શકો નહી છતાં એ ગુસ્સાથી પિતા ઉપર કોપાયમાન થઈ એણે પોતાનું વતન છોડયું. અને મેંઢેરામાં બપ્પભટજીને મિત્ર અને સિદ્ધસેનસૂરિને શિષ્ય થયે.
રાજાએ પાછળથી ઘણી તપાસ કરાવી પણ બાળરાજાને પત્તો લાગ્યો નહી. રાણે સુયશા પુત્ર માટે વિલાપ કરવા લાગી. પીતાને ઘણે પશ્ચાત્તાપ થયા પણ જે ઘટના બની ગઈ એમાં તે નિરૂપાય હતે.
કાળાંતરે રાજાને આમકુમારના મેંઢેરાના સમાચાર મલ્યા. પિતાએ પુત્રને તેડાવવા માટે મંત્રીઓને મોકલ્યા પણ એ માનીપુત્ર જાયજ શેને? - આમકુમાર મેઢેરા આ એ સમય વિક્રમ સંવત
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પરે ) ૮૦૭ ની આસપાસને હોય એમ અનુમાન કરી શકાય છે. તેમજ વધારેમાં વધારે વિશથી વધારે ઉમર તે એની નજ સંભવી શકે
વિક્રમ સંવત ૮૧૦ નું વર્ષ પસાર થયું ને કનેજરાજ મૃત્યુના બિછાના ઉપર સુતા ! એમને ઈચ્છા થઈ કે છેલ્લી વખતે એ માનીપુત્રનું મુખ જેવાય તે ઠીક?
ચતુરમાં ચતુર એવા પ્રધાન પુરૂષને આમ કુમારને તેડવા સારૂ રાજાએ મેકલ્યા.
પ્રકરણ ૮ મું.
કમલા. સમય તૃતીય પ્રહરને હતે. અત્યારે એક સુરૂપબાળા. પોતાના મહેલની પછવાડેના બગીચાના ભાગમાં લટાર મારી રહી છે. હરિણસમાં ચપળ નેત્રને ચારે બાજુ ફેરવતી, કેઈની આતુરતાથી રાહ જોતી બાળા લત્તાકુંજમાં આવી.
બાળાનું વય માંડ સોળ વર્ષનું હતું. છતાં એ સુરૂપ શરીર સુખમાં ઉછરેલું હોવાથી ખીલી રહ્યું હતું. શરીરના બધા અવયવો ઘાટલાને મનહર હતા.
બાળા લત્તાકુજમાં આવી એ મીઠી હવાની વાની ચાખતી ત્યાં પવાસને બેઠી. “લાવને સમાધિમાં જે તે એ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩ ). ક્યાં હશે?” નાસિકા ઉપર દષ્ટિ રાખી એકચિત્તે વિચારને રેતી બેઠી. પણ દષ્ટિ ક્ષણમાં આસપાસ નજર કરવાનું ચુકતી નહી. મનમાં સુક્ષમ રીતે ઉદભવતા વિચારને વેગ પ્રબળ હતે. એક વિચારને રેકે તે બીજો આવે, બીજાને કાઢવા પ્રયત્ન કરે ત્યાં વળી ત્રીજે તૈયાર હતે. “બન્યું ! એકને કાઢીયે ત્યાં બીજો આવે છે કે એને તેડાવે છે. નકામા અણુતેડ્યા આવે છે.”
એ બાળા ફરીને દઢ મન કરીને બેઠી. પાતાળમાં રહેલા શેષનાગનું આસન ડોલાવવા મથતી હોય કે શકેંદ્રનું સિંહાસન ચલાયમાન કરવા ઈચ્છતી હોય, છતાં ધ્યાનમાં એક વ્યકિત સુક્ષ્મસ્વરૂપે એની નજર સામે આવીને ખડી થતી. એને જોઈને એના હૈયામાં ઘણું થતું. શું થતું એને એ પણ સમજતી નહોતી. છતાં એની તરફ પક્ષપાત તે જરૂર થતે હૈયાના ઉંડાણમાં રહેલું કેઈ છૂપું તત્વ એનામાં એકાગ્ર થઈ જતું. ચિત્ત તે એક કામદેવ સમી મદનમુર્તિને નિહાળી નિહાળી એ સુક્ષ્મ
સ્વરૂપમાં જ સમાઈ જતું. ધ્યાનમાં રહેલું મસ્તક પણ એ વિરવરને મધુરાસ્મિત-હાસ્યથી વધાવતું “આ તીરમારી મારા પ્રાણ બચાવનાર તરૂણ! પધારો! મારું અંતરનું સ્વાગત સ્વીકારે!”
પ્રત્યુત્તરમાં એ પુષ્પધન્વાસમી વરમુનિ મૃદુ મૃદુ હસી ઉઠતી. આહ એ મુર્તિમાં શું ચિત્તની એકાગ્રતા હતી ! પ્રિય મુર્તિના એક ધ્યાનમાં બાળા બાહ્ય દષ્ટિને ભૂલી ગઈ હતી. બહાર શું થતું હતું એ પણ સરલા વિસરી ગઈ..
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૪ ) નજીકમાં ઉભેલી એક વ્યક્તિ એની આ ચેષ્ટા જોયા કરતી હતી, બાળાને ધ્યાન ઢંગ જોઈને એ મનમાં હસી પડતે. એ ધ્યાનમાં આરૂઢ થયેલી બાળાના બંધન રહીત શ્યામ કેશો હવામાં નૃત્ય કરી રહ્યા હતા. અભિષ્ટ મુર્તિના ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થયેલે હર્ષવિકસ્વર થયેલાં શરીરનાં મરાય, એ વાટે પ્રત્યક્ષ થતે “વાહ ધ્યાનના આડંબરમાં મશગુલ થયેલી બાળાતારૂં ધ્યાન !” - બાળાના ચાળા જેનારી એ વ્યકિત આસ્તેથી બાળા ના જોઈ શકે એમ એની નીકટમાં આવી, એણે પિતાને સ્વર બદલ્યા. “બાળા ! તારા ધ્યાનથી હું પ્રસન્ન થયે છું! માગ ! માગ! ઈચ્છામાં આવે એવું વરદાન માગ!”
અભિષ્ટ ધ્યાનમાં મશગુલ થયેલી બાળા આ શબ્દો સાંભળી ચમકી “આહા! કેણ બોલ્યું એ !” આજુબાજુ નજર ફેરવી પણ કંઈ જણાયું નહિ. “શું મારા ધ્યાનથી શેષનાગ પ્રસન્ન થયા કે દેવ ! દાનવની માયા તે ન હોય!” બાળા વિચારમાં પડી.
ફરીને અવાજ આવ્ય! “બાળા! માગ ! માગતારી ઈચ્છામાં આવે તે માગ!” બાળા ચમકી “આપકે છો! પ્રત્યક્ષ થાવ?”
દેવતાઓ પ્રત્યક્ષ ન થાય! બાળા?”
આપ દેવ છો !” “હા ! હું તને વરદાન આપવા આવ્યો છું?”
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫ ) વાહ ! ધન્ય મારાં ભાગ્ય ! મારી ઈચછા સફળ થાય એવું વરદાન આપે?” .
તારી શી ઈચ્છા છે?”
આમકુમાર મારા પતિ થાવ!” બાળાના મુખમાંથી અચાનક શબ્દો નીકળી ગયા.
તથાસ્તુ”
મારૂ ધ્યાન તે સફળ થયું. વાહ મારું ધ્યાન ! દેવતાઓ પણ કામ ધંધા વગરના જણાય છે. આમ સહેલાઈથી પ્રસન્ન થતા હશે ને!” - જેવું તમારું ધ્યાન એવા આ દેવ ! દેવતાઓને આપણી શી પડી હોય, એ નાટક તે આપણે જ ભજવી લેવું?” સામે ઉભેલી એક વ્યક્તિના શબ્દએ બાળાનું ધ્યાન ખેંચ્યું.
એ વ્યકિતને જોઈ આ લાવણ્યવતી કુમારિકા ગભરાઈ ગઈ, એ ચંદ્રવદન ઉપર શરમના શેરડા પડયા. પગ નીચેથી જમીન સરી જતી હોય એમ લાગ્યું. એ લાલ લાલ થયેલું વદન કમલ ક્યાં છુપાવવું એની સમજણ ન પડી. કંપાયમાન થતી તરૂવરેની મદ લતાઓની માફક આ નાજુક દેહકળી ઠંડી પડવા લાગી. શાંત રસમાં નિમગ્ન થઈ ગઈ. એણે જાણ્ય કે પિતાના સમી ભેળીને આ અઠંગ ધુતારે ઠગી હતી. દેવને પાઠ આજે માનવે ભજવ્યું હતું પણ આખરે તે એ પોતાની આરાધ્ય-મુતિ હતી. “તમે કને જવાસીઓ બધા ઠગારાજ!” બાળા કંઈક ધેર્યતાનું અવલંબન લઈએલી અને હસી.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાહરે મારાં ગિની દેવી? જેવું તમારું ધ્યાન તે આ દેવ? એમાં બેટું શું? ” બોલતાં બોલતાં એ વ્યક્તિ હસી પડી.
મારું ધ્યાન તમે ચલાવ્યું ! આહા! કેવું એ સુખદ ધ્યાન?”
તે એ ધ્યાનનું ફલ તમે ઠીક માગ્યું છે? વરદાન તે સારું હતું !”
હાય! હું ભેળી ઠગાઈ ગઈ ! તમે તે બડા ધુર્ત ! મારી છાની વાત સાંભળી ગયા?”
તે તમારા મનના મને રથ સફળ થયા ! મનના દેવ પ્રત્યક્ષ થયા?”
અરે? તે તમને જોઈ એટલી બધી ગભરાઈ ગઈ કે તમારા શબ્દો પણ હું સમજી શકી નહી !”
ઠીક જવા દે એ વાત? કમળા! તારા પિતાજી આજે કયાં ગયા છે?” તે વ્યક્તિએ વાતની દિશા ફેરવી એ વ્યક્તિ તે આમકુમાર પિતે હતે.
આમકુમાર તે દિવસના અણધાર્યા મેળાપ પછી અવારનવાર સામંતસિંહને મેમાન થતું. સિદ્ધસેનસૂરિએ પણ આમકુમારનું પરાક્રમ સાંભળ્યું હતું. એ મહાપુરૂષને લાગ્યું કે “રાજાને ગ્ય આ બાહુબળ પ્રજાના હિતમાં, દેશના રક્ષણમાં વપરાય તે ઠીક!” કેટલીક એની પ્રવૃત્તિની આ ચાર્ય ઉપેક્ષા કરતા. એને લાગ્યું કે એક રીતે સામંતસિંહ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) અને આમકુમારને સંબંધ થયે એ પણ ઠીક હતું. સામતે પણ ગુરૂ પાસે એકવાર જાહેર કરેલું કે “આવા ઉત્તમ કુળને કુમાર અમારે હંમેશને મેમાન થાય”
વારંવાર આમકુમારના આગમનથી સામંતસિંહના કુટુંબમાં એ પરિચિત જે થઈ ગયે. જાણે પિતાનું જ મકાન હોય એમ દરેક સાથે વર્તતે. સામંતસિંહ અને એની પત્ની લક્ષ્મીદેવીએ તે મનથી દિકરી આપીને એને દિકરે જ માનેલ! લહમીદેવી તે આમકમારને જોઈ અધીર અધી થઈ જતી. આમ શું ખાશે?ને આમને શું ગમશે? એ માટે એ દરેક સગવડ સાચવતી. આજે એના જીવનનું કેન્દ્ર આમકુમાર હતો.
આમકુમાર અને કમળા કલાકોના કલાકો સુધી હસતાં, વાતચિત કરતાં, પણ માતાપિતા એ બન્નેને પોતાનાં જ ફરજંદ સમાં ગણતાં. તેઓએ નક્કી કર્યું હતું કે જ્યારથી પિતાની દીકરીને આમકુમારે વાઘના પંજામાંથી બચાવી ત્યારથી એને અર્પણ કરી હતી. મરણના મુખમાંથી દિકરીને બચાવી એ બધે એને ઉપકાર હતે. એ ઉપકારના અણુમેલ બદલામાં આતે નજીવી ભેટ હતી. આ ભેટ એ મેટા કુળને આમકુમાર સ્વીકારશે કે કેમ એની જ ફક્ત શંકા હતી. એ શંકાને નિમૂળ કરવા આતો માત્ર ઉપાય જાતે હતે. કમળ અને આમકુમાર બન્ને એક બીજાને ચાહતાં શીખે તે જ સ્નેહને વશ થયેલો આમકુમાર હા ભણી શકે !
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮). નવીન તારૂણ્યમાં પ્રવેશેલાં આ બન્ને તરૂણ પા તે એક બીજાના અંતરમાં ક્યારનાય ઘુસી ગયાં હતાં. એ નવીન સ્નેહનું આકર્ષણ, રક્ત ઓષ્ટ પર જણાતું મંદ સ્મિત જણાઈ. આવતું હતું.
જે સમયે આત્મા જે વસ્તુમાં સુખ માને છે, તે વસ્તુ સદંતર અનુકુળ હોય ત્યારે એની મીઠાશમાં શું ખામી હોય ? આમકુમાર અને કમળા બન્નેની અરસ્પરસ આવી સ્થીતિ હતી. જગતની એક મહાનમાં મહાન ગણાતી શકિત પ્રેમશકિત ને સ્નેહનું બંધન દ્રઢ કરી એ ગાંડને મજબુત કરી હતી શરીર ભિન્ન હતાં છતાં બન્નેને આત્મા-મન અને વિચાર એક હતાં. દુન્યામાં તે બહુધા પ્રેમને જ વિજય હાય !
પિતાજી તે અચાનક કારણસર પાટણ ગયા છે, લગભગ અઠવાડીયું તે એમને ત્યાં સહેજે પસાર થશે. કમળાએ આમકુમારના જવાબમાં જણાવ્યું. - કમળાનાં વચન સાંભળી આમકુમાર વિચારમાં પડયો કમળા ! એક વાત પૂછું?” “પૂછોને! એકને બદલે બે !” મધુરતા અને ઉત્સુક્તાગર્ભિત એ વાકયે હતાં, પ્રત્યુત્તર સાંભળવા આંખો આતુર હતી. હરિનું સરખી આંખે આમકુમારની આંખેપર ઠરી. વિશ્વામિત્રને ધ્યાન મૃત કરનારી મેનકાની નૃત્ય કરતી આંખોનું કામણ કમળાની નજરમાં કળાતું ! ભસ્માસુરને મેહ પમાડી મુંઝવનારૂં કૃષ્ણનું અપૂર્વ મેહીની, સ્વરૂપ કમળાના સ્વરૂપમાં આમકુમારનું હૃદય લેવી નાંખતું
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પત્ર ) મહાસમર્થ યોગીરાજના ધ્યાનને ભેદનારાં એ સંદર્ય આગળ આમકુમાર તે એક આશાને હિંડોળે ઝુલતે પ્રેમી હતે. '
તારાં માતાપિતા કોઈ દિવસ તારા લગ્નની વાત કરે છે કે નહી?” આમ કુમારે કહ્યું. કમળા લગ્નની વાત સાંભળી શરમાઈ ગઈ પણ જવાબતે આપજ જોઈએ. માતાપિતાના વિચારની એને પણ ખબર હતી અને એનું પિતાનું મન પણ આતુર હતું. ફકત આમકુમાર વાતની શરૂઆત કરે એટલી જ વાર હતી. ભાવી ભવિષ્યનું કોકડું એને લાગ્યું કે આજે ઉકેલાતું હતું.
એ હું કેમ જાણું? લગન બાબતમાં હું તે કાંઈએ ની સમજું. કમળાએ ઉડાઉ જવાબ આપે. " તું કંઈ સમજતી નથી, લગ્ન શું? પ્રેમ શું? એની તને કોઈ માહિતી નથી?” આમકુમાર ચીડા અને બે.
ના” એકદમ બોલી દીધું. - ઠીક ત્યારે હું ઠગા! આજથી હવે કઈ દિવસ હું તારી પાસે આવીશ નહી, સારું થયું કે તારા મૂર્ખ હૃદયની મને અત્યારથી જ ખબર પડી. ” નિરાશ થયેલ આમકમાર ઉભે થઈ ચાલવા લાગ્યો.
આમકુમારને જતો જોઈ એનું ઉજવળ ભાવી એના. હાથમાંથી સરી જતું દેખાયું એને લાગ્યું કે કાચું કાપીને પિતાને હાથે પોતાનું નિકંદન કાઢયું હતું. આ પ્રાણવલ્લભ હમેશને માટે પોતાને છોડી જાય એ આઘાત એને અસહ્યા હતા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ સમજતી હતી કે એનું શરણ જગતમાં માત્ર બેજ ચીજ હતી એક આમકુમાર બીજી ભડભડતી અગ્નિની ચિતા!
પણ ઉભા તે રહે?” બોલતી બેલતી એની પછવાડે દેડી.
ખીજાયેલા આમકુમારને સાંભળવાની પરવા નહોતી એતે ચાલ્યા જ
હાય ! હાય! ચાલ્યા એ!”દોડતી આમકુમારના કઠે પોતાના નાજુક કમળના સમા બે હાથ નાખી વળગી પડી. “કયાં જાઓ છો?”
મારે ઠેકાણે! મારે ઘેર !” નિશ્ચળ નયને આમકુમારે જવાબ આપે.
મને છોડીને જશે? એમ નહી જવાય?”
બેશક! તારા જેવી હૃદય મેં આજેજ જોઈ! નાની ઘેડીયે ઝુલતી ઢીંગલી બિચારી કાંઈએ સમજતી
નથી?”
પણ હું સમજું તે?”
નાજુક પ્રેમના મૃદુ બંધને આગળ શ્રેષને પરાજય થયે. બન્ને જણા એક બીજાના ગળામાં હાથ નાખી પાછા લતા કુંજમાં આવ્યાં. ક્ષણ પહેલાં જ “હું શું સમજું એવું બાલનારી સ્ત્રીની કેવી અદ્દભૂત શક્તિ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર! એક વાત કહું? તમારે સહવાસ મને બહુ ગમે છે ! મને લાગે છે કે આપણાં આનંદમાં વિક્ષેપ પડે માટે જ માતાપિતા મારા લગ્ન તરફ ધ્યાન આપતાં નથી.” *
પણ એક દિવસ તે એમાં અવશ્ય વિક્ષેપ પડશે જ! તારાં માતાપિતા તને પરણાવશે તે ખરાજ ને?”
“એ મારી ઈચ્છા વિરૂદ્ધ કરેજ નહી, રાજકુમાર! મારું જીવન તો મેં એક વ્યક્તિને ક્યારનુંય સમર્પણ કર્યું છે. લગ્ન કરીશ તે એની જ સાથે ?”
કેને સમપ્યું? ક્યારે સમગ્યું? બેલ? બેલ? ઝટ બોલ?” પૂછનારનું હૈયું ધડકતું હતું. ભાવી ભવિષ્યનાં ગુંચવણ ભરેલાં કેકડાંની સર ધીમે ધીમે દૂર થતી હતી.
તે જાણીને તમે શું કરશે? એ દિવસ જોયેલા કામદેવ સમા ધનુર્ધારી વીર ! શું એ કેડીલાની સુંદરીઓનાં દિલ લોભાવનારી ચાલ! એની ઉભવાની છટા ! કુમાર ! હજી પણ હું એ ભૂલી નથી.”
પણ એ તે કે?”
પેલું ઝેર ભરેલું તીર મારી મારું જીવન ખરીદનાર! હંમેશને માટે મને એની પોતાની કરનાર?” એમ બેલી એના કંઠમાં હાથ નાખી શરમાઈને એના હૃદયમાં માથું છુપાવી દીધું.
પિતાના વિશાળ હૃદય ઉપર પડેલી એ બાળાને પ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
તાના બાહુથી અદ્ધ કરતાં–“મારે એજ કહેવડાવવું હતું સમજીને ? ” ખેલતાં આમકુમાર હસ્યા.” પણ તારાં માતાપિતા આપણી વાતમાં કેમ સંમત થશે ? ” આસ્તેથી એના નરમ ગાલ ઉપર એક ચુટી ભરી,
22
“ શા માટે નહી થાય ? મારી મરજી વિરૂદ્ધ એમનાથી કાંઇ પણ ન થાય !
""
“ મારી વ્હાલી ! તારાં માતાપિતાની મરજી હાય તા તારી સાથે લગ્ન કરવા હું ખુશી છું ! પણ પિતાનું રાજ્ય મે છાડી દીધુ છે તેથી તુ કાન્યકુબ્જની પટ્ટરાણી તેા નહી અની શકે ! ”
“મારે તા તમેજ મારૂં સર્વસ્વ છે ? મેાતના મુખમાંથી તમે મને બચાવી, એ રાજ્યે નહી. મારા પિતાનું રાજ્ય એ તમારૂ જ છે ને ? તમને અહીંયાં શી ન્યૂનતા છે ? ”
,,
,,
“ તા સમજ હું તેા તારી જ છું ! પણ આપણાં લગ્ન થઇ જાય તેા એક મોટા માર્ગ ખુલ્લા થાય કેમ ખરૂને ? ” જવાબમાં કમળા હસી એના વદન ઉપર મદનરાજની લીપી સ્પષ્ટ દેખાઇ. એ લીપીના ભાવાનું રહસ્ય સમજનારા કેાડીલે। પાસેજ હતા.
કેટલાક સમય પછી એ યુગલ એક બીમ્બના સામે જોઈને હસ્યું. અને તરત જ લતાકુ જ છેાડીને ચાયું ગયુ. તે પછી થેડેક દિવસે એ પ્રણયની ગાંઠ લગ્નવડે કરીને હૃઢ થઇ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) પ્રકરણ ૯ મું.
વિધિનું વિધાન ગુરૂ મહારાજ ! આપ ગમે તેમ કરી રાજકુમારને સમજાવે? એ પુત્રવત્સલ પિતા અત્યારે મતની પથા. રીમાં સુતા છે. પુત્રનું મુખ જેવાને અધિરા થયા છે!” પ્રધાનેમાંના એક ગુણવર્માએ કહ્યું.
સ્વદેશમાં આવવા જ માગતો નથી. બાપુના રાજ્યની મને લેશ પણ સ્પૃહા નથી. જેમ આવ્યા તેમ તમે પાછા જાઓ ! મારો સંદેશ પિતાને સંભળાવે? રાજકુમારે કહ્યું.
રાજકુમાર! તે નહી બને! અમે તમને લીધા સિવાય જવાના નથી. મૃત્યુના બિછાને સુતેલા કનેજરાજને અમે તમારા વગર મેં બતાવવાના નથી. સમજ્યા!” પ્રધાન દેવસેને જણાવ્યું.
- “તમે જાઓ કે ન જાઓ ! મારે એમાં શું ? પિતાનું રાજ્ય હંમેશને માટે મેં તજી દીધું છે. ! એ તમારે નકકી જ માનવું ?” ફરીને રાજકુમારે પોતાને નિશ્ચય જાહેર કર્યો.
ગુરૂ મહારાજ ! આપ કેમ કાંઈ કહેતા નથી? રાજકુમારની આ હઠ ચાલી શકવાની નથી.” રામનાથ નામના પ્રધાને કહ્યું.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
''
રાજકુમાર ? આવા વાત્સલ્યવાળા પિતાના ત્યાગ કરવા એ કઠારપણ કહેવાય ? અમને દુ:ખ થાય છે કે અમારી છાયામાં રહીને તમે માતાપિતાની ભક્તિ ન શીખ્યા ? ” ગુરૂ સિદ્ધસેને કહ્યું.
'
ભગવાન્ ! એ પિતાના કઠોર શબ્દો હજી પણ મારા હૈયામાં કાતરાઇ રહ્યા છે ? આપે એમાં શા માટે ખાટુ લગાડવુ' જોઇએ ? ” પ્રત્યુત્તરમાં આમકુમારે કહ્યું. પણ એથી ગુરૂનું મન માન્યું નહીં,
'
વત્સ ! ગમે તેવા તે પણ એ તારા પિતા કહેવાય ! માતા પિતાના વાત્સલ્ય ભાવ તુ ન સમજે ! એક દિવસ તુ પણ જ્યારે પિતાની પદવી ધારણ કરીશ ત્યારે જ એ અનુભવ વસ્તુ તને સમજાશે. માતાપિતાના વાત્સલ્યથી ઉભરાતા ક્રોધ પણ ક્ષણીક હોય; પિતાના વચનની ખાતર રામે આર વ વનવાસનાં દુ:ખ સહન કર્યા. માતાપિતાને કાવડમાં બેસાડીને પેાતાની ખાંધે ઉચકી શ્રવણે જાત્રા કરાવી. માતાપિતાના ઉપકારના બદલા વાળવાની પુત્રની શક્તિ નથી હેાતી. એ ઉપકાર ! એ આભાર, એ સ્નેહ, અપૂર્વ વાત્સલ્ય! એના બદલા તા તુ ઠીક આપે છે ? તારા જેવા ગુણિયલ પુત્ર તેા ઉપકારના મંદલામાં આવુંજ આપે ને ? ” ગુરૂ સિદ્ધસેને આમકુમારને સમજાવવા માંડ્યો.
“ દેવી સુયશા રાત દિવસ પુત્રની જંખનામાં રડી રડીને નિસ્તેજ થઈ ગયાં છે. ખાતા પીતાં બસ એક જ વાત !
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬પ ) “મારે આમ કયાં છે? લાવ લાવ મારા આમકુમારને શોધી લાવે ! મારૂં એ બચું અત્યારે કયાં રખડતું હશે? અરે ભુખ લાગી હશે ત્યારે એને કોણ ખવડાવતું હશે? એની સાર સંભાળ કેણ લેતું હશે?” દેવી સુયશાની આવીજ હાલત છે પ્રધાને કહ્યું “રાજકુમાર ! લગાર નજરે આવીને જુએ કે તમારી આ હઠને પરિણામે એ વાત્સલ્યપૂર્ણ માતાની શી સ્થીતિ છે? એક તરફ કનેજરાજ મૃત્યુના મુખમાં પડયા પડયા પણ તમારું જ નામ જપી રહ્યા છે. દેવી સુયશા તમારા વિશે ગાંડાં ગાંડા થઈ ગયાં છે ! અરે એ દશ્ય જોઈને પાષાણ હૃદય પણ પીગળે છતાં તમારું હૈયું તે શાનું ઘડયું હશે?” ગુણવમાએ હૃદયની ઉમિઓ ઠલવવા માંડી. .
વત્સ! અમને ખબર છે જંગલમાં જ્યારે અમે તને પ્રથમ જેએલે તે સમયે પણ તારા સુખે સુખી અને દુઃખે દુખી તારી માતા કેવા વાત્સલ્યથી તારું પાલન કરતી. પાંચ વર્ષ
અહીંયા પસાર થયાં એ દરમિયાનમાં પણ તારી ઉપરનું એનું વાત્સલ્ય અમે જોયેલું. એ માતાને તારા માટે કેવી કેવી આશાઓ હતી હા તારા જેવા પુત્રને પામી એ બિચારી આજે ખાચિત હતાશ થઈ ગઈ? એની બધી આશા પાણીના પરપટાની માફક નષ્ટ થઈ ગઈ!” ગુરૂએ એને સમજાવવા માંડયું.
ભગવન ! બસ! બસ! આમકુમાર સમજી જશે. મારે માત્ર એટલો બધે કઠેર હૈયાને નથી. આપનું વચન
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) એને માન્ય છે. પ્રધાનની સાથે જ જેમ બનશે તેમ જલદીથી કજ તરફ રવાને થશે.” બપ્પભટ્ટીએ આમકુમારની - વતી જણાવ્યું.
ભગવદ્ ! આપનું વચન હું માથે ચડાવું છું. પિતાના દર્શન કરવાને હું આતુર છું!” રાજકુમારે ગુરૂનું વચન અંગીકાર કર્યું.
બહુ સારૂ! વત્સ! તને એજ ઉચિત છે; તારાં માતા પિતાને મળી તેમનાં ત્રણમાંથી તું મુક્ત થા! ધર્મ સાધનમાં તત્પર થા?” ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરીએ આશિ આપી.
ભગવાન ! મારા મિત્ર બપ્પભટ્ટજીને મારી સાથે મે. તેમના સિવાય મને ક્ષણ માત્ર પણ ચેન પડશે નહી મારી એટલી માગણું આપશ્રી માન્ય રાખો?” આમકુમારે દરખાસ્ત કરી માગણી કરી.
તે તારું કહેવું ઠીક છે. પણ હાલમાં તારે સત્વર જવાની જરૂર છે. ત્યાં ગયા પછી પણ તે ગમે તે રીતે તારા મિત્રને બેલાવી શકે છે. બપ્પભટ્ટી તારી પાસે આવશે અને તારી મરજી હશે તે તને હંમેશાં એ ધર્મોપદેશ આપ્યા કરશે. ત્યાં ગયા પછી અવસરે તેડાવજે. ત્યાં સુધીમાં એને પાઠ પણ પુરે થશે.” ગુરૂએ જણાવ્યું.
જેવી આપની મરજી.” કુમારે ટુંકમાં પતાવ્યું. રાજકુમાર ! આવતી કાલે પ્રભાતમાંજ આપણે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૭) પ્રયાણ કરશું.”પ્રધાન ગુણવર્માએ પ્રયણને વિધિ સભબાવી દીધે.
ઠીક છે જેવી તમારી ઈચ્છા!” રાજકુમારે કહ્યું.
પ્રધાનજી ! રાજાજીને મલી આવ્યા? સામંતસિંહની રજા પણ હવે તે તમારે લેવી પડશે.” ગુરૂએ ગુણવર્માને ઉદ્દેશીને કહ્યું.
“અમે એમને પણ વાત કરી છે. હવે રજા લેવા સાંજના જઈશું. જેમ બને તેમ સ્વદેશ તરફ તાકીદે જવાની અમારી વૃત્તિ છે. મહારાજની સ્થિતિ ભયંકર છે. ભગવદ્ ? પિતા પુત્રને મેળાપ થવો એ અસંભવ છે. છતાં કોશિષ કરવી એ અમારી ફરજ છે.” પ્રધાને જણાવ્યું.
તમારે પ્રયત્ન સફલ નિવડે? અને પિતા પુત્ર મળે?” ગુરૂએ આશિષ આપી.
“આપનું વાકય સફલ થાઓ?” પ્રધાનેએ શુકનની ગાંઠ વાળી.
રાતના પ્રધાનેએ સામંતસિંહને મલી આવી પ્રભાતના સ્વદેશ તરફ ગમનને પોતાને નિશ્ચય કહી સંભળાવ્યા. પ્રભાતે કમળા ને પણ સાથે વળાવવા માટે એનાં માતાપિતાએ તૈયારી કરવા માંડી. દિકરીના વિયોગે માતાનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું પણ માતા સમજતી હતી કે “દિકરી એ આખરે તે પારકી મિલક્ત છે. તેમજ આ પ્રસંગ એ હતું કે એને
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) ' મોકલવી એજ એક રીતે ઠીક હતું. જ્યારે ત્યારે એક દિવસ વિગ તે વિધિએ નિર્માણ જ કર્યો હતે. તે પછી આજેજ ભલે દિકરી પિતાને સાસરે જાય.”
પ્રાત:કાળે પ્રધાનેએ જવાથી તેયારી કરવા માંડી. આમકુમાર પણ પોતાના મિત્ર બપ્પભટ્ટીજીને મળી ગુરૂ સિદ્ધસેન સૂરિને વાંદવાને આવ્યું. એની સાથે પ્રધાને હતા. રાજકુમારે ગુરૂને નમી આશિર્વાદ માગ્યો.” પ્રભુ! શુભ આશિષ આપે? આપના પુણ્ય દર્શનથી મારાં સંકટ નાશ પામે ?”
આ સમયે ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિની મુખમુદ્રા ગંભિર હતી. ક્ષણમાં રાજકુમાર તરફ તે ક્ષણમાં પ્રધાને તરફ તે વળી ક્ષણમાં બીજી વ્યક્તિએ તરફ એમની નજર હતી. મનુષ્યની અલ્પજ્ઞ નજર ભવિષ્ય કાળના પ્રચ્છન્ન પડકારે જાણી શક્તી નથી. જ્યારે આ મહાપુરૂષની નજર કંઈક જુદી જ હતી. કુદરતના ભાવી થતા પ્રચ્છન્ન પડકારો આ પુરૂષ સમજી શક્તા. અંતર દિવ્ય દષ્ટિથી એ અગોચર રહસ્ય સમજી શક્તા.
સામંતસિંહ અને લક્ષમી દેવી પણ કમળાને લઈને આવી પહોંચ્યાં હતાં. તે પણ મહારાજશ્રીને નમ્યાં. કમળા ગુરૂવરને પગે પડી. બીજો શ્રાવકવર્ગ તેમજ રાજ્યાધિકારી નરનારીઓથી ઉપાશ્રય ચિકાર હતે. ગુરૂ મહારાજ શું બોલશે એ સાંભળવાને આતુર હતે. | સર્વેની શાંતિ વચ્ચે ગુરૂ મહારાજ રાજકુમારને ઉદ્દેશીને બેલ્યા. “વત્સ! મનુષ્ય ઈચ્છા કરતાં વિધિ ઈચ્છા બળવાન
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. મને સમજાય છે કે હવે થોડા સમય પછી તારા ભાગ્યને ઉદય થશે. કજ દેશને રાજમુગુટ તારા મસ્તક ઉપર આવશે. અત્યારે તું સ્વતંત્ર રાજકુમાર છે. ભવિષ્યમાં તું રાજા થશે. રાજકુમાર અને રાજા એ ઉભય સ્થિતિમાં રહેલું મહદઅંતર તું રાજા થઈશ ત્યારે સમજશે. તે સમયે તારે શું કરવું જોઈએ ? રાજા તરીકે તારી શું શું ફરજ છે? તારા દેશ પ્રત્યે, તારી પ્રજા પ્રત્યે ને તારા આત્મીય ધર્મ માટે તારે કેવી રીતે વર્તવું જોઈએ, એ બધું તને અનુભવ શીખવશે. તારી કેલવણ, વિદ્યા, અત્યારના તારા ઉચ્ચ સંસ્કારો તને ઘણું કામ લાગશે. પ્રથમાવસ્થામાં મનુષ્ય જે જે માનસિક કે શારિરીક તાલીમ લીધેલી હોય છે, તે બીજી અવસ્થામાં આવતાં એની કસોટી બરાબર થાય છે. છતાં વડીલેને ધર્મ છે કે વાત્સલ્યભાવથી એમણે બે શબ્દો હિત શિક્ષાના કહેવા જોઈએ. વત્સ! અત્યારસુધીના હારા જીવનમાં તને જે સત્સગને પરિચય થયો છે તેને તું સાર્થક કરજે, રાજા જે ન્યાય પ્રજાને આપે તેજ ન્યાય પિતાના વ્હાલામાં હાલા પુત્રને માટે પણ મંજુર રાખે. પુત્રની માફક પ્રજાને પાળે, જાતમહેનતથી કમાઈને પણ પ્રજાએ કમાણીમાંથી રાજાને એને અંશ આપે તે કોઈ રાજાને એશઆરામ કરવા ન હોય, બબ્બે સંકટમાં, ચોરના ઉપદ્રવમાં, કે પરચકની મુશીબતમાં અથવા તે દુષ્કાળ જેવા સમયમાં એ રાજા આપણું રક્ષણ કરે–આપ
ને મદદ કરે, અથવા તે અમારાજ એ પૈસા લેકેપગી કાર્યમાં ખચી પ્રજાની સુખ સગવડતામાં, કેલવણીમાં વધારે
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૦ )
કરે. અધિકારીએ અલ્પાંશ સત્તા મેળવીને ગરીબ પ્રજાને ન કનડે, જાલીમા, લુચ્ચાઓ, સંત કે સાધુજનાને ન ક્નડે એ સર્વે રાજાની પ્રજા તરફ રહેલી જાગૃતિ ઉપર આધાર રાખે છે. રાજા જો રાત દિવસ જાગૃત હોય તા બનતાં લગી અધિકારીઓ, કે જીમ્મીએ પ્રજાને હેરાન કરતા નથી. પ્રજા રામરાજ્યને પણ ભૂલી જાય એવા આદર્શો રાજા થશે.
જે ધર્માનું તને શિક્ષણ મળ્યું છે તારા સસ્કારીને પાષણ મળ્યુ' છે એમાં દૃઢ રહેજે. પરન્તુ બીજા પાસે અલાત્યારે એ ધર્મ પળાવવાની ફરજ પાડતા નહી. તારા ધર્મનું ગારવ તુ સમશેરના બળથી વધારતા નહી. પણ દ્રવ્યથી, ભક્તિથી, પ્રેમથી, પ્રભાવકપણાથી ધર્મનું મહાત્મ્ય વધારજે એટલે આપેઆપ સમાજનું આકષ ણુ થશે. કારણકે પ્રજાને સારૂ તા અવશ્ય ગમે છે.
તારા અહિંસાના વ્રતમાં તુ ચુસ્ત રહેજે, નિરપરાધી એવી કીડીને પણ મનથી હણુતા ના. તારી પ્રજાના રક્ષણ માટે, તારા દેશના સ્વાતંત્ર્ય માટે પરચક્રના બળ સામે યુદ્ધ કરવાને પાછી પાની કરી જૈન નામને લજવતા ના. કેમકે જૈન માને જીતવું ગમે તેને પણ જીતવુ. પછી તે બાહ્યશત્રુ હા વા તરંગ ? રાજાએ કે ગૃહસ્થા પ્રાય: (વિશેષે કરીને ) બાહ્યશત્રુઓને જીતે છે. સાધુએ અંતરંગ શત્રુઓને !
જૈન થયા એટલે હથિયાર છેાડી કટાકટીને સમયે નિર્બળ ખની ઘરમાં બેસવું એ કાંઈ જૈનત્વ નથી. એ તા કાયરતા
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૧ ) ભીરતા કહેવાય. એથી તે એનું જેના નામ લજવાય, વાસ્તવિકરીતે તે જે અંતરંગ કે બાહા જે સમયે જેવી સ્થિતિ હોય એવી સ્થિતિમાં પણ જો એ શત્રુઓને જીતે તે જ એ સાથે જૈન કહેવાય. વત્સ ! જે બાહા શત્રુઓને જીતે તે પ્રસંગે અંતરંગ શત્રુઓને પણ જીતી શકે. પરંતુ બાહા શત્રુઓને જીતવાની કમતાકાતવાળે અંતરંગ શત્રુઓને કેવી રીતે જીતે? માટે તારી પ્રજાના સંરક્ષણ માટે યુદ્ધ ભૂમિમાં વીરપુરૂષની માફક-તારા પૂર્વજ ચંદ્રગુપ્ત, અશોક અને સંપ્રતિની માફક અડગ ઉભું રહી શત્રુઓને જીતી તારૂ જૈનત્વ સાર્થક કરજે. અહિંસા ધર્મને પાળનારા તારા સરદારે અને સુભટે પિતાની વિરતાને ઝાંખપતે નજ લગાડે. શત્રુઓનો ખબર લેવામાં પિતાના બાહુબળને પરિચય બરાબર કરાવે !
વિશાલાપતિ ચેટક મહારાજે (બારવ્રતધારી ચુસ્ત જેન રાજાએ) અજાતશત્રુ સામે પિતાની તલવાર ઉઠાવી હતી. દેશના રક્ષણ માટે ચંદ્રગુપ્ત અને સંપ્રતિ રાજાઓએ પિતાની સમશેરે મ્યાનમાંથી બહાર કાઢી હતી. પિતાના ગેરવને ન્યૂન કરનાર માળવરાજ ચંદપ્રદ્યોત સામે સિંધુપતિ ઉદયન રાજાએ શમશેરે ખખડાવી હતી. બન્ને ચુસ્ત જૈન મહાવીરના ભક્ત જીવદયાના પાળક હતા. એજ ભવમાં દીક્ષા લઈને મોક્ષ કે દેવલોકની લક્ષ્મીને વરનારા ચક્રવતીએ ભયંકર-ખુનખાર યુદ્ધ કરે છે ત્યારે જ છ ખંડના અધિશ્વર થઈ શકે. યુદ્ધમાં શત્રુઓને જીતવા એ ક્ષત્રીયનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે અને એજ સાચે જેન !
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ ) ક્ષત્રીય એટલે જ જૈન બનેને પરસ્પર અભિન્ન સંબંધ છે. કારણકે આ જૈન ધર્મની શરૂઆત કરનાર જ ઈશ્વાકુ વંશીય પ્રથમ પુરૂષ હતા. બધા તીર્થકરે, ચક્રવતી, વાસુદે ને બળદેવો શુ ક્ષત્રી જ હોય છે. જેનધર્મના પણું એ આદર્શ પુરૂષ હોય છે. જે આ તારે મિત્ર બપ્પભટ્ટી ક્ષત્રીય છે. પ્રભવસ્વામી ક્ષત્રીય હતા. ખુદ મહાવીરસ્વામી ક્ષત્રીયાવતંસ હતા. આંજ સુધી જેમ રાજાઓએ પોતાનાં રાજ્ય અને યુદ્ધમાં વીરતાથી પિતાનાં જૈનત્વ શોભાવ્યાં છે તેમ તું પણ જૈનત્વને શોભાવજે.
શત્રુઓને પીઠ અને પરસ્ત્રીઓને હૃદય ક્યારે પણ આપતે નહી. વિકમની માફક પ્રદેશી રાજાની માફક દાતાર થજે. રાજ્યની તિજોરીમાં આવેલું પ્રજાનું નાણું પ્રજાના હિતકાર્ચમાં વાપરજે પણુકૃપણ થઈતારાજેન તત્વનેનિંદાવીશ નહી.
દઢતાથી શ્રદ્ધાથી આરંભેલું કાર્ય પાર ઉતારજે, પણ અધવચ છેડી દઈ લેકમાં હાંસીને પાત્ર થના ! વત્સ! તારાં માતાના હર્ષનું કારણ થા? ધર્મમાં દઢ-સ્થિર ચિત્ત વાળો થા ?” આટલું કહી ગુરૂ માની રહ્યા. તે પછી ગુરૂ મહારા જની અનુજ્ઞાથી રાજકુમાર ઉપાશ્રયની બહાર નીકળે, સર્વે મંડળ એની સાથે બહાર આવ્યું.
આમકુમાર બપ્પભટ્ટજીને મલી સર્વની સાથે શહેર બહાર આવ્યા પિતાના સાસુ સસરાને નમે. લક્ષ્મીદેવીએ એનાં મીઠડાં લીધાં. હિતના બે શબ્દો કહ્યા. દિકરી માટે અશ્રુભરી આંખે બે શુકન કહ્યા. “વત્સ ! દિકરી આપીને અમે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ( ૭૩), તે તારા જે દીકરો લીધે. પણ વિધિએ આ ઘટના ઉભી કરી. તમને રજા આપતાં જીભ ચાલતી નથી પણ આવી સ્થિીતમાં અમે તમને કેમ અટકાવી શકીયે. તમારા વિશે તમારાં માતપિતાને હૃદયમાં કેવું દુઃખ થતું હશે ? માટે વહેલા વહેલા વતનમાં જઈ માત પિતાને હાલા થાઓ. અને સુખી થાઓ. અમારી એકની એક દિકરી લાડકેડમાં ઉચ૭રેલી છે. એને માતાપિતાની ઉણપ જણાવા દેશે નહી. જરાપણ ઓછું આવવા દેશે નહી. આજથી એ તમારા શરણમાં છે. એ બાળક છે બાલ્યાવસ્થાની ચપળતાથી એને અપરાધ થાય થાય તે એને ક્ષમા આપશે.” માતાની આંખમાં આંસુ હતાં. સર્વત્ર કરૂણારસ –શાંત રસનું વાતાવરણ જામી રહ્યું હતું. રાજકુમારે લક્ષ્મીદેવીના એકે એક શબ્દ મસ્તકે ચડાવ્યા. શહેરથી ઘણે દૂર ગયાં હોવાથી એમને પાછા વળવા કહ્યું. પાછા વળતાં છેવટે દીકરીને પણ માતાએ રડતે હૈયે બે શબ્દો કહ્યા.
દીકરી ! આજ સુધી અનન્ય મનથી જેવી અમારી ભક્તિ કરી છે તેવી જ રીતે તારાં સાસુ સસરાને ભક્તિથી વશ કરજે. સાસરે શાણું થઈને રહેજે પૂજ્ય પુરૂ તરફ તારે ઉચીત ધર્મ ભૂલતી ના? આપણા નિર્મળ કુળને શોભાવજે. તારા, હદયમાં જે ઉચ્ચ સંસ્કારનાં બી અમે વાવ્યાં છે એને ખીલવજે, વચનમાં મીઠાશ રાખજે.” દિકરીને શિખામણ આપી સામંતસિંહ અને લક્ષમી પિતાના આપ્તજનની સાથે ઉભાં રહા ને આ પરદેશી મેમાનેએ છેવટનાં નમન કરી પિતાની મુસાફરી આગળ શરૂ કરી.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ).
પ્રકરણ ૧૦ મું.
પૂર્વ પરિચય. જગત અનાદિ કાળથી ચાલ્યું આવે છે. ચંદ રાજક-- માંના મધ્યરાજ લેકમાં જગતને સમાવેશ થઈ શકે છે. કેટલાક મત વાળાએ ઈશ્વર સ્તૃત્વ એ વસ્તુઓ હોય એમ માને છે. પણ તત્વની રીલ સુણીના ઉંડા અભ્યાસીઓ તેમજ જેનદર્શન ચદરાજલકને શાશ્વત માને છે. જેમ જગત અનાદિ છે તેવી જ રીતે આત્માઓ પણ કર્મની પ્રકૃતિથી બંધાયા થકા અનાદિકાલથી એ ચદરાજ લેકમાં જન્મ મરણ કર્યા કરે છે, રથના ચક્રની માફક ઉત્સપિણી અને અવસપિ
રૂપ બને કાલચકોથી કાળ ગતિ કરી શકે છે. દશ કેડાછેડી સાગરોપમે અવસર્પિણી તેમજ તેટલેજ કાળ ઉત્સર્પિણીને. ગણાય. એ વીશ કેડીકેડી સાગરોપમનું એક કાલચક્ર, એવાં અનેતા કાલચક્રે એક યુગલ પરાવર્તન. આ છે આજ સુધીમાં અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્તન કર્યા ધર્મને નહી પામતે એ ભવિષ્યમાં અનંતા કરશે.
અવસર્પિણી અને ઉત્સપિએ દરેકના છ આરા-ભાગ હોય છે. અવસર્પિણી એટલે ઉતરતે, અને ઉત્સર્પિણી એટલે ચડતકાલ-આજને વર્તમાન સમય અવસર્પિણી. પાંચમે આશે!
અવસર્પિણીને સુષમ સુષમનામે પહેલે આરે ચાર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭પ) કેડાછેડી સાગરોપમને પસાર થયે. તે પછી બીજે સુષમ
આ ત્રણ કેડીકેડી સાગરોપમને પણ વહી ગયે. ત્રીજે બે કલાકેડી સાગરોપમને સુષમ દુષમ નામે. આરો પણ ચાલ્યા ગયે. આ ત્રણે આરામાં એટલે લગભગ નવ કડાકોડી સાગરોપમ જેટલા સમયમાં યુગલીયા મનુષ્યો હોય. આયુષ્ય, બળ, વૈભવ, સુખ, તેજ, સૌભાગ્ય વગેરે કમેકમે ઉતરતાં હોય. વ્યવહારે અણ હોવાથી ધર્મ કમરહીત સરળ સ્વભાવી હોય.
ત્રીજા આરાના અંતમાં ત્રણાને કરીને રૂષભદેવને જન્મ થયે. એમણે યુગલીક ધર્મને પલટાવી વ્યવહાર ધર્મની શરૂઆત કરી. પ્રથમ રાજા થયા. તે પછી પ્રથમ સાધુ થયા તીર્થકર થયા. એ રૂષભદેવ થકી ઈશ્વાકુવંશ ચાલ્યા.
રૂષભદેવના મુખ્ય બે પુત્ર, ભરત અને બાહુબલી તે સિવાય બીજા અઠ્ઠાણુ પુત્ર હતા. ભરતને વિનિતાનું રાજ્ય આપ્યું. બાહુબલીને તક્ષશીલાનું રાજ્ય આપ્યું. ભારતના પુત્ર સૂર્યશાથી સૂર્યવંશની શરૂઆત થઈ બાહુબળીના પુત્ર સોમયશાથી ચંદ્રવંશની શરૂઆત થઈ.
રૂષભદેવ પ્રથમ તીર્થકર થયા ત્યારે તેમણે ધર્મ દેશના આપી ધર્મની શરૂઆત કરી ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી.' તે પહેલાં એક પણ ધર્મ નહોતે. ધર્મ શબ્દ પણ કોઈના કાને પડ્યો નહોતે. એ રૂષભદેવને થયાં આજે લગભગ એક એક કડાછેડી સાગર વહી ગયાં છતાં એને પ્રરૂપેલ ધર્મ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૬ ) આ અપસર્પિણીમાં અત્યાર સુધી ચાલ્યા આવ્યું છે. રૂષભદેવે પ્રથમ જૈન ધર્મની શરૂઆત કરી અને આ ભારતવર્ષને જૈનધર્મ એજ રાષ્ટ્ર ધર્મ છે.
રૂષભદેવને મરિચીનામે શિષ્ય હતે. એ જૈનમતની ઉંચામાં ઉંચી દિક્ષા પાલવાને અસમર્થ થયે તેથી દિક્ષાને ત્યાગ કરી એ પરિવ્રાજક થશે. એને કપિલનામે શિષ્ય હતે. એ કપિલ પરિવ્રાજકે પિતાના આસુરિનામના શિષ્યને પચ્ચવીશ તને ઉપદેશ કર્યો. એ આસુરિએ પિતાના મતનું શાસ્ત્ર રચ્યું. એને ભાગરિ નામે શિષ્ય થયા અને એવી રીતે કપિલને મત પરંપરાએ ચાલ્યો. ત્યારપછી એ મતમાં ઈશ્વર, કૃષ્ણ આદિ પરંપરાએ આચાર્ય થયા. તેમાં એક શંખનામે બહુ પ્રસિદ્ધ આચાર્ય થયા એમના નામ ઉપરથી કપિલના મતને લેકે સાંખ્યમતના ઉપનામે ઓળખવા લાગ્યા. એ સાંખ્યમતવાલા પણ ઈશ્વરને માનતા નથી. એ સાંખ્યદર્શનમાં પંતજલિ મુનિ થયા એમણે ગશાસ્ત્ર ચલાવ્યું જેમાં ઈશ્વરને માન્ય રાખીને યેગશાસ્ત્રને પાયે રચેલે છે, એ પંતજલિમુનિ મોર્યવંશીય ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં વિદ્યમાન હતા.
રૂષભદેવ ભગવાનના સમયમાં એમના ઉપદેશથી શ્રાવક લેકેને ભણવાને માટે ચાર વેદની રચના થઈ. ૧ સંસારદર્શ ન વેદ, ૨ સંસ્થાપન પરામશનવેદ. ૩ તત્વાવધ વેદ ૪ વિદ્યાધ વેદ. શ્રાવક બ્રાહ્મણે આ ચાર વેદનું નિરંતર અધ્યયન એ સમયમાં કરતા હતા. તે સમયે એ શ્રાવક બ્રાહ્મણ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭ )
‘માહન’ ના નામે પ્રસિદ્ધ હતા. બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવાથી માહન તે આગળ જતાં બ્રાહ્મણના ઉપનામથી પ્રસિદ્ધ થયા, એની નિશાની દાખલ ભરતચક્રીએ કારિણી રત્નની જનેાઈ કરેલી તે પછી તેમના પુત્રાએ સુવણુની, રૂપાની અનુક્રમે પરંપરાએ સુત્રની જનાઈ થઇ. તે બ્રહ્મચર્ય નું પાલન કરનારા, વેદોનું અધ્યયન અને ચુસ્ત પણે રૂષભદેવનુ ધ્યાન ધરનારા હતા. ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ શ્રાવક તરીકે એમની પ્રસિદ્ધિ હતી. સુવિધિનાથ નામે નવમાં તીર્થંકર થયા ત્યાં લગી એ ચારે આ વેદ, સમ્યગ્દષ્ટિ બ્રાહ્મણ યથાર્થ રીતે હતા.
નવમા સુવિધિનાથના મેાક્ષ ગમન પછી કાલાંતરે જૈનશાસન, ચતુર્વિધસંઘ, આય વેદ, એના જાણનારા જૈનબ્રાહ્મણા વિચ્છેદ થઇ ગયા. જૈનધર્મ નું નામ નિશાન પણ ન રહ્યું ત્યારે લેાકાએ એ બ્રાહ્મણાનાં સંતાન હતાં એમની પાસે ઉપદેશ સાંભળવાની પ્રાથના કરી તે વારે એ બ્રાહ્મણાભાસાએ અનેક અનેક તરેહની શ્રુતિ રચી, તે દ્વારા ઈંદ્ર, વરૂણુ, અગ્નિ, વાયુ, અશ્વિની, ઉષા વગેરે દેવતાઓની ઉપાસના કરવાના લેાકેાને ઉપદેશ કર્યો. અનેક પ્રકારના યજ્ઞાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી. તેમજ કન્યા, ગા, ભૂમિ, ધનઆદિ દાનને લાયક પાતે પાતાનેજ મનાવા લાગ્યા. ભેાળા લેાકેાને ભરમાવીને આ લેાકેાએ કોઇ સત્યજ્ઞાનવાળા તત્વજ્ઞાને અભાવે પેાતાની માનતા-પૂજા ચાલુ કરી. પોતેજ જગદ્ગુરૂ મની સર્વોપરી વિદ્યાવત થઈ ગયા. પાતાની રચેલી શ્રુતિએ જગતમાં પ્રવર્તાવી. આ પ્રમાણે એમણે વૃદ્ધોના મુખથી સાંભળેલુ` હાવાથી એનુ નામ એમણે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૭૮). શ્રુતિ રાખ્યું. એવી રીતે નવીન વેદની ઉત્પત્તિ થઈ જે વેદ વર્તમાન સમયમાં બ્રાહ્મણેમાં પ્રચલિત છે. જેમ જેમ સમય વહેતે ગયે એમ નવી શ્રુત્તિઓ રચતી ગઈ.
