Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI-varadapatra paM.baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha For Private & Personal use only e
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI - varadaputra paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha ....
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvaraNa paricaya AvaraNa-para soMraIke 182 varSa prAcIna digambara jaina mandirakA citra hai, jo kucha varSoM bAda bhUrti-rahita kisI kAraNavaza ho gayA tathA usameM prAImarI skUla lagane lagA aura jisameM vyAkaraNAcAryajI ne Arambhika zikSA prApta kI /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI-varadaputra paM.baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha Compos pradhAna sampAdaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya sampAdaka paM0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla * paM0 balabhadra jaina, nyAyatIrtha DaoN0 rAjArAma jaina * zrI nIraja jaina DaoN0 bhAgacandra bhAgendu * DaoN. sudarzanalAla jaina DaoN0 phUlacandra premI * DaoN0 zItalacandra jaina prabandha-sampAdaka bAbUlAla jaina phAgulla prakAzaka sarasvatI-varadaputra : paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-graMtha prakAzana samiti, vArANasI-10
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka *sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha prakAzana samiti, vArANasI-10 .vIra ni0 saM0 2515 san 1989 mUlya 151) rupayA milane kA patA .DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya bInA iTAvA (sAgara) ma0 pra0 * vIra sevA mandira TrasTa bI0 32/13 bI0 nariyA kAzI, hindU vizvavidyAlaya, vArANasI-5 mudraka * bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI-221010
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya, bInA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jaina samAjake vareNya vidvAn, sAhityakAra, samAjasevI aura rASTrasevI 85 varSIya 'sarasvatI varadaputra siddhAntAcArya paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, sAhitya-jainadarzana zAstrI aura nyAyatIrthakA 'abhinandana-grantha' dvArA hamane abhI taka abhinandana nahIM kiyA, jabaki una jaise prAyaH sabhI vidvAnoMko abhinandana-graMtha bheMTa kara samAja sammAnita kara cukA hai, yaha bhUla kucha dinoMse koMcatI rahI / isake lie hamane parokSa patra vyavahAra kiyA aura pratyakSameM aneka pratiSThita mahAnubhAvoMkI baiThaka bulAkara parAmarza kiyaa| sabhone eka svarase zraddheya paNDitajIko abhinandana-graMtha bheMTa karane kI apanI sammati prakaTa kii| usake lie eka samiti banAnekA bhI nirNaya le liyA gyaa| gyase 17 pharavarI 1989 ko zrI pAvana tIrthakSetra kuNDalagiri (damoha) meM akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSadakA naimittika adhivezana zrImAna paM. bhavaralAlajI jaina nyAyatI adhyakSatAmeM sampanna haa| isameM zrI bAbUlAlajI phAgulla, vArANasI bhI sammilita hae the / vahA~ inhoMne kaI vidvAnoMse zraddheya paNDitajIko abhinandana-grantha bheMTa karanekI carcA kii| ina sabhI vidvAnoMne usakA samarthana evaM anumodana saharSa kiyaa| isake uparAnta hamArA kAma thA eka suyogya vidvAnoMke sampAdaka-maNDalakA cayana karanA / harSa hai ki jina vidvAnoMkA sampAdaka-maNDalameM cayana kiyA gayA thA una sabhIkI hameM svIkRti prApta ho gayI aura isake lie unhoMne apanA ahobhAgya smjhaa| sampAdaka-maNDalakI prathama baiThakameM vyavasthita kameTIkA nirmANa kiyA gyaa| aura usakA nAma sarvasammatise 'sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya, abhinandana-grantha prakAzana-samiti' rakhA gyaa| isakA kAryAlaya-mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI-10 nizcita kiyA gayA / sampAdaka-maNDalane bhI apanI kaI baiThakeM kIM aura jinameM usane abhinandana-graMthameM deya sAmagrIkA sampAdana kiyaa| zraddheya paNDitajIke hI vibhinna patra-patrikAoM Adi meM prakAzita mahattvapUrNa evaM cintanayukta lekhoM va nibandhoMko isameM diyA gayA hai| isa kArya sampAdakoMke sivAya sadasyoM, sahayoga-rAzi pradAtAoM aura zubhakAmanA | saMsmaraNa | samIkSApreSakoMke hama atyanta AbhArI hai / mahAvIra presane graMthako alpa samaya (eka mAha) meM chApakara hameM de diyA usake lie use hama hArdika dhanyavAda dete haiN| vinIta sAMsada DAlacandra jaina bAbUlAla jaina phAgulla adhyakSa maMtrI tathA prabandha sampAdaka sarasvatI varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha prakAzana-samiti
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama saMrakSaka saMrakSaka mAnanIya zrI motIlAlajI borA, mukhya maMtrI ma0pra0 adhyakSa svastizrI bhaTTAraka cArukIrti svAmIjI, mUDabidrI svastizrI bhaTTAraka cArukIrtijI, zravaNabelagolA samAjaratna sAhu zreyAMsa prasAda jaina, bambaI zrI nirmalakumAra seThI, lakhanaU zrI vIrendra hegar3e, dharmasthala zrI vijayakumAra malaiyA, damoha sAhu azokakumAra jaina, dillI zrI trilokacandra koThArI, koTA zrI amaracandra pahAr3iyA, jayapura maMtrI upAdhyakSa abhinandana graMtha prakAzana samitike padAdhikArI parAmarzadAtA maNDala zrI seTha DAlacandra jaina (sAMsada) sAgara koSAdhyakSa sa0 [saM0 dhanyakumAra jaina, kaTanI zrImatI bRjamanI devI, gorakhapura (dharmapatnI rAya devendraprasAda ) rAyabahAdura devakumAra siMha, indaura zrI mahArAjA bahAdura siMha, indaura zrI ratanalAla gaMgavAla, kalakattA zrI jayakumAra iTorayA, damoha sa0 [saM0 sumeracandra, jabalapura siM0 Ananda kumAra, bInA pro0 phUlacandra seThI, khuraI zrI devendrakumAra moTaravAle, lAlA zikharacandra, dillI zrI jJAnacandra vindukA, jayapura paM0 bAlacandra kAvyatIrtha, navAparArAjima zrI khemacandra motIlAla bIr3I vAle, sAgara zrI mahendrakumAra malaiyA, sAgara lAlA premacandra jaina, dillI zrI saubhAgyamala jaina, lakhanaU seTha bAbUlAla jaina soMraI vAle, sAgara santoSakumAra baiTarI vAle, sAgara zrImanta seTha rAjendrakumAra jaina, vidizA zrImatI zAntidevI jaina, lakhanaU sAgara siMghaI jIvanakumAra jaina, sAgara bAbUlAla jaina phAgulla, vArANasI paM0 phUlacandra zAstrI, hastinApura paM0 nAthUlAla zAstrI, indaura bra0 mANikacandra cavare, kAraMjA pro0 khuzAlacandra gorAvAlA, vArANasI zrI yazapAla jaina, dillI zrI akSayakumAra jaina, dillI paM0 bha~varalAla nyAyatIrtha, jayapura DaoN0 bhAgIratha tripAThI vAgIza zAstrI, vArANasI DaoN0 nathamala TAMTiyA, lADanUM paM0 lAlabahAdura zAstrI, dillI zrI lakSmIcandra jaina, dillI prAcArya narendra prakAza jaina, phirojAbAda DaoN0 harIndrabhUSaNa, ujjaina pro0 udayacandra jaina, vArANasI paM0 hIrAlAlajI kauzala, dillI paM0 anUpacandra nyAyatIrtha, jayapura DaoN0 bhAgacandra bhAskara, nAgapura paM0 zyAmasundara zAstrI, phirojAbAda DaoN0 dAmodara zAstrI, dillI zrI bAbUlAla paTaudI, indaura zrI dalasukha bhAI mAlavaNiyA, ahamadAbAda DaoN0 sAgaramala jaina, vArANasI zrI nArAyaNazaMkara trivedI, eDavokeTa, sAgara zrI vimalarAma jaina, dillI DaoN0 prema sumana, udayapura zrI gulAbacandra 'puSpa' TIkamagar3ha DaoN0 ratanacandra jaina, bhopAla zrI surezacandra jaina, bhopAla DaoN0 hIrAlAla jaina, rIvA DaoN motIlAla jaina, khuraI zrI tArAcandra premI, phirojapura jhirakA DaoN0 AzA malaiyA, sAgara paM. javAharalAla, bhiNDara DaoN0 kastUracandra 'sumana' zrImahAvIrajI paM0 satyandharakumAra seThI, ujjaina DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta DaoN0 kusuma paToriyA, nAgapura zrImatI vimalA jaina, bhopAla zrImatI kastUrI bAI baDakula, vArANasI ( mAtezvarI jayaprakAza jaina )
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzana samitike padAdhikArI seTha DAlacandrajI jaina (sAMsada) adhyakSa seTha bAbUlAlajI dhAmaunIvAle, sAgara svAgata samitike adhyakSa siMghaI jovanakumArajI jaina, sAgara koSAdhyakSa zrI bAbUlAla jaina, phAgulla, vArANasI prakAzana maMtrI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-kathya sammAnanIya paM0 baMzIdhara jI vyAkaraNAcArya samAjake eka aise manISI vidvAn hai, jinakI pravRttiyA~ caturmukhI hai / ve svatantratA senAnI haiM, jo rASTrapitA mahAtmA gAMdhI jI dvArA udghoSita 9 agasta, 1942 ke 'bhArata chor3o' AndolanameM sakriya lipta rahe aura 9, 10 mAha sAgara, nAgapura aura amarAvatIkI jeloMmeM rhe| samAja sevAmeM bhI vyAkaraNAcArya jI pIche nahIM rhe| dassA-pUjAdhikAra jaise AndolanoMmeM Age hokara kArya kiyaa| sthAnIya saMsthA, vidvatpariSada aura zrI gaNeza prasAda varNI jaina granthamAlA Adi saMsthAoMke mAdhyamase maMtrI evaM adhyakSa pada para rahakara dIrghakAla taka Apane samAjakI sevA karake sevAkA eka mAnadaNDa sthApita kiyA hai| sabase bar3I unakI sevA hai sAhitya-sAdhanA / unhoMne jaba anubhava kiyA ki Agama-vAkyoMkA anyathA artha kiyA jA rahA hai aura unheM tor3A-maror3A jA rahA hai taba unhoMne vidvadgoSThIkA AhvAna kiyA tathA yukti aura Agama purassara carcA kI / itanA hI nahIM, jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA, jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kAraka vyavasthA, jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra, khAniyA (jayapura) tattvacarcA aura usakI samIkSA prabhRti grantha likhakara AgamapakSako puSTa evaM spaSTa kiyA / Aja bhI ve usI sAhitya-sAdhanAmeM niraMtara saMlagna haiM / yadyapi ve Arambhase svatantra vastravyavasAyI haiN| kintu aba use putroMko sauMpakara ekamAtra jinavANIkI sevA-sAdhanAmeM lage rahate haiN| 17 pharavarI 1989 ko zrI di0 jaina kSetra kuNDalagiri (kuNDalapura, damoha) meM bhA0 di0 jaina vidvatpariSadakA naimittika adhivezana vidvadvara paM0 bhaMvaralAla jI nyAyatIrtha, jayapurakI adhyakSatAmeM Ayojita thaa| adhivezanakI samApti para kucha vidvAnoM meM carcA ho rahI thI ki mAnanIya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryako abhinandana-grantha bheMTa kiyA jAnA caahie| unakI vidvattA aura sevAyeM abhinandita vidvAnoMse kama nahIM haiN| ve vidvAn the-zrI bAbUlAlajI phAgulla zAstrI, vArANasI, DaoN0 kastUracandrajI kAsalIvAla, jayapura aura DaoN0 bhAgacandra jI 'bhAgendu' damoha / maiM bhI vahA~ A gayA thaa| phAgullajI tathA kAsalIvAlajI to bole ki "hama pUrA sahayoga deNge|" maiMne kahA ki "bahuta acchA hai, avazya honA cAhie"! yaha carcA Age bar3hI aura phAgullajI ne eka rUparekhA bhI banAkara mere pAsa bheja dii| maiM usa samaya zrImahAvIrajImeM thaa| vahA~ do baiThakeM bulaaii| 17 maI 1989 ko huI baiThakameM nimna nirNaya lie gaye :-siddhAntAcArya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samiti kA gaThana tathA samitimeM nimna pada rakhe gye| 1:1-parama saMrakSaka, 2-saMrakSaka, 3-adhyakSa, 4-upAdhyakSa, 5-mahAmaMtrI aura 6-sadasya / 2:-sampAdaka maNDalakA gaThana, jisameM 1-DaoN0 paM0 pannAlAla sAhityAcArya, 2-DaoN0 kastUracaMdra kAsalIvAla, 3-50 balabhadra nyAyatIrtha, dillI, 4-DaoN0 bhAgacandra 'bhAgendu', damoha, 5-zrI nIraja jaina, satanA, 6-DaoN0 rAjArAma jaina, ArA, 7-DaoN0 sudarzanalAla jaina, vArANasI, 8-DaoN0 phUlacandra premI, vArANasI, 9-DaoN0 zItalacandra jaina, jayapura aura 10-maiM (pradhAna smpaadk)| jaba abhinandana-granthake nAmakI carcA AyI to paryApta vicAra-vimarzake pazcAt usakA nAma "sarasvatIke varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha" rakhanekA nirNaya liyaa| prastuta granthapara eka pholDara nikAlanekA bhI adhikAra pradhAna sampAdaka jIko diyA gyaa| 3 :-granthameM sAmAnyataH adhyAyoMke viSaya-vibhAjanakA nirNaya bhI liyA gayA / 4:- yaha bhI nirNaya liyA gayA ki eka grantha-samarpaNa samitikA gaThana kiyA jAye tathA sadasyatA zulka 100/00 rupaye rakhA jAya aura granthameM unake nAma diye jAyeM /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImahAvIrajIse jaba maiM bInA calA AyA to granthakI sAmagrI tathA arthasaMgrahapara vicAra-vimarza karaneke lie sampAdaka-maNDalakI do baiThakeM bInAmeM bulaaii| antima cauthI baiThakakI 15 upa-baiThakeM huii| yaha antima baiThaka 11 agasta se 15 agasta taka pA~ca dina calI aura paryApta UhApoha huaa| granthameM deya sAmagrI para 15 vAcanAyeM hii| inameM kaI vAcanAyeM dina meM tIna bAra aura rAtrimeM 12 baje taka mAnya sampAdakoMne kii| sampAdakoMko vyAkaraNAcArya jIke lie abhinandana-granthake hetu bhI taiyAra karanA par3A, kyoMki ve nahIM cAhate the ki unheM abhinandana-grantha bheMTa kiyA jaaye| para sampAdaka maNDala usake aucityako jAnatA thA / DoM mahAnabhAvoMne to harSa bhI prakaTa kiyA / AdaraNIya rAya devendraprasAda jaina eDavokeTa, gorakhapurane to eka patra meM likhA hai ki "Apane samAjakI bhalako ThIka kiyA hai|" isa prakAra isa graMthako sampAdakamaNDalane sajagatAke sAtha taiyAra kiyA hai| hameM prasannatA hai ki hamAre snehI sabhI sampAdaka-mitroMne isa granthako isa sundara rUpameM prastuta karanemeM jo apanA bahumUlya samaya, zakti aura pratibhAkA sahayoga kiyA hai usake lie hama unake hRdayase AbhArI haiM / suhRvara DaoN0 kastUracandra jI kAsalIvAlane to apanA vidvattApUrNa mahattvakA sampAdakIya likhakara hameM adhika AbhArI banAyA hai| hamAre AdaraNIya zrI DAla candra jI jaina, saMsada sadasyane samitike adhyakSa padako svIkAra kara jo bala pradAna kiyA hai usake lie hama unake kRtajJa haiN| jaba hama 27 sitambara, '89 ko siMghaI jIvanakumAra jaina, koSAdhyakSa evaM zrI vinItakumAra koThiyAke sAtha unake AvAsapara sAgarameM unase mile to bar3e gadgadbhAvase bheMTa kI aura eka ghaNTe taka abhinandana-granthakI carcA kI / usakI pragatise unheM bar3A santoSa huA / hameM khuzI hai ki ApakA Arambhase anta taka sahayoga evaM mArgadarzana prApta huaa| priya bAbUlAla jI phAgullako hama kitanA dhanyavAda deN| yaha abhinandana-graMtha unhIMke vicAroM aura prayatnoMkA saphala hai| yadi hama ise eka Azcarya mAne to atyukti na hogI, jo kucha mAhoM (lagabhaga chaha-sAta mAha) meM taiyAra ho gayA / loga varSoM pUrva se abhinandana granthoMkA vijJApana patra-patrikAoMmeM dete aura patravyavahAra karate haiN| itanA hI nahIM, AyojanakI tithi bhI prakAzita karate haiN| para abhinandana-graMtha taiyAra nahIM ho pAte / vAstavameM abhinandana granthoMkA prakAzana hI duSkara hai / vaha aisA kArya hai, jo parasparAzrita hai / lekhaka svayaM samayapara lekha bhejeM aura sampAdaka unheM sampAdita kara samayapara unheM presameM bheja deN| itanA honepara bhI presa aura prapharIDara vilamba kara dete haiN| presa samayapara chApakara nahIM detaa| vaha dUsare granthoMke prakAzanameM saMlagna rahatA hai| kintu hameM prasannatA hai ki ye saba pratyavAya isa abhinandana-granthameM nahIM aae| isa sabakA zreya zrI bAbUlAla jI phAgulla, saMcAlaka, mahAvIra presa, vArANasIko hai, jinhoMne yaha saba Adi-se-anta taka kiyaa| unhoMne patravyavahArase lekara chapAI paryanta sArA kArya tanmayatA aura AtmIyatAse kiyaa| isakA sUtrapAta bhI unhoMne kiyaa| phAgulla jIne apane dIrghakAlIna abhinandana-granthoMke prakAzanAnubhavako bhI isameM ur3ela diyA hai / merA unheM hArdika dhanyavAda hai| isa avasarapara maiM zraddheyA kAkIjI zrImatI kastUrIbAI (dharmapatnI, sva0 maujIlAla jI jaina) aura unake parivAra (priya bhAI jayaprakAza, sau0 zazi bahU, ci0 rAjU aura Ayu0 anno, vArANasI) ko nahIM bhUla sakatA, jinake pAsa eka-savA mAha ghulamila kara rahA aura sabhI suvidhAyeM mujhe pradAna kii| maiM unakA anugRhIta huuN| mujhe sadaiva unakA sneha milA aura milatA rahatA hai| (DaoN0) darabArIlAla koThiyA pradhAna sampAdaka
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgara meM 19-3-90 ko zrI digambara jaina pArzvanAtha mandira (mahilAzrama) ke kalazArohaNa ke avasara para sarasvatI varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samAroha ke adhyakSa zrI ratanalAlajI gaMgavAla saMdeza paM0 vaMzIdharajI jainadarzanake svatantra cetA va gambhIra vicAraka, apanI nirbhIka lekhanIse eka lambe samaya taka apanI cetanAkA pravAha karate rahe tathA Aja bhI 84 varSakI AyumeM nirantara sakriya haiN| khAniyA~ tattvacarcAmeM Apake yogadAnako bhulAyA nahIM jA sakatA / Aja jo nizcaya aura vyavahAra kA jhagar3A khar3A kiyA jA rahA hai usakA samAdhAna bahuta pahale hI paNDitajIne apane grantha "jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra" meM kara diyA thaa| aise sarasvatI putrako abhinandana-grantha bheMTakara samAja svayaMko gauravAnvita kara rahA hai| maiM isa avasarapara apanI zubha kAmanAe~ arpita karatA huuN| zrI ratanalAla gaMgavAla, naI dillI (adhyakSa digambara jaina mahAsamiti www.jainelibrary.or
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya " vidvAn sarvatra pUjyate " isa ukti ke anusAra vidvAnoMkA samAdara sadAse hI hotA AyA hai / vidvAn kisI eka deza, kisI eka dharma, kisI eka jAti athavA kisI eka sampradAyakA nahIM hotA, kyoMki usake pravacanoM, lekhoM, pustakoM evaM vANIse sabhI lAbhAnvita hote haiM, isaliye vaha jahA~ bhI calA jAtA hai vahIM usakA sammAna hone lagatA hai / hamAre AcArya, sAdhu evaM paMDita apanI jAtise nahIM, balki apane guNoMse samAdRta hote haiM / unakI na koI jAti pUchatA hai aura na pradezakA nAma jAnatA hai / unakI jJAna-sAdhanA hI unakA paricaya hai, unakI lekhanI hI unake guNoMko ujAgara karane vAlI hai aura unakI vANI hI unake jIvanapara prakAza DAlane vAlI hotI hai / jaise horeko kitanA hI chupAyA jAve vaha kabhI bhI nahIM chipatA hai usI prakAra sAdhu evaM vidvAn bhI yadi apane Apako chipAnA cAhe to guNIjana unako svayaM khoja lete haiM aura phira unakI prazastiyA~ par3hane lagate haiM / aise hI eka vidvAn haiM paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya / ve paNDita haiM, jJAnake agAdha bhaNDAra haiM, sazakta lekhanIke dhanI haiM, vANImeM apane vicAroMko samyak rUpase prakaTa karanekI kSamatA hai, samAja evaM dezake liye unhoMne jela yAtanAoMko sahA, samAja meM Agama-paramparAko sazakta banAneke liye sadaiva Age rahe tathA apane 84 vasantoMmeMse 60 vasanta samAjasevA evaM jJAnArAdhanA meM vyatIta kiye| lekina phira bhI unameM kIrti, yaza evaM abhinandanakI kabhI cAha paidA nahIM huI aura svAMtaH sukhAya apanI samyak pravRttiyoM meM lage rahe / jJAnArAdhanA meM lage hue vidvAnoM, santoMko khoja nikAlanA bhI sarala kArya nahIM hai, kyoMki vartamAna yugameM mAnava apanI yazaH kAmanA ke pIche itanA par3A rahatA hai ki jIvanameM eka pustaka likhanepara vaha apane Apako sabase bar3A lekhaka samajhane lagatA hai tathA cAhatA hai ki samAja evaM deza usakI prazaMsAoMkA pula bA~dha de tathA usakA eka kArya hI jIvana bharakI kamAIkA sAdhana bana jAve / lekina paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya kA svabhAva evaM pravRtti ThIka isake viparIta hai / ve yazase dUra bhAgate rahe aura apane abhinandanase hamezA katarAte rahe / yadi DaoN0 koThiyA sAhaba unase bAra-bAra anurodha nahIM karate, hama unheM apanA abhinandanIya mAnakara apane bahumUlya kRtitvase samAjako lAbhAnvita karanekA anurodha nahIM karate to sambhavataH ve abhinandana grantha prakAzanakI svIkRti bhI nahIM dete| jaba hamane unase kahA ki abhinandana grantha meM Apako prazaMsA nahIM ke barAbara hogI, apitu ApakI lekhanoke camatkArakA digdarzana mAtra rahegA / Apake dvArA jo gUr3ha lekha likhe jA cuke haiM, lekina jo vibhinna patra-patrikAoMmeM chapaneke pazcAt bhI tirohita ho gaye haiM / samAja jinake astitvase anajAnA bana gayA hai aura jinake prakAzanakI vartamAna vAtAvaraNa meM bahuta AvazyakatA hai, Apake samIkSAtmaka granthoMkA samyak prakArase samAjako paricaya mila sakegA / isaliye eka bAra punaH unapara sazakta lekhanIse samIkSAtmaka vivaraNa chapanekI AvazyakatA hai / yaha saba ApakA abhinandana nahIM hai lekina una siddhAntoM evaM mAnyatAoMko prakAzameM lAnA hai jo samayake pravAha meM chipase gaye haiM / hameM bar3I prasannatA hai ki paNDitajI sA0 ne hamAre isa anurodhako svIkAra kara liyA aura apanA sAhitya evaM purAne patroMkI phAiloMko jo unake pAsa thIM, unheM DaoN0 koThiyAjIko hastagata kara dIM / prastuta abhinandana granthakA zIrSaka sarasvatIkA varadaputra hai / paNDitajI vAstavameM sarasvatIke kRpA-pAtra
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 - putra hai, jinakI lekhanI evaM vANI donoM meM jinavANIke amara sandeza bhare par3e haiM / jo AcArya samantabhadra ke zabdoM meM : "anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt " ke rUpameM likhe gaye haiM / tathA jinakA jitanA adhika adhyayana hogA utanA hI ve sarasa banakara samAjake khUna meM samA jAyeMge / inhIM tathyoM ko dhyAna meM rakhakara abhinandana granthako 6 khaNDoM meM vibhAjita kiyA hai / una khaNDoM meM se kevala do khaNDoM meM paNDitajIke jIvana evaM vyaktitvapara deza evaM samAjake mAne huye sevAbhAvI pratiSThita zreSThiyoM evaM vidvAnoMke saMsmaraNa, lekha evaM zubhakAmanAe~ dI gaI haiN| sImita pRSThoMke kAraNa bahutase mahAnubhAva aise raha gaye jo paNDitajIke guNoM, unakI lekhanI evaM vANIse paricita haiM lekina hama unase sandeza, zubha kAmanA athavA saMsmaraNa nahIM mAMga sake / lekina jIvana-paricaya, bheMTavArtA evaM unake vyaktiparaka lekhoM se hama unake vizAla vyaktitvakA anumAna lagA sakate haiM / unakI zaizavAsthA, bAlyAvasthA abhAvoM evaM nirdhanatAse jakar3I huI thI / jJAnArjana jahA~ divAsvapna ke samAna thA / mAtA-pitAkI chatrachAyA bacapanameM nahIM rahI thI / aisI sthiti meM paNDitajIkA vyAkaraNAcArya taka zikSA prApta karanA kitanA kaSTaprada evaM durUha rahA hogA yaha to muktabhogI hI jAna sakatA hai / dUsare khaNDa meM paNDitajIkI kRtiyoMkI vistRta samIkSA dI gayI hai / sabhI samIkSAe~ adhikArI vidvAnoM dvArA kI gayI haiM aura paNDitajIke maulika lekhana para prakAza DAlanevAlI haiM / samIkSA karanevAle vidvAnoMke nAma nimna prakAra hai / jaina tattva mImAMsAkI mImAMsA bhAgya evaM puruSArtha : eka nayA anucintana jayapura khAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSA jainadarzana meM kAryakAraNa bhAva evaM kAraka vyavasthA jainadarzana meM nizcaya aura vyavahAra paryAya kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI paM0 balabhadra nyAya tIrthaM, dehalI DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, jayapura DaoN0 phUlacandra premI, vArANasI zrI nIraja jaina, satanA 0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya, sAgara svastizrI bhaTTAraka cArukIrti jI . DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya [ DaoN0 sudarzanalAla jaina, vArANasI (paM0 vijayakumAra zAstrI, zrImahAvIrajI yadyapi paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryane pahale hI apano racanAoMmeM una granthoMkI samIkSA likhI thI jo Agamasammata vicAroMse kucha haTakara likhe gaye the tathA jinake kAraNa samAjake vAtAvaraNa meM virodhake svara sunAI dene lage the / sarvaprathama paNDitajIne hI samIkSAtmaka pustakeM likhanekA zreya prApta kiyaa| aisI pustakoMkI samIkSA karanI yadyapi durUha kArya hai phira bhI samIkSakoMne jisa rUpameM ina pustakoMkI samIkSAe~ likhIM unase pustakoMkA mUlyAMkana karanemeM bar3A sahayoga milegA aura ina pustakoMkA vAstavika uddezya Ama janatAke sAmane A sakegA / abhinandana granthake zeSa cAra khaNDoM meM paNDitajIke cayanita nibandhoMko prastuta kiyA gayA hai| ye cAroM khaNDa hI isa granthakI AtmA haiM jo dharma aura siddhAnta, darzana aura nyAya, sAhitya aura itihAsa, saMskRti aura samAja jaise vibhinna zIrSakoM meM vibhAjita haiM / ina khaNDoMmeM diye gaye nibandhoMse paNDitajIke bahumukhI kartRtva kSamatAkA paricaya milatA hai / ve kevala samIkSAtmaka pustakeM likhanevAle vidvAn hI nahIM, apitu jainadharmake vividha pakSoM ko apanI sazakta lekhanI dvArA ujAgara karanevAle haiM /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka maNDala DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya DaoN0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya paM0 balabhadra jaina, nyAyatIrtha DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla DaoN0 rAjArAma jaina
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI nIraja jaina DaoN0 phUlacandra premI DaoN0 bhAgacandra bhAgendu DaoN0 sudarzanalAla jaina DaoN0 zItalacandra jaina :
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 9 - - granthakA tIsarA khaNDa paNDitajIke dharma evaM siddhAnta viSaya para likhe gaye 16 lekhoMse alaMkRta hai| isa khaNDameM sabhI lekha aise haiM jinameM jaina dharma evaM siddhAnta viSayakA maulika cintana bharA par3A hai bhagavAn mahAvIrakI dharma tattva dezanAse lekara Atmatattva para cintana paraka lekhake sAtha hI nizcaya aura vyavahAranayapara paNDitajIke cAra dizA bodhaka lekha hai jinako par3hanese isa vivAdAspada viSayako samajhane meM paryApta sahayoga milatA hai| jaina dharmameM bhavya aura abhavya bar3e Teknikala zabda hai| abhavya zabda samajhanevAleke liye dhArmika apazabda hai jisako pacApAnA jainoMke liye kaThina hotA hai| koI bhI apane Apako abhavya kahalAneke liye taiyAra nahIM hai| paNDitajIne isapara apane lekhameM acchA prakAza DAlA hai / isI khaNDameM paNDitajIkA eka khoja pUrNa lekha "paryAyeM kramabaddha bhI hotI hai aura akramabaddha bhI" viSayapara hai| paNDitajIke svarameM anekAnta siddhAntakA pratipAdana hai| paryAyoMko kramabaddha hI batalAnA bhagavAn mahAvIrake usa siddhAntake viruddha hai jisameM vastutattvake nirUpaNameM anekAnta zailIko apanAnepara bala diyA gayA hai| isI khaNDameM "bhujyamAna AyumeM apakarSaNa evaM utkarSaNa' viSayapara paNDitajIkA lekha pAThakoMmeM utsukatA paidA karanevAlA hai| isI khaNDameM 'jayapura khAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSA' bhAga ekameM diye gaye upayogI praznottara 1, 2, 3 va 4 kI sAmAnya-samIkSA sambandhI mahattvapUrNa lekha bhI diye gaye haiM / jo pAThakoMko sahI dizAkA bodha kraayeNge| khaNDa meM paNDitajIke jainadarzana aura jaina-nyAyapara AdhArita 11 lekhoMkA saMgraha hai| jinameM jainadarzanake vibhinna pakSoMko udghATita kiyA gayA hai| sarvaprathama bhAratI darzanoM para eka sAmAnya lekha hai jisase sabhI darzanoMkA sAmAnya jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| isake pazcAt paNDitajIke sabhI lekha jainanyAyapara AdhArita haiM jinameM pramANa aura nayakA kathana, anekAnta evaM syAdvAda vastukA svarUpa, sapta tattva aura chaH dravyoMpara paNDitajIke vicAra unake gahana adhyayanakA nicoDa hai| vaise kisI bhI darzanakI gatthiyoMko sulajhAnA sahaja kArya nahIM hai phira bhI paNDitajIne ina viSayoMko sarala banAne kA stutya prayAsa kiyA hai| paMcama khaNDameM 9 lekha jaina sAhitya evaM itihAsa paraka haiN| inameM eka lekha 'SaTkhaNDAgama saMjada padapara vimarza" zIrSaka para hai / AcArya zAntisAgarajI mahArAjake samayameM saMjada zabdako lekara bar3A Andolana calA thA aura samAja do dhArAoMmeM ba~Ta gayA thaa| paNDitajIkA yaha lekha usI samayakA likhA huA hai aura Aja aitihAsika bana gayA hai| isI khaNDameM eka lekha itihAsa paraka hai vaha pAThakameM utsukatA paidA karatA hai| chaThA khaNDa saMskRti evaM samAjaparaka hai jinakI saMkhyA 6 hai| bhagavAna mahAvIrakA samAja darzana lekha tathA jaina mandira aura harijana ye donoM hI lekha apane samayake bahucarcita viSayapara AdhArita haiN| tathA unase paNDitajIke vicAroMkI jhalaka mila sakatI hai| . isa prakAra abhinandana granthakA adhikAMza bhAga svayaM paNDitajI dvArA likhita sAmagrIkA nava sampAdita saMkalana hai| usase unakI amUlya sAhityika, dArzanika, saiddhAntika evaM sAmAjika viSayoMse otaprota sAmagrIkI rakSA ho sakegI tathA Age AnevAlI pIr3hiyoMko unake svAdhyAyakA lAbha mila skegaa| abhinandana granthakI sImita paSTha saMkhyAko dekhate haye paNDitajIke bahatase lekhoMko isameM sammilita nahIM kiyA jA sakA / unakA bhI susampAdita hokara AnA Avazyaka hai isake atirikta jina lekhakoMke lekhoMko hama isa abhinandana grantha sthAna nahIM de sake una vidvAn lekhakoMse hama kSamA cAhate haiM / ___abhinandana granthake pradhAna sampAdaka DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA haiM / yadyapi sampAdakIya lekha likhanA unhIMke adhikAra kSetrameM AtA hai| lekina unhoMne yaha gurutara bhAra mujhe saupA hai usake liye maiM unakA evaM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 10 - sampAdaka maNDalake sabhI vidvAnoMkA AbhArI hU~ / abhinandana granthake sampAdana meM sabhI sampAdakoMne jo ruci dikhAyI hai tathA apanA amUlya samaya dekara pUre granthakA sampAdana kiyA hai, yaha saba paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke prati unakI ananya niSThA evaM zraddhAkA hI supariNAma hai| mAnanIya DaoN0 koThiyAjI evaM bAbUlAlajI phAgulla donoM hI vizeSa rUpase dhanyavAdake pAtra haiM, vAstavameM unhIMkI lagana evaM rucike kAraNa yaha abhinandana grantha itane alpa samayameM hamAre sAmane mUrtarUpa meM A sakA / anta meM abhinandana granthake sabhI sampAdaka evaM sadasya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryake dIrgha jIvanakI kAmanA karate huye yahI apekSA karate haiM ki unakI lekhanI isI prakAra anavarata rUpase calatI rahe aura samAjakA mArga darzana karatI rhe| (DaoN0) kastUracandra kAsalIvAla kRte sampAdaka maNDala
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-krama khaNDa 1 : AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ AcArya vidyAnandajo mahArAja muni brahmAnandasAgarajI mahArAja kSullaka cittasAgarajI bahuzruta vidvAn maMgala AzIrvAda zraddhA sumana jainAgamake marmajJamanISI bahumukhI pratibhA ke dhanI sandeza sandeza rASTrIya starake manISIkA abhinandana mUla AmnAyake saMrakSaka vidvAn sarasvatIke bhaNDArako bharate raheM karmaTha jinavANI sevaka jaina vidvAnoM meM kIrtimAna samAjakI mahAna vibhUti maMgala kAmanA sahI arthoM meM sarasvatI varadaputra sevA hI jinakA lakSya hai gArhasthya, saMnyAsa aura vidvattAkI triveNI jinavANIke parama ArAdhaka jainajagatke gaurava puMja anukaraNIya sAhitya-sAdhanA zraddhA-sumana jaina Agamake jAgarUka praharI siddhAntake lauha puruSa naitikatA aura karttavyaniSThAkI pratimUrti sAdA jIvana ucca vicAra samAjake variSTha vidvAn tIrtha bhakta paNDitajI paMDitAcArya bhaTTAraka cArukIrti svAmIjI mUDabidrI karmayogI cArukIrtijI bhaTTAraka, zravaNabelAgolA sammAnIya rAjIva jI gAMdhI, pradhAna maMtrI, bhArata sammAnIya bUTAsiMhajI, gRhamaMtrI, bhArata sAhu azoka kumAra jaina zrI nirmalakumAra jaina seThI zrI DAlacandra jaina, sAMsada zrI nirmalacanda sonI, ajamera zrI devakumAra siMha, kAsalIvAla zrI ramezacandra jaina sa0 siM dhanyakumAra jaina zrI bAbUlAla pATodI zrI jJAnacandra vindukA rAya devendraprasAda jaina, eDavokeTa zrImanta seTha rAjendrakumAra jaina, eDavokeTa zrI saubhAgyamala jaina zrI premacandra jaina zrI tArAcandra premI sa0 [saM0 jinendrakumAra jaina gurahA zrI bhagatarAma jaina siM0 AnandakumAra jaina sa0 [saM0 sumeracandra jaina zrI bAlacandra caudharI seTha zikharacandra jaina 1 1 1 2 2 3 4 5 5 5 5 6 6 6 6 7 67 8 8 8 9 9 10 10 11 11 11 :
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ -12 - - ~ ~ ~ ~ ~ x pratibhAzAlI vidvAn ve svastha aura dIrghajIvI hoM AgamaniSTha vidvAn hArdika manobhAvanA nirbhIka vaktA maiM abhinandana karatA hU~ svatantra vicAraka evaM cintaka maiMne jaisA dekhA-samajhA saphala kAryakartA aura yazasvI vidvAn karmaTha vidvAn kyA tumhAre sahapAThI deva haiM ? ekAntakA virodha ApakA lakSya saralatA va sahajatAke dhanI samAjake liye gaurava anupama vyaktitvako mUrti jainadharma aura siddhAntake adhikArI vidvAn sAdA jIvana aura ucca vicArake dhanI zubhakAmanAeM dharma aura samAjake sacce hitacintaka maMgala kAmanAe~ ApakA abhinandana jinavANIkA abhinandana hai lauha lekhanIke dhanI jaina Agamake uccakoTike vidvAn jaina darzanake baMzIdhara siddhAnta rakSaka svAbhimAna aura prajJAkI mUrti cintanazIla vidvatpravara sampUrNa jIvana bemizAla hai AgamaniSTha vidvAn pAMDityake abhinava hastAkSara pANDityakI pratimati advitIya sAhitya sAdhaka mere nAnAjI yazasvI sArasvata mauna sAdhaka asAdhAraNa medhAvI DaoN0 kapUracandra jaina zrI akSayakumAra jaina zrI mahAvIraprasAda jaina napatyA mAnya bra0 paM0 mANikacandra cavare paM0 bra0 gorelAla zAstrI paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI paM0 bhaMvaralAla nyAyatIrtha zrI nemIcandra paToriyA paM0 nAthUlAla jaina zAstrI DaoN0 lAlabahAdura zAstrI paM0 amRtalAla jaina, zAstrI, sAhityAcArya paM0 javAharalAla jaina paM0 rAjakumAra jaina, zAstrI paM0 bhagavAnadAsa jaina, zAstrI zrI gulAbacandra 'puSpa', pratiSThAcArya pro0 pravINacandra jaina paM0 satyaMdhara kumAra seThI pro0 phUlacandra seThI paM0 hIrAlAla jaina, 'kauzala' paM0 anUpacandra nyAyatIrtha DaoN0 kanchedIlAla jaina paM0 hemacandra zAstrI paM0 prakAza hitaiSI paM0 dayAcandra sAhityAcArya DaoN. zreyAMsakumAra jaina paM0 ravicandra jaina, zAstrI paM0 bhaiyAlAla zAstrI DaoN0 jayakumAra jaina DaoN0 ramezacandra jaina zrI nihAlacandra jaina paMDita vimalakumAra sorayA DaoN0 prema sumana jaina zrImatI guNamAlA jaina DaoN0 Ara0 sI0 jaina zrI mizrIlAla jaina, eDavokeTa DaoN0 narendrakumAra jaina
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 13 - jinavANInandanakA abhinandana vidyAvAridhi DaoN0 mahendra sAgara pracaMDiyA bundelakhaNDakI thAtI paM0 bAlacandra zAstrI svataMtra vyaktitvake dhanI paM0 kamalakumAra zAstrI sAdara abhinandana paM0 lakSmaNaprasAda jaina, zAstrI Adarza vidvAn zrI nemicandra jaina sarasvatIke anurAgI paM0 jambUprasAda zAstrI deza zruta aura samAjasevI zrImatI puSpalatA 'nAhara' mahAn vyaktitvake dhanI paM0 vijayakumAra jaina, sAhityAcArya bahumukhI pratibhAke dhanI paM0 harizcandra zAstrI jinavANIke apUrva sevaka paM0 jamunAprasAda zAstrI dharma, samAja aura rASTra-sevAke saMgama DaoN0 kastUracandra 'sumana' zubhakAmanAe~ DaoN0 zrImatI ramA jaina, sAhityaratna nirabhimAna vyaktitva paM0 bhaiyA zAstrI AyarvedAcArya. paM0 zAntidevI zAstrI evaM unake parivArake samasta sadasyagaNa merI unheM zubha maMgala kAmanAe~ paNDita munnAlAla jaina samAjakI nabjake pArikhI AcArya jinendra abhivandanIya paNDitajI zrI zreyAMsa jaina zAntipriya krAntikArI samAja-sevaka DaoN0 narendra vidyArthI sAhityAcArya jainadharmake prakANDa vidvAnakA sammAna zrI mahendrakumAra 'mAnava' sAlekI bhauAke lie bhAvAJjali zAha premacandra jaina kanyA rAzikA camatkAra paM0 svatantra jaina samAjake mArgadarzaka zrI lAlajI jaina, bI0 kaoNma eka jAgarUka manISI paM0 khuzAlacandra bar3erAya, zAstrI baMzIdharo jayatAt zrI amRtalAlo janaH sAhitya-jainadarzanAcAryaH sarasvatIke varada-putra he ! baMzIdhara vyAkaraNAcArya paM0 anUpacandra nyAyatIrtha, sAhityaratna' savinaya-abhinandana sau0 ratnaprabhA paToriyA he sarasvatIke varadaputra ! zata-zata vandana zata-zata praNAma DaoN0 kastUracandra 'sumana' vinaya sumana vaidya prabhudayAla kAsalIvAla sarasvatIke varadaputrakA zata zata abhinandana hai paM0 bAbUlAla jaina phaNIza baMzIdharako vaMzI gUMja, uThI paM0 jIvandhara jaina . 47 zabda-sumana se abhinandana hai hAsya kavi hajArIlAla 'kAkA' . ....48 sumanAJjali dete haiM paM0 pUrNacandra 'sumana' he sarasvatI ke varadaputra vidvadvara tumako zata praNAma paM0 vijayakumAra jaina baMzIdharake hI prakAza se jinavANI hai jagamaga damakI zrI hIrAlAla jaina yuga gAye guNa gAna zrI gokulacandra 'madhura' guruvara jIveM varSa hajAra 50 bihArIlAlajI modI, zAstrI .......
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ -14 5 Apako kareM samarpita paM0 dharaNendrakumAra jaina, zAstrI jaina sAhityArAdhanAmeM samarpita zrI sureza jaina I. A. S. saMcAlaka, loka zikSaNa zrImatI vimalA jaina, mukhya nyAyika daNDAdhikArI zraddhA-sumana samarpita hai paM0 gulajArIlAla jaina, zAstrI paNDita paramparAke mUrdhanya manISI DaoN0 RSabhacandra jaina phaujadAra kimAzcaryamataH parama paM0 dayAcandra sAhityAcArya stutya nirNaya zrI jayaprakAza jaina, bar3akula zrImatI zazi jaina bar3akula naitikatAko pratimUrti vaidya rAja paM0 surendrakumAra jaina AyurvedAcArya pUjya paNDitajIse eka bArtA zrI zreyAMsakumAra jaina, patrakAra Agamake pakSadhara vaidya paM0 dharmacandra zAstrI bahu AyAmI vyaktittva DaoN0 motIlAla jaina abhinandanIyakA abhinandana paM0 ravIndrakumAra jaina, vizArada viziSTa pratibhAke dhanI DaoN0 zItalacandra jaina maMgala kAmanA zAha khUbacandra jaina eka nispRhI sAdhu-sama vAstavika gRhastha zrI sulatAna siMha jaina, ela0 ela0 bI0 zraddheya paNDitajIkA stutya abhinandana paM0 kamalakumAra zAstrI, 'kumuda' deza, samAja evaM rASTrakI anupama vibhUti zrI bAbUlAla jaina phAgulla, zrImatI puSpAdevI jaina 62 khaNDa 2 : jIvana paricaya, bheMTa vArtA, vyaktitva tathA kRtitva zraddheya paNDitajI : eka paricaya paM0 dulIcandra jaina sAkSAtkAra (DaoN. koThiyA aura vyAkaraNAcArya) DaoN0 darabArIlAla koThiyA vizAla vyaktitva ke dhanI DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla soraI ke prAcIna jinamandira kA vedikA lekha : eka dastAveja DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya soraI : pUjya pitAjI kI janmabhUmi zrI vinIta koThiyA golApUrvAnvaya : eka parizIlana DaoN0 kastUracandra 'sumana' apratima pratibhA ke dhanI paM0 pannAlAla sAhityAcArya vandanIya vyaktitva ke dhanI zrI nIraja jaina khyAti-lAbha-mAnase pare pro0 khuzAlacandra gorAvAlA sAdhanA-patha ke niSThAvAna pathika zrI yazapAla jaina vilakSaNa pratibhA ke manISI pro0 udayacandra jaina bIsavIM sadIke gambhIra-dArzanika vidvAna pro. rAjArAma jaina rASTa evaM samAja kI atulanIya vibhUti DaoN0 harIndrabhUSaNa jaina vidvattA aura sahRdayatA ke saMgama DaoN0 ratanacandra jaina svAbhimAnI vidvAn DaoN0 bhAgacandra jaina bhAskara
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ -15 saMsmaraNa-zAha amRtalAla jaina bInA saM0 DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla jainatattvamImAMsA kI mImAMsA : zAstrIya mAnyatAke pariprekSyameM paM0 balabhadra jaina jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kAraka vyavasthA : eka samIkSA DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kAraka vyavasthA : eka anuzIlana zrI nIraja jaina jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA : eka mUlyAMkana DaoN0 phUlacandra premI bhAgya aura puruSArtha : eka nayA anucintana : samIkSAtmaka samIkSA DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI: eka samIkSA DaoN0 sudarzanalAla jaina paryAyeM kramabaddha bhI hotI hai aura akramabaddha bhI : eka adhyayana DaoN. vijayakumAra jaina jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra : eka parizIlana svastizrI bhaTTAraka cArukoti, mUDabidrI jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra : eka vimarza DaoN0 darabArIlAla koThiyA manasvI manISI : kucha saMsmaraNa paM0 bAlacandra siddhAntazAstrI zraddhA-sumana paM0 zobhAlAla jaina khaNDa 3 : dharma aura siddhAnta 1. tIrthaMkara mahAvIrakI dharmatattva-dezanA 2. jaina-darzanameM Atmatattva 3. nizcaya aura vyavahAra mokSa-mArga 4. nizcaya aura vyavahAra dharmameM sAdhya-sAdhakabhAva 5. nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA arthAkhyAna 6. vyavahAranayakI abhUtArthatAkA abhiprAya 7. saMsArI jIvoMkI anantatA 8. jainadarzanameM bhavya aura abhavya 9. jIva-dayA : eka parizIlana 10. jainAgamameM karmabandha 11. AgamameM karma-bandhake kAraNa 12. gotra karmake viSayameM merA cintana 13. bhujyamAna AyumeM apakarSaNa aura utkarSaNa 14. kyA asaMjJI jIvoMmeM manakA sadbhAva hai ? 15. paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akamabaddha bhI 103 116 125 133 138
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. jayapura khAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSAke antargata upayogI praznottara 1, 2, 3, 4 kI sAmAnya samIkSA khaNDa 4 : darzana aura nyAya 1. bhAratIya darzanoMkA mUla AdhAra 2. jainadarzanameM pramANa aura naya 3. jJAnake pratyakSa aura parokSa bhedoMkA AdhAra 4. jainadarzanameM nayavAda 5. anekAntavAda aura syAdvAda 6. syAdvAda darzana aura usake upayogakA abhAva 7. darzanopayoga aura jJAnopayogakA vizleSaNa 8. jainadarzanameM darzanopayogakA sthAna 9. jainadarzanameM vastukA svarUpa : eka dArzanika vizleSaNa 10. jainadarzanameM saptatattva aura Sadravya 11. arthameM bhala aura usakA samAdhAna khaNDa 5 : sAhitya aura itihAsa 1. vIrASTakam-samasyA-kAntAkaTAkSAkSataH (kSatAH) 2. samayasArakI racanAmeM AcArya kundakundakI dRSTi 3. tattvArtha-sUtrakA mahattva 4. jaina vyAkaraNakI vizeSatAe~ 5. SaTkhaNDAgamake "saMjada" padapara vimarza 6. sAMskRtika surakSAkI upAdeyatA 7. jaina saMskRti aura tattvajJAna 8. yugadharma bananekA adhikArI kauna 9. RSabhadevase vartamAna taka jainadharmako sthiti khaNDa 6 : saMskRti aura samAja 1. hamArI dravya pUjAkA rahasya 2. sAdhuttvameM nagnatAkA mahattva 3. jainadRSTise manuSyoMmeM ucca-nIca vyavasthAkA AdhAra 4. bhagavAn mahAvIrakA samAja darzana 5. jaina maMdira aura harijana / 6. bhAratIya saMskRtike sandarbha meM hindu zabdakA vyApaka artha .7. pariziSTa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiir*dsdU* www.jalnelibrary.org
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.jainelibrary.on
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta ziromaNi pUjya zrI 108 AcArya vidyAsAgarajI mahArAja
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuzruta vidvAn * AcArya vidyAnandajI mahArAja siddhAntAcArya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya bahuzruta vidvAn haiM / ve svatantra cintaka haiM / unhoMne AgamAnukUla aura gambhIra bhASAmeM granthoMkI racanA kI / unheM hamArA zubhAzIrvAda hai / zubhAzISa maGgala AzIrvAda * zrI 108 muni brahmAnanda sAgarajI mahArAja paNDitajIko abhinandana grantha bheMTa kiyA jA rahA hai, yaha unake yogya hai / maiM pA~ca mAha eka cAturmAsa meM bInA rahA / mujhe paNDitajIke tIna guNa yAda A rahe / prathama guNa unakA niHsvArthaM bhAvase jJAnadAna denA hai / unhoMne mujhe pA~ca mAha niyamita svAdhyAya karAyA hai / unake samajhAnekI zailI uttama hai / sAmAnya vyakti bhI unakI sarala zailIse viSayako samajha letA hai / unakA dUsarA guNa hai guru bhakti aura vinaya / pA~ca mAhameM ve roja Ate aura bar3I bhakti tathA vinayake sAtha svAdhyAya karAte the / hamane unameM bar3I vinamratA evaM nirabhimAnatA dekhI / zraddhA-sumana * kSullaka cittasAgarajI, ghAMTola unameM tIsarA guNa hai samayakI niyamitatA / eka minaTa bhI ve vilamba nahIM karate / jo samaya unhoMne niyamita kiyA usa samayapara avazya A jAte the / viSaya Arambha kara dete the / bahuta hI mitabhASI aura gambhIra haiM / hamArA unheM zubhAzIrvAda hai / vidvatvaryaM vayovRddha paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke abhinandanArthaM eka grantha prakaTa hone jA rahA hai aisA 'jaina gajaTa' meM pddh'aa| ataH bhAva hue ki kucha paMkti zraddhAsumanarUpa bhejU~ / isakA phala yaha hai / mahAsabhAkI bhI mITiMgoMmeM tathA vidvAnoMkI mITiMgoMmeM maiMne gRhasthakAlameM paNDitajIko prathama dekhA thA / sAmAnya bAtacIta bhI huI thI, patra-vyavahArase paricaya bar3hA / yAtrA pravAsa meM eka dina unake ghara para Atithya bhI anubhava meM AyA thaa| vaha itanA sarala, Rju aura zAlIna thA ki vaha maiM kabhI bhI bhUla nahIM sktaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha vyAkaraNAcArya paNDita hote hae apanI AjIvikAke lie unhoMne kapar3ekA dhaMdhA pasanda kiyA thA aura khUba-khUbIse calAte haiN| zAyada samAjakA rukha pahalese hI unakI painI dRSTi pA gaI thii| samAja manISiyoMko jisa dRSTise dekhatA hai, parakhatA hai aura Arthika saMkaToMse viDambanA rUpa tarIkoMse bacAnA cAhatI hai vaha saba aba sabhI vidita hai / ataH pariNAmataH Aja vidvAn zeSa nahIM bana rahe haiM aura bhaviSyameM vahA~ eka bar3A zUnya mAtra hI najara aayegaa| yaha hai hamArI dhana pUjAkA kuphala ! bhAgyahInatA ! sonagar3ha kI galata prarUpaNAke bAremeM paNDitajIkI sazakta kalama se khUba likhA, kintu samAjane use kitanA protsAhana diyA isakI kathanI atikaruNa hai| koI sahRdayI hotA to use kahane kA maukA milatA kintu vahA~ bhI nirjanatA hai / vidvAn upayogI dIpaka hai| usakA saMrakSaNa hamArI saMskRtikA rakSaNa hai| jitanI udAsInatA isa bAremeM rahegI itane kaTu pariNAma hameM hI bhogane pdd'eNge| jainAgamake marmajJa manISI *svastizrI bhaTTAraka cArukIrti paNDitAcAryavarya svAmIjI, mUDabidrI ___ jainadarzanake mUrdhanya vidvAn samAjamAnya vidvadvarya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya jaina Agamake marmajJa prakANDa manISI haiN| prazama-hRdayI va parama bhadra pariNAmI hai isa vRddhAvasthAmeM isa samaya samAjameM sarvAdhika cacita viSayapara Apane santulita lekhanI calAI hai| jainAgamake adhikArI vidvAn dvArA gambhIra viSayoMkA adhyayana va manana karake jo pustakeM likhI gaI haiM ve mahattvapUrNa haiM / aura usase dharma-saMskRtikI rakSA ho sakatI hai / ve svastha raheM yahI hamArA unheM sAdhuvAda hai / bahumukhI pratimAke dhanI * karmayogI bhaTTAraka cArukIrti svAmIjI jaina maTha, zravaNabelagolA sArasvata, svatantratA-saMgrAmI, siddhAntAcArya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryake abhinandana granthaprakAzanakI yojanA jJAta kara bar3I prasannatA huii| __AdaraNIya paNDitajIkA jIvana jaina siddhAntake cintana, manana evaM lekhanameM hI adhika saMlagna haiN| Apa bahamukhI vyaktitvake pratibhAvAn vidvAna haiN| ApakI likhI aneka mahattvapUrNa pustakoMmeM evaM patra-patrikAoMmeM prakAzita Apake dArzanika, saiddhAntika evaM sAmAjika lekhoMmeM ApakA vyaktitva sarvatra jhalakatA hai| Apane jIvanameM saMcita jJAnake vitaraNako hI aucitya smjhaa| pariNAmasvarUpa kaI maulika grantha Apake prakAzameM Aye / Aja caurAsI varSakI AyameM bhI Apa apanI usI prakriyAmeM rahakara caurAsIse mukta honeke sat prayatnameM lage haiN| ataH Apa jaise sArasvatoMke jIvanakI aneka upAdeya ghaTanAoMke sAtha siddhAnta, darzana Adike mahattvapUrNa lekhoMse bharA yaha abhinandana-grantha jJAnavardhaka honese saMgrahaNIya rhegaa| __hamArI bhAvanA hai ki Apa cirAyu hoM aura Apake jIvanavRtta evaM vyaktitvakA darzaka yaha abhinandana- . grantha samAjake jijJAsuoMke lie nUtana srota bane / bhadraM bhUyAt-vardhatAM jinazAsanam / ityaashiirvaad|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ PAYYEESLITE nyAyAcAryaM pUjya zrI gaNezaprasAda jI varNI jinakI chatra chAyA meM paNDitajIne adhyayana kiyA ) "maiM paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcAryako bAlyAvasthAse jAnatA hU~ / uttama prakRtikA manuSya hai / janadharma meM akATya thA hai| kabhI bhI AgamavirodhI upadeza nahIM dete / " -gaNezaprasAda varNI vIra, 9 navambara, 1946 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 3 HSSATH satyameva jayate pradhAna maMtrI, bhArata naI dillI 1 sitambara, 1989 sandeza paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya ke upalakSya meM prakAzita kie jA rahe abhinandana-grantha kI saphalatA ke lie kRpayA sabhI saMbaMdhitoM ko merI hArdika zubhakAmanAe~ sampreSita kreN| rAjIva gAMdhI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya satyameva karate gRha-maMtrI, bhArata naI dillI-110001 16 sitambara, 1989 sandeza yaha bar3e harSa kA viSaya hai ki Apa vayovRdhda svataMtratAsenAnI aura vindatvara paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke abhinandana kA Ayojana kara rahe haiM / isa prazaMsanIya prayAsa ke lie Apa sAdhuvAda ke pAtra haiN| paM0 baMzIdharajI ne AjAdI kI lar3AI aura sAhityasAdhanA ke sAtha hI samAja-sudhAra ke kSetra meM jo mahatvapUrNa kArya kiye haiM ve nayI pIr3hI ke lie preraNA ke sthAyI srota haiN| maiM paM0 baMzIdharajI kI dIrghAyu ke sAtha hI Apake prayAsa kI saphalatA kI maMgala-kAmanA karatA huuN| bUTA siMha .
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrIya starake manISIkA abhinandana * sAhu azoka kumAra jaina, adhyakSa, a0 bhA0 di0 jaina tIrtharakSA kameTI 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~: 5 yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki AdaraNIya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA rASTrIya starapara sammAna kiyA jA rahA hai aura isa avasarapara abhinandana granthake prakAzana kI bhI yojanA hai / nissandeha paM0 baMzIdharajI jaina samAjake mUrdhanya vidvAnoMmeMse haiN| deza, samAja aura jaina vAGmayake prati unakI sevAe~ amUlya haiM / samAjakA yaha gaurava hai ki use paM0 baMzIdharajI jaise mahAn manISI, cintaka aura vicArakakA sAnnidhya prApta hai / unake vyaktittva aura kRtittvakI jitanI bhI sarAhanA kI jAya, thor3I hai / isa mahAn yojanAke sAtha Apane mujhe bhI jor3A hai, ise maiM apanA saubhAgya mAnatA huuN| merI kAmanA hai ki AdaraNIya paNDitajI cirAyu hoM tathA samAja unake jJAnase nirantara lAbhAnvita hotA rahe / paNDitajIke prati merI AdarapUrNa vinayAMjali / samAroha evaM abhinandana grantha prakAzana yojanAkI pUrNa saphalatAkI zubha kAmanAoMke sAtha / mUla AmnAyake saMrakSaka vidvAn * zrI nirmalakumAra jaina seThI, adhyakSa, a0 bhA0 di0 jaina mahAsabhA mujhe jAnakara atyanta prasannatA huI ki jaina Agamake mahAn vidvAna va mUla AmnAyako surakSita rakhanekI AnameM vidvat varga meM jo bhAvase jyAdA cintA hai aise mahAn vyAkaraNAcArya va jaina saMskRtike unnAyaka paNDita baMzIdharajIko samAjane abhinandana grantha bheMTa karanekA nizcaya kiyA hai yaha mahAsabhA ke liye atyanta hI prasannatA kI bAta hai| saca to yaha hai ki mahAsabhAko Age bar3hakara do dazakoMke pahale hI paNDitajIko yaha Adara denA cAhiye thA / ve cirAyu hoM, yahI kAmanA hai / sarasvatIke bhaNDArako bharate raheM * zrI DAlacandra jaina, sAMsada tathA adhyakSa, a0 bhA0 di0 jaina pariSada sarasvatI varadaputra paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya jaina samAjake khyAti prApta vidvAn haiM / unakI avirala sevAoMke phalasvarUpa abhinandana granthakA prakAzana rahA hai / yaha samAjako gauravakI bAta hai / AdaraNIya paNDitajI jainadarzana aura jaina siddhAntake adhikArI vidvAna to haiM hI lekhaka, granthakAra, saphala saMpAdaka aura samAja sevI vyaktitva tathA svatantratA saMgrAma senAnI bhI haiM / ve sadaiva samAja evaM saMsthAoM se sAbaddha rahe haiM aura isa vRddhAvasthA meM bhI cintana aura lekhanakI dizA meM satata saMlagna haiM / zrI vIraprabhuse prArthanA hai ki vaha zraddheya paNDitajIko svastha jIvana aura dIrghAyu pradAna kareM, tAki vaha sarasvatI bhaNDArako bharate raheM / maiM isa prayAsakI saphalatAkI kAmanA karatA hU~ / karmaTha jinavANI sevaka * zrI nirmalacanda sonI, ajamera abhinandana samAroha samitine jaina vidvajjagatke karmaTha jinavANI sevaka zrI sarasvatI putra paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryako unakI jJAnArAdhanAke upalakSameM abhinandana grantha samarpaNa karanekA upakrama kiyA haiM vaha atyanta upayukta evaM sarAhanIya hai / Agama sevakoMkA samAja jo bhI sammAna kare vaha thor3A hai / 1-1
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha maiM paNDitajIse vyaktigata kabhI paricita nahIM huA hU~, phira bhI unakI lekhanIse prasUta AgamaniSTha, tarkapUrNa lekhAvalI tathA granthAvalIse avazya prabhAvita huuN| prakAzya abhinandana grantha unakI vyaktigata syAdvAdabhita racanAoMkA eka prAmANika saMgraha hogA aura use vidvadgaNa aura svAdhyAyaniSTha janatA apanAyegI tathA svAdhyAya karegI, aisI AzA hai / AdaraNIya paNDitajIke prati maiM apane zraddhA-sumana samarpita karatA huA unake svastha evaM cirAyuSyakI maMgala-kAmanA karatA huuN| jaina vidvAnoMmeM kIrtimAna *zrI devakumAra siMha, kAsalIvAla, indaura AdaraNIya paNDitajIne jaina vidvAnoMmeM kIrtimAna sthApita kara vizeSa sthAna prApta kiyA hai, usa pariprekSyameM unakA abhinandana samayocita evaM prazaMsanIya hai| AdaraNIya paNDitajI svasthya evaM dIrghAyu hoM, aisI vIra prabhuse prArthanA hai| samAjako mahAna vibhUti .zrI ramezacandra jaina, kAryakArI nidezaka, TAimsa oNpha iNDiyA, naI dillI siddhAntAcArya paNDita baMzIdharajI zAstrI vyAkaraNAcArya jaina samAjake mUrdhanya vidvAnoMmeM haiN| unake jJAnake Alokase jaina vAGmayakI AmA cAroM ora phailI hai| samAja gauravAnvita aura dhanya huA hai| aise vidvAn , manISI aura sAhityake sAdhakakA Apa abhinandana kara rahe haiM, yaha nitAnta harSakA viSaya hai| jainadarzanake adhikArI vidvAn paNDita baMzIdharajIkA jIvana preraNAkA ajasra srota hai| 84 varSakI avasthAmeM bhI yaha karmaTha vyaktitva sAhitya-sAdhanAmeM saMlagna hai| jJAna, dhyAna, cintana aura mananake sAgarako mathakara paNDitajIne jisa sudhArasakA pAna samAjako karAyA hai, samAja usase kabhI uRNa nahIM ho pAyegA / paNDitajI hamArI vibhUti haiM / prabhu unheM cirAyu kareM, ve svastha rahe, yahI unake caraNoMmeM merI vinayAMjali hai / maMgala kAmanA *sa0 siM0 dhanyakumAra jaina, kaTanI paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya bInA purAnI pIr3hIke paNDita vargameMse eka vidvAn hai / Aja unakI Ayu 84 varSakI hai| purAnI pIr3hIke vidvAnoMmeM prAyaH kucha hI vidvAn bace haiN| inhoMne apane jIvanakAlameM rASTra, samAja, jAti aura dharmakI sevA kI hai / apanI svatantra-vicAradhArA, cintana-manana aura lekhanakI unakI apanI vizeSa zailI rahI hai| jaina Agama para unhoMne sAhitya sRjana kiyA hai / unake abhinandana grantha samarpaNa yojanAkA maiM svAgata karatA haiN| ve dIrghajIvI hoM, samAja aura dharmakI cirakAla taka ve sevA kareM-isakI maiM maMgala kAmanA karatA huuN| sahI arthoM meM sarasvatI varadaputra .zrI bAbUlAla pATodI, indaura __ zraddheya paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya sahI arthoMmeM sarasvatI varadaputra haiN| mujhe unheM sunanekA avasara prApta huA, unako spaSTa bhASA, tArkika zailI zramaNa-paramparAse kabhI vimukha nahIM hii| ve jinavANI evaM AcAryoMke kathanameM kisI prakArakI milAvaTa nahIM cAhate / unheM kabhI pada evaM pratiSThAkA moha nahIM rhaa| paramparAsa kabhI vimukha nahIM huI va jinavANI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~: 7 jinavANI - mAtA niSpRha cintakake rUpameM apanA jIvana jiyA / khAniyA tattvacarcA meM Apane janadarzana aura jaina siddhAntakA jisa prakAra gambhIra vicArakake rUpameM svatantra cintana diyA usane vidvAnoMko socaneke liye naI dizA pradAna kI / jo bhramita ho rahe the unheM sahI rAha batAI / pUjya gaNezaprasAdajI varNIne bundelakhaNDako jaina vAGmayake anekoM vidvAn diye| Aja samAjameM jo sarvAGga paNDitoMkI kamI mahasUsakI jA rahI hai va unake sthAnapara sAptAhika, pAkSika evaM mAsika zikSaNaziviroMmeM bhASaNa sunakara kathita paNDita nirmita hue haiM, unhoMne dharma evaM vAGmayakA jitanA ahita kiyA hai, zatAbdiyoMse utanA nahIM huA / pUjya paNDita baMzIdharajI vartamAna yugake svatantra cintaka, jinakI kathanI va karanI meM koI bheda nahIM, hamArI apUrvanidhi haiM / unakA abhinandana karake vidvatjana evaM samAja apanA RNa halakA kara rahA hai / sampUrNa samAja paNDitajIko hRdayase namana karatA 1 sevA hI jinakA lakSya hai * zrI jJAnacandra khindUkA, adhyakSa, zrI di0 jaina a0 kSetra zrImahAvIrajI paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA nAma jaina samAja, darzana, sAhitya ke kSetra meM eka jAnA-mAnA / suparicita nAma hai | vyavasAyI hote hue bhI Apa sAhitya aura samAjakI sevAmeM jisa prakAra jur3e hue haiM vaha zlAghanIya hai / saca to yaha hai ki prArambhase hI "sevA" Apake jIvanakA eka abhinna aMga rahI hai, deza sevA, samAja sevA, sAhitya sevA ye hI to lakSya / uddhezya rahe haiM Apake jIvanake / adhyayana-manana- cintana-lekhana meM Apa Aja bhI sakriya evaM saMlagna haiM / aise karmaTha preraNAspada vyaktitva ke prati maiM apanI vinayAJjali samarpita karatA huA unake svastha aura sakriya dIrgha jIvanakI kAmanA karatA hU~ / gArhasthya, saMnyAsa aura vidvattAko triveNI * rAya devendraprasAda jaina, eDavokeTa, gorakhapura mujhe yaha jAnakara bar3I prasannatA huI ki jIvanaparyanta jainasamAja tathA janasAhityakI sevA karanevAle svanAmadhanya siddhAntAcArya paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, zAstrI evaM nyAyatIrthakI sevAoMko smaraNa karane aura unake prati AbhAra jJApanArtha abhinandana granthakA prakAzana hone jA rahA hai| zraddheya paMDitajIkA nAma to maiMne bahuta suna rakhA thA para unake darzanakA saubhAgya mujhe DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAke abhinandana graMtha samArohake samaya huA / paMDitajIse bAta karanepara meM unakI vidvattA, gahana adhyayana, jainadarzanameM unakI gaharI paiTha dekhakara Azcaryacakita raha gayA / dusarI bAra paMDitajIke gharapara do dina ThaharanekA saubhAgya milanepara unake prApta huaa| gRhastha jIvana, vAnaprastha tathA saMnyAsa tInoMkA Azcaryajanaka samikSaNa hI prabhAvita huA / unakI dinacaryA prAtaH 3 bajese prArambha hotI hai / adhyayana, cintana lekhanake prati unakA samarpaNa bar3A preraNAdAyaka rahA / gRhastha jIvana meM aisI ruci tathA adhyAtmase prema donoM guNa eka sAtha bahuta kama dekhaneko milate haiM / paMDitajIkA madhura bhASaNa tathA sAdA jIvana anukaraNIya hai / mere jaise sAmAnyajanako paMDitajAne jainadarzana jaise gUr3ha viSayako sarala tathA bodhagamya bhASAmeM thor3e samaya meM hI grAhya karA diyA / yaha unakI vilakSaNatA hai / nikaTa sAhacaryakA avasara paMDitajI meM dekhakara bahuta antameM paMDitajI ke dIrghAyu honekI hArdika kAmanA karate hue punaH prasannatA vyakta karanA cAhatA hU~ ki paMDitajo jaise mahAn dharmasevI, svatantratA saMgrAma senAnI, sAhityika tathA samAjasevIkI sevAoM ke prati
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha AbhAra prakaTa karaneke lie abhinandana grantha prakAzanakA nirNaya ucita hI hai| yaha abhinandana paMDitajIkA nahIM hai balki sAhitya tathA darzanakA abhinandana hai aisI merI bhAvanA hai / merA bArambAra namana / jinavANIke parama ArAdhaka *zrImanta seTha rAjendrakumAra jaina, eDavokeTa, vidizA parama AdaraNIya zraddheya paM0 baMzIdharajIkA abhinandana unakI hI nahIM, pratyuta unakI vidvattAkI mahimAkA paricAyaka hai| AdaraNIya paMDitajIne apanA jIvana jinavANImeM lagAtAra sArthaka kiyA hai| isake parama lakSyase unakA jIvana jIvaMta hogaa| jinavANIkA paramalakSya vItarAga vijJAnatAkA hai aura isase samanvita jIvana hI jIvaMta hotA hai / aise jIvanako pIkara bhavacakrakI paravAha nahIM rhtii| jinavANIkA yahI bhAva bhASaNa unake jIvanameM Ave, yaha bhAvanA hai aura yahI unakA vAstavika sammAna hai| jainajagatke gaurava puMja .zrI saubhAgyamala jaina, lakhanaU zraddheya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, siddhAntacArya samagra jaina jagatake coTIke mUrdhanya vidvAna evaM gaurava puMja hai / zraddhaya paM0 jI Arambhase aba taka caurAsI varSako umna hone para bhI jainadharmakI mahatI nyAyapUrNa samIcIna ArSamArgakI saiddhAntika sevA kara rahe haiN| zraddheya paM0 jIne kAnajI paMthake viruddha khAniyA tattva carcAmeM pramukha bhAga liyA thA aura usa viSaya para sapramANa aneka grantha likhe haiN| ve unakI anekAMtamayI ArSamArga para dRr3ha zraddhAko pratiSThApita karate haiN| maiM vIra prabhase maMgala kAmanA karatA hU~ ki Apa dIrghajIvI hoM evaM ArSamArga vItarAgamArgake anuyAiyoMko samucita mArgadarzana dete raheM / anukaraNIya sAhitya-sAdhanA *zrI premacandra jaina, adhyakSa-rAjakRSNa jaina ceriTebala TrasTa, dillI hameM yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki vidvadvarya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryako akhila bhAratIya starapara samAja abhinandana grantha bheMTa karaneko jA rahI hai| paNDitajIkI sevAoMko dekhate hue samAjakA yaha nirNaya niHsandeha prazaMsanIya hai| vyAkaraNAcAryajI Arambhase hI svataMtra cintaka aura vicAraka haiN| unhoMne zikSAko kabhI AjIvikA kA sAdhana nahIM banAyA / ataeva ve svataMtra vyavasAyI rahate hue deza, samAja, sAhitya aura dharmakI sevAmeM saMlagna hai / Apane gajaratha virodhI Andolana va aneka AndolanoMmeM bhAga liyaa| bAmaurAkA dassA pUjAdhikArakA aitihAsika makadamA bhI Apane ldd'aa| Apa gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasIke varSoM maMtrI rahe / a0bhA0 di0 jaina vidvatpariSadake aneka varSoM taka maMtrI va adhyakSa rhe| guru gopAladAsa varaiyA zatAbdI samAroha Apake adhyakSa kAlameM saphalatApUrvaka sampanna huA thaa| Apa saphala patrakAra, lekhaka aura sampAdaka bhI haiN| zAntisindhu aura sanAtana jaina patroMkA Apane yogyatApUrvaka sampAdana kiyA hai / vibhinna patra-patrikAoMmeM saikar3oM lekha Apane likhe haiN| unameM aneka lekha to bahuta hI cintanapUrNa aura gaMbhIra hai| jainatattva-mImAMsAkI samIkSA, jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI samIkSA, jainadarzanameM nizcaya aura vyavahAra jaisI pustakeM to jainasAhityakI amUlya nidhi haiN| tAtparya yaha hai ki ApakI samAjakI sevA aura sAhityakI sAdhanA nizcaya hI vartamAna aura bhAvI pIr3hIke lie anakaraNIya hai| paa|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 | AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ : 9 samAja aura sAhityakI taraha ApakI rASTra-sevA bhI ullekhanIya hai| san 1931 se hI Apa rASTrIya kAryoMmeM sakriya sahayoga dene lage the / san 1942 ke svatantratA AndolanameM Apane sAgara, nAgapura aura amarAvatIkI jeloMmeM asahya kaSTa sahe / khAdIko apanAkara bhI anya khAdIdhArI netAoMse bace rhe| bhArata sarakArane Apako svatantratA senAnIke rUpameM tAmrapatrapara aMkita prazasti patra dvArA sammAnita kiyA hai| samAjake vizruta vidvAn svargIya paM0 bAlacandrajI zAstrI aura DaoN060 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya Apake parivArake sadasya (bhatIje) haiN| Apake putra bhI suyogya va dhArmika vicAradhArAke haiN| aise deza, samAja, sAhitya aura dharmasevI vidvAnko abhinandana grantha bheMTakara samAja nizcaya hI gauravAnvita hogA / zraddhA-sumana .zrI tArAcandra, premI, mahAmaMtrI bhA0 di0 jaina saMgha, mathurA mujhe yaha jJAtakara hArdika prasannatA huI ki parama zraddheya bhAI sAhaba paM0 baMzIdharajIko abhinandanagrantha samarpita karanekA samAjane nirNaya liyA hai / vastutaH ve usake yogya haiM / unakI sAmAjika, sAMskRtika aura rASTrIya pravRttiyA~ kisIse chipI nahIM haiM / dassA pUjAdhikArameM unakA pramukha bhAga rahA hai| samAjameM khAsakara bundelakhaNDa meM gajarathoMkI bharamAra thI aura unameM kitanA hI apavyaya hotA thA, jisase samAjameM zikSA jaise vidheyAtmaka kArya nahIM ho pAte the / paNDitajIne isa dizAmeM kadama uThAyA aura gajarathoMkA virodha kiyA / sahasroM logoMne unakA samarthana kiyaa| phalataH Aja gajarathoMmeM kamI ho gayI hai aura unameM sudhAra huA hai / zikSAkA prasAra evaM pracAra bhI huA hai| paNDitajIkI rASTra-bhakti bhI kama nahIM hai / san 1942 ke 'bhArata chor3o' AndolanameM bhAga lenepara ve jela bhI gaye / Aja unakA nAmollekha bar3e garvake sAtha svatantratA senAniyoMmeM kiyA jAtA hai| hama unheM apane zraddhA sumana arpita karate hue unake zatAyuH honekI maMgala-kAmanA karate haiN| jaina Agamake jAgarUka praharI .sa0 siM0 jinendrakumAra jaina gurahA, khuraI jaina Agamake jAgarUka praharI dhArmika, sAmAjika evaM rASTra sevAke sabhI kSetroMmeM paM0 jIkI stutya sevA sadA smaraNIya hai| ArSapraNIta jinAgama evaM AdhyAtmika granthoMke adhyayana, manana aura cintanameM 84 varSakI isa AyameM bhI paM0 jI satata saMlagna haiM / sAvadhAnIse apanI lekhanIse janasAhitya evaM racanAyeM, samAja evaM vidvAnoMko arpita kara rahe haiM aura unakA AhvAna kara rahe haiM ki ve jinAgamake pratikUla pracAra va AcaraNa na kareM, jo ki Ajakala cala par3A hai / yaha anekAnta virodhI "ekAnta mata" samAjameM aneka vivAdoM-vikAroM ko janma de rahA hai / san 63 meM jayapura (khA niyA) meM ina naye' va 'purAtana" vicAra vAle vidvAnoMke madhya tattva carcAkA Ayojana niSkarSa pUrNa nahIM rhaa| phalataH Agama anukUla vidvAnoMko "zaMkA pakSa" va ina "ekAntiyoM" samAdhAna pakSa-banA DAlA hai, jisase tattva niSpanna honekI apekSA ulajha gayA / isI hetuse paM0 jIne va anya sabhAjake vidvAnoMne isa "sonagar3ha" pakSakI samIkSA karanekA saMkalpa lekara lekhana kArya kiyA hai / "khAniyA~ tattva carcAko samIkSA", "janazAsanameM nizcaya aura vyavahAra", "paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI" tathA samaya-samaya para jaina patrikAoMmeM pracura zodhapUrNa lekha likhe haiM / unakI kRtiyA~ gambhIra manana, cintana, adhyayanako viSaya haiM jo ki niSpakSa bhAvase par3hane para "bodha gamya' hai / jaina saMskRti-saMskAra akSuNya rahe / zraddheya paM0 jI dIrghAyu hoM yahI zubha kAmanA hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha siddhAntake lauha puruSa *zrI bhagatarAma jaina, maMtrI, a0 bhA0 digambara jaina pariSada, dillI paM0 baMzIdhara zAstrIkA sthAna jainasamAja meM uccakoTike vidvAnoMmeMse hai| paM0 baMzIdhara zAstrIjI a0bhA0 digambara jaina pariSadase prArambhase jur3e hue hai| inhoMne pariSadakI rItinItikA sadaiva samarthana kiyA hai / aba bhI vaha pariSada kendrakI prabandhasamitike sadasya haiN| unapara kisI dabAva yA pralobhanane unake vicAroM meM koI parivartana nahIM hone diyaa| - kapar3eke vyApArameM vyasta hote hae bhI apanI dhArmika lagana meM lagnazIla hai / pratiSThA prAptikI bhAvanAse dUra rahate haiM / sAdagIkA jIvana sarala svAbhAvI sabhI vizeSatAyeM inameM pAI jAtI haiM / samAjameM inake dvArA likhita granthoMkA apanA sthAna hai| mujhapara unakA bar3A sneha hai / mujhe jaba bhI bInA jAnekA avasara milatA hai maiM sIdhA unhIMke yahA~ pahuMcatA huuN| sAmAjika carcAe~ bhI hotI haiM / apanI zraddhAke sumana arpita karate hue unake dIrghajIvanakI kAmanA karatA huuN| naitikatA aura kartavyaniSThAko pratimUrti * siM0 AnandakumAra jaina pUrva adhyakSa nagara pA0 evaM sthAnIya jaina hitopadezinI sabhA, bonA paNDitajI vArANasImeM adhyayana samAptakara san 1928 meM bInA Aye the aura tabhIse unhoMne bInAko apanA kAryakSetra banAyA / jainadarzanake maulika cintaka evaM vicAra kake rUpameM jahA~ eka ora ApakI pratibhAkA udbhava huA, vahIM dUsarI ora mahAtmA gAndhIke svataMtratAke rASTrIya AndolanoMse ApakA hRdaya udvelita hone lgaa| dharma evaM rASTra eka dUsareke sampUraka hote haiM / isa bhAvanAse anuprANita hokara Apa rASTrIya kAryoM meM sakriya ho gaye aura san 1942 meM AndolanameM Apa sAgara va nAgapura,amarAvatIkI jelameM na jAne kitane kaSTa sahe / / yugakI AvazyakatAko dRSTigata rakhate hae Apane sanmArga pracAriNI samiti dvArA devagaDha aura kevalAra gajaratha virodhI Andolana kiye| eka svatantra vyavasAyIke rUpameM apanA jIvikopArjana karate hae apane pAMDityako arthopArjanakA mAdhyama nahIM banAyA / ApakI vidvattA aura cintanazIlatA uccakoTikI hai| sAtha hI do bAteM, jo maiMne Apake jIvanameM dekhIM, ve haiM--kartavyaniSThA aura naitikatA / samAja, rASTra aura dharmake trikoNa para Apane apanI ina vizeSatAoM ko AjIvana jIvanta banAye rakhA hai / eka mahAna lekhaka aura sAhitya-manISIke rUpameM bhI Apa vizruta haiN| Aja bhI sAhityapraNayanakA mahAnayajJa isa 84 varSakI vayovRddhAvasthAmeM anavarata cAlU hai| apane Thosa aura Agama tarkoke dvArA-ekAnta nayakA bahuta spaSTa aura sUjhabUjha pUrvaka saiddhAntika khaNDana kara ArSa paramparA aura Ajake tathAkathita dhArmika sAhityameM Aye doSoMkA nirAkaraNa na kevala apane cintanazIla nibandhoM/lekhoMke dvArA kiyA apitU 'janazAsanameM nizcaya aura vyavahAra" jaisI kRtiyA~ likhakara samAja, zAsana evaM dharmakA mahAna upakAra kiyA hai| bInAkI sthAnIya saMsthA zrI nAbhinandana di0jaina hitopadezinI sabhAke Apa varSoM maMtrI padapara AsIna hokara, isa sabhAko jIvanadAna dekara samunnata kiyA thaa| paNDitajI zAntipriya, anuzAsanapriya aura mitabhASI haiN| inhIM guNoMkA prabhAva Apake parivArapara paDA / samAjake mArga darzaka evaM rASTake niHspaha sevaka zatAyuH honekI maMgala kAmanA karatA haA apane zraddhAsumana arpita karatA huuN|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/ AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~:11 sAdA jIvana ucca vicAra / *sa0 siM0 sumeracandra jaina, jabalapura paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya bInA (sAgara) buMdelakhaNDake mahAn jaina vidvAna haiN| sana 1950 meM paNDitajI kA pahalA paricaya khuraI meM mahAvIra jayaMtIke zubhaavasarapara haA thaa| usa samaya rAtriko Apake bhASaNako sunanekA lAbha milA thaa| paNDitajIkA jIvana bahuta hI sAdagI pUrNa hai / gharapara yA dukAnapara hamane hamezA hI cintana-manana karate hue dekhA / tA0 11-5-89 ko hama bInAmeM paMcakalyANa gajarathake zubha avasarapara mile the / taba hamane Apase digambara jaina samAja bInAke saMghaTana bAbata carcA kI thii| acchA yaha huA ki isa kAryameM saphalatA milii| paNDitajIne apane jIvanameM aneka mahattvapUrNa jaina granthoMko likhA hai, jinameM Apane aneka jaina viSayoMpara acchA prakAza DAlA hai| hama ApakA hArdika abhinandana karate tathA zubhakAmanA karate haiM ki Apa zatAyuH hoN| samAjake variSTha vidvAna .zrI bAlacandra caudharI, caudharI sadana, satanA rASTra va samAja ke variSTha vidvAn mahAmanISI paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcAryako unakI rASTrIya, sAmAjika sAhityika aura dhArmika sevAoMke upalakSyameM samAja abhinandana-grantha bheMTakara abhinandita evaM sammAnita kara rahA hai, yaha ucita evaM stutya nirNaya hai| maiM unheM hArdika zubhakAmanAe~ bheja rahA huuN| ve dIrghajIvI hokara samAja aura sAhityakI satata sevA karate rheN| tIrtha-bhakta paNDitajI *seTha zikharacandra jaina maMtrI, zrI siddhakSetra reziMdIgira ati prasannatA huI, jaba hameM jJAta huA ki samAja dvArA paNDitajIko abhinandana grantha samarpita kiyA jA rahA hai| paNDitajIkA isa kSetrase pUrvakA nAtA va lagAva hai| unake hI bhatIje paM0 DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAkI janmasthalI yaha pAvana tIrtha bhami paNDitajIke abhinandanake zubhAvasarapara unake dIrghajIvanakI kAmanA karatI hai| paNDitajIkA tIrthoM ke prati lagAva va bhakti unakI pratibhAse svayameva jhalakatI hai yahI kAraNa hai ki unane saMsthAoM va tIrthokI anavarata sevA kI hai| unakA dhyAna tIrthoke saMrakSaNa va samvardhana hetu banA rahe isI kAmanAke sAtha / pratibhAzAlI vidvAna * DaoN0 kapUracandrajI jaina, mahAmaMtrI, di0 jaina siddhakSetra ahArajI . AdaraNIya paM0 bhI samAjake pratibhAzAlI vidvAna murdhanya lekhaka evaM ojasvI vaktA haiN| unake dvArA grantha lekhana evaM vidvattApUrNa bhASaNoM dvArA kiyA gayA dharmakA pracAra tathA sAmAjika sevAyeM itanI adhika haiM jo bhulAI nahIM jA sktii| maiM unake svAsthya evaM dIrghAyukI kAmanA karatA huuN| ve svastha aura dIrghajIvI hoM .zrI akSayakumAra jaina, pUrva sampAdaka, navabhArata TAimsa, dillI zraddheya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryane samAja, sAhitya aura darzanako jo diyA hai usake lie hama saba sadA RNI raheMge / unake abhinaMdanake avasarapara maiM apanI vinayAMjalI prastuta karatA huuN| prabhu paNDitajIko svastha aura dIrghajIvI kareM, yahI kAmanA hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12: sarasvatI-varavaputra paM0baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya AgamaniSTha vidvAn * zrI mahAvIraprasAda jaina nRpatyA, jayapura mujhe yaha jAnakara atyadhika prasannatA huI ki jaina samAjake variSTha evaM AgamaniSTha vidvAn paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA abhinandana graMtha prakAzita ho rahA hai| vidvAn samAjakI dharohara hote haiM tathA ve dharma evaM saMskRtike saMrakSaka mAne jAte haiM / paNDitajI sA0 ne apanA samasta jIvana jaina paramparAoM ko surakSita rakhane tathA usake saMvardhanameM lagAyA hai| ve sarasvatIke varada putra haiM, jinakI lekhanI ajasra pravAhita hotI rahatI hai| ____ maiM unake abhinandanake avasarapara apanI hArdika zubhakAmanA preSita karatA hU~ tathA bhAvanA bhAtA hU~ ki zatAyuH hokara isI prakAra jinavANIkI sevA karate rheN| hArdika manobhAvanA mAnya bra050 mANikacandra cavare, adhiSThAtA mahAvIra brahmacaryAzrama, kAraMjA vidvadvarya paMDita zrI baMzIdharajI vyAkaraNAcArya apane viSayake nizcita hI adhyavasAyI, vizeSajJa aura viziSTa vicAroMke dhanI haiM / vidvat pariSadake mAnya adhyakSa raha cuke haiM / jIvanameM pUrI sAdagI hai| upajIvikA ke nimitta vastra-vyavasAya karate hae bhI svAdhyAya-vizeSameM satata nimagna rahate haiM / khuraI saMsthAke nimitta jaba-jaba bInA pahu~canA huA, Apako sadAhI svAdhyAya magna paayaa| Apase bheMTa karake hamezA prasannatA paayii| hameM sAtizaya vAtsalya prApta huaa| pa0 pU0 sva0 AcArya zrI zivasAgarajI mahArAjakI paramakRpAse haI prasiddha 'khAniyAcarcA ke samaya pUrvapakSa balazAlI rUpameM rakhane meM Apake pakSane koI kasara nahIM rakhI, uttaradAtAoMko uttara deneke lie jo bhArI zavita aura upayoga lagAne par3e unakA sAkSAtkAra padase samaya hotA hI hai| praznottaroMkI isa vistRta prakriyAse sUkSma prameyoMkI sUkSmatama ghaTAe~ prAmANika abhyAsiyoMke lie apUrvarUpameM upalabdha huI / eka adbhuta adhyayanakI vastu siddhAnta vettAoM dvArA samAjako prApta huii| donoM pakSoMkA maiM svayaM RNa hI mAnatA huuN| isa abhinandanakI prazasta puNyavelAmeM vidvadvara paNDitajIko nirAmaya dIrghAyumeM nirvikalpa jJAnadhyAnake lie pUrI anukUla sAdhana-sAmagrI upalabdha rahe, yaha hArdika manokAmanA karatA huuN| nirbhIka vaktA . paM0 bra0 gorelAla zAstrI, udAsInAzrama, droNagiri sarasvatIvaradaputra paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya vAstavameM sarasvatIke varadaputra haiN| ve nirbhIka vaktA, lekhaka, mitrajanoMkI jhUThI prazaMzAse vimukta haiN| unheM maiMne najadIkase dekhA, pravacana sunaa| unake kathanameM vidvattA va nirbhIkatA Tapakato hai / ve vyAkaraNAcArya to haiM hii| saba viSayoM meM unakI abAdhagati hai| soraI jaise eka choTe grAmameM janma lekara mahAn vidvAn ho gye| vidvattAkI apekSA ve sarvopari vidvAn hai / merI zubhakAmanA hai ki paNDitajI zatAyuH hokara samAja aura rASTrako jJAna dete rheN| maiM abhinandana karatA hU~ .50 phUlacandra siddhAntazAstrI, hastinApura mAnya zrI paM0 baMzIdhara jI vyAkaraNAcAryako abhinandana grantha bheMTa kara unake abhinandanakI taiyArI ho rahI hai, vaha svAgata yogya hai "ve isake yogya haiN| isaliye maiM unake abhinandanakA svAgata karatA hU~ aura unakA svayaM abhinandana karatA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 13 svatantra vicAraka evaM cintaka *paM0 bhavaralAla nyAyatIrtha, sampAdaka 'vIra vANI', adhyakSa, vidvatpariSad . akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvata pariSadake bhUtapUrva mantrI evaM adhyakSa, siddhAntAcArya, vyAkaraNAcArya, nyAyatIrtha, sAhityazAstrI Adi aneka upAdhidhArI vidvAn paM0 baMzIdharajI bInAkA abhinaMdana-grantha prakAzanakI yojanA eka prazaMsanIya kArya hai| yaha abhindana kisI vyaktivizeSakA nahIM, mA~ sarasvatIke eka upAsakakA abhinandana hai, sammAna hai| pUjya paM0 jI svatantra vicAraka haiM, ciMtaka haiM aura nirbhIkatApUrvaka apane vicAroMko prakaTa karate haiN| vRddhAvasthAmeM bhI apane cintana-mananake AdhArapara tarkoM dvArA apane mantavyako logoMke gale utArane meM sakSama hai| siddhAntazAstrI paM0 phUlacandrajI dvArA racita 'jaina tattvamImAMsA' ke uttarameM Apane 'jainatattva mImAMsA kI mImAMsA' kI racanA kI thii| jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kAraka vyavasthA nAmaka pustaka bhI Apane likhI hai| Apane aneka patroMmeM saiddhAntika nibandha bhI likhe haiN| abhI vIravANImeM Apane "AgamameM karmabandhapara vicAra" zIrSaka eka mahattvapUrNa nibandha likhA thA, jisake uttarameM samAgata vidvAnoMke vicAroMpara 'karma sambandhI svakIya dRSTikA spaSTIkaraNa" zIrSaka lekha dvArA Apane apane mantavyako samajhAnekA saphala prayatna kiyA hai| vicAra-bheda / mAnyatA-bheda bhale hI ApakI racanAoMse hoM, para ApakA cintana tarka pradhAna hai| __paM0 baMzIdharajI jahA~ saiddhAntika carcAoMmeM apanI vizeSatA rakhate haiM vahA~ sAmAjika mahattvapUrNa sudhAravAdI krAntikArI vicAroMmeM bhI kama nahIM haiM / Apa dassA pUjAdhikAra, gajaratha-virodha Adi AndolanoMmeM bhI aguA rahe hai / sAtha hI rASTra ke svataMtratA-AndolanameM khUba bhAga liyA hai aura sevA kI hai / san 1931 meM hI gAMdhIjIke AndolanameM kUda par3e the aura san 1942 meM kRSNa-mandira kI yAtrA bhI kI hai, yAtanAyeM sahI haiN| . ApakA janma 84 varSa pUrva huaa| bacapanameM hI mAtA-pitAkA viyoga sahanA pdd'aa| kaThina zrama karake eka U~ce darjeke vidvAn bane / paristhiti aura saMkaToMmeM jUjhane vAle hI tape svarNake samAna nikharate haiM / paMDita jI aise hI tape, nikhare hue purAnI pIr3hIke vidvAna haiM jinapara samAjako garva hai| paMDitajI svastha dIrghajIvI hoM aura mA~ sarasvatIko isI prakAra sevA karate raheM, yaha merI hArdika kAmanA hai| maiMne jaisA dekhA-samajhA .zrI nemIcandra paToriyA, ema0 e0, ela-ela0 bI0, bambaI samAja-mAnya vidvAna zrI paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya samAjake jAne mAne agraNI vidvAn hai / ve na kiso guTa yA kisI tabakese jur3e yA ba~dhe haiN| ve kevala usIse jar3e haiM jo siddhAnta va tarka-saMgata pratIta hotA hai| ve apane vicAra sarala aura spaSTa zabdoMmeM binA lagAva va durAvake kaha dete haiM isImeM unako vizeSatA hai| kabhI-kabhI unake gaMbhIra vicAra sAdhAraNa hasthake palle kama par3ate haiM, kintu vidvad-maMDalomeM unake vicAroMkA ucita samAdara hotA hai / Arambhase hI mere manapara inakA prabhAva par3A ki ye vidvAn sarala prakRtike haiN| paridhAnoM, khAnapAnameM, bolacAlameM, vyAkhyAnameM ve saralatAke pratIka mujhe lge| mAnoM ve eka khulI pustaka haiN| kahIM koI chipAva yA durAva nahIM hai, jo kahate haiM spaSTa sarala zabdoMmeM kahate haiM / 1-3
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14: sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha inake vicAroMse koI inheM purAtana-paMthI mAnatA hai, koI inheM nUtana va ugravAdI / kintu unake hRdayake dvAra siddhAnta aura tarkameM kase vicAroMke liye satata khule rahate haiM / hamAre caritra-nAyaka saba jhaMjhaToMse dura Adarza aura dharmamaya gRhastha-jIvana yApana karate haiN| ve kisI saMsthA yA guTase jur3e nahIM hai, svataMtra vyavasAya karate haiM, isase inake vicAroMmeM svataMtratAkA hama puTa pAte haiM aura jo kahate haiM, spaSTa aura belagAva, cAhe sunanevAleko priya ho yA na ho| 'satyaM zivaM' se DUbe unake vicAra rahate haiM, 'sundaraM' para unakA dhyAna nahIM hai| merI samajhameM AvazyakatA hai aise manISI vidvAnoMke lekha, vyAkhyAna aura vicAroMkA saMkalana, jo susaMpAdita aura prakAzita ho, jisase sarvasAdhAraNa aura vizeSakara navayuvakoMko samucita mArga darzana mile / maiM abhinandanIya vidvAnke svAsthya aura dIrgha-jIvanakI kAmanA karatA huuN| saphala kAryakartA aura yazasvI vidvAna .paM0 nAthUlAla jaina zAstrI, prAcArya, sarahukamacaMda di0 jaina saMskRta mahAvidyAlaya, indaura saMskRta rASTra bhASA yA lokabhASA prayatna karanepara bhI nahIM ho sakI, isakA kAraNa usake vyAkaraNako kliSTatA hai, binA mukhAya kiye usake vyAkaraNakA upayoga saMbhava nahIM hai| sabhI saMskRta padyoMkA artha bhI saralatApUrvaka batA denA kisI bhI saMskRtajJa vidvAnkI zaktike bAhara hai| saMskRta meM likha lenA aura bola lenA bhI sahaja nahIM hai| aisI saMskRta vyAkaraNako prAraMbhase AcAryake SaTkhaMDa taka saMpUrNa adhyayana kara usameM uttIrNatA prApta kara lenekA zAyada prathama zreya paMjIko hI prApta hai| kyoMki anya jo bhI prasiddha vidvAna haiM, usameM adhika vyAkaraNa, nyAya Adike SaTkhaMDa uttIrNa nahIM hue haiM, phira bhI unheM vyAkaraNa, nyAya Adike AcArya padase saMbodhita kiyA jAtA hai| paMDitajI sAhitya, jaina darzana Adike bhI niSNAta vidvAna haiN| rASTrIya AndolanameM sakriya bhAga lekara 6-7 bAra Apane kArAvAsa bhI bhogA hai| a0 bhA0 di0 jaina vidvat pariSadke adhyakSa, nagara kAMgresa kameTIke adhyakSa Adi viziSTa padoMpara rahakara Apane rASTra, samAja eghaM sAhityake kSetrameM khUba sevAyeM kI haiN| jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra, jaina darzanameM kAryakAraNa bhAva Adi viSayoMpara Apake cintanapUrNa lekha evaM grantha prakAzita hue haiN| jayapura khAniyA tattvaca meM ApakA pramukha bhAga thaa| paNDitajI saphala kAryakartA aura gazasvI vidvAn haiN| ve Arthika dRSTise saMpanna aura svAvalambI honese zrImAna evaM dhImAn donoM haiN| hamArA vidvat samAja Apase gauravAnvita hai| isa abhinandanake suavasarapara maiM unakA hArdika abhinaMdana evaM cirAyu kAmanA karatA huuN| karmaTha vidvAn * DaoN0 lAlabahAdura jaina, zAstrI adhyakSa, zAstrI pariSad, dillI digambara jaina samAjake prasiddha vidvAnoMmeM zrI paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA apanA eka sthAna hai, jinhoMne apane bauddhika parizrama aura Agamika siddhAnta jJAnase mithyAvAdiyoMke pracAra-prasArako khaNDita karake jinavANIkI rakSA kI hai| ApakA abhinandana grantha to vastutaH bahuta pahale hI prakAzita honA thaa| parantu jo kucha honA hai vaha prAyaH apane samayake anusAra ho hotA hai / AdaraNIya paNDitajIkI jJAna-garimA aura gambhIra Agama jJAnase prabhAvita hokara maiM punaH-punaH unakA abhinandana karatA huuN|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 15 kyA tumhAre sahapAThI deva haiM ? *paM0 amRtalAla jaina, zAstrI, sAhitya-jaina darzanAcArya, lADanUM san 1933 kI bAta hai / maiM usa samaya zrI go0 di0 jaina si0 mahAvidyAlaya, morenAkA chAtra thaa| usa samaya vahA~ kevala cAra hI viziSTa vidvAnoMke nAma ginAye jAte the-sarvazrI nyAyAlaGkAra, vAdIbhakesarI, paM0 makkhanalAlajI zAstrI, paM0 khubacandrajI zAstrI, indaura, baMzIdharajI paNDIta. solApara (Apa apane nAmake Age paNDIta likhA karate the, na ki paNDita) aura paM0 mANikacandrajI nyAyAcArya, sahAranapura / paM0 zIdharajI vyAkaraNAcAryakA nAma nahIM sunA thaa| Apa apane bhatIje paM0 bAlacandrajI si0 zAstrI, prAcArya di0 jaina vidyAlaya, jArakhI (AgarA) se milane gaye the| vahA~se lauTate samaya Apa morenA vidyAlayameM padhAre the| Apase milakara sabhI (bundelakhaNDI) chAtroMko-jo prAyaH bar3I kakSAoMke the--yaha jAnakara bar3I prasannatA huI thI ki Apa di0 jaina samAjake sarvaprathama vyAkaraNAcArya hai| Apane lagAtAra gyAraha varSa parizrama karake prathamA, madhyamA, zAstrI aura AcArya ke sabhI khaNDoMmeM prathama zreNI meM uttIrNa hokara 'AcArya' upAdhi prApta kI thii| (pU0 paM0 gaNezaprasAdajI varNI aura paM0 mANikacandrajIne AcAryake sabhI khaNDa pAsa nahIM kiye the / ) phalataH ukta chAtroMne Apake abhinandanArtha sabhA karanekA vicAra kiyaa| kintu...| vahA~ usa samaya koI bundelakhaNDI vidvAna, vidvAnoMkI koTimeM gaNanIya nahIM ho sakatA thaa| Apa asAdhAraNa vidvAn hai phira bhI nirahaGkAra aura milanasAra haiM-aisA anubhava karake maiM bhI Apase laa| pUchanepara maiMne Apase kahA maiM bamarAnA (jhAMsI) kA nivAsI haiM yahA~ gatavarSa AyA thaa| isa varSa sarvArthasiddhi, prameyaratnamAlA, purudevacampU, vAgbhaTAlaGkAra, zAkaTAyana aura aMgrejI par3hatA huuN| prAya : mAsika Adi sabhI parIkSAoMmeM mere nambara dharma Adi viSayoMmeM sahapAThiyoMse adhika Ate haiM, para vyAkaraNameM sabase kama 33 yA 34 / Apane pUchA-aisA kyoM ? kyA tumhAre sahapAThI deva hai ? maiMne uttara diyA-deva to nahIM haiM, para ve sabhI khaba raTate haiM, maiM raTatA nahIM, kevala samajhanekA prayatna karatA hai| Apane samajhAyA ki sUtra raTanA cAhiye, sUtra raTe binA vyAkaraNakA jJAna nahIM ho sakatA aura isake binA saMskRtase anabhijJa rhoge| ye bAteM merI samajhameM A gaI aura ApakA yaha prazna-'kyA tumhAre sahapAThI deva haiM ? mere mana meM ghara kara gayA / isaliye maiMne usI dinase sUtra raTanA prArambha kara diyA, sAdhana prakriyAko to pahalese hI samajha rakhA thaa| phalataH traimAsika Adi sabhI parIkSAoMmeM aura solApura evaM mahAsabhAkI parIkSAoMmeM bhI 80-80 nambara prApta hue tathA prathama puraskAra bhii| usa varSa donoM hI parIkSAlayoMse kula milAkara aThAraha ru0 puraskAra yA pAritoSikake rUpameM mile the| yaha Apake 'kyA tumhAre sahapAThI deva haiM ?-isa praznake prabhAvase hI huaa| tabhIse Apake sAtha merA sambandha banA huA hai| ekAntakA virodha ApakA lakSya .paM. javAharalAla jaina, bhINDara (rAjasthAna) paramazraddhAspada baMzIdharajI gyAraha varSoM taka kAzI mahAvidyAlayameM par3he the| Aja Apa bhAratake prAcInatama vidvAnoMmeMse eka haiM / syAdvAdakI rakSA ApakA lakSya sadA rahA hai / AcArya zivasAgara mahAmunikI chatra-chAyAmeM huI tattvacarcA (khAniyAjI-jayapura) meM Apa tathA ratanacandra mukhtAra pramukha the / pUjya sva0 ratanacandra makhtAra mere guruvara the| unake prati baMzIdharajIkI varSoMse apAra zraddhAniSTha maitrI raho thii| isakA puSTapramANa yaha bhI hai ki jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA prathama bhAga nAmaka granthArdha Apane pUjya sva0 mukhtAra sA0 kI smRtimeM unheM hI samarpita kiyA hai / Agamake sarvopari zAzvata anugAmI, karaNAnuyogake
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya pAragAmI manISI mukhtAra sA0ke prati itanI ananya niSThA Apa (baMzIdharajI) kI nikaTa bhavyatAko sUcita karatI hai| ___ baMzIdharajIse kAdAcitka honevAle patrAcArase to varSoM se merA paricaya thaa| pratyakSa paricaya maI, jUna 87 meM dhavalA vAcanAke kAlameM lalitapurameM huaa| carcAoM-paricarcAoMke daurAna Apa bahuta sarala svAbhAvI, samatA zAntise prAznikake praznoMkA samAdhAna karanevAle sUri pratIta hue| ekAntakA virodha ApakA dhyeya rahA; jo prazasya hI hai| AgamameM vibhinna sthaloM para kiye gaye samIcIna arthokA parimArjana ApakI karaNIya kAryoko lisTameM nihita hai / dhavalAmeM zodhana viSayaka Apane mujhe hidAyata bhI lalitapurameM hI dI thii| ArSamArgake udyotaka paNDita baMzIdharajIke dIrghajIvitva, svasthatA, sadA prasannatA Agama praNavana tallInatA, muni mArga poSaNako anavarata sAdhanA tathA anekAnta sampoSaNakA sAtatyakI sadA kAmanA karatA huuN| ApakA mArga sadA prazasta rahe / zubhAste panthAna' / bhadram bhUyAt / saralatA va sahajatAke dhanI .paM0 rAjakumAra jaina zAstrI, damoha . jJAnavRddha evaM vayovRddha paM0 baMzIdharajIko vyAkaraNAcAryake nAmase samUcA prabuddha va vidvat varga acchI taraha jAnatA hai| unhoMne apane samasta bIte hue jIvanako sarasvatIke saMrakSaNa va samvardhanameM samarpita to kiyA hI hai sAtha hI bahujana hitAya, bahujana sukhAyakI sUktiko kRtArtha karake caritArtha kara diyaa| samAja, dharma aura rASTrahitameM apane jIvanako samarpita kiyaa| ve bar3e sarala evaM sahaja haiN| maiM prabhuse yahI kAmanA karatA hU~ ki ve cirAyu hoM aura apane akSuNNa jJAnakoSako mukta hastase vitarita karate raheM / / samAjake liye gaurava .50 bhagavAnadAsa jaina zAstrI, rAyapura samAjake mUrdhanya vidvAn vyAkaraNAcAryakA abhinandana samAjake liye gauravakI hI bAta hai| vidvAna samAja va rASTrake darpaNa hote haiN| ve samAjake pratinidhi, pathapradarzaka evaM unnAyaka hote haiN| unhIMke vicAroM va preraNAoMse samAjako bala milatA hai| samAja unakI sevAoMse kabhI uRNa nahIM ho sktaa| paNDita baMzIdharajI mere ananya mitra va anyatama sahapAThI haiM / hama donoM syAdvAda jaina vidyAlaya, kAzIke eka hI chAtrAvAsameM rahate the| yadyapi vidyArthI jIvanake pazcAt mAtra 5-6 bAra unase bheMTa ho sakI, kintu maiM unakI svatantra vicAra-buddhi, vinayazIlatA tathA svAbhimAnI svabhAvase acchI taraha paricita huuN| mujhe yAda hai ki eka bAra rasoiyese anabana ho jAneke kAraNa unhoMne apane hAthoMse hI bhojana banAnA prArambhakara diyA thaa| ApakI samAlocaka buddhi chAtra jIvanase hI vikasita hii| Apane apane vicAroMkI abhivyaktike liye 6 svatantra pustakeM bhI likhIM, jo samAjake liye atyanta upayogI siddha hii| Apake sambandhameM yahI kahA jA sakatA hai ki sa jAto yena jAtena yena tattvaM samIkSitam / parivartani saMsAre mRtaH ko vA na jAyate // inhIM vicAroMke sAtha maiM apanI azeSa maMgala kAmanAyeM vyakta karatA hU~ ki zrI vyAkaraNAcAryajI yazasvI, sudIrgha, nIrogatApUrNa jIvanakA upabhoga prApta kareM tathA samAjakI nirantara sevA karate rheN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/ AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 17 anupama vyaktitvako mUrti .zrI gulAbacandra 'puSpa', pratiSThAcArya, TIkamagar3ha - 'soMraI' grAmakI dharA dhanya hai, jahA~ saMvat 1962 meM zIla-saptamIkI pAvana belAmeM paM0 mukundalAlajIkI dharmapatnI zrImatI rAdhAbAIko pavitra kaMkhase jainasiddhAtake ArAdhaka evaM dezabhaktakA janma haa| zizakA nAma rakhA gayA baMzIdhara / baMzIdhara sacamuca meM baMzIdhara the, jinakI baMzIko sunakara logoMkI bhIr3a laga jAtI thI / Aja bhI jinake Agama-jJAnako pAkara janatA Atma-vibhora ho jAtI hai| prAthamika zikSA janmabhUmi-soraIke prAimarI skUlameM pAyI aura ucca zikSA usa prAcIna nagarI vArANasIke syAdvAda mahAvidyAlayameM grahaNa kI, jahA~ sAtaveM tIrthakara supArzvanAtha aura teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha ne janma lekara use pAvana evaM vizrata kiyaa| sAnnidhya milA adhyAtmavettA pUjya zrI gaNezaprasAda varNI jaise mahAn gurukaa| phira kyoM nahIM prakANDa vidvAna hote| vyAkaraNa, sAhitya, nyAyake prakhara vidvAna hote hae bhI jainAgamake Apa advitIyavettA aura sAdhaka haiN| Apane Agamake rahasyako kholA aura 'jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra' jaise aneka mahattvapUrNa grantha likhe haiN| sAmAjika aura sAMskRtika pravRttiyoMmeM bhI Apa agraNI haiM / dezabhakti bhI ApameM kUTa-kUTa kara bharI huI hai| phalataH Apa 'svatantratA senAnI' bhI haiN| . aise vyaktitvakA sammAna karanA rASTra aura samAjake lie sarvathA ucita hai| hameM prasannatA hai ki unakI sevAoMke upalakSyameM unheM abhinandana-grantha bheMTa kiyA jA rahA hai| hama unake dIrgha jIvanakI kAmanA karate hue apanI vinayAJjali arpita karate haiN| jainadharma aura siddhAntake adhikArI vidvAn * pro0 pravINacandra jaina nidezaka-jaina vidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI vyAkaraNAcArya paM. baMzIdhara nyAyatIrtha una katipaya viziSTa vidvAnoMmeMse eka haiM jo sudIrgha kAlase bhAratIya samAjake rASTrIya aura AdhyAtmika abhyutthAnameM apanA bahumukhI yoga dete rahe haiN| Apa jainadharma aura siddhAntake marmajJa aura adhikArI vidvAn hai| tattvoMkI carcA, unakA samIkSaNa, nizcaya aura vyavahAra, bhAgya aura puruSArtha tathA paryAyoMkI kramabaddhatA jaise mahattvapUrNa aura jaTila viSayoMpara prAMjala bhASAmeM likho huI ApakI aneka kRtiyoM aura patra-patrikAoMmeM prakAzita hote rahanevAle lekha, jahA~ ApakI pANDityapUrNa pratibhAkA prakAza karate haiM vahA~ unase samAjake udIyamAna yuvAvargako dizA aura preraNA milatI hai| aneka patra-patrikAoMke sampAdana tathA samArohoMke AyojanoMse Apa samAjake nikaTa samparka meM Ate rahe haiN| isase samAja ko nizcaya hI bahuAyAmI lAbha mile haiN| dezake svAtantrya saMgrAmameM Apane jo karmaThatA dikhAyI hai baha AjakI pIDhIko aneka samasyAoMse ghire hae bhAratakI vikAsonmukha pravRttiyoMmeM sajIva yoga dete rahanekI preraNA detI rhegii| Apa jaise prabuddha mAnavakA abhinandana aura sammAna nizcaya hI samAjake gauravako bar3hAnevAlA eka prazasta kArya hai| ise jitane utsAha aura vaibhavake sAtha sampanna kiyA jA sake, karanA caahiye| yaha hama saba logoMkA parama kartavya hai| abhinandanake isa baDe avasarapara maiM caurAsI varSIya mahAmanA paM0 baMzodhara jIke lie apanI zubhakAmanAe~ arpita karatA haiN| ve dIrghAyu hoM aura svastha rahate hue samAjakI AdhyAtmika sevAke bahavidha kSetroMmeM apanA sahaja-svabhAvI yoga dete rheN|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana granthaM sAdA jIvana aura ucca vicArake dhanI * paM0 satyaMdhara kumAra seThI, ujjaina abhI maiM vidvatpariSada tathA mahAsamitike adhivezanoM meM AgarA gayA thaa| taba banArasa ke sammAnIya vidvAn bAbUlAlajI phAgullane carcA meM kahA ki seThIjI Apako yaha jAnakAra harSa hogA ki hama samAja ke prasiddha vidvAn mAnanIya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya jaise mahAvidvAn hI sevAoM va samarpita jIvanake prati kRtajJatA prakAzanArthaM eka abhinaMdana grantha prakAzita karane kI yojanA banA rahe haiM jisameM ApakA bhI sahayoga vAMchanIya hai / yaha sunate hI mere hRdayane AvAja dI ki Aja bhI jaina samAja meM vidvAnoMke prati agAdha zraddhA aura uccatama bhAvanAyeM haiM jo kisI-na-kisI rUpa meM apanI kRtajJatA prakAzita karake zraddhAsumana unake caraNoM meM arpita karanA cAhatA hai / jaina samAjane vyakti vizeSako mahattva kabhI nahIM diyA hai / yaha samAja hamezA guNoMkI hI pUjA karatA A rahA hai / sammAnIya paNDitajIkA yaha abhinandana grantha vartamAna pIr3hIke lie hI nahIM kintu bhAvI pIr3hI ke lie bhI preraNA dAyaka hogA - aisA merA dRr3ha vizvAsa hai / ananya bhakta vidvAn haiM / ApakA ciMtana bahuta yaha nirNaya liyA ki Apa sahI rUpameM nirlipta zraddheya paNDita baMzIdharajI jaina jagat ke vidvAnoMmeM eka Adarza aura utkaSTa vicAroMke vidvAn haiN| maiM unake pratyakSa darzana droNagiri siddha kSetrapara honevAle gajaratha mahotsava ke samaya kiye the / usa samaya akhilavizva jaina mizanakA adhivezana thA, taba mujhe bhI jAnekA saubhAgya milA thA / prathama pravacana meM hI maiM zraddheya paNDitajIke vicAroMse kAphI prabhAvita huA / maiM unake nivAsa sthAnapara pahu~cA / kaI dhArmika aura sAmAjika carcAyeM Apase maiMne kIM / jisase jJAta huA ki Apa karmakANDI vidvAn nahIM hai / ApakA jhukAva arntajIvana ko TaTolapara hai, aura vAstavameM ve bhagavAn kundakunda ke vicAroMke vizAla hai aura gRhastha hote hue bhI Apake vicAroMse maiMne jIvanake dhanI haiM / droNagirike bAda kisI vyaktigata prasaMgako lekara kaI bAra Apake gharapara ThaharanekA mujhe saubhAgya milA hai | ApakA Atithya satkAra bhI bar3A bejor3a hai / mahAvidvAna hote hue bhI maiMne hamezA Apako vinamratAkI mUrtike rUpameM hI dekhA / na Apake jIvana meM koI dikhAvA hai aura na kisI bhI prakArakA pradarzana / sAdA jIvana aura udAra vicAra hI Apake jIvanakA lakSya hai / Apane apane jIvana kAlameM sAhityika sevAyeM to kI hai, lekina Apane rASTrIya Andolana meM bhI sakriya rahakara jaina samAja kA mastaka U~cA kiyA haiM / jIvana maiM jela jAnekA bhI Apako saubhAgya milA hai / jaina samAja meM samaya - samayameM aneka Andolana cale haiM lekina una AndolanoMme Apane apane Apako kabhI nahIM ulajhAyA hamezA Apa jJAtA aura dRSTAke rUpameM hI rahe aura Aja bhI haiM / Apa adbhuta pratibhA ke dhanI vidvAn hai ataH vidvat pariSada jaisI mahAna saMsthAkA netRtva karake Apane samAjako hI mArga darzana nahIM diyA, vidvAnoM ko bhI mArga darzana dekara jaina darzana kI anukaraNIya sevA kI hai / vidvAnoMko Aja bhI ApakI vidvattAke prati zraddhA aura gaurava hai / aura vidvajjana unako abhinandanIya mAnakara unake prati agAdha zraddhA prakaTa karate haiM / aise mahAvidvAn ke caraNoMmeM zraddhA prakaTa karatA huA maiM bhI apane Apako dhanya mAnatA huuN| aura bhagavAn mahAvIra se prArthanA karatA hU~ ki mAnanIya paNDitajI zatajIvi banakara isI taraha samAja, deza va rASTrako mArga darzana dete raheM / zubhakAmanAe~ * pro0 phUlacandra seThI, khuraI paNDita vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bInAke sambandhame abhinandana grantha chapa rahA hai / meM zraddheya paNDita - jIkI dIrghAyukI zubhakAmanAe~ preSita kara rahA hU~ / Izvarase prArthanA hai ki ve dIrghAyu hoM tathA jainadharmakI sevA apanI lekhanI dvArA niraMtara karate raheM /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 19 dharma aura samAjake sacce hitacintaka / .paM0 hIrAlAla jaina 'kauzala' maMtrI-a0 bhA0 di0 jaina vidvatpariSad sammAnanIya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya samAjake sarvaprathama vyAkaraNAcArya haiN| usa samaya yaha viSaya atyanta kaThina mAnakara isa ora chAtra jAte hI na the| aise vidvAn ko saMsthAoMmeM sthAnakI kamI na thI, para paNDitajI samAjake una gine cune vidvAnoMmeMse haiM, jinhoMne samAjako apane jIvanayApanakA AdhAra na banAkara svatantra (kapar3eke) vyavasAyako apanAyA aura usameM apanI ImAnadArI tathA sadvyavahArase apanI gaharI sAkha banAI evaM sammAnapUrvaka unnati karake apanI sthitiko sudRr3ha bnaayaa| sAtha hI apanI yogyatA, satata adhyayana evaM gambhIra cintanake dvArA samAjake prathama zreNIke variSTha vidvAnoM meM apanA sammAnanIya sthAna bnaayaa| Apa samAjakI pratyeka gatividhise sadA jaDe rahe aura usameM yogadAna dete rhe| vyAkaraNAcAryajI vyAkaraNake apUrva vidvAn honeke sAtha hI darzana tathA adhyAtma Adike bhI prakAMDa paNDita hai| ve apanI painI dRSTi evaM sUkSma pakar3ake dvArA pratyeka viSayakA gambhIratAse maMthana karate haiM, tathA viSayakA vizleSaNakara sapramANa usapara lekhanI uThAte haiN| unake likhita granthoMmeM yaha saba bAteM spaSTa dRSTigocara hotI haiN| ve zAntasvabhAvI, nirabhimAnI, udArahRdaya, dikhAvaTa-banAvaTase dUra sAdagIpasanda vyakti haiN| dharmake dRr3ha zraddhAnI haiM para kUrItiyoM, kuprathAoM tathA popaDamake sadA virodhI rahe hai / dharma va samAjake sacce hitacintaka haiM / samAjakI supratiSThita saMsthAoMke adhyakSa evaM maMtrI Adi jimmevArIke padoMpara rahakara Apane samAjakI anupama sevA kI hai / samAjake dvArA Apa kaI bAra sammAnita ho cuke haiN| Apa sacce deza bhakta bhI haiN| Apane svataMtratA Andolana meM jela jAkara dezako svataMtra karAne meM apanA yogadAna diyaa| vidvAnoMmeM ve aise prathama vidvAna hai| ApakA jIvana vastutaH eka Adarza evaM anukaraNIya hai / isa Ayu meM bhI Apa sAhitya evaM samAja sevAke kAryameM lage rahate haiN| bhagavAnase prArthanA hai ki Apa dIrghAyu hoM tathA isI prakAra samAja kA hita karate raheM / maMgala kAmanAe~ .paM0 anUpacandra nyAyatIrtha, jayapura pUjya paMDitajI purAnI pIr3hIke vidvAnoM meM agragaNya hai| jisa prakAra Apane ArSamArgakI paramparA nibhAte hue samAjako satsAhitya diyA usI prakAra svataMtratA senAnIke rUpameM rASTrako apane kAMtikArI evaM sudhAravAdI vicAradhArAse prabhAvita kiyaa| yugAnusAra nUtana-prAcIna vicAroMke sAmaMjasyase yuvApIr3hIko dharmakI ora AkRSTa kiyA hai / sAdA jIvana evaM ucca vicAra hI Apake jIvanakA lakSya rahA hai| merI maMgala-kAmanA hai ki Apa yugoM-yugoMtaka hameM mArgadarzana dete rheN| binA bA~surIke bhI zrI baMzIdhara apanI manamohana tAna sunAte raheM / ApakA abhinandana jinavANIkA abhinandana hai * DaoN0 kanchedIlAla jaina, sampAdaka 'jaina sandeza', rAyapura Apake sammAnameM abhinandana-granthakA prakAzana ho rahA hai / yaha jAnakArI mujhe vArANasIse prApta patrakase huI / prasannatA huii| Apane samAjase svataMtra rahakara kArya kiyA, yaha acchI bAta hai, gauravapUrNa hai| samAja para nirbhara na rahakara apanI vidvattAkA upayoga kiyA / parantu yadi Apa vyavasAyake sthAnapara adhyApana-kArya karate to Apako pratibhA tathA yogyatAkA isase kaI gunA lAbha samAjako miltaa| ApakA abhinandana prakArAntarase jinavANIkA abhinandana hai / isa kAryakramake AyojanakI rUparekhAse mujhe prasannatA huii|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha lauha lekhanIke dhanI *paM0 hemacandra zAstrI, ajamera sambhavataH san 1931 kA satra zurU huA thaa| maiMne jambU vidyAlaya, sahAranapurase pravezikA parIkSA uttIrNa kara zrI0 syAdvAda di0 jaina vidyAlaya, banArasameM praveza pAne ke liye vidyAlayakA praveza phArma bhejA thaa| majhe vahA~ praveza mila gayA aura vahA~kA chAtra bana gyaa| usa samaya vidyAlayakI pratiSThA zikSA jagatameM AdaraNIya rhii| vidyAlayake snAtaka abataka nyAyAcArya to hue the so bhI apUrNa the / parantu anya vyAkaraNa-sAhitya Adi viSayake koI vidvAna jaina samAjameM nahIM the| sarvaprathama ina viSayoMke vidvAnoMmeM yadi kinhIMkA nAma ginA jA sakatA hai to ve haiM zrI paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya aura zrI paM0 paramAnandajI sAhityAcArya / zrI paM0 paramAnandajI paMcakUlAmeM kAryarata rahe aura ve aba hamAre bIca meM nahIM haiN| sarvaprathama maiMne ina donoM variSTha snAtakoMko vidyAlayameM dekhaa| vahA~kA sAtvika jIvana aura zikSAkI lagana apUrva hI thii| Aja usIkA phala hai ki merA bhI jIvana jinavANI ArAdhanAmeM vyatIta ho rahA hai / __ zrI vyAkaraNAcAryajI atyanta sarala, mRdusvabhAvI, dubale patale, saMyamazIla, satata jJAnAbhyAsI, karmaTha chAtra rhe| Apa kisI sAmAjika saMsthAmeM kArya na kara gRha-vyavasAyI rhe| parantu Azcarya hai ki ApakI jinavANI sAdhanA vahA~ bhI satata calatI rahI aura usIkA zubha pariNAma hai ki ApakA vRddha jIvana aba bhI jinavANIko pUrNataH samarpita hai| ApakI lauha lekhanI vyAkaraNAcArya hote hue bhI jainadarzanake gUDhatama viSayoMpara calatI rahI hai, jisase Agama syAdvAda sUrya Avyomita huA hai tathA mithyA dhAraNAe~ naSTa huI hai / ApakA likhita sAhitya Apako amaratA prApta karAtA rhegaa| paMDitajIkI racanAoMko hRdayaMgama kara maiM isa niSkarSapara paha~cA hai| zrI paMDitajI dIrghajIvI hokara isa prakAra svAdhyAyioMko mArgadarzana dete raheM / maiM unake svastha evaM nirAkUla jIvanake liye vIraprabhuse prArthanA karatA hai| samasta samAjane paMDitajIkA abhinandana karanekA jo upakrama kiyA hai vaha unakI jinavANI sevAke anurUpa hai / maiM granthake uttama prakAzanake liye samitiko dhanyavAda jJApita karatA huuN| jaina Agamake uccakoTike vidvAn .50 prakAza hitaiSI, sampAdaka-sanmati sandeza, dillI AdaraNIya vyAkaraNAcArya paM. baMzIdharajI zAstrIko maiM 60 varSase jAnatA hU~ kyoMki Apake nivAsa sthala bInA (iTAvA) meM maiMne prArambhika dhArmika zikSA prApta kI thii| usa samaya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya aura paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI bhAratake svatantratA saMgrAmameM pramukha senAnI mAne jAte the / phalasvarUpa unhoMne jela yAtrAyeM bhI kI hai| usa samaya unakI nirbhIkatA evaM dezakI svatantratAke prati samarpaNa ullekhanIya rahA hai| una dinoM ina donoM vidvAnoMkI rAma-lakSmaNa jaisI jor3I loga kahA karate the| samAja sudhArameM bhI ye agragaNya the| maraNabhoja evaM anya sAmAjika burAiyoMkA bhI khulakara virodha karate the| anAvazyaka honevAle gajaratha-paMcakalyANakoMkA bhI inhoMne khUba virodha kiyA thaa| ve kahA karate the apanI sAmAjika pratiSThAke lie ye pratiSThAe~ dhanakA apavyaya hai| inakA virodha karaneke lie inhoMne eka samitikA bhI nirmANa kiyA thaa| Apa samAja sevAmeM vizvAsa karate the, lokeSaNAse sadA dUra rahate the|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe 21 Apa Agamake unakoTike vidvAn haiN| ye hamezA svatantrajIvI rahe haiN| inhoMne kabhI bhI sAmAjika saMsthAoMkI gulAmI svIkAra nahIM kii| inakA vicAra hai ki svataMtra rahakara hI samAja sevA kI jA sakatI hai| aneka pustakeM likhI haiM / vyavasAya karate hue bhI ApakI kalama nirantara calatI rahatI hai / ve dIrghajIvI rahakara janakalyANakArI prameva ve yahI maMgala kAmanA hai / jaina darzanake baMzIdhara 1 * paM0] davAcandra sAhityAcArya, prAcArya zrI di0 jaina saM0 mahAvidyAlaya, sAgara jisa prakAra baMzIdhara (zrIkRSNa) ne gItAkI vaMzI dhvanita kara, kevala arjunako hI nahIM, kintu vizva ke mAnavoMko puruSArtha karaneke liye jAgRta kriyA, kartavya pAlana karaneke liye prerita kiyA aura gItAkA upadeza dekara kalyANake pathakA pradarzana kiyaa| mItAmeM yaha kathana dhyAtavya hai svasve karmaNyabhirataH, saMsiddhi labhate naraH / svakarmanirataH siddhi, yathA vindati tacchRNu // arthAt - svabhAvajanya guNoMke anusAra prApta honevAle apane-apane kamoMmeM sarvadA pravRtta honevAlA puruSa tadanusAra siddhiko prApta karatA hai / isI prakAra jainadarzanake kSetrameM baMzIdharane apane tattvajJAnakI baMzIko dhvanita kara mAnava samAjako jAgRta kiyA, kartavya niSTha honeke liye prerita kiyA evaM svakIya jIvana meM mahattvapUrNa kArya kiye / maulika samIkSAtmaka pranthoMkA sRjana kara mAnavako svAdvAdAtmaka AtmakalyANake mArgapara pragati karane ke liye yathArtha pathika banAyA hai / ataH hama unake vyaktitva aura kRtitvake viSayame maMgalakAmanA karate haiM / " dIrghAyurastu zubhamastu sukIrtirastu sadbuddhirastu dhanadhAnyasamRddhirastu // " siddhAnta rakSaka * DaoN0 zreyAMsakumAra jaina, mahAmaMtrI -a0 bhA0 di0 jaina zAstripariSad, bar3auta ( u0 pra0 ) Agama aura adhyAtmake talasparzI jJAnavAle mahAmanISI siddhAntAcArya paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcAryakA vyaktitva siddhAnta saMrakSaka ke rUpameM cirasmaraNIya rahegA, kyoMki vigata pacAsa varSomaM jina Agama viruddha mAnyatAoMkA pracalana aura prasAra huA, unakA nirAkaraNa paNDitajIne Agama ke pariprekSya meM apanI siddhahasta lekhanI se kiyA / vyAkaraNa aura nyAyake viSayoMkI vizada mImAMsAke sAtha adhyAtmake rahasyako udghATita karane vAle ekamAtra vidvAn haiM / nizcaya vyavahArakI Agamika mImAMsA aura khAniyA tattva carcA meM Agama pakSakA pratinidhittva inake jIvanakA sarvazreSTha kRtitva hai / akhila bhAratavarSIya digambara jaina zAstripariSad ke pramukha stambhoM meM inakA zreSTha sthAna hai / paNDitajIne apane jIvanakA bahubhAga deva-guru-zAstrako maryAdAke saMrakSaNa meM samarpita kiyaa| AvaM paramparAkA poSaNa kiyA / jahA~ paNDitajIkA jIvana jaina siddhAntake pracAra-prasAra meM bItA, vahA~ unhoMne rASTrake hita meM svataMtratA senAnI ke rUpa meM svayaM ko samarpita kiyaa| paNDitajI saMskRti, kalA, jJAna tathA vidvattA ke mUrtimAna pratIka hai| samAja tathA rASTrakI dharohara hai / siddhAntAcAryakA abhinandana sarasvatIkA abhinandana hai / hama maMgala kAmanA karate haiM ki inakI ajasra lekhanI dIrghakAla taka Agama-prabhAvanAkI nimitta banI rahe / 1-4.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha svAbhimAna aura prajJAko mUrti .50 ravicandra jaina, zAstrI, damoha zraddheya paM0 jI una vyaktiyoMmeM hai, jo apanA jIvana svayaM nirmANa karate hai| ve svataMtra vicAraka, gambhIracetA, mahAn adhyetA aura samayAnukUla samAjasudhAraka hai / unheM apanA pradarzana bilakula pasanda nahIM hai / mauna kArya karanA hI unheM priya hai / spaSTavAditA, bhautikatAse dUra rahanA, pratiphalakI apekSA na karanA aura sevAdaSTi rakhanA ye Apake sahaja gaNa haiN| rASTa, samAja aura sAhitya inake lie samarpita jIvana inakA lakSya hai| inake dvArA kI gayI, inakI sevA abhinandanIya hai| ' jaba bhI vidvAnoMkA prakaraNa AtA hai to paNDitajIkA sAdagIpUrNa rahana-sahana, nizchala vRtti, svatantra vyavasAya aura garimAmaNDita vyaktitva A~khoMke sAmane A jAtA hai / itane udbhaTa vidvAn hote hue bhI sAmAjika naukarIse kosoM dUra rahakara Apane apanA svataH vyApAra kiyaa| phira bhI usameM anAsakta rahate hue rASTra, samAja aura sAhityako sevAmeM saMlagna haiM / Apane kisIkI jI hajUrI karake apanA stara nIce nahIM kiyA / svAbhimAna ApakA pahalA guNa rahA hai / isase unheM jo mAna-sammAna milA hai vaha kisI bhI vyaktike lie spRhaNIya hai| svatantra vyavasAyI honepara bhI Apa Agama aura usake siddhAntoMkI rakSAme nirantara saMlagna haiM / phalataH kaI granthoMkI racanA Apake dvArA huI hai| yaha bhI suyogakI bAta hai ki Apake parivArameM bhAratIya starake do vidvAna bhatIjoM-50 bAlacandrajI siddhAntazAstrI aura DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya ke dvArA bhI jinavANIkI sevA ho rahI hai| inhoMne bhI aneka granthoMkA sampAdana-hindI anuvAda aura lekhana kiyA hai / yaha samAjake lie ApakI aura Apake parivArako ullekhanIya dena hai / ApakI sAmAjika pravRttiyA~ bhI kama nahIM rahIM / gajarathavirodha, dassApUjAdhikAra AdimeM sakriya bhAga liyA aura unameM saphalatA bhI prApta kii| Apa svatantratA-senAnI bhI haiN| aise jIvaTa evaM karmaTha vidvatpravarako hamArI hArdika zubhakAmanAe~ haiN| 'tuma jiyo hajAroM sAla, sAlake hoveM varSa hajAra / ' cintanazIla vidvatpravara .paM0 bhaiyAlAla zAstrI, bInA vidvatpravara paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryase merA paricaya san 1925 se hai, jaba maiM zrI nAbhinandana di0 jaina pAThazAlA kSetrapAla lalitapura (u0 pra0) meM adhyayana karatA thA aura paNDitajI syAdvAdamahAvidyAlaya, vArANasImeM par3hate the / Apa grISmAvakAzameM apane sAthiyoM-paM0 paramAnandajI sAhityAcArya, paM0 bAlacandrajI zAstrI, paM0 padmacandrajI Adike sAtha kSetrapAla meM Thaharate hue apanI janmabhUmi soraIko jAte the / usa samaya Apase anAyAsa bheMTa ho jAtI thI / vyAkaraNa bar3A kaThina viSaya mAnA jAtA thA, kintu Apane apane adhyayanakA viSaya use hI banAyA thaa| isase chAtroMko Azcarya hotA thaa| bonAmeM zrImAn zAha maujIlAlajI kaTharayA bar3e dhArmika vyakti the / unake ekamAtra kanyA thI, jisake vivAhakI unheM cintA thI / paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIne unheM baMzIdharajIkA nAma sujhAyA / ve banArasa gaye aura baMzIdharajI yogya a~ce aura unakA sambandha unakI lar3akI lakSmIbAIke sAtha ho gyaa| paNDitajI bInAmeM rahane lage aura kapar3ekA vyavasAya karane lge| Apane bhAva meM apanI eka bAta rakhI, kamatI-bar3hatI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 23 batAnA acchA nahIM samajhA / phalataH unakI dukAna eka vizvasta dukAna mAnI jAne lagI aura paNDitajI janajanake vizvAsa pAtra ho gye| sAmAjika kAryameM bhI hAtha baTAte hae zrI nAbhinandana pAThazAlAke saMcAlana meM maMtrI banakara kuzalatA dikhAI tathA saMsthAko vyavasthita bnaayaa| merA bhI yahIM bInAmeM vyApAra karane meM mana laga gayA aura isa taraha paNDitajI aura merA pratidina milanA-julanA hotA rhaa| isase aura adhika nikaTatA hoto gayI aura Aja bhI vaha hai| kabhI-kabhI merA jana bhI unhIM ke yahA~ hotA hai| paNDitajI vyAkaraNazAstrake vizeSajJa hokara bhI vilakSaNa dArzanika pratibhAse maNDita haiM / vyApAra karate hue bhI sarasvatIke sacce upAsaka hai| paNDitajIkI vizeSatA hai ki ve pradarzanase dUra rahate haiM / vAstavameM ine-gine vidvAnoMmeM ve eka haiM / ve advitIya cintanazIla haiN| unhoMne apanI lekhanI aura pravacanoM dvArA sonagar3ha ke uThe bavaNDarako nestanAbata kara diyaa| sonagar3hake dRSTikoNake samarthanameM likhI gaI 'jainatattva mImAMsA' ke uttarameM Apane akATya yuktiyoMse yukta 'jainatattvamImAMsAkI mImAMsA' likhI / itanA hI nahIM 'jainadarzanameM kAryakAraNabhAva', 'jainadarzanameM nizcaya aura vyavahAra' tathA 'jayapura (khAniyA) tattvacarcAko samIkSA' jaise mahattvapUrNa graMtha bhI Apane likhe haiM / samAjane jo unheM unakI sevAoMke upalakSya meM abhinandana-grantha bheMTa karanekA jo nizcaya kiyA hai vaha ucita aura stutya hai| hama aise ni:svArtha sevI evaM sarasvatIke varadaputra siddhAntAcArya-vyAkaraNAcAryajIko hArdika zubhakAmanAe~ arpita karate hue unake zatAyuH hone ko maMgala-kAmanA karate haiM / sampUrNa jIvana bemizAla hai * DaoN0 jayakumAra jaina, saMskRta vibhAga, esa0 DI0 kAleja, mujaphpharanagara pUjya paM0 sarasvatI-varadaputra paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcAryakA sampUrNa jIvana rASTrIya, sAmAjika evaM dhArmika sabhI kSetroMmeM bemizAla hai| dhArmika kSetrameM tattvakA nirNaya kara use prakaTa karane meM unakI nirbhIkatA jaina paNDita paramparAke li. sarvathA anakaraNIya hai| unakI yaha nirbhIkatA dekhakara vigata varSa indaurameM vidvatpariSadko kAryakAriNIkI baiThakameM maiM daMga raha gyaa| merI to spaSTa dhAraNA hai ki _'apUjyAH yatra pUjyante pUjyAnAM ca vyatikramaH / trINi tatra pravardhante dubhikSaM maraNaM bhayam // prasannatAkI bAta hai ki jaina samAja pUjya puruSoMkA vyatikrama na karake unakI sevAoMkA Akalana kara rahI hai / merI hArdika maMgalakAmanA hai ki pUjya paNDita jI dIrghAyuSya hokara hama yuvakoMkA mArga prazasta karate raheM tathA apane sArvajanIna vyaktitvase rASTra, samAja evaM dharmakI sevA karate rheN| AgamaniSTha vidvAn .DA. ramezacandra jaina, sampAdaka-pArvajyoti, bijanaura ___ zraddheya paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ko dekhanekA suavasara mujhe taba prApta huA, jaba maiM syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI meM uttaramadhyamAkA chAtra thaa| vidvat pariSadakI kAryakAriNIkI baiThaka banArasameM Ayojita thI. upI pilasile meM paNDitajI bhI Aye hue the| rAtrimeM syAdvAda pracAriNI sabhAkI orase vidvAnoM kA abhinandana thA / maGgalAcaraNake bAda chAtroMse kucha bolaneke lie kahA gyaa| samasta chAtra cupa rahe / vidvAnoMke sAmane kyA bolate / kucha sAthiyoMne merI ora izArA kiyaa| chAtroMkI orase koI kucha na
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha kahe, yaha mujhe akhara rahA thaa| yuvakocita utsAhase prerita hokara maiM bolaneke lie khaDA haA, vidvAnoMkI bharapUra prazaMsA kI sAtha meM vidvat-pariSad aura zAstripariSad jaisI dalabandIko samApta karanekA sujhAva bhI diyA / kucha vidvAnoMne ise apanA apamAna samajhA / phalasvarUpa mere bolane ke bAda hI vidvAn do khemema baiTa gaye / kucha logoMne apanI vAgmitA dvArA yaha siddha karane kA prayAsa kiyA ki hama cAhe bhale hI alaga-alaga vicAradhArAoM vAle hoM kintu eka dusareke lie nyauchAvara rahate hai| chAtrako baDoMko sIkha denekA adhikAra nahIM hai / zraddheya DaoN. nemicandra zAstrI prabhRti vidvAnoMne merI bAtakA samarthana kiyA aura kahA ki merA kahanA vidvAnoMke lie eka khatareko ghaMTI hai, jise sunakara vidvAnoMko ApasI manomAlinyakA parityAga karanA caahie| merI bAtA rAmarthana pUjya paNDita baMzIdharajI, bInAne bhI joradAra zabdoMmeM kiyaa| isa prakAra apane meM bhI Adhe vaktAoMko bolatA dekhakara merA bhaya kama ho gayA aura kucha prasannatA bhI haI ki mere vicAroM ko AdhAra banAkara vidvAnoMmeM eka acchA manthana ho gayA / bAdameM pUjya paMDita baMzIdharajIne merA paricaya pUchA aura unheM yaha jAnakara bahuta khuzI huI ki mUlataH mere pUrvaja bhI uso soraI grAmake nivAsI the jahA~ paNDitajIkA janma huA hai / isa ghaTanAke bAda aneka bAra paNDitajIse bheMTa huI / ye eka AgamaniSTha vidvAn haiN| apane dainika vyavahAra meM bhI ve sacAI aura ImAnadArIkA prayoga karate haiM / unakI vANI sulajhI huI aura zAstrokta hotI hai unhoMne jinavANIkA adhyayana, manana aura cintana kiyA hai| rUr3hivAditAse ve bhI dura hai| digambaratvake prati unake manameM agAdha zraddhA hai| ve aneka guNoMke paMja hai / mere hRdaya meM unake prati hArdika zraddhA aura bahamAna hai| pAMDityake abhinava hastAkSara .zrI nihAlacandra jaina, vyAkhyAtA, bInA paMDita baMzIdharajI-samayakI zalAkApara likhA eka aisA hastAkSara hai, jisane caurAsI par3AvoMkI yaha jIvana-yAtrA nispRha aura nilipta bhAvase samAja va dharmakI maka sevA karate hue taya kii| Aja bhI umrakI isa darAjapara pahu~cakara yauvanakI karmaThatA lie jJAnArAdhanAmeM satata saMlagna eka zilpakArakI bhA~ti sAhityasRjanameM lage huye hai / paMDitajIne samayakI cunautiyoMko svIkAra kara na kevala unakA karArA uttara diyA, apitu apane maulika cintana aura tarkose jainadarzanakI gutthiyoMko kholane meM lage haiN| prAyaH sthAnase vyaktikA paricaya jur3A hotA hai parantu jaina jagata meM paM0 baMzIdhara byAkaraNAcAryajIke nAmase bInA nagarakA paricaya jar3A hai| paMDitajIkA vyaktitva usa korI pustakake samAna hai jisameM jJAnapAMDitya, svAbhimAna, karmakSetrakI ImAnadArI, rASTra sevA bhAva, nirlobhavRtti yaza va sammAna cAhase dUra Adi jaise guNoMke pratIka-pRSTha haiM aura una pRSThoMpara kevala paMDitajIke svarNa hastAkSara aMkita hai| paMDitajI mere 'pUjya babbA' haiN| kyoMki soraI aura mar3AvarA par3osI gA~va honege Apa mere pUjya pitAzrI se jar3e rahe aura jaba maiM 1983 meM bInA AyA to paMDitajIne usI bhAvase svIkArA. jaise eka pitAmaha apane nAtIko dekhatA hai| maiMne na kevala Apake pAsa baiThakara svAdhyAya kiyA, balki paMDitajIke anubhUtya upahAroMse apanI jholI bhrii| vartamAna pariprekSyameM paMDitajIko jaisA dekhA aura jAnA use kaha denA bhI prAsAMgika samajhatA huuN| 1. Apane apane jJAna aura pAMDityako kabhI vyavasAya nahIM bnaayaa| 2. naitikatA va ImAnadArIko pratimAkI prANa pratiSThA Apane apane vyavasAya va karmakSetra meM kI tathA apane yogya tIna patroMko bhI apane guNoMke anuvatIM banAyA / yahI kAraNa hai ki bInA iTAvAmeM ApakA vastra
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ : 25 pratiSThAna eka aisI gauravazAlI paramparA lie hai ki eka nizcita lAbhAMza lekara eka hI dAmase vastra vikraya karate hai tathA eka paisekI Taiksa corI nahIM karate / 3. jovanake prati eka racanAtmaka dRSTi hai| ApakA kahanA hai ki yadi jIvanako pUrNa niyama aura saMyamase bitAyA jAya to dIrghAyu upahAra meM mila jAtI hai| yahI kAraNa hai ki ApakA AhAra, bihAra, adhyayana-lekhana, zayana sabhI dainika kama ghaDIko suIyAne ba~dhA svAnuzAsita hai| 4. sonagar3hakI ekAnta A~dhImeM bar3e-bar3e nAmadhArI paNDita Dhalaka gaye lekina ArSa paramparA aura syAhAda-anekAntake isa sajaga praharIne apanI lekhanI uThAkara usa ekAnta vicAradhArAkA DaTakara saiddhAntika khaNDana kiyA aura eka sazakta sAhityakA praNayana kara dizA-dRSTi dii| __yaha suyoga hI samajhanA cAhie ki Apake suyogya bhatIje jaina jagatake khyAtiprApta vidvAna paM0 DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAne banArasase bInAko apanI karmasthalI banAyA aura Apake parivArameM dudha-pAnIkI bhA~ti milakara samAja-sevA evaM sAhitya sAdhanAko ho pUrvavat apnaayaa| mai paMDitajIke dIrghAyakI maMgala kAmanA karate hae ApakI lekhanIse prasUta anya sAhityika / AdhyAtmika granthoMke praNayanako AzA karatA hU~ tAki ve AnevAle yugakI cunautiyoMkA sAmanA kara sakeM aura ArSa paramparAke saMrakSaNake pratimAna bana sakeM / pANDityakI pratimati * paMDita vimalakumAra sorayA, sampAdaka-vItarAga vANI, TIkamagar3ha vartamAna zatAbdIke prathama zreNIke vidvAnoMmeM siddhAntAcArya vidvataratna paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bInAkA nAma Adarake sAtha liyA jAtA hai| paMDitajIke sammAnameM jo graMtha Aja prakAzita kiyA jA rahA hai vaha Ajase 20 varSa pUrva hI prakAzita honA cAhie thaa| saiddhAntika jJAnakI paripakvatA vyAkaraNa aura nyAyakI dIvAla para AdhArita hotI hai| zraddheya paNDitajI abhidhAoMke pratibhA sampanna adhikArI vidvAna haiM yahI kAraNa hai ki jaina darzanake pariprekSya meM unakA prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyogakA jJAna nyAya aura vyAkaraNakI tarAjU para satya rUpameM ghaTita huA / paNDitajIkA saiddhAMtika jJAna jitanA athAha hai darzanakI gaharAI bhI utanI alaukika hai| sAmAnya zrAvakase lekara vidvAna takake bIcameM ApakI AdhyAtmika carcAmeM apanA maulika cintana apanA tathyapUrNa satya aura apanI vicAraNa siddhAntake AlokameM pUrNataH prANavAna dekhI gii| vidvattA svarUpa vyaktikI pravRtti se anubhata kiyA jAtA hai| eka bAra maiM aura zraddheya paNDitajI eka sAtha azokanagarame kisI dhArmika prasaMga para AmaMtrita kie ge| saubhAgyakI bAta thI ki jisa gADIse maiM azokanagara jA rahA thA usI gAr3I aura usI DibbemeM zraddhaya paNDitajI bhI the| bar3I prasannatAke sAtha hama paNDitajIse carcA karate hae jA rahe the| azokanagara sTezana Ate hI samAjake zatAdhika vyakti baDI-baDo mAlAe~-dhvajAeM lie hama donoM ko lene baiNDa-bAjoM sahita Aye hue the| jaba paNDitajI ne yaha tamAzA pleTaphArma para Trenake pahu~cate hue dekhA to mujhase bole sorayA jI Apa gAr3Ise nIce utaro maiM bAtharUmame zaddhi karake AtA hai| yaha bAta maiM samajha nahIM pAyA aura maiM jaise hI pleTaphArma para Dibbese utarA logoMne AgavAnI karake mAlAyeM pahanAnA zurU kiyaa| usa bhIr3a meM 2/4 minaTake lie bhUla gayA ki paNDitajI bhI gAr3Ise utarakara Ane vAle hai / jabaki paNDitajI pichale daravAjese utarakara pIchese apanA baiga lie cupacApa pleTaphArmase Age nikala gaye / Trena calane lagI mur3akara dekhA ki paNDitajI nahIM dikhe-maine svAgatakartAoMse paNDitajIke Ane
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha kI bAta khii| paNDitajIko lene jaba vaha DibbemeM gae khojA to patA calA ki paNDitajI to kabhIke sTezanase nikalakara rikse meM baiThakara zaharameM nikala gae the / sArvajanika sammAnakI AkAMkSAse dUra jinakI yaha dhAraNA rahI ho, jo bhar3akIle sammAnameM apanA sammAna na samajha rahe ho yathArthataH unakA jJAna hI apanA jJAna hai / paNDitajIke samIpa jaba bhI unase milane gayA aura koI bhI saiddhAntika carcA unase kI, unhoMne use itanI gaharAI aura maulikatAse spaSTa kiyaa| jo apane ApameM prANavAna rahI----jIvana meM aisA prabhAvI adhikArI vidvAna maiMne eka hI dekhA / yathAryataH aise jJAna pratibhAkA sammAna usa samAjakA sammAna hai jisake bIca meM paNDitajI jaisA dedIpyamAna divAkara Alokita hai| aise mahAn gauravazAlI vidvAnake yazasvI sukhI dIrgha dharmamaya jIvanakI maMgala kAmanA karatA hU~ / advitIya sAhitya sAdhaka * DaoN0 prema sumana jaina, adhyakSa jaina vidyA evaM prAkRta, udayapura vi0 vi0, udayapura sAhityakI sevA karanA aura samAjako mArgadarzana denA ye donoM kArya eka hI vyakti dvArA sampanna karanA aura phira bhI samAdRta bane rahanA duSkara kArya hai| kintu madhyapradezake sapUta sarasvatI-varadaputra paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryane isa sAhitya aura samAjake saMgamako sukara banA diyA hai| Apane vibhinna prAcyavidyAoMkI upAdhiyA~ prApta kara sarasvatIkI ArAdhanA kI, aneka talasparzI granthoM aura zodha-khojapUrNa lekhoM dvArA anusandhAnako dizAbodha diyA tathA samAjakI vibhinna samasyAoMkA samAdhAna prastuta kara use ekatAke sUtra meM bA~dhanekA prazasta prayAsa kiyaa| ataH Aja yadi paNDitajIko abhinandana grantha bheMTa kiyA jAtA hai to vaha sarvathA upayukta hai| paNDitajIne sAhitya, samAja aura rASTrakI jo sevAe~ kI hai, ve Adarza hai| jo isa rASTrake nAgarika kI pahicAna hai| vidyAse vinaya aura sAdagI AtI hai, isa Adarza ke pratyakSa udAharaNa haiN-vyaakrnnaacaaryjii| merI unake sudIrgha, svastha aura sukhada jIvanake lie hArdika maMgala kAmanAe~ haiN| mere nAnAjI * zrImatI guNamAlA jaina, bhAratIya sTeTa baiMka, indaura unake bAremeM likhU, kyA na likhU ? kahA~se zuru karUM ? kahaneko to itanA adhika hai ki yaha lekhanI bhI zAyada thaka jaaye| 3 baje sabere uThanese lekara rAta 9-9 // baje takakI unakI dinacaryAko maiMne bahuta najadIka se dekhA, samajhA aura socA bho| lekina anusaraNa nahIM kiyaa| unake sarala aura yathArthatAvAdI vyaktittvake sAmane apanA astittva hI kho baiThatI huuN| bInAmeM mere adhyApanakA kucha samaya bItA aura unake sAnnidhyameM rahanekA saubhAgya milA / aura una bItI bAtoMkA piTArA abhI vartamAna taka surakSita rakhe huye hU~ / nAnAjIke vyaktitvake samAna merI nAnIjIkA bhI vyaktittva sIdhA sAdA thaa| rAtabhara bistara para baiThakara kahAnI sunAtI thIM / aisI kahAnI sunAtI thI, jisameM satya hI satya thA, saMgharSa thA aura nirantara calate rahane kI preraNA bhI, vaha una kahAniyoMke nAyaka aura koI nahIM nAnAjI the| jinapara Aja pUrA samAja garva karatA hai| kaise bacapana bItA, kaise banArasa pahu~ce, kaise zAdI hayI, kaise svataMtatratA-saMgrAmameM bhAga liyA, kisaliye rAjanaitika jIvanase saMnyAsa liyA aura bInA jaina samAjake liye gayA-kyA sevA kii| yahI unameM thaa| yahI kahAnI meM eka bAra nahIM kaI bAra duharAtI hai jaba apanoMmeM baiThatI hU~ taba /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe 27 eka kone meM icchA jarUra dubakI rahI ki jaina saMskRtikA jo saMgraha unake pAsa hai usakA adhyayana kheN| lekina vaha icchA pUrI nahIM huyI / nAnAjIke sAmane to kucha samajha hI nahIM AtA thA ki unase kisa viSayameM bAta karU~ ? Ate-jAte unakI kitAboMparase dhULa jhaTakAratI rahI, lekina pRSTha palaTanekA prayatna hI nahIM kiyaa| merI beTI pUrNimAne eka dina mujhase pUchA-saMskRta kyA hotI hai mA~ ?" usake uttarameM mere pAsa sirpha itane zabda the ki beTA mere nAnAjI saMskRtake bahuta bar3e vidvAna hai usakA prazna aura merA adhUrA uttara kacoTatA rahatA hai ki nAnAjIse hama logoMne kyA sIkhA ? apanA samaya kitanA vyarthaM kiyA ? sacamuca ye samaya ke sAtha-sAtha hI calate rahe aura Aja bhI isa umra meM bhI usI taraha gatizIla hai apane dhyeya kI ora / unheM mere zraddhA pUrNa anantazaH namana / yazasvI sArasvata * DaoN0 Ara0 sI0 jaina, pravAcaka, sAMkhyikI vibhAga, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina sarasvatI varadaputra paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke sammAna meM abhinandana grantha prakAzita ho rahA hai| yaha prasannatAkA viSaya hai| samAjakA yaha karttavya hai ki vaha samaya- samayapara apane vidvAnoMkA abhinandana kara unakA utsAhavardhana kreN| paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya rASTra evaM samAjake eka yazasvI aura sAhityopAsaka sArasvata haiN| maiM unake dIrgha jIvanakI maMgala kAmanA karatA hU~ / mauna sAdhaka * zrI mizrIlAla jaina eDavokeTa, gunA jainadarzanake manISI vidvAna zradveya paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA sneha, AzIrvAda prApta karane aura unake pravacana sunanekA mujhe saubhAgya prApta huA hai / jaina darzanake vidvAnoMmeM ApakA viziSTa sthAna hai ApakA jJAna asIma aura cintana maulika hai| jIvana sarala, sAtvika aura nizchala hai| paMDitajI parama svAbhimAnI haiM, para unameM ahaMkAra kI gaMdha taka nahIM hai / jaina darzanake vidvAnoMkI vAda-sI A gaI hai| mUlase aparicita vidvAnoMne jaina darzanako itanA matha diyA hai ki navanIta khojanepara bhI nahIM miltaa| maiM Adi tIrthakara RSabhadeva bhagavAna se paMDitajIke zatAyu honekI kAmanA karatA hU~ aura AzA karatA hU~ ki zraddhaya paMDitajo apanI mauna sAdhanAkA parityAga kara apane amUlya jJAnase bhAratIya samAja aura saMskRtiko upakRta karane kI anukampA kreNge| asAdhAraNa medhAvI * DaoN0 narendrakumAra jaina, pravaktA saMskRta, rAjakIya mahAvidyAlaya jakkhinI, vArANasI AdaraNIya paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya saMskRta vyAkaraNake vesA hone ke sAtha jaina AdhyAtma, nyAya aura darzanake una rahasyoMke jJAtA aura cintaka haiM, jinako samajhane meM sAmAnya paMDitoMkI medhA kAma nahIM karatI / khAniyA tattvacarcA-samIkSA, nizcaya aura vyavahAra jaise gUr3ha - tattvoMke rahasyako kholane vAle granthoMkA praNayana karake niHsandeha Apane mUla jaina AmnAyake vAGmayake siddhAntoMkI surakSA karanemeM mahanIya yogadAna kiyA hai / Apa sarasvatI aura lakSmI donoMke varadaputra haiM / Apa kisI bhI pralobhanake sAmane jhuke nahIM aura AjIvana apane ArSasammata cintanakA paricaya dete A rahe haiN| bIsavIM zatIke samIkSaka vidvAna yadi unakA anukaraNa kareM to unheM dizA mila sakatI hai / maiM unake dIrghAyuSya kI kAmanA karatA hU~ /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-granya jinavANInandanakA abhinandana *vidyAvAridhi DaoN0 mahendra sAgara pracaMDiyA, alIgar3ha AdaraNIya paMDitaratna zrI vaMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA abhinandana unakI guNagarimAkA abhivandana hai / guNakI vandanA karanA hamArA svabhAva bhI rahA hai aura paramparA bhii| jinapaMthI sadA gaNoMkI vandanA kiyA karate haiN| nanda zabda maulika hai jisakA artha hai putra / putra prAptise bar3A aura anya koI AnandadAyika prasaMga nahIM hotA hai / isI prasannatApara AdhRta hai Ananda zabda / nandakA bahuarthayAmA zabda banA nandana / abhi upasarga zubha aura vistAravAdI hai / isa prakAra abhinandana zabdakA artha huA putra prApti jaisA AnandAtireka / paMDitajI jinavANIke varadapatra haiN| unhoMne jinavANImAtAkI mahanIya sevA kI hai phira na jAne kitane putraratnoMkA unheM asAdhAraNa Ananda bhoganeko milA hai| isI satyako AdhAra banAkara unake prazaMsaka samudAyane isa zAbdika satkArako mUrtarUpa denekA zabha saMkalpa kiyA hai| bhAvanA hai ki isa zubha saMkalpa pratimeM ve AzAtIta saphalatA prApta kareM, merI maMgala kAmanAe~ hai aura bhAvanAe~ bhii| merI sammatimeM yaha kAma kama-se-kama arddha dazAbdi pUrva ho jAnA cAhie thaa| vandanAke avasarapara merI tamAma zraddhA sumana zAbdika vAtAyanase unheM sampreSita hai / bhAvanA aura kAmanA hai ki mahAmanISI paMDita jI daza dazAbdiyoMkA nirbAdha jIvana vyatIta kreN| bundelakhaNDakI thAtI .50 bAlacandra zAstrI, navapArArAjima bundelakhaNDakI mATI aisI hai jisane bar3e-bar3e vIroMko janma dekara dezako svatantra aura samaddha banAyA hai aura jaina vidvAnoMko janma dene meM vaha vizruta hai| yathArthatA bhI yahI hai ki abhI jitane bhI gaNamAnya vidvAna haiM unameMse adhikAMza vidvAn bundelakhaNDake hI haiM aura isakA zreya paramapUjya 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNIjIko hI hai jinakI janma sthalo grAma haMserA (u0 pra0) ke pAsa vAle gA~va soraI meM hamAre paramavidvAna vyAkaraNAcArya paM. baMzIdharajIne janma lekara bundelakhaNDako ho gauravAnvita kiyA hai| Apane jaina samAjameM vyApta burAIyoM, rUr3hiyoMko dUrakara tathA jJAnake mAdhyamase naye pramANa aura nizcayanaya, vyavahAra nayako sthitiko spaSTa kiyA hai| khAniyA~kI tattvacarcA jaisI carcA meM bhI bhAga lekara pratiSThA prApta kI hai| dezakI svatantratA prAptimeM bhI Apane praharIkA kAmakara jela yAtanAoMko bhI jhelA hai, usameM Apake daDha saMkalpane hI kAma kiyA hai, aura dezako svatantratA prAptimeM sahayogI rahe haiN| yaha dezabhakti bhI prazaMsanIya hai| deza tathA samAjakI bhArI-bhArIkA gaI ina sevAoMkA pratiphala meM mAtra abhinandana karake hI hama saMtuSTa ho rahe haiN| jabaki aise vyaktitvake prati samAjakA kartavya hotA hai ki unake pratiSThAke anurUpa zodha saMsthAna jaisI saMsthA sthApita kara dI jaatii| antameM Apake ujjvala bhaviSya, yazasvI aura dIrghAyu jIvanakI bhagavAnase prArthanA karatA huuN|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ svataMtra vyaktitva ke dhanau * paM0 kamalakumAra zAstrI, TIkamagar3ha " una dinoM meM sAgarameM rahatA thA / zraddheya paM0 jIse koI vizeSa paricaya bhI nahIM thA / usa samaya merI umra hI kyA thI kevala 19-20 varSakI lekina maiM bhI paMDita kahalAne lagA thaa| maiMne suna rakhA thA ki vIna meM koI baMzIdhara nAmake vidvAna rahate haiN| maiMne kalpanA kara rakhI thI ki vyAkaraNAcArya hai vyAkaraNake vidvAn, rUkSa svabhAva, nIrasa viSayakA adhyayanase nIrasa jIvana, kar3A vyaktitva samAjase dUra bhAganevAlA ekAkImana pasaMda karanevAle hote haiM / phira ve kapar3e kI dukAna karate haiM / aura maiM bhI DaratA sA thA ki vyAkaraNake vidvAn haiM vaise hI rUkhe svabhAva ke hote haiM inase kyA milnaa| aise hI bahuta dina bIta gaye / maiM sAgara chor3akara papaurA vidyAlaya meM adhyApaka huA / sana 1965 kI bAta hai usI samaya papaurAjI meM bhArata varSa ke prasiddha munisaMgha AcArya zivasAgarajI kA cAturmAsa sampanna huaa| zraddheya paM0jIko AmaMtrita kiyA gyaa| pahalIbAra hI unake darzana kie the| sapheda khaddarakA kurtA, khaddarakI dhotI aura sapheda TopI, lambA kada, milanasAra jIvana saralatAkI pratimUrti, haMsamukha ceharA, vinoda pUrNa vArtAlApa, agAdha pAMDitya, mIThI vANI, madhura vyavahAra, sAdA jIvana, uccavicAra, svataMtratA premI aura jinhoMne zikSA ko kabhI Arthika AdhAra nahIM mAnA / AjIvikAse bhI svataMtra aura svataMtra vicAroMse bharA huA vyaktitva / merI purAtana dhAraNAoM se bilakula viparIta pAyA maiMne unako / ataH dekhakara prasannatA huI / aura jaba ApakA bhASaNa huA sabhA maMtra-mugdha ho suna rahI thI / ApakI samyagdarzana kI vyAkhyA samyagdRSTi aura usakA darzana (vicAra) kyA hai isakI vivecanA paM0 jI kara rahe the / unhoMne kahA ki maiM samyagdarzanakI vyAkhyA kitAboM, zAstroM aura purANoMke mAdhyama se nahIM batAUMgA maiM to samyagdRSTike una bahiraMga vicAroMkI carcA kara rahA hU~ jise vaha vyAvahArika jIvana meM utAratA gahare mata jAie maiM kahatA hU~ ki eka samyagdRSTi dukAna para dhotI lene jAtA hai| vahIM dUsarA vyakti bhI thaa| samyagdRSTine dhotI dikhAne ko kahA, dUsarA vyakti bhI dhotI hI lenA cAhatA hai donoMne dhotI dekhI, dUsarA kahatA hai koI acchI sI kinAra vAlI dhoto dikhAie jabaki isakA sUta kapar3A bar3A sundara thaa| samyagdRSTi bolA bhAI kinAra pahanoge yA dhotI mujhe kinArase matalaba nahIM mujhe dhotI cAhie zarIra ko Dhakaneke liye / kyA / 7 makhamalI kyA suutii| dUsarA bigar3a par3A aisA kyoM kahate ho| yahI to bAta hai jisane jIva aura pudgalake svarUpako ThIka-ThIka samajhA hogA vahI ina bAtoMko samajha pAyegA yahI to samyagdRSTi aura mithyAdRSTi meM antara hai| hRdayase jisa dina ye bheda bhAva nikala jAyagA acchA kyA aura burA kyA donoM dUra khar3e hoNge| samatAkA rasa vaha rahA hogA, aMgaraMgameM samajho vahI samyagdarzana vidyamAna hai| isa taraha paM0 jIke pravacanane mujhe AkarSita kiyA phira to kaI bAra bInAmeM Apase milaa| Apako likhI huI jaina tattva mImAMsAkI mImAMsA, nizcaya aura vyavahAra Adi kitAbeM par3hIM, carcA huI tabase hI paM0 jokA bahuta bhakta huuN| unake dIrghajIvanakI maMgala kAmanA karatA / sAvara abhinandana * paM0 lakSmaNaprasAda jaina nyA0 tI zAstrI, mar3AvarA 0 1 / AzIrvAcana saMsmaraNa, zubhakAmanAe 29 naya, pramANa -- sApekSa sAdhita pakSa syAdvAda - anekAntaka dharma-dharmI, samAvezita vastu svabhAvI / anekAnta vizva zAnti, sukhakA eka mAtra sAvanopAya | ahiMsA, karmavAda anIzvaravAda ityAdi jainadharmakI asAdhAraNa vizeSatAoM evaM krama, akramabaddha paryAyoMke samAlocaka tathA zrI bhagavAna kundakundAmnAya yathAnupadhika sarasvatI putra paM0jIkA sAdara abhinandana / 7 1-5
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha Adarza vidvAn .zrI nemicandra jaina, prAcArya gurukula, khuraI paMDita baMzIdhara jI jainadharmake jJAtA-bhAratIya vidvAnoMmeM mardhanya hai| inhoMne kAzIstha syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlayameM rahakara vyAkaraNa zAstrakA gahana adhyayana kiyA aura vyAkaraNAcAryako uccatama upAdhi prApta kI / uccatama zikSA prApta karaneke bAda adhikAMza vidvAna samAja yA zAsanake Athita ho jAte hai| parantu paMDitajIne na samAjapara avalambita rahe aura na zAsanapara / svayaMkA kapar3ekA vyApAra karate hue sampannatA ajita kI tathA sAmAjika pratiSThA bhii| inhoMne vyApAra karate hue bhI nirantara svAdhyAya karate hue kaI granthoM kI racanA kI hai jo vartamAnameM paThanIya, vivecanIya evaM vicAraNIya hai| paMDitajIkA agAdha pANDitya sampUrNa bhAratake vidvAnoM dvArA prazaMsita hai| paMDitajI apratima pratibhAke dhanI, svAvalambana pUrNa jIvana jInevAle, svatantra vicAraka zreSTha lekhaka evaM samAlocaka haiN| unakA jIvana vastutaH Adarza evaM anukaraNIya hai / ve zatAyu hoM, aisI hArdika maMgala kAmanA hai / sarasvatI ke anurAgI .paM. jambUprasAda zAstrI, mar3AvarA Apake guNoM evaM sarasvatIkI mahAna sevAratI dekhakara jo samAja evaM vidvatagaNoMne Apake abhinandana karanekI yojanA banAI hai, so ati zlAghya hai / Apane jo jainoMmeM bhI ekAntavAdakA galata pracAra ho rahA hai / use apane sAhitya dvArA jaise nizcaya-vyavahAra, nimitta, upAdAna va kramabaddha paryAya A va upayogitAko siddha kiyA hai| aura phaile hae ajJAna andhakArako dUra karanekA prayatna kiyA hai tathA Apane apane jIvana meM-vidhA evaM arthakA acchI tarahase saMcaya kiyA hai| isI tarahase Apane vidyA, evaM arthakA dAna bhI acchI tarahase kiyaa| yaha ApakI mahAnatA hai| yaha sarasvatI aura lakSmIkA eka sthAnameM sambandha jor3A isalie Apane jo sAhitya lekhana kiyA aura usakA apane hI dvArA sthApita kiye phaNDase prakAzita kraayaa| isase Apako sAhitya prakAzanake liye paramakhApekSI nahIM bananA par3A, svataMtratAse Apane samAjakI aura dharmakI jo sevAeM kI haiM vaha sadA smaraNIya rheNgii| Apake guNoMkI kyA prazaMsA ko jAya / manuSya guNoMse hI unnata hotA hai ucca Asana para baiThanese nahIM, ApakA hamArA sambandha cirakAlase hai aneka jagaha vAcanAoMmeM milanese, aneka tattvacarcA Adi karanekA bhI zubha avasara milA / ApakA hamAre Upara ghaniSTha sneha hai aura hamArI bhI Apake prati ati-zraddhA / aise mAnanIya sarasvatIke anurAgI, varada-putrake prati savinaya vinayAJjalI samarpita aura ArogyatA sahita cirAyu honeko kAmanA karatA huuN| deza zruta aura samAjasevI .zrImatI puSpalatA 'nAhara' bA~sAtArakher3A AdaraNIya paM0 baMzIdhara jI zAstrI bInA dezaprema, zrutajJAna aura samAjasevAke anupama AgAra hai| uttama vyavasAyI hokara bhI Apake dvArAkI gayI tasevA ilAdhya hai| Agamake Apa marmajJa vidvAn haiM / vidvAnoMkA abhinandana samAjakA abhinandana hai| unakI sevAoMko dhyAnameM rakhate hue unheM abhinandana grantha bheMTa kiye jAnekI yojanA stutya evaM sarAhanIya hai| caurAsI varSIya vayovRddha vidvAn paM0 baMzIdhara jI zAstrIke abhinandana samArohake avasara yahA~kI mahilA-samAja kAmanA karatI hai ki zAstrIjI adhikase adhika Ayu prApta kareM, svastha raheM aura svastha rahakara caurAsIke cakrase nivRtta ho|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna vyaktitva ke dhanI paM0 vijayakumAra jaina, sAhityAcArya, darzanAcArya, zrImahAvIrajI vartamAna jaina vidvat samAjameM zrI paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya eka aise vidvAn haiM jinakA nAma hRdaya paTalapara aMkita hote hI rASTrasevA, samAja sevA, sAhitya sevA evaM anavadya vidvattAkA mUrta rUpa sAkSAtkRt ho jAtA hai / ApakI gaMbhIra manISA evaM saralatAke prati zraddhAbhAvase hRdaya otaprota aura mAthA avanata ho jAtA hai / Apa haiM jaina samAja ke prathama prasiddha vyAkaraNAcArya / kitane bhAgyavAna haiM paM0 vyAkaraNAcAryajI, ki sarasvatI aura lakSmI jinake AjU-bAjU sevAke liye khar3I haiN| rASTrake prasiddha svataMtratA senAnI hote hue bhI AjakI kuTila rAjanIti se pUrNataH virakta samAjameM vyApta dhArmika kurUr3iyoMpara Apane sakriya prahAra kiyA aura gajaratha jaisI apavyayI pravRtikA dRr3hatAse virodha kiyaa| varNoM pratyamAlA aneka varSo maMtrI rahakara jahA~ Apane advitIya sAhitya sevA kI, vahIM khAniyA tattva carcA - samIkSA, jainazAsana meM nizcaya aura vyavahAra jaise cintanIya granthoMkI racanAyeM jaina AgamakA viloDanakara Apane jinavANIkI apUrva sevA kI hai| ina grantharaznoMke mAdhyama se jainAgamake kSetra meM uThI bhrAntiyoMko Apane apanI samanvayAtmaka samIkSAse dUra kara samyak tattvabodha pradhAna kiyaa| bhAratavarSIya di0 jaina vidvat pariSad ke adhyakSa padase Apane jaina vidvAnoMko sAhitya va samAja sevA evaM jaina tattva jJAnake prasAra kI nayI dizA dI hai / 1 AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM 31 1 aise jJAnapuja sahRdaya evaM sarala cetA paM0 jI kA abhinaMdana karate hue kAmanA hai zatAdhika varSoM taka sAhitya samAja sevA va jaina tatvajJAnakA udghATana karate hue, hama sabake liye avirala preraNA pradAna karate raheM / , bahumukhI pratibhA ke dhanI * paM0 harizcandra zAstrI, zrI go0 di0 jaina si0 saM0 mahAvi0 murainA zraddhAspada pUjya paMDita jI samAjake mAnya vidvAnoMmeM eka hai| Apa vyAkaraNa zAstra ke sAtha-sAtha jaina siddhAnta evaM jainadarzanake bhI mahAn jAtA haiM / isakA pramANa hai Apake dvArA likhe gaye dArzanika evaM saiddhAntika grantha hai / Apa svayaM eka dinacaryA haiN| maiM paNDitajIse to kucha prApta nahIM kara sakA, para unake darzana se hI apane Apako dhanya mAnatA huuN| aise pUjya paMDitajI ke prati maiM mana, vacana, kAyase unake cirAyu honekI maMgala zubhakAmanA karatA huA, unake caraNoMmeM praNAma karatA hU~ / jinavANIke apUrva sevaka * paM0 jamunAprasAda zAstrI, kaTanI mAnyavara zrImAn baMzIdharajI jaina vyAkaraNAcArya hamAre ke cira paricita hai| unakA sAmA raNa jIvana, ucca vicAra, anupama jJAna, sarala svabhAva sadA rhaa| paM0 jIne sadaiva dharma samAja evaM rASTrakI sevA tana mana dhanase ko Apa svatantratAke mahAsamarake semAnI bhI the| jIvana eka vinamra vyApArIke rUpameM bitaayaa| Apake kiye yaza aura apayaza eka-sA rahA koI vikAra nahIM / gRha lakSmIke viyoga honepara bhI Apane apanA mArga nahIM chor3A aura jinavANIkI apUrva sevA kara rahe haiN| Apako koI lobha dekara vicalita nahIM kara pAyA / aise sevAbhAvI guru baMzIdhara vyAkaraNAcArya yuga-yuga jiyeM - unakA nAma amara rahe /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha dharma, samAja aura rASTra-sevAke saMgama * DaoN0 kastUracandra 'sumana' prabhArI janavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI dezake jainAgama-adhyetAoMmeM 'vyAkaraNAcArya' padase vizrata paM0 baMzIdhara jI zAstrIkA nAma sarvopari hai / Apane AgamakA marma samajhA hai| Agamake virodhameM diye gaye vaktavyoMkA nirbhIkatA pUrvaka parihAra bhI kiyA hai| AgamakI yathArthatAkA udghATana karanemeM Apa kabhI pIche nahIM rhe| khAniyA~ tattvacarcAme ApakA nAma vizeSa rUpase cacita rahA hai / 'jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra' paryAeM kramabaddha bhI hai aura akramabaddha bhI Adi grantha Apake Agama sneha kI hI dena hai| samAja sevAke to Apa sajaga praharI hai| azikSA, alpazilpase grasta pradezameM bahuvyayasAdhya bahulatAse honevAle gajaratha jaisI pravRttiyoMkA bhI samAjake hitoMko dhyAna meM rakhate hue Apane virodha kiyA hai / samAjake kisI vargakA jainI ho, bhale hI vaha dassA hI kyoM na ho, use arhata-pUjAkA adhikAra dilAnemeM hamezA Apa prayatnazIla rahe haiN| deza-sevAke to Apa agradUta hI haiM / dezake lie Apane saharSa jela-yAtanAeM sahI haiM / rASTrameM Aja svatantratA saMgrAma senAnIke rUpa meM ApakA bar3A sammAna hai| caurAsI varSakI avasthAmeM bhI Apa nitya prAtaH cAra baje sokara uTha jAte haiN| anavarata 2 ghaMTe adhyayana karate haiM / AhAra itanA alpa raha gayA hai mAno zarIrakI sthitike lie hI AhAra lete hoM / Apa dharma, samAja aura deza sevAke saMgama sthala haiN| aise dharma, samAja aura rASTrasevI manISIko abhinandana grantha bheMTa karanekA nirNaya samAjake gauravakA viSaya hai / pUrNa harSollAsake sAtha isa samArohakA Ayojana honA cAhie / isa avasarapara maiM varddhamAna bhagavAnase kAmanA karatA hU~ ki abhinandanIya zrI paM0 vyAkaraNAcAryajI svastha raheM aura dIrghatama Ayu prApta kara isI prakAra dharma, samAja aura rASTrakI sevA karate rheN| deza aura samAja kI nidhi saralatA kI mUrti ko| ___ zata zata namana arpita 'sumana' zrutaseviyoMke camana ko / / zubhakAmanAe~ * DaoN0 zrImatI ramA jaina, sAhityaratna, nyAyatIrtha, chatarapura merA jyeSTha putra pro0 sumatiprakAza jaina zAsa0 mahAvidyAlaya bInAmeM kAryarata hai| isa nimittape eka bAra mujhe apane pati (DaoN0 narendra vidyArthI) ke sAtha bInA jAnekA avasara milaa| hama logoMke AgamanakI sacanA milate hI pajya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryane hama logoMko bhojanake lie nimaMtrita kiyA / hama loga unakI aura unake pUre parivArakI AtithyabhAvanAko dekhakara gadagada ho gye| bhojanoparAMta dopaharako jaba paMDitajI apane bhatIje paM0 dulIcaMdrajIko samayasArakA pArAyaNa karA rahe the, maiM bhI usameM sammilita ho gyii| usa samaya prakRta viSayameM prastuta zaMkAoMkA samAdhAna paMDitajIne vidvattApUrNa DhaMgase kiyaa| unakI tAkika evaM dArzanika zailIne mujhe apane guru sva0 50 nemIcaMdrajI jyotiSAcAryakA smaraNa dilA diyaa| mujhe aisA pratIta haA ki paM0 zrI na kevala vyAkaraNake AcArya haiM, apitu nyAya evaM jaina darzanake bhI AcArya haiM / Aja bhI unakA smaraNa Ate hI aisA lagatA hai ki punaH avasara mile aura maiM unake pravacanameM sammilita hokara kucha jJAnakaNa prApta kruuN| aise bahuzruta vidvAn paNDitajI zatAyu hoM, yahI merI maMgala kAmanA hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 33 nirabhimAna vyaktitva .50 bhaiyA zAstrI AyurvedAcArya, zivapurI 0 zAntidevI zAstrI, zivapurI evaM unake parivArake samasta sadasyagaNa itihAsake paSThoMko palaTakara dekheM to AcArya paramparA tathA paNDita paramparA kundakunda svAmIse lekara Aja taka avicchinna rUpase calI A rahI hai| AcArya paramparAmeM unakI stuti, zilAkhaNDoM yA tAmrapatroM para prazastike rUpa meM utkIrNa kI jAtI rahI / lagabhaga 40-50 varSAse vidvAnoM va zrImAnoMke sammAnameM-abhinandana yA smRtigrantha prakAzita kara abhinandana paramparAkA udaya huA jo aba drutagatise samAjake sAmane gativAna hotA jA rahA / vidvAnoMke kRtitva evaM vyaktitvake prati sammAna jJApita karanekI paramparA eka svaccha evaM mAnada paramparAke rUpa meM anukaraNIya banatI jA rahI hai, isa paramparAke nirvAhameM Aja taka lagabhaga pacAsa maniyoM, vidvAnoMkA yA zreSTha vargakA sammAna kiyA jA cukA hai unakA yaha sammAna itihAsameM amara rhegaa| isa gauravapUrNa paramparAke upakramameM isI dazakameM cAra pA~ca vidvAnoMkA abhinandana grantha prakAzita kara unake prati kRtajJatA jJApita kI jA cukI hai| kucha vidvAnoMke abhinandanakI bAta sunI jA rahI hai| kucha vidvAnoMke abhinandana grantha adhUre hai, kucha ke presameM, kucha pUrNa hokara sAmane A rahe hai isI zRMkhalAmeM prastuta abhinandanagrantha pAThakoMke hAtha meM hai| vastutaH sarasvatI aura lakSmIke varadaputra zrI baMzIdharajI vyAkaraNAcArya jisa garimAke utkRSTa sthAna para haiM ve svayaM apane meM eka hI haiM, unakA vyaktitva aura katatva eka anUThA aura anokhA hai| paM0 zrI svatantra vyavasAyI hokara sudhArakake rUpa meM apane vicAroMke svatantra rahe haiM yahI kAraNa hai ki gajaratha virodhI Andolana, rASTrIya Andolana, jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA bar3I niDaratAse talasparzI-tarkapUrNa rUpase likhI gii| unakA jIvana samAja sudhArakI dizA bodhameM bItA hai, nirbhIkatAse samAjameM vyApta kurItiyoMke ukhAr3a pheMkanemeM zaMkhanAda kiyA hai to inhIM manISI vidvAnane kiyA / "vidvAn samAjakA darzaka hotA hai" isa tathyako siddha kara diyA hai| unakI madhura vANImeM saralatA hai mana aura mastiSkameM sAhasa hai| unameM devazAstra guruke prati aTUTa zraddhA hai, bhakti hai| apratihata pratibhA unakI saMginI hai| aise siddhAntAcArya paNDitavarya jo svAbhimAnakI garimAse gariSTha evaM variSTha haiM unake prati aneka zubha kAmanAe~ haiM ki ve zatAyu hokara samAjako dizA bodha karate rheN| merI unheM zubha maMgala kAmanAe~ *paNDita munnAlAla jaina, zAstrI saMskRta-pravaktA, zrI tAraNataraNa jaina u0 mA0 vi0, gaMjabAsaudA zraddheya parama-pUjya paNDita baMzIvarajI vyAkaraNAcArya bInAkA jIvana-caritra prazaMsanIya hI nahIM, apitu anukaraNIya hai| lakSmI evaM sarasvatI donoMkA yoga vizeSa puNyase hI milatA hai / para ApameM donoMkI kRpA hai| prAkRtika saumyatA evaM muskarAhaTa antarakI bhadratA tathA manda kavAyake pratyakSa udAharaNa haiM / 'satveSa maitrI gaNiSu pramodaM' vAlI bAta Apake jIvanameM caritArtha dikhatI hai| abhinandana grantha prakAzana samitine Apake abhinandana grantha prakAzanakA jo nirNaya liyA hai evaM DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA ko isakA pradhAna sampAdaka banAyA gayA hai| maiM abhinandana grantha ke prakAzana evaM paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke dIrgha Ayu hone kI maMgala kAmanA karatA hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 . sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samAjakI nabjake pArikhI * AcArya jinendra, sAsanI (alIgar3ha) "cArittaM khalu dhammo" ke anusAra Aja bhI prAcIna kar3Ike motI yatra-tatra dekhane | darzana karaneko prApta ho jAte haiN| aise hI preta zAstra vyAkaraNa cAritrake dhanI paM0 baMzIdharajIke darzana majhe unake sthAyI nivAsa bInA (madhya pradeza) meM hue / paM0 jI saMskRta bhASAkI kaThinatama vidhA vyAkaraNase AcArya hai| usa samaya vyAkaraNase AcArya karanA jaina samAja ke liye to kautka/gaurabakI hI bAta mAnI jAtI / agasta 1973 meM nAbhinandana saMskRta vidyAlaya, bInA meM mAtra 3 mAhake liye par3hAne gayA / prAcArya paM0 motIlAlajI the| paM0 baMzIdharajIke pAsa pratidina baiThatA thaa| unheM dekhakara mujhe syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasIke vaiyAkaraNa divAkara jozIjIkI ukti yAda AtI ki beTe, vyAkaraNa par3hanA-loheke cane cabAnA hai, kyoMki yaha loka kahAvata hai DAla gale meM gaMtharI, nizcaya jAno maraNa / ku. ca, Ta. ta.pa raTiye, taba Ave vyAkaraNa / kinta zraddheya paM. baMzIdharajI jahA~ itane kAThana viSayake vidvAna haiM vahIM eka bar3e pratiSThita vastravyavasAyI bhI hai| maiMne dekhA paryaSaNameM jaba paM0 jI dharma-dhyAnameM adhika samaya lagAte to grAhaka dukAnake bAhara baiThe rahate ki jaba paMjIkI dukAna khalegI tabhI hama kharIdadArI kreNge| unakI naitikatA aura vizvAsa isakA kAraNa thA / paM0 jI gambhIra vicAraka evaM samAja dharmake jJAtA hai| maiM gADaravAr3A dazalakSaNa parva meM pravacana karane gyaa| vApisa AyA to vahA~ko samAjake eka dalAla mahodaya evaM muMzIjIkA patra AyA ki hamArI bheMTa/ dakSiNA vApisa karo yA phalAM saMsthAko dAnako rasIda bhejo| maiM Azcarya asamaMjasameM thA ki jisa samAjane bhaktibhAvase pravacana sunA aura paira chU-chUkara sTezana taka bhejane Aye, unake numAindoMkI aisI harakata ? maiMne paM0 jIse isa ghaTanA cakrakA jikra kiyA to paM0 jI gambhIra mudrAmeM vicArapUrvaka bole zAstrIjI Apa samasta dakSiNA vApisa bheja do| yaha samAja sevA hai| samAjakA anubhava abhI Apa aura karage / unake antarmanakI anubhUti maiMne samajha lI aura turanta vaisA hI kiyA / Aja socatA hai ki paNDitajI jaise vyAkaraNavida, dharmazAstrake jJAtA vaitanika samAja-sevAse dUra kaise rahe ? ve sacamuca samAjakI nabja ke pArikhI hai| tabhI to unhoMne mUka cintana lekhanake sAtha-sAtha sva vyava. sAyI/svAvalambI rahanekA nizcaya kiyaa| ve sacamuca sarasvatI putra haiN| unake sAtha rahakara eka anubhavajanya jJAnakI prApti hotI hai| ve sadaiva svAdhyAya karate haiM aura gambhIra viSayoMpara lekhanI calAte haiM / satya dharmakA pAlana vyApArameM karanekA mUlamaMtra to koI paNDita zrI baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bInA vAloMse pUche / una jaise manISIkA maiM abhinandana evaM abhivandana karatA hai| merI zatazaH unheM zubha kAmanAe~ haiM / abhivandanIya paNDitajI .zrI zreyAMsa jaina, patrakAra TIkamagar3ha (ma0 pra0) zraddheya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya eka aise sArasvata haiM, jinakI sarasvatI caturmukhI hai / hama dekhate haiM ki unhoMne samAja, rASTra, sAhitya sabhI kSetroMmeM apanI sarasvatI kA saphala upayoga kiyA hai / unhoMne samAjako vikhaNDita karane vAlI rUr3hiyoMko dUra karane meM sakriya kadama bar3hAyA hai| 1942 ke 'bhArata chor3o' .