દશમાં તીર્થકર શ્રી શીતલનાથ થયા પણ આ બ્રાહ્મણભાએ એમની સત્ય શૈલીવાળા ઉપદેશને નામંજુર રાખે. એમની વિરૂદ્ધ ઉપદેશ કરીને પિતાના કરિપત ધર્મનું વેદ ધર્મ એવું નામ રાખી આગળ વ્યવહાર ચલાવ્યો. ઘણા લોકોને એમતમાં ખેંચવા લાગ્યા. એવી રીતે વેદ ધર્મની ઉત્પત્તિ અને પ્રસિદ્ધિ થઈ. ઠેઠ ધર્મનાથ તીર્થકર લગી વચલા ગાળામાં તીર્થ વિચ્છેદ જવાથી વેદધર્મનું પ્રબલપણું પડતા કાળના દેષ કરીને વૃદ્ધિગત થતું ગયું. અને અસંયતિની પૂજા પ્રર્વતી. જેને જૈન દર્શન દશ અચ્છેરામાંનું એક એઝેરૂં ગણે છે.
એ તીર્થકરોના સમયમાં એટલે ભરત ચક્રવર્તી રૂષભદેવના સમયમાં ને સગરચકી બીજા તીર્થકરના સમયમાં થયા. અગીયારથી પંદરમા તીર્થંકર પર્યત પાંચ જીનેશ્વરના સમયમાં પાંચ પ્રતિવાસુદેવ વાસુદેવને બલદેવ થયા. શ્રી ધર્મનાથના પ્રભુના શાસનમાં બે ચકવતી તેમજ સળમાં, સત્તરમાં ને અઢારમા તીર્થંકર ગૃહસ્થાવસ્થામાં ચકી થયા એટલે એ પાંચ વાસુદેવ પછી અનુક્રમે પાંચ ચકી થયા. શ્રી અરનાથ પ્રભુના શાશનમાં એક વાસુદેવ, બલદેવને પ્રતિવાસુદેવ થયા તે પછી પરશુરામને મારનાર આઠમા સુલૂમ ચકી થયા. એ પરશુરામે સાતવાર નિઃક્ષત્રીય પૃથ્વી કરી. સુભૂમે નિબ્રાહ્મણ પૃથ્વી અગીયાર કે એકવીશવાર કરી. અવસરે એ ઈતિહાસ પણ જગ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૯ ) તની સમક્ષ મુકશું. ચકી પછી વાસુદેવ થયા ને તે પછી શ્રી મલ્લીનાથ નામે ઓગણીશમાં તીર્થકર થયા. - વીશમા શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીના સમયમાં નવમા મહાપદ્મ ચક્કી થયા. તેમના શાસનમાં જગતપ્રસિદ્ધ રામ, લક્ષ્મણ અને રાવણ આઠમા વાસુદેવ, બલદેવને પ્રતિવાસુદેવ થયા આ સમયમાં લોકો-બ્રાહ્મણે યજ્ઞમાં હિંસા કરતા હોવાથી નારદ રૂષિએ રાવણની આગળ પોકાર કરીને હિંસામય યજ્ઞ બંધ કરાવ્યા.
શ્રી નેમિનાથ તીર્થકરના સમયમાં દેશમાં ચક્રીને તેમના શાસનમાં અગીયારમા જય નામે ચકી થયા. બાવીશમા નેમીનાથ તીર્થકરના સમયમાં કૃષ્ણ અને બલભદ્ર નવમા વાસુ દેવ અને બલદેવ થયા. જે કૃષ્ણને લેકે વિનુના અવતાર સ્વરૂપ ગણે છે.
એ સમયમાં પણ વેદાંતનું જોર અધિક હેવાથી ગતમરૂષિએ પહેલાં વેદાંતનું ખંડન કરી ન્યાયશાસ્ત્ર રચેલું, પિતાના મતનું ખંડન થયું ત્યારે તેમની પછી થયેલા વ્યાસ કવિએ સર્વ બ્રાહ્મણને એકઠા કરી કૃતિઓ ભેગી કરી એના ચાર ભાગ બનાવ્યા. પ્રથમ ભાગનું નામ દ રાખી પિતા ના શિષ્ય “પૈલ”ને આપે. બીજા ભાગનું નામ યજુર્વેદ રાખી વૈશંપાયન નામના શિષ્યને આપી દીધો ત્રીજા ભાગનું નામ સામવેદ રાખી પિતાના જેમિની નામે શિષ્યને આપે. અને અથર્વવેદ નામે ચેાથે ભાગ સમંત નામે શિષ્યને આપે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦) અહીયાંથી દાદિ ચારેવેની ઉત્પતિ થઈ. વ્યાસજીએ બ્રહાસુત્ર રચ્યું જેમ તૈયાયિક મતના મુખ્ય આચાર્ય ગતમરૂષિ થયા તેમજ વેદાંત મતના મુખ્ય આચાર્ય વ્યાસજી થયા. આ બંને દર્શન એક બીજાના પ્રતિપક્ષીપણે રચાયાં છે. આ વેદાંત મત જૈન મતની પ્રબળતાથી બનાવેલ સિદ્ધ થાય છે. જેના અને સાંખ્યદર્શનનું અનુકરણ કરીને એ મત બને છેએ વેદવ્યાસે પિતાના બ્રાસૂત્રમાં જેની મતની સ્યાદવાદ શૈલીના સપ્તભંગીનું ખંડન કરેલું છે. બીજા અધ્યાયના બીજા પાદનું તેત્રીસમું સૂત્ર જુઓ! - વ્યાસજીને જેમની સામે શિષ્ય મિમાંસકશાસ્ત્રને કર્તા હોવાથી મિમાંસક મતને મુખ્ય આચાર્ય જેમની ગણાય છે. અર્થાત મિમાંસકદર્શન જેમની થકી ઉત્પન્ન થયું. શેષ ઉપનિષદ અને વેદાંત અન્ય રૂષિઓએ પાછળથી બનાવ્યા.
વ્યાસજીને શિષ્ય વૈશંપાયન. એને યાજ્ઞવલ્કક્ય નામે શિષ્ય હતે. એને પિતાના ગુરૂ વૈશંપાયન તથા બીજા રૂષિ સાથે ઝઘડે થે. જેથી કોઈ સૂર્ય નામે રૂષિ સાથે મલી જઈ એણે ને યજુર્વેદ એ. એનું નામ એણે શુકલ યજુર્વેદ શખ્યું યાજ્ઞવલ્કયના પક્ષમાં પણ ઘણા બ્રાહ્મણે થઈ ગયા છેવાથી એ બધાએ મળીને પૂર્વના વ્યાસજીના યજુર્વેદનું નામ કૃષ્ણયજુર્વેદ રાખ્યું અને એને સાપિત અંધકારમય યજુર્વેદ ઠરાવ્યું. એ યાજ્ઞવલ્કય પાછળથી સુલસા નામની સંન્યાસીની ના પરિચયમાં આવવાથી ભ્રષ્ટ થયે. બંનેના વ્યભિચારથી પિપ્પલાદ નામે પુત્ર ઉત્પન્ન થયે મેટી ઉમર થતાં પીપલાદે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) એ બંનેને વાદમાં જીતી લઈ તેમની આગળ માતુમેઘ અને પિતૃમેઘ યજ્ઞની કૃતિઓ દ્વારા સ્થાપના કરી યજ્ઞમાં બનેને હેમીને મારી નાખ્યાં. મિંમાસકમતની પ્રસિદ્ધિ કરવામાં આ પીપલાદ આચાર્યો ઠીક પ્રયાસ કરે છે. પીપલાદથી હિંસક યજ્ઞની પ્રગતિમાં અધિકપણે વધારે થયો.
વેદમાં મુખ્યતાએ બે ભાગ લેવાય છે. એક છેદ ભાગને બીજે મંત્ર ભાગ, એ લેકે એની ઉત્પત્તિ ૩૧૦૦ વર્ષ લગભગની માને છે અને મંત્ર ભાગ બન્યા ને ર૯૦૦ વર્ષ માને છે.
એ વેદે ઉપર અવટ, સાયણ, મહીધર અને શંકરાચાર્ય આદિ વિદ્વાનોએ ભાષ્ય, ટકા, દીપિકા આદિ વૃત્તિઓ રચેલી છે એ ભાષાદિકને અયથાર્થ જાણીને દયાનંદ સરસ્વતીએ વેદ તહિંસા છુપાવવાને નવીન ભાષ્ય બનાવ્યું. પરતુ બ્રાહ્મણ પંડિતે આ દયાનંદ સરસ્વતીના ભાષ્યને પ્રમાણિક માનતા નથી.
ઈ.સ. ના નવમા સઈકામાં થયેલા શંકરાચાર્યો જેનેની સપ્તભંગીનું ખંડન કર્યું. એમણે કર્મકાંડની ઉપેક્ષા કરી ઉત્તર મિમાસાને માર્ગ પકડી બદ્ધમાંથી કેટલાંક તત્વે ગ્રહણ કરીને ઉપદેશ દેવે શરૂ કર્યો. કુમારિલ ભટ્ટને એ અનુયાયી હતે. કુમારિલે પણ જૈન તનું ખંડન કરવા તરફ લક્ષ્ય આપેલું એનું અધુરૂં રહેલું કાર્ય આ આચાર્યે પરિપૂર્ણ કર્યું.
એજ શંકરાચાર્યની પાછળ દક્ષિણમાં થયેલા રામાનુજ આચાર્યો ઈ. સ. ના બારમા સૈકાની શરૂઆતમાં શંકરાચા
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૨ )
ના મતનું ઠીક રીતે ખંડન કરેલું છે. શંકરાચાર્યના અદ્વૈત મત ઉપર શતદુષણ નામને ગ્રંથ રચી રામાનુજ આચાર્યો એને પ્રચછન્ન બદ્ધ કહીને એના તત્વનું ઠીક ખંડન કર્યું છે.
એ બાવીસમા તીર્થંકર નેમિનાથ અને નવમા વાસુદેવ કૃષ્ણ બળભદ્રને થયા આજે લગભગ ૮૬૦૦૦ વર્ષ કરતાં અને ધિક સમય પસાર થઈ ગયા. એમના શાસનમાં બ્રહ્મદત્ત બારમા ચક્રવતી પાંચાળ (પંજાબ) દેશના કાંપિલ્યપુરનગરમાં સાતસો વર્ષના આયુષ્યવાળ થયા, આ ભરતક્ષેત્રમાં છેલ્લા ચકી આ બ્રહ્મદરજ થયા છે. દરેક ચક્રવર્તી રાજાઓ, વાસુદેવે અને બળદેવે કે પ્રતિવાસુદેવે અહિંસા ધર્મના ઉપાસક જેન હોય છે, છતાં સંગ્રામમાં એમનાં યુદ્ધ અતિ ભયંકર હોય છે.
ૌતમ રૂષિ પછી વ્યાસરૂષિ થયા. વ્યાસરૂષિએ તે સિવાય અઢાર પુરાણ રચાં, છતાં કેટલાક પુરાણ વ્યાસજીએ રચ્યાં હોય એમ માનતા નથી. આ વ્યાસરૂષિને થયાં પાંચ હજાર વર્ષ માનવામાં આવે છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩ ),
પ્રકરણ ૧૧ મું.
જૈન ઇતિહાસની સાંકળ. નેમિનાથ પછી કાશીનગરમાં અશ્વસેન રાજાના કુમાર પાર્શ્વનાથ તેવીસમા તીર્થંકર થયા. એ પાર્શ્વનાથ પ્રભુએકમઠ નામના યેાગીને પંચાગ્નિ સાધન કરતાં થતી જીવહિંસા પ્રત્યક્ષ્ય બતાવી અહિંસાને ઉપદેશ કર્યો. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુને સર્પનું લંછન હેવાથી અને તક્ષ એ સર્પને પર્યાય વાચક શબ્દ હોવાથી તે સમયના રાજાઓ તાક્ષજાતિના રાજાઓ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. છેવટે પાર્શ્વનાથ પ્રભુ ૧૦૦ વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરીને સમેતશિખરના પહાડ ઉપર મોક્ષે ગયા. આજે પણ એ પહાડ પાર્શ્વનાથના ડુંગર તરીકે ઓળખાય છે.
એ પાર્શ્વનાથજીના મુખ્ય ગણધર શુભદત્તજી થયા. તેમની પાટે હરિદત્તજી, તેમની પાટે આર્યસમુદ્ર, તેમની પાટ ઉપર સ્વયંપ્રભસૂરિ થયા તેમની પછી પાર્શ્વનાથજીની છઠ્ઠી પાટે કેશીસ્વામી પ્રદેશ રાજાને પ્રતિબંધ કરનાર મહાવીર સ્વામીના સમયમાં થયા.
શ્રી સ્વયંપ્રભસૂરિને શિષ્યવર્ગમાં પિહિતાશ્રવ નામે એક શિષ્ય હતા, કપિલવસ્તુનગરના શાકય રાજા શુધ્ધદનના કુમાર સિદ્ધાર્થે વૈરાગ્ય પામી એ પિહિતાશ્રવ મુનિની પાસે દિક્ષા ગ્રહણ કરી, એમનું નામ બુદ્ધકાતિ પાડયું. એ બુદ્ધકાત્તિએ પાછળથી પિતાને નવીન પંથ ચલાવ્યું.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪ ) એક દિવસે એ પાર્શ્વનાથના તીર્થમાં સરયૂ નદીને કાંઠે પાસ નામે નગર હતું, ત્યાં વિહાર કરતા બુદ્ધકિર્તિ મુનિ આવ્યા ને તપ કર્યું. તપ કરતાં કંટાળ્યા એટલે ચારિત્ર મેહનીય કર્મના ઉદયથી રૂષભદેવના મરિચીની માફક એમણે પ્રવજ્યારૂપ દિક્ષા છેડી દીધી અને જે “સુઝતે આહાર મલી શકે તે શા માટે પિતાને ન ખપે? જગતની દરેક વસ્તુઓ ક્ષણક છે. આત્મા પણ ક્ષણક છે. માંસ મધ વગેરે સુઝતું મલી શકે તે ખાવા પીવામાં શું દેષ છે? વલી આત્મા ક્ષણીક હોવાથી કરનારે પણ અન્ય છે, ભેગવનારે પણ કઈ બીજે આત્મા છે” વગેરે સિદ્ધાન્ત વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણ કરીને બદ્ધ મત ચલાવ્યું. શારિપુત્ર અને મુલાયન નામના એના બે મુખ્ય શિષ્યોએ બોદ્ધ ધર્મની ઠીક રીતે વૃદ્ધિ પણ કરી.
એ કેશીકુમારના સમયમાં ચોવીસમા તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામી થયા. બુદ્ધના નિર્વાણ પછી લગભગ ચૌદ વર્ષ સુધી મહાવીરસ્વામી કેવલજ્ઞાનીપણે વિચર્યા હતા.
એક રૂષભદેવને છોડીને શેષ તીર્થકર આદિ શલાકી પુરૂષો-ચકવતી વાસુદેવ વગેરે ચોથા આરામાં થયા. મહાવીર નિર્વાણ પછી લગભગ સાડાત્રણ વર્ષે બેંતાલીશ હજાર વર્ષે ન્યુન એક કેડીકેડી સાગરને ચોથે આરે સંપૂર્ણ થયા. મહાવીર સ્વામીની પટ્ટપરંપરા પાંચમા આરામાં ચાલી છે. જે પાંચમા આરાને આજે ૨૪૫ર વર્ષ થયાં છે. શ્રી મહાવીર સ્વામીના મુખ્ય ગણધર ગૌતમસ્વામી હતા. તે મહાવીરથી ૧૨ વર્ષે મેક્ષે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫ ) ગયા છતાં મહાવીરસ્વામીની પાટે તરતજ સુધમાસ્વામી આવ્યા. કેવલજ્ઞાન પામી મહાવીરથી ૨૦ વર્ષે તે સે વર્ષની ઉંમરે મોક્ષે ગયા. તેમની પાટે જંબુસ્વામી આવ્યા. તે મહાવીરથી જ વર્ષે મેક્ષે ગયા. તેમની પછી મોક્ષને માર્ગ આ ભરત ક્ષેત્રને આશ્રયી બંધ થઈ ગયે. જેથી મન:પર્યવજ્ઞાન, પરમાવિધિ, આહારક શરીર, અને શ્રેણિ, જનકલ્પી આચાર, છેલ્લાં ત્રણ ચારિત્રને કેવલદુગ આદિ દશ વસ્તુઓ વિચ્છેદ થઈ ગઈ.
એ સમયમાં પાર્શ્વનાથની સાતમી પાટે રત્નપ્રભસૂરિ થયા, એમણે સવાલક્ષ ક્ષત્રીને જેન બનાવી ઉકેશપટ્ટન નામના નગરમાં ઓશવાલ વંશની સ્થાપના કરી. તેમજ શ્રીમાલ નગરમાં ક્ષત્રીને જેન બનાવી શ્રીમાલીવંશની સ્થાપના કરી. મહાવીરથી ૭૦ વર્ષે એ બનાવ બન્યો.
જંબુસ્વામીની પાટે પ્રભવસ્વામી થયા, એ રાજકુમાર હતા. પાછળથી જંબુસ્વામીના ઉપદેશથી એમણે ૫૦૦ ચેરે સહિત દીક્ષા લીધી ને યુગપ્રધાન ચંદપૂવ થયા. જંબુસ્વામીની પાટે એ પ્રભવસ્વામી થયા, તે મહાવીર થકી ૭૫ વર્ષે પચ્ચાસી વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી દેવલેક ગયા. તેમની પટે શય્યભવસૂરિ થયા, શચંભવસૂરિ રાજગૃહના ધનાઢ્ય બ્રાહ્મણ હતા. પાછળથી પ્રભવસ્વામી પાસે બેધ પામીને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ચોદવી થયા. એમણે પિતાના પુત્ર મનકને માટે દશ વેકાલિક સૂત્ર રચ્યું. વીર પછી ૯૮ વર્ષે એ સ્વર્ગ ગયા. તેમની પાટે યશોભદ્રસૂરિ થયા. તે મહાવીરથી ૧૪૮
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૬ ) વષે સ્વગે ગયા. એમના મુખ્ય બે શિષ્ય સભૂતિવિજય અને ભદ્રબાહુ ચાંદપૂર્વ ધર હતા.
ભદ્રબાહુ અને વરાહ એ બન્ને દક્ષિણ દેશમાં આવેલા પ્રતિષ્ઠાનપુર નગરના વિદ્વાન બ્રાહ્મણેા હતા. એમણે યશાભદ્રસૂરિના ઉપદેશથી વૈરાગ્ય પામીને દીક્ષા લીધી. એમાં ભદ્રબાહુ યુગ પ્રધાન થયા ને વરાહે દીક્ષા છેડી દીધી. પાછળથી વરાહ મિહિર જૈનાના દ્વેષી થયા, એ અજ્ઞાન તપે મરીને વ્યંતર થયા અને સંઘને ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યા. એ ઉપદ્રવ નિવારવાને ભદ્રબાહુ સ્વામીએ ઉવસગ્ગહર સ્તેાત્ર રચ્યું. એમના સમયમાં ખાર વર્ષ સુધી દુકાળ પડયા.
ભદ્રબાહુ સ્વામી નેપાળ દેશમાં રહી મહાપ્રાણ ધ્યાન ધરતા, એમના સમયમાં પાટલીપુત્રની ગાદીએ નવમાનંદનુ રાજ્ય હતું. રાજાના મહાઅમાત્ય શકટાલ મંત્રી નાગર બ્રાહ્મણુ છતાં જૈન હતા. એના પુત્ર સ્થુલીભદ્રે સ ભૂતિવિજય સૂરિ પાસે દીક્ષા લીધી ને એ છેલ્લા ચાઢપુવી થયા.
નવમાન દના સમયમાં પાણિની સૂત્રના કત્ત' પાણિની, વાર્તિકના કત્તો વરરૂચિ કાત્યાયન અને બ્યાડી એ ત્રણ બ્રાહ્મણ પંડિત હતા. પાણિનીએ ઈંદ્ર, ચાંદ્ર, જૈને અને શાકટાયન આદિ વ્યાકરણાની છાયા લઈને અષ્ટાધ્યાયી રચી અને ચ'ગુપ્તના અમલમાં થયેલા પતંજલિએ પાણિની સુત્રાપર ભાષ્ય રચ્યા, ભદ્રબાહુ સ્વામી મહાવીર પછી ૧૭૦ વર્ષે સ્વગે ગયા. તેમની પાટે સાતમા સ્થૂલિભદ્રજી આવ્યા. એ સ્થલિભદ્ર મહાવીર પછી ૨૧૫ વર્ષે સ્વગે ગયા.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) પૂર્વે નેપાળમાં લિંગ પાર્શ્વનાથ, છાયા પાર્શ્વનાથને મંત્રાધિરાજ પાર્શ્વનાથનો તીર્થ હતાં. તેથી ત્યાં જેનેની વસ્તી સારી હતી. ને ભદ્રબાહુ સ્વામી તે નેપાળમાં જ રહેતા હતા.
સ્થલિભદ્રજીના આર્ય મહાગિરિને આર્ય સુહસ્તિ એ બે શિષ્ય મુખ્ય હતા. આર્ય મહાગિરિ આય સુહસ્તિને ગ૭ ભાર ભરાવી જનકલ્પીની તુલના કરતા હતા. એ આર્ય મહાગિરિના બહુલ અને બલિસ્સહ શિષ્યો હતા. બલિસ્સહના તત્વાર્થઆદિ પાંચ ગ્રંથના કર્તા ઉમાસ્વાતિ વાચક થયા. તેમના શિષ્ય પન્નવણું સૂત્રના કર્તા પહેલા કાલિકાચાર્ય થયા. આર્ય મહાગિરિ વીર થકી ર૪૫ વર્ષે સ્વર્ગે ગયા.
આર્ય સુહસ્તિ અને આર્ય મહાગિરિ સંપૂર્ણ દશ પૂર્વના જ્ઞાતા હતા. આર્ય સુહસ્તિના સમયમાં એમને શિષ્ય સંપ્રતિ ભારત સામ્રાટ થયું. એણે પૃથ્વીને જનમંડીત કરી. અનાર્ય દેશોમાં પણ સાધુઓને વિહાર ચાલુ કરાવ્યું. સવા લાખ તે એણે જીન મંદિર કરાવ્યાં, જેમાં નવાણું હજાર જીર્ણોદ્ધાર અને છવીશ હજાર નવીન જીનમંદિર તૈયાર કરાવ્યાં. સેના, ચાંદી, પિત્તલ, પાષાણ પ્રમુખની સવાકોડ જન પ્રતિમા બનાવી, સાતસે દાનશાલા તૈયાર કરાવી.
મહાવીરસ્વામીથી ૨૯૧ વર્ષે આર્ય સુહસ્તિસ્વામી સ્વર્ગે ગયા. તેમની પાટે સુસ્થિત અને સુપ્રતિબુદ્ધ થયા. તેમણે કોડવાર સૂરિમંત્રને જાપ કરવાથી આજ સુધી ચાલ્યા આવતા નિથ ગચ્છનું નામ કેટિગચ્છ પડયું.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૮ ) તેમની પાટે ઈંદ્રદિવસૂરિ થયા. તેમની પછી વીર સંવત ૪૨૧ માં દિન્નસૂરિ થયા, તેમની પાટે ૧૨ માં સિંહગિરિ સ્વામી થયા. વીર સંવત ૧૪૭ માં સ્વર્ગે જવાથી તેમની પછી વાસ્વામી થયા જે વાસ્વામી પૂર્વભવમાં જભકદેવ હતા. ગતમસ્વામી સૂર્યનાં કિરણનું અવલંબન લઈને જ્યારે અછાપદ પર્વત ઉપર ચોવીસે જીનવને વંદન કરવા ગયા. ત્યારે એમણે પુંડરિક અધ્યયન વડે પ્રતિ બેધેલો એજ આ વજાસવામીને જીવ ! - બાલ્યાવસ્થામાં જ વજસ્વામી અગીયારે અંગભણી ગયા. એમણે મહાપુરીના બૈદ્ધરાજાને જેન કર્યો. એમના સમયમાં વીર થકી પરપ વર્ષે શત્રુજ્ય તીર્થ વિચ્છેદ ગયેલું ત્યાને પદિયક્ષ મિથ્યાત્વી થઈ ડુંગરની આશાતના કરતે તે વીર થકી ૫૭૮ વર્ષે વજસ્વામીની સહાયથી જાવડશાહે શત્રુ. જયને તેરમો ઉદ્ધાર કર્યો. સંવત ૧૧૪ માં રથાવર્ત પર્વત ઉપર વાસ્વામી અણસણ કરીને સ્વર્ગે ગયા.
ભદ્રબાહુની પાટે થયેલા સ્થલિભદ્ર સ્વર્ગે જતાં છેલ્લા ચારપૂર્વ, પ્રથમ સંઘયણને પ્રથમ સંસ્થાન અદશ્ય થયાં. અને વાસ્વામી સ્વર્ગે જતાં ૧૦ મુ" પૂર્વ, ચતુર્થ સંઘયણ અને ચતુર્થ સંસ્થાન એ વ્યવચ્છેદ થઈ ગયાં, એમની પાટે એમના શિષ્ય વજાસેનસૂરિ થયાને બાર વષીય દુકાળ પડયે. મહાવીર પછી દર વર્ષે એટલે વિક્રમ સંવત ૧૫૦ માં વસેન સ્વામી સ્વ. ગયા.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૯) એ વાસેનસ્વામીના ચાર શિષ્ય હતા. શ્રી ચંદ્રસૂરિથી ચંદ્રગચ્છની શાખા, નાગેંદ્રસૂરિથી નાગૅદ્ર શાખા, નિવૃત્તિસૂરિથી નિવૃત શાખા, વિદ્યાધરસૂરિથી વિદ્યાધર શાખા, એ પ્રમાણે ચાર શાખાઓ નીકલી. આચારાંગ અને સુયડાંગ સૂત્રની વૃત્તિના કર્તા શીલાંકાચાર્ય વિક્રમ સંવત ૭૭૨ માં નિવૃતશાખામાં થયા. તેમજ વિદ્યાધર કુલમાં વિક્રમથી ૫૮૫ વર્ષે હરિભદ્રસૂરિ ૧૪૪૪ ગ્રંથના કર્તા થયા.
આ વાસેનસ્વામીના સમયમાં શિવભૂતિ (સહસ્તમલ) નામના મનુષ્ય રથવીરનગરમાં આર્યકૃષ્ણસૂરિ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પાછળથી પોતાના ગુરૂ સાથે વાંધો પડવાથી–વસ્ત્ર સંબંધી તકરાર થવાથી એણે નગ્ન રહેવાને ઠરાવ કર્યો, ને ગુરૂથી અલગ થઈ ગયો. તેની સાથે એની બેહેન ઉત્તરાએ પણ નગ્ન રહેવાને વિચાર કર્યો. પણ એણે ધાર્યું કે સ્ત્રી નગ્ન રહેશે તે ઘણે ગેરકાયદે થશે, એમ વિચારી પિતાની બહેનને કહ્યું કે
સી જાતિને મેક્ષ મલતું નથી.' એમ કહી એને નિવારી તે પછી તેણે દિગંબર મતને ફેલાવો કરવા માંડયો. વિકમ સંવત ૧૩૯ :
એ દિગંબર મતસ્થાપક સહમલને બે શિષ્ય કેડિન અને કષ્ટ વીર હતા. તેમના ધરસેન, ભૂતિબલી અને પુષ્પદંત થયા. વિક્રમ સંવત ૨૧૩ પછી પુષ્પદંત અને ભૂતબલીએ જેઠ સુદી ૫ ને દિવસે શાસ્ત્ર બનાવવાં શરૂ કર્યા.૭૦૦૦૦ શ્લેક પ્રમાણ ધવલ, ૬૦૦૦૦ લોક પ્રમાણુ જયધવલ અને ૪૦૦૦૦
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૦)
લેક પ્રમાણે મહાધવલ આ ત્રણ ગ્રંથ દિગંબર મતના અત્યારે પણ કર્ણાટકમાં વિદ્યમાન હેય એમ સંભળાય છે. આ ત્રણ ગ્રંથમાંથી નેમિચંદ્ર સાધુએ ચામુંડરાજાને સંભળાવવાને મસાર ર. | દિગંબરેમાં પણ ચાર શાખા થઈ ૧ નંદીર સેન ૩ દેવ અને સિંહ પછી કાષ્ટસંઘ, મૂલસંઘ, માધુરસંગ અને પ્રસંઘ એ ચાર સંઘ થયા તે પછી વિશાપંથી, તેરાપંથી, ગુમાનપંથી, તેરાપંથી આદિ ફાંટા થયા. તેતાપંથી મંદિરમાં પ્રતિમાને ઠેકાણે પુસ્તકને પૂજે છે, એ લેકે માને છે કે સ્ત્રીઓ મેક્ષ જઈ શકે નહી, કેવલી આહાર કરે નહી, ઈત્યાદિ ૮૪ વાતે ફેરવીને કહેવા માંડી.
શ્રી ચંદ્રસૂરિ મહાવીરથી ૧૫ મી પાટે વિક્રમ સંવત ૧૫૦ માં થયા. એમનાથી ચંદ્રગચ્છની શાખા નકલી. તેમની પછી સામંતભદ્રસૂરિથયા. આ સૂરિ પ્રાય: વનમાં રહેતા હોવાથી એમનું નામ વનવાસી પડયું. ને એમની પરંપરા વનવાસી ગ૭ તરીકે ઓળખાઈ. તેમની પાટે ૧૭ મા શ્રી વૃદ્ધદેવસૂરિ થયા, સંવત ૨૨૬ વર્ષે એ સ્વર્ગે ગયા તેમની પાટે ૧૮મા પ્રદ્યોતનસૂરિ થયા. તેમની પાટે પ્રખ્યાત માનદેવસૂરિ થયા. તક્ષશિલાનગરીના સંઘની શાંતિને માટે આ માનદેવસૂરિએ લઘુશાંત તેત્રની નાડેલમાં રહીને રચના કરી. એમને જયા-વિજ્યાદિ ચાર દેવીએ પ્રસન્ન હતી. શાંતિ રચી તે પછી ત્રીજે વર્ષે તરૂષ્ક લેકેએ તક્ષશિલાને નાશ કર્યો.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમની પછી ૨૦મી પાટે માનતુંગસૂરિ ભક્તામર સ્તત્રના કર્તા મહાપ્રભાવિક થયા. એમણે માળવાના મોટા ભેજને ચમત્કાર બતાવી પ્રતિબંધ પમાડ હતું. તેમની પછી ૨૧ મા વીરસૂરિ થયા. એમણે સંવત ૩૦૦ માં નાગપુરમાં નમિનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી. ૨૨ મી પાટે થયેલા જયદેવસૂરિનું સંવત ૩૫૬ વર્ષે સ્વર્ગગમન, તેમની પછી દેવાનંદસૂરિ થયા વિક્રમ સંવત ૩૭૫ માં તેમની પછી ૨૪ મી પાટે વિક્રમસૂરિ થયા.
દેવાનંદસૂરિના અંત સમયમાં સં. ૩૭૫ માં વલભીને પ્રથમ ભંગ થયે. તે પહેલાં વિક્રમ સંવત ૩૧૪ માં મહુવાદીસૂરિએ બૈદ્ધોને શિલાદિત્યની સભામાં પરાજય કર્યો. વાદમાં હારી જવાથી બૈદ્ધ વલ્લભી રાજ્યની હદ બહાર થયા. | વિક્રમ સંવત ૪૧ર માં વિક્રમરિથયા, તેમના સમયમાં સં. ૧૨ માં ચૈત્યવાસ પક્ષ જેનમાં ઉભે થયો. પછી તેમની ૨૫ મી પાટે નરસિંહસૂરિ થયા, તેમની પછી ૨૬ મા સમુહ સૂરિ થયા. એ અરસામાં વિક્રમ સંવત ૧૧૦ માં દેવદ્ગી ક્ષમાશમણુજીએ વલ્લભીપુરમાં સિદ્ધાંતે લખાવવા શરૂ કર્યો. આ સમયે ફક્ત એક પૂર્વનું જ્ઞાન હતું. છેલ્લા સત્યમિત્રસૂરિ પછી સં. પ૩૦ માં પૂર્વનું જ્ઞાન વિચ્છેદ ગયું. સંવત ૧૨૩ માં બીજા કાલિકાચાર્ય ચોથની સંવત્સરી કરી. સં. ૫૮૫ માં પહેલા હરિભદ્રસૂરિ થયા. - ૨૭ મી માટે બીજા માનદેવસૂરિ થયા. તેમની પછી.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) વિબુધપ્રભસૂરિ ૨૮ મા ને ૨ મા, જયાનંદસૂરિ. ૩૦ મા રવિપ્રભસૂરિ થયા. એ રવિપ્રભસૂરિએ સંવત ૭૦૦ માં નાડોલ નગરમાં શ્રી નેમિનાથ પ્રભુની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી. સંવત ૭૨૦ માં બીજા ઉમાસ્વાતિ યુગ પ્રધાન થયા. તેમની પછી ૩૧ મી પાટે શ્રી યદેવસૂરિ થયા તેમની પછી ૩૨ મી પાટે પ્રદ્યુમ્નસૂરિ વિક્રમ સંવત ૮૦૦ માં થયા. તેમની પછી નવમા સૈકામાં ત્રીજા માનદેવસૂરિ થયા.
વલ્લભીના ભંગ પછી ગુજરાતની રાજ્યથાની વઢીયાર દેશના પાટનગર પંચાસરમાં થઈ એ રાજ્ય વિકમના આઠમા સેકાના મધ્યાન્હ સમયમ તુટયું, અને ગુજરાતમાં પર રાજ્યના પ્રતાપે અંધાધુની ચાલી. સંવત ૮૦૨ માં અણહિલપુર પાટણ વસાવી વનરાજે રાજ્યગાદી સ્થાપી, ત્યારથી ગુજરાતમાં શાંતિ જણાવા લાગી.
પ્રકરણ ૧૨ મું.
બાળતેજ, - દશપૂર્વધર વજાસ્વામીના શિષ્ય વાસેનસૂરિના ચાર મુખ્ય શિષ્યોમાંથી ચાર શાખા નીકળી. વાસેનસૂરિની પાટે આવેલા ચંદ્રસૂરિથી ચંદ્રકુલની શાખા નીકળી. એ ચંદ્રકુલમાં કંઈ આચાર્યો પરંપરાએ થઈ ગયા. વિક્રમ સંવત આઠમા
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૩) સેકાના મધ્યકાળ પછીના સમયમાં એ વંશમાં પ્રખર વિદ્વાન અને સિદ્ધાંતના પારંગામી એવા સિદ્ધસેનસૂરિ થયા. આ સૂરિજે કે અપ્રતિબદ્ધ વિહારી હતા. છતાં ગુજરાત દેશમાં આવેલા પાટલાનગર અને મારામાં વિશેષ સમય રહેતા હતા. ભવ્ય જનને ઉપદેશ આપી જૈનધર્મનું ગૌરવ વધારવાને પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા.
નવમાં સૈકાની શરૂઆતમાં સિદ્ધસેનસૂરિ પિતાના પરિ વાર સાથે પાટલાથી વિહાર કરતા શ્રી મહાવીરસ્વામીને વંદન કરવાને મેશ શહેરમાં આવ્યા. આ સમયમાં મઢેરા મેટું શહેર હતું. મોઢ લેકેની વસ્તી વિશાળ અને ધનધાન્યથી સુખી હતી. તેમના હાડમાંસમાં પણ જૈનત્વ રમી રહ્યું હતું. અહિંસાની ઉપાસક એવી આ મઢ કેમ વીતરાગના ધર્મનું જૈનધર્મનું આરાધન કરતી ધર્મ, અર્થ અને કામને બાધા રહીતપણે સિધ્ધ કરતી હતી.
અંતરંગ ભાવભક્તિ પૂર્વક સિદ્ધસેનસૂરિ વિધિપૂર્વક શ્રી મહાવીરસ્વામીને નમીને ત્યાંના સંઘના આગ્રહથી કેટલાક દિવસ ત્યાં રહ્યા. ભવિતવ્યતા વેગે એક દિવસે રાતના શ્રાવકે સાથે ધર્મ ગેઝી કર્યા પછી સંથારાપોરસી ભણાવીને યોગનિદ્રાએ સુતા હતા. તે સમયે એમણે અ૫રાત્રી શેષ રહી ત્યારે એક ઉત્તમ સ્વપ્ન જોયું. “જનેશ્વરના ચૈત્યના શિખર ઉપર એક કિશોર વયનું સિંહનું બચ્ચું ખેલતું હતું જ્યારે એમની ગનિદ્રા દૂર થઈને પ્રાત:ક્રિયા કર્યા પછી સ્વની વાત યાદ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી મનમાં અજાયબ પામ્યા. પાછલી રાત્રીના આવેલું સ્વપ્ન આજે જ ફલદાયક થાય, આહા કેવું મનેહર સ્વપ્ન! અવશ્ય આજે કેઈ ઉત્તમ શિષ્યને લાભ થાય. જે શિષ્ય જેનશાસનની ઉન્નતિ કરનારે, મેટે પ્રભાવિક થાય. જેમ સિંહને જોઈ ગજે દ્રો ભયપામી પલાયન કરી જાય એમ એ સિંહના સમાન પરાક્રમી શિષ્યથી અન્યમત રૂપી ગજે દૂરજ ભાગી જશે. આજે એવા એક યુગપ્રધાન સમા પ્રખર શાસનનેતાની જરૂર છે. કેમકે કાળના દેષે કરીને જેનશાસનની
જ્યોતિ મંદ પડતી જાય છે. આહા? આજે કેવો સમય આવ્યે. ઘર ઘરમાંજ કલેશ? એક તરફ દિગંબરે પિતાને આ જમાવી પિતાને કકકો સિદ્ધ કરી રહ્યા છે. બીજી તરફ ચૈત્યવાસીઓનું જોર વૃદ્ધિગત થઈ ગયું. ગુર્જરેશ્વર વનરાજની ચૈત્યવાસીઓને મદદ મળી. રાજાએ શિલગુણ સૂરિના ઉપકારનું સ્મરણ કરીને પિતાની કૃતજ્ઞતા બતાવી.
આવી જ અંદરની કુર્પતાને લાભ લઈને બિહારના કુમારિલભટ્ટ પંડિતે જેનતનું ખંડન કરવા માંડ્યું. એટલું જ નહી પણ લેકોને ભરમાવીને જૈનધર્મ પણ એણે છોડાવવા માંડે, એનું પરિણામ શું આવશે એ તે જ્ઞાની જાણે પણ આ કાંઈ સારાં પગરણ જણાતાં નથી. બીજી તરફથી બે જેર પર આવતા જાય છે, તે જેનેને પરાજય કરવાને સમયનીજ રાહ જોઈને બેઠા છે. આવી સ્થિતિમાં ખચીત કોઈ પ્રખર શાસનનેતાની અતિ આવશ્યકતા છે” ગુરૂ સિદ્ધસેનને
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) આ પ્રમાણે વિચારમાં જોઈ પ્રભાતમાં વંદન કરવા આવનાર શ્રાવકને કંઈક આશ્ચર્ય થયું? તેમજ શિષ્યવર્ગને લાગ્યું કે “આજે ગુરૂની તબીયત કેમ હશે? શું કાંઇ નવીન બનાવ બન્ય હશે? શું હશે?”
શ્રાવકેએ ગુરૂને વિજ્ઞપ્તિ કરી “ભગવન ? આપ આજે અત્યારમાં કાંઈ ગહન વિચારમાં છે?”
સૂરિને જવાબ સાંભળવાને સર્વે આતુર હતા. શિષ્ય સમુદાય પણ ઉત્તર સાંભળવા ઉત્સુક થયે. જવાબમાં ગુરૂ મહારાજ વિચારમાંથી જાગ્રત થઈ સર્વની તરફ દૃષ્ટિ કરતા સહેજ હસ્યા. “દેવાનુપ્રિય? આજે એક એવું અપૂર્વ સ્વપ્ન આવ્યું છે જેના પ્રભાવથી જણાય છે કે એક ઉત્તમ શિષ્યને લાભ થશે. જે અન્ય વાદિ રૂપી ગજે દ્રોનાં કુંભસ્થળ તેડવામાં સિંહસમે પરાક્રમી થશે.
એમજ થાઓ? આપનું વચન અમેઘ થાઓ?” સર્વેએ શકુનની ગાંઠ વાળી.
“અસ્તુ? એ સ્વપ્ન સત્ય કરવાનું ચાલે આપણે શ્રી મહાવીરનાં દર્શન કરવા જઈએ.” ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિએ કહ્યું,
“હા? પ્રભુ? ચાલે?” શ્રાવકે એ અનુમતિ આપી.
શ્રાવકની સાથે સૂરિજીનમંદિરમાં આવ્યા. વિધિપૂર્વક શ્રી મહાવીર ભગવાનને નમીને ચૈત્યની બહાર આવ્યા તેટલામાં એક છ વર્ષને બાલક પરદેશી જેવો જણાતે એમની
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૬) આગળ આબે, ગુરૂએ તીણ દષ્ટિએ એનું અવલોકન કર્યું. છ વર્ષની બાલ્યાવસ્થા છતાં એનું ડાહપણ, તેજ, ગરવ, ને પરાક્રમ અલૈકિક હતું. જેથી દરેકનું આ બાલક તરફ ધ્યાન ખેંચાયું.
કેણ છે તું ? ને ક્યાંથી આવે છે?” સૂરિએ પૂછયુ. “દરદેશથી-પાંચાળદેશથી આવું છું? જાતે ક્ષત્રીય છું. બાલકે જવાબ વાળે.
ક્ષત્રીય છું તેથી જ માતાપિતાને છેડી એકલો રખડે છે કેમ?” ગુરૂમહારાજ હસ્યા.
“હા!” બાલક પણ મીઠું હસ્ય. તું કે પુત્ર છે?”
બપ નામના ક્ષત્રીયને! પાંચાળમાં આવેલું ડુબાઉધી મારું ગામ.”
તારું નામ પણ જણાવી દે ત્યારે ?” મારૂં નામ સુરપાળ ?”
આટલી નાની વયમાં તે માતાપિતાને શા માટે ત્યાગ કર્યો?
ભગવદ્ ? મારા પિતાને ભૂજબળમાં ઉન્મત્ત એવા શત્રુઓ હવાથી હું એમને સંહારવા જતો હતે પણ પિતાએ મને રે ? અને કહ્યું કે “વત્સ? તું હજી બાલક છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) શત્રુઓને મારવા એ કાંઈ બાલકની રમત નથી. માટે ઉદ્ધતાઈ ન કર?”
એમનું આવું નિર્માલ્ય વચન સાંભળીને મને ક્રોધ આવ્યો કે “જુઓ તે ખરા! કે મારા પિતા શત્રુઓને પિતે પણું મારી શક્તા નથી, તેમ મને પણ શત્રુને વિનાશ કરવા જવા દેતા નથી.
જેથી માતા પિતાને પૂછયા વગર હું ચાલી નીકળ્યો. ફરતાં ફરતાં આજે આપની પાસે આવ્યો છું, ભગવન” બાલકે પિતાની વાત પુરી કરી.
છવર્ષના બાલકની આવી શૈર્ય ભરી વાણી, એની લેવાની છટા જોઈ ગુરૂ સહીત સર્વે મુગ્ધ થયા. “વાહ! શી આની હોશીયારી?”
“વારૂં? હવે અહીયાંથી કયાં જવા ઈચ્છે છે?” ગુરૂ મહારાજે પુછયું.
“જ્યાં મારું ભાગ્ય લઈ જશે ત્યા”
ત્યારે અહી અમારી પાસે રહી શકે? અમે તને તારા ઘર કરતાં પણ વધારે સુખમાં રાખીશું.”
ઘણુજ ખુશીથી? આપની પાસે શસ્ત્ર અને શાને અભ્યાસ કરીશ.”
- “અહીંત ભાઈ શાસ્ત્રને અભ્યાસ છે!”ગુરૂ મહારાજ હસ્યા.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
“ શાસ્ત્ર ભણી પડિત થઈશ. વાગ્યુમાં શત્રુઓને જીતી લઈશ. ”
“ તથાસ્તુ ! ” ગુરૂમહારાજે આશિર્વાદ આપ્યા.
,,
“ માલકનુ વાક્ચાતુર્યં જોઇ ગુરૂ સિધ્ધસેન સૂરિએ વિચાયું કે ” આ માલક છતાં કેવા અસાધારણુ બુધ્ધિવાળા છે, આ તેા કાઇ અણુમાલ રત ભવિતવ્યતાયાગે અનાયાસે પ્રાપ્ત થયું. માનો કે સ્વપ્નું કુલ પ્રત્યક્ષ થયું. સ્વપ્નમાં જેમ સિંહનુ અચ્ચું ખેલતુ હતુ તેમજ આ પણ ક્ષત્રીય રૂપી સિંહનું બચ્ચુ કેવુ નિડર છે ? કાઇ સાધારણ માણસ નથી. કેમકે જગતમાં જે પરાક્રમી છે તેને વયના કાંઈ મેળ નથી. સિંહનું બચ્ચુ લીલામાત્રમાં ગજેદ્રો ઉપર તરાપ મારે છે. નાના શે। અંકુશ હાથી જેવા જબરદસ્ત પ્રાણીને વશ કરે છે. વિષ જરામાત્ર હાય છતાં મનુષ્યના જીવિતવ્યને હરે છે. તેમજ દીપકની નાની શી જયાતિ ગાઢ અધકારને ભેદી નાખે છે. માટે આ ખાલક પણ દિવ્ય છે.” એમ સમજી એને ઉપાશ્રયે લાવ્યા. સ ંધને ભેગા કરી આ ખળક બતાવ્યા. સર્વેની દ્રષ્ટિ એને જોતાંજ પ્રસન્ન થઇ.
બાળકે સૂરિપાસે અભ્યાસ કરવા માંડયા, બાલ્યાવસ્થા છતાં એક દિવસના એક હજાર શ્લાક કઠે કરવા લાગ્યા, તેની આવી તીક્ષ્ણ બુધ્ધિ જોઇ ગુરૂ સહિત સકલસંધ પ્રસન્ન થયા. તત્વમાં, અર્થમાં, વિચારણા ને અવધારણા શક્તિમાં તેની બુધ્ધિ સતેજ હતી. આવી તીક્ષ્ણ બુધ્ધિ હેાવાથી ખાલકે થાડા દિવસમાં વ્યા કરણ, તર્ક, સાહિત્ય, કાવ્ય આદિ ધણાં શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરી લીધા.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) પૂર્વના ક્ષપશમથી બાલકને વૈરાગ્યની તીવ્ર ભાવનાથી દીક્ષા લેવાને મનોરથ થયે વારંવાર દીક્ષાને માટે તે ગુરૂને પ્રાર્થના કરવા લાગે સંઘના અગ્રેસરો પણ આ બાળકને દીક્ષી ત જેવાને આતુર થયા, પણ ગુરૂ મહારાજે એ વાત ઉપર કાંઈ વિશેષ ધ્યાન આપ્યું નહીં. બાળકના અતિઆગ્રહથી ગુરૂ બોલ્યા વત્સ! તું હજી બાળક છે, જોકે દીક્ષાલેવાની તારી મનોવૃત્તિ અતિ ઉત્કટ છે છતાં તારા માતાપિતાની રજા મંગાવવી જોઈએ. માતા પિતાની અનુમતિ સિવાય તને મારાથી દીક્ષા કેમ અપાય ?”
તે અહીંઆ મારા માતાપિતા કાંઈ આપણને આવિને કનડશે નહીં. મારી ઈચ્છા છે ત્યાં પછી મારા માબાપને પૂછવાની શી જરૂર?” બાલકે કહ્યું. એને વૈરાગ, સંવેગરંગ તીવ્ર હતો, નિશ્ચય અદ્ભુત હતા. એ દ્રઢતા ભેદી શકે એવી કેઈની તાકાત તે નહતી છતાં એ દ્રઢતાને કસોટીના પત્થર ઉપર કસાવાની જરૂર હતી.
વત્સ ધીરે થા? આ માસું પૂર્ણ થતાં આપણે તારે ગામ જાશું. તારા માતા પિતાની રજા મેલવીને તને દીક્ષા આપશું પછી કાંઈ?” ગુરૂને એ વિચાર સર્વેને રેગ્યજ જણાય. કેટલાક ધર્માભિમાની પુરૂષને મનમાં ખટતું કે “કદાચ માતા પિતા રજા નહી આપે ને બાલકને લઈ લેશે તે?” આ વિદ્વાન બાલક હાથમાં આવેલો સરી જાય એ એમને ગમતું નહતું.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) “ ત્યારે તે બાલકના સત્યની કટી થશે. એની દઢતા ત્યારે જ માલૂમ પડશે. ” ગુરૂ મહારાજે ધીરજ આપી.
દિવસ ઉપર દિવસ વહી ગયા ને ચોમાસુ પૂર્ણ થતાં ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિએ સંઘની અનુજ્ઞા મેળવી પાંચાળ તરફ વિહાર કરવાની તૈયારી કરી. બાળક પણ એમની સાથે હતે. સંઘના મનમાં પણ બાલક તરફ પક્ષપાત હતે એમને પણ લાગ્યું કે ચકર બાલક દીક્ષા લે તે જૈન શાસનમાં મોટે પ્રભાવિક થશે. જેથી સંઘના અગ્રમાન્ય પુરૂષોએ હોંશીયાર અને બેલવામાં ચતુર એવા ચાર પાંચ શ્રાવકને સૂરિ સાથે પાંચાળ દેશમાં મેકલ્યા. એમને ભલામણ કરવામાં આવી કે
ગમે તે ભેગે આ બાલકનાં માતા પિતાની રજા મેલવવી. એમને જોઈએ તેટલું નાણું આપી છેવટે બાલકનાં માતપિતાને સમજાવવાને સંઘે એમને ભલામણ કરી. પણ કઈ રીતે દીક્ષા અવસ્થામાં આ બાલકનાં અમને દર્શન કરાવો.”
મહારાજ સિદ્ધસેનસૂરિ વિહાર કરતા અનેક ભવ્ય જનને પ્રતિબોધતા પાંચાળ દેશમાં ડુબાઉથી ગામે આવ્યા ત્યને સંઘ ગુરૂને જોઈને પ્રસન્ન થયો. સારી રીતે સામૈયું કરીને જૈન શાસનની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી. બાલક પણ માબાપને મલીને એમના હર્ષનું કારણ છે. એ બાલના સત્યની કસોટીને સમય આવ્યું. જુઓ ? માતપિતાના હાથમાંથી હવે કેવી રીતે એ છટકી શકે છે? -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧) પ્રકરણું ૧૩ મું.
અને બધી પૂનમથક દવ
કસોટી. બાલકનું નામ સુરપાલ હતું. સુરપાલને જોઈને માતા પિતા ઘણાં હર્ષ પામ્યાં સુરપાલના પુનઃ મેલાપથી એ આશા વિહીન થયેલાં માબાપને આનંદ અપૂર્વ હતે. અચાનક સુરપાલના ગુમ થવાથી એ વિદ્વલ માતપિતાએ રડતે હૈયે બહુ સ્થળે તપાસ કરેલી-કરાવેલી. પણ એને પતી જ્યાં ન લાગે. ગુરૂની સાથે આવેલ જોઈ એમણે ગુરૂને અતિ આભાર મા. મુક્તકંઠે એમનાં ઓવારણ લઈ વખાણ કીધાં. કંઈ રીતે ભક્તિને બદલે વાળી આપે એવાં ભક્તિથી ભરેલાં એ હૈયાં ગુરૂ તરફ ઘણું પૂજ્યબુદ્ધિવાળાં થયાં.
ચાર દિવસ પસાર થયા ને એક દિવસ અવસર જોઈ બાલક સુરપાળે માતાપિતાને વિનંતિ કરી. “માતા પિતા: ગુરૂની સાથે હું અહીં કેમ આવ્યો છું એ આપ જાણો છો?”
કેમ! આ તારું ઘર છે! દિકરાએ શું પિતાના ઘેર નહી જતા હોય, તું આમ આડું કેમ બેલે છે બેટા?” - “આવે, દિકરાએ પોતાને ઘેર અવશ્ય આવે. પણ હું તે એક એવા ઘેર જવાને ઉત્સુક થયે છું કે જે ઘેર જવાથી પછી કોઈ દિવસ એ ઘર છોડવું ન પડે!”
“એવું જ આ આપણું ઘર વળી! અહીમાંથી તેને
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૨)
કાણ છેડાવી શકે ? કાઇની તાકાત છે કે અહીંથી તને લઈ જઇ શકે ? ” પિતાએ કહ્યું,
“ હા ? આપાજી ? એવુ' એક જણ છે કે આપણી ઇચ્છા નહીં છતાં આપણને તે આ ઘરમાંથી બલાત્કારે કાઢી શકે ! મને તેા શું ખકે તમને પણ કાઢી શકે ? ” પુત્રની વાત સાંભબીને માતાપિતા અજાયબ થયાં,
“ શું આપણા દુશ્મના ? એમને તેા તારા જવા પછી મે જીતી લીધા છે. '
cr
“ તે છતાં હજી એક બલવાન દુશ્મન નથી જીતાયા ? “ કયા વારૂ ? ”
t
ܕ
,' મૃત્યુ
સાતવના સુરપાલની આવી દિવ્ય વાણી સાંભળીને માતપિતા ચિકત થયાં અને એક ખીજના સામે જોવા લાગ્યાં “ આહા! અત્યારથી આ ખળકનું શું આ જ્ઞાન ? ”
ke
“ દિકરા ? એ મેાતના તું શા માટે વિચાર કરે છે ? તારે વળી આવા વિચાર શા ? તુ જરી માટેા થશે એટલે અમે તને પરણાવશુ નાની વહુ આવશે. તારા સ'સારના કાઢ પૂરા થશે તને સુખી જોઇ અમારૂ પણ હૈયું ઠરશે, ”
ઃઃ
બાપુ ? મને સુખી જોઇ તમારૂ હૈયુ ઠરે; એ અરાઅર પણ હું શાથી સુખી થઇ શકુ એ જાણેા છે ? " “ માટા થશે ત્યારે ધન કમાવાથી, સારી સ્ત્રી પરણવાથી વળી ?”