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ : 35 rASTrIya svatantratA-AndolanameM na kevala bhAga hI liyA hai, apitu 9, 10 mAha jela meM bhI rahe / apane kSetrameM kAMgresake sadasya banakara rASTrakI nirantara sevA kI hai| Azcarya yaha hai ki Apane ina sAmAjika aura rASTrIya pravRttiyoMke sAtha ArSa sammata saiddhAntika, dArzanika aura tArkika lekhoM evaM granthoM dvArA samyagjJAnakA bhI pracAra kiyA hai| aisI bahamakhI sevAoMke upalakSyameM unakA abhivandana evaM abhinandana nitAnta Avazyaka thaa| Aja samAja unakA abhinandana kara rahA hai, yaha parama pramodakI bAta hai| maiM bhI eka laghu patrakArake nAte isa avasara para unakA abhivandana karate hae apane zraddhA-puSpa arpita karatA hai ki ve hama logoMko dIrghakAla taka mArga darzana karate rheN| zAntipriya krAntikArI samAja-sevaka .DaoN0 narendra vidyArthI sAhityAcArya, ema0 e0, pI-eca0 DI0 pUrva vidhAyaka, chatarapura samAja sevAke kSetrameM .. jaina tIrtha kSetra devagar3ha meM jaba eka vizAla gajarathakA Ayojana huA, taba sAgarake jaina jAtibhUSaNa siM0 kundana lAlajI tathA pUjya paM0 dayAcandra jI siddhAntazAstrI (pradhAnAdhyApaka zrI gaNeza di0 jaina saMskRta vidyAlaya, sAgara) ke sAtha maiM bhI devagar3ha gyaa| AdaraNIya siMghaIjIkA snehila Adeza aura paM0 jIkI sAtha le calanekI svIkRti, donoM mere liye varadAna the| vahIM pUjya paM0 baMzIdharajIke sarvaprathama darzana hue / nava sthApita "sanmArga pracAriNI sabhA" ke maMcase gajarathakI asAmayikatApara inake bhASaNase maiM inapara mana-hI-mana nArAja ho gayA, kyoMki usa samaya gajaratha merI dRSTi meM sabase bar3A dhArmika kArya thaa| itane bar3e rathakAra sA0 kyA vartamAnako nahIM jAnate ? yahI paM0 eka samajhadAra hai ? ityAdi kalpanAe~ manameM uThatI rhiiN| para inako bhI to sunanA cAhiye, sunane meM kyA harja hai ? socakara inakA bhASaNa sunA aura kahakara calA AyA ki virodha hI karanA hai to bar3e jorase bolanA cAhiye / paM0 jIkI gambhIratA aura hamArA lar3akapana kaise mela khAte ? Age calakara sAgara jileke kevalArI grAmameM bhI gajarathakA Ayojana huA, maiM vidyAlayako orase zrI paM0 mUlacandrajI bilauA supariNTeNDeNTa sA0 kI sahAyatArtha bhejA gyaa| paM. baMzIdharajIkA vicAra-maMca vahA~ bhI lagA aura hamAre vidyAlayakA tambU bhI inhI ke pAsa lgaa| phira vahI gajaratha-virodhI bhASaNa / abakI bAra to na sunanA cAhate to bhI sunanA par3ate the| subaha 4 baje paM0 jIkA bhASaNa bhagavannAmasmaraNake sAtha prAraMbha ho jAtA / inake sAtha paM0 jIke tatkAlIna parama mitra mAnanIya paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI the, ve bhI bArI-bArIse virodhI bhASaNa dete the / maiMne pahale dina socA ina paNDitoMko koI acchA kAma nahIM AtA ? para jaba cAhe-anacAhe inake bhASaNa do dina sune, aura socA taba merI samajhameM A gayA ki maiM hI galatImeM thaa| merI vicAra-dhArAmeM parivartana AyA aura maiMne apane vidroha vicAra eka kavitAmeM vyakta kara diye / kavitAkA antima chanda thA-- ''kalyANaka ko pUrNavidhi ko managaDhanta hote dekhaa| aise bhI gajaratha dharma aMga haiM, mUkhoM ko kahate dekhaa|" pAThaka svayaM hI soca sakate haiM / isa kavitAmeM gajarathakI khulI AlocanA thii| isase baukhalAkara eka sajjana Aye, kauna hai yaha kavitA vAlA vidyArtho ? maiMne kaha diyA sAhaba Akhira itanA bigar3ane kI kyA bAta hai ? ve bole-tumane nahIM sunA vaha kaha rahA thA aise bhI gajaratha dharma aMga haiM, mukhauMko kahate dekhaa| maiMne kahA hA~, yaha bAta to sunate hI galata laganA svAbhAvika hai, parantu gambhIratAke sAtha agara Apa soceM to zAyada Apa
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha bhI usase sahamata ho jAveMge, kyoMki Apa eka bhadra evaM vicArazIla vyaktitvake dhanI dikhate haiM / Apake antaraMgakI bAta bhagavAna jAne ? apanI prazaMsA sunakara ve zAnta hokara cale gaye / vicAra maMcake bAhara huI isa zAbdika muThabher3ako maiM kabhI bhUla nahIM pAtA / paM0 jIkI zAnta vicArazailIne mujhe bhI gajaratha-virodhI banA diyaa| parantu duHkha kI bAta yaha hai ki jaina samAjapara usakA koI asara nahIM hai / ataH tIrtha kSetroMpara calane vAle gajarathakA samarthana paravaza karanA par3atA hai| jabaki zikSA saMsthAoMke punarujjIvanameM vyayakA saduddeza batAte hai / para jaba yaha chalanA mAtra hotI hai taba mana-hI-mana ghuTana hone lagatI hai ki samAja kaba paNDitajI jaise vicArakoMke sad vicAroMse lAbha legA? isa gajaratha mahotsavameM pratiSThAcArya paM0 hariprasAdajI paThA (TIkamagar3ha vAle) the, jo bAdako digambara muni ho gaye / samAjake aneka pratiSThita jana isameM padhAre the| rASTrIyatAke kSetrameM paNDitajIkI zAntipriya krAntikAritAkA dUsarA udAharaNa unake dvArA san 1942 ke 'bhArata chor3o' AndolanameM bhI bhAga lenekA hai, jisameM unhoMne bar3I zAlInatAke sAtha apane rASTrIya vicAroMko abhivyakti dI aura jela kI sajA paaii| sAMskRtika saMrakSAke kSetra meM tIsarA udAharaNa jaina sAMskRtika paramparAke saMrakSaNameM sakriya yogadAnakA hai| "jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA" granthameM unake vicAra bahuta spaSTa haiM / sonagar3hI siddhAntoMke sambandhameM jaina samAja kevala itanA jAnatA thA ki kahAna jI bhAIne kevala jainAgamakI aspaSTa vyAkhyAko suspaSTa kiyA hai, vistata kiyA hai, tAki loga Agamika rahasyoMko saralatAse samajha skeN| isameM milAvaTa yA arthAntarakA prazna hI nahIM hai, aisA maiM bhI mAnatA thaa| parantu jaba paNDitajI jaise adhyetAoMne gambhIra adhyayanake bAda niSkarSa nikAlA ki jahA~taka kAnajI bhAI kI kathanI hai; vaha pUrvAcAryoMke pratipAdanakI vyAkhyAmAtra nahIM hai kintu usakA khaNDana hai. taba mujhe Azcarya huA / vidvAnoMkI dRSTimeM yA jainAgamika paramparApara bhItarI AkramaNa thaa| pariNAmataH mUla mAnyatAoMkI sAMskRtika saMrakSAke liye zAntipUrNa DhaMgase prayAsa karane kA nirNaya digambara jaina saMskRti sevaka samAja dvArA liyA gyaa| isa prayAsakA zrI gaNeza mAnanIya paM0 baMzIdharajI dvArA paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI dvArA likhita 'jaina tattva mImAMsA kI mImAMsA" likhakara kiyA gyaa| ukta mImAMsAkI mImAMsA granthameM paNDitajIko gahana dArzanika evaM tArkika pratibhAke darzana hote haiN| __saMskRti-sevaka samAjake saMkalpake anusAra paNDitajI samayasAra, samayasAra kalaza aura mokSamArga prakAzaka jaise granthoMkA vizleSaNAtmaka adhyayana (kAnajI bhAIkI vicAra dhArAke sAtha tulanAtmaka rUpa meM) prastuta karane meM samartha hoM, dIrghAyu hoM, yahI maMgala kAmanA hai / jainadharmake prakANDa vidvAnkA sammAna *zrI mahendrakumAra 'mAnava', chatarapura jaina samAjameM pAMDityakA abhAva dekhakara pUjya varNIjIne kAzImeM syAdvAda vidyAlayakI sthApanA kI thii| pUjya varNIjIke jIvanakAlameM hI unakA sapanA pUrA huA thA aura samAjameM jainadharmake aneka prakANDa paNDita bane / ina paNDitoMkI sevAoMse jaina bAGmayakA adhyayana, zodha aura vivecanA huI / isI kar3I meM paM0 baMzIdharajIkA nAma AtA hai| unhoMne vyAkaraNase AcArya parIkSA uttIrNa kii| sAtha hI jainadharmake gahana granthoMkA bhI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 37 adhyayana kiyA / unake adhyayanakA paricaya unake dvArA vibhinna patra-patrikAoMmeM likhita sAmayika, tAkika zoSapUrNa lekhoMse milatA hai| paMDitajI eka aise dIpaka haiM, jinhoMne eka sAdhAraNa parivArameM janma lekara apane pUre parivArako paMDita banA diyA / 'dIpaka-se-dIpaka jalatA hai' yaha ukti unake jIvanase caritArtha huii| unake bhatIje paM0 bAlacandra siddhAntazAstrI abhI kucha hI dina pUrva divaMgata hue haiN| ve to svargIya ho gaye parantu SaT khaMDAgama-dhavala siddhAnta jaise gahana Agama granthakA sampAdana evaM anuvAda karake apanI akSaya kIrtiko bhUtalapara chor3a gye| paMDitajIke hI dusare bhatIje paM0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya jaina samAjake aba eka mAtra nyAyake vizruta vidvAn haiM / jaina samAjameM saiddhAntika mAnyatAoMko lekara uThe hue vivAdake bAdaloMko paM. baMzIdharajIne 'janatattva mImAMsA kI mImAMsA' jaise spaSTa grantha kI racanA kara sanmArga prakAzita kiyA hai| yaha hamAre lie saubhAgya kI bAta hai ki bundelakhaMDa jaise pichar3e aura garIba prAntane hI jainadharmake mUrdhanya bahu paMDitoMko janma diyA hai jinake jJAnasUrya ke prakAzase pUre bhAratakA jaina samAja upakRta haA hai| paMDitajIse milanekA mujhe kaI bAra avasara milA hai| unake pAMDityase to maiM prabhAvita huA hI, lekina unakI sAdagIne bhI mere manapara amiTa chApa chor3I hai / eka sammelanameM hama loga dharmazAlAmeM Thahare hue the| zAmako paMDitajI aMthaU kara rahe the| jabataka paMDitajIne zAmake bhojanameM mujhe zAmila nahIM kara liyA tabataka ve nahI mAne / paMDitajIko do haI pUr3iyoM aura sAgakA svAda Aja bhI mere smaraNameM hai| paMDitajI dIrghAyu hoM aura jaina vAGmayakI nirantara sevA karate raheM, yahI kAmanA hai| sAle ko bhauAke lie bhAvAJjali *zAha premacandra jaina, bInA hamAre 'bhauA ke sAtha mere bacapanakI kucha yAdeM jur3I hai, jinase bhauAkA sambandha hai aura merA bhii| bundelakhaNDameM bahanoIko 'bhauA' zabdase sambodhana aura Adara vyakta kiyA jAtA hai| hamAre bar3e daddA zrI zAha maujIlAlajIke dAmAda hI hamAre bhauA haiM aura ve haiM labdha pratiSTha evaM khyAtiprApta jaina samAjake zIrSa vidvAn paNDita zrI baMzIdharajI vyAkaraNAcArya / hama-saba eka hI makAnameM rahaneke kAraNa ugate sUrajase DUbane taka aura DUbanese ugane taka choTI-bar3I bAtoM, ghaTanAoM aura nikaTastha jovanase jur3e haiN| mere bacapanakI yAtrA aura bhauAke rAjanaitika, sAmAjika yaka jIvanake eka samace vyaktitvakI yAtrA merI dRSTi meM hai jo bar3hatI umarake sAtha bhalI-bisarI jhalakiyoMko phira yAda karanese sphati detI hai, praphullatA aura preraNA detI hai| kucha-na-kucha chApa, unakA prabhAva mere jIvanapara par3A hai / nikaTatA-samIpatA aura saMgatakA asara jarUra hotA hai, yahI merA saubhAgya hai / ___ hA~, to maiM 6-7 sAlakA rahA huuNgaa| khelatA phiratA aura daur3a lgaataa| gharake bhItara hamajolIke bhAnaje-bhAnajI sanatakumAra aura bimalAke sAtha khelate / gharameM khaMTI para TaeNgI bigalako utArate aura phUMkate / bigula bajAte aura kaMdhepara TAMganekA zauka karate / bacce the baDoMkI nakala karate, kabhI netA banate, kabhI miliTrIvAle banate / bigula hameM eka khilaunA thA / bhauAkA ghara una dinoM bInAkI rAjanaitika gatividhiyoMkA ar3A thaa| sAre kAMgresI kAryakartA aura netA ikaTThe hote / san 1942 kI krAMti aura bhauAkI bInA sTezana para giraphtArI merI bacapanI A~khoMmeM khela sI smaaii| sTezanase ghara taka nahIM A pAye ki unheM sTezana para hI giraphtAra kara liyA gyaa| hameM 'bena'ke ronekI AvAja milo| bundelakhaNDameM bahanako 'bena' yA 'jijI' zabdase sambodhita kiyA jAtA hai| |
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha hamAre zAha khAnadAnameM bar3e loga 'laddA bena' aura hama choTe loga 'bena' kahate the| kahate the, isalie ki unakA nAma lakSmIbAI thA aura ve bhI abase pandraha varSa pUrva svargastha ho cukI haiM / bena ke sAtha hama loga tA~gApara sTezana phNce| zAmakA vakta thA / una dinoM bInA eka choTA kasbA thA / iTAvAse sTezana pahu~cate-pahu~cate rAta ho gaI thii| kasbAmeM bijalI nahIM thI, para pUre kasbemeM yaha khabara bijalIkI bhA~ti phaila gaI ki paNDitajIko giraphtAra kara liyA hai| loga umar3a par3e sTezanakI ora / sTezanapara bhArI bhIr3a aura aMgrejI pulisakA bandobasta / hujUma bar3hatA jAtA thaa| gaharAtA kolAhala nAroM-para-nAre kA teja svara / iMkalAba-jindAbAda, paNDitajI jindAbAda / janatAkA joza aura Akroza, bhIr3ase bacAneke lie eka UMce maMcapara paNDitajI janatAko sambodhana de rahe the| hama loga unataka nahIM pahu~ca pAye / maMcake cAroM ora rassiyoMse gherA gayA thaa| durase dekhA, dUrase sunaa| una dinoM bInAmeM lAuDaspIkara upalabdha nahIM the| kyA kaha rahe haiM, samajha meM nahIM aayaa| bhASaNa khatma hote hI sipAhI unheM utAra le gaye / kahA~ le gaye ? kahA~ le jAyeMge ? patA nhiiN| saba loga kaha rahe the-jela le jaayeNge| rAta syAha ho calI thI bhIr3a-lauTane lgii| hama loga bhI lauTa Aye / kasbemeM udAsI thI, muhalle meM mAyUsI aura ghara-par3osameM ajIba snnaattaa| rAta socanemeM calI gii| aMgreja miliTrIkA AtaMka, paNDitajIkI jela yAtrA aura AndolanakA bigulanAda, bigula aba mujhe khilaunA nahIM rahA / vidroha, virodha aura AndolanakA alakha jagAnevAlA eka zastra / 'bigula baja uThA AjAdIkA gagana gUMjatA nAroMse' Aja jaba kabhI yaha gIta sunate haiM paNDitajIke ghara TaeNgI bigula yAda A jAtI hai / bhauAkI jela yAtrAmeM sanata divaMgata ho gayA / eka zoka yaha bhI aura eka yAda yaha bhI / unakI jIvana yAtrAmeM rAjanItike kaI par3Ava hue| sAmAjika sevAmeM calate rhe| vidvattAkA ghara bharate rhe| sarasvatIkI sAdhanAmeM abataka saMlagna / sarasvatIkA yaha varadaputra vRddhAvasthAmeM aba kalamake sipAhI haiM unake kamaremeM aba bigula nahIM, kalamadAna hai| ve Atma-vizvAsake dhanI haiM, dIrgha jIvana jIne aura bahuta kucha karane kI lalaka hai| unake dvArA bhare ghaTa aura unakA jIvana ghaTa bharA rhe| hama saba pIte raheM. rIte nhiiN| yahI bhAvAJjali bhauAke dIrgha jIvana yAtrAke liye hai| kanyA rAzikA camatkAra .paM0 svatantra jaina, gaMjavAsaudA [ pUrva bhAga] bahata purAno bAta hai aura mere bacapanakI bAta hai, sva0 paM0 mahendra kumArajI nyAyAcArya ha. mahAvidyAlaya indaurameM nyAyatIrthakI par3hAI meM saMlagna the| usa samaya maiM bhI indaurameM pravezikA khaNDa 2 meM par3hatA thaa| eka dina paM0 jIne vyaMga (kintu satya) meM kahA, dekho yaha kanyA rAzikA hI camatkAra mAnanA cAhiye ki paM0 bazIdharajI vyAkaraNAcAryakA vivAha zrI maujIlAlajI bInAkI lar3akIse ho gayA hai / majekI bAta yaha hai ki donoM (varavadhU) ko kanyA rAzi hai, aura paNDitajIko ghara jamAI rakha liyA hai| paNDita mahendra kumArajI nyAyAcArya to banArasa paha~canepara suhRdvara paM0 DaoN0 koThiyAke sAtha bAdameM haye the| bAta AyI-gayI-sI ho gayI, aura samaya apanI aroka gatise bhAgatA rhaa| aba pharavarI san 1941 kA jamAnA A gyaa| isI sAla sUratameM jainamitrAdi kAryAlayoMmeM niyukti
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ : 39 hayI thii| jUnameM kucha dinoMkA avakAza lekara maiM siroMja aayaa| mAmAjIne kahA, tuma bInA cale jAo, lar3akA dekha Ao, kasturIkA sambandha karanA hai, maiMne kahA ThIka hai| aba bInA maiM kisake yahA~ ThaharU~ yaha prazna mere sAmane thaa| isa samaya mujhe paM0 mahendra kumArajIko bAta yAda Ayo "kanyA rAzikA camatkAra", kyoM na maiM camatkAra vAloMkA mehamAna baneM ? zAmako maiM bInA A gyaa| Ate hI maiMne apanA paricaya diyA / paNDitajI bar3e khuza huye, aura apane AtmIyabhAvase mujhe bahuta hI prabhAvita kiyA, maiM gad-gada ho gayA / lar3akA mujhe pasanda nahIM AyA, kintu paNDitajIke apAra snehako lekara lauTa aayaa| yaha jUna san 1941 kI bAta hai / yahI pUjya paM0 baMzIdharajIse prathama paricaya thaa| san 1948 maI mAsameM sonagar3ha meM vidvat pariSadkA adhivezana huaa| yaha kAnajI svAmIke udayakAlakA avasarapara thaa| isa adhivezanameM samAjake coTIke mUrdhanya aneka vidvAna paha~ce the| vahA~se lauTate samaya paM0 baMzIdharajI sUrata aaye| mere hI ghara Thahare the, Apako jainamitrakI purAnI phAyaloMkI AvazyakatA thii| ve phAyale kAryAlayase lAkara unheM de dI thIM, do dina Thaharakara bInA cale gaye / pUjya paNDitajIke Agamanapara mujhe bahuta hI Ananda milaa| phira to pUjya paNDitajI samaya-samayapara kaI bAra mile / paricayane nikaTatA-ghaniSThatAkA rUpa le liyaa| phira to paNDitajIke ghara kaI bAra AnA-jAnA hotA rhaa| [ uttara bhAga ] pUjya paNDitajI jaina samAjakI najaroMse ojhala rahe aura apanI khyAti evaM prasiddhise dUra rahe / yaho kAraNa hai ki sAmAnya jaina samAja Apako na jAna skaa| 60 varSoM taka cAroM anuyoga granthoMkA AloDana evaM manthana kara Apane navanIta nikaalaa| maiMne svayaM dekhA hai ki paNDitajI ThIka 3 baje uThakara yA to kucha likhate haiM yA kisI granthakA pArAyaNa karate haiN| jabaki maiM 6 baje uThatA thA jabaki maiM paNDitajIke ghara mehamAnake rUpameM hotA thaa| khAniyA tattvacarcA meM ApakA pramukha hAtha thaa| jainadarzana aura jainasiddhAntake adhikArI vidvAna haiN| vIravANI patrikAmeM karma siddhAnta sambandhI lekha mAlA kaI aMkoMmeM nikalatI rhii| aisI lekhamAlAkA pustakAkAra chapanA bahuta Avazyaka hai| hamAre samAjameM guNa-grAhakatA nahIM jaisI hai| yahI kAraNa hai ki paNDitajIkI 84 varSakI AyameM abhinandana grantha denekA nirNaya samAjane liyA, yaha paNDitajI abhinandanIya haiM ho kintu ve isase adhika abhivandanIya evaM abhinandanIya haiM / abhinandanakI pAvana mAMgalika belApara maiM pUjya paNDitajIke sukhI, svastha jIvana aura zatAyuSyakI maMgala kAmanA karatA huuN| samAjake mArgadarzaka .zrI lAlajI jaina, bI0 kaoNma, anubhAga adhikArI vibhAga, parIkSA kA hi0vi0 vArANasI niyaMtraka kAryAlaya yaha parama prasannatAkI bAta hai ki samAjane paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke abhinandana karanekA nirNaya liyA hai aura unake vyaktitva, kRtitva evaM dArzanika yogadAna svarUpa eka abhinandana graMtha prakAzita karanekA nizcaya kiyA hai| AdaraNIya paMDitajI sAdagIko pratimUrti evaM bhadrapariNAmI vyakti haiM / adhyayana-adhyApanake kSetrase dUra rahate hue bho paMDitajIne jainavAGmayakI jo sevA kI hai, vaha apane ApameM eka misAla hai| kevala svAdhyAyake balapara paMDitajIne jaina siddhAnta, darzana, nyAya, itihAsa AdikA jo digdarzana apane lekhoM evaM kRtiyoMmeM karAyA hai vaha atyanta grAhya evaM AgamAnukUla hai| tathyoMkA jo vivecana paMDitajIne prastuta kiyA vaha sAMgopAMga evaM sarala hai / sudhIjana hI nahIM apitu sAmAnyajana bhI usakA lAbha uThA sakate haiM / dArzanika
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 sarasvato varavaputra paM0 vaMzovara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha vivecanameM to maulikatA kUTa-kUTa bharI huI hai / lekhoMke adhyayanase yaha patA nahIM calatA ki ve svayaMkI unakI kRti nahIM hai / sAmAnya pAThaka bhI yadi unakA adhyayana manobhAvase kare to use UbanakA anubhava nahIM hotA aura usake paThanakI aura vaha agrasara hotA jAtA hai| yaha paNDitajIke gahana adhyayana evaM svAdhyAyakA hI AgamAnukUla samIkSA prastuta kara ske| unakI racanAoMko to prayAsa karanA cAhiye / aise vidvAnkA samAja kitanA hI abhinandana kare, vaha thor3A hai| paNDitajI zatAyu hoM evaM hamalogoMkA mArgadarzana isI prakArase karate raheM, yahI merI zubhakAmanA aura jinendra bhagavAna se prArthanA hai / eka jAgarUka manISI * paM0 khuzAlacandra bar3erAva, zAstrI, tejagar3ha pariNAma hai ki ve khAniyA tattvacarcApara samAja ke lie alaga se prakAzita karanekA yaha hamArA dharma evaM kartavya hotA hai ki apane liye jinake dvArA kucha prApta ho unakA guNasmaraNa avazya hI kareM / paM0 jIne apanA sArA jIvana jainadharma evaM samAja sevAmeM lagAyA hai aura Aja bhI sajaga bhAvase saMlagna haiM / Apane samAjameM lage samAja aura dharma virodhI tatva rUpI ghunako nikAla phekane hetu jo satata prayatna kiye ve Aja bhI smaraNIya haiM / kevalArI gajaratha eka atItakI jhA~kI -patroM dvArA lagAtAra pracAra evaM prasArako dekhakara zrI paM0 jIne apane vicAroMko dabAnA eka apamAna tathA kAyaratA dyotaka samajha joradAra Andolana uThAyA evaM paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI banArasa, bhAgacandrajI iTorayA damohako Azvasta kiyA aura likhA kyA damoha jilekI kevalArI bastI meM jahA~para mAtra eka hI ghara jainasamAjakA ho vahA~para gajaratha jaise mahAna aura pavitra dhArmika anuSThAnakI sthApanA kI jAya / yaha nATaka nahIM ki kahIM bhI kisI hAlata meM khelA jA sake / zrI bhAgacandrajI iTorayAne apane sthAnIya kAryakartAoM ko AmaMtrita kara salAha mazavarA karake paM0 mUlacandajI "batsala" pannAlAlajI cau0, bhAgacandrajI iTorayA evaM maiM bhI taiyAra hokara paM0 jIke sAtha kevalArI zAhapurase phuNce| zrI siM0 gharamacandrajI gajarathakArase mile taba unhoMne kahA ki ratha clegaa| isase merA tathA gA~vakA badanAma hogaa| bahuta samajhAyA gayA anekoM udAharaNoM dvArA viSaya sAmagrI prastuta karanepara bhI siM0 jI sahamata nahIM hue| / antatogatvA ratha calanekI zubhavelA A gii| sarvamaMDalI sahita paM0 jI kevalArI phuNce| carcA virodhakI cala rahI thI ki paM0 phUlacandrajI anazana prArambha kara eka maMDapa meM baiTha gaye / samAjameM khalabalI maca gii| paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI pra0 pA0 kaTanI jaina pAThazAlA Aye aura bar3e AzvAsanoMke bIca paM0 jIkA anazana tur3avAyA / Ama sabhA huI jisameM sarvasammati se 151 AdamiyoMkI eka kameTI banI aura nirNaya ki isa kameTIkI svIkRtipara hI gajaratha caleMge / huA 1 isI bIca bAbU jamunAprasAda kalaraiyA savajaja nAgapurase padhAre carcA ke daurAna logoMne kahA bundela khaNDa meM dassAoMko pUjana prakSAla AdikA adhikAra nahIM hai| taba paM0 baMzIdharajIne apanI gadgada vANImeM kahA idhara gajaratha paMcakalyANaka pratiSThAe~ hoM udhara pujAriyoMkA abhAva ho donoMhI bAteM zarmase mara miTanekI haiN| usa dina se dassAoMkI pUjanakA adhikAra diyA gyaa| paM0 baMzIdharajI eka laganazIla, karmaTha, udAramanA haiM / ApakA jaina sAhitya meM pUrNa Adhipatya hai| hama Apake dIrghajIvI honekI kAmanA karate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayA baMzIdharo jayatAt zrI amRtalAlo jainaH sAhitya-jainadarzanAcAryaH, lADanUM (zArdUlavikrIDitam) jhA~sImaNDalavartinI vijayate dhanyA purI 'soraI' yatrAjAyata navyabhavyabhavane rAdhA-mukundAtmajaH / stutyAnekazarIracihnaviditaprajJAprakarSodayaH zrIvaMzIdharanAmalabdhagarimA jAto'bhinandho'dhunA // 1 // syAdvAdAttasamastazAstraviSayajJAno gaNezAyayo naikopAdhivibhUSito gurusamaprAjJaprasAdAdabhUt / AcAryatvamavApya yaH prathamato lebhe pratiSThA parA mazrAntaM zramato na ko'tra sumatiH prApnoti zumbhadyazaH // 2 // pazcAd yaH pravihAya zikSaNagRhaM vyApAralagno'pi san nyAyyaM mUlyamupaiti nonamadhikaM kasmAdapi grAhakAt / tasmAt so'pi paratra yAti na janaH kratuMpaTa kahicidvyApAre'pi janaH sa eva saphalo jAyeta yo nyAyavAn // 3 // vyApArArthamupasthito'pi vipaNau granthaM na yo muJcati .. prApta Rtari satvaraM vitanute kArya tadIyaM tataH / nizcintaM purato nidhAya manasA taccintane lIyate tattvaM vetti sa eva yasya hRdayaM nityaM nimagnaM zrute // 4 // lokaralAdhyagaNaughamaNDanayatA yAtA yadA gahinI svarga vitsa samastasasatibhavAM niHsAratAM bhAvayan / antaHzokanipIDito'pi nitarAM vyaktaM na cakre bahiH satyaM te viralAH samastabhuvane maJcanti dhairya na ye // 5 // sattarkinipIDitAkhilajagacchAstrArthidhUkoccayonAnAlekhavilekhanotthayazasA zuklIkRtAzAmbaraH / vaktA zreSThatamazca carcacaturo granthapraNetA mahAJ zrIvaMzIdharapaNDito vijayate - vizvambharAvizrutaH // 6 // varSIyAnapi yo yuveva nitarAmutsAhasampannadhI kAryAkAryavivekasUryamahimapradhvastacintAnizaH / lakSmIH sA'tha sarasvatI bhagavatI yaM nojjhataH kahiMcita so'yaM vijJasamAjamastakamaNivaMzIdharo bhAgyabhAk // 7 // (pathyAryA) AcAryo vyAkaraNe tIrthaM nyAye tathA ca saahitye|| yaH zAstrI sa vipazcita-pravaro vaMzIdharo jayatAt // 8 // 1. jJaH sa0-iti pATho'paraH /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIke varada-putra he ! baMzIdhara vyAkaraNAcArya paM0 anUpacandra nyAyatIrtha, 'sAhityaratna' jayapura vandana hai, abhinaMdanIya hai! vijJa manISI parama udAra ! sAkSAt guNa-jJAna payonidhi ! sAdA jIvana uccavicAra / / vidvata pariSad mArga-pradarzaka / dar3ha zraddhAnI AsthAvAna / / patrakAra nirbhIka sAhasI zuddha samAlocaka guNavAna / / syAdvAda-vidyAlaya kAzI guru 'gaNeza' se pAyA jJAna / darzana au sAhitya-nyAyake vane ' prakhara udbhaTavidvAn / / sevA meM niHsvArtha samarpita milA sahaja sammAna apAra / bhArata chor3o AMdolana meM jela gaye kitanI hI bAra // zuSka viSaya vyAkaraNa kaThina ati usake bhI AcArya mahAna / binA bA~surI, he baMzIdhara / karA diyA gItA kA jJAna / sabhI dhArmika au sAmAjika saMsthA se saMbaMdhita Aja / pAkara eka mUka sevaka ko gauravAnvita haA samAja // Agama au siddhAMta grantha ke saphala pravaktA vyAkhyAkAra / batalAyA hai "jina zAsana meM mahattvapUrNa nizcaya vyavahAra // " jana-sevA meM bIte jIvana sukhI svastha ho saba parivAra maMgalamayo kAmanA yehI dekho abhI basaMta hajAra // 10 pUrNa svataMtra vicAraka lekhaka | maMthana aura manana meM lIna / maulika sat sAhitya racA ati ArSa-mArga anusAra pravINa // zraddhA se mastaka jhuka jAtA dekha samUce adbhuta kArya sarasvatI ke varadaputra he| baMzIdhara vyAkaraNAcArya /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ savinaya-abhinandana / sau0 ratnaprabhA paToriyA he sarasvatI ke varadaputra ! cira jiyo, tumhArA abhinandana / merA zata zata vandana, cira jiyo. karU~ maiM abhinandana / / 2 jaba gA~dhIjI ne svatantratA kA, bhArata meM bigula bajAyA thaa| usa samaya tumhIM ne moha tyAga, apanA anurAga luTAyA thaa| san bayAlIsa meM sahe kaSTa, jisakA hisAba nahIM lekhA thaa| duHkha sahe sIMkacoM ke bhItara, nija rASTra-vijaya-hita socA thA / / le jJAna dIpa nija kara meM taba, kaI grantha likhe anuvAda kiye| ye syAdvAda naya aura pramANa, ina saba ko ati hI sarala kiye // svadeza, jaina-darzana ke hita, jo kArya anekoM sudRr3ha kiye / zabdoM meM unheM na bA~dha sakU, ve anupama amara prakAza liye / / candA aura tAre camakeMge, jaba taka isa pRthvI ke Upara / yaza gAna tumhArA gAyeMge, mila koTi koTi kaNThoM se saba / he sarasvatI ke varada putra ! cira jiyo tumhArA abhinandana / merA vandana zata-zata, vandana, cira jiyo karU~ maiM abhinandana / /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ he sarasvatIke varadaputra ! zata-zata vandana zata-zata praNAma DaoN0 kastUracandra 'sumana', zrImahAvIrajI he sarasvatI ke varadaputra ! zata zata vandana zata zata praNAma / 1 samvat unnIsa sau bAsaTha ke zubha bhAdra mAsa kI zubha velA / zubha zukla pakSa tithi zubha sAteM thI bhArata-bhU kI alavelA // golApUrvAnvaya meM janmeM nijavaMza koThiyA ke lalAma / harSAe nagaranivAsI saba taba bhUla gaye the duHkha tamAma // varNI jI kA kucha yoga milA par3hane kA avasara hAtha lgaa| cala diye banArasa par3hane ko thA nahIM saMga koI bandhu sakhA // sAhitya jainadarzana zAstrI uttIrNa hue syAdvAda-dhAma / vyAkaraNAcArya va nyAyatIrtha padaviyA~ prApta kI gaMga-dhAma / / bhArata vasundharA dhanya huI, dharatI kA kaNa-kaNa harSAyA / ho gayI punItA soraI-bhU 'rAdhAdevI' ne suta jAyA / yoM janma-bhUmi jananI donoM ho gayIM vaMdya pAvana su nAma / zrI siMghaI 'mukundalAla'-nandana ko vandana merA hai akAma // gambhIra vicAraka cintaka hai jina Agama ke adhyetA hai| Agama virodha DaTakara karate Agama para coTa na sahate haiM / jayapura meM huyo tattvacarcA ke prathama samIkSaka ko praNAma / usa samaya pakSadhara Agama ke rAdhA suta hI the jaga-lalAma / / harSAyI rAdhA dekha lAla harSAye lakha suta mukundalAla / para par3ha na sake jIvanarekhA pyAre suta kI jo rahI bhAla // traya mAsa mAtra dekara dulAra cala diye pitAzrI svargadhAma / mAtA kA pyAra banA sambala baca rahA sahArA janani-nAma // nizcaya-vyavahAra ubhaya jaga meM haiM ubhaya netra sama priya donoN| gati ko Avazyaka caraNa-yugala jaise saritA ko taTa donoM / ziva-patha ke donoM sAdhana haiM donoM se sadhatA mokSa-dhAma / taja granthi likhA rAdhA suta ne nizcaya-vyavahAra hai grantha nAma // 8 kramabaddha na kevala paryAeM ve to akrama bhI hotI haiN| jo likhI pustakeM ve jaga kI utpanna bhrAntiyA~ haratI haiN| zAntisindhu-sampAdana kA harSita hokara ke kiyA kAma / gajaratha virodha ke agradUta vidvat pariSad ke haiM lalAma / / jananI bhI bAraha varSa bAda ekAkI inako chor3a gayI / saMgharSoM meM jIvana bItA vipadAe~ AyIM naI-naI / / yoM mAtA-pitA vihIna hue taba tajA Apane pita-dhAma / vArAsivanI meM mAmA ghara Akara pAyA thA laghu virAma //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / Agama se Apako pyAra yathA hai deza-prema bhI vaisA ho / tana se tanakara calakara diye jela nahiM kiyA pyAra thA tana se bhI // hai rASTra prANapriya inheM satat pyArA hai inako nahIM cAma / tana-mana se sevA karate haiM Avazyaka ho to deta dAma // 10 vaiziSTaya Apake jIvana kA zikSA na jIvikA kA sAdhana / vyavasAya buddhi ke Age nata lakSmI karatI nita ArAdhana / / lakSmIpati haiM para viSNu nahIM binu muralI ke haiM kRSNa, rAma / bInA hai karmabhUmi inakI inake ghara lakSmI kA virAma / 1-7 1 / AzIvaMcana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ 45 11 zrutadevI aura lakSmI kA varadAna inheM hI prApta huA / bhU para aneka vidvAn kintu viraloM kA yoM saMyoga huA || vidhi kA hI kahaei yaha vidhAna jaga meM jo ki hai Aja nAma / zrImanta aura dhImanta sabhI Akara karate savinaya praNAma // 12 ye sarasvatI ke varadaputra hita - mitabhASI haiM jyoM candana | abhinandana grantha samarpita kara hama karate vidvat-abhinandana // ye satya aura ziva sundara bhI inako mere sASTAMga praNAma / 'sumana' rahe sukha bhare jagata meM milatA rahe inheM ArAma // vinaya sumana vedya prabhudayAla kAsalIvAla, bhiSagAcArya, dina hI // kabhI / na jayapura vaMzIdhara hai nAma vA~surI tumane bajAI kabhI nahIM / kintu vA~surI tAna sunI jo bAjI tumhArI prati baMzIdhara gopAla kahAte go tumane pAlI lekina jinavANI dohana kara jJAnAmRta tumane nAgadamana baMzIdhara kaunA midhyAtva damana kara ajJAna kaMsa ke nAzaka bana jinavANI yaza tattvajJAna tumane pAkara sAhitya racA jisase nizcaya vyavahAra ubhaya upayogI hai pAyA hI // tuma ho jI / phailAyA jI / / krama - akrama paryAyoM kA vizleSaNa kA vizleSaNa tumane tumane jJAnendu bane / mantavya bane / kInA kaunA hai| pichAnA hai / he baMzIdhara bina akSara kI vaMzI se tumheM he sarasvatI ke varada putra maiM karU~ kAmanA pratidina hI / zata zata varSoM kI Ayu pA tuma vAsa karo aba nija meM hI / /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI ke varadaputrakA zata zata abhinandana hai paM0 bAbUlAla jaina phaNIza, pAvAgiri Una sarasvatI ke varada putra kA zata zata abhinandana hai| dIptapuMja "zrI baMzIdhara" ko bArambAra namana hai / / jisane nija ke jIvana ko kaSTa kaMTakoM meM paayaa| jo kAToM meM palakara bhI 'mukunda' gulAbasA khila AyA / jhAMsI maNDala soraI grAmameM, makundalAla pratibhA cmkii| sarala mUrti mA~ 'rAdhA' ne bhI ura se 'banzI' mohana sI damakI / 'syAdvAda' vArANasI gaMDA meM vyAkaraNAcArya jJAna kiyaa| dharmazAstra se nyAyatIrtha bana jIvana jyoti jagA liyA / digadiganta ujjvala jIvana pA camake nita kundana hai| jJAna pUjya zrI baMzIdhara ko bArambAra namana hai| (2) madhya pradeza bInA nagara ko sva Azraya patha paayaa| mahAvIra kI divya dezanA se jagako pATha par3hAyA / satya, ahiMsA jaina saMskRti se jana jana ko unnata bnaayaa| adhyakSI pada se vidvada pariSada ko nitya Apane mahakAyA / / pUjya gaNeza varNI mAlA meM apanA hAtha bttaayaa| jaina vAGgamaya sarasvatI ko tattva mImAMsA se camakAyA // vizva zAMti nita pratIka bana camake tuma candra vadana hai| rASTra dharma ke dRr3ha saMkalpI kA mahake jIvana nandana hai| Apa vizAla jainadharma ke sAhityAkAra mahAna ho| Apa sapatha darzaka jaina jAti ke yaga karuNAdhAra ho / svAbhimAna gaurava ke svAmI diggaja lekhAkAra ho / parama vizAla jinAgama ke poSaka uttama patrAcAra ho / syAdvAda aura anekAnta se jaga ko patha btlaayaa| bhale bhaTake mAnava ko bhI dhArmika jIvana panapAyA / / sarvodaya se nitya ApakA mahakA jIvana candana hai| vAtsalya mUrti zrI baMzIdhara kA zata zata abhinandana hai| vijJa zrI darabArIlAla ne zaraNa ApakA pAyA / aura manISI bAlacandra ne guNagAna ApakA gAyA //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 47 zobhA rAma ne zobhA pAkara prema salila varSAyA / nirvANa bhAratI meraTha dvArA siddhAntAcArya pada pAyA // vividha anekoM kAryoM se nita, dArzanika jIvana paayaa| apanI pratibhA ke parAga se gauravAnvita hokara AyA / jaba taka nabha meM candA saraja camako sadaiva spadaMna hai| prazama mUrti zrI baMzIdhara ko nata "phaNIza" vandana hai| vaMzIdhara kI vaMzI gUja, uThI paM0 jIvandhara jaina, bInA ba-nA sadA mitavyayI jIvana zI-la vratoM ko apanAyA dha-rama marama meM jIvana bItA ra-khA moha nizcaya naya kA jIvana meM vyavahAra na chor3A vyA-moha huA donoM naya kA kartavya niSTha hokara mahAn ra-kha liyA supatha jIvana patha kA NA-nimitta aura na upAdAna cA hI donoM kI sArthakatA ra-ma gaye tattva carcA meM jaba yaha khaniyA meM jAkara Thahare bI--NA kA tAra jhanajhanA uThA nA-ma huA rozana inakA phira syAdvAda aru anekAnta kI dhvani sunAI saba ko dI phira paMDitagaNa saba mauna rahe baMzIdhara kI baMzI gUja uThI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sumana se abhinandana hai hAsya kavi hajArI lAla 'kAkA' sakarAra baneM zreSTha AcArya vyAkaraNa kA tana mana se kiyA manana hai, paNDita zrI baMzIdhara jI kA zabda sumana se abhinandana hai, saMvata unnisa sau bAsaTha kI bhAdoM sadI saptamI AI. zrI siMghaI makundalAla ke dvAre bajane lagI badhAI, jilA lalitapura kI soraI meM usa dina utsava gayA manAyA, rAdhAdevI kI godI meM yaha bAlaka Akara muskAyA, jisane bhI dekhA bAlaka ko pramudita haA sabhI kA mana hai, paMDita zrI baMzIdhara jI kA zabda sumana se abhinandana hai, honahAra viravAna ke aksara pAta cIkaneM hI hote haiM, bar3hane vAle bAlaka aksara apanA samaya nahIM khote haiM, gyAraha varSa banArasa meM hI varNIjI se zikSA pAI, nyAyatIrtha sAhityazAstrI Adi anekoM padavI pAI, siddhAntAcArya kI upAdhi ke sAtha milA thA kAphI dhana hai, paMDita zrI baMzIdhara jI kA zabda sumana se abhinandana hai, sarasvati kA bhaMDAra bhara diyA jaba se kalama uThAI kara meM, U~cA kiyA bundelakhaMDa kA nAma Apane bhArata bhara meM, jaina saMsthAoM meM haradama U~ce-U~ce ohade pAye, svataMtratA ke AMdolana meM jela yAtrA bhI kara Aye, isIliye uparASTrapati ne kiyA ApakA abhinandana hai, paNDita zrI baMzIdhara jI kA zabda sUmana se abhinandana hai, yoM to tyAga cuke paNDita jI jIvana se sArA ADambara, aisA lagatA hai, ghara meM rahate hoM ambara sahita digambara, kavi 'kAkA' kI eka vinaya hai aba to aisA avasara lAyeM, kara meM pichI kamaMDala lekara saccA abhinandana karavAyeM. nara jIvana kA sAra yahI hai kahatA yahI jainadarzana hai. paMDita zrI baMzIdhara jI kA zabda sumana se abhinandana hai,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumanAJjali dete haiM paM0 pUrNacandra 'sumana' durga janaka mukundalAla, mAtR rAdhA ke salaune lAla gvAla bAla nahIM phira bhI baMzIdhara kahAte ho| prakRti se suramya soraI grAma meM janma lekara vaMzI kI to bAta kyA aba vINA vAle kahAte ho| syAdvAda, mahAvidyAlaya, vArANasI meM adhyayana ko pUjya santa varNIjI ke sAniddha meM rahe ho| anavarata varSa ekAdaza-adhyayana kara __ zAstrI nyAyatortha vyAkaraNAcArya kahAye ho // Apake cintana aura lekhana kI to koI misAla nahIM maulika, dArzanika, saiddhAntika, lekha sabhI pramANa haiN| nizcaya aura vyavahAra khAniyA tattva carcA ___ tattva mImAMsA kI mImAMsA Adi mahAn hai // deza kI AjAdI meM bhI Apa tanamana se juTe jeloM ke kaSToM ko kucha bhI nahIM mAne haiN| . nAgapura, sAgara, amarAvatI-kArAgAra unnIsasau viyAlIsa ke Andolana jAne haiM // samAja kI sevA ke kArya bhI achUte nhiiN| aneka saMsthAoM ke maMtrI sabhApati rahe haiN| vidvad pariSad varNI graMthamAlA-Adi ke mahattvapUrNa saMcAlana ke--gaurava Apa bane haiN| samAja-sudhAraka, patrakAra, dArzanika samanvayavAdI-syAdvAdI vaktA haiN| ojasvI-sarala-madhuravANI se otaprota jaina siddhAnta ke prakhara-pravaktA ApakA svabhAva itanA sarala aura prabhAvaka hai sahaja hI sabhIjana-Apake ho jAte hai| jJAna ke to itane agAdha bhaNDAra haiM Atithya sevA meM bejor3a pAte haiN| itanI vRddhavaya meM bhI lekhanI ko virAma nahIM anavarata-saiddhAntika gutthiyA~ sulajhAte haiN| aise mahAn mahanIya vijJa paM0 jI ke caraNoM meM "sumana" sumanAJjali dete haiN| cA~da aura sitAroM kA jabataka nivAsa rhe| tabataka cirAyu raheM-aisI zubha kAmanA bhAte hai / - mahatvapUNa
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ he sarasvatI ke varadaputra vidvavara tumako zata praNAma paM0 vijayakumAra jaina, zrImahAvIrajI he sarasvatI ke varada putra vidvadvara ! tumako zata praNAma / parama bhakta ! vyAkaraNa vijJa, tumako praNAma || he jinavANI ke cintana sAgara se motI cuna, prajJA se unakI camakAyA / udbhrAnta jagata ke A~gana meM lo tumane unako bikharAyA / jinavANI kA nita manyana kara tumane jo amRta pAyA hai| tatvArthI jana ko jo tumane usakA AsvAda karAyA hai| satyArthI tuma tattvArthI tuma svAdhyAya nirata hai khyAta nAma / vikhyAta hue vidvadgaNa meM tumako hama sabakA nita praNAma || he sarasvatI ke varada putra puruSArthI bana jIvana meM tumane nita niyativAda ko ThukarAyA / lakha bhArata mA~ ko parAdhIna senAnI jIvana apanAyA / lakhakara kurUr3hiyoM ko tumane vidrohI bigula bajAyA hai| zAsana samAja ho svaccha sadA yaha gIta Apane gAyA hai // apane balabUte para calakara tuma bane sadA hI ekanAma / abhinava cintana kI saraNi pakar3a tuma bar3he tumheM hai nita praNAma / / he sarasvatI ke varada putra / he jJAnapuJja ! tumane zruta ke maMthana kA patha nita apanAyA / puruSArtha aura vyavasAya buddhi lakha lakSmI ne bhI apanAyA / he rASTrabhakta ! he dharmabhakta ! tumane sunAma yaha pAyA hai / 'varNI gaNeza' patha-cihnoM para sumane apane ko pAyA hai // vidvattA ke he mUrtarUpa tumase samAja hai khyAtanAma | he puruSArthI vyavasAyI he ! vidvadvara tumako nita praNAma || he sarasvatI ke varada putra abhinandanIya he vidvadvara 'syAdvAda' tumheM nita hai bhAvA / mithyA abhimAnI jana-mana jaba ekAnta dRSTi dUSita pAyA / taba sunayavAda kA dIpaka le unako sanmArga dikhAyA hai / jina Agama kA hA~ sahI marma tumane unako batalAyA hai // he tattvasamIkSaka cintaka he tuma nija jIvana meM ho akAma / he satya tasva ke navadRSTA tumako samAja kA nita praNAma || he sarasvatI ke varada putra he vijJa, jio tuma yugayuga taka jo satpatha tumane apanAyA / usa para bar3hakara nija jIvana kA tumane rahasya hai jo paayaa| vaha zAnti krAnti kA rUpa Aja janajana ke mana ko bhAyA hai / he saumya, Apane apane ko usase vimukta kaba pAyA hai ? tumase suvijJa ko pAkara ke hai dhanya Aja yaha dharAdhAma / abhinandana rata jana-jana kA mana tumako karatA hai nita praNAma || he sarasvatI ke varada putra
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMzIdharake hI prakAza se jinavANI hai jagamaga damakI zrI hIrAlAla jaina, bInA lekara janama sabhI jagatI para bar3hate-phalate apane rUpajo samRddha dharA pA letA vaha bana jAtA divya-svarUpa bar3hanA, phalanA vaha kahalAtA jo nija bala se bar3ha jAtA sAdhana aura vipulatA pAkara apanA kucha nahIM gar3hatA karatA / upavana kA hara pAdapa bhAI nahIM jarUrI chAyA phala de para phaladAra vakSa bina mAMge panthI ko sabahI de ddaale| jaina-jagata-ke isa upavana meM nanheM paudhe se bana taruvarachAyA aru phala donoM mizrita diye samAja ko zAzvat priyavara / pAyA samAja ne ratana anokhA jisakI AbhA pratikSaNa camakI "baMzIdhara" ke hI prakAza sejinavANI hai jagamaga dmkii| nizcaya aura vyavahAra dvanda ko sarala-sahajatA se samajhAyA donoM kA niSpAdana karake paya se pAnI sama nitraayaa| hai AkAMkSA yaha samAja ko apanI AbhA aura jJAna se kara Alokita aura prakAzita raheM nirantara cirabhimAna se /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuga gAye guNa gAna zrI gokulacandra "madhura", haTA abhinaMdana hai vijJa ApakA, rahe sadA sammAna paMDita baMzIdhara jI kA yuga, gAyegA guNagAna / (1) sacamuca meM bundelakhaNDa kA, gaurava maya itihAsa santa, sUramA, guNI janoM kA, haradama rahA nivAsa isI dharA ke vidvadvara zrImana vyAkaraNAcArya jinavANI kI sevA karake, kiye mahA satkArya dhanya grAma soraI jisakI raja, sacamuca bar3I mahAna paMDita baMzIdhara jI kA yuga gAyegA guNa gAna puNyavAna vo pitA siMghaI jI zrI makUndI lAla dhanya mAta rAdhAdevI kI godI huI nihAla jisane aise suta ko janmA, jIvana dhanya banAyA jisakI vidvattA ko lakha kara, jana mAnasa musakAyA jaina tattva kA jJAtA anupama hai udbhaTa vidvAna paMDita baMzIdhara jI kA yuga gAyegA guNa gAna tuma samAja ke gaurava, tuma ho mahA dharohara thAtI tumane sacce mana se par3ha lI, jainadharma kI pAtI dete raheM mArga darzana, pUrI karanA AzAyeM he sAhitya praNetA, kisa vidhi se ehasAna cukAyeM "madhura" ApakI banI rahe, isa bhUtala para muskAna paMDita baMzIdhara jI kA yuga gAyegA guNa gAna
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvara jIveM varSa hajAra paM0 bihArIlAla modo, zAstrI, bar3AmalaharA zreSTha sudhI Agamake jJAtA, adhyAtamake udbhaTa vidvAn / sarala svabhAvI atimRdubhASI, milanasAra aru zreSTha pumAna / jagata hitaiSI, jana-jana ke priya, vizAla hRdaya aru catura sujAna / aise paNDita baMzIdhara ko, karatA hU~ zata zata vandana // 1 // khAniyA tatvacarcA kI jisane, likhI samIkSA soca vicAra / bArIkI se kiyA vivecana, zaMkA samAdhAna dvArA vistAra / / bhaMjana kiyA bhramita bhAvoM ko. likhakara nizcaya vyohAra / aise paNDita pravara guru kA, abhinandana karatA zata bAra / / 2 // ojasvI vANI ke dvArA, jainadharma kA kiyA prasAra / vidvajjana meM rahe agraNI, dizAbodha kA kholA dvAra / / "lAla bihArI" kareM kAmanA, garuvara jIveM varSa hajAra / zraddhA sumana samarpita karatA, pAdapadama meM bArambAra / / 3 // Apako kareM samarpita paM0 dharaNendrakumAra jaina, zAstrI, damoha kRpA dRSTi par3a gaI, ____ jidhara kalyANa huA hai| kadama jidhara par3a gaye, udhara utthAna huA hai| he! vidvattavara suyaza, ApakA kyA hama gaayeN| he! gaurava guNa khAna, Apake guNa kyA gAyeM / (2) kAvya, tarka, vyAkaraNa, zAstra ke jJAtA naamii| pUjyanIya varNI gaNeza, ke patha anugAmI / / deza dharma hita sadA, Apane kaSTa sahe haiN| gA~dhI jI ke sAtha, Apa bhI jela gaye haiN| chAtra aura saMsthAoM ke, ati hI hita citaka / jaina jagata va vidvAnoM ke, ati hI zubha ciMtaka / / Aja Apake abhinaMdana para saba hama harSita / vinaya sahita kucha sumana, Apako kareM samarpita / / 1-8
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 . sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya jaina sAhityArAdhanAmeM samarpita * zrI sureza jaina I. A. S., saMcAlaka, loka-zikSaNa, bhopAla * zrImatI vimalA jaina, mukhya nyAyika daNDAdhikArI, bhopAla hameM yaha jAnakara hArdika prasannatA huI ki sakala jaina samAjane sarasvatIke varadaputra zraddheya paM0 baMzIdhara jI vyAkaraNAcAryako abhinandana-graMtha bheMTa karane kA nirNaya liyA hai / yaha atyanta hI sarAhanIya kArya hai| __ zraddhaya paMDitajI vigata sATha varSakI sudIrgha samayAvadhise atulanIya niSThA, lagana aura rucise jaina sAhityArAdhanAmeM samarpita haiM / ve abhI bhI jinavANIkI sAdhanAmeM anavarata saMlagna hai| yaha unakI jIvaTatA evaM karmaThatAkA pratIka hai| guruNAM gurukI yaha sAdhanA tathA yogadAna nizcita hI stutya hai| unake dvArA likhita grantha samUce samAjakI eka advitIya evaM amUlya dharohara haiM / bhagavAnse prArthanA hai ki paNDitajI svastha aura jAgarUka rahakara satata rUpase apanA AzIrvAda hameM pradAna karate rheN| zraddhA-sumana samarpita haiM *paM0 gulajArIlAla jaina, zAstrI, sAgara pUjya kAkAjIke viSayameM kucha bhI likhanA sUryako dIpaka dikhAnA hogA, kyoMki samAjameM cAhe vaha buddhijIvI ho yA vyavasAyI sabhI kevala 'bonA vAle paM0 jI aisA kaha denepara samajha hI nahIM jAtA balki vaha bhAva-vibhora ho jAtA hai aura agara riztedAra huA to garvakA anubhava karane lagatA hai| mujhe garva isase bhI adhika hai kyoMki jisa miTTImeM unakA janma huA usI miTTI meM merA janma huA hai aura mere pitAmaha evaM pitAjIse vaisA hI saMbandha rahA jaisA ki kisI kuTumbI yA bhAI-bhAI meM rahatA hai / pUjya kAkAjIkI vizeSatA hai ki ve bhaTA-bhAjI chor3aneke upadezaka paMDitajI nahIM, varan dharmatattvake vettA aura usake upadezakake rUpameM haiM isake atirikta rAjanaitika jIvana gauravapUrNa hai| sAmAjika jIvana ApakA kuTumbIjanoMke uThAnemeM to lagA aura laga rahA hai| pratyuta riztedAroMko Upara uThAnekA prayatna kiyaa| samAjakI kurItiyoMse sadaiva ApakA saMgharSa calatA rahA va cala rahA hai| jaba dassA pUjAdhikArakA prabala samAja meM AyA to usakA Apane purajora samarthana kiyaa| hameM prasannatA hai ki samAja Apako abhinandana grantha bheMTa karane jA rahI hai| Apake pAdakamaloMmeM hamAre zraddhAsumana arpita haiM / paNDita paramparAke mUrdhanya manISI * DaoN0 RSabhacandra jaina phaujadAra, ArA paNDita-paramparAke poSaNa, jinavANIkI sevA tathA pracAra-prasArameM paM0 baMzIdhara jI vyAkaraNAcAyaMkA mahanIya yogadAna hai| caurAsI varSakI avasthA honepara bhI Aya satata cintana, manana aura lekhanameM saMlagna rahate haiN| prAcIna paddhatike vidvAn hote hue bhI paNDitajIkA cintana kisI Adhunika vicArakase kama nahIM hai / unakI rASTrIya, sAmAjika aura sAMskRtika sevAoMke upalakSyameM abhinandana grantha bheMTa karanekA nirNaya stutya hai tathA paNDitajI ko yaha samAja aura vidvat samudAyake lie vizeSa gauravakI bAta hai / mAnya paNDitajIke dIrghAyuSyakI kAmanAke sAtha unheM merI hArdika maMgala-kAmanAe~ haiM /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zubhAzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 55 llAva kimAzcaryamataH parama .paM0 dayAcandra sAhityAcArya, sAgara ____ vArANasIke eka saMskRtajJa vidvAnke mukhase vyAkaraNakI kliSTatAke viSayameM hamane sunA hai ki kAraka kaThina kaNTha nahiM - Ave taba samAsa mugarA le dhAve / taddhita bApa bApa cillAve hA hA kara kRdanta tharrAve // - itanA kaThina vyAkaraNa viSaya hone para bhI zrI paM0 baMzIdharajIne vyAkaraNAcArya-sAgarako apane buddhibalase pAraGgata kiyaa| sana 1945 meM zrI nAbhinandana di0 jaina vidyAlaya, bInAmeM pradhAnAdhyApaka padapara sarasvatI sevAkA zubhAvasara prApta kiyaa| usa samaya hamAre hRdayameM vicAra AyA ki yahA~para eka vyAkaraNAcArya rahate haiM, jo vastrake vyApArI haiN| unake sAnnidhyameM vyAkaraNakA adhyayana avazya karanA caahiye| sabase prathama Apane vyAkaraNakA mahattva darzAte hae hameM vyAkaraNake adhyayana meM utsAhita kiyaa| Apane vyAkaraNakA mahattva vyakta kiyA vinA vyAkaraNaM vANI, ramaNI ramaNaM vinA / vivekena vinA lakSmIH , na sukhAya kadAcana // 1 // vyAkaraNena pade zuddhi, padazuddhArthanirNayaH / nirNayAt tattvataH jJAnaM, tattvajJAnAntare zivam // 2 // eka vaiyAkaraNa vidvAn pitA apane putrase kahatA hai yadyapi bahunAdhISe, tathApi paTha putra! vyAkaraNam / __ svajanaM zvajanaM mAbhUt, sakalaM zakalaM sakRt zakRt // tAtparya-pitA apane putrase kahatA hai, ki he putra / yadi tuma anya viSaya nahIM par3hanA cAhate ho to mata par3ho, parantu vyAkaraNa viSaya avazya par3ho, jisase ki zabdoMkI siddhi aura unake arthoMkA spaSTa bodha ho ske| yadi tuma vyAkaraNase zabdoMkA spaSTa artha nahIM jAna sake to svajana (apane bhAI) ko zvajana (kuttA), sakala (saba) ko-zakala (khaNDa yA Tukar3A) aura sakRt (eka bAra) ko zakRt (malamUtra) samajhakara arthakA anarthakara jaaoge| . vyAkaraNake ina mahattvapUrNa zlokoMko sunakara vyAkaraNake paThana-pAThanameM hamArA utsAha atyanta bRddhiMgata ho gyaa| tadanantara hamane Apase dainika-adhyayana kara "vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI" granthakA tIna varSoM meM sampUrNa pArAyaNa kara liyaa| isa mahAn vidyAdAnarUpa upakArake upalakSyameM hama Apake prati bhUyaH bhUyaH kRtajJatA vyakta karate haiM / "na hi kRtamapakAraM sAdhavo vismaranti / ' syAdvAda mahAvidyAlayameM adhyayana samApta karaneke uparAnta Apane kisI zikSA kendrameM adhyApana nahIM kiyA, apitu nimittakAraNoMke milane para vidvadavarane svatantra vyavasAya karanA apanA lakSya bnaayaa| 'anamyAse viSaM vidyA' iti nItike anusAra AtmAmeM adhIta vidyAkA vismaraNa ho jAnA cAhiye thA para Apa anubhUta viSaya-nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, siddhAnta aura darzanako vismRta nahIM kara sake yaha AzcaryakA viSaya hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha stutya nirNaya * siMghaI zrI jayaprakAza jaina, bar3akula, vArANasI * zrImatI zazi jaina bar3akula, vArANasI hameM jaba yaha jJAta huA ki samAjake vareNya vidvAn siddhAntAcArya paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bInA ( ma0 pra0) ko akhila bhAratIya stara para samAja abhinandana-grantha bheMTa kara sammAnita kara rahI hai, to hama logoMko hArdika prasannatA hii| hamArA parivAra paNDitajIse pichale 70, 75 varSase suparicita hI nahIM hai, unake Atma-snehase otaprota rahA hai| hamAre bAbA pUjya siMghaI pannAlAlajI bar3akula zraddhaya paNDitajIke jyeSTha bhrAtA siM0 50 hajArIlAlajI koThiyA (AdaraNIya dAU DaoN0 50 darabArIlAla koThiyAke pitAjI ) ko apane putroM ( pUjya cAcA rUpacandrajI, cAcA rAjadharalAlajI. cAcA DAlacandrajI aura pitAjI zrI maujIlAlajI ) ko par3hAne hetu nainAgirajI (siddhakSetra zrI reziMdIgira, chatarapura ) se san 1914 meM livA lAye the| tabhIse paNDitajIse hasAre parivArakA nakaTya hai / ve apane bar3e bhAIke pAsa Ate-jAte rahate the| hamAre bAbA unase bar3A sneha rakhate the / yadyapi Aja na hamAre bAbAjI hai, na tInoM cAcA hai aura na pitAjI haiM phira bhI unakA hamase lagAva hai| khAsa kara dAU ( DaoN0 koThiyA ) aura pitAjI bacapanameM tathA vArANasI-sevAkAlameM eka ( lagabhaga tIna dazaka ) rhe| pitAjI kAzI vizvavidyAlayake kaI kAlejoMmeM pradhAna kAryAdhikArI aura dAU isI vizvavidyAlayake saMskRta kAlejameM pravaktA aura bAdako rIDara ( jaina-bauddhadarzana ) rahe / Aja pitAjIke na rahanepara bhI dAU banArasa Anepara ghara hI Thaharate haiM aura vahI sneha banA huA hai, jo pitAjIke sAtha thaa| Aja pUrA parivAra ( mAtAjI, ciraMjIva rAjU aura AyuSmatI anno) bahuta khuza haiM ki zraddheya kAkAjI-paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ko samAja abhinandana grantha bheMTa karake sammAna kara rahA hai| __ zraddhaya paNDitajIne rASTra, samAja aura sAhityakI apUrva sevA kI hai| rASTrako gulAmIse mukta karAnemeM san 42 ke svataMtratA-AndolanameM jela-yAtanA sahI, dassApUjAdhikAra Adi sAmAjika AndolanoMmeM samAjakA mArgadarzana kiyA aura Agama-pakSako sudRr3ha karaneke hetu aneka grantha likhakara jina-vANIkI sAdhanA kii| isa prakAra paNDitajI samAja dvArA sammAna pAne ke niHsandeha yogya hai| unheM hamAre zraddhA-sumana arpita haiN| naitikatAko pratimUrti * vaidyarAja paM0 surendrakumAra jaina AyurvedAcArya, bInA merA AdaraNIya paNDitajIke sAtha cAra dazakoMse susaMyoga calA A rahA hai| kabhI-kabhI unase koI carcA chir3a gayI to ghaMToM vaha calatI rahI / bhale hI carcA tAttvika ho yA sAmAjika / ve carcA meM itane DUba jAte haiM ki dukAnadArIkI ora bhI unakA dhyAna nahIM jaataa| unake jJAnake talako sparza karanA duSkara hai| vaiyAkaraNa hokara bhI bar3e sUkSma prajJa tArkika evaM dArzanika hai| AcAryoMkI kaThina paMktiyoMke rahasyako samajhane meM unheM dera nahIM lagatI hai / aisI asAdhAraNa unakI prajJA evaM vidvattA hai / paNDitajIne kahIM kisI vidyAlayameM adhyApana na kara Arambhase bInAmeM hI vastra vyavasAya kiyA hai| unakI ullekhanIya vizeSatA hai ki ve eka bhAva para vikraya karate haiM aura grAhaka vizvAsapUrvaka kharIdate haiN| unake kraya-vikrayameM eka paisekA antara nahIM hogA, cAhe ATha varSakA baccA hI unakI dukAna para phuNce| vastra-vyavasAyake alAvA samasta lokavyavahAroMmeM bhI unakI asAdhAraNa naitikatA samAI huI hai| maiM unake bhUri guNoMkI prazaMsA karatA huA unake svAsthya evaM zatAyuSyakI zubha kAmanA karatA huuN|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 57 pUjya paNDitajIse eka vArtA * zrI zreyAMsakumAra jaina, patrakAra, kakaravAhA ( TIkamagar3ha ) AdaraNIya koThiyAjIkA 76veM janma dina para 13 jUna 87 ko kakaravAhA, (TIkamagar3ha ) meM amRta-mahotsavakA Ayojana thaa| usake pazcAta unheM bonA taka pahu~cAnekI jimmevArI mujhe sauMpI gii| bInA pahu~cane para maiMne paMDitajIke 24 ghaNTekI dainika, anuzAsita, vyavasthita dinacaryA dekhI. Azcarya huaa| maiMne pUjya paNDitajIse kahA ki maiM Apake sambandhameM Apase vArtA karanA cAhatA huuN| maiMne kahA ki Apane AjAdIke samarameM saMgharSa kiyA hai| ataH vArtA uddezya yahI hai ki yuvA pIDhI saMgharSazIla vyaktike jIvana se preraNA le| pahale paNDitajI sAhabane mujhe premase baiThAyA, ghara-parivAra evaM anya carcAyeM kii| tatpazcAt bolepUcho, kyA pUchanA hai ? prazna-Apa jaina jagatake pramukha vidvAnoMmeM se eka haiN| aise samaya, jabaki hara vyakti DaoNkTara, iMjIniyara, vakIla Adi bananekI AkAMkSA rakhatA thA / saMskRta jaise kaThinatama viSayako par3hanekA preraNAsrota kyA rahA? paM0 jI-jisa samaya hamane par3hanekA vicAra kiyA usa samaya do bAteM thI. eka dhArmika bhAvanA aura dUsarA sAdhanoMkA abhAva / prazna-jaina darzanameM hI Apane Agama aura adhyAtmako chor3akara vyAkaraNako pramukhatA kyoM dI ? paM0 jI-merI dRSTi siddhAnta aura dharmako spaSTa karanekI rahI hai| itihAsa, purAtattva aura sAhityika nhiiN| prazna-mAnava-jIvana kyA hai arthAt usakA rahasya kyA hai, jabaki Apane jindagIke hara pahalUko najadIkase dekhA hai ? uttara-manuSyatA use kaha sakate haiM, jisakA AdhAra naitika ho / yAni manuSyako jIvanake pratyeka kSetrameM rAjanItika, Arthika, jIvana-saMcAlana Adi jitanI pravRttiyA~ ho sakatI haiM una sabameM kartavya bhAvanA evaM naitikatA rakhanI caahie| prazna-vidyArthI-jIvanakI koI avismaraNIya ghaTanA hai ? paM0 jI-koI nhiiN| prazna-eka ora jaina purAne mandira aura zAstra jIrNa ho rahe haiM aura dUsarI ora nita naye mandira va nayA sAhitya sRjana kiyA jA rahA hai| isa sambandhameM ApakI kyA rAya hai ? paM0 jI-Aja mandiroMkA nirmANa Avazyaka nahIM hai| samAja ko idharase dhyAna haTAkara saMskRtike vikAsa aura purAne mandiroMke jIrNoddhAra tathA zAstroMkI surakSAkI ora dhyAna lagAnA caahiye| prazna-paM0 jI sAhaba, Apane svataMtratA AndolanameM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| svataMtratAke pUrva evaM AjakI rAjanItimeM Apa kyA aMtara mahasUsa karate hai ? paM0 jI-jisa samaya dezako svataMtra banAnA thA usa samaya jo loga AndolanameM kade unakI eka hI bhAvanA thI dezako svataMtra banAnA aura unhoMne isa sambandhameM jo bhI kArya kiye vyaktigata lAbha aura hAnikI upekSA karake kiye| jabaki Aja pratyeka vyakti cAhe rAjanItika ho, cAhe vaha gaira rAjanItika ho sabhI vyaktigata lAbhAkAMkSAse pIr3ita hai / inake sAmane rASTra ke saMrakSaNa, utthAna AdikA koI mahattva nahIM hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha prazna-40 jI sAhaba, aba eka nijI prazna para A gayA hai| Apane prArambhase vyApArika kSetrameM hI kyoM pardApaNa kiyA ? naukarI yA anya kSetrako kyoM nahIM cunA? / paM0 jI-merI dRSTi savisakI ora to rahI hai, parantu vaha AjIvikAkI dRSTise nahIM rhii| jaina saMskRtikI sevA aura usake utkarSako bhAvanAse rhii| merI bhAvanA vyApArika kSetrameM AnekI majabUrImeM huI aura majabUrI yaha thI ki mere sasura sAhaba aisI kaThinAImeM nahIM DAlanA cAhate the jisa kaThinAIkA nirAkaraNa karaneke liye unhoMne mujhe apanA dAmAda banAyA thaa| prazna-Apane anubhava kiyA hogA ki AjakA yuvA varga zIghra udvelita ho jAtA hai| Apake vicArase isake kyA kAraNa ho sakate hai ? paM0 jI-Aja udvelita to sabhI loga ho rahe haiM aura isakA kAraNa yaha hai ki unakA eka to bhoga aura saMgraha anargala ho gyaa| dUsare dhArmika zikSaNa saMsthAna jisa AzAse khole gaye the usase nikale hae vidvAnoMne apanA kartavya niSThAse nahIM nibhAyA hai| isIliye ye dharmake viSayameM samAjako prabhAvita nahIM kara pA rahe haiN| isake alAvA-sAmAjika bandhana jo samAjake hitameM the ve bhI vartamAna ucchakhala vAtAvaraNase TUTa gye| phalataH jo burAyahA~ phailI unapara aba niyantraNa nahIM rhaa| AjakalakI zikSA bhI vyaktiko ucchRkhala hI banA rahI hai| prazna-AjakA jvalaMta sAmAyika prazna paMjAba samasyA hai, usapara Apako kyA rAya hai ? paM0 jI-paMjAba samasyA yA anya rASTrIya samasyAyeM rAjanItika pArTiyoMkI dena haiN| vyakti yA jAtiyA~ svabhAvataH svArthI haiM rASTrIya bhAvanAkA sabhImeM abhAva hai isIliye aisI samasyAoMkA lagAtAra mahAtmA gAMdhI jaise vyaktittvako jIvanameM utArane vAle vyakti hI hala kara sakate haiN| prazna-paNDitajI sAhaba, yuvA-pIr3hIko ApakA sandeza kyA hai ? paM0 jI-maiM kisIko bhI saMdeza dene meM sakSamatAkA anubhava nahIM kara rahA haiN| paNDitajIse huI isa vArtAse vibhinna pahalU ujAgara hote haiM / maiM unakA abhinandana karate huye jIvet zaradaH zatamkI kAmanA karatA huuN| Agamake pakSadhara * vaidya paM0 dharmacandra zAstrI, indaura zrImAn paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bInAkA nAma svarNAkSaroMmeM likhe jAne yogya hai| unhoMne AgamakA pakSa lekara jo lekha athavA grantha likhe haiM unase paNDitajIkI Agama-vijJatA evaM niSThA samAjake sAmane AyI hai| unakA 'vIra vANI meM prakAzita 'AgamameM karmabandhake kAraNa' lekha karma bandhapara bahata hI spaSTa aura nayA prakAza DAlanevAlA hai| isI prakAra anya lekha bhI unakI dArzanika aura Agamika vidvattAko prakaTa karate haiN| sonagar3ha vicAradhArAke samarthanameM likhI gayI "jaina tattvamImAMsA"meM likhI gayI ApakI "jaina tattvamImAMsAkImImAMsA" Agama pakSako spaSTa karatI aura usakA samarthana karatI hai| "khAniyA (jayapura) tattvacarcA"kA pustakakA Apane 'khAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSA' zIrSakase likhe grantha dvArA jo uttara diyA hai vaha pUrNatayA AgamAdhArase diyA gayA saTIka evaM sapramANa uttara hai| isa taraha paNDitajIkI vidvattAkA lAbha jaina samAjako jo milA hai vaha stutya hai / unheM hama abhinandana grantha bheMTa karake apane kartavyakA nirvAha kara rahe haiN| unheM hamAre zata-zata namana haiN|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAeM : 59 bahu AyAmI vyaktittva * DaoN. motIlAla jaina, khuraI sammAnanIya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA vyaktittva bahu AyAmI hai| svatantra vastra-vyavasAyase lekara rASTrake svatantratA-Andolana takameM unhoMne asAdhAraNa yogadAna kiyA hai| unakA vastra-vyavasAya itanA naitika hai ki ve Aja pUre pradezameM bar3e Adara aura zraddhAke sAtha dekhe jAte haiN| eka to unakA koI pratidvandI nahIM hai aura koI ho bhI to usake bhI hRdayameM unakI naitikatAkI dhAka susthira hai| unake grAhaka bar3I saMkhyAmeM haiM aura vaha nirantara bar3ha rahI hai| unakA vizvAsa bhI itanA hai ki kisAna daza-daza, bIsa-bIsa hajAra rupayA baiMkameM na rakhakara unake pAsa rakha jAte haiM aura paNDitajI una rupayoMko eka-eka liphAphemeM unake nAmase alaga rakhate hai / kisAna jaba bhI samaya-besamaya AtA hai ve rupaye use thamA diye jAte haiM / paNDitajIkI isa nItiko unake suputroMne bhI apanA rakhA hai| 'eka bhAva' kI dukAna calAnA aura kisAnoM tathA grAhakoMkA aisA vizvAsa ajita karanA Ajake samayameM kama hai| paNDitajIkI nispRhatA itanI hai ki svatantratA senAniyoMko zAsanane kaI suvidhAoMke sAtha jamIneM bhI dI thiiN| para paNDitajIne unakI cAha na karake upekSA kara dii| jaba unheM samajhAyA gayA ki 'anya hajAroM svatantratA senAniyoMko bhI ye suvidhAeM dI gayI haiM, Apa bhI svIkAra kreN|' taba paNDitajIne unheM svIkAra kiyaa| samAja aura usakI saMsthAoMko mantrI, adhyakSa Adi padoMse jo mArga-darzana diyA hai vaha ullekhanIya vidvatpariSad, varNI granthamAlA jaisI sArvajanika saMsthAe~ hoM aura cAhe sthAnIya nAbhinandana digambara jaina hitopadezanI saMsthA ho, sabhIkA paNDitajIne niSThAke sAtha saMcAlana kiyA hai| - sAhitya-sAdhanA to unake jIvana vyApI hai aura Aja bhI 85 varSakI avasthAmeM usameM tanmayatAke sAtha lage hue haiM / vastutaH ve asAdhAraNa pratibhA aura bahu AyAmI vyaktitvake dhanI haiN| unheM abhinandana-grantha samarpaNake avasarapara hamAre bahuzaH namana hai / ve svastha medhA, svastha vANI aura svastha zarIrase yukta zata varSa jovI hoN| abhinandanIyakA abhinandana *paM0 ravIndrakumAra jaina, vizArada, damoha hamane zraddheya vyAkaraNAcAryajIko bahata derameM pahacAnA / unakA abhinandana isase bahuta pahale ho jAnA cAhie thaa| kintu 'jaba jAge tabhI saverA' kI uktike anusAra unakA aba abhinandana ho rahA hai, yaha khuzIkI bAta hai| paNDitajIse koI aisA kSetra nahIM chUTA, jisameM unhoMne adhikArapUrvaka kArya na kiyA ho / rASTrIya kSetrameM kI gayI unakI sevA aura tyAgako kabhI bhulAyA nahIM jA skegaa| ve 'svatantratA senAnI ke rUpameM pradezameM tathA dezameM hamezA yAda kiye jaayeNge| samAjake kSetrameM unhoMne dassApUjAdhikArake AndolanameM sakriya bhAga liyA aura vaha adhikAra unheM dilAyA / ve Aja hamAre sAtha barAbarImeM haiM / sAhitya-sAdhanA to unakI anUThI hai| ve Aja bhI Agamake pakSadhara haiM aura AgamAnusAra aneka viSayoMkA spaSTIkaraNa karanemeM saMlagna haiM / hama unheM zraddhAke sAtha namana karate aura unake svastha evaM zatAyuSka jIvanakI kAmanA karate haiM /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : sarasvato-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha viziSTa pratibhAke dhanI * DaoN0 zItalacandra jaina, prAcArya, zrI digambara jaina AcArya saMskRta mahAvidyAlaya, jayapura vyAkaraNAcAryajIke nAmase prasiddha paM0 baMzIdharajIko bhAratake jaina vidvAnoMmeM unakI svayaMko viziSTa vicAra zailIke kAraNa eka pRthak mUrdhanya manISI vidvAnkI koTimeM ginA jAtA hai / Apa mAtra cAroM anuyogoMke hI jJAtA nahIM hai, apitu Apa svatantra vicAraka, samAja sudhAraka, svatantratA senAnI aura nirbhIka vaktAke rUpameM bhI jAne jAte haiM / saubhAgyase sarasvatIke sAdhaka-ArAdhaka manISI pUjya paNDitajIke abhinandana-granthake sampAdaka maNDalameM mujhe bhI sthAna milA huA hai| ataH paNDitajIke prAyaH sabhI vidhAoMse sambandhita lekha par3haneko mile / una lekhoMke par3hanese mujhe kabhI aisA AbhAsa hone lagatA thA ki aisI vicAradhArA jaina zAstroMmeM to nahIM miltii| parantu jaba lekhako pUrNa par3ha karake pUjya guruvarya paM0 DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAse evaM svayaM vyAkaraNAcAryajIse vicAra-vimarza honepara pUrA siddhAnta gale utarane meM derI nahIM lagatI thii| merI svayaMkI mAnyatA hai ki vyAkaraNAcAryajIkI cAhe khAniyA tattvacarcA ho yA kAryakaraNabhAva aura kArakavyavasthA Adi grantha, sabhI unakI svayaMko viziSTa vicAra-zailIse yukta haiN| jaise ki paNDita 'jaina darzanameM kAryakAraNa bhAva aura kArakavyavasthA' nAmaka granthameM vyavahAranayakI carcAmeM unhoMne kahA hai ki AgamameM vyavahAranayako abhUtArtha kahA hai parantu abhUtArthakA artha asatya grahaNa karanA nahIM hai apitu abhUtArthakA artha hai ki vaha (vyavahAra) vastuke svAzrita aura abhedAtmaka svarUpako grahaNa nahIM karake parAzrita va bhedAtmaka svarUpako grahaNa karatA hai / isaliye vyavahAranaya abhUtArtha kahA hai / isI prakAra paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI, vArANasI dvArA 'sanmatisandeza', varSa 16, aMka 2 meM prakAzita "upAdAnakAraNa hI kAryakA niyAmaka hotA hai" isa lekhake uttarameM isI pustakake pariziSTameM jo uttara diyA hai vaha uttara itanA sAdhAra evaM yakti-yukta hai ki upAdAna aura nimitta donoMkI niyAmakatAko siddha karatA hai| vastutaH paNDitajIke sabhI grantha evaM lekha Agama evaM nyAyake viziSTa granthoMke samajhaneke liye mArgadarzakakA kArya karate haiN| jainadarzanameM kAryakAraNa aura kAraka vyavasthA jaisI pustaka vizvavidyAlayameM darzanazAstrake chAtroMke pAThyakramameM nirdhArita karane yogya hai| aise viziSTa vicAra zailIke dhanI manISI vidvAn vyAkaraNAcArya hama sabhI navIna zailIke vidvAnoMke liye dIrghakAla taka mArgadarzaka bane raheM isa bhAvanAke sAtha maiM unake dIrgha jIvanakI kAmanA karatA huuN| maMgala kAmanA *zAha khUbacandra jaina, bInA mujhe isa bAtase atyanta prasannatA hai ki paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA abhinandana hone jA rahA / ATha varSakI choTI AyameM na unake Upara mA~kA sAyA thA aura na hI pitaakaa| tabhIse unake jIvana meM saMgharSoM kI zuruAta huI aura Aja taka saMgharSa kiye jA rahe haiN| AdarzakI bAta yaha hai ki unakA saMgharSa svayaM kendrita kabhI nahIM rhaa| san 1942 ke rASTrIya AndolanameM, dassA pUjAdhikArake mAmalemeM. gajaratha virodhI AndolanameM tathA kaI rASTrIya tathA sAmAjika saMsthAoMmeM Apane sakriya bhUmikA nibhAI / Aja bhI ve apanI lekhanIse AgamAnukUla jinavANIkI gaharAI nApanekA prayAsa kiye jA rahe haiM / ve hamAre bahanoI honeke kAraNa vaise bhI abhinandanIya haiN| samasta samAjake dvArA abhinandana kiyA jAnA unake dvArA abataka kiye gaye saMgharSoM evaM jinavANIkI sevAkA pariNAma hai| ve zatAyu hoM tathA apane lakSyako prApta kareM yahI maMgala kAmanA hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ : 61 eka nispRhI sAdhu-sama vAstavika gRhastha * zrI sulatAna siMha jaina, ela0 ela0 bI0, bulandazahara ApakI zikSA aise guruke AzramameM huI ki Apa unake hI samAna nirbhIka jainadarzanake mAne hue vidvAn bana gye| paM0 baMzIdharajI, vyAkaraNAcAryane pU0 kSullaka gaNezaprasAdajI varNokI chatrachAyAmeM syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasIse vyAkaraNAcArya, sAhityazAstrI Adi upAdhiyA~ prApta kara apanA jIvana prArambha kiyaa| ApakI jIvana-yAtrAko hama tIna bhAgoMmeM bA~Ta sakate haiN| (1) svatantratA senAnIke rUpameM (2) sAmAjika-sudhArakake rUpameM aura (3) tattva-nirNAyakake rUpameM / 1. svatantratA senAnI-1930 meM mahAtmA gA~dhIne pUrNa svatantratAkA nArA lgaayaa| 1931 meM namaka kAnUna tor3anekA AvAhana kiyA, Apa tabhIse isa saMgrAmameM kUda pdd'e| 1442 ke dezavyApI bhArata chor3o AndolanameM Apa 9-10 mAha taka sAgara va nAgapurakI jeloMmeM bhI rhe| Apa prAntIya kAMgresa kameTIke sadasya rahe aura varSoM nagara kAMgresa kameTIke adhyakSa rhe| 2. samAja-sudhAraka-jahA~ dezameM svatantratAko lahara daur3a rahI thI, vahIM samAjameM sudhAroMkI bAr3hasI A rahI thii| Apane dassA pUjAdhikArakA pUrNa samarthana kiyaa| jo loga varSoMse dharmakI abhilASAse tar3apa rahe the, unheM unakA adhikAra dilAne meM pUrNa sahayoga diyaa| Apa varSoM sanAtana jaina patrake sampAdaka rahe / patrakA sampAdana bar3I tatparatA, nirbhIkatA aura laganase kiyaa| merA parokSa paricaya tabhIse Apase hai kyoMki mere pitA zrI maMgatarAya jaina, sAdhu bhI sanAtana jaina samAjake eka aMga the| pratyakSa darzana Apake zAstrIya pariSadke lalitapura adhivezanameM hae / ApakA vyaktitva bar3A sarala hai, Apane apanI vidyAko jIvana-yApanakA sAdhana nahIM banAyA, varan apane svatantra vyApArameM saMlagna rahe haiM / 3. tattva-nirNAyaka-sonagar3hase nizcaya-ekAnta-mithyAtvakI bA~ga A0 kundakundake samayasArake nAmapara lgii| svabhAvatayA vidvAnoMkA udhara dhyAna AkarSita huaa| lagabhaga sabhI vidvAnoMne usakA virodha kiyA / samAjakA durbhAgya rahA ki svarNakI camakameM eka-Adha vidvAn sonagar3hake hAtha bika gyaa| yahI nahIM, kucha zreSThI varga bhI aise hI mohameM aura AtmAkI bAtake lobhameM A gaye, ThIka usI prakAra jisa prakAra ki AlhA-Udala sunakara AdamI vIra rasameM baha jAtA hai / khAniyA~ tattvacarcAmeM vyAkaraNAcAryajIkA pramukha hAtha rahA hai| jayapurakhAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSAkA pahalA bhAga 4 praznoMkA prakAzita ho cukA hai| do bhAga aura hone haiM, jo prAyaH taiyAra haiM, jinakA prakAzana samAjakA sahayoga cAhatA hai| isa pustakakI eka prati avazya honI cAhiye aura pahalI tIna pustakoMkI kama-se-kama tIna-tIna pratiyoMkA honA Avazyaka hai| eka mandirapara isa hisAbase 100) kA kharcA AtA hai jo kucha bhI nahIM hai| ina pustakoMke nikalanepara agale bhAgoMkA prakAzana sugama ho jAyegA aura samAjako sAvadhAna karatA rhegaa| itanA dezabhakta aura jinavANI bhakta hote hue bhI na to dezavAsiyoMne isa nispRhI vyaktiko UMcA uThAyA, na di0 jaina samAja usako yAda kara sakA / aba unakI A~kheM khulI haiM aura unako kucha latAr3A hai, sAtha hI aba bhI thapakI de rahe haiM jisakA jvalanta udAharaNa 20-7-89 kA jaina sandezakA sampAdakIya hai| antameM mAnya gurudevakI dIrghAyuko maMgala-kAmanA karate hue, unake caraNoMmeM nata-mastaka hokara namaskAra karatA huuN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha zraddhaya paNDitajIkA stutya abhinandana .50 kamalakumAra zAstrI, 'kumuda', khuraI zraddheya paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakA sadA smaraNa kiyA jaavegaa| unhoMne AgamakI rakSA kI hai aura use vikRta honese bacAyA hai / nizcayaekAntakA jo dhuA~dhAra pracAra kiyA gayA usameM sAmAnyajanoMkI bAta hI kyA, acche-acche siddhAntAcArya vidvAna bhI usameM baha gye| vyAkaraNAcAryajIne nimittako akiM citkara batAnevAloMkA DaTakara makAbalA kiyA aura usake lie 'jaina darzanameM kArya kAraNabhAva aura kAraka vyavasthA' granthameM siddha kiyA ki kAryotpattimeM nimitta utanA hI bhAgIdAra hai jitanA upAdAna / upAdAnako nimitta na mile to vaha anantakAla taka upAdAna hI banA rahegA, upAdeya nahIM bana paayegaa| roTIke banane meM ATA upAdAna hai para usameM pAnI, roTI banAne vAlA, urasA, belana, Aga, lakar3I Adi sahakArI kAraNa na mile to ATA trikAlameM roTI nahIM bana skegaa| bhavya jIvako deva-zAstra-gurukA sAnnidhya na mile aura antaraMgameM darzanamohanIyakA upazama-kSaya-kSayopazamakA nimitta na mile to use samyagdarzana anantakAlameM bhI prApta nahIM ho sktaa| isa prakAra vyAkaraNAcAryajIne nimittoMko kAryakArI siddha karake upAdAnopAdeya bhAvakI taraha nimitta-naimittika kAryakAraNabhAvako bhI Avazyaka evaM anivArya siddha kiyA hai| yahI AgamakI prarUpaNA hai| vyAkaraNAcAryajIne apanI kRtiyoM dvArA stutya prayAsa karake Agamako vikRta honese bacAyA hai| ve samAja dvArA avazya abhinandanIya hai / hama unake svAsthya evaM zatAyuSyakI hArdika kAmanA karate haiN| veza, samAja evaM rASTrako anupama vibhUti * zrI bAbUlAla jaina phAgulla, vArANasI * zrImatI puSpAdevI jaina, vArANasI zraddheya 50 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryake agAdha jJAnakI jitanI prazaMsA kI jAya thor3I hai| ve Agama graMthoMke mahAjJAtA aura pArakhI haiM / unakI lekhanImeM bala hai ki kisI bhI prakArakI gutthIko itanI saralatAse Agama pramANoMke AdhAra para akATya banA dete haiM aura viSayakA pratipAdana aisI sUkSma rItise karate haiM ki sAmAnya pAThaka bhI sahajatAse hRdayaMgama kara letA hai| jayapura khAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSA, jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra, jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA jaisI mahAna kRtiyA~ haiM jinakA sabhI kSetroMmeM samAdara haA hai aura unheM yaza bhI milA hai| aura unakI jJAnArAdhanAkI sAdhanA saphala haI hai| yahI nahIM, deza aura rASTra kI sevAmeM bhI ve agraNI rahe haiM yahI kAraNa hai ki ve dhunake pakke, cintanazIla evaM vicAraka hai sAtha hI sahRdaya bhii| sabako apanA banA lenekI unakI kalA bhI anUThI hai| hama logoM ke prati unakA sahaja sneha hai| aise pratibhAzAlI samAjasevI, rASTrabhakta cintaka manISIkA isa abhinaMdana graMtha samarpaNakI belAmeM hRdayase maMgala kAmanA haiM ki ve svastha tathA dIrghAyuSya prApta kara hama sabako mArgadarzana dete raheM tAki dharma, samAja, rASTrakI sevA hotI rhe| isI bhAvanAke sAtha maiM apane zraddhA-sumana, vinayAJjali samarpita karatA huuN|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubha kAmanAeM : 63 ve advitIya vyakti haiM * zrI devendra kumAra jaina, moTaravAle, sAgara pUjya paNDitajIko dinacaryA niyamita hai| unakA vastra-vyavasAya nyAyayukta aura pratyekake lie vizvAsotpAdaka hai| udAratA aura vAtsalya to unameM aise haiM ki ve kabhI unake karane meM cakate nahIM haiM / vidvAnoM ke prati unakA ananya sneha rahatA hai / apane siddhAnta ke ve pakke haiN| jaba merI baccI AyuSmatI nalinIkA vivAha unake majhale putra ci0 viveka kumArake sAtha huA to unhoMne bheMTameM eka rupayA aura eka nAriyala svayaM / tathA anya sabhI barAtIjanoMko bhI eka rupayA aura eka nAriyala mAtra dilaayaa| kyA gRha, kyA dukAna, kyA jIvana-vyavahAra aura kyA dhArmika jIvana sabameM ekarUpatA hai| maiM unheM eka Adarza puruSa mAnatA haiN| unake abhinandanake avasarapara unheM zraddhA-sumana samarpita karatA huA unake zatAyuH hone kI zubha-kAmanA karatA huuN| sahajatA evaM dhIrajako mUrti .zrI lakhamIcaMda siMghaI, ema. kAma., ela. ela. bI. eDavokeTa, khuraI paNDitajI svatantra cintaka aura gambhIra vicAraka haiN| "sukhI jIvanake liye svataMtra vicAra honA cAhiye / " (dArzanika geTe) / svataMtra vicAra hetu niSkarmaNyatAkA tyAga honA Avazyaka hai, jise paNDitajIne apane jIvanameM kabhI nahIM Ane diyA / jIvanameM apanI jagaha na DhUMr3ha pAnevAle AdamiyoMkI pravRttiko paMDitajI ne kabhI phaTakane nahIM diyaa| paMDitajI zarUse bhAratIya rASTrIya kAMgresase sajIva jur3e rahe / svataMtratA-saMgrAmake sainika rhe| maiMne bahuta pAsase paMDitajIke jIvana va niyatako dekhA aura pahacAnA hai, siddhAntoMse samajhautA paMDitajIne sIkhA hI nahIM / bInA-iTAvAkA posTa-Aphisa paMDitajIke nivAsake pAsa rahA aayaa| paMDitajIkA khAtA usameM thaa| khAte se jAlasAjIse kucha rupayA posTa-Aphisa karmacAriyoMne herA-pherI kara diyaa| lambe samayake bAda paMDitajIko patA calA / mujhe vakAlata zurU kiye karIba 3 varSa huye the, paNDitajIne mujhe kAryavAhI vidhigata taurase karane hetu kahA / maiMne unheM Agraha kiyA ki mAtra kucha hI rupayoMkA gar3abar3a huA hai, nyAyAlayameM samaya va paisA donoM kA bhArI kharcA hotA hai / Apako itanA samaya kahA~ hai| paNDitajIne eka hI uttara diyA ki yadi hama kAryavAhI nahIM kareMge to yaha galata Adata na jAne kitane logoMko kSati phuNcaavegii| isaliye mAtra choTI rakama na dekhakara prajAtAntrika praNAlIke svataMtra bhAratameM nyAya va kAnUnakA Dara banA rahe, apaneko kAryavAhI karanA hai / nyAyAdhIza mahodaya zrI e0 ke0 avasthI the, jinake nyAyAlayameM prakaraNa calA / sAkSyameM posTa-Aphisake adhIkSakako kharcA bharanA pdd'aa| vaha kharcA herA-pherI kI gaI rAzise dogunese jyAdA hotA thA, nyAyAdhIza mahodayane bhI paMDitajIse prakaraNa samApta karane hetu sujhAva diyA, kyoMki prakaraNakI viSaya-vastu mAtra choTI-sI rAzi thI, kintu paMDitajIne iMkAra kara diyaa| kevala isaliye ki aisA karane vAloMko bhaviSyameM aisA na ho, isake liye hI mAtra unhoMne kAnUnI kAryavAhI cAhI hai| Age calakara jaba posTaAphisake saMbaMdhita karmacAriyoMko prakaraNameM phasate va naukarIse nikAle jAnekI sthiti dekhI to paMDitajIne kSamA kara diyA aura sArA kharcA va rAzi chor3a dii| karIba 2 varSataka peziyoMmeM AnekI cintA nahIM kI aura prakaraNa vApisa le liyA, yaha vinamratA evaM kSamAkA gaNa paMDitajImeM dekhaa| yaha ghaTanA karIba san 1972 kI hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : sarasvatI-baradaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha isI prakArake aura bhI kaI prasaMga maiMne paMDitajImeM dekhe / dusarI ghaTanA ye hai ki iTAvA (bInA) jaina maMdirakA paMjIkRta nyAsa hai| paMDitajIke sAthameM iTAvAke niSThAvAna samAjasevI siMghaI AnandakumArajI bhI rahe Aye haiM jo nirabirodha nagarapAlikA ke nirvAcita adhyakSa evaM kRSi upaja maMDIke adhyakSa rhe| donoM mahAnubhAvoMne mujhe saMparka kiyaa| maMdira kI 60 ekar3a bhUmipara kabjA va nAmadarja nahIM ho pA rahA thaa| rAjasva vibhAgameM kAnUna kama dravya adhika mahattvapUrNa rahatA hai| paNDitajIko maiMne spaSTa kahA ki kAnUnI sthiti to maMdirake pakSameM pUrI hai kintu bhraSTAcAra ke Age ziSTAcAra kamajora par3a rahA hai| paMDitajI evaM siMghaIjIne kahA ki jo paisA kharca ho jahA~ taka bhI lar3anA par3e kAnunase caleMge, hama loga nijI kharcA kareMge, kintu bhraSTa AcaraNa nahIM kareMge aura na hI zrI jaina maMdirakA eka paisA galata upayoga hone deMge, na hI kSati hone deMge, kAryavAhI kro| maiMne unake dRr3ha vizvAsapara kAryavAhI kii| kucha parezAniyA~ aaii| kintu binA galata rAstA apanAye vijayIzrI prApta huii| paMDitajIko kabhI-kabhI nyAyAlayameM apane nijI kAryase bhI AnA huA dina bhara baiThaneke bAda zAmako pezI bar3hA dI jAtI koI kAryavAhI Age prakaraNameM nahIM hotI kintu paMDitajI ne aisA koI AbhAsa apane AcaraNase nahIM hone diyA, jisase nyAyAlayako yaha bhAsa ho sake ki koI viziSTa prakArakA mahattvapUrNa vyakti paMDitajI haiN| eka bAra jaba jyAdatI mere manako chU gaI to maiMne nyAyAlayako batAyA, jisaparase zrImAn ena0 eca0 khAna sivila jaja mahodayane kSobha prakaTa kiyA aura paMDitajIse Agraha kiyA ki Apako batAnA cAhiye thA, to paMDitajIne apanI laghutA pradarzita karate hue namra va ziSTa dana kara kahA ki nyAyAlayameM sabhI barAbara haiN| Adeza va kAryavAhI meM samaya lagatA hai, choTe-bar3ekA bheda nahIM hotA, use mAnanA hamArA kartavya hai| sAhasapUrvaka dhIraja bhI rakhanA cAhiye, isa prakArakI sahajatA, dhIrajakI mUrti iTAvA-bInA tahasIla khuraI aura buMdelakhaNDakI miTTI meM janme jaina-darzanake mUrdhanya vidvAna, samAjamAnya zrI paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryameM hai jinake dIrgha jIvana evaM svastha rahane hetu maMgala-kAmanA maiM, mere parivArajana, mitragaNa karate haiM / "jainaM jayatu zAsanam" vAtsalya kI vilakSaNa pratimati *zrI sumatiprakAza jaina, sahAyaka prAdhyApaka zAsa0 mahAvidyAlaya, bInA jIvana hai unakA sarala-sarala ___ itanA madhumaya, nizchala adbhuta, ki prakRti svayaM kahatI ghUme vaha haiM kevala eka puruSa, cUMki mere pitAzrI (DaoN. narendra vidyArthI) evaM mAtRzrI (DaoN0 zrImatI ramA jaina) ke prati paNDitajIkA ananya AzISa aura ziSyatvabhAva zurUse hI rahA hai| ataH mujhe bhI bInAmeM paNDitajI aura unake parijanoMse apanatva, sneha aura AzISa milaa| Aja paNDitajI jaisA Atithya aura vidvat premI milanA bar3e durlabha saubhAgyakI bAta hai| jahA~ ve eka vizuddha paNDita tathA vidvAn ke rUpameM jAne jAte haiM vahIM ve eka zuddha zAlIna aura satyaniSTha vyavasAyIke rUpa meM prasiddha haiN| bInA to kyA, Asa-pAsake ilAkoMmeM una jaisA 'ekadAma' evaM sArI vyAvasAyika va sarakArI aupacArikatAoM-deyatAoMkA pUrNa niSThA evaM ImAnadArIse samayapara niyamAnusAra pAlana karanevAlA vyavasAyI nahIM milegaa| unakA pArivArika evaM vyAvasAyika AcaraNa uccastarIya zuddhatA va vizvAsakA pratIka mAnA jAtA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubha kAmanAe~ : 65 merA bInA-pravAsa sukhada aura bhAgyazAlI isIlie hai ki mujhe eka-sAtha do mahApaNDitoM pUjya paNDita baMzIdharajI va pUjya DaoN0 darabArI lAlajI koThiyAkA snehAzISa ghara baiThe hI mila rahA hai| ise maiM apanA saubhAgya mAnatA huuN| meM pUjya paNDitajIke sudIrgha svAsthyakI kAmanA karatA hU~ / merA unheM zat-zat abhivandana * zrI vimala kumAra jaina, gorakhapura siddhAntAcArya paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, zAstrI, nyAyatIrthakI lekhanI yuvAkAlase hI mAnavakalyANa hetu, satat jJAna-varddhana karatI calI A rahI hai / Apa jaina darzanake prakhyAta vidvAn haiN| Aja 85 varSakI AyumeM bhI ApakI lekhanI avirala gatise cala rahI hai| ApakI "jaina-zAsanameM nizcaya aura vyavahAra", "jaina darzana kAryakAraNabhAva aura kAraka vyavasthA". "paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI", "bhAgya aura puruSArtha', Adi aneka maulika kRtiyA~ jaina siddhAntoMkI pradarzikA hai| hama parama pratibhAvAn paNDitajIke dIrghAyukI kAmanA karate hue unake caraNoMmeM sAdara-vandana karate haiN| zraddheya sarasvatIputrako zat-zat praNAma * zrImatI puSpA zAha, bInA AdaraNIya paNDitajI hamAre nanadeU sAhaba haiN| hamAre parivArake zirodhArya haiN| hamAre parivArake ' sAtha unakA sadaiva snehapUrNa vyavahAra rahA hai / unheM niSThAvAn evaM pratiSThAvAn kahanemeM hameM gauravakA anubhava hotA hai| __zokagrasta honepara jaba maiM kabhI unake pAsa jAtI hU~, taba vaha kAphI samavedanA pradAna karate haiN| kisI bhI prakArakA vaimanasya paidA honevAlA prasaMga nahIM AtA tathA sadaiva apane ApameM taTastha rahate haiN| vAstavameM ve vaibhavazIla, vivekazIla evaM vinIta vyaktitvake dhanI haiM, isI kAraNa unake parivArameM sukhada sugandha phaila rahI hai / hamArI nanada lakSmIbAI vAstavameM nAmake hI anurUpa thiiN| vaha paNDitajIke prati baDI hI kartavyaparAyaNA rhiiN| AdaraNIya bhauvAjIke sambandhameM kyA likha, hamAre pAsa paryApta zabda nahIM haiN| hama to yahI zabhakAmanA karo haiM ki ve svastha evaM dIrghAyu hoN| merI hRdayAJjali * DaoN0 kapUracanda jaina, khataulI "koU paMDita bhaye haiM jaina sAhitya ke pragaTAvane khoM aura bhArI bhaye haiM vaza paMDitAI dikhAvane khoN| para sUkhI vidyA jA vyAkaraNa khoM, koU par3hata naMiyA~ vaza baMzIdhara hI bhaye haiM 'jaina vyAkaraNa' ke tAraNe khoN|" pUjya paNDitajIke dIrghAyu jIvanakI koTizaH shubhkaamnaaeN|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha mahAmanasvI vidvadutna * DaoN0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu' adhyakSa-saMskRta prAkRta vibhAga, zAsakIya snAtakottara mahAvidyAlaya, damoha sarasvatI - varadaputra, zraddheya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya apanI Urjasvit kriyAzIlatA, apratima vidvattA, maulika cintanA, yuktyAgama tarka-purassara lekhana kSamatA, nirbhIka vaktRtA, adamya sAhasa, deva-zAstraguru ke prati aTala niSThA, rASTrIya / sArvabhauma vicAradhArA aura tadanurUpa pravRttiyoMse samaveta hone ke kAraNa vigata ATha dazAbdiyoMke jIvanta itihAsa haiM / unake vyaktitva meM tIrthaMkara mahAvIra kA jIvanadarzana, mahAtmA gAMdhIkI rASTrIya preraNA, santapravara gaNezaprasAda varNIkA samAjotthAna aura zikSAprasAra tathA aise hI aneka santoM- manISiyoM ke divya lalAma kRtitvakA cArutama nidarzana huA hai / rASTrIya svAtaMtrya saMgrAmake sajaga praharI aura gambhIra adhyetA zrI vyAkaraNAcAryajIke vyaktitva aura unakI kAryazailI viSayameM yatheSTa jAnakArI mujhe apanI chAtrAvasthAke prAraMbhika dinoM (san 1951) meM hI huI / una dinoM ve akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad ke maMtrI the aura paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya saMyukta maMtrI / vi0 pa0 kAryAlaya sAgara meM kriyAzIla thA / vidvatpariSadke kAryakalApoMko niyaMtrita tathA protsAhita karaneke nimitta ve samaya-samaya para sAgara padhArate the / paM0 pannAlAlajI se vicAra-vimarza karate samaya vyAkaraNAcAryajIkI sUjhabUjha aura saMsthA saMcAlanakI kuzala paddhatise maiM bahuta prabhAvita thA / 1952 meM pUjya varNIjI nainAgirajImeM virAjamAna the / paM0 jI isI samaya vidhAna sabhAke cunAva meM pratyAzI the / hamaloga sAgara vidyAlayakI orase nainAgira gaye the / vahA~ pahu~ce vidvAnoMse pUjya varNIjIne jina guNa-gariSTha zabdoM meM paM0 vyAkaraNAcAryajIke cunAva sandarbhako carcA kI, usase dhvanita huA ki varNI jaise santake manameM 'vyAkaraNAcAryajI kitane gahare paiThe haiM / samAja meM vyApta azikSAke kuhara zikSAkI upekSA, kurUr3hiyoMke vyAmoha aura vizRMkhalita pravRttiyoMse vyAkaraNAcAryajI na kevala cintita rahe haiM, pratyuta inake nirasana hetu unhoMne sadaiva prayatna kiye haiM / vyAkaraNAcAryajIkA 84 varSIya jIvana inhIM pravRttiyoMkA sAMgopAMga pratibimba hai / ve samAja sevA aura rASTra sevAmeM bhI agraNI haiM / samAjake samIcIna vikAsake lie Apane zrI nAbhinandana jaina hitopadezinI sabhA, sanmati pracAriNI sabhA Adi saMsthAoMko saMgaThita karake vidyAprasAra aura saMskAra sRjana kiyA tathA bahuvyayasAdhya gajaratha jaise AyojanoM kI anAvazyakatA / vyarthatA, sAbita kI hai / sarvaprANi-sAmyabhAvake pratipAdaka jainadharma ke anuyAyiyoM meM pArasparika bheda-dassApUjA prakaraNa Adiko dUra karane hetu kaThora prayatna kiye aura unameM acchI saphalatA prApta kI / unake dvArA sampAdita patrikAe~ aitihAsika dastAveja haiM / jainadarzanake mUla tattvoMkI vivecanAmeM bar3hatI huI svecchAcAritAko rokaneke lie Apane samAjako Andolita kiyA, yathArthako nirUpita karanevAle aneka graMtha likhe aura ArSamArga pratipAdaka sAhitya-sRjana meM abhI 84 varSakI vRddhAvasthA meM bhI nirata haiM / vastutaH yaha kArya abhinava aura prakRSTa yogadAna vyAkaraNAcAryajIkA samagra jIvana cintana-lekhana, samAja- rASTra sevA aura svAvalambI vyavasAyase ota-prota hai / zikSA aura lekhanako unhoMne kabhI arthopArjanakA mAdhyama nahIM banAyA hai / aise nirbhIka mahAmanasvI vidvadratnako yadyapi 'siddhAntAcArya' prabhRti sammAnoMse vibhUSita kiyA gayA hai, punarapi unake samagra vyaktitva aura sArthaka sRjanase yugako paricita karAne aura pUjya paM0 jIke divya
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / AzIrvacana, saMsmaraNa, zubhakAmanAe~ : 67 lalAma kRtitvake prati kRtajJatA prakaTa karane hetu unakA akhila bhAratIya abhinandana aura etadartha abhinandana granthakA prakAzana-samarpaNa eka cira apekSita mahanIya kArya hai| maiM, isa avasara para, pUjya paM0 jIke mahanIya yogadAnako gauravapUrvaka namana kara unake cirAyuSkakI kAmanA karatA hU~--'jIvet zaradaH zataM, bhUyazca zaradaH zatAt' iti / jainatattvoMke samIcIna vizleSaka *zrI vijayakumAra malayA, adhyakSa-jaina paMcAyata, damoha zraddheya paM0 baMzIdharajIkI paryAyavAcI bana gayI hai unakI upAdhi--'vyAkaraNAcArya' / ve sarvatra isI sambodhanase pahacAne jAte haiM / unake vyaktitva aura vaiduSyake sRjanameM pUjya varNIjIkA mahattvapUrNa avadAna hai / 'samayasAra' prabhRti ArSa granthoMke hArdako varNIjIne jisa rUpameM vyAkhyAta kiyA, vahI paddhati paM0 vyAkaraNAcAryajIne jaina tattvoMke samIcIna prastutikaraNameM apanAyI hai| paM0 jIkA yaha prayatna jaina saMskRti saMrakSaNako dizAmeM nitarAM abhinandanIya hai| unake prati hamArI koTizaH maMgala kaamnaaeN| krAntikArI vyaktitva .zrI jayakumAra iTorayA, adhyakSa-damoha kirAnA vyApArI saMgha adhyakSa-iTorayA sArvajanika nyAsa evaM upAdhyakSa-damoha jaina paMcAyata dezake anya bhAgoMkI apekSA bundelakhaNDa Aja bhI pichar3A huA hai| abase pacAsa varSa pUrvake isake pichar3epanakI to kevala kalpanA kI jA sakatI hai| kintu Aja jina bAtoMko kalpanAke bala para sAkSAt karanekA prayAsa karate haiM saubhAgyase 'khadyotavat sudeSTAro, hA dyotante kvacit kvacit'-kI bhA~ti una paristhitiyoMke pratyakSa-dRSTA kahIM-kahIM aba bhI virAjamAna haiN| aisI hI vibhUtiyoMmese eka haiM-siddhAntAcArya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya / / rASTrameM mahAtmA gAMdhI, subhASacandra bosa aura sAmAjika dharAtala para kSu0 gaNezaprasAdajI jaise mahApuruSa eka nijI viziSTa zailImeM rASTra aura samAjake utthAnameM juTe the / bundelakhaNDakA jaina samAja bhI sAdhanahIna thaa| zikSAke eka to yahA~ sAdhana hI nahIM the aura phira samAjakA bhI dhyAna isa ora nahIM thaa| hA~, bAha zaukata dikhAvevAle jhUThI mAna pratiSThA vAle kAmoMmeM jarUra hI samAja dattacitta thaa| ataH 50 varNIjIke kAryoko sAmane rakhakara pUjya vyAkaraNAcAryajIne samAjameM alakha jagAyA / yahA~kI samAja gajaratha-AyojanameM bahata dhana vyaya karatI thI, baccoMkI zikSA Adi para usakA dhyAna prAyaH nahIM thaa| phalataH isa bahu vyayasAdhya anAvazyaka Ayojanako samApta karane | sthagita karAne / nizcita antarAlake bAda Ayojita karAneke lie vyAkaraNAcAryajIne suvyavasthita DhaMgase Andolana calAyA / kevalArIke rathoMke samaya unhoMne jo Andolana calAye the aura unameM jo saphalatA milI thI, usakI acchI yAdeM mujhe Aja bhI tarotAjA haiN| kyoMki mere bar3e bhaiyA (sva0) bhAgacandrajI iTorayA, damoha aise sabhI kAryoM meM zraddheya paMjIke sakriya samarthaka aura anuyAyI the| maiM bhI eka nanheM sipAhIkI bhUmikAmeM unake sAtha rahatA thaa| paM0 jIke ina AndolanoMkA prabhAva itanA avazya parilakSita huA ki una dinoM ratha calAne kI gatimeM antarAla A gayA thaa| samAjakA AcAra-vicAra kaisA ho rahA hai aura hamArI prAthamika AvazyakatAe~ kyA hai ? isa ora dhyAna deneke lie aba punaH joradAra AndolanakI jarUrata hai| maiM pUjya paM0 jIkI saMskRti-sevAko atyanta gauravake sAtha praNAma karake bhagavAna jinendra devake zAsanase prArthanA karatA hU~ ki pUjya paM0 jI cirAyu hoM tathA unakA sandeza ghara-ghara pahu~ce /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ve sarvatobhAvana abhinandanIya haiM *zrI vIrendra kumAra iTorayA, maMtrI, jaina paMcAyata, damoha .zrI mahendra kumAra siMghaI, koSAdhyakSa, jaina milana, damoha paraya AdaraNIya sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ne rASTra, samAja evaM jaina sAhityako nirantara sevA evaM upAsanA hetu jo apane jIvanake 60 varSoMse bhI adhikakA samaya pradAna kiyA hai vaha cirasmaraNIya hai| Apake dvArA praNIta grantha evaM sAhitya sudIrgha kAla taka jaina jagata, adhyAtma premI samAja evaM zodha chAtroMko mArgadarzana karate rheNge| kurUir3havAdI prathAoM evaM sAmAjika kurItiyoMkI samApti hetu apane jIvana meM nirantara saMgharSa ApakI eka vizeSatA rahI hai| svataMtratA saMgrAmake daurAna mAtRbhUmikI rakSA evaM rASTrIya bhAvanAoMke vazIbhUta hokara Apame jo saMgharSa kiyA hai evaM varSoM jelakI yAtanAyeM sahana kI haiM ve prazaMsanIya hai, phalataH sampUrNa rASTra ApakI sevAoM kA RNI hai| apanI 84 varSIya unameM bhI Apa lekhana citana adhyayana evaM jJAna-dAnakI jo sevAyeM pradAna kara rahe haiM ve abhinandanIya haiN| ApakA pUrNa jIvana sAdagI pUrNa hote hue bhI jIvana kA hara kSaNa samAja evaM rASTra hetu samarpita hai, ataH Apa sarvatobhAvena abhinandanIya haiM / abhinandana graMtha samarpaNa mAtrase hama ApakI sevAoMse uRNa nahIM ho sakate, yaha to mAtra pratIka hai| Apake evaM Apake kAryoMke prati hamArI apAra zraddhA hai| hamArI zubhakAmanAyeM evaM namana svIkAra kareM / mUlAmnAya-saMrakSaNa hetu sadaiva jAgarUka .siMghaI devakumAra rAMdhelIya adhyakSa, siMghena campAbAI dha0 pa0 siM0 tulasIrAmajaina pAramArthika nyAsa, kaTanI zraddheya paM0 vyAkaraNAcAryajIne AjIvana samAja-sudhAra, samAjotthAna, zikSA-prasAra, saMskRti saMrakSaNa, malAmnAya rakSaNa aura rASTra sevAke mahanIya kArya kiye haiN| isalie maiM anekazaH unake kAryoMkI abhivandanA karatA hU~ aura unake yazasvI doghaMjIvanakI AkAMkSA karatA hU~ unakA koTizaH abhinandana karatA huuN| rASTra bhAratIke sajaga praharI * caudharI zikharacandra jaina, sAhityaratna maMtrI, zrI pArzvanAtha jaina mandira TrasTa, rIThI, kaTanI mAnyavara paM0 baMzIdharajIne zikSA, sAhitya, darzana, samAja sudhAra aura rASTradevatAkI mahatI ArAdhanA kI hai / ve rASTrabhAratIke sajaga praharI haiN| ve cirAyu prApta kara mAnavamAtrake Adarza rheN| unakA koTizaH abhinandana karatA huuN| vinayAJjali .50 amatalAla jaina zAstrI. damoha sarasvatI putra paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, nyAyatIrtha jainadarzana evaM saMskRta sAhityake advitIya vidvAna haiM / Apa jaina samAjameM Adya vyAkaraNAcArya haiN| Apane aneka viSayoMkA gahana cintana kiyA hai| Apake lekha vidvadvarga meM bar3o zraddhAke sAtha par3he jAte hai / Apa ArSamArgAnuyAyI tathA usake samarthaka vidvAn haiM / nizcaya vyavahAra aura kAryakAraNabhAvako lekara Apake jo grantha prakAzita hue ve sarvatra samAdRta hue haiM 84 varSakI avasthA meM bhI Apa yuvAoMke samAna lekhana aura cintanameM jAgarUka hai| abhinandanakI belAmeM maiM Apake prati apanI vinayAJjali samarpita karatA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke prakAzana meM viziSTa Arthika sahayoga denevAle mahAnubhAva zrImatI sudhArAnI jaina, sAgara (dharmapatnI seTha DAlacandra jaina) seTha hukamacandra bamhaurIvAle, sAgara zrI saubhAgyamala jaina, lakhanaU zrI narendrakumAra jaina, haidarAbAda zrImatI zakuntalA, sAgara (dharmapatnI zrI indaracanda jaina) zAha amRtalAla jaina, bInA zrImatI vRjamanI devI, gorakhapura (dharmapatnI rAya devendraprasAda) zrI jayakumAra iTorayA, damoha sva0 zAha nirmalakumAra, bInA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke prakAzana meM viziSTa Arthika sahayoga denevAle mahAnubhAva zAha khUbacandra jaina, bInA seTha mohanalAla barAyaThAvAle sAgara seTha darabArIlAla, D.C.M. vAle sAgara zrI komalacandra jaina, sAgara seTha komalacanda gidavAhA vAle sAgara zrI santoSakumAra jaina, sAgara zrImatI zAntidevI jaina, lakhanaU (dharmapatnI zrI saubhAgyamala jaina) zrImatI kastUrIbAI bar3akula (mAte0 jayaprakAza, vArANasI) zrImatI puSpAdevI jaina, vArANasI (dharmapatnI bAbUlAla jaina phAgulla)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana grantha ke prakAzana meM Arthika sahayogiyoM kI nAmAvalI 5001) seTha mohanalAla bAbUlAlajI dhAmaunI vAle, sAgara 5001) DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA, bInA 3001) seTha devendra kumArajI, moTaravAle, sAgara 3001) seTha hukamacandajI DaoN0 mahendra kumAra jaina, sAgara 3001) zrI narendra kumAra jaina, haidarAbAda ( paM0 bAlacandrajI zAstrI kI smRti meM ) 2100) akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad 2100) zrImatI sudhArAnI jaina, sAgara (dharmapatnI seTha DAlacanda jaina ) 2000) DaoN0 motIlAlajI jaina, khuraI 2100) zrI digambara jaina samAja, 1101) zrImatI sugandhI jaina, bInA 1101) zrImatI nalinI jaina, bInA 1101) zrImatI kiraNa jaina, bInA sTezana maMDI, gaMjabAsaudA 1000) arihanta sTIla eNDa elAyaja limiTeDa, mujaphpharanagara 1101) zrImatI zakuntalA jaina, sAgara (dharmapatnI zrI indaracanda jaina ) 1001) zrImatI tArArAnI khuraI (dharmapatnI sudezacandra jaina ) 70 1) zrI jayakumAra iTorayA, damoha, ( bhAgacandra iTorayA sArvajanika nyAsa ) 551) zrI saubhAgyamala jaina, lakhanaU 550 ) 501 ) zrImatI zAntidevI jaina, lakhanaU (dha0 pa0 saubhAgyamala jaina) zrI zIlacanda jI paToriyA, indaura 501 ) zrI komalacaMda azoka kumAra jaina, pir3aruA vAle, sAgara 501 ) seTha mohanalAla lakhamIcandajI jaina, sAgara 501 ) zrI komalacanda subodha kumArajI, sAgara 501) bra0, paM0 mANikacandajI cavare, adhiSThAtA ma0 bra0 kAraMjA (mahArASTra) 501 ) seTha darabArIlAla, vijayakumAra jaina, sAgara 501) zrI santoSa kumAra jaina, sAgara 500 ) zrI nIraja jaina, satanA 501 ) paNDita bAlacandajI jaina, navAparArAjima 501) zAha amRtalAlajI, pramoda kumArajI, bInA 501 ) zrImatI puSpA zAha, bInA ( mAtuzrI dilIpa, pradIpa, zaileSa, rAjA zAha ) 500 ) zrImatI vRjamanI devI, gorakhapura (dharmapatnI rAya devendra prasAda ) 501 ) zrImatI kastUrIbAI bar3akula, vArANasI ( mAtezvarI jayaprakAza jaina ) 501 ) zrImatI puSpAdevI jaina, vArANasI (dharmapatnI bAbUlAla jaina phAgulla) 501) siMghaI jIvanakumAra aruNakumAra jaina, sAgara 501 ) zrImatI zrIdevI (dharmapatnI siM0 nemicandajI jaina, pathariyA ) 501 ) zrImatI mInA jaina, vArANasI (dharmapatnI narendra kumArajI ) 501 ) zrImatI dharmabhAginI gajAbenajI, bAhubalI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101) zrI suhAgamalajI vakIla, gaMjabAsaudA 101) zrI ratIcandrajI rAmalAlajI, (dvArA zrI hIrAlAlajI jaina) gaMjabAsaudA 101) kSI bAlacandrajI azoka kumAra jaina, gaMjabAsaudA 101) zrI nemIcandrajI vakIla sAhaba, gaMjabAsaudA 101) zrI bhagavAnadAsa RSabha kumArajI jaina, gaMjabAsaudA 101) zrI nannumala ramezacandrajI jaina, gaMjabAsaudA 101) zrI zIlacandrajI jaina, dAlavAle, gaMjabAsaudA 101) bAbU ratanacandrajI vimalacandrajI sarrApha, gaMjabAsaudA 101) zrI gulAbacandrajI dIpacandrajI, gaMjabAsaudA 101) zrI nandakizora jaina prAcArya, gaMja bAsaudA 101) zrI DaoN0 javAharalAla jaina, gaMjabAsaudA 101) zrI rAjakumArajI vakIla, gaMjabAsaudA 101) zrI bAbUlAla jaina, gaMjabAsaudA 101) DaoN0 gulAbacandrajI jaina nogaI vAle, gaMjabAsaudA 101) zrI miThUlAla jaina vakIla, gaMjabAsaudA 101) zrI jinendrakumAra jaina, siranaudA gaMjabAsaudA 151) seTha kodulAlajI, teMdUkher3A 101) zrI zacIndra kumAra modI, teMdukher3A 101) siMghaI dayAcandrajI par3avAravAle, sAgara 151) DaoN0 narendra kumAra jaina, vArANasI 101) zrI kamalacandra vimala kumAra samaiyA, maNDIbAmaurA 101) zrI bAbalAlajI gaDA, maNDIbAmaurA 101) paNDita bAbubAlajI rAjakUmAra, maNDIbAmaurA 101) bhAI khazAlacandrajI kaTharayA, maNDIbAmaurA 101) zrI cunnIlAlajI kaTharayA, maNDIbAmaurA 101) zrI lakhamIcandra pradIpakumAra caudharI, maNDIbAmaurA 101) zrI campAlAla vijaya kumAra nAyaka, maNDIbAmaurA 101) zrI hukamacandra ajita kumAra bar3akula, maNDIbAmaurA 101) zrImatI tArAbAI paToriyA, rAyapura 101) zrI RSabha kumArajI evaM zrImatI snehalatA jaina, khuraI 101) zrImatI candrA seThI (dharmapatnI phUlacandra seThI), khuraI 101) zrI dhannAlAlajI seThI, khuraI 101) zrI jinendra kumArajI gurahA, khuraI 101) caudharI zikharacandrajI sAhityaratna, rIThI 100) zrImatI dhAmIdevo nandalAla jaina, bambaI 101) paM0 vijaya kumAra jaina, zrImahAvIrajI 101) paNDita dulIcandra jaina, bInA 101) zrI zAha premacandra jaina, bInA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke prakAzana meM viziSTa Arthika sahayoga denevAle mahAnubhAva seTha devendrakumAra jaina, moTaravAle, sAgara lAlA zikharacandra jaina, dillI zrI sureza jaina, bhopAla zrI vIrendrakumAra iTorayA, damoha zrI indaracanda jaina, sAgara / siMghaI devakumAra rAMdhelIya, kaTanI zrImatI pUnAbAI jaina, soraI (patnI sva0 zrI parameSThIdAsa koThiyA) zrImatI zrIdevI jaina, pathariyA (dharmapatnI si0 nemicandra jaina) zrImato vimalA jaina, bhopAla (dharmapatnI zrI sureza jaina)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke prakAzana meM viziSTa Arthika sahayoga denevAle mahAnubhAva zrI ratanalAlajI jaina, gaMgavAla, dillI zrI motIlAlajI jaina DholakabIDI, sAgara lAlA zrIcandrajI jaina, mujaphpharanagara (ceyaramaina arihanta sTIla eNDa elAyaja li.) zrI vijayakumArajI malaiyA damoha paM0 bAlacandrajI kAvyatIrtha, navApArA rAjima zrI zIlacandra jaina, paToriyA, indaura
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2100) zrI ratanalAlajI gaMgavAla, adhyakSa di0 jaina mahAsamiti 1501) zrI motIlAlajI jaina Dholaka bIr3IvAle, sAgara 1001) zrI lAlA zikharacandrajI jaina, dillI 501) zrI seTha rajjUlAla bAbUlAla jaina saitapuravAle, bInA 501) zrI surezacandra jI jaina, nainAgiri vAle bhopAla 501) siM0 devakumAra rAMdhelIya, kaTanI 501) zrI vijayakumArajI malaiyA, damoha 500) zrI bAbUlAlajI pahAr3e, haidarAbAda 501) zAha khUbacandrajI, bInA 251) paNDita ravicandrajI jaina, damoha 301) zrI dulIcandajI nAhara, sAgara 201) zrI komalacandajI, damoha 201) zrI mahAvIra prasAda nRpatyA, jayapura 201) paNDita rAjakumArajI zAstrI, nibAI 150) zrI zAnti prasAdajI jaina, Tikaitanagara 151) zrI sureza candrajI jaina, ambikApura 151) zrI pannAlAlajI jaina, ilAhAbAda 151) siMghaI hIrAlAlajI sesaIvAle, bInA 151) zrImatI phulana bAI jaina, bInA 151) DaoN0 narendra kumAra vidyArthI chatarapura vAle evaM sumatiprakAza jaina 151) zrI nirmala kumAra rAjeza kumAra jaina, teMdUkher3A 151) paM0 pUrNacandra jaina sumana, durga 101) paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya, sAgara 101) zrI azoka kumAra phusakele vakIla sadana, sAgara 101) zrI azoka kumArajI zikSaka, gurukula, khuraI (ma0 pra0) 101) zrI nemicandrajI jaina, prAcArya, gurukula, khuraI (ma0 pra0) 101) zrI siM0 rAjeza kumAra jinezvaradAsa jaina, khuraI (ma0 pra0) zrI DaoN0 rAjakumArajI jaina, ema. bI. bI. esa., khuraI 101) zrI siM0 vIrendra kumArajI jaina, khuraI (ma0 pra0) 101) zrI sumata prasAdajI jaina, dillI 100) zrI mevArAmajI jaina, bambaI 101) pro0 nihAlacandrajI jaina, bInA 111) zrI gulAbacandrajI Aditya, bhopAla 101) DaoN0 hIrAlAla jaina, rIvA 101) paNDita gulAbacandrajI 'puSpa' TIkamagar3ha 101) zrI vIrendra pradhAna bhAratIya sTeTa baiMka, sAgara 101) zrImatI somAbAI (dharmapatnI siMghaI bhAgacandrajI, kaTaMgI) 101) zrImatI nanhIM bAI, pathariyA (dharmapatnI hemacandrajI jaina) 101) zrI DA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 ) zrI di0 jaina AcArya saMskRta mahAvidyAlaya, jayapura 101 ) zrI Ara0 sI0 jaina, ujjaina 100 ) 100 ) zrI vijayakumAra pATanI, jayapura zrI premacandrajI, jayapura 101) zrImatI suzIlA jaina, jayapura 101) DaoN0 zItalacandra jaina, AcArya, jayapura 101) DaoN0 sanatakumAra jaina, dhAravAla, jayapura 101) zrI zikharacandrajI jaina, dAlavAle, gaMjabAsaudA 101) zrI padamacandrajI jaina, gaMjabAsaudA 101) zrI prabhudayAlajI jaina, gaMjabAsaudA 101) zrI ratanacandrajI jJAnacandrajI, gaMjabAsaudA 101) si0 lIlAdharajI jaina, maharaunI 101) zrImatI sAdhanA jaina (dharmapatnI zrI rAkezajI ) baksvAhA 101) siM0 zobhArAmajI jaina, sAgara 151) zrI vIrendra kumAra jaina, nIlAmbara, sAgara 101 ) zrI nAthUrAmajI bar3akula, gaMjabAsaudA 151) zrI kapUracandrajI, ghuvArA 151) zrI munnAlAlajI zikSaka, Tokamagar3ha 101) paM0 bAbUlAlajI paThA ( TIkamagar3ha) 101) zrI ratanacandrajI vakIla, TIkamagar3ha 101) DaoN0 kapUracandra surendra kumAra jI jaina, paThA (TIkamagar3ha) 101 ) seTha mahendra kumAra jaina, paThA 101) zrI di0 jaina siddhakSetra, ahAra 151 ) bhagavAna mahAvIra bAla-saMskAra kendra, TIkamagar3ha 51) zrI rAjendrakumArajI siM0 gurukula, khuraI ( ma0pra0) 11) jJAnacandra jI jaina, teMdUkher3A 11) zrI nemIcandrajI jaina zikSaka, teMdUkher3A
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke prakAzana meM viziSTa Arthika sahayoga denevAle mahAnubhAva seTha sanatakumAra jaina, soraIvAle sAgara zrImatI saroja jaina, sAgara (dha0 10 seTha sanatakumAra jaina) zrImato phUlanabAI jaina, bInA DaoN0 mahendrakumAra jaina, sAgara zrImatI sandhyA jaina, sAgara (dha0pa0 DaoN0 mahendra jaina) zrImatI sAdhanA jaina, vakasvAhA (dha0pa0 zrI rAkezakumAra jaina) DaoN. dilIpa jaina, sAgara zrImato AzA jaina, sAgara, (dha0 pa0 DaoN0 dilIpa jaina)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana-paricaya- bheMTa-vArtA vyaktitva tathA kRtitva www.jalnelibrary.org.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private & Personal use only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddheya paNDitajI : eka paricaya * paNDita dulIcandra jaina, bInA kuTumba : eka dRSTi meM zrI baMzIdharajI ke pitAjIkA nAma paNDita mukundIlAlajI thA / vaha tIna bhAI the paNDita mukundIlAla jI sabase choTe the / unase bar3e nannUlAlajI aura sabase bar3e cUrAmanajI the / zrI cUrAmanajIke do putra acchelAlajI aura bhUrelAlajI the / acchelAlajIke do putra the; eka zrI bhaiyAlAlajI tathA dUsare zrI paM0 bAlacandajI, jinhoMne SaTkhaNDAgamake sampAdana aura anuvAdakA DaoN0 hIrAlAlajIke sAtha mahattvapUrNa kArya kiyA thA / unakA svargavAsa apane putroM (narendrakumAra aura surendrakumAra ) ke pAsa rahate hue dinAMka 17-4-89 ko haidarAbAdameM ho gayA / unake tIna putra haiM - rAjakumAra, narendrakumAra aura surendrakumAra / rAjakumAra gvAliyara meM zAsakIya vijJAna kaoNleja meM gaNitakA prophesara hai| anya donoM putra haidarAbAda meM kramazaH DipTI cIpha injIniyara aura apanI phaikTrIke saMcAlaka haiM / bhUrelAlajIke do putra haiM - paM0 dulIcandra (lekhaka) aura phUlacandra / paM0 dulIcandra bInAmeM kapar3ekA vyavasAya karate haiM va phulacandra apanI janmabhUmi soMraI (lalitapura) meM vyApAra karate haiN| paM0 dulIcandrakA eka putra azokakumAra hai, jo bI0 esa0 sI, ema0 e0, ela0 ela0 bI0 hai / vaha sAgara yunivarsiTI meM kucha samaya taka sarvisa karaneke uparAnta bInAmeM hI svatantra vyavasAyarata haiM / tathA phUlacandrake bhI eka putra hai - RSabha kumAra, jo ema0 kAma0, ela0 ela0 bI0 hai, aura indaura meM eka prAIveTa kampanI meM kAryarata haiM / zrI nannUlAlajI ke do putra the--ayodhyAprasAdajI va paM0 zobhArAmajI / paM0 zobhArAmajIne zrI bhA0 di0 jaina tIrthaM kSetra kameTI bambaIke mahopadezakakA kArya kaI varSoM taka kiyA aura usake bAda aneka sthAnoMkI pAThazAlAoM meM adhyApana kiyaa| unake do putra hue- parameSThIdAsa aura sudezacandra / parameSThIdAsakA zAdIke chaha mahIne pazcAt hI svargavAsa ho gayA thA / usakI patnI pUnAbAI paTerA ( ma0pra0) meM zAsakIya kanyA vidyAlayameM adhyApana kArya karate hue riTAyara hokara Ajakala paTerAmeM hI raha rahI haiM / sudeza candra ema0 e0 (hindI) zrI pArzvanAtha di0 jaina gurukula khuraI ( ma0pra0) meM vyAkhyAtA evaM usakI dharmapatnI tArAbAI bhI vahIM zAsakIya kanyAzAlA meM adhyApikA hai / usake tIna putra haiN| ve tInoM injIniyara haiM / unake nAma haiMajita aura Aloka | AjAda, paM0 mukundIlAlajI ke cAra putra hue| kArelAlajI, paM0 hajArIlAlajI, chatArelAlajI aura pa0 baMzIdhara jI / iname Adike tona putroMkA svargavAsa ho cukA hai / kArelAlajokA eka putra thA, jisakA nAma haraprasAda thA / tIna varSa pahale usakA dehAvasAna ho gyaa| dUsare putra paM0 hajArolAlajI the, jo svayaM paNDita, zAstralekhaka aura adhyApaka the / nainAgira, haDuA Adi kaI pAThazAlAoMmeM unhoMne adhyApana kiyA thaa| DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya unhIM ke suputra haiM / paM0 mukundIlAlajI ke sabase choTe suputra haiM--paM0 baMzIdhara jo / inhIM kA yahA~ kucha paricaya prastuta hai / use prastuta karaneke pUrva unakI ekamAtra bahina gaurA bAIkA paricaya de denA Avazyaka hai / gaurAbAIkA sambandha grAma bhaur3I (lalitapura) meM siMghaI pUrNacandrajI ke sAtha huA thA / vaha bar3I dayAlu aura saumyamUrti thIM / sAtha hI bar3I nizchala aura vAtsalyamayI thIM / jaba bhI koI riztedAra bhaur3I pahu~cA ki unakI A~khoMse snehake AsuoMkI jhar3I laga jAtI thI / paM0 baMzIdhara jI, paM0 bAlacandrajI aura paM0 darabAro 2-1
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha lAlajI unake snehake vazIbhUta hokara mahInoM garmiyoMke avakAzameM bhaur3ImeM rahA karate the| mujhe bhI kaI bAra bhaur3I jAnekA avasara milA / unake do putra tathA do putriyA~ hai / unake bar3e putra zrI lIlAdhara va unakI dharmapatnI zrImatI beTIbAI bhI unhIMkI taraha sneha rakhatI haiN| zrI lIlAdharajIne apanI mA~ gaurAbAI evaM pitA zrI pUrNacandajIke svargastha honeke pazcAt apanA nivAsa aba maharaunI (lalitapura) meM banA liyA hai / unake bhI do putra tathA eka putrI hai| eka putra bhAgacandra maharaunImeM hI varNI kaoNlejame adhyApaka hai tathA dUsarA putra uttamacandra bhI gur3hA (lalitapura) meM zikSaka haiM / donoM putra sevAbhAvI evaM karmaTha haiN| dUsarA putra kapUracandra bhI, zAstrI pAsa karake kaI varSoMse azokanagara, ma0pra0 meM adhyApanarata haiN| usake bhI do putra tathA do putriyA~ haiM / putra hemanta va azokakumAra hai / janma: zrI baMzIdharajIkA janma bhAdra zuklA 7, vi0 saM0 1962 meM huaa| pitAkA nAma zrI pa0 mukundIlAlajI aura mAtAkA nAma zrImatI rAdhAdevI thaa| pitAjI usa kSetrake mAne hae vidvAna paNDita, zAstrapratilekhaka aura pratiSThAcArya the / samAjameM jahA~-kahIM jala-yAtrA, siddhacakravidhAna, paMcakalyANaka pratiSThA Adi dhArmika kArya hote the unameM unheM sasammAna AmaMtrita kiyA jAtA thaa| dazalakSaNa (paya SaNa) parvameM bhI zAstra-vacanikAke lie ve samAjake AmaMtraNapara jAte the| unake hAthake likhe hae zAstra Aja bhI kaI maMdiroMmeM upalabdha haiN| loga nyauchAvarake liye unheM likhavAte the / zrI baMzIdharajI jaba tIna mAhake hI zizu the, pitAjIko devane unase chIna liyA thA / jaise-taise mAtAjI zizukA pAlana-poSaNa kara rahI thIM, kintu 12 varSakI avasthAmeM unakA bhI sAyA unaparase uTha gayA / ve abhAvoM meM pale-puSe aura Age bddh'e| janmasthAna : (paMDitajI) baMzIdharajIkA janmasthAna soraI hai, jo bahuta pahale gar3hAkoTA (sAgara) ma0 pra0 kI jAgIra thI aura aba uttarapradezake lalitapura jilekA eka prakhyAta grAma hai| yaha prasiddha saMta zrI gaNezaprasAda varNoM (muni zrI 108 gaNezakIrti) kI janmabhUmi haMserA grAma (lalitapura) se do kilomITara pUrva meM avasthita hai| 1. yahA~ pahale 'sauMra" jAtike AdivAsI rahate the, jo isa grAmake pAsa pAye jAnebAle ghane jaMgaloMmeM upalabdha jar3I-bUTiyoM, acAra, mahuA, gulI, goMda, lAkha, mUsalI Adi vanya vastuoMkA dhaMdhA karake apanI AjIvikA calAte the| ina cIjoMke kharIdadAra vyApArI evaM ThekedAra bhI yahA~ kAphI saMkhyAmeM rahate the| sambhavataH unake nivAsake kAraNa (sauMra + I = sauroMkI AvAsa bhUmi honese) isa grAmakA nAma "sauMraI" par3A hai| 2. kahA jAtA hai ki yahA~ke vyApArI ukta cIjoMko ladarA bailoMpara bahusaMkhyAmeM lAdakara mirjApura le jAte the aura vahA~ke bAjAroMmeM unheM becate the| tathA vahA~se pItala, tAMbe Adike bartana kharIda kara lAte the| aise logoMko 'sauMrayA' kahate the| aba bhI ve yahA~ haiM aura acchI sthitimeM haiN| inameM bahutase mar3AvarA, TIkamagar3ha Adi sthAnoMpara cale gaye haiN| Aja yaha (sauMrayA) unakA vaMza bana gayA hai / para yaha saca hai ki unakA udbhava iso grAmase huA hai| jaise 'khaNDelA' grAmase khaNDelavAla aura 'agrohA' grAmase agravAla mAne jAte hai / golApUrva jAtike 58 vaMzoMmeM yaha bhI eka vaMza hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 3 3. sauraIkA, vyApArika mahattvake alAvA, sAMskRtika mahattva bhI hai| yahA~ candelavaMza rAjAoMke zAsanakAlake do prAcIna maTha (mandira) haiM, jo patthara-hI-pattharake bane haiM aura jinameM eka maTha jainoMkA aura dusarA maTha hinduoMkA hai / jainoMke maTha (mandira) meM abhI bhI khaNDita mUrtiyA~ vidyamAna rahI hai| isake pAsa hI pUjAdike lie upayogameM lAne hetu pattharase majabUta banA eka jalakUpa bhI hai| dekha-bhAla na honeke kAraNa yaha maTha Aja arakSita dazAmeM par3A hai| 4. yaha 'raunI' (rohiNI) nadIke taTapara avasthita hai, jo pAsake bIhaDa jaMgalase nikalI hai aura 'dhasAna' nadImeM jAkara 'kakaravAhA' grAma (lalitapura) ke pAsa milI hai| 5. 'sauMraI' kA eka aura mahattva hai| vaha hai prazAsanika / isake prazAsanake lie rAjAkA vizAla kilA banA hai, jo do ora (pazcima aura uttara) se rauno nadI ke taToMse ghirA hai evaM vistRta aura U~ce Tolepara nirmita hai| kahA jAtA hai ki yaha kilA rAjA bakhatabalIne banavAyA thA, jo zAhagar3ha (ma0 pra0) ke rAjAke adhIna thaa| isa kilese eka rAstA bhUmike andara-hI-andara bagIce meM banI sundara vApikAke lie jAtA hai, jisase rAjAko rAniyA~ vApikAmeM snAna karaneke lie vahA~ jAtI-AtI thiiN| dUsarA rAstA mar3AvarAke kile taka jAtA hai. jo sauMraIse 5 kilomITara hai| kintu aba ye donoM rAste banda haiN| mAlama par3atA hai ki rAjanaitika uthala-puthala hI ina rAstoMke nirmANakA kAraNa rahI hai| 6. kileke pUrvI dvArapara usase lagA haA rAjAke jaina dIvAna dvArA 182 varSa pUrva banavAyA di0 jaina mandira hai, jo vartamAna meM jinapratimAzUnya hai| jJAta nahIM, isameM kitane varSoMtaka pratimAjI virAjamAna rahIM aura kaba kaise vahA~se unheM haTA diyA gayA / mandirake jinapratimArahita ho jAnepara usameM zAsanake dvArA prAimarI skUla lagatA rahA / isI skUla meM hamAre caritranAyakakI prAraMbhika zikSA huI, jo 150-175 varSa vahAM rahA jAna par3atA hai| mandirake sarvathA jIrNa-zIrNa aura khaNDahara ho jAneke kAraNa aba usameM skUla bhI nahIM lagatA / skUla dUsarI jagaha lagane lagA hai / Aja vaha mandira khaNDaharake rUpameM arakSita dazAmeM par3A hai / 7. isa grAmake Asa-pAsa pahale tA~bA aura lohA bar3I mAtrAmeM nikalatA rhaa| aba to kaI varSoMke anveSaNake bAda yahA~ phAsphorasa patthara, jo khAda banAneke kAmameM AtA hai tathA yUreniyama jaisI mahattvapUrNa dhAtukA bhI bhaNDAra bhU-vaijJAnikoM evaM kuzala iMjIniyaroMne khoja nikAlA hai aura bahulatAse usakA kAma cala rahA hai| isase isa grAmakA rASTrIya mahattva bhI bar3ha gayA hai / yaha hamAre evaM dezake lie garva kI bAta hai| isake atirikta simenTakA patthara, sleTakA patthara Adi bhI yahA~ upalabdha huA hai| 8. isa grAmameM vartamAnameM tIna digambara jaina maMdira haiM, 25-30 jaina gharoMke atirikta lagabhaga tIna hajArakI yahA~ AbAdI-janasaMkhyA hai| (1) pArzvanAtha digambara jaina maMdira (jise bar3A maMdira kahA jAtA hai) (2) choTA mandira aura (3) bAjArakA mandira aura tInoM hI bastIke bIcoM-bIca sthita haiN| yahA~ ullekhanIya hai ki DaoN. paM0 darabArIlAlajo koThiyA nyAyAcAryane apanI dharmapatnI sva. camelobAIko smatimeM 4,200/00 rupayoMse bAjArase lekara bar3e mandira aura bar3e maMdirase choTe maMdira taka caur3e-bar3e pattharoMko pharsI bichAkara acchA rAstA banavA diyA hai, jisase Ane-jAnevAloMko bar3I suvidhA ho gayI hai / tathA 2,500/00 pradAnakara bar3e mandirakI chatakA bhI unhoMne jIrNoddhAra karA diyA hai| 9. yaha grAma hai to choTA, lekina isakI eka vizeSatA aura hai| vaha yaha ki yaha prAcya-vidyA prAkRta evaM saMskRtake vidvAnoM(paNDitoM) kI (Akara) khAna hai / vyAkaraNAcAryajI, paM0 zobhArAmajI mahopadezaka
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : sarasvato-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha tIrthakSetra kameTI bambaI, vidyAbhUSaNa paM0 rAmalAlajI pratiSThAratna azokanagara, paM0 paramAnandajI sAhityAcArya bAlAvizrAma ArA, paM0 bAlacandrajI siddhAntazAstrI (siddhAnta granthoMke sampAdaka-anuvAdaka) haidarAbAda, paM0 padmacandrajI zAstrI bar3A malaharA (ma0 pra0) DaoN0 paM0 darabArIlAlajI koThiyA, nyAyAcArya sevAnivRtta rIDara kA0 hi0 vi0 vi0 vArANasI (vartamAna bInA), paM0 gulajhArIlAlajI nyAyatIrtha, sAgara, paM0 dulIcandra zAstrI bInA Adi vidvAna yahIMkI dena haiM aura ve vibhinna sthAnoMmeM samAja evaM sAhitya-sAdhanAmeM saMlagna haiM yA saMlagna raha cuke haiN| isIse kitane hI loga isa grAma soraIko na kevala yUreniyama Adi dhAtuoMkA khAna kahate haiM, apitu AdhyAtmika vidvAnoMkI khAna bhI kahate haiM / yaha bhI ullekha kara denA upayukta hogA ki aba soraIkA yAtAyAta kaThina nahIM rahA / yahA~se lalitapura, sAgara aura bonA Adiko saralatAse A-jA sakate haiN| pakkI saDakeM aura sar3akoMpara calanevAle vAhana pracura mAtrAmeM upalabdha hai| __'jananI janmabhUmizcaya svargAdapi griiysii|' yaha kitanA pyArA vAkya hai / ataeva paMDitajIkI janmabhUmi soraI tujhe zatazaH praNAma / prAthamika zikSA: paNDitajIko prAthamika zikSA sthAnIya prAImarI skUlameM kakSA 4 taka huii| jaba paMDitajI kakSA 2 meM par3hate the taba zikSAdhikArI kakSA 4 ke chAtroMkI parIkSA leneke lie skUlameM aayaa| usane kakSA 4 ke eka chAtrase eka savAla pUchA / vaha usakA uttara na de skaa| yaha bhI vahIM khar3e the / inhoMne usakA uttara de diyaa| isa para zikSAdhikArI bahuta prasanna huA aura inase bolA "tuma par3hAnekI naukarI karanA cAhate ho to hama naukarI de sakate haiN"| inhoMne uttara diyA ki "hama abhI Age par3heMge" / paMDitajI Arambhase tIkSNa buddhi evaM medhAvI chAtra rahe haiN| vArANasomeM uccazikSA : cauthI kakSA pAsa kara Apa apane mAmAke pAsa vArAsivanI (ma0 pra0) cale gye| vahA~ kucha samaya rahe / parantu vahA~ uccazikSAke sAdhana na the| ataeva vahA~se paM0 zobhArAmajIke sAtha sAgara A gaye aura sAgarase pUjya paM0 gaNezaprasAdajI varNI apane sAtha vArANasI le gye| vahA~ syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlayameM unakI chatra-chAyAmeM 11 varSa taka mukhyatayA vyAkaraNa aura sAmAnyatayA sAhitya, darzana aura siddhAntakA ucca adhyayana kiyaa| Apane kisI bhI viSayameM dvitIya yA tRtIya zreNI prApta nahIM kii| prathama zreNImeM hI sabhI viSayoMmeM uttIrNatA prApta kI hai| vyAkaraNAcArya parIkSA to prathama zreNI prAvINya sUcImeM dvitIya sthAnase pAsa kii| ___jJAtavya hai ki soraIse paramAnanda, padmacandra, lokamana, bAlacandra ye bhI usI samaya par3haneke lie vArANasI phNce| inhoMne paramAnanda aura bAlacandase kahA ki hama tInoM tIna viSayoMke AcArya baneM hama vyAkaraNAcArya aura tuma donoM kramazaH sAhityAcArya aura nyAyAcArya / isa taraha hama tInoM eka hI grAmake tIna viSayoMke tIna AcArya ho jaaveNge| inameM paMDitajI vyAkaraNAcArya aura paramAnandajI sAhityAcArya ho gaye / para bAlacandrajI nyAyamadhyamA uttIrNa kara adhyApanaheta pannAlAla di0 jaina vidyAlaya, jArakhI (AgarA) meM cale gaye / ataH ve nyAyAcArya nahIM kara sake, kintu uttarakAlameM ve siddhAntagranthoMke sampAdaka evaM anuvAdaka bane aura uccakoTikA unhoMne baiduSya prApta kiyA evaM jIvanake anta taka jinavANIkI sAdhanA kii| hA~, paMDitajIke vicAra evaM bhAvanAko unhIM ke bhatIje DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyAne avazya 'nyAyAcArya'
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya aura unakA parivAra zrI paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya TRAI zrImatI lakSmI bAIjI (patnI) vyAkaraNAcAryajI ke jyeSTha putra zrI vibhavakumAra jaina aura unakA parivAra
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAcAryajI ke dvitIya putra zrI vivekakumAra jaina aura unakA privaar| vyAkaraNAcAryajI ke tRtIya putra zrI vinItakumAra jaina aura unakA parivAra
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nagari vyAkaraNAcAryajI kI jyeSTha putrI sau. bimalAbAI evaM dAmAda DaoN. motIlAla jaina kharaI (sAgara) tathA unakA parivAra vyAkaraNAcArya kI dvitIya putrI sau. puSpAbAI evaM dAmAda mAsTara munnAlAla jaina TIkamagar3ha (ma.pra.) aura unakA parivAra
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAcAryajI ke bhatIje DaoN. darabArI lAla koThiyA zrImatI camelI bAI (patnI DaoN. koThiyAjI) vyAkaraNAcAryajI ke bhatIje paM. dulIcandra jaina, bInA (ma.pra.) evaM unakA parivAra
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddheya vyAkaraNAcAryajIkI kaniSTha putrI sau0 vaijayantI bAI evaM unake dAmAda DaoN0 hIrAlAla jaina, rIvA (ma0pra0) vyAkaraNAcAryajI ke bhatIje paM0 bAlacandrajI siddhAntazAstrI aura unakA parivAra paNDitajIke jyeSTha bhrAtA sva0 pUjya paM0 zobhArAmajI ke suputra priya sureza - candra jaina, zikSaka apane parivAra ke sAtha
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDitajIke zvasura zAha maujIlAlajI, bInA paNDitajIke kAkA zvasura zAha arjunalAlajI, bInA paNDitajIke kAkA zvasura zAha dayAcandrajI bInA vyAkaraNAcAryajIke jyeSTha bhrAtA paM0 zobhArAmajI, nyAyatIrtha
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 5 karake pUrA kiyaa| itanA hI nahIM, koThiyAjIne zAstrAcArya (jainadarzana), ema0 e0 (saMskRta) aura pI-eca0 DI0 (jaina tarkazAstra) kI parIkSAyeM dekara unameM prathama evaM ucca dvitIya zreNImeM urtINatA bhI prApta kii| kahanA hogA ki ucca zikSA svayaM grahaNa karane aura dUsaroMko usake lie prerita karane meM paMDitajIkI ruci aura dUradRSTi kitanI sArthaka rahI hai| gRhasthAzramameM praveza : jaba paMDitajI vArANasI meM vyAkaraNAcAryake cAra khaNDa uttIrNa kara cake the aura paMcama khaNDakI taiyArImeM saMlagna the| taba saMyogase zAha maujIlAlajI, bInA apane bahanoI siMghaI nanheMlAlajI TopIvAle sAgarake sAtha vyApArika kAryase vArANasI gaye / vArANasI sAtaveM tIrthakara supArzvanAtha aura teIsaveM tIrthakara pArzvanAthakI janmabhUmi hai tathA samAjakA prasiddha syAdvAda mahAvidyAlaya bhI yahIM hai, jahA~ paMDitajI ucca adhyayana kara rahe the| donoM mahAnubhAva donoM sthAnoM ke darzana karate hue sthAdvAda mahAvidyAlaya phuNce| zAhajI apanI lar3akIke lie yogya lar3akekI khojameM the| yahA~ paMDitajIse samparka huaa| donoM mahAnubhAvoMko paMDitajI suyogya jce| ghara Akara aura apane donoM bhAIyoM (zAha arjunalAlajI, va zAha dayAcandrajI, parivAra janoM / tathA riztedAroMse parAmarza karake zAhajIne nirNaya liyA ki apanI lar3akIke lie paNDitajI sabase upayukta aura suyogya lar3ake haiN| phalataH paMDitajIkA sambandha san 1928 meM zAha maujIlAlajIkI supatrI lakSmIbAIke sAtha sampanna ho gyaa| paNDitajIke anurUpa dharmapatnI : yoM to pratyeka puruSakI dharmapatnI usake anurUpa hotI yA bana jAtI hai| kintu paNDitajIkI dharmapatnI zrImatI lakSmIbAI svabhAvataH unakI samAna-guNadharmA thiiN| unameM gAmbhIrya, sahaja sneha, vAtsalya, udAratA, dayAlutA, sahanazIlatA, akrodha, amAna, amAyA, alobha jaise guNa vidyamAna the| asvastha hone para bhI ve paNDitajIkI dinacaryA aura AtithyameM kabhI zaithilya nahIM karatI thiiN| kuTumbiyoM aura riztedAroMke prati unake hRdayameM agAdha sneha evaM Adara rhaa| paNDitajIko yaha bhI patA nahIM rahatA thA ki gharameM kyA cIja hai aura kyA nahIM hai / pairoMmeM kabhI cappaleM nahIM phnii| loga kahate the ki--'dekho, lachobAIko itanI sampanna honepara bhI usakI kitanI sAdI veza-bhUSA hai| pairoM meM cappaleM bhI nahIM pahanatI haiN|" vAstavameM lakSmIbAI satayugI gRhaNI thIM aura svayaM lkssmii| sahanazIlatA evaM kuTumbaprema to itanA thA ki paM0 bAlacandrajI siddhAntazAstrI (bhatIje), DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya (bhatIje), paM0 bAlacandake do baccoM aura eka baccI tathA hamArI (paM0 dulIcandra, bhatIjekI) do bacciyoMkI zAdiyA~ unhoMne apane gharase hI kii| para kabhI anyathAbhAva pradarzita nahIM kiyaa| yaha strIsvabhAvakI dRSTise kama mahattvakI bAta nahIM hai| yaha daivakI viDambanA hai ki ve 58 varSakI AyumeM hI kAlakavalita ho gyiiN| apane pIche ve tIna suyogya putroM tathA tIna suyogyA putriyoMke bhare-pUre parivArako chor3a gii| aisI satayugI devI zraddheyA zrImatI lakSmIbAIko hamAre zatazata namana haiN| parivAra paNDitajIke tIna putra aura tIna putriyA~ hai, jaisA ki Upara ullekha kiyA gayA hai| yaha saMyoga hI hai ki putra-putriyoMkI saMkhyA samAna hai| putra haiM 1. vibhava kumAra (42), 2. viveka kumAra (40), 3. vinotakumAra (32) / vibhavakumAra apane paitrika vastravyavasAyameM saMlagna hai| dUsarA putra viveka kumAra injIniyara
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha hokara vhIkala phaikTrI jabalapurameM kAryarata haiM aura tIsarA putra vinIta kumAra, bar3e bhAIke sAtha vastravyavasAya meM saMlagna hai. isake sivAya vaha bImA, baiMka evaM posTa AphisameM phiksa DipAjiTa karAnekA kArya bhI karatA hai| tInoM patroMke vivAha ho cuke haiN| vibhava kumArakA sambandha seTha bAbUlAlajI sAgarakI putrI sugandhI bAI, vivekakumArakA sambandha seTha devendra kumAra jI sAgarakI putrI nalino bAI tathA vinIta kumArakA sambandha seTha hakamacandrajI sAgarakI putrI kiraNabAIke sAtha sampanna hue haiN| paNDitajIkI tInoM bahue~ bhI putroMkI taraha kartavyaniSTha, sevAbhAvI, vinamra aura AjJAkAriNI haiN| vibhavake eka putra ci0 vIreza kumAra aura pA~ca putriyAM--prIti, dIpti, nIti, smRti aura kRti haiN| vivekakumArase do putra-vizeSa aura kSitija tathA eka putrI-rAMgolI hai / aura vinItakumArake tIna putriyA~-nidhi, sonU evaM gur3iyA hai| paNDitajIkI tInoM putriyoMke bhI sambandha ho cuke haiM / bar3I putrI vimalAbAI (57), kA DaoN0 motIlAlajI khuraIke sAtha, dUsarI putrI puSpAbAI (37) kA mA0 munnAlAlajI TIkamagar3ha aura tIsarI putrI vaijayantIbAI (35) kA DaoN0 hIrAlAlajI rovAke sAtha haA hai| paNDitajIke tInoM dAmAda suyogya aura apane-apane kAryameM rata haiN| madhura evaM snehapUrNa sambandha : paNDitajIke svajana aura parijana sabhIke sAtha madhura evaM acche sambandha haiN| kUTambiyoMke prati jahA~ agAdha sneha hai vahIM sasurAlameM rahate hue apane sasura zAha maujIlAlajI, kAkA sasura zAha arjunalAlajI aura zAha dayAcandrajI tathA cacere sAloM-zAha amRtalAla, zAha khUbacandra, zAha phUlacandra, zAha sva0 nirmalakumAra aura zAha premacandra evaM unake parivAroMke sAtha bhI paNDitajIke snehapUrNa sambandha bane hae haiN| inameM ekamAtra kAraNa unakI lokajJatA, vyavahArakuzalatA aura gambhIratA hai| unakA cintana dUragAmI hai| sasUrAlapakSa bhI paNDitajIkA sadA Adara karatA hai| hameM eka ghaTanA yAda AtI hai / jaba paNDitajI svatantratA-saMgrAmake AndolanameM san 1942 meM jelameM the aura gharapara unake prathama putra sanatakumArakA svargavAsa ho gayA thA, taba paNDita bAlacandrajI zAstrI amarAvatIse isa dukhameM saMvedanA prakaTa karaneke lie bInA Aye aura Ate hI ve bImAra ho gaye / bukhAra ThIka nahIM ho rahA thaa| paNDitajIke sasura zAha maujIlAlajIne apane munIma zrI kanchedIlAlajIko amarAvato bhejakara unake bAla-baccoMko bInA bulavA liyA aura jaba taka unakI tabiyata ThIka nahIM huI taba taka sabhIko apane pAsa rakhakara unakA ilAja karavAyA / jaba unakI tabiyata ThIka ho gayI taba unheM jAne diyA / aisI thI zAha maujIlAlajI kI AtmIyatA aura shRdytaa| abhI bhI zAha parivArake paNDitajI tathA unake kuTumbake sAtha priya sambandha haiM, jo anukaraNIya haiN| vizeSa guNa : paNDitajImeM kucha aise vizeSa guNa haiM jo anya meM prAyaH durlabha hoNge| inameM kuchakA yahA~ digdarzana karAnA Avazyaka samajhatA hU~-- (ka) svAbhimAna--paNDitajI vyAkaraNAcArya hue hI the ki unheM sthAnakavAsI sAdhuoMko adhyApana karAneke lie vyAvara (rAjasthAna) se AmantraNa aayaa| ve vahA~ gaye aura pahale dina unheM thor3A pddh'aayaa| isapara eka mahArAja bole--'paNDitajI, itanA hI pddh'aayeNge| Apase pahaleke paNDitajI to do-tIna ghaNTe subaha aura itane hI samaya zAmako par3hAte the / "paNDitajIne kahA ki--"Apane itanA par3ha karake bhI kucha nahIM par3hA / isaprakArake par3hane-par3hAnese kyA lAbha / kucha anubhava aura manana bhI honA cAhie / yadi Apako pUrvavat
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ vyaktitva tathA kRtitva : 7 par3hanA hai to Apa kisI aura vidvAnko bulA leN| hama to isI prakAra pddh'aaveNge|" basa, usa dinake bAda sabhI sAdhu paNDitajIse yathocita Adara karate hae par3hane lage / paNDitajIke adhyApanase sabhI sAdha anubhava karane lage ki paNDitajIke adhyApanase hamArI vyutpatti aura viziSTa jJAna haA hai| sabhI mahArAja saMtuSTa aura prasanna the| yaha thA paNDitajIkA svAbhimAna / aise aneka prasaMga unake jIvanase jur3e hae hai| (kha) vyavahArameM kaThoratA, kintu saccAI-paMDitajI vyavahArameM kaThora haiM, para saccI bAta kahanemeM ve saMkoca nahIM krte| unheM mIThI, kintu jhaThI bAta yA cApalUsIse behada napharata hai| unase bAtacIta karanevAlA vyakti kucha samaya samajhatA hai ki paNDitajIne itanA bhI lihAja nahIM kiyaa| kintu vizeSa paricayameM Anepara vahI vyakti svIkAra karatA hai ki yaha siddhAnta aura nItikI bAta hai, jo sabhIke lie anupAlanIya hai| yaha satya hai ki "hitaM manohAri ca darlabhaM vacaH / " bAta hitakArI bhI ho aura manohArI bhI ho. darlabha hai| kaI loga to yahA~ taka kaha uThate haiM ki "Apa bahata rUkhe haiN|" kintu paNDitajI usakI bhI paravAha nahIM karate / aura yathArtha kahanepara dRr3ha rahate haiM / (ga) vyavasAyameM eka bAta--jaba paNDitajIne kapaDekA vyavasAya Arambha kiyA to unhoMne kapar3A becane meM "eka bAta" (eka bhAva) kA siddhAnta sthira kiyaa| kaI logoMne kahA ki "paNDitajI, Apa eka bAtake siddhAntapara caleMge, to dukAna nahIM calegI aura na Apa saphala ho paayeNge|" paNDitajIne kahA ki "dukAna cale yA na cale / hama siddhAntakA parityAga nahIM kreNge| dukAna vizvAsapara calatI hai aura grAhaka vizvasta hokara khriidegaa|" phalataH paNDitajI "eka bAta" ke siddhAntameM pUrNa saphala hue| grAhakoMkA vizvAsa jama gyaa| Aja sthiti yaha hai ki arddha zatAbdI ho gayI aura unakA vastravyavasAya dasa gunA ho gayA aura dukAnakI vizvasanIyatA sarvatra ho gyii| unake putra bhI uso siddhAntapara cala rahe haiN| nambara do kA koI kArya nahIM hotA / selsa Teksa AphIsara eka to AtA nahIM aura Aye bhI to khAlI hAtha calA jAtA hai| use ghUsa dene jaisA prazna hI nahIM uThatA / dukAna, ghara AdikA sArA kArya eka nambarameM hI hotA hai| khAte bahI Adi saba sahI rahate haiN| (gha) kartavyaniSThA aura naitikatA-paNDitajIne sAmAjika evaM dhArmika saMsthAoMmeM dIrghakAla taka kartavyaniSThA aura naitikatAke sAtha mAnada sevAyeM kI haiN| sthAnIya zrI nAbhinandana digambara jaina hitopadezinI sabhA dvArA saMcAlita mandira aura vidyAlayake mantrI padase lagabhaga 18 varSa taka unakI sucAru rUpase sevA kI hai / usa samaya jo mandira aura vidyAlayakA kArya avyavasthita thA use pUrNarUpase vyavasthita bnaayaa| kabhIkabhI paNDitajIko saMsthA kArya se sAgarako adAlatameM jAnA par3atA thaa| usa samaya Apa geMDAjIkI dharma meM Thaharate the aura vahA~se paidala kacaharI jAte the| vahA~ jaba klarkase saMsthAke kAryake sambandhameM bAta kI to vaha kucha rupayA mA~gane lgaa| paNDitajIne use isa taraha DAMTA ki vaha bhayabhIta ho gayA aura kSamA mAMgakara usane tatkAla kArya kara diyaa| isake bAda jaba-jaba paNDitajIko kacaharI jAnA par3A, taba-taba usa klarkane unake kAryako prAthamikatA dI / Aja bhI hama dekhate haiM ki ve kartavyaniSThA aura naitikatAse apane jIvanako saMjoye hue haiN| (Ga) samayake pAbanda-paNDitajI samayake niyamita haiN| mandira, svAdhyAya, dukAna, bhojana, zayana, lekhana aura bAhara gamana Adi unakA samayabaddha hai| bAhara jAnA yA AnA hai to paNDitajI samayapara sTezana pahu~ca jAyeMge / gAr3I bhale hI leTa Aye yA jAye / yahI unakI samayaniyamitatA sabhA-sosAyaTiyoMkI hai| unake kAryakramoMmeM vilamba ho sakatA hai para paNDitajIke unameM zAmila honemeM bilamba nahIM hotA / yaha kahanA cAhie
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha ki unakI pUrI dinacaryA ghar3IkI suIke anusAra ba~dhI huI hai / ghar3I banda ho sakatI hai para unakI dinacaryA meM koI antara nahIM pdd'egaa| paNDitajI eka-eka minaTa samayakI kadra karate haiM / yadyapi subaha-zAma unakA aba TahalanA chUTa gayA, phira bhI ve gharapara kamare meM yA bAhara gailarImeM ghUma lete haiM / phalataH Aja 85 varSakI avasthAmeM bhI unakA mastiSka, indriyA~, mana aura zarIra svastha evaM niroga hai / (ca) rASTrIya aura sAmAjika sammAna - san 1942 ke 'bhArata chor3o Andolana meM Apane bhAga liyA aura giraphtAra hokara sAgara, nAgapura tathA amarAvatIkI jeloMmeM dasa-paune dasa mAha rahe / antameM Apako nirdoSa ghoSita kara chor3a diyA gayA / phalataH 15 agasta, 1972 meM Apako svataMtratA saMgrAmameM smaraNIya yogadAnake upalakSya meM rASTrakI orase bhUtapUrva pradhAnamantrI zrImatI indirA gAMdhIne sasammAna tAmrapatra bheMTa kiyA aura " svatantratA senAnI" ke rUpameM prathama zreNIke do TikaToMkA pAsa bhI Apako milA / tathA pradeza aura kendrakI orase peMzana bhI milatI hai / san 1974 meM bhagavAna mahAvIrake 2500 veM nirvANa mahotsavapara Apako bhArata ke pUrva uparASTrapati mAnanIya zrI bI0 DI0 jattI dvArA prazastipatra, siddhAntAcAryakI upAdhi aura 2,500/- rupayekI sammAna-nidhise vIra nirvANa bhAratIkI orase sammAnita kiyA gayA hai / (cha) svatantra cintaka aura lekhaka -- Apa svatantra cintaka aura gambhIra vicAraka honeke sAtha utkRSTa lekhaka bhI haiM / Apako AgamakA pUrNa pakSa hai / jayapura (khAniyA) tattvacarcA meM Apane Agama-pakSakI orase pramukha bhAga liyA thA / jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra, jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA Adi kaI mahattvapUrNa grantha Apane likhe haiM, jinakA samAja meM sarvatra Adara huA hai / ye sabhI grantha prakAzita haiM / paNDitajI ke viSaya meM hama antameM itanA hI kaheMge ki ve eka aise santulita vacanabhASI, kattavyaniSTha, naitika AcAravAn, Thosa cinta ka-lekhaka, rASTrasevaka, samAja-sevaka aura sAdhaka - puruSa haiM, jo sadA smaraNIya evaM abhivaMdanIya rheNge| mujhe to unase bahuta kucha milA hai / maiM unheM antaHkaraNase praNAma karatA huA lekhanI ko yahIM virAma detA hU~ / MAURA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMzAvalI paradAdA zrI cUrAmana jo zrI nanheMrAma jI mukundIlAla (rAdhAbAI) zrI acchelAla jI zrI bhUrelAla jI beTI bAI ayodhyA prasAda zobhArAma kArelAla hajArIlAla (pyArI bAI) / (ciroMjIbAI) haraprasAda chatArelAla baMzIdhara (lakSmIbAI bhaiyAlAla bAlacandra (zyAmA) saganA nanhIM dhanaprasAda komalacanda rAmaprasAda kapUracanda darabArIlAla mulAbAI (camelIbAI) (mainA) narendrakumAra rAjakumAra rAjakumAra (saralA) narendra surendra (sUryaprabhA) (aMjanA) zakuna (kuMdanalAla) amita AzISa manISa pIyUSa jainamatI suSamA manISa parameSThI dAsa (pUnAbAI) kamalezvara akhilezvara rAjezvara namutA amRtA sudezacanda (tArAbAI) kezarabAI prabhAdevI (lakSmIcanda) (abhayakumAra) AjAda kumAra anila dIpti (niraMjana) sunItA ajita kumAra abhilASa Aloka kumAra kalpanA zAlinI vaMdanA satyendra arcanA kalpanA jitendra maMjU dulIcanda (nArAyaNI) phalacandra (jamanA) bar3IbAI sumitrAbAI (dhurakelAla) (vindrAvana lAla) suzIla vibhava kumAra viveka vinIta vimalA puSpA baijayantI (sugaMdhI) (nalinI) (kiraNa) (motIlAla) (munnAlAla) (hIrAlAla) -- RSabha camyA azoka kAntA bhAgacanda (uSA kiraNa) munnI zAnti saralA nirmala zrIbAI / sAdhanA | vimlaa| vijaya campA | | rAjo snehA anujA manISA lavalI nirdeza :( nidhi sonU gur3iyA himAMzu sudhAMzu priyaMkA nIti prIti rAMgolI dIpti vizeSa kSitija boreza smRti kRti ) koSThakameM pati-patniyoMke nAma diye haiN| abhinaMdana manoja guNamAlA mukeza bhAgyavatI manISA sulocanA manItA abhaya zreyAMza
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMzAvalI paradAdA zrI nanheMrAma jI mukundIlAla (rAdhAbAI) la jI beTI bAI ayodhyA prasAda zobhArAma kArelAla hajArIlAla chatArelAla baMzIdhara gaurAbAI (pyArI bAI) | (ciroMjIbAI) (lakSmobAI) (siM0pUrNacandra haraprasAda saganA nanhIM dhanaprasAda komalacanda rAmaprasAda kapUracanda darabArIlAla mulAbAI (camelIbAI) narendrakumAra rAjakumAra kezarabAI lIlAdhara kapUracanda zAMtibAI zakUna (kuMdanalAla) janamatI suSamA manISa parameSThI dAsa (pUnAbAI) sudezacanda (tArAbAI) kezarabAI prabhAdevI (lakSmIcanda) (abhayakumAra) AjAda kumAra anila dIpti (niraMjana) sunItA ajita kumAra abhilASa Aloka kumAra kalpanA zAlinI maMjU vaMdanA satyendra arcanA kalpanA jitendra DobAI sumitrAbAI burakelAla) (vindrAvana lAla) bhAgacanda suzIla vibhava kumAra viveka vinIta vimalA puSpA baijayantI (sugaMdhI) (nalinI) (kiraNa) (motIlAla) (munnAlAla) (hIrAlAla) zAnti nirmala campA vijaya prIti rAMgolI vizeSa dIpti nidhi sonU gur3iyA sudhAMzu kSitija nIti voreza abhinaMdana manoja guNamAlA mukeza bhAgyavatI manISA sulocanA manItA abhaya smRti zreyAMza kRti ) koSThakame pati-paliyoMke nAma diye haiN| za:(
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntAcArya paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya ke kucha avismaraNIya kSaNoM kI citramaya jhA~kI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ .
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddheya paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya, bInA zrImatI sva0 lakSmI bAI (dha0 pa0 paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyAgrahIke rUpameM vyAkaraNAcAryajI zrAvastI vi0pa0 ke adhyakSake rUpameM zrI paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya wa libai vyAkaraNAcAryajI jayapura khAniyA tattvacarcAkI samIkSAke lekhanameM vyasta / vyAkaraNAcAryajI svAdhyAyameM tallIna haiN| ..
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruNAM-guru paM0 gopAladAsajI vairayA janmazatAbdike samAroha-avasara para samasta bhAratavarSIya digambara jaina vidvAnoM aura zrImantoMke sAtha prathama paMktimeM vi0pa0 ke adhyakSa paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, sAha zAntiprasAda, sara seTha bhAgacandrajI sonI, paM0 kailAzacandrajI, paM0 phalacandrajI zAstrI, bra0 ratanacandrajI mukhtAra, pro0 khuzAlacandrajI gorAvAlA, DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA Adi / paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSadkI kAryakAriNI tathA ga0 varNI jaina graMthamAlA samiti, vArANasIkI baiThakoMmeM sammilita sadasyagaNake sAtha (1965-66 )
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAcAryajI vIra nirvANa bhAratI meraThakI orase sammAnanIya uparASTrapati zrI vI Do0 jattI dvArA sammAnita evaM puraskRta vyAkaraNAcAryajI sAgara-vAcanAme vidvatpariSadke adhyakSa DaoN0 darabArIlAla koThiyA dvArA vidvatpariSadakI orase 'jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra' kRtike lie puraskRta evaM sammAnita .
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ www dhAraNa kiyA aura rahara saMskRta cArya kI upAdhi dekara Apake hAla yoM ko dUra kiyA sAgara meM dharma ke ..aura kA gahana adhyayana kiyA ravA dharma yoga diyaa| gAM jAna-ana vyAkaraNAcAryajI sAgara vAcanAmeM munisaMgha samitiko orase usake adhyakSa si0 jIvanakumAra dvArA sammAnita byAkaraNAcAryajI sAgara vAcanAmeM sAgara-samAjakI orase usake adhyakSa zrI sAgaracandra divAkara dvArA sammAnita
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAcAryajIko sAgara-vAcanAke avasarapara sAgara samAja dvArA diyA jA rahA sammAna patra samAjake pratiSThita vidvAn paM0 jaganmohanalAlajI siddhAntazAstrI par3ha rahe haiN| aura jaina dharma pUjya AcArya vidyAsAgarajIke sannidhAnameM huI sAgara-vAcanA varNI bhavana, morAjImeM Ayojita vidvatsammAna samArohameM sammAnita vyAkaraNAcAryajI apane sammAnapara kRtajJatA prakaTa karate hue| .
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sivanI-adhivezanameM vyAkaraNAcAryajI adhyakSIya bhASaNa karate hue| sivanI adhivezana san 1965 nivartamAna adhyakSa nemicandrajI jyotiSAcArya aura nirvAcita adhyakSa paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgara-vAcanAmeM sammilita vidvAnoMke sAtha vyAkaraNAcAryajI prathama paMkti meM AsIna hai| zraddheya vyAkaraNAcAryajI apane bhrAtRvya DaoN0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcAryake sAtha .
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ h har syAdvAda parivAra syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlaya vArANasIke bhUtapUrva evaM vartamAna chAtra tathA adhyApakagaNa, 1965-66 vyAkaraNAcAryajI prathama paMkti meM dAyeM se chaThe sthAna para / 898 nong Vive Hh m 22-10-63 se 1-11-63 taka jayapura khAniyAmeM Ayojita tattvacarcAmeM sammilita tyAgIvarga, vidvadvarga aura zreSThivarga vyAkaraNAcAryajI pahalI paMkti meM dAyeM se tIsare sthAna para AsIna haiM /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ghara sandIlAla babanavajavana nAsta sarakAra svataMtratA ke paccIsaveM varSa ke avasara para svataMtratA saMgrAma meM smaraNIya yogadAna ke liye rASTra kI ora se pradhAna maMtrI zrImatI iMdirA gAMdhI ne yaha tAmrapatra bheMTa kiyA zrI baMzIdhara mukundIlAla 15 agasta 1977 24 dhAvana 1894 kAma zraddheya vyAkaraNAcAryake sammAnameM vora nirvANa 2500veM mahotsava para san 1974 meM vIra-nirvANa-bhAratI dvArA diyA gayA prazasti-patra Powe: 1 mane .
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 1.1 agastase 15 agasta 1989 taka Ayojita sampAdaka-maNDalako baiThakameM sampAdaka-maNDala abhinandana-grantha kI sAmagrIke vAcanameM vyasta /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkSAtkAra DaoN0 koThiyA aura vyAkaraNAcArya * DaoN0 darabArIlAla koThiyA, bInA [ abhinandanIya siddhAntAcArya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya rASTra evaM samAjake una variSTha manISiyoMmeM haiM, jinakI rASTrasevA evaM saiddhAntika pakaDa bahuta gaharI hai aura jo sAmAjika, sAMskRtika evaM sAhityika pravRttiyoMmeM bhAga leneke sAtha 'svataMtratA senAnI' bhI hai| hAlameM Apase hamane jo sAkSAtkAra liyA vaha mahattvapUrNa evaM jJAtavya honese yahA~ diyA jAtA hai| --pra0 sa0 ] ko0 : svataMtratA-AndolanameM ApakI pravRtti kaise huI ? vyA0 : maiM sana 1920 ke anta meM saMskRtakA adhyayana karaneke lie pUjya gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAryake, jo bAda meM apanI antima avasthAmeM muni zrI 108 gaNezakIrtike nAmase digambara sAdhu ho gaye the, sAtha vArANasI gayA thA aura unakI chatrachAyAmeM rahakara syAdvAda digambara jaina vidyAlayameM san 1931 ke apraila taka maiMne saMskRtakA adhyayana kiyaa| dezameM svatantratA Andolana cala hI rahA thaa| ataH mere antaHkaraNameM dezakI svataMtratAkI bhAvanA jAgRta huii| yataH usa samaya maiM adhyayanarata thA, isalie icchA rahate hue bhI svatantratA AndolanameM maiMne bhAga nahIM liyaa| usake pazcAt san 1935 taka sthira hokara nahIM raha skaa| san 1935 ke antameM bInA (ma0 pra0) meM kapar3ekA vyApAra prArambha kiyaa| taba kAMgresakA sadasya banakara usa samayake vAtAvaraNameM kAMgresakI nItike anusAra pravRttiyA~ karatA rahA aura san 1942 meM 'bhArata chor3o' AndolanameM kUda pdd'aa| aura jaba mahAtmA gAMdhI sahita kAMgresa kAryakAriNIke sabhI sadasya giraphtAra kara lie gaye, taba Andolanase sampUrNa deza achatA na raha skaa| bInAke gAMdhI mAne jAnevAle zrI nandakizora mehatA sarvaprathama giraphtAra kara lie gye| usake pazcAt merI giraphtArI ho gayI aura mujhe sAgara (ma0 pra0) jela meM bheja diyA gyaa| ko0 : sAgara (ma0 pra0) jelameM Apa kaba taka rahe aura anya jailoMmeM kahA~-kahA~ rahe ? unake kucha anubhava bhI batAIye? vyA0 : sAgara jelameM karIba ATha dina rahA aura usake bAda mujhe kaI AndolanakAriyoMke sAtha nAgapura seMTrala jelameM bheja diyA gyaa| usa samaya paM. ravizaMkara zukla aura paM0 dvArikAprasAda mizra jaise aneka madhyaprAntIya netA bhI usI jelameM the| jelakA vAtAvaraNa bahuta acchA thA / samaya bhI acchI taraha bIta rahA thA / aura bhI AndolanakArI usa jelameM Ate rhe| sabhIko DiTeMzanameM rakhA gyaa| dhIredhIre kesa calanekI prakriyA cAlU huii| mujhe bhI kesa calAneke irAdese karIba sAr3he chaha mAsa bAda sAgara jelameM pratyAvartana (vApisI) kara diyA gyaa| majisTreTane mujhe tIna mAha kaidako sajA dii| taba jela adhikAriyoMne aneka vyaktiyoMke sAtha amarAvatI jelameM bheja diyA / vahA~ mAsUma alI jelakA suparinTenDenTa thA, jo bahata kara thaa| usane sAgarake paM0 jvAlAprasAda jyotiSI va padmanAbha telaMgako gunAhakhAne meM pahale hI bheja diyA thA / 2-2
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha jisa dina hama loga amarAvatI jela meM pahu~ce, usa dina zanivAra thA / dUsare dina ravivArakI chuTTI thI / hama sabhI vyakti zrI jvAlAprasAda jyotiSI aura padmAbha tailaMgake prati sahAnubhUti pradarzita karane ke lie eka sAtha baiThe tathA apanA bhaviSyakA kAryakrama nirdhArita karanekI bAta hama logoMne socI / saba logoMne eka svarase paM0 jvAlAprasAda jyotiSI aura padmanAbha telaMgako gunAhakhAne bhejane ke virodhameM kAryakrama nirdhArita karanekA nirNaya kiyaa| yaha to ThIka thA, para maiMne sabake sAmane yaha bAta rakhI ki sabhIko vyaktigata haisiyata se bhI virodha karane ke lie taiyAra rahanA cAhie, to sabhI pIche haTa gaye / somavArake prAtaH jisa samaya suparinTenDenTa AnevAlA thA, usake pahale, mujhe aura zrI harSacanda mArauThI damohavAloMko chor3akara sabhI supari0 ke kAryakramameM sammilita honeke lie vairakase bAhara A gaye aura usake AdezakA pAlana karane lage / isake pazcAt jelarake sAtha supari0 bairaka meM AyA aura mujhase kahA ki 'kAryakramameM kyoM sammilita nahIM hue, kyA tumheM gunAhakhAne meM jAnA hai ?" maiMne uttara diyA ki maiM zrI jvAlAprasAda jyotiSI aura padmanAbha tailaMgako gunAhakhAne meM bhejane kA virodha karatA hU~ / taba usane jelarase kahA ki inheM gunAhakhAne meM bheja do| phira mArauThIjIke pAsa vaha pahu~cA aura kahA ki tuma bhI gunAhakhAne meM jAnA cAhate ho / unhoMne uttara diyA ki jahA~ cAho vahA~ bheja do / maiM bhI jvAlAprasAda jyotiSI aura padmanAbha telaMgako gunAhakhAne meM bhejane kA virodha karatA hU~ / ' isa taraha hama donoMko gunAhakhAne meM bheja diyA gayA aura Age calakara hamArI 'bI' klAsakI sabhI suvidhAyeM chInakara 'sI' klAsameM parivartita kara dI giiN| tIna mAha kaidakI sajA pUrI honepara jelake niyamoMko tor3aneke AdhArapara jelake andara hI majisTraTako bulAkara kesa calAyA / hamane jamAnata para chUTane kI darakhvAsta dI, jise majisTreTane asvIkAra kara diyA / taba hama donoMne amarAvatI meM raha rahe apanI sambandhiyoMke pAsa saMdeza bhijavAyA ki jamAnatake lie sezana korTameM jamAnata svIkRta karaneke lie darakhvAsta denekI vyavasthA kro| hama logoMkI jamAnata svIkAra kara lI gayI aura hamAre bhatIje paM0 bAlacandra zAstrI, amarAvatIke pratiSThita siMghaI pannAlAlajI raIsa - ko, jo jamAnatadAra the, sAtha lekara jela Aye / sAthameM mArauThIke jamAnatadAra bhI the| ina sabako jela phATakapara cAra-pA~ca ghaNTe intajAra karanA par3A, taba kahIM zAmako 5 baje hama logoMko jamAnatapara chor3A gayA / jelase bAhara Anepara kesa Age bar3hA / usameM hamalogoMke vakIlane, jinakA nAma maiM bhUla rahA hU~, binA phIsa lie kesa lar3A / pariNAma yaha huA ki adAlatane hama donoMko nirdoSa ghoSita kara chor3a diyA / ko0 : svatantratAse sambandhita aura usake bAda utpanna paristhitiyoMke sambandha meM Apake kyA vicAra haiM ? vyA0 : svatantratA Andolana meM yadyapi dezavAziyoMne niHsvArtha bhAva se bhI bhAga liyA thA, parantu usa samaya kAMgresake jo cunAva hote the, unameM kAMgresIjana prAyaH anaitika hathakaNDe apanAkara saphalatA prApta kara lete the / aisI ghaTanAyeM hamezA hotI hI rahatI thiiN| maiM aisI bAtoMkA virodha bhI karatA thA / para kAMgresake ucca padAdhikArI bhI usako upekSita kara dete the / ye bAteM rAjanaitika netAoMke bhAvI AcaraNoMkA saMketa thIM / aisI hI eka ghaTanA mere sAtha huI thI / bonAkI nagara kAMgresa kameTI ke sadasyoMne sarvasammatise madhyaprAntIya kAMgresa kameTIkI sadasyatA ke lie mere na cAhate hue bhI mujhe ummIdavAra
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 11 ghoSita kiyA thaa| para jilA kAMgresa kameTIke padAdhikAriyoMke kahanepara eka anya vyakti ummIdavAra bana gayA thA, jisake kAraNa matadAna huA aura usameM anucita tarIke bhI apanAye gaye / hAMlAki maiM saphala huA, kyoMki mere pakSameM zrI nandakizorajI mehatAne bar3I mehanata kI thI / Aja dezakA jo rAjanaitika gaMdA vAtAvaraNa cala rahA hai, usakA kAraNa yahI hai ki loga apanI svArtha siddhi ke lie dezakalyANakI upekSA kara rahe haiM / jo zAsana pArTI hai vaha apanI svArthasiddhike lie galata tarIke apanA rahI hai aura dUsarI rAjanaitika pArTiyA~ bhI sattA pAneke lie galata tarIke apanAne se nahIM cUka rahI haiN| ise dezakA durbhAgya hI kahA jA sakatA hai| Aja jo samUcA deza bhraSTAcArameM DUbA huA hai vaha isIkA pariNAma hai / ko0 : Apako dRSTimeM use dUra karanekA kyA koI upAya hai ? vyA0 : svatantratA prApta honepara mahAtmA gA~dhone kAMgresI netAoMko yaha sujhAva diyA thA ki kAMgresakA rAjanItika svarUpa samApta kara diyA jAye / use kevala loka-saMsthA hI banI rahane diyA jAye / parantu kAMgresI netAoMne mahAtmAjIke usa sujhAvako asvIkRta kara diyA thA / yadi mahAtmAjI ke sujhAvako tatkAlIna kAMgresI netA svIkAra kara lete, to mujhe vizvAsa hai ki rAjanItika pArTiyA~ aura deza patanakI ora nahIM jaate| Aja eka upAya sambhava hai ki zAsaka pArTI apaneko sudhAre to dUsarI rAjanaitika pArTiyA~ aura deza sudhara sakatA hai / sudhAra Uparase hI ho sakatA hai, nIcese nahIM / ko0 : kyA Apane sAmAjika, sAMskRtika aura dhArmika gatividhiyoMmeM bhI bhAga liyA hai aura ve kauna kaunasI haiM ? vyA0 : hA~, liyA hai| prathamataH dassA pUjAghikArako le leN| samAja meM yaha prathA cAlU rahI hai ki koI vyakti vidhavA-vivAha kara le, to use jAtise bahiSkRta kara diyA jAtA thA aura use dharmasAdhanake sthAna mandiroMmeM praveza nahIM karane diyA jAtA thA / aise vyaktiyoMko dassA kahA jAtA thA aura unakI pIr3hI-dara-pIr3hI santAna bhI dassA kahI jAtI thI / dhIre-dhIre isa prakriyAmeM sudhAra huA / para aise vyaktiyoMko mandirameM pUjA karanekA adhikAra phira bhI nahIM thA / guru gopAladAsa varaiyAne isa viSaya meM cala rahe eka adAlatI kesameM bahuta pahale dassAoM ke mandira praveza aura pUjAdhikArakA dRr3hatA se apanI gavAhI meM samarthana kiyA thA / vartamAnameM karIba san 1938 meM, grAma bAmaurA, jilA sAgarameM eka vyakti ke vidhavA-vivAha karanepara mandirake saba adhikAra vahA~kI samAja ne usase chIna lie / lekina vaha isake viruddha AvAja uThAtA hI rahA / isI silasile meM vaha bInA AyA aura paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI aura mujhase samparka sthApita kiyA / usa samaya paM0 phUlacandrajI aura maiM samAnarUpase sudhAravAdI dRSTikoNake the / isalie hama logoMne eka "sanmArga pracAriNI samiti" kI sthApanA kii| hAMlAki digambara jaina pariSad pahalese hI isakA Andolana calA rahI thI / para hamalogoMne use gati deneke lie isa samiti - kI sthApanA kI thI / samitike dvArA hamalogoMne bAmaurAkI samAjako samajhAnekA prayatna kiyA / parantu jaba vahA~kI samAja usa vyaktiko pUjAdhikAra deneke lie taiyAra nahIM huI, to bAkAyadA adAlata meM kesa le jAnekA nirNaya kiyaa| kesa claa| parantu isa kSetrakI jaina samAjakA bala bAmorAkI samAjako milA aura usa kesameM hameM saphalatA nahIM milI / ko0 : kyA dassApUjAdhikArakA mAmalA phira Age nahIM bar3hA ?
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-anya -- vyA0 : bar3hA hai| isI bIca kuravAI grAmameM paravAra sabhAkA adhivezana huaa| isa adhivezanameM paNDita phalacandrajI siddhAntazAstrI aura paNDita mahendrakumArajI nyAyAcAryane dassApajAdhikArakA prastAva vicArArtha rkhaa| adhivezanake sabhApati paNDita devakInandanajI siddhAMtazAstrI the aura mahAmantrI zrImanta seTha vRddhicandajI sivanI the| unhoMne samAjake pratirodhako dekhakara usa prastAvako agrAhya karane ke lie eka samAnAntara prastAva taiyAra kiyA, jise paNDita phalacandrajI aura paNDita mahendrakumArajI mAnane ke lie taiyAra nahIM the / maiM bhI usa AdhavezanameM sammilita huA thA / para paravAra samAja kA aMga na honeke kAraNa mujhe bolanekA adhikAra nahIM thaa| isalie adhyakSakI AsandIke pAsa jAkara unase maiMne vaha prastAva mujhe dikhAnekA Agraha kiyaa| usa prastAvako maiMne gaurase dekhA aura adhyakSa mahodayase use pAsa karAnekA Agraha kiyaa| sAtha hI maiMne 60 phalacandrajI aura paM0 mahendrakumArajIse kahA ki apane prastAvako vApisa le lo aura jo samAnAntara prastAva taiyAra kiyA gayA hai use pAsa hone diyA jaaye| paM0 phUlacandrajI aura paM0 mahendrakumArajI merI bAtako mAna gaye aura vaha samAnAntara prastAva pAsa ho gyaa| usameM jo mahattvakI bAta thI vaha yaha thI ki usa prastAvameM dassApUjAdhikArake viSayameM usa-usa grAmakI paMcAyatoMko yaha adhikAra diyA gayA thA ki ve cAheM, to dassAoMko pUjA karanekA adhikAra de sakatI haiN| isakA yaha artha haA ki paravAra sabhAko dassAoMkA mandirameM jAkara pUjA karanekA adhikAra mAnya hai| aba sthiti yaha hai ki dassA loga mandirameM jAkara berokaToka pUjA-prakSAla karate haiM aura digambara muniyoMko AhAradAna bhI dete haiM aura aba to beTI-vyavahAra bhI hone lagA hai / ko0 : yaha to ApakI sAmAjika gatividhi huI, sAMskRtika bhI koI ApakI gatividhi hai ? vyA0 : sAMskRtika gatividhimeM bhI maiMne bhAga liyA hai| jaba devagar3ha tIrthakSetrapara zrI ganapatalAlajI gurahA khuraIkI orase gajarathakA Ayojana kiyA jA rahA thA, taba sanmArga-pracAriNI samitine virodha karanekA AMdolana apane hAthameM liyaa| maiM samitikA maMtrI thA aura paM0 phalacandrajI siddhAntazAstrI usake saMyukta maMtrI the| patra-patrikAoMke mAdhyamase gajaratha-virodhI AndolanakA dhIre-dhIre prabhAva samAjameM bar3hatA gayA, jise anubhava kara digambara jaina pariSada AndolanameM sAmane AI / pariNAmataH vaha AMdolana pariSadke antargata calA gayA, kyoMki sanmArga pracAriNI samiti usake siddhAntoMko svIkAra karatI thii| para pariSadke eka pramukha kAryakartAne samAcArapatroMmeM yaha ghoSaNA kara dI ki maiM aura merI patnI prathama vyakti hoMge; jo rathake sAmane leTakara satyAgraha kreNge| isakA prabhAva samAjapara pratikUla par3A / phalataH yaha Andolana sthagita karanA pdd'aa| isake pUrva eka gajarathakA Ayojana bAracauna (lalitapura) meM huA thaa| use rokaneke lie paravAra samAjake pramukha va paM0 devakInandanajI siddhAntazAstrI, zrImanta seTha vaddhicandrajI sivanI aura siMghaI kuMvarasenajI sivanI (ma0pra0), maDAvarA (lalitapura, u0pra0) gaye the| unhoMne maDAvarAmeM eka baiThakakI, jisameM mar3AvarAkI samAjake sAtha vAracaunake gajarathakAra zrI candrabhAnajI bhI sammilita hue the / usa baiThakameM anukUla nirNaya na ho sakaneke kAraNa paravAra samAjake ukta tInoM pratinidhiyoMne anazana karanekI ghoSaNA kI aura usa ghoSaNAkA prabhAva jaba gajarathakArapara nahIM par3A, to unhoMne gajatharakArake sAmane yaha prastAva rakhA ki gajaratha to kiyA jAye, para paMktibhoja banda karake usameM vyaya hone vAle dravyako devagar3ha kSetrake lie de diyA jaaye| phira kyA huA, mujhe nahIM mAlUma / tAtparya yahI hai ki usa avasarapara paravArasabhA bhI gajaratha virodhakI hAmI thii|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 13 ko0: kevalArI (sAgara) ke gajaratha-virodhameM ApakA kyA dRSTikoNa rahA ? vyA0 : devagaDhake gajarathake bAda kevalArI, jilA sAgarameM bhI gajarathakA Ayojana haA thaa| aura sanmArga pracAriNI samitine usake virodha bhI Andolana kiyA thA tathA damoha, TIkamagar3ha Adi nagaroMke gajaratha virodho vyakti bhI gajarathake avasarapara kevalArImeM ikaTaThe hue the| vahA~para yaha nirNaya kiyA gayA thA ki anazana dvArA gajarathake virodha meM AvAja bulanda kI jaaye| isa nirNayake anusAra kucha vyakti, jinameM paM0 phUlacaMdrajI zAstrI pramukha the, anazanapara baiThe, jisakA prabhAva yaha huA ki paM0 devakInandanajI siddhAntazAstrI va paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI Adi paravAra samAjake pramukha vyaktiyoMne gajarathake viSayameM bhaviSyake liye nIti-nirdhAraNa karanekI bAta socI aura sammelana bhI Ayojita kiyA / usameM gajarathavirodhI vyakti bhI sammilita hue| usa sammelanameM eka prastAva paM0 jaganmohanalAlajI zAstrIne prastuta kiyA, jise gajarathavirodhiyoMkI taraphase svIkAra karanekI bAta maiMne khii| para paM0 jaganmohanalAlajIne svayaM eka saMzodhana upasthita kara diyaa| usako bhI jaba maiMne svIkAra kiyA, to usapara bhI eka saMzodhana unhoMne rkhaa| isa taraha kaI saMzodhana eka-ke-bAda-eka ve rakhate gaye aura sabhIko gajarathavirodhI svIkAra karate gaye; kyoMki ve gajarathavirodhI bhAvanAke anukUla the| antameM sammelanameM taya huA ki sanmArga pracAriNI samitikA koI padAdhikArI kAraMjA pahu~cakara paM0 devakInandanajI si0 zA ke sAtha vicAra-vinimaya kare aura yogyatama nirNaya karane meM paM. devakInandanajIko sahayoga de| maiM isI uddezyase kAraMjA gyaa| parantu paM0 devakInandanajIne nirNaya karane meM utsukatA nahIM dikhalAI / usakA pariNAma yaha huA ki Age calakara gajaratha nirAbAdha calane lage, jo abataka cala rahe haiN| yahA~ maiM eka bAta aura kahanA cAhatA hU~ ki kevalArI sammelana meM to saMzodhana eka-ke-bAda-eka rakhe gaye, usa sambandhameM maiMne dUsare dina paM0 jaganmohanalAlajIse kahA ki ApakA prastAva aura usake pratyeka saMzodhana gajarathavirodhiyoMne mAnya kara lie, phira kyoM Apane saMzodhanoM sahita prastAva pArita nahIM karAyA aura kyoM naye-naye saMzodhana prastuta kiye? unhoMne javAba diyA ki paravArasabhAke kuravAI adhivezanameM dassApUjAdhikArake sambandhameM jo prastAva pAsa kiyA thA, use jaba paM0 phUlacandrajI aura paM0 mahendrakumArajone svIkAra kara liyA, to hama logoMko zaMkA huI ki prastAvameM koI-na-koI khAmI avazya hai| vahI zaMkA gajarayake viSayameM rakhe gaye prastAva aura saMzodhanoMko gajaratha-virodhiyoM dvArA svIkAra kara lie jAnepara hama logoMko haI, jisase gajarathake viSayameM nIti-nirdhAraNako bAta Ageke lie TAla dI gayI hai / Age jo kucha huA, vaha Upara spaSTa kara diyA gayA hai / ko0 : Apane saMsthAoMkI bhI sevA aura saMcAlana kiyA hai, unake viSayameM Apake kaise anubhava hai ? vyA0 : bInA (sAgara) meM, jahA~ maiM rahatA hU~, jaina samAjakI eka sAmAjika saMsthA hai, jo bahuta purAnI hai| vaha saMsthA sAMskRtika evaM dhArmika vyavasthAke sAtha sAmAjika vyavasthA bhI karatI hai / usakA maiM san 1938 se 1940 taka sahAyaka maMtrI rhaa| usake pazcAt san 41 se 43 taka maMtrI rahA / san 44 meM saMsthAke adhyakSako notise kSubdha hokara kaI padAdhikAriyoMke sAtha maiMne maMtrI padase tyAgapatra de diyaa| isake bAda san 53 meM icchA na rahate hue sadasyoMke Agrahapara saMsthAkA maMtritva punaH samhAlanA pdd'aa| phalataH san 68 taka maiM usakA maMtrI rahA / aura azaktivaza maMtritva chor3a denepara tIna varSa taka usakA upAdhyakSa rahA /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha jJAtavya hai ki san 53 meM saMsthAkA jo cunAva huA, usameM golAlArIya samAjakA yogyatama vyakti adhyakSa cunA gayA aura golApUrva hote hue bhI mujhe maMtrI cunaa| isapara khuraI (sAgara) kI paravAra samAjane bInAkI paravAra samAjake prati kahA ki bInAmeM paravAra samAjakA bAhulya honepara bhI golAlArIya samAjake vyaktiko adhyakSa aura golApUrva samAjake vyaktiko maMtrI nirvAcita karanA bonAkI paravAra samAjakI ayogyatA sUcita karatA hai| para isakA kucha bhI prabhAva bInAkI samagra samAjapara nahIM par3A aura san 71 taka yahA~kI samAjakA aisA hI dRSTikoNa banA rhaa| _ kintu san 71 meM saMsthAkA jo cunAva huA, to paravAra samAjake kucha pramukha vyaktiyoM dvArA tInoM samAjoMmeM bhedakI nIti apanAI gii| isase mujhe glAni huI aura maiMne saMsthAse hI tyAgapatra de diyaa| kheda yahI hai ki hama choTe-choTe bhedoMmeM ulajha jAte haiM aura sampUrNa samAjake aikyake udAra dRSTikoNako tyAga dete haiM / yaha hamAro saMkucitatAkA hI doSa hai|| ko0: kyA Apa anya saMsthAoMse bhI saMbaddha rahe haiM ? vyA0 : hA~, maiM kaI anya saMsthAoMse bhI saMbaddha rahA huuN| unameM mukhyarUpase do saMsthAyeM haiM-(1) zrI gaNeza prasAda varNI jaina granthamAlA aura (2) akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvata pariSada / varNI jaina granthamAlAke sthApanAkAlase hI maiM usakA maMtrI rahA aura paM0 phUlacandrajI zAstrI usake sahAyaka maMtrI rahe / para bAdameM unase matabheda ho jAneke kAraNa maiMne saMsthAke maMtrI padase tyAgapatra de diyA / paM0 phUlacandrajIke sujhAvake anusAra granthamAlAko 50 pannAlAlajI sAhityAcAryake vyavasthApakatvameM sAgara bheja diyA gyaa| para kucha kAraNoMse unhoMne use punaH vArANasI vApisa bulA liyaa| isake pazcAta DaoN0 darabArIlAla koThiyAko usakA maMtrI banAyA gyaa| DaoN0 koThiyAne use kAphI samunnata bnaayaa| parantu aisI paristhitiyoMkA nirmANa haA ki unheM bhI granthamAlAke maMtritvase tyAgapatra denA pdd'aa| dUsarI saMsthA bhA0 di0 jaina vidtpariSadkA bhI maiM kaI varSataka maMtrI rahA aura san 1965 meM hae sivanI adhivezanakA adhyakSa cunA gyaa| zrAvastImeM hae usake naimittika adhivezanakA bhI adhyakSa maiM hI rahA / mujhe prasannatA hai ki mere adhyakSakAlameM guru gopAladAsa zatAbdi-samAroha vidvatpariSadne sAhU zAntiprasAdajI jainakI adhyakSatAmeM dillImeM manAyA aura guru gopAladAsa varaiyA - smRti-granthakA prakAzana bhI isa avasarapara usane kiyA / vidvatpariSadake ye donoM kArya smaraNIya rheNge| ko0 : ApakI sphuTa pravRttiyA~ aura bhI rahI hoMgI, unake sambandhameM kRpayA dizA-nirdeza kareM ? vyA0 : merI kucha sphuTa pravRttiyA~ bhI rhiiN| udAharaNArtha-jaba paM0 phUlacandrajI si0 zA0 nAte-pote (solApura) meM kArya kara rahe the, taba vahA~kI samAjane 'zAnti-sindhu' nAmase eka mAsika patra nikAlanekA nirNaya liyaa| usakA sampAdaka paM0 phulacandrajIko aura upasaMpAdaka mujhe banAyA gyaa| sanAtana jaina samAjakI orase prakAzita honevAle 'sanAtana jaina' mAsikapatra kA bhI sampAdaka kaI varSoM taka rahA / yaha patra bulandazaharase nikalatA thA aura usake prakAzaka the zrI maMgatarAya 'sAdhu' / ko0 : sonagar3ha aura usakI vicAradhArAke prati ApakA kyA dRSTikoNa hai ? Aja usakI sarvAdhika carcAkA kAraNa kyA hai ? vyA0 : zrI kAnajI svAmIke Agrahase sonagar3hameM san 1947 meM a0 bhA0 di0 jaina vidvatpariSadkA adhi vezana balAyA gayA thA aura adhivezanake adhyakSa 4. kailAzacandrajI siddhAntazAstrI nirvAcita hue ,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 15 the / vidvAnoMko bhI svAmIjIke vicAroMse paricita honekI icchA thI / isalie adhivezanameM prAyaH sabhI sadasya vidvAn pahu~ce the / vahA~ paM0 phUlacandrajI bImAra par3a gaye / ataH unheM kucha samaya vahA~ rahanA par3A / vahA~se Aneke bAda unhoMne 'jaina tattvamImAMsA' nAmase eka pustaka likhI / unakI icchAnusAra usakA vAcana jaina samAja bInAke AmantraNapara bInAmeM eka vidvadgoSThI meM kiyA gayA / vidvadgoSThI meM samAjake aneka pramukha vidvAn sammilita hue the / paM0 phUlacandrajIkI usa pustakapara vidvAnoMmeM matabheda phira bhI banA rahA / unakI ukta pustaka prakAzita honepara kaI vidvAnoMne usake virodha meM pustaka va lekha likhe / maiMne bhI "jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA" nAmaka pustaka likhI, jise paNDita rAjendra kumArajI jaina, nyAyatIrtha, mathurAne 'digambara jaina saMskRti sevaka samAja' ke dvArA varaiyA granthamAlAke antargata prakAzita kiyaa| isake pazcAt maiMne dUsarI pustaka " jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kArakavyavasthA" ke nAmase likhI / usakA bhI prakAzana paNDita rAjendrakumArajIne ukta saMsthAke dvArA ukta granthamAlAke antargata kiyA / isake pazcAt "jainazAsana meM nizcaya aura vyavahAra" pustaka likhI, jisakA prakAzana " zrImatI sva0 lakSmIbAI (dharmapatnI paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya) pAramArthika phaNDa" se huA / jina viSayoMko paNDita phUlacandrajIne apanI ukta pustaka meM ulajhAnekA prayatna kiyA hai unhIMkA ina pustakoM dvArA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / sonagar3hane apanI vicAradhArAko kevala adhyAtmaparaka aikAntika rUpameM nirUpita kiyA, jo jainadarzanake anukUla nahIM / usIkA nayA saMskaraNa ToDaramala smAraka bhavana jayapura hai| donoMne jainadarzana ke tattvoMko galata rUpameM prastuta kiyA hai aura kiyA jA rahA hai| unhoMpara jayapura (khAniyA) meM vidvAnoMkI paricarcAkA Ayojana kiyA gayA thA / yaha saMgoSThI kaI dina taka calI thI / paNDita phUlacandrajI zAstrI, paNDita jaganmohanalAlajI zAstrI aura zrI nemIcandrajI pATanI eka pakSake pratinidhi the tathA nyAyAcArya paNDita mANikacandrajI, paNDita makkhana lAlajI zAstrI, paNDita jIvandharajI nyAyatIrtha, paNDita pannAlAlajI sAhityAcArya aura maiM ( paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya) eka pakSake pratinidhi the / dhyAtavya hai ki isa paricarcA meM aura bhI bahuta vidvAn sammilita hue the / yadyapi paricarcA vItarAgakathAke rUpameM Ayojita kI thI, jisase jainAgamakA rahasya kholA jA sake / kintu vaha usase haTakara vijigISukathA bana gayI / isalie mujhe usa tattvacarcAkI samIkSA karanekA saMkalpa karanA par3A / aura usake lie " jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA" ke nAmase pustaka likhanekA nirNaya kiyA, jisakA prathama khaNDa " zrImatI lakSmIbAI (60 pa0 paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya) pAramArthika phaNDa" bInAse prakAzita kiyA gayA / isa khaNDa meM praznottara ekase cAra takakI samIkSA kI gayI hai / dvitIya khaNDameM pA~caveM praznottarakI samIkSA jo lagabhaga taiyAra hai / para abhI usakA prakAzana Arthika vyavasthA na ho sakaneke kAraNa nahIM ho sakA / ina do khaNDoMke atirikta do khaNDa aura hoNge| tIsare khaNDameM chaThe praznottaroMse lekara Age ke katipaya praznottaroMkI aura cauthe khaNDa meM zeSa praznottaroMkI samIkSA kI jAvegI / bAta yaha hai ki sonagar3ha aura usakA pUrNatayA anuyAyI ToDaramala smAraka bhavana, jayapurane digambara jainadharma tattvoM kA aikAntika pracAra evaM prasAra kiyA aura kara rahe haiM / isI kAraNa digambara jaina samAja meM unakI sarvAdhika carcA hai, kyoMki samAjameM unhoMne TUTa paidA kara dI hai aura jise rokanA jarUrI hai / vyAkaraNAcAryajI, hama Apake atyanta AbhArI haiM / Apane hamAre praznoMke jo samAdhAna kiye haiM unase hameM hI nahIM, apitu sahasroM pAThakoMko bhI lAbha hogA aura unheM kitanI hI nayI jAnakArI milegI /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizAla vyaktitvake dhanI * DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, jayapura jaina samAjake variSTha vidvAn paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya khyAti prApta manISI haiN| ve prathama vyAkaraNAcArya haiN| jainAgamake acche vyAkhyAtA hI nahIM, kintu lekhanIke dhanI bhI haiN| jaina siddhAnta evaM tattvaca para unake lekha jaina patroMmeM prAyaH prakAzita hote rahate haiN| ve bar3e gambhIra vidvAn hai| jaba kabhI samAjameM kisI saiddhAntika pakSako lekara carcA chir3a jAtI hai athavA kisI mAnyatAko lekara vivAda khar3A ho jAtA hai to paMDitajI cupa nahIM rahate aura pUrNa nirbhIkatAke sAtha apane vicAra samAjake sAmane rakha dete haiN| unake vicAra Agamake anusAra hote haiN| unameM nIra-kSIrakA viveka dekhA jA sakatA hai| paMDitajIne san 1963 meM sarvaprathama jayapura (khAniyA) tattvacarcAmeM sonagar3hapakSake viruddha pramukha pravaktAke rUpameM upasthita hokara apanI vidvattA evaM pratibhAkI dhAka sAre samAjameM biThA dI thii| paMDitajIne isa tattvacarcA meM usa samaya apanA pakSa prastuta kiyA, jaba sonagar3hakA sUrya apane pUrNa kSitijapara thaa| isake pazcAt unakI kalama kabhI nahIM thakI aura nizcayanaya aura vyavahAranaya jaise bahacacita viSayapara eka kRti likhakara samAjako vastukA sahI mUlyAMkana karane meM mahAn yogadAna diyaa| __ abhI kucha mahInoM pUrva jaba AdaraNIya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAne kuNDalapurameM vidvat pariSadke naimittika adhivezanapara paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryako abhinandanagraMtha bheMTa karanekI carcA calAI, to maiMne apanI prasannatA prakaTa karate hue DaoN0 koThiyA sAhabase isa zubha kAryako zIghrAtizIghna sampanna karane tathA apanA pUrNa sahayoga pradAna karanekA prastAva bhI unake samakSa rakha diyaa| isake 1-2 mahInoMke pazcAt hI zrI bAbUlalAjI phAgulla, vArANasIkA abhinaMdanagraMthakI pUrNa yojanAvAlA patra milaa| isake pazcAt abhinaMdanagraMthakI pUrI yojanAke saMbaMdhameM DaoN0 koThiyA sAhabase zrImahAvIrajI jAkara bhI carcA kii| abhinaMdanagraMthake saMbaMdha DaoN0 koThiyAjI evaM phAgullajIke barAbara patra milate rahe / jaba unhoMne mujhe paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcAryake vyaktitva evaM jIvanapara eka vistRta lekha likhaneke liye likhA, to maiMne nizcaya kiyA ki mujhe paMDitajIke vyaktitvakI pUrI jAnakArI leneke liye svayaM bInA jAnA cAhiye / Akhira maiM di0 11 agasta, 89 ko prAtaH 9 baje bInA phuNcaa| sTezanase rikzA sTaiNDa taka aayaa| jaba maiMne rikzA vAloMse paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke gharapara calaneko kahA, to rikzA vAloMne paMDitajIkA nAma sunate hI mujhe rikzAmeM baiThaneko kahA aura 20-25 minaTameM hI mujhe unakI dukAnapara lAkara chor3a diyaa| dukAnapara dekhA paMDitajI evaM unake pAsa do yuvaka (unake suputra priya vibhavakumAra evaM priya vinItakumAra) baiThe hue hai / maiMne apanA nAma btaayaa| paMDitajIko pahicAnane meM na mujhe dera lagI aura na unko| unase milane meM bar3I prasannatA hii| Trenake leTa Ane evaM mArgameM hone vAlI asuvidhAoMke bAremeM bAta hone lgii| thoDIhI derameM DaoN0 koThiyA sAhaba bhI A gaye aura phira hama sabhI bAtoMmeM DUba gaye / ghara Anepara paMDitajIko samIpase dekhanekA prathama avasara milA / prAtaH 3 bajese rAtrike 10 baje taka unakI dinacaryA dekhI / paMDitajI 84 pAra kara cuke haiN| lekina unakA svAsthya bahuta acchA hai / gharameM unakA alaga hI kamarA hai, jisameM ve lekhanakArya evaM svAdhyAya karate haiN| pAsa hI pustakoMkA Dhera lagA hai, jinako ve kansalTa karate rahate haiM / Aja bhI ve zAstrIya carcAmeM utane hI jAgarUka haiM jitane kabhI apanI yavAvasthAmeM rahe hai| kamare meM pustakoMke atirikta kucha prazastipatra, jo unheM samaya-samaya para rASTra aura samAja dvArA milate
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 17 rahe haiM, AcAryoMse citra, jinase unheM preraNA milatI rahatI hai, unakA evaM unakI patnIkA alaga-alaga bar3A citra bhI kamaremeM lagA huA hai, jo saMbhavataH yuvAvasthAkA hai| unakI patnIkA kucha varSoM pUrva svargavAsa ho cukA hai| apane svAdhyAya evaM lekhanake atirikta binA nAgA prAtaH 8 baje mandira jI jAte tathA pravacana karate haiM aura vahA~se Akara dukAnameM baiTha jAte haiN| para putroMko parAmarza ke sivAya paMDitajI kucha nahIM karate / dukAna donoM putra sabhAlate haiM / putra suyogya aura vinamra haiN| do dina Thaharaneke pazcAt maiMne unase kahA ki mujhe Apake bAremeM kucha jAnakArI prApta karanI hai| yadi ApakI svIkRti ho, to Aja hI kucha dera baiTha jAveM / paMDitajIne pahale to kahA ki unake pAsa apane bAremeM kahaneko kyA hai, kyoMki jIvana meM aisA koI ullekhanIya kArya nahIM kiyA, jisakI Apase carcA kara skuu| maiMne paMDitajIse panaH nivedana kiyA ki ApakA jIvana to samAjakI thAtI (dharohara) hai| samAjako garva hai ki una jaisA vyaktitva use milA huA hai, isaliye unake jIvanakI ghaTanAoMse vartamAna pIr3hI hI nahIM, Age AnevAlI pIr3hIko bhI preraNA milatI rhegii| jaba maiMne unase punaH apane khaTTe-mIThe saMsmaraNa sunAneke liye kahA, to paMDitajIne kahA ki 'ThIka hai, jaba Apa kucha prazna pUchanA hI cAhate hai to phira mujhe praznoMkA uttara dene meM kyA Apatti ho sakatI hai ? prazna-ApakA janma kaba aura kahA~ huA? uttara-paMDitajIne praznakA uttara dete huye kahA ki unakA janma soMraI ( lalitapura ) grAmameM saMvat 1962 meM huA thaa| prazna-maiMne sunA hai Apake pitAzrIkA nidhana bahuta jaldI ho gayA ? uttara-paMDitajIne cintanameM DUbate huye kahA ki DaoN0 sAhaba, mere pitAjIkA sAyA, jaba maiM kevala tIna mahInekA zizu thA, tabhI uTha gayA thaa| prazna-usa samaya gharameM kauna-kauna the ? uttara-merI mA~, mere bar3e bhAI chatArelAlajI evaM ekamAtra bahina thii| prazna-gharameM phira kamAne vAlA kauna bacA? .. uttara-gharameM koI kamAnevAlA nahIM thaa| merI mA~ne hI jaise-taise (choTo dukAna) karake mujhe, bar3e bhAI va bar3I bahanako paalaa-possaa| prazna-sunA hai ApakI mA~ bhI Apako bAlyAvasthAmeM hI choDakara svarga sidhAra gaIM ? ... uttara--paMDitajIko apane bAlyakAlakI yAda A gaI aura bar3e duHkhake sAtha kahane lage ki jaba maiM kevala 11 varSakA thA, tabhI mA~ gujara gii| yahI nahIM, mA~ke cAra dina pahale hI bar3A bhAI gujara gyaa| bahanakI pahale hI zAdI ho cukI thii| DaoN0 sAhaba, merA bAlyakAla bar3A saMkaTagrasta rhaa| pahale to gharameM koI kamAne vAlA thA hI nahIM, lekina mA~ evaM bar3e bhAIke maraneke pazcAta maiM ekadama anAtha ho gyaa| prazna-usa samaya Apa skUla to jAte hI hoMge ? uttara-vahA~ skUla jAtA thaa| cauthI kakSA pAsa karake skUla jAnA chor3a diyaa| gA~vameM cAra kakSA taka hI skUla thaa| bAhara jAkara par3hanekA to prazna hI nahIM thaa| prazna-mA~ke maraneke pazcAta ApakA jIvana kaise gujarA? 2-3
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha uttara-DaoN0 sAhaba, jIvanakA kyA gujaranA thA, pahale Der3ha varSa taka mAmAke yahA~ rahA aura phira sAgara calA gyaa| prazna-Apa vArANasI aisI avasthAmeM kaise cale gaye ? uttara--sAgarameM eka dina bar3e paNDitajI gaNezaprasAdajI varNIke darzana ho gaye / usa sayaya maiM koI 14 varSakA houuNgaa| patA nahIM, kyA dekhakara ve mujhe apane sAtha vArANasI le gaye aura vahIM syAhAda mahAvidyAlayameM bhartI karA diyA / prazna-banArasameM kitane varSa taka par3hate rahe ? uttara-varNIjIke kahanese mujhe pravezikAmeM bhartI kara liyaa| vArANasImeM 11 varSa taka adhyayana kiyaa| vyAkaraNAcArya vahIse pAsa kiyaa| hamAre jamAnemeM dharmazAstrakA koI vizeSa mahattva nahIM thA / paM0 kailAzacandrajI, 50 phUlacandrajI hamase sIniyara the aura ve hI hameM kabhI-kabhI dharmazAstra par3hA diyA karate the| prazna--vidyAlayakI koI ghaTanA yAda ho, to batalAiye ? uttara--eka dina paM0 phulacandrajIkA jhagar3A kisI chAtrase ho gyaa| apane sAtha abhadra vyavahArako dekhakara unhoMne tyAgapatra de diyaa| usa samaya maiM bInA AyA huA thaa| jaba maiM vApisa vArANasI gayA to maiMne phUlacandrajIse tyAgapatra nahIM deneke liye khaa| merI aura phalacandrajIse ghaniSThatA thI / jaba kailAzacandrajI kakSAmeM par3hAne Aye, to hamane unakA virodha kiyA aura phUlacandrajIkA pakSa liyaa| prazna-Apake adhyayanakAlameM vidyAlaya kaise calatA thA ? uttara-hamAre jamAnemeM vidyAlayameM karIba 40 chAtra the, jo vibhinna kakSAoMmeM par3hate the| sabhI boDiMgameM rahate the tathA vidyAlayakA acchA vAtAvara ga thA aura usakI pratiSThA bhI kAphI acchI thii| usa samaya zrI sumaticandrajI vidyAlayake maMtrI the| ve saMsthAkI acchI taraha dekha-bhAla karate the| sabhI chAtroMmeM sAmaMjasya thaa| prazna-Apane khAniyA tattvacarcAmeM kyoM bhAga liyA? uttara-paM0 phUlacandrajI zAstrIkI 'jaina tattvamImAMsA' pustakakI samAjameM bar3I carcA rahatI thii| usakA hamane bInAmeM ATha dinataka vAcana bhI kraayaa| vAcanAmeM 40 kailAzacandrajI. 60 jagamohanalAlaja paM0 lAlabahAdurajIne tathA maiMne bhAga liyaa| vidvatapariSadako kAryakAriNIkI mITiMga bhI vahA~ thii| vidvat pariSadkI orase pustakapara vicAra karaneke liye eka sammelana bulAyA thA / antameM vAcanAmeM paM0 phUlacandrajI ke prayAsako to sarAhanA kI gayI / kintu unake dvArA pratipAdita siddhAntoMkA virodha bhI kiyA gayA / prazna-maiMne sunA hai ki Apane 'jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA' bhI likhI tho? uttara-Apa jo kaha rahe haiM vaha sahI hai / maiMne bInA-vAcanAke pazcAt 'jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA' pustaka likhI thI, jisakI bAdameM kAphI carcA rhii| prazna-'jayapura (khAniyA~) tattvacarcA' ke itihAsake bAremeM bhI kucha prakAza DAleM ? uttara-DA0 sAhaba, yaha eka lambI kahAnI hai| khAniyA~ tattvacarcA akTUbara san 1963 meM huI thii| isake pUrva maiMne kitane hI lekha likhe the, jinameM jaina tattvamImAMsAkI AlocanA kI gaI thii| mere prAyaH sabhI lekha 'jaina gajaTa' meM prakAzita huye the| lekina kucha samaya bAda jaina gajaTane lekha prakAzita karanA banda ,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara diyaa| taba maiMne paM0 phUlacandrajIko eka sthAnapara baiThakara tattvacarcAkI yojanA banAneke liye bInAmeM bulAyA aura ve A bhI gye| hama donoMne milakara tattvacarcAko yojanA banAI, jise akhabAroM meM prakAzana ke liye bheja diyA gayA / 2 / vyaktitva tathA kRtitva 19 24 prazna-tatvacarcA ke liye Apane jayapura hI kyoM cunA ? uttara - pahale to maiMne paM0 phUlacandrajIse kahA ki tasvacarcA Apa jahA~ apanA gar3ha samajhe vahIM carcA ko jA sakatI hai| lekina jaba dekhA ki jayapura (khAniyAM) meM AcArya zivasAgarajI mahArAjakA cAturmAsa ho rahA hai to vahI sthAna upayukta samajhA gayA / seTha hIrAlAlajI pATanI nivAIvAle tattvacarcA-AyojanakA pUrA vyaya uThAne ko taiyAra ho gaye tathA ba0 lADamalajIne sabhI vidvAnoMko hamase binA pUche hI nimaMtraNa bheja diye| isake pazcAt pahale to tasvacarcA meM paM0 phUlacandrajIne Anese manA kara diyaa| isaliye vidvAnoMko bhI Anese manA kara diyA gyaa| lekina jaba ve akTUbara meM jayapura pahu~ca gaye to vidvAnoMko punaH tAra dekara bulAyA gyaa| hama bhI vahA~ pahu~ca gye| hama logaki pahu~caneke pUrva hI tatvacacaka niyama bhI taya kara liye gaye the / prazna-tatvacarcAkA pramukha muddA kyA thA ? uttara -- sonagar3ha vicAradhArAse hama loga sahamata nahIM the, isaliye unakI vicAradhArA hI tattvacarcA kA mukhya muddA bana gayA / yaha carcA kaI dina taka calI / prazna- jarA, isapara vistArase prakAza DAliye ? uttara--tasvacacake tIna daura cle| hamane zaMkA rakhI, jisakA dUsare pakSane javAba diyaa| usa uttara para phira hamane zaMkA prastuta kI, usakA bhI uttarapakSane tatkAla uttara de diyA / phira carcAkA tIsarA daura calA aura usakI vahI sthiti rhii| lekina kisI vidvAnako saMtuSTi nahIM huI, kyoMki carcA calate koI 10 dina ho gaye aura isaliye sabhI thaka se gye| isake bAda hama saba vidvAn dillI cale gaye aura vahA~ bhI sonagar3ha pakSake uttarako hamane samokSA ko jisakA uttara bhI milaa| isake bAda to carcA hI banda ho gii| phira sonagar3hakI orase vAniyA tatvacarcAkA prakAzana kiyA gayA, jisako donoM pakSoMko orase 1 chApanA thA / prazna- maiMne to usa samaya sunA thA ki sAniyA tattvacarcA meM ApakA pakSa hAra gayA ? uttara - yaha to sonagar3ha pakSakI orase phailAI gaI nirAdhAra evaM bhrAmaka aphavAha thI sonagar3hapakSane to kabhI koI prazna nahIM diyA, lekina aba prazna va nahIM mAnatA / rkhaa| aisI koI sonagar3ha pakSakI zaMkA nahIM thI, jisakA hamane uttara nahIM uttarase athavA tattvacarcAse kyA phAyadA ? carcA meM kabhI koI pakSa apanI hAra prazna- isake pazcAt Apane sonagar3ha-vicAradhArAkA prabhAva kama karaneke liye aura kyA kiyA ? uttara- maine sonagar3hako vicAradhArAko galata siddha karaneke liye bahuta-sI pustakeM likhiiN| inameM (1) khAniyA tattvacarcAko samIkSA aura usameM sahAyaka (2) jaina tattvamImAMsAkI mImAMsA, (3) jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kAraka vyavasthA tathA (4) jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra naya ( 5 ) ' paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI' ke nAma ullekhanIya haiN| ina pustakoMke atirikta kitane hI lekha likhe aura vartamAnameM bhI likhaneke prayatnameM huuN| samAjase
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha jaba AzAke anusAra Arthika sahayoga nahIM milA,to 20000/-ru0 kA 1974-75 meM eka pAramArthikaTrasTa sthApita kiyA, jisake dvArA 'jayapura (khAniyA~) tattvacarcA aura usakI samIkSA evaM jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra naya' pustakeM prakAzita kI jA cukI haiN| lekina ukta sAhityakI ucitarUpameM bikrI na honeke kAraNa Arthika kamI abhI banI huI hai| prazna-vartamAnameM sonagaDhake prabhAvake bAremeM Apake kyA vicAra hai ? uttara-vartamAna meM to adhikAMza vyakti sonagar3hakA nAma lenese bhI katarAte haiN| sonagar3hI honA acchA nahIM mAnA jAtA hai| isaliye merI dRSTise samAjameM sonagar3hake prabhAvameM kamI to avazya AI hai, para yaha nahIM kahA jA sakatA ki usa kamIkA mukhya kAraNa kyA hai| mere sAhityakA jitanA evaM jaisA pracAra honA cAhiye thA vaisA nahIM ho rahA hai| prazna-vartamAnameM jaina samAjakI sthitike bAre meM Apake kyA vicAra haiM ? uttara-jaina samAja abhI taka dravyAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyogake mahattvako nahIM samajha pA rahA hai isaliye jo sAmAjika vAtAvaraNa banA huA hai vaha dhArmika dRSTise aura vyAvahArika dRSTise acchA nahIM hai| prazna-yuvakoMmeM dhArmika jAgRtike sambandhameM kyA Apa kucha kahanA cAheMge ? uttara-saMskRtika mahatvako jabataka hamAre yuvakagaNa nahIM samajheMge tabataka yuvakoMmeM dharmake prati rUci jAgRta honA kaThina hai| jaba pUrA samAja hI dharmake prati jAgarUka nahIM hai taba yuvakoMse kyA AzA kI jA sakatI hai| prazna-Ajakala samAjameM jo visphoTaka sthiti bana gaI hai usake nirAkaraNake kyA upAya hai ? uttara-visphoTaka sthiti honA koI naI bAta nahIM hai| samAjameM to aisI sthiti banatI hI rahI hai| aisA kauna-sA yuga thA, jisameM pUre samAjameM zAnti rahI ho| isaliye yaha to aisA hI calatA rahegA, isase cintita hone jaisI koI bAta nahIM hai| samaya kAphI ho gayA thA tathA paNDitajI sAhaba bhI kucha thaka-se gaye the, isaliye Age maiMne prazna pUchanA ucita nahIM smjhaa| lekina paNDitajIkI hAjira jabAbI tathA smaraNazaktiko dekhakara mujhe bar3I prasannatA haI / paNDitajIkA vyaktitva evaM lokapriyatA jaina samAjameM kaisI hai, kyoMki vidvAnakA apane gharameM kama satkAra hotA hai aura vaha bAhara adhika sammAna pAtA hai| isaliye maiM bInA samAjake vRddha evaM krAntikArI vyaktiyoM ke bhI paNDitajIke prati vicAra jAnaneke liye unase milane cala diyA / DaoN0 koThiyA sAhaba evaM DaoN0 bhAgandu jI bhI mere sAtha ho liye / aura mujhe samAjase milAnemeM atyadhika sahRdayatA dikhalAI / paMDitajIke prati bInA samAjake pramukha vyaktiyoMke udgAra sarvaprathama hamaloga zAha amRtalAlajI jainase mile| zAha kirAnAke vyApArI haiM tathA Apako dukAna paNDitajIkI dukAnake pAsa hI hai| unakI Ayu 68 varSakI hogii| Apake vicAra kAphI vistRta haiM isaliye unheM alagase prastuta granthameM diyA gayA hai / vaise zAha sAhaba paNDitajIke prati pUrNa zraddhA rakhate haiM aura paNDita jIke svabhAva, vyavahAra, pAMDitya evaM sAmAjikatAke bar3e prazaMsaka haiM tathA paNDitajI jaise vizAla vyaktitvako bInA nagara sahita samasta madhyapradesakI dharohara mAnate haiM / .
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 21 zrI nanhelAla bukhAriyA isake pazcAta hamaloga zrI nanhelAlajI bukhAriyAke pAsa pahu~ce / bukhAriyAjI paMDitajIse AyumeM bar3e hai| unakI Aya 87 varSakI hai| abhI bhI zarIrameM kaDakapana hai| lekina jyAdAtara ve gharameM hI rahate haiN| bukhAriyAjI varSoM taka samAja ke adhyakSa rahe haiN| unakI patnI zrImatI ratanIbAI 84 varSakI hoNgii| jaba maiMne apane AnekA kAraNa batAyA to kahane lage paNDita baMzIdharajIke bAremeM kyA kahanA hai ? unakA svabhAva to bar3A madhura hai| sabase milate-julate rahate haiN| vidvAna hai| para kabhI-kabhI ve apanI bAtapara ar3a jAte haiM aura phira apanI hI bAtako rakhane kA prayAsa karate haiM / prazna-kyA Apa batA sakeMge ki unake prati samAjameM kaisI dhAraNA hai ? uttara-paNDitajI 21 varSoM taka bInA-samAjameM saba kAryoM meM Age rahe / ve acche rAjanItijJa bhI rahe haiM, svatantratA senAnI haiM / isaliye unake bAre meM maiM kyA kaha sakatA hU~? prazna-maiMne bAtako Age bar3hAte huye jAnanA cAhA ki unake jamAnemeM saMsthAyeM kaisI calatI thIM aura Ajakala kaise calatI haiM? kyA inameM Apako kucha utAra-car3hAva dikhAI detA hai ? uttara--ve apane palaMgapara hI leTe huye kahane lage ki vidyAlaya tIna AdhArapara calate haiM--saMcAlaka adhyApaka evaM vidyArthI / saMsthAyeM to paNDitajIke pUrva bhI calatI thiiN| lekina paNDitajI dvArA saMbhAlaneke pazcAt sabhIne AzAtIta unnati kI hai| aura jaba unhoMne unheM chor3a diyA to unameM phirase zithilatA A gii| isose Apa unake vyaktitvako pahicAna sakate haiN| paNDitajIkA bInA samAjameM koI virodhI nahIM hai, kyoMki ve sabako sAtha lekara calate haiN| prazna--maiMne sunA hai ki Apa bhI svatantratA senAnI rahe the ? uttara--isa praznapara ve muskarAne lge| ve kahane lage ki maiM aura paNDitajI donoM hI jela gaye the / sAgara jelameM hamadonoM sAtha rahe / sAgarase unheM dUsarI jela meM bheja diyA gayA aura mujhe sAgara hI rakhA gayA / maiM sI klAsa meM thA aura paNDitajI bI klAsameM the| ve Age kahane lage ki Ajakala samAjakA vAtAvaraNa bahuta kharAba hai| yahA~ko saMsthAoMko eka-Der3ha lAkhakI inakama hai lekina jhagar3ekI jar3a bhI vahI hai| itanI inakamameM to bahuta acchA vidyAlaya cala sakatA hai / lekina udhara koI dhyAna nahIM detaa| unhoMne apanI bAtako jArI rakhate huye kahA ki vartamAnameM nizcaya aura vyavahArakA jhagar3A cala rahA hai / paNDitajI vyavahArake poSaka haiM tathA usakA ve pUrA samarthana karate haiN| hama paNDita phUlacandrajIkI pustaka "jaina tattvamImAMsA" par3hate rahate haiM, lekina donoM hI ekAMgo likhate haiM / paNDitajI to bahuta bar3e vidvAna haiM lekina hama to bahuta kama par3he likhe haiM / isaliye isa sambandha meM kaha bhI kyA sakate haiN| itanA kahane ke pazcAt ve cupa ho gaye aura hama unase kSamA yAcanA karate huye uThakara cale Aye / siMghaI AnandakumArajI isake pazcAt zrI siMghaI AnandakumArajI jainase gharapara jAkara bheMTa kI / siMghaIjI bInA nivAsI haiN| vyApArI haiM tathA 76 varSa pAra kara cuke haiN| sarvaprathama DaoN0 koThiyAjIne merA evaM DaoN0 bhAgendujIkA paricaya kraayaa| maiMne sarvaprathama apane AnekA kAraNa batalAyA tathA paNDitajIke abhinandana-graMthakI carcA kI to ve svataH hI kahane lage ki paNDitajIse merA sana 1928se paricaya hai| unakI yahIM zAdI haI tho| pAsake
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzoSara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha makAnakI ora saMketa karate huye kahA ki paNDitajoko iso makAnameM zAdI huI thI / usa samaya merI Ayu 14 varSakI thii| unakA vivAha bahuta hI sAde DhaMgase huA thA / prazna-paNDitajIkA yahA~ AnA kaisA rahA ? uttara--paNDitajIke yahA~ Anese samAja meM bar3o cetanA jaagii| unhoMne pUre digambara jaina samAjako saMbhAlA tathA saMsthAoMke saMcAlanameM yoga diyA tathA samAjako eka sUtrameM rakhA tathA jahA~ taka ho sakatA thA samAjako sudhArakI dizAmeM mor3ane meM saphala rhe| prazna--kyA Apa paNDitajIke vicAroMse sahamata rahe hai ? uttara-paNDitajIkA to sevAbhAvI jIvana rahA hai| unhoMne vetanake nAmase samAjase athavA kisI saMsthAse eka paisA bhI nahIM liyaa| yahI nahIM, kabhI mAnapatra bhI svIkAra nahIM kiyaa| unakA jIvana pUrNa nispahI jIvana rahA hai| unhoMne sadaiva samAjako evaM yuvakoMko acche mArgapara lgaayaa| maiM jaba myUnisiphala caiyaramaina thA, to paNDitajIko cunAvameM khar3A honeke liye bahuta kahA gayA, lekina unhoMne use kabhI svIkAra nahIM kiyaa| ve kahane lage ki bInAmeM jaba kabhI muniyoMkA vihAra hotA hai, paNDitajI munisaMghakI bahuta sevA karate hai, unako svAdhyAya karAte haiM / abhI muni zrI sudhAsAgarajI mahArAja Aye the, to paMDitajIne eka mahIne taka samayasArakI vAcanA kI / nizcaya-vyavahAra, upAdAna-nimitta Adike jhagar3oMmeM bInA samAjane sadaiva paMDitajIkA sAtha diyA hai| abhI samayasArako vAcanAmeM kitane hI vidvAnoMko bhI AmaMtrita kiyA gayA thaa| paNDitajIne unakI sundara vyavasthA karake bInA nivAsiyoMkA hadaya jIta liyaa| prazna-paMDitajIkI aura kyA vizeSatA hai, eka-do ginAiye ? uttara-hamAre sAgara-maMDalake sabhI rAjyAdhikArI paMDitajIkI ImAnadArI, nisvArtha sevA evaM saccAIse prabhAvita haiM / kacaharImeM paMDitajIne jo kucha kaha diyA usIko sahI mAnA jAtA hai / yaha, kyA paMDitajIkI kama vizeSatA hai ? itanA kahakara ve capa ho gaye aura hamane bho hAtha jor3akara unase vidA mAMga lii| paMDita bhaiyAlAlajI zAstrI isake pazcAt mujhe 50 bhaiyAlAlajI zAstrI bInA nivAsIse bheMTa karanekA avasara milA / paM0 bhaiyAlAlajI zAstrI paM0 baMzIdharajIke gharapara hI A gaye the / Apa donoM eka hI umrake haiN| bahuta sakriya haiN| maiM jaba bInA gayA to vahA~ samAjake cunAvoMkI carcA thii| paM bhaiyAlAlajI zAstrI cunAvameM to jIta gaye, lekina unakI pArTI bahumatameM nahIM A sakI / jaba mujhe batAyA gayA ki ye paM0 phUlacandrajIke choTe bhAI haiM to mujhe unase milanemeM aura bhI prasannatA huI / lekina vicAroMmeM donoM bhAI alaga-alaga hai / eka vyavahArakA pUrNa samarthana karate haiM to dUsare paM0 phUlacandrajI nizcayakA pakSa karate haiM / jaba maiMne paM0 bhaiyAlAlajI zAstrose paM baMzIdharajIke bAremeM kucha vicAra prakaTa karaneke liye kahA to ve kahane lage ki hama to 62 varSase paMjIke samparka meM haiN| hamArA to unako pUrNa sahayoga rahatA hai| hama donoMmeM sonagar3hako lekara khUba carcAyeM hotI rahatI haiM / bar3A Ananda AtA hai carcA karane meM / paMDitajIkA bahuta U~cA jJAna hai, isaliye ve pratyeka bAtako spaSTa rakhate haiN| prazna--paMDitajI vastravyavasAyI kaise bana gaye? uttara--paMDitajIkA prArambhase vyApArakI ora dhyAna rahA / unhoMne apane zvasurase lona lekara vastravyavasAya karanA prArambha kiyaa| aura usameM pUrNa saphalatA prApta kii| unakI saccAI evaM grApakoMke sAtha
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 23 acchA bartAva hI unakI saphalatAkA mUla kAraNa hai| cAhe kaisA ho grAhaka A jAve ve eka bhAva bolate haiM aura use kabhI kama nahIM karate haiM, isaliye grAhakoMkA Apako dukAnake prati vizvAsa jama gayA aura ve unake yahAM khUba Ane lge| ThAkura haranAthasiMhajI __ hamArI bAtacItake bIcameM vahA~ ThAkura haranAthasiMhajI A gaye, jo relve savisameM haiM aura 53 varSakI Ayake haiN| mUla nivAsI mA~jha grAmake haiM, jo rAyabarelI jilemeM hai| ThAkura sAhaba paMDitajIke pakke grAhaka kaise bane, use apanI bItI bAta kahakara batalAne lge| maiM bInA sTezanapara jhAMsI sTezanase tabAdalA hokara bInA aayaa| kucha dinoM bAda maiM bInA grAmameM kucha kapar3e kharIdaneke liye aayaa| tIna-cAra dukAnoMpara kapar3A dekhA, lekina pasanda nahIM AyA tathA bhAva bhI teja lgaa| antameM maiM ghUmatA-ghUmatA paMDitajIkI dukAnapara aayaa| vahAM sADI dekhii| pasanda A gaI / paMDitajIne sADIke 14.25 bole| hamane unheM 14 rupaye deneke liye khaa| lekina paNDitajIne cAra AnA kama karake dene meM manA kara diyaa| phira maiM dusare dina AyA / aura cAra AnA kamapara sAr3I deneke liye khaa| lekina paNDitajIne phira manAkara diyaa| phira hama tIsare dina Aye, yaha socakara ki aba to sAr3Iko 14.25 rupayemeM hI le leNge| lekina dukAnapara jaba Aye taba mAlUma par3A ki sAr3I bika cukI hai| lekina dukAnake eka vyakti haraprasAdajIne kahA ki tumhAre bApane bhI sADI kharIdI hai| Akhira mujhe paNDitajIkI ImAnadArIpara vizvAsa ho gayA aura usa samayake bAda paMDitajI kI dukAnase hI kapar3A kharIdane lgaa| vaise paNDitajokI ImAnadArI evaM ekabhAva sAre nagarameM carcAkA viSaya rahate haiN| ThAkura sAhabane paNDitajIkI udAratAkI eka aura ghaTanA sunaaii| unhoMne kahA ki merI lar3akIkI zAdImeM paNDitajIne mujhe udhAra paise dekara usa samaya madada dI, ki jaba maiM cAroM orase nirAza ho cukA thA tathA jahA~ kahIMse paisA Ane the vahA~se nahIM aaye| maiM paNDitajIke pAsa prAtaHkAla phuNcaa| snAna bhI nahIM kiyA thaa| paNDitajIko manakI bAta kahane meM Dara-sA laga rahA thaa| lekina jaba apanI bAta kahanI hI par3I to paNDitajI merI pUrI sahAyatA kI aura apane ghara khAnA bhI khilAyA tabase Ajataka hama to paNDitajIkI dukAnake pakke grAhaka bana gaye haiN| isake pazcAt maiMne paNDita bhaiyAlAla zAstrIse paNDitajIke bAremeM kucha aura batAnekA anurodha kiyA to unhoMne kahA ki paNDitajI jaba vidvat pariSadke adhyakSa the, taba mujhe unake sAtha do-tIna sthAnoMpara jAnekA avasara milA / unakA mujhe pUrNa vAtsalya evaM sahayoga milaa| unhoMne Age kahA ki saiddhAntika carcA karanemeM paNDitajIkI bahuta ruci rahatI hai| unakA isa saMbaMdhameM agAdha jJAna hai aura ve apane jJAnako cAroM ora bikheranA cAhate haiM / bInAmeM aura bhI bahutase vRddha evaM yuvA samAjasevI haiM jo paNDitajIke pUre prazaMsaka evaM ziSya ke rUpameM hai / lekina samaya kama honese unase bheMTa nahIM kara skaa| paNDitajIkA vizAla vyaktitva sadA Age bar3hatA rahe tathA ve samAjakI apane saiddhAntika jJAnase isI taraha sevA karate rheN| isI bhAvanAke sAtha maiM bhI unake prati apanI zraddhA evaM sammAna vyakta karatA hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ soraIke prAcIna jinamandirakA vedikA lekha : eka dastAveja * DaoN0 darabArIlAla koThiyA , bInA soraIke eka prAcIna digambara jaina maMdirakI vedikAke nIce pASANa-paTTIpara jo lekha khudA huA hai usase isa grAmako prAcInatA, sampannatA aura janabahulatApara acchA prakAza par3atA hai| yaha maMdira kaise banA aura kaise ujar3A, isakA to isa lekhameM koI saMketa nahIM miltaa| kintu vRddha-paramparAse sunA jAtA hai ki mandirake nirmAtA siMghaI mohanadAsa rAjAke vittAdhikArI jaise kisI ucca padapara pratiSThita the aura rAjAke atyanta priya the / vaha unapara bahuta prasanna thaa| rAjAne unase Agraha kikA ki Apa jina bhagavAnako bhaktike lie kilese saTA huA apanA jinamandira banavA leN| siMghaI mohanadAsane rAjAke prema aura AjJAse digambara jaina maMdira banavA liyA aura vidhivat usakI pratiSThA bhI ho gii| kucha logoMne isake viruddha rAjAke kAna bhara diye aura rAjAne kupita hokara mandirajIse zrIjI haTavA die| kitane varSoM taka isa mandirameM zrIjI virAjamAna rahe, kahA nahIM jA sakatA / lekhameM itanA hI ullekha hai ki vikrama saMvat 1864 meM isakI pratiSThA haI aura mandirakI nIMva vi0saM0 1862 meM rakhI gyii| do varSa isa mandirake nirmANameM lage / bAdako isameM prAImarI skUla lagane lgaa| . isameM prAImarI skUla kabase lagA, yaha jAnakArI zAsanake kAgajAtoMse prApta ho sakatI hai| para anumAnase saMprati itanA kahA jA sakatA hai ki 182 varSa pUrva bane isa maMdirameM, kucha varSa khAlI par3A rahanepara, 150 se 175 varSoM taka skUla lagatA rahA hai| vyAkaraNAcArya zraddheya paM0 baMzIdharajI (84) unake pitAjI aura pitAmahane isI skUlameM par3hA hai / hamane bhI isImeM sattara varSa pUrva adhyayana kiyA thaa| isa lekhameM kaI tathya mahattvapUrNa upalabdha hote haiM / unameM kucha nimna prakAra haiM1. yaha mandira mAgha vadI 13, vi0saM0 1864 meM pratiSThita huA thaa| 2. isakI nIMva aSAr3ha sudI 7 budhavAra, vi0saM0 1862 meM rakhI gayI thii| 3. mUla saMgha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha aura kundakundAcAryAmnAyameM jinAgamake upadezAnusAra isa mandirakI pratiSThA huI thii| 4. isake pratiSThAkAraka the vaizyavarNa, vaMza ikSvAku, gotra padmAvatI, [jAti] golApUrva, baiMka canderiyA, zrI sAhU kisorI, unake putra (prathama) kUte siMghaI, dUsare putra ajaba siMghaI, kUte siMghaIke do putra, (prathama) zrI sAhU indramana, usakI patnI maunade, usakA prathama putra siMghaI dhanasIMgha, usakI patnI dIpA, usakA putra dhokala, aura dvitIya putra siMghaI kuvaMramana, usakI patnI pajo, usake do putra, prathama manarAkhana, dvitIya karanajU / kRte siMghaIkI patnI sItA, usake laghu putra (dvitIya putra) yajJa (pratiSThA) karttA (kAraka) zrI siMghaI mohanadAsa, usakI patnI jaiko, unakA putra zrI lAlA maandhaataa| ye sabhI ciraMjIva hoM / mandirake nirmAtA aura pratiSThAkAraka makhyatayA zrI siMghaI mohanadAsa the| 5. lekha meM pratiSThAcAryakA nAmollekha nahIM hai, jaisA ki Ajakala hotA hai / kintu pratiSThA-kArakake do havaladAroM (kAryakartAoM-kArandAoM), eka zrI rAuta harIsiMgha lodhI ThAkura, gota khoraMmapuriyA aura dvitIya havAladAra udInanda sAva kar3ore pacaloro dAmapaMvAra, lar3iyA lAlajU va mokama va upasAva dhokalajI, vIjakake lekhaka zrI phaujadAra lalU kaDore pipalAsevAre, vasaMta kArIgara jaisoMke nAma aMkita hai|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 25 6. bhaugolika evaM aitihAsika tathya bhI isa lekhameM haiN| usa samaya soMraI, jo Aja uttarapradezake lalitapura jileke antargata hai, zrI mahArAjAdhirAja zrI mahArAjA rAjA maradanasiMghajU devakI jAgIra thI, jinakI rAjadhAnI gar3hAkoTA (sAgara, madhyapradeza) thI aura unakI jAgIradArImeM soraIkA prazAsana ThAkura zrI mahArAjakumAra zrI divAna durajana siMghajU deva, unakI ThakurAIna zrI mahArAja kumAra zrI dulaiyA haMsakuMvarajU devIke adhIna thaa| ye tathya aise haiM, jo soMraIko aitihAsikatA aura sAMskRtikatAko prakaTa karate haiM / mala lekha aura lekhameM ullikhita vaMzAvalI donoM yahA~ diye jAte haiM / lekha hameM priya bhAI paM0 dulIcandra zAstrI evaM bhAI vinItakumArane soraI svayaM jAkara aura khaNDahara par3I vedikAse lAkara diyA hai| mUla vedikA-lekha saMvat 1864 vaSe nAma mAga vadi 13 subhe tA dina zrI jinamaMdira pratiSThA asthApanIyatuM zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrIkuMdakuMdacArjanyAye zrIjinAgamaupadesanIyatu mahAna jagya, jAgIra zrImahArAjAdhirAja zrImahArAjA zrIrAjA maradanasiMghajU deva rAjadhAnI gar3AkoTA tasya jAgIra madhe nagra soraIke ThAkura zrI mahArAja komAra zrI divAna durajanasiMghajUdeva tasya ThakurAIna zrI mahArAjakomAra zrIdulehiyA haMsakuMvarajU devya tatra pura vaihIsavarna vaMsa iSvAka gota padmAvatI golApUraba baika caMderiyA zrI sAha kisorI tasya putra zrI sAhU kUtesiMgha dutiya suta ajabasiMgha kUtesiMghake suva dohI zrI sAhU idranmana tasya bhArjA maunade tasya putra kSa prathama siMghahI dhanasiMgha bhArjA dIpA putra dhokala dutiya suta zrI siMghahI kuMvaramana bhArjA pajo suta deva (do) prathama manarAkhana dutiya karanajU kUtesiMghake bhAA sotA laghusuta jagyakaratA zrI siMghahI mohanadAsa bhArjA jaiko tasya putra lAlA mAnadhAtA ciraMjIvata tAke havAladAra karatA zrI rAuta harIsiMgha lodhI ThAkUra gota SoraMmapuriya dutiyA havAladAra udInaMda sAvA kaDore pacatauro va dAma paMvAra gura lar3iyA lAlaju vA maukama vA nupa sAvA dhokala bojakake liSayA zrI phaujadAra lala kar3Aro pipalAsevAre basaMta kArIgara nai zrI jina maMdira jU ko saMvat 1862ke aSAr3ha sudi 7 budheko no dharI subhaM / 2-4
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha mandirake nirmAtA evaM pratiSThAkAraka siMghaI mohanadAsakI vaMzAvalI kilese saTe nirmita skUla vAle soMraIke di0 jaina mandirakI vedikAke nIce pASANa-paTTapara utkIrNa lekhAnusAra zrI sAhU te siMgha | zrI sAhU indramana siMghaI (maunade) zrI sAhU (sItA) dhanasIMgha ( dIpA ) T dhokala noTa -- puruSoMke nAmoMke sAtha ( zrI sAhU kisorI I manarAkhana zrI sAhU mohanadAsa pratiSThAkAraka (jaiko) | zrI lAlA mAnadhAtA siMghaI kuMvaramana (pajo) zrI ajavasiMghaI karanajU ) aise koSThakoM meM diye gaye nAma unakI patniyoM ke nAma haiM / .
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ soraI : pUjya pitAjIkI janmabhUmi * zrI vinIta koThiyA, bInA soraI ( lalitapura ), uttarapradezake mar3AvarA-madanapura mArgake bIca bamhaurI grAmase 3 kilomITara dUra sthita hai / isa sthAnakA nAma "soraI" kaise rakhA gayA, isakA jJAna mujhe nahIM hai, lekina sunanemeM AyA hai ki ipa sthAnapara svarNa bhaNDAra hai / ataH svarNamayI nagarI honese isakA nAma "soMraI' rakhA gyaa| isa sthAnakI mahattA mere lie isalie hai ki yaha mere pUjya pitAjIko janmabhUmi hai| mujhe usa samaya atyanta prasannatA haI jaba parama AdaraNIya paM0 darabArIlAlajI koThiyAne mujhe evaM AdaraNIya bhaiyAjI paNDita dulIcandajI, soraI vAloMko soraI jAnekA Adeza diyaa| tathA unhoMne hamalogoMko kucha mahattvapUrNa kArya diye, jinheM hameM soraI jAkara pUrNa karanA the| pUjya pitAjIke "abhinandana-grantha'' ke lie unakI janmabhUmike sandarbha sAmagrI juTAnekA kAma hameM sauMpA gayA thaa| hameM kucha jAnakArI ekatrita karanI thI jaise ki isa samaya vahA~kI sthiti, vahA~ke jaina mandiroMke bAremeM jAnakArI tathA unake phoTogrApha ityAdi / ina sabameM pramukha thA vahA~ke eka prAcIna jaina maMdira, usa maMdirake zilAlekhakI pUrI ivArata tathA usa zilAlekhakA eka phoTogrApha bhii| isa maMdirajIke bAremeM jAnakArI ekatrita karanekI AvazyakatA isalie bhI thI, kyoMki pUjya pitAjIne apanI zikSA yahIMse prArambha kI thii| soraI :yAtrA-vizeSa maiM jaba AdaraNIya bhaiyAjIke sAtha soraI-grAmake lie ravAnA huA to apane ApameM bahuta prasanna thA, kyoMki pUjya pitAjIko janmabhUmike darzana karanekA mujhe saubhAgya mila rahA thaa| isase pahale maiM vahA~ gayA avazya thaa| lekina bahuta pahale, samaya gujarane ke sAtha-sAtha vahA~ko yAda bhI dhuMdhalI par3a cukI thii| julAIkA mahInA honeke kAraNa mausama hamAre anukUla nahIM thA, lekina hamalogoMko vahA~kI jAnakArI juTAnA hai , yaha socakara hamaloga ravAnA ho gaye / ___ hamalogoMne basa dvArA soMraImeM praveza kiyA / AdaraNIya bhaiyAjIne mujhe batAyA ki "bahuta pahale ye baseM ityAdi nahIM calA karatI thIM / sabhIloga yahA~se mar3AvarA taka paidala jAyA karate the, aura vahA~se anyatra jAneko basa milatI thIM / kabhI-kabhI to lalitapura taka paidala jAnA par3atA thaa| lekina Ajakala kaI sAdhana maujUda haiM, soraIse bInA, sAgara, mar3AvarA aura lalitapurako jor3ane vAlI pakkI saDakeM haiM aura baseM bhI saba jagahako jAneke lie mila jAtI haiN|" AdaraNIya bhaiyAjI rAhameM calate, milanevAlI sabhI pramukha jagahoMko maukhika jAnakArI hameM dete rahe / unhoMne apane jIvanake lagabhaga 40 varSa yahA~ vyatIta kiye the| tabase lekara Ajataka zanaiH-zanaiH vahA~ kAphI parivartana ho cuke the, ataH ve pahalekI sthiti aura vartamAna sthitikA tulanAtmaka varNana kara rahe the| pahale hama loga ghara paha~ce, jahA~ vartamAnameM Ada0 bhaiyAjIke choTe bhAI zrI phalacandrajI rahate haiN| unhoMne isa gharake bAremeM bhI batAyA ki kisa taraha saMgharSamayI jIvana bitAte hae isa gharakA nirmANa karAyA gayA thaa| unhoMne kucha aise sthAnoM ke bAremeM bhI batAyA jahA~ pahale ekadama khulA maidAna thaa| Aja vahA~ makAnoMne apanA DerA jamA liyA hai| unake kathanAnusAra "jahA~ bAjAra lagatA hai vahA~ pahale paryApta jagaha thI lekina Aja makAnoMkI bhIr3ane usa sthAnako taMga kara diyA hai|"
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha soraI : aitihAsika pRSThabhUmi sapharako thakAnake bAvajUda hama loga usI dinase kAmameM juTa gaye / sabase pahale hama loga usa prAcIna jaina maMdirakI ora ravAnA hue, jo bAdameM skUlakA rUpa le cukA thaa| isI skUla meM pUjya pitAjIko zikSA Arambha huI thii| jaise hI hama loga vahA~ pahu~ce, to maiMne maMdirajIko aisI sthiti dekhI, jisakI mujhe kadApi kalpanA nahIM thii| kabhI vahA~ maMdira rahA hogA, lekina vartamAnameM vaha jIrNa-zIrNa hAlatameM ekadama khaNDahara ho cukA thaa| jagaha-jagaha usa maMdirajIkI dIvAloMpara ghAsa uga AI thii| dharAtalase karIba 15 phuTa U~ce Tolepara bane usa maMdirameM jAnekA mujhe rAstA nahIM sUjha rahA thaa| Ubar3a-khAbar3a rAstese Upara car3hakara jAnA par3A, taba kahIM hama loga usa mandirake mukhya dvArataka pahu~ca sake / jaise hI maiM mandirake andara praveza huA, to pAyA vahA~ ekadama andherA, kevala mukhya dvArase maddhima rozanI andara praveza kara rahI thI, jo hameM andarakA rAstA batAneke lie paryApta thii| andara makar3iyoMne bhI apane jAla phailA lie the, "kucha derake lie maiM soca meM par3a gayA ! jahA~ kabhI mandira rahA, usake bAda prAImarI skUla rahA taba vahA~ acchI-khAsI cahala-pahala rahatI hogI, lekina Aja ekadama vIrAn""!" maiM panaH vartamAna sthitimeM lauTa AyA aura vahA~ke mandirajIkI pratiSThAkA zilAlekha khojane lgaa| AdaraNIya bhaiyAjIkA sAtha thA / ataH kisI kismakI bAdhA utpanna nahIM huii| mandirajIke pharzapara miTTI AdikA jamAva bhI kAphI ho gayA thA, kAraNa ki maiMne dekhA ki mandirakA UparI hissA Dhahakara nIce gira gayA thaa| jaise hI bhaiyAjIne vahA~kI vedikAke nIce pASANapara utkIrNa "pratiSThA-lekha" kI ora izArA kiyA to maiMne dekhA ki vahA~kI vedikApara isa samaya koI patthara nahIM thA, haaN| kevala zilAlekhakA vaha patthara vahA~ jyoM-kA-tyoM avazya lagA thaa| samaya bItaneke sAtha-sAtha dhUla, miTTI Adi usa zilAlekha evaM vedikApara apanA sthAna banAtI rhiiN| hama logoMne vahA~ke sthAnIya vyaktiyoMko sahAyatAse usa zilAlekhako sApha karanekI asaphala koziza kii| taba bhI usapara khude hae akSara aspaSTa the, jo par3hanemeM bilkula nahIM A rahe the| ataH hama logoMne zilAlekhapara sUkhe cunekA lepa lagAyA, jisase zilAlekhake zabda ubharakara sAmane A gaye, jinheM aba AsAnIse par3hA jA sakatA thaa| karIba 5 phaTa lambe aura AdhA phaTa cauDe isa zilAlekha para cAra paMktiyoMmeM isa mandirajIkI pratiSThA sambandhI jAnakArI aMkita thii| usa zilAlekhako maiM par3hatA gayA aura Ada0 bhaiyAjIne usakI ivArata eka kAgajapara utAra lii| tatpazcAta unhoMne zilAlekha par3hA aura maiM eka dUsare kAgajapara jyoM-kA-tyoM likha liyA, aisA isalie kiyA tAki zilAlekhakA sAra samajhane meM hama logoMko koI parezAnI na ho| isake bAda turanta hI maiMne usa zilA. lekhake vibhinna dizAoMse kucha citra kaimareko madadase le lie| zilAlekhase jJAta haA ki yaha mandira 182 sAla purAnA hai| zilAlekha vi0 saM0 1864 meM likhA gayA thA, lekina mandirakA nirmANa vi0 saM0 1862 meM Arambha ho gayA thA, lagabhaga do varSa ise banAne meM lage / mandirajIse bAhara Akara maiMne mandirajIke kucha citra lie| eka khAsa bAta mujhe yaha bhI dekhaneko milA ki yaha mAndara ThAka ne yaha bhI dekhaneko milI ki yaha mandira ThIka soraIke kilese saTakara banA huA hai / ataH maiMne utsukatAvaza mandira evaM kilekA saMyukta citra apane kaimaremeM kaida kara liyaa| yahA~ hama logoMkA adhikAMza samaya vyatIta ho gayA thA / samaya rahate bhaiyAjIne mujhe usa makAnake darzana karAye, jahA~ pUjya dAdIjI aura pUjya pitAjI rahA karate the / "purAne tarIkekA banAkaccA makAna, jisameM sAmanekI tarapha do daravAje the| eka bar3A aura eka choTA / bAharako ora daravAjeke pAsa hI do Ale bane .
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAcArya kI janmabhUmi soMraI ke manohArI dRzya soMraI kA bhavya pArzvanAtha maMdira (bar3A) paNDitajIne jisa skUla meM par3hA hai usakA eka citra aura jo prAcIna maMdira rhaa| saraI kA prAcIna kilA soMraI kA choTA di0 jaina mandira saraI kA candelakAlIna eka prAcIna jaina mandira, jo aba khaNDahara ke rUpa meM arakSita sthiti meM hai / paNDitajIke soMraIke makAnakA eka citra
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 29 hue the tathA eka khaMTI bhI lagI huI thii| andara eka bar3A-sA kamarA tathA isake bAda ekadama khulA AMgana, jise dIvAloMne cAroM orase ghera rakhA thaa| eka dahalAna bhI thI tathA pazuoM Adike lie paryApta vyvsthaa|" AdaraNIya bhaiyAjIne yahA~ke bAre meM batAyA ki kisa prakAra pUjya pitAjI usa gharameM rahA karate the, unhoMne batAyA ki 'vartamAnameM bijalIko samucita vyavathA hai / parantu usa samaya bijalI nahIM thI, taba pUjya pitAjI lAlaTena ke ujAleme par3hAI karate the|' bAhara nikalakara maiMne usa makAnake kucha phoTo utAra lie / isake bAda hama loga apane sthAnapara A gaye / Ada0 bhaiyAjI mujhe aura bhI bahuta-sI jAnakAriyA~ dete rahe ki kisa prakAra pUjya pitAjIne apane jIvana meM abhAvoM aura kaSToMse saMgharSa kiyaa| dUsare dinakA kAma itanA jaTila nahIM thA, kyoMki isa dina hama logoMko una sabhI jaina mandiroMke bAremeM jAnakArI ekatrita karanI thI, jo vartamAnameM vyavasthita rUpase vidyamAna haiN| aba maiM soraIke una rAstoMse gujara rahA thA, jinapara pUjya pitAjIne apanA bacapana vyatIta kiyA thaa| maiMne vahA~ baccoMko khelate pAyA to unake bhI kucha citra maiMne le lie| jaise hI hama loga mandirajIko jAne vAle rAstekI ora muDe to mor3apara hI maiMne eka 'mArgasUcaka paTala' dekhA, jise par3hanepara jJAta huA ki AdaraNIya paM0 darabArIlAlajIne isa rAstekA pharzIkaraNa, AdaraNIyA bhAbhIjI zrImatI camelIbAI koThiyAkI puNya smRtimeM, unake nAmase karAyA hai / yaha rAstA ThIka eka maMdirase hokara dUsare maMdirajI taka samApta hotA hai / maiMne usa paTala evaM usa rAstekA bhI citra kaimaremeM utAra liyA / isake bAda hama loga bar3e jaina mandirajI gaye / vahA~ke darzanoparAnta kucha phoTo andarake lie| suraI (garbhagRha) ke bhItara vedikApara bhagavAna pArzvanAthako eka bhavya evaM bar3I mUrtike nIce Asanapara eka zloka likhA thA / maiMne mUrti evaM zloka kA eka-eka citra kaimarekI sahAyatAse le liyaa| tatpazcAta usa zlokako eka kAgajapara likha liyaa| bAhara Akara maiMne dekhA ki isa mandirajoke ThIka sAmane eka jaina dharmazAlAkA bhI hai| usa dharmazAlAkA bhI eka citra maiMne liyaa| usa dharmazAlAkA mukhya dvAra bahuta hI kalAtmaka banA huA thaa| usI dharmazAlAkI chataparase bar3e mandirajIkA eka sundara citra maiMne apane kaimaremeM utAra liyA / isake bAda hamaloga choTe mandirake liye ravAnA ho gye| usa mandirakA bhI eka khUbasUrata citra maiMne khIMca liyaa| darzanoparAnta andarake bhI kucha citra le liye / soraIke ye donoM mandira zikharabanda, kalAtmaka evaM vyavasthita bane hue haiN| isake pazcAt hamaloga vahA~ke cauthe mandira jise bAjArakA mandira kahA jAtA hai, gye| yaha mandira caityAlayanumA banA huA hai / sAmane hI mAmA zrI rAjakumArajIkA ghara hai / unhIMke makAnakI chatase maiMne eka phoTo usa mandirakA bhI le liyaa| tatpazcAt, vahIMse gA~vake cAroM ora maiMne najara ghumAI to dekhA cAroM ora hariyAlI-hI-hariyAlI hai / gA~vakA yaha dRzya manabhAvana laga rahA thA / isake turanta bAda ho hamaloga soraIke kilekI ora ravAnA hue| kilekA bhI eka khUbasUrata citra khIMcakara, maiM kileke andara praviSTa ho gayA tathA vahA~ke kucha baccoMkI sahAyatAse maiM kilekI burjapara jA phNcaa| vahA~se bhI gA~vakI sundaratA AsamAna chU rahI thii| isa samaya maiM gA~vake sabase U~ce sthAnapara khar3A thA / ekadama khulI-svaccha havA, cAroM ora hariyAlIkI muskAna aura bharapUra choTe-bar3e per3a-paudhe manako moha rahe the| kilekI burjase maiMne dekhA ki vahIM donoM jaina mandira, jinakA ullekha maiM pIche kara cukA hU~, aba eka bilkula najadIka najara A rahe haiM, sAtha hI dUra hanumAna jIkA mandira, jaina dharmazAlA tathA usakA pUrA A~gana evaM gA~va kA adhikAMza hissA bhI / yaha dRzya sacamuca adbhuta thA, jise maiM kaimare meM utAre binA na raha skaa|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : sarasvatI-baravaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya itanA kAma ho jAneke bAda aba kevala eka jagaha zeSa raha gayI thI--'soraIkA bgiicaa"| isameM mukhya thA usa bagIce meM sthita mar3ha (mndir)| zIghra hI hamaloga bagIcA paha~ca gaye / vahA~ jAkara maiMne dekhA bagIceke bIca eka mar3ha banA haA hai, pattharoMko tarAzakara tathA pattharoM, khamboM Adiko ekake Upara vyavasthita DhaMgase rakhakara isa mar3hakA nirmANa kiyA gayA hai| maiMne usa mar3hakA bhI eka sundara citra khIMca liyA / maiMne AbhAsa kiyA ki vakta gujarane ke sAtha-sAtha mar3ha kI sthiti bigar3atI calI gyii| maiMne mar3hako isa samaya eka ora jhakA haA mahasUsa kiyaa| zAyada usakA eka khambhA tirachA ho jAne ke kAraNa tathA Upara rakhA gola cakranumA hisseke bhI Tukar3e ho cuke haiM / phira bhI khUbasUratI liye hue soraikA yaha aitihAsika mar3ha (jaina mandira) abhI bhI apane sthAnapara vidyamAna hai| soraI : AsapAsa hamArA kAma lagabhaga samApta ho cukA thaa| lekina utsukatAvaza maiMne vahA~ke sthAnIya vyaktiyoMse bhI samparka kiyA / taraha-tarahakI jAnakArI mujhe prApta huI, jise maiM Age likha rahA hU~ soraI grAmako yadi 'khanijoMkA gA~va" kahA jAye, to koI atizyokti nahIM hogI, kyoMki yahA~-- lohA, tA~bA, sImeMTakA patthara, grephAiTa Adi pracura mAtrAmeM maujUda hai / lohA yahA~ bhArI mAtrAmeM upalabdha hai / parAne jamAne meM yahA~ lohekA kAma bhI bahuta hotA thA, kintu mA~gakI kamIke kAraNa yaha kAma bAdameM banda ho gyaa| tA~bekI khadAneM to gA~vameM hI sthita hai / prayatna kiyA jAye to tA~bekA acchA-khAsA bhaNDAra milanekI pUrNa sambhAvanAyeM yahA~ najara AtI hai| isase pahale yahA~ khudAI avazya huI aura tA~bA nikAlA gayA, parantu sAdhanoMkI kamIke kAraNa pUrNarUpeNa saphalatA nahIM mila paayii| 'phAspheTa" eka mahattvapUrNa patthara yahA~ vipula mAtrAmeM upalabdha hai| isakA kAma khAda banAneke rUpameM vizeSa hotA hai / yahA~se thor3I dUra eka sthAnapara, jise "TorI" kahate haiM, phAspheTa nikAlanekA kAma tejIke sAtha cala rahA hai / yahA~para bAharake evaM sthAnIya karIba eka hajAra majadUra pratidina kAma kara rahe haiM / phAspheTa pattharakI choTI-choTI giTTI banAkara TrakoM dvArA bAhara bhejanekA krama abhI bhI jArI hai| "yUreniyama" eka vezakImatI khanija, jisakI prAptiko pUrNa sambhAvanAyeM yahA~ vyakta kI jA rahI haiN| isake lie videzI sahayogase usakI khoja abhI bhI jArI hai| isake alAvA soraIse lagA huA eka ghanA jaGgala bhI hai| isa jaGgalameM mahuA, goMda, ciroMjI evaM kaI prakArakI aneka jar3I-bUTiyoMkA vizAla bhaNDAra hai| yahA~ke AdivAsI (sora) inhIMke dvArA apanA udarapoSaNa kara rahe haiN| bhArata-sarakAra dvArA nirmita "rohaNIbA~dha" gA~vake bIca nikalI rohaNI nadIpara lagabhaga do kilomITarakA nIcekI ora banAyA gayA hai, jisase soraIke grAmake rahavAsiyoMko to koI phAyadA nahIM, lekina nIce rahanevAle garIboMko naharoM dvArA bharapUra pAnI kI vyavasthA upalabdha hai| soraIse pUrva dizAkI aura atizaya kSetra girAra hai| vahA~ dhasAna nadIke kinAre banA huA di0 jainamandira darzanIya hai| kisI samaya yaha sthAna kAphI unnatizIla rahA hai| aisA sunane meM AyA hai ki yahA~ bahuta bar3A bAjAra lagatA thA, jisameM bAharI vyApArI bhI apanA vyApAra karane Ate the| aba vahA~ khaNDahara mAtra zeSa hai / mAtra sundara mandira banA huA hai|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 31 soraIse pazcima dizAkI ora madanapura tarapha pUjya zrI gaNezaprasAdajI varNIkI janmabhUmi haMserA gA~va hai / vahA~ unake smArakake rUpameM eka chatarI-cabUtarA banavAyA gayA hai / unakI hI chatra-chAyAmeM pUjya pitAjIne 11 varSa vArANasImeM adhyayana kiyA thaa| yahA~se calakara Age atizayakSetra madanapura hai, jahA~ pAMDAzAhake banavAye hue kaI prAcIna mandira haiM jo isa samaya avazeSa mAtra hI dikhAyI dete haiN| yahIMpara phusakele vaMzake mahAnubhAvoMke dvArA banavAyIM pacamar3hiyA~ bhI haiM / kucha varSa pahale samAjane vahA~kA jIrNoddhAra kiyA, aba vahA~ pakkI sar3aka, dharmazAlA ityAdi sahUliyateM maujUda haiN| ____ isa taraha maiMne anubhava kiyA ki grAma soraI atItameM eka vizruta grAma rahA hai| aura aba usakA bhaviSya bhI ujjavala hai| isa vikasita hone meM aba jyAdA samaya nahIM lgegaa| antameM maiM pUjya pitAjIke caraNoMmeM apanI aura samasta parivArakI orase zraddhA-sumana arpita karatA huuN| VIR
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ golApUrvAnvaya : eka parizIlana * DaoN. kastUracandra 'sumana', ema0 e0, pI-eca0 DI0, zrImahAvIrajI mAnyavara paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI vArANasIne 'nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyA abhinandana-grantha' meM san 1982 meM 'golApUrva anvayake AlokameM' zIrSaka zubhakAmanA-lekhameM golApUrva anvayake viSayameM anusandhAnAtmaka mahattvapUrNa sAmagrI prastuta kI hai tathA AdaraNIya DaoN0 koThiyAjIkI ora lakSya karake likhA hai ki 'kucha samaya pahale zrI DaoN0 darabArIlAlajIse bheMTa honepara isa dizAmeM kAma karanekA maiMne saMketa kiyA thaa| isa ora tatkAla unakA dhyAna bhale hI na gayA ho, yaha viSaya aisA hai ki dRSTi-sampanna katipaya sevAbhAvI bandhu yadi isa dizAmeM prayatnazIla hoM to aitihAsika dRSTise atiupayogI eka kamokI pUrti ho sakatI hai|' ullikhita abhinandana-granthameM jaba maiMne paNDitajIkA ukta zubhakAmanA-lekha par3hA aura koThiyAjIne majhe isa dizAmeM kUcha likhanekI preraNA kI, to merI ukta viSayameM adhyayana karanekI utsukatA bar3hI, maiMne apanI pI0 eca0 DI0 ke lie madhyapradezake jaina purAtattvapara kAma kiyA thA, isalie bhI isa lekhako sAhita haa| adhyayana karanepara jo jAnakArI ekatrita kara skaa| prasaMga pAkara use yahA~ de rahA hU~ / itihAsa aisA viSaya hai, jisameM anusandhAnakI apekSA banI rahatI hai| golApUrvAnvaya : 'golApUrvAnvaya' meM golApUrva aura anvaya ye do zabda haiM / inameM 'anvaya' zabdake aneka artha haiM / abhilekhoMmeM isa zabdakA bahuta prayoga huA hai / yaha zabda prAyaH do arthoMmeM vyavahRta huA hai-(1) AcArya paraMparAko darzAneke lie aura (2) jaina upajAtiyoMke nAmoMke nirdeza karaneke lie / jahA~ AcArya paramparAko batAnA iSTa rahA hai vahA~ 'anvaya'kA pUrvavartI pada kisI-na-kisI AcAryake nAmase yukta milatA hai / yathA-kundakundAyanvaya, bhadrAnvaya,2 dezanandiguruvayaMvarAnvaya' Adi / inameM kramazaH AcArya kundakunda, AcArya bhadra aura dezanandi guruoMke nAma pUrvapadameM Aye haiM / abhilekhoMmeM isakA upayoga svayaMko aise anvayoMkA anugAmI batAne ke lie kiyA gayA hai| anvayakA dasarA vyavahAra kUla aura jAtike lie haA hai| isa artha meM anvayakA pUrvapada koI aisA zabda hotA hai, jisakA caurAsI jaina upajAtiyoMmeM kisI-na-kisI jaina upajAtise sambandha rahatA hai / jaise ahArake mUrtilekhoMmeM khaDillavAlAnvaya, jaisavAlAnvaya, paurapATAnvaya, golArADAnvaya Adi milate haiM / yahA~ khanDelavAla Adi jaina upajAtiyoMke artha meM 'anvaya' zabda vyavahRta huA hai| AcArya jinasenane pitAke anvayako zuddhiko kula aura mAtAke anvayakI zuddhiko jAti saMjJA dI hai| AcArya kundakundane bhI deza, jAti aura kulako zuddhipara bala diyA hai aura unase yukta AcAryako namana kiyA hai / " unakI dRSTi meM zuddhi (guNa) vihIna jAti aura kula bandha nahIM hai / AcArya samantabhadrane jAti aura kulakI zuddhiko gauravakA viSaya mAnate hae bhI unake abhimAnako madoMmeM parigaNita kiyA hai aura ATha madoMmeM kula aura jAtike madoMkA bhI ullekha kiyA hai / isase yaha niSkarSa prApta hotA hai ki kula aura jAti donoM prAcIna rahe haiM / bhale hI unameM parivartana hotA rahA ho / aura aisA samayAnusAra sambhava bhI hai /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 33 DaoN0 argalake anusAra jAti samAna varga ke kuTumboMkA samUha hotI hai| isakA apanA nijI nAma hotA hai / vivAha Adi apane samUhameM hI hote haiM / isakA udbhava kisI paurANika devatA yA puruSase batAyA jAtA hai / " AcArya jisasenane kevala nAmakarmase utpanna manuSyajAtikA hI astitva svIkAra kiyA hai| unhoMne AjIvikA bhedase usake cAra bheda batAye haiM / yahA~ yaha bhI dRSTavya hai ki AcArya somadeva sUrine jAtiyoMkI anekatAkA bhI ullekha kiyA hai tathA unheM anAdi batAyA hai / 1deg tAtparya yaha hai ki 'anvaya' kA artha yahA~ jAti yA upajAtiparaka vivakSita hai / mUrtilekhoM meM jAtiparaka anvayoMke ullekha : madhyapradeza kI prAcIna pratimAoM, mandiroM aura zilAkhaNDoMse unatIsa anvayoMke nAmollekha prApta hue haiM / unakI saMkhyA nimna prakAra hai kra0 nAma anvaya 1. golArADAnvaya 2. citrakuTAnvaya 3. dumbarAnvaya 4. deubAlAnvaya 5, nevAnvaya 6. parapATAnvaya 7. paravADAnvaya 8. puravADAnvaya 9. maiDitavAlAnvaya 10. maDavAlAnvaya 11. mAdhurAnvaya 12. mAdhunvaya 13. mAdhuvAnvaya 14. vemakAnvaya 15. zrImAla saMkhyA 1 1 1 1 1 1 1 1 1 19. lamecukAnvaya 1 20. vaizyAnvaya 1 21. avadhapurAnvaya 1 1 1 kra0 1 nAma anvaya 16. gurjarAnvaya 17. prAgavATAnvaya 18. meDavAlAnvaya 22. kuTakAnvaya 23. paurapATAnvaya 24. gargarATAnvaya 25. varddhamAnapurAnvaya 26. khaNDelavAlAnvaya 27. jaisavAlAnvaya 28. gRhapatyanvaya 29. golA pUrvAnvaya saMkhyA 2 2 2 2 2 3 3 4 5 inameM kucha anvayoMke ullekha azuddha aura punarukta bhI ho sakate haiM / mahAkavi AzAdharane bho tIna anvayoMkA ullekha kiyA hai| unake nAma haiM-poravAla, badheravAla aura khaNDelavAla | inameM poravAlako puravADAnvayase samokRta kiyA jA sakatA hai / upajAtiyoM kA udbhava prAcIna sAhitya aura abhilekhoMmeM madhyakAlase pUrva upajAtiyoMke nAma - nirdeza na milanese pratIta hotA hai ki isa samaya taka cAra varNoMkI vyavasthA sucArurUpase calatI rahI hai / varNAzrita sAmAjika vyavasthA meM kAlAntarameM zithilatA AI / samAjake AcAra-vicAra meM parivartana huA aura vaha upajAtiyoMke udbhavakA kAraNa banA / 12 2-5 19 12 19 26
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : sarasvatI-varavaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pragya __ eka upajAtimeM, usImeM janame aura vivAhita sadasya raha gaye / anya vyakti usameM praveza nahIM pA ske| eka upajAtikA AcAra-vicAra, khAna-pAna, rIti-rivAja dUsarI upajAtise bhinna rahane lgaa| vaivAhika kriyAyeM apanI-apanI upajAtimeM hI sampanna hone lagIM / 14 jaina upajAtiyoMkA udbhava AcArya jinasenake mahApurANameM AjIvikAke bhedase cAra varNa batAye gaye haiM-1. brAhmaNa, 2. kSatriya, 3. vaNik (vaizya) aura 4. shuudr| inameM vaNik varNakA kArya nyAyapUrvaka dhanopArjana karanA kahA gayA hai|" madhyapadezake dUbakuNDa sthAnase prApta saMvat 1145 ke yaka prazastilekha meM aise vaNikvaMzakA ullekha hai, jisake eka zrAvakako 'zreSThI' padase vibhUSita batAyA gayA hai| yahA~ ullekhanIya tathya yaha hai ki vaha zrAvaka jinendrakA arcaka aura samyagdRSTi thaa| vaha cAroM prakArake pAtroMko dAna detA thaa|6 ahArase prApta saMvat 1203 (I0 1146) ke eka mUrti-lekhameM vaizya anvayake zrAvakoMko jinendrakI nitya vandanA karate hue batAyA gayA hai|17 ina ullekhoMke AdhArase kahA jA sakatA hai ki vaNik yA vaizya eka hI varNake zrAvaka the| inameM eka varga aisA thA, jisake zrAvaka jinendrakI ArAdhanA karate the| vyApAra inakI AjIvikAkA sAdhana thaa| isa vargake AcAra-vicArameM kAlAntarameM zithilatAne janma liyA, jisase apanI vizuddhi banAye rakhaneke lie isa vargake loga choTe-choTe vargoM meM vibhAjita ho gye| inameM kucha vargoke nAma unakI nivAsa-bhUmiyoMke nAmapara rakhe gaye / jaise citrakUTake jaina vaizyoMne apane vargakA nAma 'citrakuTAnvaya' rkhaa| isIprakAra gurjara dezake zrAvakoMne apane vargakA nAma 'gurjarAnvaya', avadhake nivAsiyoMne 'avadhapurAnvaya', varddhamAnapurake vAsiyoMne 'varddhamAnapurAnvaya', khaNDelAke nivAsiyoMne 'khaNDelavAlAnvaya' nAma rakha lie| kAlAntarameM ye nAma jainoMkI upajAtiyA~ bana gayIM aura ye apane-apane vargoMmeM sImita ho gyiiN| inake vivAha Adi vyavahAra apane vargameM hI hone lage / isa prakAra zanaiH zanaiH pratyeka vargake AcAra-vicAra, khAna-pAna aura rIti-rivAja bhinna-bhinna ho gye| yaha kabase haA, yaha anveSaNIya hai / para sabakA dharma eka rahA, jisase ve eka-dUsarese sambaddha rhe| golApUrva : golApUrvAnvaya' ke uttarapada 'anvaya' kI vivecanA karaneke pazcAt vivecya hai pUrvapada-golApUrva / isameM bhI do pada haiM-golA aura pUrva / inameM 'golA' koI sthAna-vizeSa rahA hai / golApUrvAnvayI jaina mUlataH isI sthAnake nivAsI the| yaha sthAna vartamAnameM kahA~ hai, isa sambandhameM vidvAnoMkI nimna dhAraNAe~ haiM-- DaoN jagadIzacandra jaina-Apane ise dakSiNameM guSTUra jilekI gallaka nadIpara sthita 'goli' sthAnase samIkRta kiyA hai| apanI eka anya kRtimeM eka 'golla' dezakA ullekha karate hue Apane use godAvarI nadIke AsapAsakA pradeza batalAyA hai| yahA~ke nivAsI kAle aura kaThora vacanabhASI hote haiN| caita mAsameM bhI yahA~ ThaMDa par3atI hai / 19 paM0 paramAnanda zAstrI -Apane 'golA' sthAnako 'gollAgar3ha', vartamAna golAkoTase samIkRta kiyA hai| unhoMne gollAgar3hakI sthiti khaniyAdhAnA sTeTa (aba madhyapradeza) meM nirdezita kI hai / 20 . zrI prabhulAla poharI-Apane varddhamAnapurANameM kahe gaye 'goyalagar3ha' ko gvAliyara kileke abhilekhomeM ullikhita 'goilagar3ha' se samIkRta kiyA hai aura "golApUrvAnvaya' kA udbhava gvAliyarase batAyA hai / 21
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 35 paM0 nAthUrAma premI--Apane eka pratimAlekhameM AyA 'golA' nAmaka sthAna sUratake nikaTa sthita mahuA aura rAnItAlako mAnA hai aura vahA~se isa anvayakA udbhava batalAyA hai / 22 paM0 mohanalAla zAstrI--Apane orachA aura chatarapura donoM yA ekako golApUrvAnvayakA udbhavasthAna batAyA hai / Apane likhA hai ki 'orachA sTeTa (madhyapradeza) meM ahAra aura papaurA tathA chatarapura sTeTa (ma0 pra0) meM chatarapura aura mahobA aise sthAna haiM, jahA~se golApUrvAnvayake pracura mUrtilekha prApta hue haiN|' gvAliyara sTeTa (ma0 pra0) meM isa anvayake abhilekha prApta na honese unheM gvAliyarako usakA udbhava sthAna mAnanA iSTa nahIM hai / unakI dRSTimeM yaha saba kSetra 'golA' kahA jA sakatA hai / 23 __ zrI vidyAdhara joharApurakara--Apane apane 'bhaTTAraka sampradAya' granthameM 'golArADAnvaya' kA ullekha kiyA hai / para 'golArAD' kahA~ rahA, isa sambandhameM kucha nahIM likhA / 24 DaoN0 darabArIlAla koThiyA-Apane AhAra kSetrake pAsa sthita 'golapura' nAmaka eka grAmako 'golA' se samIkRta kiyA hai, kyoMki AhAra kSetrameM isa anvayakI pracura mUrtiyAM upalabdha haiM / 25 DaoN0 kasturacandra kAsaThIvAla--Apane apane 'khaNDelavAla jaina samAjakA vRhad itihAsa' (pR0 58) meM likhA hai ki isa jAtikA nivAsa gollAgar3ha (golAkoTa) kI pUrva dizAmeM rahA hai| usakI pUrva dizAmeM rahane vAle golApUrva khlaaye| samIkSA __DaoN. jagadIzacandra jainakA 'golA' nAmaka sthAnako gunTUra jileke 'goli' sthAnase samIkRta karanA abhilekha Adi sAkSyoMke abhAvameM tarkasaMgata nahIM hai aura na godAvarIke AsapAsakA pradeza bhI unake abhAvameM 'golA' mAnA jA sakatA hai| tamila, kerala Adike loga bhI kAle hote haiN| ataH unakA yaha AdhAra bhI usameM sahAyaka nahIM hai| zrI prabhulAla poharIkA saMvat 1825 meM likhe gaye nabalazAhake varddhamAna-purANameM Aye 'goyalagar3ha' ko gvAliyarake abhilekhoMmeM Aye 'goilagar3ha'se samIkRta karanA aura use golApUrvAnvayakA udbhava-sthala batAnA yukta nahIM hai / isa sambandhameM nimna bAdhaka haiM (1) tIrthaMkara RSabhadevakA goyalagar3ha AnA aura vahA~ke vaizyoMko upadeza denA tathA use unake dvArA grahaNa karanA ye aisI bAteM haiM, jinakA AdipurANa (9vIM zatI) meM26 koI ullekha na honese vizvasanIya nahIM kahI jA sakatI haiN| (2) nabalazAha svayaM golApUrva jaina the / aisI kathA likhanemeM atizayokti bhI kara sakate haiM / (3) gvAliyarameM golApUrvAnvayake koI prAcIna abhilekha prApta nahIM hue / zrI prabhulAlakA yaha kahanA bhI tarkayakta nahIM hai ki taimara aura auraMgajebane golAparva samAjake mandiroM aura matiyoMkI 'itizrI kara dI hai, kyoMki koI kitanA hI vinAza kyoM na kare, unake avazeSa to milate, jabaki eka bhI avazeSa prApta nahIM hotaa| golApUrvAnvayake sambandhameM pracalita nimna janazruti bhI isa viSayameM valiSTha nahIM hai golApUraba vAniyA goyalagar3hake jAna / pANAzAha tA vaMzameM sarvapratApI mAna / / 27
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha isa janazrutimeM pANAzAhako golAparaba batAyA gayA hai| para thUbona riporTa meM ise agravAla kahA hai / " dUsare, yadi yaha golApUrva aura sarvapratApI thA, to isake pratiSThita maMdira aura mUrtiyA~ avazya upalabdha hote / ataH pramANoMke abhAvameM ukta janazruti bhI koI tathya prastuta nahIM krtii| premIjIke batAye sUratake mahuA aura rAnItAla bhI sAkSyoMke abhAvameM 'golA', nahIM hai| ataH ve isa anvayake udbhava-sthala siddha nahIM hote / ___paM0 mohanalAla zAstrIne TIkamagar3ha jileke ahAra aura papaurA tathA chatarapura jileke chatarapura aura mahobAse prApta abhilekhoMke AdhArapara ina sthAnoMko 'golA' mAnakara unameMse kisI eka sthAnako isa anvayakA udbhava-sthala batAyA hai| para vaha saMdehAspada hai| yadyapi TIkamagar3ha jilemeM sthita ahArakSetrake pAsa maujUda 'golapura' grAmako 'golA' se samokRta kiyA jA sakatA hai aura golapurake nikaTa sthita ahAra aura papaurA aise sthala haiM, jahA~ golApUnviyake pracura pratimA-lekha upalabdha haiM / parantu golapurameM vaizyoMkI bahulatA nahIM rahI, jo isa samAjako janma dete / DaoN0 koThiyAkA bhI sambhAvita yaha golapura isa anvayakA isI kAraNa udbhava-sthala saMbhava nahIM hai / golAgar3hako 'golA' sthAna mAnaneke saMdarbha meM paM0 paramAnandajI zAstrIkA kathana tarkasaMgata pratIta hotA hai| isake nimna hetu haiM-- (1) gollAgar3hako vartamAnameM golAkoTa kahate haiN| yaha madhyapradezake zivapurI jile meM khaniyAdhAnAse chaha kilomITara dUra hai| yahA~ eka gola pahAr3Ipara gola koTa banA huA hai / isa koTake bhItara 119 mUrtiyA~ haiM, jinakI AsanoMpara vi0 saM0 1000 se 1200 (I0 943 se 1143) takake abhilekha aMkita haiM / eka vizAla jaina mandira bhI banA huA hai / 29 ataH yaha sthAna (gollAgar3ha) 'golA' kahA jA sakatA hai / (2) candragiri (zravaNavelagola) meM ullikhita I0 1163 ke eka lekhameM golladeza aura vahA~ke rAjAke kisI kAraNavaza (saMsArabhayase) virakta hokara muni hone tathA unake prasiddha AcArya 'gollAcArya' nAmakA ullekha kiyA gayA hai, jo isa sandarbhameM dhyAtavya hai| (3) ukta candragirise hI prApta eka anya lekhameM bhI ukta prakArase ullekha kiyA gayA hai| vizeSa yaha ki uparyukta rAjAko golladezakA prasiddha bhUpAla tathA abhinava candelavaMzanarendracUr3AmaNi kahA gayA hai / isake sAtha hI unheM vIranandi vibudhendrakI paramparAmeM honevAlA prasiddha AcArya gollAcArya batalAyA gayA hai|30 ina do zilAlekhoMse prakaTa hotA hai ki golladeza candelavaMzI rAjAoM dvArA zAsita kSetra thA aura sambhavataH isIko 'golA' yA 'gollA' kahA jAtA thaa| aba dekhanA hai ki yaha gollA yA golA (golla) deza kahA~ hai, jisa para candele rAjAoMkA zAsana rahA hai| itihAsakAra DaoN. jyotiprasAda jainane likhA hai ki I0831 meM nannuka candelane isa vaMzakI sthApanA kI thI aura usane khajurAhoMko apanI rAjadhAnI banAyA thA / dhaMga isa vaMzakA bar3A mahattvAkAMkSI rAjA thA / khajurAhokA pAzvanAtha maMdira isa zAsakake prathama zAsanavarSa I0 954 meM banA thA / yaha muni vAsavacandrakA Adara karatA thA / 32 isake pautra vidyAdharadevake dvArA I0 1028 meM khajurAhoke zAMtinAtha maMdirameM AdinAthakI vizAla pratimA pratiSThApita karAI gaI thii| kIrtivarman candelake maMtro vatsarAjane devagar3hameM durga banavAkara usakA 'kIrtigiri' nAma rakhA thA / 33 madanavarmadeva isa vaMzakA dhArmika nirmANa-kAryoMmeM adhika rUci lenevAlA prasiddha zAsaka rahA hai| jagatsAgara (chatarapura) aura papaurA (TIkamagar3ha) se I0 1145 ke, maU (chatarapura) se I0 1146 ke, khaju ,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 37 rAho (chatarapura) tathA ahAra (TIkamagar3ha) se I0 1148, 1155 aura 1158 ke tathA mahobAse I0 1163 ke prApta abhilekhoMmeM vahA~ madanavarmadevakA rAjya batalAyA gayA hai| gollAgar3ha (golAkoTa) isakI sambhavataH rAjadhAnI thI aura usake cAroM ora usakA zAsana thA / zivapurI, TIkamagar3ha, chatarapura, pannA, sAgara, jhAMsI aura bhiNDa-bhadAvarakA kSetra usake antargata thaa| ahArakA madanasAgara tAlAba aura soraIke pAsa sthita madanapura isIke nAmapara rahe mAlUma hote haiN| hama pahale kaha Aye haiM ki gollAgar3hake pAsa sthita golapahAr3Ipara golaparakoTeke bhItara bane jaina mandirameM 119 mUrtiyAM virAjamAna hai| isake dvArA zAsita yaha upayukta kSetra golapahADIke kAraNa hI 'golA' yA 'golladeza' ke nAmase prasiddha huA ho, to Azcarya nahIM hai| isakA zAsana-kAla I01129 se 1163 mAnA jAtA hai| isane apane dezakA 34 varSa zAsana kiyA hai / isake zAsana-kAlameM vibhinna sthAnoMpara aneka jaina pratimA-pratiSThAe~ huI haiM / yaha apane pUrvaja dhaMga, vidyAdharadeva Adise adhika jainadharmapremI thaa| candragiri (zravaNabelagolA) ke abhilekhoMmeM AcArya vIranandI 'vibudhendra' kI paramparAmeM dIkSita jina prasiddha AcArya gollAcAryakA ullekha kiyA gayA hai aura jinheM golladezAdhipa tathA candelarAjavaMzacaDAmaNi dIkSAke pUrva batAyA gayA hai, vaha rAjA aura koI nahIM, madanavarmadeva (I0 1129-1163) candela hI thA aura usakA zAsita kSetra golladeza thaa| yahA~ vicAraNIya hai ki usakI virakti aura jainadharmameM dIkSita honekA kAraNa kyA hai ? isa viSayameM do kAraNa pratIta hote haiM / eka to yaha ki gollAgar3ha meM koI prabhAvazAlI jaina dharmopadezaka bhaTTAraka yA viziSTa AcAra-vicAra sampanna vidvAn AyA ho, jinake prabhAvapUrNa upadezase jahA~ nagarakA adhikAMza vaizya samAja prabhAvita huA ho aura usane apane AcAra-vicArameM parivartana kiyA ho vahA~ rAjA madanavarmA (I0 1163) bhI unake upadezase itanA prabhAvita haA ho ki usane rAjyako taNavata tyAgakara candragiri (zravaNabelagolA. karnATaka) meM jAkara digambara jaina zramaNakI dIkSA le lI ho aura golladezake rAjA honese ve 'gollAcArya' nAmase prathita hae hoN| ve jainadharmake atizaya bhakta the / dusarA kAraNa yaha jJAta hotA hai ki isake rAjyapara kisI dUsare zatru rAjAke dvArA AkramaNa kiyA gayA ho aura jisakA mukAbalA kara sakanA sambhava na dekhakara madanavarmA rAjyako tyAgakara dUravartI evaM pAvana kSetra zravaNabelagolA pahu~ce hoM tathA vahA~ candragiripara A0 vIranandI 'vibudhendra' ko paramparAmeM dIkSita ho gaye hoN| dIkSA leneke pUrva yataH ve golladezanareza the, ataH ve 'gollAcArya' nAmase prakhyAta hue| yahI sababa hai ki abhilekhoMmeM madanavarmAke vairAgyakA saSTa kAraNa na batAkara 'kena ca hetunA', 'kimapi kAraNena' (kira kAraNase, kucha kAraNase) mAtra kahA gayA hai| vaha kauna zatru rAjA thA, jisakA AkramaNa madanavarmAke lie aparihArya rahA, yaha itihAsake Aloka meM anveSaNIya hai| I0 1163 ke bAda madanavarmAke viSayameM itihAsa mauna hai / isIlie usake sambandhameM ukta do kAraNoMko sambhAvanA kI gaI hai| nagarake dhArmika vaizya samAja bhI dharmakSatike bhayase surakSita dUsare sthAnoMpara cale gaye hoN| sapAdalakSadezapara mleccha (sAhibuddIna turuSkarAja) dvArA AkramaNa kiye jAnepara jaise paNDitapravara AzAdhara (1300 saMvata) bahuta parivArAke sAtha pUrva sthAna mANDalagar3hako chor3akara caritranAzake bhayase dhArApurImeM jA base the| "golA" zabdake prasaMgase itanA prAsaMgika kahaneke uparAnta usake uttarapada "pUrva" para bhI vicAra
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : sarasvatI varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pramyaM kiyA jAtA hai / yahA~ 'pUrva' padase pUrva dizA liyA jAnA cAhie / jo gollAgar3hakI pUrvadizAmeM AcAra-vicAra sampanna vaizya samAja rahatA thA aura jainadharmakA pAlaka thA ve golApUrva kahe jAte the, unake samIpa uttara dizA meM jo dhArmika vaizya samUha rahatA thA, unheM golAlAre yA golArAD kahA jAtA thA aura jo bhUSaNoM ke paridhAna meM adhika ruci rakhate the yA usa deza ( golladeza) ke bhUSaNa mAne jAte the unheM gollazRGgAra yA gollasiMghAreke nAmase abhihita kiyA jAtA thA / ye usa nagarake bArDa yA muhalle the / ye varga vyavasAyakI dRSTise zatAbdiyoM se dUsare nagaroM evaM gAvoMmeM Ate-jAte rahate the / jo vyApArake lie pUrva dizAkI ora gaye ve vahIM basa gaye / para unhoMne mUlanivAsake nAmako nahIM chor3A / ve unake anvaya, AmnAya yA jAti bana gaI / jaisA ki mUrtilekhoMmeM ullikhita hai / jo parivAra gollAgar3ha aura golladezako chor3akara bAhara cale gaye, unake, parivAroMmeM vRddhi huI tathA bAdako vahA~se aura parivAra bhI jAte rahe / udAharaNArtha khaNDelavAla samAjake aneka parivAra AsAma, baMgAla, madhyapradeza Adike nagaroM-gA~voMmeM jA base haiM aura saba khaNDelavAla kahe jAte haiM / golApUrva samAjake parivAroM meM aisA hI eka parivAra bahorIbanda ( jabalapura ) ke zAntinAtha mandira evaM usa vizAla, mUrtikA nirmAtA evaM pratiSThAkAraka hai, jisane saMvat 1000 yA 1010 yA 1070 meM maMdira tathA mUrtikI pratiSThA karAI thI / mUrtike pAdapIThameM jo utkIrNa lekha hai usameM 'gollApUrva AmnAya' kA spaSTa ullekha hai / aura isa AmnAyako 'urukRtAmnAye' pada dekara unnata (zreSTha) AmnAya batalAyA hai / vaha parivAra thA 'tarkatArkikacUr3AmaNizrImanmAdhavanandi' se anugrahIta ( upakRta ) yA unakA kRpApAtra sAdhu zrI sarvadhara aura usakA putra mahAbhoja, jo dharma, dAna aura adhyayanameM rata rahatA thA / vaha lekha nimnaprakAra hai 'svasti saMvat 10 phAlguna vadI 9 bhaume zrImadgayakartadeva vijayarAjye rASTrakUTakulodbhava - mahAsAmantAdhipatizrImadgolhaNadevasya pravardhamAnasya zrImadgollApUrvAmnAye vellaprabhATikAyAmurukRtAmnAye tarkatArkikacUDAmaNiH zrImanmAdhanandinAnugRhItaH sAdhuH sarvadharaH tasya putraH gharmadAnAdhyayane rataH mahAbhojaH / tenedaM kAritaM ramyaM zAntinAthasya mandiram / " -- paM0 balabhadra jaina, bhAratake di0 jaina tIrthaM (ma0pra0), pR0 37 | yaha parivAra gollAgar3hako chor3akara yahA~ kaba AyA, kahA nahIM jA sakatA / kintu yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki itanI vizAla ( 13 phuTa 9 iMca avagAhanA tathA Asana sahita 15 phuTa 6 iMca U~cI) khaDgAsana mUrti evaM usake yogya mandirake nirmANakI kSamatA aura sampannatA prApta karaneke lie tathA vahA~ sthAyI hone ke lie 100-150 varSakA samaya to lagA hogA / ataH yaha parivAra mUla nivAsako chor3akara 8vIM, 9vIM zatAbdI meM AyA hogA / pratiSThAke samaya kalacarivaMzake rAjA gayakarNadevakA rAjya aura unake prabhAka zAsaka rASTrakUTakulodbhava golhaNadevakA prabhAvI zAsana thA / gayakarNadevakA rAjya anumAnataH I0 1115 se 1153 taka mAnA gayA haiM / 3 yahI samaya golhaNadevakA jAnanA cAhie / prAyaH yahI candelanareza madanavama kA itihAsasammata zAsanakAla I0 1129 se 1963 taka mAnA jAtA hai / jaisA ki pahale kahA jA cukA hai / paNDita phUlacandrajI siddhAntazAstrIne golhaNadevakA janma golladezameM hone yA golladezakA rAjA honekI sambhAvanA kI hai aura unheM tathA gollAcAryako eka honekA anumAna kiyA hai 139 para ve donoM alaga-alaga vyaktitva haiM / golhaNadeva rASTrakUTavaMzI the aura gollAcArya candelavaMzI the / golhaNadeva kalacUrinareza gayakarNa - devake eka zAsaka the, jinakA zAsana bahorIbaMda ( jabalapura ) kSetrameM thA aura gollAcArya dIkSAke pUrva golladezake nareza tathA candelanarezacUr3AmaNi the, jinakA zAsita kSetra golladeza thA, jo zivapurI, chatarapura,
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 39 pannA, jhAMsI aura TIkamagar3ha taka thaa| ataH golhaNadeko gollAcArya mAnanekI sambhAvanA yA anumAna saMgata nahIM hai| hA~, zAstrIjIke isa vicArase hama sahamata haiM ki 'bundelakhaNDake jisa aJcalameM golApUrva, golAlAre aura golabhaMgArake parivAra basate Aye haiM vaha pUrA pradeza golA rAD kahA jAtA rahA hai|' unhoMne jisa pradezako golArAD kahA hai sambhavataH vaha golladeza hI hai aura vaha bundelakhaNDa ( uttara bhArata ) kA hI aJcala hai, dakSiNakA nhiiN| sIkarase prakAzita 'cAritradharmaprakAza' nAmaka grantha meM aura 'tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' bhAga 4 ke pRSTha 441 para dI gaI nandisaMghakI paTTAvalImeM bArahaveM kramAMkapara vi0 saM0 358meM saMghake paTrapara ArUr3ha hae gaNanandikA nAmollekha haA hai / aura 'cAritradharmaprakAza' meM dI gayI, padAvalIke anusAra paNDita phUlacandra siddhAntazAstrIne guNanandiko dakSiNa dezastha bhaddalapurakA golApUrva paTTAdhIza batAkara dakSigameM bhI golApUrvAnvayakA AvAsa anumAnita kiyA hai / unakI mAnyatA hai ki dakSiNake jisa pradezameM golApUrvAnvayakA pUrvakAlameM nivAsa rahA hai vahI golladeza hai aura golArAD, golApUrva tathA golazraMgAra tInoM anvayoMke vaMzadhara vahIMse Aye haiM / 38 isa sandarbhameM prathamataH vicAraNIya hai ki zAstrIjIne AcArya guNanandiko golApUrva kisa AdhArapara batAyA hai ? kyoMki 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA' bhAga 4 ke 10 441 meM dI gayI nandisaMghakI paTTAvalImeM gaNanandike dakSiNadezastha bhaddilapurake paTTAdhIza honekA ullekha to kiyA gayA hai, kintu unake golApUrva honekA kahIM koI ullekha nahIM hai| zAstrIjIne yadi 'cAritradharmaprakAza' meM koI ullekha dekhA ho, to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki yaha grantha abataka lekhakako aprApta hai| DaoN0 nemicandra jaina zodhI-khojI vidvAna the| yadi AcAryoMkI jAtike ullekha unheM prApta hue hote, to ve usake ullekha avazya krte| dusare, yadi golApUrvAnvayakA vi0 saM0 358 meM janma ho gayA thA to isa anvayake prAcIna pratimAlekha Adi bhI milanA cAhie the| yathArthameM golApUnviya hI nahIM, anya koI anvaya bhI isa samayameM nahIM the / yahI kAraNa hai ki usa samayake unake koI lekha prApta nahIM hote haiM / tIsare, dakSiNameM sAkSyoMke abhAvameM na golladezakI sambhAvanA kI jA sakatI hai aura na hI golApUrva, golArAr3a aura golabhaMgAra anvayoMkA use udbhavasthala svIkAra kiyA jA sakatA hai| zAstrIjI isase pUrva isI lekhake ArambhameM bundelakhaNDake mahobA-bhiNDa-bhadAvara aJcalako golladeza yA golArAD sambhAvita kara Aye haiN| kintu aba dakSiNameM golladeza honekI sambhAvanA kara rahe haiM, jo parasparaviruddha haiN| ca abhilekhoMmeM hI golladezakA ullekha kiyA gayA hai aura unhIM meM usakA zAsaka candelanarezacUDAmaNiko batAyA gayA hai, jisane bAdako digambara muni-dIkSA A0 vIranandi 'vibudhendra' kI paramparAmeM grahaNa kI thI aura ve gollAcAryake nAmase prathita hue the| yaha candelanarezacUDAmaNi madanavarmadeva candelanareza thA aura jisane gollAgar3ha vartamAna golAkoTapara I01129 se 1163 taka zAsana kiyA, jisake antargata zivapurI, TIkamagar3ha, chatarapura, jhA~sI, madanapura AdikA kSetra thaa| dhyAtavya hai ki candela rAjavaMza uttarabhAratameM hI raha dakSiNameM nhiiN| itane vicAra-vimarza ke bAda hama isI niSkarSapara pahu~cate haiM ki candelavaMzI rAjA madanavarmAke dvArA zAsita gollAgar3ha hI gollArA yA gollapradeza hai| isI pradezase isake zAsanakAla meM pratiSThita sarvAdhika jaina mUrtiyA~ evaM jaina mandira upalabdha hue haiM / dakSiNa ke kisI sthAnase nahIM prApta hue|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya sAhityika sandarbha jaina jAtiyoMkI saMkhyA caurAsI batAI gaI hai| inameM 'golA' padase jinake nAma Arambha hae hai unameM tIna jAtiyA~ haiM-'golApUrvAnvaya, golArADa aura golazRMgAra / mANikyasundarasUrikRta saMvat 1478 ke 'pRthvIcandracaritra-vAgvilAsa' meM ina tInakA ullekha nahIM hai, kevala 'golA' nAmaka eka jAtikA kramAMka tiresaThapara ullekha hai / 39 zrI pUrNacandra nAhara dvArA akArAdikramase prakAzita nAmAvalIme aThArahaveM kramAMkapara 'golAvA' jAtikA nAma AyA hai / isIprakAra mohammadazAhake samayakI jAtiyoMmeM 'golAvAla'41 aura kavi lAvaNyasamayakI kRti 'vimalaprabandha meM 'golavAla' jAtikA nAmollekha huA hai|42 zrIsaubhAgyanandisUri racita saMvat 1578 ke 'vimalacarita' meM avazya golArADa, golasiMgArA aura golA ina tIna jAtiyoMke nAmollekha hue haiN|43 inameM golApUrva jAtikA nAmollekha nahIM huA hai / para pratIta hotA hai ki inameM 'golA' zabda golApUrva jAtike arthameM vyavahRta huA hai| golArAkA prazastiyoM meM gularAD, golArADiya aura golAlADayau nAmoMse vyavahAra huA hai|44 ina golA, golAvAla, golavAla, golArAD aura golasiMgArA jAtIya nAmollekhoMse jJAta hotA hai ki ina nAmoMmeM unake AdimeM prayukta 'golA' pada usa 'golA' nAmaka sthAna yA dezakA sUcaka hai jahA~ke ve mUla nivAsI the| caurAsI jAtiyoMmeM agravAla, khaNDelavAla, bagheravAla aura mer3atavAla Adi anvayoMke nAmoMse yaha sambhAvanA hotI hai kyoMki ye jAtiyA~ bhI apane sthAnavizeSoMkI prakAzaka haiN| saMvat 1825ke navalazAhakRta hindI 'vaddhamAna purANa' tathA bakhtarAma racita saMvat 1827 ke 'buddhivilAsa' grantha meM 'golApUrvAnvaya' kA nAma sarvaprathama darzAyA gayA hai| isake pazcAt golArADa, golasiMdhAre AdikA ullekha kiyA gayA hai / 45 pratIta hotA hai ki 'golA' nAmaka sthAnase udbhUta jAtiyoMmeM golApUrvAnvayake zrAvaka sarvaprathama 'golA' sthAnase nikale the| isIse ve 'golApUrva' kahe gaye / 'pUrva' zabdake do artha hai-eka pUrva dizA aura dUsarA kisI anyakI apekSA phle| 'pUrva' padake ina donoM arthoMse yaha niSkarSa nikalatA hai ki 'golApUrvAnvaya' ke zrAvakoMne golArAD aura golasiMghAre anvayoMse pahale 'golA' yA 'gola' nAmaka nagarase nirgamana kiyA thA tathA ve vahA~se pUrva dizAkI ora jA base the| sarvaprathama zrAvakake vrata grahaNa karane aura sarvaprathama 'golA' nagarase nirgamana karaneke kAraNa tathA golAnagarase pazcAt nirgamana karane vAle evaM vrata grahaNa karanevAle apane paravartI anvayoMkI apekSA apaneko apUrva (viziSTa) batAneke lie sambhavataH inhoMne apane samUhako 'golApUrvAnvaya' saMjJAse abhihita kiyA thaa| yaha mAnyatA saMvat 1827 taka akSuNNa rahI jJAta hotI hai| isa ullekhase madanavarmadevake vairAgyake sambandhameM pahale kI gayI kalpanA bhI yukta pratIta hotI hai| ___ isa prakAra gollAgar3ha, maU, mahobA, khajurAho, chatarapura, malaharA, drauNagiri, rezandIgiri, madanapura, ahAra, papaurA, sonAgiri Adi jina sthaloMse madanavarmadeva candelake abhilekha prApta hote hai ve sthala tathA vartamAna chatarapura, TIkamagar3ha, pannA, damoha, sAgara, gvAliyara, khaniyAdhAnA, bhiNDa aura uttarapradezake jhAMsI va lalitapura jile 'golladeza' ke nAmase vikhyAta rahe pratIta hote haiM / gollAgar3ha sambhavataH rAjadhAnI thii| itihAsakAra ratibhAnusiMha nAharane sampUrNa bundelakhaNDa aura dakSiNameM jabalapurake par3ausakA pradeza madanavarmadeva candelake rAjyameM sammilita rahA batAyA hai|46 unhoMne madanavarmadevakA anta kese huA, isakA koI ullekha nahIM kiyA hai / para isa sambandhameM abhilekhoMse jJAta hotA hai ki I0 1163 meM kisI kAraNase virakta
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ vyaktitva tathA kRtitva : 41 hokara usane dakSiNakI ora prasthAna kara zravaNabelagolameM candragiripara muni vIranandI yA unakI paramparAmeM hue kisI AcAryase munidIkSA dhAraNa kara lI thii| I01163 ke pUrva hI isakA rAjya golladezake nAmase vikhyAta ho gayA thaa| parantu isakA nAmollekha aba taka candela rAjyase prApta kisI bhI abhilekhameM prApta nahIM hotaa| gollAgar3ha (golAkoTa) ko gola pahADIpara sthita jainamandirakI mUrtiyoMke abhilekhoMke mUlapATha isa sandarbhameM paThanIya haiM / sambhavataH unameM golladezakA nAma ullikhita ho| hama yaha punaH kaheMge ki candela-zAsakoMkA zAsana uttarabhAratameM rahA hai| isa vaMzakA saMsthApaka nannuka candela (I0 831) thaa| usane khajurAho (chatarapura) ko apanI rAjadhAnI banAyI thii| isa vaMzameM dhaMga (954 I0), vidyAdharadeva (I0 1028), kIrtivarman jaise candele rAjA zAsaka hue| isa sandarbhameM DaoN. jyotiprasAda jaina dvArA likhita 'bhAratIya itihAsa : eka dRSTi' dRSTavya hai, jo bhAratIya jJAnapIThase prakAzita hai| golApUrvAnvayake gotra 'gotra' jainadarzanake ATha karmoM meM sAtavA~ karma hai| dhavalA pustaka 6, pRSTha 77 meM gotrakA artha kula yA vaMza batAyA gayA hai| parantu jAtiyoMke sandarbhameM gotrakA artha baiMka hotA hai| kavi navalazAhane isI zabdakA vyavahAra kiyA hai| unhoMne do savaiyA aura eka dohemeM golApUrvAnvayake aTThAvana baiMka batAye haiN| unake nAma kavike zabdoM meM nimna padyoMmeM draSTavya hai-- khAga, phusakele aura canderiyA, maraiyayau papaurahA, banonahA, su TeMTabAra jAniye / bhartapuriyA, chorakaTe, koThiyA, dumele au baraghariyA, jujhautiyA, beriyA, bakhAniye / / indramahA (jana), khurdele, bhilasaiMyA, rautele, janahAriyA, nirmolaka, tigele pramAniye / ghaunI, paithavAra, rahadele, kapAsiyA, godare gugauriyA, baboliyA juThAniye // daMDakAra sarakhar3e, sAdhAraNa, TIkAke, rAvata, badaroThiyA, sonI, soMsarA su liijiye| patariyA, ghudholiyA, gar3ole, pacalaure, sanakuTA, sorayA, hIrApuriyA sunIjiye / kanakapuriyA, kanaseniyA~, paTaurahA su vilavile, nAhara, karaiyA, sAMdhele gaNIjiye / paDaile, sainiyA~, daragaiyA~, sapotahA majhagaiyA~, lakhanapuriyA, bodare ganIjiye / / sirasapuriyA, koniyA~ ye aThAna baiMka / 'navala' kahe saMkSepase nijakUla varaNoM neka // 49 kavine ina padyoMmeM jina baiMkoMke nAma batAye hai ve kramazaH nimna prakAra hai 1. khAga, 2. phusakele, 3. canderiyA, 4. maraiyA, 5. papaurahA, 6. banonahA, 7. TeMTavAra, 8. bhartapuriyA, 9. chorakaTe, 10. koThiyA, 11. dumele, 12. baradhariyA, 13. jujhotiyA, 14. beriyA, 15. indramahA, 16. khurdele, 17. bhilasaiMyA, 18. rautele, 19. janahAriyA, 20. nirmolaka, 21. tigele, 22. dhaunI, 23. paithavAra, 24. rahadele, 25. kapAsiyA, 26. godare, 17. gugauriyA, 28. vavoliyA, 29. dainDakAra, 30. sarakhar3e, 31. TIkAke, 32. rAvata, 33. vadaroThiyA, 34. sonI, 35. soMsarA, 36. patariyA, 37. dholiyA; 38. gar3ole, 39. pacalaure, 30. sanakuTA, 41. sorayA, 42. hIrApuriyA, 33. kanakapuriyA, 44. kanaseniyA~, 45. paTorahA, 46. vilavile, 47. nAhara, 48. karaiyA, 49. sAMdhele, 50. par3ele, 51. seniyAM, 52. daragaiyA~, 53. sapotahA, 54. majhagaiyA~, 55. lakhanapuriyA, 56. bodare, 57. sirasapuriyA aura 58. koniyaaN| gotra-nAmakaraNa anvayoMke sRjanameM jaise pradhAnataH unakI cAritrika vizuddhi kAraNa rahI hai, aise hI gotroMke sRjanameM bhI 2-6
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sambhavataH yahI kAraNa rahA hai| anvayoMke nAmakaraNa jaise unakI mUla nivAsabhUmiyoMpara hae, aise hI gotroMke nAma bhI unake mUla nivAsasthAnoMke nAmoMpara rakhe gaye jJAta hote haiN| jina gotroMke nAma isa prakArake pratIta hote haiM unake mUla nivAsasthAnoMkA paricaya nimna prakAra hai1 canderiyA : isa baiMkakA nAma canderI, jo thUbana (thUbona) ke pAsa hai, ke nAmapara rakhA gayA jJAta hotA hai| 2 papaurahA : madhyapradezake TIkamagar3ha jilemeM TIkamagar3hase nAtidUra papaurA eka atizaya kSetra hai| yahA~ saMvat 1202 ke do mUrtilekha aise haiM, jinameM golApUrvAnvayakA ullekha huA hai / atItameM isa anvayake parivAroMkI yaha AvAsabhUmi rahI hai| ve kisI kAraNavaza anyatra cale gaye / parantu unhoMne apanI janmabhUmiko nahIM bhulaayaa| unhoMne papaurAke mUlanivAsI honeke kAraNa apane gotrakA nAma 'paporahA' rkhaa|| 3 banonahA : yaha nAma bundelakhaNDake 'baner3iyA' grAmake nAmapara rakhA gayA jAna par3atA hai / isa grAmakI sthiti jJAta nahIM ho sakI hai| 4 bhartapuriyA : seMdapA aura malaharAke bIca 'bharatapurA' eka grAma hai| isa grAmake nAmapara isa gotrakA nAma prasiddha huA jJAta hotA hai / 5 baraghariyA : yaha nAma mUlataH 'barakhariyA' jJAta hotA hai / rahalIke pAsa 'barakherA' nAmake nAmapara isakA nAmakaraNa huA hogA / isa grAmameM Aja bhI golApUrvokA AvAsa hai| 6 beriyA : TIkamagar3ha jilemeM eka 'berI' nAmaka grAma batAyA gayA hai, jisake nAmapara isa gotrakA nAma rakhA gyaa| AgarA-zivapurI roDapara base 'baraI' gA~vake nAmapara bhI yaha nAma rakhA jAnA saMbhAvita hai| 7 indramahA : jabalapura jilemeM sihorA-majhagavA~ke pAsa eka 'indrAnA' nAmakA grAma hai| jahA~ jaina bhI haiN| isa gotrakA nAma isI grAmake nAmapara rakhA gayA jJAta hotA hai| 8bhilasaiMyA : Tokamagar3ha jileke 'bhelasI' grAmake nAmapara isa gotrakA nAma rakhA gayA pratIta hotA hai / 9 janahAriyA : isa gotrakA nAma mUlataH 'jatahAriyA' honA cAhie / TIkamagar3hase pAsa eka 'jatArA' grAma hai| usake nAmapara isakA nAmakaraNa huA kahA jA sakatA hai / 10 jujhotiyA : 'jujhAra' grAmake nAmapara isakA nAma rakhA gayA hai / 11 tigele : yaha bundelakhaNDake 'tigoDA' grAmake nAmapara rakhA gyaa| 12 ghaunI : malaharAke pAsa 'dhinaucI' grAmakA sUcaka hai| 13 pethavAra : vidizAse 50 mIla dUra uttara-pUrva meM sthita pathAri grAmapara isakA nAmakaraNa huA hai| 14 rahadele : isa gotrake zrAvaka sambhavataH mUlarUpase 'rahalI' ke vAsI the| 15 godare : yaha nAma yA to khaniyAdhAnAse ATha kilo mITara dUra sthita 'gUDara' yA 'goMdalamaU' grAmake nAmapara rakhA gayA hai| 16 gugauriyA : baNDA tahasIlake "gUgarA" grAma para yaha nAma rakhA gayA hai / 17 vavoliyA : yaha nAma mUlataH bamoliyA hogA aura "bamhaurI" grAmake nAma para isakA nAmakaraNa huA hogaa| 18 sarakhaDe 19 TIkAke : isa gotrakA nAma damoha jileke "sarakhar3I" grAmake nAma para rakhA gayA ho| : yaha sAgara jile ke 'TIkApAra" grAmakA sUcaka hai / !
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktvi tathA kRtitva : 43 20 rAvata : sAgara jileke 'rurAvana" grAmake nAmapara isakA nAmakaraNa huA hai| 21 vavaroThiyA : baNDAkA "barAyaThA" grAma isakA udbhava sthala hai| 22 soMsarA : sAgarakA samIpavartI "sesaI" grAma isa gotrakA mUla nivAsa rahA hai| isI grAmake nAmapara isakA nAma rakhA hai| 23 gar3aule : isa gotrake pUrvaja saMbhavataH zivapurI jile meM "guDAra" grAmake nivAsI the, ataH yaha nAma unhoMne isa grAmake nAmapara rakhA hai| 24 pacalore : isakA nAmakaraNa sambhavataH zivapurI jileke "pacaraI" grAma para huA hai / 25 sorayA : yaha gotra lalitapura jileke "soMraI" grAmakI dena hai / 26 hIrApuriyA : yaha gotra "hIrApura" grAmake nAmapara nirmita huA hai| 27 kanakapuriyA : apabhraMza bhASAke vidvAna raidhUne sonAgiriko 'kaNayaddi"-kanakagiri kahA hai / isase jJAta hotA hai ki yaha giritale basA grAma "kanakapurI" ke nAmase prasiddha rahA hogaa| maMdira naM016meM virAjamAna golApUrvAnvayakI saM0 1213 kI eka padmAsanastha pratimAse pratIta hotA hai ki yahA~ golApUrva zrAvakoMkA bhI AvAsa thaa| isa gotrakA nAma isI kanakapurIke nAmapara rakhA gayA hai| 28 paTorahA : isakA nAma rahalIke samIpavartI 'paTanA' athavA 'paTerA' (kuNDalapura) ke nAmapara rakhA gayA pratIta hotA hai| 29 vilavile : yaha nAma karelIke samIpavartI 'vilaharA' grAmake nAmapara rakhA gayA kahA jA sakatA hai| 30 karaiyA : gvAliyarakA 'karahiyA' grAma, jahA~ke nivAso varaiyA-vilAsa granthake lekhaka paNDita lekha rAjajI the, isakA udbhava scala hai| 31 sono :yaha vakasvAhAke nikaTavartI 'sunavAhA' grAmake nAmapara nirmita gotra hai| 32 kanaseniyA : kaTanoke pAsa eka prAcIna sthala hai-'kaariitlaaiiN| isakA prAcIna nAma karNapura thaa| yaha gotra sambhavataH isI grAmake nAmapara banA hai / 33 par3ele : 'pir3aruA' yA 'par3avAra' grAmake nAmapara isa gotrakA nAmakaraNa huA hai| 34 seniyA : senapA (seMdhapA) ke nAmapara nirmita gotra hai| 35 daragaiMyA : isa gotrake nivAsI mUlataH 'daraguvAM' ke nivAsI the| 36 majhagaiMyA : jabalapura jileke 'majhaguvAM' gAMvake nAmapa ra isa gotrakA nAmakaraNa huA hai| 37 lakhanapuriyA : khAniyAdhAnAke pAsa sthita 'lakhArI' grAma isa gotrakA mUla nivAsa pratIta hotA hai / 38 bodare : yaha gotra khaniyAdhAnAse lagabhaga ATha mola dUra sthita 'nibodA' grAmake nAmapara nirmita jJAta hotA hai| 39 koniyAM : pATanake pAsa hirananadIke taTapara sthita 'konI' grAmake nAmapara isa gotrakA nAmakaraNa huA kahA jA sakatA hai| dhyAna rahe, ye nAma usIprakAra prasiddha hue, jisaprakAra jayapuriyA, jodhapuriyA Adi nAma pracalita hai / aura ve gotra bana gye| gotra-sUcI meM kucha nAma aise bhI haiM, jo mUla nivAsasthAnoMke nAmapara nirmita na hokara zrAvakoMke pramukha vyavasAyake nAmoMpara nirmita hue haiN| aise gotroMke nAma nimna prakAra hai-- 1koThiyA : koThArakA kArya karane vAle zrAvakoMkA gotra / .
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya 2 dumele : vivAha Adise yA anya kisI yuktise virodha samApta kara do vyaktiyoMkA milApa karAne vAle zrAvakoMkA gotra hai| 3 kapAsiyA : kapAsakA vyavasAya karane vAloMkA gotra 4 daMDakAra : prazAsana karake AjIvikA karanevAloMkA gotra / 5 sanakuTA : sanake vyApAriyoMkA gotra / jina zeSa caudaha gotroMke nAmakaraNakA AdhAra anveSaNIya hai unake nAma haiM 1. khAga, 2. phusakele, 3. maraiyA, 4. TeMTavAra, 5. chorakaTe, 6. khurdele, 7. rautele, 8. nirmolika, 9. sapotahA, 10. patariyA, 11. ghaMgholiyA, 12. nAhara, 13. sAMdhele. 14. sirspriyaa| vartamAnameM upalabdha gotra navalazAha dvArA batAye 58 gotroMmeM nimna gotra hI samprati paricayameM Ate haiM / yathA 1. khAga, 2. phusakele, 3. canderiyA, 4. maraiyA, 5. banonahA, 6. TeMTavAra, 7. koThiyA, 8. jajhotiyA, 9. vairiyA, 10. khardele, 11. godare. 12. gaDole, 13. sanakaTA. 14. soMgyA, 15. nAhara, 16. sAMdhele, 17. paDele, aura 18. paTorahA ( paToriyA), 19. kpaasiyaa| vartamAnameM kucha gotra aise bhI milate haiM, jinakA isa sUcImeM ullekha nahIM hai / malaiyA (mAlavIya) aura causarA aisI hI gotra hai / sUcImeM eka soMsarA gotrakA ullekha hai, jo sambhavataH kAlAntarameM causarA ho gayA hai| rAMdhelIya gotra rahadelekA aparanAma jJAta hotA hai / malaiyA, jise mAlavIya kahA jAne lagA hai, maraiyA gotrakA apara nAma hai| brAhmaNa-gotra ____ navalazAhake aThThAvana gotroMmeM upalabdha rAvata aura jujhautiyA gotra brAhmaNoMmeM bhI pAye jAte haiN| rAvata gotra khaNDelavAloMmeM bhI pAyA jAtA hai| brAhmaNoMmeM eka "golA pUrva" gotra bhI hotA hai| isa gotrake brAhmaNa rAjasthAnameM jayapura, jodhapura, dhaulapura, koTA, bharatapura, uttarapradezameM AgarA tathA madhyapradezameM indaura, khaNDavA aura narasiMhapura jiloMmeM base hue haiM / madhyapradezake hozaMgAbAdameM to golApUrva brAhmaNoMkA eka pRthak vArDa hI batAyA gayA hai| golApUrva brAhmaNa-gotrakA udbhava jaina 'golApUrvAnvaya'ke samAna isa gotrake brAhmaNa mUlataH golladezake nivAsI jJAta hote haiM / sambhavataH ye bhI jainadharmopadezakake upadezase prabhAvita hokara jaina ho gaye the| kintu jainadharmako kisI kAraNavaza aMgIkAra karanemeM asamartha ho jAnese ye punaH apanA pUrva vaiSNava dharma mAnane lge| jina brAhmaNoMne apane dharmako nahIM chor3A thA, unhoMne inheM jAti-cyuta samajhakara aMgIkAra nahIM kiyA, phalasvarUpa ye brAhmaNa golApUrvagotrake nAmase prasiddha hue aura ye parasparameM hI apanA sAmAjika vyavahAra karane lge| batAyA jAtA hai ki ye mUlataH kRSaka haiN| gopUjaka haiN| kaccA bhojana sajAtiyoMke ghara karate haiM / vijAtiyoMke ghara pakkA bhojana hI grahaNa karate haiN| inake AcAra-vicAra agravAloMke AcAra-vicAroMke samAna hote hai| golApUrvAnvayake tIna bheda ____ navalazAha kRta hindI varddhamAna-purANameM isa anvayake tIna bheda (samUha) batAye gaye haiM-1. bIsavise, 2. dasavise aura 3. pacavise / unhoMne likhA hai
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina bhedoMke sambandha meM vidvAnoMkI dhAraNA rahI hai ki 400 parivAroMkA samUha vIsavise, dosau parivAroMkA samUha dasavase aura 100 parivAroMkA samUha pacavise kahalAtA hai| nAmase aisA artha nikalatA bhI hai kintu yahA~ yaha saMkhyA isa artha meM prayukta nahIM huI hai| yaha saMkhyA inakI vizuddhikI prAcInatAkI sUcaka hai| yahA~ "visavise" kA artha haiM aise golApUrva jo 400 varSase vizuddha haiM, jinake kula aura jAtikI cAritrika vizuddhi 400 varSa pUrvase yathAvat banI huI hai, jo sajjAtitva ke dhanI haiM, jinheM saptaparamasthAnoMmeM prathama sthAna prApta hai / jo kevala 200 varSa pUrva se apanI cAritrika nirmalatA banAye hue rahe, ve zrAvaka " vasavise" aura jo jAti tathA kulakI vizuddhile 100 varSa pUrva se hI vibhUSita hai ve 'pacavise" nAmase vizruta hue / Arthika sampannatA ora dharma vAtsalya sthAna golA pUrvAnvayakI Arthika sampannatA aura usakA dharma vAtsalya prazasya tathA anukaraNIya rahA hai| isa anvayake dhAvakoM dvArA pratiSThApita mUrtiyoM aura maMdiroMse isa tathyakA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| isa anvaya dvArA kI gayI pratiSThAoMkA vivaraNa nimna prakAra hai samaya saMkhyA sthAna 1 bahorIbanda saMvat 1149 saM0 1171 saM0 1199 saM0 1000 saM0 1199 maU 10 1 1 jagatsAgara saM0 1202 1 saM0 1202 saM0 1203 papaurA ahAra saM0 1202 maM0 1203 maM0 1205 ahAra 1 1 maM0 1209 saM0 1213 saM0 1213 sonAgiri 1 saM0 1218 saM0 1231 1 ahAra mahobA nAvaI - navAgar3ha ( lalitapura ) saM0 1237 saM0 1219 saM0 1203 saM0 1288 saM0 1202 1 R udamaka T ahAra maU golApUraba bheda traya prathama visabise jAna / aura darzAvase, pacavise, kahA~ kahA~ taka guNavAna || chatarapura bahAra ahAra ahAra ahAra kSetrapAla (lalitapura) 2 / vyaktitva tathA kRtitva 45 - samaya saMkhyA 1 2 1 madhyapradezameM unatIsa anvayoMke zrAvakoMne pratimA pratiSThAna samAroha sampanna karAye haiM / ina anvayoMmeM sarvAdhika 26 pratimA pratiSThAyeM golApUrvAnvaya dvArA karAyA jAnA unakI Arthika sampannatA aura dharmavAtsalyakA dyotaka hai| paM0 phUlacandra siddhAntazAstrIne bhI isa anvayake dharmavAtsalya kI sarAhanA kI hai / pratimA pratiSThA jaise dhArmika kAryoM meM isa anvayake dhAvaka anya anvayoMkA sahayoga karanemeM bhI pIche nahIM rhe| ghI -sampannatA 52 5 2 1 53 zrI sampannatA ke samAna ghI sampannatA bhI isa anvayakI ullekhanIya rahI hai| sAhitya-sRjana karane aura karAne meM bhI ye pIche nahIM rhe| kucha sAhityakAra nimna prakAra hai-zaMkara - kavi zaMkara apabhraMzake vidvAn the / inhoMne "hariSeNa cariu" kI racanA kI thI / yaha kRti 1 1
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : sarasvatI-dharavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha saMvara saMvat 1526 ke bhAdra mAsameM zukla pakSakI parivA, somavArake dina pUrNa huI thii| kavike pitA paNDita bhImadeva golApUrva the / unhoMne likhA hai golApuvvavaMsa supavitta bhImadeu paMDitavau putta saMkara kayA puraha yaha kaho dikkhAkAraNa kImau caupahI saMvat paMdraha maha ho gaye vakhti chavvIsa adhika taha bhae bhAdava sudi parivA sasivAra dikkhA pakhu taha akkhiyausAu aba yaha kabbu saMpUraNa bhayau siri hariSeNa saMgha kahu jayau / / 55 pahaNa-ye sAnapati golApUrvake suputra the| inhoMne saMvat 1540 meM "uttarapurANa" kI racanA kara sAhitya-samRddhimeM yogadAna kiyA thA / 56 sukhadeva--ye golApUrva vihArIdAsa pacaviseke suputra the| inhoMne saMvat 1717 meM "vaNipriyAprakAza" kI racanA kI thii| inake paricayasambandhI nimna dohe haiM golApUraba pacavise vAdi vihArIdAsa / tinake suta sukhadeva kahi vanikapriyAprakAza // baraSa saMvatsarake nAma / kavi karatA sukhadeva kahi lekhaka mAyArAma / / 57 ................ dhanarAja-ye zivapurIke rAjananda golApUrvake putra the| inhoMne saMvat 1664 ke AsapAsa bhaktAmarastotrakA padyAnuvAda kara usakA "bhavyAnandapaMcAzikA" nAma rakhA thaa| yaha sacitra prati muni kAMtisAgarake pAsa batAI gaI hai|8 khaGgasena-ye dhanarAjake cAcA jinadAsake putra the| inhoMne (bhaktAmarake) eka-eka kAvyapara pandahapandraha padya banAye the / 59 navalazAha-inake pitAkA nAma siMghaI devarAya canderiyA aura mAtAkA nAma prAnamatI thaa| khaTaurA inakI janmabhUmi thii| inake tIna choTe bhAI the-tulArAma, ghAsIrAma aura khumAnasiMha / inake pUrvaja bhelasIke nivAsI the| pUrvajoMmeM bhISama sAhUne saM0 1691 meM pratiSThA karAI thii| usa samaya orachAnareza jujhArasiMhakA zAsana thaa|60 inhoMne saM0 1825 meM caitra zukla pUrNimAke dina "varddhamAna-purANa" kI racanA kI thii|61 vIsavIM zatImeM hue isa anvayake nirgranya muni:-isa zatAbdImeM mani AdisAgarakA nAma dhyAtavya hai| ve 28 mUlaguNoMke dhAraka the / saralatA va aura santoSavRtti unake jIvanake aMga the / kSu0 cidAnandajI kaThora tapasvI evaM jJAnapracAraka the| unase bundelakhaNDa bahuta prabhAvita rahA / kSu0 padmasAgarajI abhIkSNajJAnopayogI the / inakI samAdhi droNagirimeM huI thii| vartamAnameM AcArya vidyAsAgarajI mahArAjake saMghastha muni kSamAsAgarajI, muni guptisAgarajI, ailaka abhayasAgarajI, kSu0 udArasAgara jI tathA anya saMghastha muni virAgasAgarajI, kSu0 kAmavijayanaMdijIke nAma ullekhanIya haiN| vidvAn-isa anvayake vidvAnoMmeM sarvAdhika vayovRddha manISI paM0 munnAlAlajI nyAyatIrtha rAMdheloya sAgara evaM siddhAntAcArya paM. baMzIdhara zAstrI vyAkaraNAcArya bInAke nAma ullekhanIya haiN| aneka sAhityika racanAoM dvArA inhoMne samAjako gauravAnvita kiyA hai| darzana eva nyAyake kSetrameM kAzI hindU vizvavidyAlayase sevAnivRtta rIDara DaoN0 darabArIlAla
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 47 koThiyA nyAyAcArya siddhAntake kSetrameM SaTkhaNDAgama Adi siddhAnta-granthoMke sampAdaka sva0 paM0 bAlacandra siddhAntazAstrI haidarAbAda, purANoMke sampAdana tathA sAhityika racanAoMke kSetrameM DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya sAgara, sampAdana - prakAzanake kSetrameM paM0 mohanalAla zAstrI, jabalapura aura itihAsake kSetra meM sva0 paM0 paramAnanda zAstrI, dillIkI sAhityika sevAe~ jaina jagatameM sadaiva smaraNIya raheMgI / zAsakIya zikSA saMsthAoM meM vibhAgAdhyakSoMke rUpameM DaoN0 gokulacandra vArANasI, DaoN0 bhAgacandra bhAskara, nAgapura, DaoN0 ratanacandra jaina bhopAla, DaoN0 pavanakumAra jaina sAgara, tathA mahAvidyAlayoMkI zaikSaNika sevAmeM saMlagna DaoN0 vIrendrakumAra jaina chatarapura, DaoN0 bhAgacandra " bhAgendu" damoha, pro0 rAjakumAra jaina gvAliyara, DaoN0 udayacandra jaina udayapura, DaoN0 sanatakumAra jaina jayapura, DA~0 zreyAMsakumAra jaina jayapura, DaoN0 vinayakumAra jaina damoha tathA bhAratIya jJAnapIThake zodhAdhikArI paM0 gopIlAla "amara" prabhRtikI zaikSaNika sevAoMke lie samAja unheM sadaiva smaraNa rakhegA / DaoN. bAlacandra jaina purAtattvake kSetrameM aitihAsika upanyAsa likhaneke kSetrameM zrI nIraja jaina, bodhakathAoMke lekhana kSetrameM zrI nemIcandra paToriyA zrImahAvIrajI, cikitsAke kSetra meM pro0 DaoN0 narendrakumAra paToriyA bambaI, vaidya kAmatAprasAda gur3hA, patrasampAdanake kSetrameM DaoN0 nemIcandra jaina, indaurakI sevAoMse samAja lAbhAnvita hai / prAcAryake rUpameM DaoN0 zItalacandra jaina jayapura, paM0 jayakumAra sADhUmala aura paM0 nemIcandra khuraIke nAma ullekhanIya haiM / pratiSThAcAryoMmeM paM0 gulAcandra puSpa TIkamagar3ha, paM0 jaganaprasAda TIkamagar3ha, paM0 vijayakumAra zAstrI zrImahAvIrajI, paM0 harizcandra sAhityAcAryaM murainA, paM0 dharmacandra zAstrI gvAliyara, paM0 govindadAsa koThiyA ahAra ( TIkamagar3ha), sva0 paM0 zIlacandra sADhUmalake nAma ullekhanIya haiM / rASTrIya sevA karanevAle adhikAriyoMmeM zrI sureza jaina Aya 0 e0 esa0 saMcAlaka lokazikSaNa ma0 pra0 zAsana bhopAlakA nAma vahucarcita hai| kamiznara kanhaiyAlAla saMghIkA nAma bhI sasammAna liyA jAtA hai / rAjanItike kSetra meM bhI isa jAtikA yogadAna hai / zrI ratanalAla mAlavIya bhU0 pU0 kendrIya upamantrI, DaoN0 narendra vidyArthI, bhU0 pU0 vidhAyaka vidhyapradeza, zrI kapUracandra ghuvArA bhU0 pU0 vidhAyaka ma0 pra0, mahendrakumAra phusakele, zrI jayantakumAra malaiyA bhU0 pU0 vidhAyaka, zrI prakAzacandra jaina ucca zikSA rAjyamaMtrI madhyapradeza aura sAgarake zrI dulIcandra nAhara tathA zrI vijayakumAra malaiyA damoha kI rAjanaitika sevAoMse samAja sammAnita hai / isa samAjakI mahilAyeM bhI zikSA ke kSetrameM pIche nahIM haiM / DA0 AzA malaiyA sAgara, DaoN0 puSpalatA jaina nAgapura, DaoN0 sunItA jaina ArA, DaoN0 suSamA jaina sAgara, DaoN0 sAvitrI damoha, DaoN0 kusuma paToriyA nAgapura, DaoN0 sudhA indaura aura zrImatI zAradA jaina jayapurake nAma zikSAke kSetrameM aura vidhi tathA nyAyake kSetra meM zrImatI vimalA jaina nyAyAdhIza bhopAla tathA cikitsA ke kSetrameM DaoN0 alakA jainake nAma ullekhanIya hai / vyavasAya evaM udyogake kSetrameM bAlacandracandra malaiyA, dAnavIroMmeM jainajAtibhUSaNa si0 kundanalAlajI sAgarake nAma isa samAja ke vikAsa meM sadaiva sammAnanIya raheMge / vikAsa golA pUrvAnvayake zrAvaka gollAgar3ha vartamAna ( golAkoTa) se nikalakara sarvaprathama bundelakhaNDake aMcaloM meM hI phaile / ArambhameM ye mahobA aura ahAra evaM papaurAko ora gaye / jo zrAvaka mahobAkI ora gaye ve chatarapurake nikaTavartI sthAnoMmeM basate gaye / urdamau, jagatasAgara, maU, khajurAho Adi unakI nivAsabhUmiyAM rahIM / kAlAntara meM ye malaharA, damoha, kaTanI aura jabalapura tathA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha unake AsapAsake kSetroMmeM jA base / jabalapurake pAsa bahorIbanda bhI inakI AvAsabhUmi rahI / indrAnA, majhagavAM, sihorA. bAkala. rIThI aura panAgara isa anvaya ke kendra sthala rahe haiN| yahAMse ye zrAvaka pATanakI ora baDhe haiN| damohase jabalapurakI ora abhAnA, teMdukher3A, kaTaMgo nagaroMmeM jAkara ye rahane lge| ___ jo zrAvaka ahAra, papaurAkI ora Aye the ve jatArA hote hue Age bar3he aura hIrApura, baksvAhA, bamhaurI, sunavAhA, rurAvana, zAhagar3ha, barAyaThA, pir3haruA, jujhAra, bairI, bhelasI, tigoDA, dhinIcI, pathArI, gUDara, gUgarA, pacaraI, soraI, karaiyA, par3avAra, daraguvAM, pATana, vijAvara, bharatapurA, seMdhapA, lakhArI, nibaudA Adi bundelakhaNDake aneka grAmoMmeM jAkara basa gaye / jo zrAvaka sAgarakI ora Aye ve rahalI, paTanA, barakherA, baleha, gar3hAkAkeTA, sarakhar3I aura bAMsAtArakher3A, rajapurA grAmoMmeM jAkara AjIdhikA karane lge| isa prakAra TIkamagar3ha, chatarapura, damoha, sAgara, jabalapura, zivapurI, gvAliyara, indaura Adi madhyapradeza aura uttarapradezake jhAMsI, lalitapura jile ArambhameM isa anvayake nivAsa sthAna bne| kAlAntarameM AjIvikAko dRSTise bundelabhUmiko chor3akara isa anvayake zrAvaka zahaDola, kotamA, ciramirI, manendragar3ha, jaitaharI, bAlAghATa, goMdiyA, nAgapura, bambaI, durga, bhilAI, rAjanAMdagAMva, rAjima, DoMgaragAMva, jayapura, vArANaso kurukSetra, udayapura, jabalapura Adi bhAratake vibhinna nagaroMmeM rahane lge| videzoMmeM bhI isa anvayakA AvAsa ho gayA hai| sandarbha sUcI 1. jainazilAlekhasaMgraha, bhAga 2, mANikacandra jainagranthamAlA, hIrAbAga-bambaI-4, sitambara 1952 prakAzana, abhilekha saMkhyA 209, pR0 269 / 2. iNDiyana eNTIkverI, jilda 11, pR. 310 / 3. lekhakako sva050 paramAnandajIse prApta Una (pAvAgiri) kA saM0 1258 kA lekha / 4. pituranvayazuddhiryA tatkulaM paribhASyate / mAturanvayazuddhistu jAtirityabhilapyate / / -mahApurANa, parva 39, zloka 85 / 5. desakulajAizuddhA visuddhamaNavayaNakAyasaMjuttA / -AcAryakundakanda, AcAryabhakti. gAthA prathama / 6. Navi deho vaMdijjai Navi ya kulo Navi ya jAisaMjutto / ko vaMdami guNahINo Naha savaNo Neya sAvao hoii|| -vahI, darzanapAhuDa : gAthA 27 / 7. jJAnaM pUjAM kulaM jAti valamRddhi tapo vapuH / aSTAvAzrityamAnitvaM smayamAhargatasmayAH / / -AcArtha samantabhadra, ratnakaraNDakazrAvakAcAra, zloka 25 / 8. DaoN0 rAjezvaraprasAda argala, samAjazAstra, AgarA, I0 1953 prakAzana, pR0 201 / 9. manuSjAtirekaiva jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedAhitAbhedAccAturvidhyamihAznute / / -mahApurANa, parva 38, zloka 45 / .
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva aura kRtitva : 49 10. jAtayo'nAdayaH sarvAstatkriyApi tathAvidhAH / yazastilakacampU, 8.17 / 11. sAgAra aura anagAradharmAmata / 12. pI0 ena prabhu, sosala ArganAijesana, tRtIya saMskaraNa, pR0 294 / 13. DaoN0 satyaketu vidyAlaMkAra, samAjazarastra, pR0 393 / 14. DaoN0 RSideva vidyAlaMkAra, mAnavavijJAna va nRtattvazAstra, pR0 104-105 / 15. brAhmaNAH vratasaMskArAta kSatriyAH zastradhAraNAt / vANijo'rthArjanAnyAyyAt zUdrA nyagvRttisaMzrayAt / AcArya jinasena, mahApurANa, parva 38, zloka 46 / 16. epigrAphiyA iNDikA, jilda 2, pR0 232-240, prazAsti-paMkti 32-33 / 17. prAcIna zilAlekha, ahAra. lekha kamAMka 39 / 18. DaoN0 jagadIzacandra jaina, bhAratake prAcIna tIrtha, I0 1952 prakAzana, pR066 / 19. vahI, prAkRta sAhityakA itihAsa, I0 1961, caukhambA saMskaraNa, 10237, 427 / 20. anekAnta, varSa 24, kiraNa 1, pR0 43 / jainasandeza, zodhAGka-6, pR0 217 / 21. zrI a0bhA0 di0 jaina golApUrva DAyarekTarI, vI0 ni0 saM0 2468 prakAzana, prastAvanA pR0 kha / 22. jaina dhAtupratimAlekhasaMgraha, bhAga 1, le0 kramAMka 50 / digambara jaina DAyarekTarI, pR0 1418-1419 / 23. golApUrva DAyarekTarI, prastAvanA, pR0 ga / 24. bhaTTAraka sampradAya, le0 kra0 252, 257, 310 / 25. DaoN0koThiyAkA bhASaNa, I0 1966, ahAra prakAzana, pR0 3 / 26. jainamitra, varSa 41, aMka 3 / 27. golApUrva DAyarekTarI, prastAvanA, pRSTha kha / 28. vahI, pR0 kha / 29. zrI valabhadra jaina, bhAratake digambara jaina tIrtha, bhAga 3, pRSTha 76 / 30. ityAdhamanIndrasantatividhau zrImUlasaMghe tato jAte nandigaNaprabhedavilasadadezIgaNe vizrate / / gollAcArya iti prasiddhamunipo'bhUdgolladezAdhipaH pUrva kena ca hetunA bhavabhiyA dIkSAM gRhItassudhI // 1 // vIranandivivudhendrasantatau nUtnacandila narendravaMzacUDAmaNiH / prathitagolladezabhUpAlakaH kimapi kAraNena saH // 2 // jainazilAlekha saMgraha, bhAga 1, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, le0 saM0 40, 47 pRSTha 25, 60 / 31. bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, pa0 173-174 / 32, epigrAphiyA iNDikA, jilda 1, pR0 136 / 33. bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, pR0 174 / 34. zrI bhA0 di0 jaina golApUrva DAyarekTarI, prastAvanA, pR0 ka / 35. bhAratake di0 jaina tIrtha ( ma0 pra0), pR0 39 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : sarasvatI-varavaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha 36. vahI, pR0 39 / 37. DaoN0 daravArIlAla koThiyA abhinandagrantha, pR0 51 / 38. vahI, pR0 52 / 39. zrI agaracandra nAhaTA, jaina sandeza, zodhAMka 25, pR0 15 / 40. vahI, pR0 16 / 41. vahI, pR0 16 / 42. vahI, pR0 15 / 43. vahI, pR0 17 / 44. paM0 paramAnanda zAstrI, jaina grantha-prazastisaMgraha, bhAga 2. prazasti-saMkhyA 104-105, pRSTha 129, 132-133 / 45. DaoN0 nemicandra zAstrI, tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA, bhAga 4, pR0 305 / 46. prAcIna bhAratakA rAjanItika aura sAMskRtika itihAsa, pR0 638 / 47. tattvArthasUtra, adhyAya 8, sUtra 5, 13 / 48. varNa-vyavasthA, zrI zAntivIranagara, zrI mahAvIrajI prakAzana, pa0 47 / 49. golApUrva DAyarekTarI, vahI, prastAvanA, pR0 Tha / 50. zrI yazavanta malaiyA damoha, anekAnta, varSa 25, kiraNa 2, pR0 69 / 51. AcArya jinasena, mahApurANa, bhAga 2, parva 39, zloka 85-86 / 52. lekhakakA abhilekhasaMgraha, le0 saM064 / / 53. anekAnta, varSa 24, kiraNa-1, aura jaina sandeza, zodhAMka-6 / 54. jainagranthaprazastisaMgraha, bhAga 1, pR0 76-81 / 55. anekAnta, varSa 24, kiraNa 1, pR0 43, kiraNa-3 pR0 106 / 56. jainasandeza, zodhAMka-6 / / 57. anekAnta, varSa 24, kiraNa 3, pR0 106 / 58. paM0 paramAnanda zAstrI, jainadharmakA prAcIna itihAsa, bhAga 2, pR0 547 / 59. anekAnta, varSa 24, kiraNa 3, pR0 107 / 60. soraha-sau ikyAnave agahana zubha tithivAra / nRpa jujhAra bundelakRta tinake rAja majhAra // -vahI, pR0 108-109 / 61. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA, bhAga 4, pR0 444-446 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ apratima pratibhAke dhanI * DaoN0 paM0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara Adya vyAkaraNAcArya sarasvatIke varad putra paMDita baMzIdharajI jaina samAjake Adya vyAkaraNAcArya haiM / 'guruNAM guruH' gopAladAsajI varaiyA aura pUjya gaNezaprasAdajI varNIke satprayAsase murainA, vArANasI, sAgara, indaura tathA kaTanI Adi sthAnoMpara jaina vidyAlaya to sthApita ho gaye the| para unameM vyAkaraNa, sAhitya aura nyAya par3hAneke lie brAhmaNa vidvAnoMko hI niyukta karanA par3atA thaa| yaha parAvalambanatA varNIjIko khaTakatI rahatI thI, jisase ve pratibhAsampanna chAtroMko vyAkaraNa tathA sAhitya Adi par3hanekI preraNA dete rahate the| usIke phalasvarUpa syAdvAda vidyAlayake chAtra baMzIdharajIne vyAkaraNa, paramAnandajIne sAhitya, darabArIlAlajo koThiyA tathA mahendra kumArajIne nyAyadarzana viSaya liyaa| sAgarameM maiMne bhI vyAkaraNamadhyamAke bAda sAhitya viSaya liyaa| ye saba apane-apane viSayoMke AcArya bane / phalasvarUpa vArANasIko choDa anya jagahoMke vidyAlayoMmeM ina viSayoMke adhyApanakA dAyitva jaina vidvAnoMne samhAla liyaa| Adya vyAkaraNAcArya honeke sAtha hI paM0 baMzIdharajI, jaina nyAyake bhI acche vidvAn haiM / san 1930 meM nyAyatIrthako parIkSA dene jaba ve kalakattA gaye the, taba maiM bhI kAvyatIrthakI parIkSA dene ke lie unake sAtha kalakattA gayA thaa| vyAkaraNAcArya honeke bAda paM0 vaMzIdharajI kahoM adhyApanake lie gaye, para do-cAra mAhake bAda hI ve bInA A gaye aura vahIM kapar3ekI dukAna cAlU kara lo| apane buddhi-kauzalase unhoMne apane vyavasAyako samunnata kiyaa| paNDitajIkA vivAha bInAmeM hI zAha maujIlAlajIkI putrI lakSmIbAIke sAtha huA thaa| maujIlAlajIke santAnake rUpa meM yahI eka putrI thI, ataH unhoMne apane dAmAda vaMzIdharajIko apane hI ghara rakhakara aura putravat unheM samunnata banAyA / bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadke maMtrI sambhavataH solApura adhivezanameM Apa maMtrI cune gaye the aura maiM saMyuktamaMtrI banAyA gyaa| paNDitajIne vidvatpariSadakA kAryAlaya apane pAsa na rakhakara mere pAsa rakhA aura mujhe mArgadarzana karate rhe| kArya karanekA utsAha thA, jisase vidvatpariSadakA prabhAva bar3hA aura usake phalasvarUpa jagaha-jagaha adhivezana AmaMtrita hone lge| vidvatpariSadane matharA, sAgara, bInA tathA kaTanI Adi sthAnoMpara zivira aura f cAla kii| paM0 baMzIdharajIkA jIvana prAmANika jIvana hai| ye ghasa dekara apanA kArya siddha nahIM krte| isakA eka prasaMga mujhe yAda hai| . jaba pUjya varNIjI iTAvAmeM virAjamAna the / taba vidvatpariSadkI kAryakAriNI kI baiThaka vahA~ AmaMtrita huI / bInA hote hae hama cAra-chaha sadasya iTAvAko cle| jhAMsIse iTAvA jAnevAlI gAr3I meM baiThanA kaThina lagA, taba saba pharsTa klAsameM baiTha gye| Age calakara cekarane jurmAnAke sAtha pharsTa klAsakA cArja mA~gA, jo bahuta thaa| cekarane antameM kahA ki Apa kucha rupaye de deM, maiM rasIda nahIM duuNgaa| Apa loga ArAmase cale jAveM / paNDitajIne cekarase kahA ki Apa rasIda dojiye aura pUrA paisA lIjiye / rasIda lekara paNDitajIne pUrA rupayA apanI jebase diyA / hameM lagA ki paNDitajIne vyartha meM bahata rupayA de diyaa| para prAmANikatA bhI to koI mahattva rakhatI hai| eka bAra kaTanImeM vidvadgoSThI thii| sAgarase kucha loga gaye the| sAgarameM myunisipala cuMgI rahanese
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya saba vastue~ maMhagI rahatI haiM / kaTanImeM cuMgI na rahanese sastI rahatI haiM, ataH sAgarake logoMne upayogI vastueM kaTanImeM khriidiiN| maiMne paM0 baMzIdharajIse kahA-maiM bhI kucha kharIda lAU~ / paNDitajIne kahA ki yahA~ sasto honese kharIda kara tathA vistarameM chipAkara le jAoge / sAgarakI myunisipalaTI, cuMgI lekara Apake baccoMko phrI zikSA detI hai| varSa meM kucha thoDA-sA Teksa dekara Apake zaucAlayoMko sApha karAtI hai aura nagarameM svacchatA tathA prakAzakI vyavasthA niHzalka karatI hai, itane para bhI Apa use caMgI nahIM denA cAhate / merI rAyameM Apa apanI upayogI vastae~ sAgarameM hI kharIdeM to ThIka hogaa| majheM paNDitajIkI rAya uttama pratIta huii| vaiduSyako gaharAI eka bAra sAgarameM eka mAha taka calane vAle zikSaNa-zivirake antima dinoMmeM vidvatsammelanakA Ayojana kiyA gayA usakA viSaya thA 'SaTakhaNDAgamake terAnaveM satrameM saMjada padakA astitva" / isapara eka goSThI bambaImeM ho cakI thii| aura usake AdhArapara AcArya zAntisAgarajIne tAmrapatrapara likhI jAnevAlI pratise "saMjada pada" alaga karA diyA thaa| usa samaya vidvatpariSadakA varcasva thA, ataH yathArtha nirNaya karaneke lie kAryAlayameM patra aayaa| sammelanameM paNDita kailAzacandrajI, paM0 barddhamAna zAstrI, pUjya varNIjI tathA anya aneka vidvAna the| sammelanameM paM0 baMzIdharajI aura vardhamAnajIke bIca acchA tarka-vitarka huaa| antameM vidvatpariSadane terAnaveM satrameM "saMjada" padake astitvakA samarthana kiyA aura prasannatAkI bAta rahI ki tADapatrIya pratimeM bhI usakA astitva mila gyaa| ArSamArgake anuyAyo sonagar3hakI vicAradhArAke Apa kabhI samarthaka nahIM rahe / nizcaya aura vyavahAranaya evaM nimitta aura upAdAnako carcA Apa anekAntake Adhayase ho karate haiN| Apake dvArA likhita jaina zAsanameM 'nizcaya aura thyavahAra" nAmaka grantha vidvatpariSadke dvArA puraskRta hai / / __ AcArya zivasAgarajIke cAturmAsake samaya khAniyA jayapurameM sva0 hIrAlAlajI pATanI nivAIke saujanyase ubhaya pakSIya vidvAnoMko ekatrita kara tattvaca kA Ayojana kiyA gayA thaa| isa AyojanameM paM0 maNikacandrajI nyAyAcArya, paM. baMzIdharajI, nyAyAlaMkAra, paM0 makkhanalAlajI, paM0 kailAzacandrajI, paM0 phUlacandrajI, paM0 jIvandharajI, paM0 ratanacandrajI mukhtAra tathA paM0 pannAlAlajI sonI Adi aneka vidvAn padhAre the| maiM bhI gayA thaa| likhita carcA hotI thii| sonagar3hapakSako orase paM0 phUlacandrajI pradhAna the aura dUsare pakSase paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya pramukha the| dasa dina taka carcA calatI rhii| vidvAnoMkA abhIkSaNajJAnopayoga darzanIya thaa| prakaraNa lambA hai| saMkSepameM maiM yahI kahanA cAhatA hU~ ki isa carcAke niSThApanameM paM0 baMzIdharajIne pUrNa manayogase kArya kiyaa| gharameM pitRtulya zvasura zAha maujIlAlajIkA svargavAsa honepara bhI ve sthAnIya carcAse virata nahIM he| tathA ca ke tIna daura samApta ho jAnepara bhI unakI lekhanI apane lakSyase virata nahIM hii| svataMtratA saMgrAma senAnI svataMtratA-saMgrAmake samaya Apane nirbhaya ho rASTrIya AndolanameM bhAga liyA, jela gaye aura vartamAnameM sAgara jileke svataMtratAsaMgrAma senAniyoMmeM ApakA nAma gauravake sAtha liyA jAtA hai / zrI bhAratavarSIya di. jaina vidvatpariSadke adhyakSa san 1965 meM paMcakalyANaka-pratiSThAke samaya sivanImeM honevAle vidvat pariSadake janarala adhivezanake svatana .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 53 adhyakSa the| adhyakSIyapadase diyA gayA ApakA bhASaNa vidvat samUhameM samAdRta huA thaa| isI adhivezanameM bhI gopAladAsajI varaiyAkA zatAbdI-mahotsava manAnekA nizcaya kiyA gyaa| phalasvarUpa DaoN0 nemIcandajI zAstrI. ArAke sampAdakatvameM vidvat pariSada meM "gopAladAsa varaiyA smRtigrantha' prakAzita kiyaa| zatAbdIsamAroha dillI meM svargIya sAha zAntiprasAdajIkI adhyakSatAmeM sampanna huA thaa| yaha grantha itanA lokapriya siddha huA ki usakI sampUrNa pratiyA~ zIghra hI samApta ho gyiiN| zrAvastI paMcakalyANakake samaya honevAlA naimittika adhivezana bhI ApakI hI adhyakSatAmeM sampanna haA thaa| vidvatpariSadake sabhI adhivezanoMmeM usake sadasya bar3I rucise bhAga lete the| sadA jAgarUka 84 varSako avasthAmeM bhI Apa samAja-hitameM jAgarUka haiN| dukAnakA kArya putroMne samhAla liyA hai| usa orase nizcita ho Apa sAhitya-sAdhanAmeM lIna rahate haiM / maiMne dekhA hai ki Apa prAtaH cAra bajeke pUrva hI uThakara tathA snAnAdise nivRta ho apane adhyayana aura lekhanake kAryameM laga jAte haiN| vIra prabhuse prArthanA hai ki yaha sarasvatIkA varada putra svastha rahatA huA deza evaM samAjakA dIrghakAla taka mArgadarzana karatA rhe| vandanIya vyaktitvake dhanI *zrI nIraja jaina, satanA bInA nagarameM praveza karate hI tirAhese jaina maMdirakI ora calanepara bAyeM hAtha eka sAmAnya-sI kapar3ekI dukAna hai| dukAnakI gAdIpara kapar3oMke thAnake bajAya AgamagranthoMkA vistAra ho aura sAdagI bharA. U~cA pUrA, eka kSINa-kAya vRddha puruSa usa vAtAvaraNameM ekAgratApUrvaka, sira jhukAe apane lekhanameM datta-citta dikhAI de jAya, to kisIse bhI pUchanekI AvazyakatA nahIM hai| vahI haiM siddhAMtAcArya paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya / lagabhaga pacAsI sAla pahale bundelakhaNDake eka nipaTa dehAtameM janmA huA bAlaka vaMzIdhara zaizavase hI jJAna-pipAsu rahA / anukUla sAdhanoMke abhAvameM bhI kaise usakI yaha jJAna-yAtrA Age bar3hatI rahI, isakA vivaraNa eka rocaka kathAse kama nahIM hai| usa yAtrAmeM eka ora jahA~ kaSTa-sAdhya sAdhanAkA darzana hotA hai, vahIM dUsarI ora sAMsArika mahattvAkAMkSAoMko pIche Dhakela kara sarasvatIko sevAke lie Age bar3hanekA daDha saMkalpa bhI anAyAsa jhalakatA hai| jaina vidyAkI vilupta prAya sthitimeM, rUr3hiyoMse jakar3e hue aura ajJAna-aMdhakArase bhare bundelakhaNDameM jinhoMne jJAnakI jyoti prajjvalita kI, una prAtaHsmaraNIya yugapuruSa zrI gaNezaprasAdajI varNIkA divya avadAna hI baMzIdharake lie bhI prazraya-vitAna banakara chA gayA / jisa saMtakA pArasa-sparza pAkara rAhake aneka maTamaile kaMkar3a dhIre-dhIre kUndana banate cale gaye, usI pAvana sparzane baMzIdharako bhI ajJase vijJa banA diyaa| pUjya varNIjIke dvArA banArasameM sthApita syAdvAd mahAvidyAlayameM eka bAra praveza kyA milA, baMzIdharakI jJAna-pipAsA bar3hatI hI calI gaI / jainadarzana zAstrI, sAhityazAstrI, vyAkaraNAcArya aura nyAyatIrthako parIkSAe~ ekake bAda eka zAnadAra DhaMgase uttIrNa karaneke bAda bhI jJAnArjanakI tRSNA atRpta hI banI rhii| zAyada yaha pipAsA unheM kinhIM sUdura U~cAiyoM taka le bhI jAtI, parantu tabhI 'ghara kArAgRha, banitA ber3o aura parijana jana rakhavAroMne" milakara unheM bA~dha liyaa|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha svAdhInatA-saMgrAma abhI jIvanake saMgharSoMse sAmanA huA hI thA ki bhAratamAtAke makti-saMgrAmakA bigula pUre jorase baja utthaa| kucha dina pahale apanoMkA jo Agraha aura gRhasthIkA jo AkarSaNa unheM jJAna-sAdhanAse khIMcakara banArasase bInA le AyA thA, mAtRbhUmikI pukArake sAmane vaha AkarSaNa bhI azakta ho siddha huaa| paccIsa-chabbIsa sAlakI yuvAvasthAmeM apanoMkI sArI cintA chor3akara baMzIdhara svataMtratA-saMgrAmameM kada paDe / dezako cintA apanI sArI cintAoMse Upara ho gaI aura mAtRbhUmikI pukArake sAmane ghara gRhasthI kI sArI manuhAra bikhara kara raha gaI / cAhe 1931 kA asahayoga Andolana ho yA 1937 ke esembalI ke cunAva hoM, 1941 kA vyaktigata satyAgraha ho yA 1942 kA 'bhArata chor3o Andolana ho, baMzIdharane tana, mana aura dhana saba kucha usa mahAyajJameM homa karate samaya koI saMkoca nahIM kiyaa| jaisI niSThA aura samarpaNake sAtha unhoMne jJAnakI ArAdhanA kI thI, vaisI hI niSThA aura samarpaNake sAtha mAtabhUmikI sevAmeM bhI unhoMne apane Apako niyojita kara diyA / nagara kAMgresa-kameTIkI adhyakSatAse lekara prAntIya kAMgresa-kameTIkI sadasyatA taka unheM jaba, jahA~, jo kAma sauMpA gayA use unhoMne apane vyaktigata svArthose pare, eka anokhI garimAke sAtha nibhAyA / san 1942 ke bhArata chor3o AndolanameM paNDita baMzIdharajIkI bhUmikA itanI spaSTa rahI, unakA yogadAna aisA anukaraNIya rahA aura unakA sevA-saMkalpa itanA dRr3ha rahA ki ve apane hI sAthiyoMmeM udAharaNa banate cale ge| kitanoMne una viSama paristhitiyoMmeM unase preraNA prApta kI aura kitane gharoMmeM unakI sahAyatAse manobalake dIpa jalate rahe, isakI koI sUcI na kabhI banI, aura na bana skegii| jahA~ sevaka hI mauna-vratI ho vahA~ sevA-kAryokA lekhA-jokhA ho bhI kaise sakatA hai| Aja to rivAja badala gae hai / dezasevA eka lAbhajanaka vyApAra banakara raha gaI hai| parantu 1931 se 1946 takake paccIsa sAla svAdhInatA-saMgrAmake aise sAla the, jaba isa yajJameM AhutiyA~ to thIM parantu jayakAre nahIM the, mAlAe~ nahIM thiiN| samarpita karaneke lie to bahuta kucha thA, parantu usake badale meM Atma-saMtoSa hI eka mAtra upalabdhi mAnI jAtI thii| sAgara aura nAgapurake jeloMmeM bitAyA gayA baMdI jIvana ho yA amarAvatI jelameM sahI gaI durdama yAtanAe~, paNDita baMzIdharakA aparAjeya vyaktitva kahIM tanika bhI jhukA nhiiN| jelakI ina yAtrAoMne unheM "basudhaiva kuTumbakam' ke naye pATha pddh'aaye| chuAchUta aura daheja jaisI sAmAjika kurItiyoMke viruddha jUjhanekA sAhasa aura saMkalpa pradAna kiyaa| yahIMse unake vyaktitvameM eka nayA nikhAra prArambha huaa| baMzIdharajoke jIvanakA eka camakadAra pahalU yaha bhI hai ki unhoMne svAdhInatA-saMgrAmakI apanI sevAoMko bhunAnekA kabhI vicAra taka nahIM kiyaa| usa yogadAnake upalakSyameM kisI pratiphalake liye ve apane pramANapatra hAthameM lekara kabhI sattAdhIzoMke dvArapara daNDavat karane nahIM gye| unhoMne yaha mAna liyA ki svataMtratA prAptike sAtha hI vaha lar3AI samApta ho gaI hai, aura yahI socakara unhoMne apane Apako sevAke dUsare kAryoM meM niyojita kara liyaa| isIlie pradezameM jaba sattAkA sadAvarta khulA aura loga taraha-tarahake jugAr3a karake usameM Age bar3hanekI kozizeM karate dikhAI diye, taba jo ine-gine AsthAvAna aura gairatamanda loga usa paMktise pRthak rahe, unameM paNDita vaMzodharajI bahuta Age the| mUka-sevAkI yaha pravRtti hI unheM dezasevAkI isa dizAmeM jitanA Age le gaI thI, sarasvatIkI sevAke kSetrameM bhI utanA hI Age bar3hAtI jA rahI hai| pratiphala aura puraskArakI koI AkAMkSA nahIM hai, kahIM kisI padakA koI vyAmoha nahIM hai, zAyada isIlie Aja jIvanake saMdhyAkAlameM bhI ve vaise hI sakriya haiM aura utanI hI niSThA aura laganake sAtha adhyayana-manana, cintana aura
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ vyaktitva tathA kRtitva : 55 lekhanameM saMlagna rahate haiN| Aja varSoMse yahI unakA jIvanavrata hai aura isase niSpanna Atma-saMtoSa hI unakA sva-ajita puraskAra hai| saMsthAoMkI sevA bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadke itihAsameM paNDita vaMzIdharajIkI adhyakSatAkA kAla garimAke sAtha aMkita hai / guru gopAladAsa baraiyAkA zatAbdI-samAroha usI bIca Ayojita haA aura usakI saphalatAmeM paNDitajIkA mahattvapUrNa yogadAna rhaa| zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlAke maMtrIke nAte unhoMne usa saMsthAko nirantara Age bar3hAnekA prayAsa kiyaa| unake pazcAt DaoN050 darabArIlAlajI koThiyAke kAryakAlameM vikAsako vaha gati banI rahI aura saMsthAne sthAyitvakI ora eka lambI yAtrA taya kii| ise durbhAgya hI kahA jAnA cAhiye ki pUjya varNIjIke samarpita ziSyoM aura unake bhaktoMke parizrama aura sahayogase jo saMsthA sarasvatIkI sakriya sevA kara rahI thI, vaha aba mauna hai / sonagar3ha-vicAradhArAkA khaNDana jaba saurASTrameM sonagar3hase ekAntakI A~dhI uThI aura samAjake mUrdhanya mAne jAne vAle katipaya vidvAnoMkA eka svArtha-prerita samudAya, AgamakI avahelanA karatA huA usa A~dhImeM baha calA, taba usa viSama kAlameM baMzIdharajIke vyaktitvakA vaha purAnA jajhArU rUpa phira sAkAra hokara sAmane AyA / khAniyA tattvacarcAke chadmako anAvRta karanekA unhoMne bIr3A utthaayaa| isa bAtakI paNDitajIne kabhI koI cintA nahIM kI ki isa dizAmeM lekhana aura prakAzana se lekara vitaraNa taka ve nitAMta akele hI khar3e haiN| usI choTI-sI dukAnameM baiThakara unakA cintana calatA rahA aura lekhanI avirAma gatise daur3atI rhii| ve bahuta jaldI, zAyada ATha bajeke pahale hI so jAte haiM aura pichale pahara do-DhAI baje uThakara apane lekhanameM juTa jAte haiM / varSoMse binA ruke, aura binA thake unakI sAdhanAkA yaha krama anavarata calA A rahA hai| isIkA phala hai ki unake dvArA praNIta sAhityakI sUcI prativarSa lambI hotI jA rahI hai| eka dina yamunAmeM viSahare nAgakA usa baMzI vAlene jaise mardana kiyA thA, vaise hI mithyA mAnyatAke phaNadharakA mardana karanekA prayAsa yaha manasvI baMzIdhara apanI AsaMdIpara baiThakara nirantara kara rahA hai| paNDitajIkA yaha puruSArtha isa pRSThabhUmimeM aura bhI adhika mahattvapUrNa ho jAtA hai ki sonagar3ha vicAradhArAse virodha rakhane vAle vidvAn to samAjameM aneka haiM, para usa dizAmeM apanA samaya aura sAdhana lagAkara lekhana/prakAzana karane vAle bahuta birale haiN| saiddhAMtika AdhArapara sapramANa lekhanI calAne vAle to aura bhI kama haiM / "A baila mujhe mAra" kI cAla koI calanA nahIM caahtaa| isa saMdarbha meM paM0 baMzIdharajIkA kRtitva sadA AdarapUrvaka yAda kiyA jAtA rhegaa| sAhityakA sRjana "khAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSA' likhakara paNDitajIne AgamakA vaha pakSa sAmane rakhA hai, jise kucha loga prayAsa-pUrvaka dabAnekI ceSTAmeM nAnA prakArake prANAyAma kara rahe haiN| 'jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra' pustakake mAdhyamase paMDita baMzIdharajIne vastu-svarUpakA sahaja aura sarvamAnya nirUpaNa karate hue yaha siddha kara diyA hai ki vyavahArakI sarvathA anupayogitA mAna lene para jIvanameM kitanI bar3I visaMgatiyA~ utpanna ho sakatI haiN| nizcaya sAdhya hai aura vyavahAra usakA sAdhaka hai, nayoMkI aisI maitrIke binA jJAnakI sAdhanAmeM eka paga bhI Age bar3hanA sambhava nahIM hai / paNDitajIkI tIna pustakeM-'janadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kAraka vyavasthA', 'paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bho', tathA 'bhAgya aura puruSArtha', aisI pustakeM haiM jinake mAdhyamase unhoMne AjakI aneka vivakSA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha vihIna aura mithyAtva-poSaka ekAnta sthApanAoMkA na kevala niSedha kiyA hai varana pUrva pakSakI mAnyatAoMko khaNDa-khaNDa karake vikhera diyA hai| vizeSatA yaha hai ki paNDitajIne apane lekhanameM hara jagaha sabala aura sArthaka zAstrIya-sandarbha uddharaNake rUpameM prastuta kiye haiN| unake artha karate hue kahIM bhI kalpanAkA Azraya yA haThAgrahakA sambala unake lekhanameM dikhAI nahIM detA / yadi anAgrahI manase unake lekhanako par3hA jAya to isameM koI sandeha nahIM hai ki bar3A-se-bar3A virodhI bhI prabhAvita hogA aura apanI mAnyatAoM para panavicAra karane ke liye vivaza ho jAegA / parantu yaha tabhI sambhava hai jaba hamArI laukika lAbhakI AkAMkSA kucha DhIlI par3e aura mAnakA visarjana hokara mArdavakI madtA hamAre mana meM avatarita ho| jaba bhI aisA hogA, jainazAsanake lie nizcita hI vaha bar3A zubha samaya hogaa| "jainatattva mImAMsAko mIrmAsA" paNDita phalacandrajI siddhAntazAstrIkI maulika pustaka "jainatattvamImAMsA ke pratyuttarameM, unakI bhrAmaka sthApanAoMkA khaNDana karake AgamakI mAnyatAoMko sthApita karanekA uddezya lekara likhI gaI pustaka hai / apanI jIvana-saMginIke ciraviyogake avasara para unhoMne dAna meM kucha dravya nikAla kara use eka TrasTakA rUpa diyA hai / usI TrasTakI ora se ve apane sAhityakA prakAzana karate haiM aura usameMse kucha bheMTa svarUpa aura kucha lAgata mUlya para supAtra pAThakoMke hAthoM taka pahu~cAte rahate haiN| kucha anya saMsthAoMne bhI paNDitajokI kucha pustakeM prakAzita kI hai| unakA lekhana utsukatAse pasanda kiyA jAtA hai aura cAvase par3hA jAtA hai| maMgala manISA jIvanakA adhikAMza bhAga jainazAsanakI sevAmeM lagAneke uparAnta Aja bhI paNDita baMzIdharajI pUrI taraha sakriya, sAvadhAna aura sevAsaMlagna haiN| parivAra tathA parigrahake prati unakA vizeSa mamattva kabhI nahIM dekhA gayA / idhara kucha varSoMse unhoMne svayaMko apane hI bhItara sameMTanekA abhyAsa bhI kiyA hai / saghana aMdhakAra meM niSkampa zikhAvAle dIpakakI taraha ve apane parikarake bIca bhI, apanI zArIrika anukUlatAoMke anurUpa, sAdhanAmeM dina-rAta saMlagna haiN| maiM samajhatA hai ki isa abhinandanake bahAne unake jIvanavyApI zramako kAgajake pannoM para utArakara hama svayaM apanA hI abhinandana karanekI ceSTA kara rahe haiM / dhyeyakI prAptike lie aisA ekAMta-samarpaNa, aisI mUka sAdhanA aura aisI anavarata saMlagnatA jise bhI prApta ho jAya usakA vyaktitva vandanIya aura jIvana abhinandanIya ho hogaa| Aiye unake svasthya dIrgha-jIvanakI kAmanA kreN| khyAti-lAbha-mAnase pare * pro0 khuzAlacandra gorAvAlA, vArANasI jhAMsI maNDala bundelI vIratA aura marAThI krAntikA 25 maI 1858 taka gar3ha thaa| aura yadi isa dudinapara karnala hya roja rAstA badalakara madanapura-ghATIkI ora mur3akara zAhagar3ha rAjakI nUtana rAjadhAnI maDAvarApara soraIkI sUnI gar3hIpara kabjA karake Age na AtA, to mAlathauna-ghATI 'dhorrA' para bandelAvIra vAnapuranareza mardanasiMha aura zAhagar3hanareza vakhtabalIsiMhake senApatitvameM phiraMgI senAkA saphAyA karake, raNacaNDI mAtA lakSmIbAIko dakSiNI AkamaNase; sahaja hI mukta kara lete / tathA krAntikAriyoMkA sAtha deneke liye bheje akele par3e orachAke dIvAna natthUkhAMke sapheda jhaNDA dikhAkara dezadrohase anAyAsa hI roka lete evaM mug2ala sAmrAjya-vinAzake samAna agrejI-sAmrAjyakI bhraNahatyA ho gayI hotii| kintu 'anahonI na hoya kadAcit' hI tathya rhaa| tathA 1947 taka bundelA vorabhUmi aMgrejI krUra damana aura upekSAkA lakSya rhii| khaNDahara
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ vyaktitva tathA kRtitva : 57 kiloM aura gar3hiyoMse vyApta isa aMcalako varSA Rtu Anepara caupAloMmeM AlhAkI gUMjane aura DholakakI hu~kArane bundelI bhAvanAkI velako sUkhane nahIM diyaa| madhyamavarga di0 jaina samAja 'ita jamanA uta narmadA' aMcala meM zrama tathA zastrapravaNa lodI, ThAkUra evaM kisAna aura zAstrarata brAhmaNa aura vipaNana evaM saMskRti pradhAna zramaNoMkI mukhyatA hai| phalataH zramaNa evaM brAhmaNa (vaidika) dharmoke AgAra hI zikSA, svAsthya evaM samAjasaMcAlanake kendra rahe haiM / donoM dharmoke anuyAyiyoMmeM nitya devadarzana, tyAga, sevA aura svAdhyAyako paramparA hai / zramaNa anya vargoMkI apekSA Arthika dRSTise adhika samartha haiN| ataeva gA~va-gA~vameM mandiroMke samAna zizu-zAlAe~ calAnA bhI inake nitya kAryoMmeM mAnA jAtA hai / dharma-samadaSTi itanI adhika hai ki eka ghara musalima honepara bhI tAjiye aise nikalate haiM jaise purA gAMva hI mullima ho| isa saumanasyake kAraNa zramaNa-pAThazAlAoMmeM hI bahudhA gAMva bharake zizuoMkA vidyArambha hotA hai| isa prAgvaidika paramparAkI yaha dena hai ki vaiSNava gharameM utpanna guruvara gaNezaprasAda zramaNa-saMskRtike bauddhika jAgaraNake agradUta ho ske| aura prathama rASTrapati (mahAmahima rAjendra bAbU) tathA gAMdhIjIke ahiMsA-satyAgrahake prathama mArzala binovAjIke dvArA rASTrasantake rUpameM mAnya hue / 'nAstiko vedanindakaH'kA Ajovana brahmacArI gaNezaprasAda varNIne ziSyarUpase visarjana karAke kAzI meM syAdvAda mahAvidyAlayako sthApanA kii| aura sarbaprathama vaizya-nyAyAcArya hokara pUre bundelA-aMcalako zramaNa-pAThazAlAoMkI dIpamAlikAse camakA diyaa| tathA pUre dezakI pagayAtrA karake maslima-sAmrAjyake kAraNa phArasI (urdu nahIM) par3hanevAle paMjAba hI kyA; pUre uttara bhAratake madhyamavargako prAkRta-saMskRtakI ora AkRSTa kiyaa| syAdvAda-mahAvidyAlayakA svarNayuga guruvara gaNezaprasAda varNoM pada-pratiSThAse sarvadA evaM sarvathA vimukha rhe| isa yathArtha viraktikA hI yaha suphala thA ki syAdvAda mahAvidyAlayake saMsthApaka hokara bhI unhoMne prathama-adhiSThAtA bAbA bhAgIrathajIko banAyA thaa| tathA inake bAda dharma-sevAmeM utare abhijAta (zrI umarAvasiMha raIza) yuvaka AjIvana brahmacArI jJAnAnandajI tathA brahmacArI zItalaprasAdajIko isa mahApadapara pratiSThita kiyA thaa| apane sUdhAraka vicAroMke kAraNa zItalaprasAdajIke haTa jAnepara kAnapurake rASTrIya kAMgresake adhivezanameM yogadAnake sAtha isa zramaNasaMskRtike tathA apane gurukulake naitika bhArako samhAlA thA / vizeSatA yahI thI ki adhyakSa, maMtrI, koSAdhyakSa Adi vaidha padoMkA bhAra dezake vidyApremI zrImAnoMke Upara hI rahatA thaa| tathA ve bhI inake lokottara vyaktitvake kAraNa sevA tathA tyAgako mukhya mAnakara calate the| tathA kAzI vizvavidyAlayakI sthApanAke pUrva hI yaha vidyAlaya dakSiNa tathA uttarake chAtroMkA anupama kendra bana gayA thaa| yahI kAraNa thA ki rASTrapitA ukta vizvavidyAlayako sthApanAke samaya isa vidyAlayameM hI Akara Thahare the| tathA rASTrIya svAtantrya-saMgrAmake skandhAvAra (chAvanI) kAzI vidyApIThakI yojanA isakI vizAla chatapara hI sAkAra huI thii| tathA svadezI-AndolanakA oMkAra bhI bra0 jJAnAnandajIke 'ahiMsA presa' se yahIM huA thA / san '25 se 39' takake yugameM isa vidyAlayane nyAya, sAhitya, siddhAnta Adike aneka AcArya dezako diye the| yadyapi vyAkaraNa zuSka evaM kliSTa viSaya mAnA jAtA thA, kintu isa svarNayugameM, aMgrejoM dvArA 1858 meM sarvaprathama AkrAnta soraI (zAhagar3ha rAja) ke hI kizora vaMzIdharajIne sAnanda lekara prathama vaizya-vyAkaraNAcArya deza aura samAjako diyA thaa| pratibhA-parIkSaNa garuvara gaNezavoMkI dRSTi samAjako sarvazAstroMke vidvAna denA thii| phalataH vyAkaraNa lenepara baMzIdhara 2-8
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha guruoMke satizaya sneha-bhAjana hue the| AcAryameM vyAkaraNa-darzana par3hAye jAnepara guruoM tathA inako svayaM yaha AbhAsa huA ki yaha yuvaka to darzana aura nyAyake yogya kSayopazamazAlI hai| isa pratibhA-parIkSaNake bAda baMzIdharajIne svayaM svAdhyAyadvArA jaina nyAyake mAnaka mahAgranthoMkA adhyayana kiyaa| aura kAzI vizvavidyAlayase jainadarzana zAstrI evaM baMgAla saMskRta aisoziyezanase nyAyatIrtha parIkSA sasammAna uttIrNa karake sarvAMga vidvattAko prApta kiyaa| tathA prArambhika kizora sahAdhyAyiyoMkI pratibhA-parIkSaNako unakI hitakAmanAse apanAyA thaa| ina paMktiyoMke lekhakako 1928 meM guruvara gaNezavarNIne zramaNa-zikSAsaMsthA-bhramaNaprakramase pakar3a syAdvAda mahAvidyAlayakI lokottara-chAtratA vaMzIdharajI, paramAnandajI tathA bhaiyAjI hariprasAdake Agrahapara hI dilAyI thI, kyoMki usa samayataka chAtrAvAsameM eka bhI sthAna rikta nahIM rahA thA / eka dina vidyAlayakI chata para abhyAsa karate samaya inhoMne aSTasahasrIkI kArikA"hetoradvaitasiddhizceda dvaitaM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhiH dvataM vAGmAtrato na kim / / " dikhAyI aura vizArada prathamakhaNDake laghatama chAtrako isakA anuvAda karaneko khaa| yAda nahIM, anuvAda kaisA, kyA rahA hogA? para inhoMne apane nyAyatIrtha-parIkSAprapatrake sAtha usakA bhI nyAya-prathamAkA parIkSA-prapatra bharavA diyaa| aura uccakakSA-chAtra paM0 zratasAgarajIkI kRpAse do mAsameM nyAyaprathamAkI taiyArI karake nyAyazAstra rucikara banA sakA thA, jisakI pUrNA vaha sAhityazAstrI (ga0 saM0 ko0) tathA tRtIyavarSa kalA (kA0 vi0 vi0) ke sAtha inake samAna hI nyAyatIrtha (baM0 saM0 e0) karake kara sakA thaa| nyAyabuddhi paM0 baMzIdharajIkI nyAyapriyatA zAstra-adhyayana taka hI sImita na thii| apitu vaha pratyeka anucitake pratirodharUpase prasphuTita hotI thI / isakA prathama pradarzana mujhe 1929 meM vidyAlayameM hI dekhaneko milA thaa| vizeSa buddhimAn chAtroMko yogyatAvRttiyAM bhI milatI thiiN| phalataH vidyAlayameM yaha niyama vana gayA thA ki eka-se-adhika yogyatA-vRtti pAnevAle chAtroMko bhojanazalka pAMca rupayA mA0 jamA karanI hogii| saMyogAt chAtroMne isakA ullaMghana kiyA / aura eka aise hI chAtra ne jhUTha bhI nahIM bolaa| phalataH use tatkAlIna upaadhiSThAtAjIne chAtrAvAsase pRthak kara diyA / vyAkaraNAcAryane mAMga kI thI ki 'aise sabhI chAtroMko pRthaka kiyA jAya / ' isapara una chAtroMko chor3akara inheM hI pRthaka kara diyA gyaa| kintu ye nyAyamArgapara rahe aura chAtrAvAsa chor3akara cale gaye tathA bAhara rahakara bhI apane gurukulake chAtrarUpase hI vyAkaraNAcArya pUrNa karake use gauravAnvaSita kiyA thaa| manascitA saMyogAta inakA vivAha eka sampanna gharAnekI ekamAtra puvIke sAtha huA thaa| kintu vyAkaraNAcArya hote hI ye vyAvarake jaina sampradAyI sAdhuoMko par3hAneke lie AmaMtrita kiye gaye, to inhoMne sasurAlakI vipula sampattikI upekSA karake alpavitta AtmabharatAko hI varIyatA dii| tathA sasurake ekamAtra saMtAnasnehakI bhAvanAtmaka sukumAratAkA pAlana karate hue bhI vyavasAyI-buddhijIvI hI rhe| tathA parama AdhyAtmika sAdhaka paM0 bhAgacandajI Adike samAna grAhaka nivaTAkara zAradA-sAdhanAmeM hI lage rhe| yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH vyAkaraNAcAryajIkA zabdazAstrakA pUrNa adhyayana tathA zramaNadharma-nyAyapAraMgatatA svAntaHsukhAya hI rahI hai / yaha inakA pUrvapuNyodaya thA ki mUrdhanya vidvAn hokara bhI inhoMne jinavANIse AjIvikA kabhI nahIM
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 59 kI hai / aura apane abAdha jJAna aura mananakA jIva-uddhAra tathA paramparayA samAja-deza uddhArake lie hI upayoga kiyA hai| isIlie saMkucita mAnyatAoMke arthapradhAna samAjameM ye prakAzastambhakA kArya karate rahe haiN| paMcakalyANakagajaratha Adi kAlAtIta prabhAvanAoMkA hI pratirodha Apake dvArA nahI huA hai; apitu lakSmIke sAmane zAradAko jhukAnevAle apane praur3ha sudhAra-sAthiyoMkA bhI sudhAra karanemeM ve agraNI rahe haiN| aura dravyAnuyogalopake kAraNa adhyAtmahIna zramaNa-sampradAyI ekAdha sAdhu dvArA kevala adhyAtmake ekAdha granthake AdhAra para hI apanAye gaye nizcayakAntakA, dRvyAnuyogake dhanI zramaNadharmI praur3ha vidvAnoM dvArA samarthana kiye jAnepara vyAkaraNAcAryajI apane ekAkI prayAsa dvArA siddhAntAcAryakI bhUmikA nibhA sake haiN| inhoMne spaSTa kara diyA ki dharmazAstrI, kabhI bhI arthazAstrI nahIM hotaa| aura na hI vaha vyavahAraikAntI hotA hai, cAhe vyavahAraikAntI svapakSameM lAneke lie khyAti-lAbhakA bhaNDAra usake sAmane uDela deveM / usakI to vAdArthI svAmI samantabhadrake caraNaninhoMpara calakara "yuktizAstrAvirodhivAk' mAtra hI eka gati hai, kyoMki aisA karanepara hI usakA iSTa, prasiddha dRSTakA sAdhaka hotA hai / apanI isa prakhara dRSTike kAraNa svajana evaM parijanoMke virodha karanepara bhI apane rASTrIya svAtantryasaMgrAmameM bhI bhAga liyA thaa| aura 1858 meM dhokhese AkrAnta soraMI (aba jilA lalitapura) ko bhI akele hI satyAgrahI banAyA thaa| aMcala, gurukUla aura anya prakAroMse ve lekhakake agraja haiN| ataH khyAti-lAbha-mAnase pare ina ekamAtra zramaNa-paNDitajIko praNAma hI karanA samucita hai| sAdhanA-pathake niSThAvAna pathika zrI yazapAla jaina, dillI majhe yaha jAnakara bar3A harSa huA ki paMDita baMzIdhara vyAkaraNAcAryakA dIrghakAlIna sevAoMke upalakSyameM sArvajanika sammAna kiyA jA rahA hai aura usa zubha avasara para unheM eka abhinandanagrantha bheMTa kiyA jA rahA hai| maiM unakA pUre hRdayase abhinaMdana karatA hU~ aura unake uttama svAsthya tathA dIrghAyukI prabhuse kAmanA karatA huuN| paMDitajI jaina samAjake una ine-gine vidvAnoMmeMse haiM, jinhoMne apanI vANI aura lekhanIse jaina samAjako asAmAnya preraNA dI hai aura jaina vAGmayako samRddha kiyA hai| unakI kaI pustakeM jaina tattva-jJAna, jaina tattva-mImAMsA Adike sambandhameM bar3I mUlyavAna sAmagrI prastuta karatI haiN| unakI saba-se-bar3I vizeSatA prAmANikatA, vicAroMkI spaSTatA aura vivecanakI maulikatA hai| mujhe paMDitajIke nikaTa samparka meM AnekA avasara nahIM milA, kintu jaba bhI unase sAkSAtkArakA saubhAgya prApta haA hai, unakI saralatA aura sAdagIne mujhe bahuta prabhAvita kiyA hai| vidvattA prAyaH vyaktiko jaTila aura abhimAnI banA detI hai, parantu paMDitajIke jIvanako jaTilatA aura abhimAna sparza nahIM nahIM kara pAye / unakI vidvattA kisI ko bhI AtaMkita nahIM karatI, ulTe sneha aura Adara utpanna karatI hai| uttarapradezake bundelI-bhASI soMraI grAmameM janme paMDitajIko prAraMbhika zikSA janma-sthAna para huii| anaMtara vaha 11 varSakI alpAyameM vArANasI cale gaye, jahA~ syAdvAda mahAvidyAlayameM unakA niyamita zikSaNa haa| aura vahIMse vaha vyAkaraNAcArya, sAhitya-zAstrI, jaina-darzana-zAstrI aura nyAtIrthakI upAdhioMse alaMkRta hue /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha itanI upAdhiyA~ milanA AsAna bAta nahIM thii| isake pIche unakA gahana adhyayana, parizramazIlatA aura lagana thii| kizorAvasthAke ye gaNa unake lie atyanta lAbhadAyaka siddha hue| vaha varAbara Age bar3hate gaye aura eka dina unnatike carama zikhara para pahu~ca gaye / Aja unako gaNanA jaina samAjake una vidvAnoMmeM hotI hai, jinake nAma u~galiyoM para gine jA sakate haiN| ___paMDitajI cAhate to apaneko jaina darzana aura jaina sAhitya taka hI sImita rakha sakate the, kintu samAjako bhI una jaise niHspRhI aura niHsvArtha sevakakI AvazyakatA thii| unhoMne jaina aura jainetara samAjoMkI cetanAko jAgrata karaneke lie satata prayatna kiye / vaha purAtana pIr3hIke the, kintu unhoMne yaha nahIM mAnA ki jo kucha acchA hai, vaha kevala prAcInatAko dena hai / unhoMne vartamAna upalabdhiyoMko bhI dekhA aura unameM jo grAhya thA, use grahaNa kiyaa| isa prakAra hama kaha sakate haiM ki prAcIna paramparAoM, AcAra-vicAroM aura saMskRtike prati pratibaddha hote hue bhI unhoMne Adhunika vicAroMke sambandhameM udAra dRSTikoNa rakhA aura yathAsambhava donoM vicAra-dhArAoMke bIca samanvaya sthApita kiyaa| paMDitajIkA jIvana bahuAyAmI hai / vaha vidvAna haiN| samAjasevI haiM, lekina sAtha hI rASTra-sevI bhI haiM / jisa samaya dezameM namakasatyAgrahake phalasvarUpa eka naI cetanA jAgrata haI aura sArA deza pUrNa svatantratAkI zapatha lekara maidAna meM A khar3A huA, paMDitajI bhI pIche nahIM rahe / deza-sevAke kAryoM meM sakriya yogadAna diyA aura jaba sana 1942 meM 9 agastako 'bhArata chor3o' AndolanakA sUtrapAtra haA to paMDitajI rASTra-sevakoMkI prathama paMktimeM A khar3e hue, jela gye| sAgara, nAgapura aura amarAvatIkI jeloMmeM unhoMne nau-dasa mAha kitane kaSTa meM bitAye, usakI kahAnI Aja bhI dila dahalA detI hai| paMDitajI nagara kAMgresa-kameTIke adhyakSa aura madhyaprAMtIya kAMgresa kameTIke sadasya bhI rhe| jo mukta hastase detA hai, usakA bhaNDAra kabhI rikta nahIM hotA, ulTe samRddha hotA hai| kahate haiM, sarvottama dAna vidyAdAna hotA hai / paMDitajIne aneka pustaka to likhI hI. vibhinna viSayoMke darjanoM lekha bhI likhe / gaNezaprasAda varNI granthamAlA aura bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadake varSoM taka maMtrI rahe / sivanI tathA zrAvastIke vidvatpariSada-adhivezana unhIMko adhyakSatAmeM sampanna hae / ina adhivezanoMmeM unhoMne jo bhASaNa diye, unheM sunakara zrotA maMtramugdha raha gaye / unhoMne kaI patroMkA sampAdana bhI kiyaa| chaH dazakase vaha lagAtAra samAja, sAhitya, dharma aura saMskRtikI sevAmeM saMlagna hai| adhyApanameM unhoMne adhika samaya nahIM lagAyA, adhikAMza samayakA upayoga adhyayana aura lekhanameM kiyaa| vaha maulika cintaka hai aura lekhanameM bhI unako vizeSa gati aura mati hai| yaha jainadarzana aura jaina sAhityake adhikArI vidvAn hai / maiMne eka sthAna para likhA hai ki sAdhaka kabhI thakatA nahIM, kabhI rukatA nahI / paMDitajI eka mahAn sAdhaka haiN| caurAsI varSakI vayameM Aja bhI vaha sakriya haiM / unakA cintana aura lekhana abAdha gatise calatA rahatA hai| sevAke prati samarpita vyaktitvakI vizeSatA hotI hai ki vaha apane jIvanakI pratyeka zvAsa aura pratyeka ghar3IkA sadupayoga karatA hai| eka kSaNa bhI pramAdameM nahIM khotaa| paMDitajIkA sampUrNa jIvana sevAke lie samarpita rahA hai| isIse samayakA unake lie bar3A sUlya hai| paMDitajo aneka mahattvapUrNa padoM para rahe hai, aneka sammAna unheM milate raheM hai, lekina yaha nivivAda satya hai ki unase paMDitajA nahoM, ve svayaM goravAnvita hue haiN|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 61 paMDitajIse kaba-kaba aura kahA~-kahA~ milanA huA, aba yAda nahIM AtA, kintu unake ceharekI saumyatA aura vANIkI mRdulatAkI chApa aba taka mere mana para banI huI hai / Aja sArvajanika jIvanameM malyoMkA bar3A hrAsa ho gayA hai| jaina samAja bhI usakA apavAda nahIM hai| paMDitajIkA sarvottama abhinandana yahI hogA ki jaina samAja unakI kaThora sAdhanAkA smaraNa kare, usase preraNA leM, aura apane AcaraNase jainadharma, saMskRti aura darzanake ujjvala svarUpako prastuta karake eka naye yugakI sthApanAmeM sahAyaka hoN| "jIvema zaradaH zatam" -paMDitajI zatAyu hoN| vilakSaNa pratibhAke manISI * pro0 udayacandra jaina, jaina-bauddhadarzanAcArya, pUrva rIDara, kA0 hi0 vi0 zrImAn paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya eka labdhapratiSTha vayovRddha vidvAn haiN| ApameM aneka aisI vizeSatAe~ haiM jinake kAraNa jaina samAjameM hI nahIM, kintu bhAratIya samAjameM bhI ApakA viziSTa sthAna hai| vidvatsamAjameM to Apa eka pratibhAzAlI mUrdhanya vidvAn ke rUpameM suprasiddha haiN| Apane prAtaH smaraNIya paramapUjya gaNezaprasAdajI varNI dvArA saMsthApita zrI syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasImeM rahakara 11 varSa taka uccakoTikA adhyayana kiyA hai| Apa jainasamAjake prathama vyAkaraNAcArya hai| vyAkaraNAcAryakI upAdhi prApta karanA koI sAdhAraNa bAta nahIM hai / sAhitya, darzana, nyAya Adi viSayoMmeM vyAkaraNa ati kaThina viSaya hai| aise kaThina viSayameM Apane pravINatA prApta karake yaha siddha kara diyA hai ki dar3ha saMkalpa vAle vyaktike lie koI kArya kaThina nahIM hotA hai| ataH vyAkaraNAcAryakI upAdhi ApakI viziSTa pratibhAkI sUcaka hai| jainadarzana ora jainasiddhAntake mUrdhanya vidvAna honepara bhI Apane zikSA-samAptike anantara kisI vidyAlaya AdimeM sarvisa nahIM kI, kintu bInAmeM svataMtra vyavasAyako apanAkara vaNikaputroMmeM bhI apanA zreSTha sthAna banA liyA / aisA kahA jAtA hai ki sarasvatI aura lakSmIkA virodha hai| parantu Apane isa kathanako asatya siddha kara diyA hai / Apa sarasvatIke varadaputra hokara bhI lakSmIke bhI parama priya putra bane / uccakoTike vidvAn honeke sAtha hI Apa svatantra vicAraka aura lekhaka bhI haiN| vyavasAyameM saMlagna .. vyakti prAyaH cintana tathA lekhanake lie bahuta kama samaya nikAla pAtA hai| parantu Apa isake apavAda haiN| yahI kAraNa hai ki ApakI lekhanose 'jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra', 'janadarzana meM kAryakAraNabhAva aura kArakavyavasthA' Adi aisI aneka kRtiyoMkA sRjana huA hai jo mahattvapUrNa honeke sAtha hI paThanIya aura mananIya haiN| itanA hI nahIM, abhI 84 varSakI vavasthAmeM bhI Apa lekhana tathA cintanake kArya meM barAbara saMlagna rahate haiN| jaina vidvAnoMmeM svataMtratA senAnI prAya: bahuta-kama mileNge| kintu Apane svataMtratA senAnI honekA mahAna gaurava prApta kiyA hai / san 1942 ke 'bhArata chor3o' AndolanameM Apane sakriya bhAga lekara sAgara, nAgapura aura amarAvatIko jeloMma 9-10 mAsa taka aneka kaSToMko zAntabhAvase sahana kiyA hai| samAja-sevA, deza-sevA aura sAhitya-sevA tInoMko Apane apane jIvanakA pradhAna lakSya banAyA hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha san 1965 meM Apa bhA0 di. jaina vidvatparidake adhyakSa cune gye| pharavarI mAsameM sivanImeM ApakI adhyakSatAmeM vidvatpariSadkA adhivezana haa| usa samaya Apane zrImAn koThiyAjIko likhA ki vArANasIke saba vidvAnoMko sAtha lekara sivanI aao| koThiyAjI Adi vidvAnoMke sAtha maiM bhI sivanI gyaa| vidvatpariSadkI kAryakAriNo samitike cunAvake samaya sivanI adhivezanameM Apane mujhe vidvatpariSadkA saMyuktamaMtrI banA liyA / aura prasannatA hai ki kucha varSoM taka vidvatpariSadke saMyuktamaMtrI padapara rahakara kArya karanekA mujhe saubhAgya prApta huaa| __ Apa hita, mita aura priyabhASI hai| jaba Apa vidvatparidke adhyakSa the taba Apane snehapUrvaka eka dinake lie bInA bulaayaa| usa samaya Apane aneka viSayoM para vidvattApUrNa carcA kI thI tathA mujhe bhI aneka parAmarza diye the / ApakA snehapUrNa Atithya to sadA smaraNIya rhegaa| Apa zrImAna koThiyAjIke AdaraNIya cAcAjI hai| isalie Apa jaba kabhI koThiyAjoke yahA~ vArANasI Ate the taba Apase milakara parama prasannatA hotI thii| apraila san 1987meM lalitapura meM zraddheya DaoN0 koThiyAjIke kulapatitvameM haI jaina nyAya-vidyAvAcanAke samaya bhI Apase milanekA suavasara prApta huA thaa| __ harSa hai ki aise mahAn vidvAnkI sArvajanika sevAoMke upalakSyameM unheM abhinandanagranthakA samarpita kiyA jAnA eka atyanta stutya kArya hai / isa sukhada avasarapara unakI dIrghAyukI kAmanA karatA huA unheM apane zraddhA-sumana arpita karatA hU~ / bIsavIM sadIke gambhIra-dArzanika vidvAn * pro0 (DaoN0) rAjArAma jaina, snAtakottara saMskRta-prAkRta vibhAga, hadeg dA0 kAleja, ArA jo svatantra maulika vicAroMke dhanI tathA svAbhimAnI pravRttike vidvAn hote haiM, ve kisIke Adezanirdeza aura parAdhInatAko svIkAra nahIM krte| amerikAke eka mahAna dArzanika imarsanake viSayameM kahA jAtA hai ki usane nagarase dUra eka jaMgalI-sarovarake kinAre eka jhopar3e meM rahanA aura apanI AjIvikAke lie choTA-moTA kRSi kArya karate hue tattva-cintana evaM lekhanakArya to pasanda kiyA, kintu rAjakIya-sevA yA anya saMsthAoMkI parAdhInatApUrNa sevAmeM rahanA pasanda nahIM kiyaa| yahI sthiti hai hamAre manasvI mahApaNDita zraddheya 50 vaMzIdharajI zAstrI vyAkaraNAcAryako bhii| zraddheya paNDitajI jainetara vyAkaraNAcAryoMmeM prathama paMktike tathA jaina samAjameM vyAkaraNAcAryoMkA khAtA kholanevAle Adya vyAkaraNAcArya hai| nyAyAcArya, sAhityAcArya evaM sarvadarzanAcArya Adi to jaina samAjameM aneka taiyAra hue, kintu vyAkaraNAcArya ine-gine hI mileMge / usakA mUla kAraNa hai ki vaha viSaya prAyaH sabhIko nIrasa evaM durUha lagatA hai / isa kAraNa bahuta kama logoMkI gati usakI ora ho pAtI hai| paNDitajIke jIvanakA jaba yaha dRr3ha saMkalpa banA ki yadi samAjako Thosa sevA karanI ho to samAjake vetana-bhogI sevaka mata bno| unhoMne vahIM kiyA bhii| samAjake pratiSThita padoMko prApta karanekA unhoMne kabhI prayatna nahIM kiyaa| usake badale meM unhoMne bInA (sAgara) jaise choTe-se nagarako hI apanI karmabhUmi mAnakara vahIM para kapar3eke choTe-se vyApArako apane parivArakI AjIvikAkA sAdhana banAyA tathA vyApArika kAryoMse bace hue samayako apane svAdhyAya evaM pravacana meM lagAyA /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ vyaktitva tathA kRtitva : 63 paNDitajIke kAraNa bundelakhaNDakA atyanta laghu nagara "bInA" bhAratakI vidvattAke mAnacitrameM sukhiyoMbharA sthAna pA gayA / samAjameM jaba bhI zAstrArtha hotA yA koI samasyA uTha khar3I hotI, sabhIkA dhyAna bInAnagarake usa ekAnta sAdhakakI ora calA jAtA aura nizcaya hI bahA~se usakA samAdhAna nikala aataa| ina paMktiyoMkA lekhaka to papaurAjI vidyAlayake adhyayanakAla (san 1938) se hI unakA nAma sunatA calA A rahA thA / saMyogase mere Adya vidyA-guru zrI paNDita DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcAryake saujanyase ve papaurAjIke eka naimittika adhivezana meM pdhaare| atyanta sAdhAraNa, kintu zuddha khaddaradhArI paNDita baMzIdharajIko apane bIca pAkara hama loga kRtakRtya the| hamArI chAtrasabhAmeM bhI unakA udghodhaka bhASaNa huaa| zabdAvalI to mujhe smaraNa nahIM, kintu usakA sArAMza yahI thA ki "jinavANI evaM jaina samAjake uddhArakA bhAra navIna pIr3hI para hai| isake sAtha hI rASTra ke nirmANako jimmevArI bhI unhIM para hai| ataH chAtroMko apane adhyayanake sAtha-sAtha svastha rahakara samAja evaM rASTrakI sabhI samasyAjoMko samajhakara apanI-apanI zaktike anusAra unake uddhAra evaM nirmANako dizAmeM bhI kArya karane kI yogyatA hAsila karanA caahie|" san 1957 ke AsapAsa maiMne DaoN0 hIrAlAlajI evaM DaoN0 e0 ena0 upAdhyeke Adezase hastalikhita aprakAzita granthoMpara zodhakArya prArambha kiyA thaa| usa prasaMgameM maiM mahAkavi raidhakI pANDulipiyoMkI khojameM rAjasthAna evaM gujarAtake bAda bInA pahuMcA thaa| vahIM merI unase prathama sAkSAt bheMTa thii| maiMne usI samaya parakhA ki navIna unnanISu pIr3hIke prati ve kitane sahRdaya, evaM sahayogI-pravRttike sajjanottama vyakti haiM / bhale hI vahA~ke zAstra-bhaNDArameM mujhe raidhUkI koI bhI prati nahIM milI, kintu usakI khojase lekara Atithya takakI unakI sneha-chAyA mujhe avazya milii| jaina samAjameM karma-siddhAntake jJAtA do vidvAn sarvavidita haiM-siddhAntAcArya paM0 phUlacandrajI zAstrI evaM siddhAntAcArya paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya / donoM hI zuddha khaddaradhArI, donoM hI pakke gA~dhIvAdI, donoM hI jaina-siddhAntake marmajJa, abhUtapUrva pratibhAke dhanI, donoM hI manasvI evaM bejor3a svAbhimAnI aura donoM hI rASTrakI sevAmeM samarpita aura svatantratA-prAptike AndolanakArI honeke kAraNa jelakI yAtanAoMke bhogii| donoMkI itanI pragAr3ha maitrI ki pUjya paM0 phachacandrajo kahA karate the ki hama donoMkI vicAra-dhArAmeM itanA mataikya hai ki kisI bhI praznake uttarameM bhASAmeM bhale hI hInAdhika antara A jAya, kintu vicAroMmeM kabhI bhI antara nahIM A sakatA / dArzanika-mAnyatAko lekara sambhavataH yahI sthiti Age nahIM cala sakI / 'jayapura isakI spaSTa jhalaka milatI hai| kintu matabheda rahate hue bhI manabhedakI sthitiko ve donoM hI pasanda nahIM karate / yahI unakI mahAnatA evaM bar3appana hai / paNDitajIkA jIvana eka khulI pustakake samAna hai| ve vyApArI avazya haiM kintu aNuvratoMke niyamoMke pratipAlaka bhI haiM / yaha AzcaryakA viSaya hai ki vyApAra karate hue bhI jaina-darzanake gahana rahasyoMkA udghATana ve kaise kara pAte haiM ? kintu nirapekSavRttise vyApArameM lage hue paNDitajI use Azcarya nahIM mAnate, kyoMki ve usa pathake pathika haiM, jise bhAratake suprasiddha jauharI evaM cintaka rAyacandra bhAI (mahAtmA gA~dhIke guru) jaisoMne bhI anusRta kiyA hai| bundelabhUmi prArambhase ho sAdhaka vidvAnoMko khAni rahI hai| usakI prathama paMktike vidvAnoMmeM paNDita baMzIdharajIkA nAma cirakAla taka preraNAkA ajasra-srota banA rhegaa| unheM hamArA zatazaH namana haiM / ve zatAyuH hoN| |
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTra evaM samAjakI atulanIya vibhUti * DaoN. harIndrabhUSaNa jaina, mAnada nidezaka a0 zo0 pI0, ujjaina khAdIkI svaccha zveta nukIlI TopI, khAdIke kurteke Upara javAhara jAkeTa evaM khAdIkI dhotI, A~khoM para cazmA, bholA ceharA aura satarka netra, saMkSepameM yaha hai hamAre AdaraNIya paNDita baMzIdharajIkA bAhya vyaktitva aura Antara vyaktitva hai unakA svAbhimAnapUrNa Agamika evaM dArzanika cintanase otaprota tejasvI ruup| Apa kaheMge paNDitajIkA nAma baMzIdhara kyoM hai ? baMzIdharakA artha hotA hai zrIkRSNa / inakA nAma to jainendra, RSabha, abhinandana, satyaMdhara Adi honA cAhie thaa| isakA uttara yaha hai ki Ajase lagabhaga sauDer3ha-sau varSa pUrva samAjameM jaina paNDita nahIM the| janma aura mRtyu ke samaya brAhmaNa paNDita hI hamAre zaraNa the| yahI kAraNa hai ki hamAre vayovRddha paNDita-janoMke nAmoMpara unhIMkI saMskRtikI chApa hai| jaise paNDita gaNezaprasAdajI varNI, bAbA bhagIrathajI varNI, paM0 gopAladAsajI baraiyA, paM0 devakInandanajI, paM0 jaganmohanalAlajI, Adi / usI paramparAmeM hamAre abhinandananIya paNDitajIkA nAma paM0 baMzIdhara rakhA gayA hai| AdaraNIya paNDitajIne syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasImeM jainadharma evaM darzanakA adhyayana samApta kara samAja, sAhitya evaM patrakAritAke lie apanI sevAe~ arpaNa karate hue, rASTrIya svatantratA-saMgrAmameM bhI yogadAna kiyaa| maiM AdaraNIya paNDitajIkA jIvana jaina paNDitoMke lie Adarza mAnatA huuN| isakA kAraNa yaha hai ki unhoMne vidyAko Arthika AdhAra na banAte hue svataMtra vyavasAya dvArA apanI AjIvikA calAyI / isI kAraNa unheM samAjameM viziSTa sammAna prApta huaa| AdaraNIya paNDitajI caurAsI varSakI AyumeM niSpramAdabhAvase apane jIvanake Adarzoko pUrNa karane meM saMlagna haiM, yaha bAta Ajake vidvAnoMke lie anukaraNIya hai| vedoMmeM "jIvema zaradaH zatama" kahakara sau varSoM taka jInekA Adarza rakhA gayA hai| sAtha hI "adInAH syAma zaradaH zatam" kahakara sau varSoM taka manobalako U~cA rakhanekI bAta bhI kahI gayI hai| hama AdaraNIya paNDitajIke zatAyu honekI kAmanAke sAtha unakI AniHzreyas AdhyAtmika samRddhiko hRdayase kAmanA karate haiN| vidvattA aura sahRdayatAke saMgama .DaoN0 ratanacandra jaina, rIDara-bhopAla vizvavidyAlaya, bhopAla 'paMDita baMzIdharajI vyAkaraNAcArya' yaha nAma bacapana meM apane pitAzrI (paMDita bAlacandrajI pratiSThAcArya)ke mu~hase sunA thaa| ve bar3e Adarase yaha nAma liyA karate the| vyAkaraNAcAryajIkI vidvattAkI dhAka mere pitAjI ke mana meM bar3e gahare paiThI thii| unake bAremeM bAra-bAra carcA karake pitAjI saMbhavataH hamalogoMko una jaisA hI bananekI preraNA dete the| bacapanameM eka bAra unake darzana bhI pitAjIne sAgarameM karAye the| khaddarakI dhotI, kurtA aura TopImeM bhavya laga rahe the| usa samaya unakI Ayu lagabhaga paiMtAlIsa varSa rahI hogii| divya teja mukhapara jhalaka rahA thaa| pitAjIse ve atyanta vinamratApUrvaka mile the| pitAjI avasthAmeM unase kucha jyeSTha the /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 65 'vyAkaraNAcArya' upAdhi bhI hamAre manameM atyanta zraddhA paidA karanevAlI thii| saMskRta-vyAkaraNakI kliSTatAse kauna adhyetA paricita nahIM hai| loheke cane haiN| aise viSayameM jisane AcAryatva prApta kiyA ho vaha apanI apUrva medhAke kAraNa kitanA vismayotpAdaka, ataeva zraddhAkA pAtra na hogaa| paMDitajIne svataMtratA saMgrAmameM bhI bhAga liyA thA aura jela gaye the| saMskRta aura jaina siddhAntake udbhaTa vidvAnakI isa dezabhakti aura svAtaMtryapriyatAkA jaba hameM bodha huA taba hamArA mastaka garvase U~cA uTha gayA aura zraddhA dviguNita ho gii| __ lambA arasA bIta gyaa| san 1980 meM sAgara ( ma0pra0 ) meM pUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAjake grISmayogake avasara para eka mahAnibandha-pratiyogitAkI ghoSaNA huI thii| viSaya thA 'mokSamArgameM nizcaya-vyavahArakI upyogitaa|' merA nibandha isameM puraskArayogya evaM prakAzanArtha pAyA gayA thaa| bAdameM jJAta huA ki isake tIna nirNAyakoMmeMse eka vyAkaraNAcAryajI bhI the / isa viSayameM mAnanIya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAne eka rocaka kissA sunaayaa| mere nibandhako prati jaba vyAkaraNAcAryajIko prApta haI taba unhoMne 'nizcaya-vyavahAra' viSaya dekhakara arucipUrvaka use vi0pa0 ke kAryAlayako lauTA diyA, kyoMki eka arasese eka vizeSa vicAradhArAke antargata nizcaya-vyavahArakA atyanta galata pratipAdana kiyA jA rahA thaa| isase vyAkaraNAcAryajIkA mana atyanta virasa ho gayA thA / kintu AdaraNIya DaoN0 koThiyAjI dvArA use avazya par3hane kI preraNA karane para use unhoMne kAryAlayase punaH maMgAyA aura use par3hakara atyanta prasanna hae / unhoMne apane prativedanameM ise sarvazreSTha ghoSita kiyA / yahIse paNDitajIkA nakaTaya prApta huaa| pratiyogitAkA pariNAma ghoSita honeke lagabhaga cAra mAha bAda mujhe zraddheya vyAkaraNAcAryajIkA eka patra prApta haA, jisameM likhA thA ki bInAkeka sajjana mere mahAnibandhako pastakarUpameM prakAzita karanA cAhate haiN| yadi maiM icchaka hoU~ to zIghra unase Akara mila / paNDitajIkA patra pAkara maiM atyanta prasanna huaa| apanA ahobhAgya samajhA ki jainadarzanake eka vayovRddha, mUrdhanya vidvAnne mujhe apane pAsa bulAyA hai / meMne paNDitajIko apane paha~canekI tithi sUcita kI aura unake pAsa bInA phNcaa| paha~canepara maiMne unake caraNoMkA sparza kiyA / paNDitajI bole-'ratanacandra, mujhe tumhArA nibandha bahuta acchA lgaa| merA hRdaya prasanna ho gayA / ' paNDitajIne svayaM calakara snAna vagairahakA sthAna batalAyA, apane sAtha bhojana karAyA aura apane vizrAmakakSameM le jAkara vizrAma karaneke lie kahA / sAtha hI pUchA-'vizrAmake bAda dUdha-cAya kyA loge ? jo lenA ho. niHsaMkoca kahanA, apanA hI ghara smjhnaa|' yaha kahakara paNDitajI dukAnameM cale gaye / bAjArakA dina thaa| dukAnameM sahayoga denA thaa| paNDitajIke isa ananubhatapUrva vAtsalyamaya Atithyase maiM gadgada ho gyaa| lagA jaise apane gharameM A gayA haiN| paNDitajIke mAnavIya vyaktitvakA sAkSAtkAra kara maiM apUrva Ananda aura zraddhAke sAgarameM DUba gyaa| vidvattA aura sahRdayatAkA adbhuta saMgama dekhakara netra sajala ho gye| pacahattara varSako avasthAmeM paNDitajIkI dinacaryA dekhakara bar3A Azcarya haa| paNDitajo rAtriko nau baje so jAte haiM aura subaha tIna baje uThate haiM / uThakara svAdhyAya aura lekhana karate haiM / unhoMne adhikAMza lekhana isI samaya kiyA hai| yahI samaya unhoMne mujhe carcA ke lie diyA thaa| maiM bhI tIna baje uTha gyaa| paNDitajIse carcA hii| unhoMne mere nibandhameM kucha spaSTokaraNa sujhaaye| maiMne samAdhAnake lie aneka prazna unake sAmane rkheN| paNDitajIne zAntabhAvase samAdhAna kiyaa| paNDitajoko samajhAneko zailI atyanta 2-1
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : sarasvatI-varavaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sahRdayatApUrNa hai / jijJAsukI samajhameM na Anepara ve khinna aura udAsIna nahIM hote, apitu bAra-bAra snehapUrvaka samajhAte haiN| maiMne unase katipaya praznoMpara bahazaH prazna kiye, kintu eka bhI bAra uttapta nahIM hue aura bar3e zAntabhAvase bAra-bAra samajhAte rahe / jijJAsuko satyakI anubhUti karA deneko kitanI utkaTa bhAvanA hai hai paNDitajImeM, yaha maiMne anubhava kiyaa| pichale kucha varSoMse jaina samudAyameM jo ekAntavAdI vicAradhArA cala par3I hai aura pUjya varNIjIke dvArA sthApita saMsthAoMmeM adhyayana karanevAle paNDitajanoMne bhI usameM zAmila hokara siddhAntoMkA Agamaviruddha pratipAdana kiyA hai, usase vyAkaraNAcAryajIko jitanA kheda hai utanA zAyada kisI anya vidvAn ko ho / 'jayapura (khAniyA) carcA meM Agamasammata vicAradhArAkI puSTi karanevAle vidvAnoM meM vyAkaraNAcAryajI pramukha the| pratipakSane ukta carcAkA vivaraNa 'jayapura tattvacarcA' nAmase do granthabhAgoMmeM prastuta kiyA hai| isameM pratipakSane apanI ekAntavAdI vicAradhArAko hI sahI ThaharAyA hai| isakI samIkSA hetu aneka granthoMkI racanAkA paramAvazyaka, zramasAdhya evaM prazaMsanIya kArya vyAkaNAcAryajIne hI kiyA hai / satyakA Agraha bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA gA~dhIkA saccA anuyAyI hI kara sakatA hai| use laukika hAniyoMkI paravAha nahIM hotii| paNDitajIne jinavANIkI jo prabhAvanA ko hai vaha svarNAkSaroMmeM likhI jAne yogya hai| paNDitajIke prati mere mana meM agAdha zraddhA isalie hai ki unameM korA pANDitya nahIM hai| unake pAsa eka mRdu tathA vAtsalyase paripUrNa nirbhaya hRdaya bhI hai, jisase unakA pANDitya saphala haA hai| paNDitajI dIrghAyu hoM aura svastha raheM, isa kAmanAke sAtha unheM mere koTizaH namana evaM zraddhA-sumana samarpita haiN| svAbhimAnI vidvAna * DaoN0 bhAgacandra jaina bhAskara, adhyakSa, pAli-prAkRtavibhAga, nAgapura vi0 vi0 nAgapura 'soraI' jaise dUra-darAz2a gA~vameM janme vyaktitvane Ter3hI-mer3hI pagaDaMDiyoMpara calakara vArANasI meM jJAnasAdhanA kI aura rASTrIya tathA sAmAjika AndolanoMke kaThora jhaMjhAvAtoMmeM jhUlate hae, bInAko apanA sthAyI nivAsa sthAna banAyA / isa lambI yAtrAne unheM aneka par3Ava diye, cintana-manthana karaneke lie aura usakA niSyanda nikalA svatantratApUrvaka ajIvikopArjana / isa nizcayakI pRSThabhUmimeM thI paM0 jIkI svAbhimAnI vRtti aura AtmavizvAsI pravRtti / vRtti aura pravRttike bIca ghUmatA huA unakA mAnasa tejasvI vyaktitva, kabhI thakA nahIM, balki avirAma naitika pathakA niSpramAdI, parizramo, puruSArthI pathika banakara usane vidvAnoMko zreNImeM agragaNya bananekA saubhAgya pAyA / ___ svAbhimAnI, para abhimAnase dUra, vyApArI, para lipsAse mukta, adhyavasAyI, para kaThagharoMse kaTe hue paNDijIke vyaktitvane naI pIr3hIko jo samaya-samayapara mArgadarzana diyA vaha apane ApameM anUThA rahA hai| paNDitajIkI vidvattA aura sahajatAkA paricaya mujhe, prathama bAra taba milA, jaba bInAmeM jainatattvamImAMsA (zrI paM0 phalacandrajI dvArA likhita) kA prathama bAcana haa| lagabhaga sana 1958 meM / usa vidvat samadAyameM ve jina mahoMko apane akATaya tauke sAtha uThAte the. unakA parihAra sarala nahIM thaa| vyAkaraNAcAryako siddhAntazAstroMmeM itanI gaharI paiTha dekhane lAyaka hI banatI thii| saMgoSThIkI jIvanta upayogitA unake hI parizramakA phala thii| .
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 67 usake bAda to paMDitajIkA sneha mujhe kAphI milaa| zrIlaMkAse vApisa Anepara unhoMne bInAmeM jo merA satkAra kiyA karAyA usase to maiM aura bhI abhibhUta ho gyaa| vastutaH paNDitajokI guNagrAhitAne unakI svAbhimAnI vRttimeM cAra cA~da lagA diye| adhyApana kAryase dUra rahakara bhI vidvattAko panapAye rakhanekA jo sundara udAharaNa paMDitajIne prastuta kiyA hai vaha vemisAla hai, anupama hai| unake isa udAharaNakA anukaraNa yadi usa samayake vidvAnoMne kiJcita bhI kiyA hotA to paNDita-paramparAko jo apamAnake ghaTa samAjane jahA~tahA~ pilAye, usakA sAhasa use nahIM ho paataa| aura paNDita-paramparAko akSuNNa banAye rakhanekI samasyA bhI mukhara nahIM ho pAtI / dInatA aura nairAzyase ubharane tathA svAbhimAnake sAtha jIvana yApana karate hue zaikSaNika aura sAmAjika sevA karaneke lie svatantra vyavasAyameM juTa jAneke atirikta koI dUsarA sundara vikalpa nahIM hai| pacAsI varSakI avasthAmeM bhI paNDitajI pUrNataH svastha haiN| yaha prasannatAkA viSaya hai| ve svastha raheM aura apane jJAnapuJjakA prakAza prasRta karate raheM, yahI hamArI manokAmanA hai / saMsmaraNa * zAha amRtalAla jaina, bInA saMkalana * DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla zrI zAha amRtalAlajI jaina/bInA nivAsI/Ayu 67 varSa vyavasAya kirAnAke vyApArI / zrI amatalAlajI paNDita baMzIdharajIke sAle haiN| bInAnivAsI honeke kAraNa pichale 60 varSoMse paNDitajIke ghaniSTa samparka meM rahe tathA unakI pratyeka gatividhiko sUkSma dRSTise dekhA hai / jaba maiMne paNDitajIke viSayameM apane saMsmaraNa sunAneko kahA to kahane lage paNDitajI ArambhameM hI kaThora anuzAsana priya the. apane siddhAntoMke pakke haiM tathA unameM jarA bhI DhilAI pasanda nahIM karate the / yadyapi maiM riztemeM unakA sAlA hai lekina unakA mere sAtha bhI vaisA hI anuzAsana priya vyavahAra rahatA thA, jaisA anya vyaktiyoMke sAtha rahatA thA / ArambhameM to mujhe unakA vyavahAra jarA sakhta lagatA thA lekina kucha samaya pazcAt unakA vahI vyavahAra hamAre lie anukaraNIya bana gyaa| prazna-Apane tathA Apake parivArake anya sadasyoMne paNDitajIke jIvanakA kina-kina dizAoMmeM anukaraNa kiyaa| uttara-pahale to zAhajI praznakA uttara kyA diyA jAye, isako socane lge| lekina kucha dera bAda kahane lage ki hamAre pUrvaja to kevala apane vyavasAyameM hI saMlagna rahA karate the| na sAmAjika jhagar3oMmeM par3ate aura na rAjanItise ve koI sambandha rakhate the| kintu paNDitajIkI satata preraNA evaM mArgadarzanase hama loga sAmAjika rAjanaitika evaM sArvajanika kSetroMmeM kArya karane lge| tathA apanA vyApAra vyavasAya karate hue sAmAjika saMsthAoMke sabhI padoMpara kuzalatApUrvaka kArya kiyA tathA sabhI kSetroMmeM pUrNa ImAnadArIke kAma karaneke kAraNa samAja evaM sArvajanika kSetrameM hamane jo sammAna prApta kiyA usake lie hama paNDitajIke pUrNa AbhArI haiN| prazna-paNDitajIkI lokapriyatAke kyA udAharaNa de sakate haiM ? uttara--kyoM nahIM / bInAmeM paNDitajIkI lokapriyatA sadaiva apane sarvocca zikharapara rahI / paMDitajI
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha bInAkI sabhI saMsthAoMke maMtrI, upAdhyakSa evaM abbala padapara rhe| jaba cunAva hote to paNDitajIke aura hama logoMke sabase acche voTa Ate / paNDitajIne jaba yahA~kI saMsthAoMkA kAryabhAra samhAlA to unako rokar3ameM kucha ho rupaye mile the| lekina jaba unhoMne saMsthAoMse apanA tyAgapatra diyA to una sabako lAkhoMkI sampattivAlI saMsthA banAkara choDA / paNDitajI to pUrNa niSThA evaM ImAnadArIse kArya karate the| lekina jaba samAjake kucha logoMko unakI lokapriyatA sahana nahIM huI to paraspara jAtIyatAko ulajhA diyA gyaa| aura antameM paNDitajIne san 1971 meM apanA sambandha tor3a liyaa| aura samAjake pUrNa Agrahake bAda bhI aba ve saMsthAoMkA mAmalA hAthameM leneko taiyAra nahIM hote / hamane bhI paNDitajIke sAtha hI saMsthAoMse apanA hAtha khIMca liyaa| isa sambandhameM mujhe eka ghaTanA aura yAda AtI hai ki kabhI-kabhI sAgara jileke kalekTara evaM paMjIyana adhikArI dasare jileke vibhinna TasToM ke adhikAriyoMse kahA karate the ki yadi TrasTakA prayAsa-saMcAlana dekhanA evaM sIkhanA ho to zrI nAbhinandana digambara jaina hitopadezinI sabhA bInAke maMtrI paM0 baMzIdharajIke pAsa jAkara sIkhiye aura phira mere pAsa Aiye / hisAba-kitAbameM paNDitajI kitane pakke evaM vyavasthita haiM usako ve adhikArIgaNa barAbara sarAhanA karate rahe / zrI zAhajIne paNDitajIko lokapriyatAkI eka aura ghaTanA suunaayii| ve kahane lage ki san 1942ke AndolanameM paNDitajIko lokapriyatA dekhakara bInAko pulisako unako bInAmeM giraphtAra karanekA sAhasa nahIM haa| lekina jaba paNDitajo sAgarameM kacaharIkA kArya karake vApisa lauTa rahe the, to bInA jaMkazanapara ApakA giraphtAra kara liyA gayA / paNDitajIke giraphtArIke samAcAra bijalIkI taraha bInA zaharameM phaila gaye / aura rAtrimeM hI kama-se-kama dasa hajArakI bhIr3a bInA jaMkzanapara jAkara paNDitajIkI jayake nAre lagAne lgii| pulisako cintA haI ki kahIM bhIDa bekAbU hokara toDa-phoDa nahIM kara DAle, isalie paNDitajIko AgrahapUrvaka pulisa bAhara lAI aura jaba paNDitajIne bhIDako vApisa lauTane ke lie kahA tabhI logoMne bInA jaMkzana khAlI kiyaa| Apane antameM kahA ki aise kitane saMsmaraNa sunAye jA sakate hai| hama to paNDitajIke Adarzopara calane vAle haiM aura hamArA pUrA parivAra unheM samarpita rahA hai| unake abhinandanagrantha prakAzita honeke samAcAra sunakara hameM atyadhika prasannatA haI hai| hama to unakI dIrdhAya evaM yazasvI jIvanakI hI maMgalakAmanA karate haiN|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsAkI mImAMsA : zAstrIyamAnyatAke pariprekSyameM *paNDita balabhadra jaina, nidezaka-kunda-kunda bhAratI, naI dillI [1] prastuta pustaka "jainatattvamImAMsAkI mImAMsA" jainasamAjake bahazrata aura tattvacintaka vidvAn paNDita vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya dvArA likhI gaI hai / yaha pustaka samAjake vizruta vidvAn paNDita phUlacandrajI siddhAntazAstrI dvArA likhiti 'jainatattva mImAMsA' nAmaka pustakake uttarasvarUpa likhI gaI hai| isa uttara-pratyuttarakA sandarbha samajhaneke liye isakI pRSThabhUmimeM jAnA hogaa| isameM sandeha nahIM hai ki donoM hI vidvAnoMkI gaNanA jainasamAjake uccakoTike vidvAnoMmeM kI jAtI hai| donoMne jo kucha likhA, vaha tarkapUrNa aura sapramANa likhaa| unako bhASA saMyata evaM sabhyajanocita hai / unakI zailImeM praur3hatA hai| donoM vidvAnoMkI pustakeM par3hanese jainadarzanake aneka durUha viSayoMko samajhanekA avasara sulabha hotA hai / viSaya jitane gahana haiM, unako apane pakSakI dRSTise siddha karanevAle tarka bhI utane hI gahana hai / yadi unheM samajhanA hai, to usake liye gahana, manana aura cintanakI AvazyakatA hogI / tabhI yaha niSkarSa nikala sakegA ki kisake tarkameM adhika painApana hai; kisako prasthApanAeM navIna haiM aura kauna siddhAnta evaM paramparAke adhika nikaTa hai| niHsandeha donoM vidvAna do vicAradhArAoMkA pratinidhitva karate hai| paM0 phUlacandrajIko vicAradhArA kAnajI svAmIkI socake adhika nikaTa hai / paM. baMzIdharajIkI koI svatantra vicAradhArA nahIM hai| unakI vicAradhArA vahI hai, jo samAjameM paramparAgata zAstrIya vicAradhArA hai| zrI kAnajI svAmI sthAnakavAsI samAjake saurASTrake AcArya the| ve apanI ugra vicAradhArAke liye usa samAjameM bhI bahucacita the| vahA~ kucha paristhiti aisI banI ki unheM digambara samAjameM AnA pdd'aa| ve digambara samAjameM kisI digambara jaina mani yA AcAryase vidhivat dIkSA lekara nahIM aaye| ve sAmAnya DhaMgase nahIM Aye / ve eka tUphAnakI taraha Aye / tUphAna jaba AtA hai, to sUkhe pattoMkI to ginatI kyA hai, bahuta kucha ulaTa pulaTa ho jAtA hai| kAnajI svAmIke prabala tUphAnameM choTe-moTe jaina vidvAnoMkI to bAta hI kyA hai jinheM jainatattvoMkA gahana adhyayana nahIM hai, isameM bar3e-bar3e siddhAntAcArya aura pI0 eca0 DI0 prophesara bhI baha gaye, jo yaha kahane meM bhI nahIM cUke ki kAnajI svAmIke to hamAre Upara ananta upakAra haiM / ananta upakAra to kevala tIrthaMkara bhagavAnake hote haiM / sambhavataH unake vyaktigata upakAroMko ve ananta upakAra mAnate hoN| isa taphAnameM digambara samAjake aneka seTha aura sampanna loga bhI baha gaye, kyoMki isa naye jamAvaDemeM samyagdarzanake liye tyAga aura cAritrakI nahIM, mumukSu-maNDalake svAdhyAyameM baiThane yA usase sahAnubhUti rakhanekI AvazyakatA thii| seTha sakriya sahAnubhUti dikhA ho sakate haiN| isase isa loka aura paraloka donoM lokoMmeM lAbha dikhAI detA hai| yaha to svIkAra karanA hogA ki kAnajI svAmIke isa tUphAnI mizanake kAraNa samAjake sarvasAdhAraNa vargameM samayasAra Adi AdhyAtmika zAstroMke svAdhyAyako ruci bar3hI hai| kintu yaha bhI svIkAra karanA hogA ki isa svAdhyAyakA ekamAtra zreya kevala kAnajI svAmIko hI nahIM diyA jA sktaa| svAmIjIke avataraNase pUrva prazamamati kSallaka gaNezaprasAdajI varNI ke prabhAvaka vyaktittvake kAraNa tyAgIvargakA jhakAva samayasAra Adi granthoMke svAdhyAya evaM paThana-pAThanakI ora ho rahA thaa| jya varNIjI jahA~ prakANDa vidvAna the, vahIM ve cAritradhArI bhI the| cAritrahIna jJAnakA vizeSa mahattva nahIM hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 : sarasvatI varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha o kAnajI svAmI aura pUjya varNIjI donoM hI jainasamAjakI mahAna vibhUtiyoMmeM the, jainasamAjake Upara donoMkA mahAna prabhAva thaa| donoMke prabhAvakA antara athavA mUlyAGkana AdaraNIya paNDita baMzIdharajIke zabdomeM isa prakAra kiyA jA sakatA hai "jahA~ kAnajI svAmIke alpa samparka meM AyA haA pratyeka vyakti apaneko samayasArakA vettA aura samyagdRSTi samajhane lagatA hai, vahA~ pUjyapAda varNIjIke samparka meM AyA huA pratyeka vyakti apane antaHkaraNa meM tattvajijJAsutAkA ho bhAva utpanna karatA hai|" -jainatattvamImAMsAkI mImAMsA, pR0 3 / vAstavameM kAnajI svAmIkA vyaktitva bar3A prabhAvaka thA / sampUrNa jaina samAja meM adhyAtmake sambandhameM dhArAvAhikarUpameM bhASaNa denevAlA ojasvI vaktA kAnajI svAmIke samAna dUsarA koI nahIM thaa| kintu ve dUsarI samAjase digambara samAjameM Aye the| isaliye unake purAne acche-bure saMskAra bhI unake sAtha Aye the| masalana ve AcAryapadase Aye the| yahA~ Akara AcArya to nahIM rahe, kintu usa padakA jo ahaMbhAva thA, vaha nikala nahIM sakA / phalataH ve apane Apako mahAvratI saMyamI maniyoMse bhI UcA samajhate rahe aura dusare loga bhI aisA hI samajheM. isake liye ve maniyoMkI nindA bhI karate the| ve apane Apako sakamAra aura komala samajhate the. isaliye saMyama aura cAritrakI kaThoratAse prayatnapUrvaka apane Apako bacAte rhe| isIliye ve vyavahAracAritrakI sadA nindA karate rahe aura use bandhakA kAraNa kahate rhe| zaddhopayogakI apekSAse puNya zabhopayogako zAstroMmeM heya batAyA hai, kintu svAmIjI puNyako viSThA batAte rhe| jabaki ve svayaM puNyakA bhoga karate rahe, apane jIvanake antima dinoMmeM jaba puNya kSINa ho gayA aura bhayaMkara rogase bhayaMkara pIr3A hone lagI. to tathAkathita AtmAnubhava gAyaba ho gayA aura zarIrake mohake kAraNa vedanAse ArtanAda karate rhe| svAmIjI prArambhase hI jainadharmakI saiddhAntika vicAradhArAke viruddha bolate rhe| ve kArya sampAdanameM padArthakI sva-upAdAna zaktikI bhUmikAko nirNAyaka mAnakara nimittako sarvathA akiMcitkara mAnate rhe| unhoMne kArya-kAraNavyavasthAko amAnya kara diyaa| unakI mAnyatA hai ki dravyoMkA pariNamana paranirapekSa aura kramaniyamita hotA hai| ve yaha bhI asvIkAra karate hai ki jIvake vaibhAvika pariNAmoMke kAraNa kArmaNavargaNAe~ karmarUpa pariNamita hotI hai aura karmodayake kAraNa jIvameM vibhAvabhAva hote haiN| ve akAlamaraNako bhI nahIM mAnate / arthAta unakI mAnyatAmeM jainadharmakI sampUrNa dravya-vyavasthA hI kAlpanika hai| svAmIjIkI ina aura aisI hI anya svataMtra mAnyatAoMke kAraNa jaina samAjake vidvadavargameM tIvra roSa vyApta ho gayA aura isake virodha patra-patrikAoMmeM lekha nikalate rhe| taba unakA samAdhAna karane aura svAmIjIkI svataMtra mAnyatAoMpara dArzanika mulammA car3hAneke liye paM0 phUlacandrajIne 'jainatattva mImAMsA para likhii| usako jaina siddhAntakI mAnyatAoMke viruddha samajhakara paNDita baMzIdharajIne 'jainatattva mImAMsAkI mImAMsA' nAmaka sayuktika aura sapramANa pustaka uttarasvarUpa likhii| merI vinamra rAyameM isa pustakane tatva momAMsA'kA malammA utAra diyA hai| yahA~ merA vicAra 'jainatattva mImAMsAko momAMsA'kI mImAMsA karanekA hai| [2] 'janatattva mImAMsA meM paM0 phalacandrajone kucha prasthApanAe~kI hai| kintu Agamaviruddha honese paM0 baMzIdharajIne sahI pariprekSyameM inakI mImAMsA kI hai| ve prasthApanAeM isa prakAra haiM .