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) ના? માતાપિતા! ના? મને લાગે છે કે દુન્યામાં હું એ માટે નથી આવ્યો.”
તે ?”
હું તે ત્યાગી થવા આવ્યો છું. ગુરૂ મહારાજ સિધ્ધસેન પાસે હું દીક્ષા લઈ જૈન ધર્મ ઉદ્યોત કરીશ?”બાલકે મનની વાત કહી દીધી.
દીક્ષાનું નામ સાંભળી માતાપિતા હેબતાઈ ગયાં. ભાન ભૂલાં એ ક્ષણવાર વ્યગ્રચિત્તવાળાં થઈને શું કરવું એ પણ ભૂલી ગયાં. “શું તું દીક્ષા લેવા તૈયાર થયો છે? એય મા! આ તું શું બોલે છે? ઘેલો તે નથી થયોને દિકરા ? ” માતાએ એકદમ સુરપાલને હેયા સાથે દાબતાં કહ્યું. “દિકરા? હજી ઉગીને તે ઉભે થયો નથી ત્યાં દીક્ષા શી?”
માતાનું હેત જોઈ સુરપાલ હસ્ય! “ માતા? મારે વળી આવાં લાડ શાં કે તે હવે સાધુ થવાને! તમારી રજા લેવાજ હું ગુરૂને લઈ અહીયાં આવ્યો !”
ત્યારે શું અમને છેડીને તું જતું રહેવાને ? એક વખત છોડીને જતો રહ્યો ત્યારે તારા વગર હેયા સુનાં બનેલાં અમે કેવાં રડતાંતાં. દિકરા! તારી હાલી માતાને તું ફરીને વળી રડાવવાનો !તારી વહનું મુખ મને નહી બતાવીશ?” માતાએ ડુસકાં ભરી રડવા માંડયું. “સાંભળે છે? મારા આ લાડકાને એ સાધુએ ભૂરકી નાખી છે કે ઉસ્તાદને
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( જ બેલા? કે જેથી એ જાદુગરની ભૂરકી ઉતારે? મારા આ બચ્ચાને ડાહ્યો કરે ?” માતાએ બાળકના પિતાને કહ્યું.
માતા ! શામાટે વલેપાત કરે છે? મને કાંઈ ગુરૂએ ભૂરકી નાખી નથી કે એમણે જાદુ પણ કર્યું નથી. હું તે ત્યાંજ દિક્ષા લેવાનું હતું. પણ ઉલટા એમણેજ તમારી રજા વગર દીક્ષા આપવાની ના પાડી. તેથી એમને સાથે લઈ હું તમારી રજા લેવા ઘેર આવ્યું !” * “તે અમે તને રજા આપવાનાં નથી. આપણે વળી દીક્ષા શી ?” માતાએ કહ્યું.
“પિતાજી! હું દીક્ષા લઈશ એ નિ:સંદેહ છે! તમે મારી માતાને સમજાવી રજા અપાવે ?”
તે કઈ રીતે બનવાનું નથી. તું આંખની કીકી સમો એકને એક છે. અમારે આધાર છે! આશાઓને અંબાર છે!” માતાપિતાએ કહ્યું.
“તમે એ સાધુને કહો કે આપણી આજ્ઞા સિવાય મારા આ લાડીલાને સાધુ ન બનાવે ! હું એને મારા હૈયા આગળથી અળગો જ કરવાની નથી.”
માતપિતા અને પુત્રની આ પ્રમાણે દીક્ષા માટે હોંશાતૈસી ચાલતી હતી. બન્ને પક્ષના વિચારો દઢ હતા. અત્યાર સુધી એકે પક્ષનું નમતું જણાયું નહોતું. એટલામાં ડુબા ઉંધી ગામના સંઘના અગ્રમાન્ય સ્ત્રી પુરૂષને લઈ ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિના મોટેરાના શ્રાવકે એમને ત્યાં આવી પહોચ્યા.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૫ )
પેાતાને ઘેર આવેલા મેમાનાના સુરપાલના માતાપિતાએ સત્કાર કર્યો. અને શામાટે આપ લેાકાનાં પનાતાં પગલાં માટે ત્યાં થયાં છે એ જાણવા ઈચ્છયુ.
“ અમે તમારી પાસે એક ચીજની ભિક્ષા માગવા આવ્યા છીએ. તમે પ્રસન્ન થાઓ અને એ વસ્તુદાન આપી અમારા ગુરૂ સહીત અમે સને કૃતાર્થ કરે ?” એક મુખ્ય વ્યકિતએ કહ્યુ.
“સમજી ! સમજી ! હું તમારા આવવાનુ કાણુ ! તમા અધા આ મારા કાડીલાને લેવા આવ્યા છે ? અને સાધુડા બનાવવા માગેા છે. કેમ ? આ પ્રભુ ? આતે શે। જીલમ ?” માતા ડુસકાં ભરી રડવા લાગી.
“ એન ! શા માટે રડા છે ! તમારી રજા હશે તા અમે આ બાળકને લઇ જશુ ! તમારી એના ઉપર પહેલા હક છે ! જો તમે આપશે તેા તમે જગતપૂજ્ય માતા થશેા. તમારા આ કિશાર બાળકને જગતના ઉદ્ધાર કરવામાં સહાયક થશે !” એક શ્રાવકે કહ્યું.
“ રાજાઓના રાજા પણ આ બાળકના ચરણમાં મસ્તક નમાવશે એવા એ જગતમાં પૂજનીય થશે. માટેા પ્રભાવક થશે, આવા જગતઉદ્ધારક બાળકના જન્મ આપી તમે તેા દુન્યા ઉપર ઉપકાર કર્યો છે. તમારા ખાલક એ કાંઇ અમારા જેવા ગૃહસ્થ જીવન ગુજારનાર સામાન્ય ખાલક નહાય મેન ? ” ખીજાએ સમજાવવા માંડયું.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
“માતા? માતા? મને રજા આપે? મારા સુખના માર્ગમાં તમે વિશ્વ ન નાખો !” બાલકે કહ્યું.
વત્સ? દીક્ષામાં શું સુખ જણાયું તને ! ટાઢ, તડકા, ભૂખ, તરસ સહન કરવાં, શરીરે કષ્ટ વેઠવાં એ બધું તું કેમ સહન કરશે?” માતાએ કહ્યું.
પાપ કરીને નરકમાં કે તિર્યંચનીમાં ઉત્પન્ન થનારા પ્રાણીઓ એમનાં દુઃખો કેવી રીતે સહન કરતા હશે? માતા! એવાં દુઃખ આપણે અનંતવાર ભગવ્યાં છે અને હજી કેટલી વાર ભેગવવા પડશે. પરાધિનપણે એવાં દુઃખે ભેગવવા કરતાં સ્વતંત્રપણે ચારિત્રનું અલ્પ કષ્ટ ભોગવાય એ મુક્તિને આપનારૂં થાય માતા. ”
દિકરા? આવી વાત કરતાં તેને કેણે શીખવ્યું ? એ સાધુએ તેને બરાબર ભૂરકી નાખી જમાવ્યો છે!”
બેન? તમારો પુત્ર તે જગતને ઉદ્ધાર કરવા આવ્યું છે! બાલ્યાવસ્થામાંથી જ જુઓને કેવું વીતરાગપણું લાવ્યા છે?” એક શ્રાવકે દિલસે આપે.
પણ એને અળગો કરવાનું મને મન થતું નથી. એના વગર અમને કેમ ચાલે? એના વગરતે રડી રડીને મેં મારે સમય કાઢ્યો છે. માંડ ફરીથી એ હાથ આવ્યું છે.”
માતા? હું મરી જાત તે તું શું કરત અથવા તે અત્યારે મૃત્યુ કદાચ મારી રાહ જોતું હોત તે મને તું કેમ બચાવી શકત?”
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(2019)
“ દિકરા ? એવી કટુ વાણી ન ખાલીયે ? તારે તા હજી દુન્યામાં કંઇ કરવાનુ છે આશા ભર્યું તારૂ જીવન હજી તે અવનવા હિંદોળે ઝુલવાનુ’ છે. ”
“માતાના સ્નેહ તા એવાજ હાય. પરન્તુ એન તમારી ” એક આ પુત્ર દુન્યાદારી ભાગવવા નથી આવ્યે ? ” શ્રાવકે કહ્યું.
“ એ બધું મારે જોવાનુ છે ! હું મારા પુત્રતા આપીશ નહીં. તમે કાઈ ખીજે પુત્ર શેાધી કાઢી એને સાધુ બનાવેા. ” “ મેન ! રત્ના કાંઈ બધે ઉત્પન્ન થતાં નથી. સિંહનુ માલક તા સિંહણજ ઉત્પન્ન કરી શકે ! રાહણાચળ સિવાય રત્ના ન મલી શકે !”
“ તમે તા બધા જીદ્દી થઈને ન આવ્યા હા ! એમ હુક કરીને માગેા છે ! પણ એમ કરાએને કાઇ આપી દેતુ હશે ? દિકરીનાં માગાં હાય; નતા દિકરાનાં !
""
“ ડીક છે એન ! તમે વિચાર કરી જોજો ! તમે રાજી થઇ હા ભણશે ત્યારેજ અમે એને લઇ જશું, ”
સમય થઇ જવાથી અધુરી વાત મુકીને બધા ઉઠ્યા અને માતાને ઠેકાણે ગયા.
25
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) પ્રકરણ ૧૪ મું
દીક્ષા.
ભજન કરીને પરવાર્યા પછી પિતાના પુત્રનું કેવી રીતે રક્ષણ કરવું ? એ માટે માતાપિતા બન્ને વિચારમાં પડયાં. એટલામાં એમને ગેર શિવશંકર મહારાજ આવી પહોંચ્યા. એને આગતા સ્વાગતાથી બેસાડી પિતાની કથની કહી સંભળાવી.
“શીવશંકર મહારાજ ! કહે હવે અમારે તે શું કરવું? છોકરે પણ જીદ લઇને બેઠે છે. માનતો જ નથી. આ સાધુ અમારું ઘર ઉજડ કરવા આવ્યા છે. સુરપાલની માતાએ બધી વાત કરીને હવે આગળ શું કરવું તે માટે ગેર મહારાજની સલાહ માગી.
અહીંના બધા શ્રાવકે પણ અમારી પછવાડે લાગ્યા છે, છેક લેશે ત્યારેજ એ બધા જંપશે.” ઠાકરે એમાં અનુમોદન આપ્યું. : “આવી સ્થિતિમાં મને લાગે છે કે છેક અહીંઆ રહે એ સલામતી ભર્યું નથી. નહીતર એ લેકે એને મુંડી નાખશે.”ગેર મહારાજે સલાહ આપી.
અમે તો એવાં મુંઝાયા છીએ કે શું કરવું એ પણ અમને સુઝતું નથી.” અપક્ષત્રીએ જણાવ્યું.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૦) મારૂં માને તે છેકરાને હાલમાં અહીંથી ખસેડી એને મોસાળ થોડા દિવસ મેકલી આપે.” મહારાજે કહ્યું.
“અરે શું કરીયે ! છેક તે એ સાધુને જોઈ દિવાને થઈ ગયો છે. અમારી પણ ઈચ્છા છે કે એને હમણાં બહાર મેક પણ ગરમહારાજ ! તમે જરી એના બાપને મદદ કરે તે માટે ઉપકાર તમારે ?” માતાએ કહ્યું.
તમારી સેવામાં હું તે હાજર છું ! ધર્મભ્રષ્ટ થતા એને સમજાવવા–બચાવવાને તૈયાર છું. મારી તે એજ ઈચ્છા છે કે ભેળાનાથના પ્રતાપે તમારા છોકરે સાધુ થતું અટકે ને સહીસલામત રહે!” ગેર બોલ્યા.
તો તમારે ઉપકાર અમે નહી ભુલીએ, તમારી આ વાની અમે સારી કદર કરીશું.” ઠાકોરે કહ્યું.
ભેળાનાથને પ્રતાપે સારૂ થશે એ! તમારું કામ થાય તે ભેળાનાથને-મહાદેવને કાંઈક ભેટ ધરજો. યથાશકિત બ્રાહ્મણ જમાડજે.”શવશંકર મહારાજને જમવાનું નામ પડતાં પણ મેંમાં પાણું છુટયું.
એતો અમે કરશું જ ! બ્રહ્મભેજન પણ કરાવશું. દક્ષિણ આપીને સર્વેનું મન પણ સંતોષશું.” સુરપાલની માતાએ ગેરના કથનને અનુમોદન આપ્યું.
ઠીક તે સુરપાલ કયાં છે ત્યારે? એને આપણે નિદ્રામાંજ ઉપાડીને એને મેદાળ લઈ જ.મહારાજે યુક્તિ બતાવી.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦). “પણ એને અપાસરે સુતે છે એનું કેમ? ” એના પિતાએ કહ્યું.
“અરરર ? એતે સાવ ખોટું! એને ત્યાં સુવા શા શા માટે મોકલ્યો? એ લેકે એને ભમાવી દેશે. એમના સહવાસમાં તે એને રાખજ નહોતે જોઈતો.”
“શું કરીયે છઠ્ઠી છોકરેકેઈનું માને તેમ છે ?” માતાએ કહ્યું.
એ તો હજી બચું કહેવાય, સમજણ હોય તે આવું કરેજ શાને ? આવતી કાલે રાતના એને આપણે ઘેર સુવાડજે. એ ઉંઘી જશે પછી આપણે લઈ ચાલશું.” ગોરે જણાવ્યું.
તમારી યુક્તિ અમને ગમી. માટે આવતી કાલે પહેર રાત વીત્યે જરૂર તમે અહીયાં આવજો. અમે જવાની બધી તૈયારી કરી રાખશું.”
પછી ગેરમહારજ શીવશંકર હરખતે હૈયે ત્યાંથી છુટા પડી પિતાને ઘેર ગયા. શીવશંકર ચુસ્ત શિવ અને કુમારીલ ભકના શિષ્ય હતા. જેથી જૈન ધર્મ પ્રત્યે તેમની કટુ લાગણી હોય એ સ્વાભાવિક હતું. તેમાં એ પિતાનું ગૌરવ સમજતા હતા. આજે અચાનક આ કાર્ય આવેલું જોઈ ભેળાનાથને મનમાં ઉપકાર માનવા લાગ્યા. સિદ્ધસેનસૂરિને પરાસ્ત કરવાનું એને બહુ મન થતું તેથી કંઈ પણ રીતે સુરપાલને સમજાવી જતિ થતું અટકાવે એ એણે પિતાને મન નક્કી કર્યું. “હાશ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧). આજે સિધસેનસૂરિ ઠીક સપાટામાં આવ્યા છે જોઈએ છીએ કે હવે પરાજય કોને થાય છે. મારે કે એને.”
પ્રાત:કાલે ભઠ્ઠી ક્ષત્રીયાણી-સુરપાલની માતા સુરપાલને તેડવાને ઉપાશ્રયે આવી મને કે કમને મહારાજના ચરણમાં નમી. જેયું તે સિદ્ધસેનસૂરિની પાસે સુરપાલ અભ્યાસ કરતા હતા.
કેમ દિકરા ઘેર આવે છે ને?” માતાએ પુત્રને ઉદેશીને કહ્યું.
સૂરિએ સુરપાલની માતાને ધર્મલાભ આપે ને કહ્યું “તમારે સુરપાલ ભણવામાં ઘણે હોંશીયાર છે! એનાં લક્ષણે જોતાં એ કાંઈ તમને કમાઈને ખવડાવશે નહી. તમે એને સાધુ થવાની રજા કાં આપતાં નથી.”
મહારાજ? એ છ વર્ષને બાલક, હજી તે એના દુધીયા દાંત છે એ સાધુપણું શું સમજે.”
ગમે તે માટે પુત્ર હોય પણ માતા તે એને બાલકજ લેખે ! તમારા બાળકની તમને કિંમત ન હોય. જે પરાકની છે એની કાંઈ વય જોવાતી નથી. ગજેનાં કુંભસ્થળ વિદારતું કેશરીનું બચ્ચું પણ એની મા આગળ તે બાલક જ ગણાય ને?” સૂરિ બોલતાં બોલતાં મૃદુ હસ્યા. વંદન કરવા આવેલાં શ્રાવક-શ્રાવિકા ગુરૂને વાદ સાંભળતાં હતાં.
“ભગવદ્ ? એ અમારે એકાકી બાળક અમારા જીવનું જીવન છે. એ બાળકને એમ કેમ છોડાય?”
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) મહાનુભાવ! ક્ષત્રીય થઈ આવી નિર્માલ્યતા શું રાખો છો? કાલે યુદ્ધને પ્રસંગ આવશે તે વખતે શું આવા શુરા ક્ષત્રીયે ઘરમાં ભરાઈ બેસશે? મેહને છેડી યુદ્ધમાં મેકલ કે નહી ? લડાઈમાં પછી પરિણામ તે ગમે તે આવે ? પછી શું કરે બાલક વિના? તમારે બાલક તે સાધુ થઈને ધર્મને ઉદ્ધાર કરવાને જ જગતમાં આવ્યું છે. એ ભવિષ્યજ એવું લાગે છે! ધર્મોદ્ધારક પુરૂષે બાલ્યવયમાંથી સંસારને તજી સાધુ થાય છે. તમારે પુત્ર જગને ઉદ્ધાર કરે એ શું તમને નથી ગમતું?”
ગમે તે ખરૂ? એવું કયાંથી અમારું ભાગ્ય કે અમારે દિકરો ધર્મને ઉદ્ધાર કરનારે થાય? પણ એ હજી બાલક કહેવાય!”
ધર્મને ઉદ્ધાર કરનારા બાલકમાંથી ત્યાગી થયા છે. તમે જાણતા નથી તમારા ધ્રુવ, પ્રહલ્લાદ બાળક જ હતા. છતાં એમનું સામર્થ્ય કેવું અપૂર્વ હતું ? વા સ્વામીને છ વર્ષની ઉમરે દીક્ષા આપી હતી. જૈન શાસનમાં એ કેવા પ્રભાવિક થયા ? મલવાદિસૂરિ પણ ભરૂચના રાજાના કુમાર હતા. આઠ વર્ષની વયમાં એમણે દીક્ષા અંગીકાર કરી કેવા પરાક્રમી થયા? વલ્લભીપુર નગરના શિલાદિત્યની સભામાં બૌદ્ધોને પરાજય કરી એમને દેશપાર કરનાર એ જ મહાપુરૂષ? તારે પુત્ર એ પરાક્રમી થાય એ તને નથી ગમતુ? માતા તે એ જ કે દિકરાની ઉન્નતિ દેખીને ખુશી થાય!” સૂરિ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) મહારાજના શબ્દો એ રાજપુતાણીના હૃદયમાં આરપાર, ઉતરી ગયા.
ઠીક છે મહારાજ અમે વિચાર કરશું.”ટૂંકમાં પતાવ્યું.
વિચારવાનું શું છે ? હું હવે ઘરે જ નથી આવવાને. સુરપાલે વચમાં કહ્યું.
પણ તું ઘરે તે ચાલ! તારા મરજી હશે તે તને રજા આપશું ભાઈ? પછી કાંઈ?” માતાએ પહેલીવાર હા ભણી સુરપાલનું મન મનાવ્યું એને ઘેર તેડી લાવી.
એ દિવસ આ પસાર થઈ ગયે ને વધામણાં દેતી નિશા આવી પહોંચી. બે પહોર રાત્રી વહી ગઈ છે તેવામાં એક મકાનમાં બે પુરૂષે કંઈ ગુસપુસ વાત કરતા ઉભા છે. કંઈક નિશ્ચય કરી એક ઓરડામાં આવ્યા ત્યાં એક બાલક ભરનિદ્રામાં હતું એની પાસે ધીમે કદમે આવી એક પુરૂષે એને આસ્તેથી ઉપાડ. ઓરડામાંથી એ બે પુરૂષ બહાર આવ્યા એટલામા એ બાળક તરતજ જાગી ગયો. ને જમીન ઉપર કુદી પડશે. ઝીણા દીપકના મંદમંદ પ્રકાશમાં એણે આ બન્ને પરિચિત મુર્તિઓ જોઈ. પિતાના લોચન એમની તરફ કરાવ્યાં.
બાપાછ? કેણ છે આ? આપણે ગોર તે નહીં?”
“હા, બેટા! એજ એ પોતે એક પુરૂષ જે એને પિતા હતે એણે કહ્યું. એની સાથે બીજે પુરૂષ તે શિવશંકર તે હતે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૪) “મને ક્યાં ઉપાડી જાઓ છે?” બાળકે તીવદષ્ટિ તાં કહ્યું.
“તને અમે તારા મશાળ લઈ જઈએ છીએ?” શેર શિવશંકર બોલ્યા.
“આમ ચોરીછૂપીથી?”
હા! તારા ભલા માટે સુરપાળ? અમેતારા હિતસ્વી છીએ તે તું ક્યાં નથી જાણત?”ગેરે કહ્યું.
“તમે જાણે છે ભટ્ટજી? હું તે હવે સાધુ થવાને છું. મારે વળી મસા શાં?”
એમ ન બેલ બેટા? અમે તેને પરણાવશું ! તને પરણવું નથી ગમતું?” પિતાએ કહ્યું
હું તે ધર્મને ઉદ્ધાર કરવા આવ્યું છું. બાપુ! મારે હવે એ પરણવાની રમત શી? એ સંસાર મારે માટે નહેાય.દઢ પણ નિશ્ચલ અવાજે બાલકે કહ્યું. - સાત વર્ષના બાલકનાં એકએક શબ્દ શિવશંકરના હૃદયમાં આરપાર ઉતરતા હતા. આટલી નાની ઉમરમાં આ અપૂર્વ વૈરાગ્ય એણે ઈદગીભરમાં આજે જ દીઠા. મૂઢ જે બનીને એ છોકરાના સામેજ જોઈ રહ્યો. એને લાગ્યું કે “આતે બાળક હતું કે દેવ?”
“તારે ધર્મને ઉદ્ધાર કરે છે તે ચાલ આપણા ગુરૂ કુમારિલભટ્ટ પાસે, તેમને શિષ્ય થઈ ધર્મને ઉદ્ધાર કરજે. પછી કાંઈ?”ગોરે વાતની દીશા ફેરવી
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૫) “કુમારિલભટ્ટ! એ કોણ વળી?” બાલકે આતુરનયને પૂછયું.
આપણા વેદાંત ધર્મના મુખ્ય આચાર્ય! દીક્ષા લેવી હેય તે આપણા ધર્મમાં તેની?”
નહી ! મારા ગુરૂ તે સિદ્ધસેનસૂરિજ! અને ધર્મ તે અહિંસામય જૈન જ !” બાલકે પિતાને નિશ્ચય જણવ્યા.
એ લોકેના ધર્મમાં તેં શું એવું દેખ્યું?એ લેકિના તોનું તે આપણા આચાર્યો ખંડન કર્યું છે. આપણું જ તત્વ સત્ય છે. ” શિવશંકરે પોતાના પક્ષનું સમર્થન કર્યું. - “કુમારિલભટ્ટનું તત્વ સત્ય હોય તે મારા ગુરૂ સાથે વાદ કરે જેઉ જે જીતે એને હું શિષ્ય થાઉં; બાલકે કહ્યું
વાદ એતો વિતંડાવાદ કહેવાય. એમાં તો કોઈ વખત બુદ્ધિવંત હોય તે પણ જીતી જાય. તારે તે ધર્મના ઉદ્ધાર સાથે કામ છેને ? તે આપણા વેદધર્મને ઉદ્ધાર કર ?”
હું તે જૈન ધર્મને ઉદ્ધાર કરીશ. મહારાજ સિદ્ધસેનસૂરિને શિષ્ય થઈશ.” બાલકે પિતાની હઠ ચાલુ રાખી.
છોકરાને નિશ્ચય અદભૂત હતું. એના નિશ્ચય આગળ પહાડ જેવો શિવશંકરભટ્ટ હારી ગયે. “બાપુ! સુરપાલ ધગધગતે અંગારે છે. એને મશાળ લઈ જઈ શું કરશે.” શિવશંકરેપ ઠાકોરને કહ્યું. - બનશીબ હમારાં ” ઠાકર બેલ્યા.”કેમ સુરપાલ?
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) તારે મશાળ આવે છે કે નહી?” સુરપાલ દઢ આવાજે કહ્યું. “ના!”
બાપુ! એ છોકરો સાધુ થવા જ જન્મેલે છે. તમે એને રાખીને શું કરશે. મેં તે જોયું એ કદાપિ તમારા ઘરમાં રહેશે નહી. મારું માને તે એને રાજી ખુશીથી જે કરે તે કરવા ઘો? તમે રજા નહી આપે તે પણ એ તમારા ઘરમાં તે નહીજ રહે ?” ભટ્ટજીએ સલાહ આપી.
એક સાત વર્ષના બાલકે આપણે બન્નેને હરાવી દીધા. એના આત્મબળ આગળ આપણે ના ઈલાજ થયા. ” ઠાકર બોલ્યા.
પણ હું સાધુ થાઉં એમાં ખોટું ? તમે રાજી ખુશીથી રજા નહીં આપે તે પછી હું ખાવું પીવું છોડી દઈશ. બલાત્કારે રજા અપાવવાની ફરજ પાડીશ.”છોકરાએ ફરીને મક્કમ અવાજે પરખાવ્યું. “રાજી થઈને રજા આપો તે એમાં મીઠાશ રહેશે. નહીતર હું તે મારૂ ધાર્યું કરીશ?”
સાંભળ્યું બાપુ! તમારા છોકરાનું આ કથની કહે, તે ભલા ! આને રાખીને તમે શું કરશો?” ભટ્ટજી બેલ્યા.
સુરપાળને ત્યાંજ છોડીને બને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. સુરપાલ બીછાને જઈ સૂઈ ગયો.
તે પછી બે દિવસ વહી ગયા. પણ હજી સુરપાલને રજા નહી મલવાથી એણે ખાવું પીવું તજી દીધું છે. સુરપાલે કાંઈ ખાધું ન હોવાથી માતાપિતા પિતે પણ ભૂખ્યાંજ હતાં.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(2260)
tr
આખરે કંટાળીને સુરપાલને લઈને એનાં માતાપિતા ઉપાશ્રયે આવ્યાં. ગુરૂને નમી “ ભગવન્ ! આ અમારા સુરપાલ અમે આપને અપ ણ કરીએ છીએ. ” એમ ખેલી સુરપાલને ગુરૂના પગે લગાડયા. ગુરૂએ ધર્મલાભ આપ્યા. પ્રશ'સાના એ શબ્દો કહ્યા. “ ધન્ય છે તમારા જેવાં માતાપિતાને કે જેના માલક સાધુ થઇને જગતના ઉધ્ધાર કરશે. ”
“
“ભગવન્ ! એ અમારા એકનાએક આધાર છે. અમારા પ્રાણ છે. એ અમારા જીવનનું સસ્વ અમે આપને અર્પણ કરીએ છીએ. પરન્તુ અમારી એક માગણી રાખજો ?
,,
માતાપિતાનાં વચન સાંભળી ઉત્સુક હૈયે ગુરૂએ કહ્યુ, ” ખુશીથી કહેા તમારી માગણી ?
“ દીક્ષા લીધા પછી એનું નામ અપલટી રાખજો. ”
અસ્તુ ! ” ગુરૂએ તેમનું વચન અંગીકાર કર્યું. માતાપિતાના સ્નેહ અપૂર્વ હાય છે એમનાં હૈયાં રડતાં હતાં. આંખમાં અશ્રુ હતાં. તેમાં વળી માતાના સ્નેહની તા હદ જન હોય. ગુરૂને ભલામણ કરી.અશ્રુ ભરી આંખે બન્ને પાછાં ફર્યાં.
6.
સંઘના આગેવાન શ્રાવકશ્રાવિકાઓએ વારંવાર એમના ઘેર આવી એમને આશ્વાસન આપ્યું. એમનાં વખાણું કરવા લાગ્યાં. અને પુત્રના શાક વિસરાજ્યેા.
સિધ્ધસેનાચાય તે પછી વિહાર કરીને ત્યાંથી માઢરા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૮ )
આવ્યા. ત્યાં આગળ સધની અનુમતિથી સંવત ૮૦૭ ના વૈશાખ સુદી ૩ ને ગુરૂવારે સુરપાલને દીક્ષા આપી એના માતાપિતાના નામે નામ ‘ બપ્પભટ્ટી ’ રાખ્યું.
વિક્રમસંવત ૮૦૦ ના ભાદરવા સુદી ૩ ને દિવસે મુખ્ભટ્ટીજીના જન્મ થયા હતા. સ. ૮૦૭માં એમણે સાત વર્ષની ઉમરે દીક્ષા ગ્રહણ કરી સકલસ ધને હ પમાડયા. આ ખાલ સાધુના તેજને જોઇ સ`ધના અગ્રમાન્ય પુરૂષાએ એમને માટે ભવિષ્યની સારી આશાઓ બાંધી.
પ્રકરણ ૧૫ મું.
ભટ્ટપ્રીત્તિ.
ગુરૂએ દિક્ષા આપીને એ બાળકનુ ભદ્રકીતિ એવુ નામ રાખ્યું. છતાં જગતમાં એ માતાપિતાને નામે અપભટ્ટીજી તરીકે પ્રખ્યાત થયા. ભદ્રકીર્ત્તિની અવધારણા શકિત એવી તે તીવ્ર હતી કે એકજ વાર સાંભળવા માત્ર વડે કરીને ગમે તેવુ કઠિન શાસ્ત્ર પણ એમને મૂખ પાઠે થતુ. રાજના હજાર હજાર કરતાં પણ અધિક શ્લોક કરતા એવી તેમની તીવ્ર સ્મરણ શક્તિ હતી. જેથી એ અપ કાલમાંજ શાસ્ત્રના પારગામી થયા. આચાર્ય પદવીને પણ ચાગ્ય થયા.
નાની ઉમરના છતાં મોટા મોટા શિષ્યા હતા. એમને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૯ )
વજ્રસ્વામીની માફક પાઠ આપતા. કઠિન વિષયા છતાં અન્ય જનાને સમજાવવાની એમની શક્તિ તીવ્ર હતી. જેથી ગમે તેવા વિષય પણ બીજાને સમજાવી શકતા હતા.
એમની આવી અપૂર્વ ચાગ્યતા જોઇને ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિએ એમને સરસ્વતીનુ આરાધન થઇ શકે એવા સારસ્વત નામે મહામંત્ર આપ્યા. એમણે એ મહામંત્રનું આરાધન કર્યું. પૂર્વના અથાગ પૂણ્યના ચેાગે આ સારસ્વતમ ત્ર એમને સહેજે સિઘ્ધ થયા.
એ મંત્રના જાપ કરતાં સિદ્ધ થયા જેથી તરતજ સરસ્વતીનું આકષ ણુ થયુ. મનવા જોગે તે સમયે ગંગાના પ્રવાહુમાં સરસ્વતીદેવી નગ્નપણે સ્નાન કરતાં હતાં. એવી સ્થિતિમાં મત્રનું આકર્ષણ થવાથી એકદમ ત્યાંથી અપ્પભટ્ટીજી(ભદ્ર કીર્ત્તિ) આગળ પ્રગટ થયાં.
સરસ્વતીનુ નગ્નસ્વરૂપ જોઇ ભદ્રકીર્ત્તિએ પેાતાનુ મુખ સહસા ફરવી નાખ્યુ. તે સમયે મત્રના ધ્યાનમાંજ એકાગ્ર ચિત્તવાળી ને પોતાના સ્વરૂપને નહી જાણતી સરસ્વતીદેવી ખેલી, “ વત્સ ! તારા મંત્રના ખળથી હું અહીંઆં પ્રગટ થઈને તું તેા મુખ ફેરવી નાખે છે એ આશ્ચર્ય ? ”
“ માતાજી ! તમારૂ આવું વિરૂપ સ્વરૂપ હું કેમ એઉં ? ” ભદ્રકીત્તિ એ કહ્યું.
ભદ્રકીર્ત્તિનાં વચન સાંભળી દેવીને પોતાના સ્વરૂપના ખ્યાલ થયા. “ આહા ધુ... આમમાલકનું અસ્ખલિત બ્રહ્મ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧ર૦) ચર્ય વ્રત!” દેવી ભદ્રકીર્તિ ઉપર અધિક પ્રસન્ન થઈ અને એનાં વસ્ત્રો પ્રગટ થયાં.
વત્સ ! હું તારા સત્વથી પ્રસન્ન છું. વરદાન માગ ? દેવીએ કહ્યું. * “માતાજી! વાદવિવાદમાં હું અજેય થાઉં?”
“તથાસ્તુ?” બીજું કઈ ! ”
જ્યારે મને જરૂર પડે ત્યારે આપે તરતજ સ્મરણ માત્રમાં દર્શન આપવાં?”
“અસ્તુ ! જ્યારે તું સંભારીશ ત્યારે તારી પાસે હું હાજર થઈશ.”
સરસ્વતીદેવી તરતજ અદશ્ય થઈ ગઈ. ભદ્રકીર્તિનું એવી રીતે એક મહાકાય સહી સલામત પાર ઉતર્યું. એ સરસ્વતીનું તેજ તેમનામાં અધિક પણે પ્રકાશવા લાગ્યું. અને બાલ્યાવસ્થામાંથી વાદવિવાદમાં તે સર્વને જીતનારા થયા. જીજ્ઞાસુને તે સહેલાઈથી ધર્મ પમાડતા; પરન્તુ એમને હરાવવાની બુદ્ધિએ કઈ વાદી એમની પાસે આવીને વાદવિવાદ કરતે એ હારીને જ એમની આગળથી વિદાય થતું. સંધે જાણ્યું કે આતે શ્રી પાદલિપ્તસૂરિને નવે અવતાર પ્રગટ થયે કે વજાસ્વામીને! અથવા શાસનની શોભા વધારવા અને બોદ્ધાદિ અન્ય દર્શનેને પરાસ્ત કરવા પેલા મદ્વવાદિજી ફરીને આ જગતમાં આવ્યા કે હું એમની આવી અદ્વિતિય
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
શક્તિથી ગામે ગામના નાના મોટા સંઘમાં એમની પ્રસિદ્ધિ અલ્પ સમયમાં થઈ ગઈ. લેકે એમને સરસ્વતીપુત્ર તરીકે જ ઓળખતા.
સિદ્ધસેનસૂરિના શિષ્ય સમુદાયમાં ભદ્રકીર્તિવયે નાના હેવા છતાં જ્ઞાન કરીને સૈથી મોટા થયા. જેથી ગુરૂએ શિષ્યને પઠન પાઠન કરાવવાને પિતાની ઉપર ભાર ભદ્રકાત્તિને માથે નાખે. કેટલાક શિષ્ય એમનાથી મોટા છતાં એમની પાસેથી વિનય વડે વિદ્યા લેતા ત્યારે કેટલાક પોતાની વિદ્વતાથી અનેક શંકાઓ કરીને ભદ્રકાત્તિને મુંઝવવાને વચમાં પ્રયત્ન કરતા. પણ ભદ્રકીર્તિ એમની ગમે તેવી શંકાઓનું સામાધાન કરી એમને આશ્ચર્ય ચક્તિ કરી નાખતા.
જેનેની સ્યાદવાશૈલી, અનેકાંતવાદ, સપ્તભંગી નયનું સ્વરૂપ ઘણું જ સૂક્ષમ રીતે એમના સમજવામાં આવ્યું હતું. ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવ એને પરામર્શ સારી રીતે બીજાને સમજાવી શકતા. પદ્વવ્યનું સ્વરૂપ, એકજ વસ્તુમાં રહેલા ભિન્ન ભિન્ન ધર્મો સ્યાદ્વાદશૈલી પ્રમાણે બીજાને સારી રીતે સમજાવી શક્તા. એમની આવી અપૂર્વ દિવ્ય શક્તિ જૈન શાસનમાં તે શું બલકે અન્ય દર્શનીયેના ધર્મનેતાઓને કાને પણ પરંપરા પહોંચી ગઈ અને એમનાં હૃદયે ખળભળ્યાં. નાના સરખા પણ સિંહના સુતની ગર્જના સાંભળીને ગજે દ્રોનાં ટેળાં દૂરથી પલાયન કરી જાય છે. - કુમારિક ભટ્ટને કોને આ વાત આવતાં એ પણ ચમક.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) એની સ્પર્ધા કરી શકે એ વિદ્વાન શિષ્ય પિતાને પણ મલે તે ઠીક. એવી સંભાવના કરી, ભેળાનાથની પ્રાર્થના કરી. એને લાગ્યું કે કોઈ સારા શિષ્યને અભાવે પિતાનું આરંભેલું કાર્ય આ ઉગતું સિંહનું બચ્ચું ફના કરી નાખશે માટે એની સામે ટક્કર ઝીલી શકે અને સ્માદાંત ધર્મનું ૌરવ વધારે એ શિષ્ય મળે તેજ પિતાનું અધુરૂં રહેતું કાર્ય એ શિષ્ય પાર ઉતારે. એ વેદાંત ધર્મનું ગૌરવ વધારતા અને જેન તેમજ બદ્ધ મતનું ખંડન કરતા હવે મરવાની રાહ જેતે જીવતે હતે. અવસ્થા પાકવાથી એની શક્તિઓ આસ્તે આસ્તે મંદ પડતી જતી હતી. તેથી જ એને કઈ લાયક શિષ્યની જરૂર હતી.
બીજી બાજુએ અનેક આઘાતપ્રત્યાઘાતોને સહન કરતા બદ્ધ પણ પગભર થયા હતા. જો કે કુમારિલભટ્ટે જેનેની માફક એમની ઉપર પણ આઘાત કર્યો હતો, છતાં એ દર્શન માંડમાંડ પિતાને બચાવ કરતું પ્રતિ પક્ષીઓ સામે ટકી રહ્યું હતું. એ દર્શનમાં પણ વર્ષનકુંજર નામે એક ઉગતે સિતારે એ દર્શનના આધારભૂત હતે. વધનકુંજરને લાગ્યું કે એક તરફ વેદાંતે-કુમારિવ ભટ્ટ પિતાની સામે હરીફ તરીકે ઉભા છે બીજી તરફ જેના દર્શન ડોળા ફાડીને એને પિતાને ડરાવી રહ્યું છે, અત્યાર આગમચ જૈન દર્શનના આઘાતે એણે પિતાની પીઠ પર ઝીલ્યા છે એ ઘા તે હજી તાજા છે. ત્યાં તે ફરી પાછાં એ દર્શને એને ડરાવી રહ્યાં છે. આવી મુશ્કેલી ભરી સ્થીતિમાં એમની સામે ટક્કર ઝીલવા એને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩). લાગ્યું કે કોઈ દિવ્ય શક્તિની જરૂર છે. એ દિવ્ય શક્તિ ની મદદ હશે તે જ પોતાના હરીફ સામે ટકી શકાશે કારણકે દુન્યા તે બળવાન પુરૂષો માટે છે હારેલા પુરૂષ જીવતા છતાં પણ મુવા જેવાજ છે. માટે કાંઈક કરવું”
પ્રકરણ ૧૬ મું.
રાજ્યાભિષેક. પ્રધાનજી? હજી રાજકુમાર તે ન આવ્યા!”શું અત્યારના જમાનાનું બાલકેનું સ્વાતંત્ર્ય ! એક પણ શબ્દ તેમને કહેવાય જ નહીં?”
મહારાજ ! ધીરજ ધરે ! પ્રધાને ગમે તે પ્રકારે સમજાવીને કુમારને તેડી લાવ્યા વગર રહેશે નહીં. પ્રભુ ઈચ્છા હશે તે આપને પુત્રદર્શન અવશ્ય થશે-આપને એ મને રથ સિદ્ધ થશે.”
વ્યાધિને લીધે દિવસે દિવસે હું નબળો પડતો જાઉં છું. મારા શરીરને મને હવે મુદલે ભરૂસે નથી–મારે મનને મનોરથ મનમાં જ રહેશે હાય !”
આપ પ્રભુનું સ્મરણ કરે? સર્વે સારૂં થશે-આપને આરામ થશે. રાજવૈદ્યો કાળજીથી આપશ્રીની દવા કરી રહ્યા
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪) છે શું એ ખંત અને મહેનત બધી વ્યર્થ જશે !” પ્રધાને આશ્વાસન આપ્યું.
“બેશક એમજ થશે. તે એક દવા કરવી જોઈએ બાકી જેની આયુષ્ય દેરી તુટી એને સાંધવાને કહ્યું
સમર્થ છે?”
મહારાજ કનેજરાજ મૃત્યુના બિછાને સુતા હતા, દવા કરીને રાજ્યોએ પણ હાથ ધોઈ નાખ્યા હતા. દૂર દેશના વૈદ્યો પણ ઈલાજ કરવાને હતાશ થયા. વ્યાધિની અસહ્ય પીડાથી મહારાજને બહુ દુઃખ થતું. પ્રધાને, રાજ્યો એના સામતે અને ભાયાતે કનેજરાજની સ્થિતિનું અવેલેકન કરતા પ્લાન મુખે દિવાનખાનામાં બેઠેલા હતા. બીજી તરફ રાણીએ દાસી વગેરે પડદામાં આતુર નયનેએ મહારાજને સારું થાય એની રાહ જોતી હતી. અત્યારે શાંત અને કરૂણા રસની છાયા છવાઈ હતી. સર્વેના મનમાં તે હતું કે મહારાજ આ મંદવાડમાંથી હવે ઉઠી શકશે નહી. છતાં મનુષ્યની આશાએ બળવાન છે. છેલ્લો શ્વાસોશ્વાસ ચાલતે હોય ત્યાં લગી આશાવાદીનું આશાબંધન તુટતું નથી પણ એ હજારે કે લાખો આશાના હિંદળે ઝુલી રહેલા એની વિધાતાને ઓછીજ પરવા છે? એતે પોતાનું કામ નિયમિતપણે કર્યોજ જાય છે.
કેટલાય દિવસે આવી રીતે વ્યાધિમાં પસાર થયેલા હોવાથી કને જરાજનું પહાડ જેવું એક દિવસનું પ્રચંડ શરીર
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૫ )
ના
પણ અત્યારે સાવ નંખાઇ ગયુ હતુ. એ પ્રચંડ શક્તિ અત્યારે તા ક્ષીણ થઇ ગઇ હતી. ગ કરતુ એ વદન, એમાંથી આજે ક્ષીણુ સ્વરથી પણ માંડ માંડ શબ્દો નીકળી શકતા, એ સ્નાયુઓની ગતિ માં પડી ગઇ હતી. ખુદ મહારાજે પાતે પણ જીંદગીથી હાથ ધેાઈ નાખ્યા હતા. મૃત્યુની રાહ જોતા એ માત્ર દુ:ખ સહન કરતા હતા. એમને માત્ર એકજ ઇચ્છા હતી કે છેલ્લાં છેલ્લાં કાઇરીતે પુત્રનું દન થાય ! બધાને લાગ્યુ કે મહારાજના જીવ રાજકુમારમાં ભરાઇ રહ્યો છે. જેથી રાજકુમાર હવે ઝટ કયારે આવે એ સમયની ઘણીજ આતુરતાથી રાહ જોવાતી.
પ્રતિક્ષણ રાજકુમારનીજ ઝંખના કરતા મહારાજ પ્રધાન સાથે મ ંઢ શબ્દોથી વાત કરતા હતા. પણ એ મદસ્વર મેલવા જેટલી પણ શક્તિ નહાતી એથી એમને અતિશય મુંઝવણ થઈ આવી. તરતજ રાજવૈદ્યે નાડ હાથ લઈ વળી દવાનું ટીપું માંમાં નાખ્યું. “ મહારાજ ? આપ ખેલવાના શ્રમ ન ા ? ખેલત્રાના પરિશ્રમની આપને બહુ મહેનત પડે છે. પ્રભુ ઉપર આસ્થા રાખો. એનુ જ નામ હૃદયમાં યાદ કરે.” રાજવૈદ્યે સલાહ આપી.
એવીજ ભય ંકર સ્થિતિમાં વળી એ દિવસ પસાર થઇ ગયા. છતાં મહારાજના જીવ જાય નહી. આખરે એ સમય આવી પહોંચ્યા. આમકુમાર પ્રધાન સહીત આવી પિતાના ચરણમાં પડ. પિતાની આવી ભયંકર સ્થિતિ જોઇ એ રડી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૬) પડશે. પિતાનાં બંધ લોચને મંદમંદ રીતે ખુલ્લાં કરી રાજાએ એ લાડીલું પુરાણું વદન નિહાળ્યું–મહામુશીબતે ઓળખ્યું. એણે જાણ્યું કે પોતાની આખરની ઈચ્છા આજે પૂરી થઈ.
હાશ! મારે જીવ હવે ગાતે જશે ! દિકરા! આવ્યું? ભલે આ ? ”ક્ષીણ થયેલા કંઠમાંથી એ શબ્દો માંડ માંડ નીકળ્યા. એક વખતને પ્રચંડ હાથ કુમારના વસા ઉપર મૂકે. “દિકરા ! કહ્યા વગર જ રહ્યોને?” જાણે એ. નેત્રે ઠપકો દેતાં હોય એમ રાજકુમાર તરફ સ્થીર થયાં.
પિતાજી! “માફ કરો? મારો એ અપરાધ ! હાય! દુષ્ટ વિધિએ આપની શી દશા કરી!” રડતાં રડતાં રાજકુમાર એલ્ય.
“એથી શું! દિકરા! જે જન્મે એ શું મરે નહી! હવે મારી મુસાફરી પુરી થઈ છે. આજથી કને જને રાજમુકુટ હવે તારે શિર છે !”
બાપુ! એ શું બેલે છે? આપને સારું થઈ જશે.” દિકરાની બાપ પ્રત્યે અત્યારે ભક્તિ ઉભરાતી હતી. થયેલી ભૂલનો પશ્ચાતાપથી હૃદયમાં પારાવાર વ્યથા થતી હતી. પણ જે ભૂલ થઈ ગઈએ કેમ સુધરી શકે ? "
“વત્સ? ફક્ત તારામાં જ મારે જીવ ભરાયે હોવાથી મને મત દૂર હતું. આજે મારી એ ઈચ્છા પૂર્ણ કરી મને સુખી કર્યો. પિતાએ ક્ષીણ સ્વરે કહ્યું.
એ આખર વખતના રાજાના મુખમાંથી નિકળતા એક
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) એક શબ્દો રાજકુમારને બાણની માફક ખૂંચતા હતા. એની આંખમાં અશ્ર હતાં–હૈયું પશ્ચાત્તાપથી સળગતું હતું.
હા! મને ધિક્કાર છે કે પિતાની સેવા ભક્તિને લાભ મને ન મળે! અરે મારા જેવા પુત્રે તે માતપિતાને ઉલટા. દુઃખરૂપજ થાય. જે માતાપિતાનું રૂણ ફેડવાને માટે પુત્ર ગમે તેટલી ભક્તિ કે બરદાસ કરે તો પણ માતાપિતાના ઉપકારને બદલે વળી શકે નહીં. એને બદલે મારા જેવા કુલાગારો તે પિતાને દુઃખ કરનાર થયા. હા? દુદેવ તને ધિક્કાર છે કે મને કુમતિ આપી પિતાની સેવાથી વંચિત કરાવ્યાપરદેશ ધકેલી દીધું. હા! બાપુ ! કહે ! કહો ! હું શું પ્રાયશ્ચિત કરૂં ? આપના મનોરથ હું કેમ સફલ કરું?”
દિકરા ! તું આ એજ મારે મન સર્વસ્વ છે! હું નહોતે ધારો કે તું મને છેલ્લે દર્શન આપશે-પણ વિ ધિએ મારી એ ઈચ્છા પૂરી કરી છે. હવે આ કનેજને રાજ મુકુટ તારે શિરે જઈ હું સુખે સુખે મરીશ.” પ્રજાનું સારી રીતે પાલન કરશે એટલે થયું.” એમ કહી રાજાએ પ્રધાનના મુખ સામે જોયું.
પ્રધાનએ રાજ જોશીને બેલાવી ઉત્તમ ઘડીયું જેવરાવી રાજમુકુટ આમકુમારના મસ્તકે મૂકી સર્વેએ એને નમન કર્યું. આખર અવસ્થાએ રાજાનું હૈયું ઠર્યું.
તે પછી રાજકુમાર પિતાની માતાને ન માતાએ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮). એનાં ઓવારણ લીધાં. વહુને આશિષ આપી. એ જેડાનું મંગલ ચાહ્યું.
તે સમય પછી કેટલોક સમય વહી ગયે. અત્યારે એક પ્રહર રાત્રી વહી ગઈ હતી. બસ કનેજરાજની આંખ ઠરડાઈ ગઈ. શ્વાસોશ્વાસની ગતિમંદ પડી ગઈ. સર્વ કેની આતુરતા વચ્ચે કનોજરાજને આત્મા પરલકવાસી થયે. જે આત્મા એક દિવસ એ શરીરમાં રહીને પ્રચંડ ગર્જના કરી પિતાના બાહુબળથી ધરતીને ધ્રુજાવતા હતા. તે આત્મા આ શરીરને રખડતું મુકીને એને નકામુ ગણુને નવીન શરીર રચવાને ચાલ્યા ગયા. સંસારના નિયમ પ્રમાણે મેહનું જેર પ્રગટ થતાં બધે કકળ ચાલુ થઈ.
બીજે દિવસે રાજાની ઉત્તર કિયા કરી, આમકુમારને શેક અસહ્ય હતે. એ આવા પિતૃવત્સલપિતાની સેવાભક્તિથી વંચિત રહ્યો એને અસહ્ય આઘાત એના હૃદયમાં થયા કરતે
એથી વારંવાર પિતાને સંભારી રડી પડત.
સમય તૃતીય પ્રહરને હતે રાજકુમાર પિતાના દિવાન ખાનામાં શેકાગ્ર મુખમુદ્રાએ રડી પડતા હતા એને શેક અનિવાર્ય હતે. નગરજન-પ્રધાન અને ભાયાતે એને શેક મુકાવવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા નજીક પડદામાં રાજકુમારની માતા તથા એની અપરમાતાઓ શોકથી રડતી હતી. નગરની સ્ત્રીઓ એમને શેક મુકાવા અનેક પ્રકારે દિલાસો આપી એમનું દુઃખ દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરતી હતી.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૯)
પ્રધાના રાણીમાતાને તેમજ કુમારને વાર વાર દિલાસા આપતા. એ પ્રષાના પ્રોઢ-વયાવૃદ્ધ અને ઠરેલ-વકાદાર હતા. પોતાના ખાળ ઘણીને રાજાના શાક દૂર કરાવવાને એ યથાશકિત પ્રયાસ કરતા, પણ પૂર્વની અવસ્થા સંભારી રાજકુમારનું હૈયું વારંવાર ભરાતું. અને ઠલવાતુ.
“હા! પિતાજી! તમારા જેવા પુત્રવત્સલ પિતાને મારા જેવા કૃતઘ્ની પુત્ર ન પીછાણ્યા. અરે એક નજીવા કારણથી મારીજ પોતાની ભૂલ છતાં મેં માતાપિતાને તજી દીધાં. એ કુમતિ ઉપર ફિટકાર પડા કે જે ઉગતી યુવાનીમાં મનુષ્યને વિવેક રહીત કરી દે ? હા ! હા ? પિતાજી ! ક્યાં તમે અને ક્યાં હું ? કયાં મેરૂ ને ક્યાં સરસવ ! અરે તમારી પ્રત્યે મારી શુ' ફરજ છે એ પણ હું હીણભાગી ચુકી ગયા ! એ પુત્રા જીવતાં છતાં મુએલા છે કે જેમણે માતાપિતાને સંતાપ્યાં છે ! એ પુત્રા ઉત્પન્ન થયા છતાં પૃથ્વીને ભારભૂત જ સમજવા કે જેમણે માતાપિતાની યત્કિંચિતપણ સેવા ભક્તિ કરી નથી. એવી સ્વચ્છંદતા નાશ પામેા કે જે માતાપિતાના ઉપકારના બદલે ભૂલાવી એમની વૃદ્ધાવસ્થામાં એમને ભારભૂત ગણે. જે પુત્રની સમૃદ્ધિથી માતાપિતાને સુખ ન થયુ, જે સમૃદ્ધિ માતાપિતાની સેવામાં ન વપરાઇ, જે રૂદ્ધિવડે માતાપિતાની સેવા કરી જે પુત્રાએ એમના ઉપકારનો લેશ પણ બદલા વાળી આપ્યા નથી એ પુત્રા મારા જેવા કુપુત્રા છે. એ રૂદ્ધિ-સમૃદ્ધિ પણ નાશ પામેા. “હા, વિધાતા!
.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૦) દુઇ વિધિ? મારા જેવા પુત્રને જન્મ આપી શામાટે પૃથ્વીને ભારે મારે છે–પૂજ્ય માતાપિતાને શેકનું કારણ ઉત્પન્ન કરાવે છે?” બાળકની માફક રાજકુમાર પિતાના ગુણ સંભાળીને રડતે અને પશ્ચાત્તાપથી હૈયાના ઉભરા બહાર કાઢતે.
રાજકુમાર! શામાટે હવે શેક કરે છે? વિધિને ઉપકાર માને કે તમારેને એમને મેલાપ થયે. નહીતર બન્નેની મનની મનમાં રહી જાત?”પ્રધાન ગુણવર્માએ દિલાસો દેવા માંડ.
હાય? પ્રધાનજી! જે પિતા સાથે કઓ કરી હું પરદેશ જતે રહો, આજે લાખો સનેયા ખર્ચતાં પણ એમનું દર્શન દુર્લભ થયું. એ પિતાની રાખ પણ આજે તે હવામાં મળી ગઈ.”
સંસારની માયા એવી જ છે યુવરાજ ! ગઈ વાતને શકશે? ડાહ્યા માણસે ગઈ વાતને શોક કરતા નથી. આપની રજા હોય તે સારું મૂહુર્ત જોઈ હવે અમે આપને રાજ્યાભિષેક કરીએ. રાજા વગર રાજયમાં અરાજક્તા પથરાઈ જાય. જુલમગારેને સંત સાધુઓને સંતાપવાની તક મલે.” આસ્તેથી રાજકુમાર આગળ પ્રધાનેએ રાજ્યાભિષેક માટે પ્રસ્તાવ શરૂ કર્યો.