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 71 pratyeka paryAya aura usakA kAla niyata hai vastumeM paryAya yA pariNamanarUpa kAryakI utpatti kevala usakI svataHsiddha svabhAvabhata nitya upAdAnazakti aura kAryotpattikSaNase avyavahita pUrvakSaNavartI paryAyarUpa anitya upAdAnazaktike balapara hotI hai| anitya upAdAnazaktikA dUsarA nAma samartha upAdAna hai| samartha upAdAna pratyeka samayakA alaga-alaga hotA hai| kArya samartha upAdAnake anusAra hI hotA hai| svabhAva aura samartha upAdAnameM pharka hai / svabhAva kAlika hotA hai| isIkA dUsarA nAma nitya upAdAna hai aura samartha upAdAna, jisa kAryakA vaha upAdAna hotA hai, usa kAryake eka samaya pUrva hotA hai| ye samartha upAdAna pratyeka vastumeM utane hI mAne jAte haiM, jitane kAlake kAlika samaya hai| unase kramazaH jo-jo paryAya utpanna hotI hai, ve niyata haiM, unakI utpattikA kAla bhI niyata hai| pratyeka kArya apane svakAlameM kevala upAdAnakI apanI yogyatAke AdhArapara hI utpanna hotA hai / taba nimitta bhI vahA~para tadanukUla vidyamAna rahate haiM / nimitta akiMcitkara hai nimittoMke sadabhAvameM bhI tabataka kAryakI siddhi nahIM hotI, jabataka usake anurUpa upAdAnakI taiyArI ma ho / ataH nimitta akicitkara haiN| upAdAnake ThIka honepara nimitta milate hI haiN| unheM milAnA nahIM pdd'taa| arthAt jaba kArya apane upAdAnake balapara utpanna ho rahA ho, taba usake anukUla nimitta rahate hI haiN| ina prasthApanAoMko atisaMkSepameM isa prakAra kahA jA sakatA hai -pratyeka padArthakI paryAya niyata hai, usakA kAla bhI niyata hai, paryAyakA krama bhI niyata hai arthAt vaha kramaniyata athavA kramabaddha hI hotI hai / -kArya vastuko apanI upAdAnazaktike balapara hotA hai| upAdAnake ThIka honepara nimitta svataH hI mila jAte haiM, ve svayaM to akicitkara haiN| sArI jainatattva mImAMsA inhIM do dhariyoMpara cakkara kATa rahI hai| inhIMmeMse aneka naI mAnyatAoMkA janma hotA hai / ye to bIja hai, jinameMse koMpala, patte, TahanI aura DAleM phUTatI haiN| jaise nizcaya hI mAnya hai, vyavahAra to upacAra mAtra hai| ataH vaha mAnya nahIM hai| phalataH vyavahAracAritra bhI mokSamArgameM sAdhaka nahIM hai, balki vaha Asrava aura bandhakA kAraNa hai| Adi aisI hI TahaniyA~ aura DAleM haiN| paNDita phUlacandra jIkI ina prasthApanAoMkA jo tarka aura yuktisaMgata evaM paramparA aura Agama dvArA samarthita uttara diyA hai aura 'jaina tattvamImAMsA'kI dArzanika zailI meM jo mImAMsA paNDita baMzIdharajIne kI hai, use samajhane aura usapara gahana manana karanekI AvazyakatA hai| kAryotpattike samaya nimittoMkI sattAko to sabhI svIkAra karate haiM, kintu jainatattva mImAMsAkAra kAryotpattimeM unakI sArthakatAko asvIkAra karate hae unheM akicitkara mAnate haiN| ve kahate haiM ki pratyeka vastuke traikAlika pariNamana nizcita haiM aura ve apanI upAdAnazakti dvArA hI sampanna hote haiM / isakI mImAMsA karate hue paNDita baMzIdharane tarka diyA hai ... pratyeka vastumeM pariNamana do prakArake hote haiM--eka to svapratyayapariNamana aura dUsare svaparapratyayapariNamana / kevala sva-upAdAnake balapara honevAle pariNamanako svasApekSa yA svapratyayapariNamana kahate haiM tathA sva (upAdAna) tathA para (nimitta) donoMke balapara honevAle pariNamanako sva-parasApekSa athavA sva-parapratyaya pariNamana kahA jAtA hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha yahA~ yaha samajhanA Avazyaka hai ki yadi vastumeM vivakSita rUpase pariNamita honekI yogyatA nahIM hai to aneka nimitta milakara bhI usameM usa pariNamanako utpanna nahIM kara sakate / usI prakAra vivakSita rUpase pariNamita honeko yogyatA honepara bhI usa rUpa pariNamita honeke liye yadi nimittoMkI apekSA apekSita ho to jabataka nimittoMkA sahayoga use prApta nahIM hogA, tabataka vasta kevala pariNamita hone kI yogyatAke balapara kadApi usa rUpa pariNamita nahIM hogii| niyamasAra gAthA 14 meM spaSTa kathana hai ki paryAya do prakArakI hotI hai-eka svaparasApekSa aura dUsarI nirapekSa / inameM nirapekSa paryAya sva-upAdAnake balapara hotI hai aura svaparasApekSa paryAya upAdAna aura nimitta donoMke sahayogase hotI hai samayasArakI gAthA 80 aura 81 batAtI haiM ki jIvake pariNAmake nimittase pudgala karmarUpa pariNamita hote haiM aura pudgala karmokA nimitta pAkara jovakA pariNamana hotA hai| jIva padagalake pariNamanakA aura karma jIvake pariNamanakA kartA nahIM hai kintu nimitta-naimittikabhAvase donoMkA pariNamana hotA hai| jaise yaha kahA jAtA hai ki jaba kArya hotA hai, usa samaya nimitta svayaM upasthita ho jAtA hai / ise sahI pariprekSyameM kahA jAya to use yoM kaha sakate haiM athavA yoM kahanA samIcIna hogA ki jaba kArya niSpanna hotA hai, usa samaya usakI sahakArI sAmagrIko nimitta saMjJA prApta hotI hai| ise anvaya-vyatireka zailImeM isa taraha bhI kahA jA sakatA hai ki jahA~-jahA~ kArya hogA vahA~-vahA~ nimitta avazya hoNge| jahA~-jahA~ nimitta nahIM hoMge, vahA~-vahA~ kArya niSpanna nahIM hogaa| isa viSayako samajhaneke liye samayasArakI gAthA 301, 302 tathA unakA kalaza-zloka atyanta upayogI hoMge / ina gAthAoM aura kalaza zlokoMkA Azaya saMkSepameM isa prakAra hai jisa prakAra zuddha (svata- siddha nija nirmala svabhAvakA dhAraka) sphaTikamaNi pariNamanasvabhAvavAlA hote hae bhI svayaM (apane Apa arthAt nimittabhUta paravastuke sahayogake binA) raktAdirUpatAko prApta nahIM hotA, usI prakAra zuddha (svataHsiddha nijajJAna svabhAvakA dhAraka) AtmA pariNamanasvabhAvavAlA hote hae bhI svayaM (apane Apa arthAt nimittabhUta paravastuke sahayogake binA) rAgAdirUpatAko prApta nahIM hotA, kintu rAgAdi pudgalakarmokA sahayoga pAkara hI vaha rAgAdirUpa hotA hai / paNDita baMzIdharajIkI yaha paramparAse samarthita mAnyatA ki nimitta sarvathA akiMcitkara nahIM hote. apitu ve bhI sArthaka hote hai, AcArya kundakundakI mAnyatAke adhika nikaTa hai aura vaha ArSAnumodita hai / aura aparapakSa zAstrIya AdhAra prastuta karane meM asaphala rahA hai| vyAkaraNAcAryajIkI isa saphala prasthApanAse aparapakSa dvArA uThAye gaye aneka kalpita-vikalpa bhI nirasta ho jAte haiN| jaise (1) pratyeka vastumeM kAryarUpa meM pariNata honekI utanI hI upAdAnazaktiyA~ vidyamAna hai, jitane kAlake kAlika samaya saMbhava haiN| (2) vastuke pratyeka pariNamanakA samaya nizcita hai / (3) kAryotpattimeM nimittoMkA honA akiMcitkara hai / nizcaya aura vyavahAra nizcaya aura vyavahAra-ye do dRSTibindu evaM apekSAyeM hai| kintu donoM vidvAnoMmeM inake sambandha mata-bhinnatA hai| eka pakSa nizcayako paramArthasatya aura vyavahArako upacarita kahakara usakI avahelanApara
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 73 bala detA hai| upacaritakA artha vaha pakSa avAstavika, kalpita karatA hai| prAyaH udAharaNa diyA jAtA hai| jaise kisI ghar3emeM ghI rakhA jAtA hai| use vyavahArameM ghokA ghar3A kahate haiN| ghar3A to miTTIkA hai, ghIkA nahIM / kintu upacArase, vyavahArake liye use ghIkA ghar3A kaha dete haiN| yaha hai vyavahArako upacarita mAnane vAlA pUrvapakSa / yahA~ pUrvapakSase hamArA Azaya paM0 phUlacandrajIse hai aura uttarapakSase Azaya vyAkaraNAcAryajIse hai| pahale hameM yaha samajhanA Avazyaka hai ki nizcaya aura vyavahAra kahane meM AcAryoMkI dRSTi kyA thI? isa viSayameM AcArya kundakundane santulita dRSTi apanAI hai| unhoMne donoM hI dRSTiyoMse vastu-svarUpakA kathana kiyA hai| paMcAstikAya, tattvArthasUtra Adi granthoMmeM dravyakI paribhASA do prakArase kI hai-(1) jisakI satA hai arthAt jo satsvarUpa hai, vaha dravya hai aura jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya pAye jAyeM, vaha satsvarUpa hai| (2) jo guNa aura paryAya vAlA hai vaha dravya hai / dravyameM akhaNDa ekarUpatA yA dhrauvyatA nizcaya hai, usameM bhedarUpatA yA utpAda, vyayarUpa pariNamana vyavahAra hai| vastukA kAlika svabhAva arthAt guNa nizcaya hai aura paryAyadRSTi vyavahAra hai| dravyameM abheda, akhaNDa, ekatvakI dRSTi nizcaya hai, bheda, khaNDa, anekatvakI dRSTi vyavahAra hai| vastu yA vasturUpakI sAmAnyarUpatA nizcaya hai aura vizeSarUpatA vyavahAra hai / samayasArakI gAthA 6, 7 meM AcArya kundakundane udAharaNa dekara batAyA hai ki AtmA svarUpakI dRSTise na pramatta hai, na apramatta hai, balki jJAyakasvarUpa hai, yaha nizcaya hai| vyavahArase-bhedadRSTise AtmAmeM darzana hai, jJAna hai, cAritra hai| arthAt svAzrayatA-svasApekSatA nizcaya hai aura svaparasApekSatA vyavahAra hai| upAdAnatA nizcaya hai aura nimittatA vyavahAra hai / vastuke ina nizcaya aura vyavahArarUpa dharmoko nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa nikSepoMmeM antarbhUta kiyA gayA hai aura una dharmoke jJAyaka jJAnako aura unake pratipAdaka zabdako nayoMmeM antarbhUta kiyA gayA hai / aura ina nayoMko zrutapramANa kahA gayA hai| isa prakAra vyavahAra bhI nizcayake samAna vAstavika (sadbhUta) hai, upacarita nahIM, jaisA ki paM0 phUlacandrajI mAnate haiN| jahA~ zAstrameM vyavahArako upacarita kahA gayA hai, vahA~ usakA artha kalpita yA mithyA nahIM, balki vahA~ upacArakA artha parAzritatA hai| __AcArya amRtacandrane samayasArakI gAthA 12 kI TIkA karate hue kisI prAcIna zAstrase eka gAthA uddhRta kI hai "jai jiNamayaM pavajjai, tA mA vavahAraNicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai, titthaM aNNeNa uNa taccaM // " isakA artha yaha hai-yadi tuma jinamatakA pravartana karanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM nayoMko mata chor3o, kyoMki vyavahAranayake binA to tIrthakA nAza ho jAyegA aura nizcayanayake binA tattva (vastusvarUpa)kA lopa ho jaayegaa| __ yahA~ 'tIrtha' zabda vizeSa ullekhanIya hai| tIrthazabdameM sampUrNa vyavahAramArga garbhita hai-jainadharmako dhAraNa karanevAle manuSyoMkI sAmAjika saMgaThanA, mandira-mUrtiyA~, deva-guru-zAstra aura unake prati bhakti, pUjA arcA, vrata, upavAsa, tIrthakSetra Adi / yadi vyavahAra sarvathA mithyA hai to mithyAke Upara khar3A dharma bhI mithyA hogaa| phira mithyAko mAnanekA lAbha kyA / AcArya kundakunda kahate haiM ki vyavahArake binA paramArthakA upadeza nahIM ho sakatA / lokameM bhI dekhA jAtA hai ki Adarza to lakSya hotA hai aura vyavahAra usa lakSyakI prAptikA sAdhana / ye donoM naya haiN| naya sApekSa hote haiM, nirapekSa nahIM / nirapekSa naya to mithyA hote hai| AcArya amatacandrane syAdavAdako donoM nayoMke virodhakA vidhvaMsaka batAyA hai| 2-10
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha nizcayanaya aura vyavahAranayake samAna nizcayaratnatraya aura vyavahAraratnatrayake sambandhameM bhI jainatattvamImAMsAmeM bhrAnta dhAraNA apanAI hai| Apa likhate haiM "isa jIvako nizcayaratnatrayakI prApti honepara vyavahAraratnatraya hotA hI hai| use prApta karaneke liye alagase prayatna nahIM karanA par3atA hai / vyavahAraratnatraya svayaM dharma nahIM hai| nizcayaratnatrayake sadbhAvameM usameM dharmakA Aropa hotA hai, itanA avazya hai| isI prakAra rUr3hivaza jo jisa kAryakA nimitta kahA jAtA hai, usake sadbhAvameM bhI tabataka kAryakI siddhi nahIM hotI, jabataka jisa kAryakA vaha nimitta kahA jAtA hai, usake anukUla usake upAdAnakI taiyArI na ho| ataeva kAryasiddhimeM nimittoMkA honA akiMcitkara hai|" vyAkaraNAcAryajIne isa bhrAnta mAnyatAkI mImAMsA karate hue AcArya vidyAnandakI aSTasahasrI aura AcArya prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDase uddharaNa prastuta karate hue likhA hai ki ina AcAryoMne nimittakAraNakI akiMcitkaratAke virodha aura usakI kAryakAritAke samarthana meM hI apanA abhimata prakaTa kiyA hai| isase yaha bAta nirNIta hotI hai ki kArya yadyapi upAdAnagata yogyatAke AdhArapara hI hotA hai, parantu nimittakAraNake sahayogase hI hotA hai / ataeva kAryotpattimeM nimitta AkiMcitkara na hokara kAryakArI hI hotA hai| svaparapratyaya kArya upAdAnagata nijI yogyatAke AdhArapara hote hue bhI nimittakAraNake sahayogase hotA hai / isI prakAra nizcayaratnatraya aura vyavahAraratnatrayake sambandhameM bhI vyAkaraNAcAryajIkA abhimata nirdhAnta hai| Apa likhate hai:-"yadyapi nizcayaratnatrayase hI jIvako mokSakI prApti hotI hai, parantu use nizcayaratnatrayakI prApti vyavahAraratnatrayake AdhArapara hI hotI hai| isa taraha mokSake sAkSAt kAraNabhUta nizcayaratnatrayakI prApkiA kAraNa honese vyavahAraratnatrayameM bhI paramparayA mokSakAraNatA siddha ho jAtI hai| ataH mokSa-kAryake prati vyavahAraratnatraya bhI akiMcitkara na hokara kAryakArI hI siddha hotA hai|" upasaMhAra prastuta nibandhameM hamArA kAma paNDita phUlacandrajI siddhAntazAstrIkI bahucarcita pustaka 'jainatattvamImAMsA'kI mImAMsA karanA nahIM hai| usakI zalyakriyA to paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryane kara dI hai| hamArA kAma to usa zalyakriyAko mImAMsA karanA hai kyA zalyakriyA vaijJAnika paddhatise kI gaI hai ? upakaraNa AyurvijJAna sammata kAmameM lAye gaye haiM ? zalyakriyA saphala huI yA asaphala ? aura vikRta aMza evaM vikAroMko zalyakriyA karanese chor3A to nahIM gayA? yadi eka vAkyameM, zabdoMkI kaMjUsI karate hue, maiM kahanA cAhU~ to kaha sakatA hai ki zalyakriyA sarvAMzataH saphala rahI hai| aura yadi mujhe kSamA kiyA jAya to donoM AdaraNIya vidvAnoMke prati sampUrNa Adarake bhAva rakhate hue yahI kaha sakatA hU~ ki paNDita phUlacandrajI kAnajI svAmIkI mAnyatAoMkI pairabI karanevAle vakIlake rUpameM ubhare haiN| siddhAntagranthoMke samartha TIkAkArake rUpa meM unakI jo chabi samAjane dekhI thI, vaha chavi isa pustakase nikharI nhiiN| dUsarI ora ajJAtavAsameM par3e hae paNDita baMzIdharajI ukta pustakakI mImAMsA karake, usake eka-eka vAkyakA, eka-eka navakalpita prasthApanAkA yukti aura zAstrIya pramANoM dvArA uttara dekara ArSaparamparAke sajaga praharIkI chavi banAne meM saphala hue haiN| viSayakI gaharI pakar3a, tarkameM painApana, viSayako prastuta karane yogya samucita zabdAvalI aura kathyako zAstrIya AdhAra denekI tatparatA vyAkaraNAcAryajIkI apanI vizeSatA hai / ve ArSaparamparAke kaTTara samarthaka, gahana tattvacintaka aura siddhAntake marmajJa vidvAn hai, unakI pustaka par3hanepara pAThakake manapara sahaja hI yaha chApa par3atI hai| ve samAjase hara prakArakA sammAna pAneke adhikArI haiN|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM kArya-kAraNabhAva aura kAraka vyavasthA : eka samIkSA * DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara kAryakAraNabhAva aura usake AdhArabhUta kArakoMkI zAstrIya vivakSAko na samajhaneke kAraNa kucha logoMne pracArita karanA Arambha kara diyA ki kArya svayaM upAdAnase hotA hai, usake liye anya kAraNa yA nimittakI AvazyakatA nahIM hai| isa bhrAntiko dUra karaneke liye jainadarzanake marmajJa, vyAkaraNAcArya paM. baMzIdharajIbInAne 'jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kArakavyavasthA' nAmaka pustakakI saMracanA kI hai| kAryakAraNabhAva kArakavyavasthAse sambaddha hai, ataH sabase pahale unhoMne kArakakA lakSaNa likhA hai(sAkSAt) kriyAjanakatvaM kArakatvam' athavA 'karoti kriyAM nivartayati' iti kArakam / jisameM sAkSAt kriyAjanakatva ho vaha kAraka hai| sAkSAt padakA viniveza honese 'devadattasya putraH odanaM bhuMkte' yahA~ devadattameM kartRtvakA parihAra ho jAtA hai| devadatta bhale hI divaMgata ho gayA ho to bhI putrameM bhojAkiyAkA kartRtva surakSita hai / yahI kAraNa hai ki saMskRtameM sambandhako kAraka nahIM mAnA hai| ___ kArakake 6 meda haiM-1 kartA, 2 karma, 3 karaNa, 4 sampradAna, 5 apAdAna aura 6 adhikaraNa / kArya karane meM jo svatantra ho use kartA kahate haiM / kartA apanI kiyAke dvArA jise prApta karanA cAhatA hai, jise banAnA cAhatA hai athavA jise vikRta-parivartita karanA cAhatA hai use karma kahate haiN| jo kartAke adhIna ho athavA jisakI anivArya sahAyatAse kartA kArya karatA hai use karaNa kahate haiN| kartA apane dvArA niSpAdya padArthako jisake liye denA cAhatA hai use sampradAna kahate haiM / jisase kisI vastuko pRthak kiyA jAtA hai use apAdAna kahate haiM aura kartA jahA~ sthita hokara vAMchita kAryako niSpanna karatA hai use adhikaraNa kahate haiN| kAryakI siddhi kArakoMkI pArasparika sApekSatAse hI hotI hai / kartA do prakArakA hai-eka svayaM kartA aura dUsarA prerakakartA / prApya, vikArya aura vivaya'ke bhedase karma bhI tIna prakArakA hai| jisa prakAra bAhya SaTkArakakI vyavasthA hai usI prakAra abhyantara SaTakArakakI bhI vyavasthA hai / bAhya SaTkArakakI vyavasthA vibhinna vastuoM para nirbhara rahatI hai jabaki abhyantara SaTkArakakI vyavasthA eka hI vastu para nirbhara hotI hai| bAhya aura abhyantara donoM prakArakI SaTkArakavyavasthA vyavahAranayakA viSaya hai| nizcayanayako vivecanAmeM Atmadravyako SaTakArakacakrakI prakriyAse uttIrNa-rahita mAnA gayA hai kyoMki nizcayanaya eka akhaNDa vastukA pratipAdana karatA hai| isa saba vyavasthAkA pratipAdana lekhakane isa granthameM aneka praznottaroMke mAdhyamase prastuta kiyA hai / jinAgamameM kAraNake do bheda kahe gaye haiM-eka upAdAna aura dUsarA nimitta / jo svayaM kAryarUpa pariNata hotA hai use upAdAna kAraNa kahate haiM / jaise kArmaNavarNaNArUpa pudgala karmarUpa pariNata ho jAtA hai, miTTI ghaTarUpa ho jAtI hai aura ATA roTI bana jAtA hai| nimittakAraNa vaha hai jo svayaM kAryarUpa pariNata nahIM hotA, paranta upAdAnake kAryarUpa pariNata hone meM sahAyaka hotA hai| jaise kArmaNa-vargaNAke kAryarUpa pariNata hone meM jIvakA rAgAdibhAva aura yogavyApAra sahAyaka hotA hai| nimittakAraNa bhI antaraGga aura bahiraGgake bhedase do prakArakA hai| jaise samyagdarzanakI utpattimeM tva Adi sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya athavA kSayopazamakA honA antaraGga nimitta hai aura jinabimbadarzana athavA dezanA Adi bahiraGga nimitta haiM / antaraGga nimittake honepara kArya niyamase hotA hai aura bahiraGga nimittake honepara kAryakI siddhi ho bhI aura na bhI ho| jaise pratyAkhyAnAvaraNakarmakA kSayopazama
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha honepara zirakA eka sapheda bAla dikhane mAtrase gRhatyAgakA bhAva ho jAtA hai aura pratyAkhyAnAvaraNakaSAyakA kSayopazama na honepara zirake samasta bAla sapheda ho jAnepara bhI gRhatyAgakA bhAva utpanna nahIM hotaa| antaraGgakAraNake honepara bAhyakAraNa kucha bhI ho sakatA hai / jinAgamameM antaraGga aura bahiraGga kAraNakI anukUlatAko samartha kAraNa kahA gayA hai aura samarthakAraNase hI kArya kI utpatti kahI gaI haiN| isa bAtako lekhakane svapratyaya aura sva-para pratyayake bhedase spaSTa kiyA hai| dravyameM kAryarUpa pariNata honekI nijakI yogyatA svapratyaya hai aura sva tathA para-ke pratyaya-kAraNase jo hotA hai use svaparapratyaya kahA hai| dharma, adharma, AkAza aura kAladravyameM jo utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa pariNamana hai vaha mukhyataH svapratyaya hai aura upacArataH kAladravyake sahayoga para nirbhara hai| lekhakane jora dekara isa bAtako siddha kiyA hai ki mAtra parapratyayase koI kArya nahIM hotaa| 'niSkriyANi ca' sUtrakI vyAkhyAmeM pUjyapAda aura akalaMka svAmIne prazna uThAyA hai ki kriyArahita dravyameM utpAdAdi kisa prakAra hoMge? aura unake na honepara usameM dravyatva kaise saMghaTita hogA ? isa praznakA samAdhAna unhoMne svapratyayase kiyA hai| svapratyayameM agurulaghuguNako svIkArA hai aura sva-parapratyayameM kAladravya aura azva, mahiSa AdikI gatiko / ThIka hai ki jIva aura padagalameM gati aura sthitikI yogyatA nijakI haiN| para dharma aura adharma dravyakA sahakAra unakI gati aura sthitimeM anivArya Avazyaka hai / ataH kAryakI utpattimeM nimittakI akiMcitkaratA-kAryakAraNavyavasthAke pratikUla hai / jinAgamameM ise svIkRta nahIM kiyA gayA hai / __ upAdAna aura upAdeya bhAva eka dravyameM banatA hai aura nimitta-naimittikabhAva do dravyoMmeM banatA hai / samayasArameM svIkRta kiyA gayA hai ki jIvake rAgAdi bhAvakA nimitta pAkara pudgaladravyarUpa kArmaNavargaNA karmarUpa pariNamana karatI hai aura paudgalika-cAritramohakI udayAvasthAkA nimitta pAkara jIvameM rAgAdibhAva utpanna hote haiN| phalataH karmakA upAdAnakAraNa kArmaNavargaNA hai aura nimittakAraNa jIvakA rAgAdibhAva / isI prakAra rAgAdibhAvakA upAdAnakAraNa AtmA hai aura nimittakaraNa cAritramohakA udaya / isa nimittanaimittikabhAvako svIkRta karate hae bhI yaha spaSTa kiyA gayA hai ki AtmA karmarUpa aura karma AtmArUpa pariNamana nahIM karate / anya dravyakA anya dravyarUpa pariNamana ho bhI nahIM sakatA. kyoMki unameM atyantAbhAva hai| isa nimittanaimittika-~-kAryakAraNabhAvako yadi svIkRta nahIM kiyA jAtA hai to saptatattvakI mAnyatA, chaha dravyoMkI pArasparika upayogitA, svabhAva-vibhAvakI paribhASA, karmabandha aura saMvarake vividha kAraNoMkA nirdezana siddha nahIM ho sakatA aura usake siddha na honepara jainadarzanakA prAsAda Dhaha jaavegaa| ina sabhI bAtoMkA varNana lekhakane isameM yukti aura Agamake AdhArapara bar3I kuzalatAse kiyA hai| granthake antameM kyA upAdAna kAraNa hI kAryakA niyAmaka hotA hai ?' isa zIrSakavAle pariziSTameM upAdAnaupAdeyabhAva aura kAryakAraNabhAvakA vizada vizleSaNa kiyA hai| sampUrNa pustaka lekhakake gahana adhyayana aura jJAnagarimAko sucita karatI hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kArakavyavasthA : eka anuzIlana *zrI nIraja jaina, satanA vastusvarUpakI vivecanAmeM kArakavyavasthAkA sarvopari mahattva hai| vAstavameM jisa prakAra ekapara eka ghar3e rakhakara maMgala avasarapara svAgata-dvAra banAyA jAtA hai, usameM yadi pahalA ghar3A ulTA rakha diyA jAya, to phira usapara ulTe hI ghar3e rakhe jA skeNge| eka bhI sIdhA ghar3A ulTe ghar3epara nahIM biThAyA jA sakatA, usI prakAra yadi kArakavyavasthAke samajhane meM koI bhala raha jAya to vastusvabhAvake bAremeM viparIta anumAna hI lagate cale jAyeMge aura unapara AdhArita viparIta mAnyatAyeM hI ciMtakake manameM banatI calI jaayeNgii| aise manameM samyak dhAraNAke liye phira koI avakAza hI nahIM hogaa| isaliye vastu-svarUpako kisI bhI vivakSAko samajhaneke liye kArakavyavasthAkA sahI jJAna honA bahuta Avazyaka hai| "jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kArakavyavasthA" nAmakI choTI-sI pustakameM zrImAn paNDita baMzIdharajI vyAkaraNAcAryane sarvaprathama kAraka-vyavasthApara ho vicAra kiyA hai / AcArya amRtacandrajI mahArAjake uddharaNa dekara unhoMne bhalI-bhA~ti 'sva-pratyaya' aura 'svapara-pratyaya' pariNamanakI siddhi karate hue tarkake AdhArapara isa bAtakA niSedha kiyA hai ki eka ora jahA~ mAtra 'para-pratyaya' koI kArya nahIM hotA, vahIM dUsarI ora 'svapara-pratyaya' kAryako mAtra 'sva-pratyaya' mAna lenA bhI AgamakI avahelanA hogii| svapara-pratyayarUpa azuddha yA vaibhAvika pariNamanako pAriNAmika bhAvakI taraha paranirapekSa aura svAbhAvika pariNAma nahIM mAnA jA sktaa| tattvArthasUtra meM dravyakA vivecana karate hae "sat-dravyalakSaNam' ke sAtha 'ura gada-vyaya-dhrauvyayaktaM sata" sUtra kahA gayA hai| isameM kahIM bhI yaha zarta nahIM jor3I gaI ki vaha utpAda-vyaya kisI nimittakA mukhApekSI hogA yA nimittake lie kabhI vaha pariNamana rukA rhegaa| ina sUtroMkA artha karate samaya AcAryoMne utpAdavyaya-dhrauvyarUpa pariNamanapara vistArase vicAra kiyA hai| sUtra meM chahoM dravyoMke svAbhAvika pariNamanakI bAta sAmAnyase kahI gaI hai / chahoM dravyoMkA zuddha yA svAbhAvika pariNamana to hotA hI hai, parantu unameMse jIva aura pudgala ina do dravyoMkA azuddha yA vaibhAvika pariNamana bhI hotA hai / vAstavameM isI vaibhAvika pariNamanakA nAma hI saMsAra hai / yadi isa vaibhAvika pariNamanako bhI vastukI para-nirapekSa, svAbhAvika pariNati mAna liyA jAyagA to zuddha jIvake punaH azuddha honekA prasaMga A sakatA hai, jo jaina darzanako svIkArya nahIM hai| isa visaMgatise bacaneke liye AcAryoMne dravyake pariNamanako do rUpoMmeM vyAkhyAyita kiyA hai| eka "svapratyayapariNamana" aura dUsarA 'svapara-pratyaya prinnmn'| moTe rUpameM hama ise isa prakAra kaha sakate haiM ki dravyakA jo bhI zuddha pariNamana hai vaha mAtra "svapratyaya" hotA hai / usameM kisI dUsare nimittakI AvazyakatA nahIM hai, parantu jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM honevAlA azuddha yA vaibhAvika pariNamana eka-dUsareke sahakArake binA sambhava nahIM hai / binA dUsareke-nimittake vaibhAvika pariNamana kara sakeM unameM aisI zakti nahIM hai, kyoMki vaisA dravyakA svabhAva nahIM hai| ataH siddha hai ki yadyapi dravya hamezA apanI nitya upAdAnazaktise hI pariNamana kregaa| parantu azuddha pariNamanake lie to parakA sahakAra use anivArya hogaa| isaliye aise pariNamanako "svapara-pratyaya pariNamana" kahA gayA hai| kArya-kAraNabhAva vyAkaraNAcAryajIne dravyake pariNamanakI isa zuddha aura azuddha vyavasthAko kAryakAraNasambandhake AdhAra
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : sarasvato-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha para bahuta saralatAke sAtha, zAstrIya pramANoMkA sAkSya sAmane rakhate hue, spaSTa rUpase nirUpita kiyA hai| isameM koI saMdeha nahIM hai ki darzanakI aisI gUr3ha-gutthiyoMko saralatAke sAtha, thor3e-se zabdoMmeM sulajhAkara rakha denA usIke dvArA sambhava hai jisakI dRSTimeM vastu-svarUpakI vyApakatA spaSTarUpase jhalakatI ho aura jisake manameM AcAryoMke prati bahumAna tathA Agamake prati aTala zraddhAna ho / samIkSya Alekhake sandarbha meM paNDitajI eka tattvadarzI vidvAnake rUpameM ina sArI kasauTiyoMpara khare utarate haiN| unakA yaha lagabhaga savAsau pRSThakA nibandha 'gAgarameM sAgara' kahA jA sakatA hai / prameyakamalamArtaNDake vyAkhyAnameM parIkSAmukhasUtrake dUsare adhyAyake dUsare sUtrake vyAkhyAnameM dUsare sUtrakA uddharaNa dete hue paNDitajone yaha spaSTa kiyA hai ki-"kAryakAraNabhAvake prasaMgameM upAdAna meM do prakArakI zaktiyA~ svIkAra kI gaI haiM--eka dravyazakti aura dUsarI paryAyazakti / inameM anAdinidhana svabhAvavAlI honese dravyazakti nitya mAnI gaI hai aura sAdi-sAMta svabhAvavAlI honese paryAya-zakti anitya hI mAnI gaI hai / dravyazakti yadyapi nitya hai tathApi usakA yaha artha nahIM hai ki sahakArI kAraNake binA hI vastumeM kAryakI utpatti sambhava ho jAyegI, kyoMki paryAyazaktise samanvita dravyazakti hI kAryakA niSpAdana karane meM samartha hotI hai / dravyameM vaha paryAya-pariNati sahakArIkAraNake sahayogase hI hotI hai| isaliye yaha siddha huA ki jaba kAryarUpa pariNata honekI yogyatA-viziSTa dravyako upa yukta sahakArI kAraNakA sahayoga prApta hotA hai tabhI paryAya utpanna hotI hai|" isa prakAra dravyako yogyatAke binA jisa prakAra kAryakI utpatti asambhava hai usI prakAra usameM sahakArIkAraNa bhI. anivArya rUpase, sahAyaka hai, akiMcitkara nahIM hai| dravyameM kAryarUpa pariNata honekI nijI yogyatAkA nAma hI "dravyazakti" athavA "nitya upAdAnakAraNatAM" hai| vaha pariNamana jaba kevala 'svapratyaya" hotA hai taba eka-ke-pazcAt-eka hI rUpameM, niyatadhArAko lekara, sahakArakAraNakI apekSAse rahita satata hotA rahatA hai| parantu aisI pariNatimeM pUrva pariNamanako uttarapariNamanakA kAraNa mAna liyA gayA hai| isa prakAra usa pUrva pariNamanakA nAma hI "paryAya-zakti" yA "anitya upAdAnakaraNatA" hai / parantu jaba hama "svapara-pratyaya" pariNamanakI bAta karate haiM taba dravyameM pUrva paryAyarUpa jo Anatya upAdAnakAraNatA hai usakA vikAsa nimittakAraNasApekSa hI hotA hai / isa taraha jaba jaise nimittoMkA sahayoga upAdAnakAraNabhUta vastuko prApta hotA hai taba usa vastukA vaisA hI pariNamana apanI yogyatAke kAraNa hotA hai| isakA artha yaha huA ki svapara-pratyaya pariNamana bhI sva-pratyaya kAryakI taraha vastukI apanI yogyatAke anusAra hI hotA hai parantu vaha yogyatA akelI hI kArya utpAdanameM samartha nahIM huA karatI / paryAyazaktirUpa anitya upAdAnakAraNatA vahA~ anivArya hotI hai aura usa paryAya-pariNatikA vikAsa nimittakAraNakA sahayoga milanepara hI sambhava hotA hai / yahA~ yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki dravyameM aneka prakArakI pariNapti karanekI yogyatA eka sAtha hotI hai / parantu "svapara-pratyaya' vidhAnase jaise-jaise nimittakAraNa milate jAte haiM, tadanusAra hI paryAyazaktikA vikAsa honeke kAraNa dravyakI pariNati vaisI hI ho pAtI hai| siddhAntAcArya paNDita phUlacandrajIne likhA hai--'upAdAnakAraNa hI kAryakA niyAmaka hotA hai| paNDita baMzIdharajIne apanI pustakake antameM vistRta vivecanA karate hue paNDita phUlacandrajIko isa vivakSAvihIna dhAraNAkA khaNDana karate hue samyak prakArase yaha siddha kiyA hai ki-'svapara-pratyaya kAryakA niyAmaka na kevala upAdAna hotA hai aura na kevala nimitta hI hotA hai, kintu upAdAna aura nimitta donoM hI milakara usake niyAmaka hote haiN| yaha likhanA ki jainAcArya upAdAnakAraNako hI kAryakA niyAmaka mAnate haiM, jainAcAryoMkA apavAda aura unake dvArA racita AgamakA apalApa karanA hI hai| pustakakA yaha pariziSTa bhI dekhane yogya hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 79 kramabaddha paryAyakA parIkSaNa kevalIke jJAnameM sabhI dravyoMkI, bhUta, bhaviSyata, vartamAnakI, sabhI paryAyeM eka sAtha prakaTa jhalakatI haiM, isa kathanakA sahArA lekara kucha loMgoMne 'kramabaddha-paryAya'kA eka nayA vidhAna kiyA hai / AzcaryakI bAta hai ki 'kramabaddha-paryAya' zabdakA prayoga sampUrNa jaina AgamameM, kisI bhI AcAryake dvArA, kahIM bhI nahIM kiyA gayA hai| cAlIsa-pacAsa sAla pahale jabase sonagar3ha meM yaha zabda gar3hA gayA tabhIse Agamake jJAtA manISiyoMne ise mithyAtva-poSaka dhAraNA batAkara barAbara isakA virodha kiyA hai| paNDita baMzIdharajIne isa sandarbha meM bhI apanA spaSTa mata vyakta karate hue likhA hai ki-'pUrvokta prakAra kevalajJAnameM jaba pratyeka vastukI kAlika paryAyeM yathAsthAna niyata haiM to unakI utpattikA prasaMga hI upasthita nahIM hotA hai kyoMki kevalajJAnIko to pratyeka vastUkI traikAlika paryAyeM yathAvasthita rUpa hI satata vartamAnavat pratibhAsita hotI rahatI haiN| isa taraha utpAdyotpAdakabhAvakI vyavasthA zrutajJAnameM hI sambhava hotI hai / arthAt zrutajJAnI jIva hI abhIpsita phalakI AkAMkSAse kAryako sampanna karanekA saMkalpa karatA hai, kAryakAraNabhAvakI rUparekhA nizcita karatA hai, kAryotpattike sAdhana juTAtA hai aura taba kAryotpattike lie puruSArtha karatA hai| isalie zrutajJAnako vyavasthAmeM bAdhaka kAraNoMko sthiti svIkAra karanemeM koI asaMgati nahIM utpanna hotI hai|' isa prakAra paNDitajIkA yaha niSkarSa pUrI taraha AgamakA anugAmI hai ki vivakSita kArya tabhI hotA hai jaba upAdAnagata yogyatA ho, anukUla nimittasAmagrIkA sahayoga ho aura kAryake bAdhaka kAraNoMkA abhAva ho / kevalIke jJAnameM sabhI padArtha apanI-apanI traikAlika paryAyoMke sAtha pratikSaNa, vartamAnavat samAnarUpase pratibhAsita hote rahate haiM, parantu kevalIkA jJAna kisI bhI dravyake pariNamanameM niyAmaka nahIM hai| vastukA pariNamana usakI apanI yogyatA aura nimittoMkI anukUlatAke anusAra hotA hai| ___ viSayakA upasaMhAra karate hue paNDitajIne yaha niSkarSa nikAlA hai ki-"jainadarzanameM kAryakAraNabhAvako uparyukta prakArase do prakArakA svIkAra kiyA gayA hai-eka to upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAva aura dUsarA nimittanaimittikabhAvarUpa kAryakAraNabhAva / inameMse svapratyayakArya kI utpattimeM kevala upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAva hI kAryakArI hotA hai aura svapara-pratyaya kAryakI utpattimeM upAdAnopAdeyabhAvarUpa tathA nimittanaimittikabhAvarUpa donoM hI tarahake kAryakAraNabhAva kAryakArI hote haiN| vizeSa itanA hai ki upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAva to upAdAnake kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara kAryakArI hotA hai| lekina nimittanaimittikabhAvarUpa kAryakAraNabhAva upAdAnakAraNakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI hotA hai| isa taraha donoM hI kAryakAraNabhAva apane-apane DhaMgakI kAryakAritAke AdhArapara vAstavika hI siddha hote haiM aura koI bhI kAryakAraNabhAva kAryotpattimeM akiMcitkara siddha nahIM hotA hai / ataH nimittananimittakabhAvarUpa kAryakAraNabhAva kathanamAtrarUpameM vyavahAranayakA viSaya nahIM hotA, kintu vAstavika arthAt sadbhAvAtmaka yA kAryakArIrUpameM hI vyavahAranayakA viSaya hotA hai| donoM kAryakAraNabhAva vikalpAtmaka honese kevalajJAnake viSaya nahIM hote| itanA hI nahIM, ve vikalpAtmaka honese mati jJAna aura manaHparyayajJAnake bhI viSaya nahIM hote, kevala vikalpAtmaka zrutajJAnake hI viSaya hote haiN|" isa prakAra "jainadarzanameM kAryakAraNabhAva aura kArakavyavasthA' nAmakI yaha choTI-sI pustaka likhakara vyAkaraNAcAryajIne jainadarzanake bahata saMvedanazIla sandarbhIpara apanI anubhava-siddha lekhanI calAkara unakA sahaja aura samartha vizleSaNa kiyA hai| sAtha hI apanI tarka-zakti aura Agama pramANa dvArA unhoMne vartamAnameM pravartamAna aneka bhrAnta dhAraNAoMkA nirAkaraNa karake mumukSu-samudAyapara bar3A upakAra bhI kiyA hai /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA : eka mUlyAMkana * DaoN0 phUlacandra jaina premI. adhyakSa-jainadarzana vibhAga, sa0 saM0 vi0 vi0, vArANasI siddhAntAcArya paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcArya dvArA likhita 'jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA" nAmaka samIkSA-grantha mere samakSa hai| pichale kucha mahInoMse maiM isakA nirantara adhyayana aura manana kara rahA hai| rASTrabhASAmeM isa prakArake samIkSA-grantha prAcIna vidvAnoM dvArA likhita mUla-granthoMse kama mahattvake nahIM haiN| bhale hI kisI bhI viSayakI samIkSA karane yA usake viSayameM socanekA apanA najariyA (dRSTikoNa) alaga (vizeSa) ho| isa granthake adhyayanase yaha spaSTa hai ki isake lekhaka saiddhAntika viSayoMke marmajJa vidvAna to hai hI, sAtha hI kisI bhI saiddhAntika viSayako sUkSmatA aura vistArase pratipAdana karanekI kSamatA bhI unameM vizeSa hai| isa granthake vidvAna sampAdaka DA~0 darabArIlAlajI koThiyAne apane sampAdakIya vaktavyameM ThIka hI likhA hai ki "vyAkaraNAcAryajIke cintanakI yaha vizeSatA hai ki ve hara viSayapara gambhIratAse vicAra karate haiM aura jaldabAjImeM ve nahIM likhate / phalataH unake cintanameM jahA~ gaharAI rahatI hai, vahA~ maulikatA aura samatulA bhI daSTigocara hotI hai| yaha saba bhI jainAgama, jainadarzana aura jaina nyAyake samaveta prakAzameM unhoMne kiyA hai| isa daSTise unakA yaha samIkSA-grantha nizcaya hI tattva-nirNaya-paraka evaM mahattvapUrNa hai|" __ prastuta grantha jisa granthakI samIkSA hetu likhA gayA hai vaha hai paM0 ToDaramala granthamAlA, jayapurase 1967 meM prakAzita evaM siddhAntAcArya paM0 phUlacandrajI zAstrI vArANasI dvArA sampAdita "jayapura (khAniyA) tattvacarcA" nAmaka grantha / isa samIkSA-granthakA bhI apanA itihAsa hai| sonagar3ha se pravartita adhyAtma evaM kucha anya siddhAnta aneka jaina vidvAnoMkI dRSTimeM ekAGgI the| ataH ve isa dhArAkA virodha karate the / kintu kucha vidvAn isa dhArAke prabala samarthaka the / isase samAjameM nirantara paraspara vivAda evaM virodhakI sthiti banI huI tho / yadyapi yahI sthiti Ajataka vidyamAna hai / antara mAtra itanA hI hai ki pahale saiddhAntika rUpameM hI adhika virodha hotA thA, kintu Aja saiddhAntika kama aura virodhake lie virodha adhika hai jabaki khaNDana-maNDana yA yA virodhakI paramparAkA nirvAha honA caahie| prastUta samIkSA-granthake racayitA vidvAnane oche tarIke na apanAkara zAstrIya aura Agamika pramANoM dvArA una siddhAntoM aura mAnyatAoMkI samIkSA karake prazasta mArga apanAyA, jo siddhAnta unakI dRSTimeM ThIka nahIM the| isa dRSTise maiM prastuta samIkSA-granthakartA vidvAnakA prazaMsaka huuN| vidvAna samIkSakane bhAvI pIDhI ke lie bhI saiddhAntika viSayoMkI samIkSA evaM unase jJAnaprA Adarza-mArga evaM svastha paramparAkA patha-pradarzana kiyA hai| sonagar3hakI vicAradhArAke prati bar3hate saiddhAntika virodhake kAraNa samAjake andara vikharAva evaM vivAda kI bar3hatI sthitiko dekhakara pUjya sva0 AcArya zrI zivasAgarajI mahArAja evaM aneka vidvAnoMke manameM ina vivAdoMko paraspara saiddhAntika tattvaca ke mAdhyamase dUra karanekI prabala bhAvanA utpanna huI, tAki samAjake sauhArdapUrNa vAtAvaraNameM kamI na aaye| isI zubha uddezyase bra0 seTha hIrAlAlajI evaM bra0 lADamalajI dvArA AcAryazrIkI preraNAse tattvaca hetu eka vidvat-sammelana bulAnekA nizcaya kiyA gyaa| tadanusAra aitihAsika, dhArmika evaM sAMskRtika gulAbI nagara jayapurake samIpastha khAniyA tIrthakSetrameM virAjamAna AcArya zrI zivasAgarajIke sAnnidhya meM donoM pakSoMke vidvAnoMko paraspara tattvacarcA hetu sAdara Amantrita kiyA 1. prakAzaka-zrImatI lakSmIbAI (patnI paM0 baMzIdhara zAstrI) pAramArthika phaNDa, bInA (sAgara) ma0pra0, san 1982, pRSTha saM0 505, mUlya 50 ru0 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 81 carcAkA Ayojana pUjya AcArya zrIke saMghake sAnidhya evaM AdaraNIya 60 vaMzIdharajI nyAyAlaMkArakI madhyasthatA meM di0 22 avaTabarase 1 navambara 1963 taka huA / isa tattvava meM paraspara carcAoMke hetu donoM pakSoMke vidvAnoMmeM prathamapakSa (pUrvapakSa) ke pratinidhi sarvazrI paM0 mANikacandrajI nyAyAcArya, phirojAbAda, paM0 makkhanalAlajI zAstrI, murainA, paM0 jIvaMdharajI nyAyatIrtha, indaura, paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bonA aura paM0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara tathA dvitIyapakSa (uttara pakSa) kI orase sarvazrI paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI, zrI nemIcandrajI pATanI, AgarA tathA paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI ye tIna pratinidhi the| uparyukta vidvAnoMke atirikta aneka gaNyamAnya vidvAn bhI carcAoMmeM upasthita the, jinameM pramukha haiMsarvazrI paM0 kailAzacandrajI zAstrI vArANasI, paM0 ratanacandrajI mukhtAra, sahAranapura, paM0 jugalakizorajI mukhtAra, paM0 ajitakumArajI zAstrI dillI, paM0 rAjendrakumArajI, mathurA, paM0 dayAcandrajI siddhAntazAstrI, sAgara, paM0 indralAlajI zAstrI, jayapura, paM0 paramAnandajI zAstrI dillI, bra0 zrIlAlajI kAvyatIrtha zrI mahAvIrajI, bra0 sUrajamalajI, khAniyA, paM0 narendrakumArajI bhisIkara kAraMjA, paM0 mizrIlAlajI zAstrI lADanU, bAbU nemicandra jI vakIla, sahAranapura, paM0 hemacandrajI evaM zrI manoharalAla jI ajamera, paM0 pannAlAlajI sonI, kapUracandrajI varaiyA lazkara / inake atirikta bhI aneka vidvAn evaM zrAvaka, zrImanta yahA~ upasthita the| isa tattvacarcAko mUla pRSThabhUmimeM A0 paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI dvArA likhita "jaina tattvamImAMsA"' nAmaka bahucarcita grantha bhI pramukha rahA hai; kyoMki jina viSayoMpara virodha thA, prAyaH unakA pratipAdana isa granthameM kiyA gayA hai / AcArya zrI zivasAgarajI mahArAjake saMghakI upasthitimeM usa samaya taka samAgata satraha vidvAnoMkI eka goSThI huI, jisameM isa tattvacarcA hetu nimnalikhita kucha sAmAnya niyama nirdhArita kiye gaye, jinheM bhaviSyameM upayogitAkI dRSTise udhata kiyA jA rahA hai| 1. tattvacarcA vItarAgabhAvase hogI / 2. tattvacarcA likhita hogii| 3. vastusiddhike lie Agama hI pramANa hogaa| 4. pUrva AcAryAnusAra prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura hindIke grantha pramANa mAne jAyeMge / 5. carcA zaMkA-samAdhAnake rUpameM hogii| 6. donoM orase zaMkA-samAdhAnake rUpameM jina likhita patroMkA AdAna-pradAna hogA, unameMse apane-apane patroMpara adhika-se-adhika 5-5 vidvAnoM aura madhyasthake hastAkSara hoNge| isake lie donoM pakSoMkI orase adhika-se-adhika 5-5 pratinidhi niyata hoNge| 7. kisI eka viSaya-sambandhI kisI vizeSa praznapara zaMkA-samAdhAnake rUpameM patroMkA AdAna-pradAna adhika-se-adhika tIna bAra taka hogaa| dinAMka 22 akTUbara 1963 ko AcAryazrIke sAnidhyameM isa tithi taka samAgata 23 vidvAnoMkI 1. jaina tattva-mImAMsA-lekhaka evaM saMpAdaka-paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI, azoka prakAzana-maMdira, vArANasI 5 / 2. siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandanagrantha : (paMcama khaNDa), pR0 645-646 / 2-11
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82: sarasvatI varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha upasthitimeM carcA-viSayaka niyamoMmeM TvA~ niyama yaha bhI svIkRta kiyA gayA ki carcA meM sAmAjika, paMtha tathA vyaktike sambandha meM koI carcA na hogI / carcA A0 paM0 makkhanalAlajI zAstrI dvArA nimnalikhita viSaya prastuta kiye gaye - 1. dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgati hotA hai yA nahIM ? 2. jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? 3. jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? 4. vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka hai yA nahIM ? 5. dravyoMmeM honevAlI sabhI paryAyeM niyatakramase hI hotI haiM yA aniyatakramase ? 6. upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM nimittakAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM ? yadyapi mUla grantha do bhAgoM ( pustakoM) meM jayapurase prakAzita huA hai / ataH inakI samIkSA bhI do bhAgoM - pustakoMmeM likhI gayI hai / kintu abhI taka isakA prathamabhAga prakAzita huA hai / dUsarA bhAga lagabhaga taiyAra hai aura prakAzanakI pratIkSA meM hai / prastuta granthake prathama bhAgameM aneka pratizaMkAoM sahita nimnalikhita cAra zaMkAoMke kiye gaye samAdhAnoM kI sabhI zAstrIya pramANoM sahita samIkSA prastuta kI gaI hai - zaMkA 1- dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai yA nahIM ? zaMkA 2 - jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? zaMkA 3 - jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? zaMkA 4 - vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka hai yA nahIM ? prastuta granthake isa khaNDameM ina cAroM praznottaroMkI samIkSA ke cAra-cAra prakaraNa nirdhArita haiM(1) sAmAnya samIkSA, (2) prathama daurakI samIkSA, (3) dvitIya daurakI samIkSA, (4) tRtIya daurakI samIkSA / prathama praznottara aura isakI samIkSA pUrvapakSa dvArA prastuta "dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturAMtibhramaNa hotA hai yA nahIM ? -- isa prathama praznakA samAdhAna uttarapakSane saMkSepameM isa prakAra prastuta kiyA ki " dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmA vikArabhAva tathA caturgati bhramaNameM vyavahArase nimittanaimittika sambandha hai, kartRkarma sambandha nahIM hai / yaha samAdhAna pUrvapakSako pUrNa pratIta nahIM huA to apane praznako samajhAte hue pUrvapakSa ne kahA ki hamAre praznakA Azaya yaha thA ki jIvameM jo krodha Adi vikArI bhAva utpanna hote hue pratyakSa dekhe jAte haiM kyA ve dravyakarmodaya ke binA hote haiM yA dravyakarmodayake anurUpa hote haiM ? saMsArI jIvakA jo janma-maraNarUpa caturgatibhramaNa pratyakSa dakhAI de rahA hai kyA vaha bhI karmodayake adhIna ho rahA hai yA yaha jIva svataMtra apanI yogyatAnusAra caturgatibhramaNa kara rahA hai ? prathama praznake isa spaSTIkaraNa para uttarapakSane kahA ki isa praznakA samAdhAna karate hue prathama uttara meM hI hama yaha batalA Aye haiM ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNa meM dravyakarmakA udaya nimittamAtra | vikArabhAva aura caturgati-paribhramaNakA mukhyakartA to svayaM AtmA hI hai| isa tathyakI puSTimeM hamane samayasAra, paMcAstikAyaTIkA, pravacanasAra aura usakI TIkAoMke aneka pramANa diye haiM / kintu pUrvaM
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 , vyaktitva tathA kRtitva : 83 pakSa isa uttarako apane praznakA samAdhAna mAnaneke lie taiyAra nahIM pratIta hotaa| eka ora to vaha dravyakarmake udayako nimitta rUpase svIkAra karatA hai aura dUsarI ora davyakarmodaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA catargati paribhramaNameM vyavahAranayase batalAye gaye nimitta-naimittika sambandhako apane mUla prazna kA uttara nahIM maantaa| samIkSA vidvAn samIkSakakA aisA mAnanA hai ki uttarapakSane pUrvapakSake praznakA jo uttara diyA usakI puSTimeM prastuta kI gaI samayasArakI 80 se 82 takakI tIna gAthAoMko pramANarUpameM prastuta kiyA hai, usameM gAthA saM0 81 kA artha isa prakAra kiyA hai Na vi kubvai kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAma jANa doNhaM pi|| arthAta jIva karmameM vizeSatA ( paryAya ) ko utpanna nahIM krtaa| isI prakAra karma jIvameM vizeSatA ( paryAya ) ko utpanna nahIM karatA / parantu parasparake nimittase donoMkA pariNAma jaano|' kintu uttarapakSa dvArA uparyukta artha karake svayaM svIkRta siddhAntako upekSA kI gaI hai| isa gAthAkA artha isa prakAra honA cAhie--"jIva karmaguNako nahIM karatA arthAt karmaguNarUpa pariNata nahIM hotA aura karma jIvaguNako nahIM karatA arthAt jIvaguNa rUpa pariNata nahIM hotaa| parantu parasparake nimittase donoMkA pariNAma jaano| isI prakAra samayasArakI gAthA saM0 822 eka vastumeM anya vastuke kartRttvakA niSedha karatI hai, jo nirvivAda hai kintu isa praznake uttarameM isakI upayogitA nahIM hai| anya pramANoMke viSayameM bhI yahI kahA jA sakatA hai| isa prakAra uttarapakSa saMsArI jIvake vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM udayaparyAyaviziSTa dravyakarmako nimittakAraNa to mAnatA hai, parantu vaha vahIM use usa kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na hone ke AdhArapara sarvathA akiJcitkara hI mAnatA hai jabaki pUrvapakSa usa kArya ke prati usa udayaparyAyaviziSTa dravyakamako nimittakAraNa mAnatA hai| isa prakAra vidvAn samIkSakane prathama praznottarake 189 pRSThoMmeM 99 kathanoM dvArA alaga-alaga samIkSAyeM prastuta karake apane saiddhAntika jJAnako gahanatAkA paricaya diyA aura isa prathama praznottarakI samIkSAke antameM upasaMhAra kiyA hai| dvitIya praznottarakI samIkSA parvapakSa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma mAnatA hai| jabaki uttarapakSa jIvita 1. jayapura tattvacarcA, pRSTha 1 / 2. eeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa / puggalakammakayANaM Na du kattA savvabhAvANaM // -samayasAra 82 3. samIkSA, bhAga 1, pR0 9 / 4. vahI, pR0 11 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma svIkAra karaneke lie taiyAra nahIM hai / ataH pUrvapakSane nimnalikhita prazna rkhaa| pUrvapakSa-jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? uttarapakSa- jIvita zarIrakI kriyA pudgaladravyakI paryAya honeke kAraNa usakA ajIvatattvameM antarbhAva hotA hai ataH vaha svayaM jIvakA na to dharmabhAva hai aura na adharmabhAva hI hai|' A0 paM0 jIne uttarapakSake kathanakA vistRta vizleSaNa kiyA hai| vastutaH jIvita zarIrakI kriyA do prakArakI hotI hai-prathama jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyA tathA dvitIya zarIrake sahayogase hone vAlI jIvakI kriyaa| ina donoMmeMse pUrvapakSake praznakA sambandha zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAse hai, kyoMki dharma aura adharma ye donoM jIvakI ho pariNatiyA~ haiM aura unake sukha-duHkharUpa phalakA bhoktA bhI jIva hI hotA hai / ataH jisa jovita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma hote haiM usakA kartA jIvako mAnanA hI yuktisaMgata hai, zarIrako nhiiN| vidvAn samIkSakakA aisA mAnanA hai ki uttarapakSane jo praznottara diyA hai usase uttarapakSakA yaha mAnyatA jJAta hotI hai ki vaha jovita zarIrakI kriyAko mAtra pudgaladravyakI paryAya mAnakara usakA ajIvatattvameM antarbhAva karake usase AtmAmeM dharma aura adharma honekA niSedha karatA hai| uttarapakSakI isa mAnyatAmeM pUrvapakSako jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyAkI apekSA to kucha virodha nahIM haiM, parantu AtmAmeM honevAle dharma aura adharmake prati pUrvapakSa dvArA kAraNarUpase svIkRta zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAkI apekSA virodha hai| uttarapakSa yadi zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko svIkAra na kare yA svIkAra karake bhI use pudgaladravyakI paryAya mAnakara usakA ajIvatattvameM antarbhAva kare tathA usako AtmAmeM honevAle dharma aura adharmake prati kAraNa na mAne to usake samakSa yaha prazna upasthita hotA hai ki AtmAmeM dharma aura adharmakI utpattikA AdhAra kyA hai ? kintu uttarapakSa ke pAsa isakA koI uttara nahIM hai / para pUrvapakSake samakSa yaha prazna upasthita nahIM hotA, kyoMki yaha zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko AtmAmeM honevAle dharma aura adharmake prati kAraNarUpase AdhAra mAnatA hai| . isa prakAra dvitIya praznottarako vistRta samIkSA yahA~ kI gaI hai| dvitIya praznakA uttara tIna dauroMmeM sampanna huA thaa| yahA~ ina sabakI tathA sAtha hI satraha kathanoM dvArA unakI samIkSA kI gaI hai| tRtIya praznottarakI samIkSA pUrvapakSakA prazna-jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? uttara pakSa-(ka) isa praznameM yadi 'dharma' padakA artha puNyabhAva hai to jIvadayAko puNyabhAva mAnanA mithyAtva nahIM hai, kyoMki jIvadayAkI parigaNanA zubhapariNAmoM meM kI gaI hai aura zubha pariNAmako AgamameM puNyabhAva mAnA hai / paramAtmaprakAzameM bhI kahA hai suhapariNAmeM dhammu para asuhe hoi ahammu / dohiM vi ehi vivajjiyau sudhu Na baMdhai kammu // 2-71 // 1. jayapura tattvacarcA, pR0 76 / 2. samIkSA, bhAga 1, pR0 190 /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 85 arthAt zubha pariNAmase mukhyatayA dharma-puNyabhAva hotA hai aura azubha pariNAmase adharma-pApabhAva hotA hai tathA ina donoM hI prakArake bhAvoMse rahita zuddha pariNAmavAlA, jIva karmabandha nahIM krtaa| (kha) yadi isa praznameM 'dharma' padakA artha vItarAgapariNati liyA jAya to jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyoMki jIvadayA puNyabhAva hone ke kAraNa usakA Asrava aura bandhatattvameM antarbhAva hotA hai, saMvara aura nirjarAtattvameM antarbhAva nahIM hotaa| samIkSA prastuta tRtIya prazna upasthita karanekA pUrvapakSakA uddezya yaha thA ki AgamameM jisa prakAra jIvadayAko puNyarUpa mAnya kiyA gayA hai usI prakAra use vahA~ dharmarUpa bhI mAnya kiyA gayA hai / aura phira jIvadayAke bhI tIna bheda haiM-1. puNyabhUta jIvadayA, 2. jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvadayA aura 3. isa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNabhata vyavahAradharmarUpa jiivdyaa| ina tIna rUpoMko pUrvapakSa to mAnatA hai kintu unameMse uttarapakSa kevala puNyabhUta jIvadayAko mAnya karatA hai, dharmarUpa jIvadayAko mAnya nahIM karatA hai itanA hI nahIM, vaha pUrvapakSakI dharmarUpa jIvadayAkI mAnyatAko mithyAtva kahatA hai| isI bAtako lakSya karake upayukta tRtIya prazna upasthita kiyA gayA / isa paripekSyameM vidvAn samIkSakakA kahanA hai ki jisa prakAra jIvadayAko puNya mAnanA mithyAtva nahIM hai usI prakAra use jIvake zuddha svabhAvabhata nizcayadharmake rUpameM va isa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNa bhUta vyavahAradharmake rUpameM dharma mAnanA bhI mithyAtva nahIM hai| puNyabhUta jIvadayA vyavahAradharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNa hotI hai tathA isa AdhArapara hI AgamameM puNyabhata jIvadayAko paramparA mokSakA kAraNa mAnA gayA hai| vAstavameM to puNyabhAvarUpa jIvadayA zubhapravRttirUpa honese kamoMke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotI hai aura pUrvapakSa bhI aisA hI svIkAra karatA hai| isase siddha hai ki pUrvapakSa puNyabhAvarUpa jIvadayAko usa prakAra mokSakA kAraNa nahIM mAnatA jisa prakAra vyavahAradharmarUpa jIvadayA mokSakA kAraNa hotI hai| pUrvapakSa jIvadayAko puNyarUpa bhI mAnatA hai, jIvake zuddha svabhAvabhata nizcayadharmarUpa bhI mAnatA hai aura nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNabhUta vyavahAradharmarUpa bhI mAnatA hai tathA apanI isa mAnyatAkI puSTike lie hI usane AgamapramANoMko upasthita kiyA hai| uttarapakSane tattvacarcA pRSTha saMkhyA 125 se 128 takakA vivecana jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa azubhase nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa vyavahAradharma tathA bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa AtmAke zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake svarUpa bhedako nahIM samajhakara hI kiyA hai / phalataH uttarapakSako vahA~ svayaMke dvArA upasthita aura pUrvapakSa dvArA upasthita Agama pramANoMkA artha karane meM bahuta khIMcAtAnI karanI par3I hai| praznottara 4 aura usako samIkSA pUrvapakSa--vyavahAradharma nizcayadharmameM sAdhaka hai yA nahIM ? 1. tattvacarcA, pRSTha 93 / 2. samIkSA, bhAga 1, pR0 249 / 3. vahI, pR0 252 / 4. vahI, pR0 258 / 5. ja0 tattvacarcA aura usakI samIkSA, pR0 272 /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya uttarapakSa--nizcayaratnatrayasvarUpa nizcayadharmakI utpattikI apekSA yadi vicAra kiyA jAtA hai to vyavahAradharma nizcayadharmameM sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcayadharmakI utpatti paranirapekSa hotI hai| Age uttarapakSane niyamasArakI gAthA saM0 13, 14 evaM 28 kA pramANa dete hue kahA ki yataH nizcayaratnatraya svabhAvaparyAya hai. ataH usakI utpattikA sAdhaka vyavahAradharma nahIM ho sakatA / tathApi caturtha guNasthAnase lekara savikalpa dazAmeM vyavahAradharma nizcayadharmake sAtha rahatA hai, ataH vyavahAradharma nizcayadharmakA sahacara honeke kAraNa sAdhaka (nimitta) kahA jAtA hai|' samIkSA-uttarapakSake isa samAdhAnapara pUrvapakSakA kahanA hai ki caMki svabhAvaparyAya paranirapekSa hai aura isa taraha nizcayadharma jaba paranirapekSa siddha hotA hai to ise vyavahAradharma sApekSa kaise mAnA jA sakatA hai ? pUrvapakSane AgamapramANoMke AdhArapara vyavahAradharmako nizcayadharmakA sAdhaka svIkAra kiyA hai / uttarapakSane nizcayadharmakI utpatti paranirapekSa hotI hai-isakI puSTike lie niyamasArakI jina gAthAoMko pramANarUpameM prastuta kiyA hai inake AdhArapara unakI mAnyatA siddha nahIM hotii| kyoMki ye gAthAyeM upayogaprakaraNakI hai| ina gAthAoMke AdhArapara kevaladarzanopayogako indriyarahita aura asahAya honese svabhAvarUpa aura zeSa sabhI darzanopayogoMko indriyasahita aura sasahAya honese vibhAvarUpa batalAnA to ThIka hai, parantu darzanopayogako svabhAvarUpatAke AdhArasara paranirapekSa batalAnA ThIka nahIM hai aura isa taraha nizcayadharmakI utpattiko usakI svabhAvarUpatAke AdhArapara paranirapekSa svIkAra kara usameM vyavahAradharmake sAtha sAdhya-sAdhakabhAvakA niSedha karanA ThIka nahIM hai| jabataka jIva svabhAvakI ora agrasara nahIM hotA, tabataka use vyavahAradharmake pAlana meM bhI sajaga rahanA Avazyaka hai| jIva svabhAvameM sthira tabhI hotA hai jaba vaha usake anukUla puruSArtha karatA hai / jIva svabhAvakI ora agrasara na honeke kAlameM bhI yadi vyavahAradharmakI upekSA karatA hai to vaha svabhAvameM to sthira hogA nahIM, sAtha hI vyavahAradharmase cyuta hokara apane ananta-saMsArakI hI vRddhi karegA ! isa taraha vidvAn samIkSakane aneka pramANoM dvArA uttarapakSake samAdhAnakI vistRta samIkSA lagabhaga 37 pRSThoMmeM kI hai, jo tattva-jijJAsuoMko avazya par3hane yogya hai / yadyapi vidvAnoMko prAyaH apanI-apanI mAnyatAoMkA vyAmoha hotA hai| kintu niHsvArthabhAvase AgamoMkA AloDana karake vidvAnoM dvArA jo 'navanIta'ke rUpa meM tattva-vimarza kiyA jAtA hai, vahI pratyeka tattvajijJAsu dvArA grAhya hai| vastutaH jisa samaya samAjameM siddhAnta aura bhAvanAke bIca eka darAra par3a rahI ho usa samaya isa tarahakI prazasta tattvacarcAoMkA apanA aitihAsika mahattva ho jAtA hai| ArambhameM isa tattvacarcAkA mUla vItarAgabhAva svIkAra bhI kiyA gayA hai| kintu lagatA hai ki vaha vItarAgakathA vijigISukathAkI ora maDa gyii| jaisA ki usake pariNAmase vidita hai| yadyapi bhale hI ina carcAoMkI mUla bhAvanA na samajhakara Agrahavaza netRvarga apanA-apanA rAga AlApate raheM, kintu taTasthavRtti vAle loga aise AyojanoMkA mahattva samajhate haiM / prastuta samIkSAgranthake lekhaka vidvAn cU~ki isa tattvacarcAmeM pUrvapakSakI orase pramukha pratinidhi the, ataH isakI samIkSAke sarvAdhika adhikArI bhI vahI the aura isa dAyitvakA nirvAha unhoMne pUrI niSThAke sAtha kiyA hai| 1. jayapura tattvacarcA, pRSTha 129 / 2. jayapura tattvacarcA aura usakI samIkSA, pR0 283-284 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 87 isa granthake suyogya sampAdaka zraddheya AdaraNIya DaoN0 koThiyAjIne isake sundara sampAdanameM kAphI parizrama kiyA hai / yadi aneka sthAnoMpara bhAvoM, siddhAntoM evaM carcAoM AdikI punarAvRttise bacA jAtA, to aura saundarya A jaataa| isa granthakI vizeSatA hai ki vidvAn samIkSakane mUla samIkSya grantha arthAt "jayapura khAniyA tattvacarcA" ko bhI isa samIkSA-granthake sAtha prakAzita kiyA hai, tAki taTastha jijJAsu niSpakSabhAvase mUla aMzakA bhI adhyayana kara yathArthatA grahaNa kara skeN| mUla granthameM jahA~ zaMkApakSako "aparapakSa' nAmase prastuta kiyA gayA hai, vahA~ isa samIkSA-granthameM ise 'pUrvapakSa' aura samAdhAnapakSako 'uttarapakSa' nAmase prastuta karake prAcIna nyAyazAstrako paramparAke gauravakI punaH pratiSThA ko gayI hai| para tattvacarcA apane mUla uddezya-vItarAgacarcAse bhaTakakara vijigISucarcA bana gayI / astu / mujhe smaraNa hai, jaba maiM kaTanIkI jaina zikSA-saMsthAmeM adhyayana kara rahA thA, usa samaya san 196465 ke lagabhaga zraddheya guruvarya 50 jaganmohanalAlajI zAstrI, AdaraNIya paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIko sahayoga dene hetu unake samIkSya mUlagrantha jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI kucha viSaya-sAmagrIkA saMkalana kara rahe the, unakI AjJAnusAra unake nivAsapara prAtaH sApha pratilipi karane hetu jAtA thaa| ataH usa pustakapara likhe gaye isa samIkSA-granthakA mUlyAMkana (samIkSAtmaka anazIlana) likhanA, mere lie prasannatAkA viSaya hai| maiM punaH samIkSaka vidvAnko hArdika dhanyavAda jJApita karatA haiM ki unhoMne saiddhAntika matabhedoMkI samIkSA zAlInatApUrvaka ucca-samIkSA-grantha dvArA karake eka svastha paramparAkA nirvAha kiyA aura sAtha hI sAtha tanva-jijJAsuoMko lAbhAnvita kiyA hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAgya aura puruSArtha : eka nayA anucintana : samIkSAtmaka adhyayana * DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, nidezaka mahAvIra-grantha akAdamI, jayapura bhAgya aura puruSArtha viSayapara vidyArthI avasthAmeM hama loga vAda-vivAda kiyA karate the| eka baktA bhAgyakI vakAlAta karatA aura kahatA ki "sakala padAratha hai jaga mAhIM bhAgyahIna nara pAvata naahiiN|" dusarI orase puruSArthakA samarthana karane vAlA kahatA ki 'udyoginaM puruSasiMhamupaiti lakSmI, devena deyamiti kApuruSA vadanti" aura puruSArtha karaneko hI ekamAtra saphalatAkI kuMjI btlaataa| vartamAnameM yadyapi ye viSaya 'AuTa oNpha DeTa' mAne jAne lage haiM, lekina phira bhI kabhI-kabhI bhAgya aura puruSArthapara vAda-vivAda chir3a hI jAtA hai| paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakI laghapustaka "bhAgya aura puruSArthaH eka nayA anucintana" hai / isapara samIkSAtmaka lekha likhaneke lie DaoN0 koThiyA sAhabakA patra milA, to maiMne samajhA ki pustakameM vahI lakIra pITane jaisI bAta hogI aura lekhakane bhAgya aura puruSArthameMse kisI ekakA samarthana kiyA hogaa| lekina jaba pustaka dekhI aura par3hI to vaha hamAre anumAnase ekadama viparIta milI tathA lekhakake bhAgya aura puruSArthapara unake cintanazIla vicAroMko par3hakara bar3I prasannatA huii| paMDitajIne bhAgya aura puruSArthapara apanA eka nayA cintana kiyA hai aura unake varNanake gUr3ha tattvoMko isameM ur3ela diyA hai| pustakameM bhAgyakA lakSaNa dete hue likhA hai ki sAmAnyarUpase jIva, pudagala, dharma, adharma, AkAza aura kAlarUpa sabhI padArthoM meM apanI yogyatAke balapara prAkRtika DhaMgase jo prApta hotA hai use bhAgya kahate hai / aura jIvadvArA apane AdhyAtmika aura laukika jIvanameM paudgalika mana, vacana aura kAyake avalambanapUrvaka jo prayatna kiyA jAtA hai use puruSArtha kahate haiM / paMDitajIne bhAgya zabdakA Age calakara aura bhI spaSTIkaraNa kiyA hai| unhoMne likhA hai ki bhAgyakA artha vaha vaibhAvika zakti hai jo sabhI jIvoMmeM tathA karmavargaNA aura nokarmavargaNArUpa pudgaloMmeM sambhavataH pAyI jAtI hai aura usa vaibhAvika zaktike AdhArapara honevAlI vaibhAbika paryAya hI bhAgyakA rUpa hotI haiN| lekhakane puruSArthako do bhAgoMmeM vibhAjita kiyA hai / eka zubha puruSArtha aura dUsarA azubha puruSArtha / zubha puruSArtha puNyakarmoke udayameM kiyA jAtA hai arthAt puNyArjanake lie jo puruSArtha kiyA jAtA hai vaha zubha puruSArtha hai tathA pApakarmoke udayameM jo kucha kiyA jAtA hai vaha azubha puruSArtha kahalAtA hai| jina pApakAryoMse jIvako durgati milatI hai, kaSTa milatA hai, vedanA sahanI par3atI hai vaha saba jIvake azubha puruSArthakA ho phala hai / vaha jIva apane vartamAna zubha aura azubha puruSArtha ke balapara AgAmI karmoM aura nokarmoMkA bandha karatA hai| isa prakAra pratyeka jIvameM, karmavargaNA aura nokarmavargaNArUpa pudgaloMmeM vibhAva pariNamana honekI yaha prakriyA anAdikAlase cala rahI hai| paMDitajIkA bhAgya-puruSArthapara likhanekA uddezya yaha hai ki jIva kisa prakAra apane puruSArthake balapara mokSa prApta kara sakatA hai| aura apane isa kathanako pUrNataH satya siddha karaneke lie usameM vibhinna pakSoMkA Azraya liyA hai| lekhakane puruSArtha ke cAra bheda batalAte hue kahA hai ki prathama puruSArtha jIvoM dvArA saMkalpI pApa yA mithyAcAritrarUpa azubha pravRttike rUpameM kiyA jAtA hai| dvitIya puruSArtha jIvoM dvArA ArambhI pApa yA aviratarUpa azubha pravRttike rUpameM kiyA jAtA hai / tRtIya puruSArtha jIvoM dvArA azubhapravRttike ekadezatyAga--dezavirata athavA puNyarUpa pravRttike rUpameM kiyA jAtA hai aura caturtha puruSArtha jIvoM dvArA azubha pravRttise nivRttipUrvaka
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 89 honevAlI zubha pravattirUpa vyavahAra dharmake rUpameM kiyA jAtA hai| puruSArtha karaneko yaha prakriyA ekendriyase lekara paMcendriya saMjJI takake sabhI jIvoMmeM anAdikAlase yathAsambhava rUpameM hotI calI A rahI hai / ___pustakameM Age guNasthAnoMkI vistRta carcA kI hai tathA kahA hai ki tiryaJcagatikI apekSA usameM Adike pA~ca guNasthAna sambhava haiM tathA manuSyagatikI apekSA usameM prathama guNasthAnase lekara caturdaza guNasthAna taka sabhI guNasthAna sambhava haiN| isa prakAra paMDitajIne bhAgya aura puruSArthake varNanameM guNasthAnoMkI jo carcA kI hai vaha vAstavameM paMDitajIke gahana adhyayanakA supariNAma hai| paMDitajIkI dRSTi bahuta painI hai, isalie viSayakA vivecana bahuta gambhIra evaM gahana hai| lekina pustakakI bhASA sarala hote hue bhI paMDitajIne apane vivecanameM lambe-lambe vAkyoMkA prayoga kiyA hai jisase pAThaka unameM ulajha jAtA hai aura lekhaka kyA bAta kaha rahA hai use sasajha pAnA usake lie kaThina ho jAtA hai| pustakameM pahale viSayako tIna vivecanoMke mAdhyamase rakhA gayA hai aura phira una tIna vivecanoMke tIna spaSTIkaraNa diye gaye haiN| isa prakAra chaha prakaraNa aura antameM eka pariziSTa jor3akara pustakake viSayako tattvacarcAke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| pustaka pUrNataH paThanIya hai tathA vaha pAThakako naI dizA dene vAlI hai| va prastuta pustaka vIrasevAmaMdira TrasTa-prakAzanakI orase san 1985meM prakAzita huI thii| isa TrasTake saMsthApaka AcArya jugalakizorajI mukhtAra the tathA TrasTake sampAdaka evaM niyAmaka jaina jagatake vidvAn DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA haiM / isa TrasTakI orase aba taka prastuta pustaka sahita 38 pustakeM prakAzita ho cukI haiN| prastuta pustaka 54 pRSThoMmeM pUrNa hotI hai tathA usakI kImata cAra rupaye rakhI gayI hai| pustakaprAptikA sthAna-vIrasevAmandiraTrasTa prakAzana, bI-32/13 bI0, nariyA, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI-5 hai| Niulatein 2-12
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI : eka samIkSA DaoN0 sudarzana lAla jaina, rIDara-saMskRta vibhAga, kA0 hi0 vi0 vi0 vArANasI siddhAntAcArya paNDita baMzIdhara vyAkaraNAcArya dvArA racita prastuta laghukAya grantha viSayakI dRSTise bahuta gambhIra hai| ApakI anya racanAyeM bhI gambhIra viSayoMkA hI pratipAdana karatI haiN| dravyasvarUpa aura paryAyoMkI dvividhatA ... jainadarzanake anusAra dravyakA svarUpa hai 'sat' aura 'sat' use kahate hai jo utpatti aura vinAzarUpa paryAyoMke hote rahanepara bhI dhruva ( nitya ) banA rahe / ' isI arthakA poSaka dravyakA dUsarA lakSaNa bhI kiyA gayA hai| vaha hai-'jisameM guNa aura paryAya hoM vaha dravya hai / '2 ina donoM lakSaNoMmeM bheda nahIM hai| isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai pratyeka dravyameM svAbhAvika rUpase svataHsiddha ananta guNa rahate haiM tathA pratyeka dravyameM dravyaparyAya aura pratyeka guNameM guNaparyAya rahatI haiM / isa taraha paryAya do tarahakI hotI haiM-(1) dravyaparyAya aura (2) guNaparyAyeM / cU~ki guNa dravyake svataHsiddha svabhAva hai| ataH guNa bhI 'sat' kahalAte haiN| pratyeka dravya aura pratyeka guNameM hamezA utpAda-vyayakI prakriyA cAlU rahatI hai| dravya aura gaNakI sva-sva uttaraparyAyakI utpattikA nAma hai utpAd' aura unakI sva-sva pUrvaparyAyake vinAzakA nAma hai 'vyaya' / paryAyoMke badalane para bhI dravya apanI dravyatAko aura guNa apano guNarUpatAko kabhI nahIM chor3ate haiM / ataH ve nitya haiM, dhruva haiN| spaSTIkaraNa chaha dravyoMmeM dharma, adharma, kAla aura AkAza ina cAra zuddha dravyoMkI paryAya svapratyaya, jIva aura pudgala ye do dravya zuddha bhI hote haiM aura azuddha bhI hote haiM / zuddha jIva (mukta) aura zuddha pudgala (paramANu) meM svapratyaya tathA zeSa jIva-pudgaloMmeM svaparapratyaya paryAya hotI haiN| tathA SaTaguNahAni-vRddhirUpa guNaparyAyoMko chor3akara zeSa sabhI guNaparyAyeM bhI sva-parapratyaya hotI haiM / SaTguNahAnivRddhirUpa guNaparyAya svapratyaya hI hotI haiN| jo paryAya nimittakAraNabhUta bAhyasAmagrIkI sahAyatAke binA hI mAtra upAdAnakAraNajanya ho vaha svapratyayaparyAya hai| jo paryAya nimittakAraNabhUta bAhyasAmagrIkI sahAyatApUrvaka upAdAnakAraNajanya ho vaha sva-parapratyaya paryAya hai| svapratyaya paryAyeM kramabaddha hI hotI haiM aura sva-parapratyaya paryAya kramabaddha aura akramabaddha donoM rUpa hotI haiM yahI siddha karanA isa pustakake likhanekA uddezya hai / kramabaddha-akramabaddhakA artha tathA vivAda-sthala kramabaddhatAkA artha hai paryAyoMkA niyatakramase utpanna honA aura akramabaddhatAkA artha hai paryAyoMkA aniyatakramase utpanna honA / yahA~ itanA vizeSa hai ki ekajAtIya do Adi aneka paryAyeM kadApi yugapat eka hI samayameM utpanna nahIM hotIM, apitU eka jAtIya paryAya ekake pazcAt ekarUpa kramase hI utpanna hotI hai| isameM kisIko bhI vivAda nahIM hai / vivAdakA sthala hai sva-para pratyaya paryAyoMko bAhyanimittakAraNa sApekSatAke AdhArapara akramabaddha mAnA jAe yA nhiiN| sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattike sandarbhameM makhya do mata haiM(1) purAtana siddhAntavAdI-jJapti kI apekSA sva-parapratyaya paryAya kramabaddha honepara bhI utpattiko apekSA 1. sad dravyalakSaNam / utpAdvyayadhrauvyayuktaM sat / -tattvArthasUtra 5-29-30 / 2. guNaparyayavadrvya m / tattvArthasUtra 5-38 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 91 kramabaddha aura akramabaddha donoM hotI haiN| (2) sonagar3ha siddhAntavAdI-utpatti aura jJapti donoM apekSAoMse sva-parapratyaya paryAyeM kramabaddha hI hotI haiM, akramabaddha nahIM / sonagar3ha siddhAntavAdiyoMkA pUrvapakSa sonagar3ha siddhAntavAdiyoMke pAsa apanI mAnyatAko bala denevAle mukhyarUpase do tarka haiM (1) AtmakhyAti TIkAkA kramaniyamita zabda-samaya sArake sarvavizuddhajJAnAdhikArakI 308-11 takakI gAthAoMkI AtmakhyAti TIkAmeM AyA hai-"jIvo hi tAvat kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno jIva eva nAjIva;, evamajIvo'pi kramaniyamitAtmapariNAmarutpadyamAno'jIva eva na jIvaH / " yahA~ Ae 'kramaniyamita'. zabdakI vyAkhyA karate hue DaoN0 hukumacandra bhArillane apanI pustaka 'kramabaddha paryAya' pRSTha 123 para likhA hai-krama = kramazaH tathA niyamita nizcita / arthAta jisa samaya jo paryAya AnevAlI hai vahI AegI, usameM parivartana nahIM ho sakatA hai| isase puruSArthakA niSedha aura nizcita bhAgyavAdakI puSTi hotI hai| isakA yaha bhI tAtparya hai ki sabhI sva-parapratyaya paryAya bhI pUrva nizcitakramAnusAra honese kramabaddha haiN| (2) kevalajJAnakA viSaya honA-sarvajJake kevalajJAnameM pratisamaya yugapat sampUrNa dravyoMko kAlika sabhI sva-parapratyaya paryAya pratibhAsita hotI haiN| ata: sva-parapratyaya paryAyoMko bhI kramabaddha ho mAnanA cAhie anyathA akramabaddha ( aniyatakrama) honepara una sva-parapratyaya paryAyoMkA kevalajJAnameM pratisamaya yugapata kramabaddha pratibhAsita honA asaMbhava hai| ye do hI mukhya tarka haiM jinake AdhArapara sva-parapratyaya paryAyoMko kramabaddha siddha kiyA jAtA hai / purAtana siddhAntavAdiyoMkA uttarapakSa (1) 'kramaniyamita'kA sahI artha-AtmakhyAti TIkAke 'kramaniyamita' zabdakA artha 'kramavartI samayake sAtha niyamita ( baddha )' yaha sonagaDhI artha ThIka nahIM hai apitu 'eka jAtIya sva-para pratyaya paryAya ekake pazcAt ekarUpa kramameM niyamita ( baddha )' yaha artha ucita hai| (2) utpatti aura jJaptikA bheda-yaha nirvivAda satya hai ki sarvajJake kevalajJAnameM kAlika sva-parapratyaya paryAyeM yugapat eka hI samayameM kramabaddha hI pratibhAsita hotI haiM parantu isa AdhArapara una paryAyoMkI utpattiko bhI kramabaddha mAnanA nyAyasaMgata nahIM hai kyoMki una traikAlika paryAyoMkA kevalajJAnameM yugapat eka hI samayameM kramabaddha pratibhAsita honA anya bAta hai tathA unakI upAdAna, preraka tathA udAsIna nimittakAraNoMkI yathA prAptike balase yathAsaMbhava kramabaddha yA akramabaddha rUpameM utpanna honA anya bAta hai| ataH utpattikI apekSA vicAra karanepara sva-parapratyaya paryAya preraka aura udAsIna nimittakAraNa-sApekSa honese kramabaddha aura akramabaddha donoM siddha hotI hai| jJaptikI apekSA vicAra karanepara hama kaha sakate hai ki utpanna huI, utpanna ho rahI aura Age utpanna honevAlI una paryAyoMkA pratibhAsana kevalajJAnameM yugapat eka hI samayameM kramabaddha rUpameM hotA hai| paryAyoMkI utpattikA nizcaya zrutajJAnake AdhArapara saMbhava hai, kevalajJAnake viSaya-AdhAra para nhiiN| donoM siddhAntoMmeM bhedakA hetu parAtana siddhAntavAdI sva-parapratyaya paryAyakI utpattimeM deza aura kAlako mahattva na dekara upAdAna 1. dekheM, mUlagnantha, pR0 12,17,35
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 92 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha kAraNabhUta bAhyasAmagrIko mahattva dete haiM / parantu sonagar3hI sva-parapratyaya paryAyakI utpattimeM upAdAnakAraNabhUta antaraMga sAmagrIko mahattva dete hue bhI nimittakAraNabhUta bAhyasAmagrIko mahattva na dekara usa deza aura kAlako mahattva dete haiM jahA~ aura jisa kAlameM paryAyakI utpatti huI thI, ho rahI hai yA hogii| arthAt deza-kAlako niyAmaka mAnate haiM / parantu purAtana siddhAntI deza-kAlako kAryotpattimeM upayogI nahIM mAnate haiN| kAryakAraNabhAva anvaya-vyatirekake AdhArapara upAdAna aura nimittasAmagrIke sAtha hI mAnate haiN| yahI donoMmeM bhedakA hetu hai| kevalajJAnako viSaya-maryAdA isake atirikta pUrNa kSAyika kevalajJAnameM saMyukta yA baddha padArthoMkA pratibhAsana saMyukta yA baddha dazAmeM saMyukta yA baddha rUpase na hokara pRthak-pRthak rUpase hotA hai parantu mati, avadhi aura manaHparyayajJAnoMmeM baddha padArthoMkA jJAna baddha rUpase hI hotA hai| ataH sabhI jIva aura pudgala paraspara baddha hote hue bhI jaba kevalajJAnameM satat apanI dravyarUpatA, guNarUpatA yA paryAyarUpatA-sahita pRthak-pRthak hI pratibhAsita ho rahe hai to usa sthitimeM una padArthoM kI saMyuktadazAkA evaM jIva-pudgalakI baddhadazAkA pratibhAsana kevalajJAnameM nahIM ho sakatA hai| kevalajJAnameM jaba pratikSaNa padArthoMkI pRthak-pRthak rUpatAkA pratibhAsana ho rahA hai to unakI avAstavika dazAkA pratibhAsana saMbhava nhiiN| ataH kevalajJAnake pratibhAsana hetuse 'sva-parapratyaya paryAyoMkI kramabaddhatAmAtra siddha nahIM hotI hai|' yaha kevalajJAnakI viSaya-maryAdA kahA~ taka Agamocita hai-isakA paM0 zyAmasundaralAla zAstrIne apane prAkkathana ( 502 ) meM saMketa kiyA hai| vastutaH kevalajJAnako viSayamaryAdAke saMdarbha meM vidvAn lekhakane jo apanA pakSa diyA hai vaha vidvAnoMke lie adhika vicAraNIya hai| yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki jisake krodha kaSAyakA udaya cala rahA hai vahI calate rahanA cAhie, kyoMki sonagar3ha siddhAntameM paryAyoMkI kramabaddhatA hai| kintu dekhA jAtA hai ki nimitta milate hI usa vyaktike krodhakaSAya rukakara kSamAkI dhArA pravAhita hone lagatI haiN| isase spaSTa hai ki paryAyeM kramabaddha bhI hai aura akramabaddha bhI haiN| nimittako akiMcitkara nahIM kahA jA sakatA aura na pratyakSa dRSTakA apalApa kiyA jA sakatA hai / agni jala rahI hai aura pAnI DAlate hI vaha bujha jAtI hai| spaSTa hai usakA kramabaddha pariNamana rukakara akramabaddha pariNamana ( vijAtIya zAnta pariNamana ) ho jAtA hai| agnike dAhapariNAmase vijAtIya adAha pariNAma hone lagatA hai| yaha nimittabhUta jalakA hI prabhAva hai| phira kaise vaha akicitkara hai? aura kahA~ paryAya kramabaddha rahI ? / __isa taraha sUkSmadarzI vidvAnne, jo na kevala vaiyAkaraNa hI haiM apitu eka acche AgamajJa aura dArzanika bhI haiM, yukti aura Agamake dvArA paryAyoMkI kramabaddhatA aura akramabaddhatAko siddha kiyA hai| aisA mAnanA hI anekAntasiddhAntake anukUla hai| isake atirikta vidvAn lekhakane prasaGgAnukUla pudgaloMkA Avazyaka sUkSma vivecana bhI prastuta pustakameM kiyA hai| 1. mUlagrantha, pR0 7-9 2. vahI, pR0 24-31,35 / / 3. vahI, pR0 31-34 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI : eka adhyayana * paM0 vijayakumAra jaina - sAhitya darzanAcArya, zrImahAvIrajI jena Agama granthoMpara sonagar3hI vicAradhArAko thopaneke bAda eka nayA Andolana aura cala par3A hai / isa vicAradhArA ke anusAra vastutattvako ekAnta dRSTise samajhA-samajhAyA jAtA hai / para ekAntadRSTise vastukA samyag vivecana nahIM hotA / samyag vivecanake abhAva meM gRhIta tattva to mithyA hotA hI hai, hamArI dRSTi bhI mithyA ho jAtI hai / sonagar3ha vicAradhArA vastutpatti yA dravyapariNamanameM nimitta aura upAdAna donoM kAraNoM meM se upAdAnakAraNako hI kAraNa mAnatI hai / nimittako to vaha akiMcitkara svIkAra karatI hai / vaha to upasthita mAtra rahatA hai, aisA usakA kathana hai / isI taraha vaha paryAyoMko kramaniyamita mAnakara niyativAdako aGgIkAra karatA hai / AcArya paramparA ke anusAra pariNamanameM donoM kAraNoMkA sama sahakAra hai, jaisA ki samantabhadra svAmI kahate haiM / bAhyetaropAdhisamagrateya kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / arthAt bAhya-nimitta aura itara antaraGga kAraNoMkI samagratAse hI kArya hotA hai, yahI dravyakA apanA svabhAva hai / sonagar3ha vicAradhArA ke puSTa karane hetu DaoN0 hukumacandrajI bhArillane 'kramabaddha paryAya' pustaka likhI, jisameM paryAyoM ko ekAntataH kramaniyamita mAnakara niyativAdako puSTa kiyA gayA hai| jaina darzana aura jaina nyAyake khyAtiprApta vidvAn sva0 DaoN0 paNDita mahendra kumArajI nyAyAcAryane apane 'jainadarzana' grantha meM sonagar3hakI isa ekAnta vicAradhArAkA vividha tarkoMse vizadarUpa meM khaNDana kiyA hai / jaina manISI paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ne bhI isa laghu pustikA meM sarvathA paryAyoMkI kramabaddhatAko asaMgata aura jaina tattvadRSTise viparIta batAte hue bahuta spaSTa rUpameM batAyA hai ki paryAya kramabaddha hI nahIM, akramabaddha bhI hotI haiM / sarvaprathama umAsvAmI mahArAja ke 'guNaparyayavaddravyam' ( ta0 sU0 5-38 ) kA abhiprAya spaSTa karate hue - (1) dravyaparyAya (2) guNaparyAyake rUpa meM do prakArakI paryAyeM batAyI haiM / dusare anucchedameM sUtrakArake ' saddravyalakSaNam' ( ta0 sU0 5-30 ) sUtra para vicAra karate hue dravya tathA dravyake svabhAvabhUta-guNoMko 'sat' spaSTa kiyA haiM / anantara isI anuccheda meM batAyA hai ki dravyameM hI nahIM guNoMmeM bhI pratisamaya utpAda vyaya cala rahA hai| sAtha hI utpAda aura vyayakI vyAkhyA bhI spaSTa kI gaI hai / Age paryAyoM ko dUsare prakArase dvirUpa batAyA gayA hai / ( 1 ) svapratyaya ( 2 ) sva- parapratya / jo paryAyeM nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIke binA hI upAdAnakAraNajanya haiM ve svapratyaya va jo paryAya nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIkI sahAyatApUrvaka upadAnakAraNajanya haiM ve svaparapratyaya paryAyeM haiM / ina dvividha paryAyoMkI puSTike liye samayasAra ke sarvavizuddha jJAnAdhikArakI gAthA 308-311, 312, sarvArthasiddhi va niyamasArAdike pramANa diye haiM / 313, Age batAyA gayA hai ki nimitta (1) preraka aura (2) apreraka ( udAsIna ) do prakAra ke hote haiM / preraka nimitta ve haiM jinake sAtha kAryakI anvayavyatireka vyAptiyA~ hoM tathA udAsIna nimitta ve haiM jinakI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hoM / zrI vyAkaraNAcAryajIne batAyA hai ki preraka nimittoMke balase kArya Age pIche bhI kiyA jA sakatA hai / tathA anukUla udAsIna nimittoMkA bhI yadi upAdAnako sahayoga prApta na ho to usa upAdAnakI vivakSita kAryarUpa pariNati nahIM ho sakatI hai / jaise - upAdAnarUpa ziSyakI paThanakriyA nimittakAraNa (preraka) bhUta adhyApaka aura apreraka prakAza Adi nimittoMkI sahAyatA ke binA nahIM ho sakatI hai / ( 2 ) preraka nimittakAraNabhUta iJjana aura apreraka relapaTarIrUpa nimittoMke binA rela nahIM cala sakatI /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha (3) preraka nimittakAraNabhUta kumbhakAra evaM anya vividha daNDAdi preraka aura udAsInabhUta kIlI Adi apreraka nimitta kAraNoMkI sahAyatAse ho upAdAnakAraNabhUta miTTI sthAsa, koza, kuzUla va ghaTa paryAya rUpa pariNata hotI hai| isa prakAra sva-parapratyaya paryAya niyata kramabaddha aura aniyata kramabaddha bhI hotI hai| yadyapi AmraphalakA paripAka apane samaya para hotA hai, para kratrima uSmAse unheM samayake pUrva pakAyA jA sakatA hai / vahA~ paripAkarUpa pariNamana akramabaddha hI hogaa| jIvakA maraNa usakI nizcita Ayu para hI hogA, para viSapAna, zastrAghAta, agnidAha, akasmAt durghaTanA Adi vaza pahale bhI arthAt akramabaddha samayapUrva bhI dekhA jAtA hai| sonagar3hasiddhAntavAdI kevalajJAna-viSayatApara hI paryAyoMkA pariNamana mAnate haiM para unheM isa kevalajJAnaviSayatApara svayaM vizvAsa nahIM hai| anyathA 90 varSa jitanI lambI Ayu bhoga lene para bhI zrIkAnajI svAmI antima samaya maraNabhayase pIr3ita na hote aura zAntipUrvaka sallekhanAmaraNakI upekSA kara jasloka aspatAla meM bAla-bAlamaraNapUrvaka zarIra na chor3ate / pratyuta jainAgamAnusAra saMyamake sopAnapara car3hate / / sonagar3hakI vicAradhArA bhavitavyatApara jora detI hai| para bhavitavyatAke anusAra hI kArya ho, to buddhi, puruSArtha aura anya sahAyaka kAraNoMke binA bhI kArya ho jaaygaa| kintu aisA nahIM hai| AcArya samantabhadrasvAmIkA vacana hai-'alaMdhyazaktirbhavittavyateyaM hetudvayAviSkatakAliMgA'-ki bhavitavyatA, buddhi, vyavasAya evaM vividha kAraNasAmagropara avalambita hai| 'jaM jassa jammi deze jeNa vihANeNa jammi kAlammi' ityAdi kArtikeyAnuprekSAkI gAthAoMkA abhiprAya apane prayatnameM asaphala logoMko sAmyabhAvameM sthira karanA hI hai| svapara-pratyaya paryAyoMke viSayameM utpatti aura jJaptikA yaha antara sonagar3havicAradhArAke pakSadhara lacandrajI zAstrI vArANasIne bhI jaina tattvamImAMsA' meM nimna prakAra svIkAra kiyA hai ki 'yadyapi hama yaha mAnate haiM ki kevalajJAnako saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMko jAnane vAlA mAnakara bhI kramabaddha paryAyoMkI siddhi mAtra kevalajJAnake Alambanase na karake kArya-kAraNaparamparAko dhyAnameM rakhakara hI kI jAnI caahie|' isa prakAra sonagar3hasiddhAntavAdI vargako kAryakAraNabhAvake AdhArapara honevAlI svapara-pratyaya paryAyoMkI utpattiko kramabaddha tathA akramabaddha tathA kevala jJAnase honevAlI unakI jJaptiko kramabaddha mAnya karanemeM AcAryaparamparAke samAna koI kaThinAI nahIM honI caahie| kevalajJAna hI kyoM, matijJAna, avadhijJAna aura manaparyayajJAnameM bhI jJapti-apekSA aisA kramabaddha pratibhAsana yathAyogya hotA hai| unakA vizleSaNa to zrutajJAna hI kAraNasAmagrIke AdhArapara karatA hai / Akhira pA~coM jJAnoMmeM kevala zrutajJAna hI vitarkAtmaka hai / ataeva padArthoke pariNamanameM kevalajJAnakI viSayatAko AdhAra na mAnakara kAryakAraNabhAvako hI AdhAra mAnanA cAhie, yahI AgamaparamparA hai aura tadanusAra paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI / yahI niSkarSa AdaraNIya paNDita vyAkaraNAcAryajIne isa prabandhameM prastuta kiyA hai| anekAntamaya Agama bhI yahI kahatA hai| vyAkaraNAcAryajIne tarka aura Agamake AdhArapara isameM gahana cintana kiyA hai tathA paryAyoMko kramabaddha aura akramabaddha siddha kiyA hai / ataeka
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra : eka parizIlana * svasti zrI bhaTTAraka cArukIrtijI, mUDabidrI anantadharmaNastatvaM pazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayI mUrtinityameva prakAzatAm / / mere sAmane jaina samAja ke mUrdhanya manISI zrI paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryakI kRti "jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra" hai / vartamAna meM samAja meM sarvAdhika carcita viSaya vyavahAra aura nizcaya hai / isa carcAse samAja meM viveka va svAdhyAyakI pravRtti tA jAgRta huI hI hai, sAtha hI jo vyavahAra aura nizcayase sarvathA aparicita the ve bhI isa ora AkarSita hue haiM / anekAntavAdake mahattva va carcAse) bhI aneka loga paricita hue haiM / isakA zreya sonagar3ha dhAmake AdhyAtmika zrI kAnajI svAmIko hai / rahasyase ( ubhaya nayoMkI santa AtmArthI satpuruSa sarvaprathama yaha jAnanA Avazyaka hai ki naya kyA hai ? tattvArthavArtikakArane lakSaNakI paribhASA isa prakAra dI hai -- -samayasArakalaza 2 "vyatikIrNa vastuvyAvRttiheturlakSaNam / " -- arthAt paraspara sammilita vastuoMmeMse kisI eka vastuko alaga karane vAle hetu (cihna) ko lakSaNa kahate haiM / ant paribhASA isa prakAra hai| 'pramANa gRhItArtheka dezA grAhI pramAturabhiprAyaH nayaH " - arthAt pramANase jJAta padArtha ke eka deza (aMza) ko grahaNa karanevAle jJAtAke abhiprAyavizeSako naya kahate haiM / athavA "jJAturabhiprAyaH nayaH " -- jJAtAkA abhiprAya naya hai / nayoMke dvArA hI vastuke aneka guNAMzoMkA vivecana saMbhavanIya hai / kisI prasaMgavizeSakA jJAna naya dvArA hI ho sakatA hai / spaSTa hai ki jitane prakArake vacana haiM utane hI prakArake naya kahe jA sakate haiM / vastukA jJAna pramANa aura nayoMse / hotA hai| tathya yaha hai ki nayake dvArA vastuke ekadeza aura pramANake dvArA vastu sarvAMzakA jJAna hotA hai vastu utpAda vyaya - dhrauvyAtmaka hai / dhrauvyake abhAva meM utpAda-vyayakA abhAva hai aura utpAda-vyayake abhAva meM dhrauvyakA abhAva hai / vastuke dravyatvakA bodha ghrauvyase hotA hai va paryAyatvakA bodha utpAda vyayase hotA hai / vastu dravya-paryAyAtmaka hai / vastuke pUrNa jJAnake lie yaha Avazyaka hai ki usakA dravyadRSTi aura paryAyadRSTise avagAhana kiyA jAya / nayakA kArya eka dRSTise usake eka aMza ( pakSa ) kA jJAna prApta karanA hai, jabaki ubhayadRSTikoNa se usake donoM (pakSoM) kA jJAna hotA hai / nirapekSa nayoMse prApta jJAna mithyA hai aura samyakjJAna vahI hai jo sApekSa nayoMse prApta kiyA jAtA hai, kyoMki 'nirapekSA yA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt' aisA siddhAnta hai / vastutaH vastukA yathArtha bodha prApta karaneke lie ubhaya nakA Azraya paramAvazyaka hai / yadyapi AtmAnubhava 'nayAtIta' va 'pakSAtIta' hai / use ina vikalpoMkI koI AvazyakatA nahIM hai - vaha inase atikrAnta hai tathApi atikramaNakI yogyatA prApta karaneke lie vastukA paricaya bhI Avazyaka hai / 2-13
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha adhyAtmazAstrameM vizeSa rUpase nizcaya va vyavahAranayakA kathana pAyA jAtA hai| pramukha rUpase nayake ye hI do bheda haiN| inheM dravyAthika naya aura paryAyAthika naya bhI kahate haiN| jo bhedadRSTi yA khaNDadRSTiko lekara kathana karatA hai vaha vyavahAranaya hai aura jo abheda yA akhaNDadRSTiko lekara kathana karatA hai vana nizcayanaya hai / abhedavidhise jAnanevAle nayako nizcayanaya tathA bhedavidhise jAnanevAle nayako vyavahAranaya kahA gayA hai| jisa prakAra dravyArthika va paryAyAthika naya zrutapramANake aMza honese satya hai usI prakAra nizcayanaya aura vyavahAranaya bhI zrutapramANake aMza honese satya hai| vastuko dravyakI pradhAnatAse jAnanevAlA naya dravyAthika naya hai aura vastuko paryAyakI pradhAnatAse jAnanevAlA naya paryAyAthika hai| niSkarSa yaha ki vastuko abhedavidhiseM jAnanevAlA-nizcaya-naya hai aura vastuko bhedavidhise jAnanevAlA vyavahAranaya hai| ubhaya nayoMke sambandhameM kahA gayA hai : "svAzrito nizcaya" tathA "parAzrito vyavahAraH" jisa samaya vyavahAranayase kathana kiyA jAtA hai usa samaya nizcayanaya gauNa ho jAtA hai aura jisa samaya nizcayanayase kathana kiyA jAtA hai usa samaya vyavahAranaya gauNa ho jAtA hai| ubhaya naya apanI-apanI jagaha samyak haiM / eka naya apara nayako gauNa bhale hI kara le, tathApi usako samApta nahIM kara sktaa| yadi isa prakAra sambhava ho to samasta naya nirasta hokara nirapekSa ho jAe~ge, taba nayoMkA jo sApekSavAda siddhAnta hai vaha mithyA ho jaaegaa| eka hI nayako vizvasta mAna lenA yA eka hI nayako AdhAra banA lenA ekAnta hai aura ubhaya nayoMko samajhakara ubhayarUpameM kathana karanA syAdvAda hai| syAdvAdake dvArA samasta vivAda va kalaha zAnta ho jAte haiN| vastuko sarvathA ekAnta samajhanA mithyAtva hai| syAdvAdake Azraya dvArA hI vastumeM nihita anantadharmokA ( vibhinna nayoMse ) jJAna hotA hai| naya to syAdvAdake aGgopAGga haiM / naya na to pUrNa satya hai aura na asatya hai, apitu satyAMza hai| kisI vastukA pUrNa jJAna tabhI hogA jaba usakA sarvAGga adhyayana ho / jo satyadRSTA hai yA satyakA premI hai unheM to sadA sApekSatAke siddhAntako svIkAra karanA hogaa| vyavahAranaya aura nizcayanayameM sAdhana va sAdhyakA sambandha hai| jisa prakAra miTTI sAdhana hai, ghar3A sAdhya hai| jainAgamoMke kathanAnusAra vyavahAranaya bAhyadRSTiparaka hai aura nizcayanaya AbhyantaradRSTi vAlA hai| yathA--yaha jIva hAr3a, mAMsa, rakta, majjA, vIrya AdikA piNDa hai, karmabaddha hai, yaha bAhyadaSTi hai yA vyavahAranayakA kathana hai aura yaha jIva zuddha, buddha , avinAzI, ajarAmara va sahajAnandamaya hai, yaha bhItarI dRSTi hai yA nizcayanayakA kathana hai-donoMmeMse kisIko asatya yA mithyA nahIM kahA jA sakatA--sApekSataH donoM satya haiM aura nirapekSataH donoM mithyA hai| A. kundakundane samayasArakI 12vIM gAthAmeM kahA hai : suddho suddhodeso NAyabo paramabhAvadarisIhi / __ vavahAradesidA puNa je du aparame ThidA bhAve / / -jo paramabhAvako dekhanevAle haiM unake dvArA to zuddha tattvakA kathana karanevAlA zuddha naya jAnaneke yogya hai aura jo aparamabhAvameM sthita haiM unake liye vyavahAranayakA upadeza kAryakArI hai| yaha avasthA ( aparamabhAva ) jIvanako sAdhaka dazA mAnI gaI hai| sAdhaka dazA kSINamoha 12veM guNasthAna yA caudahaveM gaNasthAnake upAntya samaya taka rahatI hai| jina jIvoMko AtmAkI zuddhatAkA jJAna nahIM haA hai unheM to vyavahAranaya prayojanavAn hai, kyoMki tIrtha aura tIrthaphala isI para nirbhara hai| jaisA ki kahA bhI hai :-- zA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 97 jai jiNama pavajjaha to mA vavahAra-Nicchae muyaha / ekeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa uNa tacca / / --- arthAt yadi jinendra bhagavAnake matakI pravRtti cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM hI nayoMko mata tyAgo, kyoMki yadi vyavahAranayako tyAga doge to tIrthakI pravRttikA lopa ho jAvegA arthAt dharmakA upadeza hI nahIM ho sakegA / phalataH dharmakA lopa ho jaavegaa| aura yadi nizcayanayako tyAga doge to tattvake svarUpakA hI lopa ho jAvegA, kyoMki tattvako kahanevAlA to vahI hai| ataH vyavahAranaya na to sarvathA heya ho hai aura na anupayogI hii| adhyAtmazAstrake marmajJa zrImad rAyacandrajI isI tathyako spaSTarUpase vyakta karate hue kahate haiM : lahya svarUpa na vRtti nu grahya vrata abhimAna / grahe nahIM paramArthane levA laukika mAna // 28 // athavA nizcaya naya Ahe mAtra zabdanI mAMya / lIye sadvyavahArane sAdhana rahita thAya // 29 // nizcaya vANI sAMbhalI sAdhana tajavA noya / nizcaya rAkhI lakSa mAM sAdhana karavA soya // 131 // naya nizcaya ekAMta thI AmAM nathI kahela / ekAMte vyavahAra nahIM banne sapi rahela // 132 // -AtmasiddhizAstra ( rAyacandra ) --arthAt 'yadi koI nizcayadRSTi arthAt naitika jIvanameM Antarika pravRttiyoMko hI pradhAnatA pradAna karatA hai aura bAhyAcaraNa ( vrata, pUjA, dAna Adi) kA lopa karatA hai to vaha sAdhanAse dUra hai / vAstavikatA yaha hai ki tAttvika nizcayadRSTiko arthAt AtmA asaMga, abaddha aura nitya siddha hai-isa vANIko sunakara sAdhana arthAt bAhya kriyA varjana nahIM karanA cAhie, apitu paramArthapathako AdarzarUpameM svIkAra karake arthAt usa para lakSya rakha karake bAhya kriyAoMkA AcaraNa karate rahanA cAhie, kyoMki yathArtha laukika jIvanameM ekAnta naizcayikadRSTi athavA ekAnta vyavahAradRSTi alaga-alaga apanA astitva nahIM rakhatIM, apitu ekasAtha kArya karatI haiM / vastutaH isa jIvanakA nirmANa antaHpakSa va bahiHpakSa-donoMse milakara hI banatA hai / naitikatAke kSetrameM Antarika zabha va bAhya vyavahAra naitika jIvanake do bhinna pakSa avazya haiM parantu alagaalaga tathya nhiiN| unheM alaga-alaga dekhA jA sakatA hai kintu alaga-alaga kiyA nahIM jA sakatA / astu / prastuta kRtike lekhaka jainadarzanake mUrdhanya vidvAn samAjamAnya vidvadvarya zrI paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya jainAgamake marmajJa prakANDa manISI haiN| prazama-hRdayI va bhadrapariNAmI hai| isa vRddhAvasthAmeM asvastha rahate hue bhI, isa samaya samAjameM sarvAdhika cacita viSayapara Apane santulita lekhanI calAI hai| jainAgamake adhikArI vidvAn dvArA prastuta 'jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra' kA adhyayana va manana karake nimitta-upAdAna, nizcaya-vyavahAra Adiko syAdvAda va anekAntake AdhArapara samajhakara mumukSa jIva svAtmakalyANakI ora pravRtta hoM, yahI satkAmanA hai| 'jaina jayatu zAsanam / '
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainazAsanameM nizcaya aura vyavahAra : eka vimarza * DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya jJeya (vastu) ke yathArtha jJAnako samyagjJAna kahA gayA hai| jJeyakA yathArtha jJAna do tarahase hotA hai / eka pramANase aura dUsare nayase / AcArya gRddhapicchane samyagjJAnakA vivecana karate hue likhA hai ki pramANa aura nayoMke dvArA sabhI padArthoMkA adhigama-yathArtha jJAna hotA hai| unake Adya TIkAkAra AcArya pUjyapAdane unake isa kathanakI vyAkhyA karate hue kahA hai ki pramANa do prakArakA hai-eka svArtha aura dUsarA parArtha / mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ina pA~ca jJAnoMmeM zrutajJAnako chor3akara zeSa cAroM jJAna svArtha haiM aura zrutajJAna svArtha tathA parArtha donoM prakArakA hai / unameM jJAnAtmaka zruta svArtha pramANa aura vacanAtmaka zruta parArtha pramANa hai| unhIM ke bheda naya hai / Age pUjyapAdane pramANa aura nayake antarako bhI spaSTa karate hue batalAyA hai ki sakalAdeza (akhaNDa rUpameM pUrI vastu) ko jAnanA pramANa hai aura vikalAdeza (khaNDa rUpameM aMzAtmaka vastu) ko jAnanA naya hai / nayake antara aura usakI vizeSatAko aura adhika spaSTa karate hue AgamapramANake uddharaNa dvArA unhoMne punaH likhA hai ki pramANase vastuko jAnakara usakI kisI avasthA (dharma-aMza) vizeSase padArthakA nizcaya karanA naya hai| isa vivecanase hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki jaina saMskRtimeM vastukA yathArtha jJAna karane ke lie pramANa aura naya ina do ko mUla vastvadhigamopAya mAnA gayA hai| jaina manISiyoMne isIse ina donoMkA vivecana karaneke lie pramANagranthoM aura nayagranthoMkI svataMtra evaM saMyukta rUpameM darjanoMkI saMkhyAmeM racanA kI hai| saca pUchA jAya, to pramANako apekSA nayoMkA jJAna laukika aura pAramArthika donoM daSTiyoMse vizeSa Avazyaka hai| isIse hI sambhavataH zrutajJAnakI mahimA sarvAdhika gAyI gayI hai, kyoMki zrutase hI alpajJoMko sajjJAna (AtmajJAna) kI prApti hotI hai, jo saMsArakI nivRtti aura mokSakA kAraNa hai / jaisA ki nimna AgamapramANase prakaTa hai zrute bhaktiH zrute bhaktiH zrute bhaktiH sadA'stu me / sajjJAnameva saMsAravAraNaM mokSakAraNam ||-sN0 deva-zAstra-guru-pUjA nayoMkA pratipAdana zAstrakAroMne do tarahase kiyA hai| eka to vastuko jAnanekI dRSTise aura dUsare heyopAdeyakI dRSTise / prathama prakArase dravyAthika aura paryAyAthika ina do mUla nayoMkA kathana kiyA gayA hai, kyoMki jJeya vastu mUla do aMzoM-dravya aura paryAya athavA sAmAnya aura vizeSameM samavyApta hai| dravya (sAmAnya) ko grahaNa karanevAlA dravyAthika naya hai aura paryAya (vizeSa) ko viSaya karanevAlA paryAyAthika naya hai| ina donoM mUla nayoMke bhI bhedoM aura upabhedoMkA vivecana vistArapUrvaka vizadatAke sAtha kiyA gayA hai| dravyAthikake naigama, saMgraha aura vyavahAra ina tInakA tathA paryAyArthikake RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta ina cArakA kathana zAstroMmeM bahulatayA upalabdha hai| 1. 'pramANanayairadhigamaH'-ta0 sU0 1-6 / 2. 'tatra pramANaM dvividhaM svArtha parArthaM ca / tatra svArtha pramANaM zrutavaya'm / __ zrutaM punaH svArthaM bhavati parArthaM ca / jJAnAtmakaM svArthaM vacanAtmakaM parArtham / -sa0 si0 1-6 / ' 3. 'sakalAdezaH pramANadhIno vikalAdezo nayAdhIna iti |'-vhii, 1-6 / / 4. evaM hyaktaM "pragahya pramANataH' pariNativizeSAdarthAvadhAraNaM nayaH"-vahI 1-6 / 5. pramANasaMgraha, nyAyavinizcaya, pramANaparIkSA, parIkSAmukha, pramANamImAMsA, nyAyadIpikA Adi / 6. nayacakra, dvAdazAranayacakra, nayavivaraNa, AlApapaddhati Adi /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 99 yadyapi ye naya apane-apane aMzoMko jaba grahaNa karate-jAnate haiM to unameM paraspara virodha dikhAI detA hai aura lagatA hai ki jaba vastu dravyarUpa (zAzvata) hai taba vaha paryAyarUpa (azAzvata) kaise ho sakatI hai ? donoM hI aMza (dravya aura paryAya) paraspara virodhI haiN| ve eka hI vastumeM nahIM raha sakate / taba do virodhI nayoM (dravyArthika aura paryAyAthika) kI pravRtti vastumeM sambhava nahIM hai ? kintu ina nayoMke virodhako miTAnevAlA 'syAtpada' hai, jisakA prayoga syAdvAdadarzana (Arhata darzana) meM abhipreta hai| usake binA vastusatyakA na kathana ho sakatA hai aura na jJAna / AcArya samantabhadrane spaSTa kahA hai ki abhipreta vizeSakI prAptike hetu 'syAtkAra'kA prayoga, jo pratyeka vAkyameM antanihita rahatA hai, vaktA cAhe use bole yA na bole, vastusatyakA bodhaka hai| AcArya amRtacandrane bhI jinavacanoMko ubhayanayoMmeM dikhAI denevAle virodhako miTAne vAle syAtpada' se aMkita batalAyA hai| ekAntI aura anekAntIke bhASAprayoga (kathana) meM yahI antara batalAyA gayA hai / tAtparya yaha ki dravyAthika aura paryAyArthika tathA unakA samUha jJeya vastukA yathArtha jJAna karAneke lie upadiSTa hai| dvitIya prakArase nizcaya aura vyavahAra ina do nayoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai| nizcayakA artha paramArtha, vAstavika, bhUtArtha, parasaMyogase rahita hai aura vyavahArakA artha upacAra, avAstavika, abhUtArtha, parasaMyogase sahita hai| vizva SaDa dravyAtmaka hai| unameMse eka cetana dravya--AtmA upAdeya hai aura bAkIke saba heya / jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ina chaha dravyoMmeM jova cetana dravya hai, zeSa pA~coM dravya acetana hai| jIvakA padagala (karma aura nokarma) ke sAtha anAdi sambandha hai, jisake kAraNa jIva usase prabhAvita hai / AcArya amRtacandrane spaSTa likhA hai ki yadyapi jIva zuddha cit (cetana) mAtrakI mUrti hai / parantu usameM jo pararUpa pariNati ho rahI hai usakA nimittakAraNa mohanIya nAmake karmakA udaya hai| isa mohanIya karmake udayase hI nirantara (anAdi kAlase) vaha utpanna rAga-dveSAdise kaluSita (vikRta) hai| isIse jIva karma aura nokarmase baddha tathA spRSTa hai| yaha saMyogI avasthA hai aura vaha upAdeya nahIM hai--heya hai / nizcayanaya yahI batalAtA hai / vaha jIvakI nija pariNati-rAgAdirahita caitanyapariNatiko hI upAdeya kahatA hai / usakI dRSTimeM jIvameM na karma hai, na nokarma hai aura na unake nimittase honevAle rAga-dveSa-krodha-mAna-mAyAlobha Adi pariNamana haiN| kintu karma aura nokarmakA sambandha jIvake sAtha hai aura unake nimittase usImeM rAgAdi pariNamana hote haiM, yaha ayathArtha nahIM hai, yathArtha hai / ataeva jIva baddha hai, spRSTa hai, azuddha hai aura ajJa hai| yaha vyavahAranaya batalAtA hai| isIse jaina darzana syAdvAdadRSTise hara vastuko, jo anekAntAtmaka hai, svIkAra karatA hai / akalaMkadevane likhA hai ki anekAntakI pratipatti pramANa hai, eka dharmakI, jo anya dharmokI apekSA rakhe-unakA tiraskAra na kare, pratipatti naya hai aura eka dharmako svIkAra kara vastuke zeSa dharmokA pratikSepa (tiraskAra) durnaya hai| yaha kathana unhoMne samantabhadrasvAmIke dvArA pratipAdita nayalakSaNake vyAkhyAna 1. 'abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAMchanaH ||'-aaptmii0 112 / 2. ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAGa, jinavacasi ramante ye svayaM vAntamohAH / sapadi samayasAraM te paraM jyotiruccaiH, anavamanayapakSAkSuNNamIkSanta eva ||-smysaar kalaza 4 / 3. parapariNatihatormohanAmno'nubhAvAdaviratamanabhAvyavyAptikalmASitAyAH / / mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrterbhavatu samayasAravyAkhyayaivAnubhUteH / / sa0 sA0 kalaza 3 / 4. 'anekAntapratipattiH pramANamekadharmapratipattirnayastatpratyanIkapratikSepo durnayaH, kevalavipakSavirodhapradarzanena svapakSAbhinivezAta'-aSTaza0, AptamI0 kA0 106 kI vyAkhyA /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya sandarbha meM kiyA hai, jisameM samantabhandrane' batalAyA hai ki syAdvAda (zrutapramANa) ke dvArA gRhIta vastuke nityatvAdi pRthaka-pRthak dharmakA prakAzaka naya hai / akalaMkane eka hI dharmako svIkAra kara zeSa dharmoMkA pratikSepa karanevAle nayako durnaya kyoM kahA, isakA ve svayaM uttara dete hae kahate haiM, kyoMki vaha vipakSakA niSedha karake apane hI pakSakA abhiniveza (Agraha) karatA hai, jabaki vastu vaisI nahIM hai / vastu to nayoM aura upanayoMke dvArA jJAta hone vAle trikAlava" ekAntoM (dharmoM) kA, jinheM eka-dUsarese pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai arthAt jinameM aviSvabhAva sambandha hai, samuccaya hai / jaba vastu aura use grahaNa karanevAle nayoMkI aisI sthiti hai| taba eka pakSako svIkAra kara itara pakSakA niSedha karanA mithyA ekAnta hI kahA jaaygaa| usase bacaneke lie hameM syAtpadAMkita vacanoMkA hI prayoga kara jinendra dvArA pratipAdita anekAntatattvakA prarUpaNa karanA caahie|3 AcArya amatacandrane yaha bilakula ThIka likhA hai ki jo ziSya vyavahAra aura nizcayako samyak prakArase (eka dUsarekI upekSA yA tiraskAra na karake) donoMmeM madhyastha (taTastha) rahatA hai vahI ziSya syAdvAdazAsanake avikala (pUrNa) phalako prApta karatA hai| isIse ve5 anekAntamayI mUrti (jinavANI) ko, jo anantadharmA vastuke pratyeka dharmakA sahIsahI prakAzana karatI hai, sadaiva prakAzamAna rahanekI maGgala-kAmanA karate haiN| itanA hI nahIM, ve ekAntoMke vivAdoMmeM Agata virodhako miTAne vAle aura jinazAsanake prANa anekAntako vinamratApUrvaka praNAma karate haiN| prastuta racanAmeM vidvatsamAjake siddhAntavid manoSI zraddheya vyAkaraNAcAryajIne vartamAnameM nizcaya aura vyavahArakI sandhise bhaTake hae logoMko nizcaya aura vyavahArake sumelakA smaraNa dilAyA hai tathA donoMko dezanA sarvathA ekAntakA tyAga karake kathaMcit ekAntaparaka karanekI preraNA kI hai| nizcaya aura vyavahArake jitane rUpa ho sakate haiM una sabakA isameM vistArapUrvaka vizadatAke sAtha vivecana kiyA hai| unakA yaha Avazyaka prayAsa niHsandeha stutya hai| vizvAsa hai yaha santalita aura gambhIra, kintu vizada zailImeM racita mahattvapUrNa grantha vidvAnoM, jijJAsuoM aura svAdhyAya-premiyoM dvArA nizcaya hI samAdata hogaa| 1. 'syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjako nayaH ||'-aaptmii0 kA0 106 / 2. nayopanayakAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avibhrAibhAvasambandho dravyamekamanekadhA ||-vhii, kA0 107 3. dunivAra-nayAnIka-virodha-dhvaMsanauSadhiH / syAtkArajIvitA joyAjjainI siddhAntapaddhatiH ||-pNcaastikaay TI. prAra0 / 4. vyavahAra-nizcayau yaH prabRdhya tattvena bhavati madhyasthaH / prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH ||-purussaarthsi0 zlo08 5. anantadharmaNastattvaM pazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayI mUrtinityameva prakAzatAm ||-s0 sA0 kalaza 2 / paramAgamasya jIvaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam ||--purussaarthsi0 shlo02|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ manasvI manISI : kucha saMsmaraNa .50 bAlacandra siddhAntazAstrI, haidarAbAda yaha saMsmaraNAtmaka lekha zraddheya paM0 bAlacandra jone mere pAsa 13 apraila 1989 ko bhejA thA aura / ve 17 apraila 1989 ko svargastha ho gaye. yaha daivakI viDambanA hai| bhejate samaya ve nahIM jAnate hoMge ki unakA ihalaukika jIvana mAtra 4-5 dinakA hai / saM0] paM0 baMzIdharajI eka manasvI vidvAn hai| ve abhAvoMse khUba jUjhe haiN| kintu kabhI svAbhimAnako nahIM khoyA aura apanI manasvitA banAye rkhaa| yadyapi maiM unakA bhatIjA hai, kintu unase tIna mAha jyeSTha honese Arambhase mitravat rahe hai / ataH unake jIvanase sambandhita kucha mahattvapUrNa saMsmaraNa de rahA huuN| bacapanameM hama donoM samavayaska honese soMraImeM sAtha-sAtha premase khelate-kUdate va lar3ate-jhagar3ate bhI rahe haiN| daivavazAta vi0 saM0 1975 meM eka sArvabhaumika bImArI phailI, jise lAla bukhAra (inaphlUjA) kahA jAtA thaa| isa bImArImeM baMzIdharajIke bar3e bhAI chatArelAla (Ayu lagabhaga 15, 16 varSa) aura unakI mAM rAdhAbAI donoMkI hI 2-4 dinake antarase mRtyu ho gayI, taba baMzIdharajI akele raha gaye the| usa samaya unakI avasthA lagabhaga 12-13 varSa rahI hogii| saMyogase unake mAmA unheM vArAsivanI (ma0 pra0) apane ghara livA le gye| para vahA~ ucca zikSAke sAdhana na honese unheM kAkA paM0 zobhArAmajI upadezaka bhAratavarSIya di0 jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI apane sAtha sAgara livA le Aye aura vahA~ paM0 munnAlAlajI rAMdhelIya nyAyatIrtha dvArA sattarka sudhAtaraMgiNI pAThazAlAmeM unake adhyayanakI vyavasthA karA dI gyii| saMyogase maiM bhI tIna mAha pahale sAgara pahu~ca gayA thA aura ukta pAThazAlAmeM par3hatA thaa| bAdako pUjya paM0 gaNezaprasAda varNI hama donoMko banArasa le gaye aura syAdvAda-vidyAlayameM praveza karA diyA, yaha unakA mahopakAra thaa| maiM vidyAlayameM 8 varSa rakSA aura baMzIdharajI 11 varSa rhe| baMzIdharajI usa samayake vidyArthiyoM meM atyanta medhAvI chAtra honeke kAraNa vidyAlayakI orase atirikta dasa rupae chAtravRtti milatI thii| baMzIdharajIko anyAya pasanda nahIM rhaa| eka chAtra premacanda kaTanIko amRtasarake seTha musaddIlAlajI ATha rupae mAsika chAtravRtti dete the| yaha vidyAlayake upAdhiSThAtA bAbU harSacandrajIko mAlUma huA to unhoMne vaha chAtravRtti vidyAlayameM roka lI aura premacandrako yaha svIkAra karaneke lie bAdhya kiyA ki vaha chAtravRttikI mAMga na kre| isapara baMzIdharajIne upAdhiSThAtAjIse kahA ki chAtravRtti to premacandrako de dI jAya aura bhojana phIsake rUpameM vaha chAtravRtti unase vidyAlayameM jamA kara lI jaay| yaha bAta upAdhiSThAtAjIko mAnya nahIM huI aura premacandrako vidyAlayase pRthak kara diyaa| isakA baMzIdharajIne virodha kiyA, to upAdhiSThAtAjIne unase bhI kahA ki kyoM na Apako bhI vidyAlayase pRthak kara diyA jAya ?' uttarameM baMzIdharajIne likhakara de diyA ki premacandra chAtrakA mAmalA samApta ho jAnepara maiM svayaM hI vidyAlaya duuNgaa| baMzIdharajI upAdhiSThAtAjIkI bAtakA isalie virodha kara rahe the ki ve vaha chAtravRtti eka anya chAtrako dilAnA cAhate the, jo unakI jAtikA thaa| upAdhiSThAtAjIkI kAryavAhIkI adhikArI varga meM kaDI pratikriyA haI aura adhyakSajIne premacandrakA mAmalA apane hAtha meM le liyaa| baMzIdharajIne bhI apanI pratijJAke anusAra vidyAlayase alaga hokara lAlA chedIlAlajIke mandirake nIceke hAla meM eka varSa rahate hue vyAkaraNAcAryakA antima khaNDa uttIrNa kiyaa| yaha thI baMzodharajIko nyAyapriyatA aura manasvitA, jo chAtrAvasthAse hI prakaTa ho cukI thii| inakI manasvitAkI isI prakArakI eka dUsarI ghaTanA hai / ye san 1942 meM bhArata chor3o AndolanameM sakriya bhAga lenese sAgarase bInA Ate samaya bInA sTezanapara giraphtAra kara sAgara jela meM bheja diye gaye aura vahA~se amarAvatI jela meM bheje gye| vahA~ jelakA suparinTenDenTa usmAna alI thA, jo bahuta krUra thA /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara dhyAkaraNAcArya abhinandana-grantha usane sAgarake paM0 jvAlAprasAda jyautiSI va padamanAbha tailaMgako binA aparAdhake ganAhakhAnemeM bheja diyA thaa| isakA inhoMne virodha kiyA aura usake dvArA nirdhArita kAryakramameM ye sammilita nahIM hue| to ukta suparinTenDenTa jelara mAdhavarAvake sAtha inake bairakameM AyA aura inase kahA ki kAryakramameM kyoM sammilita nahIM hue, kyA tumheM bhI gunAhakhAne meM jAnA hai ?' inhoMne uttara diyA ki 'maiM jvAlAprasAda jyautiSI va padmanAbha tailaMgako gunAhakhAne meM bhejanekA virodha karatA hU~ ? taba usane jelarase kahA ki 'inheM bhI ganAhakhAnemeM bheja do|' isa taraha inheM gunAhakhAnemeM bheja diyA gayA aura inakI 'bI' zreNIko badalakara 'sI' zreNI kara dI gayI tathA 'bI' zreNIkI sArI suvidhAe~ 'sI' zreNImeM parivartita kara dI gyiiN| kintu baMzIdharajIne anyAya pakSakA virodha karanA nahIM chor3A aura na suparinTenDenTase mAphI maaNgii| yaha thI unakI nyAyaniSThA / / tIsarI ghaTanA inake gahastha-jIvanakI hai| baMzIdharajIkA vivAha bInAmeM zAha maujIlAlajIkI ekamAtra suputrI lakSmIbAIke sAtha san 1928 meM huA thaa| zAhajI cAhate the ki baMzIdharajI bInAmeM gharapara hI rheN| inhoMne kartavyako dRSTise apane zvasura sAhaba (zAha maujIlAlajI) kI kaThinAIko dhyAnameM rakhakara bInAmeM rahanA svIkAra kara liyaa| kintu unase lona lekara kapar3ekA vyavasAya karanekA nirNaya kiyA / unakA yaha vastravyavasAya Aja karIba sATha varSase sucArurItyA cala rahA hai / aba to unake suyogya do putroMne use samhAla liyA hai aura apanI yogyatA evaM pitAjIke mArga darzanameM use kaI gunA bar3hA liyA hai| tathA unakI hI taraha nyAya-niSThA evaM pratiSThAko banA rakhA hai / yaha hai paM0 baMzIdharajIkA svAbhimAna aura nyAyyajIvanakI prtisstthaa| dhyAtavya hai ki baMzIdharajIne vastra-vyavasAyI hokarake bhI apane jJAnakA nispahabhAvase upayoga karanA nahIM chodd'aa| pravacanA karanA, vibhinna patra-patrikAoMmeM anusandhAna evaM cintanapUrNa lekha likhanA, saMsthAoMkA yogyatApUrvaka saMcAlana karanA, sAmAjika, sAMskRtika aura rASTrIya kAryoMmeM bhAga lenA, Arambhase abataka, ye sabhI pravRttiyA~ unakI cAla haiN| saMskRti aura siddhAntapara kahIMse koI bAra hotA hai to ve usake nirAkaraNake lie udyata rahate haiN| sonagar3ha kI orase pracArita evaM prasArita ekAnta adhyAtmako ve jainadarzanake anekAntavAda aura syAdvAdake pratikUla mAnate hai| ve hI kyoM, sArA jainAgama aura di0 jaina paramparA usake viruddha hai| nimitta akiMcitkara hai Adi sonagar3ha kI mAnyatAe~ Agamaviruddha hai| paM. baMzIdharajIne AgamakA pakSa lekara ina mAnyatAoMkA dRr3hatAse nirasana kiyA hai| paM0 baMzIdharajI nizcaya hI gambhIra cintaka aura pratibhA sampanna vyaktitvake svAmI haiM / nyAyapriyatA aura svAbhimAna unake janmajAta guNa haiM / zraddhA-sumana .paM0 zobhAlAla jaina, sAhityAcArya, jayapura paMDita baMzIdhara vyAkaraNAcAryajIse merA pratyakSa samparka nahIM rahA hai, lekina unake dvArA likha gaye gahana saiddhAntika evaM AdhyAtmika lekhoMse jo baMdha, saMvara aura nirjarA sambaMdhI tikar3Iko samajhAne evaM sulajhAne meM sacce guruke samAna kArya kara rahe hai / dusarA sambaMdha, merA pUjyanIya DaoN darabArIlAlajI koThiyAke mAdhyamase hai| jaina jagatake adabhata naiyAyikake rUpameM khyAti prApta DaoN0 koThiyAjI sAhaba inake bhatIje haiN| ataH paMDitajIke viSayameM kucha kahanA sUryako dIpaka dikhAnA hai| aise mahAna vyaktittvake abhinandanake liye samAjakA abhinandana-graMtha prakAzita kara unakI sevAmeM prastuta karanA apanI kRtajJatA prakaTa karanA hai / aise maMgala avasara para maiM bhI unheM apane zraddhA-sumana samarpita karatA huuN|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoSa-kaNa golApUrva jAtike pariprekSyameM pro0 yazavanta kumAra malaiyA prAdhyApaka-kampyUTara sAiMsa vibhAga, kolo raiDo sTeTa yUnivarsiTI, phorTa kaoNliMsa, sI o 80523 (303) 491-7031 [vidvAn lekhakane apane isa zodha-lekhameM kaI mahattvapUrNa tathyoMko prastuta kiyA hai, jo na kevala anusandhitsuoMke lie dizA-bodhaka hai, apitu itihAsake manISiyoMke lie bhI vimarza-yogya haiM / unase lekhakakI vyApaka manISA aura gaharA cintana prakaTa hotA hai / AzA hai isa zodha-nibandhase AdaraNIya paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIke zabdoMmeM 'aitihAsika dRSTise ati upayogI eka kamIkI pUrti ho skegii|-pr0sN0] bhUmikA sAmAjika vibhAjana kevala bhAratameM hI sImita nahIM hai / hara samudAyameM samAja kisI na kisI kAraNase baMTA huA hai / bhAratameM yaha jAti-vyavasthAke rUpameM kAphI vikasita va prabhAvazAlI sthitimeM sthita hai / mAnava jAtike vikAsake adhyayanameM jAti-vyavasthAkA vizeSa mahattva hai| anya samudAyoMke vibhAjanameM jo guNa pAye jAte hai, una para jAti-vyavasthAke adhyayanase kAphI prakAza par3atA hai| bhAratameM va bhAratake bAhara, aneka vidvAnoMne jAti-vyavasthAke kaI pakSoMkA adhyayana kiyA hai| saMbaMdhita sAhityako dekhate hue, yaha spaSTa pratIta hotA hai ki isa vyavasthAke kaI pakSa abhI ThIkase nahIM samajhe jA sake hai| vizeSataura para jAti vyavasthAke aitihAsika udbhava va vikAsakA vaijJAnika adhyayana kAphI kama huaa| ___itihAsakA vaijJAnika adhyayana aksara rAjavaMzoMke AdhAra para huA hai| rAjavaMzoM va rAjyoMke itihAsakA mahattva svAbhAvika hai| parantu aksara sAmAnya janatAse saMbaMdhita itihAsa para dhyAna kama diyA jAtA hai| bahutasI sAmAjika, Arthika va dhArmika zaktiyoMkA jo alaga-alaga kAlameM prabhAva par3A hai, vaha rAjavaMzake itihAsameM dRSTavya nahIM hai / bhAratake sAmAjika itihAsameM jAti-vyavasthAkA ucita adhyayana na honese bahutase anuttarita prazna maujUda haiN| jAtiyoMkI utpatti va vikAsa saMbaMdhita jo sAhitya upalabdha hai, usameMse bahutasA kisI vizeSa uddezyako lekara likhA gayA hai| isa kAraNase kisI bhI vaijJAnika adhyayanameM isa sAmagrIkA upayoga kAphI sAvadhAnIse kiyA jAnA caahiye| aksara kisI eka jAtiko U~cA dikhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| yaha pravRtti sAmAnya lekhakoMmeM hI nahIM, vidvAnoMmeM bhI dekhI jA sakatI hai| cAraNoM va bhAToMne haraeka rAjapUtavaMzakI utpatti yA to raghuvaMzI rAmacandrase yA yaduvaMzI zrIkRSNase batAI hai| cAraNoM Adi ko aitihAsika tathyoMmeM kucha phera-badala karane meM saMkoca nahIM thaa| lekina yaha dekhakara Azcarya hotA hai ki aMbeDakara jaise. lekhakane zUdroMkI utpatti kSatriyoMse siddha karane kA prayAsa kiyA thaa| prastuta lekhakA uddezya eka vizeSa jAtiko udAharaNa ke rUpameM lekara usakA adhyayana karanA hai / golApUrva jaina jAtikI utpatti va vikAsake saMbaMdhameM jo mahattvapUrNa aitihAsika prazna haiM, unapara vicAra kiyA gayA hai / jaisA ki Age prastuta hai, yaha adhyayana tulanAtmaka hai| anya jaina va hindu jAtiyoMke adhyayanake binA aneka praznoMkA samAdhAna asaMbhava thaa| kisI bhI aitihAsika adhyayanameM kisI bhI dhAraNAko nissaMdeha pramANita kara sakanA asambhava hai| phira bhI lekhakakA vizvAsa hai ki isa adhyayanase mahattvapUrNa niSkarSa nikAle jA sakate haiN| 2-14
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha jAti sambandhI jAnakArIke sAta pramukha srotoMkA yahA~ prayoga kiyA gayA hai| jAti-sambandhI kucha jAnakArI prAcIna saMskRta va prAkRta granthoMse milatI hai| inakA vizeSa upayoga AThavIM-dasavIM zatAbdItaka kI sthitike nirdhAraNa haiN| dezI bhASAoMmeM likhe kaI grantha yA choTI-choTI racanAyeM milatI haiM jo kisI eka jAtiko lekara likhI gaI haiN| ye aThArahavIM zatAbdI takake AsapAsake dRSTikoNoMse likhI gaI haiN| aMgrejoMkA: rAjya honeke bAda bhAratIya itihAsakA Adhanika tarIkoMse adhyayana haa| aMgreja va anya yUropiyana vidvAnoMne bar3e parizramase zilAlekhoM, saMskRtake granthoM AdikA adhyayana kiyaa| jAtiyoMke rIti-rivAja, paramparAgata dhAraNAe~ Adike bAremeM pustakeM likhI giiN| isa adhyayanake netRtvakA zreya yUropiyana vidvAnoMkA hai, para isameM tatkAlIna bhAratIya paMDitoMkA yogadAna kama nahIM thaa| bhAratameM cetanA va AtmavizvAsa Aneke kAraNa bahutasI jAtiyoMke vidvAnoMne apanI-apanI jAtike itihAsa va vartamAna sthitipara pastakeM likhiiN| bIsavIM zatAbdImeM bahatase zilAlekha prakAzameM Aye haiM, aura Ate jA rahe hai, jisase jAtiyoMke adhyayanameM kAphI madada milI hai| svatantratAke bAda kaI bhAratIya va videzI lekhakoMne jAti-vyavasthApara pustakeM va lekha likhe hai| para inameMse adhikatarakA uddezya vartamAna sthiti va parivartana rahA hai. jAtiyoMke itihAsapara vizeSa dhyAna nahIM diyA gayA hai| jAti sambandhI aneka zabdoMmeM kAphI bhrAMti pAI jAtI hai / mahattvapUrNa zabdoMkI yahA~ paribhASA denA Avazyaka hai / jAti zabda aMgrejIke Caste kA paryAyavAcI hai jo porcugIja bhASAse nikalA hai / bolacAlameM jAta, urdameM jAta va saMskRtameM jJAti isIke paryAyavAcI haiM / zilAlekhoM va prAcIna granthoMmeM anvaya zabdakA prayoga jAtike artha meM bhI kiyA gayA hai aura sampradAyake arthameM bhI / paramparAgata taurapara jAtike do pramukha lakSaNa hai / (1) eka jAtike sadasyoMkA vivAha usIke antargata hotA hai| isa niyamake apavAda hamezA rahe haiN| kisI jAtikA svatantra astitva banA rahaneke liye do bAteM Avazyaka haiN| pahalI-jAtike adhikatara sadasyoMkA sambandha jAtike antargata honA caahiye| dUsarI-jo sambandha anya jAtiyoMmeM hoM, usakI saMtatikA karIba AdhA bhAga, jAtikA sadasya banA rhe| (2) hara jAti kucha gotroMmeM vibhakta rahatI hai| eka hI gotrameM vivAha sambandha nahIM hotaa| isa niyamakA apavAda bahuta biralI sthitiyoMmeM hI hotA hai / kaI bAra eka jAti kisI kAraNase kaI upajAtiyoMmeM ba~Ta jAtI hai| agara koI upajAti svatantra astitva banAye rakhane meM sakSama hai, to use bhI eka svatantra jAti mAnA jA sakatA hai| eka jaise rIti-rivAja va sAmAjika sthitivAlI aneka jAtiyoMke samUhako kabhI-kabhI eka hI saMjJA dI jAtI hai| jisa samUhameM uparokta do lakSaNa hoM, use eka jAti kahA jA sakatA hai / jAtiyA~ sthAI ikAiyA~ nahIM haiM, inameM saMghaTana, vighaTana va parivartana kI zaktiyA~ kAma karatI rahatI haiN| ___ kaI bAra varNa-vyavasthAko hI bhramase jAti-vyavasthA mAna liyA jAtA hai| donoM vyavasthAoM meM kucha sambandha to hai, para ve alaga-alaga haiN| manusmRti Adi dharmazAstroMmeM Aryoko cAra vargoM meM bA~TA gayA hai| parantu usa samaya bhI bahutasI jAtiyA~ aisI thIM, jo kisI eka varNameM nahIM rakhI jA sakatI thii| inheM varNasaMkara mAnA gyaa| inameMse kAyastha jAti prasiddha hai, inheM kSatriya mAnA jAya yA zUdra, yaha vivAda abhItaka calA AyA hai| kaI bAra yaha prazna briTiza adAlatoMmeM bhI uThAyA gayA thA / kaunasI jAti kisa varNa meM hai, isakA nirNaya kaise kiyA jAye ? isake bAremeM tIna pramukha mata hai| Ajakala sAmAnya loga jo prayoga karate haiM, use udAra mana kahA jA sakatA hai| isa matase vibhAjana vartamAna sAmAjika va Arthika sthiti dekhakara nirNaya kiyA jAtA hai| pichalI do-tIna pIr3hiyoMke pahaleke itihAsapara vicAra nahIM kiyA jAtA hai| udAra matase bhUsvAmI jAtiyA~ jaise marAThe, kurmI, jATa Adi kSatriya mAnI jAtI
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 105 yaha mata kSatriya, haiM, aura jo bhI jAtiyA~ vANijyameM lagI haiM, unheM vaizya mAnA jAtA hai / dUsarA paramparAgata mata saMskRta va zAstra Adise paricita brAhmaNoM kA mata hai| isake anusAra vahI jAtiyA~ dvija ( brAhmaNa, vaizya) haiM jinheM paramparAgatarUpase brAhmaNa upavIta dete A rahe haiN| manu Adi lekhakoMke samayameM dvija dakSiNApathameM nahIM basate the, isa kAraNa se dakSiNApathameM dvija vahI ho sakate haiM jo uttarase jAkara base hoN| gujarAta va mahArASTra dakSiNApatha meM mAne jAte haiM (isIliye gujarAtI va mahArASTrI brAhmaNa paMcadravir3ameM Ate haiM) / paramparAgata matase rAjapUta, khatrI Adi kSatriya mAne jAte haiM, para kurmI jATa Adi nahIM / kaI baniyA jAtiyA~ isa matase sacchUdra mAnI jAtI haiN| adhikatara baniyA jAtiyA~ jinameM jaina va hindU donoM hI haiM, unake hindU vibhAgako vaizya mAnA gayA hai brAhmaNotpattimArtaNDa' isI matako lekara likhI gaI hai / tIsarA mata kaThora mata hai jisake anusAra dvijoM meM vartamAnakAlameM sirpha brAhmaNa hI haiM, kSatriya va vaizya varNoMkA nAza ho cukA hai / yaha nAza kaise huA va kaba huA, isake bAremeM saMtoSajanaka uttara nahIM milate / phira bhI yaha mata aitihAsika dRSTise kAfI mahattvapUrNa hai / yaha mata samaya-samaya para kucha brAhmaNa paMDitoM dvArA vyakta kiyA gayA thA / eka bAra yaha briTiza adAlatameM bhI uThAyA jA cukA hai'| aisA kahA jAtA hai ki kSatriyoMkA nAza parazurAma dvArA saMhAra kiye jAnepara huA / candragupta maurya va usake uparAMtake rAjavaMzoMko zUdra mAnA gayA hai / vartamAna meM jitane bhI rAjapUta gharAne haiM, kisIke bAremeM aisA koI pramANa nahIM milatA jisase unakA rAmAyaNa-mahAbhAratakAlIna kSatriyoMse saMbaMdha mAnA jA sake / agara paM0 ojhA kI gaNanA mAnI jAya to mahAbhAratakA yuddha IsvIpUrva 1471 ke AsapAsa huA thaa| vartamAna rAjapUta vaMzoM meM sabase purAne ullekha cAhamAnoM (cauhAnoM) kA 551 I0 kA mAnA jA sakatA hai 819 / rASTrakUTa (rAThaura) vaMzakA prathama ullekha 630 I0, gurjara pratihAroM (paDihAra) kA 730 I0, mevAr3ake guhila (guhilauta ) vaMzakA 735 I0, kacchapaghaTa (kachavAhe) vaMzakA karIba 1000 I0 ke AsapAsa kA mAnA gayA hai / ye rAjyakI sthApanA ke bAda hI prasiddha hue haiM / rAjapUtoMke pahale uttara-pazcimI bhAratameM zaka, hUNa, gurjara, abhIra Adi jAtiyoMkA vyApaka prabhAva thA / bahutase lekhakoMkA " mata hai ki rAjapUtoM kI utpatti inhIM kabIloMse huI hai / ina jAtiyoMmeMse jo parivAra prabhAvazAlI ho gaye, brAhmaNoMne unheM rAjapUta saMjJA dekara kSatriya mAna liyA / gUjara jAtiko rAjapUta nahIM mAnA jAtA, para baDagUjara jo gUjara jAti se nikale samajhe jAte haiM, rAjapUta mAne jAte haiM / kachavAhA va kAchI (jo Aja bhI kacchapaghaToMke mUlasthAna meM kAfI saMkhyA meM haiM ) jAtikA bhI kabhI - kabhI aisA hI saMbaMdha mAnA jAtA hai / isI prakAra se goMDoM meM se rAjagoMDa, bhAroMse rAjabhAra, bhIloMse bhilAla AdikI utpatti mAnI jAtI hai / udayapurake guhilauta (sisodiyA) va kocInake rAjaparivAra" kI utpatti aMzata: brAhmaNoMse hI mAnI jAtI hai| paMjAbakI khatrI jAti meM yajJopavIta va vedAdhyayanakI paramparAko dekhakara kabhI-kabhI unheM hI kSatriyoMkA vaMzaja mAnA jAtA hai | isa paramparAkA ullekha AryasamAja kI sthApanA ( I0 1877 ) se bhI pahalekA milatA hai / koI-koI inheM varNasaMkaroMmeMse mAnate haiM / isI tarahase baniyA jAtiyoMme se kisIke bhI AThavIM zatAbdI ke pahaleke ullekha nahIM milate / inakI utpatti yA to rAjapUtoMse (osavAla, khaNDelavAla, bagheravAla Adi) yA kSatriyoMse ( agravAla, golArADe Adi) yA brAhmaNoMse (padmAvatIpuravAra 2, agrahArI) se batAI jAtI / yadi sabhI baniyA jAti anya varNoMse utpanna haiM, to kaThora mata ke dRSTikoNase prAcIna vaizya jAtikA astitva nahIM raha gayA hai / uparokta tInoM matoM meM se kaunasA mata sahI hai, yaha jAnanA muzkila hai / lekhakakA vyaktigata mata yaha hai ki vartamAna jAtiyoMko cAra varNoMmeM bA~TanekA koI bhI prayAsa upayogI nahIM hai /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha yahA~ para brAhmaNa jAtiyoMke bAremeM kucha jAnakArI upayogI hai| brAhmaNoMmeM sabase purAnI jAti kAnyakubja (kanaujiyA) hai / sarayUpArI (saravariyA), baMgAlake rAr3hI va vaidika, sanADhya, jijhautiyA va chattIsagar3hI kAnyakubjoMse hI nikale haiN| inake alAvA mahArASTrI dezastha, kazmIrI AdikI utpatti bhI kAnyakubjoMse batAI jAtI hai / keralake naMbUdrI ahicchatrase nikale mAne jAte hai, jo kannaujake hI pAsa hai|" paMcadraviDa va paMcagauDameMse lagabhaga sabhIkI utpatti brahmarSideza arthAt kannaujase mAnI jAnA cAhiye / kucha brAhmaNa jAtiyA~ devatAoM, RSiyoM yA rAjAoMkI banAyI kahI jAtI hai, unheM anya brAhmaNoMse nIcA mAnA jAtA hai / kucha brAhmaNa jAtiyA~ yavana yA fArasase adbhuta mAnI jAtI haiM-saMskRtase milatI-julatI bhASA bolaneke kAraNa unheM brAhmaNoMmeM mAna liyA gyaa| bhAratake bAhara thAIlaiMDa va bAlI (iNDoneziyA) ke brAhmaNa kaMbuja (kaMboDiyAke) brAhmaNoMke aMtargata hai| inake pUrvaja dakSiNa bhAratake the / bahuta sI brAhmaNa jAtiyoMko anya brAhmaNa mAnyatA nahIM dete, unheM zUdroMke samakakSa mAnate haiN| isa lekhakA pramukha uddezya golApUrva (golApUraba) jaina jAtikA tulanAtmaka adhyayana hai| yaha jAti adhikatara bundelakhaNDameM basatI hai| zilAlekhoMmeM ise gollapUrva bhI likhA gayA hai| san 1914 I0 meM prakAzita akhila bhAratIya digambara jaina DAyarekTarIke anusAra isakI janasaMkhyA 10,834 thii| isa DAyarekTarIkI janagaNanA ekadama sahI nahIM thI. phira bhI isake AdhArapara golApUrvokI vartamAna janasaMkhyAkA anumAna lagAyA jA sakatA hai / isa gaNanAke AdhAra ye haiM 1. san 1911 va 1921 ke bIca jainoMkI janasaMkhyA karIba-karIba sthAI thii| 3 ataH jainoMkI janasaMkhyA san 1911 va san 1914 meM karIba-karIba barAbara rahI hogii| 2. jainoMkI janasaMkhyA vRddhikI dara, bhAratameM janasaMkhyAkI vRddhike darake lagabhaga barAbara rahI hai / san 1951 meM jaina bhAratakI AbAdIke 0.45% the, san 1971 meM 0.47% the / svataMtratAse pUrva jainoMkI pratizata AbAdI ghaTatI rahI thii| ( san 1881 meM 48% se san 1941 meM 37% ) para isakA pramukha kAraNa musalamAnoMkI kAfI adhika vRddhikI dara thaa| 3. jainoMkI saMkhyA madhyapradeza va mahArASTra meM adhika bar3hI hai, va gujarAja, rAjasthAna va uttara pradezameM kama / isakA kAraNa saMbhavataH jainoMmeM anyatrase madhyapradeza va mahArASSTa meM Akara basate rahanA pratIta hotA hai / jo bhI ho, golApUrvomeM janasaMkhyA vRddhikI dara samasta jaina samAjakI darake lagabhaga barAbara hI rahI hogii| san 1911 ke AsapAsa jainoMkI saMkhyA 12,48,18213 va golApoMkI 10,834 thI14 sana 1941 meM jainoMkI saMkhyA 14,49,236 va golApUrvokI 12,569 ho gaI5 'isase isa 30 varSoM meM samasta jaina samAjameM 16.10% va golApUrvomeM 16.01% vRddhi nikalatI hai| 4. bhAratakI janasaMkhyA san 1911 se san 1981 taka 97% bddh'ii| agara vartamAna dazAbdImeM vRddhikI dara 1971-1981 kI darake barAbara mAnI jAye (arthAt 24.8%), to san 1981 va 1986 ke bIca 11.7% vRddhi huI hogii| vibhinna dharmAvalaMbiyoMkI janasaMkhyA, 1981 kI janagaNanAse upalabdha nahIM hai| phira bhI uparokta anumAnoMse gaNanA kI jAya, to golApUrva jainoMkI 1986 meM janasaMkhyA 23,840 ke AsapAsa honA cAhiye / isa gaNanAmeM saMbhavataH 5% se adhikakA doSa nahIM honA cAhiye, isase janasaMkhyAkA anumAna 22,600 se 25,000 ke bIca kiyA jAnA caahiye| isI prakArase anya digambara jaina jAtiyoMkI janasaMkhyAkA anumAna digambara jaina DAyarekTarIkI saMkhyAmeM 20-20 kA guNA karake kiyA jA sakatA hai| isa gaNanAse golAlAre lagabhaga 12,000, golasiMghAre 1,400 va paravAra 95,200 honA caahiye|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 107 ye sabhI digambara jaina haiM / inameM se kucha hindU bhI kahe jAte haiM para unake bAremeM koI jAnakArI nahIM mila sakI / 16 saMbhavataH isI nAmakI anya hindU jAtiyA~ honeke kAraNa yaha bhrama huA hogA / golApUrvIkA eka bhAga pacavise kahalAtA hai / bundelakhaMDakI sabhI jaina jAtiyoMmeM paraspara bhojana vyavahAra rahA hai, arthAt sabhI jAtiyoMmeM eka paMkti meM baiThanekA adhikAra rahA hai / 16, 17 rasaila va hIrAlAla ke anusAra golApUrva jaina va nemA jAtiyoM meM pakke bhojanakA vyavahAra thA / 16 inameM golApUrvI va paravAroM meM kahIM-kahIM vivAha sambandha honekA bhI likhA hai / hindI vizvakoSa meM inake kapar3A, ghI Adike vyApArakA ullekha kiyA hai / " jainoMmeM 84 jAtiyA~ kahI gaI haiM, 84 jAtiyoMke nAmoMkI aneka sUciyA~ upalabdha haiM / 13, 17 inameMse aneka meM golA pUrva jAtikA nAma hai / 2 golA pUrva jAtike prAcIna zilAlekha aneka sthAnoMmeM milate haiM / bIsavIM zatAbdIke pUrva golApUrva jAtike bAremeM jAnakArI kevala eka hI pramukha srotase upalabdha thI / bundelakhaNDameM malaharAke pAsa khaTaurA grAmake nivAsI navalasAha caMderiyAne I0 1769 meM vardhamAna purANako racanA kI thii| isameM 84 jAtike vaizyoMkI eka sUcIke bAda golApUrva jAtikI utpattikA varNana kiyA hai / golApUrvoke 58 gotroMkI eka sUcI dI hai / navalasAhane apane parivAra ke itihAsakA bhI kAfI purAne arsese varNana kiyA hai / 17 vartamAna zatAbdI meM san 1911 meM akhila bhAratIya digambara jaina DAyarekTarIkA prakAzana huA / 4 isameM sabhI digambara jAtiyoMke bAremeM atyanta parizramase ekatra jAnakArI maujUda hai / san 1940 meM akhila bhAratIya golA pUrva DAyarekTarIkA prakAzana huA, 15 jo golApUrva jAtike bAre meM sabase mahattvapUrNa prakAzana hai / abhI kucha varSa pahale eka anya golApUrvaM jAtikI DAyarekTarIkA prakAzana huA thA, para usameM jAnakArI adhUrI honeke kAraNa usakI upayogitA sImita hai / golApUrva jAtike sambandhameM aneka prAcIna zilAlekha prakAzameM Aye haiM / zodha patrikAoM meM golApUrva jAti para kucha lekha upalabdha haiM / abhI hAlameM damoha nagara va chiMdavAr3A jileke golApUrva jaina samAja dvArA sthAnIya janagaNanA bhI prakAzita huI hai / 18, 19 jAtiyoMkI utpatti kaise huI, isake bAremeM abhI taka spaSTa nahIM jAnA jA sakA hai| isakA vaijJAnika adhyayana karanekI AvazyakatA hai| hara jaina jAti ki utpattike bAremeM tIna mahattvapUrNa prazna pUche jA sakate haiM 1. jAti kI utpatti kahA~se huI ? 2. jAtikI utpatti kaba huI ? 3. utpattikA kAraNa kyA thA ? aneka jAtiyoMkI utpatti ke bAremeM kaI kiMvadaMtiyA~ pAI jAtI haiN| paramparAgata dhAraNAoMkI puSTi karane ke prayAsako apekSA ucita niyamoMkA prayoga karake niSkarSa nikAlanA adhika mahatvapUrNa rahegA / aneka jAtiyoMkI utpatti bAremeM jo dhAraNAyeM pAI jAtI haiM, ve aksara kalpita haiN| aksara jAtike nAmako lekara jAti kI utpattikA anumAna lagAnekI koziza kI gaI hai| isa kAraNa se kaI bhramajanita kalpanAyeM maujUda haiM, jinameM se kuchake udAharaNa nIce diye jA rahe haiM / 1. banArasIdAsane apane ardhakathAnaka meM likhA hai ki viholI grAmake rAjaputoMne NamokAra maMtrakI mAlA pahanI, isa kAraNase ve zrImAla kahalAye / vAstavameM zrImAla jAtikA nAma zrImAla ( bhInamAla ) sthAnase huA hai| 2 2. osavAla zabdakI utpatti azvavAla ( arthAt rAjapUta) se kabhI - kabhI batAI jAtI hai / para yaha zabda nizcita hI osiyA ( upakeza) mUlasthAna ke kAraNa hai /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha . 3. jijhautiyA brAhmaNoMke bAremeM kahA jAtA hai ki ve bundelakhaNDameM bundele mahArAjA jujhAra siMhake kAlameM Aye, isaliye ve jujhautiyA kahalAye / jujhautiyA nAma vAstava meM jujhauti (jaijAkabhukti) se par3A, jo bundelakhaNDa kSetrakA purAnA nAma hai| 4. kachavAhA rAjapUta vartamAnameM apane ko kuzavAhA likhate haiM aura rAmake putra kuzase utpatti batAte hai / para sabase purAne zilAlekhoMmeM inheM kacchapaghaTa yA kacchapaghAta kahA gayA hai / 5. kAnyakubja (kanaujiyA) va sarayUpArI brAhmaNa apaneko kisI kAnyajI va kubjajIkA vaMzaja kahate haiM / 2deg vAstavameM kAnyakubja brAhmaNoMkA nAma kannaujake pAsa vAsa karanese huA hai| 6. khaNDelavAla zabdakI utpatti khaNDu RSise yA rAjA girakhaNDelase batAI jAtI hai21,22,27 / para yaha vAstava meM khaNDelA sthAnake kAraNa hai / 7. mahesarI (mAhezvarI) zabdakI utpatti mahezvara arthAt zivajIse kahI jAtI hai / para saMbhavataH yaha nAma bharatapurake pAra mahezana sthAnake kAraNa hai / agravAla jAtikI utpattike bAremeM aneka pustakoMmeM UhApoha milatA hai| inake agravAla kahalAnekA kAraNa samAjameM agraNI honA, agarukI lakar3IkA vyApAra karanA, AgarA zahara Adi kahe jAte haiN| para inheM zilAlekhoMmeM agrotakAnvayakA kahe jAne Adike kAraNa yaha nizcita hai ki ye vartamAna agrohA (prAcIna agodaka) sthAnase nikale haiN| kaI bAra bhramakA kAraNa mUlapuruSakI kalpanA hai| yaha itanI vyApaka hai ki kucha lekhakoMne ise jAti zabdakI paribhASAmeM sthAna diyA hai / para kisI bhI jAtimeM mUlapuruSa honA saMbhava pratIta nahIM hotaa| 1. eka hI vyaktike putroMse eka svataMtra jAti kabhI nahIM bana sakatI kyoMki eka hI vyaktike vaMzajoMmeM vivAha sambandha niSiddha haiM / 22 / 2. kisI dasa-bIsa parivAroMse bhI koI svatantra jAti nahIM bana sktii| kyoMki jisa samAjameM ina parivAroMkA vivAha sambandha pUrvakAlameM hotA hogA unase acAnaka sambandha tor3anA muzkila hai| kisI samAjase dasa-bIsa parivAra tabhI alaga ho sakate hai jaba kisI kAraNase ina parivAroMkI jAticyuta kara diyA gayA ho| yahA~ para agravAla jAtikA udAharaNa upayogI hai| aksara agravAloMko mahArAjA agrasenake putroMse utpanna kahA jAtA hai / jaisA ki badalUrAma guptA / 22 kA mata hai, yaha spaSTa hI tarka saMgata nahIM hai / agravAla zabdakI utpatti agrohAke kAraNa hai, yaha to nizcita hai / yaha ho sakatA hai ki kisI agrasenake kAraNa agrotaka nAma haA ho / para agara yaha sahI hai to agrasena va agravAla jAtikA koI sIdhA sambandha saMbhava pratIta nahIM hotaa| kyoMki agodaka nAma I0 pUrva pahalI-dUsarI zatAbdIke avazeSoMmeM pAyA gayA hai jabaki agravAla yA kisI anya vaizya jAtikA 8 vIM zatAbdIke pUrva astitva honekA koI pramANa nahIM miltaa| kisI jAtikI utpatti ke bAremeM anusaMdhAnameM nimnalikhita niyama upayogI hoNge| 1. kucha apavAdoMko chor3akara lagabhaga sabhI vaizya jAtiyoMke nAma kisI vizeSa sthAnake kAraNa par3e hai| agara koI spaSTa kAraNa na ho, to sabase pahale isa sthAnako pahacAnanekA prayAsa kiyA jAnA cAhiye / 2. kaI bAra isa mUlasthAnakI pahicAna kisI prakhyAta sthAnase kI jAtI hai, para aitihAsika dRSTi va galata pramANita hotA hai / isa pahicAnameM isa tathyoMse puSTi kI jAnI caahiye| (ka) usa jAtikA usa sthAnake Asa-pAsa vAsa / (kha) bahatase parivAroMkA usa sthAnake Asa-pAsase aanaa|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ga) jAti meM usa sthAnake Asa-pAsa kI bolIkA calana honA / (gha) usa sthAnake Asa-pAsa se nikalI anya samAna jAtiyoMmeM paMktibhoja yA vivAha (dvividhi yA anuloma ) kI paramparA / (Ga) prAcIna zilAlekhoM yA prAcAnI graMthoMse jAtikA nivAsa usa sthAnake Asa-pAsase pramANita honA / (ca) agara usa jAti meM sthAna sUcaka gotra haiM, to ye gotra-sthAna Asa-pAsa honA cAhiye / 2/ vyaktitva tathA kRtitva 109 ina niyamoMke upayogase galana niSkarSase bacA jA sakatA hai| mAhezvarI jAtike mahezvara ( indaurake pAsa 3) agravAloMkI AgarAse utpattikI dhAraNA inase galata pramANita hotI hai / jaisavAloMkI jaisalamerase utpatti 24 bhI galata hai kyoMki isa jAtikA astitva jaisalamerakI sthApanA ke pUrva bhI zilAlekhoMse pramANita hotA hai / Upara dUsare niyamameM jo pA~ca parIkSaNa diye haiM, usameMse kisI ekake sahI hone yA na honese koI saMbhAvita mUlasthAna sahI yA galata siddha nahIM hotaa| para yadi sabhI pA~ca parIkSaNa sahI hai, taba saMbhAvita mUlasthAna karIba-karIba nizcita hai| kisI jAtiko utpatti kaba huI, isakA nirdhAraNa karanA adhika kaThina hai / agara kisI jAti kI utpatti kisI aitihAsika ghaTanA ke kAraNa huI, taba kevala usa aitihAsika ghaTanAke samayakI gaNanA karanA kAfI hai| udAharaNa ke liye camAroM meM satanAmI jAtiko utpatti ghAsIdAsake upadezase huI / " san 1825 ke Asa-pAsa osavAla jAtiko utpatti ratnaprabhasUri ke upadeza huI / ratnaprabhasUrikA samayakA nirdhAraNa nahIM ho pAyA hai, para 5vIM se 10vIM zatAbdIke bIca mAnA jAtA hai| adhikatara jAtiyoM kI utpatti kisI eka vizeSa samaya nahIM huI hogii| jo eka hI hI sthAnapara aneka pIr3hiyoMse rahate hoMge, unameM hI sajAti honekI adhikatara jAtiyoMkI racanA ( evolution) meM kAfI samaya lagA hogaa| karIba 7 pIr3hiyoM takakA pArivArika itihAsa yAda kisI nAma se prasiddha hone meM kamase kama 7 X 20 kalpanA ucita hai to kisI jAtikA astitva usake avazya rahA hogA / tarahake vyavasAya, saMskArake loga eka bhAvanA huI hogI / 42 isa prakriyAse agara yaha mAnA jAye ki sAmAnyataH rakhA jAtA hai, to kisI bhI jAtimeM ekatva Ane va usake 140 varSoMkA antara mAnA jA sakatA hai| agara yaha sabase purAne ullekhase kamase kama Der3ha sau varSa pahale 37 gotroMke sambandha meM eka mahattvapUrNa prazna pUchA jA sakatA hai| jAtikI utpatti pahale huI yA gotroMkI ? gotroMke binA jAtikA astitva asaMbhava hai / kucha gotra jAtike pahale yA jAtike sAtha hI utpanna huye hoMge / kaI bAra eka hI gA~va meM rahane vAloMko eka hI pUrvajase utpanna mAnA jAtA hai, 30 aura usa gA~vake nAmase hI eka gotra bana jAtA hai| gotra vyavasAyake kAraNa bhI banate haiM kyoMki aksara loga apanA paitRka vyavasAya hI sIkhate the / briTiza rAjyake pahale golApUrva jAtiko utpatti ke bAremeM eka hI grantha meM ullekha milatA hai / 25 malaharA (jilA chatarapura) ke pAsa khaTaurA grAma meM navalasAha caMderiyAne I0 1769 meM vardhamAna purANa kI racanA kI thii| isake antima adhikAra meM kavine apane Atmaparicayake silasile meM golApUrva jAtike bAremeM kAfI mahattvapUrNa jAnakArI dI hai| isake anusAra kisI goyalagar3ha ke nivAsI bhagavAn AdinAtha ke upadezase zrAvaka huye va golApUrva kahalAye kavine ikSvAku vaMzakA ullekha kiyA hai, yaha spaSTa nahIM hai ki yaha zabda Adi jineza ke liye prayukta hai yA goyalagar3ha ke vAsiyoMke liye / 1 yahA~ para kavikI aitihAsika jAnakArIkI parIkSA Avazyaka hai jaisA ki Age pramANita kiyA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha gayA hai| khaTaurA grAma usa kSetrameM sthita hai jahA~ golApUrva prAcInakAlase rahate A rahe hai / kavine 134 varSa pUrva bundele jujhAra siMha (1627-1635) ke rAjyakAlameM (I0 1634) meM apane pUrvajoM dvArA gajaratha calAye jAnekA ullekha kiyA hai, aura tabase apanI vaMzAvalI dI hai| kavine inake bhI bahuta pahale (caturtha kAla caMderImeM apane pUrvaja golhana zAhakA ullekha kiyA hai / yaha sahI mAlama hotA hai kyoMki caMderiyA nAma caMderIme rahane ke kAraNa hI par3A hogA, aura bArahavIM zatAbdIke zilAlekhoMmeM galhaNa, ralhaNa, khelhaNa, kalhaNa Adi nAma pAye gaye haiN| kavine bundelakhaNDa kI gahoI jAtiko gRhapati kahA hai aura unameM 'jaina lagAra' kA ullekha kiyA hai| prAcIna zilAlekhoMse yaha bAta pramANita hotI hai| bIsavIM zatAbdIke ArambhameM gahoI jAtimeM koI bhI jaina nahIM the, vaha apane prAcIna nAmakI jAnakArI saMbhavataH gahoI jAtimeM bhI nahIM thI / 2.16 __ spaSTataH golApUrva jAtikI sthApanA bhagavAn AdinAthake samayameM asaMbhava hai| para kisI goyalagar3hase utpatti saMbhava hai| yati zrIpAlacandrane caurAsI jaina jAtiyoMkI utpattike sthAna diye hai| isameM kaI sahI hai, para kucha kalpita mAlUma hote haiN| inameM gaulavAla jAtike liye gaulAgar3ha sthAna diyA hai parantu goyalagar3hakI pahicAna nahIM ho sakI hai| kisI-kisIne gvAliyara mAnA hai| parantu gvAliyarake AsapAsa na to golApUrvoke koI zilAlekha pAye gaye haiM, na vahA~ golApUrvokI AbAdI rahane kA pramANa milatA hai / paramAnanda zAstrIne ise caMderI ke pAsa golAkoTa (jilA gunA) mAnA hai| para isa sthAnake AsapAsa bhI na to golApUrvoke zilAlekha milate haiM, aura na hI golApUrvokI vizeSa janasaMkhyA rahI hai| nAthUrAma premI" kA anumAna thA ki isa jAtikA uddhava sUratake AsapAsa kahIMse huA hai, para yaha nizcita hI galata hai| golApUrva zabdakI kucha anya utpattiyAM batAyI jAtI haiM, para ve spaSTataH kalpanAyeM haiM / golA (yA gollA) zabda kisI sthAnakA sUcaka hai, isa sthAnakI pahicAna eka mahattvapUrNa prazna rahA hai / yahA~para ye bAteM vicAraNIya haiN| (1) jainoMmeM hI eka golAlAre jAti hai, ise zilAlekhoMmeM golArADe kahA gayA hai / jisa prakAra mahArASTra ke nivAsI marAThe, saurASTrake nivAsI soraThe (soraThiyA) kArASTrake nivAsI karhADe, usI taraha golArASTra (arthAt golA deza) ke nivAsI golArADe kahalAye / isI prakArake ahArake lekhoMmeM gargarATa jAtikA ullekha hai / 27 ye hI gaMgarADa hoMge jinakI utpatti gaMgarADa sthAnase batAI gaI hai| vartamAnameM gaMgeravAla kahalAte hai, inheM hI navalasAhane gAgar3a kahA hai| gaMgarADa sthAna saMbhavataH vartamAna gaMgAdhara (jilA jhAlavAr3a) hai|8|| (2) golasiMghAre (gola zRMgAra) bhI golA sthAnase nikale hoMge / (3) AgarA jileke AsapAsa eka golApUrva brAhmaNa jAti nivAsa karatI hai|5,22 isake alAvA dajiyoM va kalAroM meM bhI golApUrva nAmake vibhAga hai / 16 eka hI sthAnase nikalI aneka jAtiyA~ aksara eka hI nAmase kahalAtI haiM / ye udAharaNa dRSTavya haiM / 16,25 (ka) kanaujiyA (kAnyakubja, kannaujake) : brAhmaNa, ahIra, bahanA, bhar3abhUjA, bhATa, dahAyata, darjI, dhobI, halavAI, luhAra, mAlI, nAI, paTavA, sunAra va telii| (kha) jaisavAla [jaisa (jilA rAyabarelI) ke] : baniyA, baraI, (panavAr3I) kuramI, kalAra, camAra va khaTIka / (ga) zrIvAstava (zrAvastIke) : kAyastha, bhaDabhUjA, darjI, telI / (gha) khaMDelavAla (khaMDelAke) : brAhmaNa, baniyA /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 111 (Ga) pallIvAla (pAlIke) : brAhmaNa, bniyaa| (ca) zrImAla, zrImAlI (zrImAla yA bhInamAlake) : brAhmaNa, baniyA / (cha) baghela (baghelakhaNDake) : bhilAla, goMDa, dhobI, mAlI, paMvAra / (4) eka jaina dhAtu pratimAkI sthApakako golAvAstavya likhA gayA hai / 15 (5) AThavIM zatAbdI meM udyotanasUri racita kuvalayamAlAmeM ina deza-bhASAoMkA ullekha hai-magadha, gollA, madhyadeza, AMdhra, antarvedI, kozala, mAlava, karnATaka, sindhu, gurjara, maru, mahArASTra, tAjika, Takka aura kiir|30 dasavIM zatAbdIke rAjazekharane kAvyamImAMsAmeM, puSpadaMtane nayakumAracariumeM va bArahavIM zatAbdIke rAmacandramANacandrane nATyadarpaNameM bhI yahI deza-bhASAyeM likhI haiM / 30 (6) caMdragiri (zravaNabelgola) ke eka I0 1163 ke lekhameM golladezake gollAcAryakA ullekha hai| inake viSayameM Age vicAra kiyA gayA hai / yaha spaSTa hai ki jainoMmeM golApUrva, golAlAre, golAsaghAre va ajainoMmeM golApUrva brAhmaNa, darjI va kalAra, ye sabhI kisI golA (yA gollA) sthAnake vAsI the| isa gollA dezakI sthiti itihAsameM eka mahattvapUrva samasyA rahI hai / isa samasyA para isa lekhameM Age vicAra kiyA gayA hai / golApUrva zabdameM pUrvakA artha kyA hai| yaha pUrva dizA-sUcaka nahIM hai| bundelakhaNDako jaina jAtiyoMmeM golApUrva hI sabase pUrvake vAsI the| parantu golApUrva brAhmaNoMkA nivAsa uttara dizAmeM hai| pUrva samayakA sUcaka hai / pUrvakAlase gollA dezameM rahaneke kAraNa hI ye gollApUrva kahalAye / isI prakArase ayodhyApUrva jAti, jisakA vardhamAnapurANa va vijAtIya-vivAha-mImAMsA3 meM ullekha hai, kA nAma par3A hogA (yaha aba ayodhyAvAsI kahalAtI hai)| gollAdezakI sthiti zrAvastIse udabhata aneka jAtiyoMkA astitva honepara bhI, zrAvastI kahA~ hai, isakA smaraNa nahIM rahA thA / zrAvastI (vartamAna saheTha-maheTha) kI pahicAna briTiza rAjyakAlameM utkhanana honeke bAda huI / isI prakArase gollAdezakI sthiti kahA~ thI, isakI smati nahIM rahI hai, yadyapi vahA~se kaI jAtiyA~ nikalI haiN| bhAratameM golA (yA milate-julate) nAmake aneka sthAna hai / 2 gvAliyara va golA koTakA ullekha pIche kiyA gayA hai| uttara pradezameM golA nAmake do grAma gorakhapara va khIrI jilemeM haiM / golAgokarNanAtha eka prasiddha hindU tIrtha hai| uttara pradeza meM ho zAhajahAnapura jile meM golArAyapura nAmakA eka prAcIna grAma hai jahA~ bauddhakAlIna avazeSa pAye gaye the| dakSiNameM kRSNA jile meM goli va belagrAma jile meM golihalli nAmake sthAna haiM, para inameMse koI bhI upayukta mAlUma nahIM hotaa| kuvalayamAlA Adi granthoMmeM gollA dezakI vizeSa deza-bhASAkA ullekha honese mAlama hotA hai ki yaha kAfI bar3A kSetra rahA hogaa| kAlAntarameM isa pradezakA koI anya nAma par3a gayA hogA, va gollA dezakI smRti samApta ho gaI hogii| agara golApUrva, golAlAre va golasiMghAre jAtiyoM ke prAcIna kAlIna nivAsa sthAnakA patA cala sake, to gollAdezako sthiti para prakAza par3a sakatA hai / yahA~para uparokta 5 niyamoMkA prayoga kiyA jaayegaa| 1. jAtiyoMkA vartamAna nivAsa : vartamAna meM golAparva va golAlAre jAtiyAM bikharakara aneka sthAnoma basa gaI haiN| phira bhI golAlAre jAti adhikatara jhA~sI (uttara pradeza) va bhiDa (madhya pradeza) ke AsapAsa basatI hai14 va golApUrva madhyapradezake bundelakhaNDa bhAgameM (TIkamagar3ha, chatarapura, pannA, sAgara, damoha) meM basata 2-15
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha haiN|15 san 1915 kI digambara jaina DAyarekTarIse mAlUma hotA hai ki usa samayameM golAlAroMkI sabase adhika janasaMkhyA lalitapura jilA jhA~sI (400) va bhiNDa (270) meM basatI hai| yaha saMbhava hai ki ye lalitapurameM acchA vyavasAya honeke kAraNa anyatrase Akara base hoM (kahAvata hai-lalitapura kabahu~ nA choDiye, jaba taka mile udhaar)| inakA udgama kabhI-kabhI bhiDake AsapAsase mAnA jAtA hai, jo sahI pratIta hotA hai| san 1940 kI golApUrva DAyareTarIke anusAra golApUrvokI sabase adhika janasaMkhyA purAnI orachA riyAsatameM (1,678) arthAt TIkamagar3ha jilemeM va sAgara jilekI baMDA tahasIlameM (1,732) meM thI / ye donoM lage hue haiM / jaina tIrtha AhAra va kaI anya jaina tIrtha, isI kSetrameM haiN| digambara jaina DAyarekTarI ke anusAra golasiMghAre sabase adhika iTAvA uttara pradeza (298) meM base haiN|14 2. golApUrva bundelakhaMDake AMtarika bhAga (ahArake AsapAsa) se hI anyatra jAkara base haiM, aisA pratIta hotA hai / 25 sAgarake phusakele siMghaI lagabhaga 125 varSa pahale madanapura (ji0 jhA~sI) se Aye the / pATana (ji. sAgara) ke rAMdhele siMghaI kaI pIr3hiyoM pahale ahArase Akara base haiN| haTA (ji0 damoha) ke TaiMTavAra siMghaI bamanI (ji. chatarapura) se karIba 200 varSa pahale Aye the| rIThI (ji0 jabalapura) ke par3ele 125 varSa pahale paThA (ji0 TIkamagar3ha) ke vAsI the| kaTanIke paTavArI koThiyA karIba 90 varSa pahale gorakhapurAse Aye the| ina parivAroMke sadasya aba aneka anya sthAnoMmeM jAkara basa gaye hai| san 1902 ke damoha gajeTiyarake anusAra damohake golApUrva TIkamagaDha-TeharIke AsapAsase Aye haiN| 3. sabhI golApUrvomeM bundelakhaMDI bolanekA hI calana hai / jo bundelakhaNDake bAhara kaI pIr3hiyoMse haiM, ve khar3I bolI bolane lage haiN| 4. bundelakhaNDakI sabhI jaina jAtiyoMmeM paraspara paMktibhojakA vyavahAra rahA hai / paravAra-mUra-gotrAvalI va vardhamAna purANameM sAr3he bAraha samakakSa jaina jAtiyA~ kahIM haiM jinameM paravAra, golApUrva, golAlAre va golasiMghAre zAmila hai| golApUrvo va paravAroM meM kabhI-kabhI vivAha sambandha bhI huA karatA thA / 6 ekabAra eka prastAva rakhA gayA thA ki pacavise golApUrvoke golAlAre jAtimeM milA liyA jAye (para mAnya nahIM huA thA) | bundelakhaNDakI jaina jAtiyoMmeM kucha gotroke nAma ekase haiN| paMcaratna gotra golApUrva, golAlAre va paravAra tInoM jAtiyoMmeM hai| isa sabase yaha niSkarSa nikalatA hai ki ye jAtiyA~ eka-dusareke Asa-pAsa ho nivAsa karatI hoNgii| golApUrva jAtike prAcIna zilAlekha ahArakSetrake Asa-pAsa bar3I saMkhyAmeM pAye gaye haiN| papaurAjImeM I0 1145 ke, nAvaImeM I0 1146 kA, ahArajImeM 1146 va 1156 ke, chatarapurameM 1149 kA, lalitapurameM 1186 kA, mahobAmeM 1162 va 1186 ke lekha pAye gaye haiN| isa kSetrameM kaI aneka anya zilAlekha pAye gaye haiM, jinapara kisI jAtike nAmake ullekha nahIM haiM, inameMse kaI golApUrvoke hoNge| mahobAmeM eka kuMA khodate samaya 24 jaina pratimAyeM prApta huI thIM / inameMse uparokta eka para saM0 1219 (I0 1162), do para saM0 1243 (I01186) para golApUrvAnvayake ullekha haiN| cAra anya para saM0 822, saM0831, saM0 1144 (601087) va saM0 1209 (I0 1152) ke lekha hai, para kisI jAtikA ullekha nahIM hai| saM0 831 va saM0822 ke lekhoMkA saMvat vikrama saM0 (I0 765 va 774) yA zaka saM0 (I0 900 va 909) ho sakatA hai| para yaha bhI ho sakatA hai ki ye kalacuri saM0 hoM (I. 1071 va 1080) / isa samayake AsapAsa kalacuri-cedike karNadevane caMdeloMke rAjyapara kucha varSoM ke liye adhikAra kara liyA thaa| kucha hI varSoM bAda caMdela kIrtivarmAne punaH adhikAra kara liyA thaa|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 113 ___ yahA~para bahorIbaMdake lekhakA ullekha Avazyaka hai| yaha jaijAkabhukti (caMdeloMke rAjya) ke bAhara DAhala kalacuri-cedi rAjya) meM thaa| yahA~ zAMtinAthakI pratimApara eka lambA,prasiddha lekha hai, para usa para saMvat spaSTa nahIM par3hA gayA hai / kisI-kisIne ise vi0 saM0 1010 (I0 954) par3hA hai31 / isameM gayAkarNadeva sAmanta golhaNadevake samayameM golApUrvAmnAyake, mAdhavanandike anuyAyI sAdhu mahAbhojadvArA zAMtinAthake maMdirake nirmANakA ullekha hai / yahA~ "golApUrvAmnAye" zabda mahAbhojake liye prayukta lagatA hai| vaise jaise upakezagaccha va osavAla jAti donoM osiyAse udabhata haiM, ho sakatA hai golApUrvAmnAya koI gaccha yA gaNa rahA ho| kalacuri rAjA gayAkarNa vahI haiM jinakA vivAha guhila vijayasiMhakI putrI alhaNadevIke sAtha huA thaa| caMdela madanavarmAne kisI cedi rAjAko harAyA thA, ise gayAkarNa hI mAnA gayA hai" / gayAkarNakA samaya I0 1123 se 1153 mAnA gayA hai / yaha spaSTa hai ki yaha lekha vi0 saM0 1010 kA nahIM ho sktaa| yaha spaSTa hai ki bArahavIM zatAbdIke madhyameM golApUrva jAti kAfI durata ka phailakara basa cukI thii| ahArake I0 1231 ke lekhameM "prakhyAtavaMze golApUrvAnvaye" likhA gayA hai| isase yaha mAnA jA sakatA hai ki golAparva jAti bArahavIM zatAbdIse kaI sau varSa pahale vidyamAna thii| golArADe jAtike lekha gyArahavIM zatAbdoke antase milate haiN| 7 bhiDake AsapAsa inake prAcIna lekha pAye gaye haiM yA nahIM, yaha jJAta nahIM ho sakA hai| golasiMghAre jAtike I0 1631 ke pUrva ullekha dekhanemeM nahIM aaye| 5. golApUrva jAtimeM kucha gotra kucha sthAnoMke nAmapara haiM / caMderiyA, papaurahA, maraiyA, bharatapuriyA, bhilasaiyA, jatahariyA, dhavaliyA, badarauhiyA, hIrApuriyA; kanakapuriyA, paToriyA, daga~yA, sirasapuriyA va gaDole grAmake nAmapara hI hue haiM / caMderiyA caMderI (ji0 gunA), papaurahA papaurA (ji0 TIkamagar3ha); hIrApuriyA hIrApura (ji. sAgara), dhamoniyA dhAmonI (ji. sAgara) va maraiyA maraurA (ji. jhA~sI) ke vAsI the| bhilasaiyA sambhavataH usI bhelasI grAmake vAsI the jahA~ navalazAha caMderiyAke pUrvaja rahate the| anya grAmoMkI pahicAnake liye zodhako AvazyakatA hai| golAlAre jAtimeM cinauriyA, jasauriyA, jaipuriyA, nAgapuriyA, pacamar3hiyA Adi gotra haiM, para sambandhita grAma pahicAnameM nahIM Aye haiM / uparokta pA~ca niyamoMpara vicArase ye niSkarSa nikalate haiM (maancitr-1)| golApUrva jAtikA mUlasthAna papaurAse dhAmonI (karIba cAlIsa mIla) va AsapAsa nazcita hai| yaha TIkamagar3ha va chatarapurakA dakSiNI bhAga va baMDA tahasIlakA uttarI bhAga hai| isa kSetrameM hI papaurA, ahAra, droNAgiri va nainAgiri jaina tIrtha haiM / 3. golAlAre : isa jAtikA mUlasthAna bhiMDake AsapAsa pratIta hotA hai / ise nizcita karaneke liye zodhakI AvazyakatA hai| 3 golasiMghAre: ye bhI bhiDake AsapAsase utpanna lagate haiN| inake prAcIna lekha na milanese lagatA hai ki sambhavataH ye golAlAre jAtikI hI zAkhA hai| ___ golApUrva brAhmaNoMke bAremeM vizeSa jAnakArI nahIM mila sakI hai / ye bhiMDake uttarameM AgarA va iTAvA jile meM adhikatara rahate haiN| san 1940 meM ye apanI janasaMkhyA 3-4 lAkha batAte the|15 paranta janasaMkhyAke anumAna aksara galata hote haiN| yathA agravAloMkI janasaMkhyA eka karor3a batAI gayI hai jo spaSTataH asambhava hai / 22 phira bhI golApUrva-brAhmaNoMkI vartamAna janasaMkhyA kama-se-kama 60-80 hajAra honA cAhiye / inakI utpattike bAremeM kucha kiMvadantiyA~ haiM, para ve kAlpanika hI mAlUma hotI hai| inheM sannADhya brAhmaNoMse udbhUta .