આ તમે શી વાત કરે છે! હજી મારી આંખમાંથી આંસુ તે સુકાયાં નથી, પિતાને વિયોગ મારું કલેજું વિધિ નાખે છે, ત્યાં તમે અભિષેકની વાત કરે છે ?”
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૧), રાજકુમાર? પિતાની ખોટ ધીરે ધીરે ભુલાશે. આ ત્યારથી રાજ્યાભિષેક માટે તૈયારી કરશું તે પણ સહેજે પંદર દહાડા તે નિકળી જશે. કોઈ શુભ મુહૂર્ત આવશે, ત્યારે રાજ્યાભિષેકની કિયા તે થશે. પણ એને માટે તૈયારી તે કરવી જ જોઈએને?”
હશે એ વાત હાલમાં જવાદે? શોકથી મારું હૃદય ફાટી જાય છે, અરે હું તે પિતાને દુખ કરનારેજ થયા.”
તે પણ આપને પશ્ચાત્તાપ થાય છે એ શું ઓછું છે? આપે આપની ભૂલ જોઈ છે, પિતા પ્રત્યે બને એટલી ભક્તિ બતાવી છે?” પ્રધાને દિલાસો આપે.
હા ! પ્રધાન, પિતાને દુઃખ દેવામાં હું તે બીજે અજાતશત્રુ પાક. મને પિતાની સેવાને જોઈએ તે લાભ તે નજ મળે. મેં સાંભળ્યું છે કે સમર્થ એવા વર્ધમાન કુંવરની માતાપિતા તરફ અપૂર્વ ભક્તિ હતી. તીવ્રબુદ્ધિ - ધાન અભયકુમારની માતાપિતા તરફની પૂજ્ય બુદ્ધિને જુઓ? અરે એક પિતાની બે સમજપણે થએલી આજ્ઞાનું પાલન કરી આપણુ પૂજ્ય મહાન સમ્રાટ અશોકના પુત્ર કુણાલ અંધ થયા. માતાપિતામાં ભક્તિવાળા કુણાલના પુત્ર સંપ્રતિ અર્ધભરતાધિપ સમ્રાટ થયા. અરે જગતમાં એમનું જ આવ્યું
ન્ય છે કે જેમણે માતાપિતાને પડતે બેલ ઉચકી લઈ એનું પાલન કર્યું છે. એ જ પુરૂષને ધન્ય છે કે જેમણે પાતાપિતાની સેવા બજાવી એમના ઉપકારનું બાણ અદા
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩ર) યુવરાજ? તેપણ માણસને પોતાની ભૂલ સમજાય એ ઓછું નથી. આખરે એ ક્રૂર અજાતશત્રુને પિતાની ભૂલ સમજાઈ. પિતા તરફ અનન્ય ભક્તિ જાગૃત થઈ માતપિતાની પાછળ એણે પારાવાર શોક કર્યો. એક બાળકની માફક એ શૂરવીર પુરૂષ રડી પડ્યો.”
પણ એથી ? રાંડયા પછીનું એ તે ડહાપણ ! પિતાની હયાતીમાં એ કુરપણે પિતા તરફ વર્યો. બાકી ભક્તિ તે અભયકુમારની? હું પણ બીજો અજાતશત્રુકેણિક જે જ પાક્યો કે પિતાને દુઃખનું કારણ થયે.”
હશે હવે એ જુના પુરાણાં પડ ઉકેલીને શોકમાં વધારે કર્યો છે ફાયદે? કાળ જ કેઈ એ છે કે જુવાન પુત્રોને વૃદ્ધ માતાપિતાનું વાત્સલ્ય નથી સમજાતું ! એમના પર્વના ઉપકારનું સ્મરણ માત્ર પણ નથી થતું. ” પ્રધાને એ સમાધાન કર્યું.
એનું કારણ?” રાજકુમારે પૂછયું.
પુત્ર જુવાન થાય છે એટલે સ્ત્રી તરફ એનું આકર્ષણ થતાં માતાપિતાની એને ગરજ નથી રહેતી. એમાં કંઈક એની સ્વછંદતા, અવિવેકતાને મદાંધતાથી એને પોતાની ભૂલ નથી સમજાતી, કેમકે આ સ્વાર્થમય સંસારમાં મનુષ્ય સ્વાર્થને મુખ્ય ગણું પ્રાય: કરીને સ્વાર્થ હોય તે જ એ પ્રવૃત્તિ કરે! અન્યથા ઉપકારનું સ્મરણ કરનારા વિવેકી પુત્રે તે કઈ વિરલા જ હાય.”
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) અને હું તે એવા વિવેક રહીત મનુષ્યમાં અગ્રેસર થયે ! હા ? પિતાજી ! પિતાજી ! ” શેકથી વિહળ થતાં ચક્ષુમાંથી અશ્રુનાં બિંદુ ખરી પડ્યાં.
રાજગઢમાં શેકનિવારવાને મનુષ્ય આવતાં ને જતાં. દિવસો જતાં પ્રધાને એ રાણી અને રાજકુમારને શેક છે કાવ્યું. તે પછી થોડા જ દિવસમાં એક શુભ દિવસે આમ કુમારને ધામધુમપૂર્વક રાજ્યાભિષેક થયે. રાજકુમાર મટીને આજકુમાર કનેજરાજ થયા.
– -- પ્રકરણ ૧૭ મુ.
રાજમાન, રાજ્યાભિષેકની ક્રિયામાં આમરાજાએ મુક્ત હાથે સંત, સાધુ સજજનેને સંતોષ્યા. દાન દેવામાં એણે પાછું જોયું જ નહીં. બ્રાહ્મણને પણ દક્ષિણાઓ આપી. અને પિતાના પ્રતાપમાં વધારે કર્યો. આ સમયે ભારતવર્ષમાં કને જનું રાજ પણ ઉચ્ચ પંક્તિમાં ગણતું. બળવાન રાજાઓમાં કનેજરાજની પણ ગણના થતી. એનું પાયદલ, હાથી, ઘોડા અખટ હતું. રાજસમૃદ્ધિ પારાવાર હતી. બે લાખ અશ્વોને એ માલિક ગણાતી. ચૈદસો હાથી અને ચૈદસે રથ યુદ્ધભૂમિમાં શત્રુના લશ્કરમાં હાહાકાર કરી મુકતા. અને પાયદલની સંખ્યા તે એક કરોડની હતી. આવી
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪ ) કદ્ધિ સમૃદ્ધિને આમરાજા માલેક થયે. એનામાં કેલવણીની કચાસ નહતી. શીખેલું અત્યારે એને અનુભવમાં મૂકવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયું હતું. આવતી વહુને ઉગતે રાજા એને પ્રભાવ પ્રજા પર જે પડ્યો તેવો સદા કાયમ જ રહે છે. આમરાજાએ પણ બુદ્ધિપૂર્વક રાજતંત્ર ચલાવવા માંડયું. એના પ્રધાનની એણે બરાબર કસોટી કરી-નિમકહલાલીની. ખાતરી કરી. રામ રાજ્યની માફક પ્રજાને આદર્શરૂ૫ રાજા થયે. જે કઈ જુલમગારો સાધુ સંત કે ગરીબ પ્રજાને સંતાપતા હતા, એમને વિનાશ કરી પ્રજાની સુભાશિષ મેળવી. પ્રજાએ પણ જાણ્યું કે પિતાને જોઈએ એ ધણી મલ્યા હતા. પિતા કરતાં બળમાં, બુદ્ધિમાં પુત્ર સવાયા થયે હતે. એને પ્રતાપ, તેજ, પ્રભાવ કંઈ જુદાં જ હતાં. એની કીર્તિ સાંભળીને એનું રાજ્ય પચાવી પાડવાને તૈયાર થયેલા એના દુશ્મન શત્રુ રાજાઓના હાથ હેઠા પડ્યા. એમનાં હૈયાં ફિફડ્યાં.
રાજ્યાભિષેકને થોડાક દિવસ વહી ગયા. એ દરમિયાન એણે રાજ્યને બંદેબસ્ત કર્યો. પણ એને મુલે ચેન પડતું નહીં. એક તરફથી પિતાને વિયોગ હૃદયમાં ડંખતે. બીજી બાજુ પોતાના મિત્ર બપ્પભટ્ટી એને વારંવાર યાદ આવતા. એને વારંવાર હૃદયમાં થતું કે “આવા સમયમાં બપ્પભટ્ટ મારી પાસે હોય તો કેવું સારૂ?”
એક દિવસ રાજસભામાં રાજાએ પ્રધાને કહ્યું. “પ્રધાનજી! જે કે રાજકાજમાં મારું લક્ષ્ય ખેંચાયું છે, છતાં
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫) પિતાના મરણને જખમ હજી તાજો જ છે એ ગમ તે ત્યારે જ વિસરાય કે મારા મિત્ર બપ્પભટ્ટજી મારી પાસે હોય.”
આપની ઈચ્છા હોય તે પટ્ટીજીને આપની પાસે તેડી લાવીએ.” મહા અમાત્ય વરાહમિરે જણાવ્યું.
“હા! મારી પણ એજ ઈચ્છા છે કે તમે પ્રધાનેને મેકલીને એમને-મારા મિત્રને અહીયાં બોલાવે. ” રાજાએ કહ્યું.
પણ હાલમાં એ ક્યાં હશે?” પ્રધાને પૂછયું.
મેરામાં તપાસ કરાવે. કદાચ ત્યાં હશે અથવા તે જ્યાં હશે ત્યાંની મહેરામાં એમની ખબર પડશે. સામંતસિંહને મારા અને એમની પુત્રીના સુખ સમાચાર કહેવડાવજે.” રાજાએ વરાહમિત્રને કહ્યું.
રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે મહા અમાત્ય પ્રધાનેને બીજે દિવસે મેહેરા તરફ રવાને કર્યો. - પ્રધાનએ મઢેરા આવીને ગુરૂ સિદ્ધસેનને વિનંતિ કરી.
ગુરૂ મહારાજ? કાજરાજ આમકુમાર એમના મિત્ર અપભટ્ટજીને અતિ ઉત્કંઠાથી તેડાવે છે, માટે આપ કૃપા કરીને એમને મેક્લે. વારંવાર એ પિતાના મિત્ર બપ્પભટ્ટીજીનું નામ યાદ કરે છે. એમનાં દર્શન માટે હંમેશાં આતુર રહે છે.”
ગુરૂએ પ્રધાનની વાણું સાંભળી બપ્પભટ્ટજીની સન્મુખ નજર કરી. “તારે મિત્ર તને યાદ કરે છે. ભકતિ!”
' “જેવી આપની ઈચ્છા? આપને લાભનું કારણ જણાતું
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬) હેય તે મને જવામાં શી હરક્ત છે?” અપભટ્ટજીએ જણાવ્યું.
“તારી શક્તિ ઉપર મને ભરૂસે છે, ગમે તેવી સ્થિતિમાં પણ તું તારી જગા કરી લેશે, વત્સ? ત્યાં બ્રાહણેનું જોર વધારે છે. જેનેના હેલી ચુસ્ત કુમારિલભટ્ટના શિષ્યબ્રાહણે કનેજરાજના દરબારમાં છે એ ભૂલી જતે ના?”
“એ તે ઘણું જ રૂડું? એ વિદ્વાનમાં આપણા ધર્મનું સ્થાપત્ય કરવાની–એમની વિદ્વત્તાની કોટી કરવાની મને તક મલશે.” - “વત્સ! મારે આશિર્વાદ છે કે ભગવાન પાલિત જે પ્રતાપી જે કે જેમણે બાલ્યાવસ્થામાં જ સમર્થ વાદી
ને પરાજય કર્યો.” ગુરૂએ આશિર્વાદ આપે. • આપને આશિવૉદ હું માથે ચડાવું છું. હું ચાહું છું કે આપનું વચન સફળ થાઓ?”
ગુરૂએ મઢેરાને તેમજ બહાર ગામને સંઘ બોલાવીને એમની અનુમતિ માગી. સંઘમાં પક્ષાપક્ષી ચાલી. કેટલાકના મન આ બાળ સાધુને કને જ જવા દેવાને નારાજ હતાં. કોણ જાણે “એ તે રાજા વાજા ને વાંદરા બ્રાહ્મણે ને ભરમાવ્યું રાજા ભમી જાય તે તે વખતે ગુરૂની શી વલે થાય? વગેરે અનેક પ્રકારે શંકા થવા લાગી, છતાં કેટલાક ડાહ્યા પણ હતા. ભદ્રકીર્તિની વિદ્વત્તા ઉપર એમની હાજરજવાબી ઉપર ખાતરી હતી. વળી આમ કુમાર (કીર્તિ) બપ્પભટ્ટજીને મિત્ર
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) હિતે. શુદ્ધ સ્નેહવાળા મિત્રો એક બીજા વગર ન રહે એ કારણને લઈને “ભદ્રકીર્તિ ત્યાં જાય તે ઉભયને સ્નેહ સચવાય. ભદ્રકીનિ ધર્મના નૈરવનાં અનેક કાર્યો રાજા પાસે કરાવે એવા દૂરના દેશમાંવિધી બ્રાહ્મણની મધ્યમાં પણ ન ધર્મને મહિમા વધારે ! કમાઉ દિકરે તે પરદેશ જ સારે એમ આવા વિદ્વાન શિષ્યો તે ગુરૂથી દૂર હોય ત્યારે જ એમના સત્યની, એમની વિદ્વત્તાની કટી થાય.” જેથી ભદ્રકીર્તિને મોકલવા માટે ગુરૂને અનુમતિ આપવા લાગ્યા. ગુરૂએ પણ એ હાલા શિષ્યને કચવાતે હૈયે બીજા ગીતાર્થ સાધુઓની સહિત-કાજરાજના પ્રધાને સાથે મેક.
ગામ પરગામ ભવ્યજનેને પ્રતિબંધ કરતા પરિવાર સહીત ભદ્રકીર્તિ પ્રધાનની સાથે કનોજનગરના સીમાડે આવી પહોચ્યા, પ્રધાનેએ આમરાજાને તરત જ આગળથી વધામણી પહોંચાડી. રાજાએ મિત્રના આગમન નિમિત્તે નગરમાં મેટો ઉત્સવ મંડ.. ઘેર ઘેર તેણે બંધાવ્યાં, રસ્તાઓ સાફસુફ કરાવીને રાજાએ આખું શહેર શણગારવાને પ્રધાનેને હુકમ આપે. પોતે પિતાના ભાયાતે-પ્રધાને અને અમલદારે તેમજ નાગરિક નરનારીઓ સહીત મોટા આડંબરથી વાજતે ગાજતે ગુરૂની સામે આવ્યા. ગુરૂની પાસે આવ્યું, એટલે હાથી ઉપરથી નીચે ઉતરી પડાને પગે ચાલી મિત્રની પાસે આવી એના ચરણમાં નપે. બીજા મુનિઓને વંદન કર્યું, રાણુઓ તેમજ નગરની ઉત્તમ સ્ત્રીઓ મંગલ ગીતે ગાવા લાગી. એવા જ મહોત્સવ પૂર્વક રાજા ગુરૂને
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) નગરમાં તેડી લાવ્યા. એ ઓચ્છવ નિમિત્તે અનેક દીનજનોને દાન વડે ઉદ્ધાર કરી જૈન ધર્મને મહિમા વધાર્યો. ચારે વર્ણમાં જૈન ધર્મની વાહવાહ બેલાવા લાગી. રાજકુમાર સમા તેજસ્વી એવા બાળ બપ્પભટ્ટ-ભદ્રકીર્તિને જોઈને નગરનાં સ્ત્રી પુરૂષે અનેક રીતે એમનાં વખાણ કરવા લાગ્યાં એ બાળસાધુ ઉપર નરનારીઓને પૂજ્ય બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ, લેકનાં મન એમની તરફ આકર્ષાયાં. એમનાં દર્શન કરી પાપ ધોઈ નાખવાને કાજ તેમજ આસપાસની પ્રજા ગાંડી ગાંડી થઈ ગઈ. “આહા? આપણુ રાજાના ગુરૂ એ તે આપણા પણ ગુરૂજ?” એ ભાવના પ્રજાના હૈયામાં જાગ્રત થઈ.
પિતાના બાળમિત્ર-ગુરૂને લઈને રાજા રાજગઢમાં આવ્યા. રાજગઢના ચોગાનમાં બન્ને મિત્રે ઉભા રહ્યા એમણે નજર કરી તે અસંખ્ય માણસની મધ્યમાં એ પિતે ઉભેલા હતા. આ બાળસાધુના-રાજાના ગુરૂનાં દર્શન કરવાને એમનાં ઉત્સુક હૈયાં નિહાળ્યાં. કેઈ પિતાના મહેલની બારીઓમાં, કેઈ ગેલેરીઓમાં-તે કઈ અગાસીઓમાં-ગરખામાં એમ જ્યાં જુઓ ત્યાં માણસની અખુટ મેદની હતી. છતાં રાજયની વ્યવસ્થા સારી હોવાથી શાંતિ જેવાતી. સર્વની શાંતિને લાભ લઈને એ બાલ સાધુ ભદ્રકીર્તિએ થોડે શે. ધર્મોપદેશ આપે. એના એક એક શબ્દ જાણે વદન રૂપી. છીપમાંથી મેતિક-મોતી વેરાતાં હતાં. એ મીઠા શબ્દોથી ભરેલી ધર્મરસ ભરી વાણી સાંભળનારાનાં હૈયામાં કેઈ અપૂર્વ ભાવ ઉત્પન્ન કરતી, બાળસાધુનું ઉચામાં ઉંચું પાંડિત્ય કન
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) જરાજના વિદ્વાન પંડિતને પણ આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરનારું થયું.
એ રસ ભર્યો ઉપદેશ પૂર્ણ થતાં રાજા બપ્પભટ્ટીજીને લઈને મહેલમાં ગયા અને પ્રજા આ રાજગુરૂ માટે અવનવા વિચારો કરતી વિખરાઈ. મહેલના વિશાળ દિવાનખાનામાં રાજા
ગુરૂને લઈને આવ્યા. રાજાની સાથે એમના પ્રધાને ભાયાતો, રાજ્ય માન્ય બ્રાહ્મણે પંડિત અને નગરના કેટલાક પ્રતિષ્ઠિત ગ્રહસ્થો હતા. “મિત્ર તમે આવ્યા તે સારૂ થયું. તમારા પસાથે હું રાજ્ય પામ્યું. મેં તમને કહ્યું તું કે હું રાજી થઈશ ત્યારે મારું રાજ્ય તમને આપી દઈશ. માટે આ રાજ્ય તમે જ ગ્રહણ કરે.” આમરાજાએ કહ્યું.
રાજાનાં વચન સાંભળીને બપ્પભટ્ટીજી હસ્યા. “મિત્ર? તમારું રાજ્ય તમે જ ભેગો ! એ રાજ્ય અમારે ન કપે? અમે તો સંસારને ત્યાગ કર્યો, ત્યારથી એ સર્વે બાહ્ય પરિગ્રહને પણ ત્યાગ કર્યો છે. હવે પાછા તમે ફરીને અમને એ બંધનમાં પાડવા ઈચ્છે છે શું !”
મિત્ર? અર્ધ રાજ્ય પણ ! તમે પણ મારી માફક સુખી થાઓ? તમારા ઉપકારના ઋણમાંથી મારે આત્મા. મુક્ત કરે!” રાજાએ ફરીને આગ્રહ કર્યો.
રાજન? હવે એવા આગ્રહથી સર્યું. અમે ત્યાગીએને રાજ્યનું શું પ્રયોજન હેય? અનેક દેથી ભરેલું એ. રાજ્ય અમને તે અધોગતિએજ લઈ જનારૂં થાય? અમારો. વિનાશ કરનારૂં થાય!”
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૦) જેવી તમારી મરજી? પણ તમે નિરંતર મારી પાસે રહે મને ધર્મને ઉપદેશ કરીને મારે શું કરવું તે સમજાવે?”
- રાજાએ એમને પિતાના વિશાળ મહેલમાં ઉતારે આ છે. બપ્પભટ્ટી સહીત ગીતાર્થ મુનિઓ ત્યાં ઉતર્યા.
બીજે દિવસે રાજાએ રાજસભામાં પોતાના મિત્ર માટે સિહાસન મંડાવ્યું. જ્યારે બપ્પભટ્ટીજી રાજસભામાં આવ્યા એટલે રાજાએ એમને સિંહાસન ઉપર બેસવાને વિનંતિ કરી.
આ સિંહાસન આપને બેસવા માટે છે? માટે આપ અહીં પધારે?” * “રાજન? અમારે સાધુને આચારનથી કે અમે આવા સિંહાસન ઉપર બેસી શકીયે.”
મિત્રનાં એ વચન સાંભળીને આમરાજાના મનમાં દુ:ખ થયું. “શામાટે ન બેસી કશાય? એની ઉપર બેસીને અમને ધર્મોપદેશ કરવામાં આપને કંઈ હરકત છે?”
એ સાધુ ધર્મથી વિરુદ્ધ છે. હાં હજી આચાર્ય હિય તે તે આવા સિંહાસને બેસી શકે, પણ હું તે રહ્યો એક સામાન્ય સાધુ?” બપ્પભટ્ટીજીએ પિતાની લઘુતા બતાવી.
આપ આચાર્ય થાઓ તે આવા સિંહાસન ઉપર બેસી શકે?” રાજાએ પૂછયું.
હા! પણ હું આચાર્ય નથી. હજી સૂરિપદને હું
પણ નથી. રાજન?” ભદ્રકીર્તિ એ કહ્યું. બપ્પભટ્ટછનાં વચન સાંભળી રાજાએ પોતાના પ્રધાનની સામે જોયું.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) પછી તે સમયે રાજાએ અવસરસાચવી લીધે. ભદ્રકીર્તિ એક આસન ઉપર બેઠા. બે ઘડી વાર્તાવિદ, ધર્મચર્ચામાં સમય વિતાડે. વિદ્વત્તાભરી આ બાળ સાધુની ગેઝીથી સર્વ કઈ બોલતું કે “ભાઈ ! એને સરસ્વતીપુત્ર! નહીંતર આલ્યાવસ્થામાં તે આવી વિદ્વત્તા ક્યાંથી હોય?”
થોડા દિવસ પસાર થયા એટલે રાજાએ પ્રધાનને બોલાવી જણાવ્યું કે “પ્રધાનજી! મારા મિત્ર અપભટ્ટજીને આપણા પ્રધાનની સાથે એમના ગુરૂ પાસે મોકલે. અને કહેવડાવે કે અમારા જીવિતની દરકાર હોય તે આપ મારા મિત્રને આચાર્યપદવી આપીને આ તરફ ઝટ મોકલી આપજે.”
રાજાએ તે પછી બપ્પભટ્ટીજીને પિતાના પ્રધાનેની સાથે મોઢેરા તરફ વિદાય કર્યો. મહા અમાત્ય પ્રધાનને સર્વે વિગત સમજાવી હતી. જેથી તેઓ બપ્પભટ્ટજીને લઈને રાજાની આજ્ઞાથી મોઢેરા તરફ આવ્યા.
મકરણ ૧૮ મું.
- કુમારિલભટ્ટ. જેને અને બોદ્ધોએ જગતમાં અહિંસા-દયાને ગરવ કરવાથી વેદ ધર્મની હિંસક પ્રરૂપણા ઉપર લેકેની અરૂચિ થયેલી હોવાથી વેદ ધર્મના નેતાએ આદર્શનેને તેડી પાડ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે ગ્રહ
કેટલા
(૧૪) વાને સમયની જ રાહ જોઈ રહ્યા હતા. એમના હિંસામય તે અંધજ પડી ગયેલા. કેમકે જ્યાં જ્યાં હિંસામય યજ્ઞો થતા
ત્યાં બોદ્ધ કે જૈન સાધુઓ પહોંચી જઈ યજ્ઞના કરાવનારને દયાનું તત્વ સમજાવતા. ને કોઈપણ યજ્ઞમાં માતા પ્રાણને બચાવી લેતા. સ્થિતિ આ પ્રમાણે હેવાથી યમાં થતા પશુ વધ બંધ થઈ ગયે. આવી હાર ખાવાથી બ્રાહ્મણે અંતરમાં સળગી ઉઠ્યા હતા.
મહાવીર ભગવાનના સમયમાં બુદ્ધકાર્તિએ જેનમાંથી કેટલાંક તત્વે ગ્રહણ કરીને જગતમાં ફેલાવેલ બદ્ધધર્મ રતે રફતે વૃદ્ધિગત થશે. કેટલાક રાજાઓએ પણ એને ટેકે આપેલ. સમ્રા અશોના સમયમાં એ વળે. કનિષ્ક રાજાએ એનું પિષણ કર્યું. વચમાં આઘાતે પણ સહ્યા, વળી વલ્લભીપતિ શિલાદિત્યના સમયમાં પણ છે જેનેથી જીત્યા અને હાર્યા. એમ તડકે છાયે જોતાં આઠમા સૈકામાં પણ એ ધર્મ ઠીક પ્રગતિ કરી રહ્યો હતે.
આ સમયમાં વિહાર પ્રાંતમાં થયેલા કુમારિલભટ્ટ - તાના વેદાંત ધર્મની અધોગતિ થઈ રહેલી જોઈ પ્રતિપક્ષીઓ સામે કમરકસી. એણે લેકેને વેદ ધર્મને ઉપદેશ દેવે શરૂ કર્યો, તે સાથે જૈન અને બૌદ્ધ તત્વોનું ખંડન કરવા માંડ્યું. વેદ ધર્મની ઉન્નત્તિ કરવાને કુમારિલે દીક્ષા લીધી, અને ગામે ગામ લેકેને ઉપદેશ દેવા માંડે. રાજાઓને પણ વેદ ધર્મમાં ખેંચી લેવાને એણે ભગીરથ પ્રયત્ન આર.
લેકેના હૃદયે દયાના તથી સંપૂર્ણ ભરેલા હોવાથી
વો
. વળી
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૩ )
શરૂઆતમાં તે કુમાલિના પ્રયત્ન કાંઇ સફળ થયા હાય એમ લાગ્યું નહી, પણ એથી કાંઇ એ નાહિ ંમત થયા નહી. એણે પોતાના પ્રયત્ન ચાલુ રાખ્યા. એક તરફ લેાકાને વેદધમ નુ મહાત્મ્ય પોતાની બુદ્ધિથી સુધારા વધારા કરી સમયને અનુકુળ બનાવીને સમજાવવા લાગ્યા, બીજી બાજુએ એણે જૈન અને ખાદ્ધ દનનું ખંડન કરનારાં શાસ્ત્રો રચવાં શરૂ કર્યાં.
એ ધમાચકડીવાળા આઠમા સેકે પણ પુરા થયા ને નવમા સૈકાની શરૂઆત થઇ ચુકી, ત્યાં તે કુમાતિભટ્ટની મહેનતનાં ફૂલ એને પ્રત્યક્ષ દેખાવા લાગ્યાં. જાણે આ સેકે એનાજ વારસામાં ન ઉતર્યાં હેાય એમ લેાકેાનાં મન કુમારિલના વેદ મત તરફ આકર્ષાયાં, કુમાàિ જાણ્યું કે આ સૈકા શરૂઆતથીજ એની વેદાંતની પ્રવૃત્તિનાં વધામણાં દઇ રહ્યો હતા. એને કાય કરવામાં અષિક ઉત્સાહ થયા ને તે મેાતના પરૂણા થયા હેાવા છતાં પણ પોતાના ધને માટે અથાગ મહેનત કરી રહ્યો હતા, સામે અળવાન હરીફ્ ગ ના કરતા જોઈ જૈન અને દ્ધોની આંખ ઉઘડી ગઇ. પેાતાના સાગત ધર્મ નું નિક ંદન કાઢતા જોઇ મહાતક - વાદી મઢાચાય પાતાના પરિવાર સાથે એની સામે વાદ કરવાને દોડી આવ્યેશ, પણ કુમારિલ ભટ્ટને વાદ કરી વિત’ડાવાદમાં ઉતરવું પસંદ નહાતુ. છતાં જો વાદ ન કરે તેા એના ધર્માનું મહત્ત્વ ઘટે એ પણ એને ભય હતા કે રખેને લેાકેામાં મારી હાંસી થાય, માટે કાઇપણ રીતે એ લેાકેાને નિરૂત્તર કરવા જોઇએ, એણે ચંપાના રાજા સમક્ષ ખાદ્ધો સામે ગર્જના કરી.
.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) “અરે ક્ષણિક વાદીઓ મન ગમતી મેજ માથું દુન્યાને ઠગનારા ધુત્તે! શું મેં લઈને વાદ કરવા આવ્યા છો! અનિશ્વરવાદી એવા તમે લેકે નાસ્તિક છે ! વાદ કરવાને પણ કયાં
ગ્ય છે? અમારા વેદ ધર્મનું રહસ્ય એકવાર તમે સમજે, તમારી આંખનાં પડલ ખુલ્લી જતાં વેદનાં સત્ય તત્વોને અર્થ તમને સમજાશે.
અરે કુમારિલ! પરમ પુરૂષ બુદ્ધનાં ત તારા સમજ્યામાં આવ્યાં નથી, તેથી જ તું અવળે માર્ગે ઉતરી ગયો છે. અમારે શિષ્ય થઈ અમારાં તત્વોનું નિકંદન કાઢવા મંડ્યો છે. હિંસામય વેદધર્મ એ શું ધર્મ છે? ભેળા લેકેને ઠગવાનું એક જાતનું એ કુટિલ કર્મ છે.” વિદર્ભ દેશમાંના એક શહેરમાં રાજા સુધન્વાની સમક્ષ દ્વાચાર્યે કુમારિલને પડકાર્યો.
અરે સૈગત! વેદો તે ખુદ બ્રહ્માએ સ્વમુખે રચેલા છે. વેદની હિંસા એ હિંસા ન કહેવાય. તમે લેકે પાત્રમાં પડેલા માંસને પણ જેમ અનાયાસે પડેલું જાણું એને ઉપયોગ કરે છે. તેના કરતાં તે આ વેદનું વિધાન હજાર દરજે ઉત્તમ કહેવાય !! કુમારિલે જણાવ્યું.
અમે કઈ તારી માફક પાખંડ કરતા નથી. વિશ્વાસઘાતી! તું અમારા ઘરમાં ઘુસીને અમારું જ ઘર મારવા તૈયાર થયે. એ મહાદંભતે તારા જેવા વેદીયાઓનેજ શોભે કે જે યજ્ઞને
હાને બકરાઓની ગરદન ઉપર છરી ચલાવી એના માંસથી પિતાનાં પાપી પેટ તૃપ્ત કરે, તારા આવા દંભથી ભેળા લેકે તે અવશ્ય ભરમાય. એવાં નિર્દોષ પશુઓને નાશ કરીને યજ્ઞનું
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
તું શું ફલ મેળવવા માગે છે, વાર” તથાગતાચાર જણ વ્યું. “ઓ ઝેરી સર્પ! તું દૂધ પીનારને જ ડંશ દેવા તૈયાર થયે. યાદ રાખજે કે એ પાપનું તારે પ્રાયશ્ચિત કરવું પડશે.”
તે જોઈ લેવાશે, પણ યજ્ઞનું ફળ તે સ્વર્ગ? એનું મહાન ફળ તે સ્વર્ગ પ્રાપ્તિ. યજ્ઞમાં હોમાયેલ પ્રાણ સ્વર્ગમાં ઉત્પન્ન થઈ ત્યાં અનંત સુખ ભેગવે છે. યજ્ઞ કરનારને પણ ઈદ્ર પદની પ્રાપ્તિ થાય, એના કરાવનારા બ્રાહ્મણે તે અવશ્ય સ્વગમાં પણ ઈદ્રના પુરોહીત થાય !”
“વાહ! શી તારી કુટીલ યુક્તિ ! જીવોની હિંસા કરવાથી જે સ્વર્ગ પ્રાપ્તી થતી હોય તે નરકમાં કેણ જશે વાર! ઓ મિથ્યાભિમાની? સમજ કે આવા હિંસામય યજ્ઞનું ફલ સ્વર્ગ નહી પણ નરક જ છે.”
અરે નાસ્તિકે! ઈશ્વરને નહી માનનારાઓ! તમને અમારા વેદના રહસ્યની ખબર નથી. તમારી અલ્પ બુદ્ધિ હોવાથી અમારા ઉંચા તાનું રહસ્ય તમારા સમજવામાં આવતું નથી, તેથી કુયુક્તિઓ કરીને વેદની નિંદા કરી રહ્યા છે. વેદની નિંદા કરનારા તમારા જેવા નાસ્તિકાચાર્યો સાથે ચદ્ધા તદ્ધા બેલવું એ પણ પાપ છે, માટે વેદના તત્વોને નિંદ. નારી તમારી જીલ્ડા બંધ કરે, અને અમારા શિષ્ય થઈ
જાઓ!”
વાદવિવાદને અંતે કુમારિલે પિતાના મિથ્યાવાદથી
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧દો; બદ્ધોને નિરૂર કરી દીધા. દ્વાચાર્યે પણ જાણ્યું કે વસ્તુ તત્વને નહી સમજનારા આવા મુખએ સાથ વાદ કરે એ નકામી માથા ફિડ હતી. જેથી બધે એ વ્યર્થવતંડાવાદ છેઠને ચાલ્યા ગયા, એટલે કુમારિલભટ્ટ પિતાને જય માનીને ફુલાયે. અને કેને સમજાવવા લાગ્યા. “જોયું! નાસ્તિકે વાદમાં હારી જવાથી કેવા ચાલ્યા ગયા? ભારત જેવા આર્ય દેશમાં આવા નાસ્તિક રહેવાને નાલાયક છે. માટે ચેત એવા પાખંડી લેકેથી ફસાતા ના ?”
હવે કુમારિલભટ્ટને પિતાના વેદાંત મતની પ્રગતિમાં દિન પ્રતિદિન અધિક ઉત્તેજન મળવા લાગ્યું. ધોને લાગ્યું કે આપણા ધર્મમાંથી લેકે પતિત થતા જાય છે. જે. ને એ પણ જાણ્યું કે કુમારિક પિતાના પ્રયત્નમાં ફળીભૂત થઈ જેનોના હકને નુકસાન કરી રહ્યો છે. જેનાચાર્યોએ પણ એને વાદ કરવાને પડકાર્યો. પણ કુમારિક એ ભળે નહોતે કે જૈનાચાર્યો સાથે વાદ કરીને પિતાના ધર્મને કે લગાડે. એ જાણતું હતું કે વાદવિવાદમાં જૈનાચાર્યો સાથે પોતે કદાપિ ફાવી શકશે નહી. જેથી સિંહની માફક એણે સામે પડકાર નહી કરતાં મૂષકની માફક ફૂંકી ફંકીને કરડવાનુંકાપ મૂકવાનું જ કામ ચાલુ રાખ્યું. '
સ્વધર્મની સામે નવીન હરીફ જાગેલ જેઈ બૌદ્ધાચા એક ઠેકાણે પિતાના સર્વે સાધુઓને એકત્ર ક્ય. આ નવા દુશમન સામે કેવી રીતે ટક્કર ઝીલીને આપણા ધર્મની
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭)
રક્ષા કરવી, એ માટે એ બધા વિચાર કરવા લાગ્યા. “આચાચજી! આપ શા માટે ચિંતા કરે છે ? એ કુમારિલભટ્ટ પર ધમની નિદાનું પાપ કરીને હવે મરવાને તૈયાર થયે છેવૃદ્ધ થયો છે. એ પાપને ઘટ સંપૂર્ણ રીતે ભરાતાં આપોઆપ કુટી જશે. એનું કુલ ભેગવવાને એ રવાને થશે. એક સાગત સાધુએ કહ્યું
તારું કહેવું સત્ય છે, છતાં પણ ઉઠેલા દુશમનની આપણે ઉપેક્ષા ન કરવી જોઈએ, દર્દ અને દુશમન એને તે ઉગતા જ ડામવા એ નીતિ કહેવાય.” દ્વાચાર્યે કહ્યું.
કદાચ કાલે એની પછવાડે બીજો કોઈ જાગે તે પછી?” એક બીજાએ તર્ક કર્યો. “ગુરૂજી! એ ઝેરી સર્પને આપેદધ પાયું એ ઠીક નથી કર્યું. એકપટી થઈને આપણું ઘર જેઈ ગયો, આજે એને નતિજે જે?”
મને લાગે છે, કે એ વિશ્વાસઘાતી સામે આપણે કે દિવ્યશક્તિની સહાય મેળવવી જોઈએ. એની મદદથી આપણે ગમે તેને હરાવી શકીયે. પૂર્વે પણ આપણા પૂર્વજોએ વાણીની દિવ્ય શકિતવડે મોટી સભાઓમાં ઘણાને પરાજય કરેલો.” સગતાચાર્યે જણાવ્યું.
આપનું કહેવું સત્ય છે તેથી એવી દિવ્યશક્તિ મેળવવા આપણામાં એકાગ્ય પુરૂષે-સાધુએ સરસ્વતીનું આરાધન કરવું જોઈએ. એક જણે પોતાને અભિપ્રાય આપે.
“બરાબર છે.” સરસ્વતીનું આરાધન કરીને પણ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮) આપણા પૂર્વજો ફાવ્યા છે. તે આપણે પણ એમના માર્ગે ચાલવું એજ ઉચિત કહેવાય. પણ સરસ્વતીજીનું આરાધન કરી એને પ્રસન્ન કરે એ લાયક આપણામાં કેણ છે?” આચાર્ય જણાવ્યું.
બધા એક બીજાના સામે જેવા લાગ્યા. પણ સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરવાની હિંમત કેણ કરી શકે? કંઈને કંઈદે વડે લેપાએલા એ સાધુઓમાંથી સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરવાનું બીડું કેઈએ ઝડપ્યું નહીં. તેવારે ગતાચાયે કહ્યું. “મને લાગે છે કે આ મહાભારત કામને માટે વર્ષનકુંજર જ ગ્યા છે. વર્ધનકુંજર? મારી આજ્ઞા છે કે તું સરસ્વતીનું આરાધન કરી એને પ્રસન્ન કર, ને વાદવિવાદમાં અજેય થા!”
“જે કે આવા મહાભારત કામને હું લાયક તે નથી છતાં આપનું વચન માથે ચડાવી હું એ વિષયમાં પ્રયત્ન કરીશ.” વર્ધનકુંજરે સરસ્વતીને આરાધના કરવાનું બીડું ઝડપ્યું, બસ હું પાતયામિ ના જાથે સાધવામિ.”
સેગતાચાર્ય વર્ધનજરને સરસ્વતી આરાધનનો મંત્ર અને તેની વિધિ બતાવી. એકાંત જગ્યાએ સ્થિચિત્તે એને આરાધના કરવાની સુચના કરી. “વત્સ! જોઈએ તે કઈ ઉજડ દેવમંદીરમાં રહીને આરાધના કર, અથવા તે પર્વતની ગુફાને આશ્રય લે, પણ આ કાર્યસિદ્ધ કરી બોદ્ધ દર્શનમાં તું અજેય થા! અન્ય વાદીઓના દપને હણવામાં સરસ્વતીના પ્રભાવથી. સમર્થ થા?
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૯ )
વર્ષ નજરે આચાર્યના શબ્દશુકનની ગાંઠવાળી, ને ઔદ્ધ મંડલ વિખરાયું. વનકું જર ગુરૂના પ્રસાદ પામીને પર્વતની ગુફામાં ચાલ્યા ગયા.
પ્રકરણ ૧૯ મું.
અપ્પભટ્ટસૂરિ.
રાજમંત્રી ભદ્રકીતિને લઇને મોઢેરા સિદ્ધસેન આચા પાસે આવ્યા. અક્ષ મુદ્દતમાં અપબટ્ટીજી પાછા આવ્યા જાણી ગુરૃને મનમાં નવાઇ લાગી, કે એકદમ પાછા આવ્યા, તેમાટે કાંઈ ઉંડું કારણતા હાવુ જ જોઇએ, એ વજાસમુ હૈયું પણ કારણ જાણવાને આતુર થયુ. ખીજા શિષ્ય પરિવારમાં તેમજ સંઘમાં પણ શ્રાવકેા ભિન્ન ભિન્ન કલ્પના કરવા લાગ્યા. ‘શુ` રાજાની અપ્રીતિ થઇ હશે ! કે રાજાનું મન નહીં માનવાથી સહીસલામત એમને ગુરૂ પાસે પહોંચાડવાને માકલ્યા હશે, એતા રાજા વાળ ને વાંદરા; તે એમના ભરૂસા હોય ? બ્રાહ્મણ્ણાએ રાજાને ભમાવ્યા હશે એટલે રાજાની પ્રીતિ ક્યાં સુધી રહે ? જળબિંદુના જેવી ચપળ રાજાની મૈત્રી ક્યારે પણ લદાયક થાય ખરીકે ?’ દરેક જેમ ફાવે તેમ વાતા કરતું, છતાં સત્ય વાત શું છે, એના ખુલાસાની રાહ જોવાતી હતી.
રાજમ ત્રીઓ આવીને ગુરૂના ચમાં નમ્યા. સંઘ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્ર અપના મિત્રને આચાર આચાર્ય
(૧૫) પણ કોઈ નવીન સાંભળવાને હાજરજ હતે. ગુરૂએ આતુર હદયે પ્રધાનની સામે જોયું. કુશલ વર્તમાન પૂછયાં, “ભગવાન અમારા મહારાજના જીવિતની આપને દરકાર હેયતે એમના મિત્ર બપ્પભટ્ટજીને આચાર્યની લક્ષ્મીને અભિષેક કરે? કને જરાજ પિતાના મિત્રને આચાર્યની લક્ષ્મીએ કરીને સહીત જેવા અતિઆતુર છે, માટે આપ એમને આચાર્ય પદવી આપે, કે જેથી અમે મહારાજની કૃપાના પાત્ર થઈએ.” *
રાજપ્રધાનને ઉત્તર-આગમનનું કારણ જાણીને ગુરૂ સહીત સંઘ પરમ સંતોષ પામ્યો. એમના હર્ષમાં વધારે થયે. સાંભળનારને એમ થયું કે બપભટ્ટજી આચાર્ય લક્ષ્મીને યોગ્ય જ છે.
તમારૂં કથન સત્ય છે. છતાં બપ્પભટ્ટજી હજી અગ્યાર વર્ષને બાલક ગણાય ! તે હાલમાં અહીયાં ભલે રહે. ઉમ્મર લાયક થતાં એને આચાર્ય લક્ષ્મીથી યુક્ત તમારી તરફ રવાને કરીશું.” ગુરૂમહારાજે આમરાજાની મિત્રતાની કસોટી કરતાં કહ્યું
અરે પ્રભુ! એમોલેજના. બપ્પભટ્ટીજી આચાર્ય પદવીને તદ્દન એગ્ય છે. એમની બાલ્યાવસ્થા છતાં કને જના સમર્થ પંડિતે પણ એમની પંડિતાઈ આગળ હારી એમના શિષ્ય થઈ ગયા.-એમના મુખની વાત સાંભળવાને આતુર થઈ રહ્યા. વળી કને જરાજ તે એમને વિયેગ ક્ષણભર પણ સહન ન કરી શકે. કૃષ્ણપક્ષમાં જેમ ચંદ્રમાની કળા પ્રતિ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ )
દિવસ ક્ષય પામે, વર્ષો રૂતમાં જેમ વર્ષના આગમન નિમિત્તે હર્ષ જાહેર કરતા મયુરો વર્ષાનો અભાવે ગ્લાનિ સાથે આતુરતાથી એની રાહ જુએ, ચંદ્રના કિરણેને લોલુપી ચકોર પક્ષી જેમ આતુરતાથી ચંદ્ર ઉદયની વાટ જુએ, એવી જ રીતે કને જ રાજ એમના મિત્રની રાહ જોઈ રહ્યા છે. કૃષ્ણ પક્ષના ચંદ્રના ક્ષયની જેમ મહારાજ એમના વિરહથી ગ્લાનિ પામે છે. દુ:ખી દુઃખી થાય છે. ભગવાન? જેમ બને તેમ એમને લઈને તાકીદે પાછા ફરવાને અમને હુકમ છે.” પ્રધાનેએ ખુલાસો કર્યો.
“ભગવદ્ ? ભદ્રકીર્તિ આચાર્યપદને લાયક હેવાથી આપે કને જરાજનું મન રાખવું જોઈએ. આચાર્ય લક્ષ્મીએ કરીયુક્ત થતાં એમનામાં અધિક પરાક્રમ આવશે. એમનું મહાભ્ય વધશે.” સંઘે પ્રધાનના વચનમાં અનુમતિ આપી.
પ્રભો આપને એમાં લાભજ થશે, જન શાસનની પણ શોભા વૃદ્ધી પામશે, એમના ઉપદેશામૃતનું પાન કરીને અને મારા રાજા ધર્મોન્નત્તિનાં કાર્ય કરશે. જૈન મંદિર બંધાવી પ્રતિમાઓ ભરાવશે. બીજા પણ સુકૃત કૃત્ય કરવા વડે કનેજરાજ ભવ સમુદ્રથી પાર ઉતરશે.” પ્રધાનનાં વચન સાંભળીને સંઘ સહીત ગુરૂનું મન પણ હરખ્યું.
મંત્રીશ્વરી જેકે તમારું કહેવું ભવિષ્યમાં ફાયદા કારક થાય એ બનવાજોગ છે, છતાં એ બાલસાધુ વગર અમને બધું શૂન્યકાર મય લાગે છે. અમારૂં ચિત્ત એનામાં ચુંટેલું હોવાથી એ અમારી પાસે રહેતે ઠીક ! બાહ્ય અને અત્યંતર અંધકારને
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૨) હણનારૂં તેજસ્વી રત્ન તે ભંડારમાં જ શોભે! સૂર્યના ઉદયથી કમળ ખીલે, ચંદ્રની ચાંદની વિભાવરી–રાત્રીના શણગારરૂપ ગણાય. મેઘના આગમનથી મયુરે જેમ આનંદ પામી પિતાના મધુર શબ્દએ પોતાને હર્ષ પ્રદર્શિત કરે છે. વળી મુદ્રા વગર જેમ મંત્રી શોભતો નથી, ગમે તેવું સુંદર મકાન પણ થંભ વિના શોભે નહીં. પ્રાણુ વગર સુંદર કાયા પણ નિર્માલ્ય ગણાય છે, તેમ એના વગર અમારી પણ એવીજ સ્થીતિ સમજજે.” ચારિત્ર પાળવામાં અગ્રેસર એવા ગુરૂએ સુધા સમાન મધુર વાણીથી જેમ બ્રહસ્પતિ કહે એવી રીતે પ્રધાનોને એમને નિશ્ચય જાણવા માટે કહ્યું. * ગુરૂની વાણુ સાંભળીને પ્રધાને માંના એક વિચક્ષણ મંત્રીએ કહ્યું. “ભગવદ્ ? સજજનેની લક્ષ્મી અને જીવિત તે પરોપકારને માટે જ હોય. જગતનું હિત થતું હોય તે સંત પુરૂષે પિતાના જીવિતને પણ તૃણ સમાન ગણી વિસર્જન કરે. જુઓ તરૂવરે! સૂર્યને તાપ પોતે સહન કરીને પણ જંતુઓને આશ્રય આપે છે, અનેક જાલિમેના જુલ્મને સહન કરતી છતી પણ પૃથ્વી સર્વેને ભાર સહન કરી રહી છે, ગમે તેવી મુશીબતે છતાં સમુદ્ર પિતાની મર્યાદા ચુક્તો નથી. એને મળનારી નદીઓ પિતાના અમૃત સમા જલવડે કરીને દુન્યાને ઉપકારજ કરી રહી છે. વર્ષો જગતના ઉપકારને માટેજ વર્ષે છે. માટે પરોપકારી પુરૂષને સ્વભાવ જ એવો છે કે પિતે ગમે તેવી મુશ્કેલીઓ સહન કરીને પણ તેઓ જગત ઉપર ઉપકાર જ કરે છે.”
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) પ્રધાનનાં વચન સાંભળીને સિદ્ધસેનાચાર્યે પણ ભાવી લાભનું કારણ જાણું મેહેરાને સંઘ ભેગો કરી તેમની આગળ અપભટ્ટજીના આચાર્યપદના મહોત્સવનું શુભ મુહુર્ત જણ
વ્યું. સંઘે પણ તન, મન અને ધનથી પોતાની ગુરૂભક્તિ પ્રદશિત કરી, આડંબરપૂર્વક મહોત્સવ શરૂ થયે. દેશપરદેશના શ્રાવકને આમંત્રણ થયાં. જે જે સામગ્રી આચાર્ય મહારાજે કહી તે સર્વે સામગ્રી સંઘના અગ્રેસરએ ભેગી કરીને શ્રી મહાવીર ભગવાનના ચૈત્યમાં અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ શરૂ કર્યો, દેશ પરદેશથી આવનારા મેમાનોનાં રૂડાં સ્વાગત કરવામાં મેઢેરાના સંઘે ખામી રાખી નહી. ગચ્છ વત્સલ ધર્માભિમાની શ્રાવકેએ પણ પિતાની અદ્ધિને સદ ઉપયોગ કરવાની આવી અમુલ્ય તક ગુમાવી નહી. એવી રીતે સમારેહપૂર્વક વિક્રમ સંવત ૮૧૧ ના ચૈત્ર વદી ૮ ને દિવસે આચાર્યજીએ બપભટ્ટજીને આચાર્યપદ ઉપર અધિષિત કર્યા.
એ મહોત્સવને પસાર થયાં થોડાક દિવસે વહી ગયા. એટલે રાજપ્રધાનેએ જવા માટે ઉતાવળ કરવા માંડી. “ભગવદ્ ? આપની રજા હેય તે બપ્પભટ્ટીજીની સાથે અમે હવે સ્વદેશ ગમનની તૈયારી કરીયે.”
ગુરૂએ હસીને કહ્યું. “મહાનુભાવ? આટલી બધી ઉતાવળ કાંઈ?”
પ્રભુ? એમના મિત્ર વગર કનેજરાજ ઘણું દુઃખી થતા હશે. અમને જવામાં ઢીલ થઈ તે બીજા પ્રધાને ગુરૂને તેડવાને આવ્યા સમજે?”
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૪ )
“ઠીક છે, તમને જેમ ઠીક લાગે તેમ કરી. દેવાનુપ્રિય ?” તેપછી પ્રધાનાએ સ્વદેશ ગમનની તૈયારી કરવા માંડી, ગુરૂએ પણ અસટ્ટીજીમાં આચાય લક્ષ્મીનું સાક્ષાત્ તેજ જોયું. એમને ચિંતા થવા લાગી. જગતમાં યોવન અને રાજસન્માન એ બન્ને વસ્તુ અનર્થ ને કરનારી છે. ભદ્રકીર્ત્તિ ઉપર રાજાની પ્રીતિ સારી હાવાથી એના સત્કાર સારી થશે. રાજલક્ષ્મી પણ અને અ ંગે સ્વયયેવ એને આવી મળશે એવી સ્થિતિમાં ચપળ ઇંદ્રિયાને કાબુમાં રાખવી અતિ કઠણ છે. એ રાજ સન્માનથી પૂર્વે સિદ્ધસેન દિવાકર જેવા મહા સમર્થ પુરૂષો પણ પડી ગયા. તે। આ શિષ્ય હજી યાનમાં તે હવે આવે છે, એ યાવનના ઉદ્ધત તાફાનમાં-અનુકુલ સ જોગામાં મનને સંયમમાં રાખી શકશે ! વિચારમાં નેવિચારમાં ગુરૂનું વદન જરા ગ્લાનિયુક્ત થયું. એવામાં બપ્પભટ્ટજી આવીને ગુરૂને નમ્યા. એમની વિચારથી ગંભીર મુખ મુદ્રા જોઇ. “ પ્રભુ ! આશિર્વાદ આપે કે જેથી મારા વિહારના હેતુ સફળ થાય—ઇષ્ટ ક્લની સિદ્ધિ થાય ? ”
'
'
વત્સ ! તારી ઉપર રાજાના પ્રેમ સારો હાવાથી ત્યાં અવશ્ય તારૂ રાજસન્માન થશે, એને અ ંગે રાજલક્ષ્મી તારા ચરણકમલમાં આળેાટશે. હજી મદાંધ યાવનના તાકાનથી તુ અજ્ઞ છે. માટે એવી સ્થિતિમાં તું તારા આત્માની રક્ષા કરજે, કે જેમ ઇંદ્રિયાની ચપળતા તને છળે નહી. કામરૂપી પિચાશ તારા મનને દુ લ નકરે, એ ધ્યાન રાખજે. પૂર્વે એ કામે કઈક ને ભૂલવીને ગબડાવ્યા છે – સાવ્યા છે, તદ્ભવે મેાક્ષગામી
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૫) પણ ફસ્યા છે. નેમિનાથના બંધુ રથનેમિ રાજમતિને જોઈને મોહ પામી ગયા. અરણિક અણગાર ચતુર ચંદ્રવદનીના મોહ પાસમાં બરાબર લપટાઈ ગયા. નાટકણુઓના સ્નેહથી પરવશ થયેલા અષાઢાભૂતિ બાર બાર વર્ષ પર્યત એમાંથી નીકળવાને પણ સમર્થ થયા નહી. આદ્રકુમારને દીક્ષા તજીને વીસ વર્ષ પર્યત સીમંત પાથડે પહોંચાડનારી સીમંતીનીમાં બંધાવું પડયું હતું. માટે હજી તારી ઉગતી વય છે. તે સંભાળજે ખસ ભેજન જમતાં પણ જેનું ચિત્ત કેશ્યા લેશ પણ ચલાયમાન કરવાને સમર્થ ન થઈ એ દ્વિતીય સ્થલિભદ્ર થજે. વ્યાખ્યાન સમયે જેના બન્ને ખભા ઉપર સરસ્વતી અને લક્ષમી પ્રગટ થતી, તે સિવાય જ્યા વિજયા અને અપરાજીતાદિ ચાર દેવીઓ જેના ચારિત્ર બળથી આકર્ષાઈ જેની સેવા કરતી. હતી એવા માનદેવસૂરિની માફક પ્રભાવિક થજે.”