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114: sarasvatI varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha mAnacitra : 1 golApUrva, golAlAre, golasiMghAre va paravAra jAtiyoM ke prAcIna nivAsa-kSetra go parAramaNa golAre gohAmicAre rojaro kisagaTa) on damAnI paravAra ribda ha la
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva 115 mAnA jAtA hai, jo sahI pratIta hotA hai / inakA golApUrva jainoMke sAtha kyA sambandha hai isapara Age vicAra kiyA gayA hai / golApUrva dajiyoM va kalAroMke bAremeM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai / golApUrva DAyarekTarImeM golApUrva kSatriyoMkA ullekha hai, para aimA lagatA hai inakA astitva nahIM hai / golApUrva brAhmaNa kRSaka hai, unake hI kisI samudAyako bhramase kSatriya mAna liyA gayA hogaa| gollA dezakI sthitikA nizcita pramANa zravaNabelgolAke do lekhoMse hotA hai| ye lekha atyanta mahattvapUrNa haiM va inase na kevala gollA dezakI sthiti, balki bundelakhaNDake itihAsapara mahattvapUrNa prakAza par3atA hai| candragiripara sthita I0 1163 ke eka lekhameM golladezake gollAcAryakA ullekha hai| I0 1115 ke eka anya lekhameM 'caMdila" kulake, golladezake bhUpAlakA ullekha hai| "caMdila" nissaMdeha caMdela kulake liye hai| golladeza vahI deza hai jahA~ caMdeloMkA rAjya thaa| candeloMkA rAjya aksara jaijAkabhukti kahalAtA hai| alavirUnone lagabhaga I0 1030 ise jajahati kahA hai|31 yaha nAma candela jayazakti (lagabhaga I0 855) ke kAraNa par3A thA jise jaijjAka bhI kahate the|32 isI kSetrakA dUsarA va prAcInatara nAma gollAdeza thaa| I0 1531 meM orachApara bundeloMkA rAjya ho jAneke kAraNa yaha kAlAntarameM bundelakhaNDa khlaayaa| gollAcArya kauna the? I0 1117 meM, yA usake pUrva candela jayavarmA gaddIpara baiThe the| jayavarmAne thor3e hI samaya bAda gaddI chor3a dI va usake cAcA pRthvIvarmAkA rAjya haa| pathvIvarmAke putra madanavarmAke rAjyakAlake I0 1129 se 1163 taka lekha milate haiN| madanavarmAke bAda usakA pautra paramAddhi (paramAla) kA rAjya huA jisake I0 1165 se 1201 takake lekha milate haiN| ho sakatA hai jayavarmAne dIkSA lI ho aura unheM hI gollAcArya kahA gayA ho / parantu sabase adhika sambhAvanA madanavarmA kI hai / isa sambhAvanApara Age vicAra kiyA gayA hai| candeloMke rAjyakA vistAra kabhI kama, kabhI adhika rahA hai / khajurAhoMke I0 955 ke lekhameM dhaMgakA rAjya uttarameM yamunAse lekara dakSiNameM cediko sImAtaka, pUrva meM kAlaMjarase pazcimo gopAdri (gvAliyara) va bhelasA (vidizA) taka likhA gayA hai|' madanavarmAke lekhoMke vistArase patA calatA hai ki usakA rAjya khajurAho, mahobA va kAlaMjara ke alAvA bhelasA mau (ji0 jhA~sI) taka rahA thaa| candeloMke rAjyakA asthAI vistAra uttara-pazcimameM kAnyakubja va ahicchatra taka rahA thaa| yaha pratIta hotA hai ki candeloMkA rAjya gvAliyara, bhiDake AsapAsa kabhI rahA thA, para sthAyIrUpase nhiiN| bundelakhaNDa vaha kSetra kahalAtA hai jahA~ bundeloMkA rAjya rahA thA / madhya pradeza meM isake datiyA, TIkamagar3ha, chatarapura va pannA jile hai| sAgara va damoha jiloMke uttarI bhAga bhI bundelakhaNDameM hai| uttara pradezameM jhA~sI, hamIrapura va bA~dA jile bundelakhaNDameM mAne jAte hai / gvAliyarake pAsa datiyA jilemeM bhI bundeloMkA rAjya rahA hai / bhiMDa, iTAvA va AgarA jilekI bhASA bundelI nahIM braja mAnI jAtI hai / agara gollAdezameM eka hI dezabhASA thI to vahA~ vartamAna meM do boliyA~ kaise ho sakatI haiM ? vAstava meM bundelI va AgarAbhiDakI bolI lagabhaga eka hI haiN| inheM "pazcimI hindI" kahA gayA hai| yaha bAta gvAliyarake liye bhI lAgU hotI hai| aisA pratIta hotA hai ki gollAdezakA vistAra uttara dakSiNameM bhiDase sAgara jileke uttarI bhAgataka thaa| yahA~ para yaha ullekhanIya hai ki bundelakhaNDake brAhmaNa golAparva nahIM kahalAte / isakA kAraNa spaSTa hai / bundelakhaNDameM kAnyakubjase brAhmaNa Akara basate rahe haiM / candeloMke rAjyameM yaha bhAga jaijAkabhakti kahalAnese,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 sarasvatI varadputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha yahA~ke brAhmaNa jimItiyA kahalAne lge| jo kAnyakubja brAhmaNa pichale sau-do sau sAlase Akara base haiM, ve apaneko kAnyakubja ho kahate haiM va jijhautivAse apaneko UMcA mAnate haiN| gollAdezakA jo bhAga jaijAkabhukti nahIM kahalAyA vahA~ ke brAhmaNa golApUrva kahalAte rahe / kuvalayamAlA Adi granthoMse patA calatA hai ki Tabase 12vIM zatAbdI ke AsapAsa bhArata ke adhikAMza bhAgameM karIba 18 pramukha deza bhASAyeM bolI jAtI thiiN| inameM se sabhIkI pahicAna kI jA sktii| vartamAna bhAratIya boliyoM va bhASAoMse inakA kAfI mela lagatA hai yahA~vara Historical Atlas & South Asia meM ke mAnacitroMkA prayoga kiyA gayA hai / AMdhra : vartamAna telugU bhASAkA kSetra arthAt AMdhra pradeza / karNATaka vartamAna kannaDa bhASI praveza, kucha uttarI bhAgako chor3akara samasta karNATaka pradeza | siMdhu siMdhI bhASI / mulatAnako chor3akara va kacchako milAkara pAkistAnakA siMdha pradeza | gujara gujarAtI kSetra gujarAtakA adhikatara bhAga va rAjasthAnakA ghor3AsA bhAga / mahArASTra marAThI bhASI goA, karNATakakA kucha uttarI bhAga vidarbhakA kAfI bhAga goMDa Adi jAtiyoMse basA thA, va mahArASTrakA bhAga nahIM mAnA jAtA thA / tAjika : vartamAna soviyata saMgha va cInameM tAjika bhASI pradeza / prAcInakAla meM yahA~ke yArakanda va khotAna Adi meM paMjAba Adise vyApArika sambandha the va bhAratIya saMskRtikA kAfI prabhAva thA / Takka paMjAbI bhASI pAkistAnI va bhAratIya paMjAba sambhavataH hariyANAkA kucha bhAga mulatAnako bhI isI kSetra meM mAnA jAnA cAhiye / maha : rAjasthAnI ( mAravAr3I) praveza / vartamAna meM mAravAr3I va mAlavIko sambandhita mAnA jAtA hai / rAjasthAnameM arAvalIke dakSiNakI bhASAko mAlavI mAnA jAnA cAhiye / braja-bhASI pradezameM isa kSetrake bAhara mAnA jAnA cAhiye / mAlava : vartamAna mAlavA va dakSiNI rAjasthAna / magadha bihArI va bhojapurI (pUrvI uttara pradeza ) bhASI pradeza / kozala: kozala nAmaka do sthAna the| eka to kAzIke AsapAsa aura eka madhya pradezake chattIsagar3ha kSetrameM jo dakSiNa kozala kahA jAtA hai| vartamAnameM donoM kSetrakI bhASAyeM pUrvI-hindI ke antargata AtI haiN| ataH kozala deza- bhASAkA kSetra pUrvI hindI (avadhI, baghelI va chattIsagar3hI ) kA kSetra hI mAnA jAnA cAhiye / isameM chattIsagar3hIkA dakSiNI bhAga nahIM mAnA jAnA cAhiye jahA~ goMDa Adi jAtiyoMkA nivAsa thA / 1 madhyadeza: isa zabdakA prayoga uttara bhAratake kAfI bhAgake liye kiyA jAtA thaa| deza-bhASAoMke saMdarbha meM, yaha spaSTa hI yaha vartamAna pazcimI hindI (hindustAnI, braja va bundelakhaNDI) kSetrakA uttarI bhAga hai jahA~ khar3I bolI bolI jAtI hai / antarveda yaha gaMgA-yamunAke bIcakA doAva hai| dojAbeke adhikatara bhAgako deza- bhASAkI hI yaha saMjJA hogI / gollA : uparokta kSetroMko nikAla denese eka hI bhAga bacatA hai-yamunA va narmadAke bIcakA pazcimI hindIkA bhAga, jisameM braja va bundelI bolI jAtI hai| isake adhikatara bhAgakI rAjanaitika gollAdeza se pahicAna kArakI hI jA cukI hai| mAnacitra - 2 meM ye sabhI kSetra dikhAye gaye haiN| dakSiNI madhyapradeza, vidarbha va ur3IsA ke kAfI bar3e bhUkhaNDa meM Aja bhI bar3I saMkhyA meM goMDa Adi AdivAsI basate haiN| prAcInakAla meM isa kSetrameM na to mahattva
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 vyaktitva tathA kRtitva : 117 mAnacitra : 2 MINNI HTTA LAM ba kuvalayamAlA kahA (8vIM zatAbdI) meM varNita deza- bhASAyeM
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pUrNa sthAna the na hI adhika AvAgamana thaa| sambhavataH isI kAraNa se isa kSetrako uparokta dezabhASAoMmeM zAmila nahIM kiyA gyaa| baMgAla, utkala, tamilanADu va kerala durastha honeke kAraNa uparokta sUcImeM nahIM joDe gaye / yahA~para eka bhrAMtikA nirAkaraNa Avazyaka hai| mahAbhAratameM va bauddha granthoMke solaha mahAjanapadoMkI sUcImeM cedikA ullekha hai / ise lekhakoMne bundelakhaNDa mAnA hai|33736 parantu yaha sahI pratIta nahIM hotA / cedi jAtikA prAcIna sthAna kuru (dillIke AsapAsa) va vatsa (kauzAmbI ke AsapAsa) ke bIca, yamunAke kinArepara thA, va isakI rAjadhAnI zuktimati (yA sotthivatI) thI jo vartamAna bA~dA jilemeM hai| inakI hI eka zAkhA kaliMgameM jA basI, jisameM mahAmeghavAhanakA pratApI vaMzaja khAravela (I0 pU0 prathama zatAbdI) huaa| I0 580 se 1210 ke bIca kalacuriyA vaMzakA rAjya (jabalapura, satanA Adi jile) cedi kahalAyA / bA~dA jilekI bhASA bundelI nahIM hai, balki pUrvI hindI hai / kalacuriyoMke rAjya kSetra kI vartamAna bhASA baghelI va chattIsagar3hI hai / vartamAna bundelakhaNDakA thoDAsA hI bhAga prAcIna cedi janapadameM thaa| kalacuriyoMkA bundelakhaNDapara rAjya bahuta hI thor3e samayake liye thA / spaSTa hai, bundelakhaNDakA adhikAMza bhAga cedi kabhI nahIM khlaayaa| sambhavataH kena nadI cedikI pUrvI sImA mAnI jAnI caahiye| gollAdezakA itihAsa gollAdezake ullekha bahuta kama milate haiN| isakA pramukha kAraNa navamI-dasavIM zatAbdImeM isakA nAma badalakara jaijAkabhukti ho jAnA rahA thaa| gollAdeza nAma kaise huA va kaba huA, ye mahattvapUrNa prazna haiN| bhAratameM kaI pradezoMkA nAma zAsaka jAtiyoMke kAraNa par3A hai| gujarAta (va paMjAbameM gujarAta nAmaka vibhAga) gUjara yA gurjara jAtike kAraNa haA hai| mAlavA mAlava-jAtike kAraNa, AMdhra AMdhra-jAtike kAraNa kaThiyAvAr3a kAThI jAtike kAraNa va saurASTra saurASTra-jAtike kAraNa kahalAye / ruhelakhaMDa, buMdelakhaMDa, baghelakhaMDa, goMDavAnA, rAjapUtAnA Adi nAma bhI jAtiyoMke kAraNa hue| yaha pratIta hotA hai ki gollA deza bhI kisI prAcIna gollA jAti ke kAraNa khlaayaa| ina sabhI sthAnoMmeM prAcIna kAla meM rAjya karane vAlI jAtiyoMke alAvA bahuta sI anya jAtiyA~ rahatI haiM jinakA prAcIna rAjyakarane vAlI jAtiyoMse koI saMbaMdha nahIM hai / udAharaNake liye gujarAtako adhikatara jAtiyoMkA gUjaroMse koI saMbaMdha nahIM haiM, phira bhI ve gujarAtI yA gurjara kahalAtI hai| isI prakArase prAcIna gollA jAtikA bandelakhaMDako jaina jAMtiyoMkA koI saMbaMdha nahIM hai| gollA saMskRtake gopa yA gopAla kA hI rUpa hai| hiMdImeM gopAlakA rUpAMtara gvAla hai / dakSiNa bhAratameM gopAlakA rUpAMtara gollA hai, vahA~ kI kaI jAtiyoMke caravAhe gollA kahalAte haiN| prAcIna kAlameM gopa jAtikA ullekha zrIkRSNake sAtha huA hai| gopa jAti va AbhIra jAti prAcIna kAlameM eka hI thI yA nahIM, yaha kahanA muzkila hai| AbhIra jAtikA ullekha pAtaMjalike mahAbhASyameM, mahAbhAratameM va prAcIna yavana (grIka) lekhakoM dvArA bhI huA hai| I0 181 ke eka lekhameM zaka mahAkSatrapa rudrasiMhake AbhIra senApati rudra bhatikA ullekha hai| AbhIra rAjA Izvarasenake kAlameM kisI zaka mahilA dvArA diye dAnakA ullekha hai| purANoMmeM 67 varSa jina 10 AbhIra rAjAoMkA ullekha hai, ve zAyada Izvarasenake hI vaMzake ho| kisI-kisoke matase isane hI kalacari saMvata calAyA thaa|33 / samudraguptake I0 350ke lekhameM AbhIra Adi jAtiyoMpara zAsanakA ullekha hai / I0 1200 ke eka lekhameM devagirike yAdava siMghaNa-tribhavanamallake senApati kholezvara dvArA AbhIra Adi jAtiyoMpara vijayakA ullekha hai / I0 chaThavIM zatAbdImeM gopa va AbhIra zabdoMkA samAna artha meM upayoga hone lgaa| vartamAnameM ahIra yA gvAla bhAratake kaI bhAgoMmeM bar3I saMkhyA meM rahate haiN| AbhIroMkA rAjapUtoMse prAcIna kAlase
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 119 saMbaMdha rahA hai / ho sakatA hai ki kucha rAjapUta kula AbhIroMse hI nikale hoN| rAjapUtoMmeM eka golA jAti hai jo rAjapUta rAjaparivAroMkI sevA karatI thii| bundelakhaMDake ahIroMmeM eka dauA ahIra hote haiN| bundele rAjapUtoMmeM isI jAtikI dAIyA~ rakhI jAtI thIM / 16 gollA deza nAma prAcIna kAla meM gvAloMke kAraNa par3A, isakA saMketa ina tathyoMse milatA hai| 1, AgarA jilemeM va AsapAsa kAphI ahIra basate haiN|' 2. I0 1931 kI janagaNanAke anusAra, TIkamagar3ha jile (orachA riyAsata) meM bhUsvAmI jAtiyoMmeM ahIra sarvAdhika haiN| 3. jhA~sI jilekA eka dakSiNI bhAga ahIravADa kahalAtA hai / 16.33 4. sAgara jile meM khuraIke AsapAsa gvAlokA rAja satrahavIM zatAbdIke aMta taka rahane ke janazruti hai| gollAdeza nAma kitanA prAcIna hai ? mahAbhAratake bhISmaparva me bahuta bar3I saMkhyAmeM janapadoMke nAma diye gaye haiM / 34 inameM doke nAma gopAlakaccha va goparASTra hai| gopAlakaccha kacchake AsapAsakA koI sthAna hogA jahA~ gopa jAtikA prabhAva rahA hogaa| goparASTra golArADakA saMskRta rUpa mAlUma hotA hai / yaha vahI sthAna honA cAhiye jahA~se golArADe (golAlAre) jAti nikalI hai| kAlAMtarameM gollA dezakI sImA dazArNa (bhelasAke AsapAsa) taka phaila gii| yahA~ gvAliyarakA ullekha Avazyaka hai| gvAliyara zabdakI utpatti kisI gvAlipa RSise batAI jAtI hai| para prAcIna lekhoMmeM ise gopAdri yA gopAcala kahA gayA hai| ye gvAla-gar3ha ke hI saMskRta rUpAMtara haiN|" yaha gvAla jAtike kAraNa hI gvAlagar3ha yA gopAdri kahalAyA hai| gvAliyarake jile meM prAcInatama lekha hUNa (zaka) toramANa va usake putra mihirakUlake hai| toramANa paMjAbameM zAkala sthAnakA rAjA thA, skaMdaguptakI mRtyuke bAda usane bhArata ke madhya-bhAgapara adhikAra kara liyaa| kuvalayamAlA-kahA (I0 779) ke anusAra toramANa harigupta nAmake jaina AcAryakA anuyAyI thaa| isake eraNa (ji. sAgara) ke pAsa I0 495 kA lekha va sikke mile haiN|| I0 532 ke AsapAsa kosmasa iMDikeplastesa nAmake grIka lekhakane araba, phArasa,bhArata Adi dezoMkI yAtrAkA vivaraNa likhA hai|" isane "gollAs" nAmake kisI zaktizAlI rAjAkA ullekha kiyA hai| grIka bhASAmeM nAmoMke bAda s lagatA hai (jaise saMskRtameM visarga lagatI hai), isa kAraNase nAma gollA honA caahiye| itihAsakAroMkA anumAna rahA hai ki yaha rAjA mihirakula hI hai jise I0 533 ke eka lekhake anusAra yazodharmAne parAsta kiyA thaa| mihirakula zabdake kula yA gulase hI gollA zabda banA thA, aisA anumAna kiyA gayA hai| parantu uparokta adhyayanase yaha adhika saMbhava lagatA hai ki mihirakUlako gollA dezakA adhipati . hone ke kAraNa gollAs kahA gayA ho| nauvIM zatAbdIke AraMbhameM gollAdezake adhikatara bhAgapara caMdeloMkA adhikAra ho gyaa| caMdeloMko utpatti spaSTa nahIM hai, pRthvIrAjarAsoke mahobAkhaMDameM inakI utpattike bAremeM eka kahAnI batAI gaI hai, para vaha kAlpanika hai| kucha itihAsakAroMkA anumAna hai ki inako utpatti goMDa jAtise huI thii| yaha anumAna inakA vivAha saMbaMdha goMDoke sAtha hote rahanese kiyA gayA hai| AraMbhameM ye gurjara-pratihAroMke adhIna the, para I0 955 ke AsapAsa svataMtra ho gye| inako rAjadhAnI mahobA va khajurAhomeM thI jahA~ inake banavAye aneka vya hiMdU maMdira vidyamAna hai, kAlaMjarake prasiddha kilepara inakA adhikAra thaa| dhaMga (lagabhaga, I0 9551002) va vidyAdhara (lagabhaga I0 1019-1037) ke samayameM inake rAjyakA kAfI vistAra huaa| gajanIke subuktagInane jaba bhAratapara AkramaNa kiyA, taba dhaMgane lAhaurake jayapAla Adi bhAratIya rAjAoMke sAtha
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 : sarasvatI-dharadputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha milakara usakA mukAbilA kiyA thaa| inake rAjyakA adhikatama vistAra uttarameM ahicchatra se mithilA taka va dakSiNameM narmadA nadI taka rahA thA, para sthAyI adhikAra bundelakhaMDake AsapAsa hI rahA thaa| yahI bhAga jaijAkabhukti khlaayaa| aneka caMdela rAjAoMke samayameM jaina mUrtiyoMkI pratiSThA huI / madanavarmAke rAjya kAlameM pratiSThita jaina mUrtiyoMkI saMkhyA Azcaryajanaka hai / ahArakA prAcIna nAma madanasAgara yA madanezasAgara thaa| yaha sthAna madanavarmAke dvArA hI basAyA gayA pratIta hotA hai| isa sthAnapara golApUrva, jaisavAla, gRhapati, paurapATa, khaNDelavAla, meDavAla, lameMca, maiDita, mAdhava, golArADa, gagarATa, vaizya , mAthura, mahezapau (mAhezvarI), deuvAla va avadhapurA ina jAtiyoM dvArA pratiSThApita jaina mUrtiyA~ pAI gaI haiM / 27 dura-dUrase Akara yahA~ jainoMne pratiSThAyeM kyoM karAI, yaha spaSTa nahIM hai| kisI bhI anya sthAnapara itanI sArI jaina jAtiyoMke lekha nahIM mile haiM / ho sakatA hai ki kisI kAraNase yaha prasiddha tIrtha bana gayA ho yA vyApArakA kendra ho gayA ho / yaha to spaSTa hai ki madanavarmA jainadharmakA saMrakSaka thaa| yaha sambhava hai ki madanavarmA hI vaha candela nareza ho jo dIkSA lekara gollAcArya kahalAyA / eka mahattvapUrNa rAjavaMzake nareza dvArA jaina dIkSA liyA jAnA asambhava nahIM hai / mAnyakheTake rASTrakuTa amoghavarSa (I0 814.878) jinakA rAjya dakSiNApathake adhikatara bhAgapara thA, ne bhI I0 860 ke AsapAsa rAjapATakA tyAga kara diyA thA va sambhavataH dIkSA le lI thii|6 madanavarmA ke samayameM hI gajarAta va rAjasthAnake zAsaka aNahilapATakake cAlukya kumArapAla (I0 1143-1172) jainadharmake pAlaka va mahAna saMrakSaka the| yadi madanavarmA hI gollAcArya the, taba jaina dIkSA dhAraNa karane vAle antima mukUTabaddha (svataMtra) rAjA madanavarmA the, na ki candragupta maurya (jaisA kabhI-kabhI mAnA jAtA hai)| jainadharmako rakSAkA zreya gujarAta-mAravAr3ameM kumArapAlako va dakSiNameM amoghavarSako diyA jAtA hai| sambhava hai, bundelakhaNDameM jainadharmakI rakSA madanavarmA dvArA haI ho / madanavarmAke putra paramAddhi (yA paramAla) ke kAlameM cAhamAna pRthvIrAjane AkramaNa kiyaa| isakA vivaraNa pRthvIrAja-rAso va Alha-khaMDameM huA hai| kAlAntarameM inakI zaktikA kSaya ho gayA / I0 1315 ke AsapAsa hae vIravAke bAda inakI haisiyata jamIMdAroM jaisI hI raha gii| gar3hamaMDala (goMDavAnA) kI rAnI durgAvatI, jisakI I0 1564 meM AsafakhA~se lar3AI huI thI, ke pitA kIratarAya isI vaMzake the / jaba candeloMkA kSaya ho rahA thA, taba kramazaH bundeloMkA udaya huaa| san 1531 meM rudrapratApane orachAkI sthApanA kI va use rAjadhAnI bnaayaa| sabhI bundele rAjaparivAra rudrapratApake hI vaMzaja haiN| inheM gAhaDavAloM va sthAnIya yoddhA jAtiyoMse udbhUta kahA jAtA hai| anya rAjapUtoMmeM sAmAnyataH vivAhake liye kula TAlA jAtA hai, para bundeloMkA vivAha bundeloMmeM hI hotA hai / bundela vaMzake rAjA nirbhIka va svAbhimAnI pravRttike rahe haiN| inameMse kaI mugaloMke mahattvapUrNa manasabadAra rahe haiM, phira bhI unakA mugaloMse vidroha va saMgharSa hI calatA rahA thaa|4deg bundele zAsakoMmeM paraspara phUTa rahane ke kAraNa bundelakhaNDameM kabhI lambe samaya taka zAnti nahIM rhii| marAThoMke samayameM bundelakhaNDa kramazaH marAThoMke antargata ho gyaa| briTiza rAjya ho jAnepara, sAgara va damoha jiloMmeM sthAyI zAsana haA va rela Adike kAraNa saMcAra vyavasthA ho gii| bandelakhaNDake Antarika bhAgoMse yahA~ jaina bar3I saMkhyA meM Akara basane lge| golApUrva jAtikA udbhava aura vikAsa Uparake vivecana se yaha spaSTa hai ki golApUrva jaina bArahavIM zatAbdImeM papaurAse dhAmonIke bIca rahate the, va kama se kama Der3ha-do sau varSoMse inakA vahIM nivAsa thaa| gollA dezake uttarI bhAgameM rahanevAlI golAlAre va golApUrva brAhmaNa jAtiyoMse inakA kyA saMbaMdha hai, isa para vicAra Avazyaka hai /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 121 yadi eka hI kSetrameM basI do jAtiyoMkA svataMtra astitva hai taba yaha mAnA jAnA cAhiye ki unameM kucha antara avazya hai| para yadi do eka jaisI jAtiyA~ alaga-alaga sthAnoMmeM basI hoM, taba yaha saMbhava hai ki ve kabhI eka hI rahI hoM / golApUrva jAti gollA dezake dakSiNa-pUrvI bhAgameM basI hai, jabaki golArADe jAti uttarI bhAga meM / ho sakatA hai ki ve eka hI jAti raho hoM va alaga-alaga sthAnoMmeM basaneke kAraNa alaga-alaga nAmoMkA prayoga karane lagI hoN| donoM jAtiyoMmeM do-eka gotra eka hI hai / para isase inakA ekatva siddha nahIM hotA / ho sakatA hai ki eka jAtike kucha loga dusarI jAtike kSetrameM jA base hoM va unakI dharmarakSAke liye dusarI jAti vAloMne unheM apane meM milA liyA ho| isa prakArakA khaMDelavAla jainoMke bAremeM sunanemeM AtA hai / bIjAvargI jAtimeM jainoMkI saMkhyA kama honese unheM khaMDelavAloMne apane meM milA liyA / golApUrva, golAlAre va golasiMghAre tInoM jAtiyoMkA ikSvAku vaMzase utpanna kahA gayA hai, golAparvoko I0 1850 ke droNAgirake lekhameM, golAlAroMko I0 1454 ke nAgakumAracaritameM, va golasiMghAroMko I0 1640 ke gvAliyarake eka yaMtra lekha meM" / parantu ina lekhoMke prAcIna na honese inheM adhika mahatva nahIM diyA jA sakatA / golApUrva va golAlAre jAtikA 11vI 12vIM zatAbdIse alaga-alaga astitva rahA hai| ye donoM jAtiyA~ kabhI eka thIM, aisA prAmANita nahIM kiyA jA sakatA, para asambhava bhI pratIta nahIM hotA / navalasAha caMderiyAne jisa goyalagar3akA ullekha kiyA hai vaha gvAliyara hI pratIta hotA hai / ho sakatA hai ki gollApUrva jAti gyArahavIM zatAbdI ke kaI sau varSa pahale gvAliyarake Asa pAsa rahatI ho va golAlAre jAtise isakA koI sambandha rahA ho / golasiMghAre jAti laghusaMkhyaka hai ( san 1914 meM sirpha 629) va inakA nivAsa bhiMDake pAsameM hI rahA hai / isa kAraNase golasiMghAre golAlAroMkI hI zAkhA hoM, yaha sambhava hai| kucha lekhakoMne yaha saMbhAvanA vyakta kI hai ki golApUrva jena va golApUrva brAhmaNoMmeM kucha sambandha rahA ho15, 16 / para yaha saMbhava nahIM lagatA / eka hI nAmakI kaI brAhmaNa va baniyA~ jAtiyA~ haiM jo pUrNataH svataMtra haiN| golApUrva jainoMmeM ikSvAku jAtise utpanna honekI paraMparAke kAraNa ne brAhmaNoMse udbhata nahIM lagate / golApUrva brAhmaNa kRSise jIvikopArjana karate hai, isa kAraNase inheM anya brAhmaNoMse nIcA mAnA jAtA hai| kucha lekhakoMne ina kAraNoMse inake brAhmaNa na honekI zaMkA vyakta kI hai| 1. ye kRSi karate haiM, vedoMkA adhyayana AdikI inameM paraMparA nahIM hai| 2. inake gotroMmeMse bahutoM ke nAma RSiyoM para nahIM, grAmoM Adike nAmoM para AdhArita haiN| 3. inameM bIsA-dasAkA bheda hai / ye mAMsa, pyAja, lahasuna nahIM khAte haiM / inakA yaha vyavahAra baniyoM kI taraha hai|16 dhyAnase vicAra karane para yaha zaMkA galata mAlUma hotI hai| inakA AcAra-vyavahAra ThIka sanADhya brAhmaNoM jaisA hai va ye unase hI utpanna mAne jAte haiN| kaI jAtiyoM meM doharI gotra paraMparA rahI hai| eka vibhAjana saMskRta gotroM dvArA hotA hai va dUsarA dezI-bhASAke / dezI-bhASAke gotra aksara pura, mUla Adi kahalAte haiN| bihArake sakaladvIpI brAhmaNoMmeM, paMjAbake sArasvata brAhmaNoMmeM va u0pra0 va bihArake bhuMihara brAhmaNoMmeM isI tarahake dohare gotra haiM / 38 vyavahArameM dezI-gotroMko TAlanA saMskRta gotroMko TAlanese adhika mahattvapUrNa mAnA jAtA hai| golApUrva brAhmaNoMmeM jo sthAna sUcaka nAma hai, ve dezI-bhASAke gotra hai| kAnyakubja brAhmaNoMmeM bhI doharI gotra paraMparA hone ke saMketa milate haiM / 20 dasa-bIsA bheda kAnyakubja brAhmaNoMmeM bhI hai jo baniyoMke bhedase bhI adhika sUkSmatAse prayukta hotA hai| inameM 'vizvA' sirpha 10 va 20 hI nahIM balki 5,7, 18, 19 Adi bhI hote haiN| kAnyakubjavaMza prabodhinI va brAhmaNotpattimArtaDameM sabhI kAnyakubjoMke vizvA diye haiN|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha uparokta kAraNoMse golApUrva jainoM va golApUrva brAhmaNoM meM koI saMbaMdha pratIta nahIM hotaa| golApUrvabrAhmaNoMke eka-do gotra jainoMke gotroMse milate-julate hai, para yaha saMyoga hI lagatA hai| - navalasAha caMderiyAne golApUrva jAtiko tIna bhAgoMmeM vibhakta kahA hai visavise, dazavise va pacavise / vartamAnameM dazavise sunane meM nahIM aate| isa bAremeM kalpanA kI gaI hai ki kisI samaya koI vivAda huA jisase jAti tIna bhAgoMmeM baTa gii| eka bhAgameM 20x20 = 400 ghara the, dUsaremeM 10x20 % 200 va tIsaremeM 54 20 = 100 ghara / inase ho tIna bhedoMkI utpatti huI / parantu lagabhaga sabhI baniyA jAtiyoM meM isa prakArakA bheda dekhate hue yaha kalpanA sahI nahIM lgtii| golApUrvomeM sirpha 1.8%pacavise haiM (san 1914 meM 194) bAkI 99.2% sAmAnya hai / pacavisoMmeM sirpha 8 gotra haiN| ye kevala 23 grAmoMmeM basate the jo adhikatara rahalI tahasIla (ji. sAgara), haTA tahasIla (jilA damoha) va jabalapara jilemeM haiM / pacavise yahA~ kAphI samayase base haiN| bahutase sampanna haiM va mandiroMke nirmAtA haiN| isa kSetrameM anya golApUrva pichale Der3ha-do sau varSoMse hI Akara base haiM, jabaki pacavise bahuta purAne samayase vahIMke vAsI haiM / damoha va jabalapura jile DAhala maMDala meM haiM, yahA~ kalacuri-cedi rAjya thA, kalacuriyoMke rAjyakAlakI bar3I saMkhyAmeM jainamurtiyA~ pAI gaI hai| inameMse kaI bhavyajinabiMba kuMDalapura, bahorIbaMda, kaTanI, jabalapura va satanAke mandiroMmeM hai / inameM adhikatarameM lekha nahIM haiM / ye kisa jAti dvArA sthApita kI gayIM yaha jJAta nahIM hai, vartamAna yahA~ke sabhI jaina anyatrase Akara base mAlUma hote haiN| kevala bahorIbaMdakI mUrti para golApUrva jAtikA ullekha hai| yaha asaMbhava nahIM hai ki pacavise una golApUrvoke vaMzaja hoM jo yahA~ prAcInakAlameM Akara base hoN| adhikatara baniyA jAtiyA~ zreNiyoMmeM vibhakta haiN| ye udAharaNa draSTavya haiM / 3,17 golApUrva : visavise, dazavise (lapta), pacavise, binaikyaa| paravAra : aSTazAkha, causakhA, luharosena (binkyaa)| agravAla : bIsA, dasA, pcaa| hUmaDa : bIsA, dasA / zrImAlI : bIsA, dsaa| osavAla : bIsA. dasA, pA~cA, ar3hAiyA / gahoI : bIsA, dasA, pcaa| nemA : bIsA, dasA, pcaa| poravAla : bIsA, dasA, paaNcaa| khaMDelavAla : eka hI zreNI / laghuzreNiyoMkI utpattike bAremeM kaI kahAniyA~ kahI jAtI hai| inakA sAra yaha hai| uttamazreNI bIsA kahalAtI, yaha aMka pUrNatA yA zuddhatAkA dyotaka hai| jo bIsAse jAticyuta huye ve dasA kahalAye / jo aise saMbaMdhakI saMtAna hai jo jAtimAnya nahIM hai (vidhavA yA asvIkArya jAtikI patnI) ve laghuzreNIke mAne jAte hai| jisane laghazreNIke sAtha vyavahAra rakhA. ve bhI laghazreNImeM mAne gye| jo aise sthAnoM meM jAkara base jahA~ jAtikA nivAsa nahIM hai unheM bhI jAti-cyuta mAnA jAtA thaa| jo dasA zreNIse jAticyuta huA ve pacA khlaaye| paraMparAgata rUpase vivAha apanI hI zreNImeM hotA thA, para kisI jAtike paMktibhoja (pakkI paMgatameM) meM sabhI zreNiyoMko sAtha baiThanekA adhikAra rahA hai|3.16 dharmAcaraNa, maMdira Adi
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva 123 banavAnekA adhikAra bhI sabhI zreNiyoMko rahA hai / kAlAMtarameM laghuzreNiyoMkA sammAna bar3hatA jAtA hai aura ve antataH uttama zreNIke barAbara ho jAtI haiN|,16 aisA mAnA gayA hai ki laghuzreNIke parivAroMke kaI pIr3hiyoM se sammAnapUrvaka rahanese ve uccazreNImeM mila jAte haiN| vartamAnameM kaI jAtiyoMmeM bIsA-dasAkA bheda mahattvahIna ho gayA hai jo ucita hI hai / jAtiyoMke sAMskRtika va dhArmika astittvakI rakSAmeM laghuzreNiyoMkA bar3A yogadAna rahA hai / ladhazreNiyoMke astitvase loga jAticyuta hokara bhI jAtike sadasya rhe| hamar3a jAtimeM dasA zreNI bIsA zreNIse dasa gunI hai, hU~mar3a jAtikA astitva bane rahane meM dasA zreNIkA hI yoga sarvAdhika rahA hai| golApUrvomeM dazavise zreNIkA astitva nahIM raha gayA hai| sambhavataH Der3ha-do sau varSa pahale isa zreNIko makhya zreNImeM milA liyA gyaa| pacavise durake sthAnoMmeM base honese unakA alaga astitva banA rahA / I0 1921 meM eka kameTI ne pacavisoMmeM samAna saMskAra va dharmAcaraNa dekhakara yaha nizcita kiyA ki inase va anya golApUoM meM vivAha saMbaMdha ucita hai / tabase pacavisoM va anya golApUrvomeM bheda samApta mAnA jAnA cAhiye / jo abhI kucha hI pIr3hiyoMse jAti cyuta hue haiM unheM binaikayA kahate haiN| inake sAtha vivAha saMbaMdha karane meM saMkoca kiyA jAtA hai| inakI saMtati kAlAntarameM punaH mukhya zreNI meM A jaayegii| vibhinna zreNiyoMkI utpatti kaba huI, yaha kahanA muzkila hai| kAnyakubjoMmeM saikar3oM vaMzakartA puruSoMke alaga-alaga vizvA nizcita hai| kisI-kisIke matase ye I0 1179 meM kannauja nareza gAuDavAla jayacaMdake samayameM nirdhArita kiye gye| para ye kisI prAcIna vaMzAvalImeM nahIM pAye gaye haiN| poravAla (poravAr3a) meM dasAbIsA bheda I013vIM zatAbdIse vastUpAla-tejapAlake samayase kahA jAtA hai| vastupAla-tejapAla donoM bhAiyoMne Abake prasiddha devAlayoMkA nirmANa karAyA thA / inake pitA asarAjane zrImAla jAtikI bAlavidhavA kumAradevIse vivAha kiyA thaa| vidhavA vivAha para bandhana dhArmika nahIM, sAmAjika rahA hai| dakSiNabhAratake setavAla, caturtha, paMcama, bogAra Adi kaI jaina jAtiyoMmeM vidhavA vivAha paraMparAgata rUpase hotA AyA hai| saMbhavataH isI kAraNase dakSiNameM bIsA-dasAbheda nahIM hai / yaha sambhava hai ki golApUrva va anya jAtiyoMmeM zreNIbheda 12vIM-13vIM zatAbdImeM utpanna huA ho| khaMDelavAloMmeM bhI zreNiyA~ rahI hoMgI, para jaba unakA zekhAvATIke bAhara vyApaka prasAra huA hogA, taba lupta ho gayI hoNgii| golApUrva jAtikI utpatti IkSvAku kulase kaho gaI hai / vAstavameM kucha jAtiyoMko chor3akara sabhI purAnI baniyA jAtiyoMkI utpatti kSatriyoMse kahI jAtI hai| ina jAtiyoMkI utpatti inase batAI jAtI hai10.13 17 39 Ili golApUrva : iikssvaaku| golAlAre : IkSvAku / golasiMghAre : IkSvAku / jaisavAla : ydu| lameMcU : ydu| agravAla : yadu (garga gotra) osavAla : pa~vAra, solaMkI, bhaTTI Adi agnikulake rAjapUta / poravADa : gurjara jAti / khaMDelavAla : soma, hema. cauhAna, rAThora, candela, kachavAhA Adi rAjapUta kula / mAhezvarI : rAjapUta (kaI kula yA kevala jhAlA)
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 : sarasvatI - varadputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha bagheravAra kaI rAjapUta kula / pallIvAla : bar3agUjara rAjapUta / paravAra rAjapUta / asATI : kisAna saMbhavataH ahIra | rAjasthAnakI adhikatara jaina jAtiyA~ rAjapUtoMse utpatti batAtI haiM / parantu bahutase rAjapUta gharAnoM (kachavAhA, bhaTTI Adi) kA udbhava usI samaya huA jaba baniyoMkA udbhava ho rahA thA / zilAlekhoM ke adhyayana se yaha spaSTa hai ki kucha prAcIna kuloMko chor3akara, adhikatara rAjapUta kula kAphI bAda meM utpanna hue / candeloMke ullekha 9vIM zatAbdI ke Arambha meM, kachavAhoMke 10vIM zatAbdI ke madhyameM, milate haiM / rAjapUta kula svataMtra jAtiyA~ nahIM thIM, balki parivAra the| uttama rAjapUtoM meM Aja bhI kulakA gotrakI taraha prayoga hotA hai / baniyA jAtiyoMkI utpatti ke samaya (10vIM zatAbdI ke AsapAsa) yaha sambhava nahIM lagatA ki rAjapUta kula dUra-dUra jAkara basa cuke hoM ve eka hI sthAnameM aneka kuloMke rAjapUta base hoM / yaha avazya sambhava hai ki baniyoM kI utpatti unhIM jAtiyoMse huI ho jisase rAjapUta utpanna hue haiM / golA pUrva Adi jAtiyoMke IkSvAku yA yadu kuloMse utpattike ullekha prAcIna nahIM haiM ataH unheM vizeSa mahattva nahIM diyA jA sktaa| yadi prAcIna ullekha mileM to bhI unheM prAmANika nahIM mAnA jA sakatA kyoMki prAcIna kSatriyoMke rAjyakAla va baniyA jAtiyoMkI utpatti meM karIba Der3ha hajAra yA adhika varSoMkA antara / dakSiNa bhArata ke kucha rAjavaMzIne IkSvAku va yAdava zabdoMkA prayoga kiyA thaa| AMdhra meM tIsarI zatAbdI ke madhya meM eka rAjyakula IkSvAku kahalAtA thA / jilA rAyapura meM zrIpura (sirapura ) sthAna meM 5vIMse 10vIM zatAbdI ke bIca somavaMzI yA pAMDuvaMzI ( arthAt yadukulake) kulakA astitva rahA hai / gyArahavIM zatAbdI meM baMgAlameM yAdava nAmakA rAjakula rahA hai / parantu inakI bhI utpatti prAcIna kSatriyoMse nizcita nahIM hai / para IkSvAku va yadu kuloMke vaMzaja avazya rahe hoMge va kucha baniyA jAtiyoMkI inase utpatti asaMbhava nahIM hai / kaI anya jAtiyoMkI taraha golApUrvI meM bhI doharI gotra paraMparA rahI hai / navalasAha caMderiyAne apanA gotra prajApati va baiMka caMderiyA likhA hai / vartamAna meM golApUrvoMmeM doharI gotra paramparAkA koI smaraNa nahIM hai aura na hI prajApati gotrakA astitva hai / navalasAhane vardhamAna purANa meM 58 baiMka (gotra) kI eka sUcI dI hai / isameM eka yA do gotra galatIse do bAra gina liye gaye haiM / navalasAhakA gotroMke nAmoMkA saMgraha pUrA nahIM thA / kAlAMtara meM kisIne isa sUcI meM saMzodhana karake kucha gotroMke nAma nikAlakara kucha anya nAma jor3a diye / vardhamAnapurANakI jisa pratikA uddharaNa golApUrva DAyarekTarImeM hai vaha saMzodhita prati hai / saMzodhanakArane beMka zabdake sthAnapara gotra zabdakA prayoga kiyA hai va savaiyA ikatIsA chaMdameM eka jagaha "ThIka kIjiye" jor3A hai| mudrita vardhamAna purANa mUla pratipara AdhArita hai / sabhI prApta gotrAvaliyoMko dekhakara lagatA hai ki gotroMkI kula saMkhyA 73 ke AsapAsa taka rahI hai / golA pUrva DAyarekTarIkI janagaNanAmeM kevala 33 hI gotra mile the / aisA pratIta hotA hai ki gotroMkI saMkhyA ghaTatI bar3hatI rahI hai / kucha parivAra apane sthAnake nAmakA prayoga karane lage va kAlAMtara meM usa sthAnake nAmapara nayA gotra bana gayA / kucha gotra vyavasAyake kAraNa bana gaye hoNge| kisI-kisI gotrake sabhI parivAra viplava, mahAmArI yA durbhikSa meM mAre gaye / kucha gotra sambhavataH anya jAtiyoMmeM mila gaye hoM / ahAra I0 1663 ke lekhameM golApUrva jAtimeM paiMthavAra gotrakA ullekha hai, yaha sabhI gotrAvaliyoM meM bhI hai para aba naSTa ho cukA hai / san 1941 meM chor3akaTe kevala 16 va paJcaratna kevala 13 the / durgale gotrakA kevala eka vyakti thA /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/vyaktitva tathA kRtitva : 125 kaI jAtiyoMmeM gotroMke nAmoMke arthakA anumAna lagAyA jAnA asaMbhava yA kaThina hai / agravAloMmeM goila (goyala), siMghala, kaMsila, jiMdala, mittala Adiko utpattikA anumAna lagAnA muzkila hai, saMbhava hai ki ye gargakI taraha brAhmaNa RSiyoMke nAmapara AdhArita hoN| isI prakAra paravAroMmeM goilla, bhArilla, bAjhalla Adi zabdoMkI utpattikA anumAna kaThina hai / golApoM meM kucha gotroMke nAmoMke arthakA anumAna kiyA jA sakatA hai / gotroMko ina bhAgoMmeM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| (1) AjIvikAke AdhArapara :-vartamAna kapAsiyA, koThiyA, sanakuTA, kraiyaa| lupta, gorihA, sonii| saunAre gotra golAlAroMmeM va sonI gotra khaMDelavAloMmeM va osavAloMmeM bhI hai| khaMDelavAloM va osavAloMmeM sonI gotrako sonIgarA cauhAnoMse utpanna vahA jAtA hai,24 para yaha soneke vyavasAyase hI sambandhita hai| (2) yAkArAMta : unameMse adhikatara sthAnoM ke nAmapara AdhArita hote haiN| vartamAna-kanakasenayA, gugaurayA (yA gubArayA), caMderiyA (caMderIke), jujhautiyA (saMbhavata khajurAho. * mahobA tarafake), dhavauliyA, paTauriyA, patariyA, banonayA, bilabilayA (yA bilabile), bhilasaiyA (bhelasI grAma yA bhelasAke), maraiyA (mrauraake)| lupta-kanakapuriyA, kahAriyA, koniyA, khairAniyA, jatariyA, daragaiyA, dhamauniyA (dhAmonIke), piparaiyA, papaurahA (papaurAke), bar3aghariyA, bharatapuriyA, majhagaiyA, lakhanapuriyA, sapauliyA (yA sapele), sirasapuriyA, sorayA, sautiyA va hIrApuriyA (hiiraapurke)| inameMse adhikatara sthAna golApUrvoke kendrIya sthAna (papaurA, dhamonI Adi) meM hI honA cAhiye / agara inameMse kucha sthAna bhiMDa-gvAliyarake AsapAsake siddha hote haiM to isase do niSkarSa nikala sakate haiM-yA to golApUrva vAstavameM gvAliyarake AsapAsake vAsI the, aura yA ina sthAnoMke golAlAre dakSiNameM A base va kAlAMtarameM golApUrvomeM mila gaye / (3) le yA aikArAMta :---inameM se kucha sthAna sUcaka pratIta hote haiM jaise vartamAna-gar3aule, dugaile, bilabile va luptaH khaDaire, tigaile; cArakhere, pacalaure, spele| kucha anya spaSTa nahIM hai jaise vartamAna-khurdele, godare, par3ele (pAMDele), phusakele, rAMdhele, rautele, sAMdhele va lupta-chavele, bodre| kucha nAma donoM prakArase milate haiM jaise bilabile-bilatilayA, spele-spauliyaa| koI-koI rAMdhelIya, khardelIya, sAMdhelIya likhane lage haiM, para yaha Adhunika saMskRtikaraNa lagatA hai| yahA~para yaha bAta vicAraNIya hai ki kaI jAtiyoMmeM kaI gotra lakArAMta haiM / aisA pratIta hotA hai kiele,-ila va-illa eka hI pratyayake rUpa hai / 1. ahArake eka lekhameM khaMDelavAlako khaDillavAla likhA gayA hai| 2. zravaNavelgolAke eka lekha meM candelako caMdila kahA hai| 3. golApUrvo meM-ele; paravAroM va gahoDayoMmeM-illa yA-alla, agravAloMmeM-ila yA-alakA artha samAna ho sakatA hai / candela, bundela, baghela AdimeM-elakA artha bhI vahI honA cAhiye / yaha prayoga prAcIna lagatA hai, saMbhava hai yaha uparokta-yA pratyayakA hI prAcIna rUpa ho / 4. saMskRtake kucha gotroMke nAma dezI bhASAmeM nahIM, saMskRtameM hai| dakSiNake jainoMmeM aksara saMskRta gotra rahate hai, para uttara bhArata meM saMskRta gotroM (RSiyoMke nAmoMko chor3akara) kama hI milate hai| vartamAna-- khAga, nAhara, rasa, paJcaratna, nirmolaka / lupta-iMdramahAjana, gandhakAra, daNDakAra (yA daMDadhAra), sAdhAraNa, shekhr| indramahAjana koI atyaMta saMpanna parivAra va gaMdhakAra itrake vyavasAyI lagate haiN| 5. anya, vartamAna-TeMTavAra, cauMsarA, chor3akaTe (yA chokar3e), saMdhI, aleha, ucaa| lupta-TIkA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : sarasvato-varaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha kerAvata, soMdhanI, dhanA (yA dhanI), paiMthavAra, pacarase, srkhdd'e| saMdhI, aleha va ucA gotra gotrAvaliyoMmeM nahIM hai, para damohakI janagaNanAmeM pAye gaye haiN| inameM se bhI kaI sthAna-sUcaka hI pratIta hote haiN| kabhI-kabhI golApUrvo meM paTavArI, caudharI, pradhAna va bar3akUra gotra kahe jAte haiM para ye vAstavameM pArivArika pada haiN| ho sakatA hai bar3aghariyA bhI kabhI pada rahA ho va kAlAMtarameM gotrakI taraha prayukta hone lagA ho| bundelakhaMDameM gajarathake sAtha paMcakalyANaka-pratiSThA karAnekI paramparA hai| isa prakAra pratiSThA karAnese sAmAjika upAdhi dI jAtI hai| sAha (sAdha) to sabhI kahalAte haiM, pahale rathase siMghaI (saMghapati) dUsarese savAI siMghaI, tIsarese seTha (zreSThi) va cauthese savAI (yA zrImaMta) setth| ye pada pUrvajoMkI samRddhike dyotaka haiM / gotroMkI janasaMkhyAkA adhyayana karanese mAlUma hotA hai ki saMpanna parivAroMkI adhika vaMzavRddhi huI hai| golApUrvomeM sabase adhika (I0 1941 meM 1687) phusakele haiM jo siMghaI, savAI siMghaI yA seTha haiN| khAga (1505) siMghaI, savAI siMghaI, seTha va savAI seTha haiN| canderiyA (1235) siMghaI va savAI siMghaI haiM / sabase kama janasaMkhyA dugale (1), choDakaTe (16) va paMcaratna (13) haiM. inameMse koI bhI siMghaI Adi padoMke dhArI nahIM hai / ina padoMkI paramparA prAcIna lagato hai, ghuvArA ke I0 1215 ke lekhameM golApUrva siMghaIkA ullekha hai / 25 vardhamAnapurANa likhe jAneke bAda va golApUrva DAyarekTarIke prakAzanake pUrva kucha aisI ghaTanAyeM ghaTI jinakA golApUrva jAtipara atyaMta mahattvapUrNa prabhAva pdd'aa| 1. karIba Adhe gotra naSTa ho gye| 2. loga yahA~-vahA~ jAkara basa gye| apane vaMzake bAremeM paraMparAgata jJAna bhulA diyA gyaa| navalazAhane doharI gotra paramparAkA ullekha kiyA hai, usakI vartamAnameM golApUrvomeM smRti zeSa nahIM hai / navalasAhane phusa kele gotrake cAra mUla grAmoMkA nAma likhA hai / kAnyakubja brAhmaNoM AdimeM bhI isa prakAra kI paramparA hai| para golApUrvo meM yaha jAnakArI bhI lapta ho gaI hai| 3. bisabise va dasabise zreNiyoMmeM acAnaka janasaMkhyA kama ho jAnese upayukta vivAha sambandha milanA muzkila ho gyaa| isa kAraNase donoMkA svataMtra astitva samApta hokara eka hI zreNI raha gii| kevala jo pacavise durake sthAnoMmeM base the, unakA svataMtra astitva banA rhaa| golApUrvokI janasaMkhyAke isa bhArI nAzakA kAraNa spaSTa nahIM hai| ho sakatA hai yaha mahAmArI yA durbhikSake kAraNa huA ho| yaha bhI sambhava hai ki yaha rAjanaitika durvyavasthAke kAraNa huA ho| aisA kahA jAtA hai ki marAThA senAne jina sthAnoMpara AkramaNa kiyA, unameMse kaI bahuta varSoM taka ujAr3a par3e rhe| isake pIche marAThA senAmeM piMDArI Adi vargokA honA ho sakatA hai / anya sambandhita jAtiyA~ AsapAsa basI haI jaina jAtiyoMmeM paraspara dhArmika va sAmAjika vyavahAra rahA hai| isa kAraNase jAtiyoMne eka-dUsarepara kAfI prabhAva DAlA hogaa| yahA~para golApUrvoke AsapAsa basane vAlI anya jAtiyoM para vicAra kiyA gayA hai| ___ ahAra kSetrameM prApta lekhoMmeM sabase adhika golApUrvoke hai| ye prAcInakAlase aba takake haiN| prAcIna lekhoMmeM 15 jaisavAla jAtike (I0 1143 se 1231 taka) va 13 hapati jAtike (I0 1146 se 1180 taka) hai| isase pratIta hotA hai ki jaisavAloMkA nivAsa AsapAsa hI rahA hogaa| vartamAnameM jaisavAla jainoMko
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 127 rAjasthAnI jAti mAnA jAtA hai| inakI utpatti jaisalamera24 yA ujjainase10 asambhava hai, inakA mUla sthAna rAyabarelI jile meM prAcIna jaisa yA jAyasa hI pratIta hotA hai| I0 1256 meM jAyasa jAtike lakkhanane aNavaya-rayaNa-pAiukI racanA kI thI / inakA nivAsa yamunAke kinAre rAyavaDDIyA sthAnapara thaa| aisA pratIta hotA hai ki inameMse jo rAjasthAnameM jAkara base ve adhikatara jaina bane rahe, para jo uttara pradezameM hI rahe, ve adhikatara vaiSNava ho gaye / vartamAnameM bundelakhaNDake AsapAsa inakA nivAsa nahIM hai| zilAlekhoMse va vardhamAna purANake ullekhase yaha spaSTa hai ki bundelakhaNDakI vartamAna gahoI jAti hI prAcInakAlameM gRhapati kahalAtI thii| gahoI zabdakI utpatti guhya zabdase kahI jAtI hai para yaha kAlpanika hai|16 bundelakhaNDameM bArahavIM zatAbdImeM aneka sthAnoMpara isa jAtidvArA sthApita jaina mUrtiyA~ pAI gaI haiN| isI jAtimeM pANAzAha nAmake eka zreSThIne aneka maMdiroMkA nirmANa karAyA thA, inake bAremeM kaI kiMvadaMtiyA~ kahI jAtI haiN| inheM golApUrva kahA gayA hai, para yaha lekhoMke AdhArapara galata siddha hotA hai| inameM jAtikA saMgaThana paravAroMse milatA hai| inameM bAraha gotra haiM, hara gotra 6 ala yA AMkoMmeM vibhakta hai, vivAhameM apanA gotra va mA~, nAnI va dAdIkA ala TAlA jAtA hai / inameM I0 1150 ke eka lekha meM kocchala gotrakA ullekha hai| aloMke nAma mora, sohaniyA, nagar3iyA, pahAr3iyA, poparavAniyA, dAdariyA, ma le Adi haiM / 16 ye prAcInakAlameM zaiva bhI rahe haiN| vartamAnameM inamese koI bhI jaina nahIM haiN| navalasAhane inameM jaina lagArakA ullekha kiyA hai| vartamAna meM inakI utpatti kharagapurase batAI jAtI hai| inakI utpattike bAremeM eka kahAnI kahI jAtI hai jo spaSTataH kAlpanika hai| prAcInakAlameM, vizeSakara bauddha granthoMmeM gRhapati zabdakA prayoga sampanna baniyoMke liye kiyA gayA hai, isa jAtikI utpatti kisI sthAnake gRhapatiyoMse haI hogii| vartamAna meM ye vaiSNava haiM, va inakA jainoMse sambandha nahIM haiM / bhArgava brAhmaNa inake purohita haiM / vartamAna zatAbdIke ArambhameM inameM se koI bhI jaina nahIM pAye gaye the| inake jaina na rahanekA kAraNa jJAta nahIM hai| ye bundelakhaNDake uttarI bhAgameM base jAna par3ate haiN| jisa prakAra golApUrva DAkuoMke bhayameM dakSiNameM jAkara basate rahe haiM, usI prakAra ye uttara pradezameM jAkara basate rahe haiM / sambhava hai, inapara brAhmaNoMpara prabhAva honese inhoMne jaina paramparAkA tyAga kara diyA ho| golApUrva jAtipara sabase adhika prabhAva paravAra jAtikA pratIta hotA hai| ye hI golApUrvoke sabase nikaTake haiM va bundelakhaNDake jainoMmeM inakI saMkhyA sabase adhika hai| ina zilAlekhoMmeM puravADa yA paurapaTTa likhA gayA hai| ise hindI vizvakoSameM ur3IsAvAsI likhA hai| isa bhramakA kAraNa zairiMgakA eka grantha hai| uttara pradezake mainapurI jilemeM kAfI paravAra base haiM, inameMse adhikatara vaiSNava ho gaye haiN| inhoMne pura zabdakI utpattikA anumAna purI (jagannAthapurI) se lagAyA jisakA zairiMgane ullekha kiyA hai| rasela va hIrAlAlane ise rAjasthAnase utpanna mAnA hai / 16 vAstavameM zilAlekhoM Adike AdhArapara inakA AdisthAna canderI (ji0 gunA) ke AsapAsa honA cAhiye / gunAke pazcimameM lage hue rAjasthAnake jhAlAvAr3a va koTA jile haiM jo paravAra pazcimakI tarapha jA base, ve rAjasthAnI yA mAlavI bolane lge| jhA~sI jilemeM madanaparake purapaTTana nAmake prAcIna sthAnakA avazeSa hai21, sambhava hai paravAra vahIMse nikale hoN| ina kA poravAr3a (prAgvATa) yA paramAra jAtiyoMse koI sambandha nahIM hai| inameM 12 gotra hai, hara gotra 12 mUroMmeM vibhAjita hai / paramparAgatarUpase apanA gotra va mA~, nAnI, dAdI Adike 7 mUra (kula ATha zAkhAyeM) vivAhake liye TAlI jAtI haiM / para koI-koI cAra hI zAkhAyeM TAlate the| isa kAraNase inameM aSTazAkha (uttama) va causAkha do zreNiyA~ haiM (isI prakArakA bihAra-baMgAlake gvAloMmeM satamUliyA-naumUliyA zreNiyA~ hai31)| binAyake laharIsena
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha (laghukSaNI) kahalAte haiM va cAra antargata zreNiyoMmeM vibhakta hai| inakA sammAna prati pIr3hI bar3hatA hai va kAlAntarameM ve sAmAnya paravAroMke samAna ho jAte haiN| isI jAtimeM I0 1448-1495 meM tAraNasvAmI hue haiN| paravAroMmeM jo tAraNapaMthI hue ve samaiyyA yA caraNAgare kahalAte haiM / ye dasA-bIsAmeM ba~Te haiN| inameM va sAmAnya paravAroM meM anuloma sambandha rahe haiN| 16 jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, inameM va golApUrvomeM bhojanakA sambandha rahA hai va kabhI-kabhI vivAha sambandha bhI hotA rahA hai| vivAha AdikI paramparAoMmeM golApUNe va paravAroMmeM kucha antara hai, para adhikatara rIti-rivAja ekase haiM / paravAra kaI anya jaina jAtiyoM (agravAla, golApUrva, golAlAre se adhika gauravarNa hote haiN| nemA jAtikA bhojana sambandha golApUrvoke sAtha likhA gayA hai / 16 yaha jAti bundelakhaNDameM kucha zatAbdiyoMse hai, para prAcIna zilAlekhoMmeM isakA ullekha nahIM hai| yaha jAti mAlavA, rAjasthAna, yahA~taka ki gujarAtameM bhI basI hai| ho sakatA hai yaha mAlavAmeM nimAr3ase nikalI ho| kaI pIr3hiyoM pahale bundelakhaNDake pAsa kaI nemA parivAra jaina the para aba kramazaH vaiSNava ho gaye hai| digaMbara jaina nemA adhikatara vidarbhameM kAraMjAlADa, kholApura va nAMdagAMva (khaNDezvara) meM base haiM / 14 yati zrIpAlacandrake anusAra inakA mUlasthAna harizcandrapurI nAmaka koI nagara rahA hai / ___ asATI bundelakhaNDakI hI baniyA jAti hai jo mUlataH TIkamagar3ha jilemeM basatI thii| inake prAcIna ullekha nahIM mile hai, inake pUrvajoMko kisAna mAnA gayA hai|6 sambhavataH inakA udbhava gujarAtI paTeloM (pATIdAra)3deg kI taraha huA ho jo aba kramazaH kisAnase baniyA hote jA rahe haiM / asATI jaina san 1911 meM kucha gA~voMmeM basate the, ye aba bhI jaina hai yA nahIM, kahA nahIM jA sktaa| kSullaka (gaNezaprasAda varNIjI isI jAtike the| sandarbha-sUcI 31. yazavanta kumAra malaiyA, "zodhakaNa'', anekAnta / 25. yazavanta kumAra malaiyA, "golApUrva jAti para vicAra", anekAMta, varSa 22, aM0 2, jUna 1972, pRSTha 68-72 / 17. yazavanta kumAra malaiyA, "vardhamAna purANake solahaveM adhikAra para vicAra", anekAMta / 10. M. A. Sherring, Hindu Tribes and Castes as Represented in Banares, Thurber and Co., 1872. 14. zrI akhila bhAratavarSIya digaMbara jaina DAyarekTarI, pra0 ThAkuradAsa bhagavAnadAsa javerI, 1914 / 15. zrI akhila bhAratavarSIya di0 jai0 golApUrva DAyarekTarI, pra0 mohanalAla jaina kAvyatIrtha / 20. nArAyaNa prasAda mizra, kAnyakubja vaMzAvalI, pra0 zrI veMkaTezvara presa, baMbaI, 1959 / 3. harikRSNa zAstrI, brAhmaNotpattimArtaNDa, pra0 zrI veMkaTezvara presa, baMbaI, 1954 / 27. paM0 govindadAsa jaina koThiyA nyAyatIrtha, prAcIna zilAlekha, zrI 108 di0 ja0 atizaya kSetra ahAra jI pra0 seTha hIrAlAla, dIpacanda, anaMdIlAla jaina haTA (TIkamagar3ha), 1962 / 39. ramezacandra guNArthI, rAjasthAnI jAtiyoMkI khoja, pra. Aryabradarsa bukaselara, ajamera, 1965 / 19. zrI vi0 jai0 golApUrva samAja, damoha, pra0 paM0 ravicandra jaina, damoha, 1985 /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / vyaktitva tathA kRtitva : 129 18. pradarzikA zrI di0 0 golApUrva samAja, chiMdavAr3A, naM0 pro0 zIlacandra sumana, hindI vibhAga, Deniyala sana kAleja, chiMdavAr3A, 1985 (?) / 41. kuMdanalAla jaina, 'bagheravAla jAtikI sthApanA"; sanmati saMdeza, apraila 1967, pR0 35-37 / / 21. balabhadra jaina, bhAratake digaMbara jainatIrtha (prathama bhAga , pra0bhAratIya di0 jaina tIrthakSetra kameTI, 1976 / (tRtIya bhaag)| 31. paM0 phUlacanda siddhAntazAstrI, nyAyAcArya DA0 darabArolAla koThiyA abhinandana grantha, 1982 / 37. D. E. Pocock, Kani and Patidar, Oxford University Press, 1972. 31. Dr. Sachau (Tr.) Alberuni's India, S. Chand and Co., 1964. 4. N. M. Dutt, "Origin and Growth of Caste in India, Vol. II, Firma K. L. ___Mukhopadhyaya, Calcutta. 1965 (Orig. 1931). 38. J. H. Hutton, Caste in India, Fourth Ed., Oxford University Press, 1963. 16. R. V. Russel and Hira Lal, Tribes and Caste of the Central Provinces of India, ___Vol. I and Vol. II, Cosmo Publications, 1975 (Orig. 1916). 13. V. A. Sangve, Jain Community, a Social Survey, II. Ed. Popular Pra kashan, 1980. 4. C. M. Duff. The Chronology of Indian History, Vol. 1. Cosmo Publications, ___ 1972 (Orig. 1890 ?). 6. rA0 ba0 paM0 gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA, bhAratIya prAcIna lipimAlA, muMzIrAma manoharalAla, 1971 (mUla0 1918) / 30. Sarda Srinivasan, "Dravidian words in Desinamala, "Jaurnal of the Oriental ____ Institute, University of Baroda, Vol. XXI, No. 2, Sept-Dec. 1971, P. 114. 2. hindI vizvakoza (Encyclopedia India) saM0 nagendra nAtha basu, 1923 / 26. paramAnanda zAstrI, "jaina samAjakI kucha upajAtiyA~", anekAMta, jUna 1969, pR050 / 9. E. A. H. Blunt, The Caste System of Northern India, 1931. 24. K. C. Jain, Ancient Cities and Towns of Rajsthan, Motil. I Banarasidas, 1972. 1. bI0 Ara0 ambeDakara, zUdroMkI khoja, amRta buka kaM0; naI dillI, 1950 / 7. The Sturggle For Empire (The History and Culture of the Indian People), Ed. ___A. K. Majumdar, Bhartiya Vidya Bhavan, 1966. 40. The Mogul Empire, 36. The Age of Imperial Kanuj, - ?. The Classical Age, - 33. Age of Imi. unity. 32. A. K. Warder, An Introduction to Indian Historiography, Popular Praka shan, 1972. 8. A Historical Atlas of South Asia, Ed. J. E. Schwartzberg, University of Chicago Press, 1978.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha 5. S. Bhattacharya, A Dictionary of Indian History, George Braziller New Yark, 1967. 21. Badlu Ram Gupta, The Aggarwals, a Socio-Economic Study, S. Chand and Co., 1975. 42. V. S. Pramar, "Who Created Caste," The Times of India, New Delhi, July 14. 1974. 23. candrarAja bhaMDArI vizArada Adi, agravAla jAtikA itihAsa (prathama bhAga), pra. agravAla hisTrI Aphisa, bhAnapurA, indaura, 1937 / 12. zrI ahicchatra pArzvanAtha smArikA, 8 / 29. G. S. Gharye, Caste and Race in India, 1932. 11. Iycl; The Caste Tribes of Kochin, 25. yati zrIpAlacandra / 28. Dr. Mankekar, Mewar Saga, Vikas Publishing House, 1976, P. 34. 34. Sudama Misra, "Janpad States tn Ancient India". Bhartiya Vidyaprakashan, 1973. 35. Vakatoko.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ TEX sN gii c s'aah www.aindlibrary.org
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura siddhAnta 1. tIrthakara mahAvIrako dharmatattva-dezanA 2. jaina-darzanameM Atmatattva 3. nizcaya aura vyavahAra mokSa-mArga 4. nizcaya aura vyavahAra dharmama sAdhya-sAdhakabhAva 5. nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA arthAkhyAna 6. vyavahArakI abhUtArthatAkA abhiprAya 7. saMsArI jIvoMkI anantatA 8. jainadarzanameM bhavya aura abhavya 9. jIva-dayA : eka parizIlana 10. jainAgamameM karmabandha 11. karma-bandhake kAraNa 12. gotrakarmake viSayameM merA cintana 13. bhujyamAna AyumeM apakarSaNa aura utkarSaNa 14. kyA asaMjJI jIvoMmeM manakA sadbhAva hai ? 15. paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara mahAvIrakI dharmatattva-dezanA Agama aura AgamAbhAsakI paribhASA parIkSAmukhasUtra granthake tRtIya samuddeza meM AgamakI paribhASA nimna prakAra batalAyI gayI hai AptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH // 3-99 / artha-Aptake vacana Adike AdhArapara jo padArtha-jJAna hameM hotA hai vaha Agama hai| sUtrameM 'vacana' zabdake Age paThita 'Adi' zabdakA abhiprAya sUtrakI TIkA prameyaratnamAlAmeM aMguli Adike saMketoMke rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai / ataH jisa prakAra Aptake vacanoMke AdhArapara hameM hone vAlA padArtha-jJAna Agama hai usI prakAra usakI aMgulyAdike saMketoMke AdhArapara hameM honevAlA padArtha-jJAna bhI Agama hai| yaha paribhASA bhAvAtmaka AgamakI hai| lekina sUtrakA yaha bhI Azaya hai ki hameM upayukta prakArase honevAle jJAnarUpa bhAvAtmaka-Agamake udbhavameM nimittabhUta Aptake vacanoM aura usakI aMguli Adike saMketoMko dravyAtmaka-Agama jAnanA caahie| svAmI samantabhadrane vacanarUpa dravyAtmaka-AgamakI ratnakaraNDakazrA nimna likhita paribhASA batalAI hai AptopajJamanullaMdhyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sAvaM zAstraM kApathaghaTTanam / / 9 / / artha-zAstra (vacanarUpa dravyAtmaka-Agama) vaha hai, jo Aptake dvArA kahA gayA ho, anya matoM dvArA akATya ho, dRSTa (pratyakSa) aura iSTa (anumAna) dvArA abAdhita ho, tattva (tathyAtmaka va satyAtmaka prayojanabhUta vastu)kA pratipAdaka ho, sampUrNa jIvoMke lie hitakara ho aura kumArga (jIvoMke lie ahitakara mArga) kA niSedha karane vAlA ho| svAmI samantabhadrane ukta paribhASAmeM AgamakA pratyakSa aura anumAnase samathita honA na batalAkara jo "adaSTeSTavirodhakam" pada dvArA pratyakSa aura anumAnase abAdhita honA batalAyA hai, isakA abhiprAya yaha hai ki Aptake vacanarUpa sampUrNa dravyAtmaka-AgamakA hamAre pratyakSa aura anumAnase alpajJa honeke kAraNa samarthita honA sambhava nahIM hai, lekina abAdhita honA avazya sambhava hai--isa taraha Aptake vacanarUpa jo dravyAtmakaAgama hamAre pratyakSa aura anumAnase samarthita ho, vaha to Agama hai hI, lekina Aptake vacanarUpa jo dravyAtmakaAgama hamAre pratyakSa aura anumAnase abAdhita ho, use bhI Agama jAna lenA cAhie / parIkSAmukhasUtra granthake ukta sUtrameM va ratnakaraNDakazrAvakAcArake ukta padyameM paThita 'Apta' zabdase yaha bhI nirNIta hotA hai ki puruSa Apta aura anApta ke bhedase do prakArake hote haiN| unameMse Aptake vacana va usakI aMgali Adike saMketa hI Agama haiM, anAptake vacana aura usakI aMgali Adike saMketa Agama nahIM haiN| ataH anApta ke vacana va usakI aMguli Adike saMketoMko AgamAbhAsa jAnanA caahie| 1. AdizabdenAMgulyAdisaMjJAparigrahaH / 2. paranirapekSa (svataHsiddha) vastusthitirUpa / 3. parasApekSa vastusthitirUpa /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha Apta aura anAptake lakSaNa svAmI samantabhadrane ratnakaraNDakazrAvakAcArameM hI AptakA lakSaNa nimna prakAra batalAyA hai--- AptenocchinnadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet / / 5 / / artha-jo apane sampUrNa doSoMko naSTa kara cukA ho, sarvajJa ho gayA ho aura dharma-mArgakA pravartaka bana cukA ho, use hI Apta jAnanA cAhie, kyoMki ina tIna guNoMke prakaTa hue binA AptatA sambhava nahIM hai| parIkSAmukhasUtra granthake uparyukta sUtrakI TIkA prameyaratnamAlAmeM AptakA lakSaNa nimna prakAra nizcita kiyA gayA hai yo yatrAvaMcakaH sa ttraaptH| artha-jo puruSa jisa viSayameM avaMcaka hai arthAt dUsaroMke sAtha ThagAI nahIM karatA hai, vaha puruSa usa viSayameM Apta hai| ratnakaraNDakazrAvakAcAra aura prameyaratnamAlAke uparyukta uddharaNoMse yaha bAta nirNIta hoto hai ki sarvajJa to Apta hotA hI hai kyoMki vaha pUrNa vItarAgI ho jAnese sarvathA avaMcakavRtti ho jAtA hai / lekina alpajJa bhI yadi kisI viSayameM avaMcakavRtti ho to use bhI usa viSayameM Apta jAnanA caahie| tAtparya yaha hai ki hitakara upadezakA nAma Agama hai aura jo hitakara upadeza detA hai vaha Apta hai| usa upadezakI hitakAritAkA AdhAra upadeza denevAle puruSakI avaMcaka-vRtti hI huA karatI hai tathA avaMcakavRttikA nirNaya usameM (upadeza denevAle puruSameM) pAI jAnevAlI vItarAgatA (niHsvArthavRtti) se hotA hai| ataH AptatAkA nirNaya puruSameM vidyamAna vItarAgatA (niHsvArthavRtti)ke AdhArapara hI karanA caahie| isa taraha sarvajJake sAtha alpajJa bhI AptakI koTimeM gabhita ho jAtA hai| ukta kathanase yaha bhI siddha hotA hai ki alpajJa bhI sarvajJako taraha tabhI Apta ho sakatA hai jaba ki vaha avaMcaka vRtti ho / isakA phalitArtha yaha hai ki alpajJa Apta aura anAptake bhedase do prakArake hote haiN| unameMse jo alpajJa apane meM yathAsambhava pAI jAnevAlI vItarAgatA (niHsvArtha vRtti) ke AdhArapara avaMcaka vRtti hote haiM, ve Apta kahalAte haiM aura jo alpajJa apane meM pAI jAnevAlI sarAgatA (svArthapUrNa vRtti)ke AdhArapara vaMcakavRtti hote haiM, ve anApta kahalAte haiM / Agama aura AgamAbhAsakA pravartana Agama aura AgamAbhAsakA pravartana anAdikAlase calA A rahA hai, jisakA vivecana isa prakAra hai ki nizcayakAla (svataHsiddha kAlanAmA padArtha) nitya (anAdise ananta kAla taka rahanevAlA) hai| isa nizcaya-kAlakI pudgala-paramANuke atyanta manda-gamanake AdhArapara vibhakta akhaNDa-vRttirUpa samaya aura yathAyogya samayoMke samUharUpa Avalo, ghar3I, muhUrta, ghaNTA, prahara, dina, saptAha, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa tathA varSoMke bhI samUha --yaha saba vyavahArakAla hai / yadyapi ye saba nizcaya-kAlakI paryAeM hai parantu inheM vyavahArakAla isalie kahate haiM ki inakA astitva mUlataH paravastubhUta pudgala-paramANuke atyanta manda gamanake AdhArapara niSpanna honese inameM parAzritatA pAI jAtI hai| isa vyavahArakAlakA pravartana pravAharUpase anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calatA |
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 5 jAyagA / AgamameM batalAyA gayA hai ki vyavahArakAlakA yaha pravartana ekake bAda eka kalpake rUpameM cala rahA hai| eka kalpakI maryAdA bIsa koDAkor3I sAgara varSoMkI hai, jo ki asaMkhyAta varSa pramANa hotI hai| pratyeka kalpa bhI avasarpiNI aura utsarpiNIke rUpa meM apanA pravartana kiyA karatA hai| avasarpiNI vaha hai, jisameM mAnava-samAja apanI uccatama sthitiko eka-eka samayake AdhArapara dhIre-dhIre samApta kara kramazaH hInatama sthiti taka paha~catA hai aura utsapiNI vaha hai, jisameM mAnava-samAja apanI hInatama sthitiko eka-eka samayake AdhArapara hI dhIre-dhIre samApta kara kramazaH uccatama sthiti taka pahu~catA hai| isa taraha kA pravartana saSamA-saSama (atyanta sukhamaya samaya), suSamA (sukhamaya samaya). suSamA-duHSamA (duHkha mizrita sukhamaya samaya). duHSamA-suSamA (sUkha mazrita duHkhamaya samaya), duHSamA (duHkhamaya samaya) aura duHSamAduHSamA (atyanta duHkhamaya samaya)-ina chaha bhedoMke rUpameM tathA isake pazcAt utsarpiNIkA pravartana duHSamAduHSamA (atyanta duHkhamaya samaya), duHSamA (duHkhamaya samaya), duHSamA-suSamA (sukhamizrita duHkhamaya samaya), suSamA-duHSamA (duHkhamizrita sukhamaya samaya), suSamA (sukhamaya samaya) aura suSamA-suSamA (atyanta sukhamaya samaya) ina chaha bhedoMke rUpa meM huA karatA hai| isase yaha niSkarSa nikalA ki kramazaH ekake bAda ekake rUpameM avasarpiNo aura utsarpiNIkA pravartana hote hue anAdise abataka ananta kalpakAla vyatIta ho cuke haiM tathA Age ina bIte hue kalpa-kAloMse anantaguNe kalpakAla vyatIta ho jAnepara bhI kAla-dravya (nizcayakAla) kA astitva anAdi-nidhana honese kalpakAloMkA pravartana kabhI samApta nahIM hogaa| pratyeka kalpakAlakI avasarpiNIke caturtha duHSamA-suSamA bhAgameM aura pratyeka utsarpiNIke tRtIya duHSamA-suSamA bhAgameM saMsArI jIvoMke lie mokSa-prAptike sAdhanabhata dharma-tIrthakA pravartana karanevAle caubIsa mahApuruSa utpanna hote haiM, jinheM AgamameM 'totha kara' nAmase pukArA gayA hai| isa taraha anAdi-kAlase abataka ananta tIrthakaroMkI ananta cobIsiyA~ ho cakI hai aura Age bhI satata tIrthaMkaroMkI caubIsiyoMke honekA yahI krama calatA jaaygaa| pratyeka tIrthakarane apane samayameM apanI divyavANI (divyadhvani) dvArA jo dharmatIrthakA upadeza saMsArI jIvoMko diyA thA, use AgamameM dezanA nAmase pukArA gayA hai aura usa dezanAko tathA usa dezanAke AdhArapara gaNadhara Adi alpajJa AptoM dvArA grathita upadezako 'Agama' nAmase pukArA gayA hai| isa taraha kahanA cAhie ki AgamakA pravartana anAdi-kAlase calA A rahA hai aura ananta kAlataka calatA jAyagA / yahI sthiti AgamAbhAsake pravartanakI samajhanA cAhie / vartamAna AgamakI AdhArabhUmi vartamAnakAla avasarpiNIkA paMcama bhAga duHSamAkAla hai| isase 2514 varSa pUrva isI avasarpiNIkA caturtha bhAga duHSamA-suSamA kAla cala rahA thaa| usa samaya taka isa avasarpiNI meM honevAle caubIsa tIrthaMkaroMmeM antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra isa bhAratabhumipara vidyamAna the, jinhoMne apanI pUrva vItarAgatA aura sarvajJatAke AdhAra jagatake prANiyoMko hitakArI upadeza diyA thA, jise tIrthaMkara mahAvIrakI dezanA kahate hai| yadyapi tIrthakara mahAvIrakI vANI Aja hameM upalabdha nahIM hai, phira bhI unakI vANIke AdhArapara uttarottara alpajJa AptoM dvArA racita Agama vartamAnameM bhI upalabdha hai, jisake dvArA unakI ( tIrthaMkara mahAvorakI) dezanAkI jhAMkI hameM vartamAnameM bhI upalabdha ho rahI hai| isa taraha kahanA cAhie ki vartamAna Agama yadyapi alpajJa AptoM dvArA racA gayA hai, parantu usakI AdhArabhUmi tIrthakara mahAvIrakI dezanA hI hai /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : sarasvatI-varadaputra 40 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha alpajJako Apta mAnanekA prayojana Upara kahA gayA hai ki vartamAnameM jitane kalyANakArI upadezake rUpameM Agama upalabdha hai vaha sAkSAt tIrthakara mahAvIrakI vANI nahIM hai, alpajJa AptoMkI hI vANI hai / aba yadi alpajJoMko Apta nahIM mAnA jAtA to sarvajJake abhAva rahaneke kAraNa vartamAnameM kalyANakArI mArga samApta ho jaataa| dUsarI bAta yaha hai ki alpajJako Apta na mAnanepara loka-vyavahArakI cala rahI sampUrNa vyavasthA hI chinna-bhinna ho jaatii| tIsarI bAta yaha bhI hai ki sarvajJakI sattA aura usake upadezakI prAmANikatAkA nirNaya hama alpajJa AptoM dvArA viracita Agamake AdhArapara hI to vartamAnameM kara sakate haiN| ataH alpajJako Apta na mAnanepara sarvajJakI sattA aura usake upadezakI prAmANikatAke nirNayake lie AdhAra ho samApta ho jaataa| ye saba kAraNa haiM jisakI vajahase alpajJako bhI Apta mAnanA anivArya ho jAtA hai| itanI bAta avazya hai aura jaisA ki pUrva meM batalAyA bhI jA cukA hai ki sarvajJakI AptatA to asaMdigdha hai kyoMki vaha pUrNa vItarAgI ho jAnese sarvathA avaMcaka vRtti ho jAtA hai parantu alpajJakI AptatAkA nirNaya usameM avaMcaka vattikA nirNaya ho jAnepara hI ho sakatA hai aisA jAnanA caahie| phira bhI jaise sarvajJakA upadeza jIvoMko hitakara honese Agama kahalAtA hai vaise hI alpajJa AptoMke upadezako bhI jIvoMko hitakara honese Agama mAnanA caahie| sarvajJase alpajJa-Aptake upadeza meM antara bhI hai yadyapi Upara yaha batalAyA gayA hai ki jisa prakAra sarvajJakA upadeza jIvoMko hitakara honese Agama kahalAtA hai| usI prakAra alpajJa AptoMke upadezako bhI jIvoMko hitakara honese Agama mAnanA caahie| parantu sarvajJase alpajJa Aptake upadezameM yaha antara bhI samajhanA cAhie ki jahA~ sarvajJakA upadeza usakI sarvajJatAke kAraNa hamAre pratyakSa aura anumAnase niyamataH samarthita yA abAdhita honese nirvivAda rUpase Agama kahalAtA hai, vahA~ alpajJa AptakA upadeza usakI alpajJatAke kAraNa jabataka hamAre pratyakSa aura anumAnase samarthita yA abAdhita rahegA tabhI taka vaha Agama khlaavegaa| isakA tAtparya yaha huA ki alpajJa AptakA koI upadeza yadi kAlAntarameM pratyakSa yA anumAnase bAdhita ho jAya, to use taba hamAre lie Agama na mAnane meM kaThinAI nahIM honA caahie| udAharaNake rUpameM yaha kahA jA sakatA hai ki candramAkI racanA aura bhamitalase usakI durI jisa rUpameM AgamameM batalAyI gaI hai, usase vilakSaNa hI candramAkI racanA aura bhUmitalase usakI duro, utkarSakI eka sImA taka pahu~ce bhautika vijJAnane nirNIta kI hai, jise asvIkAra karanA sambhava nahIM hai, isaliye isa sambandhameM yahI mAnanA zreyaskara hai ki vartamAna Agamake racayitA Apta ca~ki alpajJa the, ataH tathyapUrNa sthitikA patA lagAneke sAdhanoMkI kamIke kAraNa jaisA unakI samajhameM AyA vaisA pratipAdana candramAkI racanA aura bhamitalase usakI dUrI AdikA usa samaya unhoMne varNana kiyA thaa| isa pratipAdanako sarvajJa Aptake upadezake AdhArapara kiyA huA nahIM samajhanA caahie| kAraNa ki sarvajJake jJAnameM asaMkhya paramANaoMke piNDa-svarUpa candramAkA pratyeka paramANu apanI pariNatiyoMke sAtha pRthak-pRthaka hI pratibhASita ho rahA hai, aisI dazAmeM usako una samasta paramANuoMkA candra piNDarUpase jJAna honA sambhava nahIM hai tathA zra tajJAnakA abhAva ho jAnese zratajJAnakI viSayabhata candramAkI bhUmitalase durI AdikA jJAna bhI sarvajJako sambhava nahIM hai, ataH nirNIta hotA hai ki ina bAtoMkA pratipAdana sarvajJa dvArA nahIM kiyA gayA hai| ___ isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki sarvajJa svataH-siddha, anAdi-nidhana aura apanI-apanI svatantra sattAviziSTa pratyeka vastukA dRSTA aura jJAtA hai tathA pratyeka vastukI svapratyaya aura svaparapratyaya sabhI paryAe~ pAe
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 7 bhI vasturUpase usake darzana aura jJAnameM prati samaya pratibimbita aura pratibhAsita hotI haiM / do Adi vastuoMkA saMyoga yA bandha (mizraNa) unake darzana aura jJAnameM prativimbita aura pratibhAsita nahIM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki saMyukta athavA baddha (mizrita) vastuoMkI akhaNDa ekarUpatA kadApi sambhava nahIM hai kyoMki eka vastuke guNa-dharma kabhI dUsarI vastumeM praviSTa nahIM ho sakate haiM / jaise dvayaNuka do pudgala paramANuoMke bandha Na) se banA hai, parantu usameM pratyeka paramANu eka-dUsare paramANuke nimittase apanA-apanA pRthak-pRthak hI pariNamana kara rahA hai| donoM paramANuoMkA eka pariNamana nahIM ho rahA hai / ataH jaba do paramANu milakara eka pariNamana nahIM kara rahe haiM, to ve usa mile hue rUpameM sarvajJake jJAnake viSaya kaise ho sakate haiM ? arthAt nahIM ho sakate haiN| isase siddha hotA hai ki sarvajJake darzana va jJAnameM dvayaNukameM vidyamAna donoM paramANu ekadUsareke nimittase honevAle apane-apane pariNamanake sAtha tAdAtmyako prApta hote hue pRthak-pRthak hI pratibimbita aura pratibhAsita hote haiN| yahI bAta dvayaNakase Upara choTe-bar3e sabhI skandhoMke viSayameM jAna lenA caahie| eka prazna yahA~ prazna upasthita hotA hai ki jaba candramAkI racanA aura usakI bhUmitalase dUrI AdikA tathyAtmaka (jaisA hai vaisA) jJAna alpajJa AptoMko nahIM thA to phira unhoMne unakA atathyAtmaka (jaisA nahIM hai vaisA) pratipAdana kyoM kiyA hai ? samAdhAna ukta praznakA samAdhAna yaha hai ki alpajJa AptoMne candramAkI racanA aura usakI bhUmitalase dUrI Adi kA atathyAtmaka pratipAdana kesI kaSAyavaza nahIM kiyA hai, kevala tathyAtmaka (jaisA hai vaisA) pratipAdanake lie sAdhanoMkI kamI honeke kAraNa hI vaha atathyAtmaka (jaisA nahIM hai vaisA) pratipAdana jaisA samajhameM AyA vaisA prayojanabhUta samajhakara kiyA hai| isaliye inheM mithyAdaSTi yA mithyAjJAnI nahIM samajhanA cAhie, kyoMki gommaTasAra jIvakANDa meM yaha spaSTa likhA hai ki samyagdaSTi jIva tathyAtmaka vastukA zraddhAna to karatA hI hai lekina sAdhanoMke abhAvameM vaha atathyAtmaka vastuko bhI tathyAtmaka samajhakara usakA bhI zraddhAna karatA hai aura aisA zraddhAna karate hue bhI vaha mithyAdRSTi na hokara samyagdRSTi hI banA rahatA hai| itanA avazya hai ki yadi use kAlAntarameM apanI bhala kiso prakAra samajhameM A jAve, phira bhI vaha usa atathyAtmaka pratipAdanako tathyAtmaka mAnanekA hI Agraha karatA hai to taba vaha samyagdRSTi na rahakara mithyAdRSTi hI ho jAtA hai| isa taraha Aja bhautika vijJAna dvArA kiyA gayA candramAkI racanA va usakI bhUmitalase dUrI AdikA nirNaya alpajJa AptoM dvArA pratipAdita Agamase viparIta hote hue bhI yadi tathyAtmaka ho to use svIkAra karane meM hameM saMkoca nahIM honA cAhie, kyoMki isase hamAre AdhyAtmika tattvajJAnako koI Thesa paha~canekI sambhAvanA nahIM hai| eka bAta aura hai ki alpajJa AptoM dvArA loka-kalyANa bhAvanAse jAna-bUjhakara bhI atathyAtmaka vivecana kara diyA jAtA hai / jaise bhole baccekI mA~ baccekI surakSAkI dRSTise kaha diyA karatI hai ki "bettaa| 1. sammAiTThI jIvo uvaiTuM pavayaNaM tu saddahadi / saddahadi asabbhAvaM ajANamANo guruNiyogA // 27 // suttAdo taM sammaM darasijjataM jadA Na saddahadi / so ceva havai micchAiTrI jIvo to pahudi // 28 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha sar3aka para nahIM jAnA, kyoMki vahA~ hauvA baiThA huA hai" to yaha kathana yadyapi adhyAtmaka hai, parantu bacceke prati kalyANa- bhAvanAkI dRSTise kahA jAneke kAraNa lokameM satya mAna liyA jAtA hai| isI taraha gAyakI surakSAkI dRSTise alpaza AptoM dvArA kasAIko gAyake jAne kA sahI mArga na batalAyA jAkara jo galata mArga bhI batalA diyA jAtA hai, use bhI satyAtmaka loka meM mAna liyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki svAmI samantabhadrane ratnakaraNDakAkAcAra meM kisI prANauke lie vipattikAraka satya vacanako bhI asatya aura hitakAraka asatya vacanako bhI satya vacana kahA hai|" tathA saMkalpI hiMsAke samAna pApa hote hue bhI svapara-kalyANabhAvanAke AdhArapara kI gaI ArambhI hiMsAko yathAsthAna ucita batalAyA gayA hai|" Agamake bheda aura unake lakSaNa vartamAna meM jitanA bhI Agama hai, use cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai- 1. dravyAnuyoga, 2. karaNAnuyoga, 3. caraNAnuyoga aura 4. prathamAnuyoga / " 1. dravyAnuyoga vaha hai, jisameM adhyAtma (Atmahita) ko lakSyameM rakhakara vizvakI samasta vastuoMkI svatantra sattA, upayogitA aura unakI svapratyaya aura svaparapratyayaparyAyoMkA nirdhAraNa kiyA gayA ho| isa anuyogase saMsArI prANiyoMke lie apanA lakSya nirdhArita karanemeM sahAyatA milatI hai / 2. karaNAnuyoga vaha hai, jisameM adhyAtma (Atmahita) kI lakSyameM rakhakara saMsArI prANiyoMkI pApa, puNya aura dharmamaya paryAyoM aura unake kAraNoMkA vizleSaNa kiyA gayA hai| isa anuyogase saMsArI prANiyoMko apanI pApa, puNya aura dharmamaya paryAyoM va unake kAraNoMkA parijJAna hotA hai / 3. caraNAnuyoga vaha hai jisameM adhyAtma (Atmahita) ko lakSyameM rakhakara saMsArI prANiyoMko pApa, puNya aura dharmake mAgakA parijJAna karAyA gayA ho| isa anuyoga se saMsArI prANiyoMmeM apane lakSyakI pUrti ke lie puruSArtha jAgrata hotA hai / ' 4. prathamAnuyoga vaha hai, jisameM adhyAtma (Atmahita) ko lakSya meM rakhakara tathyAtmaka ( jaise ho vaise) aura ApekSika satyatAko prApta prayojanabhUta kathAnakoMke AdhArapara saMsArI prANiyoM ko pApa puNya aura dharmake phaloMkA digdarzana karAyA gayA ho| isa anuyogase prANiyoMmeM apane lakSya kI pUtike mArga meM zraddhA ( ruci ) jAta hotI hai / adhyAtma (Atmahita) aura usakI prAptikA upAya kyA hai ? zraddheya paM0 daulatarAmajIne chAlAke prathama padya meM adhyAtma (Atmahita) kA artha mukha batalAyA hai aura prathama DhAlake prathama pacameM yaha batalAyA hai ki saMsArake sabhI anantAnanta jIva sukha cAhate haiM aura duHkhase Darate haiM / " sukhaprAptikA sAdhana (mArga) svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM dharmako batalAyA hai 1, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 55 / 2. vahI zloka 53 / 3. prathamaM caraNaM karaNaM dravyaM namaH (zAntipATha) va ratnakaraNDakadhAvakAcArake padya 43, 44, 45, va 46 // 4. Atamako hita hai sukha ityAdi / 5. je tribhuvanameM jIva ananta, sukha cAheM duHkhateM bhayavanta / 6. dezayAmi samIcIna dharma karmanirvahaNam / saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 9 isalie kahanA cAhie ki tIrthakara mahAvIrakI dezanAkA mukhya uddezya bhI saMsArI prANiyoMko duHkhake janaka adharmase haTAkara sukhake janaka dharmakI ora mor3anA hI thA, jisakA pratipAdana caraNAnuyogameM kiyA gayA hai / dharma aura adharmakA svarUpa ___ dharma aura adharmakA svarUpa batalAneke pUrva isa sambandhameM lokako dRSTiko bhI samajha lenA Avazyaka hai, jo nimna prakAra hai : 1. prAyaH pratyeka manuSyakI dRSTimeM vahI sampradAya zreSTha hai, jisameM vaha paidA huA hai, vahI darzana satya hai jise vaha mAnatA hai aura usI kriyAkANDase svarga yA mokSa prApta ho sakatA hai, jo use kula-paramparAse prApta hai| isake atirikta zeSa sabhI sampradAya nimna koTike, sabhI darzana asatya aura sabhI kriyAkANDa ADambara mAtra haiN| isa taraha lokakA prAyaH pratyeka manuSya isI AdhArapara apaneko dharmAtmA aura dusaroMko adharmAtmA mAna rahA hai| 2. lokameM dharmAtmA vyaktike lie Astika aura adharmAtmA vyaktike lie nAstika zabdoMkA prayoga kiyA jAtA hai aura ina donoM zabdoMkI vyutpatti vyAkaraNarameM nimna prakArakI gaI hai asti paraloke matiryasya sa AstikaH, nAsti paraloke matiryasya sa nAstikaH / arthAt jo paralokako mAnatA hai, vaha dharmAtmA hai aura jo paralokako nahIM mAnatA hai vaha adharmAtmA hai| vAstavameM dekhA jAya to dharma aura adharmakI ye vyAkhyAe~ pUrNataH sahI na hokara ye vyAkhyAe~ hI pUrNataH sahI haiM ki lokameM jisa mArga para calanese abhyudaya (zAnti) aura antameM niHzreyasa (mukti arthAt AtmasvAtantrya) prApta ho sakatA hai, vaha to dharma hai aura jo loka tathA paraloka sarvatra duHkhakA kAraNa ho vaha adharma hai / tIrthakara mahAvIrakI dezanAmeM isa bAtako lakSya meM rakhakara hI caraNAnuyogameM pratipAdita dharmake daza bheda svIkAra kie gae haiN| dharmake daza bheda aura unakA svarUpa kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ye dharmake daza bheda hai| jIvana meM kramika-vikAsake AdhArapara hI tIrthaMkara mahAvIrakI dezanAmeM dharmakI yaha daza saMkhyA nizcita kI gayI hai / Age inakA pRthak-pRthak vikAsa-kramake AdhArapara svarUpa-vivecana kiyA jA rahA hai| 1 kSamA-kabhI krodhAvezameM nahIM AnA, kabhI kisIko kaSTa nahIM paha~cAnA, kabhI kisIke sAtha gAlI-galauja yA mAra-pITa nahIM karanA tathA sabake sAtha sadA sahiSNutAkA bartAva krnaa| 2. mArdava-kabhI ahaMkAra nahIM karanA, kabhI kisIko apamAnita nahIM karanA, sabake sAtha sadA samAnatAkA vyavahAra karanA aura manameM kabhI pratiSThAkI cAha nahIM krnaa| 3. Arjava-kabhI kisIke sAtha chala-kapaTa nahIM karanA, kama dekara adhika lene aura asalI vastumeM nakalI vastu denekA kabhI prayatna nahIM karanA-isa taraha apane jIvanako lokakA vizvAsapAtra banA lenaa| 4. satya-sabake sAtha sadA sahAnubhUti aura sahRdayatAkA vyavahAra karanA, hita, mita aura priya 1. tattvArthasUtra 9 / 6 /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha vacana bolanA, AvazyakatAnusAra dUsaroMkI yathAzakti tana, mana aura dhanase sahAyatA karanA tathA jIvanake lie upayogI kauTumbika, sAmAjika, rASTrIya, mAnavocita aura sAMskRtika-saMrakSaNakA pUrA-pUrA prayatna krnaa| 5. zauca-apane jIvanakI surakSA aura zAntike lie kuTumba, samAja, nagara, rASTra, vizva aura saMskRtike saMrakSaNakA pUrA-pUrA prayatna karate hue jIvana-rakSAmeM upayogI sAdhanoMke saMgraha aura upayogakA yathocita dhyAna rakhanA arthAt na to jIvana rakSAke lie parAzrita-vRtti apanAnA aura na upayogameM kaMjUsI krnaa| 6. saMyama-apane jIvanakI surakSAmeM sAdhana-bhUta sAmagrIke saMgraha aura upayogameM kuTumba, samAja, nagara, rASTra, vizva aura saMskRtike saMrakSaNakA pUrA-pUrA dhyAna rakhate hue apanI AvazyakatAoM aura apane adhikAroMkI sImA nirdhArita karanA aura anAvazyaka, prakRti-viruddha, saMskRti-viruddha aura loka-viruddha evaM adhikArake bAhara upayoga nahIM karanA--isa prakAra jIvanameM sAdagI banA lenaa| 7. tapa-bAhya prayatnoM dvArA zarIrako Atmanirbhara banAnekA prayatna karanA tathA antaraMga prayatnoM dvArA AtmAkI svAlavambana zaktiko jAgRta karanA-isa prakAra jIvana kI vartamAna AvazyakatAoMko kama krnaa| 8. tyAga-bAhya-prayatnoM dvArA uttarottara vRddhiMgata zarIrakI AtmanirbharatA aura antaraMga-prayatnoM dvArA uttarottara vaddhigata AtmAkI svAvalambanazaktike anurUpa bhogasAmagrIke saMgraha aura upabhogameM dhIredhIre yathAyogya kramase kamI karate jAnA arthAta jIvanarakSAkI sAdhanabhata upayoga-sAmagrIkA dhIre-dhIre yathAkramase yathAzakti tyAga karanA / 9. AkiMcanya-uparyukta donoM prakArake prayatnoM dvArA hI uttarottara vRddhigata zarIrakI AtmanirbharatA va AtmAkI svAvalambana-zaktike anurUpa jIvana-rakSAkI sAdhanabhUta upabhoga-sAmagrIke avalambanako yathokta krama se kama karate-karate antameM akiMcana ( nagna, digambara-madrAdhArI banakara mokSa (AtmasvAtantrya ) kI pUrNatA prApta karane ke lie gRhavAsako chor3akara banavAsI ho jaanaa| 10. brahmacarya-uparyukta donoM prakArake prayatnoM dvArA uttarottara vRddhiMgata zarIrakI Atma-nirbharatA aura AtmAkI svAlambana-zaktike AdhArapara hI bhUkha, pyAsa, roga Adi zArIrika bAdhAoMke pUrNataH naSTa ho jAne ( zarIrake pUrNarUpase Atmanirbhara ho jAne ), tathA AtmAkI svAlambana, zaktikA carama-vikAsa ho jAnepara AtmAke svabhAvabhUta ananta-catuSTaya (asImita-darzana, asImita-jJAna asImita-vIrya aura asImitasukha ) kA udbhava ho jAneke pazcAt yathAsamaya AyukI samApti ho jAnepara saMsAra ( zarIrake sAtha AtmAke vidyamAna sambandha ) kA sarvathA viccheda ho jAnA aura taba Age anantakAlataka AtmAkA apane svatantrasvarUpa meM hI ramaNa karate rhnaa| isa prakAra daza dharmoke svarUpakA Agamake AdhArapara jo yaha digdarzana karAyA gayA hai, vaha mAnavajIvanameM dharmake kramika-vikAsako batalAtA hai tathA isase tIrthaMkara mahAvIrakI dezanAmeM pratipAdita dharmakA svarUpa aura usakA prArambhika va sarvotkRSTa rUpa saralatAse samajhameM A jAtA hai| 1. tattvArthasUtra 9 / 16 / 2. tattvArthasUtra 9 / 20 /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 11 ukta daza-dharmoMkA vargIkaraNa pUrva meM svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDakazrAvakAcArake anusAra dharmako sukhakA kAraNa batalAyA gayA hai / dharma aura sukhakA yaha kArya-kAraNabhAva dIpaka aura prakAzakI taraha sahabhAvI hai / arthAt jisa prakAra jahA~ dIpaka hai vahA~ prakAza avazya rahatA hai aura jahA~ dIpaka nahIM hai vahA~ prakAza bhI nahIM rahatA hai / isI prakAra jahA~ dharma hogA vahA~ sukha avazya hogA aura jahA~ dharma nahIM hogA vahA~ sukha bhI nahIM hogaa| pUrvameM dharmakA jo yaha svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai ki lokameM jisa mArgapara calanese abhyudaya ( jIvana meM sukha zAnti ) aura antameM niHzreyasa (makti arthAt AtmasvAtantrya ) prApta ho sakatA hai, vaha dharma hai| isase spaSTa hotA hai ki sukha do prakArakA hotA hai--eka to abhyudaya arthAt laukika-jIvanameM zAntirUpa sukha aura dUsarA niHzreyasa arthAt mukti yA Atma-svAtantryarUpa pAramArthika-sukha / isake AdhArapara dharma bhI mUlataH do bhedoMmeM vibhakta ho jAtA hai-eka to abhyadaya arthAt laukika-jIvanameM zAntirUpa sukhakA kAraNabhUta laukika-dharma aura dUsarA niHzreyasa arthAt mukti yA Atma-svAtantryarUpa pAramArthika-sukhakA kAraNabhUta pAramArthika-dharma / jo manuSya ukta pAramArthika-sukhako prApta karanA cAhatA hai, use to pAramArthika-dharmakI zaraNameM hI jAnA hogA, lekina jo manuSya pAramArthika-dharmakI zaraNa meM apanI azaktivaza nahIM jA sakatA hai, use kama-se-kama apane laukikajIvanameM zAntirUpa sukhakI prAptike lie laukika-dharmakI zaraNa meM jAnA Avazyaka hai / tAtparya yaha hai ki manuSyakA mukhya kartavya to pAramArthika sukhako prAptike lie pAramArthika-dharma para calanA hI hai, lekina jo manuSya pAramArthika-dharmapara calane meM asamartha hai, use kama-se-kama laukika-jIvanameM sukha-zAntike uddezyase laukika-dharmapara avazya hI calanA cAhie / tIrthakara mahAvIrakI dezanAmeM jo dharmake uparyukta daza bheda batalAe gae haiM, ve isI Azayase batalAe gae haiN| isalie una daza dharmoM ke do varga nizcita ho jAte hai-eka to laukikadharmokA varga aura dusarA pAramArthika-dharmoMkA varga / kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca aura saMyama ye chaha dharma to laukika-dharma kahalAne yogya haiM aura tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ye cAra dharma pAramArthika-dharma kahalAne yogya haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki pAramAthika-sukhakI prAptike lie jisa prakAra tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya rUpa pAramArthika-dharmoMkA mAnava-jIvana meM mahatva hai, usI prakAra laukika-jIvana meM sukha zAnti prApta karaneke lie kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca evaM saMyama rUpa laukika-dharmo kA bhI mAnava-jIvana meM mahatva hai| yahI kAraNa hai ki dharmake ullikhita donoM vargoM ko mAnavakI bahattara kalAoMmeMse pradhAna kalAke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| dharmoMke kramika-vikAsakI dRSTise eka bAta yaha bhI spaSTa hotI hai ki mAnavajIvanameM jaba taka ukta laukika dharmo kA samAveza nahIM hotA, taba taka usameM ukta pAramArthika-dharmoM kA vikAsa honA asambhava hI hai| mAnava jIvanameM laukika-dharmoke mahattvakA kAraNa mAnava jIvanameM laukika-dharmoke mahattvakA uparyukta eka kAraNa to yahI hai ki jaba taka mAnava-jIvanameM laukika dharmokA samAveza nahIM hogA, taba taka usameM pAramArthika dharmokA vikAsa honA asambhava hai, lekina sAmAnyarUpase mAnava-jIvanameM laukika-dharmo kA mahattva isalie hai ki tIrthaMkarakI dezanAke anusAra pratyeka saprANa zarIrameM usa zarIrase atirikta jIvakA astitva hai / itanA hI nahIM, vaha jIva zarIrake sAtha itanA ghulA-milA hai ki zarIrake astitvake sAtha hI usakA astitva use samajhameM AtA hai, usake binA nhiiN| jIvake bhItara jo jJAna karanekI zakti hai vaha bhI zarIrako aMgabhUta indriyoMke sahayogake binA paMgu banI rahato 1. kalA bahattara puruSakI tAmeM do saradAra / eka jIvakI jIvikA dvitIya jIva uddhAra //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha hai aura yaha bhI bAta hai ki jIna zarIrake itanA adhIna ho rahA hai ki usake jIvana kI sthiratA zarIrakI svAsthyamaya sthiratApara avalambita hai / jIvakI zarIrAvalambanatAkA yaha bhI eka vicitra kintu tathyapUrNa anubhava hai ki yadi zarIrameM zithilatA Adi vikAra paidA ho jAte haiM, to jIvako kleza hotA hai aura jaba una vikAroMke nAzake anukUla sAdhanoMkA sahayoga use prApta ho jAtA hai, to una vikAroMkA nAza ho jAnepara jIvako sukhAnubhava hone lagatA hai| tAtparya yaha hai ki yadyapi ve sAdhana apanA prabhAva zarIrapara hI DAlate haiM, parantu zarIrakI adhInatAke kAraNa sUkhAnubhoktA jIva hotA hai| aba yadi yaha kathana manuSyake Upara lAgU kiyA jAya to samajhameM A jAyagA ki mAnava-prANI bhI zarIrake adhIna hai aura usakA vaha zarIra bhI bhojanAdikake adhIna hai / isIlie pratyeka manuSya bhojanAdika ke upabhogameM pravRtta hotA hai| pratyeka manuSyako bhojanAdikakI prApti anya manuSyoMke sahayogase hI hotI hai| yahI kAraNa hai ki tIrthakara mahAvIrane "parasparopagraho jIvAnAm (ta0 su0 5 / 21) kA siddhAnta pratipAdita kiyA thaa| vaise to yaha siddhAnta sampUrNa saMsArI jIvoMpara lAgU hotA hai, parantu mAnava-jIvanameM to isakI vAstavikatA spaSTa parilakSita hotI hai aura isIlie manuSyako sAmAjika prANI svIkAra kiyA gayA hai jisakA artha yaha hai, ki pratyeka manuSyako apane jIvanameM sukha prApta karaneke lie kuTumba, nagara, rASTra aura yahA~ taka ki vizvake sahayogakI AvazyakatA hai| isakA niSkarSa yaha hai ki pratyeka manuSyako apane jIvanameM sukha prApta karaneke lie kuTumba, nagara, rASTra aura vizvake rUpa meM mAnava-saMgaThanake choTe-bar3e jitane rUpa ho sakate haiM, una sabako Thosa rUpa denekA satat prayatna karate rahanA cAhie / isalie tIrthakara mahAvIrakI dezanA meM pratyeka manuSyako sarvaprathama upadeza diyA gayA hai ki "AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret" arthAt dUsaroMkA jo AcaraNa usako apane pratikUla jAna par3atA hai vaisA AcaraNa usako dUsaroMke sAtha nahIM karanA cAhie, itanA hI nahIM, dUsaroMse apane prati vaha jaisA AcaraNa cAhatA hai, vaisA hI AcaraNa use dUsaroMke sAtha bhI karanA cAhie / vAstavameM dekhA jAya to vartamAnameM pratyeka manuSyakI yaha dazA hai ki vaha dUsaroMko nirapekSa bhAvase sahayoga deneke lie to taiyAra hI nahIM hotA hai, parantu apanI prayojana-siddhike lie vaha na kevala dUsaroMse nirapekSa-sahayoga prApta karanekA satat prayatna karatA rahatA hai, pratyuta dUsaroMke sAtha saMgharSa karane, unheM tiraskRta karane aura unheM dhokhemeM DAlanese bhI nahIM cUkatA hai| itanA hI nahIM, pratyeka manuSyakA yaha svabhAva banA huA hai ki vaha apanA prayojana rahate athavA na rahate bhI dUsaroMke sAtha hamezA anucita AcaraNa karanemeM Anandita hotA hai| tIrthaMkara mahAvIrake samayameM bhI mAnava-samAjakI yahI dazA thI aura unhoMne jAnA thA ki yaha dazA mAnava-samAjako vighaTita karake pratyeka manuSyake jIvanako trasta karanevAlI hai, ataH unhoMne apanI dezanAmeM yaha siddhAnta prasthApita kiyA thA ki mAnava-jIvanameM zAnti-sthApanAkI rIr3ha sAmAjika saMgaThanako sudRr3ha karaneke lie pratyeka manuSyako dUsare manuSyoMke sAtha, pratyeka kuTumbako dUsare kuTumboMke sAtha, pratyeka nagarako anya nagaroMke sAtha aura pratyeka rASTrako anya sabhI rASTroMke sAtha apanA prayojana rahate na rahate kabhI bhI anucita AcaraNa nahIM karanA caahie| itanA hI nahIM, AvazyakatA par3anepara sabhIko sabhIke sAtha nirapekSa-bhAvase satata sahAyakapanekA AcaraNa karate rahanA cAhie / tIrthakara mahAvIrakI dezanAmeM to yajJoMmeM dharmake nAmapara honevAle pazuoMko rakSAke anukUla janamata jAgRta karaneke liye yahA~ taka kahA gayA thA ki jaba prANImAtra eka-dUsare prANIkA upakAraka hai to pratyeka
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 13 manuSyako satat "satveSu maitrI vAlA pATha yAda rakhanA cAhie aura dUsaroMke sAtha pUrvokta svarUpavAle kSamA, mArdava, Arjava tathA satya dharmoke rUpameM hI apanA pavitra AcaraNa banA lenA caahie| isa taraha pratyeka manuSya, pratyeka kuTumba, pratyeka nagara aura pratyeka rASTra arthAt vizvakA mAnavamAtra jaba tIrthaMkara mahAvIra dvArA upadiSTa pUrvokta svarUpavAle kSamA, mArdava, Arjava aura satya dharmamaya apanA jIvana banA le tabhI vaha apaneko mAnava yA sabhya kahalAne kA adhikArI ho sakatA hai tathA vizvameM saccI ahiMsAkA prasAra bhI isI AdhArapara ho sakatA hai aura mAnava-jIvana meM isI AdhArapara sukha-zAntikI lahara daur3a sakatI hai / Upara manuSyake sAmAjika-jIvanakI jhA~kI batalAyI gayI hai| isake atirikta manuSyako jIvanameM sukhI bananeke lie apane vyaktigata jIvanako bhI dharmamaya banAnA hogaa| arthAt lokameM bahutase manuSya aise dekhane meM Ate haiM ki ve lobhake vazIbhUta hokara sampattike saMgrahameM jitanA Ananda lete haiM, utanA Ananda ve usake upabhogameM nahIM lete, yahA~ taka ki ve apane zarIrakI AvazyakatAoMkI pUrti meM bhI bar3I kaMjUsIke sAtha kAma lete hai| isI taraha lokameM bahutase manuSya aise dekhane meM Ate haiM ki ve lolupatAvaza pA~coM indriyoMke viSayoMkA AvazyakatAse adhika upabhoga karate hue bhI kabhI tRpta nahIM hote| bAta to vAstavameM yaha hai ki bhojanAdi padArtha manuSyako manasantuSTi ke lie bilakula upayogI nahIM hai, kevala zarIrake lie hI ve upayogI siddha hote hai, phira bhI manuSya apane manake vazIbhUta hokara aisA bhojana karanese nahIM cUkatA, jo usakI zArIrika prakRtike bilakula pratikUla par3atA hai| isI prakAra vastra yA anya sabhI upayogameM AnevAlI vastuoMke viSayameM prAyaH pratyeka manuSya jitanI mAnasika anukUlatAkI bAta socatA hai, utanI zArIrika anukUlatAkI bAta vaha kabhI nahIM socatA hai| aisA karanese manuSyake jIvanakA hrAsa to hotA hI hai, parantu sAtha hI usake isa AcaraNakA mAnava-samAjake Upara bhI pratikUla prabhAva par3atA hai / isalie tIrthakara mahAvIrake upadezameM yaha bAta batalAyI gayI hai ki bhojana Adi bAhya-sAmagrI jIvanake lie bar3I upayogI hai / ataH manuSyako usakA jIvana meM upayoga to karanA cAhie, lekina usakA durupayoga na ho-isa bAtakA bhI use pUrA-pUrA dhyAna rakhanA caahie| isa taraha pratyeka manuSyako uparyukta kSamA, mArdava, Arjava aura satya dharmoke sAtha hI saMgrahavRttiko samApta karanevAle zauca-dharma tathA vilAsapUrNa-vRttiko samApta karanevAle saMyama-dharmakA avalambana apane jIvanameM avazya lenA caahie| vAstavameM vicAra kiyA jAya to loka-zAnti aura jIvana-zAntike lie kSamA, mArdava Ajava. satya. zauca aura saMyama ye chaha dharma hai| isalie jabataka mAnava-samAja inake mahattvako na samajhakara inakI upekSA karatA rahegA, tabataka usake jIvana meM kuTumbameM, nagarameM, rASTrameM aura vizvameM kabhI bhI zAnti sthApita nahIM ho sakatI, aura na koI bhI manuSya pAramArthika sukhake kAraNabhUta pAramArthika dharmakI ora hI vAstavika rUpameM agrasara ho sakatA hai| pAramArthika dharmoko mokSa-kAraNatA Upara batalAyA gayA hai ki pAramArthika dharma niHzreyasa arthAt makti yA AtmasvAtantryarUpa pAramArthika sUkhake kAraNa hai aura yaha bhI batalAyA gayA hai ki mAnava-jIvanameM jabataka uparyukta laukika-dharmokA samAveza nahIM hogA, tabataka usameM ukta pAramArthika dharmokA vikAsa honA sambhava nahIM hai / arthAt uparyukta prakAra 1. satveSu maitrI guNiSu pramodaM kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthyabhAvaM viparotavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva ||-saamaayik pATha /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : sarasvatI - varadaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha laukika dharmopara calanevAlA mAnava jaba zArIrika aura aihika dRSTise sukhI ho jAtA hai, tabhI vaha yaha socaneke lie sakSama hotA hai ki merA jIvana zarIrake adhIna hai aura zarIrakI sthiratA ke lie mujhe bhojana, vastra, AvAsa aura inakI pUrti ke lie kuTumba, nagara, rASTra tathA vizva takakA sahArA lenA par3atA hai / isa taraha maiM mAnava-saMgaThanake vizAla- jAla meM pha~sA huA hU~ / aisI sthiti meM vaha apanA bhAvI karttavyakA mArga isa prakAra nizcita karatA hai ki jisase vaha zarIra bandhana se chuTakArA pA ske| usake usa karttavya mArgako tIrthakara mahAvIrakI dezanAmeM isa prakAra batalAyA gayA hai ki sarva prathama use anazana Adi pUrvokta bAhya prayatnoM (tapoM) dvArA zarIrameM Atma-nirbharatA lAnekA va prAyazcita Adi pUrvokta antaraMga prayatnoM (tapoM) dvArA AtmAmeM svAvalambanatA lAnekA puruSArtha karanA cAhie tathA ina bahiraMga aura antaraMga prayatnoMke AdhArapara hI jaisI - jaisI zarIrakI AtmanirbharatA aura AtmAkI svAvalambanatA bar3hatI jAe, usake AdhArapara use bAhya-padArthAM avalambanako chor3ane rUpa tyAga dharma (aNuvrata Adi zrAvaka dharma) aura isake bhI Age AkiMcanya dharma (mahAvrata Adi muni-dharma) ko aMgIkAra kara lenA cAhie / isa tarahakA puruSArtha use tabataka karate rahanA cAhie, jabataka ki usakA zarIra pUrNaM Atmanirbhara na ho jAve aura AtmA pUrNa svAvalambI na bana jAve / zarIrake pUrNa Atmanirbhara ho jAne aura AtmAke pUrNa svAvalambI bana jAnepara vaha sarva prathama jIvanmukta paramAtmA banatA hai aura antameM vaha zarIrase sarvathA sambandha viccheda kara lenepara brahmacaryakA dhAraka ( AtmalIna paramAtmA ) bana jAtA hai arthAt niHzreyasa ( mukti yA AtmasvAtantrya) ko prAptakara pAramArthika sukhakA bhoktA paramAtmA bana jAtA hai aura vaha sarvadA ajara va amara banA rahatA hai / tIrthaMkara mahAvIrakI dezanAmeM upadiSTa dharmatattvakA yaha vivecana Agamake eka bheda caraNAnuyogake AdhAra para kiyA gayA hai, kyoMki tIrthaMkara mahAvIrake dharmatattvako samajhane ke lie hameM caraNAnuyoga hI eka sahArA hai / caraNAnuyogameM dharmatattvako samajhane ke lie yadyapi aura bhI kaI prakAra batalAe gae haiM, parantu ve saba prakAra bhI dharmatattvako uparyukta rUpameM hI pradarzita karate haiM / yathA--- 1. mithyAdarzana ( sukha kI abhilASAse duHkhake kAraNoMmeM ruci rakhanA), mithyAjJAna ( duHkhake kAraNoMko sukhake kAraNa samajhanA) aura mithyAcAritra ( sukhakI prApti ke lie duHkhajanaka pravRtti karanA) yaha saba adharma haiM tathA inake ThIka viparIta arthAt samyagdarzana ( sukhakI abhilASAse sukhake kAraNoMmeM hI ruci rakhanA ), samyagjJAna (sukhake kAraNoM ko hI sukhake kAraNa samajhanA) aura samyakcAritra ( sukha prApti ke lie sukhake hI kAraNoM meM pravRtta honA) yaha saba dharma hai / ' 2. hiMsA karanA, jhUTha bolanA, corI karanA, bhogavilAsame jIvana bitAnA aura dhanAdikake saMgrahako hI jIvanakA lakSya banA lenA -- yaha saba adharma hai tathA isa prakArakI pravRttiyoMko jIvanase nikAla denA-yaha saba dharma hai / 2 3. dhArmika pravRtti (dharmapuruSArtha ), Arthika pravRtti ( artha puruSArthaM ) aura bhoga meM pravRtti ( kAma puruSArthaM ) inakA jIvanameM samanvaya nahIM karanA adharma hai tathA inakA jIvanameM samanvaya karate hue antameM kevala dharmapuruSArtha - para ArUr3ha ho jAnA arthAt mokSapuruSArthamaya jIvanako banA lenA dharma hai / pahale prakAra meM jo samyagdarzanAdikako dharma kahA gayA hai, unameMse samyagdarzanakA antarbhAva to kSamA, 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 3 / 2. hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam / - tattvArthasUtra 719 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 15 mArdava, satya, zauca aura saMyama dharmoMmeM ho jAtA hai, kyoMki koI bhI manuSya jabataka apane jIvanameM ina chaha dharmoMko sthAna nahIM degA taba taka samyagdRSTi trikAlameM nahIM ho sakatA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki samyagdRSTikI vRtti aura pravRtti kabhI anyAya, atyAcAra Adi ucchRMkhalatAoMko lie hue nahIM ho sakatI hai| aura yadi isa taraha kI vRtti aura pravRtti kisIkI hotI hai to vaha samyagdRSTi nahIM ho sakatA hai / isI prakAra samyakcAritrakA antarbhAva tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya dharmo meM ho jAtA hai| jaisA ki ina dharmo ke pUrva meM kie gae svarUpa vivecanase spaSTa ho jAtA hai / samyagjJAnake sambandhameM yadi vicAra kiyA jAe to kahA jA sakatA hai ki jJAna apane ApameM na to dharma hai aura na adharma hai, isalie jaba taka usakA sambandha mithyAdarzana aura mithyAcAritra se rahatA hai taba taka to usakA antarbhAva adharma meM hotA aura jaba usakA sambandha samyagdarzana aura samyak cAritrase ho jAtA hai taba usakA antarbhAva dharma meM ho jAtA hai / dUsare prakArameM jo ahiMsAdikako dharma kahA gayA hai unakA samAveza kSamA Adi dharmo meM nimna prakAra hotA hai| ahiMsA aura acaurya ye donoM nivRttiparaka dharma hai kyoMki hiMsAse nivRtti ahiMsA, aura corIse nivRtti acIrya kahalAtA hai| dUsaroMke lie apriya vacana bolanA athavA vadha, bandhana, tAr3ana, chedana, bhedana Adi kriyAoM dvArA kaSTa pahu~cAnA hiMsA hai, ataH ina sabase nivRtti svarUpa ahiMsAkA samAveza kSamAva meM hotA hai| isI prakAra dUsaroMkI vastuoMko unakI AjJAke binA apanI banA lenA corI hai| yaha corI apane ApameM adharma na hokara dUsaroMko kaSTa pahu~cAne rUpa hiMsAkA kAraNa honese hI adhamaM hai ataH kAraNameM kAryakA upacAra honese corI bhI eka tarahase hiMsAkA hI rUpa siddha hotI hai, isalie corose nivRttirUpa acauryadharmakA samAveza bhI kSamAgha meM ho jAtA hai| tathA yadi aura bArIkIse ahiMsA va acAryakA vizleSaNa kiyA jAya to ahiMsAkA samAveza kSamAke sAtha-sAtha mArdavadharma meM hotA hai, kAraNa ki apriya vacana bolane kA artha dUsaroMkA tiraskAra karanA hI to hai ataH dUsaroMkA tiraskAra nahIM karane rUpa ahiMsAkA samAveza mArdavadharma meM bhI ho jAtA hai / isI taraha acIrya dharmakA samAveza Arjava dharmameM karanA ucita hai kAraNa ki chala-kapaTa karanA corIkA hI rUpAntara hai / satya dharma pravRttiparaka dharma hai / lokameM dUsaroMko kaSTa nahIM pahu~cAnA, inakA tiraskAra nahIM karanA aura unheM dhokhe meM nahIM DAlanA -- yaha to dharma hai hI, parantu ahiMsA aura acaurya dharmokI sImA kevala isa tarahake adharma se nivRtti rUpameM hI nahIM samApta ho jAtI hai pratyuta isa nivRttike Age inakA kucha pravRtiparaka rUpa bhI hotA hai / isaliye ukta prakArase ahiMsA aura acauryavRttike dhAraka manuSyako tIrthakara mahAvIrakI dezanAmeM yaha upadeza diyA gayA hai ki dUsaroMke prati hita-mita priya vacana bolo, unake sAtha sahAnubhUti aura sahRdayatAkA vyavahAra bhI karo tathA AvazyakatAnusAra unheM yathAzakti tana-mana-dhana se sahAyatA bhI phuNcaao| isa taraha ahiMsAdi pA~ca dharmo meM samAviSTa satyandharma aura kSamA Adi daza dharmo meM samAviSTa satya dharma - ina donoMmeM koI antara nahIM raha jAtA hai| ye ahiMsA Adi tIna dharma aura kSamA Adi cAra dharma laukika dharma ho haiM, kAraNa ki ye sabhI mAnava-saMgaThanakI sthiratAke AdhAra haiM / 'kuzIla' zabdakA laukika dRSTise artha hotA hai-para vastuoMkA jovanako hAnikara evaM amaryAdita hokara upabhoga karanA, isalie isase viparIta arthake bodhaka brahmacarya dharmakA samAveza saMyama dharmameM hotA hai| parantu yahA~ para itanA aura dhyAna rakhanA cAhie ki pAramArthika dharmakI ora bar3hane vAle manuSya ke lie jo upabhoga Aja Avazyaka hai, kala vaha use anAvazyaka bhI ho jAtA hai| ataH aise anAvazyaka upabhogakA tyAga
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha dharma meM aura antatogatvA AkiMcanya dharmameM samAviSTa hotA hai / lokameM aura dharmagranthoMme brahmacarya dharmakA jo para-puruSa yA para-strI-ramaNakA tyAga athavA Age svapuruSa aura svastrI - ramaNakA bhI tyAga artha kiyA jAtA hai| vaha yadyapi mithyA nahIM hai parantu vaha apUrNa avazya hai, kAraNa ki manake vazIbhUta hokara athavA zArIrika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie jitanA para vastuoMkA avalambana jIvanameM liyA jAtA hai vaha sabhI kuzIlameM antarbhUta hotA hai / isalie paravastuoMke avalambanakA mAnasika dRSTise to sarvathA tyAga ho jAnA tathA zArIrika dRSTise zakti ke anusAra tyAgakara denA hI brahmacarya dharma hai / 'aparigraha' zabda ke do artha hote haiM - eka to ISat parigraha ( saMgraha ) arthAt parigraha ( saMgraha ) kA parimANa aura dUsarA parigraha ( saMgraha ) kA tyAga / isa taraha parigrahake parimANa rUpa aparigraha dharmakA samAveza laukika dharma honeke kAraNa zauca dharmameM aura parigrahake tyAga rUpa aparigraha dharmakA samAveza pAramArthika dharma ke rUpa meM tyAga tathA AkiMcanya dharmameM hotA hai / aura antameM upabhoga tathA parigraha donoMkA tyAga dazama brahmacarya meM antarbhUta hotA hai / yadi ukta pA~coM pApoMke udbhava ke sambandhameM vicAra kiyA jAya to samajha meM A jAyagA ki unameM se kuzIla ( bhoga ) aura parigraha ( saMgraha ) ye donoM pApa jIvakI lobha-vRttike pariNAma haiM tathA hiMsA, jhUTa aura corI krodha, mAna aura mAyA-vRttike pariNAma haiM lekina inameM yadi parasparake kAryakAraNabhAvapara vicAra kiyA jAya, to kahA jA sakatA hai ki kuzIla ( bhoga ) aura parigraha ( saMgraha ) ye donoM pApa hI saba pApoMke mUla haiM kyoMki prAyaH dekhane meM AtA hai ki pratyeka manuSya apanI svArthapUrti ke liye hI hiMsA karanemeM udyata hotA hai, jhUTha bolatA hai aura corI bhI karatA hai / isa taraha kahanA cAhie ki sabase bhayaMkara pApa jIvakI svArthavRttikA paricAyaka lobha hI hai / yahI kAraNa hai ki caraNAnuyoga-AgamameM " lobha pApakA bApa bakhAnA" ke rUpameM lobhako pApakA bApa kahakara pukArA gayA hai / arthAt ye sabhI prakArake dharma isa prakAra dharmakI cAhe samyadarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa vyAkhyA kI jAve, cAhe ahiMsA, satya, asteya, brahmacaryaM aura aparigraha rUpa vyAkhyA kI jAve athavA cAhe kSamA Adi uparyukta daza dharma rUpa vyAkhyA kI jAve - ina sabhI vyAkhyAoMmeM bhAvakA kucha bhI antara nahIM hai / pUrvokta prakAra dharmake laukika aura pAramArthika donoM vargoM meM samAviSTa hote / isI dharmakA eka prakAra jo dharma, artha aura kAma puruSArthoke samanvayarUpa trivargake rUpameM va kevala dharma puruSArthakI sthitiko prApta mokSapuruSArtharUpa apavargake rUpa meM batalAyA gayA hai vaha bhI trivarga ke rUpameM to dharmake laukika varga meM aura apavargake rUpameM dharmake pAramArthika varga meM samAviSTa hotA hai / yahA~para maiM itanA aura spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki tIrthaMkara mahAvIrakI dezanAke anusAra dharmakA sadbhAva samyagdarzanake rUpameM devagati aura naraka gatimeM tathA samyagdarzana aura yatkicit cAritra ke rUpameM tiryaggati meM bhI svIkAra kiyA gayA hai / parantu lokameM aura dharmagranthoM ( caraNAnuyoga ) meM dharmake viSayameM jo kucha socA aura kahA gayA hai, usameM mukhyatayA mAnava-jIvanako hI lakSya banAyA gayA hai / vAstava meM bAta bhI aisI hai ki dharmakA jo mahattva mAnava-jIvana meM prasphuTita hotA hai vaha nArakiyoM, devoM aura tiyaMcoMke jIvana meM prasphuTita nahIM hotA, kyoMki saMsArameM mAnava hI aisA prANI hai jise apanA jIvana sukhamaya banAneke lie mAnava samAjako lekara saMgaThanAtmaka prayatna karanA aura apane jIvanake adhikAroMkI sImA nirdhArita karanA anivArya hotA hai tathA mokSa kI prApti bhI mAnava jIvanase hI hotI hai / isa taraha caraNAnuyogakI dRSTise nirNIta kiyA jAya, to tIrthaMkara mahAvIrakA tatvajJAna dharmatattva
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 17 rUpameM hI nirNIta hotA hai aura yaha dharmatattva jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai--laukika tathA pAramArthika sukhameM kAraNabhUta laukika aura pAramArthika dharmoM ke rUpameM vibhakta ho jAtA hai| isa dharmatattvako isI rUpameM yadi pratyeka manuSya, pratyeka kUTamba, pratyeka nagara aura pratyeka deza--isa taraha sampUrNa vizvakI mAnava jAti hRdayaMgama karake apane jIvanakA aMga banA le to eka to vizvameM sarvatra saMgharSakI sthiti samApta hokara paraspara premabhAvakA saMcAra ho sakatA hai| dUsare pratyeka mAnava antameM apane mahAna lakSya pUrvokta pAramArthika sukhakI prAptikI ora bhI yathAzakti agrasara ho sakatA hai / yadyapi tIrthakara mahAvIrakA tattvajJAna dravyAnuyogakI dRSTise chaha prakArake dravyoMke rUpameM va karaNAnuyoga kI dRSTise saptatattva yA navatattvoMke rUpa meM bhI nirNIta hotA hai| sAtha hI isa sabhI prakArake tattvajJAnakI vyavasthAke lie tIrthakara mahAvIrakI dezanAmeM karmavAda, anekAntavAda, syAdvAda aura saptabhaMgIvAda tathA pramANavAda aura nayavAdakI bhI mahattvapUrNa sthAna prApta hai| parantu jisa prakAra Upara dharmatattvakI vistArase vivecanA kI gayI hai, usI prakAra ina sabakI vivecanA bhI vistArako apekSA rakhatI hai, jo ki svatantra rUpase aneka lekhoMkA rUpa dhAraNa karane yogya hai / ataH Avazyaka hokarake bhI ina sabapara lekhameM vicAra nahIM kiyA gayA hai| ye sabhI viSaya Avazyaka isalie haiM ki inakA sambandha manuSyake pAramArthika jIvanase to hai hI, parantu usake laukika jIvanase bhI kama sambandha nahIM hai kyoMki vicArakara dekhA jAve to samajhameM A sakatA hai ki pratyeka manuSya kA eka kSaNa bhI inake binA nahIM vyatIta hotA arthAt pratyeka manuSya apane jIvanake pratyeka kSaNameM inakA upayoga to karatA hI rahatA hai. parantu inake svarUpase vaha hamezA anabhijJa banA huA hai| INEA HONEIN
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzanameM Atmatattva 1. jaina darzanake prakAra pracalita darzanoMmeMse kisI-kisI darzanako to kevala bhautika darzana aura kisI-kisI darzanako kevala AdhyAtmika darzana kahA jA sakatA hai / parantu jaina-darzanake bhautika aura AdhyAtmika donoM prakAra svIkAra kiye gaye haiN| vizvako sampUrNa vastuoMke astitva, svarUpa, bheda-prabheda aura vividha prakArase honevAle unake pariNamanakA vivecana karanA 'bhautika darzana' aura AtmAke utthAna, patana tathA inake kAraNoMkA vivecana karanA 'AdhyAtmika darzana' hai / sAtha hI bhautika darzanako 'dravyAnuyoga' ora AdhyAtmika darzanako 'karaNAnuyoga' bhI kaha sakate haiN| isa taraha bhautikavAda, vijJAna (sAinsa) aura dravyAnuyoga ye saba bhautika darzanake aura adhyAtmavAda tathA karaNAnayoga ye donoM AdhyAtmika darzanake nAma haiN| 2. jaina saMskRtimeM vizvakI mAnyatA ___'vizva'' zabdako koSa-granthoM meM sarvArthavAcI zabda svIkAra kiyA gayA hai, ataH vizva zabdake arthameM una saba padArthoM kA samAveza ho jAtA hai jinakA astitva saMbhava hai| isa taraha vizvako yadyapi ananta padArthoMkA samudAya kaha sakate haiM / parantu jaina-saMskRtimeM ina sampUrNa ananta padArthoMko nimnalikhita chaH vargoMmeM samAviSTa kara diyA gayA hai-jIva, pudagala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / inameMse jIvoMkI saMkhyA ananta hai, padgala bhI ananta haiM, dharma, adharma aura AkAza ye tInoM eka-eka haiM tathA kAla. asaMkhyAta hai| ina sabako jaina-saMskRtimeM alaga-alaga dravya" nAmase pukArA gayA hai kyoMki eka pradezako Adi lekara do Adi saMkhyAta aura ananta pradezoMke rUpameM alaga-alaga inake AkAra pAye jAte haiM yA batalAye gaye haiN| jisa dravyakA sirpha eka hI pradeza hotA hai use ekapradezI aura jisa dravyake do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta pradeza hote haiM use bahupradezI dravya mAnA gayA hai| isa taraha pratyeka jIva tathA dharma aura 1. amarakoSa-tRtIyakANDa-vizeSyanighnavarga, zloka-64, 65 / 2. 'ananta' zabda jaina-saMskRtimeM saMkhyAvizeSakA nAma hai| isI taraha Age AnevAle saMkhyAta aura asaMkhyAta zabdoMko bhI saMkhyAvizeSavAcI hI mAnA gayA hai| jaina-saMskRtimeM saMkhyAtake saMkhyAta, asaMkhyAtake asaMkhyAta aura anantake ananta-bheda svIkAra kiye gaye haiN| (inakA vistRta vivaraNa-tattvArtharAjavArtika-1-38 / 3. ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH, jIvAzca aura kAlazca |-t0 a0 5-1, 3 va 38 / 4. yadyapi vizvake sampUrNa padArthoM kI saMkhyA hI ananta hai lekina ananta saMkhyAke ananta-bheda honeke kAraNa jIvoMkI saMkhyA bhI ananta hai aura pudgaloMkI saMkhyA bhI ananta hai / isameM koI virodha nahIM aataa| 5. dravyANi |-tttvaarthsuutr 5 / 2 / 6. dravyasaMgraha gA027 / 7. ekapradezavadapi dravyaM syAt khaNDavajitaH sa yathA |-pNcaadhyaayii, 1-36 / 8. paMcAdhyAyI, 1125 /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 19 adharma ye tInoM dravya samAna asaMkhyAta pradezoMke rUpameM bahapradezI dravya haiM, ananta pudagala sirpha eka pradeza vAle dravya hai aura ananta' pudgala do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta pradezoMke rUpa meM bahupradezI dravya mAne gaye haiN| isI prakAra AkAzako ananta pradezoMke rUpameM bahapradezI aura saMpUrNakAloMmeMse pratyela kAlako ekapradezI5 dravya svIkAra kiyA gayA hai| yahA~para itanA dhyAna aura rakhanA cAhiye ki saMpUrNa kAla dravya asaMkhyAta hokara bhI utane haiM, jitane ki pratyeka jIvake yA dharma athavA adharma dravyake pradeza batalAye gaye haiN| ina saba dravyoMmeMse AkAza dravya sabase bar3A aura saba orase asImita vistAra vAlA dravya hai tathA bAkIke saba dravya isI AkAzake andara ThIka madhyameM sImita hokara raha rahe haiM / isa prakAra jitane AkAzake andara ukta saba dravya yAne saba jIva, saba padgala, dharma, adharma, aura saba kAla vidyamAna haiM utane AkAzako lokAkAza aura zeSa samasta sImArahita AkAzako alokAkAza nAmase pukArA gayA hai|' yahA~para bhI itanA dhyAna rakhanekI jarUrata hai ki AkAzake jitane hisse meM dharma dravya athavA adharma dravyakA jisa rUpameM vAsa hai vaha hissA usI rUpameM lokAkAzakA samajhanA cAhiye / isa taraha lokAkAzake bhI dharma athavA adharma dravyake samAna hI asaMkhyAta pradeza siddha hote haiM tathA dharma aura adharma dravyoMkI hI taraha sampUrNa ananta jIva dravyoM, saMpUrNa ananta pudgala dravyoM tathA saMpUrNa asaMkhyAta kAla dravyoMkA nivAsa bhI AkAzake isI hissemeM samajhanA caahiye| dharma aura adharma ina donoM dravyoMkI banAvaTake bAremeM jaina-granthoMmeM likhA hai ki jaba koI manuSya yathAsaMbhava apane donoM paira phailAkara aura donoM hAthoMko apanI kamarapara rakhakara sIdhA khar3A ho jAve, to jo AkRti usa manuSyakI hotI hai vahI AkRti dharma aura adharma donoM dravyoMkI samajhanI cAhiye / yahI kAraNa hai ki lokako puruSa ke AkAra vAlA batalAyA gayA hai aura jise--brahmANDa yA parabrahma bhI isIlie kahA gayA hai| dharma dravya aura adharma dravyako banAvaTake bAremeM jaina-granthoMmeM yaha bhI likhA hai ki ina donoM dravyoMkI U~cAI caudaha rajju, moTAI uttara-dakSiNa sarvatra sAta rajju aura caur3AI pUrva-pazcima nIce bilkula antameM sAta rajju, Upara kramase ghaTate vaTate madhyameM sAta rajjukI U~cAIpara eka rajju, phira isake Upara kramase bar3hatebar3hate sAr3he tIna rajjakI U~cAIpara pAMca rajju tathA usake bhI Upara kramase ghaTate-ghaTate bilkUla antameM sAr3he tIna rajjukI U~cAIpara eka rajju haiM / 1. asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmakajIvAnAm |-tttvaarthsuutr adhyAya 5, sUtra 8 / 2. nANoH |-tttvaarthsuutr adhyAya 5, sUtra 11 / yahA~para 'aNu' ekapradezI dravya hai' yahI artha grahaNa kiyA, gayA hai|-pNcaadhyaayii, adhyAya 1 zloka 36 / 3. saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm |-tttvaarthsuutr adhyAya 5, sUtra 10 / yahA~para 'ca' zabdase anantasaMkhyAkA bhI grahaNa kiyA gayA hai| 4. AkAzasyAnantAH |-tttvaarthsuutr, adhyAya 5, sUtra 9 / / 5. dekhiye, TippaNI naM0 7 "kAlANurvA yataH svataH siddhaH" / 6. te kAlANU asaMkhadavvANi |-drvysNgrh gA0 22 / 7. lokAkAze'vagAhaH / tattvArthasUtra adhyAya 5, sUtra 12 / 8. paMcAdhyAyI, a0 2, zloka 22 / 9. tattvArtharAjavAtika-5-38 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 sarasvatI-varavaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha jaba ki dharma aura adharma dravyoMkI banAvaTake samAna hI lokAkAzakI banAvaTa hai to isakA matalaba yahI hai ki lokAkAzake eka-eka pradezapara dharma aura adharma dravyoMkA eka-eka pradeza sAtha-sAtha baiThA huA hai' tathA isI taraha lokAkAzake usa usa pradezapara dharma aura adharma dravyoMke pradezoMke sAtha-sAtha eka-eka kAla dravya bhI virAjamAna hai| isa taraha sampUrNa asaMkhyAta kAla dravya milakara dharma dravya, atha meM dravya tathA lokAkAzakI banAvaTakA rUpa dhAraNa kiye hue haiM / ina cAroM dravyoMmeMse AkAza dravya to asImita arthAt vyApaka hone kI vajahase niSkriya hai hI, sAtha hI zeSa dharma dravya, adharma dravya aura saMpUrNa kAla dravyoMko bhI jaina-saMskRti meM niSkriya dravya hI svIkAra kiyA gayA hai arthAt ina cAroM prakArake dravyoMmeM halana calanarUpa kriyAkA sarvathA abhAva hai| ye cAroM hI prakAra ke dravya akaMpa sthira hokara hI anAdikAlase rahate Aye haiM aura rahate rheNge| inake atirikta sabhI jIva aura sabhI pudgala dravyoMko kriyAvAn dravya svIkAra kiyA gayA hai aura yaha bhI eka kAraNa hai ki jisa prakAra dharmAdi dravyoMkI banAvaTa niyata hai usa prakAra jIva dravyoM aura pudgala dravyoMkI banAvaTa niyata nahIM hai / pratyeka jIva yadyapi dharma yA adharma athavA lokAkAzake barAbara pradezoM vAlA hai aura kabhI-kabhI koI jIva apane pradezoM ko phailAkara samasta loka meM vyApta hotA huA usa AkRtiko prApta bhI kara letA hai / parantu samAnyarUpase pratyeka jIva choTe-bar3e jisa zarIrameM jisa samaya pahu~ca gayA ho, usa samaya vaha usIkI AkRti" kA rUpa dhAraNa kara letA hai| pudgala dravyoMmeM yadyapi ekapradezI sabhI pudgala kriyAvAn hote hue bhI niyata AkAravAle haiM parantu avagAhana zaktikI vividhatAke kAraNa do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezoMvAle pudgaloMke AkAra niyata nahIM hai| yahI vajaha hai ki do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezoMvAle anantoM pudgala lokAkAzake eka-eka pradezameM bhI samAkara raha rahe haiN| vadyapi sAmAnyarUpase pratyeka jIvakA nivAsa lokAkAzake asaMkhyAtaveM bhAga kSetrameM mAnA gayA hai, parantu paraspara avyAghAtazaktike prabhAvase eka hI kSetrameM anantoM jIva bhI eka sAtha rahate hue mAne gaye haiM / pratyeka jIva cetanA-lakSaNa vAlA hai aura cetanArahita hone ke kAraNa dharma, adharma, AkAza, pudgala aura saMpUrNa kAla dravyoMko ajIba mAnA gayA hai| isI prakAra sabhI pudgala rUpI mAne gaye hai arthAt sabhI pudgaloM meM rUpa, rasa, gandha aura sparza ye cAra guNa pAye jAte haiN| yahI kAraNa hai ki inakA jJAna hameM sparzana, rasanA, nAsikA aura netra ina bAhya indriyoMse yathAyogya hotA rahatA hai| pudgaloke atirikta saba jIva, dharma, adharma, AkAza aura saba kAla ina sabhIko arUpI svIkAra kiyA gayA hai arthAt inameM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ina cAroM pudgala guNoMkA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai| ataH inakA jJAna bhI hameM ukta bAhya 'indriyoMse nahIM 1. dharmAdharmayoH kRtsne / tattvAtra 5 / 12 / 2. dravyasaMgraha, gAthA 22 / 3. niSkriyANi ca / tattvArtha0 547 / 4. kevalasamuddhAtake bheda lokapUraNa samuddhAtameM yaha sthiti hotI hai| 5. dravyasaMgraha, gAthA 10 / 6. rUpiNaH pudgalA sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / tattvA0 523 / 7. indriyagrAhya honese hI pudgala dravyoMko mUrta aura indriyagrAhma na honese hI zeSa saba dravyoMko amUrta bhI mAnA gayA hai / -paMcAdhyAyI 2 zloka 7 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 21 hotA hai / yadyapi anantoM pudgaloMkA jJAna bhI hameM bAhya indriyoMse nahIM hotA hai parantu isase una pudgaloMmeM rUpa, rasa, gandha aura sparzakA abhAva nahIM mAna lenA cAhiye / kAraNa ki ina guNoMkA sadbhAva rahate hue bhI ina pudgaloMmeM pAyI jAnevAlI sUkSmatA hI ukta bAhya indriyoMse unakA jJAna honemeM bAdhaka hai / isI taraha zabdakA jJAna jo hameM bAhya karNa indriyase hotA hai / isase zabdakI paudgalikatA siddha hotI hai / jIvake astitva aura svarUpake viSaya meM isa lekhameM Age vicAra kiyA jaaygaa| zeSa dravyoMke astitva aura svarUpake viSaya meM yahA~para vicAra kiyA jA rahA hai jinakA svabhAva pUraNa aura galanakA hai' arthAt jo paraspara saMyukta hote-hote bar3e-se-bar3e piNDakA rUpa dhAraNa kara leM aura piNDamese viyukta hote-hote antameM alaga-alaga eka-eka pradezakA rUpa dhAraNa kara leM, unheM pudgala kahA gayA hai / aise sthUla pudgala to hameM satata dRSTigocara ho hI rahe haiM lekina sUkSma se sUkSma aura choTe-se-choTe pudgaloke astitvako bhI jinakA jJAna hameM apanI bAhya indriyoMse nahIM ho pAtA hai-vijJAnane siddha karake dikhalA diyA hai / aNubama aura udjanabama Adi padArtha una sUkSma aura choTe pudgaloMkI acitya zaktikA digdarzana karA rahe haiN| saba jIva aura saba pudgala kriyAzIla dravya haiM ve jisa samaya kiyA karate haiM aura jabataka karate haiM taba taka unakI usa kriyAmeM sahAyatA karanA dharma dravyakA svabhAva hai| isI taraha koI jIva yA koI pudgala kriyA karate-karate jisa samaya ruka jAtA hai aura jaba taka rukA rahatA hai usa samaya aura tabataka usake Thaharane meM sahAyatA karanA adharma dravyakA svabhAva hai| yadyapi jaina saMskRti meM jIva aura pudgala dravyoMko svataH kriyAzIla mAnA gayA hai parantu yadi adhamaM dravya nahIM hotA to gatimAn jIva aura pudgala dravyoMke sthira hone kA AdhAra hI samApta ho jAtA aura yadi dharmaM dravya nahIM hotA to Thahare hue jIva aura pudgaloke gatimAn hone kA bhI AdhAra samApta ho jAtA, ataH jaina-saMskRti meM dharma aura adharma donoM dravyoMkA astitva svIkAra kiyA gayA hai aura yahI kAraNa hai ki mukta jIva svabhAvataH UrdhvaM gamana karate hue bhI Upara lokake agrabhAga meM jaina mAnyatA ke anusAra isaliye ruka jAte haiM kyoMki usake Age dharma dravyakA abhAva hai / saba dravyoM ko unakI nija nija AkRtike anusAra apane udarameM samA lenA AkAza dravyakA svabhAva hai / " pratyeka dravyakA lambe, caur3e, moTe, gola, caukora, trikoNa Adi vibhinna rUpoM meM dRSTigocara hotA huA choTA baDA AkAra hameM AkAza astiko mAnaneke liye bAdhya karatA hai| anyathA AkAza dravyake abhAva meM saba vastuoMke paraspara vilakSaNa AkAroMkA dikhAI denA asaMbhava ho jaataa| isa prakAra yadyapi pratyeka jIva, pratyeka pudgala, dharma, adharma aura AkAza svataH pariNamanazIla dravya mAne gaye haiM parantu ina sabake usa pariNamanakA kSaNika vibhAjana karanA kAla dravyakA svabhAva hai arthAt dravyoM 1. aNavaH skandhAraca bhedasaMghAtebhya utpadyante bhedAdaNuH ta0 sU05-25, 26, 27 / / / / / 2. dravyasaMgraha, gA0 17 / 3. dravyasaMgraha, gA0 18 / 4. dharmAstikAyAbhAvAt / - tatvA0-119 / 5. AkAzasyAngAhaH / tttvaa0-5|18| 6. vartanApariNAma kriyAparatvAparatve ca kAlasya / tsvaa0-5|22 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : sarasvato-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha kI avasthAoMmeM jo bhatatA, vartamAnatA aura bhaviSyattAkA vyavahAra hotA rahatA hai athavA kAlika dRSTise jo naye-purAne yA choTe-bar3ekA vyavahAra vastuoMmeM hotA hai usase kAladravyoMke astitvako svIkAra kiyA gayA hai| AkAza dravya eka kyoM hai ? isakA sIdhA-sAdA uttara yahI hai ki vaha sImArahita dravya hai / 'sImArahita' zabdakA vyApakarUpa artha hotA hai aura 'sImAsahita' zabdakA vyApya rUpa artha hotA hai tathA vyApaka dravya vahI hogA jisase bar3A koI dusarA dravya na ho| ataH AkAza dravyakA ekatva aparihArya hai aura isa AkAzakI badaulata hI dusare dravyoMko sasIma kahA jA sakatA hai| dharma aura adharma ina donoM dravyoMko bhI jaina-saMskRtimeM jo eka-eka hI mAnA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki lokAkAzameM vidyamAna samasta jIva dravyoM aura samasta pudgala dravyoMko gamanameM sahAyaka honA dharma dravyakA kAma hai aura Thaharane meM sahAyaka honA adharma dravyakA kAma hai / ve donoM kAma eka, akhaNDa aura lokAkAza bharameM vyApta dharma dravya aura isI prakAra eka, akhaNDa aura lokAkAza bharameM vyApta adharma dravyake mAnanese siddha ho jAte haiM / ataH ina donoM dravyoMko bhI aneka svIkAra na karake eka-eka hI svIkAra kiyA gayA hai| kAla dravyako aNurUpa (ekapradezI) svIkAra karake usake lokAkAzake pramANa vistArameM rahanevAle asaMkhyAta bheda svIkAra karanekA abhiprAya yaha hai ki kAla dravyase saMyukta honepara hI vastumeM vartamAnatAkA vyavahAra hotA hai aura yadi kisI vastukA kAla dravyase saMyoga thA, aba nahIM hai to usa vastumeM bhUtatAkA tathA yadi kisI vastukA Age kAla dravyase saMyoga hone vAlA ho, to usa vastumeM bhaviSyatAkA vyavahAra hotA hai| aba yadi kAla dravyako dharma aura adharma dravyoMkI taraha eka akhaNDa lokAkAza bharameM vyApta svIkAra kara lete haiM to kisI bhI vastukA kabhI bhI kAla dravyase asaMyoga nahIM rhegaa| aisI hAlatameM pratyeka vastu satata aura sarvatra vidyamAna hI mAnI jAyagI, usameM bhUtatA aura bhaviSyattAkA vyavahAra karanA asaMgata ho jaaygaa| lekina jaba kAla dravyoMko aNu rUpase aneka mAna lete haiM to jitane kAla dravyoMse jisa vastukA jaba saMyoga rahatA hai una kAla dravyoMkI apekSA usa vastumeM taba vartamAnatAkA vyavahAra hotA hai aura jinase pahale saMyoga rahA hai kintu aba nahIM hai unakI apekSA bhUtatAkA tathA jinase Age saMyoga hone vAlA hai unakI apekSA bhaviSyattAkA vyavahAra bhI usa vastumai sAmaJjasa ho jAtA hai / jaise eka ho vyaktimeM eka hI sAtha hama 'yahA~ hai, pahale vahA~ thA, aura Age vahA~ hogA' isa taraha vartamAnatA, bhUtatA aura bhaviSyattAkA jo vyavahAra kiyA karate hai usakA kAraNa yahI hai ki jahA~ke kAla dravyoMse pahale usakA saMyoga thA unase aba nahIM hai / aba dusare kAla dravyoMse usakA saMyoga ho rahA hai aura Age dUsare kAla dravyoMse usakA saMyoga honekI saMbhAvanA hai| isa prakAra jaba dUsare aNurUpa bhI dravya pAye jAte haiM aura unameM bhI bhUtatA, vartamAnatA aura bhaviSyattAkA vyavahAra hotA hai to inameM yaha vyavahAra kAlakI aNurUpa svIkAra kiye binA saMbhava nahIM ho sakatA hai ata. kAla dravyako aNurUpa mAnakara usake lokAkAzake pramANa asaMkhyAta bheda mAnanA ho yuktisaMgata hai / isa tarahase ananta jIva, ananta pudgala, eka dharma, eka adharma, eka AkAza aura asaMkhyAta kAla ina saba dravyoMke samudAyakA nAma hI vizva hai kyoMki inake atirikta anya koI vastu vizvameM zeSa nahIM raha jAtI 1. A AkAzAdekadravyANi |-tttvaa0 5 / 6 / isa sUtrameM dharma, adharma aura AkAzako eka-eka hI dravya batalAyA gayA hai|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 23 hai / ye saba dravya yadyapi apane-apane svatantra rUpameM anAdi haiM aura anidhana ' haiM phira bhI apanI-apanI avasthAoMke rUpameM pariNamanazIla haiM / ataH saba vastuoMke pariNamanazIla hone kI vajahase hI vizvako 'jagat' nAmase bhI pukArA jAtA hai kyoki 'gacchatIti jagat' isa vyutpatti ke anusAra 'jagat' zabdakA artha 'pariNamanazIla vastu' svIkAra karanekA hI yahA~para abhiprAya hai / 3. dravyAnuyoga meM Atma-tattva Upara jaina saMskRti ke anusAra jitanA kucha vizvake padArthoM kA vivecana kiyA gayA hai vaha saba vivecana dravyAnuyogakI dRSTise hI kiyA gayA hai / usa vivecana meM vizvake padArthoM meM jIvadravyako bhI sthAna diyA gayA hai isalie yahA~ para dravyAnuyogakI dRSTise usakA bhI vivecana kiyA jAtA hai / jIva dravyakA hI apara nAma 'AtmA' hai / isakA grahaNa sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina bAhya indriyoMse na ho sakane ke kAraNa "vizvake padArthoMmeM AtmAko sthAna diyA jA sakatA hai yA nahIM ?" - yaha prazna pratyeka darzanakArake samakSa vicAraNIya rahA hai| itanA hote hue bhI hama dekhate haiM kisI bhI darzanakAra ne svakIya ( svayaM apane ) astitvako amAnya karanekI koziza nahIM kI hai / vaha aisI koziza karatA bhI kaise ? kyoMki usakA usa samayakA saMvedana ( anubhavana) use yaha batalAtA rahA ki vaha svayaM darzanakI racanA kara rahA hai isalie vaha yaha kaise kaha sakatA thA ki "usakA nijI koI astitva hI nahIM hai ?" yahI bAta sabhI saMjJI paMcendriya jIvoMke viSayameM kahI jA sakatI hai arthAt koI bhI saMjJI paMcendriya apane astitva viSayameM saMdehazIla nahIM rahate haiM / kAraNa ki jisa samaya jo kucha ve karate haiM usa samaya unheM isa bAtakA anubhavana hotA hI hai ki ve amuka kArya kara rahe haiM / isa taraha jaba ve apane anubhava ke AdhArapara svayaM apane ko yathAsamaya usa kAryakA kartA svIkAra karate rahate haiM to phira ve aisA saMdeha kaise kara sakate haiM ki 'unakA apanA koI astitva hai yA nahIM ?' yahA~para apane astitvakA artha hI AtmAkA astitva hai / prazna - yadyapi yaha bAta ThIka hai ki sabhI saMjJI paMcendriya jIvoMko satata svasaMvedana ( apanA anubhavana ) hotA rahatA hai parantu zarIrake andara vyApta hokara rahane vAlA 'maiM' zarIrase pRthak tattva hU~ - aisA saMvedana to kisIko bhI nahIM hotA hai, ataH yaha bAta kaise mAnI jA sakatI hai ki 'zarIrase atirikta 'AtmA' nAmakA koI svatantra tattva hai ?' uttara- jitane bhI niSprANa ghaTAdi padArtha haiM unakI apekSA prANavAle zarIroMmeM nimnalikhita tIna vizeSatAe~ pAyI jAtI haiM (1) niSprANa ghaTAdi padArtha dUsare padArthoMkA jJAna nahIM kara sakate haiM jaba ki prANavAn zarIroMmeM dUsare padArthoM kA jJAna karaneko sAmarthya pAyI jAtI hai / (2) niSprANa ghaTAdi padArtha svataH koI prayatna nahIM kara sakate haiM jabaki prANavAn zarIroMko hama svataH prayatna karate dekhate haiM / (3) niSprANa ghaTAdi padArthoM meM 'maiM sukhI hU~ yA duHkhI hU~, maiM garIba hU~ yA amIra hU~, maiM choTA hU~ yA 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 1, zloka 8 / 2. vahI, adhyAya 1, zloka 89 /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha bar3A hai' Adi rUpase svasaMvedana' nahIM pAyA jAtA hai jabaki prANavAle zarIroMmeM ukta prakArase svasaMvedana karane kI yathAyogya yogyatA pAyI jAtI hai| isa prakAra niSprANa ghaTAdi padArthoM aura prANavAn zarIroMmeM rUpa, rasa, gandha aura sparzakI samAnatA pAyI jAne para bhI prANavAn zarIroMmeM jo parapadArthajJAtatva, prayatnakartatva aura svasaMvedakatva ye tInoM vizeSatAe~ pAyI jAtI haiM unakA jaba ghaTAdi niSprANa padArthoM meM sarvathA abhAva vidyamAna hai to isase yahI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki prANavAna zarIroMke andara kisI aise svatantra padArthakI sattA svIkRta karanI cAhiye, jisakI vajahase hI unameM (prANavAn zarIroMmeM) ukta prakArase jJAtRtva, kartRtva aura bhoktatva ye vizeSatAe~ pAyI jAtI haiM tathA jisake abhAvake kAraNa hI niSprANa ghaTAdi padArthoM meM ukta vizeSatAoMkA bhI abhAva pAyA jAtA hai| isa padArthako hI 'AtmA' nAmase pukArA gayA hai| ___ tAtparya yaha hai ki jJAtRtva, kartRtva aura bhoktRtva ye tInoM hI prANazabdake vAcya haiN| ye jisa zarIrameM jaba taka vidyamAna rahate haiM taba taka vaha zarIra prANavAn kahalAtA hai tathA jaba jisa zarIrameM inakA sarvathA abhAva ho jAtA hai taba vaha zarIra tathA jina padArthoM meM inakA satata abhAva pAyA jAtA hai ve ghaTAdi padArtha niSprANa kahe jAte haiN| hama dekhate hai ki zarIrake vidyamAna rahate hue bhI kAlAntarameM ukta prANoMkA usameM sarvathA abhAva bhI ho jAtA hai ataH yaha mAnanA ayukta nahIM hai ki ve zarIrase hI utpanna hone vAle dhama nahIM haiM to jisake ve dharma ho sakate hai, vahI 'AtmA' hai| prazna-pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza ina pA~coM bhUtoM ( padArthoM ) ke yogase hI zarIrakA nirmANa hotA hai aura taba usa zarIrameM ukta prANoMkA prAdurbhAva anAyAsa hI ( apane Apa hI) ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki zarIrameM pRthvItattvakA mizraNa honese hameM nAsikA dvArA gandhakA jJAna hotA rahatA hai kyoMki gandha pRthvIkA guNa hai, jala tattvakA mizraNa honese hameM rasanA dvArA rasakA jJAna hotA rahatA hai kyoMki rasa jalakA guNa hai, agni tattvakA mizraNa honese netroM dvArA hameM rUpakA jJAna hotA rahatA hai kyoMki rUpa agnikA guNa hai, vAyu tattvakA mizraNa honese hameM sparzana dvArA sparzakA jJAna hotA rahatA hai, kyoMki sparza vAyukA guNa hai aura isI taraha AkAza tattvakA mizraNa honese hameM karNoM dvArA zabdakA grahaNa hotA rahatA hai kyoMki zabda AkAzakA guNa hai ? uttara-pahalI bAta to yaha hai ki 'zabda AkAzakA guNa hai' isa siddhAntako zabdake lie kaida kara lene vAle vijJAnane Aja samApta kara diyA hai| isalie zabdakA jJAna karaneke liye zarIrameM aba AkAza tattvake mizraNako svIkAra karanekI AvazyakatA nahIM raha gayI hai| isake alAvA zabdameM jaba ghAta-pratighAta rUpa zakti pAyI jAtI hai to isase eka bAta yaha bhI siddha hotI hai ki zabda AkAzakA yA dUsarI kisI vastukA guNa na hokara apane ApameM dravya rUpa hI ho sakatA hai kyoMki guNameM vaha zakti nahIM pAyI jAtI hai ki vaha svayaM asahAya hokara kisI dUsare padArthakA ghAta kara sake athavA dUsare padArtha se usakA ghAta ho ske| aura yadi zabdako kadAcit guNa bhI mAna liyA jAya, to phira AkAzake alAvA vaha kisakA guNa ho sakatA hai ? isakA nirNaya karanA asambhava hai / yahI kAraNa hai ki jaina-saMskRtimeM zabda ko rUpa, rasa, gandha aura sparza vAlA padagala dravya mAnA gayA hai tathA jaina-saMskRtikI yaha mAnyatA to hai hI, ki pRthvI, jala, agni, 1. paMcAdhyAyI adhyAya 2 zloka 5 / 2. vahI, adhyAya 2, zloka 97 /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dhama aura siddhAnta : 25 aura vAyu ina cAroM hI tattvoMmeM rUpa, rasa, gandha aura sparza ye cAroM hI guNa vidyamAna rahate haiN| ataH rUpa, rasa, gandha aura sparzakA jJAna karane ke liye zarIrameM pRthvI, jala, agni aura vAyu ina pRthak-pRthak cAroM tattvoMke saMyogakI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| itanA avazya hai ki zarIra bhI ghaTAdi padArthokI taraha rUpa, rasa, gandha aura sparza vAlA eka pudgala piNDa hai aura jisa prakAra ghaTAdi padArtha niSprANa hai usI .. prakAra yaha zarIra bhI apane ApameM niSprANa hI hai| phira bhI jaba taka isa zarIrake andara AtmA virAjamAna rahatI hai taba taka vaha prANavAn kahA jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki ukta prANarUpa zakti jaba pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza ina sabameM yA inameMse kisI ekameM svatantra rUpase nahIM pAyI jAtI hai to ina sabake mizraNase vaha zarIrameM kaise paidA ho jAyegI ? yaha bAta samajhake bAharakI hai / kAraNa ki svabhAvarUpase avidyamAna zaktikA kisI bhI vastumeM dUsarI vastuoM dvArA utpAda kiyA jAnA asambhava hai / isakA matalaba yaha hai ki jo vastu svabhAvase niSprANa hai use lAkha prayatna karanepara bhI prANavAna nahIM banAyA jA sakatA hai| ataH zarIrake bhinna-bhinna aMgoMko koI kadAcit alaga-alaga pRthvI Adi tattvoMke rUpameM mAna bhI le, to bhI usa zarIrameM svabhAva rUpase asambhava svarUpa prANazaktikA prAdurbhAva kaise mAnA jA sakatA hai ? isalie vizvake samasta padArthoM meM cita (prANavAna ) aura acita ( niSprANa ina do paraspara-virodhI padArthoMkA mUlataH bheda svIkAra karanA Avazyaka hai| tIsarI bAta yaha hai ki koI-koI prANavAn zarIra aise hote haiM jinameM rUpa, rasa, gandha aura sparzakA jJAna karanekI yogyatA honepara bhI zabda-zravaNakI yogyatAkA sarvathA abhAva rahatA hai, koI-koI prANavAn zarIra aise hote haiM jinameM rasa, gandha aura sparzakA jJAna karane kI yogyatA honepara bhI zabda-zravaNa aura rUpa-grahaNakI yogyatAkA sarvathA abhAva rahatA hai, koI-koI prANavAn zarIra aise hote haiM jinameM rasa aura sparzakA jJAna karane kI yogyatA honepara bhI zabda, rUpa aura gandhakA jJAna karanekI yogyatAkA sarvathA abhAva rahatA hai| isI prakAra koI-koI prANavAn zarIra aise hote haiM jinameM kevala sparza-grahaNakI hI yogyatA pAyI jAtI hai, zeSa yogyatAoMkA unameM sarvathA abhAva rahatA hai / aisI hAlatameM ina zarIroMmeM yathAsambhava paMcabhatoMke mizraNakA abhAva mAnanA anivArya hogaa| aba yadi paMca ke mizraNase zarIrameM citazaktikA utpAda svIkAra kiyA jAya to ukta zarIroMmeM citzaktikA utpAda asambhava ho jAegA, lekina unameM bhI citzaktikA sadbhAva to pAyA hI jAtA hai| cauthI bAta yaha hai ki sampUrNa zarIrameM eka hI citzaktikA utpAda hotA hai yA zarIrake bhinna-bhinna aMgoMmeM alaga-alaga citazakti utpanna hotI hai ? yadi sampUrNa zarIrameM eka hI citzaktikA utpAda hotA hai / to niyata rUpase sparzana indriya dvArA sparzakA hI, rasanA indriya dvArA rasakA hI, nAsikA dvArA gandhakA hI, netroM dvArA rUpakA hI aura karNoM dvArA zabdakA hI grahaNa nahIM honA caahiye| yadi zarIrake bhinna-bhinna aMgoMmeM pathaka-pathaka citzakti utpanna hotI hai to hameM sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa dvArA eka ho sAtha sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabdakA grahaNa hote rahanA cAhiye / lekina yaha anubhava-siddha bAta hai ki jisa kAlameM hameM kisI eka indriyase jJAna ho rahA ho, usa kAlameM dUsarI saba indriyoMse jJAna nahIM hotA hai| yadi kahA jAya ki citzaktikA dhAraka svatantra AtmAkA astitva zarIrameM mAnanese niyata aMgoM 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 96 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha dvArA hI rUpAdikakA jJAna kyoM hotA hai ? to isakA uttara yaha hai ki bhinna-bhinna aMgoMke sahayogase hI AtmA apanI svAbhAvika citzaktike dvArA padArthoMkA jJAna kiyA karatI hai| ataH saba aMgoMke vidyamAna rahate hue bhI, jisa jJAnake anukUla aMgakA sahayoga jisa kAlameM AtmAko prApta hogA, usa kAlameM vahI jJAna usa AtmAko hogA, anya nahIM / pA~cavIM bAta yaha hai ki paMcabhUtoMke saMyogase zarIrameM citazaktikA utpAda mAna lene para bhI hamArA kAma nahIM cala sakatA hai / kAraNa ki jJAnakI mAtrA rUpa, rasa, gandha sparza aura zabdakA jJAna kara lenemeM hI samApta nahIM ho jAtI hai / ina jJAnoMke atirikta smaraNa, ekatva aura sAdazya Adike grahaNasvarUpa pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zabda-zravaNa athavA aMgulyAdike saMketoMke anantara honevAlA arthajJAnarUpa AgamajJAna (zabdajJAna) ye jJAna bhI to hameM satata hote rahate haiN| isa taraha ina jJAnoMke liye kinhIM dUsare bhUtoMkA saMyoga zarIrameM mAnanA Avazyaka hogaa| yadi kahA jAya ki ye saba prakArake jJAna hameM mana dvArA haA karate haiM to yahA~ para prazna hotA hai ki zarIra tathA mana donoMmeM eka hI citazaktikA utpAda hotA hai yA donoMmeM alaga-alaga citazaktiyA~ eka sAtha utpanna ho jAyA karatI hai athavA manameM svabhAva rUpase citzakti vidyamAna rahatI hai ? ___ pahale pakSako svIkAra karane para manase hI smaraNAdi jJAna ho sakate haiM, sparzana Adi bAhya indriyoMse nahIM, isakA niyamana karanevAlA kauna hogA ? dUsare pakSako svIkAra karane para jisa kAlameM hameM sparzana Adi bAhya indriyoMse jJAna hotA rahatA hai usI kAlameM hameM smaraNAdi jJAna honekA bhI prasaMga upasthita ho jAyagA, jo ki anubhavake viruddha hai| tIsarA pakSa svIkAra karane para "paMcabhUtoMke sammizraNase zarIrameM citzaktikA prAdurbhAva hotA hai" isa siddhAntakA vyAghAta ho jaaygaa| yadi kahA jAya ki svAbhAvika citzakti-viziSTa manako svIkAra karanese yadi kAma cala sakatA hai to Atmatattvako mAnanekI AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai ? to isakA uttara yaha hai ki jaina-saMskRtimeM eka to manako bhI rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa viziSTa pudgala dravya svIkAra kiyA gayA hai; dusare ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura bahutase paMcendriya jIva aise pAye jAte hai jinake mana nahIM hotA hai| isalie citzakti viziSTa-Atmatattvako svIkAra karanA hI zreyaskara hai| yaha AtmA hI mana tathA sparzana Adi indriyoMke sahayogase padArthokA yathAyogya vividha prakArase jJAna kiyA karatA hai| tAtparya yaha hai ki jitane saMjJI' paMcendriya jIva haiM unake mana tathA sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ye pA~coM indriyA~ vidyamAna rahatI haiN| ataH ve ina sabako sahAyatAse padArthoMkA jJAna kiyA karate haiM / jo jIva asaMjJI paMcendriya hote haiM unake mana nahIM hotA, unameM kevala ukta pA~coM indriyA~ hI vidyamAna rahatI haiN| ataH ve manake binA ina pA~coM indriyoMse hI padArthoMkA jJAna kiyA karate haiN| isI prakAra caturindriya jIvoMke mana aura karNa indriyake atirikta cAra indriyA~, trIndriya jIvoMke mana tathA karNa aura netra indriyoMke atirikta tIna indriyA~, dvIndriya jIvoMke mana tathA karNa, netra aura nAsikA indriyoMko chor3akara zeSa do indriyA~ pAyI jAtI haiM evaM ekendriya jIvoMke mana tathA karNa, netra, nAsikA aura rasanAke atirikta sirpha eka sparzana 1. saMjJinaH samanaskAH |-tttvaarthsuutr 2-24 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 27 indriya hI pAyI jAtI hai| isalie ye saba jIva una-una indriyoMse hI padArthoMkA jJAnakA kiyA karate haiN| isa prakAra prANavAn zarIroMmeM jo "parapadArthajJAta tva" zakti pAyI jAtI hai vaha zarIrakA dharma na hokara AtmAkA hI dharma hai-aisA mAnanA hI ucita hai / isI taraha prANavAn zarIroMmeM jo "prayatnakartRtva" zakti pAyI jAtI hai use bhI zarIrakA dharma na mAnakara AtmAkA hI dharma mAnanA cAhiye, kyoMki parapadArthajJAtRtva zakti jina yuktiyoM dvArA zarIrakI na hokara AtmAkI hI siddha hotI hai unhIM yuktiyoM dvArA prayatnakartRtva zakti bhI zarIrakI na hokara AtmAkI hI siddha hotI hai| prayatnake jaina-saMskRtimeM tIna bheda mAne gaye haiM-mAnasika, vAcanika aura kAyika / inameMse mAnasika prayatnako vahA~ para 'manoyoga', vAcanika prayatnoMko 'vacanayoga' aura kAyika prayatnako 'kAyayoga' kahakara pukArA gayA hai| manakA avalambana lekara honevAle AtmAke prayatnoMko manoyoga kahate haiM, isI prakAra vacana (makha) aura kAyakA avalambana lekara honevAle AtmAke usa-usa yatnako kramase vacanayoga aura kAyayoga kahate haiN| vacanoMko bolanekA nAma hI AtmAkA vAcanika yatna hai aura zarIrake dvArA pratikSaNa hamArI jo prazasta aura aprazasta pravRttiyA~ huA karatI haiM unhIMko AtmAkA kAyika prayatna samajhanA cAhiye / mAnasika prayatnakA spaSTIkaraNa nimnaprakAra hai mana paudgalika padArtha hai, yaha bAta to hama pahale hI batalA cuke haiN| vaha mana do prakArakA hai-eka mastiSka aura dUsarA hRdaya / jitanA bhI smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zAbda (zruta) rUpa jJAna hameM hotA rahatA hai vaha saba mastiSkakI sahAyatAse hI huA karatA hai ataH ye saba jJAna AtmAke mAnasika jJAna kahalAte haiN| isI prakAra jitane bhI krodha, ahaMkAra, mAyA, lobha, lipsA, bhaya, saMkleza Adi mohake vikAra tathA yathAyogya moha kA abhAva hone para kSamA, mRdutA, saralatA, nirlobhatA, tuSTi, nirbhayatA, vizuddhi Adi guNa hamAre andara prApta hote rahate haiM ve saba hRdayakI sahAyatAse hI huA karate haiM ataH una sabako bhI AtmAke mAnasika prayatnoMmeM antarbhUta karanA cAhiye / ina tInoM prakArake prayatnoMmeMse saMjJo paMcendriya jIvoMke to ye saba prayatna huA karate haiM, lekina asaMjJI paMcendriya tathA caturindriya, trIndriya aura dvIndriya jIvoMke sirpha vAcanika aura kAyika prayatna hI haA karate haiM kyoMki manakA abhAva honese ina jIvoMke mAnasika prayatnakA abhAva pAyA jAtA hai| isI prakAra ekendriya jIvoMke sirpha kAyika prayatna hI hotA hai, kAraNa ki unameM manake sAtha-sAtha bolanekA sAdhanabhUta mukhakA bhI abhAva pAyA jAtA hai ataH unake mAnasika aura vAcanika prayatna nahIM hote haiN| dvIndriyAdika jIva calate- . phirate rahate haiM isalie unake zArIrika prayatnoMkA to patA hameM calatA hI rahA hai, parantu ekendriya vakSAdika jIvoMkI jo zarIra-vRddhi dekhane meM AtI hai vaha unake zArIrika prayatnakA hI pariNAma hai| yaha bAta hama pahale batalA Aye haiM ki jitane bhI saMjJI paMcendriya prANI hai, unheM padArthoMkA jJAna athavA prayatna karate samaya svasaMvedana arthAt 'apane astitvakA bhAna' satata hotA rahatA hai, parantu saMjJI paMcendriya prANiyoMke atirikta jitane bhI asaMjJI paMcendriya, caturindriya, trIndriya, dvIndriya aura ekendriya prANI haiM unheM manakA abhAva honeke kAraNa yadyapi padArtha-jJAna athavA prayatna karate samaya saMjJI paMcendriya jIvoMkI 1. vanaspatyantAnAmekam / kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni |-t0 sU0 2-22, 23 / 2. kAyavAGmanaHkarmayogaH |-tttvaarthsuutr 6-1 /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha taraha apane astitvakA bhAna nahIM hotA hai arthAt 'maiM amuka padArthakA jJAna kara rahA hU~' athavA 'maiM amuka kArya kara rahA hU~' aisA jJAna unheM nahIM ho pAtA hai, phira bhI usa samaya unakI usa jJAna-rUpa yA usa kriyA-rUpa pariNati hote rahaneke kAraNa usa pariNatikA anubhavana to unheM hotA hI hai anyathA cIMTI Adi prANiyoMko agni Adi ke samIpa pahu~cane para yadi uSNatAjanya dukha-rUpa sAmAnya anubhavana na ho to phira vahA~se ve haTate kyoM haiM ? isI prakAra zakkara Adi anukUla padArthoke pAsa pahu~canepara yadi miThAsajanya sukha-rUpa sAmAnya anubhavana unheM na ho, to ve una padArthose cipaTate kyoM haiM ? isase yaha bAta siddha hotI hai ki ekendriya Adi sabhI prANiyoMko yathAyogya svasaMvedana hotA hI hai / eka bAta aura hai ki jaina-darzana meM pratyeka jJAnako svaparaprakAzaka svIkAra kiyA gayA hai, ataH ekendriya Adi saba prANiyoM ke svasaMvedakatvakA sadbhAva anivArya rUpase mAnanA par3atA hai| itanI vizeSatA hai ki ekendriyase lekara asaMjJI paMcendriya takake jIvoMkA jo svasaMvedana hotA hai use jaina-saMskRtimeM 'karmaphalacetanA' nAmase pukArA gayA hai; kyoMki ina jIvoMma manakA abhAva honeke kAraNa kartA, karma, kriyA aura phalakA vizleSaNa karane kI asAmarthya pAyI jAtI hai tathA saMjJI paMcendriya jIvoMke svasaMvedanakI 'karmacetanA2 nAmase pukArA gayA hai; kAraNa ki manakA sadbhAva honese ina jIvoMmeM kartA Adike vizleSaNa karane kI sAmarthya vidyamAna rahatI hai| inhIM saMjJI paMcendriya jIvoMmeMse hI jo jIva hita aura ahitakI pahacAna karake padArthajJAna athavA pravRtti karane laga jAte hai unake svasaMvedanako 'jJAnacetanA' ke nAmase pukArA jAne lagatA hai| prANavAn zarIroMmeM hone vAlA yaha svasaMvedana bhI pUrvokta yuktiyoMke AdhArapara zarIrakA dharma na hokara AtmAkA hI dharma siddha hotA hai ataH jaina-saMskRtimeM pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlakI taraha AtmAkA bhI parapadArthajJAtRtva, prayatnakartutva aura svasaMvedakatvake AdhArapara svataHsiddha aura anAdinidhana astitva mAnA gayA hai| 4. karaNAnuyogameM Atmatatva hama dekhate haiM ki pratyeka prANI duHkhase DaratA hai aura sukhakI cAha karatA hai, yahI kAraNa hai ki jina dArzanikoMne AtmAke astitvako nahIM mAnA hai unhoMne bhI "mahAjano yena gataH sa panthAH" ke rUpa meM jagatako sukhake sAdhanoMpara calanekA upadeza diyA hai / tAtparya yaha hai ki AtmAke astitvake bAre meM vivAda ho sakatA hai, parantu jagatake pratyeka prANIko jo sukha aura duHkhakA anubhavana hotA rahatA hai isa anubhavanake AdhArapara apanI sUkhI aura duHkhI hAlatoMkI sattA mAnanese kauna inkAra kara sakatA hai ? isalie Upara jo dravyAnayogakI apekSA svataHsiddha aura anAdinidhana citzaktiviziSTa Atmatattvake astitvakI siddhi karane kA prayatna kiyA gayA hai, itane mAtrase hI hamAre prayatnako itizrI nahIM ho jAtI hai| isake sAtha hI Akhira hameM yaha bhI to socanA hai ki sukhI aura duHkhI hAlateM AtmAkI hI mAnI jAya~ yA AtmAkA inase koI sambandha hI nahIM hai ? aura yadi ina hAlatoMko AtmAkI hAlateM mAna liyA jAya to kyA ye hAlateM AtmAkI svataHsiddha hAlateM haiM yA kinhIM dUsare kAraNoMse hI AtmAmeM inakI utpatti ho rahI hai ? aura kyA ye naSTa bhI kI jA sakatI haiM ? 