- “આપને ઉપદેશ હું માથે ચડાવું છું. પ્રતિદિવસ આ આપને ઉપદેશ સ્મરણમાં રાખી સાવધ રહેવાને હું પ્રયત્ન કરીશ. આપના આશિર્વાદથી-આપની કૃપાથી હું અંતરંગ શત્રુઓને જીતવા સમર્થ થઈશ.” શિષ્યનાં વચનથી ગુરૂને સંતોષ થયે. કેટલીક બાબત કે જેમાં કંઈપણ બુદ્ધિ ક૯૫ના દેડાવતાં છતાં એનું પરિણામ ન કપાય એવી ભાવી સંબંધી વાતે એમણે ભાવતવ્યતા ઉપર છોડી. અને શિષ્યનું મંગળ ઈચછું.
શુભ મુહુર્ત રાજપુરૂષે બપ્પભટ્ટસૂરિ અને એમના સાધુ પરિવારને લઈને સ્વદેશ તરફ વિદાય થયા.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) પ્રકરણ ૨૦ મું.
વધનકુંજર. પર્વતની એક એકાંત ગુફામાં અત્યારે એક પુરૂષ સંસા૨નાં સર્વે બંધને ક્ષણભર દૂર કરીને ચિતની એકાગ્રતાથી મંત્ર જાપ કરી રહ્યો છે. ગમે તેટલા દિવસે પસાર થાય, આ -નાશવંત શરીરનું ગમે તે થાય પણ પિતાનું જે સાધ્યબિંદુ છે તે જ્યાં સુધી સિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી એણે ધ્યાનથી ચલાચમાન ન થવું એ નિશ્ચય કર્યો હતે. જીવ ઉપર આવી
ગયેલે મરણ માણસ જેમ મતની દરકાર ર્યા વગર પિતાના કર્તવ્યમાં એ રહે છે. તેવી રીતે આ પુરૂષ આજ કેટલાય દિવસ થયાં સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરવા સરસ્વતીમંત્રને જપ કરતે એકાસને બેઠે હતે. એને અપૂર્વ નિશ્ચય કાંઈ સહેજમાં ડગી જાય એમ નહેતે.
દાન, શિયલ, તપ અને ભાવ એ ચારે વસ્તુઓની જયાં ઐકયતા હેય, અને એવી ઐક્યતાની અખંડ ધારા ચાલુ રહે ત્યારે એ આત્મબળ ગમે તેવા જગતના પડમાં છુપાએલી વસ્તુઓનું પણ આકર્ષણ કરવાને સમર્થ થાય છે. અરે એ આત્મબળ મુક્તિ જેવી ઉત્તમત્તમ રમણને વરવાને સમર્થ થાય તે પછી જગતની વસ્તુઓ એની તરફ આકર્ષાય એ તે સ્વાભાવિક છે. એક આસને બેસવાથી તેમજ તપ કરવાથી જગતના અને અભયદાન મળે, શિયલપણું એનું અખંડ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭), હેય, સાથે તપ કરવામાં–કાર્યસિદ્ધ થાય ત્યાં લગી આહાર પાણીને પણ દેશટે આહાય. ભાવના તે એમાં ભળેલીજ હાય કેમકે સામાન્ય રીતે પણ દઢ ભાવના વગર આવી સ્થિતિ ઉપર આવી શકાય નહીં. અને તેમાં પણ ધીરેધીરે ભાવનાનું બળ વૃદ્ધિ પામતું જાય તે પછી ઈષ્ટ પ્રાપ્તિમાં શી વાર લાગે?
એ તપ કરનાર બદ્ધ મતને વધનજર હતે. એના દર્શનમાં એ વિદ્વાન હતે. કાંઇક ચારિત્ર શિલ હોવાથી એ. દરેકને પ્રિય હતા. એને પણ પિતાના દર્શનની ઉન્નત્તિ કરવાની ઘણું મહત્વકાક્ષા હતી. પિતાના દર્શન ઉપર અન્ય દર્શનીયે આઘાત કરી જાય એ એના મનમાં અસહ્યા લાગતું. એને પણ મનમાં થતું કે આપણી પાસે પણ કંઈક દિવ્ય શક્તિ હોય તે કેવું સારૂં? એ વિદ્વત્તાની અપૂર્વ શક્તિથી દરેકની ખબર લેવાય. સમર્થ વાદીને પણ પરાજય કરી શકાય. પરંતુ એ બધું સરસ્વતી પ્રસન્ન થઈને વરદાન આપે તેજ બની શકે એમ હતું. માટે જ એણે જીવ ઉપર આવીને સરસ્વતી આરાધનાનું સાહસ ખેડ્યું હતું. કુમારિલભટ્ટ ઉપર એને ઘણે દ્વેષ હતા. એ વેદાંત મતની જડ ઉખેડી, નાખવાને એને ઘણે શેખ હતે. શૈદ્ધદર્શનને જગતમાં સર્વોપરી બનાવવાના મેહમાં એ ઘેલો થયો હતે. એ અશોકને સમય, એ કનિષ્કને સમય આજે પણ પોતાના નિમિત્તે ફરીને પ્રાપ્ત થાય અને બદ્ધધર્મ જગતમાં ફરીને એકવાર સર્વોપરી બને, એ જેવાને વર્ધનકુંજર અતિ આતુર હતે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮) તેથીજ અત્યારે તે એ જીવનની અમે આશાઓ ભવિષ્ય ઉપર રાખીને તપ કરતે બેઠે હતે.
કેટલાક દિવસ પસાર થયા ને એના આત્મબળે સરસ્વતીનું આકર્ષણ કર્યું. તરતજ સરસ્વતી એની આગળ પ્રગટ થઈ” વત્સ? તારું તપ પુરૂ થયું. સાત સાત ભવથી તું મારું આરાધન કરે છે, મારું વરદાન મેળવવાને તું ભગીરથ પ્રયાસ કરે છે. કહે તારી શું ઈચ્છા છે?”
સરસ્વતીને સાક્ષાત પ્રગટ થયેલી જોઈ વર્ષનજરે પિતાનું ધ્યાન છેડ્યું અને દેવીને નમી એની સ્તુતિ કરી.
માતાજી? સાત સાત ભવથી આરાધના કરતાં પણ આજે પ્રત્યક્ષ થયાં, એ પણ મારાં અહોભાગ્ય?”
વત્સ? એમાં મારી કસુર નથી, પણ તારીજ ખામી હતી, તારા ધ્યાનમાં એટલું બધું બળ નહતું કે જેથી મારું ધ્યાન ખેંચાય, કેટલીક વખત તારા આયુષ્યની પરિસમાખી થવા આવી હોવાથી મારી પ્રસન્નતા તને નિરૂપાગી હતી. આજે સમય અનુકુલ છે, તે કહે તને શેની જરૂર છે?”
દેવી અમારૂં બદ્ધદર્શન શત્રુઓના આઘાતથી અત્યારે અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિમાં ચગડોળે ચઢયું છે. મહાન મૈતમ બુદ્ધની મહેનત અન્ય વાદી ધુળમાં મેળવવાને તૈયા૨ થયા છે, માટે મને વરદાન આપે કે દરેક દર્શન વાદીઓને છતીને હું વાદમાં અજેય થઈ મારાદર્શનને મહિમા વધારું?” :
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૯ )
66
વૃત્ત
! કંઇ બીજી વરદાન માગવા ઈચ્છા હોય તા હું આપી શકુ એમ છુ ? માટે તે સિવાય કાંઈ અન્ય વરદાન માગ ? ”
“ માતાજી ? આપ આપી શકો તો એજ · અજેય ? નુ વરદાન આપે। કે જેથી દરેક દĆનવાદીચેાને જીતી મારા દર્શનના મહિમા વધારી કૃતજ્ઞ થાઉં ? ”
“ વત્સ ! તારા દર્શનનું સ્વરૂપ તુ કાંઇ સમજે છે કે એના માહમાં ધેલા થઈ અસત્ય વસ્તુને પણ તું જગત સમક્ષ મારા પ્રભાવથી સત્ય કરી બતાવવા માગે છે ?”
cr
“ અસત્ય વસ્તુ કેમ ? અમારૂ દન કેટલુ બધુ પ્રાચિન અને તત્વાથી ભરેલું છે એ શું આપ નથી જાણતાં ?
,,
('
“ તારૂં દશન કેટલું પ્રાચિન છે તે મારાથી અજાણ્યુ નથી. જેમ રૂષભદેવના પાત્ર મરિચીથી સાંખ્યદર્શન ઉત્પન્ન થયું તેમ શ્રી પાર્શ્વનાથની પર’પરામાં થયેલા સ્વય’પ્રભુ સૂરિને એક પિહિતાશ્રવ નામે શિષ્ય હતા તેના બુદ્ધકીર્ત્તિ નામના શિષ્યે સરયુ નદીના કાંઠે તપ કરવા માંડયું. તપ કરતાં જ્યારે કંટાળા આવ્યા ત્યારે એણે ખાવાની વૃત્તિ શરૂ કરી. અને જે સૂતા ખારાક મળે તે ખાવા લાગ્યા પછી ભલે તે અભક્ષ્ય હાય ! એ બુદ્ધકીર્ત્તિને પોતાના નવીન મત ચલાવવાની ઇચ્છા થવાથી એણે કેટલાંક જૈનદર્શનનાં તત્વામાં પોતાના મનગમતા સુધારા કરીને લેાકેાની આગળ એણે પ્રરૂપણા કરી, ને પોતે યુદ્ધ-સજ્ઞ તરીકે જગતમાં પ્રગટ થયા. અહિં
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) સામતને જે કે એણે પ્રધાનપદ આપ્યું, છતાં માંસ-મદિરા અનાયાસે મળે તે વાપરવામાં ષ ગ નહી, આત્માને ને જગતને એકાંતે ક્ષણીક માન્યું. લોકોને પિતાના મતમાં આકર્ષ્યા, એના શિષ્યોએ એમાં સુધારે વધારે કરી લેકેને અનુકુળ થાય એવાં તત્વેની વ્યાખ્યા કરવા માંડી. એક સત્ય વસ્તુને છોડી બુધે આ કાંઈ ઠીક કર્યું ન કહેવાય.” સરસ્વતીએ એની પ્રાચિનતાની વ્યાખ્યા કહી સંભળાવી.
માતાજી! આપ પણ એમ કહે છે? એ જૈન મત તે અમારા દર્શનને એક ભાગ છે. અમારા બુદ્ધ જેવું સર્વજ્ઞ જગતમાં કેણ થયું છે ! અહિંસા માટે એમણે કેટલું બધું કર્યું છે?”
“એણે શું કર્યું છે તે મારાથી અજાણ્યું નથી. તેને તે મિથ્યા મેહ થયે છે એટલે તું એવું જ દેખે! કેમકે જગતમાં વિવેક હીન પુરૂષને બધું ઉલટું જ દેખાય. કમળાના રેગવાળાને જગત પીળું જ જણાય.”
ગમે તે કહે, માતાજી? હું તે મારા બદ્ધદર્શનની ઉન્નતિ ચાહું છું. તેથી જ અજેયનું વરદાન માગું છું!” સાગત પિતાના નિશ્ચયમાં દઢ રહ્યો.
તું કહેતે હેય તે સત્યદર્શન જગતમાં કર્યું છે તે સમજવા તારી વિવેકચક્ષુ ઉઘાડી આપું, સાત સાત ભવનું કરેલું તપ શા માટે તું અસત્ય વસ્તુના મેહમાં હારી જાય
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) છે? સંસારમાં સત્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરી મારા પ્રભાવથી ભવસાગર તરી જાને?”
મારૂં સર્વસ્વ અત્યારે તે એમાં જ સમાયેલું છે, એ બદ્ધ દર્શનની ઉન્નત્તિમાંજ મારી ઉન્નત્તિ છે. એનીજ ખાતર આ મારી જીંદગી છે. આપ પ્રસન્ન થયાં હોય તે મેં માણ્યું એજ આપવાની કૃપા કરે!”
અતુ? જેમ તારી મરજી ! હું તને આ ગુટિકા આપું છું, જ્યારે તને વાદ કરવાની ઈચ્છા થાય ત્યારે આ ગુટિકા મુખમાં રાખીને વાદ કરજે. એ ગુટિકાના પ્રભાવથી ગમે તેવા વાદીને જીતીને તું મારા પ્રભાવથી અજેય થજે.”
એમ કહી દેવી ગુટિકા આપીને અદશ્ય થઈ ગઈ. વધનકુંજર પણ ગુટિકા લઈને પોતાનું ધ્યાન પરિપૂર્ણ-સમાસ કરીને પોતાના ગુરૂને જઈ મળ્યો. ગુરૂને નમીને સર્વ હકીકત કહી સંભળાવી. ગુરૂએ એની વાત સાંભળીને પ્રસન્નતા દેખાડી એને બોદ્ધ સંઘ પણ પ્રસન્ન થયા.
પછી ગુરૂએ વર્ધનકુંજરને આગળ કરીને પિતાના બૈદ્ધમતની ઉન્નતિ કરવાને કમરકસી. કુમારિલભટ્ટના સામે ભગીસ્થ પ્રયત્ન કરવા માંડે, વાદમાં એને વધનકુંજરે યુકિતપ્રયુક્તિથી નિરૂત્તર કરી દીધું. છતાં એ પિતાને બચાવ કરી પિતાના કાર્ય પાછળ મંડજ રહ્યો. બુદ્ધ લોકેએ પણ પોતાના ધર્મના બચાવ અથે લોકેને ઉપદેશ આપી અન્યધર્મમાં જતાં
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
જ જે શનકારો ,
તરીકે એ
(૬૨) અટકાવવા પ્રયા ચાલુ કર્યો. જે જે દર્શનકારે વાદ કરવા આવ્યા એમને વર્ધનજરે જીતી લીધાને જગતમાં મહાવાદી તરીકે એ પ્રસિદ્ધ થયે. એથી કુમારિલભટ્ટનું જોરકાંઈક નરમ પડયું. નિર્બળ થયેલા બૌદ્ધોમાં નવીને જીવન-અળ આવ્યું. એમના ઉત્સાહમાં વધારે થયે. પિતાની સામે ઝઝતા હરી જેને નરમ પાડીને સ્વમતનું રક્ષણ કરવાને સમર્થ થયા. એ રીતે બદ્ધોને પ્રયત્ન સફલ થયે ને નબળે પડતે પિતાને પક્ષ ઉલટે મજબુત થયે.
પ્રકરણ ૨૧ મું.
કમનશીબ વિશિષ્ઠા. જગત ઉપર જ્યારે આ પ્રમાણે ભિન્નભિન્ન ઘટનાઓ આ જમાનામાં બનતી હતી તેવા સંગેમાં બીજી પણ એક ઘટના બનતી ગઈ હતી જે તરફ આપણે હજી લક્ષ્ય આપ્યું નથી. વિધિના ઉંડાણમાં એવું કેઈપણ કાર્ય અશક્ય નથી કે જે ન બની શકે. જ્યારે બપ્પભટ્ટસૂરિ પિતાની બાલ્યાવસ્થામાં પિતાના ભવિષ્યને ખ્યાલ કરાવી રહ્યા હતા. બીજી તરફ વાદી વર્ષનકુંજર સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરીને પિતાના ધર્મની ઉન્નતિ માટે ભગીરથ પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા, ત્યારે કુમારિલભટ્ટ પણ વેદાંત મતની ઉન્નતિ પાછળ કમ્મર કસીને તૈયાર થયે હતે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૩) તેને તથા એ અહિંસાના ફેલાવાથી મંદ કરેલી પિતાની વૈદિક મતની તિને કુમારિલે ફરીને એકવાર જગત આગળ તેજ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતે. એ કુમારિ જીંદગી પર્યત કામ કરી હવે કાર્ય કરવાને અશક્ત થયું હતું. પિતાને એક એ શિષ્ય હોય કે પિતાનું આરંભેલું કાર્ય પૂર્ણ કરે એ માટે તે અહર્નિશ ભેળાનાથને પ્રાર્થના કરતા હતા. એની એ પ્રાર્થના ભેળાનાથે સાંભળી હતી. એનું આરંભેલું કાર્ય પાર ઉતારનાર અત્યાર આગમચ એપુરૂષ દક્ષિણમાં ઉત્પન્ન થઈ શક્ય હતે.
પૂર્વે દક્ષિણ દેશમાં આવેલા કેરલ દેશના કાલટી ગામમાંના એક સામાન્ય ઘરમાં સ્ત્રી-પુરૂષ વાત કરી રહ્યાં હતાં અને ચુસ્ત શિવમીનાં ઉપાસક હતાં. શિવની આરાધના કરવામાંજ પિતાને સમય વ્યતીત કરતાં હતાં. સ્ત્રીનું નામ વિશિષ્ટ અને પુરુષનું નામ વિશ્વજીતું હતું. વિશિષ્ટા એ ગામના સર્વજ્ઞ નામે બ્રાહ્મણ અને કામાક્ષી નામે એની પત્ની થકી ઉત્પન્ન થયેલી પુત્રી હતી. વિશિષ્ઠાને આઠ વરસની ઉમ્મરે વિશ્વજીતુ સાથે પરણાવવામાં આવી હતી.
લગ્ન થયા પછી બે ચાર વર્ષ વહી ગયાં પણ વિશિષ્ણાતે બાળક હોવાથી પિયરમાં જ રહેતી જેથી વિશ્વજીત સાથે એને પરિચય છે તે છતાં એનાં માતાપિતા શિવનાં ઉપાસક હોવાથી એ ભક્તિ એના કુમળા હૃદયમાં પણ દાખલ થઈ.
કે બાલ્યાવસ્થામાં એ ભક્તિનું યથાર્થ સ્વરૂપ એના સમજવામાં આવ્યું નહોતું, છતાં પિતાની દેખાદેખીથી એ પણ ભક્તિ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતી અને આગળ જતાં એજ એને વિષય થઈ પડયો હતે. નિયમિત રીતે બાળા વિશિષ્ટ શિવજીની ઉપાસના કરવા લાગી.
વિવાહિત થયેલી બાળા વિશિષ્ટ બાળા મટીને હવે વનના મહર સંકલ્પ વિકલ્પનાં મધુરાં સ્વપ્ન જેવા લાગી. સંસારની વાતો થોડીક થોડીક એ સમજવા લાગી. સરખી વયની સાહેલીઓ એ પરણેલી હોવાથી એના વરનું નામ લઈને એને પજવતી અને એ મીઠી વાતમાં બાર વર્ષની બાળાને રસ પણ પડવા લાગે. છતાં એ વાતે કેમ મીઠી લાગે છે એનું કારણ સમજાતું નહી. સખીઓની વાતે સાંભળી ઉપરથી ચીડાતી છતાં હૃદયને એ વાતે કેણ જાણે કેમ ગમતી હતી ! હજી વનના આંગણામાં હવે પ્રવેશ કરતી હતી, છતાં એના હૃદયમાં ન સમજાય એવા ભાવે તો અવશ્ય ઉત્પન્ન થતા હતા.
પરણ્યા પછી પાંચ-છ વર્ષનાં વહાણાં વહી ગયાં અને વિશિકા પંદર વર્ષની થઈ ગઈ. પરણ્યા પછી અત્યાર સુધી સમય એને કુમારિકા ધર્મ જેવો જ હતા, પણ હવે એને કંઈક સુખનાં સ્વપ્ના આવવા લાગ્યાં, અંતરમાં અનેક પ્રકારની આશાઓ ઉત્પન્ન થવા લાગી, અંતરના ઉંડાણમાં નવીન ભાવે જાગૃત થવા લાગ્યા, એને સ્વામી સાથે વાત કરવાનું મન થતું. એકાંતમાં હાસ્ય વિનેદ કરી આનંદ લેવા એને કંઇ કંઈ થતું, એવા કંઈ ભાવથી ભરેલા હૃદયવાળી વિશિષ્ઠ રૂતુસ્નાતા થઈને સાસરે આવી.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
- એને સાસરામાં સાસુ-સસરે નહાતાં. હતે ફક્ત એને વર વિશ્વજીત બ્રાહ્મણ ! એ વિદ્વાન હતા છતાં વૈરાગી જે જખાતે લગ્ન કરતાં તે ક્ય, પણ હવે એને પસ્તાવથ. વિશિષ્ઠા સાસરે રહે કે પિયર, એની એને પરવા જરા ઓછી હતી. ધીરે ધીરે એ વૈરાગી પુરૂષની તપ કરવાની ઈચ્છા પ્રબળ થવા લાગી, જગત એને મિથ્યા લાગવા માંડયું, સંસારની માયાના પાસમાં અંધાવા કરતાં અરણ્યમાં જઈ તપ કરીને મનુષ્યભવની સાર્થકતા કેમનકરવી? ઉમ્મરમાં પણ લગભગ એ જૈવનવય વટાવી ગયે હેવાથી એને વૈરાગ્ય વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યો. અને દિવસ જતાં એ ભાવના વિશ્વજીતની દ્રઢ થતી ગઈ, જેમ બને તેમ તાકીદે સંસારની ફાંસમાંથી નિકળવાને એ આતુર થઈ રહ્યો. એને વિચાર થયો કે જતાં પહેલાં એકવાર વિશિષ્ઠાની રજા લેવી. આ ઘરમાં રહેલે કંઈપણ સરસામાન, માલ મિલક્ત એને સપી આપણે ચાલ્યા જવું.
અભિનવ આશાના હિંદળે ઝુલતી વિશિષ્ઠાને એના માતપિતાએ પોતાની શક્તિ પ્રમાણે કરીયાવર કરી રૂતુસ્નાન પછી સાસરે વળાવી. આણું વળીને આશાભરી બાળા સાસરે આવી. આજે એના હદયમાં કંઈ ભાવ ભર્યા હતા. વનના તેફાનથી એનું લેાહી જેસબંધ ફરવા લાગ્યું. એ સ્નાયુઓ બધા વિકસ્વર થયા હતા. કેમ બોલવું! કેવી રીતે ચાલવું! વગેરે સાહેલીના શીખવ્યા એ પાઠ યાદ કરવા લાગી. .
ઘરના કામકાજથી પરવારી આડોશી પાડોશીનાં બિરાં
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામે વાત કરતી વિશિષ્ઠા માંડ પહોર રાત વીત્યે છુટી પડી. સંસારના સુખની પ્રથમ રાત્રીને અનુભવ લેવાને એ હૈયું એટલું તે અધીરૂં હતું કે આ પાડેશીઓની ભલામાંથી ક્યારે છુટાય ! આખરે બધી સ્ત્રી ગઈ એટલે વિશિષ્ટાએ સુવાની તૈયારી કરી, પણ એને પતિ હજી બહારથી આવ્યું ન હતું. જેથી દીપક ધીમે રાખી સ્વામીની રાહ જોતી વિશિષ્ઠાના મનમાં અનેક સંકલ્પ થતા હતા.
એટલામાં એને સ્વામી વિશ્વછત આવી પહોંને બાર ખખડાવ્યું.એ સાથે એના હૈયામાં પણ ધબકારા થવા લાગ્યા. શ્વાસ ઉપર શ્વાસ લેવા લાગી. ધડકતે હૈયે એણે બારણું ઉઘાડયું. સ્વામી અંદર આવ્યા એટલે વિશિષ્ટાએ બારણું બંધ કરીને સાંકળ વાસી દઈ પતિની પાછળ એ ઉપર આવી. વિશ્વજીત કપડાં ઉતારી પાસે પડેલા એક આસન ઉપર બેઠે, ધડકતે હે વિશિષ્ઠા પતિથી દુર ઘુંઘટપટમાં પિતાનું મુખ છુપાવતી ઉભી રહી.
બને વર-વહુ હતાં છતાં એકનું હૈયું આશામાં ઉછાળા મારતું હતું અને બીજાના હૈયામાં વૈરાગ્યને રંગ હતે. વિશ્વછતે જાણ્યું કે મારે હવે એને સમજાવીને આ ઘરને ભાર ભળાવી દેવો જોઈએ. આ માયાના બંધનથી મારે દુર થવું જોઈએ. “વિશિષ્ટા! તારી લાજ શરમ તું દુર કર અને હું જે વાત કહું તે ધ્યાન રાખીને સાંભળ?”
એનું કહેવું વિશિષ્ઠા જાણે સાંભળતી ન હોય એમ મન
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણે ઉભી રહી. તેથી કરીને વિશ્વજીતે કહ્યું. “વિશિષ્ઠા મહેરબાની કરીને થોડા વખતને માટે તારે શું ધટપટ દુર કર અને મારી વાત સાંભળ? મારી વાત સાંભળી લીધા પછી તારે. ફાવે તે તું નિરંતર ઘુંઘટપટમાં તારૂં મુખ છુપાવી રાખજે, કઈ દિવસ એ વદન તરફ હું દષ્ટિમાત્ર પણ કરીશ નહી.”
વિશ્વજીતનાં એ વચન સાંભળીને વિશિષ્ટાના હૈયામાં પ્રાસકે પડશે. એનું શરીર પરસેવાથી ભીંજાઈ ગયું. જેસથી હૈયું ધબકવા લાગ્યું, એણે આસ્તેથી પતિની સામે નજર કરી. એ શાંત, ગંભીર, વૈરાગ્યવંત મુખમુદ્રા નિહાળી આશાભરી બાળા લાર કમકમી, ચરણ તે પૃથ્વી સાથે જડાઈ ગયા હતા; છતાં પણ માંડમાંડ ડગલાં ભરતી વિશિષ્ઠા પતિની પાસે આવીને ઉભી રહી.
પતિએ એને બેસવાની આજ્ઞા કરી એ મુજબ શરમાતી બાળા પતિથી સહેજ દૂર બેઠી. એને મનમાં સંકેચ થતાહતે. હૃદય મુઝાતું હતું. ન સમજાય એવી મનોવૃત્તિથી એનું શરીર કંપતું હતું.” હે ભેળાનાથી હેસ્વયંભુ? શંકર? મારી આશા તમે પૂર્ણ કરજે.” મનમાં એવી રીતે શંભુની પ્રાર્થના કરતી બાળા પતિ શું કહે છે એ સાંભળવાને આતુર થઈ.
જે વિશિષ્ટા? આજ ઘણા દિવસ થયાં હું તારી રાહ જેતે હવે તું આવી એ એક રીતે તે ઠીક જ થયું. આ ઘર, રાચ રચિલું, માલ મિલ્કત બધું તને ભળાવું છું. તને ગમે તે તું અહીંયાં રહે અથવા તે તારે પિયર જવા વિચાર હાય તો ત્યાં રહીને પણ તું તારી જીંદગીનું સાર્થક કરજે.”
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) . “અને તમેં ધડક્ત હયે વિશિષાએ પૂછયું. એને બધુ અંધકારમય જણાયું. એને લાગ્યું કે એની આશાઓનું નિકદન વળી શુ હતું, એનું ભાગ્ય એને દશે દેતું હોય એમ જણાયું. - “મારો તે અરણ્યમાં જઈ તપ કરવા વિચાર છે? આવતી કાલના સુપ્રભાતે મારા જીવનને પુનરૂદ્ધાર થશે. જંગલમાં જઈ તપ કરવાને આ શરીર રવાને થશે.”
- તીક્ષણ બાણની માફક ખુંચતા એક એક શબ્દોએ આ બાળાની આશાને નાશ કરી એના કુમળા હૈયાને વિયું. આ તમ્મર આવતાં જણાયાં. એને કંઠ-સ્વર રૂંધાવા લાગ્યા અતિશય દુઃખના બેજાથી એને અંધારાં આવ્યાં. નતે ચીસ પાડી શકી, તેમ પતિ સામે નતે એક શબ્દ પણ બેલી શકી. આશાભરી બાળા આ વાકય સાંભળીને દુઃખથી બેભાન જેવી બનીને ધરણી ઉપર ઢળી પડી–એને મૂર્છા આવી.
: એની મરણોન્મુખ સ્થિતિ જોઈને વિશ્વજીત ગભરાયે. અત્યારે પોતે એકલે હતે. શું કરવાથી એની મૂર્છા વળે એ વિચારે એ મુંજાયે. એણે વિશિષ્ઠાને પંખાથી પવન નાખવા માંડે. એ સુંદર વદન ઉપર નિર્વિકારપણે પાણી છાંટવા લાગ્યું. એક ફરજ તરીકે દુઃખી મનુષ્ય તરફના મનુષ્યધર્મને લઈને જે કરવું ઘટે તે એણે નિર્વિકારપણે કર્યું. એ આત્મા જાગ્રત થયેલ હતું. જાગૃત થયેલા આત્માને ગમે તેવાં મેહબંધને પણ ગમે તેવી સ્થિતિમાં એને બાંધી શકતાં નથી.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬; )
કેટલીકવારે વિશ્વજીતને પેાતાની મહેનતનું પરિણામ જણાયુ અને વિશિષ્ઠાએ આંખ ઉઘાડી પાછી બંધ કરી દીધી. એને વિચાર થયા કે પેાતે કેવી કેવી અભિલાષાઓ કરી રહી હતી ત્યારે નશીબ—એનુ ધ્રુવ એની મશ્કરી કરતુ હતુ.
એણે જોયું કે એના પતિ એની સારવાર કરી રહ્યો હતા, પતિનું હૈયુ દયાથી ભરેલું હતુ, પણ પ્રેમ નહેાતા. એક જ સમજીને તે પેાતાના ધર્મ બજાવી રહ્યો હતા, પણ સ્ત્રી ગણીને નહી.
“ વિશિષ્ઠા ? વિશિષ્ઠા ? જાગૃત થા? તને એચેની જણાતી હાય તા જા સુખેથી તું તારે સુઇ રહે ? મારૂ કામ હવે પૂર્ણ થયું છે આવતી કાલે સવારના હું આ ઘર તજીને ચાલ્યા જઇશ. મારા ખંધનમાંથી તું સ્વત ંત્ર થઇશ.
.
“ તેા શા માટે મને મુર્છામાંથી સજીવન કરી. મને મરવાજ દેવી હતી. આહા મૃત્યુની એ મીઠી નિદ્રામાં દુ:ખીયાઓને કેવી અપૂર્વ શાંતિ હાય છે! હાય ? મારૂ જીવન, આશા, સાભાગ્ય, ઉત્સાહ બધું નષ્ટ થવા ખેડૂ'. આ દુર્દેવ ? તેં આ શું કર્યું ? ” વિશિષ્ઠા ડુસકાં ભરી રડતી રડતી આલી—“હું કાઇ . રીતે તમને જવા દઇશ નહી. પરણીને આશાભરી સ્ત્રીઓના મનારથાને ઘાત કરવા એ મોટામાં મોટુ પાપ કરી શું તમે તપ કરશેા ? ”
“ મારા નિશ્ચય કરવાના નથી, વિશિષ્ઠા ? તારા વિચાર અને જરાય અસર કરવાના નથી. ભાગ એ તા રાગ કહેવાય.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૦)
આત્માને સ્ત્રીઓનાં સ્નેહનું બંધન એ એની ઉન્નત્તિમાં વ્યાઘાત કરનારૂં છે, તું તારે સુખેથી આ દુઃખમય સંસારમાં રહે, અને મને મારૂ ફાડી લેવા દે, આ માનવભવ સાČક કરી લેવા દે. વિશ્વજીતે પેાતાના નિશ્ચય કહી બતાવ્યા.
"9
“ અને પછી મારૂ શું ? પતિ એ સ્ત્રીનુ જીવન છે તમે જાણા છે કે સ્વામી વગર જગતમાં સ્ત્રીઓની કેવી અધાગતિ છે ?
“ તારી જીવન સુધારવું એ તારી મરજીની વાત છે, તું પણ ભેાળાનાથની સેવા કરી તારા આત્માનું કલ્યાણુ કરજે. શિવજીને પ્રસન્ન કરી તારૂં જીવન સુધારજે.
""
“ મારે તા અત્યારે પતિની સેવા જોઇએ. મને પતિની સેવાથી જે સુખ મળી શકે તે કાંઇ ભાળાનાથ નજ આપી શકે ? તરૂણ વયમાં યુવતીઓ તેા પતિનુ ં જ ધ્યાન કરી શકે, અને રીઝવી શકે ?
“ પતિ ન હૈાય એ સ્રીયેા શું કરી શકે ? દુનીયામાં બધાનાં ભાગ્ય કાંઈ સરખાં હૈાતાં નથી, વિશિષ્ઠા ? કાઇપતિને સેવાથી રીઝવી શકે તેા પતિ વગરની કોઇ સ્ત્રી પતિને અભાવે પ્રભુને પણુ રીઝવી શકે? પ્રભુના ધ્યાનથી પતિના શાક વિસરી શકે ? ”
હું સ્વામી વગર રહી શકીશ નહી. મને લાગે છે કે તમે મારા ત્યાગ કરશે તે થાડા દિવસમાં જ હું ઝુરી ઝુરીને મરી જઇશ. કાંતા ગાંડી થઈ જઇશ. અરે સ્વામી ? કટાણે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૧); તમને તપ કરવાનું ક્યાંથી સૂઝયું. તમે સબુર કરે. થોડા સમય પછી આપણે સાથે તપ કરવા જઈશું? હૃદયની ઉમિઓ. શાંત થતાં હું પણ તમારી સાથે આવીશ?”
“વિશિષ્ઠા ! આ માનવજીવનને તે કાંઈ ભરૂસો કહેવાય ? કાચની શીશીની માફક કોણ જાણે એ તે કયારે કુટી જશે? આપણી અલ્પમતિ એ કાંઈ ન જાણી શકે. માટે આત્માથી મનુષ્ય જાગ્યા પછી પ્રમાદ ન કર. કાળ કાંઈ કેઇની ઓછી જ રાહ જુવે છે?”
તમારી તપ કરવાની વૃત્તિ હતી તે મારી સાથે લગ્ન કરીને મારું જીવન નાહક કાં બગાડયું? પરણ્યા તે પછી બરાબર પરણી જાણવું જોઈએ. મને આશાભરીને છેડી દ્યો. એ કઈ રીતે તમને એગ્ય તે નથી જ. હું સત્ય કહું છું કે મારું મન હું સંયમમાં રાખી શકીશ નહી. મારે સ્ત્રીધર્મ હું તમારા વગર કેવી રીતે સાચવી શકીશ?”
એ તારે ખાલી ખ્યાલ છે. મારા જવા પછી એ વિચાર પણ તારે ભૂંસાઈ જશે. ભેળાનાથની સેવા કરતાં તારૂં ચિત્ત ભક્તિમાં લયલીન થઈ જશે-મને વિસરી જશે.”
વિશિદાએ બની શકે એટલાં સ્ત્રી ચરિત્ર ભજવી વિશ્વ છતને સમજાવવાની કેશિષ કરી, પણ એ વૈરાગ્યથી રંગાયેલું ચિત્ત એના સકંજામાં આવી શકયું નહી. એણે વિશિષ્ટ સમજાવી ઘરની માલમિલકત જે કંઈ હતું તે બધું સંપી દીધું, એ રીતે એક બંધન એણે દૂર કરવું.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭ર) પ્રાતઃકાળ થતાં જ વિશ્વછત તપ કરવાને અરણ્યમાર્ગ તરફ ચાલ્યા ગયે. અને વિશિષા હંમેશને માટે પતિવિયેગી બની.
પ્રકરણ ૨૨ મું.
શંકરને જન્મ પતિ વિનાની વિશિષ્ટા થોડા દિવસ ઘરમાં એકલી રહી તો ખરી, પણ એને કાંઈ ચેન પડતું નહી. આડેસી પાડેસી એના પતિની ખબર પૂછતાં પણ વિશિષ્ટ શું જવાબ આપે !) એ તે પરદેશ ગયા છે. એમ કહીને બધાને જવાબ વાળતી. પણ પિતે જાણતી હતી કે આ ભવમાં હવે પતિનું દર્શન એ કઈ દિવસ કરી શકે એમ નથી. એ આશા ભરેલીની આશા એને કચરઘાણ વળી ગયો. હૈયું ભરાઈ આવવાથી ઘરના ખુણે રડીને હૃદયને ઉભરે ખાલી કરતી. રડતાં પણ હવે એ હૈયામાં શાંતિ નહતી. શાંતિ અને વિશિષ્ટાને તે હવે આભ-જમીનનું અંતર પડી ગયું હતું. અનેક પ્રકારે એ બિચારી મનને સમજાવતી. પરાણે પ્રસન્ન રહેવાને પ્રયત્ન કરતી પણ એમજ જે વનવયના તેફાનથી ઉદ્ધત થયેલાં મન સહેજે વશ થઈ જતાં હતા તે મનુષ્ય માટે મેક્ષ સુલભ થાત અને કદાચ નરકનાં બારણાંને તાળાં દેવાં પડત. - થોડા દિવસ વહી ગયા અને વિશિષ્ઠા પતિનું ઘર છે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩). ડીને એ ઘરની સારસાર વસ્તુઓ લઈ પિયર આવી. માતાપિતાને પોતાની રામકહાણું કહી સંભળાવી. એની કર્મકથની. સાંભળીને માતાપિતાને પણ ઘણું દુઃખ થયું. તે ધણુએ રંડાયેલી કમભાગ્યવાળી દિકરીને હૈયા સાથે દાબી એને આશ્વાસન આપ્યું અને પોતાના ઘરમાં રાખી મહાદેવની સેવાભક્તિમાં ચિત્ત પવવાને સમજાવ્યું. એ ભેળાનાથ-શિવ ઉપરથી વિશિષ્ઠાને શ્રદ્ધા તે ઉડી ગયેલી; છતાં એકદમ માતા પિતાની આજ્ઞા તરછોડવી એ એને ઉચિત નહી લાગવાથી માતાપિતાનું વચન વિશિષ્ઠાએ મને કે કમને અંગીકાર કર્યું. એની ઉગતી યુવાની જેને માતાપિતાનું હૈયું કકળતું. શું કરે ! ફરીને વિશિષ્ઠનાં લગ્ન કરી શકાતાં હતા તે માતાપિતા. એનાં લગ્ન કરી આપવાને આતુર હતાં.
આ પિયરમાં રહીને વિશિષ્ટાએ કુરસદને સમયે શિવજીની. ભક્તિ કરવા માંડી, પણ એૌવનથી ઉદ્ધત થયેલી મનવૃત્તિઓ વિશિષ્ટ કાબુમાં રાખી શકી નહી. શિવની આરાધના કરતાં પણ વારંવાર મનેવિકારથી એનું ચપળ મન ઉદ્વિગ્ન રહેતું. હદય અશાંત બનતું, સમુદ્રમાં ડેલતા વહાણની માફક એનું ચિત્ત વાસનાઓથી ડામાડોળ થવા લાગ્યું. ગરીબ બિચારી વિશિષ્ઠા મહાદેવને વારંવાર લંભા દેવા લાગી. “અરે ભેળાનાથ? મારે તે તમારી સેવા વ્યર્થ જ ગઈ. છતાં હજી પણ હું નાહક તમારી સેવા કરૂ છું ! આટઆટલી તમારી સેવાભકિત કરતાં પણ વાસનાઓથી હું પતિત થતી જાઉં છું. ખચીત મારે તે પૂર્વ ભવનાં કઈ પાપ જાગ્યાં. વન.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) વયમાં સ્ત્રીને પતિ છેડી દે અથવા તે પતિ મરી જાય એવી અને ભાગણી સ્ત્રીને સંસારમાં એથી બીજુ અધિનું શું હોય! પૂર્વના ભારે પાપ જાગ્યાં હોય ત્યારે જ સ્ત્રીને પતિ વિજોગ થાય. અરે ભેળાનાથ? તમે તે ભેળા તે ભેળા જ રહ્યા. કહેશો ભલા કે હવે મારે પતિ વગર શું કરવું? હૈયામાં ઉછળી રહેલી વાસનાઓને કેવી રીતે રોકવી? અરે જીવતાં છતાં હું તે મુએલી જ છું. હવે તે મૃત્યુ આ દુઃખમાંથી શાંતિ અને પાવી શક”વિશિષ્ટ ભોળાનાથને ઘણું કહેતી, મનમાં ને મનમાં એળભા દેતી, પણ ભેળાનાથ ક્યાં જવાબ આપે તેમ હતા!
જેમ જેમ મહીનાઓ ઉપર મહીના પસાર થતા ગયા, તેમ એ વાસનાઓનું દુઃખ એને અસહા લાગ્યું. એ અંતરના દુખના આઘાતથી વિશિષ્ઠા હંમેશાં ઉદાસ રહેતી. એ વૃત્તિ એની ચંચળતાથી મનડું જ્યાં ત્યાં ભટકવા લાગ્યું. મહાદેવના ધ્યાનમાં ઘણું ચિત પરેવતી, પણ એ મનડું તે. કેઈ અન્ય જગા એજ રમણ કરતું અને વિશિષાને પિતાની પાછળ ઘસડતું તું. દિવસ કરતાં રાત્રી દેહલી જઈ. એ સંતપ્ત હદય પથારીમાં તરફડીયા મારતું પણ એમ તરફડતાં તે કેઈને તાપ ગયે છે કે વિશિષ્ટાને જાય! પથારીમાં ચેન ન પડતું ત્યારે આમતેમ આંટા દેતી. જુસ્સાના વેગને રેકવા પિતાના અધરેકને કરડતી. વિલાસના વેગમાં ઉડું ઉડું થઈ રહેલી ગુલાબના પુષ્પની માફક નવપલ્લવ થયેલી નાજુકકાયાને સંયમમાં રાખવા ઘણેય પ્રયત્ન કરે. પણ લાચાર!
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫).
ન છૂટકે દઢ આસનવાળી મહાદેવનું એકાગ્રચિત્ત ધ્યાન કરવા બેઠી. પણ ધ્યાનમાં મહાદેવને બદલે સુંદર પુરૂષનાં ચિત્રો એની બંધ દષ્ટિ આગળ પ્રત્યક્ષ થતાં. એને પ્રેમ સંપાદન કરવાને પ્રાર્થના કરતાં પોતે જાણે સ્વયંવરની માફક વર પસંદ કરતી હોય એમ એનું ચિત્ત એમાં લુબ્ધ થઈ જતું. ચંચળ મનને એજ ગમતું. એવી સ્થિતિમાંથી વળી બળાત્કારે મનને પાછું ખેંચી લેતી.
પ્રતિ દિવસ એનું મન એવી રીતે વિકારને વશ થતું ગયું. એની સમાધિ, શિવની ભક્તિ એ બધું એમાં લય થતું જણાવ્યું. એક દિવસ વ્યગ્રચિત્તે વિશિણા પોતાના ઘરની બારી પાસે ઉભી ઉભી રસ્તા તરફ નજર કરી રહી હતી. ત્યાં નજીકમાંથી આવતા સંગીતના મનહર સ્વરે એને ઘેલી કરી. એનું મન પરવશ થયું. એના વદન ઉપર કામદેવની લીપી લખાઈ રહી. એ કમનશીબ અબળાની લીપી અત્યારે કોઈ વાંચી શકે એવું નહોતું. કઈ વાંચનારે શોધવા એનું મન હવે અધીરૂં થઈ રહ્યું. ઈદ્રિના ચપળ ઘડાએ અંકુશને નહી ગણકારતાં સંસારમાં વિહરવાને ઉડું ઉડું થઈ રહ્યા હતા. ગરીબ બિચારી વિશિષ્ઠા ! એના અધ:પતનની તૈયારીઓ થવા લાગી. એમાંજ એને સ્વર્ગ ભાસ્યું. દુનીયાનું સર્વસ્વ વિલાસમાં જ સમાયું હોય એમ એને જણાયું.
એ કંઇને કંઈ બહાને પાડોસીઓને ત્યાં જતી. આડેસી પાડોસી સાથે વાત કરી મનને રીઝવતી. એનાં માતાપિતા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
એવી બાબતમાં વાંધા લેતાં નહી. દિકરી જેમ પ્રસન્ન રહે એમ જોવાને એ આતુર હતાં; છતાં જગતમાં આખરૂની પણ એમને ઘણી દરકાર હતી. જેથી પુત્રી ઉપર ખારીક નજર રાખતાં; તથાપિ પાડાસીઓને ત્યાં બેસવા જવામાં વિશિષ્ઠાનું લક્ષ્યબિંદુ જુદુ જ હતુ. પાતાને યાગ્ય કાઇ ઉપવર શોધવામાં એની સાથે પ્રીતિની ગાંઠ મધવામાં એનું મન આતુર થઇ રહ્યું હતું.
તે છતાં એ મહાદેવની પણ સેવાકિત કરતી, લોકો પોતાને મહાદેવની ભકતા તરીકે ગણે એમાં એને લાભ જણાયા. જેથી તે મહાદેવની ભક્તિ અધિકપણે કરવા લાગી. એની ભક્તિથી રાહાદેવ રીઝ્યા–પ્રસન્ન થયા. સ્વપ્નામાં દર્શન આપી વર આપ્યા. “વિશિષ્ઠા ? તને પુત્ર થશે.”
“ મને પુત્ર ! ” વિશિષ્ઠા સ્વામાં પણ મહાદેવના પ્રશ્ન સાંભળીને ચમકી. “મારી આબરૂનું ઠીક સત્યાનાશ વાળવા બેઠા છો તમે ? તમે જાણા છે ને હુ તા ધણી વગરની છુ' તે?” હા ! છતાં તને પુત્ર તેા અવશ્ય થશે, એ સત્ય છે, તેનું નામ તું શ’કર રાખજે. એ મારા ભક્ત થશે. જગતમાં સમર્થ થશે. ” મહાદેવે કહ્યું.
''
66
પણ પતિ વગર તે પુત્ર શી રીતે થાય ? શુ` સ્ત્રીઓની એવી શક્તિ છે કે પતિ વગર પણ પુત્ર ઉત્પન્ન કરી શકે અથવા તા તમે એવું વરદાન આપા છે કે પતિ વગર પુત્ર ઉત્પન્ન થાય, ” વિશિષ્ઠાએ કહ્યું.
જે કુદરતી વસ્તુ સ્થિતિ છે. એમાં કાફેર કરવાની
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
તો મારી પણ શક્તિ નથી. પણ તારૂં' મન વિકારવશ છે જેથી તું ઉપપતિને યાગ્ય છે અને એનાથી તને વિદ્વાન એવા પુત્ર થશે.
,,
“ નહી ! નહી ! તમે મારી તી ના કરી ? મને એવું વરદાન આપે। કે પુત્ર નજ થાય, તેાજ મારી આબરૂ સચવાય ! પતિ વગરની હું જગતમાં પુત્ર થતાં શ્રુ' માં લઈને ક્રીશ. દુનીયા મારી સામે આંગળી કરશે. "
"
''
“ મેં વરદાન આપ્યું તે કરે નહીં, વિશિષ્ઠા ? મુઝાઇશ નહી. લેાકો તને નિંદશે નહી. તારા પુત્રશક્તિમાન થશે. જગતમાં મારા માટેા ઉપાસક થશે-મારા શૈવ ધર્મની વૃદ્ધિ કરશે. ” મહાદેવ તરતજ એમ કહીને અદૃશ્ય થઇ ગયા. વિશિષ્ઠા પણ ચમકીને જાગી ઉઠી. એને અત્તિ પશ્ચાત્તાપ થયા. “ અરરર ! આ તે બહુ જ ખુરૂ કહેવાય. ભવિતવ્યતા બળવાન છે. મનને નિયમમાં રાખવાને ઘણૢ ચ મથી; પણ વ્યર્થ. સંયમ મનને ગમતા નહી. આટલી બધી સાવધાનતા છતાં એની નજીકમાં રહેનાર એક ક્ષત્રીય યુવકની અનેાહર મૂત્તિ એના હૃદયમાં રમી રહી. એને જોવાને અનુ ચું તલતુ. હેતુ એ હૈયાને જોવાને ઉછાળા મારી રહ્યું; છતાં દુનીયાની શરમ આડે આવતી. એ શરમ અને દુઃખદાયક થઈ પડી. એ યુવકના મર્દ મટ્ઠ હાસ્ય કરતા મનેાહર વદને એને ઘેલી કરી. જાણે યુવક એને સમજાવી રહ્યો હતેા-પેાતાની કરવાને અને તેને સુખી કરવાને પ્રાર્થના કરી રહ્યો હતા. ખાળા પ્રેમથી એને જોતી–શરમાતી, રીસાઇ જતી. યુવક એને મનાવ
૧૨
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
? (૧૭૮૦) વા પ્રયત્ન કરતે. પ્રેમભીના યુવકે એને પકડી એના હદય ઉપર વિશિષ્ઠાએ માથું નાખી દીધું. એમને એમ માનસિક - આનંદ અનુભવતી યુવકના બાહુપાશમાં વિશિષ્ટા પડી રહી.
બાળ ઝબકીને જાગી તે ખબર પડી કે એ જમણા હતી. એની નસેનસમાં ગરમ લેહી ફરવા માંડયું. એ શું થયું એની કંઈ ખબર ન પડી. લમણે હાથે દાખ્યા, આ ચોળી જોયું તે યુવક ક્યાં હતું! પિતે કયાં હતી ! એનાં અંગે અંગ ઉડીને એની પાસે જતાં હોય એમ લાગ્યું. એનું હૈયું ધબકવા લાગ્યું, પિતાને કેળના ગર્ભ સમે કોમળ હાથ
છાતી પર દાખે. એ હૈયામાં ઉછળી રહેલા અવનવા - ભવેને દબાવતાને એણે વ્યર્થ પ્રયત્ન કર્યો .
એનું ખીલેલું વન એવી રીતે મસ્તી કરી રહ્યું'તું. ' હદયને ઝણઝણાટ વચ્ચે જતો હતે. ફાલી કુલી ગયેલા વનને તે ભેગી ઘમર જોઈતું હતું. અધ:પતનને એને જરા પણ ભય નહોતે. તત થયેલા હૈયાને તો કઈ ઠારનાર જોઈ હતે. મહાદેવે દગ્ધ કરેલ કામદેવ શ્રેષથી એને બાળી રહ્યો હતે. એ બળતા હૈયાને ઠારવા યુવક પાસે જવાને તે આતુર થઈ રહી હતી. દુન્યાની ઈજજત આબરૂની આજે એને પરવાનહેતી. આ યુવકનું મકાન પોતાના મકાનની નજદીક હોવાથી તેમ એ બળા કુટુંબવાળો હોવાથી વિશિષ્ઠા એને ત્યાં આવ-જા કરતી'તી. એ આવ-જાને પરિણામે યુવક ઉપર એની દષ્ટિ કરી. શરૂઆતમાં એકબીજાં હસતાં, બોલતાં. એને પરિણામે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાંક
પણ આવે છે. આખરે એ આપની વાટ જેવા
(.૧૭૯) બન્નેના હદયમાં કોઈ છુપી પ્રેરણા થવા લાગી. એમાંથી પ્રેમ પ્રગટ થયે. એ પ્રેમમાંથી બચવા ઘણેય પ્રયત્ન કર્યો. પણ દિનપ્રતિદિન એમાં વૃદ્ધિ થતાં એક બીજાનાં હૃદય દગ્ધ થયાં.
વનના તફાનથી આ પ્રેમીઓ અધ:પાતનું ભાન ભૂલી પ્રેમની મીઠી સુવાસ લેવાને અધીરાં થયાં. - આજે અધિરી બાળા વિશિષ્ટ સંધ્યાકાળની વાટ જોતી હતી. એ સંધ્યા સમયે પણ ઘરને દૂર જતો હોય એમ તેને લાગ્યું. દુનીયામાં કેટલાંક દુ:ખ સહન કરી શકાય છે તે કેટલાંક અસહ્ય થઈ પડે છે. પ્રિયના મેલાપની વાટ જેવાની વેદના અસહ્ય હોય છે. આખરે વાટ જોતાં એ સાયંકાળની વેળા પણ આવી પહોંચી. જમી પરવારીને માતા પાસેથી પાડોસીને ત્યાં બેસવાની રજા લઈને વિશિષ્ઠા ખારા યુવકને ભેટવાને ચાલી. આહા ? એક પાપ કરવાની પાછળ એને બીજાં કેટલાંક પાપ કરવાં પડતાં હતાં. એનું એને ભાન નહોતું. અત્યારે તે એને હાલો એજ એનો વિષય હતો-ધ્યાન હતું. આ વિશિષ્ટ આવી તે હદયના દેવનાં પ્રથમ દર્શન થયાં. યુવકનું મુખ હસ્યું “વિશિષ્ટા? આવી? ભલે આવી. આજે બધાં બહાર ગયાં છે ને હું એકજ તારી રાહ જોતે ઉભું છું.”
એકાંત જોઈ વિશિષ્ટાનું હૈયું ધબકર્યું. છાતી ઉપર ધ્રુજતો હાથ નાખી એ ઉભી. જમીન ઉપર જકડાઈ ગયેલા ચરણેએ આગળ ચાલવાની ના પાડી.
વિશિષ્ટ ! આ દેવદુર્લભ સમય ભાગ્યમેજ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૦)
આપણને મળ્યા છે. એમ શરમાયે કાંઇ ચાલશે ! તારાયોવન સામે તા જો ?” હસતામાંએ યુવક એલ્યા.
બાળાએ એલવાના પ્રયત્ન કર્યો. પણ એના કંઠ રૂંધાઇ ગયા. હૈયામાં જોસથી ધબકારા થતા જાયા. પુષ્પધન્વા આવી અમુલ્ય ક્ષણા વ્યર્થ જવાદે એવા બેવકુફ નહાતા.
કદપની મુત્તિ સમે, મંદમંદ પગલાં ભરતા યુવક એની પાસે આવીને ઉભા. “ગભરાય છે શામાટે ? અત્યાર સુધી આપણે મુએલાં હતાં, આજે જીવતાં થયાં.” એણે પોતાના હાથ પહેાળા કર્યો.
વિશિષ્ટા ધડકતે હૈયે સ્થિર ઉભી રહી. એનું અંગ ધ્રુજી રહ્યું હતુ. શરીર પરસેવાથી ભીંજાઇ ગયુ` હતુ. શરીર ન તા પાછળ હઠતું ન તા એના હાથમાં મહુના બંધનમાં પડતુ
પણ ધ્રુજતી એ નાજુક દેહલતાને યુવકે આનાકાની કરતી એને બાથમાં ભીડી ચગદી નાખી. એના બાહુપાશમાં તરતી–ધ્રુજતી વિશિષ્ઠા સુખનાં સ્વપ્ના અનુભવતી પડી જ્હી. યુવકે નીચા વળી એના ગાલ ઉપર ચુંમન લીધું.
આનદમાં,—મદમાં,—પ્રેમના અખ’ડ પ્રવાહમાં વિશિષ્ઠા દેહભાન પણ ભૂલી ગઇ. એ પ્રેમ ઘેલી વિશિષ્ઠાને ઉચકી યુવક ત્યાંથી અદૃશ્ય થઇ ગયા. ત્યારથી વિશિષ્ઠાના અધઃપાત શરૂ થયા. તે પછી આ પ્રેમીઓની લજ્જા દૂર થઇ અને અવારનવાર અને મલતાં. ને વાસનાઓને તૃપ્ત કરતાં. એમની
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૧ )
એવી પ્રેમચેષ્ટામાં કેટલાક સમય પસાર થઇ ગયા. એ ઉભયના પ્રેમના ફલરૂપે વિશિષ્ઠાએ ગર્ભ ધારણ કર્યો. જેમ જેમ ગર્ભ વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા તેમ તેમ તેને દુનીયાની દહેશત લાગવા માંડી. લેાક શું કહેશે ! એમને શું જવાખ આપવા? એ માટે એ મુંઝાવા લાગી, માતાપિતાને પણ ખબર પડી ગઇ. એણે યુક્તિ ખાળી કાઢી. “પિતાજી ? માતાજી ? મહાદેવની હું સેવાભક્તિ કરતી હાવાથી મહાદેવ મારી ઉપર પ્રસન્ન થયા, મારા વદન કમલમાં પ્રવેશ કરીને મારા ઉત્તરમાં પુત્રરૂપ ગર્ભ પણે ઉત્પન્ન થયા. એ પુત્રનું નામ પણ મહાદેવે શકર રાખવાની મને આજ્ઞા કરી છે. ”
tr
વિશિષ્ઠાની યુક્તિ આખાદ મહાદેવના પ્રભાવથી લાગુ પડી ગઇ, અને લેાકેામાં મહાદેવના મહિમા વધ્યા. ભાળા લાકા ઉલટા વિશિષ્ઠાની સેવા કરવા લાગ્યા. “ આહા ? શી નશીબદાર વિશિષ્ઠ ! ખુદ શંકર પાતે એને પેટ અવતાર લઈ જગતના ઉદ્ધાર કરશે. ” લેાકેા વિશિષ્ઠાને ઉલટા પૂજવા લાગ્યા. એ રીતે વિશિષ્ઠા યુક્તિથી લેાકના કલંકમાંથી ખચી ગઇ. તેના વ્યભિચાર ઉપર એક મોટા કાળા પડદો મહાદેવના પ્રભાવથી પડી ગયા. હવે એના માં તે શું ખામી રહે ? પતિથી જે સુખ મેલવી શકાય એ સુખ ઉપપતિથી મેળવવાને ભાગ્યશાળી થઇ. સાથે સાથે એક સમર્થ પુત્રની માતા પણ થઇ. છતાં દુનીચાની દૃષ્ટિએ તે વિશિષ્ઠા ખુદ શંકર ભગવાનની માતા તરીકે પ્રગટ થઇ. વાહ દુનીયા ?
પુણ્`માસે વિશિષ્ઠાને પુત્ર અવતર્યાં. વિક્રમ સંવત
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૨) ૮૦૫ની સાલમાં આ પુત્રને જન્મ થયે. મહાદેવના વરદાનથી પુત્રનું નામ પણ શંકર રાખવામાં આવ્યું. વિશિષ્ઠાશંકરને અનેક પ્રકારે લાડ લડાવતી, રમાડતી અને હુલરાવતી. ખુદ મહાદેવને અવતાર સમજવાથી બીજી સ્ત્રીઓ પણ એને રમાડતી અને એના દર્શને આવતી. આવા સુંદર પુત્રની માતા થવાથી વિશિષ્ઠાને ચારે કેરથી શિરપાવમાં ધન્યવાદ મળતા.
શંકર પાંચ વર્ષ થયા એટલે ગુરૂની પાસે વિદ્યાભ્યાસ કરવાને એની માતાએ મુ. તીવ્ર બુદ્ધિને હોવાથી શાસ્ત્ર શીખતાં એને ઝાઝી વાર લાગી નહીં. બાલ્યાવસ્થામાંથી એનાં પરાક્રમ પ્રગટ થવાથી એના ભવિષ્ય માટે સર્વને સારી આશા બંધાણી.
પ્રકરણ ૨૩ મું.
કનોજમાં, રાજપ્રધાને સાથે બપ્પભટ્ટસૂરિજી ગેપગિરિના ઉપવનમાં ઉતર્યા ત્યાંના રક્ષકે આમરાજાને વધામણી આપવાથી રાજાએ એને સારી બક્ષીસ આપીને નવા. રાજા પૂર્વ કરતાં પણ અધિક મહત્સવપૂર્વકસૂરિજીને નગરમાં લઈ ગયે. રાજમહેલમાં જઈને સૂરિએ અંતરના તાપને નાશ કરનારી દેશના આપી. “હે રાજન્ ? પિતાનું કલ્યાણ ઈચ્છતા મને ધર્મઆરાધન કરવામાં તત્પર રહેવું જોઈએ. નિસધાર
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનોને આધારભૂત અને પરમપદ જે મેક્ષ એ પણ ધમ થકી જ પ્રાપ્ત થઈ શકે. એમાં જે દાન છે તે પિતાને અને પરને કલ્યાણકારી છે. સાતક્ષેત્રને વિષે કરેલું દાન ઉત્તમ ફલને દેનારૂં ગણાય. ૧‘જીનમંદિર, ૨ જનબિંબ, ૩ જ્ઞાન, ૪ સાધુ, ૫ સાધ્વી, ૬ શ્રાવક, અને શ્રાવિકા એ સાતે ક્ષેત્રમાં વાવેલું દાન ભાવના પ્રમાણે ફલને આપનારૂં સમજવું. એમાં સર્વેને આધાર જીનમંદિર ગણાય. જે પુરૂષને લક્ષ્મીની સાર્થક્યતા કરવી હોય એ પુરૂષોને તે આજના કાળમાં જીનમંદિર બંધાવીને ભરસાગર તરવું જોઈએ કે જે જીનમંદિરના પ્રભાવથી ભવ્ય પ્રાણુઓ સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ કરે. તમને પણ આજે સર્વે સામગ્રી અનુકુલ હોવાથી જીનમંદિરને લાભ તમારે અવશ્ય લેવો જોઈએ.” ગુરૂને ઉપદેશ સાંભળીને આમરાજાએ મંદિર બંધાવવાનું નક્કી કર્યું.
પિતાના નગરમાં રાજાએ શુભ મુહૂર્ત એકસો હાથ ઉચ્ચ પ્રમાણવાળું જીનમંદિર બંધાવવાનું શરૂ કર્યું. કેટલેક દિવસે એ મંદિર બંધાઈને તૈયાર થતાં તેમાં અઢારભાર સુવર્ણ પ્રમાણે શ્રી વર્ધમાન સ્વામીની પ્રતિમા ભરાવીને બપ્પભટ્ટસૂરિના હસ્તક શુભ મુહુર્તે પ્રતિષ્ઠા કરાવી. એ મંદિરની રોનક, શેભા, એનું ઉન્નરપશુને સંદર્ય અલૈકિક હતાં. વિશ્વકર્માના જેવા ઉત્તમ કારિગરે બોલાવીને રાજાએ મંદિર તૈયાર કરાવ્યું. એ ચૈત્યને મૂળ મંડપ તૈયાર કરતાં સવાલાખ સનૈયા રાજાએ ખર્ચા. તે આખા મંદિરના ખર્ચની તે વાત શી?
રાજાએ ગોપગિરિના પર્વત ઉપર બીજું ૨૩ ત્રેવીશ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯૦), હાથ ઉચું જનમંદિર બંધાવી એમાં પણ મહાવીર પ્રભુની સ્થાપના કરી. કનેજરાજ પ્રતિદિવસ હાથી ઉપર બેસીને દ્ધિ સમેત મહાવીર સ્વામીને પૂજવા જતા હતા. એથી કનોજરાજના માન્ય બ્રાહ્મણ પંડિતેને ઈષ્યો ઉત્પન્ન થઈ. તેમજ બીજા ગાઢ શિવમી પુરૂષના હૃદયમાં મત્સર પેદા થયે. રાજયે તે એ લેકેની પરવા ન કરતાં બપ્પભટ્ટીજીનું ગૌરવ વધારી રેન ધર્મની ઉન્નતિ કરી. સાતે ક્ષેત્ર સિવાય દાનથી સર્વ લેકેને પણ એણે સંતુષ્ટ કર્યો.
સૂરિ ઉપરની પૂજ્ય બુદ્ધિને કારણે એમને બેસવાનેરાજસભામાં મહા મૂલ્યવાળું સિંહાસન મંડાવ્યું. એ જોઈને ક્રોધથી બળતા બ્રાહ્મણોએ રાજાને વિનંતિ કરી. “હે દેવ ! આ તે વેતાંબર કહેવાય. એવા શુદ્રને આવા સિંહાસન ઉપર બેસાડી એને અપવિત્ર ન કરાવાય.” એવી રીતે બ્રાહ્મણે રાજાના કાનમાં વિષ રેડવા લાગ્યા.
અરે પંડિતે? એ ત્યાગની મૂર્તિ છે. એનાં દર્શનથી આપણાં પાપ નાશ થાય. એવા જાગતા દેવની ભકિત કરીને આપણે આપણા આત્માને તારે જોઈએ. તમે શા માટે વિના કારણે બળી મરે છે? એ સાધુને ત્યાગ–વૈરાગ્ય તેજુએ?”
રાજાના વચનની દ્રષી બ્રાહ્મણને શી અસર થાય એમણે તે પિતાને હઠવાદ ચાલુ રાખ્યા. “દેવ? એ તે નાસ્તિક કહેવાય? જેને ઈશ્વરને માનતા નથી. છતાં એવા નાસ્તિકેને આપે આશ્રય આપે એ શું ઠીક કર્યું કહેવાય?”
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૫) . એ નાસ્તિક છે કે આતિક એ કાંઈ તમારા કહેવાથી ન માની લેવાય. જે એ નાસ્તિક હોય તે એમની આગળ વાદ કરીને તમારું ઈશ્વરપણું સાબીત કરી બતા? તમારી વિદ્વત્તાથી તો એમને હરાવે?” રાજાએ કહ્યું,
રાજાને જુવાબ સાંભળ્યા છતાં અણસાંભળ્યો કરી એ મણે કહ્યું. “મહારાજ! વાદ કરવાથી શું ? વાદ કરવામાં તો જે બુદ્ધિવંત હોય એ જીતી જાય ને સાચે હારી જાય. વાદ એ. તે વિતંડાવાદ કહેવાય.”
તમારામાં તમારે મત તે સ્થાપન કરવાની તાકાત નથી. એ બાળ સાધુ આગળ પણ તમારી જીભ હાલતી નથી. તે પછી શ્રેષથી શા માટે સળગે છે.” રાજાએ બરાબર ડાંભ્યા.
“દેવ! અમે આપને સત્ય કહીએ છીએ. આપની ઈચ્છા હશે તે અમે વાદમાં એને અમારે ચમત્કાર કઈ વખત બતાવશું. પણ એવા શુદ્રોને આપે પરિચય કરે એ શું લાજમ
એ શુદ્રો કેવી રીતે વારૂ?” રાજાએ પૂછયું. - શરીરે મેલા, મલીનવોવાળા, કેઈ દિવસે સ્નાન પણ નહિ કરનારા એવા એ વેતાંબર મુનિઓ શુદ્રજ કહેવાય. વળી દાતણ કરી મુખશુદ્ધિ પણ એ લેકે કરતા નથી. મહારાજ ! શુદ્રો પણ એમનાથી સારા તે કહેવાય.”
બ્રાહ્મણે રાજાને આ રીતે હમેશ સમજાવતા હેવાથી તેમજ સિંહાસન જઈ બળતા હોવાથી રાજાએ એક દિવસે
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૬)સિંહાસન ભંડારમાં મુકાવ્યું. બીજા દિવસે સૂરિ રાજસભામાં આવ્યા, ત્યારે અમૂલ્યસિંહાસન એમના જોવામાં આવ્યું નહિ. જેથી એ બધી બાબત કળી ગયા. એમણે રાજાને ઉપદેશ કર્યો. “હે રાજન ! જગતમાં માન એ પ્રાણીઓને મેટામાં મોટો શત્રુ કહેવાય. એવા માનરૂપી હાથીના દર્પનું મર્દન કર ! વિજયરૂપી શરીરને નાશ કરનારા સપને બધીવાન કર? કારણ કે એમનાથી સમર્થ પુરૂષ પણ ક્ષીણ થઈ ગયા. જગતમાં એકજ અદ્વિતીય વીર એ દશાનન પણ અભિમાનથી ક્ષીણ થઈ ગયા. મહાસમર્થ દુર્યોધન પણ માનથી હતું ન હતે થઈ ગયે. માટે તે ઉત્તમ રાજહંસ! કાગડાંના ટેળામાં રહીને તું તારું હંસપણે તજ ના? તારે તે માનસરોવરને કાંઠે સાચા મેતીને ચારો ચરવાને હાય, હે મૌક્તિક! તારા ઉત્તમ પા
ને લજવતે ના! રાહુથી ગ્રસાયેલ ચંદ્ર પણ જગતને તે આનંદ આપનારજ હોય. વાદળથી ઘેરાયેલા સૂર્યને શું શ્યામતા લાગે ખરી ?”
સૂરિનાં આવાં વચન સાંભળીને રાજાએ શરમાઈ જઈ મૂળ સિંહાસન ભંડારમાંથી પાછું મંગાવ્યું અને અપરાધની ક્ષમા માગી. મુષક (ઉંદર) ધંધો કરનારા બ્રાહ્મણનાં મુખ એથી શ્યામ થઈ ગયાં. ગમે એવા ગજે પણ કેસરી સામે ગર્જના કરી શકે ખરા કે? એ શ્યામતાથી છવાયેલાં બ્રાહ્મણેનાં વદન અધોમુખ થઈ ગયાં.
એક દિવસ રાજાએ સૂરિની વિદ્વતાથી પ્રસન્ન થઈને ગુરૂવામાં સવાટી સુવર્ણ આપ્યું. નિસ્પૃહ એવા ગુરૂએ એ.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ies)
દ્રવ્ય પાતાને અસ્પૃશ્ય હાવાથી શ્રાવકા માતે જીર્ણોદ્ધારના કા માં વપરાવ્યું. ધર્મનું ગૈારવ વધાર્યું. સુરિની વિદ્વત્તાથી રાજા એમની ઉપર પ્રસન્ન રહેતા, જેથી દ્વેષી બ્રાહ્મણા એમનાં છિદ્ર શેાધવા લાગ્યા. એમને કેમ દેશવટા મળે ? તે માટે ઉપાય શોધવા લાગ્યા.
રાજાના દિવસે એ રીતે ગુરૂના સહવાસમાં સુખે વ્યતીત થવા લાગ્યા. ને આમ રાજ્યનું હૃદય જૈનના ઉંડા તત્વથી રંગાતું જતું હતું.
બ્રાહ્મણ પંડિતાને લાગ્યું કે રાજા સૂરિના સહવાસથી જૈન થઇ જશે તે આપણી રાજી પડી ભાંગશે. કાંતે આપણે જૈનધર્મ અંગીકાર કરવા પડશે. માટે કાઇ રીતે આ સાધુનું. કાસળ કાઢવું જોઇએ. ને રાજાને સમજાવી વેદાંતમાં એની શ્રદ્ધા દઢ કરવી જોઇએ. અવસર મેળવીને રાજાને બ્રાહ્મણેા સમજાવવા લાગ્યા. પોતાના વેદાંતમતનુ રાજા આગળ પ્રતિપાદન કરવા લાગ્યા. “મહારાજ ! દુનીયામાં પ્રાચીનમાં પ્રાચીન જીઆ તા આપણા વેદ છે. બાકી બીજાં દનો તા તે પછી નીકળ્યાં છે. બ્રહ્માજીએ જ્યારે સૃષ્ટિ રચી ત્યારે મનુષ્યના હિતને માટે વેદો પણ એમણે ઉત્પન્ન કર્યો ? ”
cr
“ વેદ્ય બ્રહ્માએ ઉત્પન્ન કર્યાં ? ત્યારે વેદના બનાવનાર તા કૃષ્ણ દ્વૈપાયન વ્યાસજી કહેવાય છે તે શું ખાટું ? ” રાજાએ પૂછ્યું.
“ તે પણ ખરૂ છે દેવ ? વ્યાસજીએ તે દરેક બ્રાહ્મણા
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
' (૧૯૮) અને રૂષીઓ પાસેથી કૃતિઓ એકઠી કરીને ચાર વેદરૂપે ગુંથણી કરી. બીજા દર્શને ઘણાખરાં તે એમાંથીજ નીકળ્યાં છે. તેમાંય આ જેનદર્શન તે હમણાં જ છેલ્લામાં છેલ્લું પ્રગટ થયુ.” એક પંડિતે કહ્યું,
તમે કેમ જાણ્યું કે હમણાં જ એ દર્શને પ્રગટ થયું?” રાજાએ પૂછયું.
અમારા વેદાંત મતના મુખ્ય આચાર્ય કુમારિલભટ્ટ ચેખું ને ચટ્ટ બતાવી આપ્યું છે. એ જેનેનાં કેટલાંક અયોગ્ય મંતવ્યનું એમણે ખંડન પણ કર્યું છે. જેને સાચા હોય તે એમને જવાબ દેવા કેમ બહાર આવતા નથી. વિદ્વતા હોય તે કેમ બતાવતા નથી.”
એટલામાં બપ્પભટ્ટસૂરિ આવ્યા અને એમના તેજને સહન નહી કરનારા પંડિતે ચુપ થઈ ગયા. સૂરિજીએથી કંઈક ભેદ કળી ગયા. “રાજન ! શું હકીકત છે ?”
અમારા પંડિતે કહે છે કે તમારું જૈન દર્શન તે હ મણાં શરૂ થયું છે. એમના કુમારિલભ એ દર્શનનું ખંડન કર્યું છે. આપ એ સંબંધી કેમ કાંઈ બચાવ કરતા નથી ?”
અમારું દર્શન મહાવીરથી શરૂ થયું છે એવું પ્રતિપાદન કરનાર પંડિત મારી સામે આવે. હું એમને બતાવી આપવા તૈયાર છું કે પહેલાં જૈનદર્શન કે વેદાંત?” - રાજાએ પંડિતેને પડકાર્યા. પણ કઈ પંડિત બોલેલું
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯) સિદ્ધ કરવાને ઉભો થયે નહી. રાજાએ જાણ્યું કે એ પંડિત સૂરિ આગળ નિસ્તેજ અને નિર્માલ્ય હતા.
રાજન ? ભલે એ પંડિતને પિતાનું વચન સિદ્ધ કરવાની શક્તિ ન હોય તે હરકત નહી. એમને કહે કે જેના મતનું ખંડન કરનારા એમના આચાર્ય કુમારિલભટ્ટને બોલાવે. એમની સાથે વાત કરી અમારૂં ન દર્શન અનાદિ છે એ સિદ્ધ કરવાને હું તેયાર છું.”
ગુરૂની વાણી સાંભળીને રાજાએ પંડિતાને જણાવ્યું કે “તમે તમારા આચાર્ય કુમારિલભટ્ટને તેડાવે ! મેટી સભામાં કુમારિલ અને સૂરિને વાદ થતાં સત્ય હશે એ જણાઈ આવશે.”
બ્રાહ્મણેએ પણ રાજાનું વચન માન્ય કરીને કુમારિકને બેલાવવાનું બીડું ઝડપીને તરતમાં આવનારી આફતને એ રીતે ખેરંબે નાંખી.
પ્રકરણ ૨૪ મું
વિવેદમાં વિક્ષેપ. એક દિવસ રાજાએ પ્રભાતના સમયમાં જાગૃત થયેલી પિતાની પ્રાણવલ્લભાને પ્લાન મુખવાળી છે. જેથી એણે અદ્ધિ ગાથા એ સંબંધી જેડી કાઢી.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
'अनवि सा परितप्पइ कमलमुही अत्तणो पमाएण।'
ભાવાર્થ–પિતાના પ્રમાદથકી એ કમલમુખી હજી પણ પરિતાપ પામે છે.” . . રાજા સભામાં એ અર્ધ ગાથા વારંવાર બોલવા લાગ્યા. રાજપંડિતને એ ગાથા સાથે બંધબેસનારી ઉતરાદ્ધ ગાથા જોડવાને કહ્યું, પંડિત પિતપોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે ઉત્તરાર્ધનું પદ કહેવા લાગ્યા. પણ રાજાના હૃદયમાં ઉતર્યા નહી. જ્યારે - બપ્પભટ્ટજી આવ્યા, ત્યારે પણ રાજાએ આ પદ બોલીને એમને એનું ઉતરાર્ધ પદ બોલવાને કહ્યું. સૂરિજી કેવી રીતે પાદપૂર્તિ કરે છે એ સાંભળવાને બધા પડત આતુર થઈ રહ્યા
રાજન ! આ પદ તે શૃંગારના ભાવથી ભરેલું કહેવાય. એનું ઉત્તરાર્ધ પદ પણ એવા જ ભાવોથી ભરેલું હોવું જોઈએ, પણ આવા શૃંગારિક વિષયમાં અમારે સાધુએ કાંઈ કહેવું એના કરતાં મૌન રહેવું એજ ઉચિત કહેવાય.”
સૂરિનું વચન સાંભળીને રાજાએ કહ્યું “ભગવન ! આનું ઉત્તરાર્ધ પદ મારા પંડિતોએ કહ્યું પણ એ બરાબર
બેડુ આવતું નથી, તે આપ પણ કહે? કે જેથી મારા પંડિતે પણ જાણી શકે કે દુનીયાતો રત્નોથી ભરેલી છે. ઈર્ષો કરવાથી શું ઈષ્ટ સિદ્ધિ થયેલી છે?”
તમારે અતિ આગ્રહ છે કે એનું ઉત્તરાઈ મારે સંભળાવવું ત્યારે સાંભળે – _ 'पढमवि वुहेण तए जीसे पच्छाइअं अंग'
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૧) ભાવાર્થ-“પ્રમાદના વશથી પિતાનાથી સ્વામી વહેલા જાગ્યા અને પિતાનાં ખુલ્લાં ગુઢ અંગે સ્વામીએ ઢાંકયાં, એથી એ કમલમુખીને દુઃખ થયું. તેથી જ એનું મુખ શ્યામ થયું.” - ગુરૂ મહારાજાએ જે વાત કહી તેજ વાત રાજાના મનમાં હોવાથી રાજા ચમત્કાર પામે. જાણે ગુરૂ પિોતાની વાત જાણી ગયાજ ન હોય જેથી રાજાને કંઈક લજા પણ આવી.
એ વાતને વળી થોડા દિવસો વહી ગયા. રાજાના દિવસો એવા વિનોદમાં પાણીના પ્રવાહની માફક પસાર થતા હતા, રાજાની પાદપૂર્તિ એના કેઈ પણ પંડિતે પૂર્ણ કરવાને સમર્થ નહેતા, પણ સરસ્વતીના પ્રભાવથી સૂરિ રાજાને મનભાવ સમજી એના મનમાં જે મતલબ હોય તેવી જ રહસ્યમય પાદપૂર્તિ કરી રાજાના મનનું સમાધાન કરતા. એમની વિદ્વત્તાથી મિત્રે ખુશી થતા. શત્રુઓના હદયમાં દ્વેષને વધારે થતું હતેા કેટલાક સરળ સ્વભાવી શત્રુઓ પણ એમની વિદ્વત્તાથી અંજાઈએમની તરફ પૂજ્ય બુદ્ધિવાળા થયા હતા.
સૂરિની આવી શૃંગારમય પાદપૂર્તિ સાંભળીને બધા હર્ષ પામ્યા. વિરોધી બ્રાહાણુ પંડિતને ગુરૂના છિદ્ર જેવાનું કારણ મળ્યું.
એકાંત સમય મેલવીને રાજાને વિરોધી બ્રાહ્મણોએ સમજાવ્યો કે “જોયું દેવ! તમારા ગુરૂએ પાદપૂર્તિ કરી તે! આપની ગુહ્યમાં ગુહ્ય વાત પણ એ કેવી રીતે જાણી શકયા?”
રાજા વિચારમાં પડ. એણે મોટે નિ:શ્વાસ નાખે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) મનમાં અનેક પ્રકારે શંકા થવા લાગી. “મને નથી સમજાતું કે ગુરૂમહારાજ મારી ખાનગી વાત કેવી રીતે જાણી શકે છે.”
દેવ ! ખરી હકીકત કહેતાં અમારી જીભ ચાલતી. નથી, પણ શું કરીયે? સત્ય વસ્તુ આપને કહ્યા વગર આપ શી રીતે સમજી શકે.” પંડિતે કહ્યું. - રાજાએ પૂછયું. “વારૂ, ભલા તે માટે તમે શું ધાર છે?”
“આપનું અંતઃપુર આપના ગુરૂએ ફેડયું છે. એનું જ આ પ્રત્યક્ષ પરિણામ?”
“મને પણ એમજ લાગે છે. નહીતર મારી ગુદા વાત શી રીતે એ જાણી શકે?” રાજાને વહેમ પણ દઢ થયે. હવે શું કરવું, ત્યારે!”
એમને પરિચય આપે એ છોકરે, રાજદરબારમાં આવતા બંધ કરવા, એ ઉપાય કરે કે જેથી એ પિતેજ આપને છોડીને ચાલ્યા જાય, મીઠાશથી કામ કાઢી લેવાનું હોય ત્યાં કડવાશ ઉભી કરવી એ પાંડિત્ય ન કહેવાય!”
“તમારું કથન સત્ય છે. આવાં છિદ્રોને પ્રગટ કરનારા પુરથી સર્યું. એથી તે લાભને બદલ ઉલટી હાની થવા સંભવ રહે?”
અમે તે આપને પહેલેથી જ કહેતા હતા કે આ ના સ્તિક-શુદ્રનો આપ સહવાસ ન વધારશે? એ સહવાસના પરિણામ સાર તે નજ હોય. અમે તે પ્રથમથી જ સમજતા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
,
,
(૧૯૩) હતા. કે રાજાજી અમારું કહેવું સાંભળશો નહી, પણ એ તે કર વાગે ત્યારે જ સમજણ આવે?”
હવે મારી બંધ આખ આજે ખુલી ગઈ છે. આજ સુધી હું એમને સ્નેહમાં કંઈ સમજાતું નહોતું, પણ હવે સમજાયું કે મારા અંતઃપુરમાં પણ એમને સંચાર છે. નહીંતર આવી વાત કયાંથી જાણે?” રાજાએ જણાવ્યું.
અને વળી ભારી રાજસભામાં તમારી ગુહ્ય વાત પ્રગટ કરતાં જરાય લાજ શરમ પણ તેને ન આવી. એક પંડિત બેલ્યા.
- બીજાએ એમાં ઉમેર્યું. “અરે સાધુ થયે છતાં વિવેકનો તે છાંટો પણ નથી. કે આવી ગુપ્ત વાત ભર સભામાં થાય કે નહી?”
એને કોઈની પરવા જ ક્યાં છે? એતે જાણે છે કે રાજા મારા હાથનું રમકડું છે. હું જેમ નચાવું તેમ નાચે છે, પણુ મહારાજને ઈશ્વરે બુદ્ધિ આપી છે. એ બંધુય સમજે છે!” ત્રીજાએ ઉમેર્યું.
“ના કેમ સમજે! એમને તે આખું રાજતંત્ર ચલાવવું છે. એ સેવડાની હાએ હા કહે એમને ના પાલવે એજ વિવેક કે જે ખરા-ખોટાને ખ્યાલ કરે! જરાય પક્ષપાત ન કરે?” એકે મહારાજને મેટાબેંયે ચડાવી મક્કે લગાડે
ખમણેએ માખણ લગાડવામાં જરાય કચાસ ન રાખી. ૧૩
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
જરાતરામાં મહારાજનું મન એમણે ઉશ્કેરી સૂરિને અહીંયાથી કાઢવાની પેરવી કરી. સૂરિ ઉપર ચીડાયેલા તેઓ ઘણાખતથી આવા અનુકુળ સમયની વાટ જોતા હતા. આજે અનાયાસે હાથ આવેલી તક જવાદે એવા એ પંડિતે બેવકુફ તે નહોતાજ ! આ અણમેલ તકને ઉપયોગ એમણે બરાબર રીતે કર્યો. મહારાજ અને સૂરિ વચ્ચેની જે મિત્ર ગાંઠનેહબંધન હતું. એને ઉલટાવી શ્રેષના રૂપમાં પલટાવી નાખ્યું. એ રીતે ઘણા દિવસથી ધારી રાખેલું કાર્ય આજે પાર ઉતાર્યું. ને આખરે એ ભયંકરમંડલ વિખરાયું.
ગમે તેમ પણ તેજ દિવસે આ કારસ્તાનની બપ્પભટ્ટ સૂરિજીને તરત ખબર પડી ગઈ. રાજાના મનની વાત પાદપૂર્તિ કરીને કહી એથી રાજાએ એને અવળે અર્થ કર્યો. અને પંડિતએ આ તકને લાભ લઈ રાજાને ઉશ્કેરી મુ. એમણે વિચાર કર્યો. “હશે, જે થતું હશે તે સારાને માટે! પણ અત્યારે તે વિદ્યાગુણ પણ મારે દેષનું કારણ થયે જલના તરગે અને વાનરનું ચાપલ્ય કદાચ માને કે રોકી શકાય, પણ રાજા એના ચિત્તની ચપળતા કવી અશકય કહેવાય. કાચા કાનના રાજાઓને નામનાજ કાન હોય, પિતાની બુદ્ધિથી વિચાર કરવા કરતાં અડખે પડખે રહેલા ખુશામતખોરોના કહેવા પ્રમાણે જ ચાલનારા હોય. રાજાની અપ્રીતિ થઈ માટે અહીયાં રહેવું હવે વ્યાજબી નથી. દ્વેષી બ્રાહ્મણે ક્યારે રાજા પાસે શું કરાવશે એ કેમ કહી શકાય.”
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯)
રાત્રીએ ત્યાંના સંઘની પણ રજા લીધા વગર પ્રાત:કાલે રાજદ્વાર ઉપર એક ઉપદેશ સ્વરૂપ કાવ્ય લખીને સૂરિ પોતાના પારવાર સાથે નગર બહાર નીકળી વિહાર કરી ગયા.
વિહાર કરતા કરતા સૂરિ ભવ્યજંનેને પ્રતિબંધ કસ્તાં ગેડ દેશમાં ગયા, એક દિવસ ગેડ દેશની રાજધાની લક્ષણવતી નગરીની બહારના ઉદ્યાનમાં સૂરિ પરિવાર સહિત આવી પહોંચ્યા. આ નગરીમાં આમરાજાને પ્રતિસ્પધી ધર્મરાજા રાજ્ય કરતા હતા. એ રાજાની સભામાં વાપતિ નામને પંડિત વિદ્વાનને વિષે મુગટ મણિસમે કવિરાજ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું. એ ચુસ્ત શેવધર્મને ઉપાસક હતા. પિતાના ધર્મની શ્રદ્ધા એની એવી તે અચળ હતી કે કેઇ એને ચળાવી શકે તેમ નહોતું. છતાં અન્ય બ્રાહ્મણોની માફક પિતે બ્રાહ્મણ છતાં ઈર્ષ્યાળુ નહતો. એણે બપ્પભટ્ટસૂરિની વિદ્વત્તા સાંભળી હતી. પોતે પણ કવિ અને ગુણજ્ઞ હેવાથી આવા અલૈકિક વિદ્વાનેના પરિચયને તે ઉત્સુક હતે. નગરની બહાર બપ્પભટ્ટસૂરિ પધારેલા સાંભળી મેઘને જોઈને જેમ મયૂર હર્ષ પામે તેમ એને અતિ આનંદ થયે. કવિરાજે શૈડરાજને વિનંતિ કરી કે “આપણું નગરની બહાર કનોજરાજના ગુરૂ અપ્પભટ્ટસૂરિજી પધાર્યા છે. એ કનેજરાજના ધર્મગુરૂ આપને પણ પરિચય કરવા યોગ્ય છે. એ સરસ્વતીના પુત્રને સાક્ષાત સરસ્વતી પ્રસન્ન થયેલી છે. એમ મેં પરંપરાયે સાંભવ્યું છે તે ખાટું ન હોય. હે પ્રભ ? માને કે આપના પુણ્યબળે જ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૬ ) ખેંચાઈને તે આજે અહીયાં પધાયો છે. માટે આપ શ્રીમાન એમના પ્રવેશ મહાત્સવ કરાવા ? ”
કવિરાજ વાકપતિના આ વચન સાંભળી ગાડરાજે કહ્યુ. “ કવિરાજ ? આમરાજ આપણા શત્રુ છે. એના ગુરૂ અહીં આવે એતા નવાઇ ! શામાટે આવતા હશે ? એ માટે આપ શી કલ્પના કરી છે !
,,
“ કલ્પના શી ? રાજન ! એતા જૈન સાધુઓમાં પણ શિશમણિ–ત્યાગી પુરૂષ છે. એવા પુરૂષપુંગવમાં દોષની સંભાવના કરવી એ પણ આપણી પાપમુદ્ધિ કહેવાય. રાજન મને લાગે છે કે એ સરસ્વતીપુત્રને કનેાજરાજે દુહવ્યા હશે. તેથીજ તેઓ કરતા કરતા અહીં આવ્યા હશે. ત્યાગીઓને સંસારીયાની પરવા એછીજ હાય. ” કવિરાજે ગાડરાજના મનનું સમાધાન કર્યું.
22
ર
“ કવિરાજ ? એ ગુરૂ આપણી પાસે રહીને આપણને પ્રમેાપદેશ તા આપશે ખરાને ? તમે ગુરૂને મલી આવે પછી પ્રવેશ મહેાત્સવ કરીયે ? ”
ગોડરાજનાં વચન સાંભળી કવિરાજ સૂરિના દર્શને ગયા. એણે પાછા ગાડરાજ પાસે આવી સર્વ હકીકત જણાવી. ગાડરાજે કનોજરાજ કરતાં સહસ્ર ગણેા અધિક પ્રવેશ મહાત્સવ કરી સૂરિને નગરમાં લાવ્યા. રાજમહેલની નજીકમાંજ ગુરૂને રહેવાની જગ્યા આપી. જૈનધર્મના પ્રભાવ વધા રાજાએ કવિઓને, બ્રાહ્મણેાને તથા ગરીબેને દાન આપી
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૭)
સંતુષ્ટ કર્યા. રાજાને ધર્મોપદેશ કરતાં, રાજસભામાં અવનવાં કાવ્યાથી વાણીવિનાદ કરતાં સૂરિ સુખપૂર્વક કાળ નિર્ગમન
કરવા લાગ્યા.
++ =
પ્રકરણ ૨૫ મું.
પશ્ચાત્તાપ.
यामः स्वस्ति तवास्तु रोहण गिरे मतः स्थितिः प्रच्युता - वर्त्तिष्यन्त इमे कथं कथमिति स्वप्नेऽपि मैवं कृथाः । श्रीमंस्ते मणयो ययं यदि भवल्लब्ध प्रतिष्ठास्तदा
ते श्रृंगारपरायणाः क्षितिभुजो मौलीकरिष्यति नः ॥ १ । ભાવાર્થ. અમે જઈએ છીએ. તારું કલ્યાણ થાઓ. “ હું રાહગિરિ ! તું મનમાં પણ એમ ન લાવીશ કે મારાથી અલગ થતાં આ હવે ક્યાં જઇને રહેશે-એમનું શું થશે? તારાથી પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરાયેલ મણિયા જેવા અમે, એને શ્રૃંગાર પરાયણ અનેક રાજાએ પેાતાને માથે ધારણ કરશે જ ?”
બીજે દિવસે પ્રભાતમાં આમરાજા જ્યારે રાજદરબારમાં આવ્યા ત્યારે સૂરિ આવ્યા નહી. કેમ આવ્યા નહી તેની તપાસ કરાવતાં ખબર પડી કે સૂરિ વિહાર કરી ગયા હતા. આ સાંભળીને રાજા વિલખા થઇ ગયા. એ ખાલમિત્રના સ્નેહ યાદ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) આવતાં પારાવાર પશ્ચાત્તાપ થયે. સેવકદ્વારા ખબર પડવાથી રાજદ્વાર ઉપર “અમે જઈએ છીએ” એ ભાવાર્થવાળું કાવ્ય વાંચી એને ખાતરી થઈ કે ગુરૂ અહીંથી વિહાર કરી ગયા.
શેકથી વિન્ડલ થયેલો રાજા અન્તઃપુરમાં ગયે “અરે મેં નકામે એમને માટે ખેટો અભિપ્રાય બાંધે, આવા ત્યાગી પુરૂષ-પુરૂષ પુંગવ માટે હલકે મત બાંધી મારા આત્માને મેં શષ્ટ કર્યો. મારા ઉપર ઉપકાર કરવાની ખાતર સ્નેહને લઈને મારી પાસે એ શત્રુઓની મધ્યમાં રહેતા હતા. પણ મેં મુખએ વગર વિચારે હાથમાં આવેલું અમેધચિંતામણીરત્ન ફેંકી દીધું. મારા દુષ્ટ બ્રાહ્મણ પંડિતાએ મારી મતિ ફેરવી દીધી, મુવકની માફક પરનાં છિદ્રજ શોધનારા એવા છિદ્રા
વેષી પુરૂષને ધિક્કાર થાએ? આવા મેટા પંડિત છતાં ઈર્ષાની આગમાં એમનું પાંડીય બળી ગયું, એમની બુદ્ધિ મલીન થઈ ગઈ. ખરી વાત છે કે જ્યારે ને ત્યારે એ બ્રાહ્મણે નોના ઉત્કર્ષથી બળતાજ આવ્યા છે. તેથી જ એ નાસ્તિક,
આદિ વિશેષણથી વધાવે છે, પણ ખરી રીતે જોતાં શુદ્રોનું કામ કરનારા તે તે તેિજ છે.” રાજાને આમ ચિંતાતુર જે કમલાને કાંઈક આશ્ચર્ય થયું.
દેવ! આજે કાંઇ ચિંતામાં? ” પાસે આવી ખભા ઉપર સ્નેહ ભર્યો હાથ મુકી બહુજ મીઠાસથી રાજાને પૂછયું.
કને જરાજનું ચિત્ત ચિંતાથી વ્યગ્ર હતું. એ પ્રતાપી વદનપર ગ્લાનિ છવાઈ હતી. શેકના આવેગમાં એમને બીજું
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) કાંઈ ભાન ન હતું. પટ્ટરાણી કમલાવતીના શબ્દોએ એમને ચમકાવ્યા, વાકી નજર કરી પ્રિયા સન્મુખ રાજાએ જોયું.
દેવ! આજ આટલું બધું શું છે? પ્રાણેશ! કંઇ આ દાસીને અપરાધ થયે છે! આપને ચિંતાતુર જોઈ બીજી રાણીઓ પણ વિષાદમાં પડી છે. અંત:પુરમાં શોક છવાઈ
રહ્યો છે!”
દેવી ! મારા બાલમિત્ર સૂરિજી અહીંથી જતા રહ્યા? આપણને તજીને જતા રહ્યા?”
“એમને એકાએક જવાનું કારણ?” પટ્ટરાણીએ પૂછયું
બીજી રાણીઓ પણ રાજાના શેકમાં ભાગ લેવાને રાજા આગળ આવીને હાથ જોડી ઉભી રહી, મહારાજ શું કહે છે એ સાંભળવાને આતુર થઈ રહી. મહારાજે જે વાત બની હતી તે સંક્ષેપમાં પટ્ટરાણીને ઉદ્દેશીને બધાને કહી સંભળાવી.
મહારાજ? આપે એ ઠીક ન કર્યું. ગુરૂએ સારસ્વત મંત્ર સિદ્ધ કરી સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરી વર મેળવ્યા છે. એ વાત આપ ક્યાં નથી જાણતા ! એ સરસ્વતી પુત્ર સરસ્વતીના પ્રભાવથકી અગોચર વસ્તુઓ પણ જાણી શકે છે. આપના દિલની પ્રસન્નતા માટે જે કામ આપની સભાના પંડિતાએ ન કર્યું એ એમણે સરસ્વતીના પ્રભાવે કર્યું. તે આપે એને ઉલટો અર્થ કર્યો. એમને વિદ્યાગુણ પણ એ રીતે દોષ રૂપે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) થયો.” પટ્ટરાણુએ કંઇક પૂર્વની સ્મૃતિ યાદ કરાવી રાજાના મનનું સમાધાન કર્યું.
" એ માટે મને ઘણે પશ્ચાત્તાપ થાય છે કે આ બધું ઠીક ન થયું. હવે એને શું ઉપાય !”
“આપનું મન લગારે કેચવાયેલું જોયું કે એ ત્યાગી પુરૂષ અહીંયા ન જ રહ્યા ! બીજાને દુઃખ થાય એવું ઉત્તમ પુરૂષે કાંઈ પણ કરતા નથી, એ મહાપુરૂષે પણ એમ સમજીને વિહાર કર્યો હશે?” '
હા! એ બધું આપણા મુખ પંડિતએ કરાવ્યું. સમયને જ રાહ જોઈ રહેલા એ ઈર્ષાળુઓએ લગાર મારું મન વિકારવાળું જોયું કે તરતજ મને ઉશ્કેરી મુકયે. મને હથીયાર બનાવી એમણે સૂરિને અહીંથી કઢાવવાનું કાર્ય સહેલાઈથી સિદ્ધ કર્યું. એ લેકે તે હમેશ એમનાં કંઈ ને કંઈ દુષણ મારી આગળ કહેતાજ પણ હું ધ્યાનમાં ન લેત. પણ આખરે એ બ્રાહ્મણોએ મને ફસાવ્યા?”
“એમને સ્વભાવજ છિદ્રો શોધી બીજાને હલકે પાડવાનો છે. આપને જ પગાર ખાનારા છતાં આપને સારી સલાહ કયાંથી આપી શકે? એ સ્વાર્થ સાધુઓ તે પિતાને સ્વાર્થ માત્રજ સાધી શકે ?–નીમકહરામજ બની શકે ?” - એમની ક્યાં તપાસ કરાવવી? શું મેરા ગયા હશે કે બીજે કંઈ વિચરતા હશે, જ્યાં સુધી એમનાં દર્શન નહી થાય ત્યાં લગી શાંતિ નથી.-આરામ નથી.”
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
કે
() : એ તમારા પંડિતનેજ મોકલે ગમે ત્યાંથી એમની શોધ કરી લાવે? ચુગલીનું કામ કરવામાં આગળ પડતે ભાગ લીધે તે શોધવાનું કાર્ય પણ એજ કરે ?”
તારું કહેવું બરાબર છે. એ લેકેનેજ હું શોધવાને રવાને કરીશ. એમણે કરેલા ચુગલીપણાની એમને શિક્ષા કરીશ.”
રાણુઓના હાસ્યવિનોદમાં રાજાને સમય પસાર થતા છતાં એ પિતાના બાળમિત્રને ભૂલી શકે નહી. એ ગુરૂભક્તિ, એ વિદ્યાની અલૈકિક શક્તિ, એ રવ વગર કનેજિની સભા. ઝાંખી પડી ગઈ. રાજા પણ ચિંતાતુર રહેવા લાગ્યું.
એક દિવસ રાજ દિલને આરામ મેલવવાને ઘેડ ખેલાવતે જંગલની કુદરતી લીલાને આનંદ મેલવવાને નગર બહાર ચાલ્યા ગયે. કુદરતનું સંદર્ય જોતાં જોતાં રાજાની નજર અચાનક એક મોટા કૃષ્ણ સર્પ ઉપર પડી. રાજાએ એને મુખેથી લીલામાત્રમાં પકડી લીધે, ઉપર લુગડું ઢાંકી નગરમાં આવ્યું. એણે પંડિત અને કવિઓને એ સંબંધી અધી ગાથા સંભળાવી પાદપૂર્તિ કરવા કહ્યું. રાજસભામાં પણ એ અંધી ગાથા કહી સંભળાવી.
शस्त्रं शासं कृषिविद्या, अन्यो यो येन जीवति ।.... - ભાવાર્થ-શસ્ત્ર, શાસ્ત્ર અને કૃષિવિદ્યા તેમજ બીજુ જે કંઈ જેનાથી આજીવિકા ચાલતી હેય.” દરેક જણે પિતાપિતાની શક્તિ મુજબ એની પાદપૂર્તિ કરી પણ કોઈના
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨) : કથનમાં રાજાને ચમકારે લાગે નહી, તેમજ એને મને ગત ભાવ પણ કઈ કહી શકાયું નહી
હા? મારી સભા આજે બાલમિત્ર સરસ્વતી પુત્ર વગર કેવી ઝાંખી લાગે છે? મારે પગાર ખાનારા પંડિત પણ મારા કથનની પુર્ણાહુતિ કરી શક્તા નથી. ક્યાં ચંદ્રનું તેજ અને કયાં ખજુઆ? શીયાળવાની આગળ એરાવત હાથી સમા એ મારા મિત્ર આગળ માસ પંડિતે અને કવિઓ ખજુઆ જેવા છે. મારા મિત્રની સોળમી વિદ્યા કળાં આ પંડિતેમાંના કેઈની પાસે નથી.”
રાજાએ તે પછી જાહેર કર્યું કે “આ મારી અર્ધ ગાથાની જે પાદપૂર્તિ કરશે તેને એકલાખનૈયા આપવામાં આવશે.”
લેકેએ આ સમસ્યા મેંએ કરી, ઘરે ઘર, ગામે ગામને નગરે નગર આ સમસ્યા બોલાવા લાગી. એક બીજા પાદપુક્તિ કરી રાજાને સંભળાવવા લાગ્યા. પણ રાજાના હૃદયમાં જે ભાવ હતો એ કઈ લાવી શક્યું નહી. જેથી લાખ સયા મેલવવાને કઈ ભાગ્યવંત થયે નહી. - જ્યારે દેશમાં આ સમસ્યા કઈ પૂરી શક્યું નહી ત્યારે લેકે પરદેશમાં જઈ આ સમસ્યાની ટેલ નાખવા લાગ્યા. દેશ પરદેશમાં લેકે સમસ્યાને અર્થ-ઉત્તરાર્ધ મેળવવા માટે એક લાખ સેનેયાનું ઈનામ મળવાની લાલચે નીકળી પડ્યા. - રાજાને પણ એટલું જ જોઈતું હતું એણે ધાર્યું કે બાળમિત્રની શોધ કરવા માટે આ યુકિત આબાદ હતી એણે જોયું
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૦૩) તે ઈનામ મેળવવાની લાલચે પોતાની પ્રજા ભારતના ખુણે ખુણે પહોંચી ગઈ હતી. કનોજદેશવાસીઓમાં ઇનામ જીતી જવાની સ્પર્ધા ચાલી હતી. એ ઈનામને માટે પરદેશ રખડતા લોકે રાત દિવસ મહેનત કરી રહ્યા હતા.
એક વૃતકારે વિચાર્યું કે આવી રીતે વ્યર્થ કાયકલેશ કેરવા કરતાં એ રાજગુરૂ બપ્પભટ્ટસૂરિ કયાં છે એની તપાસ કરવી, કેમકે એમના વગર આ સમસ્યા કેઈ પૂર્ણ કરી શકે એમ નહોતું. આજના જમાનામાં સરસ્વતી પુત્ર તે એ. એકજ હતા.
એણે સૂરિની તપાસ કરવા માંડી, દેશ પરદેશ ભ્રમણ કરતાં એણે જાણ્યું કે સૂરીશ્વર ગેડ દેશમાં પધાર્યા હતા. તરતજ ગેડ દેશમાં ગયે. ત્યાં એણે જાણ્યું કે સૂરિ તે ગાડરાજના ગુરૂ થયા હતા. જેથી ઘુતકાર લક્ષણાવતી નગરીમાં ગયે. બપ્પભટ્ટસૂરિને નમી એમની આગળ રાજસભામાં સમસ્યાનું પૂર્વાર્ધ કહી સંભળાવ્યું. -
સૂરીશ્વરે જાયું કે “આમ રાજાની પિતાને શોધવાની આ એક યુકિત હતી. ઘુતકારની પાસેથી રાજાની હકીકત જાણ્યા પછી એ સૂરીશ્વરે એનું ઉત્તરાર્ધ ઘુતકારને કહ્યું..
सुगृहितं च कर्तव्यं, कृष्ण सर्प मुखं यथा ।
ભાવાર્થ– કળા સના મુખની જેમ એ બધાં સારી. રીતે પકડી રાખવાં.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રજ) ? બમ્પભટ્ટસૂરિની ઉત્તરાર્ધ ગાથા વૃતકારે બશખર ધારી લીધી. ગુરુને નમી વંદન કરી એમની રજા લઈને કનોજ દેશ આવવા નીકળ્યો..
કજરાજ આગળ એ ધુતકારે બાકીનું અધું પદ કહે સંભળાવ્યું. પિતા મને ગત ભાવ સ્પષ્ટ રીતે જાર્યો હોવાથી રાજા ચમત્કાર પામ્યું, જેથી રાજાએ પૂછ્યું. “આ પાદપૂર્તિ કોણે કરી?”
ઘુતકારે ચલાવ્યું. “એ તે દેવ? મેં મારી શક્તિથી આપને ઉત્તરાર્ધ રચી આપ્યું.”
રાજાએ જોયું કે ધુતકાર તદ્દ અસત્ય બેલત હતે.
રાજાએ દમ ભરાવ્યું. કેમ સાચું માનીશ નહી કે; તારું ઇનામ પણ જશે અને શિક્ષા થશે. માટે સાચી હકીકત
ઘુતારે જોયું કે અહીં પિોલ ચાલે એમ નથી. માની જવામાં સાર છે નહીંતર માર ખાઈને સીધા થવું પડશે.” “પ્રભુ! માફ કરે? હઠ દેશમાં ગયે હતું. ત્યાં બપ્પભટ્ટસૂરિજીએ આ ઉત્તરાર્ધ રચી આપ્યું.”
રાજાને સંતોષ થયે, બપ્પભટ્ટસૂરિની વિશેષ હકીકત જાણવાને પૂછ્યું. “ ગુરૂ હાલમાં કયાં છે? અને શું કરે છે?”
- “દેવ? શૈડદેશના એ ગુરૂ થયા છે. આપના પ્રતિપક્ષી ધર્મરાજે આપથી પણ સહસ્ત્રગુણા માનપાનથી એમને પિતાના
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૫) રાજમહેલમાં રાખ્યા છે, એમના સહવાસથી વાણી વિનોદમાં દેવતાની માફક પિતાને કાલ ધર્મસજ સુખમાં વ્યતિત.
કરે છે.”
રાજાએ ઇનામ આપી ઘુતકારને વિદાય કર્યો.
– – મકરણ ૨૬ મું.
આમંત્રણ. પોતાના બાળમિત્ર સૂરિવરના વિરહથી રાજા દુઃખે દુખે જેમ તેમ પિતાને કાલ વ્યતીત કરતો હતે. એ ગુરૂ વિરહમિત્રવિરહનું દુઃખ ભૂલવવાને તે અનેક પ્રકારનાં બાહ્ય આનદનાં સાધન પ્રાપ્ત કરતો, પરંતુ પૂર્વના ઋણાનુબંધે કરીને એ દુઃખ એનું દૂર ન થઈ શકતું, તે ક્ષણમાં અંતઃપુરમાં તો વળી રાજા સભામાં કે વનમાં અથવા ઉપવનમાં મનને આનંદ મેળવવાના પ્રયત્ન કરતે. એના પંડિતો અનેક પ્રકારની યુતિ વાણી વિલાસવડે રાજાને મિત્રને ગમ ભુલવવાને પ્રયત્ન કરતા હતા. પણ રાજાને તે એ પંડિતે ઉપર અભાવ જ આવેલે, જેથી એ લેકેનું તે વચન સાંભળવું પણ એને ગમતું નહીં.
એક દિવસ શેકને દુર કરવાને રાજા નગર બહાર ઉપવનમાં ફરતાં હતા. તેવામાં એક મોટા વટવૃક્ષની નીચે એક
*
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) મુસાફરનું મુવેલું શબ પડેલું એના જોવામાં આવ્યું. એ વૃક્ષની શાખાએ એક કરપત્રટાંગેલું લટકતું'તું. તેમાં એક અર્ધ ગાથા લખેલી રાજાએ વાંચી. તારા મનિયામ પિયા જો સુપત્તિ |
રાજાએ એ સમસ્યા રાજસભામાં પંડિત અને કવિએને કહી સંભળાવી પિતાપિતાની બુદ્ધિ વડે એમણે એનું ઉત્તરાર્ધ કહ્યું, પણ એથી રાજાના મનનું સમાધાન થયું નહિ. રાજાએ વિચાર્યું “વેશ્યાના મુખની માફક વિદ્યાનું મુખ કેણે જોયું નથી. પણ એના હૃદયને પકડનાર તે મારા મિત્ર જેવા કેઈ વિરલા જ હોય.” - રાજાએ પેલા ઘુતકારને બોલાવ્યો અને સૂરિવર પાસેથી આ સમસ્યા પૂર્ણ કરી લાવવા આજ્ઞા કરી. રાજાની આજ્ઞા પામીને ઘુતકાર એ સમસ્યા લઈ બીજી વખત બપ્પભટ્ટીજીની પાસે ગયે. સૂરિને નમી-વાંદીને સમસ્યા કહી સંભળાવી, સમસ્યાનું અધું પાદ સાંભળીને ગુરૂએ તરતજ આગળનું ઉત્તરાર્ધ પદ કહી એની પૂર્ણાહુતિ કરી.