1. paMcAdhyAyI (uttarArdha) 2-195 / 2. paMcAdhyAyI (puurvaadh)2-195| 3. vahI, 2-194, 217 /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 29 vedAnta darzanameM ina sukha aura duHkha rUpa hAlatoMko AtmAkI hAlateM nahIM svIkAra kiyA gayA hai| vahA~para to AtmAko sat, cit aura Anandamaya hI svIkAra kiyA gayA hai| sukha aura duHkha 'jinakA anubhavana hameM satata hotA rahatA hai ye saba mAyAke rUpa haiM aura mithyA hai tathA inase AtmA sadA alipta rahatI hai| jaina-saMskRtimeM bhI AtmAko vedAnta darzanakI taraha yadyapi sat, cit aura AnandasvarUpa hI mAnA gayA hai parantu satata pratyeka prANIke anubhavanameM Ane vAle sukha aura duHkhako jahA~ vedAnta darzanameM mithyA svIkAra kiyA gayA hai vahA~ jaina-saMskRtimeM inheM svasaMvedana pratyakSa honekI vajahase usI AnandaguNake vikArI pariNamana mAnA gayA hai| jaina-darzanameM vedAnta darzanakI apekSA AtmatattvakI mAnyatAke viSaya meM yahI vizeSatA hai / jaina-saMskRtimeM AtmAke AnandagaNake ina vikArI pariNamanoMkA kAraNa AtmAkA pudagaladravyake sAtha anAdi saMyoga mAnA gayA hai aura sAtha hI vahA~ yaha bhI svIkAra kiyA gayA hai ki pudagala dravyake saMyogako AtmAse sarvathA pRthak kiyA jA sakatA hai tathA Ananda guNake sukha-duHkha rUpa vikAroMko bhI naSTa kiyA jA sakatA hai| isa prakAra svataH siddha aura anAdinidhana citazakti-viziSTa Atmatattvako svIkAra karaneke sAthasAtha jaina-saMskRtimeM yaha bhI svIkAra kiyA gayA hai ki AtmA anAdikAlase paratantra (baddha) hai parantu svatantra (bandharahita) ho sakatA hai; azuddha hai parantu zuddha ho sakatA hai; moha, rAga tathA dveSa Adi vikAroMkA ghara hai, parantu ye saba vikAra dUra kiye jA sakate haiM; saMsArI hai parantu mukta ho sakatA hai; alpajJAnI hai parantu pUrNa jJAnI ho sakatA hai| isI taraha kabhI tiryak, kabhI manuSya, kabhI deva aura kabhI nArakI hotA rahatA hai, parantu ina sabase pare siddha bhI ho sakatA hai| yadi jaina saMskRtike dravyAnuyoga para dRSTi DAlI jAya to mAlUma hotA hai ki AtmAkI baddhatA aura abaddhatA, azuddhi aura zuddhi Adike viSayameM kucha bhI jAnakArI dene meM vaha sarvathA asamartha hai / kAraNa ki dravyAnayoga sirpha dravyake svarUpakA hI pratipAdana kara sakatA hai aura dravyakA svarUpa vahI ho sakatA hai jo usa dravyameM satata vidyamAna rahatA ho ata AtmAkA svarUpa svataH siddha aura anAdinidhana citzaktiko hI mAnA jA sakatA hai| Ananda yadyapi muktAtmAoMmeM to pAyA jAtA hai, parantu saMsArI AtmAoMmeM usakA abhAva rahatA hai| isI taraha baddhatA aura abaddhatA, azuddhi aura zuddhi Adi koI bhI avasthA AtmAkA svarUpa nahIM ho sakatI hai / kAraNa, yadi saMsArI AtmAmeM abaddhatA aura zuddhi Adi avasthAoMkA abhAva hai to muktAtmAoMmeM baddhatA aura azuddhi Adi avasthAoMkA abhAva rahatA hai| isalie dravyAnuyogakI dRSTise jaba Atmatattvake bAremeM kucha nirNaya karanA ho to vaha nirNaya yahI hogA ki AtmA svataH siddha aura anAdinidhana citzaktisvarUpakA dhAraka hai| kAraNa ki yaha svarUpa saMsArI aura mukta donoM prakArako saba AtmAoMmeM pAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki dravyAnuyogakI dRSTimeM ekendriyase lekara samasta saMsArI AtmAyeM aura samasta mukta AtmAyeM samAna mAnI gayI haiN| kyoMki samasta saMsArI aura siddha AtmAe~ saba kAla aura saba avasthAoMmeM svataHsiddha aura anAdinidhana citzakti-rUpa svarUpase rahita nahIM hotI hai| lekina isakA yaha bhI matalaba nahIM ki yadi dravyAnuyoga AtmAkI baddhatA aura abaddhatA, azaddhi aura zaddhi AdikA pratipAdana nahIM karatA hai to ye saba AtmAkI avasthAe~ nahIM mAnI jA sakatI hai. kAraNa ki yadi inheM AtmAkI avasthAe~ nahIM mAnA jAyagA to saMsArI aura muktakA bheda samApta ho jAyagA aura isa taraha 1. paMcAdhyAyI, 2-35 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-granya muktike liye prayAsa karanA bhI nirarthaka ho jaaygaa| isI taraha saMsArI jIvoMmeM bhI 'amaka jIva ekendriya hai aura amuka jIva dvIndriya, trondriya, caturindriya, asaMjJI paMcedriya athavA saMjJo paMcendriya hai, amuka jIva manuSya hai athavA tiryak , nArakI yA deva hai' ityAdi pratyakSa, anumAna aura Agamagamya vividhatAoMkA lopa kara denA hogA / hamAre andara kabhI krodha, kabhI mAna, kabhI mAyA, kabhI lobha, kabhI moha, kabhI kAma, kabhI sukha aura kabhI duHkha Adi avasthAoMkA jo satata anubhavana hotA rahatA hai ise galata mAnanA hogA tathA acchebure kAmoMkA jIvanameM bheda karanA asaMbhava ho jAyagA yA to ahiMsA Adi puNya karmokI kImata ghaTa jAyagI athavA hiMsA Adi pApakarmoM kI kImata bar3ha jaaygii| isa prakAra samasta saMsArakA pratItisiddhi aura pramANasiddha jitanA bheda hai saba nirarthaka ho jaaygaa| isalie jaina-saMskRtimeM dravyAnuyogake sAtha karaNAnuyogako bho sthAna diyA gayA hai aura jisa prakAra dravyAnuyoga vastu-svarUpakA pratipAdaka hone ke kAraNa AtmAke svarUpakA pratipAdaka hai usI prakAra karaNAnuyogako AtmAkI ukta prakArako vividha avasthAoMkA pratipAdaka mAnA gayA hai / arthAt AtmAko baddhatA AdikA jJAna hameM dravyAnuyogase bhale hI na ho parantu karaNAnuyogase to hameM unakA jJAna hotA hI hai ataH jisa prakAra dravyAnuyogakI dRSTise AtmA svataHsiddha aura anAdinidhana citzakti-viziSTa hai usI prakAra vaha karaNAnuyogakI dRSTise vaddha aura abaddha Adi avasthAoMko bhI dhAraNa kiye hae hai / lekina ye baddha Adi dazAe~ AtmAkI svataHsiddha avasthAe~ nahIM hai, balki upAdAna aura sahakArI kAraNoM ke sahayogase hI inakI niSpatti AtmAmeM huA karatI hai| AtmA anAdi kAlase parAvalambI banI huI hai isalie anAdi kAlase hI baddha Adi avasthAoMko prApta kiye hue hai aura jaba taka parAvalamvI banI rahegI taba taka inhIM avasthAoMko dhAraNa karatI rahegI, kyoMki baddha Adi avasthAoMkA parAvalambana kAraNa hai| lekina jisa dina AtmA isa parAvalambanavRttiko chor3ane meM samartha ho jAyegI usa dina vaha bandha-rahita avasthAko prApta kara legii| ataH hameM AtmAkI svAvalambana-zaktimeM jAgaraNake lie anakala kartavya-pathako apanAnekI AvazyakatA hai, jisakA upadeza hameM jaina-saMskRtike caraNAnuyogase milatA hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka saMskRtike hameM do rUpa dekhane ko milate haiM-eka darzana aura dUsarA AcAra / jaina-saMskRtike bhI yahI do rUpa batalAye gaye haiN| inase pahale rUpa yAnI darzanako pUrvokta prakArase dravyAnuyoga aura karaNAnayoga ina do bhAgoMmeM vibhakta kara diyA gayA hai aura dUsare rUpa yAne AcArakA pratipAdana caraNAnuyogameM kiyA gayA hai / isa prakAra citzakti-viziSTa AtmatattvakA svatantra astitva svIkAra karate hae unakI anAdikAlIna paudagalika paratantratAse hone vAlI vividha prakArakI vikArI avasthAoMse chuTakArA pAne ke liye pratyeka vyakti AtmAkI svAvalambanavRttike jAgaraNake sAdhanabhUta ahiMsA Adi pA~ca vratarUpa athavA kSamA Adi daza dharma rUpa kartavyapathapara Arur3ha ho / AtmAke viSayameM yahI jaina-saMskRtikA rahasya hai|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyavahAra mokSa-mArga jainAgamakI vyavasthA yaha hai ki pratyeka jIva anAdikAlase saMsArI banakara ho rahatA AyA hai| parantu saMsAra-prApta saMpUrNa jIvoMmeM bahutase aise bhI jIva ho gaye hai, jinhoMne anAdikAlIna apane usa saMsArako samApta kara diyA hai aura unameM Aja bhI bahatase aise jIva haiM jo apane andara usa anAdikAlIna saMsArako samApna karanekI sAmarthya' chipAye hue haiN| saMsArakI parisamApti jIvake sAtha anAdikAlase hI sambaddha jJAnAvaraNAdi ATha dravyakarmoM, zarIrAdi nokarmo aura inake nimittase jIvameM utpanna honevAle bhAvakarmokA samUla kSaya ho jAnepara huA karatI hai| isa taraha kahanA cAhiye ki ukta saMpUrNa karmoke samUla kSaya ho jAne athavA yoM kahiye, ki ukta saMpUrNa karmoMse jova dvArA sarvathA chuTakArA pA jAnekA nAma mokSa jAnanA caahiye| jainAgamameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jIvoMko mokSakI prApti samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI upalabdhi ho jAnepara hI saMbhava hai| ataH vahA~para yaha aura batalAyA gayA hai ki ukta samyagdarzana Adi tInoMkA samAhAra hI mokSakA mArga hai| cUMki mokSamArgasvarUpa ukta samyagdarzanAdika tInoM nizcaya tathA vyavahArake bhedase do-do bheda rUpa hote haiM ataH isa AdhArapara mokSamArgako bhI nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSa-mArgake rUpameM do bheda rUpa jAna lenA caahiye| isase yaha siddhAnta phalita hotA hai ki jIvako mokSakI prApti vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritrarUpa vyavahAramokSamArga tathA nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrarUpa nizcayamokSamArga donoMkA avalambana prApta honepara hI hotI hai| itanA avazya hai ki nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArga to mokSakA sAkSAt kAraNa hotA hai aura vyavahArasamyagdarzanAdirUpa vyavahAramokSamArga usakA paraMparayA arthAta nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara kAraNa hotA hai| zraddheya paMDitapravara daulatarAmajIne chahaDhAlAkI tIsarI DhAlake prArambhameM isa viSayapara saMkSepase bahata hI sundara prakAza DAlA hai aura vaha nimna prakAra hai 1. AptamImAMsA, zloka 100 / jIvabhavyAbhavyatvAni ca / tattvArthasUtra 2-7 / 2. bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH |-tttvaarthsuutr, 10-2 / 3. samayasAra, gAthA 17, 18 / 4. samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|-tttvaarthsuutr 1-1 / paMcAstikAya, gAthA 106 / 5. paMcAstikAya, gAthA 160, 161 / 6. nizcayavyavahAramokSakAraNe sati mokSa-kArya sambhavati / -paMcA0 kAgA0106 kI TIkA, A0 jayasena / 7. nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAta / -paMcAstikAya, gAthA 160, TIkA, AcArya amRtacandra / nizcayamokSamArgasAdhanabhAvena pUrvoddiSTavyavahAramokSamArganirdezo'yam / -paMcAstikAya, gA0 162. TIkA, AcArya amRtacandra / vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcayamokSamArgopanyAso'yam / -paMcAstikAya gAthA 163 kI TIkA, AcArya amRtacandra / sAdhako vyavahAramokSamArgaH sAdhyo nishcymokssmaargH| -paramAtmaprakAza-TIkA, pRSTha 142 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha "Atamako hita hai sukha so sukha AkulatA-bina kahiye / AkulatA ziva mAhiM na tAteM zivamaga lAgyau cahiye / / samyagdarzana jJAna caraNa zivamaga, so duvidha vicArau / jo satyAratha rUpa yo nizcaya, kAraNa so vavahArau // 1 / / " isa padya meM zraddheya paMDitajIne kahA hai ki AtmAkA hita sukha hai aura vaha sukha jIvameM AkulatAkA abhAva honepara utpanna hotA hai| usa AkUlatAkA abhAva bhI mokSameM hI hai / ataH jIvoMko mokSake mAgameM pravRtta honA caahiye| mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra rUpa haiN| yaha samyagdarzanAdirUpa mokSamArga nizcaya tathA vyavahArake bhedase do prakArakA hotA hai arthAta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM vyavahArarUpa bhI hote haiM aura nizcayarUpa bhI hote haiN| isa taraha kahanA cAhiye ki jo samyagdarzanAdika nizcayarUpa hote haiM ve nizcaya-mokSamArgameM garbhita hote haiM aura jo samyagdarzanAdika vyavahArarUpa hote haiM ve vyavahAra-mokSamArgameM gabhita hote haiN| inameM se jo mokSamArga mokSakA sAkSAt kAraNa hotA hai vaha nizcaya-mokSamArga hai aura jo mokSamArga nizcayamokSamArgakA kAraNa hotA hai vaha vyavahAramokSamArga hai| yahA~ hama mukhyatayA isI viSayako spaSTa karanA cAhate haiN| isaliye yahA~ para hama sarva prathama nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcaya-mokSamArga tathA vyavahArasamyagdarzanAdirUpa vyavahAra-mokSamArgake svarUpakA pratipAdana kara rahe haiN| nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArgakA svarUpa nizcayasamyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArgakA svarUpa pratipAdana karaneke liye bhI zraddheya 50 daulatarAmajIke chahaDhAlAkI tIsarI DhAlakA nimnalikhita padya paryApta hai 'paradravyanateM bhinna ApameM ruci samyaktva bhalA hai| Apa rUpako jAnapano so samyagjJAna kalA hai / / Apa rUpameM lIna rahe thira samyakcArita soii| aba vavahAra mokha maga suniye hetu niyata ko hoI // 2 // ' isa padyakA Azaya yaha hai ki samasta cetana-acetanarUpa parapadArthokI orase mur3a kara apane AtmasvarUpakI prAptikI ora jIvakI abhiruci (unmukhatA yA jhukAva) ho jAnekA nAma nizcayasamyagdarzana hai, jIvako apane AtmasvarUpakA jJAna ho jAnekA nAma nizcayasamyagjJAna hai aura buddhipUrvaka tathA abuddhipUrvaka hone vAlI kSAyajanya pApa va puNyarUpa samasta prakArakI pravRttiyoMse nivRtti pAkara jIvakA apane AtmasvarUpameM lIna ho jAnA hI nizcayasamyakcAritra hai| isa padya ke antima caraNameM zraddheya paMDitajIne saMketa kiyA hai ki Age sampUrNa chahaDhAlAmeM nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrarUpa nizcaya mokSamArgake kAraNabhUta vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritrarUpa vyavahAramokSamArgakA vivecana kiyA jaaygaa| isa taraha paMDita daulatarAmajIke dvArA chahaDhAlAmeM kiye gaye vivecanake anusAra vyavahAramokSamArgarUpa vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritrakA svarUpa nirdhArita hotA hai| usIkA yahA~para vizeSa kathana kiyA jAtA hai|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 33 vyavahArasamyagdarzanakA svarUpa jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa nAmake sAta tattvoMke prati jIvake antaHkaraNameM zraddhA arthAt inake svarUpAdikI vAstavikatAke sambandhameM jJAnakI dRr3hatA (Astikya bhAva) jAgRta ho jAnekA nAma vyavahArasamyagrzana hai / isake AdhArapara hI jIvoMko uparyukta nizcayasamyagdarzanakI upalabdhi huA karatI hai| AcArya umAsvAmake tattvArthasUtrameM va svAmI samantabhadrake ratnakaraNDakazrAvakAcArameM samyagdarzanakA jo svarUpa upalabdha hotA hai vaha vyavahArasamyagdarzanakA hI svarUpa hai / yadyapi umAsvAmIke tattvArthasUtrameM uparyukta sAta tattvoMke zraddhAnakA nAma hI samyagdarzana kahA hai| lekina svAmI samantabhadrake ratnakaraNDakazrAvakAcArameM samyagdarzanakA lakSaNa isa rUpameM batalAyA hai ki paramArtha arthAt vItarAgatAke Adarza devoM, paramArtha arthAt vItarAgatAke poSaka zAstroM aura paramArtha arthAt vItarAgatAke mArgameM pravRtta guruoMke prati jIvake antaHkaraNameM bhaktikA jAgaraNa ho jAnA samyagdarzana hai| ataH tattvArthasUtra aura ratnakaraNDakazrAvakAcArameM pratipAdita samyagdarzanake ina lakSaNoMmeM uparyakta prakArase yadyapi bheda dikhAI detA hai| parantu gaharAIse vicAra karane para mAlUma ho jAtA hai ki ratnakaraNDakazrAvakAcArameM pratipAdita lakSaNase bhI niSkarSake rUpameM jIvake antaHkaraNameM uparyakta sAta tattvoMke prati AstikyabhAvakI jAgati ho jAnA hI samyagdarzanakA svarUpa nizcita hotA hai| vyavahArasamyagjJAnakA svarUpa vItarAgatAke poSaka athavA saptatattvoMke yathAvasthita svarUpake pratipAdaka AgamakA zravaNa, paThana, pAThana, abhyAsa, cintana aura mananakA nAma vyavahArasamyagjJAna hai| isa prakArake vyavahArasamyagjJAnake AdhAra para hI jIvoMko samasta vastuoMke aura vizeSa kara AtmAke svataHsiddha svarUpakA bodha hotA hai / jaise AtmAkA svataHsiddha svarUpa jJAyakapanA arthAt samasta padArthoM ko dekhane-jAnanekI zakti rUpa hai| cUMki yaha svarUpa svataHsiddha hai / ataH yaha AtmA ke anAdi, anidhana svAzrita aura akhaNDa (svarUpake sAtha tAdAtmyako lie hae) astitvako siddha karatA hai| hameM AtmAke isa tarahake svarUpako samajhane meM uparyukta prakArake AgamakA zravaNa, paThana, pAThana, abhyAsa, cintana aura manana sahAyaka hotA hai| vicAra kara dekhA jAya to samyagdarzana prApta honese pUrva hI isa prakArake samyak arthAt vItarAga tAke poSaka jJAnako prApta karanekI pratyeka jIvake liye AvazyakatA hai| AcArya kundakundake samayasArakI gAthA 18 se bhI yahI saMketa prApta hotA hai kyoMki usameM batalAyA hai ki pahale AtmArUpI rAjAkI pahicAna karo, phira usakA zraddhAna arthAt AzrayaNa karo aura tatpazcAt usake anukUla AcaraNa karo to mokSakI prApti hogii| isa taraha mokSamArgameM yadyapi samyagdarzanase pUrva hI samyagjJAnako sthAna denA cAhiye / parantu vahA~para isako jo 1. tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / ta0 sU0 1-2 / jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam |-tttvaarthsuutr 1-4 / 2. ratnakaraNDakazrAvakAcAra, zloka 4 / 3. samayasAra, gAthA 6 / 4. paMcAdhyAyI, zloka 8 / 5. samayasAra, gAthA 18 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samyagdarzana aura samyaka cAritrake madhyameM sthAna diyA gayA hai, isakA eka kAraNa to yaha hai ki jIvako samyagdarzanakI prApti ho jAnepara hI usake ukta prakArake jJAnakI samyakarUpatA arthAta sArthakatA siddha hotI hai| aura dUsarA kAraNa yaha hai ki jIvako usakI (ukta prakArake jJAnakI) upayogitA madhyadIpaka nyAyase samyagdarzanakI taraha samyakcAritrapara ArUr3ha honeke lie bhI siddha hotI hai| isake atirikta eka tIsarA kAraNa yaha bhI hai ki mokSamArgake rUpameM samyagdarzanakI pUrti sarvaprathama arthAt caturthaguNasthAnase lekara adhika-se-adhika saptamaguNasthAna taka niyamase ho jAtI hai, samyagjJAnakI pUrti usake bAda terahaveM guNasthAnake prathama samayameM hotI hai aura samyakcAritrakI pUrti samyagjJAnako putike anantara caudahaveM guNasthAnake anta samayameM hI hotI hai / isa viSayako Age spaSTa kiyA jaaygaa| vyavahArasamyakcAritrakA svarUpa buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka hone vAlI samasta kaSAyajanya pApa aura puNyarUpa pravRttiyoMse nivRtti pAkara apane AtmasvarUpameM lIna (sthira) honerUpa nizcayasamyakcAritrakI prAptike lie yathAzavita aNuvrata, mahAvrata, samiti, gupti, dharma aura tapa Adi kriyAoMmeM jIvakI pravRtti hone laga jAnA vyavahAra samyakcAritra hai| ukta prakArake nizcayasamyakcAritrakA apara nAma yathAkhyAtacAritra hai tathA use vItarAgacAritra bhI kahate haiM / usakI prApti jIvako yadyapi upazamazreNIpara ArUr3ha hokara 11veM guNasthAnameM pahu~canepara bhI hotI hai aura kSapaka zreNIpara ArUr3ha hokara 12veM guNasthAnameM pahu~canepara bhI hotI hai| parantu 11veM guNasthAna aura 12veM guNasthAnake nizcayasamyakcAritrameM paraspara antara pAyA jAtA hai / arthAt upazamazreNIpara ArUr3ha hokara 11veM gaNasthAnameM pahu~cane vAlA jIva antarmahartake alpakAlameM hI patanakI ora unmakha ho jAtA hai aura taba usakA vaha nizcayasamyaka cAritra bhI usI samaya samApta ho jAtA hai| isake viparIta kSapakazreNIpara ArUr3ha hokara 12veM gaNasthAnameM pahuMcane vAlA jIva kadApi patanakI ora unmukha nahIM hotaa| isalie usakA vaha nizcayasamyakacAritra sthAyI rahA karatA hai sAtha hI vaha jIva antarmuhurtake alpakAlameM hI 12veM guNasthAnase 13veM guNasthAnameM pahu~ca kara niyamase sarvajJatAko prApta kara letA hai| mokSa-mArgake prakaraNase 12veM guNasthAnameM prApta hone vAle sthAyI nizcayacAritrako hI grahaNa kiyA gayA hai / yahA~para eka bAta hama yaha kaha denA cAhate haiM ki uparyukta nizcayasamyakcAritrakI prAptike lie ho caturtha guNasthAnakA aviratasamyagdRSTi jIva mumukSu hokara puruSArtha karake pAMcaveM guNasthAnameM aNuvrata dhAraNa karatA hai tathA isase bhI Age bar3hakara chaThe guNasthAnameM vaha mahAvrata dhAraNa karatA hai| itanA hI nahIM, ghora tapazcaraNa karake Age bar3hatA huA vaha sAtaveM guNasthAnameM zuddhopayogakI bhUmikAko prApta hokara AtmapariNAmoMkI uttarottara bar3hatI huI yathAyogya vizuddhike anusAra upazamazreNIpara ArUr3ha hotA hai yA kSapaka zreNIpara ArUr3ha hotA hai| isa taraha kahanA cAhiye ki jaba taka usa jovako ukta nizcayasamyakacAritrakI prApti nahIM ho jAtI hai taba taka vaha pA~caveM aura chaThe guNasthAnoMmeM buddhipUrvaka aura sAtaveMse lekara dazaveM takake guNasthAnoMmeM abuddhipUrvaka uparyakta vyavahArasamyakcAritrameM hI pravRtta rahatA hai| isa vyavahArasamyaka cAritrakA bhI apara nAma saMkSepase sarAgacAritra aura vistArase sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi aura sUkSmasAMparAyarUpa cAritra hai| 1. ratnakaraMDakazrAvakAcAra, zloka 97 / 2. pravacanasAra, gAthA 7 /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta : 35 yadyapi aNuvrata aura mahAvrata tathA samiti, gupti, dharma evaM tapazcaraNa Adi bAhyakriyAyeM usa-usa kaSAyake udaya aura anadayake anusAra pUrvokta samyagdarzanase rahita koI-koI mithyAdaSTi jIva bhI karane lagate haiM / itanA hI nahIM, ina kriyAoMko saMlagnatApUrvaka karanepara unameMse koI-koI jIva yathAsaMbhava svargameM navaveM graiveyaka taka janma bhI dhAraNa kara lete haiN| parantu itanI bAta avazya hai ki ina kriyAoMkI nizcayasamyakcAritrakI prAptipUrvaka mokSaprAptirUpa sArthakatA ukta samyagdarzanake prApta honepara hI huA karatI hai anyathA nahIM, kyoMki jIva jaba taka mithyAdaSTi banA rahatA hai taba taka usake anantAnubandhI kaSAyakA upazama, kSaya athavA kSayopazama na ho sakaneke kAraNa yathAyogya apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA kSayopazama honA asambhava hI rahA karatA hai jaba ki aNuvrata aura mahAvratarUpa vyavahArasamyak cAritra yathAyogya ina kaSAyoMkA kSayopazama honepara hI jIvako prApta huA karatA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jaba jIvake apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya samApta hokara pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya kAryarata ho jAtA hai taba vaha jIva vyavahArasamyakcAritrake rUpameM aNuvratoMko dhAraNa karatA hai| aura jaba jIvake apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake sAtha-sAtha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya bhI samApta hokara mAtra saMjvalana kaSAya va nokaSAyakA udaya kAryarata ho jAtA hai taba vaha jIva vyavahArasamyakcAritrake rUpameM mahAvrata dhAraNa karatA hai| yaha sthiti anantAnubandhI kaSAyake upazama, kSaya athavA kSayopazama' ke abhAvameM mithyAdRSTi jIvake kadApi saMbhava nahIM hai / ataH usake (mithyAdRSTi jIvake) yathAyogya kaSAyake anudayake sAtha-sAtha yathAyogya kaSAyake udayameM bAhya kriyAke rUpameM aNuvrata, mahAvrata AdikI sthitikA honA to saMbhava hai| lekina jaba taka usa jIvako samyagdarzana prApta nahIM ho jAtA hai taba taka anantAnubandhI kaSAyakA upazama, kSaya athavA kSayopazama na ho sakaneke kAraNa yathAyogya apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI udaya-samApti asaMbhava honese aNuvrata, mahAvrata AdikI sthitiko vyavahArasamyakacAritrakA rUpa prApta honA saMbhava nahIM hai| yahA~para yaha bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki jIvako samyagdarzana prApta ho jAnepara niyamase anantAnubandhI kaSAyakA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAnepara bhI sAmAnyatayA yaha niyama nahIM hai ki usake aNuvrata athavA mahAvratarUpa vyavahArasamyakcAritra athavA apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI udayasamApti ho hI jAnA cAhiye / kintu niyama yaha hai ki jisa samyagdRSTi jIvake apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA udaya samApta ho jAtA hai usake hI yathAyogya aNuvrata va mahAvratarUpa vyavahArasamyakacAritrakI sthiti utpanna hotI hai, zeSa samyagdRSTi jIva taba taka avatI hI rahA karate haiM, jaba taka unake apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA udaya samApta nahIM ho jAtA hai| nizcaya aura vyavahAra mokSamArgarUpa samyagdarzanAdikakA yaha sampUrNa vivecana hamane caraNAnuyogakI dRSTise hI kiyA hai / isa taraha isa vivecanase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki caraNAnuyogameM samyagdarzanAdirUpa nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArgake rUpameM jo do prakArake mokSamArgakA kathana kiyA gayA hai usakA Azaya nizcayamokSamArgako to mokSakA sAkSAt kAraNa batalAyA hai aura vyavahAramokSamArgako usakA (mokSakA) paraMparA arthAta nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara kAraNa batalAnA hai| isI prakAra usakA Azaya nizcayasamyagdazana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrako to kAryarUpa tathA vyavahArasamyagdarzana, 1. gommaTasAra jovakANDa, gAthA 30 / 2. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 31 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakcAritrako kramazaH una nizcaya samyagdarzanAdikakA kAraNa rUpa batalAnA hI hai| isase hameM yaha zikSA prApta hotI hai ki mokSako prAptike lie pratyeka jIvako mokSake sAkSAt kAraNabhUta nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakacAritrakI tathA ina nizcayasamyagdarzanAdikakI prAptike lie vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakcAritrakI anivArya AvazyakatA hai / isa taraha do prakArake mokSamArgakI mAnyatA ucita ho hai, anucita nahIM hai| ____ aba yadi koI vyakti nizcayamokSamArgarUpa nizcayasamyagdarzanAdikakI prAptike binA hI kevala vyavahAramokSamArgarUpa vyavahArasamyagdarzanAdikake AdhAra para hI mokSa-prAptikI mAnyatA rakhate haiM to ve galatIpara haiM kAraNa ki phira to vyavahArasamyagdarzanAdikako vyavahAramokSamArga kahanA ho asaMgata hogA, kyoMki nyatAmeM ve vyavahArasamyagdarzanAdika mokSake sAkSAta kAraNa ho jAnese nizcaya mokSamArgarUpa hI ho jaaveNge| isa kathanakA tAtparya yaha hai ki nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikameM paThita 'nizcaya' zabda hameM nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikameM mokSakI sAkSAt kAraNatAkA bodha karAtA hai aura vyavahAramokSamArga athavA vyavahAra samyagdarzanAdikameM paThita 'vyavahAra' zabda hameM vyavahAramokSamArga athavA vyavahArasamyagdarzanAdikameM mokSakI paraMparayA kAraNatAkA arthAt nizcayamokSamArga athavA nizcayasamyagdarzanAdikI kAraNatApUrvaka mokSakI kAraNatAkA bodha karAtA hai| hamAre isa kathanakI puSTi, AgamameM jo pUrvokta prakAra nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikako sAdhyarUpa yA kAryarUpa tathA vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzanAdikako sAdhanarUpa yA kAraNarUpa pratipAdita kiyA gayA hai, usase ho jAtI hai| isI prakAra jo vyakti aisA kahate haiM ki jIvako mokSakI prApti to nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikakI upalabdhi ho jAne para hI hotI hai| ataH hameM vyavahAramokSa-mArga yA vyavahArasamyagdarza dikapara lakSya na dekara nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikake Upara hI lakSya denA cAhiye, to aise vyakti bhI galatI para haiM, kyoMki ve isa bAtako nahIM samajha pA rahe haiM ki jIva jaba taka vyavahAramokSamArgapara ArUr3ha nahIM hogA taba taka use nizcaya-mokSamArgakI upalabdhi honA saMbhava nahIM hai kyoMki yaha bAta pUrvameM spaSTa kI jA cukI hai ki mokSamArgake aMgabhUtanizcaya samyakcAritrakI upalabdhi jIvako upazamazreNI para ArUr3ha honeke anantara asthAyI rUpameM to 11veM guNasthAnameM pahu~cane para hotI hai tathA sthAyIrUpameM kSapaka zreNI para ArUr3ha honeke anantara 12veM guNasthAnameM pahu~cane para hotI hai| isa prakAra kahanA cAhiye ki jIva paMcama guNasthAnase lekara jaba taka upazama yA kSapaka zreNI mAMDakara 11veM yA 12veM guNasthAnameM nahIM pahu~ca jAtA taba taka arthAt 10veM guNasthAna taka usake pUrvokta vyavahArasamyakacAritra hI rahA karatA hai| isase eka yaha mAnyatA bhI khaNDita ho jAtI hai ki vyavahAramokSa-mArga para ArUr3ha hue binA hI nizcayamokSamArgakI prApti jIvako ho jAtI hai, kyoMki pratyeka jIva jaba yathAyogya guNasthAnakramase Age bar3hatA huA hI 11veM guNasthAnameM athavA 12veM guNasthAnameM pahu~ca sakatA hai jahA~ ki nizcayasamyakcAritrakI upalabdhi use hotI hai to isase yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki vyavahAramokSamArga para ArUr3ha hae binA nizcayamokSamArgakI upalabdhi kadApi jIvako saMbhava nahIM hai| hamAre isa kathanase eka mAnyatA yaha bhI khaNDita ho jAtI hai ki jisa jIvako nizcayasamyakacAritra
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 37 kI prApti ho jAtI hai usake vyavahArasamyak cAritra anAyAsa hI ho jAtA hai use usakI prAptike liye puruSArtha nahIM karanA par3atA hai| hamAre uparyukta kathanase isa mAnyatAke khaNDita hone meM eka AdhAra yaha bhI hai ki AgamameM vyavahArasamyaka cAritrako nizcayasamyakacAritrameM kAraNa batalAyA gayA hai, isa taraha kAraNa honekI vajahase jaba jIvameM vyavahArasamyakcAritrakA nizcayasamyakcAritrarUpa kAryake pUrva sadbhAva rahanA Avazyaka hai to isa sthitimeM phira yaha bAta kaise saMgata kahI jA sakatI hai "ki jisa jIvako nizcayasamyakacAritrakI prApti ho jAtI hai usako vyavahArasamyakacAritra anAyAsa hI ho jAtA hai-use usakI prAptike liye puruSArtha nahIM karanA par3atA hai ?" isa viSayameM dUsarA AdhAra yaha bhI hai ki jo vyakti vyavahAramokSamAgaM yA vyavahArasamyagdarzadAdikake Upara lakSya na dekara kevala nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikake Upara lakSya denekI bAta kahate haiM ve bhI nizcayamokSamArga yA nizcayasamyakadarzanAdikakI upalabdhike liye puruSArtha karanekA upadeza jIvoMke dete haiM to isakA Azaya yahI hotA hai ki pratyeka jIvako nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikakI upalabdhike liye vyavahAramokSamArga yA vyavahAra samyagdarzanAdikakI prAptikA hI prayatna karanA cAhiye, kyoMki nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikI upalabdhike liye jo bhI prayatna kiyA jAyagA vaha prayatna vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzanAdikake alAvA aura kucha nahIM hogaa| arthAt usa prayatna (puruSArtha) kA nAma hI vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzanAdika hai jo nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzanAdikakI upalabdhike liye kiyA jAtA hai| eka bAta aura hai ki hamAre pUrva pratipAdanake anusAra vyavahArasamyakcAritrakA apara nAma sarAgacAritra hai jaisA ki nizcayasamyakacAritrakA apara nAma vItarAgacAritra hai aura yaha bAta nirvivAda hai ki dazaveM guNasthAna taka jIvameM sarAgacAritra hI rahA karatA hai, vItarAgacAritra nahIM, tathA yoM bhI kahiye ki dazaveM guNasthAna taka hI sarAgacAritra rahA karatA hai, Ageke guNasthAnoMmeM nahIM, isa taraha isakA abhiprAya yaha hotA hai ki sarAgacAritrakA abhAva ho jAne para hI vItarAgacAritrakI upalabdhi jIvako huA karatI hai aura isakA abhiprAya bho yaha huA ki vyavahArasamyak cAritrakA abhAva ho jAne para hI nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi jIvako huA karatI hai athavA yoM kahiye ki jisa jIvako nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi ho jAtI hai usake phira vyavahAracAritrakA abhAva hI ho jAyA karatA hai| isa taraha taba isa bAtako kaise saMgata mAnA jA sakatA hai ki 'jIvako nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi ho jAne para vyavahArasamyakacAritrakI upalabdhi anAyAsa ho jAtI hai ?" aura yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 305 kI TIkAmeM vyavahArAcArasUtra' kA uddharaNa dekara vyavahArasamyakacAritrako taba taka amRta-kumbha kahA hai jaba taka jIvako nizcayasamyakacAritrakI upalabdhi nahIM ho jAtI hai tathA bhagavAna kundakunda. ne usI vyavahArasamyakacAritrako taba viSakuMbhakI upamA de dI hai jaba jIvako nizcaya samyakacAritrakI upalabdhi ho jAtI hai| isa taraha yaha bAta nirNIta ho jAtI hai ki jaba taka jIvako nizcayasamyaka-cAritra kI upalabdhi nahIM ho jAtI hai taba taka usake lie mokSaprAptike uddezyase paraMparayA kAraNake rUpameM athavA nizcayasamyakacAritrake sAdhanake rUpameM vyavahArasamyaka cAritra niyamase upayogI siddha hotA hai| isaliye mokSaprAptike uddezyase nizcayasamyakacAritrakI prAptike liye pratyeka jIvako vyavahArasamyaka cAritrako dhAraNa 1. samayasAra, gAthA 305, AcArya amRtacandra ttiikaa| 2. samayasAra, gAthA 306, 307 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha karanekA satata prayatna karanA caahiye| itanI bAta avazya hai ki koI bhI cAritra taba taka 'vyavahArasamyaka cAritra' nAma nahIM pA sakatA hai jaba taka ki vaha cAritra samyagdarzanake sadbhAvameM na ho, jaisAki pUrva meM hama spaSTa kara Aye hai| isa prakAra AgamapramANake AdhAra para kiye gaye uparyukta vivecanase yaha mAnyatA, ki 'jisa jIvako nizcayasamyakacAritrakI prApti ho jAtI hai usake vyavahArasamya cAritra anAyAsa hI ho jAtA hai use usakI prAptike liye puruSArtha nahIM karanA par3atA hai," nizcita rUpameM khaNDita ho jAtI hai| itanA spaSTa vivecana karane para bhI aba yadi koI vyakti yaha kahatA hai ki vyavahAramokSamArga to saMsArakA hI kAraNa hai, mokSakA nahIM, to usakA aisA kahanA bhI durAgrahapUrNa hI mAnA jAyagA / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki yadi vyavahAramokSamArga saMsArakA hI kAraNa hai mokSakA nahIM, to phira use AgamameM 'mokSamArga' zabdase pakAranA hI asaMgata hai / dUsarI bAta yaha hai ki saMsArakA mukhya kAraNa to mohanIyakarmake udayase honevAle jIvake mithyAdarzana, 'mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa pariNAma hI hai / yadyapi yaha bAta satya hai ki vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyaka cAritrako prApta karake bhI jIva jaba taka nizcaya-samyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakacAritrako prApta nahIM kara letA hai taba taka use mokSakA prApta honA asaMbhava hai| arthAta vaha taba taka saMsArameM ho rahA karatA hai| parantu isa AdhAra para una vyavahArasamyagdarzanAdikako sarvathA saMsArakA hI kAraNa mAna lenA asaMgata bAta hai / phira bhI itanA to mAnA jA sakatA hai ki cUMki vyavahAra-samyagdarzanAdika nizcaya-samyagdarzanAdikakI utpattimeM kAraNa hote haiM ataH isa rUpameM ve kathaMcit mokSake bhI kAraNa hai aura cU~ki vyavahAra-samyagdarzanAdikake sadbhAvameM bhI jIvako jaba taka nizcaya-samyagdarzanAdikakI upalabdhi nahIM ho jAtI taba taka mokSakI prApti asaMbhava hai / ataH unameM kathaMcit saMsArakI kAraNatA svIkAra karanA bhI asaMgata nahIM hai| isa spaSTIkaraNameM kahI huI ina saba bAtoMko samajhane ke liye yahA~ para thor3A karaNAnuyogakI dRSTise bhI samyagdarzanAdikake sambandhameM vicAra kiyA jA rahA hai| karaNAnuyogakI dRSTise nizcaya aura vyavahAra samyagdarzanAdikakA svarUpa isake pUrva ki hama karaNAnuyogakI dRSTise nizcaya aura vyavahAra samyagdarzanAdikakA vivecana kareM, Avazyaka jAnakara karaNAnuyogake sambandhameM hI kucha vivecana kara denA cAhate haiM / karaNAnuyogameM paThita 'anuyoga' zabdakA artha Agama hotA hai| isa taraha sampUrNa jainAgamako yadi vibhakta kiyA jAya to vaha cAra bhAgoMmeM vibhakta ho jAtA hai-prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga aura drvyaanyog| inameMse prathamAnuyoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara mahApuruSoMke jIvanacaritrake AdhArapara pApa, puNya aura dharmake phalakA digdarzana karAyA gayA hai| caraNAnayoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara pApa, puNya aura dharma kI vyavasthAoMkA nirdeza kiyA gayA hai / karaNAnuyoga vaha hai jisameM jIvoMkI pApa, puNya aura dharmamaya pariNatiyoM tathA unake kAraNoMkA vizleSaNa kiyA gayA hai aura dravyAnuyoga vaha hai jisameM vizvako sampUrNa vastuoMke pRthak astitvako batalAne vAle svataHsiddha svarUpa evaM unake pariNamanoMkA nirdhAraNa kiyA gayA hai| yahA~para hama ina saba anuyogoMke AdhArapara vastusvarUpapara prakAza na DAla kara prakaraNake liye upayogI pratijJAta karaNAnayogake AdhArapara hI vastusvarUpapara prakAza DAla rahe haiN|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 39 AtmAkA svarUpa jJAyakapanA arthAt vizvake samasta padArthoMko dekhane-jAnanekI zakti rUpa hai / yaha kathana hama pUrvameM bhI kara Aye haiN| isameM nirdiSTa jJAyakapanA AtmAkA svata siddha svabhAva hai, isaliye isa AdhAra para eka to AtmAkA svatantra aura anAdi tathA anidhana astitva siddha hotA hai| dusare, jisa prakAra AkAza apane svataHsiddha avagAhaka svabhAvake AdhArapara vizvake sampUrNa padArthoM ko apane andara eka sAtha hamezA samAye hue hai usI prakAra AtmAko bhI apane svataHsiddha jJAyaka svabhAva ke AdhArapara vizvake sampUrNa padArthoM ko eka sAtha hamezA dekhate-jAnate rahanA cAhiye / parantu hama dekha rahe haiM ki jo jIva anAdikAlase saMsAra paribhramaNa karate hue isI cakrameM phaMse hue haiM unhoMne anAdikAlase abhI taka na to kabhI vizvake sampUrNa padArthoMko eka sAtha dekhA va jAnA hai aura na ve abhI bhI unheM eka sAtha dekha-jAna pA rahe haiM / itanA hI nahIM, ina saMsArI jIvoMmeM eka to taratamabhAvase jJAnakI mAtrA alpa hI pAyI jAtI hai| dusare, jitanI mAtrAmeM inameM jJAna hotA huA dekhA jAtA hai vaha bhI indriyAdika anya sAdhanoMkI sahAyatAse hI huA karatA hai| eka bAta aura hai ki ye saMsArI jIva padArthoMko dekhane-jAnane ke pazcAt una jAne hue padArthoMmeM iSTapane yA aniSTapanekI kalpanArUpa moha kiyA karate haiM aura taba ve iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMmeM prItirUpa rAga tathA aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMmeM aprIti (ghRNA) rUpa dveSa satata kiyA karate haiM, jisakA pariNAma yaha hotA hai ki unheM satata iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoM kI prAptimeM aura aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthokI aprAptimeM harSa huA karatA hai tathA aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMkI prAptimeM aura iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMkI aprAptimeM viSAda huA karatA hai / yadyapi aisA bhI sambhava hai ki kinhIMkinhIM (samyagdRSTi) saMsArI jIvoMko isa prakArase harSa-viSAda nahIM hote, phira bhI ve jIva jaba zarIrakI adhInatAmeM hI raha rahe haiM aura unakA apanA-apanA zarIra apanI sthiratAke liye anya bhojanAdikakI adhInatAko svIkAra kiye hue hai to aisI sthitimeM zarIrake liye upayogI (Avazyaka) una padArthokI prApti va aprAptimeM unheM bhI yathAyogya sukha yA duHkhakA saMvedana to huA hI karatA hai aura taba unheM apane duHkhasaMvedanako samApta karane va sukha-saMvedanako prApta karane ke liye una padArthoM kI prApti va upabhogameM pravRtta honA par3atA hai| isake bhI atirikta jinakA saMsAra abhI cAla hai aise saMsArI jIva anAdikAlase kabhI deva, kabhI manuSya, kabhI tiryaca aura kabhI nArakI hote Aye haiM, ve kabhI ekendriya, kabhI dvIndriya, kabhI trIndriya, kabhI caturindriya aura kabhI paJcendriya bhI hote Aye haiN| itanA hI nahIM, inhoMne kabhI pRthvIkA, kabhI jalakA, kabhI tejakA, kabhI vAyukA aura kabhI vanaspatikA bhI zarIra dhAraNa kiyA hai / hama yaha bhI dekhate haiM ki eka hI zreNIke jIvoMke zarIroMmeM bhI paraspara vilakSaNatA pAyI jAtI hai / sAtha hI koI to loka meM prabhAvazAlI dekhe jAte haiM va koI prabhAvahIna dekhe jAte haiN| aura bhI dekhA jAve to loka eka jIvameM uccatAkA tathA dUsare jIvameM nIcatAkA bhI vyavahAra kiyA karatA hai| isI prakAra prAyaH kisIko yaha patA nahIM ki kauna jIva kaba apane vartamAna zarIrako chor3a kara calA jAyagA aura dUsarA zarIra dhAraNa kara legaa| jIvoMmeM ye saba vilakSaNatAyeM kyoM ho rahI haiM ? isakA samAdhAna AgamagraMthoMmeM isa taraha kiyA gayA hai ki pratyeka saMsArI jIva apane svataHsiddha dekhane-jAnanerUpa svabhAva vAlA hokarake bhI anAdikAlase svarNapASANakI taraha paudgalika karmoMke sAtha sambaddha (mizrita yAnI eka kSetrAvagAhI rUpase ekamekapaneko prApta) ho rahA hai| ye karma jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAyake bhedase mula rUpameM ATha prakArake haiN| inameM se jJAnAvaraNa karmakA kArya jIvako jAnanekI zaktiko Avata karanA hai, 1. samayasAra, gAthA 160 / gommaTasAra karmakANDa, gAthA 2 / 2. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 8 /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha darzanAvaraNa karmakA kArya jIvakI dekhanekI zaktiko AvRta karanA hai, vedanIya karmakA kArya jIvako zarIrAdika parapadArthoke AdhArapara yathAyogya sukha athavA duHkhakA saMvedana karAnA hai, mohanIya karmakA kArya jIvako para padArthoke AdhArapara hI yathAyogya mohI, rAgI aura dveSI banAkara ucita anucita rUpa vividha prakArakI pravRttiyoMmeM vyApRta karanekA hai, AyuHkarmakA kArya jIvako usake apane zarIrameM sImita kAla taka roka rakhanekA hai, nAmakarmakA kArya jIvako manuSyAdirUpatA prApta karAnekA hai, gotra karmakA kArya kula, zarIra tathA AcaraNa Adike AdhArapara jIvameM uccatA tathA nIcatAkA vyavahAra karAnekA hai aura antarAyakarmakA kArya jIvakI svataHsiddha svAvalambana zaktikA ghAta karanA hai|' karaNAnuyogakI vyavasthA yaha hai ki ina saba prakAra ke karmoMko jIva hamezA apane vikArI bhAvoM (pariNAmoM) dvArA bA~dhatA hai aura jIvake ve vikArI pariNAma pUrvameM baddha pudgala karmake udayameM huA karate haiN| isa taraha jIvake sAtha ba~dhe hue ye karma usameM apanI sattA banA lete haiM tathA antameM udayameM Akara arthAt jIvako apanA phalAnubhava karAkara ye nirjarita ho jAte haiN| lekina itanI bAta avazya hai ki usa phalAnubhavase prabhAvita hokara yaha jIva isI prakArake dUsare karmoMse punaH baMdhako prApta ho jAtA hai / ye karma jIvako jisa rUpameM apanA phalAnubhava karAte haiM, vaha jIvakA audayika bhAva hai kyoMki jIvakA usa prakArakA bhAva usa karmakA udaya honepara hI hotA hai|4 kadAcit koI jIva apanemeM sattAko prApta yathAyogya karmako apane puruSArtha dvArA isa taraha zaktihIna banA detA hai ki vaha karma apanI phaladAnazaktiko surakSita rakhate hue bhI jIvako eka antarmuhurta ke liye phala dene meM asamartha ho jAtA hai / karmakI isa avasthAkA nAma upazama hai| isa taraha karmakA upazama honepara jIvakI jo avasthA hotI hai use usa jIvakA aupazamika bhAva kahate haiN| kadAcit koI jIva apane puruSArtha dvArA karmako sarvathA zaktihIna banA detA hai jisase vaha karma usa jIvase apanA sambandha samUla vicchinna kara letA hai / karmakI isa avasthAkA nAma kSaya hai aura isake honepara jIvakI jo avasthA hotI hai use jIvakA kSAyika bhAva kahate haiN| isI prakAra kadAcit koI jIva apanA puruSArtha isa taraha karatA hai ki jisake honepara karmake kucha nizcita aMza to udayarUpatAko prApta rahate haiM, kucha nizcita aMza upazamarUpatAko prApta rahate hai aura kucha nizcita aMza kSayarUpatAko prApta rahate haiM / karmakI isa prakArakI avasthAkA nAma kSayopazama hai| karmakA isa prakArakA kSayopazama honepara jIvakI jo avasthA hotI hai use jIvakA kSAyopazamika bhAva kahate haiN| isa kSAyopazamika bhAvakA apara nAma mizrabhAva 1. pratyeka karmake kAryako jAnaneke lie go0 karmakANDakI gAthA 10 se gAthA 33 takakA avalokana karanA caahiye| 2. samayasAra, gAthA 80 / 3. vipAko'nubhavaH / sa yathAnAma / tatazca nirjraa| tattvArthasUtra 8-21, 22, 23 / 4. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 967 / 5. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 964 / 6. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 965 / 7. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 966 / 8. aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmako ca / -tattvArthasUtra 2-1 /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 41 bhI AgamameM batalAyA gayA hai| isa prakAra kahanA cAhiye ki yathAyogya karmoke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake honepara jIvakI bhI kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika avasthAyeM ho jAyA karatI haiN| uparyukta ATha karmoM meMse jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna karmoM kI pratyeka saMsArI jIvameM anAdikAlase kSayopazamarUpa avasthA ho rahI hai kyoMki kabhI inako sarvathA udaya rUpa avasthA nahIM hotii| itanA avazya hai ki ananta saMsArI jIvoMne apane puruSArtha dvArA ina tInoM karmokA sarvathA kSaya kara DAlA hai aura yadi koI saMsArI jIva aba bhI puruSArtha kare to vaha bhI inakA sarvathA kSaya kara sakatA hai| isa taraha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoMke yathAyogya nimittase sAmAnyarUpameM jIvakI kSAyopazamika aura kSAyika do hI prakArako avasthAyeM honA saMbhava hai, audayika aura aupazamika avasthAyeM inameM saMbhava nahIM haiN| itanA avazya hai ki yadi ina karmoke yathAyogya antarbhedoMkI apekSA vicAra kiyA jAya to unake nimittase phira jIvakI audayika avasthA bhI saMbhava hai| jaise jIvameM kevalajJAna aura kevaladarzanakA jaba taka sarvathA abhAva vidyamAna hai taba taka inake ghAtaka kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa karmoMkA udaya vidyamAna rahaneke kAraNa jIvakI kevalajJAna aura kevaladarzanake abhAvarUpa audayika avasthAyeM bhI mAnI jA sakatI haiN| isI prakAra vedanIya, Aya, nAma aura gotra ina cAra karmoko pratyeka jIvameM anAdikAlase to udayaH rUpa avasthAyeM hI rahI haiM / kabhI inakI upazama yA kSayopazama rUpa avasthA na to huI aura na hogI, lekina inake sambandhameM bhI yaha bAta hai ki ananta saMsArI jIvoMne apane puruSArtha dvArA ina cAroM karmokA sarvathA kSaya avazya kara DAlA hai aura yadi koI saMsArI jIva abhI bhI puruSArtha kare to inakA sarvathA kSaya kara sakatA hai| isa taraha kahanA cAhiye ki ina karmoM ke nimittase jIvakI audayika aura kSAyika do avasthAyeM hI saMbhava hai / parantu yahA~ para itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki inake kSayake nimittase honevAle kSAyika bhAvoMkI gaNanA Agamokta kSAyika bhAvoMmeM karanA upayogI na honeke kAraNa Avazyaka nahIM samajhA gayA hai| inake kSayake nimittase honevAle jIvake kSAyika bhAvoMko yA to avyAbAdha, avagAhanA, sUkSmatva aura agurulagutva guNoMke rUpameM pratijIvI bhAva AgamameM kahA gayA hai yA phira sAmAnyatayA saMpUrNa karmoM ke kSayase utpanna honevAlA siddhatva bhAva inheM kaha diyA gayA hai| ina sAta karmoke atirikta jo mohanIya karma zeSa raha jAtA hai usakI pratyeka saMsArI jIvameM anAdikAlase to udayarUpa avasthA hI vidyamAna rahatI hai| lekina bhUtakAlameM ananta saMsArI jIvoMne apane puruSArtha dvArA aneka bAra yathAyogya upazama yA kSayopazama karake antameM usakA sarvathA kSayakara muktiko prApta kara liyA hai| aneka saMsArI jIvoMmeM vaha abhI bhI yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama rUpameM banA huA hai tathA jina jIvoMmeM vaha abhI bhI udaya rUpameM banA haA hai ve bhI agara paruSArtha kareM to usakI isa udayarUpa hAlatako parivartita karake upazama, kSaya yA kSayopazamarUpa avasthA banA sakate haiN| isakA abhiprAya yaha huA ki mohanIya karmakA yathAyogya udaya, upazama, kSaya athavA kSayopazama hone para jIvakI kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ye cAroM prakArakI avasthAyeM saMbhava hotI haiN| isa prakAra jina saMsArI jIvoMne anAdikAlase abhI taka apane puruSArtha dvArA samasta karmoMkA kSaya kara DAlA hai ve to mokSako prApta ho cuke hai aura jo saMsArI jIva Age jaba ina sabhI karmokA sarvathA kSaya kara leMge ve bhI taba mokSako prApta ho jAyeMge / 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 962 /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : sarasvatI-varadaputra 60 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha Upara batalAye gaye DhaMgase uparyukta ATha karmoke yathAyogya udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake AdhAra para honevAlI jIvoMkI avasthAoMkI upayogI kula saMkhyA AgamameM saMkSepase pacAsa batalAyI gayI hai tathA inameM tIna pAriNAmika bhAvoMko bhI milA denepara jIvakI avasthAoMkI saMkhyA tirepana ho jAtI hai| ina tirepana bhAvoMkI AgamameM jo gaNanA kI gayI hai vaha isa prakAra hai ki samyagdarzana aura samyaka cAritrake rUpameM do bhAva aupazamika haiM / kevalajJAna, kevaladarzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya tathA samyagdarzana aura samyakacAritra ye nau bhAva kSAyika rUpa haiN| mati, zruta, avadhi, manaHparyayake rUpameM cAra samyagjJAna, kumati, kuzruta aura ku-avadhike rUpameM tIna mithyAjJAna, cakSurdarzana, acakSurdarzana aura avadhidarzanake rUpameM tIna darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ke rUpameM pA~ca labdhiyA~ ( zaktiyA~ ) tathA samyagdarzana, samyakcAritra aura saMyamAsaMyama ye aThAraha bhAva kSAyopazamika rUpa haiN| naraka, tiryaca, manuSya aura devake rUpameM cAra gatiyA~, krodha mAna, mAyA aura lobhake rUpameM cAra kaSAya, pulliga, strIliMga aura napuMsakaliMgake rUpameM tIna liMga, parapadArthoMmeM ahaMkAra aura mamakArarUpa mithyAdarzana, jJAnavizeSakA abhAvarUpa ajJAna, cAritrakA abhAvarUpa asaMyatatva, saMsArI avasthArUpa asiddhatva tathA kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zuklake rUpameM chaha lezyAyeM ye ikkIsa bhAva audayika rUpa hai| isI prakAra jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna bhAva pAriNAmika ___AgamameM ATha karmoMke bhedoMkI gaNanA isa prakAra kI gayI hai ki jJAnAvaraNakarma matijJAnAvaraNa Adike rUpameM pA~ca prakArakA, darzanAvaraNakarma cakSurdarzanAvaraNa Adike rUpameM nau prakArakA, vedanIyakarma sAtA tathA asAtAke rUpameM do prakArakA, mohanIyakarma mithyAtva Adi ke rUpameM aTThAIsa prakArakA, AyuHkarma narakAyu Adike rUpameM cAra prakArakA, nAmakarma gati, jAti Adike rUpa meM terAnave prakArakA, gotrakarma ucca tathA nIca ke rUpa meM do prakArakA aura antarAyakarma dAnAntarAya Adike rUpa meM pAMca prakArakA hotA hai / 2 ___AgamameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAroM karma jIvake yathAyogya anujIvI guNoMkA ghAta karane meM samartha honeke kAraNa ghAtI kahalAte hai tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAroM karma jIvake anujIvI guNoMkA ghAta karanemeM asamartha honeke kAraNa aghAtI kahalAte haiN| itanA hI nahIM, AgamameM yaha bhI batalA diyA gayA hai ki saMpUrNa ghAtI karma tathA aghAtI karmoMkI kucha prakRtiyA~ milakara pApa prakRtiyA~ kahalAtI haiM aura aghAtI karmokI zeSa prakRtiyA~ puNya prakRtiyA~ kahalAtI haiN| . Upara jo jIvake tirepana bhAvoMkI gaNanA kI gayI hai unameMse tIna pAriNAmika bhAvoMko chor3akara zeSa pacAsa bhAva ukta karmoM se usa karmake yathAyogya udaya, upazama, kSaya yA kSayopazamake AdhArapara utpanna honeke kAraNa hI pUrvokta prakAra kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika nAmase pukAre jAte haiM / ina audayikAdirUpa pacAsa bhAvoM mese mithyAdarzana aura mithyAcAritrarUpa jo audayika bhAva haiM ve bhAva saMsArake 1. tattvArthasUtra, adhyAya 2 sUtra 2, 3, 4, 5, 6, 7 / 2. vahI, adhyAya 8 sUtra, 6,7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 / gommaTasAra karmakANDa, gAthA 38 / 3. paMcAdhyAyI, adhyAya 2 zloka 998 / 4. vahI, adhyAya, 2, zloka 999 / 5. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 43,44 / 6. vahI, gAthA 41, 42 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 43 kAraNa haiM' tathA samyagdarzana aura samyakcAritrarUpa jo aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika bhAva haiM ve bhAva mokSake kAraNa haiN| yadyapi mithyAjJAnarUpa kSAyopazamika bhAvako bhI bandhakA kAraNa tathA samyagjJAnarUpa kSAyopazamika aura kSAyikabhAvako bhI mokSakA kAraNa AgamameM svIkAra kiyA gayA hai / parantu isake viSaya meM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki jJAnakI saMsArakAraNatA aura mokSakAraNatA yathAyogya mohanIyakarma ke udaya, upazama, kSaya va kSayopazamase sambaddha hokara hI mAnI gayI hai| yahI kAraNa hai ki caturdaza guNasthAna- vyavasthAmeM kevala mohanIya karmako hI udaya, upazama, kSaya tathA kSayopazamake AdhArapara AgamameM pramukhatA dI gayI hai / 3 ukta kathanakA vistAra yaha hai ki ukta audayika bhAva mohanIyakarmake udayase utpanna honeke kAraNa jIvake saMsArake kAraNa hote haiN| aupazamika bhAva mohanIyakarmake upazamase utpanna hone ke kAraNa yadyapi saMsArake kAraNa nahIM hote, parantu ye jIvameM antarmuhUrta taka hI Thaharate haiM arthAt muhUrtake andara andara hI ye naSTa ho jAte haiM, isalie mokSake kAraNa hokara bhI inase jIvako sAkSAt mokSakI prApti nahIM hotI hai| inheM chor3akara mohanIyakarmakI usa usa prakatike sarvathA kSayase utpanna honevAle kSAyika bhAva hI jIvakI mokSa prApti meM sAkSAt kAraNa huA karate haiM / arthAt ukta kSAyika bhAvoMko prApta kara lenepara jIva niyamase muktiko prApta karatA hai| kAraNa ki ye bhAva jIvako eka bAra prApta ho jAnepara phira kabhI naSTa nahIM hote haiN| Ayopazamika bhAvoMke viSaya meM vyavasthA yaha hai ki inameM sarvaghAtI prakRtike vartamAna samaya meM udaya AnevAle niSekoMkA udayAbhAvI kSaya aura usI sarvaghAtI prakRtike AgAmI kAlameM udaya AnevAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtI prakRtikA udaya vidyamAna rahA karatA hai ataH inameM dezaghAtI prakRtikA udaya kAryakArI rahaneke kAraNa to saMsArako kAraNatA va sabaMdhAtI prakRtikA udayAbhAvIkSaya tathA sadavasthArUpa upazama bhI kAryakArI rahane ke kAraNa mokSakI kAraNatA isa taraha donoM hI prakArakI kAraNatAyeM vidyamAna rahA karatI haiM / yahI kAraNa hai ki AgamameM yaha bAta spaSTa kara dI gayI hai ki jIvameM jisa kAlameM jitanA darzana, jJAna aura cAritrakA aMza prakaTa rahatA hai utane rUpameM usake karmabandha nahIM hotA hai aura usI kAlameM jitanA darzana, jJAna aura cAritrakA apanA-apanA virodhI rAgAMza prakaTa rahatA hai utane rUpa meM usakA karmabandha bhI hotA hai|" isa prakAra kSAyopazamika bhAvoMmeM yadyapi saMsAra aura mukti ubhayakI kAraNatA vidyamAna rahA karatI hai phira bhI unheM AgamameM mokSakA hI kAraNa batalAyA gayA hai, saMsArakA nahIM / " yaha bAta hama pUrva meM bhI kaha cuke hai| isako yoM bhI spaSTa kiyA jA sakatA hai ki Agama meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrako aupazamika, kSayika va kSAyopazamikakA bheda na karake sAmAnyarUpase hI mokSakA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai va audayika bhAvarUpa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako saMsArakA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai| itanI bAta avazya Agama meM spaSTa kara dI gayI hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa mokSamArgapara ArUr3ha huA jIva yadi zuddhopayogako bhUmikAko prApta karake kSapakakSeNIpara ArUr3ha ho jAve to vaha mokSa sukhako hI prApta karatA hai|" lekina yadi koI jIva zuddhopayogako bhUmikAko prApta hokara bhI kSapaka 1. ratnakaraNDakazrAvakAcAra, zloka, 3 / 2. tatvArthasUtra 11 / 3. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 / 4. puruSArthasiddhadhyAya zloka 212, 213, 214 / 5. vahI, zloka 211 / 6. tattvArthasUtra, 1-1 / 7-8. ratnakaraNDakazrAvakAcAra zloka 2. 1 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha zreNIpara ArUr3ha na hokara upazamazreNIpara ArUr3ha haA athavA zuddhopayogakI bhUmikAko prApta na hokara zubhopayogakI bhamikAmeM hI pravartamAna rahA aura aisI hAlatameM usakA yadi maraNa ho gayA to vaha jIva svargasukhako prApta karatA huA paraMparayA mokSasukhako prApta karatA hai| isake sAtha hI AgamameM yaha bAta bhI spaSTa kara dI gayI hai ki yadi koI jIva apaneko bhUlakara svargasukhameM rama jAya to phira isameM bhI saMdeha nahIM ki vaha mArocakI taraha yathAyogya aneka bhavoM taka sAMsArika vibhinna prakArako kuyoniyoMmeM bhI bhramaNa karatA hai| isa kathanase itanI bAta sthira ho jAtI hai ki azubhopayoga aura azubha pravRttirUpa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyA-cAritra saMsArake kAraNa haiM, zubhopayoga aura zubha pravRttirUpa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra svargAdisukhapUrvaka paraMparayA mokSake kAraNa haiN| tathA zuddhopayoga va zuddha pravRttirUpa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra sAkSAt mokSake kAraNa haiN| ___ isa prakAra karaNAnuyogake AdhArapara kie gae uparyukta vivecana aura isake pUrva caraNAnayogake AdhArapara kie gae vivecanase hamArA prayojana yaha hai ki caraNAnuyogakI dRSTise jo nizcaya aura vyavahArarUpa mokSamArgadvayakA athavA nizcayasamyagdarzana aura vyavahArasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura vyavahAra samyagjJAna tathA nizcayasamyakcAritra aura vyavahArasamyakcAritrakA vivecana kiyA gayA hai evaM karaNAnuyogakI dRSTise jo aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyika aura kSAyopazamika samyagjJAna tathA aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika samyakcAritrakA vivecana kiyA gayA hai| ina donoM prakArake vivecanoMkA yadi samanvaya kiyA jAya to yaha nirNIta ho jAtA hai ki jise caraNAnuyogakI dRSTise nizcaya samyagdarzana kahA gayA hai use karaNAnayogakI daSTise aupazamika va kSAyika samyagdarzana samajhanA cAhiye tathA jise caraNAnuyogakI dRSTise vyavahArasamyagdarzana kahA gayA hai use karaNAnuyogakI dRSTise kSAyopazAmika samyagdarzana samajhanA caahiye| isI prakAra jise caraNAnayogakI dRSTise nizcayasamyagjJAna kahA gayA hai use karaNAnayogakI dRSTise kSAyika-samyagjJAna arthAt kevalajJAna samajhanA cAhiye aura jise caraNAnuyogakI dRSTise vyavahArasamyagjJAna kahA gayA hai use karaNAnuyogako dRSTise kSAyopazamika samyakjJAna samajhanA cAhiye aura isI prakAra jise caraNAnuyogakI dRSTise nizcayasamyakcAritra yathAkhyAtacAritra yA vItarAgacAritra kahA gayA hai use karaNAnuyogakI dRSTise aupazamika va kSAyika samyakcAritra samajhanA cAhiye aura jise caraNAnu yogakI dRSTise aNuvrata, mahAvrata AdirUpa vyavahArasamyakcAritra, sarAgacAritra yA sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi aura sUkSmasAMparAyacAritra kahA gayA hai use karaNAnuyogakI dRSTise kSAyopazamika cAritra samajhanA cAhiye / / uparyukta kathana hameM isa niSkarSa para pahu~cA detA hai ki vyavahAra aura nizcaya donoM hI prakArake mokSamArgakA prArambha caturtha guNasthAnase hI hotA hai, caturtha guNasthAnase pUrva kisI bhI tarahake mokSamArgakA prArambha nahIM hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / Age isI bAtako spaSTa kiyA jA rahA hai| samyagdarzanakI utpattike yiSayameM yaha bAta kahI gayI hai ki vaha darzanamohakI mithyAtva, samyakmithyAtva aura samyakaprakRtirUpa tIna tathA cAritramohakI anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra isa 2. chahaDhAlA, 4 // 14 // 1. pravacanasAra, gAthA 11 / 3. vahI, gAthA 12 /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta 45 taraha sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya athavA kSayopazama honevara hI utpanna huA karatA hai| arthAt Agama meM kahA gayA hai ki ukta sAta prakRtiyoMke upazamase aupazamika samyayasva aura umata sAta hI prakRtiyoMke kSayase kSAyikasamyaktva utpanna hotA hai / isI prakAra ukta sAta prakRtiyoMmeMse hI mithyAtva va samyakmithyAtva tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ina chaha sarvaghAtI prakRtiyoMke vartamAna samayameM udaya Ane vAle niSekakA udavAbhAvI kSaya va AgAmI dAla meM udaya Ane vAle niSekakA sadavasthArUpa upazama evaM samyakprakRtirUpa dezaghAtiprakRtikA udaya honepara kSAyopazamikasamyaktva utpanna hotA hai / Agama meM yaha bAta bhI kahI gayI hai ki ukta aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika tInoM hI prakArake samyagdarzana jIvako kSAyopazamika, vizuddhi, dezanA prAyogya aura karaNalabdhi pUrvaka hI utpanna huA karate haiN|* mAthameM ina labdhiyoMke sambandhameM vahIM para yaha vizeSatA bhI batalA dI gayI hai ki pAMcoM labdhiyoMmeMse pUrvakI cAra labdhiyA~ to bhavya tathA abhavya donoM hI prakArake jIvoMke saMbhava haiM / parantu karaNalabdhi aisI labdhi hai| ki vaha bhavya jIvake hI saMbhava hai, abhavyake nhiiN|" isakA Azaya yaha huA ki jo bhavya jIva pUrvako cAra labdhiyoMke sAtha-sAtha karaNalabdhimeM pravRtta hokara ukta sAta prakRtiyoMkI pUrvokta prakAra upazama, kSaya athavA kSayopazamarUpa jaisI sthiti banA letA hai usIke anurUpa vaha apane meM aupazamika, kSAyika athavA kSAyopazamika koI bhI samyagdarzana utpanna kara letA hai / isa kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki uparyukta aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM samyagdarzanoMmeM se koI bhI samyagdarzana aisA nahIM hai jo caturtha guNasthAnase pUrvake kisI bhI guNasthAnameM utpanna ho sakatA ho, kyoMki prathama guNasthAnameM to samyagdarzanakI ghAtaka sarvaghAtI midhyAtvaprakRtikA udaya vidyamAna rahatA hai, dvitIya guNasthAna meM samyagdarzanako ghAtaka sarvaghAtI anantAnubandhI kaSAyakA udaya vidyamAna rahatA haiM aura tRtIya guNasthAna meM samyagdarzanakI ghAtaka sarvaMghAtI samyakmithyAtva prakRtikA udaya vidyamAna rahatA 1" cUMki yaha bAta hama pUrva meM kaha cuke haiM ki kSAyopazamika samyagdarzanakA hI apara nAma vyavahArasamyagdarzana hai aura aupazamika tathA kSAyika ina donoM samyagdarzanoMkA hI apara nAma nizcayasamyagdarzana hai / ataH yaha bAta nirNIta ho jAtI hai ki vyavahAra aura nizcaya donoM hI prakArake samyagdarzanoMmeMse koI bhI samyagdarzana caturtha guNasthAnase pUrva ke kisI bhI guNasthAnameM utpanna nahIM hotA hai| itanA avazya hai ki caturtha guNasthAnase lekara sAtaveM guNasthAna takake jIvoMmeM ukta tInoM prakArake samyagdarzanoMme se koI bhI eka samyagdarzana saMbhava hai| isaliye caturtha guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka ke jIva yA to kSAyopazamika samyagdarzanakI apekSA vyavahArasamyadRSTi raha sakate haiM yA phira aupazamika athavA kSAyika samyagdarzanakI apekSA nizcayasamyagdRSTi raha sakate haiM / isake atirikta yaha bAta bhI dhyAna meM rakhanA cAhiye ki sAtaveM guNasthAnakA jo jIva upazamazreNI yA kSapakazreNIpara ArUDha hone ke lie adhaHkaraNa pariNAmoMmeM pravRtta hotA hai usake vyavahArarUpa kSAyopazamika samyagdarzana 12. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 26 pUrvA0 / 3. vahI, gA0 25 kA uttarArdha / 4-5 vahI gAthA 650 / 6. vahI gAthA 15 / 7. vahI gAthA 19 / 8. vahI, gAthA 21 /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-granya na rahakara niyamase nizcayarUpa aupazamika yA kSAyika samyadarzana hI rahA karatA hai| isameM bhI itanI vizeSatA hai ki upazazreNIpara ArUr3ha honevAle jIvake nizcayarUpa aupazamika aura kSAyika donoM samyagdarzanoMmeMse koI eka samyagdarzana raha sakatA hai / lekina kSapakazreNIpara ArUr3ha honevAle jIvake nizcayarUpa kSAyika samyagdarzana hI rahatA hai, aupazamika samyagdarzana nhiiN| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki AThaveM guNasthAnase lekara gyArahaveM guNasthAna takake jIva yA to aupazamikasamyagdRSTike rUpameM nizcayasamyagdaSTi rahA karate haiM yA phira kSAyikasamyagdRSTi ke rUpa meM nizcayasamyagdRSTi rahA karate haiN| ina guNasthAnoMmeM rahanevAlA koI bhI jIva kabhI bhI kSAyopamika samyagdRSTike rUpameM vyavahArasamyagdRSTi nahIM rahatA hai / isI prakAra bArahaveM guNasthAnameM aura isase Ageke guNasthAnoMmeM rahanevAlA koI bhI jIva kevala kSAyikasamyagdRSTike rUpameM hI nizcayasamyaga rahA karatA hai| isI prakAra mokSamArgake aMgabhUta samyagjJAnakA prArambha bhI caturtha guNasthAnase hI hotA hai| isameM bhI cutarthaguNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna taka to pratyeka jIvameM kSAyopazamika samyagjJAnake rUpameM vyavahArasamyagjJAna hI rahA karatA hai nizcayasamyagjJAna mahIM, tathA isake Age terahaveM aura caudahaveM gaNasthAnoMmeM kSAyikajJAnake rUpameM nizcayasamyagjJAna hI rahA karatA hai, vyavahAra samyagjJAna nhiiN| kAraNa ki terahaveM guNasthAnase pUrva bArahaveM guNasthAnake anta samayameM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ina pAMcoM hI jJAnAvaraNoMkA eka sAtha sarvathA kSaya ho jAneke kAraNa kSAyopazamika jJAnoMkA terahaveM gaNasthAnake prathama samayameM sarvathA abhAva ho jAtA hai| yadyapi bhavya tathA abhavyake bhedase sahita ekendriyAdika samasta saMsArI jIvoMmeM anAdikAlase matijJAna, zrutajJAnake rUpameM kSAyopazamika jJAnoMkA niyamase sadbhAva pAyA jAtA hai| parantu una jJAnoMmeM vyavahArasamyagjJAnakA rUpa taba taka nahIM AtA jaba taka jIvameM samyagdarzanakA prAdurbhAva nahIM ho jAtA hai| isase yaha siddha ho jAtA hai ki eka to saMjJIpaMcendriya jIvakA kSAyopazamika jJAna hI vyavahArasamyagjJAnakA rUpa dhAraNa kara sakatA hai, ekendriyase lekara asaMjJI paMcendriya takake jIvoMkA kSAyopazamika jJAna kadApi vyavahArasamyagjJAnakA rUpa nahIM dhAraNa karatA hai / dasare. bhavyajIvoMkA kSAyopazamika jJAna hI vyavahArasamyagjJAnakA rUpa dhAraNa kara sakatA hai, abhavya jIvoMkA nhiiN| aura tosare saMjJIpaMcendriya bhavya jIvoMkA kSAyopazamika jJAna bhI samyagdarzanako taraha caturthaguNasthAnameM hI vyavahArasamyagjJAnakA rUpa dhAraNa karatA hai, isase pUrvake gaNasthAnoMmeM nahIM, kyoMki vaha samyagdarzanake sadabhAvameM samyagjJAnarUpatAko prApta hotA hai| mokSamArgake aMgabhUta vyavahAra tathA nizcaya donoM hI prakArake samyakacAritroMke viSayameM AgamakI vyavasthA yaha hai ki ekadeza kSAyopazamika samyak cAritrake rUpameM vyavahArasamyakacAritrakA prArambha paMcama gaNasthAnase hI hotA hai, isase pUrvake cAroM guNasthAnoMmeM to asaMyata bhAva hI rahA karatA hai| kAraNa ki ina cAroM gaNasthAnoMmeM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayakA abhAva nahIM hotA hai| yahI kSAyopazamikarUpatAko prApta vyavahArasamyak-cAritra saMjvalanakaSAyake udayake sadbhAva tathA pratyAkhyAnAvaraNakaSAyake udayake abhAvameM SaSThaguNasthAnameM sarvadezAtmaka mahAvratakA rUpa dhAraNa kara letA hai tathA Age saMjvalana kaSAya va 1. chahaDhAlA, 4-1 / 2-3. tadiyakasAyudayeNa ya viradAvirado guNo have jugavaM / vidiyakasAyadayeNa ya asaMjamo hodi NiyameNa // go0 jii0468| 4. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 465 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 47 nokaSAya dhIre-dhIre kRza hokara jaba daza guNasthAnameM kevala sUkSma lobhakA udaya kAryakArI raha jAtA hai taba vahI kSAyopazamika-rUpatAko prApta vyavahArasamyakacAritra sUkSmasAMparAyacAritrake rUpameM apanI carama sImAmeM pahu~ca jAtA hai| aura isa taraha dazaveM guNasthAnake antameM samasta kaSAyoMkA yadi upazama hotA hai to gyArahaveM guNasthAnake prArambhameM aupazamikacAritrake rUpameM nizcayasamyakcAritra prakaTa ho jAtA hai tathA dazaveM guNasthAnake antameM yadi samasta kaSAyoMkA kSaya hotA hai to 12veM guNasthAnake prArambhameM kSAyikacAritrake rUpameM nizcayasamyak cAritra pragaTa ho jAtA hai aura yaha kSAyikacAritra rUpa nizcayacAritra 13veM tathA 14 veM guNasthAnoMmeM bhI banA rahatA hai / jIvako jaba aupazamika athavA kSAyika rUpameM nizcayacAritrakI prApti ho jAtI hai taba kSAyopaza mikarUpatAko prApta vyavahArasamyakacAritrakI samApti niyamase ho jAtI hai / kAraNa ki jIvameM pratyeka karmakA yathAsambhava udaya, upazama, kSaya athavA kSAyopazamameMse eka kAlameM eka hI avasthA raha sakatI hai, do Adi avasthAyeM kabhI eka sAtha nahIM hotii| isalie eka karmake udayAdikakI nimittatAke AdhArapara honevAle audayikAdi bhAvoMkA sadbhAva bhI jIvameM eka sAtha nahIM raha sakatA hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki aupazamikacAritrarUpa nizcayasamyaka-cAritra kevala 11 veM guNasthAnameM hI rahatA hai, kAraNa ki jIva antarmuhartake alpakAlameM hI isase patita hokara yathAyogya kaSAyakA udaya ho jAnese phira kSAyopazamikacAritrarUpa vyavahAra cAritrameM A jAtA hai| isa taraha kSAyika cAritrarUpa nizcayacAritra hI aisA hai jo 12veM meM utpanna hokara 13veM aura 14veM gaNasthAnoMmeM bhI apanA sadbhAva kAyama rakhatA hai / aba yaha prazna ho sakatA hai ki jaba jIvako pUrvokta prakAra adhika-se-adhika saptama guNasthAnameM kSAyikasamyagdarzanarUpa nizcayasamyagdarzanakI prApti ho jAtI hai aura 12veM guNasthAnake prArambhameM kSAyikacAritrarUpa nizcayasamyagcAritrakI prApti ho jAtI hai to phira 12veM guNasthAnameM hI jIva mukta kyoM nahIM ho jAtA hai ? isakA samAdhAna nimna prakAra hai 12 veM guNasthAnameM kSAyikacAritrakI upalabdhi ho jAnepara bhI jIvake mukta na honekA eka kAraNa to yaha hai ki usa samaya taka use jJAnAvaraNakarmakA pUrNataH kSaya na honese kSAyikajJAnarUpa nizcayasamyagjJAnako prApti nahIM ho pAtI hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki 12veM guNasthAnavartI kSAyikacAritrarUpa nizcayacAritrameM jIva yadyapi bhAvAtmaka cAritrake rUpa meM pUrNa svAvalambI ho jAtA hai parantu taba bhI usameM parAvalambanapUrNa yogAtmaka kriyA to hotI hI rahatI hai kyoMki usake bhI manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNAke nimittase pradezaparispandana hotA hai| ataH usake svAvalambanake rUpameM nizcayacAritrakI pUrNatA nahIM ho pAtI hai| yaha yogAtmaka kriyA kevalajJAnarUpa kSAyikanizcayasamyagjJAnakI prApti ho jAneke anantara bhI jIvake huA karatI hai / ataH kevalajJAna prApta ho jAne para terahaveM guNasthAnake prathama samayameM jIva mukta nahIM ho pAtA hai / isI prakAra kevalajJAnakI prAptike anantara jaba jIvakI yogAtmaka kriyA bhI samApta ho jAtI hai taba jIvako mukti prApta nahIM hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jIva dravyAtmakadRSTise usa samaya bhI parAvalambI rahA karatA hai kyoMki aghAtI karmoMkA udaya usa samaya bhI use prabhAvita kiye rahatA haiM / isa taraha yaha nirNIta hotA hai ki 14veM guNasthAnake anta samayameM aghAtI karmoMkA bhI pUrNatayA kSaya ho jAnese jaba jIva dravyAtmakadRSTise bhI pUrNa svAvalambI ho jAtA hai tabhI usake nizcayasamyakcAritrakI 1, 2, 3, 4 gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 473, 467, 474 / 5. tattvArthazlokavA0 pR0 70, paMkti 9 /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : sarasvatI-baravaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha pUrNatA samajhanI cAhie / isa taraha mokSamArgakI pUrNatA 14veM guNasthAnake anta samayameM honese usase pUrva jIva mukti nahIM pA sakatA hai dUsare usa samaya nizcayacAritrakI pUrNatA ho jAnese mokSamArgakI bhI pUrNatA ho jAnepara yaha jIva phira eka kSaNake lie bhI saMsArameM nahIM ThaharatA hai|' kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazAmika samyagjJAna aura kSAyopazamika samyakcAritrako vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritra isalie kahA jAtA hai ki inameM mokSakI sAkSAt kAraNatA nahIM hai, paraMparayA arthAt nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyak-cAritrakA kAraNa hokara hI mokSakI kAraNatA vidyamAna hai| jaisA ki pUrva meM hama vistArase spaSTa kara cuke haiN| isI prakAra kSAyikasamyagdarzana, kSAyikasamyagjJAna aura kSAyika samyakacAritrako nizcayamokSamArga yA nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyaka cAritra isalie kahA jAtA hai ki inameM mokSakI sAkSAt kAraNatA rahA karatI hai| yaha bAta bhI hama pUrva meM vistArase spaSTa kara cuke haiN| kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazamika samyagjJAna aura kSAyopazamika samyakacAritrako vyavahAra mokSa-mArga yA vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyak-cAritra nAmase pukArane meM tathA aupazamika va kSAyika samyagdarzana, kSAyika samyagjJAna aura aupazamika va kSAyika-cAritrako nizcaya mokSamArga yA nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyak-cAritra nAmase pukAranemeM prakArAntarase yaha yukti bhI dI jA sakatI hai ki AgamameM svAzritapaneko vastukA nizcaya dharma va parAzrita paneko vastukA vyavahAra dharma mAnA gayA hai| isa taraha aupazamika va kSAyika samyagdarzana, kSAyika samyakajJAna aura aupazamika va kSAyika samyaka cAritra ye sabhI ca~ ki yathAyogya apane-apane pratipakSI koMke sarvathA upazama yA sarvathA kSaya ho jAnepara hI jIvameM udbhUta hote haiM / ataH pUrNarUpase svAzrayatA pAyI jAneke kAraNa inheM nizcaya nAmase pukAranA yogya hai tathA kSAyopazAmika samyagdarzana, kSAyopazamika samyagjJAna aura kSAyopazamika samyak-cAritra ye sabhI cU~ki apane-apane pratipakSI karmoMke sarvaghAtI aMzoMke yathAyogya udayAbhAvI kSaya tathA sadavasthArUpa upazama evaM dezaghAtI aMzoMke udayake sadbhAvameM hI jIvameM udbhUta hote hai, ataH pUrNa rUpase svAzrayatA nahIM pAyI jAne athavA kathaMcita parAzrayatA pAyI jAneke kAraNa inheM vyavahAranAmase pukAranA yogya hai| yahA~ para koI kaha sakatA hai ki dravyaliMga aura bhAvaliMgake rUpameM bhI darzana, jJAna aura cAritrakA varNana AgamameM pAyA jAtA hai| inameMse tadrUpatAkA artha bhAva-liMga hotA hai aura atapatAkA artha dravyaliMga hotA hai| isa taraha jo jIva yathAyogya mohanIyakarmakA upazama, kSaya athavA kSayopazama na rahaneke kAraNa darzana, jJAna aura cAritrakI bhAvarUpatAko prApta na hote hue bhI tadrapake samAna bAhyAcaraNa karate haiM unameM to dravyaliMgake rUpa meM hI darzana, jJAna aura cAritra rahA karate haiM, lekina jo jIva yathAyogya mohanIya karmakA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAneke kAraNa darzana, jJAna aura cAritrakI bhAvarUpatAko prApta hokara tadanakala bAhyAcaraNa karate haiM unameM bhAvaliMgake rUpameM darzana, jJAna aura cAritra rahA karate haiM / inameMse jo jIva dravyaliMgake rUpameM darzana, jJAna aura cAritrake dhAraka haiM, ve vyavahAra mokSa-mArgI aura jo jIva 1. tattvArthazlokavArtika, pRSTha 71, paMkti 15 / tattvA0 zlo0 vA0, pRSTha 71, paMkti 27 / tattvArthazloka vA0, pRSTha 71, vArtika 93, 94 / 2. AtmAzrito nizcayanayaH, parAzrito vyvhaarnyH| -samayasAra, gAthA 572 kI AtmakhyAti TIkA /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 49 bhAva liMgake rUpameM darzana, jJAna aura cAritrake dhAraka haiM ve nizcayamokSamArgI AgamameM svIkAra kiye gaye haiM / isakA tAtparya yaha huA ki jo kSAyopazamika samyagdRSTi, kSAyopazamika samyakjJAnI aura kSAyopazamika samyak cAritrI jIva haiM unheM bhI nizcayamokSamArgI yA nizcayasamyagdRSTi, nizcayasamyagjJAnI aura nizcayasamyaka cAritra hI kahanA ucita hai, unheM vyavahAramokSamArgI yA vyavahArasamyagdRSTi, vyavahArasamyagjJAnI aura vyavahArasamyak cAritrI kahanA ucita nahIM hai / uparyukta samasyA kA samAdhAna yaha hai ki vyavahAra aura nizcaya ina donoM zabdoMke prakaraNAnusAra vividha artha Agama meM svIkAra kiye gaye haiM / jaise kahIM bhedarUpatA vyavahAra hai aura abhedarUpatA nizcaya hai kahIM nAnArUpatA vyavahAra hai aura ekarUpatA nizcaya hai, kahIM paryAyarUpatA vyavahAra hai aura dravyarUpatA nizcaya hai, kahIM vizeSarUpatA vyavahAra hai aura sAmAnyarUpatA nizcaya hai kahIM vyatirekarUpatA vyavahAra hai aura anvayarUpatA nizcaya hai, kahIM vibhAvarUpatA vyavahAra hai, aura svabhAvarUpatA nizcaya hai, kahIM abhAvarUpatA vyavahAra hai aura bhAvarUpatA nizcaya hai, kahIM anityarUpatA vyavahAra hai aura nityarUpatA nizcaya hai, kahIM asadrUpatA vyavahAra hai aura sadrUpatA nizcaya hai, kahIM vistArarUpatA vyavahAra hai aura saMkSepa yA saMgraha - rUpatA nizcaya hai, kahIM parAzraya-rUpatA vyavahAra hai aura svAzraya-rUpatA nizcaya hai, kahIM vidheyarUpatA, sAdhanarUpatA va kAraNarUpatA vyavahAra hai aura uddezyarUpatA, sAdhyarUpatA va kAryarUpatA nizcaya hai, kahIM paramparArUpatA vyavahAra hai aura sAkSAtrUpatA nizcaya hai, kahIM nimittarUpatA vyavahAra hai aura upAdAnarUpatA nizcaya hai, kahIM bahiraMga-rUpatA vyavahAra hai aura aMtaraMga-rUpatA nizcaya hai, kahIM upacAra, abhUtArtha, adbhutarUpatA vyavahAra hai aura paramArtha, bhUtArtha, sadbhUtarUpatA nizcaya hai / ina yA isI prakArake aura bhI vyavahAra aura nizcaya zabdake saMbhava arthoMmeMse jahA~ kisa prakArakA artha grahaNa karanese prakaraNakI susaMgati hotI ho vahA~ para usI prakArakA artha vyavahAra aura nizcaya zabdoMkA grahaNa kara lenA cAhiye / isa prakAra dravyaliMga ke rUpameM jo darzana, jJAna aura cAritra kisI jIvameM rahA karate haiM unheM bAhyarUpatAke AdhArapara vyavahAradarzana, jJAna aura cAritra kahanA tathA bhAvaliMgake rUpameM jo darzana, jJAna aura cAritra kisI jIvameM rahA karate haiM unheM antaraMgarUpatAke AdhArapara nizcayadarzana, jJAna aura cAritra kahanA bhI saMgata hai evaM kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazamika samyak jJAna aura kSAyopazamika cAritrako parAzrayatAke AdhArapara vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyakjJAna aura vyavahArasamyakcAritra nAmoMse pukAranA tathA aupazamika aura kSAyika samyagdarzana, kSAyika jJAna va aupazamika aura kSAyika cAritrako svAzrayatA ke AdhArapara nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyakjJAna aura nizcayasamyak cAritra nAmase pukAranA bhI saMgata hai| jainAgama meM jo nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake rUpameM cAra nikSepoM kA varNana pAyA jAtA hai unameM se nAma, sthApanA aura dravya ina tInako to vyavahAranikSeparUpa jAnanA cAhiye tathA bhAvako nizcayanikSeparUpa jAnanA cAhiye / jaise vAstavameM arthAt nizcayarUpa meM to vahI jIva jainI kahA jA sakatA hai jo bhAvase jainI ho arthAt samyagdRSTi ho / lekina jo jIva samyagdRSTi bananekI kSamatAko prApta hai usa jIva ko bhI dravyarUpase vyavahArameM jainI kahA jA sakatA hai| isI prakAra jo jIva na to samyagdRSTi hai, na samyagdRSTi banane kSamatA prApta hai lekina cU~ki jaina kulameM utpanna huA hai ataH use bhI vyavahArameM nAmarUpase jainI kahA jAtA hai tathA jo jIvana to samyagdRSTi hai, na usameM samyagdRSTi bananekI kSamatAko prApta hai lekina gRhastha ke chaha Avazyaka kRtyoM ko avazya kara rahA hai use sthApanArUpase vyavahArameM jaMnI mAnA jAtA hai / isa taraha 1. devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine || yazastilakacampU, AzvAsa 8, prakIrNa vidhikalpa / 7
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sarvatra hameM vyavahAra aura nizcayakI prakriyAko susaMgata kara lenA caahiye| zraddhaya paMDitapravara AzAdharajIne sAgAradharmAmata (adhyAya 2 zloka 54) meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake rUpameM vibhakta sabhI jainoMkI jo taratamabhAvase mahattA batalAyI hai usase vyavahArakI mahattA prasphaTita hotI hai| maiM samajhatA hU~ ki aba takake vivecanase Agama dvArA svIkRta nizcaya aura vyavahAra donoM mokSa-mArgoMkI nirvivAda sthiti evaM sArthakatA acchI taraha siddha ho jAtI hai| samyagdRSTikA svabhAva __'divya dhvani' varSa 2, aMka 12 meM 'samyagdRSTikA svabhAva' zIrSakase AgamapramANake AdhAra kisI vyaktike vicAra mudrita haiN| vyaktijJAnakI kamIke kAraNa AgamakA kaisA anartha karatA hai, usakA paricaya isase prApta ho jAtA hai / maiM yahA~ usIkA udAharaNa prastuta kara rahA hU~ ___kartRtvaM na svabhAvo'sya cito vedayitRtvavat / ___ajJAnAdeva kAyaM tadabhAvAdakArakaH ||-smysaar kalaza 194 / isakA artha vahA~ para yaha mudrita hai "jaise isa caitanyamUrti AtmAkA svabhAva paradravyake bhoganekA nahIM hai, usI prakAra isakA svabhava parake kartApanekA bhI nahIM hai| ajJAnake kAraNa yaha jIva apane Apako parakA kartA bhoktA mAnatA hai| jaba yaha ajJAna dUra ho jAtA hai taba yaha apaneko parakA kartA-bhoktA nahIM mAnatA hai / " isakA yathAvat abhiprAya to eka vistRta lekha dvArA ho prakaTa kiyA jA skegaa| para maiM itanA hI yahA~ saMketa kara denA cAhatA hU~ ki ukta mudrita artha bhramapUrNa hai| yathAvat artha nimnalikhita honA cAhie "kartRtva arthAt rAga-dveSa aura moharUpa pariNamana honA tathA pudgalakarmoMse baddha honA jIvakA svabhAva nahIM hai| jisa prakAra karmoMke phalakoM bhoganA arthAt karmodayanimittaka rAga-dveSa-mohAdirUpa apanI pariNatiyoMkA anubhavana karanA yAnI sukhI-dukhI honA jIvakA svabhAva nahIM hai, kyoMki jaba taka jIvameM ajJAna arthAt karmodayanimittaka rAga-dveSa aura moharUpa pariNamana ho rahA hai, taba taka vaha kartA arthAt upAdAnarUpase rAga-dveSa aura moha Adi apanI pariNatiyoMkA va nimittarUpase paudgalika karmoke bandhakA kartA ho rahA hai| isa taraha yadi jIvameM honevAlI rAga-dveSa aura moharUpa ajJAnapariNatikA abhAva ho, jAve to phira na to usake bhaviSyameM rAga-dveSa tathA moharUpa bhAvoMkA kartRtva rahegA aura jaba yaha kartRtva nahIM rahegA to vaha paudgalika karmokA bandha bhI nahIM kregaa|" madrita artha meM jo 'mAnatA hai' aisA artha nikSipta kiyA gayA hai, isase yaha prakaTa hotA hai ki ajJAnase jIva apaneko kartA kevala mAna rahA hai, hai nhiiN| jabaki yathAvat artha yaha hai ki ajJAnase kartA hai, kevala kartApana apanemeM mAna nahIM rahA hai| yadi mAnane rUpa arthako sahI mAnA jAyagA, to phira yaha bhI mAnanA hogA ki jIva svabhAvase saMsArI nahIM hai, kevala ajJAnase vaha apaneko saMsArI mAna rahA hai| jabaki jIva aisA hI hai, vaha apaneko kevala saMsArI mAna nahIM rahA hai| ukta padya meM ajJAna kA artha bhI jJAnakA rAga-dveSa-moha rUpa pariNamana arthAta vikRta pariNamana hI vivakSita hai, asatya jAnane rUpa sthiti athavA jJAnakA abhAva vivazcita nahIM hai|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyavahAra dharmameM sAdhya-sAdhakabhAva dharmakA lakSaNa vastuvijJAna (dravyAnuyoga) kI dRSTise "vatthusahAvo dhammo' isa Agamavacanake anusAra dharma yadyapi AtmAke svataHsiddha svabhAvakA nAma hai / parantu adhyAtma (karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga) kI dRSTise dharma use kahate haiM jo jIvako saMsAra-duHkhase chur3Akara uttama arthAt AtmasvAtaMtryarUpa mokSa-sukhameM pahu~cA detA hai| AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa ratnakaraNDakazrAvakAcArameM AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa samyagdarzana aura samyakacAritrake rUpameM kiyA gayA hai, jina samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrake virodhI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra saMsArake kAraNa hote haiM / AdhyAtmika dharmakA nizcaya aura vyavahAra do rUpoMmeM vibhAjana aura unameM sAdhya-sAdhakabhAva zraddheya paM0 daulatarAmajIne chahaDhAlAmeM kahA hai ki AtmAkA hita sukha hai / vaha sukha AkulatAke abhAvameM prakaTa hotA hai / AkUlatAkA abhAva mokSameM hai| ataH jIvoMko mokSake mArgameM pravRtta honA caahie| mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa hai| evaM ve samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra nizcaya aura vyavahArake bhedase do bhAgoMmeM vibhakta haiM / jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra satyArtha arthAt AtmAke zuddhasvabhAvabhUta haiM unheM nizcayamokSamArga kahate haiM va jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra nizcayamokSamArgake prakaTa hone meM kAraNa haiM unheM vyavahAramokSamArga kahate haiM / chahaDhAlAke isa pratipAdanase mokSamArgakA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake rUpameM vizleSaNa unakI nizcaya aura vyavahAra do bhedarUpatA va nizcaya aura vyavahAra donoM mokSamArgoM meM vidyamAna sAdhya-sAdhaka bhAva ina sabakA parijJAna ho jAtA hai / isake atirikta paMcAstikAyako gAthA 105 kI AcArya jayasena kRta TIkAmeM bhI vyavahAramokSamArgako nizcayamokSamArgakA kAraNa batalAkara donoM mokSamArgoMmeM sAdhya-sAdhaka bhAva mAnya kiyA gayA hai / tathA gAthA 159, 160 aura 161 kI AcArya amatacandrakRta TIkAmeM bhI aisA hI batAyA gayA hai| nizcayadharmakI vyAkhyA karaNAnuyogakI vyavasthAke anusAra jIva anAdikAlase mohanIyakarmase baddha rahatA AyA hai aura usake udayameM usakI svataHsiddha svabhAvabhUta bhAvavatIzavitakA zuddha svabhAvabhUta pariNamanake viparIta azuddha vibhAvabhUta pariNamana hotA AyA hai / bhAvavatIzaktike isa azuddha vibhAvarUpa pariNamanakI samApti karaNAnuyogakI vyavasthAke anusAra mohanIyakarma ke yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama pUrvaka hI hotI hai| isa taraha jIvakI bhAvavatIzaktike azuddha vibhAvabhUta pariNamanake samApta ho jAnepara usakA jo zuddha svabhAvabhUta pariNamana hotA hai, use hI nizcayadharma jAnanA cAhie / isake prakaTa hone kI vyavasthA nimna prakAra hai 1. ratnakaraNDakazrAvakAcAra, zloka 2 / 2. vahI, zloka 3 / 3. chahaDhAlA, 3-1 /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha (ka) sarvaprathama jIvameM darzamohanIyakarmakI yathAsaMbhavarUpa meM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakprakRtirUpa tIna va cAritramohanIyakarma ke prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyoMkA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara usa jIvakI bhAvavatIzaktikA caturthaMguNasthAnake prathama samaya meM aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika nizcayasamyagdarzanake rUpameM va nizcayasamyagjJAna ke rUpameM zuddha svabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai / (kha) isake pazcAt jIvameM cAritramohanIya karmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama honepara usa jIvakI bhAvavatIzaktikA paMcaguNasthAnake prathama samaya meM dezavira ti nizcayasamyakcAritrake rUpameM zuddha svabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt jIvameM cAritramohanIyakarmake tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama hone para usa jIvako bhAvavatIzaktikA saptamaguNasthAnake prathama samaya meM sarvavirati nizcaya samyakcAritrake rUpameM zuddha svabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA 1 aisA saptamaguNasthAnavartI jIva antarmuhUrta kAla ke antarAlase saptamase SaSTha aura SaSThase saptama isa taraha donoM guNasthAnoMmeM yathAyogya samaya taka satata jhUlekI taraha jhUlatA rahatA hai / (gha) yadi vaha saptama guNasthAnavartI jIva pahalese hI ukta aupazamika yA kSAyika nizcayasamyagdarzanako prApta ho athavA saptama guNasthAnake kAlameM hI vaha ukta aupazamika yA kSAyika nizcayasamyagdarzanako prApta ho jAve, to vaha taba karaNalabdhi ke AdhArapara navanokaSAyoMke sAtha cAritramohanIyakarmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa aura tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa ina donoM kaSAyoMkI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA tathA usake caturtha bheda saMjvalana kaSAyakI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA bhI yathA, sthAna nizcayase upazama yA kSaya karatA aura upazama honepara usakI bhAvavatIzaktikA ekAdaza guNasthAnake prathama samaya meM aupazamika, yathAkhyAtanizcayasamyakcAritrake rUpameM athavA kSaya honepara usakI bhAvavatIzaktikA dvAdaza guNasthAnake prathama samaya meM kSAyika yathAkhyAta nizcayasamyakcAritrake rUpameM zuddha svabhAvabhUta pari mana prakaTa hotA hai / " vyavahAra dharmaka vyAkhyA vyavahAradharmakI vyAkhyA karanese pUrva yahA~ maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki nArakI, deva aura niyaMtra ina tInoM prakArake jIvoMmeM kevala agRhIta mithyAtva pAyA jAtA hai, ataH inameM vyavahAradharmakA vyavasthitakramase vivecana karanA saMbhava nahIM hai / kevala manuSya hI aisA jIva hai jisameM agRhItamithyAtva ke sAtha gRhItamithyAtva bhI pAyA jAtA hai / phalataH manuSyoM meM vyavahAradharmakA vyavasthitakramase vivecana karanA saMbhava ho jAtA hai | ataH yahA~ manuSyoM kI apekSA vyavahAradharmakA vivecana kiyA jAtA hai / caraNAnuyogakI vyavasthAke anusAra pApabhUta aghAtI karmoMke udayameM abhavya aura bhavya mithyAdRSTi 1. nizcayamokSamArgasya paramparayA kAraNabhUto vyavahAramokSamArgaH / (ka) nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhakabhAvatvAt / samaya0, gA0 152 kI TIkA (kha) nizcayamokSamArga sAdhakabhAvena vyavahAramokSamArganirdezo'yam / vahI, gA0 160 kI TIkA (ga) vyavahAramokSamArga sAdhyabhAvena nizcayamokSamArgopanyAso'yam / vahI, gA0 161 kI TIkA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 53 manuSyoMkI bhAvavatIzaktike hRdayake sahArepara atattvazraddhAnake rUpameM aura mastiSkake sahArepara atattvajJAnake rUpa meM mithyApariNamana hote rahate haiM tathA jaba unameM puNya bhUta aghAtI kamoMkA udaya hotA hai taba atattvazraddhAna aura atattvajJAnarUpa pariNamanoMkI samApti honepara unakI usa bhAvavatIzaktike hRdayake sahArepara tattvazraddhAnake rUpameM aura mastiSkake sahArepara tattvajJAnake rUpameM samyakpariNamana hone lagate haiN| bhAvavatIzaktike donoM prakArake samyakpariNamanoM se tattvazraddhAnarUpa pariNamana samyagdarzanake rUpameM vyavahAradharma kahalAtA hai aura tattvajJAnarUpa pariNamana samyagjJAnake rUpameM vyavahAradharma kahalAtA hai| ___ caraNAnuyogakI vyavasthAke anusAra bhAvavatIzakti ke pariNamanasvarUpa ukta atattvazraddhAna aura atattvajJAnase prabhAvita mithyAdaSTi manuSya apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApabhUta pravRttiyA~ kiyA karate haiM aura kadAcit sAthameM laukika svArthakI puNyabhUta zubha pravRttiyA~ bhI karate hai| tathA jaba ve bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta tattvazraddhAna aura tattvajJAnase prabhAvita hote haiM, taba ve apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvathA tyAgakara mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sAtha kartavyavaza puNyabhUta zubha pravRttiyA~ bhI karane lagate haiN| itanA hI nahIM, bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta tattvazraddhAna aura tattvajJAnake AdhArapara ve abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya kadAcit kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa ukta saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sarvathA tyAgapUrvaka ukta AraMbhIpApabhUta azubha pravRttiyoMkA bhI ekadeza athavA sarvadeza tyAga karate hue anivArya ArambhIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate haiN| isa prakAra abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa tattvazraddhAna aura tattvajJAnase prabhAvita hokara apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvathA tyAgakara jo apanI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa AraMbhIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate hai, unheM naitika AcArake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| tathA ve hI manuSya jaba saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMke sarvathA tyAgapUrvaka AraMbhIpApabhUta azubha pravRttiyoMkA ekadeza athavA sarvadeza tyAga karate hue puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate haiM, taba unheM samyakacAritrake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| prasaMgavaza maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki abhavya aura bhavya mithyAdaSTi manuSyoMkI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa hRdayake sahArepara honevAlA atattvazraddhAna vyavahAramithyAdarzana kahalAtA hai| aura unakI usa bhAvavatIzaktike hI pariNamanasvarUpa mastiSkake sahArepara honevAlA atattvajJAna vyavahAramithyAjJAna kahalAtA hai / tathA mithyAdarzana aura mithyAjJAna ina donoMse prabhAvita una manuSyoMkI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApabhUta jo azubha pravRtti huA karatI hai vaha vyavahAra mithyAcAritra kahalAtA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki ukta prakArake vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnake viparIta vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnase prabhAvita hokara ve bhavya aura abhavya mithyAdRSTi manuSya saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMkA sarvathA tyAga karate hue yadi azaktivaza ArambhI pApakA aNumAtra bhI tyAga nahIM kara pAte haiM to unakI yaha ArambhI pAparUpa azubha pravRtti vyavahArarUpa avirati kahalAtI hai| ___ yahA~ maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki jisa prakAra pUrva meM mohanIyakarmakI una-una prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka honevAle bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa nizcayasamyakadarzana, nizcayasamyagjJAna va dezavirati, sarvavirati aura yathAkhyAtasamyakacAritrake rUpameM nizcayadharmakA vivecana kiyA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : sarasvatI-varadaputra paM.0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha gayA hai usI prakAra yahA~ prathama guNasthAnameM mohanIyakarmakI mithyAtva aura anantAnabandhI kaSAyake udayameM bhAvavatIzaktike pariNa manasvarUpa mithyAtvabhata nizcayamithyAdarzana, nizcayamithyAjJAna aura nizcayamithyAcAritrake rUpameM, dvitIya gaNasthAnameM mohanIyakarmakI kevala anantAnubandhI kaSAyake udayameM bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa sAsAdanasamyaktvabhUta nizcayamithyAdarzana, nizcayamithyAjJAna aura nizcayamithyAcAritrake rUpa meM evaM tRtIya guNasthAnameM mohanIyakakI samyagmithyAtvaprakRtike udayameM bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa samyagmithyAtvabhata mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrake rUpameM nizcaya adharmakA bhI vivecana kara lenA caahie| yahA~ bhI yaha dhyAtavya hai ki caturthaguNasthAnake jIvameM nava nokaSAyoMke udayake sAtha apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyoMke sAmUhika udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai use bhAva-avirati jAnanA caahie| ise na to bhAvamithyAcAritra kaha sakate haiM aura na viratike rUpameM bhAvasamyakacAritra kaha sakate haiM, kyoMki bhAvamithyAcAritra anantAnubandhI kaSAyake udayameM hotA hai aura viratike lie kama-se-kama apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kSayopazama Avazyaka hai / uparyukta donoM prakArake spaSTIkaraNoMke sAtha hI yahA~ nimnalikhita kucha vizeSatAe~ bhI jJAtavya hai : 1. abhavya jIvoMke kevala prathama mithyAdRSTi guNasthAna ho hotA hai, jabaki bhavyajIvoMke prathama guNasthAna-mithyAdRSTise lekara caturdaza ayogakevalI guNasthAnaparyanta sabhI guNasthAna hote hai| 2. nizcayadharmakA vikAsa bhavya jIvoMmeM hI hotA hai, abhavya jIvoMmeM nahIM hotA / tathA bhavya jIvoMmeM bhI usa nizcayadharmakA vikAsa caturthaguNasthAnake prathama samayase prArambha hotA hai, isake pUrva ke guNasthAnoMse nahIM hotaa| ___3. jIvake caturthaguNasthAnake prathama samayameM jo nizcayadharmakA vikAsa hotA hai, vaha usa jIvakI bhAvavatIzavitake pariNamanasvarUpa nizcayasamyagdarzana aura nizcayasamyagjJAnake rUpameM hotA hai| isake pazcAt jIvake paMcama guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa dezavirati-nizcayasamyakacAritrake rUpameM hotA hai tathA isake bhI pazcAt jIvake nizcayadharmakA vikAsa saptamaguNasthAnake prathama samayameM usa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa sarvavirati-nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai aura jIvameM usakA sadbhAva pUrvokta prakAra SaSTha guNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka uttarottara utkarSake rUpameM vidyamAna rahatA hai| dazama guNasthAnake Age jIvake ekAdaza guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa aupazamika, yathAkhyAta-nizcayasamyakcAritrake rUpa meM hotA hai athavA dazama guNasthAnase hI Age jIvake dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa kSAyika-yathAkhyAta-nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai tathA yaha jIvake Ageke sabhI guNasthAnoMmeM vidyamAna rahatA hai / 4. pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai ki pahalA vyavahAradharma samyagdarzanake rUpameM jIvakI bhAvavatIzaktikA hRdayake sahArepara honevAlA pariNamana hai aura dUsarA vyavahAradharma samyagjJAnake rUpameM jIvakI bhAvavatIzaktikA mastiSkake sahArepara honevAlA pariNamana hai evaM tIsarA vyavahAradharma naitika AcAra tathA dezavirati va sarvaviratirUpa samyakcAritrake rUpameM mana, vacana aura kAyake sahArepara honevAlA jIvakI kriyAvatIzaktikA pariNamana hai| isa sabhI prakArake vyavahAradharmakA vikAsa prathamaguNasthAnameM sambhava hai aura abhavya va bhavya donoM prakArake jIvoMmeM ho sakatA hai| itanA avazya hai ki ukta samyagdarzana va samyagjJAnarUpa tathA naitika
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta: 55 AcArarUpa vyavahAradharmakA vikAsa prathama guNasthAna meM niyamase hotA hai kyoMki isa prakArake vyavahAradharmakA vikAsa kiye binA abhavya jIvameM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoMkA tathA bhavya jIva ina labdhiyoMke sAtha karaNalabdhikA bhI vikAsa nahIM ho sakatA hai / prathama guNasthAna meM dezavirati aura sarvavirati samyak cAritrarUpa vyavahAradharmake vikasita hone kA koI niyama nahIM hai, parantu dezavirati samyak - cAritrarUpa vyavahAradharmakA vikAsa, caturtha guNasthAnameM niyamase hokara paMcama guNasthAnameM bhI niyamase rahatA hai / evaM sarvavirati-samyakcAritrarUpa vyavahAradharmakA paMcama guNasthAna meM niyamase vikAsa hokara SaSThase dazama guNasthAna taka usakA sadbhAva niyamase rahatA hai / yahA~ itanA avazya dhyAtavya hai ki saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka usa vyavahAradharmakA sadbhAva aMtaraMga rUpameM hI rahA karatA hai / tathA dvitIya aura tRtIya guNasthAnoMmeM yathAsaMbhava rUpa meM rahanevAlA vyavahAradharma bhI abuddhipUrvaka hI vidyamAna rahatA hai| ekAdaza guNasthAnase lekara Age ke sabhI guNasthAnoMmeM vyavahAradharmakA sarvathA abhAva rahatA hai / vahA~ kevala nizcayadharmakA hI sadbhAva rahatA hai / jIvako mokSa kI prApti nizcayadharmapUrvaka hotI hai prakRta meM 'mokSa' zabdakA artha jIva aura zarIra ke vidyamAna sahayogakA sarvathA viccheda ho jAnA hai / jIva aura zarIra ke vidyamAna saMyogakA sarvathA viccheda caturdaza guNasthAnameM taba hotA hai jaba usa jIvake sAtha baddha cAra aghAtI karmoMkA sarvathA kSaya ho jAtA hai / jIvako caturdaza guNasthAnakI prApti taba hotI haiM jaba trayodaza guNasthAna meM karmAsravameM kAraNabhUta jIvake yogakA sarvathA nirodha ho jAtA hai / jIvako trayodaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha baddha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtI karmoMkA dvAdaza guNasthAna meM sarvathA kSaya ho jAtA hai / jIvako dvAdaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha baddha mohanIya karmaprakRtiyoMkA pUrva meM yathAsamaya kSaya hote hue dazama guNasthAnake anta samaya meM zeSa sUkSma lobhaprakRtikA bhI kSaya ho jAtA hai / dvAdaza guNasthAnakA artha 'dazama guNasthAnake anta samayameM mohanIya karmakA sarvathA kSaya ho jAnepara jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmakI pUrNatA ho jAnA hai / isa vivecanase nirNIta hotA hai ki jIvako mokSakI prApti nizcayadharmapUrvaka hotI hai / jIvako nizcayadharmakI prApti vyavahAradharmapUrvaka hotI hai| jIvake bhAvavatIzaktikA nizcayadharmake rUpameM prAraMbhika vikAsa caturthaM guNasthAnake prathama samayameM hotA hai aura usakA vaha vikAsa paMcamAdi guNasthAnoMmeM uttarottara bRddhiko prApta hokara ekAdaza guNasthAnake prathama aupazamika yathAkhyAta nizcaya samyakcAritra ke rUpameM athavA dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM kSAyika-yathAkhyAta nizcayasamyak cAritrake rUpameM pUrNatAko prApta hotA hai / nizcayadharmakA yaha vikAsa mohanIya karmakI una-una prakRtiyoM ke yathAsthAna yathAsambhava rUpameM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka hotA hai / tathA mohanIyakarmakI prakRtiyoMkA yathAyogya vaha upazama, kSaya yA kSayopazama bhavya jIvameM AtmonmukharUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hotA hai va usameM usa karaNalabdhikA vikAsa kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM ke vikAsapUrvaka hotA hai / evaM jIvameM ina labdhiyoMkA vikAsa vyavahAradharmapUrvaka hotA hai / yaha vyavahAradharma azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa hotA hai / jIvako isakI prApti taba hotI hai jaba usa jIvameM bhAvavatIzaktike hRdayake sahArepara honevAlA tattvazraddhAnarUpa vyavahArasamyagdarzana aura mastiSka ke sahArepara honevAlA tattvajJAnarUpa vyavahArasamyagjJAnakI upalabdhi ho jAtI hai / isake vikAsakI prakriyAko pUrvameM vyavahAra
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha dharmakI vyAkhyA meM batalAyA jA cukA hai| isa vivecanase yaha nirNIta hotA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakI utpattimeM kAraNa hotA hai / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki jIvako apanI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa nizcayakI utpattimeM kAraNabhUta mohanIyakarmakA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama karaneke lie isa vyavahAradharmake antargata ekAntamithyAtvake viruddha prazamabhAva, viparItamithyAtvake viruddha saMvegabhAva, vinayamithyAtvake viruddha anukampAbhAva, saMzayamithyAtvake viruddha AstikyabhAva aura avivekarUpa ajJAnamithyAtvake viruddha vivekarUpa samyagjJAnabhAvako bhI apane meM jAgRta karanekI AvazyakatA hai / isI prakAra jIvako samasta jIvoMke prati mitratA (samAnatA) kA bhAva, guNIjanoMke prati pramodabhAva, duHkhI jIvoMke prati sevAbhAva aura viparIta dRSTi, vRtti aura pravRtti vAle jIvoMke prati madhyasthatA (taTasthatA) kA bhAva bhI apanAnekI AvazyakatA hai| isa taraha sarvAMgINatAko prApta vyavahAradharma uparyukta prakAra nizcayadhamakI utpattimeM sAdhaka siddha ho jAtA hai| - Cel
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA arthAkhyAna sampUrNa jainAgamako cAra bhAgoMmeM vibhakta kiyA gayA hai-1. prathamAnuyoga (dharmakathAnuyoga), 2. caraNAnuyoga, 3. karaNAnuyoga 4. aura drvyaanuyog| prathamAnuyoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara mahApuruSoMke jIvanacaritrake AdhArapara pApa, puNya aura dharmakA digdarzana karAyA gayA hai| caraNAnuyoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara pApa, puNya aura dharmakI vyavasthAoMkA nirdeza kiyA gayA hai| karaNAnuyoga vaha hai jisameM jIvoMkI pApa, puNya aura dharmamaya pariNatiyoM tathA unake kAraNoMkA vizleSaNa kiyA gayA hai aura dravyAnuyoga vaha hai jisameM vizva kI sampUrNa vastuoMke pRthaka-pRthak astitvako batalAne vAle svataHsiddha svarUpa evaM unake pariNamanoMkA nirdhAraNa kiyA gayA hai| inameMse caraNAnuyoga, karaNAnuyoga aura dravyAnuyogameM AvazyakatAnasAra vividha arthoM meM nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA bahulatAke sAtha prayoga huA hai, isaliye ina donoM zabdoMkA kahA~ kyA artha grAhya hai, isa viSayapara yahA~ vicAra kiyA jA rahA hai / nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA vyutpatyartha nizcaya aura vyavahAra donoM zabdoMmeMse nizcaya zabda to 'nis' upasargapUrvaka cayanArthaka 'ciJ' dhAtuse 'ap' pratyaya hokara niSpanna huA hai aura vyavahAra zabda 'vi' tathA 'ava' upasargapUrvaka 'han' dhAtuse 'Na' pratyaya hokara niSpanna huA hai / isa prakAra ina vyutpattiyoMke anusAra vastumeM saMbhavanIya abhedAzrita va bhedAzrita tathA svAzrita va parAzrita parasparaviruddha dharmayugaloMmeM eka-eka dharma to nizcaya zabdakA tathA eka-eka vyavahAra zabdakA artha samajhanA cAhiye / ukta vyutpattiyoMke anusAra vastumeM saMbhavanIya abhedAzrita va bhedAzrita tathA svAzrita aura parAzrita parasparaviruddha dharmoke ve yugala nimna prakAra saMgrahIta kiye jA sakate haiM akhaNDarUpatA-khaNDarUpatA, ekarUpatA-nAnArUpatA, tadrUpatA-atadrUpatA, bhAvarUpatA-abhAvarUpatA, nityarUpatA-anityarUpatA, svAzrayarUpatA-parAzrayarUpatA, saMgraharUpatA-vistArarUpatA, sAmAnyarUpatA-vizeSarUpatA, anvayarUpatA-vyatirekarUpatA dravyarUpatA-paryAyarUpatA, guNarUpatA-paryAyarUpatA, svabhAvarUpatA-vibhAvarUpatA, uddezyarUpatAvidheyarUpatA, sAdhyarUpatA-sAdhanarUpatA, kAryarUpatA-kAraNarUpatA, upAdAnarUpatA-nimittarUpatA, sAkSAdrUpatAparamparArUpatA Adi / isameM pUrva-pUrva dharma to abhedAzrita yA svAzrita honeke kAraNa vastukA nizcayadharma aura uttara-uttara dharma bhedAzrita yA parAzrita hone ke kAraNa vastukA vyavahAradharma samajhanA caahiye| yahA~para sarvaprathama hama yaha vivecana karane jA rahe haiM ki caraNAnuyogameM prayukta nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA kyA-kyA artha AgamameM grahaNa kiyA gayA hai ? caraNAnuyogameM nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA artha jaina saMskRtike adhyAtmakA pradhAna aura antima uddezya jIvoM dvArA sAMsArika bandhanoMse chuTakArA pAkara AtmasvAtaMtrya prApta kara lenA hI batalAyA gayA hai| jIvoM dvArA sAMsArika bandhanoMse chuTakArA pA lenekA nAma mokSa hai aura isa mokSako prApta karanekA jo upAya hai vaha mokSamArga hai| jainAgamameM mokSamArgako samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrake rUpameM pratipAdita kiyA gayA hai| samyagdarzana, samyagjJAna 1. bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / tattvArthasUtra 1082 / 2. samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tattvArthasUtra 1 / 1 /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha aura samyak cAritrako AgamameM nizcaya aura vyavahArake bhedase do-do rUpa batalAyA gayA hai / ' isa taraha mokSamArga vahA~para do bhedarUpa batalA diyA gayA hai--eka nizcayamokSa mArga aura dUsarA vyavahAramokSa-mArga / 2 sAtha hI itanA aura spaSTa kara diyA gayA hai ki nizcayamokSa mArga to mokSakA sAkSAt kAraNa hai aura vyavahAramokSa mArga paramparayA, arthAt nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara mokSakA kAraNa hai / 3 zraddheya paNDita daulatarAmajIne chahaDhAlAmeM tIsarI DhAlake prArambhameM isa viSayako bahuta hI sundaratAke sAtha sAragarbhita do padyoM dvArA spaSTa rUpameM pratipAdita kiyA hai / ve padya ye haiM " Atama ko hita haiM sukha, so sukha AkulatA bina AkulatA ziva mA~hi na tAteM zivamaga lAgyau samyagdarzana jJAna caraNa zivamaga so duvidha jo satyAratha rUpa so nizcaya, para dravyana teM bhinna, Apa meM kAraNa so vavahAro // 1 // ruci, samyaktva bhalA hai / kI jAnapanI, so Apa rUpa Apa rUpa meM lIna rahe thira aba vavahAra mokhamaMga suniye, hetu niyata ko hoI // 2 // samyagjJAna kalA hai // samyak cArita soI / prathama padya paNDitajIne kahA hai ki AtmAkA hita sukha hai, vaha sukha AkulatAke abhAva meM utpanna hotA hai aura AkulatAkA abhAva mokSameM hai, ataH jIvoMko mokSake mArga meM pravRtta honA cAhiye / mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa hai / ye tInoM nizcayarUpa bhI hote haiM aura vyavahArarUpa bhI hote haiM ataH mokSamArga bhI nizcaya aura vyavahArake bhedase do prakArakA ho jAtA hai / inameMse samyagdarzana, samyakjJAna aura samyak cAritrarUpa nizcayamokSamArga to mokSakA sIdhA kAraNa hai tathA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa vyavahAramokSamArga isa nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara mokSakA kAraNa hai arthAt vaha paramparayA mokSakA kAraNa hai / kahiye / cahiye / / vicArau / dvitIya padya meM paNDitajIne kahA hai ki samasta cetana-acetana para dravyoMkI orase mur3akara apane AtmasvarUpakI ora jIvakI abhiruci ( unmukhatA ) honA nizcayasamyagdarzana hai, usako apane AtmasvarUpakA jJAna ho jAnA nizcayasamyagjJAna hai aura buddhipUrvaka tathA abuddhipUrvaka honevAlI kaSAyajanya pApa aura puNyarUpa samasta prakArakI pravRttiyoMse nivRtti pAkara usakA apane AtmasvarUpameM sthira ho lIna ho jAnA nizcayasamyakcAritra hai / 1. paMcAstikAya - gAthA 106 / 2. paMcAstikAya meM vyavahAramokSa mArga, gAthA 160 / paMcAstikAyameM nizcayamokSa mArga, gAthA 161 / nizcayavyavahAramokSakAraNe sati mokSakArya saMbhavati / - paMcAstikAya, gAthA 160 kI TIkAmeM AcAryaM jayasena | 3. nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAt / - paMcAstikAya, gAthA 160 kI TIkAmeM AcArya amRtacandra / paMcAstikAya, gAthA 162 kI TIkAmeM AcArya amRtacandra / paMcAstikAya gAthA 163 kI TIkAmeM AcArya amRtacandra / sAdhako vyavahAramokSamArgaH sAdhyo nizcayamokSamArgaH / - paramAtmaprakAza, TIkA, pRSTha 142 evaM nizcayavyavahArAbhyAM sAdhyagAdhanabhAvena tIrtha gurudevatAsvarUpaM jJAtavyam / - - paramAtmaprakAza, zloka 7 kI TIkA /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 59 dvitIya padya ke antima caraNameM zraddheya paNDitajone kahA hai ki Age chahaDhAlAmeM nizcaya-samyagdarzanAdi rUpa ukta nizcayamokSamArgake kAraNabhUta vyavahArasamyagdarzanAdirUpa vyavahAra mokSamArgakA vivecana kiyA jaaygaa| isa taraha chahaDhAlAmeM kiye gaye vivecanake anusAra vyavahAramokSamArgarUpa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrakA pRthaka-pRthaka jo svarUpa nirdhArita hotA hai usakA kathana yahA~para kiyA jAtA hai| vyavahArasamyagdarzanakA svarUpa chahaDhAlAmeM jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva kahe gaye haiM aura kahA gayA hai ki inake prati jIvoMke antaHkaraNameM zraddhA arthAt inake svarUpAdiko vAstavikatAke sambandhameM jJAnakI dRr3hatA yAnI AstikyabhAva jAgata ho jAnekA nAma vyavahArasamyagdarzana hai| isake AdhArapara hI jIvoMko nizcaya-samyagdarzanakI upalabdhi hotI hai| __ AcArya umAsvAmIne tattvArthasUtrameM aura svAmI samantabhadrane ratnakaraNDakazrAvakAcArameM samyagdarzanakA jo svarUpa batalAyA hai use vyavahArasamyagdarzanakA hI svarUpa samajhanA caahiye| AcArya umAsvAmIke tattvArthasUtrake anusAra uparyukta sAta tatvoMke zraddhAnakA nAma samyagdarzana hai|' aura svAmI samantabhadrake ratnakaraNDakazrAvakAcArake anusAra paramArtha arthAt vItarAgatAke Adarza devoM, paramArtha arthAt vItarAgatAke poSaka zAstroM aura paramArtha arthAt vItarAgatAke mArga meM pravRtta guruoMke prati jIvoMke antaHkaraNameM zraddhAna (bhakti yA AsthA) kA jAgaraNa ho jAnA samyagdarzana hai| yadyapi tattvArthasUtra aura ratnakaraNDakazrAvakAcArameM nibaddha samyagdarzanake ukta lakSaNoMmeM paraspara bheda dikhAI detA hai| parantu tattvataH unameM bheda nahIM hai, kyoMki svAmI samantabhadra dvArA ratnakaraNDakazrAvakAcArameM pratipAdita lakSaNase bhI niSkarSake rUpameM jIvoMke antaHkaraNameM ukta sAta tattvoMke prati Astikya bhAvakI jAgati ho jAnA hI samyagdarzanakA svarUpa nizcita hotA hai / vyavahArasamyagjJAnakA svarUpa vItarAgatAke poSaka athavA sAta tattvoMke yathAvasthita svarUpake pratipAdaka AgamakA zravaNa, paThana, pAThana, abhyAsa, cintana, manana aura upadeza yaha saba vyavahArasamyagjJAna hai| isa prakArake samyagjJAnase jIvoMko samasta vastuoMke aura vizeSakara AtmAke svataHsiddha svarUpakA bodha hotA hai| jaise AtmAkA svataHsiddha svarUpa jJAyakapanA arthAt samasta padArthoMko dekhane-jAnanekI zakti rUpa hai| isake AdhArapara hI AtmAkA anAdi, anidhana, svAzrita aura akhaNDa (svarUpake sAtha tAdAtmyako lie hae) svataMtra astitva siddha hotA. hai / AtmAke isa svarUpako samajhaneke liye uparyakta prakArake AgamakA zravaNa, paThana, pAThana, abhyAsa, cintana, manana aura upadeza sahAyaka hotA hai| vicAra kara dekhA jAya to samyagdarzana prApta honese pUrva hI jIvoMko isa prakArake samyak (vItarAgatAke poSaka) AgamajJAnakI saMprApti Avazyaka hai| isaliye yadyapi mokSamArgameM samyagdarzanake pUrva hI samyagjJAnako sthAna milanA cAhiye, parantu vahA~ isako jo samyagdarzana aura samyakacAritrake madhya sthAna diyA gayA hai isakA eka kAraNa to yaha hai ki jIvako samyagdarzana prApta ho jAnepara hI ukta prakArake jJAnakA samyakpanA 1. tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / -tattvArthasUtra 1-2, 1-4 / 2. zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam // 4 //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha (sArthakatva) mAnA jA sakatA hai aura dUsarA kAraNa yaha hai ki ukta jJAnakI upayogitA madhyadIpakanyAyase samyagdarzanakI taraha samyakcAritrapara ArUr3ha honeke liye bhI Avazyaka hai / vyavahArasamyakcAritrakA svarUpa buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka hone vAlI samasta kaSAyajanya pApa aura puNyamaya pravRttiyoMse nivRtti pAkara apane AtmasvarUpameM lIna hone rUpa nizcayasamyakacAritrakI prAptike liye yathAzakti aNuvrata, mahAvrata, samiti, gupti, dharma aura tapa Adi kriyAoMmeM jIvakI pravRtti honA vyavahArasamyakcAritra hai| nizcayasamyakacAritrakA apara nAma yathAkhyAtacAritra hai| ise vItarAgacAritra aura karaNAnuyogakI dRSTimeM aupazamika tathA kSAyika cAritra bhI kahA jAtA hai| inakI prApti jIvoMko upazamazreNI car3hakara 11veM guNasthAnameM pahu~canepara aupazamika cAritrake rUpameM athavA kSapakazreNI car3hakara 12veM guNasthAnameM pahu~cane para kSAyika cAritrake rUpameM hotI hai| parantu 11veM guNasthAnake aupazamika cAritra aura 12veM guNasthAnake kSAyika cAritrameM itanA antara hai ki upazamazreNI car3hakara 11veM guNasthAnameM pahu~cane vAlA jIva antarmuhartake alpakAlameM hI patanakI ora mur3a jAtA hai| ataH jahA~ usakA aupazamika cAritra tatkAla (antarmuhurtame) samApta ho jAtA hai vahA~ kSapakazreNI car3hakara 12veM gaNasthAnameM pahu~cane vAle jIvakA kSAyika cAritra sthAyI rahatA hai aura vaha jIva patanakI ora na mur3a kara antarmuhUrtake alpakAlameM hI 12veM guNasthAnase 133 guNasthAna meM pahu~ca kara sarvajJatAko prApta kara letA hai| isI nizcayacAritrakI prAptike liye caturtha guNasthAnakA aviratasamyagdRSTi jIva pA~caveM guNasthAnameM aNuvrata dhAraNa karatA hai tathA aura bhI Age bar3ha kara chaThe guNasthAna meM mahAvrata bhI dhAraNa karatA hai| itanA hI nahIM, ghora tapazcaraNa karake Age bar3hatA huA vaha jIva sAtaveM guNasthAnameM zuddhopayogakI bhUmikAko prApta ho kara AtmapariNAmoMkI uttarottara bar3hatI huI yathAyogya vizuddhike AdhArapara upazamazreNI yA kSapakazreNI mAr3atA hai| isa taraha kahanA cAhiye ki jaba taka usa jIvako uparyukta nizcayasamyakcAritrakI prApti nahIM ho jAtI hai taba taka vaha pA~caveM aura chaThe guNasthAnoMmeM to buddhipUrvaka aura sAtaveMse lekara 10veM takake guNasthAnoMmeM abuddhipUrvaka uparyukta vyavahAracAritrakI pAlanAmeM hI lagA rahatA hai| isa vyavahAracAritrakA bhI apara nAma sarAgacAritra aura karaNAnuyogakI dRSTimeM kSAyopazamika cAritra hai| yadyapi aNuvrata aura mahAvrata tathA samiti, gupti, dharma evaM tapazcaraNa Adi kriyAe~ pUrvokta samyagdarzanase rahita koI-koI mithyAdaSTi jIva bhI karane lagate haiN| itanA hI nahIM, ina kriyAoMko saMlagnatAke sAtha karanese ve yathAsaMbhava svargameM janma dhAraNa karake naveM aveyaka taka bhI pahu~ca jAte haiM, parantu yaha bAta dhyAnameM rakhane yogya hai ki ina kriyAoMkI nizcayasamyakcaritrakI prAptipUrvaka mokSaprAptirUpa sArthakatA samyagdarzanake AdhAra para hI huA karatI hai, anyathA nahIM, kyoMki jIva jaba taka mithyAdRSTi banA rahatA hai taba taka usako apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA kSayopazama honA asaMbhava hai jabaki aNuvrata aura mahAvrata AdirUpa vyavahArasamyakcAritra yathAyogya ina kaSAyoMkA AgamameM batalAyI gayI prakriyAke anusAra kSayopazama honepara hI utpanna hotA hai| " isa vivecanase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki caraNAnuyogameM jo samyagdarzanAdi rUpa nizcaya aura 1. pravacanasAra, gAthA 7 / 2. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 30, 31 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 /dharma aura siddhAnta : 61 vyavahArake bhedase do prakArake mokSamArgakA kathana milatA hai usakA Azaya nizcayamokSamArgako to mokSakA sAkSAt kAraNa batalAnA hai tathA vyavahAramokSamArgako mokSakA paraMparayA arthAt nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara mokSakA kAraNa batalAnA hai| vicAra kara dekhA jAya to yaha Azaya 'mokSamArga' zabdake sAtha lage hue nizcaya aura vyavahAra zabdoMse hI dhvanita hotA hai| isI prakAra nizcayamokSamArgasvarUpa nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakacAritrako to kAryarUpa tathA vyavahAramokSamArgasvarUpa vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritrako usa nizcayamokSamArgasvarUpa samyagdarzanAdikA kAraNarUpa batalAnA bhI usIkA Azaya hai| yahA~para bhI yadi vicAra karake dekhA jAya to yaha Azaya bhI samyagdarzana Adi zabdoMke sAtha lage hue nizcaya aura vyavahAra zabdoMse hI dhvanita hotA hai| isa taraha jJAta hotA hai ki caraNAnuyogake prakRta prakaraNameM mokSamArga zabdake sAtha lage hue nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA kramase kAraNa kI sAkSAdrUpatA aura paraMparArUpatA hI artha hotA hai tathA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra zabdoMke sAtha lage hue nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA kramase nizcayarUpa aura vyavahArarUpa samyagdarzanAdikako kAryarUpatA aura kAraNarUpatA hI artha hotA hai| isa taraha yaha vivecana hameM isa niSkarSapara pahu~cA detA hai ki mokSaprAptike liye jIvako mokSake sAkSAta kAraNabhUta nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrakI tathA paraMparayA kAraNabhUta vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakcAritrakI anivArya AvazyakatA hai| aisI sthitimeM jo vyakti nizcayamokSamArgarUpa nizcayasamyagdarzanAdikakI prAptike binA kevala vyavahAramokSamArgarUpa vyavahAra samyagdarzanAdikase hI mokSaprApti kara lenA cAhate haiM, ve galatI para haiM / kAraNa ki uparyukta vivecanake anusAra unheM apane mokSaprApti rUpa uddezyameM saphalatA milanA asaMbhava hai| isI taraha jo vyakti aisA kahate haiM ki "jaba nizcayamokSamArga ke binA mokSakI prApti nahIM ha sakatI hai to nizcayamokSamArgakI prAptikA hI jIvako prayatna karanA cAhiye, vyavahAra mokSamArgake Upara dhyAna deneko kucha bhI AvazyakatA nahIM hai", to ye vyakti bhI galatIpara hai, kyoMki Uparake vivecanase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki jIvako vyavahAramokSamArgapara ArUr3ha hue binA nizcayamokSamArgako prApti honA asaMbhava hai| yaha bAta pUrvameM hI spaSTa kI jA cukI hai ki mokSamArga ke aMgabhUta nizcayasamyakcAritrakI prApti jIvakI aupazamikarUpameM to upazamazreNI mAr3a kara 11veM guNasthAnameM paha~canepara hI hotI hai aura kSAyikarUpameM kSapakazreNI mAr3a kara 12veM guNasthAnameM pahu~canepara hI hotI hai| isa prakAra kahanA cAhiye ki jaba taka jIva upazama yA kSapaka zreNI mAr3akara 11veM athavA 12veM guNasthAnameM nahIM pahu~ca jAtA hai taba taka arthAt 103 guNasthAna taka usake vyavahArasamyakcAritra, jise sarAgacAritra yA karaNAnuyogakI dRSTise kSAyopazamikacAritra kahA jAtA hai, hI rahA karatA hai| isase yaha mAnyatA khaNDita ho jAtI hai ki "vyavahArasamyakcAritrako dhAraNa kiye binA hI nizcayasamyakcAritra kI upalabdhi jIvako saMbhava hai", kAraNa ki aviratasamyagdRSTi jIva yayAyogya guNasthAnakramase bar3hatA huA hI 11veM yA 12veM guNasthAnameM pahuMca kara nizcayasamyakcAritra ko upalabdha kara sakatA hai aura yaha bAta spaSTa kI jA cukI hai ki 10veM guNasthAna taka vyavahArasamyakacAritra hI sarAgacAritra yA yoM kahiye ki kSAyopazamikacAritra ke rUpa meM rahA karatA hai| uparyakta kathanase eka yaha mAnyatA bhI khaNDita ho jAtI hai ki "jisa jIvako nizcayasamyakacAritrakI prApti ho jAtI hai usake vyavahAracAritra ho hI jAtA hai|" kAraNa ki pUrvokta prakArase vyavahArasamyakcAritrakA abhAva ho jAne para hI nizcayasamyaphcAritrakI prApti jIvako hotI hai| kyA koI vyakti isa bAtako svIkAra karegA ki kSAyopazamikacAritrarUpa sarAgacAritra yA vyavahAracAritrakA sadbhAva rahate hue bhI
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha rtan aupazamika yA kSAyikarUpa vItarAgacAritra, yathAkhyAtacAritra yA nizcayacAritra raha sakatA hai ? arthAt koI bhI vyakti isa bAtako svIkAra nahIM karegA aura yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 335 kI TIkAmeM vyavahArAcAra sUtrakA' uddharaNa dekara vyavahArasamyak cAritrako taba taka amRtakumbha kahA hai jaba taka jIvako nizcayasamyak cAritrakI prApti nahIM ho jAtI hai aura bhagavAna kundakundane usI vyavahArasamyakcAritrako tatra vizvakumbhakI upamA de dI hai jaba jIvako nizcayasamyak cAritrakI upalabdhi ho jAtI hai / isa taraha yaha bAta nirNIta ho jAtI hai ki jaba taka jIvako nizcayasamyak cAritrakI prApti nahIM ho * jAtI hai taba taka mokSaprAptike uddezyase paraMparayA mokSake kAraNabhUta vyavahArasamyakcAritrakI niyamase upayogitA hai| lekina tabhI taka vyavahArasamyak cAritrakI upayogitA hai jaba taka jIvako nizcayasamyak cAritrakI prApti nahIM ho jAtI hai, Age nahIM / aba Age isa bAta para vicAra kiyA jAtA hai ki Agama meM nizcayamokSamArgako jo bhUtArtha, sadbhUta, vAstavika yA satyArtha Adi nAmoMse pukArA jAtA hai aura vyavahAramokSamArgako jo abhUtArthaM, asadbhUta, avAstavika yA asatyArtha Adi nAmoMse pukArA jAtA hai, to isameM AgamakA abhiprAya kyA hai ? Agama meM nizcayamokSamArgako jo bhUtArtha Adi nAmoMse pukArA jAtA hai isameM AgamakA abhiprAya itanA hI lenA cAhiye ki nizcaya mokSamArgakI isase sAkSAt kAraNatAkA bodha ho jAtA hai aura cU~ki mokSakI sAkSAt kAraNatAkA vyavahAramokSamArga meM abhAva pAyA jAtA hai, kAraNa ki usameM to paraMparayAhI kAraNatA pAyI jAtI hai / ataH use abhUtArtha Adi nAmoMse pukArA jAtA hai / lekina isakA yaha artha kadApi nahIM lenA cAhiye ki " vyavahAramokSamArgakI mokSakI prAptimeM kucha bhI upayogitA nahIM hai, vaha to vahA~ para sarvathA arki - citkara hI haiM", kAraNa ki pUrvokta prakArase vyavahAra mokSamArga mokSaprApti meM paraMparayA kAraNa niyamase hotA hai / isa taraha vyavahAramokSamArga mokSaprAptikI sAkSAt kAraNatAkA abhAva rahanese jahA~ abhUtArthatA Adi dharma siddha hote haiM vahA~ usameM mokSaprAptikI paraMparayA kAraNatAkA sadbhAva rahane se bhUtArthatA Adi dharma bhI siddha hote haiM / isa taraha kahanA cAhiye ki nizcayamokSamArga to sarvathA bhUtArthaM Adi hai kyoMki usameM mokSakI sAkSAt kAraNatA vidyamAna hai aura vyavahAramokSamArga kathaMcit bhUtArtha Adi haiM kyoMki usameM mokSakI paraMparayA kAraNatA vidyamAna hai aura kathaMcit abhUtArtha Adi bhI haiM kyoMki usameM mokSakI sAkSAt kAraNatAkA abhAva hai / isa taraha ise sarvathA abhUtArthaM to nahIM mAnA jA sakatA hai, kAraNa ki jaba pUrvokta prakArase vyavahArasamyakcAritrakA sadbhAva 10veM guNasthAna taka mAnanA anivArya hai, 11veM aura 12veM guNasthAnameM hI nizcayasamyak cAritrakI upalabdhi jIvako hotI hai to ise mokSakA sarvathA akAraNa kaise mAnA jA sakatA hai, jisase ki ise sarvathA abhUtArthaM Adi mAnA jA sake ? isa kathanakA tAtparya yaha hai ki mokSaprAptike sAkSAt kAraNabhUta nizcayamokSamArgakI prApti kisI bhI jIvako vyavahAramokSamArgako apanAye binA saMbhava nahIM hai / arthAt nizcayamokSamArgakI prApti ke liye pratyeka jIvako hara hAlata meM vyavahAramokSamArga ko apanAnA hI hogA / itanA spaSTIkaraNa ho jAneke bAda jo vyakti vyavahAramokSamArgako saMsArakA kAraNa mAnate haiM ve bahuta 1. apaDikamaNaM aparisaraNaM appaDihAro adhAraNA ceva / aNiyattI ya aNidA'garuhA'sohI ya visakuMbho // 1 // paDikamaNaM parisaraNaM parihAro dhAraNA NiyattI ya | jiMdA garuhA sohI aTThaviho amayakuMbho du // 2 // -vyavahArAcArasUtra 2. samayasAra, gAthA, 306-307 /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 63 bhArI bhUla karate haiM / kAraNa ki saMsArake mukhya kAraNa to mohanIya karmake udayase hone vAle mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra hI haiM tathA vyavahAra arthAt kSAyopazamika mokSamArga meM dezaghAtI prakRtiyoMkA udaya vidyamAna rahatA hai vaha yadyapi saMsArakA kAraNa hotA hai lekina usameM ( kSAyopazamika mokSamArgameM) jitanA aMza yathAvidhi upazama yA kSayake rUpameM sarvaghAtI karmake udayAbhAvarUpa rahA karatA hai vaha kabhI saMsArakA kAraNa nahIM hotA haiM / " yahI kAraNa hai ki dezaghAtI prakRtike prabhAva se aisA jIva mara kara uttama gatimeM hI janma liyA karatA hai aura paraMparayA usa dezaghAtI prakRtike prabhAvako samApta karake mokSa bhI prApta kara letA hai / 3 nizcayamokSamArgakI sarvathA bhUtArthatA aura vyavahAra mokSamArgakI kathaMcit bhUtArthatA aura kathaMcit abhUtArthatAko siddhimeM eka tarka yaha bhI hai ki nizcayamokSamArga sarvathA bandhakA akAraNa hai jabaki vyavahAramokSamArgaM pUrvokta prakArase kathaMcit bandhakA akAraNa hai aura kathaMcit bandhakA kAraNa bhI hai / ataH muktikA sarvathA kAraNa honese nizcayamokSamArga ko sarvathA bhUtArthaM Adi kahanA ucita hai aura kathaMcit bandhakA kAraNa tathA kathaMcit bandhakA akAraNa honese jaba vyavahAramokSamArga meM kathaMcit saMsArakI kAraNatA aura kathaMcit muktikI kAraNatA siddha ho jAtI hai to eka prakArase use muktikI kathaMcit akAraNatA ke AdhArapara kathaMcit vAstavika yA abhUtArthaM Adi mAnanA tathA muktiko kathaMcit kAraNatA ke AdhAra para kathaMcit vAstavika yA bhUtArthaM Adi mAnanA hI ucita hai / use sarvathA abhUtArthaM mAnanA to bilakula anucita hai, kyoMki sarvathA abhUtArthatA to saMsArake sarvathA kAraNabhUta yA mokSake sarvathA akAraNabhUta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrameM siddha hotI hai / yadi vyavahAra arthAt kSAyopazamika mokSamArga meM sarvathA abhUtArthatA svIkAra kI jAyagI to phira usakA mithyAdarzanAdikI apekSA bheda hI kyA raha jAyegA ? arthAt kucha bheda nahIM raha jAyagA / karaNAnuyoga meM nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA artha isa lekhake ArambhameM hama kaha Aye haiM ki karaNAnuyoga vaha hai jisameM jIvoMkI pApa, puNya aura dharmamaya pariNatiyoM tathA unake kAraNoMkA vizleSaNa kiyA gayA hai aura Age cala kara eka sthAna para hama yaha bhI kaha Aye haiM ki AtmAkA svabhAva jJAyakapanA arthAt vizvake samasta padArtho ko dekhane-jAnane kI zakti rUpa hai / prakRtameM jo kucha vivecana kiyA gayA hai vaha saba isake AdhAra para hI kiyA gayA hai / uparyukta prakAra jJAyakapanA AtmAkA svataH siddha svabhAva hai / isaliye isa AdhAra para eka to AtmAkA svataMtra aura anAdi-nidhana astitva siddha hotA hai, dUsare, jisa prakAra AkAza apane svataH siddha avagAhaka svabhAvake AdhAra para vizvakI sampUrNa vastuoMko apane udarameM eka sAtha hamezA samAye hue raha rahA hai usI prakAra AtmAko bhI apane svataH siddha jJAyaka svabhAvake AdhAra para vizvakI saMpUrNa vastuoMko eka sAtha hamezA dekhate-jAnate rahanA cAhiye, parantu jo jIva anAdikAlase saMsAra - paribhramaNa karate hue abhI bhI isI cakrameM pha~se hue haiM unhoMne anAdikAlase abhI taka na to kabhI vizvakI saMpUrNa vastuoMko eka sAtha dekhA jAnA hai aura na ve abhI bhI unheM eka sAtha dekha jAna pA rahe haiM / itanA hI nahIM, ina saMsArI jIvoMmeM eka to taratamabhAvase jJAnakI mAtrA alpa hI pAyI jAtI hai| dUsare, jitanI mAtrAmeM inameM jJAna pAyA jAtA hai vaha bhI indriyAdika anya sAdhanoMkI adhInatAmeM hI huA karatA hai / eka bAta aura hai ki ye saMsArI jIva padArthoMko dekhane-jAnane ke 1. puruSArtha siddhayupAya, zloka 212, 213, 214 / 2. pravacanasAra, gAthA, 11-12 / 3. puruSArthaM siddhaghupAya, zloka 29 /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha pazcAt una jAne hue padArthoMmeM iSTapana yA aniSTapanakI kalpanArUpa moha kiyA karate haiM aura taba ve iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMmeM prItirUpa rAga tathA aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMmeM aprIti (ghRNA) rUpa dveSa satata kiyA karate haiM jisakA pariNAma yaha hotA hai ki unheM satata iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoMkI prAptimeM to harSa huA karatA hai tathA aniSTa kalpanAke viSayabhUta padArthokI aprAptimeM aura iSTa kalpanAke viSayabhUta padArthoM kI aprAptimeM viSAda huA karatA hai| yadi kinhIM-kinhIM jIvoMko isa prakArase harSa aura viSAda na bhI ho, to bhI aise jIva bhI jaba zarIrakI adhInatAmeM hI raha rahe hai aura unakA apanA zarIra bhI kinhIM dUsare padArthoM kI adhInatA svIkAra kie hue hai to aisI sthitimeM zarIrake liye upayogI Avazyaka padArthoM kI prApti va aprAptimeM athavA zarIrake liye pIDAkAraka padArthoMkI aprAptimeM aura prAptimeM unheM bhI kramase sukha va duHkhakA saMvedana haA karatA hai / isake atirikta sabhI saMsArI jIva anAdikAlase abhI taka kabhI deva kabhI manuSya, kabhI tiryaMca aura kabhI nAraka bhI hue hai / kabhI ekendriya, kabhI dvIndriya, kabhI zrIindriya, kabhI caturindriya aura kabhI paMcendriya bhI hue haiN| isI taraha kabhI manarahita asaMjJI aura kabhI manasahita saMjJI bhI hue haiM / inhoMne kabhI pRthvIkA, kabhI jalakA, kabhI tejakA, kabhI vAyukA aura kabhI vanaspatikA bhI zarIra dhAraNa kiyA hai| hama yaha bhI dekhate haiM ki eka hI zreNIke jIvoMke zarIroMmeM bhI paraspara vilakSaNatA pAyI jAtI hai| sAtha hI koI jIva lokameM prabhAvazAlI dekhe jAte haiM aura koI jova prabhAvahIna bhI dekhe jAte hai| eka jIva meM uccatAkA aura eka jIvameM nIcatAkA bhI vyavahAra lokameM dekhA jAtA hai| isI prakAra pratyeka jIvako janma-maraNa bhI dhAraNa karanA par3a rahA hai / yaha saba kyoM ho rahA hai ? isakA samAdhAna Agama-granthoMmeM isa prakAra kiyA gayA hai ki pratyeka saMsArI jIva apane svataHsiddha jAnane-dekhaneke svabhAvako na chor3ate hue bhI anAdikAlase svarNa-pASANakI taraha paudgalika karmoke sAtha sambaddha (mizrita) yAnI ekakSetrAvagAhIrUpase ekamekapaneko prApta ho rahA hai|' ye karma jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAyake bhedase ATha prakArake AgamameM batalAye gaye hai| AgamameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jJAnAvaraNakarmakA kArya jIvakI jAnanekI zaktiko AvRta karanA hai, darzanAvaraNakarmakA kArya jIvakI dekhanekI zaktiko Avata karanA hai, vedanIyakarmakA kArya jIvako parapadArthoM ke AdhArapara yathAyogya sukha aura duHkhakA saMvedana karAnA hai, mohanIyakarmakA kArya jIvako parapadArthoMke AdhAra para mohI, rAgI aura dveSI banAkara ucita-anucitake bhedase rahita pravRttiyoMmeM vyavahRta karAnA hai, AyukarmakA kArya jIvako prApta zarIrameM sImita kAla taka roka rakhanA hai, nAmakarmakA kArya jIvako manuSyAdirUpatA prApta karAnA hai, gotrakarmakA kArya kula, zarIra aura AcaraNa Adike AdhArapara jIvameM uccatA-nIcatAkA vyavahAra karAnA hai aura antarAyakarmakA kArya jIvakI svAvalambana zaktikA ghAta karanA hai| karaNAnuyogakI vyavasthA yaha hai ki ina saba prakArake karmoko jIva hamezA apane vikArI bhAvoM (pariNAmoM) dvArA bA~dhatA hai aura taba ye karma jovake sAtha ba~dha kara usameM sImita kAlake liye apanI sattA banA 1. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 2 / 2. vahI, gAthA 8 / 3. kisa karmakA kyA kArya hai, isakI sAmAnya jAnakArIke liye gommaTasAra karmakANDakI gAthA 10 se gAthA 33 taka dekhanA caahiye| 4. samayasAra, gAthA 80 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 65 kete haiM tathA antameM udayameM Akara arthAt jIvako apanA phalAnubhava karAkara ye karma to nirjarita ho jAte haiM" / lekina usa phalAnubhavase prabhAvita hokara apane meM utpanna vikArI bhAvoM dvArA vaha jIva dUsare isI taraha ke navIna karmoMse punaH ba~dha jAtA hai / ye karma udayameM Akara apanA phalAnubhava jisa rUpameM jIvako karAte haiM vaha jIvakA jaudadhika bhAva kahalAtA hai kyoMki jIvakA usa rUpa bhAva usa karmakA udaya honepara hI hotA hai, anyathA nhiiN| kadAcit koI jIva apane meM sattAko prApta yathAyogya kisI karmako apane puruSArtha dvArA isa taraha zaktihIna banA detA hai ki vaha karma apanI phaladAnazaktiko surakSita rakhate hue bhI jIvako eka antarmuhUrtake liye phala dene meM (udaya meM) asamartha ho jAtA hai, karmakI isa avasthAkA nAma upazama hai aura isake hone para jIvakI jo avasthA hotI hai use jIvakA aupazamika bhAva kahate hai / 3 kacit koI jIva apane puruSArtha dvArA karmako sarvathA zaktihIna banA detA hai, jisase vaha karma usa jIvase apanA sambandha sarvathA samUla vichinna kara letA hai / karmakI isa avasthAkA nAma kSaya hai aura isake hone para jIvakI jo avasthA hotI hai use jIvakA kSAyika bhAva kahate haiM / isI prakAra kadAcit koI jIva apanA puruSArtha isa taraha karatA hai ki karmake kucha aMza (dezaghAtI rUpa) to udaya rUpa raheM, kucha aMza (sarvaghAtI rUpa) udayAbhAvI kSayarUpa ho jAveM aura kucha aMza ( sarvaghAtIrUpa ) sadavasthArUpa upazamakI sthitiko prApta ho jAveM to isakA nAma karmakI kSayopazama avasthA hai aura isake hone para jIvakI jo avasthA hotI hai use jIvakA kSAyopazamika bhAva kahate hai" / kSAyopazamika bhAvakA apara nAma mizra bhAva bhI hai / isa prakAra kahanA cAhiye ki karmoke yathAyogya udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama hone para jIvakI avasthAyeM bhI kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamikarUpa ho jAyA karatI hai| aba inameM yadi kAraNatAkI vyavasthAkI jAya to kahA jA sakatA hai --- jovakI ina audayikAdi avasthAoM kI utpattimeM karma to apanI udayAdi avasthAoMke AdhAkhara vyavahArakAraNa hotA hai aura jIva svayaM nizcayakAraNa hai| jaisA ki nayacakrakI nimnalikhita gAthAse spaSTa hotA hai "baMdhe ca mokkha heU aNNo vavahArado ya NAyavvo / Nicchayado puNa jIvo bhaNido khalu savvadarisIhi // 235 // arthAt bandha aura mokSameM anya arthAt karma apanI yathAyogya udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamarUpa avasthAoMke AdhAra para vyavahArarUpase kAraNa hotA hai aura jIva nizcayamapase kAraNa hotA hai| yahA~ para "karma vyavahArarUpase kAraNa hotA hai" isakA abhiprAya yaha hai ki karma nimitta yA sahAyakarUpase kAraNa hotA hai aura "jIva nizcayarUpase kAraNa hotA hai" isakA abhiprAya yaha hai ki jIva upAdAnarUpase kAraNa hotA hai / isa prakAra kahanA cAhiye ki ukta gAthA dvArA karma meM jIvake bandha aura mokSakI utpattike prati yathAyogya udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake AdhArapara nimittakAraNatAkA sadbhAva siddha 1. vipAko'nubhavaH / sa yathAnAma tatadaca nirjarA / tasvArthasUtra 821, 22, 23 / 2. paMcAdhyAyI, 2067 | dhavalA pustaka 1 pRSTha 212 / 3. paMcAdhyAyI, 21968 / paMcAstikAya, gAthA 58 tathA usakI TIkA 4. paMcAdhyAyI, 2-969 / dhavala, pustaka 1, pR0 212 / 5. vahI, 2 / 966 / 6. vahI, 2 / 962 / 9