" करवत्तय बिंदु निवदुणं गिहेणं तं अज्झ संभरि । - ઘુતકારે આ પાદપૂતિ કનોજરાજની આગળ આવીને કહી સંભળાવી રાજા ઘણે હર્ષમાન થયે, “આહા ? પિતાના મન પ્રમાણે સમસ્યા પુરનાર આજે જગતમાં એ એક જ સરસ્વતી પુત્ર છે. પ્રધાન પુરૂષને સમજાવી એમને અહીંયા
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
(ર૭), તેડી લાવવાને મેકલવા જોઈએ.” રાજાએ એક દિવસ રાજસભામાં ગુરૂને તેડી લાવવા માટે પ્રધાનોને કહ્યું. “આપણા પ્રતિપક્ષી ધર્મરાજાના દરબારમાં સૂરિજી રહેલા છે. માટે તમે કઈ પણ પ્રકારે એમને સમજાવીને તેડી લાવે.”
આપે એમની ઉપેક્ષા કરેલા એ મનસ્વી પુરૂષ આવિશે કે કેમ? એ કાંઈ કહી શકાય નહિ, પણ આપની આજ્ઞાથી
અમે એમને સમજાવવા પ્રયત્ન કરીશું.” - તમે એમને મારા જ શબ્દમાં વિજ્ઞપ્તિ કર. સાથે આ પંડિતને પણ લેતા જાઓકે જેમણે એ મુનિવરને કાઢવામાં મુખ્ય પણે ભાગ ભજવે છે.” રાજાએ કહ્યું ને બાહ્મણનાં મુખ કાં પડી ગયાં.
મહારાજ ! અમારે અપરાધ ક્ષમા કરે ? ” પંડિતાએ માફી માગી. * “જાઓ? તમારા પાપનું મારા ગુરૂની માફી માગી પ્રાયશ્ચિત કરો. તમારી સલામતી ચાહતા હે તે એમને સમજાવી એમના શિષ્ય બની તેડી લા ! એમને તેડી લાવ્યા વગર તમારૂં મુખ મને ના બતાવતા ?”
પ્રભુ અમારી વિનંતિથી એ મનસ્વી પુરૂષ આવશે નહીં. અમારા કરતાં તે રાજપ્રધાને એમને સમજાવી આપના તરફથી વિનંતિ કરશે.” પંડિત બેલ્યાં.
તમારેજ જવું પડશે. જે તમારામાં નિમકહલાલી
ભજવ્યો છે. જેમણે એ
સુખ શીક
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) હોય તે જાએ એમને મનાવીને તેડી લાવે. ” રાજાએ પરખાવી દીધું.
મને કે કમને આજ્ઞા મંજુર કર્યા વગર ચાલે એમ કયાં હતું ? એ લક્ષમીવાન આગળ સંસારના માયાપાશમાં બંધાયેલા પંડિતને નમવું પડ્યું. સરસ્વતી ત્યારેજ લક્ષ્મીને જીતી શકે કે એ નિઃસ્પૃહ–ત્યાગી પુરૂષને વરી હેય. બાકી તે મોટા મોટા પંડિત-વિદ્યાના અધિષ્ઠાતાઓ પણ લક્ષ્મી આગળ નમી પડે છે. એ લક્ષ્મી પંડિતને મેંએ પિતાની ખુશાસ્ત કરાવે, એમને ટળવળાવે, ત્યારે વળી ડીક પિતાની પ્રસન્નતા દેખાડે. સંસારમાં કવચિત જ એવું જોવાય કે જ્યાં લક્ષ્મી અને સરસ્વતી સંપીને એક સાથે રહેતાં હોય. બાકી તે
જ્યાં સરસ્વતી હોય ત્યાં લક્ષ્મી ન હોય અને લક્ષ્મી હોય ત્યાં સરસ્વતી ન હોય. એવું પણ બને છે કે લક્ષમી આગળ સરસ્વતીને પણ માથુ નમાવવું પડે છે. એની ખુશામત કરવી પડે છે. લક્ષ્મીને અનુકુળ રહેવું પડે છે. કોઈ પ્રસંગે સરસ્વતી લક્ષમીને જીતી જાય છે. સરસ્વતી પુત્રે આગળ લક્ષ્મીવાના રાજાઓનાં મસ્તક નમેલાં હોય છે. કારણ કે જગતમાં તે જેનું બળ અધિક હેય એ છતી જાય એ સામાન્ય નિયમ છે.
રાજાની આજ્ઞાથી પ્રધાને અને પંડિત ગડ દેશમાં બપભટ્ટ સૂરિની પાસે આવ્યા. કુશલ વર્તમાન પૂછી એમણે રાજાની વિનંતિ કહી સંભળાવી.
પ્રધાનની વાણી સાંભળી સૂરિએ કહ્યું “અમારા
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૯ )
આવવાથી એમના–રાજાના આ પડિતાને દુ:ખ થાય, વળી પાછી એમને ખટપટા કરવી પડે એવું અમારે શામાટે કરાવુ જોઇએ ! કનોજરાજની સભા પણ પંડિતાથી ક્યાં ભરેલી નથી ? ’
શ્લાન મુખવાળા પડિતાએ ગુરૂની ક્ષમા માગી, “ સ્વામિન્ ! અમારા દોષ તરફ આપે દુર્લક્ષ્ય આપવુ જોઇએ. અમારા ઉપર કૃપા કરી આપે અમારા સ્વામીની વિનંતિ માન્ય કરવી જોઇએ.
""
“ પંડિત મહાશયા ? એ નજ અની શકે ! અત્યારે જોકે તમારા દિલમાં પશ્ચાત્તાપ સળગે છે છતાં કાલે અમારા આવવા પછી વળી ખટપટ જાગે એ ઠીક ન કહેપાય. ” રિજીએ જણાવ્યું.
પડિતા મનમાં તે ઘણા લજવાયા. એમને લાગ્યું કે આવા ઉત્તમ પુરૂષ સામે ધર્મદ્વેષી બની ખટપટ ઉભી કરી એ ઠીક કર્યું નહી. મહારાજ આમરાજ આપના દર્શન માટે ઘણા અધિરા છે. આપ કોઇ રીતે પણ ત્યાં આવા એજ અમારા મનની અભિલાષા છે. ” એક પડિતે કહ્યું.
66
“ આપ લેાક કોઇ રીતે સ્વામીનું મન મનાવા તા રસ્તા સરળ બની શકે. ” રાજમંત્રીએ પંડિત મહાશયાને કહ્યું.
“ તમે કુમાલિભટ્ટને તે દિવસે વાદ કરવા તમાશ
૧૪
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
તત્વાનું સ્થાપન કરવા બેલાવવા કહેલું, જ્યારે તમારા પડિત મહાશય—આચાર્ય મહાશય આવે ત્યારે અમને આમ ત્રણ કરજો, ધર્મ રાજ તરફથી હું યાદ કરવાને આવીશ; પછી કાંઇ ?” સૂરિજીએ જણાવ્યું.
'પ
ગુરૂ મહારાજ ! એ ગઈ બાબત શા માટે યાદ કરી છે ? અમે સમજીએ છીએ કે આપની સાથે વાદ કરવા કાણ શક્તિવાન છે ? ”
"
ર
પણ તમારા વેદાંતમતનુ' તમે મારી આગળ ત્યારે પ્રતિપાદન કરાને ? તમે પાછળ શા માટે જૈનમતની નિંદા કરા છે ? એ દનના સાધુઓને શુદ્ર આદિ હલકા વિશેષ@ાથી વધાવા છે ? ” સૂરિએ કહ્યું.
ܕܕ
“ ભગવન્ ! એ તે સ્હેજ સ્વભાવે કોઈના મુખમાંથી એવાં હલકાં વચન નીકળ્યાં હશે, એ સમધી આપે મનમાં કઇ લાવવું નહી. જૈનત્ય માટે, એના સિદ્ધાંત માટે અમને પણ માન છે. ” એ પંડિતામાંના એકે સૂરિવરના મનનુ સમાધાન કર્યું .
જો તમને જૈન સિદ્ધાંત માટે માન હોય તો તમે શામાટે જૈનપણુ અંગીકાર કરતા નથી. ” રિવરે એમના સત્વની કસાટી કરવા માંડી.
“ આપ જો કનોજ આવવાને મહેરબાન થાઓ તે આપનું વચન અંગીકાર કરવામાં અમને હુંરકત નથી.” પડિતામાંથી એક:જણે કહ્યું.
“ મને રાજી રાખવા ખાતર તમે જૈન યાએ, એના
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૧) કરતાં જેનતત્વને અભ્યાસ કરી તમે જેન થાઓ એથી તમારા આત્માનું કલ્યાણ થાય.” સૂરિએ કહ્યું.'
આપના સહવાસથી એ અમારી તત્વદષ્ટિ શુદ્ધ થશે. આમરાજાની સાથે અમને પણ આપના જ્ઞાનને લાભ મળશે. એ શું એછી વાત છે? ભગવદ્ ?”
બ્રાહ્મણોએ ગુરૂ વચન અંગીકાર કરી જૈનત્વ અંગીકાર કર્યું. પછી સૂરિને વિનંતિ કરી કે “ભગવદ્ ? આપની વાણી પ્રવાહમાં લુખ્ય અમારા રાજાને અન્ય કઈ કવિની વાણી રચતી નથી. આ૫ની કથા જેમણે સાંભળી હોય એને અન્યની કથામાં રસ ક્યાંથી પડે! ઉત્તમ વૃક્ષના પાંદડાને ખાનારા કસ્તુરી મૃગો ક્યારે પણ તૃણ–ઘાસ ખાતા નથી. માટે આપે હવે સત્વર ત્યાં પધારવું જોઈએ.”
પંડિતનાં વચન સાંભળીને ગુરૂએ કહ્યું. “તમે આમરાજાને કહે કે અમે આવવાને આતુર છીએ. પણ ધર્મરાજ સાથે અમારે કબુલાત થઈ છે કે “આમરાજ જાતે આવીને તમને તેડી જાય ત્યારે આપે જવું.” માટે તમે આમરાજાને મોકલજો, કેમકે સત્યવાદી પુરૂએ પ્રતિજ્ઞાન ભંગ કરે એ સારૂં નહી. ને આમરાજાને આ પત્ર આપજો.” એમ કહીને એક પત્ર આપે.
તે પછી આમરાજ આગળ આવીને પ્રધાનોએ અને પંડિતાએ સર્વે હકીકત કહી સંભળાવી અને ગુરૂએ આપેલ પત્ર આપે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) પ્રકરણ ૨૭ મું.
ગોદાવરીના તીરે. મનુષ્ય છતાં આરાજાનું રૂપ તે જુએ? એ સંદર્ય દેવબાળાને વિહળ કરે તે માનવ રમણીઓ તે અવશ્ય લોભાયજ આહા? શું એની કેડીલી ચાલ? એ મધુરૂ મંદદ મંદ હાસ્ય કરતું ચંદ્રવદન! પુરૂષ છતાં એ મનમેહક સ્વરૂપ! એ તે અદ્દભૂત જ! જગમાં રૂપલક્ષમી તે રમણીયેના જ બાપની? પણ આતે રૂપવંતી રમણીઓ પણ એની સ્પર્ધા કરી શકે એવું અથાગ રૂપ! હું દેવબાળા છતાં એણે મારું મન વિહલ કર્યું. અરે ? એને મેલવવા-એની સાથે વિલાસ ભેગવવા મારું મન પણ અધિરું થઈ રહ્યું. એ પણ રૂણાનુબંધજને?” મનુષ્ય કરતાં ઉચ્ચ કેટીમાં જેની ગણના થઈ શકે એવી એક દેવબાળાના આ ઉદગાર હતા. અહીં છાવણી નાખીને રહેલા ઘણા પુરૂષમાંના એક પુરૂષ તરફ એનું આકર્ષણ થવાથી એ દેવબાળાનું હૈયું એને મલવા-ભેટવા અધિરૂં થઈ રહ્યું હતું.
કને જરા આમરાજા પિતાના કેટલાક સારભૂત પ્રધાન પુરૂષની સાથે ગડદેશ તરફ જવાને રવાને થયો હતે. એ નાના કાફલાએ માર્ગમાં ગોદાવરીને કાંઠે દેવમંદિરની પાસે આ સુંદર જગા જોઈને વિશ્રાંતિ લેવાને ઠરાવ કરી પડાવ નાખે. આ રીતે લક્ષણાવતીમાં જઈ ગુરૂ મહારાજને તેડી લાવવા.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૩ )
એમને વિનતિ કરવી એ એના નિશ્ચય હતા. જો કે ધમ રાજ એના વિશેષી હતા એની રાજસભામાં આમરાજ આવ્યે છે એવી એને ગંધ માત્ર પણ આવે તેા એની રીતસર સેવાભક્તિ કરવાને—પકડી લેવાને એ આતુર હતા. એ માટે તે એણે ગુરૂ પાસે પ્રતિજ્ઞા કરાવી હતી કે– આમરાજ. જાતે જ આપને આમંત્રણ કરવા આવે તેા જવું ’ અને ખાત્રી હતી કે કાઇ દિવસ આમરાજ ગુરૂ મહારાજને વિન ંતિ કરવા આવશે, એ સમયે એને હાથ કરવાના દાવ ઠીક હાથ આવશે. એક પ્રબળ શત્રુ એ રીતે અનાયાસે કબજે થશે.
આમરાજા પણુ યુક્તિ પ્રયુતિથી કામ કરવા માગતા હતા. કઇ રીતે એણે ગુરૂપાસે જવાના વિચાર મક્કમ કર્યો હતા. પેાતાના પ્રધાના યુક્તિ પ્રયુક્તિમાં કુશળ હતા. ધર્મરાજની આગળ જ સૂરિવરને વિન ંતિ કરવી એ માટે કેવી ગોઠવણ કરવી એમાં એ નિપુણ હતા, એ માટે દરમજલ પ્રયાણ કરતાં ગેાદાવરીને કાંઠે એક ગામની નજીક દેવમં-િ રમાં અત્યારે ઉતર્યા હતા. ત્યાં રહેલી દેવમંદિરની અધિષ્ઠિત વ્યંતરદેવી કનોજરાજના રૂપસાંદર્ય ઉપર મુગ્ધ થઈ હતી.
અત્યારે રાત્રીના પ્રથમ પ્રહર વહી ગયા હતા, રાજપુરૂષા અને પ્રધાના નિદ્રાદેવીના ખાળે પડવાને આતુર થઇ રહ્યા હતા. કનોજરાજ પણ દેવમંદિરના એક ઓરડામાં શયનના પોશાકમાં સજ્જ થઈ સૂવાની તૈયારી કરી રહ્યો હતા. ઇષ્ટદેવનુ સ્મરણ કરી દેવગુરૂને નમી–વંદી અત્યારે મિચ્છાના ઉપર બેઠા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) હતે, એવામાં એની દ્રષ્ટિ એકમનમોહન સુંદર વસ્તુ ઉપર પડી. એકસોળ વર્ષની તરૂણ લાવણ્યવતી બાળા મંદમંદડગલે ચાલતી એની સામે આવીને ઉભી. એનાં સુંદર અને નાજુક અવયવો હાવભાવ ભરેલાં હતાં, વદન ઉપર મંદમંદ હાસ્ય છવાયું હતું. એ ચંદ્રવદનનું લાલિત્ય, હૈયાના ઉંડાણમાં રહેલો પ્રેમપ્રવાહ, મૃગનયની સમાં સ્થિર વિશાલ નયને એમાંથી ગ્રસ્ત સ્નેહ, એનું આકર્ષણ અભૂત હતાં. ખચિત મેટા ભાગ્યથી પણ ન મલી શકે એવું એ દિવ્ય સંદર્ય મનુષ્યના ઉપભેગમાં તે કવચિત જ આવી શકે ?
“રાજન ! તમારી ઉપર હું પ્રસન્ન છું?” રાજાની નજીક સામે ઉભાં ઊભાં એ દેવબાળાએ મધુરૂ હસ્તાં કહ્યું.
બાળા? તું કેણ છે? અત્યારે આ સમયે અહીયાં?” રાજાએ એના સંદર્યમાં અંજાઈ આંખે ચળતાં પૂછયું. “આહા? મનુષ્યમાં તે આવું સંદર્ય નિજ સંભવી શકે?”
દેવબાળા મૃદુ હસી. “તમારું કથન સત્ય છે !” “કેમ તે પછી તું કોણ છે ત્યારે?”
આ દેવમંદિરની અધિષ્ઠિત વ્યંતરદેવી?” રાજા ચમક્યો. “શું તું દેવી છે?”
હા! મહારાજ ?” “અત્યારે અહીયાં કેમ આવી છે!” તમને મલવા! હૈયાની હેશ પૂરી કરવા? ”
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૫) “એટલે?”
“તમારૂં સોંદર્ય જોઈ હું મેહ પામી છે. મહારાજ? મારી ઉપર પ્રસન્ન થઈ મારૂં સંતપ્ત હૈયું શાંત કરે ?”
“તું દેવી હું મનુષ્ય! તારો ને મારે મેળ કેમ મલે ?”
શા માટે ન મળે? જુઓને ભેગને યોગ્ય મારૂ લાવણ્ય તમારે પ્રેમ છતવા કેવું અધિરૂં છે !”
બેશક આવું અથાગ સંદર્ય મેં આજેજ જોયું છે? એ રૂપનું પાન કરતાં મારું ભાન પણ મેં ખયું છે! આહ! શું અજબ સ્વરૂપ ?”
એકાંત હતી, શાંતિ હતી, રાત્રિનો બીજો પ્રહર શરૂ થઈ ચુક્યું હતું. એક દેવબાળા હતી બીજે મનુષેત્તમ હતા. - ગની કળામાં બન્ને રસીક હતાં. પુષ્પધવાના અમોધ શસ્ત્રોના ઘા બન્નેને લાગેલા હતા. હેયાં એકબીજાને ભેટવા ઉછળી રહ્યાં હતાં. એકાંતનો લાભ મેળવી અંતરમાં થતાધબકારાથી એ શરીર કંપી રહ્યાં હતાં. અરસપરસ હૈયાં ભેટવાને એકબીજાને પ્રેરણા કરી રહ્યાં હતાં. પળે પળે મન્મથના આવેશમાં બાહ્યાજ્ઞાન ભુલાતું ને ભુસાતું, મન્મથે કયારનાં દર્શન માત્રથી હૈયાં વાવ્યાં હતાં. એ અધિરે રાજા મંદમંદ હાસ્ય કરતે બિચ્છાનેથી ઉભે થયે. દેવબાળા એ હાસ્ય જીલવા ધડકતે હૈયે આતુર હતી. “પ્રાણપ્રિયે ! સંસારમાં એનું જ જીવ્યું ધન્ય છે કે જેણે તારા અધરોષનું પાન કરતાં પોતાના વિશાળ હૈયા ઉપર તને સ્થાન આપ્યું હશે.”
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) ખચીત એજ નારી જીવન સફલ થતું હશે કે જેના કને જરાજ સ્વામી હશે.” દેવબાળા હસી.
મંદમંદ પગલે કનોજરાજ ડગલાં ભરત દેવબાળાની પાસે આવ્યું એ કામના તેફાનથી ધ્રુજતો મજબુત હાથ દેવબાળાના સ્કંધ ઉપર મુક. આ સાથે આ મેલવી દેવબાળાની સ્થિર આંખમાંથી અમૃત સમાન ઝરતા પ્રેમપ્રવાહનું પાન કરતાં રાજાનાં લોચન પણ સ્થિર થઈ ગયાં. “મહારાજ?” બોલતાં બોલતાં દેવબાળાનાં લોચન હસ્યાં. - “દેવબાળા?” કહી રાજાએ એ કેળનાગર્ભસમી એની નાજુક કમ્મરની આસપાસ પિતાના હાથ વિંટાળ્યા. મદનના સંતાપથી લાલ લાલ થયેલા એ વિશાળ કપાળ પ્રદેશ ઉપર એક મીઠું ચુંબન લીધું. દેવબાળાએ એ વિશાળ હૈયા ઉપર પિતાનું શરીર નાખી દીધું. પ્રણયરસનાં મધુરાં પાન એ રીતે ભેટીને પીવાયાં.
એ સુખી જીવડાઆને વિશાળરાત્રી પણ ક્ષણ જેવી લાગી પ્રાત:કાળ થવાની તૈયારી હતી. એટલે રાજાએ એ દેવબાળાની રજા માગી. “હૃદયેશ્વરી? મારા માણસે તૈયાર થઈ મારી રાહ જોતા હશે. અત્યારમાં જ અમે ગડદેશ તરફ રવાને થવાના છીએ?”
તાજા-નવીન પ્રેમમાં વિગએ બન્નેને દુઃખકારક હતા. મન ચાહતું કે બન્ને એક બીજા સાથે રહે. પણ ફરજ ચેતવતી કે આરંભેલું કાર્ય અધવચ રખડતું મુકવું એ પંડિતજનને
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૭) ચેાગ્ય તા નજ કહેવાય. મહારાજ ! થોડા દિવસતા રહેા અહીયાં ! ” દેવમાળાએ જણાવ્યું.
“ મને પણ જવું ગમતું તેા નથી. આવું સાંઢ પૂર્વના પ્રશ્નળપુણ્ય ચેાગેજ મલી શકે ? કે આ નવજુવાની અનાઘ્રાત પુષ્પની માફક હંમેશાં તાજીનેતાજી ભાગમાં આવે ? મારાં એવાં ક્યાંથી અહાભાગ્ય હેાય કે આ હમેશ ખીલેલ પુષ્પ મારા ભાગમાં આવી શકે !” રાજાએ જીજ્ઞાસાથી કહ્યું.
66
“તા શામાટે ઉતાવળા થાઓ છે ? હું તમારા ચરણની દાસી છું. રાજ આપણે નવાનવા અને તાજી યુવાનીના ભાગે ભાગવીશું. પૂર્વે ભરત મહારાજ પણ ગંગાદેવીના પડખામાં હજાર વર્ષ પર્યં ત રહ્યા હતા. મનુષ્ય સ્ત્રી કરતાં દેવમાળાઓ સાથેના ભાગમાં અસંખ્ય ગણું અધિક સુખ ભોગવાય. દેવાંગના મન ગમતુ રૂપ કરી શકે. ભાગને અનુકુળ સર્વ સામગ્રી મેલવી શકે. પુરૂષને પાતાની કળાથી અનંત ગણું સુખ આપી શકે.” દેવાંગનાએ કહ્યું,
“છતાં દેવી ફરજ આગળ હું લાચાર છું. તમારી વાત ઉત્થાપી શકુ તેમ નથી, તેમ ગુરૂ દૃન વગર પણ રહી શકતા નથી, એ ખાલમિત્રના વિયાગ અસા છે.”
રાજાનાં વચન સાંભળીને,દેવીએ કહ્યું. “જેવી તમારી સરજી !”
દેવીની રજા લઇ રાજા પેાતાના પરિવાર સાથે આગળ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૮) ચાલ્યું. છતાં એ દેવબાળાને મેહદુત્યાજ્ય હતું. રાતનાં એ ભોગવેલાં સુખે વારંવાર એને સ્મરણમાં આવવા લાગ્યાં. એ દેવબાળાનું સુંદર સ્વરૂપ મનુષ્યને અજબમેહક હતું. માર્ગગમન કરતાં પણ એના હૃદયપટ ઉપર એ ચિત્ર ખડું હતું. કેટલેક દિવસે માર્ગનું ઉલ્લંઘન કરીને તે ધર્મરાજની નગરીમાં આવી પહોંચ્યા.
પ્રકરણ ૨૮ મું.
લક્ષણાવતીમાં. રાત્રીના સમયમાં આમરાજા પોતાના માણસો સહીત ધર્મરાજની નગરીમાં આવી ગુરૂ મહારાજને નમે. સારી રીતે વાર્તાલાપ કરી મલ્યા-ભેટ્યા. બન્ને મિત્રેનાં હૈયાં હરખ્યાં, રાજાને ઘણે હરખ થયો. “ભગવદ્ ! આજે મારી પ્રીતિ સફલ થઈ, જન્મ સફળ થયે. આજ મને માને કે મારા મનુષ્ય જન્મનું ફલ પ્રાપ્ત થયું. તે પછી શેષ રાત્રી રાજાની માનિતી વેશ્યાને ત્યાં પસાર કરી. પ્રભાતે એણે પિતાનાનામવાળ કંકણ વારાંગનાને ભેટમાં આપી દીધું.
પ્રાત:કાળ થયે. એટલે સુરિયથા નિયમ પ્રમાણે ધર્મરાજના દરબારમાં આવ્યા. ધર્મરાજ સાથે અનેક પ્રકારે વાણીવિદ ચાલી રહ્યો હતે. એવામાં કને જરાજ સ્થગી
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯).
રતુ' સ્વરૂપ ધારણ કરી હાથમાં ખીન્નૂરૂ લઇ પાતાના પ્રધાનાની સાથે ધર્મરાજના દરબારમાં આબ્યા. રાજપુરૂષોને જોઈ આવા ! આવે ! આમ ! આવા ?” ગુરૂ અપ્પભટ્ટસૂરિએ આમરાજનું સન્માન કર્યુ. રાજન્! આ આમરાજાના પ્રધાના મને તેડવા આવ્યા છે. ”
66
મમરાજે આમરાજાના પુરૂષોને એક દૃષ્ટિથી નિહાળ્યા. એણે રાજપુરૂષાને પૂછ્યું.” હે મંત્રીશ્વરા ! તમારા સ્વામી કેવાક છે !”
રાજપુરૂષાએ સ્થગીધર તરફ્ અંગુલી નિર્દેશ કરી કહ્યું. “મહારાજ ! અમારા મહારાજ આ સ્થગીધર જેવા છે ! આપ એમને જોઇ ખાતરી કરી લ્યા !
,,
એટલામાં ગુરૂ મહારાજે પૂછ્યું. “ તમારા હાથમાં શુ
છે?
2
“ બીજા ઉરા !” સ્થગીધરના વેશમાં છુપાયેલા આમરાજાએ કહ્યુ.
“આ ખીજું શું છે ?” ધર્મરાજે કહ્યુ. તેના જવાબમાં સ્થગીધરે કહ્યું. “તુ અરીપત્રક છે—તુ શત્રુ છે.”
ધર્મરાજ તીક્ષ્ણ નજરથી સ્થગીધરનાં લક્ષણ જોવા લાગ્યા, ઇંગિતાકારથી રાજાની ચેષ્ટા જાણી લઇ સૂરિવરે ઉચ્ચામાં ઉચ્ચા વાણી વિલાસને પ્રવાહ રેડ્યો એ પ્રવાહમાં રાજા સહીત રાજસભા એવી તેા મુગ્ધ થઇ કે એ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
અવસરના લાભ લઇ કનેાજરાજ ત્યાંથી ખસી ગયા. ઝટપટ રાજદ્વાર આગળ આવ્યા. દ્વારપાળ માટે પુરૂષ ધારી અને નમ્યા. રાજાએ એક કકણુ રાજાની માનિતી વારાંગનાને આપેલું બીજી આકી રહેલું સુવર્ણ કંકણ એણે દ્વારપાલને આપી દીધુ. બન્ને કકણા પેાતાના નામથી મુદ્રિત હતાં. નગરના દરવાજાથી અહાર નિકળીને પેાતાને માટે તૈયાર રહેલી શીઘ્ર વેગવાલી સાંઢણી ઉપર સ્વાર થઈ સ્વદેશને મારવાને થઈ ગયા. જોજન જોજનને અંતરે સાંઢણીયા તૈયાર રખાવી હતી. પવનની માફક હુંકારતા અને એક પછી બીજી બદલતા રાજા એ પ્રહરમાં તા ધમ રાજની હદ ઉલંધી ગયા.
એ પ્રહરપર્યંત ગુરૂની વાણીવિલાસમાં મગ્ન થયેલેા રાજા અચાનક જબકયા. એણે ગુરૂ સામેથી સહસા સ્થગીધર તરફ નજર કરી પણ એતા પૃથ્વીના પડમાં સમાઇ ગયા. “પ્રભુ ! સ્થગીધર કર્યાં ?” રાજાએ સહસા પૂછ્યુ.
લગભગ એ પ્રહર વહી ગયા હેાવાથી ખુલાસા કરવામાં ગુરૂને કાંઈ અનુચિત જણાયું નહી. “રાજન્ ! એ સ્થગીધર કાણુ હતા એ તમે સમજ્યા કે ?”
રાજા આશ્ચય પામ્યા. એના હૈયામાં ધ્રાસકા પડયા એને લાગ્યું કે આ છુપા ભેદથી પાતે ઠગાઇ ગયા હતા. ઉત્સુક હૈયે પૂછ્યું. “ભગવન્ ? એ સ્થગીધર તે કાણુ ?”
સૂરિવર મંદ હસ્યા. “એ સ્થગીધર તે કનેાજરાજ પાતેજ ?
,,
રાજન
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) ધરાજ ચમ, એણે હાથ ઉપર હાથ પછાડ, જેસથી પિતાના અને હાથે એક બીજામાં ભરાવી આમળ્યા. “હા!. ભગવન? શું એ પિતે આમ હતો કે?”
મારા વચનમાં તમને અવિશ્વાસ છે રાજન? એ પોતે મને આમંત્રણ કરીને ચાલ્યા ગયા” સૂરિવરે જણાવ્યું.
એટલામાં રાજાની માનિતી વારાંગનાએ એક સુવર્ણ કંકણ રાજાના ચરણમાં મુકયું, રાજાએ સુવર્ણ કંકણ ઉપર આમ રાજાનું નામ વાંચ્યું. “ ઓહ આ શું? તને આ સુવર્ણ કંકણ કણે આપ્યું.”
દેવી રાતના મારે ત્યાં એક ઉત્તમ પુરૂષ આવેલા, મારી સેવાથી પ્રસન્ન થઈ આ સુવર્ણ કંકણ એમણે મને આપેલું સાથે કહેલું કે આ સુવર્ણ કંકણ તું રાજાને બતાવજે જેથી મહારાજ હું આપને બતાવા આવી છું.” વારાંગનાએ કહ્યું
શું તારે ત્યાં એ રાત રહેલે કે?” રાજાએ પૂછયું - “હા? મહારાજ!” તેણીએ જવાબ આપે.
ત્યાં તે દ્વારપાલે આવીને બીજું કંકણ રાજાને બતાવ્યું એ કંકણ પણ રાજાએ જાણી લીધું. કે તે આમરાજાનું હતું.
ભગવદ્ ! અફસોસ! હું ઠગાઇ ગયે, દેવે મને છેતર્યો. આવા પ્રબળ મેમાનની હું પરેરણાગત બરાબર ન કરી. શ. પણ હરક્ત નહી.”
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) - રાજા એમ કહીને સેનાપતિ તરફ ફર્યો. “સેનાપતિજી! એને પકડવાને તમારૂં ઘોડેશ્વાર લશ્કર ચાકર છેડી મુકે ! ગમે ત્યાંથી પકડલાવી મારી આગળ એને હાજર કરે !”
રાજાનો હુકમ સાંભળતાં જ ઘડેશ્વાર સૈનિકે આમરાજને પકડવાને ચારે દિશાએ તીરની માફક છુટ્યા.
- “રાજન ! તમારો પ્રયાસ વૃથા છે. એ પુરૂષ અત્યારે તે તમારી હદ પણ વટાવી ગયા હશે”શરૂમહારાજે કહ્યું.
એ કેમ બની શકે ભગવન! હજી તે હમણાં જ એ અહીંથી ગમે છે ને ! એટલામાં તે હદ છોડીને કેવી રીતે જઈ શકે?.”
રાજાને જવાબ સાંભળી કને જરાજના રાજપ્રધાને હસ્યા “દેવ? જે જન જન ને અંતરે પવનવેગી સાંઢણીએને અમે અમારા રાજા માટે તૈયાર રખાવી છે. એ દરેક ઠેકાણે સાંઢણીઓને બદલતા અને પવનની માફક ગતિ કરતા કાજરાજ અત્યારે આપની હદ છોડી કયાંય દૂર પસાર થઈ ગયા હશે”
હા! ત્યારે તે હું ઠગાઈ ગયે!” રાજા ઘણોકકળ્યો
બીરાની ઉક્તિથી એણે જણાવ્યું કે “બીજો રા ” છતાં તમે સમજી શકયા નહી, વળી અરીથી સ્પષ્ટ કર્યું. પણ હવે શું ઉપાય! બનનાર બની ગયું.” ગુરૂએ રાજાને દિલાસે આપે.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
('૨૫૩)
“ હાય! એ બધુ સરસ્વતીની કુટિલતાનું ચેષ્ટિત છે. વ્યંગ વચનથી કહેવાયેલી એ બધી ભરમ ભરેલી ગાષ્ટ્રી છે. ” રાજાએ કહ્યું.
એમાં કાઈ સરસ્વતીને દોષ ન દેવાય, પણ આપણીજ અજ્ઞતાનું એ પરિણામ કહેવાય ! હશે હવે ગઇ વાતના શાક શે ! ” ગુરૂએ રાજાનું મન મનાવ્યું “ અમારી પ્રતિજ્ઞાપૂર્ણ થવાથી અમે હવે કનાજ દેશ તરફ વિહાર કરશું ? ” સૂરિવરના વિહારની વાત સાંભળી રાજા દુભાયા, પ્રભુ 1 મારા મનની મનમાંજ રહી. હતાશ ! વિધિએ મને દગા દીધા, નહીતર તેા આમરાજની બરાબર રીતે મહેમાન ગતિ કરત ! આપ શ્રીમાને પણ અહીયાંજ રાખત ? ”
ડે
“ હશે ! રાજન ! તમારી પ્રતિજ્ઞા મુજમ આમરાજ રાતે જાતે આવીને વિનંતિ કરી ગયા એ પેાતાનુ કાર્ય સત્વર સાધી ગયા. ”
આપને સુખ પડે તેમ કરો ! ” દુભાતા મને ધરા
66
સૂરિવર રાજાની આજ્ઞા લઇ પાતાના મુકામે આવ્યા રાજાનુ લશ્કર પણુ નાસી પાસ થઇ પાછુ આવ્યું સુરિએ રાજ પ્રધાના સાથે વિહારની તૈયારી કરવા માંડી, ત્યાં રાજાને માનિતા નાકપતિ સૂરિવરને આષીને નમ્યા. સૂરિવરની અલાકિક કાવ્ય શકિત, એમના વાણી વિલાસ, એમનામાં રહેલી
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગ–વૈરાગ્ય વૃત્તિ, એ સમશ્યા પૂરવાની એમની અદ્દભૂત શક્તિ એ ઉપર કવિ મુગ્ધ થયે હતે. “સૂરિવર ! રાજાઓ જેમના ચરણમાં નમન કરી રહ્યા છે એવા આપનું હું શું પ્રિય કરું?”
કવિરાજ ! અમે તે ત્યાગી છીએ. અમને કઈ ચીજને ખપ હોય! છતાં તમારા હૃદયમાં આવી અપૂર્વ ભક્તિ છે, એ શું થોડું છે!” ગુરૂએ કહ્યું.
છતાં ભગવદ્ ! કંઈ મારા લાયક કાર્ય હોય તે ફરમા ! જે બજાવી હું આપને અનુણ થાઉ!” કવિરાજ પિતાની અપૂર્વ ભક્તિ દર્શાવી.
“કવિવર ! હાલમાં એવું કંઈ ખાસ કારણ નથી. છતાં પણ જ્યારે એ કઈ સંજોગ ઉભું થશે, એમાં કદાચ અમને તમારી જરૂર જણાશે તો તે પ્રસંગે અમે તમને અવશ્ય યાદ કરશું સમજ્યોને !” બોલતાં બોલતાં સૂરિવર હસ્યા.
તે આપની કૃપા એટલી, એ દિવસ હું મારે ધન્ય થયેલે સમજીશ.” સૂરિવરનું વચન કવિરાજે વધાવી લીધું.
કવિરાજ ! અમે તે હવે વિહાર કરશું ! પણ કોઈ કઈ સમયે તમારી રાજસભામાં વાણી વિલાસને સમયે અમને યાદ કરજે?” સૂરિવર બેલ્યા.
અહીંની રાજ સભા અને રાજાને હાલમાં થોડા વખતને માટે તે આપશ્રી ક્ષણે ક્ષણે યાદ આવશે, જેમ જેમ આ તાજે
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રર) બનાવ જુને થતું જશે એમ છે કે આપનું સ્મરણ ઓછું રહેશે છતાં પણ અમુક પ્રસંગ સમયે તે આપશ્રી જરૂયાદ આવશે. પણ અત્યારે તે આપ સિવાય અમારી રાજસભા ઝાંખી પડી ગઈ. અમને ગર્વ હતું કે આપને અહીંયાં સન્માનીને અમે કને જરાજનું નાક કાપ્યું હતું. પણ આજે એ સમય પલટાઈ ગયે. હવે તે લાચાર!” વાપતિએ કહ્યું. - કવિરાજ! ભવિતવ્યતા બળવાન છે. જે કાળે જે બનવા નિર્મિત હોય એ અવશ્ય બને છે. ડાહ્યા પુરૂષે એમાં હર્ષ કે શેક કેને કરે?”
શુભ દિવસે બપ્પભટ્ટસૂરિ પિતાના પરિવાર સહિત ધર્મરાજની રજા લઈ છેલ્લાં એમને ધર્મોપદેશ આપી આમ રાજના પ્રધાને સાથે કને જ દેશ તરફ વિહાર કરી ગયા.
પ્રકરણ ૨૮ મું.
ગુરૂ વિયેગ. બપ્પભટ્ટસૂરિ લક્ષણાવતીથી વિહાર કરતા આમરાજાની હદમાં આવ્યા, ત્યાં આમરાજ એમની રાહ જોતા હતા તે માર્ગમાં મળ્યા. બધા સાથે ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા. રસ્તે વોણવિદ કરતાં જતા હતા, એવામાં રાજાએ તલાવમાં એક ૧૫
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
શીક્ષને પાણીમાં માં નાખીને બકરાની માફક પાણી પીતા જોયા, આવી રીતે આ પુલિંદની વિચિત્રતા જોઇ તરતજ કનેજરાજે પ્રાકૃત કાવ્યનું અર્ધ પદ કહી સંભળાવ્યું.
पसु जीम पुलिंदउ पय पीअइ जुपंथिउ कवण कारणिए પશુની માફક આ વનેચર–ભીહ તલાવમાં
ભાવા ક્યા કારણે પાણી પીતા હશે. ?
રાજાની આ સમસ્યા સાંભળીને સરિએ તરતજ ઉત્તરા પદ કહ્યું, કેમકે સિદ્ધ સારસ્વત પુરૂષ એવી સમસ્યામાં પશુ પ્રત્યુત્તર આપવાને વાર લગાડતા નથી.
' करवेवि करं विय कज्जलिण मुद्रहिअं सुसिवारणिए. '
ભાાંથ—કાજળથી શ્યામ થયેલા પ્રેમની નિશાનીવાળા હાથ રખે ધાવાઈ જાય એ માટે મુખવડે પાણી પીધું. ગુરૂના વચનની ખાતરી કરવાને રાજાએ એ ભીલને પેાતાની પાસે મેલાવ્યા અને મુખવડે પાણી પીવાનું કારણ પૂછ્યું “ કે આવી રીતે તેં જલ કેમ પીધું ? ”
,,
“ મહારાજ ? રડતી એવી પ્રિયાની કાજળવાળી ચક્ષુઆમાંથી પડતાં અશ્રુ બિંદુઓ સાફ કરતાં મારા બન્ને હાથ કાજલવાળા થયા છે એ પ્રિયાના પ્રેમની નિશાની જતી ન રહે એ માટે મેં મુખ થકી પાણી પીધુ . ” ભીલે શરમાતાં શરમાતાં રાજાને કહ્યું.
ભીલનાં વચન સાંભળીને રાજા હસ્યા. “ તને પણ પ્રિયાનાં માહબાણ વાગ્યા છે શું ? ”
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
( રર૭); - પ્રત્યુત્તરમાં ભીલ પણ હસ્તે “દેવ ? વૈવનવયમાં સ્ત્રીઓ કોનું ચિત્ત નથી હરણ કરતી?”
જગતમાત્રનું? છતાં કઈ એવા પુરૂષ પંગો પણ હશે કે જેમને સ્ત્રીઓનાં મોહબાણ પણ અસર ન કરી શકે! એ મદનનાં મીઠાં બાણે જેમનું હૃદય લેશમાત્ર પણ ન ભેદી શકે ?” રાજા ગુરૂ સામે જોઈને હસ્યા અને બે.
“એવા પુરૂષે તે પુરૂષ નહી પણ મનુષ્યરૂપે દેવ કહેવાય. મનુષ્ય તે સુંદરીના પ્રેમપાશમાંથી ભાગ્યે જ બી, જાય!” ભીલ એ પ્રમાણે કહીને ચાલ્યા ગયે.
તે પછી રાજા અને સૂરિવર અખાલત વિહાર કરતાપ્રયાણ કરતા કનોજ આવી પહોચ્યા. રાજપ્રધાનોએ અને નાગરિકોએ એમને મોટા આડંબરપૂર્વક પ્રવેશ મહોત્સવ કર્યો. દીન, હીન, ગરીબ, બ્રાહ્મણોને દાન આપી એમનાં મન સંતુષ્ટ કર્યો. જૈનધર્મની મોટી પ્રભાવના કરી.
એક દિવસ રાજાએ ગોદાવરીને કાંઠે દેવબાળાના વિલાસની બનેલી હકીકત સ્મરણમાં આવવાથી એનું પૂર્વાધ પદ સમસ્યારૂપે પ્રાકૃતમાં ગુરૂને કહી સંભળાવ્યું. “મન વિકાસુમરિન નેહો રારા'
ભાવાર્થ-હજી પણ તેણી યાદ આવે છે, રાગીજનોને ગુરૂએ તરતજ એનું ઉત્તરાર્ધ પદ કહી સંભળાવ્યું. गोदानइ ए तीरे देउल मज्जे पहि अन नंवसिडसि.'
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૮) ભાવાર્થ–ગોદાવરીને કિનારે દેવમંદિરમાં ભોગવેલી દેવબાલાને સ્નેહ એવે છે. - એવી રીતે નવ નવી સમસ્યાઓમાં તેમજ વાણુ વિનોદમાં રાજાને કાળદેવતાની માફક સુખમાં વ્યતીત થવા લાગે. ' એક દિવસ બન્ને જણા રાજા અને સુરિ વાર્તા વિનોદમાં બેઠા હતા. તેવામાં બે મુનિઓ આવી સૂરિવરના ચરણમાં નમ્યા. વંદના કરી એમના હાથમાં એક પત્ર આપ્યું. પત્ર જોઈ ગુરૂના હદયમાં ધ્રાસકો પડ્યો. હૈયામાં અનેક પ્રકારના સંક૯૫ વિક થવા લાગ્યા. કોઈ દિવસ નહીં ને આજે આ બે પરદેશથી આવેલા મુનિઓ સૂરિવરને કાગળ આપે એ બનાવ પહેલ વહેલું હતું. રાજાના મનમાં પણ સંદેહ પડ્યો. એણે મુનિઓને વંદના કરી. કુશલ વર્તમાન પૂછયા. “મુનિરાજ ! આપ ક્યાંથી આવ્યા છે?”
“મેરાથી !” મુનિનો જવાબ સાંભળી રાજા સમજી ગયો કે ગુરૂ સિદ્ધસેન સૂરિના સમાચાર લાવ્યા હશે.
ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિને તે કુશલ છે ને?” રાજાએ પૂછ્યું.
ત્યાં તે અપભસૂરિ પત્ર વાંચીને બેલ્યા. “રાજન ! ગુરૂ મહારાજ મને તેડાવે છે.” એમ કહીને પત્ર રાજાને આપે. રાજાએ ચમકીને પત્ર લીધે, વાંચી જે.
ગુરૂ મહારાજની તબીયત ઘણુ નરમ જણાય છે.” પત્ર વાંચી રાજાએ કહ્યું.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૯)
“ હા! એમનું શરીર વૃદ્ધાવસ્થાથી જર્જરિત થઇ ગયું છે, આંખાનુ તેજ પણ ઓછું થયુ' છે, એમની તખીયતનો હવે એમને ભરૂસા નથી તેથી લખે છે કે ‘ વત્સ ! તને ભણાવી ગણાવી વિદ્વાન્ ખનાબ્યા, પઢવીએ ચઢાવ્યે તે હવે તેના મદલામાં મારી પાસે આવીને કાંઇ કર ? આખર સમયની આરાધના કરાવી મને ઉપવાસરૂપી રથમાં બેસાડી સ્વધામમાં પહોંચાડ. વત્સ ! ઘણા દિવસના તારા વિજોગથી તારૂં મુખ પણ હું તા ભૂલી ગયા. તેથી મનમાં બહુ દુ:ખ થાય છે. તું રાજા પાસે ગયા એ ઠીક ન થયું. માટે ઝટ આવ અને મને સાધના કરાવ ?, રાજન્ ? ગુરૂ મને મળવાની ઉત્કંઠા ધરાવે છે. માટે મારે સત્વર જવું જોઇએ. ” ગુરૂ ખપ્પભટ્ટસૂરિએ કહ્યું.
“ મને પણ લાગે છે કે આપે જવું તેા જોઇએ. ” કંઈક વાતે મને રાજાએ કહ્યું.
“ જેમ બને તેમ આપે જલદીથી વિહાર કરી આવવું. એવી ગુરૂ મહારાજની ઇચ્છા છે. સમજો કે તમને મળવાને ખાતરજ એમનું શરીર વૃદ્ધાવસ્થાનું દુ:ખ ભાગવતું ટકી રહ્યું છે. રાતદિવસ આપને યાદ કરે છે એક વખત આપને મળવાની એમને એટલી તેા ઉત્કંઠા છે કે “ મારા ભદ્રકીર્ત્તિ આવ્યા ! ભદ્રકીર્ત્તિ ક્યાં છે ? એને ઝટ એલાવા ? ’ અમને પણ એટલી બધી તાકીદ છે કે જેમ અને તેમ સત્વર આપને લઇ આવવુ, ” એ મુનિઓમાંના એક મુનિએ કહ્યું.
“ આપણે આવતી કાલે પ્રભાતનાજ અહી'થી વિહાર
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦)
કરી જઈશું”અપભટ્ટસૂરિએ કહ્યું. ગુરૂભક્તિથી એ હૈયું અતિ કુમળું થયું હતું. એ સમર્થ વિદ્વાને અને વાદીઓ ઉપર પિતાને પ્રભાવ પાડનારી આંખમાંથી અશ્રુના બે બિંદુ ખરી પડ્યાં.
પ્રભુ? મારી પણ ઈચ્છા છે કે આવતીકાલે રવાને થઈ જાઓ! મારા પ્રધાને આપની સાથે આવશે. અનુકુળ જણાય તેટલો સમય આપ ત્યાં રહીં આ તરફ વેલા પધારશે. હમેશાં આપના દર્શનની અમે રાહ જોશું.” રાજાએ કહ્યું.
બીજે દિવસે પ્રાતઃકાળ થતાં ગુરૂબપ્પભટ્ટસૂરિ પિતાના પરિવાર સહીત રાજ મંત્રીઓ અને પંડિત સાથે મેરા તરફ વિહાર કરી ગયા. જેમ બને તેમ એ વિહારમાં લાંબે પંથ કાપવામાં આવતું હતું. પોતાના ગુરૂને મલવાને સૂરિવરનું મન ઘણું અધિરૂં થઈ રહ્યું હતું. કેમકે જગતમાં ગુરૂને ઉપકાર અસાધારણ કહેવાય. માતાપિતાને એકજ ભવનાં ઉપકારી હોય છે પણ દેવ ગુરૂ અને ધર્મને માર્ગ બતાવનારઓળખાવનાર ગુરૂને ઉપકાર તે નહી વાળી શકાય એમ છે. સંસારસાગરથી પાર ઉતારી જે ગુરૂએ મેક્ષ માર્ગ તરફ પહોંચાડવાને સમકિતરૂપી દી જાગૃત કરાવી આપે છે. જ્ઞાન, દર્શનને ચારિત્ર રૂપી રત્નત્રયીથી એ માર્ગ વિભૂષિત કર્યો છે. એવા ગુરૂતે ભવસ્થિતિ પરિપાક થાય તે જ મલે. એવાને ઉપકાર શે વિસરે ? • •
ગુરૂના ઉપકારનું સ્મરણ કરતા શીધ્રગતિએ વિહાર કરી
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧) બપ્પભટ્ટસૂરિ મહેરા આવી પહોંચ્યા. શ્રી મહાવીરને વંદના કરી બપ્પભટ્ટસૂરિ ગુરૂવર્યના ચરણમાં આવીને નમ્યા. સિદ્ધસેનસૂરિ સંથારા ઉપર સુતેલા હતા. એમનું શરીર વૃદ્ધાવસ્થાથી બહુ જ જરિત થયું હતું. માંડમાંડ શ્વાસોશ્વાસ લઈ શકતા હતા. હાલવા ચાલવાની શક્તિઓ પણ મંદ પડી ગઈ હતી. એક તે વૃદ્ધાવસ્થા, બીજે મંદવાડ એટલે માંડ તેઓ બોલી શકતા. છતાં ગુરૂ ભક્તિમાં એકચિત્તવાળા શિષ્ય એમની સેવા ભક્તિથી પોતાનો સમય સફલ કરતા, કંઈ પણ પુણ્ય-વૈયાવએને લાભ બાંધવામાં તે ઉત્સાહવાળા હતા.
ગુરૂ ચક્ષુનું મંદ તેજ છતાં અ૫ભટ્ટજીને મહા પ્રયાસે ઓળખ્યા, મલ્યા. “વત્સ? ઠીક થયું તું આવ્યું તે? હું તને ભૂલી ગયો હતે. ઘણે સમય તું રાજાની પાસે રહ્યો હોવાથી મને તારા મુખની પણ સ્મૃતિ નહોતી. હવે મને આરાધના કરાવા મારા રૂણમાંથી તું મુક્ત થા ? ” જરાવાર અટક્યા.
પછી આરાધના પહેલાં સિદ્ધસેનસૂરિએ ગચ્છની તમામ ચિંતા બપ્પભટ્ટજીને ભળાવી, એમને પોતાની પાટે સ્થાપ્યા.
તે પછી સૂરિવરે ઉત્તમ પ્રકારે આરાધના કરાવવા માંડી. ચાર શરણ, દુષ્કૃત નિંદા, સકૃતનું અનુમોદન, તીર્થ વંદન, નવકાર સ્મરણ વગેરે વિધિ પૂર્વક આરાધના કરાવી. તત્વચિંત્વન અને નવકાર સ્મરણ કરતા ગુરૂ સિદ્ધસેનસૂરિ આયુષ્ય પરિપૂર્ણ કરી સ્વર્ગલોકમાં ગયા.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
1. ગુરૂના વાલીને સંભારતા શિષ્યા અને શ્રાવક આદિ ચતુવિધ સંઘ ગુરૂવિયાગથી શાક સાગરમાં ડુબી ગયે. એ પ્રશસ્ત રાગ સંભારીને શિષ્ય વર્ગ રહતે. હૈયામાં રહેલી ગુરૂભક્તિ ચક્ષુમાંથી અશ્રુને પ્રવાહ વહેવડાવતી હતી. પણ જગતમાં સામાન્ય એ નિયમ હોય છે કે દુઃખનું ઓસડ દહાડા' જેમ જેમ સમય વહેતે ગયો એમ એમ ગુરૂ સંબધી શેક નરમ પડતે ગયો.
થોડા દિવસ વહી ગયા પછી બપ્પભટ્ટજી ગોવિંદસૂરિ અને નરસૂરિને ગચ્છને ભાર ભળાવી રાજપ્રધાને સાથે કને જ રાજ પાસે જવાને વિહાર કરી ગયા.
પ્રકરણ ૨૯ મું.
સ્વધર્મને માટે. શંકરની ઉમર પાંચ વર્ષની થઈ એટલે એણે ભણવાનું શરૂ કર્યું. ભણવામાં એની બુદ્ધિતીક્ષણ હતી. જે ગુરૂ પાસે શંકર ભણતે એની સાથે બીજા પણ ઘણા શિષ્ય ભણતા. એ બધા શિષ્યમાં બાલ્યાવસ્થા છતાં શંકર ભણવામાં ચતુર હતે. એની તીક્ષણ બુદ્ધિ, તર્કશક્તિ,સમજ શક્તિ અને ધારણા શક્તિ સારી હોવાથી ગુરૂ પણ એની ઉપર પ્રસન્ન રહેતા. ઘણી જ કાળજીથી સ્નેહથી એને શિખવતા. શંકર બાલક હતે છતાં ભણવામાં કોઈ શિષ્ય એની સ્પર્ધા કરવા સમર્થ થતે નહી.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૩) એ સર્વની આગળ વધી ગયે. થોડા વર્ષોમાં. એણે ગુરૂ પાસે જેટલી વિદ્યા હતી એ બધી શીખી લીધી. બાલ્યાવસ્થામાં જ એ શંકર ભણીને પંડિત થયે. વિદ્વાનેને માનવાગ્યે થયે
શંકરનું મન કંઈક વૈરાગ્ય ભાવનાવાળું તેમજ વેદાંત મત ઉપર પરિપકવ આસ્થાવાળું હતું. વેદ પ્રત્યે એને અભિમાન હતું. દુનીયાને પિતાનું પાંડિત્ય બતાવા એની જીભ તરવરવા લાગી. વાદ કરીને બીજાને હરાવવા, પિતાની વિદ્વતાથી અન્યને ચકીત કરવા તેમજ પોતાની વિદ્વત્તાથી રાજાઓ અને અમીરે ઉપર પણ પિતાને પ્રભાવ પાડે એવી અનેક પ્રકારની મહત્વાકાંક્ષા એના હૃદયમાં ઉત્પન્ન થઈ. વેદાંત મતના આચાર્ય થઈ હજારે શિવે બનાવવા, મંદ પડી ગયેલા વેદ ધર્મની
જ્યોતિ સતેજ કરી દુનિયામાં એની પ્રતિષ્ઠા વધારવી, કેને એ તરફ આકર્ષવા, જેને અને હૈદ્ધોના અહિંસાના ફેલાવવાથી બંધ પડી ગયેલા યજ્ઞયાગો પાછા ચાલુ કરવા અને એ ધર્મોની જડ કાઢી નાખવી, આવી આવી અનેક પ્રકારની ઉત્કઠાઓ એના હદયમાં જન્મ પામી. એણે વિચાર્યું કે “આ બહું કયારે બની શકે છે કે હું સંન્યસ્ત થઉ ત્યારે ?”
- સંન્યાસી થવા માટે માતાની આજ્ઞાતે મેલવવી જોઈએ. માતાની આજ્ઞા મેલવીને કેઈ મહાપંડિત આચાર્ય કે સંન્યાસી હશે એને હું શિષ્ય થઈશ. મારી મહત્વાકાંક્ષાઓ હું પૂર્ણ કરીશ. પણ માતા રજા આપશે કે કેમ ? એ જરા વિચાર પડતી વાત છે. કોઈપણ યુક્તિથી માતાની રજા તે. લેવી જ જોઈએ. એને માટે કોઈ ઉપાય કરે જોઈએ ?
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) એક દિવસ માતા પાસે આવીને શંકરે પિતાની દલીલ રજુ કરી, માતા તે શંકરની આવી તીક્ષણ બુદ્ધિ, એની ચપળતા, સુંદરતા, બાલક છતાં બોલવાની છટા, ક્ષત્રીય જેવી શુરવીરતા જોઈ હૃહયમાં ખુશી ખુશી થતી. એણે જાણ્યું કે ગમે તેવી મુશીબતે છતાં શંકરની ભક્તિ પ્રત્યક્ષ આજે ફલીભૂત થઈ હતી. જાણે શંકર પિતે પિતાના શંકરરૂપે ઉત્પન્ન થયા હોય. એ તેજસ્વી પુત્ર એણે જણ્યો હતે; છતાં દુનિયાના કલંકમાંથી એ મહાદેવના પ્રતાપે બચી ગઈ હતી, એજ એને મન આનંદ હતે. એની યુક્તિથી ભેળા લેકે ભરમાયા હતા કે સાક્ષાત મહાદેવજી ધર્મનું સ્થાપન કરવા માટે વિશિછાને પેટે પુત્ર પણે ઉત્પન્ન થયા હતા. ત્યાં વિશિષ્ઠાને કેકલંક કેમ આપી શકે? કઈ જાણકારે રહસ્ય જાણી ગયા. હતા તે સમજતા હતા કે આ બધો ગોટાળ-બોટ બચાવ છે, પણ દુનિયાના ઘણા લેકે ભરમાયેલા હોવાથી સમજનારા, મન હતા. કેઈ પ્રસંગે જગતમાં સાચી વાત પણ મારી જાય છે. ત્યારે ખોટી વાતને દુનિયા સાક્ષાત્ પ્રગટ સત્ય તરીકે ઓળખે છે. એ જગતને સાધારણ નિયમ છે. પ્રચાર પામેલી શંકરની જન્મતિ શંકરની વિદ્વત્તા અને એનું તેજ જેતા લેકેની ખાતરી એકસપણે થઈ કે “આ તે સાક્ષાત શંભુ મનુષ્યાવતાર રૂપે પ્રગટ થયા.”
માતાના હર્ષને તે પાર ન હતો. એનું સર્વસ્વ કહે કે જીવન કહે તે સર્વ શંકર હતે. દુનિયાના એ શંકરનાં, વખાણ સાંભળી એ માતાનું હૈયું હર્ષથી ગજ ગજ ઉછળ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) તું તું. એક ક્ષણભર પણું પુત્રનો વિયેગ સહન કરવા તે અસમર્થ હતી. છતાં એને એક દુઃખ હતું. કેઈ ભવિષ્યવેતાને મેંએથી સાંભળ્યુંતું કે શંકર અલ્પાયુષી છે. . .
શંકરે માતાના ચરણમાં વંદન કર્યું, માતાએ એને હસ્તે હૈયે આશિષ આપી. “માતાજી? તમારી રજા હોય તો હું સંન્યસ્ત દીક્ષા ગ્રહણ કરૂં?” .
પુત્રની સંન્યાસી થવાની વાત સાંભળી માતા ચમકી. હૈ ? શું કહ્યું? તું સંન્યાસી થવા માગે છે?” * “હા ? માતાજી? આ ક્ષણભંગુર સંસારમાં ધર્મ એ એકજ સાર છે દુનિયા તે અસાર છે!” શંકરે માતાને સમજાવવા માંડી.
દિકરા? હું તે તને હવે ઝટ પરણાવવા માંગું છુ !! તારી વહુ આવે એટલે મારા તે બધા કોડ તે પુર્યા એમ સમજીશ !” . .
માતાજી? એ માયાના પાશમાં ફસાઈ આ મનુષ્ય જીવન કાંઈ પણ મહત્કાર્ય વગર વ્યર્થ જાય એ શું તમે ઇએ છે ? કે તમારા પુત્રનું કલ્યાણ ચાહે છે ?”
એવી કઈ અભાગિણી માતા હોય કે પોતાના દિકરાયું એ કલ્યાણ ન ચાહે? વત્સ ! અમને સ્ત્રીઓને તે મારા હાલી લાગે ? તેથી જ તું પરણ્યા હોય, તારી વહુ આપણું ઘરમાં રમતી ફરતી હોય, એવું સૌભાગ્ય કેને ન ગમે?” માતાએ કહ્યું.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬). - “માતા? હું સંન્યાસી થઈશ તે ઘણા રાજારાણા મારા પગમાં પડશે. ઘણા શિષ્યો મારો હાથતળે કેળવાઈ વેદધર્મને ઉદ્ધાર કરશે, મારે મનુષ્યજન્મ પણ સાર્થક થશે.” . “હા ! સત્ય છે, પણ મારું મન કેમ માને દિકરા? મેં સાંભળ્યું છે કે તારું આયુષ્ય અલ્પ છે. જે સાંભળીને રાત દિવસ હું ચિંતાથી બળું છું તેથીજ તને ઝટ પરણેલે જેવાને ઈન્તજાર છું. ત્યારે તું તે સંન્યાસી થઈ જવાની વાત કરે છે.”
“એ ચિંતા આપની નકામી છે, માતાજી? માણસ ડું છે કે ઘણું એથી શું ? ઘણું જીવ્યા કરતાં જગતમાં જન્મીને મનુષ્ય કરવા યોગ્ય કાંઈ ન કર્યું તે એ છે તોયે શું? ને અલ્પ જીવનમાં પણ જે ઘણું કરી જાય છે એનું જ જીવતર ધન્ય ગણાય. જગતમાં એજ જીવ્યલેખાય.” શંકરે માતાના મનનું સમાધાન કર્યું.
પણ એથી માતાનું મન કેમ માને? દિકરાનું અ૫ આયુષ્ય સાંભળી કયી માતાને દુઃખ ન થાય? દિકરા ! તું આટલું બધું જ ગણે તે એ કેઈ ઉપાય નથી કે તારું આયુષ્ય વધારી તારી વ્હાલી માતાને તે પ્રસન્ન કરે?” નેહઘેલી માતાએ પુત્રને આયુષ્ય વધારવાને ઉપાય પૂ. બિચારી હંમેશાં મહાદેવને પ્રાર્થની કે “પુત્રનું આયુષ્ય વધારે!” - “માતાજી? આયુષ્ય વધારવાની તમે વાત કરે છે તે તે તમારે મને સંન્યાસી થવાની રજા આપવી જોઈએ. શરીરને દઢ કરવાને, ગ-સમાધિના પ્રયોગે કરી આયુષ્યને
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૭૭) વધારવાને માર્ગ તે તે સ્થિતિમાં જ થઈ શકે.” શંકરયુક્તિ લડાવી.
એમતે નહી, તારે પરણવું તો પડશે સમજ્યો કે, દિકરા?” માતાએ પિતાની હઠ ચાલુ રાખી. “તારે વિયોગ હું સહન કરી શકીશ નહી.”
માતાજી? જે મને પરણાવશો તે સાચે હું અલ્પાયુષી જ રહેવાને? કારણ કે ગ્રહસ્થ ધર્મનું પાલન કરતાં સ્ત્રીઓના સહવાસમાં ઉલટાં આયુષ્ય બળ ઘટે છે. તમે જોતાં નથી કે સંસાર ત્યાગી સાધુસંન્યાસીઓ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરી કેવા દીર્ધાયુષી અને નિરોગી બને છે, ત્યારે ભેગમાં લુખ્ય સંસારીઓ રેગવાળા, નિર્બળ અને જરાના પાસમાં જલદી પહોંચી જાય છે. શંકરે સમજાવવા માંડયું.
એનું કારણ! ગૃહસ્થો કેમ દીધયુષી ન બની શકે?” માતાએ શંકા કરી.
કારણ એ કે ગૃહસ્થ ધર્મ અનેક ચિંતાઓથી ભરેલો જ હોય. આધિવ્યાધિને ઉપાધિઓ જ એને વળગેલી હોય. વ્યવહારમાં એને અનેક પ્રકારની મુશ્કેલીઓ ભેગવી પડે. સગાં વહાલાં અને સંબંધીજનનાં મન સાચવવાં પડે. એ ઉપરાંત વળી જે ઘરમાં સ્ત્રી સારી હોય તો તે ઠીક, નહીતર જે શંખણી જેવી સ્ત્રી સાથે પાને પડહાયતે એ ધણીનું લેહીજ ચુસી લે અને પરભવમાં પુરૂષને દુર્ગતિ તરફ લઈ જાય. આ ભવમાં પણ એનું સત્યાનાશ વાળે જીવતાં ખાયે કાળજુ, મુએનરકલઈ જાય.”
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૮ )
એવી પણ સ્ત્રી હોય. એવી અનેક મુશ્કેલીથી ભરેલા ગૃહસ્થ દુનિયામાં ક્યાંથી સુખી હાય ? ગમે તેવી સારી સ્થિતિ હાવા છતાં ભાગ્યેજ ગૃહસ્થ કાર્ય ચિંતા વગરના હાઈ શકે. એ ચિતા પુરૂષના સશકત શરીરને પણ નિળ મનાવી દે, વૃદ્ધાવસ્થાનું આમંત્રણ કરે, રાગ ચોક તા અણુનેાતો જ આવી જાય છે. એ બાબતના જેને અનુભવ છે, એતા સમજી શકે છે કે પરણવાની ઉપાધિ વ્હેારવામાં કેટલું દુ:ખ સમાયલું છે.” શ’કરે વિસ્તારથી વર્ણન કરવા માંડયુ.
દિકરા ? ત્યારે સન્યાસી થવાના તારા ચોક્કસ વિચાર છે ? ” માતાએ પૂછ્યું.
?
“હા ? માતાજી ! મારા જીવનનુ ધ્યેય તે એજ છે, સંસારની જંજાળમાં પડવા હું' મુદ્ધે ઇચ્છતા નથી. ” શંકરે પોતાના નિશ્ચય જણાવ્યો.
“તા જેમ તને સુખ લાગે તેમ કર ? પણ મને મળતા રહેજે. તારા જીવનના ઉત્કર્ષ જોઇ-સાંભળી હું સતાષ પામીશ.”
માતાની રજા સાંભળી શંકર પ્રસન્ન થયા. એક દિવસે શુભ મુહુર્તો જોઇ એણે માતાની આશિષ સાથે પ્રયાણ કર્યું. જતા એવા પુત્રને જોઇ માતાના હૈયામાં પારાવાર દુઃખ થયું. આંખમાંથી અશ્રુ પડવા માંડ્યાં. સમથ પુત્રની માતા છતાં સંસારમાં અત્યારે એ એકલી અટુલી હતી. એનેયાદ આવ્યુંકે એક દિવસ આવીજ રીતે એના પરણેલા પોતાને તજીને તપ કરવા ચાલ્યા ગયા હતા. તે પછી કેટલાંક વર્ષનાં વ્હાણાં વીતી ગયા
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૧ )
છતાં પણ આજે એના એકનાએક જીવનના આધાર સ્વરૂપ પુત્ર એના ત્યાગ કરીને સંન્યાસી થવા જતા હતા. વમાન કાળની વાતા સાથે ભૂળકાલની વાતાનુ સ્મરણ કરતાં વિશિષ્ઠાને પારાવાર દુ:ખ થતું હતું. છતે ધણીએ જેમ રંડાયેલી હતી તેમ એને લાગ્યું કે ‘ છતે પુત્ર પણ એ વધ્યા જેવી હતી. ’
=+=
પ્રકરણુ ૩૦.
પાપનું પ્રાયશ્ચિત.
નર્મદા નદીના કિનારા ઉપર સન્યાસીના એક આશ્રમ હતા. આજુબાજુ અનેક પ્રકારની વૃલતાએ, વનની કુદરતી સૌંદર્યતા અને એક બાજુએ વહ્યાં જતાં નર્મદાનાં અથાગ ઉડાં નીર એ આશ્રમની મનેાહરતામાં વધારો કરી રહ્યાં હતાં. એ પણ કુટિર સ્વચ્છ અને શાલિતી હતી. એના ચેાગાનમાં એક આચાર્ય જેવા સ્વામી એસતા. એની આજીમાજી બેઠેલા અનેક શિષ્ય સંન્યાસીઓને એ ધર્મ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરાવતા. એ આચાર્ય જગતમાં ગોવિંદ્રનાથને નામે આળખાતા'તા. પોતાનાથી બની શકે એટલું સન્યાસધર્મ નુ પાલન કરી, પોતાની વિદ્યા બીજાને આપી પાતા સમાન સમર્થ વિદ્વાન મનાવવા એ એના ઉદ્દેશ હતા. એ ઉદ્દેશ પાર પાડવા અને સ્વધર્મની વૃદ્ધિ કરવા એણે આ આશ્રમની સ્થાપના કરી હતી.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) એક દિવસ સંન્યાસી ગેવિંદનાથ પિતાના શિષ્યોને ભણાવતું હતું, એવામાં એક ઉગતી વયનો બ્રાહમણ જે દેખાતે તરૂણ બાળક એને આવીને નમે. ગુરૂ ગોવિંદનાથે શિષ્યોને પાઠ આપતાં એ નવા આવનાર તરફ તીર્ણ દષ્ટિથી જોયું, તે એનામાં કંઇક અધિકતા એણે જોઈ. એ નવા આંગતુકે સંસ્કૃત ભાષામાં એની સાથે વાત કરવા માંડી. એ અદભૂત વાણીની છટાથી શિષ્ય સહિત ગોવિંદનાથ આશ્ચર્ય પામ્યા. બાલ્યાવસ્થામાં આવી વિદ્વત્તા જોઈને ગુરૂ ગોવિંદનાથે શંકરને પ્રસન્ન થઈને અત્ર આગમનને હેતુ પૂછડ્યા. “વત્સ! તારી શું ઈચ્છા છે એ કહે?”
હું આપને શિષ્ય થઈ આપની પાસેથી સૂનું, ઉપનિષદનું અધ્યયન કરવા ચાહું છું. ઋતિ, દે, મંત્રની આમ્નાય સમજવા આવ્યો છું.” શંકરે આગમનને હેતુ કહી સંeળા.
વત્સ ! એ બધું જાણવા માટે તારે પ્રથમ સન્યસ્ત દીક્ષા લેવી પડશે, કેમકે સંન્યાસી થયા વગર એ શિખવાને– રહસ્ય સમજવાને ગૃહસ્થને અધિકાર નથી.”વિંદનાથે ખુલાસે કર્યો.
હું સન્યાસી થવા તે આપની પાસે આવ્યો છું. ખુશીથી આપ મને સન્યસ્તદીક્ષા આપો! મંત્ર વગેરેનું ગુઢ રહસ્ય મને સમજાવો !” શંકરે ખુલાસો કર્યો.
શુભ દિવસ જેઈ ગોવિંદનાથે શંકરને દીક્ષા આપી.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
(289)
એટલે શકર ગૃહસ્થ મટીને સન્યાસી થતાં શંકરસ્વામી તરીકે ઓળખાયા.
શંકર સ્વામીચે ગુરૂની પાસે રહીને શેષ રહેલાં ઘણાં ખરાં શાસ્ત્રાનું અધ્યયન કર્યું. અલ્પ સમયમાં ગુરૂ પાસેથી એમની સર્વ વિદ્યા શીખી ગયા. શ્રુતિઓનુ, છ ંદશાસ્ત્રનું, મંત્રશાસ્ત્ર વગેરે સર્વ રહસ્ય ગુરૂએ શંકરસ્વામીને સમજાવ્યું. થાડાં વર્ષમાં શંકરસ્વામી પ્રખર વિદ્વાન થયા. વેદમતના તત્વાના સંપૂર્ણ જ્ઞાતા થયા.
અત્યાર લગી એણે પેાતાનુ જીવન અભ્યાસ કરવામાં વીતાવ્યું. હવે એ ખીલેલી શક્તિઓને જગતને ચમત્કાર દેખાડવાનું મન થયું. વાદવિવાદ કરવાની ધુન લાગી. સમ વિદ્વાનાને જીતવા એની વાણી આતુર બની. તેથી ગુરૂની રજા મેળવી. કેટલાક શિષ્યાને લઈને શંકરસ્વામી કાશી નગ૨માં આવ્યેા. શિષ્ય સહિત શકરસ્વામીએ એક જાહેર મંદિરમાં પડાવ નાખ્યા. કરસ્વામીએ અહીંયાં લેાકેાને બ્રહ્મ વિદ્યાના ઉપદેશ આપવા માંડ્યો. શરૂઆતમાં જોકે એના ઉપદેશ સાંભળનાર ઘણા મનુષ્યા નહાતા. પણ જેમ જેમ સ્વામીની વાણી લેાકેાને રૂચતી ગઇ, તેમ શ્રોતાઓમાં વૃદ્ધિ થવા લાગી, સાંભળનારને રસ પડવા લાગ્યા અને શહેરમાં સ્વામીની પ્રશંસા થયા લાગી એમ એમ મેદની જામતી ગઇ. પિંડતા પણ સ્વામીની પ્રશંસા સાંભળીને આકર્ષાયા. એમણે શંકરસ્વામીની વિદ્વત્તાની કસેટી કરી અનેક પ્રકારના ચર્ચાળુ
૧૬
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૨) વિષયો ઉત્પન્ન કરી સ્વામીજી સાથે તેઓ ચર્ચા કરતા. સ્વામી તે સવેને પિતાની બુદ્ધિશક્તિથી, તર્કશક્તિથી સમજાવો. એમની શંકાનું નિવારણ કરતે હતો જેથી અલ્પ સમયમાં સમસ્ત કાશી નગરમાં શંકરસ્વામીની પ્રસિદ્ધિ થઈ ગઈ. કેટલાક તે એના ભક્ત રાગી થયા. કેટલાકે તેની પાસે સંન્ય
સ્ત દીક્ષા ગ્રહણ કરી. એની વિદ્વતાથી પ્રસન્ન થયેલા કાશીના પંડિતોએ શંકરસ્વામીને આચાર્ય પદવીથી વિભૂષિત કર્યો. ત્યારથી શંકરસ્વામી શંકરાચાર્ય તરીકે જગતમાં ઓળખાયા.
કાશી નગરમાં શંકરાચાર્ય કેટલોક વખત રહ્યા પછી પિતાના શિષ્યોના પરિવાર સાથે દેશદેશ ઉપદેશ કરતે હિમાલય પર્વતના બદ્રિનારાયણ આશ્રમમાં જઈને રહ્યો. અહીયાં એણે સ્થિર નિવાસ કરી વેદાંત ઉપર ભાષ્યને ઉપનિષદો બનાવવા માંડ્યા. એ પિતાનાં રચેલાં ઉપનિષદો અને ભાષ્યો શિષ્યને શીખવવા લાગ્યો. તે પછી શારીરિક સૂત્રોનું ભાષ્ય રચ્યું. એવી રીતે કેટલાંક શાસ્ત્ર એણે રચ્યાં. તેમજ ઐાદ્ધ અને જૈન મતનું ખંડન કરવા માંડયું. લોકોને પોતાના મતમાં ખેંચવા માંડ્યા. પિતાના ધર્મની મહત્વતાનું વર્ણન લેકેની આગળ કરવા માંડયું. પિતાને વિદ્યાનું એટલું બધું અભિમાન હતું કે જેથી શંકરાચાર્યને લાગ્યું કે પોતાને જગતમાં કઈ જીતી શકે એમ નથી. એવામાં કુમારિલભટ્ટની કીર્તિ એણે સાંભળી એટલે કુમારિલભટ્ટની સાથે વાદ કરવાની જીજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થઇ.
શંકરાચાર્ય હિમાલયથી શિષ્ય સાથે વિહાર કરતે
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૩ ) કરતે-ચાલતો દક્ષિણ દિશા તરફ પ્રયાગ આવ્યું. આ તીર્થ
સ્થળ હેવાથી ત્રિવેણીમાં એમણે સ્નાન કર્યું ને કાયા પવિત્ર કરી. શિષ્યો સહિત શંકરાચાર્ય કિનારે બેઠે. હજારે નગરવાસી જનેએ એની કીર્તિ સાંભળેલી તેથી તે એના દર્શને દેડી આવ્યા. કેટલાક પ્રયાગના પંડિતએ એની સાથે વાદવિવાદ કરવા આવ્યા. એ સર્વને શંકરાચાર્ય જીતી લઈ પોતાની કીર્તિમાં વધારો કર્યો. અહીંયાં પણ એણે કુમારિલભટ્ટની કીર્તિ સાંભળી. જેથી એને જીતવાની ઈચ્છા શંકરાચાર્યની પ્રબળપણે વધી ગઈ.
કુમારિલભટ્ટ મને ક્યાં મળી શકે? મારે મળવું હેય તે?શંકરાચાર્યે એક જાણકાર પંડિત પુરૂષને પૂછ્યું.
“ સ્વામીજી ! કુમારિલભટ્ટ મહાસમર્થ આચાર્ય, વેદના તના જ્ઞાતા જેમણે બોદ્ધોને પણ હરાવ્યા! કેટલાય દર્શનનું ખંડન કરીને દુનિયાની દ્રષ્ટિમાં વેદાંતતત્વનું સ્થાપન કર્યું. એ મહાસમર્થ જ્ઞાનીને પરિચય આપને કરવા ગ્ય છે!” એમ પંડિતે જણાવ્યું, એના હદયમાં કુમારિલ માટે માન હતું. એમ એના બોલવા ઉપરથી સમજાતું'તું.
પણ એ કુમારિલભટ્ટને મલવા માગું છું. એની સાથે કંઈક ચર્ચા કરવા ચાહું છું. અમારા વિચારોની અરસપરસ આપ લે થાય તે કંઈક નવીન જાણવાનું મળે.” શંકરાચાર્યે કહ્યું.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૪) આપનું કહેવું સત્ય છે. એમની સાથે આપને જે મલવાની ઈચ્છા હોય તે સત્વર આપે એમની પાસે જવું જોઈએ.” પંડિતાએ જણાવ્યું.
“કેમ? ઉતાવળનું કંઈ કારણ, વારૂ?” શંકરાચાર્ય આતુર હૃદયે પૂછયું.
“અરે! એ મહાપુરૂષ પિતાના પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવાને તૈયાર થયા છે. અગ્નિમાં પિતાની કાયાને બાળી ભસ્મ કરી શરીરને નાશ કરવા આતુર થયા છે.”
કાષ્ટ ભક્ષણની વાત સાંભળીને શંકરાચાર્ય ચમ. “હું શું કાષ્ટ ભક્ષણ? કાષ્ટ ભક્ષણનું કાંઈકારણ? શામાટે આગમાં બળી કાયાને નાશ કરવા આતુર થયા છે?”
અમને લાગે છે કે એમણે અનિશ્વર વાદીની પ્રરૂપણું કરી છે. ઈશ્વર છતાં એમણે ઈશ્વરનું ખંડન કરી અનિશ્વરપણું સ્થાપન કર્યું. બીજાં પણ કંઈ કારણે હશે. આપ સત્વર જઈ એમને મળે તે આપને જોઈ એ ઘણા રાજી થશે. એમને સંતોષ થશે કે પિતાની પછવાડે પિતાનું કાર્ય પાર પાડવાને એક પુરૂષ જાગેલા છે.”
ઠીક છે, મારી ઈચ્છા પણ છે કે હું સત્વર જઈ તેમને મળું.” એમ કહી એણે કુમારિક ભટ્ટ પાસે જવાની ઉતાવળ કરવા માંડી.
એકદમ ઉતાવળી ગતિએ ચાલતાં શંકરાચાર્ય શિષ્યોની સાથે કુમારિલભટ્ટ જ્યાં આગને પિતાને ભેગ આપી રહ્યો હતા ત્યાં આવી પહએ.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૫) કુમારિલભટ્ટ ચિંતાથી પ્રજવળતે કાષ્ટની ચિતામાં બેઠેલે છે. એની આજુબાજુ બેઠેલા પ્રભાકર આદિ એના શિષ્ય રૂદન કરી રહ્યા હતા, ગુરૂને કાષ્ટ ભક્ષણ નહી કરવાને સમજાવી રહ્યા હતા, પણ પ્રાયશ્ચિત કરવાને ગુરૂને દઢ નિશ્ચય એથી શિથિલ થાય એમ નહોતું. એવામાં કુમારિલ શંકરાચાર્યને જોઈ અતિશય આનંદ પામે. શંકરાચાર્ય પણ એ વૃદ્ધનેન. નમીને પિતાને રચેલે ભાષ્ય શંકરાચાર્યે કુમારિલ ભટ્ટને બતાવ્યું. કુમારિલે એ ભાષ્યનાં પાનાં ફેરવી જેમાં અને જણાવ્યું કે “સ્વામીજી તમારે ભાષ્ય તે ઠીક છે. પણ આ ભાષ્યના પ્રથમ અધ્યાયમાં આઠહજાર વાર્તિકા જોઈએ. જે મેં પહેલાં દીક્ષા ન લીધી હોત તે હું એની વાલિંકા અવશ્ય કરત!
પણ આચાર્યજી? આપ શામાટે અગ્નિ ભક્ષણ કરવાને તૈયાર થયા છે. હું ઈચ્છું છું કે આપ એનું વાસ્તવિક કારણ મને ખુલાસાવાર જણાવો !”
શંકરાચાર્યના જવાબમાં કુમારિલભટ્ટે કહ્યું. “સ્વામીજી! કરેલા પાપનું પ્રાયશ્ચિત તે અવશ્ય કરવું જોઈએ. આપણા જેવા જ્ઞાતા પુરૂષે પણ જે પ્રાયશ્ચિત ન કરે તે પછી સાધારણ મનુષ્યની તે શી વાત? એ પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવાથી ભેગવાઈને છુટી જાય, અન્યથા ભવાંતરમાં પણ કરેલું પાપ ભેગાવ્યા વગર છુટતું નથી, માટે આ ભવમાંજ મારે ભગવાને છુટી જવું. હું હવે વૃદ્ધ થયે. વળી મારી પછવાડે તમે ઉઠેલા જોઈ આજે હું કૃતકૃત્ય થયે. તમે આપણું વેદ ધર્મની તિ
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૬ )
જગતમાં ક્રકાવજો, એની સામે ઉઠેલા હરીફાને હંફાવશે એ મારી ખાતરી છે. હવે તે હું અવશ્ય પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરીશ. મારા આત્માને પાપ થકી મુક્ત કરીશ. ” કુમારિલે ખુલાસાથી વાત કરવા માંડી.
“ પણ એ પાપ તા કહા, કે તમે તમારા ક્યા પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવા ચાહે છે ?” શંકરાચાર્યે આતુરતાથી એનું કારણ જાણવા માગ્યું.
“ સાંભળેા ! મને વિશ્વાસઘાતનું મોટામાં મોટું પાપ લાગેલુ છે. શાસ્ત્રમાં પણ એને નિવું છે કે “ વિશ્વાસઘાતી મહા પાપી ? ”
“ તમે કેાની સાથેવિશ્વાસઘાત કર્યો છે તે ? ” સ્વામીજીએ પૂછ્યું.
""
“ એક ઇશ્વર સાથે અને બીજા બાદ્ધ લેાકા સાથે ? ” “ તે કેવી રીતે જરી ખુલાસાથી સમજાવા તે ? ” “ દ્ધ સાથેના વાદ વિવાદમાં પ્રથમ જ્યારે હું હાર્યો ત્યારે મેં હારીને એમનું શરણુ અંગીકાર કર્યું એમના શિષ્ય થઇ ગયા ? ”
''
“ શું તમે વેદાંત મત છેાડી નાસ્તિક બૌદ્ધ થઈ ગયા. અસાસ ? ”
“ હા ! એમના શિષ્ય થઈને એમના સિદ્ધાંત હું ભણવા લાગ્યા. વચમાં કેટલાક સમય પસાર થઇ ગયા ને એમના સિદ્ધાંતો મેં જાણી લીધા. ”
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) એ પણ ઠીક! એક રીતે તમે એ બહાને શ્રદ્ધોનું રહસ્ય જાણી લીધું.” શંકરાચાર્યે જણાવ્યું. પછી તમે શું કર્યું !”
“હા! તમારું કહેવું સત્ય છે. કુશાગ્રબુદ્ધિવાળા બૈદ્ધ લેકે એક દિવસે વૈદિકમતનું ખંડન કરવા લાગ્યા. દુન્યાની આગળ વેદમતનું ખંડન કરી પોતાના મતનાં તત્વો સમજાવવા લાગ્યા.” *
હા? પિતાના ધર્મનું ખંડન નજર આગળ થતું હોય તે કર્યો ધમૉભિમાની પુરૂષ સહન કરે ! ” સ્વામીજીએ વચમાં કહ્યું.
કઈ ના સહન કરે ! મને પણ એમજ થયું. મારી નજર આગળ મારાજ ધર્મનું ખંડન તેઓ કરતા પણ મારું જેર કાંઈ ચાલતું નહિ. છતાં મારા હૈયામાં અતિશય દુ:ખ થવાથી હું રડવા લાગ્યું. મારું રડવાનું કારણ મારી પાસેથી એ લોકોએ જાણી લીધું, જ્યારે એ કારણ બદ્ધાચાર્યના જાણ વામાં આવ્યું ત્યારે એ નાખુશ થયે. સવે દ્ધ ભિક્ષુઓ મારી તરફ અવિશ્વાસની નજરથી જોવા લાગ્યા. એમને લાગ્યું કે આ આપણું વિરોધીને બૈદ્ધશાસ્ત્રના રહસ્યનું જ્ઞાન કરાવ્યું એ ઠીક ન થયું.” વચમાં શ્વાસ લેવાને થે.
શંકાની નજરથી જેનારા એ દુષ્ટતમને મારવા તૈયાર થઈ ગયા હશે ત્યારે તે?” શંકરસ્વામી બેલ્ય.
હા? એ લેકેએ મને હેરાન કરવાનો વિચાર કર્યો. હું નાશી ના જાઉં તે માટે મારા ઉપર સપ્ત નજર રાખવા લાગ્યા. - એક દિવસ એમણે સલાહ કરી ઉચ્ચ પ્રાસાદ ઉપર ચડાવી
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૮), મને નીચે ફેંકી દેવાનો નિર્ણય કર્યો. એ મુજબ એ કેએ મને ઉચ્ચ પ્રાસાદ ઉપર ચઢાવ્યું. મરવાને તૈયાર થયેલા મેં મેંએથી ઉચ્ચાર કર્યો કે “વેદની કૃતિઓ સત્ય હેય તે અહીંથી પડવા છતાં પણ હું જીવતે રહું.” એમ બેલતા મને નીચે પાડી નાખે છતાં વિધિની મરજીથી હું જીવતે રહો પણ તે સમયે મારી એક આંખ ફુટી ગઈ. ખેર જેવી દેવની મરજી!” કુમારિલ ભટ્ટ શંકરાચાર્ય સાથે વાત કરતા તે, તે વળી થજો.
તે એ દુષ્ટોએ ફરીને મારવાને ઉપાય કર્યો કે નહીં!” સ્વામીજી બેલ્યાં.
“પછી તે હું ત્યાંથી કોઈ પ્રકારે ચાલી ગયે, પણ એ દુષ્ટ બૌદ્ધો ઉપર મને બહુ ઠેષ આવે. શાસ્ત્રને એક અક્ષર શિખવનાર પણ ગુરૂ કહેવાય તે પછી જે બુદ્ધ ગુરૂ પાસે શાસ્ત્ર ભણને એમનું જ મેં બુરૂ કર્યું. એમના કુલને મેં નાશ કરી નાખે. એમનાં શાસ્ત્ર હું જાણતો હોવાથી એમના શાસ્ત્રોનું સત્યાનાશ વાળવાની મને બહુજ સારી તક મળી, ને એ પ્રમાણે એમના કુલને નાશ કરી મેં મારું વેર વાળ્યું.” કુમારિલે પ્રાયશ્ચિતનું સ્વરૂપ કહી સંભળાવ્યું.
એ તમે ઘણું સારું કામ કર્યું, વેદાંતધર્મની તમે તે ભક્તિ કરી, એમાં તમને પ્રાયશ્ચિત શેનું હાય. કયા મુખે પુરૂષે તમને ભમાવ્યા !” સ્વામીએ કહ્યું
“એ પ્રાયશ્ચિત અવશ્ય મારે કરવું જોઈએ, તેમજ.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૯) જેમની મત માનવાથી મેં ઈશ્વરની અસ્તિનું ખંડન કર્યું ને ઈશ્વર જગતકર્તા નથી એવું જગતના ચેકમાં મેં સિદ્ધ કર્યું. આ બન્ને પાપથી છુટવા હું અગ્નિમાં બળીમરી પ્રાયશ્ચિત કરું છું.” કુમારિલે પ્રાયશ્ચિતનું કારણ પિતાનું પાપ કહી બતાવ્યું.
અરે દ્વિજ ? આતમે અજ્ઞાનકષ્ટ શું કરે છે! કૃતિના ગૂઢ અર્થની વ્યાખ્યા તમે નથી જાણતા કૃતિમાં કહ્યું છે કે મારનારને જે હિંસક માને છે અને મરનારને જે મરેલો માને છે એ બને અજ્ઞાની કહેવાય. કારણકે કઈ કઈને મારતું નથી કોઈનાથી કઈ મરતું નથી.”
શંકરાચાર્યની વાણી સાંભળીને કુમારિલભટ્ટ બોલ્યો “અરે આવું બેલીને તમે મારા આત્માને ન તપાવો !”
અરે ભટ્ટાચાર્ય ! આ બોદ્ધોની ક્ષણિક યુકિતને લઈને હું કહું છું એમ નથી. શુદ્ધ અદ્વૈત માર્ગનું અવલંબન કરીને તમને હું જણાવું છું. વળી મને પણ હજી તમારી સાથે વાદવિવાદ કરવાની જીજ્ઞાસા હતી. તેથી જ હું તમને સહીસલામત જેવા ચાહું છું.” સ્વામીએ પિતાને મને ગત અભિપ્રાય કહી સંભળાવ્યા. ' .
“સ્વામીજી! મારું કહ્યું માને તે હવે વાદવિવાદ કરવાનું છેડી દ્યો! એ ઝઘડામાં પડવા કરતાં તમે તમારું કામ કર્યા કરે! તે છતાં તમારી ઈચ્છા હોય તે માહીષ્મતી નગરીમાં મંડન મિશ્ર નામે મારે બનેવી છે, એ સર્વજ્ઞ જેવો સકલ વિદ્યાને પારંગામી છે. એમની સાથે વાદ કરીને તમારી બાજ શાંત કરે !” કુમારિલે કહ્યું.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦ ) અસ્તુ? તમારા વચન પ્રમાણે હું અહીંથી માહીમતિ નગરી તરફ જઈશ ને મંડન મિશ્રને વાદમાં છતી લઈશ.” શંકરાચાર્યે જણાવ્યું.
હવે હું તે મારા કાર્યમાં તત્પર થાઉ છું.” એમ કહી ચિત્તામાં આગ મુકી એ આગ ધુંધવાણી ભડકા થવા લાગ્યા કુમારિકનાં અંગોપાંગે આસ્તે આસ્તે અગ્નિમાં દબ્ધ થતાં પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવા લાગ્યાં.
એના શિષ્યોએ–શંકરાચાર્યે ઘણુય મના કરી પણ એના ધ્યાનમાં એક વાત ઉતરીનહીં, એ જાણતું હતું કે પાપ કરેલું હેય એ અવશ્ય જોગવવું જ પડે છે. ભગવ્યા વગર એવાં આકરાં કર્મબંધને નાશ પામતાં નથી, શંકરાચાર્યની વાણીમાં એને વનને મદ જણાય. ગર્વ ભરેલું જ્ઞાન જોયું.એ બધે બાહા આડંબર હતો, છતાં એને છેલ્લાં છેલ્લાં હર્ષ થયે કે પિતાની પાછળ પિતાનાજ વેદાંત ધર્મને ઉદ્ધાર કરનાર એક પ્રબળ પુરૂષ મુક્ત જાય છે. આશાનિરાશા વચ્ચે પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરતે કુમારિલ અગ્નિમાં બળી ભસ્મ થઈ ગયે. પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરતે રામશરણ થઈ એને આત્મા પરલેકે પ્રયાણ કરી ગયે.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) પ્રકરણ ૩૧ મું.
પુષધન્વાનું અનુક્રમ આમંત્રણ. કને જરાજ એકદિવસે રાજસભામાં ખુશખુશાલ બેઠા છે. પ્રધાને ભાયાતે, પંડિતે પણ પોતાને યોગ્ય આસને બેઠેલા, સુરિવર બપ્પભટ્ટજી પણ રાજાની પાસે એક સિંહાસન ઉપર બેઠા હતા. અત્યારે વાર્વિનેદ કરવાની ફુરસદ નહોતી. હમણું તે કનેજરાજના દરબારમાં નાટારંગ થઈ રહ્યો હતે. દૂર દેશાવરથી આવેલી એક નર્તકીએ કનેજરાજની આગળ પિતાની નૃત્યકળા–અભિનય કળા દેખાડવાની ઈચ્છા પ્રગટ કરેલી, જે રાજાએ મંજુર કરેલી હોવાથી અત્યારે તે મનુષ્યને દુર્લભ એવું નૃત્ય ચાલતું હતું. એ નૃત્યકીની અભિનય કળાથી રાજા વગેરે સર્વે ખુશ ખુશ થયા હતા. એના હાવભાવ, એ આને નચાવવાની પ્રણાલિકા, અંગમરોડની ચતુરતા, કેકિલાથી પણ મીઠાએ કેળના ગર્ભ સમા સુકેમલ અને માખણ સમા સુંવાળા કંઠમાંથી નીકળતા સુસ્વરે, ગાવાની કળા, નૃત્યનીકળા એ સર્વે ગમે તેવા વજસમા હૃદયવાળા પુરૂષને પણ આકર્ષવાને અદ્દભૂત હતાં. નૃત્યકીનું સંપૂર્ણ ખીલેલું વૈવન પણ હમણું હજી ઉગી ને ઠીક ઠાક થતું હતું. એનાં એકાએક અંગ મેહક હતાં, લાલિત્ય, સંદર્ય અને ચાતુર્યથી ભરેલાં હતાં. મનુષ્ય બાળા છતાં દેવને પણ દુર્લભ એવું એનું અથાગ રૂપ હતું.
નૃત્યકીએ પોતાની પાસે જેટલી અભિનયની કળા હતી
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૨ )
તે બધી કનેાજરાજના દરબારમાં પ્રગટ કરી, કનાજરાજ બહુજ ખુશી થયા. સૂરિવર આ અભિનય કળા સમયે પણ પુસ્તકમાં નજર રાખીને બેઠા હતા. કેટલીક વારે આખમાં ઝાંખ આવવાથી એમણે નૃત્યકીની તરફ નજર કરી.
“
કનેાજરાજનું ધ્યાન પણ તે તરફ ગયું. એના મનમાં વિચાર થયા કે “ સિદ્ધાન્તના પારને પામેલા ને મન, વચનને કાયાના યેાગે કરીને યુક્ત એવા સમર્થ યાગીએ પણ સુંદર રમણીયાના હાવ ભાવમાં લાભાઈ જાય, એ આજે પ્રત્યક્ષ જોયુ. ત્યાગની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચેલા મારા મિત્ર પણ આ રમણુને યાગ્ય રમણીમાં નૃત્યકીમાં આકર્ષાયા છે. તે આ નૃત્યકીને રાતના એમની પાસે માકલવી. ” રાજાએ એ પ્રમાણે મનમાં સંકલ્પ કરી રાજ સભા બરખાસ્ત કરી.
નૃત્યકીને પણ ખાનગીમાં ખેલાવીને સુરિવરની પાસે જવા માટે રાજાએ જણાવ્યુ, તે મુજખ એણે રાજાની વાત અંગીકાર કરી, ત્યાંથી વિદાય થઇ ગઈ.
સમય મધ્ય રાત્રીનો થવા આવ્યા છે. જગતમાં અદ્ભૂત શાંતિ છવાઈ રહી છે. અપનિદ્રાળુ જનો પણ અત્યારે નિદ્રાદેવીના ખાળે પાઢેલા હતા. તેવીજ રીતે સરવર પણ પોતાના સ્થાનકે શાંત નિદ્રામાં હતા. તે સમયે એમને જણાયુ કે કોઈ સ્ત્રી પાતાના કામલ કરથી એમના પગ દાબી રહી છે. એવું એ કામલ કરસ્પ ઉપરથી જાણ્યુ. તરતજ સાવધાન થઈ એકદમ બેઠા થઈ ગયા. “ અરે અત્યારે આ સમયે આવેલી તુ કાણુ છે ?”
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૩)
“મહારાજ ! હું આપની દાસી છું.? આપની સેવા. કરવા ઈન્તજાર છું!”નૃત્યકીએ પોતાના કેયલ સમા હમેશના મધુર સ્વરે કહ્યું.
પણ તું તે કેણ!” ફરીને પૂછયું.
રાજસભામાં આપની આગળ નૃત્ય કળા બતાવી આપની પ્રસન્નતા મેળવનાર એક અદના નર્તકી?” એણે ખુલાસો કર્યો.
એકાંત હતી,રાત્રીનો સમય હતો, પદ્મનીનો તિરસ્કાર કરે એવી સ્વર્ગમાંથી ભ્રષ્ટ થયેલી આ રંભા હતી. પર્વે પણ વિશ્વામિત્રનું તપમેનકા અપચ્છરાએ મેહપમાડી ભંગ કર્યું હતું. તેમજ ઉર્વશી, રંભા, તિલોત્તમા વગેરે અપચ્છરાઓએ સ્વર્ગમાંથી ભ્રષ્ટ થઈને યોગીજનેના તપનો ભંગ કર્યો હતો. આજે આ નૃત્યકી સૂરિવરનું તપ ભંગ કરવા આવી હતી. સૂરિવરે જોયું કે મેટ ઉપસર્ગ આવ્યું. જો કે મારું મન એ બાળા લેશમાત્ર
ભ પમાડી શકશે નહીં, પણ દુર્જન પુરૂષોને આકારણ આગળ કરીને જેન શાસનની નિંદા કરવામાં હું નિમિત્તરૂપ થઈ પડીશ.” સૂરિવર વિચારમાં પડી ગયા. શું ઉપાયથી સલામત રહી શકાય એને વિચાર કરવા લાગ્યા.
“દેવ ! વલ્લભ? શું વિચાર કરે છે? આપના તપથી હું પ્રસન્ન થઈને આવી છું.” એકાંતમાં પોતાની અભિનય કળા-કામકળાઓથી પુરૂષના દિલને મુંજવનારી કેલિને ઉપ
ગ કરવા માંડે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૪)
“ માળા ? તારા પ્રયાસ વૃથા છે. બ્રહ્મચર્ય'માં સુદ્ધ એવા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવંત પુરૂષાને તુ વ્રત થકી સ્ખલિત કરી શકશે ખરી કે ? ” સૂરિવરે એને નિવવાને કહ્યું.
,,
“ સ્વામી ? હું આપની પ્રાણવલ્લભા છું. આપને સ્રી સુખની હજી ખબર નથી, આપ એકજ વખત એ તિસુખના અનુભવ કરશે। àા પછી કેાઈ દિવસ આપ મને છેાડી શકશે નહી. મારા જેવી સુંદરી મનુષ્યાને કલચિતજ ભાગ્યયેાગે પ્રાપ્ત થઈ શકે. આપ શામાટે મારી કદર કરતા નથી.” એ અવાજમાં માધુ અનુપમ હતું. નમ્રતાને પ્રાર્થના હતી. આતુરતાને ઉત્સુકતા હતાં એ હાવ ભાવા ખુલે ખુલા પ્રગટ જણાતા હતા. નૃત્યકીએ પોતાનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર ઉતારી નાખ્યું.
'.
• ખાઈ ? તારા ગમે તેવા ચેનચાળા મને અસર કરશે નહી, શામાટે તારી કાયાને નાહક દુ:ખી કરે છે!” સૂરિવરે કહ્યુ.
“નહી, ભગવન્ ! આપ સાથે રમ્યાવગર હું પાછી જવાની નથી. આપને તપ કરીને પણ સ્ત્રી સુખજ પ્રાપ્ત કરવાનુ છેતેા હું પ્રત્યક્ષ આવેલીના અનાદર આપે ન કરવા જોઇએ. ” નૃત્યકી ખાલી.
સૂરિવરે જોયું કે આને સમજાવવુ ફાગઢ હતુ. જેમ જેમ સમજાવીએ છીએ તેમ તે તે અધિકપણે વળગતી જ આવે છે. રિવરે કાંઇ પણ જવાબ આપવાના વિચાર જ માંડી વાત્યા, ચાગતત્વથી ઓંકાર બીજનું સ્મરણ કરતા સિદ્ધાસન
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૫)
વાળી સમાધિમાં લીન થઇ ગયા,–પરમાત્માના ધ્યાનમાં એક ચિત્તવાળા થયા.
નૃત્યકીએ સૂરિવર આગળ હાવભાવ કરવા માંડયા અ ગના મરાડ મતાવતી શ્રૃંગારને ઉત્પન્ન કરનારી ચેષ્ટા કરવા લાગી. મીઠાં મીઠાં કામનાં ગીતા ધીમે સ્વરે ગાવા લાગી. પુરૂષાત્તમ ! એટલા ? એલા ? મીઠાં શબ્દોથી મને રીજવી તમારા હૈયામાં દખાવા ? સ્થાન આપે। ? હું હવે અધિરી થઇ ગઇ છું. કામના સંતાપથી મળી ગઇ છુ ” ગમે એટલા મીઠા સ્વરો હતાં પણ સાંભળનાર તે બ્રહ્મમાં લીન હતા.
''
“ માનદ ! શા માટે મારી સાથે અમેલા કર્યો! શું રીસાયા છે ! તા હું મનાવુ !!પ્યારી સ્ત્રી આગળ એના હાવ ભાવ અને રમણીય વિલાસા આગળ પ્રેમમુત્તિની રીસ તે કયાં સુધી રહી શકે ! પ્યારા જાગા ! જાગેા! મને અળતીને ઠાર તમને મહદ્ પુણ્ય થશે. અહીંયાજ તમને મેાક્ષ મલશે.” જવાખ કાંઇ પણ ન મલ્યા.
રમણી સૂરિવરની પાસે આવી જેમ જડ વસ્તુની સાથે કામથી વ્યાકુળ થયેલી સ્ત્રી કામ ચેષ્ટા કરે એવી રીતે પેાતાના કેશ કલાપને ઉચ્છાળતી ને આસ્તેથી એ કેશના સૂરિના શરીરે સ્પર્શી કરતી પેાતાના લાંબા કેશ સૂરિના શરીરે વીંટાળતી ક્ષેાલ પમાડવા લાગી. “ અરે ઢોંગી ! તમારી સમાધી હવે લાં વખત રહેવાની નથી. માટે હવે બસ આ ઢોંગ સમાપ્ત કરી મારી સાથે રમા! મને તૃપ્ત કરો ! ” પણ વ્યર્થ એનું પરિણામ કાંઇ આવ્યું નહીં.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૬) પિતાના કેળના ગર્ભસમા નાજુક કેમળ હસ્ત કમળ મુનીવરની ગરદન આસપાસ વીંટાળતી “પ્યારા નહીં બોલ! હું તમને છોડવાની નથી. નહીં બેસે ત્યાં લગી હું તમને સતાવીશ! પજવીશ! તમારે માટે હું કેટલી ઉત્સુક-આતુર છું શા માટે મારી સામું જોતા નથી. પ્રેમના કલહમાં આવી તેરીસ હોય!” વિગેરે બેલી રિવરને ચલાયમાન કરવા લાગી.
પણ સૂરિજીતે પરમાત્મામાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા થઈને સંસારની કઈ પણ મેહક વસ્તુ જેમના ચિત્તમાંથી નીકળી ગઈ છે. એવા વૈરાગ્યની ઉત્કૃષ્ટ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચેલા હતા. ત્યાગીયોને ગમે તેવી સુંદરી પણ ગમે તેવી ચેષ્ટાઓ છતાં ન ચલાવી શકે.
દરેક પ્રસંગે નાસીપાસ થવા છતાં નૃત્યકીને ઉત્સાહ અનુપમ હતે. સૂરિવરસાથે રમવું-ખેલવું એ તેને નિશ્ચય હતે. ગમે એ રીતે એમનું ધ્યાન છેડાવવા એ અનેક પ્રકારે ચેષ્ટા કરતી. ક્ષણમાં સૂરિવર આગળ કાલાવાલા કરતી, ખેાળા પાથરતી પ્રાર્થનાના મીઠામાં મીઠા શબ્દથી આજીજી કરતી. “અરે મુનિવર ! તમે તે હૈયાના કઠણ થયા કે શું! સાક્ષાત દયાના અવતાર તમે તે કહેવાઓ! અત્યારે મારી દયા કાં ખાતા નથી! જુઓ દુષ્ટ કામદેવ મારા અંગેઅંગને રગે રગમાં તલમાં તેલની જેમ ભરાઈ મને હેરાન કરી રહ્યો છે. દયાળુ! મારી ઉપર દયા કરી એ દુષ્ટના પાશમાંથી મને છેડાવો! આ અબળાનું રક્ષણ કરે? શું આવી એક નજીવી દયા પણ તમે કરી શકતાં નથી તે મોટી દયા તે તમે કેવી કરવાના! કૃપા કરી આ એક પંચિદ્રિય જીવને શિકારી કામના પંજામાંથી છોડાવી.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૭ ) એને બચાવી ?” એ મધુર શબ્દની પ્રાર્થના પણ દેવ સાંભળવા તૈયાર નહોતા. પરમાત્માના ધ્યાનમાં લીન થયેલાને એના કાકલુદી ભરેલા શબ્દો પોંચતા પણ નહોતા. આશાતુર રમણે આશાભંગ થવા લાગી. પોતાની મહેનત વ્યર્થ જતી હોય એમ એને જણાયું.
નર્તકીના અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગ છતાં ધ્યાનમાં લીન થયેલા મુનિવરનું ચિત લેશ પણ ચપળ ન થયું. નર્તકીએ. પિતાની સર્વ કળાઓ ચેષ્ટાઓ કરી પણ જડ પ્રકૃતિને કરેલી ચેષ્ટાની માફક એ સર્વ વ્યર્થ ગઈ એની જીંદગીમાં આ એકજ પુરૂષ આજે એણે જે કે આવી અનુકુળ સામગ્રી, સંગો છતાં જે કામદેવના તેફાનમાંથી સહીસલામત બચી શક્યા. આખરે એ યૌવનને મદ એને ગળી ગયે. કામદેવનું તોફાની જોર નરમ પડયું એણે ધાર્યું કે “એ પરમાત્મા સદશ છે. સંસારની કઈ પણ ચીજ એના વૈરાગી દીલને આકર્ષી શકે એમ નથી. મહાત્માઓમાં પણ શિરોમણી એ પુરૂષ જ્યારે આટલી બધી મારી કામ ક્રિડા છતાં ચલાયમાન ન થયે એથી ખચીત એ વૈરાગ્યમાં પણ દ્રઢ અને વિતરાગી પુરૂષ છે. આવા મહાપુરૂષની મેં આશાતના કરી એ ઠીક ન કર્યું.” ઇત્યાદિ વિચારતી નર્તકી પિતાનાં વસ્ત્ર ઠીકઠાક કરી કંચુકીની કસ બરાબર બાંધી પડખે પડેલું ઉત્તરીય વસ્ત્ર પણ ધારણ કરી લીધું. ને જવાને તૈયાર થઈ. જતાં જતાં એ મહાપુરૂષને ખમાવતી કહેવા લાગી. ” ભગવન ! દુન્યાના વિષય૧૭
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૮ )
રૂપ વિષ્ટામાં પડેલી આ કીડા સરખી અમળાના દોષ મા કરજો ? આખી રાત મે' આપની આશાતના કરી આપને સતાવ્યા આમરાજાએ તેા આપની ઉપર પ્રસન્ન થઈને આપની પાસે મને મેકલી હતી પણ એ રાજાને ક્યાંથી ખબર હોય કે આ પુરૂષ પુંગવ નર શ્રેષ્ઠ તે જગતને પૂજનીય છે. જેનું મના ખળ વજાથી પણ દુર્ભેદ્ય છે એને મારા જેવી અજ્ઞાન અબળા કેવી રીતે ચલાવી શકે. ? દુન્યાની ઘણી ખરી વસ્તુઆમાં તેા કલંક રહેલું છે, પણ હે મુનિવર ! જગતમાં તમે તા ખરે નિષ્કલ'ક છે, જગતની કાઇ પણ શક્તિ તમારૂ ચિત્ત ચલાવવાને સમર્થ નથી. હે મહાપુરૂષ ? મારા અપરાધ ખમજો. ” એ પ્રમાણે એ જગતપૂજ્ય પુરૂષને નમન કરી નકી ત્યાંથી પસાર થઇ ગઇ. રાત્રીના ત્રણ પ્રહર વહી ગયા હાવાથી કેાઈના અવરજવર–પગરવ સાંભળાય અને આ મહા પુરૂષ પોતાના નિમિત્તે નિષ્કલંક છતાં જગતમાં કલંક પામે, એ તેને મન ઠીક જણાયું નહી, જેથી તેણી ત્યાંથી ચાલી ગઇ. અને એ મહાપુરૂષની અથાગ દૃઢતાનાં વખાણુ રાજાને કહી સભળાવી રાજાની રજા લઇ પાતાને વતન ચાલી ગઇ.
,,
ભાગ ૧ લો સમાપ્ત.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Se NAVRANG 9428 500 401