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana anya hotA hai tathA jIva svayaM apane usa bandha aura mokSake prati upAdAna kAraNa hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki jaba karmakI udaya, upazama, kSaya athavA kSayopazamarUpa avasthAe~ hotI hai taba jIva apanI vikArI yogyatAke kAraNa kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika athavA kSAyopazamika avasthAoMke rUpa meM apanI pariNati banA letA hai| yAnI jIva ina audayikAdi pariNatiyoMke rUpameM pariNata ho jAyA karatA hai, karma to apanI udayAdi avasthAoMke AdhArapara AtmAkI una avasthAoMkI utpattimeM sahAyaka mAtra huA karatA hai| arthAt karmakI koI pariNati yahA~para jIvakI pariNati bana jAtI ho-aisI bAta nahIM hai| "upAdIyata anena" isa vigrahake AdhArapara 'upa' upasarga pUrvaka AdAnArthaka 'A" upasarga viziSTa 'dA' dhAtuse kartAke arthameM 'lyuTa' pratyaya hokara upAdAna zabda niSpanna huA hai, jisakA artha yaha hotA hai ki jo kAryarUpa pariNata ho use upAdAna kahate haiN| isI prakAra 'nimedya ti" isa vigrahake AdhArapara 'ni' upasarga pUrvaka snehArthaka 'mid' dhAtuse kartAke artha meM 'kta' pratyaya hokara 'nimitta' zabda niSpanna huA hai / 'mitra' zabda bhI isI snehArthaka 'mid' dhAtuse 'ka' pratyaya hokara niSpanna huA hai| isa taraha kahanA cAhiye ki jo mitrake samAna upAdAnakA snehana kare arthAt upAdAnako usakI apanI pariNatimeM mitrake samAna sahayoga pradAna kare vaha nimitta kahalAtA hai| yadyapi yahA~para yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki upAdAna svayaM kAryarUpa pariNata honeke kAraNa "svAzrito nizcayaH"3 isa AgamavAkyake anusAra use kAryakA nizcayakAraNa mAnanA ucita hai aura kAryarUpa pariNata na hokara upAdAnako usakI apanI kAryarUpa pariNatimeM sahayoga mAtra deneke kAraNa "parAzrito vyavahAraH"4 isa AgamavAkyake anusAra nimittako kAryakA vyavahArakAraNa mAnanA ucita hai, parantu sAtha hI yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki upAdAna aura nimitta donoM kAraNoMmeM nizcayakAraNatA aura vyavahArakAraNatAkA antara rahate hue bhI kAryakI utpatti meM donoM hI kAraNa upayogI siddha hote haiN| isaliye jisa prakAra upAdAna kAraNako nizcayakAraNake rUpameM bhatArtha, sadbhuta, vAstavika yA satyArtha kahA jAtA hai usI prakAra nimittakAraNako bhI vyavahArakAraNake rUpameM bhatArtha, sadbhuta, vAstavika yA satyArtha kahA jAnA ayukta nahIM hai, kyoMki jisa prakAra upAdAnakA kAryarUpa pariNata honA vAstavika hai usI prakAra nimittakA upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honA bhI vAstavika hai| itanI bAta avazya hai ki cUMki nimitta upAdAnakI taraha kAryarUpa pariNata nahIM hotA, ataH isa dRSTise usameM yadi abhUtArthatA Adi dharmoMkA sadbhAva mAnA jAya to yaha bhI asaMgata nahIM hai| isa prakAra kahanA cAhiye ki upAdAna cU~ki kAryarUpa pariNata hotA hai isaliye sarvathA bhatArtha Adi hai aura nimitta caMki kAryarUpa pariNata nahIM hotA. isaliye to kathacita abhatArtha Adi hai lekina upAdA nakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hotA hai, ataH kathaMcit bhUtArtha Adi bhI hai / ataH jo vyakti nimittako kAryotpattimeM sarvathA akiMcitkara mAnakara use sarvathA abhatArtha Adi mAna lenA cAhate haiM unakA yaha prayAsa galata hI hai| anubhavameM yaha bAta AtI hai ki upAdAnako kAryapariNatimeM nimittake sahayogakI anivArya rUpase sarvadA apekSA rahA karatI hai aura pratyakSa dekhane meM AtA hai ki jaba taka upAdAnako AvazyakatAnusAra svAbhA 1. puruSArthasiddhayupAya, zloka 13 / 2. samayasAra, gAthA 86 kI TIkAmeM AcArya amRtacandra dvArA "yaH pariNamati sa kartA" Adi padyoM dvArA yahI Azaya vyakta kiyA gayA hai| 3-4. samayasAra, gAthA 273 kI smysaar-ttiikaa|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 67 vika rUpase athavA puruSakRta prayatna dvArA nimittakA sahayoga prApta nahIM hotA hai taba taka upAdAna kAryarUpa pariNata nahIM hotA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki nimitta upAdAnameM kAryotpattike liye usakI kAryotpatti na ho sakane rUpa asAmarthyakA niyamase bhedana karane vAlA hai| AgamameM bhI isa bAtako spaSTa svIkAra kiyA gayA hai ki nimitta kAryotpattimeM yadi upAdAnase kAryotpatti na ho sakane rUpa asAmarthyakA bhedana nahIM karatA hai to phira use nimitta kahanA hI asatya hogaa| isaliye jo mahAnubhAva kahate haiM ki "kArya to upAdAna svayaM apanI sAmarthya se hI utpanna kara letA hai usameM usako nimittake sahayogakI bilkula apekSA nahIM rahA karatI hai, vaha to vahA~para sarvathA akicitkara hI banA rahatA hai," to unakA aisA kahanA galata hI hai| sAtha hI jo vyakti vyavahAravimUr3ha hokara aisA kahate haiM ki "nimitta apane rUpakA samarpaNa kAryameM karatA hai," to unakA aisA kahanA bhI galata hai| kAraNa ki nimitta yadi kArya meM apanA rUpa samarpita karane laga jAya to phira nimittameM upAdAnakI apekSA antara hI kyA raha jAyagA ? arthAt aisI sthitimeM nimitta svayaM hI upAdAna bana jAyagA aura taba use nimitta kahanA hI asaMgata hogaa| vedAnta aura cArvAka darzanoMmeM yahI bAta batalAyI gayI hai ki vedAntake matAnusAra citse acitkI utpatti hotI hai aura cArvAkake matAnusAra acitse citkI utpatti hotI hai arthAt vedAnta citko aci tkA aura cArvAka acitko citkA upAdAna kAraNa mAnate haiM / jainadarzana ina donoM hI mAnyatAoMkA khaNDana karatA hai, kAraNa ki jainadarzanakA yaha siddhAnta hai ki eka dravya kabhI dUsare dravyarUpa pariNata nahIM hotA aura na kabhI eka dravyake guNa-dharma hI kisI anya dravyameM saMkramita hote haiM / lekina vedAnta aura cArvAkako ukta mAnyatAoMkA khaNDana karatA huA bhI jainadarzana citko acitkI pariNatimeM tathA acitko citko pariNatimeM nimitta kAraNa avazya mAnatA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya kundakundane samayasArameM ina donoM bAtoMkA vistArase vivecana kiyA hai| arthAt samayasArameM sthAnasthAnapara yahI bAta dekhaneko milatI hai ki usameM jahA~ eka vastumeM dUsarI vastukI upAdAnakAraNatAke sadbhAva kA dRr3hatAke sAtha niSedha kiyA gayA hai vahA~ utanI hI dRr3hatAke sAtha eka vastumeM dUsarI vastu kI nimittakAraNatAMkA samarthana bhI kiyA gayA hai aura yaha bAta hama pUrvameM spaSTa hI kara cuke haiM ki nimittakAraNatA upAdAnakAraNatAke rUpameM abhUtArtha, asadabhata, avAstavika aura asatyArtha hote hae bhI svayaM apane rUpameM to vaha bhUtArtha, sadbhUta, vAstavika aura satyArtha hI hai / yahI kAraNa hai ki AcArya vidyAnandane tattvArthazlokavArtikameM tattvArthasUtrake prathama adhyAyake satra 7 kI vyAkhyA karate hue vArtika zloka 13ke antargata pRSTha. 51 para sahakArI-nimitta kAraNakI upAdAnako kAryapariNatimeM sahakAritArUpase pAramArthikatA (vAstavikatA) ko spaSTa rUpase svIkAra kiyA hai|5|| 1. tadasAmarthyamakhaNDayadakiMcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAta?-AntamImAMsA kArikA,10kI assttshtii-ttiikaa| 2. jo jamhi guNe davve so aNNamhi duNa saMkamadi dve| -samayasAra, gAthA 103 kA pUrvAddha / 3. puruSArthasiddhyupAya, zloka 12, 13 / 4. samayasAra, gAthA 80, 81 / kramabhuvoH paryAyayorekadravyapratyAsattarupAdAnopAdeyatvasya vacanAta / na caivaMvidhaH kAryakAraNabhAvaH siddhaantviruddhH| sahakArikAraNena kAryasya kathaM tatasyAdekadravyapratyAsattarabhAvAditi cet ? kAlapratyAsattivizeSAt tatsiddhiH / yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya kAraNamitaratkAryamiti pratItam / tadevaM vyavahAranayasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dviSThaH sambandhaH saMyoga-samavAyAdivat pratItisiddhatvAt pAramArthika eva, na punaH kalpanAropitaH, sarvathApyanavadyatvAta /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : sarasvatI - varavaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha yahA~para upAdAnakAraNatA aura nimittakAraNatAke svarUpakA, unakI kramase nizcayarUpatA aura vyavahArarUpatAkA evaM donoMkI apane-apane rUpameM vAstavikatAkA jo vizleSaNa kiyA gayA hai, usakA prakRta meM upayoga yaha hai ki jIvakI pUrvokta audathika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika pariNatiyoMke prati karmameM jo udayAdikake AdhArapara kAraNatA vidyamAna hai vaha to vyavahAra rUpase arthAt nimittarUpase hai aura jIva svayaM meM una audayikAdi pariNatiyoMke prati jo kAraNatAe~ vidyamAna haiM ve nizcayarUpase arthAt upAdAnarUpase haiM tathA sAtha hI ye donoM hI kAraNatAyeM apane-apane rUpameM bhUtArtha, sadbhUta, vAstavika aura satyArtha hI haiM kyoMki jisa prakAra ukta audayikAdi pariNatiyoMke prati jIva svayaMkI upAdAnakAraNatA pUrvokta prakArase kalpanAropita nahIM hai usI prakAra jIvakI una audayikAdi pariNatiyoMke prati apanI udayAdipariNatiyoMke AdhArapara sahayogI honeke kAraNa karmameM vidyamAna nimittakAraNatA bhI kalpanAropita nahIM hai / itanA avazya hai ki cU~ki upAdAnakAraNa honeke sababa jIva hI kAryarUpa pariNata hotA hai, isaliye upAdAnakAraNatA to sarvathA bhUtArtha Adi hai, lekina nimittakAraNa honeke sakya cUMki karma svayaM kAryarUpa pariNata nahIM hotA, isaliye vaha kathaMcit abhUtArtha Adi hai phira bhI upAdAnabhUta jIvakI kAryabhUta audayikAdi pariNatiyoMmeM apanI udayAdipariNatiyoMke AdhArapara vaha sahAyaka avazya hotA hai, ataH vaha sahAyakapanekI apekSA kathaMcit bhUtArthaM Adi bhI hai| yahA~ para itanA avazya dhyAna rakhanA cAhiye ki jIvakI audayikAdi pariNatiyoM ke prati jo karmaniSTha nimittakAraNatA hai vaha usakI udayAdi pariNatiyoMko chor3akara aura kucha nahIM hai arthAt karmakA udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamarUpase pariNata honA hI jIvakI audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika paritiyoM ke prati karmakI kramazaH nimittakAraNatA hai / aisA nahIM samajhanA cAhiye ki karmakI udayAdikaparigatiyA~ alaga haiM aura jIvakI audayikAdi pariNatiyoMke prati usameM ( karma meM ) vidyamAna nimittakAraNatA alaga hai / isIliye yadi isa tarahase vicAra kiyA jAya to karmako udayAdika pariNatiyA~ usakI apanI svAzrita yA svAtmabhUta pariNatiyA~ honeke kAraNa jahA~ "svAzrito nizcayaH " isa AgamavAkyake AdhArapara usake freers haiM vahA~ karmakI ve hI pariNatiyA~ jIvakI audayikAdi pariNatiyoMke prati yathAyogya rUpameM nimittakAraNatAkA rUpa dhAraNa kara lenese "parAzrito vyavahAraH " isa AgamavAkyake AdhArapara nimittakAraNatAke rUpameM usake vyavahAradharma bhI haiM / aba aisI hAlata meM bhI yadi nimittakAraNatAkI bhUtArthatA Adike viSaya meM vicAra kiyA jAya to yahI niSkarSa nikalatA hai ki jIvakI audayikAdi pariNatiyoMke prati karma meM vidyamAna nimittakAraNatA jahA~ usa karmakI udayAdi pariNatiyoMke rUpameM bhUtArtha, sadbhUta, vAstavika yA satyArtha dharma hai vahIM usakA karma meM udayAdi pariNatiyoMse pRthak svataMtra astitva na rahaneke kAraNa vaha karmakA abhUtArtha, asadbhUta, avAstavika yA asatyArtha dharma bhI hai / isa tarahase bhI jIvakI audayikAdi pariNatiyoMke prati karmaniSTha nimittakAraNatA usa karmakA kathaMcit vAstavika aura kathaMcit avAstika dharma hI siddha hotI hai / gadheke sIMga - kI taraha use sarvathA abhUtArtha Adike rUpameM kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / isa kathanako nicor3a yaha hai ki jIvakI jo audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika rUpa pariNatiyA~ huA karatI haiM ve saba pariNatiyA~ jIvakI apanI hI pariNatiyA~ haiM / isaliye jIva ina pariNatiyoMkA upAdAnakAraNa yA nizcayakAraNa hotA hai| sAtha hI ye sabhI pariNatiyA~ kramazaH karmake udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake honepara hI hotI haiM, isaliye karma jIvakI ina audayikAdi pariNatiyoMkA apanI udayAdika pariNatiyoM ke AdhAra para nimittakAraNa yA vyavahArakAraNa hotA hai / cU~ki karmake udayAdikake abhAva meM jIvakI ye audayikAdi pariNatiyA~ kadApi nahIM hotI haiM, ataH karmako jIvakI ina pariNatiyoMmeM akiMcitkara
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 69 yA nirupayogI mAnanA mithyA hai aura caki karmakI koI pariNati kadApi jIvakI pariNati nahIM banatI hai, isalie karmako jIvakI audayikAdi pariNatiyoMkA upAdAnakAraNa yA nizcayakAraNa mAnanA bhI mithyA hai / isa prakAra aba takake vivecanase yaha bAta acchI taraha samajhameM A jAnI cAhiye ki caraNAnuyogake prakaraNameM mokSakAryakI dRSTise jo nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArgakA kathana kiyA gayA hai vaha kathana nizcaya aura vyavahAra zabdoMke AdhArapara kramazaH nizcayamokSamArgameM mokSakI sAkSAta kAraNatAke aura vyavahAramokSamArgameM mokSakI paraMparayA kAraNatAke astitvakA hI bodha karAtA hai| isI prakAra vahIM para jo nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakcAritrakA tathA vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna, aura vyavahArasamyakcAritrakA kathana kiyA gayA hai vaha kathana bhI nizcaya aura vyavahAra zabdoMke AdhAra para kramazaH nizcayasamyagdarzanAdimeM to kAryatAke aura vyavahArasamyagdarzanAdikameM kAraNatAke astitvakA hI bodha karAtA hai| isake atirikta karaNAnayogake prakaraNameM jIvake bandha aura mokSarUpa athavA jIvakI audayikAdipariNatirUpa kArya aura usake abhAvarUpakAraNakI dRSTi se jo nayacakrakI uparyukta 235 vIM gAthAke anusAra nizcayakAraNa aura vyavahArakAraNake rUpameM do kAraNoMkA kathana kiyA gayA hai vaha kathana nizcayazabdake AdhAra para jIva svayaMmeM upAdAnakAraNatAke aura vyavahArazabdake AdhAra para karmameM yathAyogya udayAdirUpase nimittakAraNatAke astitvakA hI bodha karAtA hai / aba Age hama isa viSaya para vicAra karanA cAhate haiM ki dravyAnuyogameM nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA kyA artha grahaNa kiyA gayA hai ? dravyAnuyogameM nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA artha lekhake prArambhameM hamane yaha bhI kahA hai ki dravyAnuyoga vaha hai jisameM vizvakI saMpUrNa vastuoMke pRthakpRthak astitvako batalAnevAle svataH siddha svarUpa evaM unake pariNamanoMkA vivecana kiyA gayA hai / yahA~ prakRta viSaya para isIko AdhAra banAkara vicAra kiyA jA rahA hai| - jainAgamameM batalAyA gayA hai ki pRthaka-pRthak apanI-apanI svataMtra sadrUpatA hI vastukA lakSaNa hai| pratyeka vastukI yaha sadUpatA svataMtra tabhI mAnI jA sakatI hai jabaki vaha svataH siddha ho, ataH kahanA cAhiye ki pratyeka vastukI apanI-apanI sadrUpatA svataHsiddha hai aura jaba pratyeka vastukI sadrUpatA svataHsiddha hai to isa AdhAra para pratyeka vastumeM nimnalikhita cAra vizeSatAeM anAyAsa siddha ho jAtI haiN| pratyeka vastu anAdi hai (anAdikAlase rahatI A rahI hai), anadhina hai (anantakAla taka rahane vAlI hai), svAzrita hai, (svAvalambanapUrNa hai) aura akhaNDa hai (apane-apane svarUpake sAtha tAdAtmyako liye hue hai|) isa viSayako paMcAdhyAyImeM nimna prakArase spaSTa kiyA gayA hai ___ "tattvaM sallAkSaNika sanmAtraM vA yataH svataH siddham / tasmAdanAdi-nidhanaM svasahAyaM nivikalpaM ca // 1-8 // " isa prakAra vizvameM apanI-apanI pRthak-pRthak svataHsiddha sadrUpatAko prApta saMpUrNa vastuoMkI saMkhyA anantAnanta hai / inameM bhI jIvoMkI saMkhyA anantAnanta hai, pudgala jIvoMkI saMkhyAse bhI anantAnanta guNe haiM, kAla asaMkhyAta hai aura dharma, adharma tathA AkAza eka-eka hai| isa prakAra ye sabhI anantAnanta vastue~ sAmAnyarUpase jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmake chaha dravya prakAroMmeM samAviSTa hotI haiN| 1. sarvArthasiddhi-TIkA-1-29 / 2. ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH / dravyANi / jIvAzca / kAlazca |-tttvaarthsuutr 5-1, 2, 3, 39 /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinanvana-grantha pratyeka vastumeM apane-apane pRthak-pRthak anantaguNa vidyamAna haiM / inheM dharma yA svabhAva bhI kahate haiN|' vastukA jo eka guNa hai vaha usakA kabhI anya guNa nahIM ho sakatA hai| isa taraha pratyeka vastumeM guNoMkI saMkhyA ananta hI siddha hotI hai / __pratyeka vastu aura pratyeka vastukA pratyeka guNa pariNamanazIla hai isakA yaha abhiprAya nahIM samajhanA cAhiye ki aguruladhuguNake atirikta zuddha dravyake anya gaNoMke zaktyazoMmeM hAni-vRddhi hotI hai| isa prakAra sabhI vastuoMkI nimnaprakAra sthiti nizcita hotI hai "vastukI AkRti (pradezavattArUpa dravyarUpatA), vastuko prakRti (svabhAvavattArUpa guNarUpatA aura vastukI tathA vastuke pratyeka guNakI vikRti (pariNAmavattArUpa pryaayruuptaa)|" isa taraha kahanA cAhiye ki dravyAnuyogameM dravyarUpatAke sAtha-sAtha vastukI ananta dravyapayAyoM tathA vastuke anantaguNoM aura una guNoM se pratyeka guNakI anantaguNaparyAyoMke rUpameM vastukA jainAgamameM vizleSaNa kiyA gayA hai| pratyeka vastuko apanI-apanI ukta prakArakI dravyarUpatA aura guNarUpatA donoM hI zAzvata (sthAyI) hai tathA paryAyarUpatA samaya, Avali, muhUrta, ghar3I, dina, saptAha, pakSa, mAsa aura varSa Adike rUpameM vibhakta hokara azAzvata (asthAyI) hai / isa taraha pratyeka vastuko jainAgamameM sat mAnate hue bhI usa sattAko utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka svIkAra kiyA gayA hai / " arthAt jainAgamameM pratyeka vastumeM dravya paryAyoM aura guNa paryAyoMke rUpameM to utpAda tathA vyaya aura dravyatva aura guNatvake rUpameM dhrauvyakA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai| pariNamana karate hue bhI pratyeka vastuko dravyarUpatA, guNarUpatA aura paryA yarUpatA pratiniyata hai / arthAt pariNamanameM vastu na to apane astitva (sadrUpatA) ko chor3atI hai aura na hI eka vastukI apanI dravyarUpatA, guNarUpatA tathA paryAyarUpatA kabhI anya vastukI dravyarUpatA, guNarUpatA tathA paryAyarUpatA bana sakatI hai| isakA abhiprAya yaha huA ki pariNamana karate hue bhI vastu na to kabhI sarvathA naSTa ho sakatI hai aura na vaha kabhI anya vasturUpa bhI pariNamatI hai| isa prakAra jIva pariNamana karate hue bhI kabhI sarvathA naSTa nahIM ho sakatA hai aura na hI vaha kabhI anya dravyarUpa pariNata ho sakatA hai, vaha hamezAse jIva hI rahA AyA hai, jIva hI hai aura jIva hI rhegaa| yahI vyavasthA pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina sabhI dravyoMmeM samajhanA cAhiye / itanA hI nahIM, 1. paMcAdhyAyI, 1-48 // 2. paMcAdhyAyI, 1-49, 52 / 3. (ka) vastvasti svataH siddhaM yathA tathA tatsvatazca pariNAmi |-pNcaadhyaayii, 1-89 / (kha) vastu yathA pariNAmi tathaiva pariNAmino guNAzcApi |-pNcaadhyaayii, 1-112 / pravacanasAra, jJeyatatvAdhikAra, gAthA 93 / / iha hi kila yaH kazcana paricchidyamAnaH padArthaH sa sarva eva vistArAyatasAmAnyasamudAyAtmanA dravyeNAbhinivRttatvAd dravyamayaH / dravyANi tu punarekAzrayavistArAyatavizeSAtmakairguNarabhi nivRttatvAt guNAtmakAni / paryAyAstu punarAyatavizeSAtmakA uktalakSaNairdravyairapi guNairapyabhinirvRttatvAd dravyAtmakA api guNAtmakA api / -pravacanasAra, jJeyatattvAdhikAra, gAthA 1 kI TIkA, AcArya amRtacandra / 5. sad dravyalakSaNam / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / tattvA0 5-29, 30 / |
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 71 eka jIva kabhI dUsare jIvarUpa pariNata nahIM hotA, eka pudgalANu kabhI dUsarA pudgalANu nahIM banatA aura eka kAlANu kabhI dUsarA kAlANu nahIM ho jaataa| itanA avazya hai ki sabhI vastue~ yathAyogya eka-dUsarI vastuke sAtha saMyukta hokara hI raha rahI haiM / isake atirikta jIvoM aura pudgaloMmeM aisI :svataHsiddha (svAbhAvika) vaibhAvikI zakti nAmakI vizeSatA vidyamAna hai, jisake AdhArapara sabhI jIva anAdikAlase yathAyogya pudgaloMke sAtha saMbaddha (mizrita) yAnI ekakSetrAvagAhIrUpameM ekamekapaneko prApta rahe haiN| unameMse bahutase jIvoMne yadyapi pudgaloMke sAtha vidyamAna apanI anAdikAlIna usa baddhatA (mizraNa) ko samApta kara diyA hai, parantu unase anantaguNe jIva abhI bhI usI baddhAvasthAmeM raha rahe haiN| bahutase pudgala apanemeM vidyamAna uparyukta vaibhAvikI zaktike AdhArapara anAdikAlase jIvoMke sAtha to sambaddha ho hI rahe haiM, sAtha hI bahutase pudgala eka-dUsare pudgaloMke sAtha bhI isI taraha sambaddha hokara raha rahe haiM / jina jIvoMne pudgaloMke sAtha anAdikAlase vidyamAna apanI baddhasthitiko samUla samApta kara diyA hai ve aba kabhI punaH pudgaloMke sAtha baddha nahIM hoNge| parantu pudgala eka bAra jIvake sAtha athavA anya pudgaloMke sAtha vidyamAna apanI baddha sthitiko samUla samApta karake bhI puna: usa yogya bana jAyA karate haiN| yahI kAraNa hai ki ve yathAyogya jIvoM, pudgalANuoM aura pudgalaskandhoMke sAtha hamezA hI baMdhate aura bichur3ate . rahate haiN| jisa prakAra vastu pariNamana karate hue bhI kabhI apane dravyatvako naSTa nahIM hone detI hai aura na kabhI anya dravyarUpa hI pariNata hotI hai usI prakAra pratyeka vastukA pratyeka guNa pariNamana karate hue bhI na to apane guNatvako kabhI sarvathA naSTa hone detA hai aura na vaha kabhI usa vastuke anya guNarUpa athavA anya vastuke guNarUpa hI pariNata ho sakatA hai| isI prakAra pratyeka vastukI athavA pratyeka vastuke pratyeka guNakI pratyeka paryAya yadyapi utpAda aura vyayarUpatAko dhAraNa kiye hue hai| parantu ina sabhI paryAyoMmeM bhI yaha vyavasthA banI huI hai ki eka vastukI koI bhI paryAya kevala usI vastukI paryAya hotI hai va eka guNakI bhI koI paryAya kevala usI guNakI paryAya hotI hai| isa prakAra kahanA cAhiye ki pratyeka vastukI dravyarUpatA, guNarUpatA aura paryAyarUpatA ye tInoM hI upayukta prakArase satata pratiniyatatAko hI dhAraNa kiye hue haiN| pratyeka vastumeM yathAsaMbhava jo bhI dravyapariNamana hote haiM ve sabhI niyamase svapara-pratyaya hI huA karate hai / lekina pratyeka vastumeM jo guNapariNamana hote haiM unameMse kucha to svapratyaya hote haiM aura kucha svaparapratyaya hote 1. (ka) sarvatrApi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvantaH kecanApyastei sarva eva svakIya dravyAntarmagnAnantasvadharmacakracambino'pi parasparamambino'tyantapratyAsattAvapi nityameva svarUpAdApatantaH pararUpeNApariNamanAdavinaSTAnantavyaktitvAsTrakotkIrNA iva tiSThantaH samastaviruddhAviruddhakAryahetUtayA zazvadeva vizvamanugRhNanto niyatamekatvanizcayagatatvenaiva saundaryamApadyante, prakArAntareNa sarvasaMkarAdidoSApatteH / -samayasAra, gAthA 3, TIkA, AcArya amRtacandra / (kha) paMcAstikAya, gAthA, 7 / 2. paMcAdhyAyI, 2-45 / 3. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 196 / 4. (a) jo jamhi guNe davve so aNNamhi Na saMkamadi davve / -samayasAra, gAthA 103 / (A) samayasAra, gAthA 76, 77, 78, 79 /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : sarasvatI varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha haiM / isa prakAra sAmAnyarUpase yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki pariNamana do prakArase hote haiM / unameM se eka prakAra to svapratyayakA hai aura dUsarA prakAra svaparapratyayakA hai / " yaha bAta nizcita hI samajhanA cAhiye ki vastukA koI bhI dravyapariNamana athavA guNapariNamana parapratyaya nahIM hotA hai / 2 pratyeka vastumeM jo guNakA pariNamana usa vastukI apanI pariNamanazaktike AdhArapara parakI apekSAke binA hI kevala svataH hotA hai vaha svapratyaya pariNamana kahalAtA hai aura pratyeka vastumeM jo dravya yA guNakA pariNamana usa vastukI apanI pariNamana zaktike AdhArapara paravastukA sahayoga milanepara hotA hai vaha svaparapratyaya pariNamana kahalAtA hai / pratyeka vastuke agurulaghuguNake zaktyaMzoMmeM anantabhAgahAni, asaMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAtaguNahAni, asaMkhyAtaguNahAni aura anantaguNahAnike rUpameM tathA isake anantara anantabhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi isa prakAra SaTsthAnapatita hAni aura vRddhirUpameM jo pariNamana samaya-samaya ke vibhAgapUrvaka satata huA karatA hai use to svapratyaya pariNamana jAnanA cAhiye / isake alAvA pratyeka vastumeM honevAle zeSa sabhI guNapariNamana aura sabhI dravyapariNamana svaparapratyaya hI huA karate haiM / ye sabhI pariNamana yathAyogya vyavahArakAlake samaya, AvalI, ghar3I, muhUrta, dina, saptAha, pakSa, mAsa aura varSa Adi vibhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiM / yadyapi vedAnta aura cArvAka jaise darzanoM meM parapratyaya pariNamanoMko bhI svIkAra kiyA gayA hai / jaisA pUrva meM hama batalA Aye haiM ki vedAntadarzanameM citko acitkA upAdAna mAna liyA gayA hai aura cArvAka darzanameM acitko citkA upAdAna mAna liyA gayA hai / parantu jainadarzana meM cU~ki para-pratyaya pariNamanakA sarvathA niSedha kara diyA gayA hai aura jo anubhava siddha bhI hai isaliye vastumeM parapratyayapariNamana mAnane vAle vedAnta Adi darzanoMkI ina mAnyatAoMkA vahA~ para ( jainadarzana meM ) khaNDana kiyA gayA hai / aura yahI kAraNa hai ki jaina mAnyatA ke anusAra jIva, pudgala, dharmaM, adharma, AkAza aura kAla dravyoMkI jitanI saMkhyA vizva meM nirdhArita kI gayI hai vaha niyata hai, usameM kabhI ghaTA-bar3hI nahIM ho sakatI hai / pratyeka vastuke agurulaghuguNake zaktyaMzoMke AdhArapara honevAle SaTsthAnapatita hAni-vRddhirUpa svapratyaya guNapariNamanoMkA saMketa Upara hama kara cuke haiM / vastuke svaparapratyaya dravyapariNamanoM aura guNapariNamanoMkA vivaraNa nimna prakAra jAnanA cAhiye / 1. dvividhaH utpAda: svanimittaH parapratyayazca / - sarvArthasiddhi TIkA, 5-2 / noTa - - yahA~ para para pratyayase tAtparyaM svaparapratyayakA AgamAnusAra grahaNa kiyA gayA hai / 2. samayasAra, gAthA 116 se 120 va 121 se 125 taka / 3. svanimittastAvadatantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitayA vRddhA hAnyA ca pravartamAnAnAM svabhAvAdeteSAmutpAdo vyayazca / -- sarvArthasiddhi, 5-7 / 4. svazca parazca, svaparI, svaparau pratyayau yayostau svaparapratyayau / utpAdazca vigamazca utpAdavigamau, svaparapratyayau utpAdavigamau yeSAM te svaparapratyayotpAdavigamAH / ke punaste ? paryAyAH / dravyakSetrakAlabhAvalakSaNI bAhyaH pratyayaH tasmin satyapi svayamatatpariNAmo'rtho na paryAyAntaramAskandati / tatsamarthazca svaH pratyayaH / tAvubhau saMbhUya bhAvAnAmutpAdavigamayorhetu bhavataH, nAnyatarApAye kuzUlasthamASapacyamAnodakasthaghoTaka mASavat / -- tattvArtha rAjavArtika, 5 - 2 /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 73 jIvakA zarIrake choTe-bar3e AkArake anusAra jo choTA-bar3A AkAra yathAsamaya banatA rahatA hai tathA jIvakI nara-nArakAdi paryAyoMke rUpameM paryAya banatI rahatI haiM ye sabhI tathA isI prakArake pratyeka vastumeM anya vastuke yathAyogya saMyoga yA mizraNase hone vAle sabhI dravyapariNAma svaparapratyaya dravyapariNamana kahalAte haiM / isI prakAra AtmAko jJAnazaktikA padArthako jAnanerUpa pariNamana AtmAkI usa jJAnazaktimeM vidyamAna pariNamana karanekI yogyatAke AdhArapara usa-usa padArthakA yoga milanepara hI huA karatA hai| yaha Atma-vastukA svaparapratyaya guNapariNamana hai / isI prakAra sarvatra jAnanA cAhiye / AtmAkI jJAnazaktike padArthako jAnane rUpa pariNamanameM padArtha to sarvatra kAraNa hotA hai| vaha jJAnazakti cAhe matijJAnarUpa ho athavA cAhe zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna yA kevalajJAnarUpa ho / arthAt ina pA~coM jJAnoMmeMse koI bhI jJAna padArthake abhAvameM kadApi padArthajJAnarUpa pariNamana nahIM kara sakatA hai| yahI kAraNa hai ki kevalajJAnakI zakti vizva meM vidyamAna sabhI padArthoMse anantaguNI' hokara bhI sarvajJa usake dvArA kevala unhIM padArthoM ko jAnatA hai jo apanI sadrUpatAko dhAraNa kiye hue haiN| isakA abhiprAya yahI hai ki binA padArthakA sahayoga mile kevalajJAnakA pariNamana padArthako jAnane rUpa nahIM ho sakatA hai| isa prakAra kevalajJAnazaktikA padArthajJAnarUpa pariNamana padArthAdhIna hI siddha hotA hai| matijJAna aura zrutajJAna to padArthake sAtha-sAtha yathAyogya pA~ca paudgalika indriyoM tathA chaThe manakI sahAyatAse hI utpanna huA karate haiM / isa prakAra yaha bAta siddha ho jAtI hai ki AtmAkI jJAnazaktike padArthako jAnanerUpa pariNamanameM svagata yogyatAke sAtha-sAtha padArthoM tathA AvazyakatAnusAra indriyoM aura manakI kAraNatA bhI rahA karatI hai| itanA hI nahIM, matijJAnameM prakAza bhI yathAyogya kAraNa huA karatA hai aura zrutajJAnameM zabda bhI kAraNa huA karate haiN| yahA~ para vicAraNIya bAta yaha hai ki padArthajJAnarUpa pariNamanameM AtmAkI jJAnazaktimeM rahanevAlI kAraNatA bhinna prakArakI hai aura padArthoMmeM rahanevAlI kAraNatA bhinna prakArakI hai tathA indriyoMmeM, manameM aura prakAzameM rahanevAlI kAraNatA bhinna-bhinna prakArakI hai| isI taraha zratajJAnameM zabdakI kAraNatA bhI bhinna prakArakI hai| arthAta AtmAkI jJAnazaktikI jo kAraNatA hai vaha upAdAnarUpa hai kyoMki vaha jJAnazakti hI padArthajJAnarUpa pariNata hotI hai / padArthoM meM, manameM, indriyoMmeM, prakAzameM aura zabdameM jo kAraNatA hai vaha nimittarUpa hai kyoMki ye saba svayaM padArthajJAnarUpa pariNamana na karate hue AtmAkI jJAnazaktike padArthajJAnarUpa pariNamanameM sahAyaka hote haiN| inameM bhI AtmAkI jJAnajJaktike padArthajJAnarUpa pariNamanameM padArtha avalambanarUpase nimitta hotA hai arthAt padArtha jaba AtmapradezoMpara darpaNakI taraha pratibimbita hotA hai tabhI AtmAkI jJAnazaktikA padArthajJAnarUpa pariNamana hotA hai, anyathA nhiiN| indriyA~ aura mana karaNarUpase nimitta hote haiN| prakAza vidyamAnatA rUpase hI nimitta hotA hai / zrutajJAnameM zabda zravaNapUrvaka nimitta hote haiM / pUrvameM hama isa bAtakA kathana kara Aye haiM ki kArya ke prati kAryase abhinna vastumeM vidyamAna upAdAna vAzrita dharma honeke kAraNa "svAzrito nizcayaH" isa AgamavAkyake anasAra nizcayarUpa hai aura usI kAryake prati kAryase bhinna vastu meM vidyamAna nimittakAraNatA "parAzrito vyavahAraH" isa AgamavAkyake anusAra vyavahArarUpa hai| pUrva meM hama yaha bhI kaha Aye haiM ki jisameM nizcayarUpatA rahA karatI hai vaha sarvathA vAstavika, bhUtArtha, sadbhUta yA satyArtha huA karatA hai aura jisameM vyavahArarUpatA rahA karatI hai vaha kathaMcit vAstavika Adi 1. trilokasAra, dvirUpavargadhArA prakaraNa, gAthA 69, 70, 71, 72 /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : sarasvatI-varavaputra paM0baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha hotA hai aura kathaMcit avAstavika Adi bhI hotA hai| isa prakAra upAdAna kAraNa cU~ki nizcayarUpa kAraNa hai, isaliye use sarvathA vAstavika honA hI cAhiye aura yaha sarvathA vAstavikatA upAdAnakAraNameM isa taraha siddha hotI hai ki kArya jaba taka rahatA hai taba taka kArya meM upAdAnakI apekSA rahA karatI hai, isaliye vaha sarvathA vAstavika Adi hai / lekina nimittakI apekSA tabhI taka rahatI hai jaba taka kArya utpanna nahIM ho jAtA / kAryake utpanna ho jAne para nimittakI apekSA samApta ho jAtI hai / ataH jaba taka kAryameM usakI apekSA hai taba taka nimittako usa apekSAke rUpameM vAstavika hI kahA jAyagA aura kAryake utpanna hone para cU~ki usakI apekSA samApta ho jAtI hai, ataH taba use isa dRSTise avAstavika hI kahA jaaygaa| dUsarI bAta yaha hai ki nimitta to kAryotpattimeM sahAyaka hI hotA hai, ataH isa dRSTise to yaha vAstavika hI hogA aura cUMki vaha kAryarUpa pariNata nahIM hotA, ataH isa dRSTise vaha avAstavika hI hogA, yaha hama pUrva meM spaSTa kara isa taraha upAdAnameM to sarvathA vAstavikatA aura nimittameM kathaMcit vAstavikatA tathA kathaMcit avAstavikatA rahaneke kAraNa upAdAna to kArya meM nizcayakAraNa hotA hai aura nimitta vyavahArakAraNa hotA hai / isI prakAra jo vastu svadravya-kSetra-kAla-bhAvase sat hai vaha paradravya-kSetra-kAla-bhAvase asat hai arthAt pratyeka vastumeM svadravya-kSetra-kAla-bhAvase sattArUpa dharma vidyamAna hai tathA paradravya-kSetra-kAla-bhAvase asattArUpa dharma vidyamAna hai / jaise AtmA cit hai / yahA~para jisa prakAra AtmAmeM cidrUpa dharmakI sattA siddha hotI hai usI prakAra usake acidrapa dharmakI asattA bhI siddha hotI hai| ataH kahanA cAhiye ki AtmAmeM cidra patAkA sadbhAva aura acidrUpatAkA abhAva ina donoM dharmoMmeMse cidrapatAkA sadbhAva AtmAkA svarUpaparaka dharma hone, ata eva svAzrita dharma honeke kAraNa nizcayadharma hai va acidrUpatAkA abhAva svarUpaparaka dharma na hone, etAvatA parAzrita dharma hone ke kAraNa vyavahAradharma hai| ye donoM hI bhAvAtmaka aura abhAvAtmaka dharma AtmAmeM apanI-apanI sattA jamAkara baiThe haiM / yahI kAraNa hai ki jainAgamameM yaha siddhAnta svIkAra kiyA gayA hai ki pratyeka vastumeM pratyeka prakArakI sattA apanI pratipakSabhUta asattAke sAtha hI rahatI hai| yadi aisA nahIM mAnA jAyagA arthAt AtmAmeM cidrU patAke sadbhAvake sAtha acidra patAkA abhAva nahIM mAnA jAyagA to phira cidrUpa AtmAkA acidra pa pudgalAdi dravyoMke sAtha vAstavika bheda siddha nahIM ho skegaa| isaliye jisa prakAra AtmAmeM cidrUpatAkA sadbhAva vAstavika hai usI prakAra usameM acidrU patAkA abhAva bhI vAstavika hI hai / itanI bAta avazya hai ki cidrUpatAkA sadbhAva apanI svAzrayatAke kAraNa jahA~ sarvathA vAstavika hai vahA~ acidrUpatAkA abhAva parAzrayatAke kAraNa kathaMcit vAstavika hai aura kathaMcit avAstavika bhI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra AtmAmeM cidrU patAkA sadbhAva eka aura akhaNDa dharma hai usa prakAra acid patAkA abhAva eka aura akhaNDa dharma nahIM hai, kyoMki pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina sabhI acidrUpa vastuoMkI acidrU patA bhinnabhinna hai| isaliye inameMse pratyekakI acidra patAkA abhAva bhI AtmAmeM bhinna-bhinna hI hogaa| AtmAmeM nAnA acidra patAoMke abhAva (svAnyanyAvattiyA~) bhI nAnA siddha haiM aura taba acidra patA bhI sakhaNDa va nAnArUpa siddha ho jAtI hai / nAnArUpatA aura khaNDarUpatAko vyavahAradharma va ekarUpatA aura akhaNDarUpatAko nizcayadharma ina donoM zabdoMko vyutpattike AdhAra para hama pUrvameM pratipAdita kara hI cuke haiN| bhAvarUpatAko nizcayazabdakA pratipAdya aura abhAvarUpatAko vyavahArazabdakA pratipAdya mAnane meM eka kAraNa yaha bhI hai ki pratyeka vastukA bhAvarUpa dharma apane vaiziSTayake kAraNa usa vastuko svataMtratAkA nirNAyaka 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 1, 15 /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/ dharma aura siddhAnta : 75 hotA hai, abhAvarUpa dharma nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki abhAvarUpa dharma to nAnA vastuoMmeM bhI samAnatA liye huye pAye jAte haiN| jaise jIvameM pudgaladravyakI-acidra patAkA jaisA abhAva hai vaisA hI pudgaladravyakI acid patAkA abhAva AkAzAdi vastuoMmeM bhI hai anyathA AkAzAdi vastuoMmeM pudgaladravyase bheda karanA asaMbhava ho jaaygaa| athavA yoM kaheM ki pudgalAdi acidrapa vastuoMkI acidrUpatAkA jaise abhAva eka jIvameM hai vaisA hI abhAva anya jIvoMmeM bhI hai to isa taraha nAnA jIvoMmeM paraspara pArthakya siddha karanA asaMbhava ho jaaygaa| isaliye mAnanA par3atA hai ki pratyeka vastUkA bhAvarUpa dharma hI usa vastukI svataMtratAkA nirNAyaka hotA hai abhAvarUpa dharma nahIM / isa taraha bhAvarUpa dharmako nizcayadharma tathA abhAvarUpa dharmako vyavahAradharma kahanA ucita hI hai| anantAnanta jIvoM, anantAnanta padagaloM, asaMkhyAta kAladravyoM tathA eka dharma, eka adharma aura eka AkAza ina sabakA apanA-apanA pRthak-pRthak bhAvarUpa dharma hI ina saba vastuoMke pRthaka-pRthak astitvako surakSita rakhe hue hai| anyathA jIvoMkI anantatA, pudgaloMko anantatA aura kAladravyoMkI asaMkhyAtatA bhaMga ho jaaygii| itanA hI nahIM, sampUrNa vastuoMmeM ekatvakA prasthApana hokara saMpUrNa jagata advaitatAke sA~ce meM Dhala jaaygaa| eka bAta aura hai| abhAvako jainadarzanameM bhAvAntara svabhAva mAnA gayA hai, bhAvako abhAvAntara svabhAva nhiiN| isakA bhI kAraNa yaha hai ki sattAtmaka (bhAvAtmaka) dharmake AdhAra para hI vastukI svataMtratAkA bhAna ho sakatA hai, asattAtmaka (abhAvAtmaka) dharma vastukI svataMtratAkA bhAna karane meM kadApi sahAyaka nahIM ho sakatA hai| ye saba kAraNa haiM jinake AdhAra para hameM pratyeka vastuke bhAvAtmaka dharmako nizcayadharma aura abhAvAtmaka dharmako vyavahAradharma hI svIkAra karanA par3atA hai| yaha saba nizcaya aura vyavahArakI vyavasthA vastuke nityatvaanityatva, tattva-atattva, abheda-bheda, ekatva-anekatva Adi vastudharmoM ke viSayameM bhI samajha lenA caahiye| isa viSayako paMcAdhyAyI granthameM adhyAya prathamake zloka 15 se zloka 22 taka vistArase spaSTa kiyA hai / Uparake kathanase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki jisa prakAra vastuke nizcayadharmako nizcayarUpase arthAt sarvathArUpase vAstavika mAnA jAtA hai usI prakAra vastuke vyavahAradharmako vyavahArarUpase arthAt kathaMcit rUpase vAstavika mAnanA hI ucita hai| gadheke sIMgakI taraha sarvathA avAstavika, kalpita yA mithyA mAnanA ucita nahIM hai| ina saba nizcaya-vyavahAradharmoke alAvA bhI yadi nizcaya-vyavahAradharmoMke viSayameM vicAra kiyA jAya to kahA jA sakatA hai ki jahA~ dravyAnuyogako dRSTimeM upayukta prakArase vidhirUpa dharma nizcaya aura niSedharUpa dharma vyavahAradharma mAnA jAtA hai vahA~ karaNAnuyogakI dRSTimeM niSedharUpa dharma nizcayadharma aura vidhirUpa dharma vyavahAradharma kahA jAne yogya hai / jaise mukti saMsArakA abhAvarUpa dharma hai lekina parAzritatAkA abhAvarUpa dharma hokara bhI AtmAkI svataMtratArUpa svAzrayatAkA bodhaka honese nizcayadharma hai tathA saMsAra AtmAkI parataMtratArUpa parAzritatAkA bodhaka honeke kAraNa bhAvarUpa dharma hokara bhI vyavahAra hai| isI prakAra uddezyarUpatAvidheyarUpatA, kAryarUpatA-kAraNarUpatA, sAdhyarUpatA-sAdhanarUpatA Adi paraspara-virodhI dharmayugaloMmeM bhI nizcaya aura vyavahArakI vyavasthA baiThA lenA cAhiye / labdhi aura upayoga, svabhAva aura vibhAva, dravya aura paryAya, guNa aura paryAya, anvaya aura vyatireka, antaraMga aura bAhya Adike vikalpoM meM bhI pUrva-pUrvakA dharma nizcayarUpa aura uttara-uttarakA dharma vyavahArarUpa hI hotA hai| kisa dharmako vastukA nizcayadharma mAnA jAya aura kisa dharmako vastukA vyavahAradharma mAnA jAya, isakA nirNaya hameM sarvatra nizcaya aura vyavahAra zabdoMke vyutpattyarthoke AdhArapara prakaraNAnusAra hI kara lenA cAhiye / lekina sarvatra isa bAtakA dhyAna rakhanA hI cAhiye ki ve to nizcayadharma haiM jo apane-apane DhaMgase sarvathA vAstavika haiM aura ve vyavahAradharma haiM jo apane-apane DhaMgase kathaMcit vAstavika aura kathaMcit avAstavika hai / isa taraha jo bhI sarvathA avAstavika dharma ho use vyavahAra
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha dharma kahanA asaMgata, mithyA yA kalpanArUpa hI hai| isIliye jo vyakti sarvathA avAstavika dharmoko hI vyavahAra dharmake rUpameM samajha baiThe haiM ve mahAn bhramake zikAra ho rahe haiN| isI taraha jina logoMne vyavahAradharmako bhI sarvathA vAstavika dharma mAna rakkhA hai ve bhI mahAn bhramake zikAra ho rahe hai| ___lokameM bhI vyavahAradharmako kathaMcit vAstavika mAnanA atyanta Avazyaka hai / jaise--"yaha zarIra merA hai" "yaha makAna merA hai", "yaha dravya merA hai" "ye mere svajana hai" "maiM amaka samAjakA vyakti 'ye mere svajana hai", "maiM amuka samAjakA vyakti hU~" aura "amuka grAma yA dezakA rahanevAlA hU~" ityAdi vyavahAra yadi sarvathA avAstavika hI haiM to lokakI aura adhyAtmakI saMpUrNa vyavasthA ho chinna-bhinna ho jAyagI, kyoMki phira to sarvatra arAjakatA phaila jAyagI va adhArmikatAkA hI bolabAlA ho jaaygaa| vivekI puruSoMkI to kalpanA karake rUha kA~pane laga sakatI hai| yahA~ para yaha bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki eka sthAnapara vastukA jo vyavahAradharma hai vaha dUsare sthAna para nizcayadharma ho sakatA hai| parantu aise bhI nizcayadharma hote haiM jo sarvathA nizcaya hokara hI rahate haiM jaisepudgalANuoMke mizraNase banI huI miTTIrUpa skaMdhaparyAya vyavahAradharma hai parantu vahI miTTI ghaTotpattimeM nizcayarUpatAko prApta ho jAtI hai| yahI kAraNa ki miTTIrUpa skaMdhaparyAyako dravyake rUpa meM yadi kahA jAya to vaha azuddha dravya hI kahA jaaygaa| isa taraha kevala aNurUpa pudgala dravya hI aisA hai jise ekAntaH (sarvathA) vAstavika yA zuddha dravya kahA jA sakatA hai / yaha vyavasthA sarvatra lAgU kara lenA cAhiye / / ____ isa taraha hama punaH kaha denA cAhate haiM ki parasApekSa sarvathA vAstavikatAkA honA nizcayakI kasauTI hai, kathaMcit vAstavikatA aura kathaMcit avAstavikatAkA honA vyavahArakI kasauTI hai tathA paranirapekSa sarvathA vAstavikatAkA honA mithyArUpatA kI kasauTI hai| upasaMhAra adhyAtmake prakaraNameM jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa mokSamArgakA vivecana kiyA gayA hai aura usase jo nizcayasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakacAritrako nizcayamokSamArga tathA vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakacAritrako vyavahAramokSamArga kahA gayA hai| inake viSayameM isataraha nizcaya-vyavahArakA vibhAjana karanA cAhiye ki kisameM, kisa tarahase svAzrayatA yA abhedarUpatA pAyI jAtI hai aura kisameM, kisa tarahase parAzrayatA yA bhedarUpatA pAyI jAtI hai / isaprakAra yaha nirNIta hotA hai ki aupazamika samyagdarzana aura kSAyika samyagdarzana tathA aupazamika samyakcAritra aura kSAyika samyakcaritra ye sabhI nizcayadharmakI koTimeM Ate haiM / yaha bAta dUsarI haiM ki aupazamika samyagdarzana aura aupazamika samyakcAritra azAzvata (antarmuhUrtasthAyI) haiM, jabaki kSAyikasamyagdarzana aura kSAyika samyakcAritra zAzvata (sthAyI) haiN| ina sabako nizcayadharma isaliye kahA jAtA hai ki ye sabhI usa-usa karmake upazama yA kSayase utpanna honeke kAraNa sarvathA AtmAzrita dharma siddha hote haiM / kSAyopazamikasamyagdarzana aura kSAyopazamikasamyakcAritra ye donoM vyavahAradharmakI koTimeM Ate haiN| inako vyavahAradharma kahanekA kAraNa yaha hai ki ye donoM usa-usa karmake kSayopazamase paidA hote haiM arthAt inako utpattimeM usa-usa karmakI sarvaghAtI prakRtiyoMke vartamAnameM udaya AnevAle niSekoMkA udayAbhAvI kSaya, AgAmI kAlameM udaya AnevAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtI prakRtikA udaya, isataraha karmakA udayAMza, upazamAMza aura kSayAMza tInoM hI kAraNa hote haiN| aisI sthitimeM inameM jahA~ karmake upazama aura kSayakI apekSA AtmAzritatA pAyI jAtI hai vahA~ karmake udayakI apekSA parAzritatA bhI pAyI jAtI hai| isa taraha inameM jahA~ Jain Education international
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 77 saMsArakI kAraNatAkA abhAva pAyA jAtA hai vahIM saMsArakI kAraNatAkA sadbhAva bhI pAyA jAtA hai / athavA yoM kahiye ki jahA~ inameM mokSakI kAraNatAkA sadbhAva pAyA jAtA hai vahIM mokSakI kAraNatAkA abhAva bhI pAyA jAtA hai|" vyavahAra yA kSAyopazamika samyagdarzanakI sthiti jIvake cauthe guNasthAnase saptamaguNasthAna taka hI saMbhava hai, aupazamikarUpa nizcayasamyagdarzanakI sthiti cauthese sAtaveM taka tathA upazamazreNI ke sAtaveM, AThaveM, nauveM aura dazave guNasthAnoMmeM evaM upazAMtamoha nAmaka 11 veM guNasthAna meM saMbhava hai tathA kSAyikarUpa nizcayasamyagdarzanakI sthiti pIse sAtaveM taka tathA upazamazreNI ke sAtaveM, AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnoMmeM evaM 11 upazAntanAmaka guNasthAna meM bhI saMbhava hai| isake atirikta kSapaka zreNIke sAtaveM, AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnoMmeM tathA kSINamohanAmaka 12kha~ guNasthAna meM evaM usake Age sarvatra niyamase kSAyika samyagdarzana vidyamAna rahatA hai| cIce guNasthAnase pUrva prathama guNasthAna meM mithyAtvake rUpameM dvitIya guNasthAna meM sAsAdana arthAt anantAnubandhI kaSAyake udayase utpanna audayikabhAvake rUpameM tathA tRtIya guNasthAna meM samyagamithyAtva (mizrabhAva ) ke rUpa meM samyagdarzanakA sarvathA abhAva rahA karatA hai arthAt ina guNasthAnoMmeM nizcaya aura vyavahAra donoM hI prakArake samyagdarzana nahIM rahA karate haiN| vyavahAra yA kSAyopazamika cAritra yA yoM kahiye ki sarAgacAritra niyamase pA~cave se lekara dazave guNa-sthAna taka rahA karatA hai, 11ve guNasthAnameM niyamase aupazamikarUpa nizcayacAritra, vItarAgacAritra yA yathAsyAtacAritra rahA karatA hai aura 12ve guNasthAnase lekara Age 14ve guNasthAnake antataka kSAyikarUpa nizcayacAritra, vItarAgacAritra yA yathAkhyAtacAritra rahA karatA hai / Age mokSameM cU~ki AtmasvarUpa meM kAraNarUpatA samApta hokara kAryarUpatAkA prAdurbhAva ho jAtA hai / ataH vahA~para cAritrakI sthitiko Agama meM asvIkRta kara diyA gayA hai| yahA~ para itanI vizeSatA aura samajha lenA cAhiye ki yadyapi nizcayasampa cAriNa, kSAyikatva aura yathAkhyAtasvakI dRSTise 12ve guNasthAnake prArambhameM jIvako upalabdha ho jAtA hai| parantu yaha saba usakA bhAvAtmakarUpa hai, dravyAtmaka dRSTise abhI usakI ( nizvayasamyak cAritrakI) pUrNatA zeSa raha jAtI hai, kyoMki abhI bhI usake karmoMke sAtha baddhatA banI huI hai / sAtha hI nizcayasamyagjJAnakA pUrNatA aura pUrNa AtmAzritAke rUpameM abhI bhI abhAva banA rahatA hai| isake alAvA nokarmanimittaka yoga bhI AtmA meM huA karatA hai| terahave guNasthAnako AdimeM yadyapi samasta jJAnAvaraNa, samasta darzanAvaraNa aura samasta antarAya karmakA sarvathA kSaya ho jAnese nizcayasamyagjJAnakI pUrNatA ho jAtI hai phira bhI dravyAtmaka rUpa se nizcayasamyak cAritra abhI bhI apUrNa banA rahatA hai / yadyapi yogakA nirodha ho jAnepara nokarmanimittaka yoga samApta ho jAtA hai phira bhI aghAtIkarma abhI bhI kAryarata rahA karate haiM / ina aghAtI kamoMkA prabhAva 14ve guNasthAnake anta samayameM ho samApta hotA hai| ataH usI samaya AtmA bhI dravyAtmakarUpa meM pUrNa svAvalambI banatA hai, yahI nizcayasamyakcAritrakI pUrNatA hai aura isake honepara AtmA bhI tatkAla pUrNa svatantryamaya muktiko prApta ho jAtA hai / 3 1. Agama meM sarAgasamyaktvako jo vyavahArasamyaktva aura vItarAgasamyaktvako nizcayasamyaktva kahA gayA hai usake sAtha prakRtakA virodha nahIM samajhanA cAhiye, kyoMki yahA~para samyagdarzanake samyaktva sambandha meM mAtra darzanamohanIya karma ke udaya anudayako apekSAse vicAra kiyA gayA hai| 2. tattvArtha sUtra adhyAya 10 ke sUtra 3 va 4 kI zlokavArtikaTIkA | , 2. tatvArthasUtra, a0 1 ke sUtra 1 kI zlokavArtikaTIkAme vArtikazloka 87 se 97 taka va inakA bhASya /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya Upara pAMcave guNasthAnase dazave guNasthAna taka vyavahArasamyakcAritrakA aura 11ve se lekara caudahaveM gaNasthAna taka nizcayasamyakacAritrakA sadabhAva batalA Aye haiN| isase yaha bhI siddha ho ki prathamase lekara caturtha guNasthAna taka vyavahArasamyakcAritrakA abhAva hI pAyA jAtA hai| isI prakAra yadi svAzrayatA aura pUrNatAko hI nizcayasamyagjJAnakI kasauTI mAnA jAya, jo ki tattvataH sahI hai, to kSAyikarUpa kevalajJAna hI nizcayasamyagjJAnakI koTimeM AtA hai / ataH parAzrayatA aura apUrNatAke AdhArapara mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAroM hI jJAna kSAyopazamika honeke kAraNa vyavahArasamyagjJAnakI koTimeM hI A jAte haiN| aisI sthitimeM vyavahArasamyagjJAnakI sthiti caturtha guNasthAnase lekara 12veM guNasthAna taka siddha hotI hai va terahave guNasthAna va usake Age hI nizcayasamyagjJAnakA sadbhAva siddha hotA hai / ' caturtha guNasthAnase pUrvakA jJAna mithyAjJAna hI siddha hotA hai / isa vivecanakA sAra yaha hai ki prathamase tRtIya guNasthAna taka mokSamArgatAkA sarvathA abhAva hai, kAraNa ki vahA~ taka samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrakA abhAva hI rahA karatA hai / ataH vahA~ para saMsArakI hI kAraNatA rahA karatI hai| vyavahArasamyagjJAnarUpa mokSamArga caturtha guNasthAnase prArambha ho jAtA hai aura 12veMguNasthAna taka rahatA hai va terahaveM guNasthAnameM nizcayasamyagjJAna ho jAtA hai aura vaha Age bhI rahatA hai| vyavahArasamyagdarzana bhI caturtha guNasthAnameM utpanna hokara sAtave guNasthAna taka rahatA hai| isake Age nizcayasamyagdarzana hI rahA karatA hai / parantu kisI jIvake nizcayasamyagdarzanakI prApti caturtha guNasthAnameM bhI ho jAtI hai, kisIko pA~cave meM, kisIko chaThemeM aura kisIko sAtaveM meM bhI hotI hai| isa taraha nizcayasamyagdarzanakA sadbhAva cauthese sAtaveM takake guNasthAna taka bhI sambhava ho jAtA hai / vyavahArasamyakcAritrakI prApti pA~caveM guNasthAnameM hotI hai| isakA sadbhAva 10 guNasthAna taka rahatA hai / 11veM guNasthAnameM va Age nizcayasamyak cAritra hI rahatA hai tathA isakI pUrNatA caturdaza guNasthAna ke anta samayameM hotI hai / pA~caveMguNasthAnase pUrva vyavahArasamyakcAritra bhI nahIM rahatA hai| viSayakA upasaMhAra karate hue hamane Upara yadyapi nizcaya aura vyavahArarUpa vibhAjana mokSamArgako dRSTimeM rakhakara athavA yoM kahiye ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrako dRSTimeM rakhakara kiyA hai| parantu lekhameM zAstrIya dRSTise cara gAnuyoga, karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga ina sabhI anuyogoMke AdhArase bhI vistArase kiyA hai| sAtha hI laukika dRSTise bhI saMkSipta rUpameM kiyA hai| isaliye isake sambandhameM vistAra na karake aba isa bAtapara vicAra karate haiM ki jaba AgamameM 'nizcayanaya' aura 'vyavahAranaya' zabdoM kA bhI sarvatra bahulatAse prayoga milatA hai to inakA artha aura prayojana kyA hai ? nizcayanaya aura vyavahAranayakA artha aura prayojana nayoMko jainAgamameM pramANakA aMza svIkAra kiyA hai| jainAgamameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki vastutattvako samajhaneke liye jo sAdhakatama (karaNarUpa) sAdhana ho use pramANa samajhanA caahiye| isake sAtha 1. tattvArthasUtra, adhyAya 1, sutra 1 ko zlokavArtikaTokAke vArtika-zloka 93, 94, 95 / 2. nApramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANakadezastu sarvathApyavirodhataH / / -tattvA0, zlo0 1-6, vA0 29 / 3. prakarSeNa saMzayAdivyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tatpramANama / / -prameyaratnamAlA 1-1 ko ttiikaa|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 79 hI vahA~ para yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki vastutattvako samajhanekA sAdhakatama (karaNarUpa) sAdhana jJAna hI ho sakatA hai, ataH jJAnako hI pramANa jAnanA caahiye| isa taraha cU~ki vastutattvako samajhanekA sAdhanabhUta jJAna hI pUrvokta prakArase pramANa hotA hai aura pramANakA aMza hI naya hotA hai / ataH isake anusAra yaha nirNIta hotA hai ki jo vastutattvake aMzako samajhanekA sAdhanabhUta jJAna ho use naya kahanA cAhiye / pramANarUpa jJAna jainAgamameM pAMca batalAye gaye haiM-matijJAna, pratajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / inameMse matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye cAroM hI jJAna akhaNDavastukA jJAna karAte haiM aura inameMse bhI kevalajJAna to vastukA sarvAtmanA jJAna karAtA hai tathA matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ekadezAtmanA vastukA jJAna karAte haiN| zrutajJAnakI vastukA jJAna karAnekI prakriyA ina cAroM jJAnoMse bhinna prakArakI hai| arthAt zrutajJAna vastukA yadyapi sarvAtmanA jJAna karAtA hai, parantu kevalajJAnase vastukA jJAna sarvAtmanA hotA hai vaha yugapat pratyakSarUpameM hotA hai aura zrutajJAnase jo vastukA sarvAtmanA jJAna hotA hai vaha kramazaH eka-eka aMzake grahaNapUrvaka parokSa rUpameM hotA hai| isa taraha kahanA cAhiye ki zrutajJAna dvArA vastuke eka-eka aMzakA kramazaH pRthak-pRthak hI grahaNa hotA hai isaliye zrutajJAnameM nayoMkI vyavasthAko anAyAsa sthAna prApta ho jAtA hai aura yahI kAraNa hai ki AgamameM zrutajJAnameM hI nayoMkI vyavasthAkA pratipAdana kiyA gayA hai tathA matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnameM nayavyavasthAkA niSedha kiyA gayA hai| upayukta kathanakA abhiprAya yaha hai ki vastuke eka-eka aMzakA pRthaka-pRthaka rUpameM kramazaH bodha honekA nAma naya hai| aisA bodha zrutajJAnako chor3akara matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnameM sambhava nahIM hai| zrutajJAnameM kaise saMbhava hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki zrutajJAnakI utpatti vacanake AdhArapara hI huA karatI hai aura cU~ki vacana sAMza hotA hai ataH sAMza vacanake AdhArapara utpanna honevAlA jo zrutajJAnarUpI bodha hai usameM bhI sAMzatAkI siddhi ho jAtI hai| isaprakAra zrutajJAnameM naya vyavasthAkI siddhi ho jAtI hai| vacanameM sAMzatAkI siddhi anubhavasiddha hai, kAraNa ki vAkyoMke samUharUpa mahAvAkyameM samAviSTa jitane vAkya hoM unakA uccAraNa yA lekhana kramase hI hotA hai| isI taraha pratyeka vAkyameM jitane pada hoM unakA 1. svApUrvArthavyavasAyAtmaka jJAnaM pramANam |--priikssaamukh, / 1-1 / hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat / vahI, 112 / 2. svArthekadezanirNItilakSaNo hi nayaH smRtaH 1-98 |-tttvaarthshlokvaartik, 1-6 vA0 4 / 3. matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam / tatpramANe / Adya parokSam, pratyakSamanyat / -tattvArthasUtra, 119, 20, 11, 12 4. materavadhito vApi manaHparyayato'pi vA / jJAtasyArthasya nAMze'sti nayAnAM vartanaM nanu // niHzeSadezakAlArthAgocaratvadRvinizcayAt / tasyeti bhASitaM kaizcidyuktameva tatheSTataH / / trikAlagocarAzeSapadArthAMzeSu vRttitaH / kevalajJAnamUlatvamapi teSAM na yujyate // parokSAkAratAvRtteH spaSTatvAtkevalasya tu / zrutamUlA nayA siddhA vakSamANAH pramANavat / / --tattvArthazlokavArtika 1-6, vA0 24, 25, 26, 27! 5. nIyate gamyate yena zrutArthAMzo nayo hi saH / tattvA0 zlo0 1-33, vA0 6 /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha bhI uccAraNa yA lekhana kramase hotA hai aura pratyeka padameM jitane akSara hoM unakA bhI uccAraNa yA lekhana kramazaH hotA hai| yahI kAraNa hai ki nirarthaka akSaroMke samUhakA nAma zabda kahalAtA hai, aura zabda yadi vibhaktyanta ho jAve to vaha pada kahalAne lagatA hai| pada do prakArake hote haiM eka saMjJApada aura dUsarA kriyApada / ina donoMke yogase vAkya banatA hai| do Adi vAkyoMke yogase mahAvAkya banatA hai| isI prakAra do Adi mahAvAkyoMke yogase bhI mahAvAkyako niSpatti hotI hai| sabase bar3A mahAvAkya grantha hotA hai / granthake antargata adhyAya Adike rUpameM bhI mahAvAkya hote haiM / eka-eka adhyAya bhI kaI-kaI mahAvAkyoMkA samudAya hotA hai| eka-eka mahAvAkyameM do Adi aneka vAkya hote haiM aura eka-eka vAkyameM do Adi aneka pada hote haiN| isa prakAra vacanarUpa zrutakA rUpa padase lekara bar3e-se-bar3e mahAvAkya taka ho jAtA hai / jainAgamakA sabase bar3A mahAvAkya dvAdazAMga rUpa hai / isake 12 antarbheda haiM / 12veM antarbheda dRSTivAdake mukhya pA~ca bheda haiM aura phira inake bhI aneka upabheda haiM / ye saba bheda vacanarUpa zrutake haiM tathA inake zravaNa yA pAThase jo vastutattvakA bodha zrotA yA pAThakako huA karatA hai vaha jJAnarUpa zruta kahalAtA hai / jJAnarUpa zruta arthAt vacanake AdhArapara jo bodha zrotA yA pAThakako huA karatA hai use AgamameM svArthazruta bhI kahA gayA hai aura vahIMpara usa vacanarUpa zruta yA vacanako parArthazruta bhI kahA gayA hai| matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye cAroM hI jJAna cUMki jJAnarUpa hI huA karate haiM, ataH apanI jJAnarUpatAke kAraNa ye cAroM jJAna svArtha pramANarUpa hI huA karate haiN| isa taraha kahanA cAhiye ki pramANa do tarahakA hotA hai-eka svArtharUpa aura dUsarA parArtharUpa / jo pramANa jJAnarUpa ho use svArtha pramANa aura jo pramANa-vacanarUpa ho use parArtha-pramANa jAnanA caahiye| isa prakAra mati, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye cAroM pramANa to apanI jJAnarUpatAke kAraNa svArthapramANarUpa hI hote haiM aura zrutapramANa apanI jJAnarUpatAke kAraNa to svArthapramANarUpa hotA hai tathA apanI vacanarUpatAke kAraNa vaha parArthapramANarUpa bhI hotA hai / jo vacana vaktA yA lekhakake abhiprAyarUpa vastutattvakA pUrNarUpase pratipAdana karatA hai vaha to pramANarUpa hotA hai aura jo vacana vaktA yA lekhakake abhiprAyarUpa vastUtattvake eka deza (aMza)kA pratipAdana karatA 1. suptiGantaM padam-pANinIya aSTAdhyAyI 1-4-14 / 2. padAnAM parasparasApekSANAM nirapekSaH samudAyo vakyam / aSTazatI, akalaMkadeva, AptamI0 kA0 103 / 3. vAkyoccayo mahAvAkyam |-saahitydrpnn 2-1 / yahA~para 'vAkyoccayaH' padakA vizeSaNa isakI TIkAmeM "yogyatAkAMkSAsattiyuktaH" diyA gayA hai / isa taraha mahAvAkyakA lakSaNa nimna prakAra ho jAtA hai "parasparasApekSANAM vAkyAnAM nirapekSaH samudAyo mhaavaakym"| isa lakSaNake AdhArapara hI gommaTasAra jIvakANDameM zrutamArgaNAprakaraNameM ginAye gaye zrutake bIsa bhedoMmeMse Adike akSara, pada aura saMghAta (vAkya) se Age jitane bheda ginAye gaye haiM ve saba yahA~ vAkyake bheda samajhanA caahiye| 4. mahAvAkyoM ke yogase jo mahAvAkya banatA hai usakA lakSaNa nimna prakAra jAnanA cAhiye-parasparasApekSa mahAvAkyoMke nirapekSa samudAyakA nAma bhI mahAvAkya hai |-(lekhk)| 5. pramANa dvividha svArtha parAyaH ca / tatra svArtha pramANaM zrutavayaMm / zrutaM punaH svArtha bhavati parArthaM ca / jJAnAtmakaM svArtha vacanAtmakaM parArtham / tadvikalpA nayAH-sarvArthasiddhi 1-6 /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 81 hai vaha nayarUpa hotA hai|' isa taraha pada, yadi vAkyase sambaddha ho to vaha nayarUpa hogA aura pada tabhI nayarUpa hogA, jabaki vaha vAkyase sambaddha hogaa| svatantra pada pramANarUpa to hogA hI nahIM, lekina arthAzake bhI pratipAdanameM asamartha rahaneke kAraNa vaha nayarUpa bhI nahIM hogaa| vAkya yadi apanI svatantra hAlatameM vaktA yA lekhakake pUrNa abhiprAyakA pratipAdana karatA hai to vaha pramANarUpa hogA aura yadi kisI mahAvAkyakA avayava hokara vaktA yA lekhakake abhiprAyake ekadezakA pratipAdana karatA hai to vaha nayarUpa hogaa| yahI vyavasthA vAkyoMke samaharUpa mahAvAkyoMke aura mahAvAkyoMke samUharUpa mahAvAkyoMmeM bhI jAnanA cAhiye / lekhavistArake bhayase yahA~para ina saba bAtoMpara vizeSa prakAza nahIM DAlA jA rahA hai| jainAgamameM nayoMkI vyavasthA vividha prakArase kI gayI hai| unameM eka prakAra to naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta nAma ke sAta nayoMkA hai| dUsarA prakAra dravyArthika aura paryAyArthika nAmake do nayoMkA hai aura tIsarA prakAra nizcaya tathA vyavahAra nAmake do nayoMkA hai|4 nayoMkA ina prakAroMke alAvA eka prakAra vaha bhI hai, jisameM vacanake sabhI prakAroMkA samAveza ho jAtA hai / ise hama lokasaMgrAhaka nayoMkA prakAra kahanA ucita pamajhate haiM / isa sambandhameM gommaTasAra karmakANDakI nimnalikhita gAthA dhyAna dene yogya hai-- jAvadiyA vayaNapahA tAvadiyA ceva hoMti NayavAdA / jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA ceva hoMti parasamayA / / 894 / / arthAt jitane vacana bolaneke mArga haiM utane hI nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM utane hI parasamaya haiN| nayoMke ina saba prakAroMkA vivecana yahA~ hameM nahIM karanA hai| prakRta prasaMga to nizcayanaya aura vyavahAranayakA hai / ata. inhIM do nayoMpara hI hama yahA~ prakAza DAla rahe haiN| . sarvaprathama yahA~para isa bAtako samajhanA hai ki upayukta padAdi mahAvAkya paryanta vacana do prakArakA hotA hai-eka to vastUtattvako satya (yathAvasthita rUpameM pratipAdita karanevAlA vacana aura dUsarA vastutattvako asatya (jaisA nahIM hai vaisA) rUpameM pratipAdita karanevAlA vacana / inameMse vastutattvako satyarUpameM pratipAdita karanevAlA vacana sakalAdezI pramANarUpa hotA hai aura vastutattvake ekadezako satyarUpameM pratipAdita karanevAlA vacana vikalAdezo nayarUpa hotA hai| isI prakAra vastatattvako asatyarUpameM pratipAdita karanevAlA vacana pramANAbhAsa aura nayAbhAsake bhedase do prakArakA hotA hai| jo vacana avastuko vasturUpa meM pratipAdita karatA ho vaha bhI pramANAbhAsarUpa hotA hai tathA jo vacana vastUke eka aMzako saMpUrNa vasturUpameM pratipAdita karatA ho, vaha vacana bhI pramANAbhAsarUpa hotA hai| isI prakAra jo bacana vastUke aMzako dUsare aMzarUpameM pratipAdita karatA ho vaha vacana nayAbhAsarUpa hotA hai / 1. sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhIna iti |-srvaarthsiddhi 1-6 / 2. naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtA nayAH / -tattvArthasUtra 1-33 / 3. nayo dvividhaH / dravyAthikaH paryAyAthikazca |--srvaarthsiddhi 1-6 / / (nayaH) dvadhA dravyAthikaH paryAyArthikazceti / dravyaM sAmAnyamutsargaH anuvRttirityarthaH, tadviSayo dravyArthikaH / paryAyo vizeSo'pavAdo vyAvRttirityarthaH, tadviSayaH paryAyAthikaH / -sarvArthasiddhi 1-33 / 4. punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayau dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayo'bhedaviSayo vyavahAro bhedaviSayaH / AlApapaddhati / 11
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha jainAgamameM vastuko anekAntAtmaka mAnA gayA hai arthAt jainAgamameM batalAyA gayA hai ki pratyeka vastu bhAvarUpa aura abhAvarUpa paraspara-virodhI anantadharmAtmaka hai aura ve bhAvarUpa tathA abhAvarUpa paraspara-virodhI anantadharma vastumeM apane-apane virodhI dharmake sAtha hI rahA karate haiN| pratyeka bhAvarUpa dharma apane virodhI abhAvarUpa dharmake sAtha hI vastumeM raha rahA hai| isI prakAra pratyeka vastumeM nityarUpa dharma raha rahA hai, to usakA virodhI anityarUpa dharma bhI usameM raha rahA hai| isa viSayako AvazyakatAke anusAra pUrvameM spaSTa kiyA gayA hai| pUrva meM hama yaha bhI batalA Aye haiM ki pratyeka vastumeM vidyamAna paraspara-virodhI una do dharmomeMse eka dharma to nizcayarUpa hotA hai aura eka dharma vyavahArarUpa hotA hai| isa AdhArapara vastutattvake pratipAdanameM yaha bAta nirNIta hotI hai ki jo vacana vastutattvake nizcaya aura vyavahArarUpa donoM aMzoMkA pratipAdana karatA hai vaha vacana pramANarUpa hai / jaise-"vastu nityAnitya hai" / yaha vacana vastuke nizcaya aura vyavahAra donoM aMzoMkA pratipAdana karatA hai isaliye pramANarUpa hai| jo vacana vastuke nizcayAMzakA nizcayarUpase pratipAdana karatA hai vaha vacana nizcayanayarUpa hai / jaise-"pratyeka vastu apanI apanI pariNatikA upAdAna kAraNa hotA hai" / yaha vacana vastumeM vidyamAna upAdanakAraNatArUpa nizcaya dharmakA pratipAdana karatA hai, isalie nizcayanayarUpa hai| jo vacana vastuke vyavahArAMzakA vyavahArAMza rUpameM pratipAdana karatA hai vaha vacana vyavahAranayarUpa hai / jaise--"cit acitkI pariNatimeM aura acit citkI pariNatimeM nimittakAraNa hotA hai"| vaha vacana cit meM acitkI pariNatikI aura acitameM citkI pariNatiko vidyamAna nimittakAraNatArUpa vyavahAradharmakA pratipAdana karatA hai, isaliye vyavahAranayarUpa hai| jo vacana avastuko vasturUpameM pratipAdana karatA hai vaha vacana pramANAbhAsa hai, jaise-"gadheke sIMga hote haiN"| yaha vacana sarvathA asadbhUta vastukA pratipAdana karatA hai isaliye pramANAbhAsa haiN| jo vacana eka vastuko anya vasturUpa pratipAdana karatA hai vaha vacana bhI pramANAbhAsa hai jaise-"saMpUrNa dRzyamAna jagat brahmakI hI paryAya hai"| yaha vacana acetanako cetanarUpa pratipAdita kara rahA hai isaliye pramANAbhAsa hai| isI prakAra jo vacana vastuke eka aMzako vastu rUpameM pratipAdana karatA hai vaha bhI pramANAbhAsa hai / jaise-vastuko sarvathA bhAvAtmaka yA sarvathA abhAvAtmaka mAnanA athavA sarvathA nityAtmaka yA sarvathA anityAtmaka mAnanA ityAdi vacana vastuke aMzako vasturUpameM pratipAdana karate haiM, isaliye ye vacana bhI pramANAbhAsa haiM / jo vacana vastuke eka aMzako bastuke anya aMzake rUpameM pratipAdana karate haiM ve vacana nayAbhAsa hote haiM aisA Upara kahA gayA hai| isa AdhAra para jo vacana vastuke vyavahArAMzakA nizcayAMzarUpameM pratipAdana karanevAlA ho vaha nizcayanayAbhAsa hai / jaise-"cit hI acitarUpa pariNata hotA hai" / athavA "acit hI cit rUpa pariNata hotA hai" yaha vacana nizcaya nayAbhAsa hai kyoMki cit acitkI utpattimeM aura acita citakI utpattimeM nimittakAraNarUpa vyavahArakAraNa hI hote haiM, upAdAnakAraNarUpa nizcayakAraNa nahIM hote haiN| isa taraha ukta vAkyoMmeM nimittakAraNarUpa vyavahArakA raNako upAdAnakAraNarUpameM nizcayakAraNarUpa pratipAdita kiyA gayA hai, isaliye ve donoM vAkya nizcayanayAbhAsa hai| isI prakAra AtmA aura usake svabhAvabhUta caitanyakA pRthaka-pRthaka astitva svIkAra karake caitanyake yogase AtmAko citurUpa pratipAdana karanA vyavahAranayAbhAsa hai| AtmA aura caitanyameM sarvathA abheda mAnanA bhI nizcayanayAbhAsa hai| yahA~ pramANa aura pramANAbhAsa tathA naya aura nayAbhAsake rUpameM jitanA vivecana kiyA gayA hai vaha saba vacanarUpa zrutake sambandhameM kiyA gayA hai| jJAnarUpa zrutake sambandhameM kahA jA sakatA hai ki inase hone vAlA bodha bhI usa rUpameM pramANa aura pramANAbhAsa tathA naya aura nayAbhAsarUpa hI hogaa| isaliye yahA~ para usakA vivecana alagase nahIM kiyA jA rahA hai| Uparake kathanase yaha bAta spaSTa hotI hai ki vacanarUpa pramANazruta aura nayazrutakA padArthake sAtha
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3./ dharma aura siddhAnta : 83 pratipAdya-pratipAdaka sambandha rahatA hai aura jJAnarUpa pramANazruta aura nayazrutakA padArthake sAtha jJApya-jJApaka bhAvarUpa sambandha pAyA jAtA hai / arthAt vacanarUpa pramANazruta aura nayazruta kramazaH vastu aura vastuke aMzoMke pratipAdaka hote haiM tathA vastu aura vastuke aMza kramazaH unake pratipAdya hote haiM / isI prakAra jJAnarUpa pramANazruta aura nayazruta kramazaH vastu aura vastuke aMzoMke jJApaka hote hai tathA vastu aura vastuke aMza kramazaH unake jJApya hote haiN| isa prakAra pUrva meM jitanA caraNAnuyoga AdikI dRSTise nizcaya aura vyavahArarUpa arthoMkA vyAkhyAna kiyA gayA hai usameM jitanA nizcayarUpa artha hai usakA usI rUpameM pratipAdana karane vAlA vacanarUpa nizcayanaya hotA hai aura usakA usI rUpameM bodha karane vAlA jJAnarUpa nizcayanaya hotA hai| isI prakAra usameM jitanA vyavahArarUpa artha hai usakA usI rUpameM pratipAdana karanevAlA vacanarUpa vyavahAranaya hotA hai aura usakA usI rUpameM bodha karAnevAlA jJAnarUpa vyavahAranaya hotA hai| isa bAtako lakSyameM rakhakara hI sarvatra hameM vastutattvakA nirNaya karanekA prayatna karanA cAhiye / isakA tAtparya yaha hai ki jaba aisA AgamameM batalAyA gayA hai ki mokSamArga do prakArakA hai--eka nizcayamokSamArga aura dusarA vyavahAramokSamArga, to donoM hI mokSamArgoMkI vAstavikatAko mAnakara nayaprakriyAse isa bAtakA nirNaya karanA cAhiye ki nizcayamokSamArga to mokSakA sAkSAt kAraNa hotA hai aura vyavahAramokSamArga paramyarayA kAraNa hotA hai, jaisA ki pUrva meM pratipAdita kiyA gayA hai| isa taraha mokSamArgakI svataMtra-svataMtra do bhedarUpatAke prasaMgake bhayase jinako vyavahAramokSamArgako akiMcitkara mAnanekA sahArA lenA par3atA hai unheM usa sahArekI phira AvazyakatA nahIM lenI pdd'egii| isI prakAra AtmAkI pariNatiko audayika, aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika nAmase pukArA jAtA hai, to nayAtmaka dRSTikoNa rahanese isakA artha yahI hotA hai ki AtmAko ukta, audayikAdi pariNatiyoMmeM karmakI udayAdi pariNitiyA~ nimittakAraNa huA karatI hai| yadi karmakI udayAdi pariNatiyA~ AtmAkI audayikAdi pariNatiyoMkI utpattimeM nimittakAraNa nahIM hone para unheM AtmAkI audayikAdi pariNatiyoMmeM nimittakAraNa kahA jAtA hai to phira yaha kathana to asatya hI ho sakatA hai| isako vyavahAranayakA kathana kisI bhI hAlatameM nahIM kahA jA sakatA hai| ise vyavahAra naya tabhI kahA jA sakatA hai jabaki karmako udayAdika pariNatiyoMmeM AtmAkI audayikAdi pariNatiyoMkI nimittakAraNatAkA sadbhAva mAnA jAyagA aura upAdAnakAraNa hI kAryarUpa pariNata hotA hai nimitta kAraNa nahIM, kyoMki upAdAnakAraNakA kArya hI kAryarUpa pariNata honA hai, nimitta kAraNakA kArya to upAdAnako kAryarUpa pariNata honemeM kevala sahAyatA denekA hI rahatA hai / isaliye kisIko aisA bhaya karanekI AvazyakatA nahIM ki 'yadi kArya meM nimittakAraNakI nimittakAraNatAko vAstavika mAna liyA jAtA hai to nimittakAraNa hI kArya bana jaayegaa|" isI prakAra sarvatra samajha lenA caahiye| AcArya kundakundane 'samayasAra' granthameM AtmAko svatantra aura anAdi-nidhana vastu siddha karaneke liye sarvaprathama usake svataHsiddha jJAyakasvabhAvakA pratipAdana kiyA hai| lekina jaba AtmA anAdikAlase apane ukta svabhAvameM sthira na rahakara vikArI bana rahA hai to isake liye unhoMne AtmAkI padagalakarmake sAtha baddhatAko bhI svIkAra kiyA hai| arthAt jisa prakAra AtmAke svabhAva jJAyakabhAvako AcArya kundakunda svataHsiddha mAnate haiM usa prakAra ve AtmAke vikArako svataHsiddha nahIM mAnate haiN| isa bAtako batalAneke liye sarvaprathama unhoMne zuddhanaya aura vyavahAranayakA Azraya liyA hai| isase AcArya kundakunda yaha dikhalAnA cAhate haiM ki yadi AtmAko svatantra aura anAdi-nidhana vastuke rUpameM jAnanA hai to AtmAke svataHsiddhasvarUpako batalAnevAle zuddhanayakA avalambana lenA hogA, kAraNa ki vastuke svataHsiddhasvarUpakA pratipAdaka zuddhanaya hai athavA yoM kahiye ki vastuke svataHsiddhasvarUpakA pratipAdana karanA hI zuddhanaya hai / isI taraha yadi AtmAkI
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha anAdikAlase calI A rahI vikArI saMsArarUpa avasthAko samajhanA hai to isakA jJAna zaddhanayase to hogA nahIM, kAraNa ki vaha to vastuke svataHsiddhasvarUpakA hI jJApaka hotA hai, jabaki AtmAko vikArI saMsArarUpa avasthA usakI svataHsiddha avasthA na hokara karmodayajanya avasthA hai / isaliye isako samajhAneke liye vyavahAranayakA avalambana lenA hogA, kAraNa ki vastuke parAzritasvarUpakA pratipAdaka vyavahAranaya hai / athavA yoM kahiye ki vastuke parAzrita dharmakA pratipAdana karanA hI vyavahAranaya hai| isake bhI atirikta yadi AtmAkI saMsArarUpa vikArI avasthAko samApta karake utpanna honevAlI mokSarUpa avasthAko samajhanA hai to isakA bhI jJAna zuddhanayase nahIM hogA; kAraNa ki yaha avasthAyI AtmAkI svataHsiddha avasthA na hokara karmake upazama, kSaya aura kSayopazamajanya avasthA hai / isaliye isako samajhaneke liye bhI bastuke parAzrita dharma ke pratipAdaka vyavahAranayakA avalambana lenA hogaa| aba prazna uThatA hai ki AtmAko saMsAra aura mokSa donoM hI prakArako avasthAyeM jaba kramazaH karmake udayase janya aura karmake upazama, kSaya tathA kSayopazamase janya haiM / yAnI AtmAkI saMsArarUpa avasthAmeM karmakA udaya kAraNa hai aura mokSarUpa avasthAmeM karmakA upazama, kSaya aura kSayopazama yathAyogya sAkSAt aura paraMparayA kAraNa hai to kyA karmake ye udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama AtmAmeM tadrUpa pariNamanakI yogyatA ke abhAvameM AtmAko saMsArI yA mukta banA sakate haiM ? isa viSayameM AcArya kundakundakA kahanA hai ki vastumeM svagata yogyatAke abhAvameM anya koI bhI kAraNa usako kisI rUpa pariNamana karAnemeM asamartha hI rahA karatA hai| yahI kAraNa hai ki jainAgamameM AtmAkI saMsArarUpa avasthAkA kAraNa AtmAkI svataHsiddha vaibhAvikI zaktiko tathA AtmAko mokSarUpa avasthAkA kAraNa AtmAkI svataH siddha bhavyatvazaktiko bhI svIkAra kiyA gayA hai| isa taraha yaha bAta nirNIta hotI hai ki yathAyogya karmakA udaya honepara AtmA apanI vaibhAvikI zaktike AdhArapara saMsArI banA huA hai aura karmakA upazama athavA kSayopazama hote hue antameM sarvathA kSaya ho jAnepara AtmA apanI bhavyatvazaktike AdhAra para mokSarUpa avasthAko bhI prApta kara legaa| isase yaha niSkarSa nikala AtA hai ki AtmAke saMsAramai usako vaibhAvikI zakti aura karmakA udaya ye donoM kAraNa haiM tathA AtmAke mokSameM usakI bhavyatvazakti aura karmakA yathAyogya upazama, kSayopazama aura kSaya kAraNa haiN| aba yadi saMsArake donoM kAraNoMke viSayameM yaha vicAra kiyA jAya ki saMsArake donoM kAraNoMmeMse kauna kisa rUpameM kAraNa hotA hai aura mokSake donoM kAraNoMmeM se kauna kisa rUpa meM kAraNa hotA hai ? to AtmAke saMsArameM kAraNabhUta usakI vaibhAvikI zakti usake saMsArameM tathA AtmAke mokSameM kAraNabhUta usakI bhavyatvazakti usake mokSameM upAdAnakAraNa hai, kAraNa ki ye zaktiyA~ hI vyakta hokara kramazaH saMsAra aura mokSarUpatAko prApta hotI haiM / isI prakAra AtmAke saMsArameM kAraNabhUta karmakA udaya va AtmAke mokSameM kAraNabhUta karmakA upazama, kSaya aura kSayopazama nimitta kAraNa hai| kAraNa ki karmakA udaya AtmAke saMsArarUpase aura karmakA upazama, kSaya va kSayopazama AtmAke mokSarUpa se kadApi pariNata nahIM hote, kevala AtmAke usa parimaNanameM sahayoga mAtra diyA karate haiM kyoMki karmake udayakA sahayoga na milanepara AtmAkI vaibhAvikI zakti saMsArarUpa pariNata nahIM ho sakatI hai aura karmake upazama, kSaya aura kSayopazamakA sahayoga na milanepara AtmAko bhavyatvazakti bhI mokSarUpa pariNata nahIM ho sakatI hai| isa taraha upayukta nimitta aura upAdAna donoM kAraNoMmeMse upAdAnakAraNako to svAzrayatAke AdhAra para nizcayakAraNa kahanA yogya hai aura nimittakAraNako parAzrayatAke AdhArapara vyavahArakAraNa kahanA yogya hai / yaha saba viSaya pUrvameM vistArapUrvaka spaSTa kiyA jA cukA hai| aba yadi ina donoM hI kAraNatAoMke
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 85 pratipAdana karane yA bodha karane kI dRSTise vicAra kiyA jAya, to kahA jA sakatA hai ki upAdAnakAraNatA rUpa nizcayakAraNatA pratipAdya-pratipAdakabhAvake AdhArapara nizcayanayarUpa vacanakA tathA jJApya-jJApaka bhAvake AdhArapara nizcayanayarUpa jJAnakA viSaya hotI hai aura nimittakAraNatArUpa vyavahArakAraNatA pratipAdyapratipAdakabhAvake AdhArapara vyavahAranayarUpa vacanakA tathA jJApya-jJApakabhAvake AdhArapara vyavahAranayarUpa jJAnakA viSaya hotI hai| isa taraha AcArya kundakundane samayasArameM zuddhanaya aura vyavahAranayake vikalpoMke samAna nizcayanaya aura vyavahAranayake vikalpoMkA bhI samAveza kiyA hai| AgamameM nizcayanayake bhI zuddhanizcayanaya aura azuddha nizcayanaya isa taraha do bheda kara diye gaye haiN| inameMse AtmAkA vikArarahita zuddha svarUpa svAzritapanekI dRSTise zuddhanizcayanayakA viSaya hotA hai aura AtmAkA vikArI azaddha svarUpa bhI svAzritapanekI daSTise azuddhanicayanayakA viSaya hotA hai| AtmAke isI svarUpako yadi parAthitapane kI dRSTise dekhA jAya, to phira yaha vyavahAranayakA viSaya ho jAtA hai| vyavahAranayake bhI AgamameM do bheda kiye gaye hai--eka sadbhuta vyavahAranaya aura dUsarA asadbhUtavyavahAranaya / sadbhUtavyavahAranaya bhI do prakAra kA hai--eka anupacaritasadbhUtavyavahAranaya aura dUsarA upacaritasadbhutavyavahAranaya / isI prakAra asadbhatavyavahAranaya bhI do prakArakA hai--eka anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya aura dUsarA acarita asadabhata vyvhaarny| isa viSayako AlApapaddhatimeM nimna prakAra nibaddha kiyA gayA hai "tAvanmUlanayau dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayo'bhedaviSayo vyavahAro bhedaviSayaH / tatra nizcayo dvividhaH-zuddhanizcayo'zuddhaniz cayazca / tatra nirupAdhikaguNaguNyabhedaviSayakaH zuddhanizcayo, yathA kevalajJAnAdayo jIvaH / sopAdhika (guNaguNyabheda) viSayo'zuddha nizcayaH / yathA matijJAnAdayo jIvaH / vyavahAro dvividhaH sadbhatavyavahAro'sadbhatavyavahArazca / tatraikavastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH, bhinnavastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH / tatra sadbhUtavyavahAro dvividhaH upacaritAnupacaritabhedAt / tatra sopAdhigaNagaNino daviSayaHupacarita sadabhatavyavahAro, yathA jIvasya matijJAnAdayo guNAH / nirupAdhiguNaguNinorbhedaviSayAnupacaritasadbhutavyavahAro, yathA jIvasya kevalajJAnAdayo guNAH / asadbhutavyavahAro dvividhaH-upacaritAnupacaritabhedAt / tatra saMzleSarahitavastusambandhaviSaya upacaritAsadbhUtavyavahAro, yathA devadattasya dhanam / saMzleSasahi tavastusambandhaviSayo'nupacari tAsadbhatavyavahAro, yathA jIvasya zarIram / " isakA artha Upara spaSTa hai / isa taraha nayoMke svarUpako yathAvat prakAra samajhaneko atyanta AvazyakatA hai, kAraNa ki saMpUrNa vastutattvako samajhanekA sAdhana alpajJa prANiyoMke liye naya-vyavasthA hI hai| isa naya-vyavasthAko laukika dRSTAnta dvArA isa taraha samajhA jA sakatA hai ki "kumbhakArane daNDa aura cakrake sahayogase miTTIse ghar3A banAyA" aisA vAkya yadi bolA jAtA hai to isakA abhiprAya nimna prakAra hotA hai yaha saMpUrNa vAkya vaktAke saMpUrNa arthakA yadi nirAkAMkSarUpase bodhaka hai, to ise apane vartamAna rUpameM pramANavacana aura isase hone vAle bodhako pramANajJAna hI kahA jaaygaa| isa vAkyake saMpUrNa arthameM itane artha gabhita haiM abhedadRSTise miTTI aura ghaTameM jo abhedakA bodha hotA hai yaha nizcayanaya hai, kAryakAraNa-bhAvakI dRSTise jo bhedakA bodha hotA hai yaha sadbhatavyavahAranaya hai, miTrIkI ghaTarUpa pariNatirUpa utpAda meM miTTI meM jo upAdAna
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha kAraNatAkA bodha hotA hai yaha bhI nizcayanaya hai / yahIMpara kumbhakArameM jo nimittakAraNatAkA bodha hotA hai yaha anupacarita asadbhuta vyavahAranaya hai, kAraNa ki kumbhakAra miTrIkI ghaTarUpa pariNatimeM sAkSAta nimittakAraNa hai, yahIMpara cakrameM jo nimittakAraNatAkA bodha hotA hai vaha upacaritaasadbhUtavyavahAranaya hai, kyoMki miTTIkI ghaTarUpa pariNatimeM paraMparayA arthAta kumbhakArakA sahayogI hokara hI cakra nimittakAraNa hotA hai, aura yahIMpara daNDameM jo nimittakAraNatAkA bodha hotA hai, vaha upacaritopacaritaasadbhUtavyavahAranaya hai kyoMki miTTIkI ghaTarUpa pariNatimeM daNDaniSTha nimittakAraNatA do paraMparAoMse anurakta hai arthAt daNDa cakrakA sahayogI hotA hai, cakra kumbhakArakA sahayogI hotA hai aura taba kumbhakAra miTIkA sahayogI hotA hai viSayako isa rUpameM bhI samajhA jA sakatA hai ki miTIkI ghaTarUpa pariNatimeM miTTI upAdAnakAraNa arthAt vAstavika kAraNa hai| yaha nizcayanayakA viSaya hai aura yahIM para kumbhakAra nimittakAraNa honese vyavahAra kAraNa arthAt upacaritakAraNa hai, yaha upacarita asadabhuta vyavahAranayakA viSaya hai| yahIMpara cakrameM jo nimitta kAraNatA hai vaha upacaritopacaritaasadabhatavyavahAranayakA viSaya hai tathA yahIM daNDakI nimitta kAraNatA hai vaha upacaritopacaritopacarita asadbhutavyavahAranayakA viSaya hai| isa taraha yaha bAta acchI taraha samajhameM A jAnI cAhiye ki cAhe nizcayanaya ho, athavA cAhe vyavahAranaya ho, isameM bhI cAhe sadbhUtavyavahAranaya ho athavA cAhe asadbhatavyavahAranaya ho aura isameM bhI cAhe anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya ho yA upacaritaasadbhUtavyavahAranaya hoM athavA cAhe upacaritopacaritaasadbhUtavyavahAranaya ho-ye sabhI naya apane-apane DhaMgase sadbhutatAprApta bastvaMzoMko hI viSaya karate haiM / isaliye aisA nahIM samajhanA cAhiye ki nizcayanayakA viSaya hI sadbhuta hotA hai tathA vyavahAranayakA viSaya sarvathA asadbhUta hI hotA hai| itanA avazya hai ki nizcayanaya sarvathA sadbhata viSayako grahaNa karatA hai lekina cAhe sadbhUtavyavahAranaya ho athavA cAhe asadbhUtavyavahAranaya ho donoM hI kathaMcit sadbhUta viSayako hI grahaNa karate haiM / koI bhI vyavahAranaya na to sarvathA asadabhata viSayako grahaNa karatA hai aura na sarvathA sadabhata viSayako hI grahaNa karatA hai kyoMki sarvathA asadabhuta vastU gadheke sIMgakI taraha sarvathA abhAvAtmaka ho jAnese vaha, naya athavA pramANa kisIkA bhI viSaya nahIM hotI hai| sarvathA sadbhata vastu to nizcayanayakA hI viSaya hotI hai, vyavahAranayakA nahIM / anta meM itanA dhyAna aura rakhanA cAhiye ki vyavahAranayakA viSaya bhI abheda aura svAzrayatAkI dRSTise nizcayanayakA viSaya ho jAtA hai aura nizcayanayakA viSaya bhI bheda aura parAzrayatAkI dRSTise vyavahAranayakA viSaya ho jAtA hai / jaisA ki paMcAdhyAyImeM kahA hai "idamatra samAdhAna vyavahArasya ca na yasya yadvAcyam" | sarvavikalpAbhAve tadeva nizcayanayasya syAd vAcyam // 643 / / arthAt jo vyavahAranayakA viSaya hai vahIM saMpUrNa vikalpoMkA abhAva hone para nizcayanayakA viSaya ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki saMpUrNa naya pRthak-pRthak eka-eka dRSTi haiM aura vastu anantadharmAtmaka evaM anekAntAtmaka hai, ataH sabhI aviruddha hai|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAranayakI abhUtArthatAkA abhiprAya AcArya kundakundake samayasAra meM nimnalikhita gAthA pAyI jAtI hai"vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhaNayo / bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jIvo // 11 // " artha - ( jina zAsana meM ) vyavahAra nayako abhUtArthaM aura zuddhanaya arthAt nizcayanayako bhUtArtha kahA gayA hai / jisa jIvane bhUtArthanayarUpa zuddhanaya arthAt nizcayanayakA avalambana lekara vastutattvake svarUpakI pahicAna kara lI hai vaha jIva samyagdRSTi ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki jIvoMko vastutattvake svarUpakI pahicAna bhUtArthanayarUpa zuddhanaya arthAt nizcayanaya dvArA hI ho sakatI hai / ataH isake lie pratyeka jIvako isa nayakA hI avalambana lenA cAhie / isa kathanakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki jina- zAsana meM nizcayanaya aura vyavahAranaya aise do bheda nayoMke batalAye gaye haiM / naya pramANakA aMzarUpa hotA hai aura pramANa vacanAtmaka aura jJAnAtmaka do prakArakA hotA hai / ataH nizcaya aura vyavahArarUpa donoM prakArake naya bhI vacanAtmaka aura jJAnAtmakake bhedase do-do prakArake siddha hote haiM / vacanakA apane viSayabhUta padArtha ke sAtha pratipAdya - pratipAdakasambandha rahatA hai / arthAt bacana apane viSayabhUta padArthakA pratipAdaka hotA hai aura vaha padArtha usa vacanakA pratipAdya hotA hai / isI taraha jJAnakA apane viSayabhUta padArtha ke sAtha jJApya jJApakasambandha rahatA hai / arthAt jJAna apane viSayabhUta padArthakA jJApaka hotA hai aura vaha padArtha usa jJAnakA jJApya hotA hai| cUMki uparyukta gAthAmeM vyavahAranayako abhUtArthanaya kahA gayA hai, ataH isakA pratipAdya athavA prApya padArtha bhI abhUtArtha honA cAhie aura cU~ki upayukta gAthA meM hI nizcayanayako bhUtArthanaya kahA gayA hai ataH isakA pratipAdya athavA jJApya padArtha bhI bhUtArtha honA cAhie / yahI kAraNa hai ki upayukta gAthAko TIkAmeM AcArya zrIamRtacandrane likhA hai ki"vyavahArayo hi sarva eva abhUtArthatvAdabhUtamarthaM pradyotayati / zuddhanaya eka eva bhUtArthatvAdbhUtamarthaM pradyotayati / " artha - sampUrNa vyavahAranaya abhUtArthaM honeke kAraNa abhUta padArthakA pradyota karatA hai tathA zuddhanaya arthAt nizcayanaya eka hI aisA naya hai ki vaha bhUtArthaM honese bhUta padArthakA pradyota karatA hai isa kathanakA nicor3a yaha hai ki vacanarUpa vyavahAranaya abhUtArthaM honese apane viSayabhUta abhUta arthakA hI pratipAdana karatA hai aura jJAnarUpa vyavahAranaya bhI abhUtArthaM honese apane viSayabhUta abhUta arthakA hI jJApana karatA hai / isI prakAra vacanarUpa nizcayanaya bhUtArtha honese apane viSayabhUta bhUta arthakA hI pratipAdana karatA hai aura jJAnarUpa nizcayanaya bhI bhUtArtha honese apane viSayabhUta bhUta arthakA hI jJApana karatA hai / cU~ki uparyukta gAthA anusAra jIvako samyagdRSTi bananeke lie vastutattvake svarUpako pahicAna honA Avazyaka hai| tathA vastutattva svarUpakI pahicAna usakI bhUtArthatAkI pahicAnake Upara nirbhara hai aura isa bhUtArthatAkI pahicAna bhI upayukta gAthAkI TIkAke uparinirdiSTa uddharaNake anusAra bhUtArtha kahe jAnevAle nizcayanayake dvArA hI ho sakatI hai / ataH AcArya zrI kundakundane jIvako samyagdRSTi bananeke lie bhUtArtha kahe jAnevAle nizcayanayakA avalambana grahaNa karanekA upadeza diyA hai / aba yahA~ prazna yaha upasthita hotA hai ki padArthakI bhUtArthatA kyA vastu hai, jisake AdhArapara
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha padArtha bhUtArthaM kahalAtA hai aura jisakA grahaNa bhUtArtha kahe jAnevAle nizcayanaya dvArA hotA hai ? isI taraha padArtha kI abhUtArthatA kyA vastu hai, jisake AdhArapara padArtha abhUtArtha kahalAtA hai aura jisakA grahaNa abhUtArtha kahe jAnevAle vyavahAranayadvArA hotA hai ? Age isI viSayapara vicAra kiyA jAtA hai / pratyeka vastu do prakArake dharma vidyamAna rahate haiM - eka to vastuke svataHsiddha dharma aura dUsare ApekSika dharma / prakRtimeM vastuke jitane svataH siddha dharma hote unheM hI bhUtArthaM dharmaM samajhanA cAhie aura vastuke jitane ApekSika dharma hote haiM unheM hI abhUtArtha dharma samajhanA cAhie / vastu svataH siddhadharmoko bhUtArtha kahanekA kAraNa yaha hai ki inake AdhArapara vastukA svatantra ( svAvalambanapUrNa), svataHsiddha (anyakI apekSAke binA hI svake AdhArapara niSpanna), svAzrita ( vastuko apanI hI sImA meM rahanevAlA), vyApaka (svako vyAptakara rahanevAlA), pratiniyata (anya sabhI vastuoM meM nahIM pAyA jAnevAlA) aura zuddha (akhaNDa arthAt amizrita ekatvaviziSTa) svarUpa nizcita hotA hai / svataHsiddha dharmokI isa vizeSatA ke AdhArapara hI ananta jIvadravya, ananta aNurUpa pudgaladravya, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya aura asaMkhyAta aNurUpa kAladravya ye sabhI vastue~ apane- apane pRthak-pRthak vyaktitvako dhAraNa kiye hue vizvameM anAdikAlase rahatI AyI haiM aura anantakAla taka rahanevAlI haiM / jIvadravyoMkA apanA-apanA citsvabhAva ( jJAyakabhAva ), pudgala dravyoMkA apanA-apanA rUpa-rasa- gandha-sparzavatva, dharmadravyakA jIvadravyoM aura pudgaladravyoMkI halana calana kriyAmeM sahakAritva, adharmadravyakA jIvadravyoM aura pudgaladravyoM kI sthiti meM sahakAritva, AkAzadravyakA samasta dravyoMko apane andara samA lene kI sAmarthyarUpa avagAhakatva aura kAladravyoMkA samasta dravyoMkI vartamAnatAmeM sAhAyyarUpa vartanA inake apane-apane svataHsiddha dharma haiN| agniko uSNatA aura jalakI zItalatA bhI kramase agnikA aura jalakA apanA-apanA svataHsiddha dharma hai kyoMki inake AdhArapara agnikA tathA nalakA bhI apanA-apanA svarUpa aura vyaktitva nirdhArita hotA hai / vastu ApekSika dharma do prakArake hote haiM / eka prakArake ApekSika dharma ve haiM jo bhedake AdhArapara vastu meM utpanna hote haiM aura dUsare prakAra ke ApekSika dharma ve haiM jo anya vastuke AdhArapara vastumeM utpanna hote haiM / ina sabhI ApekSika dharmoko abhUtArtha kahanekA kAraNa yaha hai ki ye dharma vastumeM sarvadA vidyamAna na rahane ke kAraNa usake svarUpa aura vyaktitvakA nirdhAraNa karaneme sahAyaka nahIM hote haiM / jIvake andara mukti aura saMsAra tathA saMsArameM bhI vividha avasthAoM kRta bhedake AdhArapara taratamabhAvase pAye jAnevAle darzana, jJAna aura cAritra bheda sApekSa ApekSika dharma haiM tathA jIvake andara hI paudgalikakarmoMke sahayoga ke AdhArapara taratamabhAvase pAye jAnevAle rAga, dveSa, moha Adi audayika bhAva tathA kSAyopazamika Adi bhAva anya vastu sApekSa ApekSika dharma haiM / isI prakAra jalameM pAyI jAnevAlI uSNatA bhI anya vastu sApekSa ApekSika dharma hai / jIvameM pAye jAnevAle rAga, dveSa aura moharUpa audayika bhAva usa usa paudgalikakarmakA udaya honepara hI utpanna hote haiM tathA kSAyopazamikAdibhAva usa usa paudgalikakarmake kSayopazama Adike honepara hI utpanna hote haiM / isI taraha jalameM pAI jAnevAlI uSNatA bhI agnike sahayogase utpanna hotI hai / ataH sabhI dharma anya vastu-sApekSa ApekSika dharma kahe gaye haiM / vastu svataH siddhadharma vastumeM sarvadA pAye jAte kathaMcit sadbhUta (sadbhAva prApta ) aura kathaMcit asadbhUta kabhI bhI inakA abhAva nahIM hotA / ataH inheM ( abhAva prApta ) dharma mAnA gayA hai / jaise jIvake
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 89 citsvabhAva (jJAyakabhAva ) meM jaba taka bhedako vivakSA hotI hai taba taka darzana, jJAna aura cAritrakA sadbhAva siddha hotA hai aura yadi bhedakI vivakSA na rahe to darzana, jJAna tathA cAritrakI sthiti bhI nahIM rahatI hai / jIvameM bhedakI yaha vivakSA tabhI taka rahatI hai jaba taka ki darzana, jJAna aura cAritrarUpase citsvabhAva (jJAyaka(bhAva) ke vibhAjanako upayogitA sAmane rahA karatI hai aura yadi citsvabhAvake darzana, jJAna aura cAritrarUpase vibhAjanakI upayogitA na ho to phira jIvake citsvabhAvamAtrakI hI sthiti raha jAtI hai| isaprakAra darzana, jJAna aura cAritra jIvoMke kathaMcit sadbhUta aura kathaMcit asadbhUta dharma haiM / isI prakAra jaba taka usa-usa paudgalika karmakA udaya vidyamAna rahatA hai taba taka jIvameM rAga, dveSa aura mohakA sadbhAva rahA karatA hai aura yadi usa usa karmake udayakA abhAva ho jAtA hai to jIvameM rAga, dveSa tathA mohakA bhI abhAva jAtA hai| yahI bAta jIvake kSAyopazamikAdi bhAvoMke viSaya meM bhI samajha lenI cAhie / isI prakAra jabataka jalako agnikA sahayoga prApta rahatA hai tabataka usameM uSNatAkA bhI sadbhAva rahA karatA hai aura yadi jalako agnikA sahayoga milanA banda ho jAtA hai to jalakI uSNatA bhI samApta ho jAtI hai / isa prakAra anya vastu sApekSaApekSika dharma bhI kathaMcit sadbhUta aura kathaMcit asadbhUta mAne gaye haiM / 4 darpaNa meM padArthakA pratibimba par3anA bhI pratibimbita honevAle padArthake avalambana janya darpaNakA ApekSika dharma hai aura miTTIkI kumbhakAranimittaka ghaTaparyAya bhI miTTIkA ApekSika dharma (avasthA) hai / parantu inameM antara yaha hai ki pratibimbita padArthakA avalambana samApta hote hI darpaNa apanI svaccha avasthAko prAptakara letA hai / lekina kumbhakArakI nimittatA samApta honepara bhI dravyaparyAya honeke kAraNa miTTIkI ghaTaparyAya banI rahatI hai / jJAnakI padArthake avalambanapUrvaka honevAlI upayogAkAra pariNati bhI jJAnakA ApekSika dharma / ye saba dharma bhI kathaMcit sadbhUta aura kathaMcit asadbhUta hI huA karate haiM aura inakA jJAna tathA kathana bhI jJAna tathA vacanarUpa vyavahAranayase hI hotA hai / isa taraha yoM bhI kahA jA sakatA hai ki ina yA isI tarahake anya ApekSika dharmokI kathaMcit sadbhUtatA aura kathaMcit asadbhUtatA hI vastukI abhUtArthatA tathA svataHsiddha dharmokI sarvathA sadbhUtatA hI vastukI bhUtArthatA jAnanA cAhiye / bhUtArthatA ke kathanake lie AgamameM yathArtha, nizcaya, vAstavika tathA mukhya Adi zabdoM kA bhI prayoga milatA hai aura abhUtArthatAke kathana ke lie ayathArtha, vyavahAra, Aropita tathA gauNa Adi zabdoM kA bhI prayoga milatA hai / parantu phira bhI ina saba zabdoM kA prayoga hote hue bhI jisa taraha bhUtArthaM dharmokI sarvathA sadbhUtatA surakSita rahatI hai usI taraha abhUtArtha dharmokI kathaMcit sadbhUtatA aura kathaMcit asadbhUtatA bhI surakSita rahatI hai / isalie jisa prakAra bhUtArthako grahaNa karanevAlA nizcayanaya apanI satyatAko surakSita rakhatA hai / usI prakAra abhUtArthako grahaNa karanevAlA vyavahAranaya bhI apanI satyatAko surakSita rakhatA hai / yadi aisA na ho to phira AkAzake puSpa tathA gadheke sIMgakI taraha vyavahAranayakA viSaya sarvathA asadbhUta hI ho jAyagA, jisase vyavahAranayakI prAmANikatA sarvathA lupta ho jAyagI / isa taraha taba use vyavahAranaya kahanA hI asaMgata hogA, kyoMki AgamameM pramANakA aMza honeke kAraNa nizcayanayakI taraha vyavahAnako bhI prAmANika rUpameM svIkAra kiyA gayA hai aura vyavahAranayakI prAmANika rUpa meM sthiti tabhI svIkAra kI jA sakatI hai jabaki usakA viSayabhUta padArtha AkAzake puSpa tathA gadheke sIMgakI taraha sarvathA abhAvAtmaka na ho / yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandrane samayasAra, gAthA 14 kI AtmakhyAti - TIkAmeM, pAnImeM, DUbe hue kamalapatrakA jo pAnI ke sAtha saMsparza ho rahA hai usa saMsparzako tathA pAnIkI agnike sahayoga se jo uSNatAmaya paryAya banatI usa uSNatAmaya paryAyako vyavahAranayakA viSaya honeke kAraNa sadbhUta arthAt sadbhAva 12
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 : sarasvatI-dharavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha prApta padArtha mAnA hai| yaha mAnI haI bAta hai ki parAzrita aura asthAyI honeke kAraNa pAnIke sAtha ho rahA saMsparza kamalapatrakA aura agnike sahayogase ho rahI uSNatAmaya paryAya pAnIkA svataHsiddha dharma nahIM hai aura yahI kAraNa hai ki ve donoM nizcayanayake viSaya nahIM haiN| lekina svataHsiddha dharma na honese yadi unako AkAzake puSpa aura gadheke sIMgakI taraha sarvathA asadbhuta (abhAvAtmaka) hI mAnA jAya to phira unheM vyavahAranayakA viSaya kaise mAnA jA sakegA ? tathA taba jIvoMko jalake sAtha ho rahe kamalapatrake saMsparzakA aura jalakI agnike sahayogase ho rahI uSNatAmaya paryAyakA jo bhAna hotA hai use kyA bhramajJAna nahIM kahA jAyagA? aura yadi aise jJAnoMko bhramajJAna mAnA jAtA hai to isake atirikta vyavahAranaya phira kyA vastu mAnI jAyagI ? jo jaina mAnyatAko vedAntakI mAnyatAse pRthaka kara ske| ataH yahI svIkAra karanA cAhie ki jisaprakAra vastumeM nizcayanayake viSayabhata svataHsiddha dharmoMkA sarvathA sadabhAva rahatA hai usI prakAra vastumeM vyavahAranayake viSayabhUta bheda-sApekSa aura anya vastu-sApekSa ApekSika dharmoMkA bhI kathaMcit sadbhAva aura kathaMcit abhAva rahatA hai| tAtparya yaha hai ki kamalapatrakA jalake sAtha ho rahA saMsparza va jalakI agnisahayogajanya uSNatAmaya paryAya donoM hI jaba jIvoMke anubhavameM Ate haiM to jabataka vaha apekSA vidyamAna hai tabataka unakI ApekSika dharmake rUpameM sadbhUtatAko asvIkRta karanekI kauna himmata kara sakatA hai ? / isa prakAra kamalapatrakA jalake sAtha ho rahA saMsparza, jalakI agnike sahayogase niSpanna haI uSNatAmaya paryAya, miTTokI kumbhakArake sahayogase utpanna honevAlI ghaTarUpa paryAya, darpaNameM padArthake avalambanase par3anevAlA padArthakA pratibimba, aura jJAnakI padArthaka avalambanase padArthajJAnarUpa pariNati ye saba usa-usa vastukI ApekSika avasthAke rUpameM jaba taka apekSA banI huI hai taba taka sadbhuta hai / isI prakAra kamalapatrakA jalake sAtha ho rahe saMsparzameM jalakA sahayoga, jalakI uSNatAmaya paryAyameM agnikA sahayoga, miTTIkI ghaTaparyAyameM kumbhakArakA sahayoga, darpaNameM par3a rahe padArthake pratibimbameM padArthakA sahayoga aura jJAnakI padArthajJAnarUpa pariNatimeM padArtha kA sahayoga ye saba usa-usa vastuke ApekSika dharmake rUpameM jabataka apekSita hai tabataka sadbhuta hai aura isIlie ye sabhI pratipAdya-pratipAdakabhAvakI apekSA vacanarUpa vyavahAranayake tathA jJApya-jJApaka bhAvakI apekSA jJAnarUpa vyavahAranayake viSaya hai evaM kyoMki ye saba usa-usa vastuke svataH siddha dharma yA svataH utpanna honevAle dharmoke rUpameM sarvathA sadbhata nahIM haiM, isIlie ye saba pratipAdya-pratipAdakabhAvakI apekSA bacanarUpa nizcayake tathA jJApya-jJApakabhAvakI apekSA jJAnarUpa nizcayanayake viSaya nahIM haiM / sAthameM yaha bhI nizcita samajhanA cAhie ki vyavahAranayake viSaya honeke kAraNa uparyukta sabhI dharma AkAzake puSpa tathA gadheke sIMgakI taraha sarvathA asadbhUta bhI nahIM haiN| isIprakAra AtmAmeM usa-usa pudgalakarmake udayase utpanna honevAle rAga, dveSa aura moha Adi audayika bhAvoM tathA usa-usa pudgalakarmake kSayopazama Adike AdhArapara AtmAmeM utpanna honevAle kSAyopazamikAdibhAvoMke viSayameM bhI kathaMcit sadbhUtapane aura kathaMcit asadbhUtapaneko mAnyatA hI yuvata hai / eka bAta aura hai ki yadi vyavahAranayake viSayabhUta ukta sabhI dharmoko yA isI prakArake anya dharmoko sarvathA asadbhUta mAnA jAyagA to isakA samayasArakI gAthA 14 ko AtmakhyAtiTIkAse sAtha hI unake viSayameM jIvoMko honevAle sadbhUtatAke anubhavake to viruddha hogA hI lekina isa tarahase to do Adi pudgala paramANuoMke paraspara-saMyogase niSpanna dvayaNuka Adi skandhoMko kathaMcid sadbhUtatA bhI samApta ho jAyagA, jisakA pariNAma yaha hogA ki lokameM jitanA-jitanA skandhAzrita vyavahAra calatA hai aura prANiyoMko jo
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta : 91 skandhoMkI sadbhutatAkA anubhava hotA hai vaha saba bhI mithyA kalpanAkI vastu raha jAyagI, kyoMki do Adi paramANuoMke mizraNase hI to dvaya Nuka Adi skandhoMkA nirmANa hotA hai| parantu jaba yaha siddhAnta nizcita hai ki pratyeka aNu dUsare eka yA aneka aNuoMke sAtha baddhatA (mizraNa) ko prApta hokara bhI svatantra dravya honeke kAraNa sarvadA apanI-apanI AkRti, prakRti aura vikRtimeM hI rahatA hai, kabhI na to dUsare aNurUpa ho sakatA hai aura na dUsare aNuoMke guNadharmoko hI apane andara lAtA hai to vyaNukAdi skandhoMkI korI kalpanAke atirikta aura kyA sthiti raha jAyagI ? isa prakAra yaha nizcita ho jAtA hai ki vastumeM bhedake AdhArase athavA paravastuke AdhArase jitane abhUtArtha dharma siddha hote haiM ve saba isa lekhameM darzAye gaye prakArase kathaMcit sadbhuta aura kathaJcit asadbhUta hI hote haiN| na to bhUtArtha dharmoMkI taraha sarvathA sadbhuta hI hote haiM aura na AkAzake puSpa tathA gadheke sIMgakI taraha sarvathA asadbhata ho hote haiM / athavA yoM kahiye ki svataHsiddhatAke rUpameM sarvathA sadabhuta rahanA ho vastuko bhRtArthatA hai aura sApekSatAke rUpameM kathaJcit sadbhuta aura kathaJcit asadbhUta rahanA hI vastukI abhatArthatA hai / samayasArakI ullikhita gAthA 11 ke bhUtArtha aura abhUtArtha zabdoMkA isI prakAra vizleSaNa karanA caahie|
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArI jIvoMkI anantatA 'jaina jagata ke saMpAdaka 'jainadharmakA marma' zIrSaka lekhamAlA prakAzita karate hae tA0 16 julAI san 32 ke 'jaina jagat' meM dUsare adhyAyake 'matabheda ora upasaMpradAya' prakaraNameM likhate haiM ki 'vara bhagavAnake nirvANake 220 varSa bAda azvamitrane yaha vAda khar3A kiyA ki eka dina saMsArameM eka bhI jIva na rhegaa|' lekhamAlAke lekhaka mahodayane isa zaMkAko jitanA mahatva diyA hai, vicArakI dRSTise vaha utanA mahatva avazya rakhatI hai| maiM bhI usakA samAdhAna vicArakI dRSTise hI kara rahA hU~ aura lekhakamahodayase bhI yaha AzA rakhatA hU~ ki ve isa samAdhAnapara vicArakI dRSTi hI rkkheNge| azvamitrakI zaMkA-'eka dina saMsArameM eka bhI jIva na rhegaa|' isakA abhiprAya lekhakamahodayane yaha nikAlA hai aura jo merI samajhase bhI ThIka jAna par3atA hai ki chaH mahinA ATha samayameM 608 jIva satata mokSa jAte rahate haiM, isaliye yaha zaMkA hotI hai ki isase to eka dina saMsAra jIva-zUnya ho jAyagA, kyoMki jIvarAzi bar3hatI to hai nahIM, isaliye vaha samApta ho jaaygii| isa zaMkAkI puSTi evaM samAdhAnakA prakAra batalAte hue lekhakamahodayane jo kucha vivecana kiyA hai usameM nimnalikhita bAtoMkA uttara honA bhI Avazyaka ho jAtA hai| 1. zAstroMmeM jIvarAzise anantAnantagaNI vyavahArakAlarAzike batalAnekA abhiprAya kyA hai ? 2. zAstroMmeM bhavya aura abhavyakI kevalajJAnake guNAnuvAda karane ke liye kalpanA kI gayI hai yA tAtvika kathana hai ? inameMse bhavya aura abhavyake viSayameM svatantra lekha dvArA prakAza DAlUgA, kevala pahilI bAtakI uttara isa zaMkAke uttarake sAtha isI lekhameM kruuNgaa| vaise to yaha samAdhAna "chaH mahInA ATha samayameM 608 jIva mokSa jAte haiN|" isa siddhAntako dhyAnameM rakha karake kiyA jA rahA hai| yadi yaha niyama na bhI mAnA jAve to bhI samAdhAnake mUlameM kisI prakArakI bAdhA nahIM pahu~catI hai| samAdhAna-jagatmeM do prakArake jIva haiM-bhavya aura abhavya / bhavya mokSa jA sakate haiM, abhavya nahIM, isaliye eka to abhavya jIva saMsArameM raheMge ho| dUsarI bAta yaha hai ki bhavya jIvoMkA mokSa jAnA satat jArI rahegA to bhI unakI samApti kabhI nahIM hogii| isakA kAraNa yaha hai ki kAla bhUta, vartamAna aura bhaviSyarUpa hai / bhUtakAla anAdi hokarake bhI muktajIvarAzike asaMkhyAta guNe samayoMmeM vibhakta hai, kAraNa ki chaH mahinA ATha samayoMmeM 608 jIva mokSa cale jAte hai / chaH mahInA ATha samayoMke asaMkhyAta samaya hote haiN| inameMse yadi eka jIvake mokSa jAneke samayoMko ausata nikAlI jAya to yahI siddha hotA hai ki asaMkhyAta samayoMmeM eka jIva mokSa calA jAtA hai / yaha krama anAdikAlase jArI hai / isaliye Ajataka jitane jIva mokSa cale gaye, unase asaMkhyAta guNe kAlake samaya bhI bIta gaye, unake inhIM bIte hue samayoMko bhUtakAla kahate hai / vartamAna kAla ekasamaya mAtra hai| bhaviSyatkAlake kitane samaya honA cAhiye, isa bAtakA vicAra kiyA jAtA hai| jabaki jaina siddhAnta yaha batalAtA hai ki jIvoMkA mokSa jAnA satat jArI rahegA, phira bhI saMsAra
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 93 bhavyajIvoMse zunya nahIM hogA, to isase yaha bAta avazya nikala AtI hai ki bhaviSyatkAlake samaya bhI utane hI mAne jAya~, jitane (samayoM)meM pUrvokta kramase bhavyajIva mokSa bhI jAte raheM kintu kAlakI samApti honepara bhI bhavyajIvoMkI samApti na ho, lekina kAlako samApti mAna lenepara bhI bhavyajIvoMkI samApti na mAnI jAya, to yaha zaMkA upasthita hotI hai ki ve phira kAlake binA mokSa kaise jA sakeMge? isaliye jitane bhavya jIva isa samaya vidyamAna haiM unase utane hI adhika bhaviSyat kAlake samaya mAne jAya~, jitane meM ki samasta bhavya jIva asaMkhyAta samayoMmeM eka jIvake hisAbase mokSa jA sake, arthAt antima bhavya jIvake mokSa jAnekA samaya bhaviSyatkAlakA antima samaya siddha ho sake, isaliye jisa taraha bhUtakAlake samaya muktajIvarAzise asaMkhyAtaguNe siddha hote haiM usI prakAra bhaviSyakAlake samaya bhI vidyamAna bhavyarAzise asaMkhyAtaguNe siddha hue| yahA~para guNakAra asaMkhyAtakA pramANa vahI hai, jitanA ki ausatase eka jIvake mokSa jAnekA samaya nizcita hotA hai| - isake bAda yaha Apatti khar3I hotI hai ki bhaviSyakAlako vidyamAna bhavyarAzise asaMkhyAtaguNA mAnanese jaba una donoMkI samApti ho jAyagI, taba eka to kAladravyakA abhAva mAnanA par3egA tathA isake sAtha anya dravyoMkA bhI abhAva mAnanA hogA, kAraNa ki koI bhI dravya binA pariNamanake apanI sattA nahIM rakhatA, pariNamana karAnevAlA kAladravya hI mAnA gayA hai aura jaba pUrvokta prakArase kAladravyameM pariNamanakA abhAva ho jAnese kAladravyakA abhAva siddha hotA hai to usake abhAvameM anya dravya bhI apanI sattA kAyama nahIM rakha sakate haiM, jo ki pramANa-viruddha hai, kAraNa satakA vinAza kabhI nahIM hotaa| isakA samAdhAna bhI isa DhaMgase kiyA jA sakatA hai ki bhaviSyatkAlake samaya aura bhavyajIva donoM hI akSayAnanta hai, jisase bhaviSyatkAlake samaya aura bhavyajIvoMmeM kamI honepara bhI donoMkA anta nahIM hogaa| arthAt kAladravyake samaya sadA bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hote hI raheMge, jisase kAla dravyakI sattA kAyama rahegI aura usake sadbhAvameM anya dravya bhI pariNamana karate hue apanI sattA kAyama rakha skeNge| zaMkA-bhaviSyatkAlake samayoM aura bhavyajIvoMmeM barAbara kamI hotI jA rahI hai to unakA anta avazya hogA, yaha mAnanA ki kamo to hotI jAve ora anta kabhI bhI na ho, bilkula asaMgata hai ? uttara-jaba hama atItakI ora dRSTi DAlate haiM to yahI kahanA par3a tA hai ki jo kucha hama dekha rahe hai vaha anAdikAlase parivartita hotA huA avazya calA A rahA hai| isa anAdikAlakI sImA nizcita karanA cAheM to nahIM ho sakatI, taba yahI nizcita hotA hai ki Ajataka itanA kAla bIta cukA, jisakA ki anta nahIM, arthAt vartamAna samayase bote hue samayoMkI gaNanA kI jAya to unakA kahIMpara anta nahIM, kAraNa anta A jAnese usameM anAdipanekA abhAva ho jAyagA / isI taraha jaba anAdikAlase bhavyajIva mokSa jA rahe haiM to isa samayase mukta jIvoMko gaNanA karanepara unakA kahIM anta nahIM hogaa| isameM vicAra paidA hotA hai ki bhaviSyatkAlake samayoM aura bhavyajIvoMmeM jaba itanI adhika saMkhyAkI kamI ho gayI, jisakA anta nahIM, to abataka samApta kyoM nahIM huI ? yadi kahA jAya ki bhaviSyatkAlake samayoM aura bhavyajIvoMkI saMkhyA itanI adhika hai ki anAdikAlase kama hote hue bhI vaha abhItaka to samApta nahIM huI, lekina asaMkhyAta yA ananta samayoMmeM vaha avazya samApta ho jAyagI, to isakA tAtparya yahI hogA ki kAlakA aura jIvoMke mokSa jAnekA prArambha kisI nizcita samayase huA hai aura isa prakAra hamArI anAdikalpanA kevala kalpanAmAtra
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha raha jAtI hai / jisa rAzikI kamIke prArambha honekI kalpanA nahIM kara sakate, aisI hAlatameM vaha rAzi kitanI hI bar3I kyoM na ho, yadi vaha akSayAnanta nahIM hai to bahuta pahile hI naSTa ho jAnA cAhiye thI, ghaTanepara bhI yadi vaha Aja bhI vidyamAna hai to kabhI naSTa nahIM hogI' yaha siddhAnta aTala ho jAtA hai / jisa rAzikI ghaTate-ghaTate samApti ho jAya, vaha ananta to kahI jA sakatI hai lekina akSayAnanta nhiiN| anantarAzikI yadi samApti hotI hai to usake ghaTanekA prAraMbha bhI avazya hotA hai kintu akSayAnanta rAzi ghaTaneke prAraMbha aura samApti donoMse rahita hotI hai, usakI sadA madhyakI hAlata banI rahatI hai| bhaviSyatkAlake samaya anAdise vartamAna hote hue bhUtarUpa ho rahe haiM, bhavyajIva anAdise mokSa jA rahe haiM phira bhI donoMkI sattA isa samaya maujUda hai, isaliye kabhI inakA anta nahIM hogaa| zaMkA--(1) jIvakA saMsAra anAdikAlase calA A rahA hai| (2) jIvakA bhavyatvabhAva anAdikAlase hai / (3) Aja jisa kAryakI utpatti huI to kahanA hogA ki anAdikAlase Ajataka usakA prAgabhAva rahA / lekina saMsAra, bhavyatva aura prAgabhAvakA anta bhI mAnA jAtA hai ? uttara--pratyeka dravyakA svabhAva parivartana karanekA hai| parivartanameM pUrva paryAyakA nAza aura uttara paryAyakI utpatti hotI hai arthAt pUrva vartamAna paryAya bhUta ho jAtI hai aura uttara bhaviSyat paryAya vartamAna ho jAtI hai, yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka rhegaa|| (1) jIva dravyake bahutase pariNamana pudgaladravyase saMbaddha hAlatameM hote haiM / lekina pudgaladravyakA saMbandha chUTa sakatA hai, isaliye jabataka pudgaladravyase saMbaddha hAlatameM jIva pariNamana karatA rahegA, tabataka jitanI paryAya utpanna yA vinaSTa hoMgo una sabake samUhakA nAma hI jIvakA saMsAra hai aura isake Age jo paryAyeM utpanna yA vinaSTa hoMgI, una sabake samUhakA nAma jIvakA mokSa hai| (2) bhavyatvabhAva bhI isI tarahakI paryAyoMkI apekSA liye hue hai, kAraNa ki jabataka jIvako samyagdarzanakI prApti nahIM hotI, tabataka to bhavyatvabhAva usa jIvameM saMpUrNarUpase vidyamAna rahatA hai aura samyagdarzanake sadbhAvase jisa samaya jIvako mokSa ho jAtA hai vahA~takakI paryAyoMke parivartanake kramase bhavyatvabhAva bhI naSTa hote-hote antameM sarvathA naSTa ho jAtA hai| (3) kAryakA prAgabhAva bhI usa kArya ke pUrva anAdikAlase honevAlI dravyakI paryAyoMke samUhakA hI nAma hai| jabaki paryAyeM hamezA utpanna aura vinaSTa hotI rahatI hai arthAta bhaviSyat paryAyeM vartamAna aura vartamAna bhUta hotI rahatI haiM to jaisA-jaisA paryAyoMmeM antara AtA jAyagA vaisA-vaisA saMsAra, bhavyatva aura prAgabhAvameM bhI antara AtA jAyagA aura jaba ye paryAyeM kramase utpanna hokara vinaSTa ho jAyeMgI taba jIvake saMsAra va bhavyatvakA aura kAryake prAgabhAvakA vyavahAra nahIM hogA, lekina yaha kabhI saMbhava nahIM, ki aisA honese usa dravyakI AgekI paryAyoMke utpAda aura vinAzakA krama bhI naSTa ho jAyagA / yaha krama anAdi hai to avazya rahegA / bhaviSyat kAlakA eka samaya vartamAna hotA hai aura phira bhUta ho jAtA hai| isI taraha dUsare, tIsare samayoMkA bhI niyama hai| bhavyajIvoMmeMse chaH mahinA ATha samayameM 608 jIvoMke mokSa jAnekA niyama hai aura ina donoMkA yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai to isakA koI kAraNa nahIM ki vaha krama naSTa ho jaaygaa| zaMkA--kAla AkAzakI taraha aparimita hai, isaliye usakI samApti na ho, lekina bhavyajIva jitane mokSa cale jAte haiM ve phira kabhI saMsArameM Ate nahIM, isaliye unakA anta avazya ho jAnA cAhiye ?
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 95 uttara-yadyapi isa zaMkAkA uttara bhavyajIvarAzike pUrvokta akSayAnantapanese hI ho jAtA hai jaba ki mokSa jAnekA krama anAdise hai, to bhI kucha vizeSa vicAra kiyA jAtA hai| jisa taraha bhUtakAlake samaya muktajIvarAzise asaMkhyAtagaNe haiM usI taraha bhaviSyatkAlake samaya bhI vartamAna bhavyarAzise asaMkhyAtagaNe haiM / aisI hAlatameM donoM hI rAziyA~ parimita siddha hotI haiN| lekina yaha parimitatA akSayAnantarAziyoMkI hInAdhikatAse hI mAnI gayI hai| parimitatAkA yaha jo lakSaNa kiyA jAtA hai ki 'jisakI samApti ho sake' vaha avazya hI Upara kahI huI rAziyoMmeM nahIM pAyA jAtA hai| jisa taraha AkAzake pradezoMkI saMkhyA pUchI jAya to yahI uttara milatA hai ki antarahita hai| lekina unakI parimitatA bhI isa DhaMgase siddha kI jA sakatI hai| lokAkAzake ekapradezapara aneka jIva, aneka 'pudgalaparamANu, dharma aura adharma dravyakA eka-eka pradeza tathA eka kAlANU vidyamAna hai| ina sabako vaha pradeza eka hI samayameM sthAnadAna detA hai, isase usa pradezake aneka svabhAva siddha hote haiM, kAraNa ki eka svabhAvase vaha AkAzapradeza bhinna-bhinna vastuoMko sthAnadAna nahIM de sakatA tathA AkAza pradeza ananta haiM / ve bhinna-bhinna samayameM bhinna-bhinna parivartana karate rahate haiN| yadi samayabhedase bhinna-bhinna parivartana nahIM mAne jAveM to AkAzameM kUTasthatA siddha hogI, jo ki vastukA svabhAva nahIM hai / donoM hI prakArase AkAzake svabhAvoMkI gaNanA kI jAya to AkAzake pradezoMkI taraha akSayAnanta honepara bhI ve svabhAva una pradezoMse anantaguNe siddha hoMge aura AkAzake pradeza akSayAnanta honepara bhI una svabhAvoMke anantaveM bhAga mAtra siddha hoNge| isI taraha kAlakI bhUta, vartamAna aura bhaviSyata samayarAzi bhI apane svabhAvoMke anantaveM bhAga mAtra siddha hotI hai| yahI AkAza aura kAlakI parimitatA hai| ye rAziyA~ akSayAnanta hokarake bhI ukta prakArase hInAdhikarUpameM rahatI haiM, isaliye parimita kahI jA sakatI haiM to parimita hote hue bhI jisa prakAra akSayAnanta honese kAlakA abhAva nahIM hogA usI prakAra parimita hote hue bhI akSayAnanta honese bhavyajIvoMkA bhI abhAva nahIM hogaa| jisa taraha bhavya jIva mokSa cale jAte haiM / isaliye unameM kamI hotI jA raho hai / usI taraha bhaviSyatkAlake samaya bhI bItate cale jAte haiM; isaliye unameM bhI kamI hotI jA rahI hai| zaMkA--jaina zAstroMmeM kAladravyake aNa svIkAra kiye gaye haiM / unakA to kabhI abhAva hotA nahIM, kAraNa ki satkA vinAza nahIM hotA, bhUta, vartamAna aura bhaviSyatarUpa unakI paryAya hai, jo ki utpAda vyaya rUpa haiN| kAladravyake sadabhAvameM ye paryAyeM hamezA paidA hotI raheMgI isaliye unakA kabhI anta nahIM taraha naye jIvoMkI utpatti to hotI nahIM, jisase ki ve kama hote hue bhI samApta na hoM? uttara--yaha bAta ThIka hai ki bhata, vartamAna aura bhaviSya kAlANakI paryAyeM haiM / lekina vicAranA yaha hai ki ye paryAyeM hamezA navIna-navIna paidA hotI haiM athavA jitanI bhI kAlANukI paryAyeM haiM ve saba kAlANumeM zaktirUpase vidyamAna haiM aura ve hI bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hotI haI anAdikAlase calI A rahI haiM aura calI jaayeNgii| dravya kAlika paryAyoMkA piNDa hai| isaliye dravyakI jitanI paryAyeM ho sakatI hai ve cAhe bhUta hoM yA vartamAna athavA bhaviSya, dravyameM eka hI sAtha rahato avazya hai lekina itanA bhI avazya hai ki usa samayameM dravyakI bhUta paryAya bhUtarUpase vartamAna paryAya vartamAna rUpase aura bhaviSyatparyAyeM bhaviSyarUpase hI rahatI haiM / yadi vartamAna paryAyake sAtha dravyameM bhata aura bhaviSyatparyAyoMkA sarvathA abhAva mAnA jAya, to yaha abhAva
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya AkAzake phUlakI taraha tucchAbhAvarUpa hI hogA, jisase AkAzake phalakI jisa prakAra kabhI utpatti nahIM . hotI usI prakAra ghaTakI vartamAna paryAyakI bhI utpatti nahIM honA cAhiye tathA jyotiHzAstrase jo bhAvI candragrahaNAdikA pahilese hI jJAna kara liyA jAtA hai, vaha bhI asaMgata ThaharegA, kAraNa ki pahalI avasthAmeM vaha tucchAbhAva rUpa hI mAna liyA gayA hai| isaliye vartamAna paryAyakA isakI pahalI avasthAmeM dravyameM bhaviSyadrUpase sadbhAva avazya mAnanA par3atA hai| isI taraha vartamAna paryAyake sAtha bhataparyAyoMkA dravyameM bhUtarUpase sadbhAva nahIM mAnanese vartamAnameM jyotiHzAstrAdike dvArA bhata avasthAkA jJAna asaMgata ThaharegA, kyoMki bhUtaparyAyoMko dravyameM tucchAbhAvAtmaka mAna liyA gayA hai| isaliye pratisamaya dravyameM traikAlika ananta paryAya apane-apane rUpameM avazya rahatI haiM aura ve hI parivartana karatI haIM bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta ho jAtI haiM, aisA mAnanA yuktisaMgata pratIta hotA hai| jainazAstroMmeM jo dravyake parivartanameM dravya, kSetra, kAla aura bhAvako kAraNa mAnA gayA hai unameM bhAva inhIM kAlika paryAyoMkA nAma hai arthAta jisa dravyameM jo vartamAna pahale bhaviSyarUpa hogI vahI vartamAnarUpa ho sakeMgI, jo vartamAna hogI vahI bhUtarUpa ho skegii| vartamAna paryAyameM bhaviSyatparyAya kAraNa par3atI hai arthAt bhaviSyatparyAya hI vartamAnarUpa ho jAtI hai aura bhUtaparyAya meM vartamAna paryAya kAraNa par3atI hai arthAta vartamAna paryAya hI bhUtaparyAyarUpa ho jAtI hai isaliye yaha siddhAnta bhI saMgata ho jAtA hai ki eka dravya dusare dravyarUpa pariNamana nahIM karatA, anyathA koI kAraNa nahIM, ki pudgaladravyameM jIvadravyakI paryAyeM paidA na hoN| isI taraha bhUtaparyAyeM bhUtarUpase pariNamana karatI huIM dravyameM vidyamAna avazya rahatI haiM, isaliye "satkA vinAza aura asatkI utpatti nahIM hotI" yaha siddhAnta dravyakI traikAlika paryAyoMmeM bhI lAgU hotA hai kyoMki satparyAyoMkI tucchAbhAvarUpa vinAza aura AkAzake phUlakI taraha asata paryAyoMkI utpatti mAnane meM pUrvokta doSa Ate haiM / pratyeka dravyakI kAlika paryAyeM utanI hI haiM jitane ki kAlANake bhUta aura bhaviSya samaya hai aura jaba taka ina paryAyoMkA dravyameM pariNamana ho rahA hai tabhI taka usa dravyakA sadbhAva hai / jaba taka dravyakI jo paryAya bhaviSyarUpa rahatI hai taba taka dravyameM usa paryAyakA sadbhAva zakti rUpase mAnA jAtA hai aura jaba vaha paryAya vartamAna ho jAtI hai taba vaha vyakta paryAya mAnI jAtI hai| isaliye dravyakI bhaviSyatsaryAyakA vartamAna ho jAnA hI utpAda aura vartamAnakA bhUta ho jAnA hI vinAza mAnA jAtA hai / hama logoMkA prayojana vartamAna paryAyase hI siddha hotA hai tathA hamArI indriyA~ vartamAna paryAyako hI grahaNa kara sakatI hai, isaliye vartamAna paryAyako vyakta paryAya kahA jAtA hai| isa tarahase kAla jaba dravya hai to usake bhUta, vartamAna aura bhaviSya jitane bhI samaya-paryAya ho sakate haiM una sabakA kAladravyameM apane-apane rUpameM sadbhAva avazya mAnanA par3atA hai, anyathA pUrvokta doSa Ate haiM aura kramase eka-eka samaya bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hotA jA rahA hai, to jisa taraha jIva mokSa jA rahe haiM isaliye unameM kamI hotI jA rahI hai usI taraha kAlake bhaviSyata samaya bhI vartamAna aura bhata hote jA rahe haiM isaliye unameM bhI kamI hotI jA rahI hai / sAthameM yaha bhI hai ki jaba kAlake asaMkhyAta samaya (chaH mahinA ATha samayake jitane samaya hoM) bIta jAte haiM taba taka 608 jIva mokSa jA sakate haiN| isaliye yaha bAta bhalIbhA~ti siddha ho jAtI hai ki yadi bhavyajIvoMkI samApti mAnI jAya to unake asaMkhyAtaguNe kAlake samayoMkI samApti avazya mAnanI par3egI, jisase kAladravyakA bhI abhAva ho jaaygaa| yadi satkA kabhI vinAza nahIM hotA isaliye kAla dravyake sadbhAvake liye usake samayoMkI samApti
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/ dharma aura siddhAnta : 97 nahIM mAnI jAya to usake asaMkhyAtaveMbhAgapramANa tathA jinakI samApti ho to kAlake samayoMkI samAptike sAtha hI ho sakatI hai, bhavyajIvoMkI samApti kaise ho sakatI hai ? zaMkA-yahA~ para bhUta kAlake samayoMkA pramANa maktajIvarAzise asaMkhyAtaguNA hI batalAyA gayA hai tathA vartamAna eka samayamAtra aura bhaviSyatkAlake samaya vidyamAna bhavyarAzike asaMkhyAtaguNe batalAye hai / lekina zAstroMmeM kAlarAzikA pramANa sarvajIvarAzikA anantaguNA batalAyA gayA hai|' isaliye yaha kathana zAstraviruddha honese pramANa nahIM mAnA jA sakatA hai ? uttara-pUrvakathanameM vartamAna samaya eka hI batalAyA gayA hai / vaha utpAda aura vinAzake kramase batalAyA gayA hai| vartamAna samaya kAlANukI paryAya hai| kAlANu lokameM asaMkhyAta mAne gaye haiM tathA eka hI sAtha samasta lokAkAzameM vartamAna samaya rahatA hai| jaba pratyeka kAlANu svatantra-svatantra hai to inakI paryAyeM bhI svatantra-svatantra mAnanA par3atI haiN| aisI hAlatameM vartamAna samayoMkA pramANa kAlANuoMke samAna asaMkhyAta ho jAtA hai / aisA hI kAlANuoMke bhUta aura bhaviSyat samayoMkA bhI pramANa samajhanA cAhiye / isaliye pahale batalAI huI kAlarAzikA sarvakAlANuoMke pramANase yadi guNA kara diyA jAya to sarvasampUrNa kAlANuoMke bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samayoMkA pramANa nikala AtA hai| itanA honepara bhI sarvakAlANuoMke bhUta, vartamAna aura bhaviSya samayoMkA pramANa mukta aura vartamAna bhavyarAzike pramANase asaMkhyAtaguNA hI siddha hotA hai / isake Age yaha vicAra paidA hotA hai ki kAlANuoMko vartamAna paryAyeM eka samaya taka hI vartamAna rahakara bhata ho jAtI haiN| lekina vartamAna vyavahAra kabhI na naSTa huA aura na hogA, isakA kAraNa kyA mAnA jAya ? isake liye yahI susaMgata uttara diyA jA sakatA hai ki jaba kAlANuoMkI eka-eka vartamAna paryAya bhUta ho jAtI hai to usI samaya unako eka-eka bhaviSyat paryAya vartamAna ho jAtI hai, yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calatA jAyagA arthAt anAdikAlase Aja taka jitane samaya bIta cuke ve saba vartamAna hokara hI bhUta hue haiM evaM anantakAla taka jitane samaya bIteMge ve saba bhI vartamAna ho karake hI bhUta hoNge| isI prakAra jaba vartamAna samaya bhUta ho jAtA hai to prathama samayameM bhinna prakArakA, dvitIya samayameM bhinna prakArakA, isI taraha tIsare, cauthe Adi anantasamayoMmeM anantaprakArakA hI bhUtapanA usameM rahegA tathA pratyeka samayakA bhaviSyatpanA bhI bhinna-bhinna kAlameM bhinna-bhinna prakArakA rhegaa| mAna lIjiye ki AjakA dina Aja vartamAna hai, Ajase jo bhaviSyakA dazavA~ dina hai vaha kalake dina bhaviSyakA navavA~ dina kahA jAyagA, parasoMke dina AThavAM, isI taraha kramase sAtavA~ Adi hotA huA dazaveM dina taka vartamAna kahA jAne lagegA tathA usake Age bhUtakA pahalA, dUsarA, tIsarA Adi kramase kahA jaaygaa| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki pratyeka kAlANuke jitane bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samaya haiM ve pratikSaNa bhinnabhinna pariNamana karate haiM aura pratyeka samayake ye pariNamana utane hI ho sakate hai jitane ki pratyeka kAlANuke bhUta, vartamAna aura bhaviSyake samaya batalA Aye haiN| yadi aisA nahIM mAnA jAya to Aja dina jo vartamAna vyavahAra hai vaha isake pahale va isake Ageke dina nahIM honA caahiye| lekina isake pahale va Ageke dinameM bho hama vartamAnakA vyavahAra karate hai arthAt jaisA Ajake dinako hama Aja vartamAna kahate haiM vaise hI kalake dinako kala vartamAna kaheMge, isakA koI-na-koI kAraNa avazya honA cAhiye aura yaha yahI ho sakatA hai ki kAlANukA pratyeka samaya pratikSaNa parivartana karatA rahatA hai / ye saba kAlANuke hI parivartana haiM / inakA pramANa sampUrNa kAlANuoMke jitane bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samaya hai unase anantAnantaguNA siddha hotA hai jo 1. gommaTasAra jIvakANDa paryAptiprarUpaNA /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ki sarvajIvarAzise anantaguNA hogA aura yahI pramANa sarvavyavahArakAlarAzikA pramANa kahA jAne yogya hai, kAraNa ki vyavahAranAma paryAya athavA parivartanakA hai aura ye parivartana pUrvokta prakArase itane ho sakate haiM, hInAdhika nhiiN| isase yaha siddha ho jAtA hai ki bhavyajIva satata mokSa jAte raheMge, phira bhI saMsAra jIvazUnya nahIM hogA tathA mokSamArga bhI banda nahIM hogA / jainadarzanameM bhavya aura abhavya inake viSayameM tA0 16 julAI san 1932 ke "jaina jagata" meM sampAdakamahodayane nimnalikhita vicAra prakaTa kiye haiM-"jaina zAstroMmeM jIvoMke do bheda milate haiM-bhavya aura abhavya / bhavyoMmeM mokSa prApta karanekI yogyatA hai, abhavyoMmeM nahIM / ye bheda pAriNAmika yA svAbhAvika kahalAte haiM, parantu zakti to sabhI jIvoMmeM ekasarIkhI hai| abhavyoMmeM bhI kevalajJAnakI zakti hai| yadi aisA na hotA to abhavyoMko kevalajJAnAvaraNakarmakI jarUrata hI nahIM rhtii| isaliye bhavya aura abhavyakA svAbhAvika bheda bilakula nahIM jNctaa| abhI taka isa viSaya meM mere nimnalikhita vicAra rahe haiN| abhavyoMkI kalpanA tIrthaMkaroMke mahattvako bar3hAneke liye hai." / Age isIkI puSTi kI gayI hai| lekina bAta aisI nahIM hai / zAstroMmeM jo bhavya aura abhavyakA bheda batalAyA gayA hai vaha vAstavika hai| aura mokSa jAnekI yogyatA va ayogyatAse hI kiyA gayA hai arthAta jisameM mokSa jAnekI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM nahIM hai vaha abhavya hai| zaMkA-jabaki bhavyoMkI taraha abhavyoMmeM bhI kevalajJAnakI zakti hai taba unameM mokSa jAnekI yogyatA kyoM nahIM hai ? uttara-abhavyoMmeM kevalajJAnakI zakti hai, isakA tAtparya yaha hai ki jIvoMkA jIvattva (caitanya) pAriNAmikabhAva mAnA gayA hai aura saMpUrNa jIvoMkA asAdhAraNa svarUpa honese vaha saMpUrNa jIvoMmeM pAyA jAtA hai| darzana, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi usI jIvatvake vizeSa haiM / isaliye jIvattvake sadbhAvameM inakI sattA saMpUrNa jIvameM anAyAsa siddha ho jAtI hai| mokSa jAnekI yogyatAkA matalaba kevalajJAnAdike prakaTa honekI yogyatAse hai, kAraNa jIvoMke jJAnAdiguNa karmoMse AcchAdita haiN| isaliye bhavya aura abhavyakA lakSaNa isa prakAra ho jAtA hai, jisa jIvameM kevalajJAnAdike prakaTa honekI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM yaha yogyatA nahIM hai vaha abhavya hai / abhavyoMmeM kevalajJAnakI zakti hai, isakA artha itanA hI karanA cAhiye ki abhavyoMmeM karmoMse AcchAdita kevalajJAnakA sadbhAva hai, usakI abhivyakti nahIM hotii| yaha artha ki abhavyoMmeM bhI kevalajJAnake prakaTa honekI yogyatA hai, asaMgata hI hai / zaMkA-bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMmeM samAnarUpase kevalajJAna karmose AcchAdita rahatA . hai, aisI hAlatameM bhavyoMkA kevalajJAna prakaTa ho, abhavyoMkA nahIM, yaha bheda kaise huA? uttara-kevalajJAnAdikI prakaTatA dravya, kSetra, kAla, bhAvake milanepara hotI hai-(1) dravya-jisa
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 99 AtmAmeM prakaTa ho, (2) kSetra-jisa sthAnapara prakaTa ho, (3) kAla-jisa samayameM prakaTa ho, (4) bhAva-zuddha kevalajJAnAdirUpa paryAya / ye cAroM jisa AtmAke vartamAnapaneko prApta ho jAte haiM usake usI kSaNameM kevalajJAnAdi prakaTa ho jAte haiM / kAraNa ki inakA vartamAna ho jAnA hI kevalajJAnAdikI prakaTatA hai / jisa jIvameM ye cAroM jaba taka bhaviSyat rUpameM rahate haiM taba taka 'yogyatA' zabdase kahe jAte haiN| bhavyoMmeM yaha yogyatA pAyI jAtI hai| isaliye unake kevalajJAnAdi prakaTa ho jAte haiM, abhavyoMmeM isa yogyatAke nahIM rahanese kevalajJAnAdi prakaTa nahIM hote haiM / zaMkA-jisa prakAra bhavyoMmeM yaha yogyatA pAyI jAtI hai usI prakAra abhavyoMmeM kyoM nahIM pAyI jAtI hai, isakA kAraNa kyA hai ? uttara-yaha nizcita bAta hai ki jitane bhI jIva mokSa jA sakate haiM una sabameM mokSa jAnekI yogyatA eka hI samayameM vyakta nahIM hotI hai| yadi eka hI samayameM saba jIvoMkI yogyatAkA vikAsa mAnA jAya, to sarvajIvoMko eka hI samayameM mokSa honA cAhiye, jisase yA to abhI taka kisI jIvakA mokSa nahIM mAnanA cAhiye. yA phira jisa samayameM prathama jIvakA mokSa haA hogA. uso samayameM mokSa jAne vAle sarvajI mokSa ho jAnA cAhiye thA, lekina aisI bAta nahIM hai, arthAt pratyeka jIvakA apane-apane yogyakAlameM hI mokSa jAnA saMbhava hai, isaliye yaha bAta siddha hotI hai ki jIvoMkI mokSa jAneko yogyatAkI vyakti apane yogyakAla meM hI hotI hai| pratyeka dravya kAlika paryAyoMkA piDa hai aura ve paryAyeM utanI hI ho sakatI hai jitane ki kAlANuke kAlika samaya hai. adhika isaliye nahIM mAna sakate. ki Age jaba kAlake samayoMkA sadbhAva nahIM, to usake bhAvameM dasare dravyoMkI sattA yaktise asaMgata jAna par3atI hai. kAlANakA jaba eka samaya bhaviSyase vartamAna hotA hai to pratyeka dravyakI eka bhaviSyata paryAya bhI vartamAna ho jAtI hai aura dvitIya kSaNameM vaha samaya vartamAnase bhata ho jAtA hai. isaliye pratyeka dravyakI vaha paryAya bhI bhata ho jAtI hai| isI taraha kAlANuke dUsare, tIsare Adi samaya jaba kramase bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hote jAte haiM to pratyeka dravyakI dUsarI, tIsarI Adi paryAyeM bhI kramase bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hotI jAtI hai| yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calA jAyagA, kabhI samApta nahIM hogA, kAraNa kAlANuke samaya aura pratyeka dravyakI paryAyeM akSayAnanta haiN| pratyeka jIva anAdikAlase karmoMse saMbaddha ho rahA hai, lekina yaha saMbaMdha sarvathA bhI chUTa sakatA hai isaliye jIvakI do taraha paryAyeM ho sakatI hai-sakarma hAlatakI aura akarma (karmarahita) haaltkii| pahale prakArakI paryAyoMmeM jabataka bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta honekA krama jArI rahatA hai, taba taka vaha jIva saMsArI kahalAtA hai aura jabase dUsare prakArako paryAyAM meM bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta honekA krama prArambha hotA hai tabase vaha jIva mukta kahalAne lagatA hai| yaha pahale batalA Aye haiM ki saba jIvoMkI mokSa jAnekI yogyatAkA vikAsa eka hI samayameM nahIM hotA, isaliye jainazAstroMmeM cha: mahInA ATha samayameM 608 jIva mokSa jAte haiM, yaha niyama pAyA jAtA hai| isase yaha bAta siddha hotI hai ki kAlANuke kAlika jitane samaya hoM, unameM chaH mahInA ATha samayameM 608 jIvoMke hisAbase jitane jIva mokSa jA sakate haiM, utane jIvoMko kAlika paryAyeM do bhAgoMmeM vibhakta ho jAtI haiM--sakarmahAlatakI paryAya aura akarmahAlatakI pryaaye| jitane jIva bAkI raha jAte haiM unakI kAlika
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha - bhUtarUpa paryAyeM karma hAlatakI hI haiM / kAlANuke sarvasamayoM meM se jitane samaya bIta cuke unameM chaH mahinA ATha samayameM 608 jIvoMke hisAba se jitane jIvoMkA karmoMse saMbaMdha chUTa gayA hai ve mukta kahe jAte haiM, kAraNa ki inako mokSaprApti ke yogya dravya, kSetra, kAla, bhAva prApta ho cukA hai, isaliye unakA bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta rUpa pariNamata karmarahita avasthAkI paryAyoMmeM hone lagA hai / kAlANuke jitane samaya abhI bhaviSyat rUpa haiM unameM chaH mahinA ATha samayoMmeM 608 jIvoMke hisAba se jitane jIvoMkA karmoMse saMbaMdha chUTegA, ve isa samaya bhavya kahe jAte haiM, kAraNa una jIvoM kA bhaviSyase vartamAna aura vartamAna se bhUtarUpa pariNamana isa samaya to sakarma avasthAkI paryAyoMmeM ho rahA hai, lekina una jIvoMmeM bhaviSyake kisI bhI samayase lekara karmarahita avasthAkI paryAyoMmeM usa pariNamanake honekI yogyatAkA sadbhAva hai / jo jIva bAkI raha jAte haiN| unako jainazAstroMmeM abhavya kahA gayA hai, kAraNa ki una jIvoMkA bhaviSyase vartamAna aura vartamAna se pariNamana anAdikAla se sakarma hAlatakI paryAyoMmeM ho rahA hai tathA Age anantakAlake kisI bhI samaya meM karmarahita avasthAkI paryAyoMmeM pUrvokta pariNamanake honekI yogyatAkA sadbhAva bhI una jIvoMmeM nahIM hai / kAlANuke jitane bhaviSyat rUpa samaya haiM, unameM ina jIvoMkI jitanI paryAyoMkI palaTana hogI ve saMpUrNa paryAyeM sakarma hAlata kI hI hoMgI, isaliye jaba bhaviSya kI koI bhI paryAya ina jIvoMkI zuddha nahIM kahI jA sakatI, to ina jIvoM ke karmarahita avasthAkI paryAyarUpa bhAvakA abhAva siddha hotA hai / isI taraha jaba kAlANuke samaya ina jIvoMkI azuddha paryAyoMkI palaTana meM hI kAraNa hue, kyoMki ina jIvoMkI kAlika paryAyeM azuddha hI haiM, to mokSa jAne yogyahroat bhI abhAva siddha ho jAtA hai aura jaba ina jIvoMkI traikAlika paryAyeM azuddha hI haiM, to AkAzake bhI tInoM kAloMmeM jitane pariNamana hoMge una sabameM vaha AkAza azuddhaparyAyaviziSTa hI ina jIvoMko sthAnadAna degA, isaliye ina jIvoMke mokSa jAne yogya kSetrakA bhI abhAva siddha hotA hai / AtmA jaba traikAlika paryAyoMkA piMDa hai tathA ina jIvoMkI kAlika paryAyeM azuddha hI haiM, to ina azuddha paryAyoM sahita inakA AtmA bhI mokSameM kAraNa nahIM huA, isaliye ina jIvoMke mokSa jAne yogya dravyakA bhI abhAva siddha ho jAtA hai / isa tarahase jaba ina jIvoMko mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAva na to prApta huA aura na prApta hogA, to isakA artha yahI huA ki ina jIvoMmeM kevalajJAnAdike prakaTa hone kI yogyatA nahIM hai arthAt ina jIvoMkI koI bhI bhaviSyarUpa paryAya aisI nahIM, jisako hama kevalajJAnAdirUpa kaha sakeM, isaliye ye abhavya kahe jAte haiM | tattvArthavAtike bhavyAbhavyake 'lakSaNavArtikoMkA yahI artha hai / arthAt samyagdarzana- jJAna cAritrarUpa paryAyoMko jo prApta hogA arthAt jisakI samyagdarzana - jJAna - cAritra rUpa paryAya isa samaya bhaviSyarUpa hai, vaha bhavya hai aura isase viparIta abhavya hai / zaMkA -- jina jIvoMmeM mokSa jAneko yogyatA hai, ve saba jaba mokSa cale jAveMge, taba saMsAra bhavyajIvoMse zUnya ho jAyagA, tathA mokSa jAnekA krama bhI naSTa ho jAyagA ? uttara -- jitane kAlake samaya haiM utane samayoMmeM hI bhavyajIva mokSa jA sakate haiM / kAlake samaya aura bhavya traint saMkhyA akSayAnanta hai, isaliye unakI kabhI bhI samApti nahIM honese saMsAra bhavyajIvoMse zUnya nahIM hogA aura mokSa jAnekA krama bhI naSTa nahIM hogA / 2 zaMkA- isa kathana se yaha bAta nikalatI hai ki saMpUrNa bhavyajIva bhI mokSa nahIM jAyeMge, to jo bhavyajIva 1. samyagdarzanajJAnacAritrapariNAmena bhaviSyatIti bhavyaH / 278, tadviparIto'bhavyaH | 2|7|9| 2. isake liye jainamitra, aMka 22, varSa 34meM "jIva kI anantatA" zIrSaka lekha dekhanA cAhiye /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 101 mokSa nahIM jAyeMge ve abhavyoMke samAna hI hue, isaliye unako abhavya hI kahanA ucita hai, bhavya nahIM ? uttara--bhavya aura abhavyakA bheda mokSa jAnekI yogyatAke rahane na rahanese kiyA gayA hai, isaliye jina jIvoMmeM mokSa jAnekI yogyatA hai unameMse yadi bhavya isa yogyatAke vartamAna (vyakta) nahIM honeke kAraNa mokSa na bhI jAya to bhI vaha bhavya ho kahA jaaygaa| dUsarI bAta yaha hai ki jina jovoMke mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAva vartamAna ho jAte haiM ve mokSa cale jAte haiM, yaha kAla anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calA jAyagA, kahIM bhI vizrAntiko saMbhAvanA nahIM, to yaha niyama kaise banA sakate haiM ki itane bhavyajIva mokSa jAya~ge, itane nhiiN| yo'nantenApi kAlena na setsyatyasAvabhavya eveti cenna bhvyraashyntrbhaavaat||t. vaa02|7|9|| arthAt--jo bhavya anantakAlameM bhI mokSa nahIM jAyagA, usako abhavya nahIM kahanA cAhiye, kAraNa ki usakI gaNanA bhavyarAzimeM hI hotI hai / isakA tAtparya bhI vahI hai jo Upara likhA gayA hai| isaliye jainajagatake saMpAdaka mahodayakA yaha likhanA ki "zAstroMmeM bhavya do tarahake batalAye gaye haiM-eka to ve, jo mokSa jAyeMge, dusare ve, jo na jAyeMge, yaha kalpanA ayakta aura nirarthaka donoM hai"; ucita nahIM kahA jA sakatA hai, kAraNa ki pUrvokta prakArase AcAryoMkA kathana kalpanA nahIM, kintu vastusvarUpakA pratipAdaka hI siddha hotA hai / isaliye sArthaka aura upapattisahita hI hai| zaMkA--zAstroMmeM bhavyatva aura abhavyatvako pAriNamika kahA gayA hai kintu yahA~para mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa yogyatAko bhavyatva aura isake abhAvako abhavyatva kahA hai, isaliye yaha kathana zAstra-viruddha hai| uttara-jIvake pA~ca prakArake bhAva batalAye haiM--karmoMke upazama, kSaya, kSayopazama aura udayase hone vAle kramase aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audayika bhAva kahe jAte haiM tathA jinameM karmoMke upazamAdikI apekSA nahIM hai ve bhAva pAriNAmika kahe jAte haiM / jIvoMkA samyagyadarzana, jJAna, cAritrarUpa pariNAma yathAyogya karmoMke upazama, kSaya athavA kSayopazamase prakaTa hotA hai / lekina isameM dravya, kSetra kAla, bhAvarUpa yogyatA bhI kAraNa par3atI hai / arthAt yogyatAmeM karmoMkA upazama, kSaya, kSayopazama kAraNa nahIM, balki karmoke upazama. kSaya, kSayopazamameM yogyatA kAraNa hai / karmokA udaya bhI isa yogyatAmeM kAraNa nahIM hai / isaliye isa yogyatArUpa bhavyatva aura isake abhAvarUpa abhavyatvabhAvoMko pAriNAmika bhAva kahA gayA hai / dUsarI bAta yaha hai ki pratyeka dravyameM samAnarUpase bhavyatA aura abhavyatA pAyI jAtI hai / pudgaladravyako jitanI paryAya ho sakatI haiM unakI yogyatAkA pudgaladravyameM sadbhAva hai aura cetanAdi paryAyoMkI yogyatAkA usameM abhAva hai / isaliye pudgaladravya apanI paryAyoMkI apekSA bhavya hai aura cetanAdiparyAyoMkI apekSA abhavya hai / isa taraha saMpUrNa dravya bhavya aura abhavya kahe jA sakate haiN| jIvoMkI taraha inama bhavya aura abhavyakA bheda nahIM batalAnekA kAraNa yaha hai ki dharma, adharma aura AkAza dravya eka-ekahI hai tathA ye apanI paryAyoMkI apekSA bhavya aura dUsare dravyakI paryAyoMkI apekSA abhavyarUpa haiN| inameM ye bhavyatA aura abhavyatA paraspara aviruddha honese eka jagaha pAyI jAtI hai / kAlANu aura pudgala yadyapi bahuta hai lekina ina sabameM bhI samAnarUpase apanI paryAyoMkI apekSA bhavyatA aura paradravyakI paryAyoMkI apekSA abhavyatA eka hI jagaha eka ho sAtha pAyI jAtI hai, isaliye ina dravyoMmeM bhavya abhavyakA bheda nahIM bana sakatA hai| ina dravyoMkI yaha bhavyatA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : sarasvatI-baradaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha aura abhavyatA yadyapi kramase dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa yogyatA aura usake abhAvarUpa hI haiM to bhI yadi koI prazna kare ki pratyeka dravya apanI paryAyoM meM pariNamana karatA hai dUsare dravyako paryAyoMmeM pariNamana nahIM karatA hai, isameM kyA kAraNa hai, to yahI uttara diyA jAyagA ki pratyeka dravyakA yahI svabhAva hai| isa tarahakI bhavyatA aura abhavyatA saba jIvoMmeM bhI pAyI jAtI hai phira bhI yaha bhavyatA aura abhavyatA samasta jIvoMmeM samAna honeke kAraNa bheda nahIM paidA kara sakatI hai| kintu mokSakI bhavyatA aura abhavyatA paraspara viruddha honeke kAraNa donoM eka jagaha nahIM raha sakatI haiM isaliye ye jIvoMmeM bheda paidA kara detI hai| tathA yaha bhavyatA aura abhavyatA bhI kramase mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa yogyatA aura isake abhAvarUpa hI hai, isaliye ina donoMko jIvakA svabhAva kahA jAtA hai| tIsarI bAta yaha hai ki svabhAva nAma pariNamanakA hai aura pariNamana paryAyako kahate haiM / jisa dravyameM jo paryAya bhaviSyatarUpa hai usameM vaha paryAya apane prakaTa hone yogya kSetra aura kAlarUpa nimittako pAkara prakaTa ho jAtI hai| jaba taka vaha paryAya prakaTa hone yogya rahato hai taba taka usa dravyameM usa paryAyakI apekSA bhavyatA rahatI hai| jisa dravyameM jo paryAya bhaviSyat (zakti) rUpa nahIM hai usameM vaha paryAya kabhI bhI prakaTa nahIM hogI isaliye usa dravyameM usa paryAyakI apekSA abhavyatA rahato hai| isa taraha bhavyatA aura abhavyatA donoMkA kAraNa kramase dravyakI bhaviSyat paryAya aura usakA abhAva hI huaa| isaliye bhavyatAko pAriNAmika yA svAbhAvika kahanA saMgata jAna par3atA hai| kisI-kiso jIvameM zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAya bhaviSyatarUpa hai, isaliye va jIva bhavya kahe jAte haiM aura kisI-kiso jIvameM zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAya bhaviSyatrUpa nahIM hai kintu bhaviSyatkAlake saMpUrNa samayoMmeM vaha samyagdarzanAdirUpa paryAya karmose AvRtta rahanese azuddha hI rahegI, isaliye ve abhavya kahe jAte hai| isa tarahase jovoMkI isa bhavyatA aura abhavyatAko bhI pAriNAmika yA svAbhAvika kahate hai| zaMkA-yadi bhavyatA aura abhavyatAko pAriNAmika mAnA jAya, to svabhAvake avinAzI honeke kAraNa mokSameM bhavyatAkA nAza nahIM honA cAhiye ? uttara-bhavyatAkA artha hai zuddha samyagdarzanAdike prakaTa (vartamAna) hone yogya bhaviSyat (zakti) rUpase zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAyakA sadbhAva / pratyeka dravyako bhaviSyat paryAya vartamAna aura vartamAnaparyAya bhUta hotI jA rahI hai aura hotI jAyagI, to bhavya jIvameM zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAya kabhI prakaTa (vartamAna) hogI hI, aura jaba vaha prakaTa ho jAyagI taba usake prakaTa honekI yogyatA bhI naSTa ho jAyagI, isa tarahase samyagdarzanakI hAlatase caturdaza guNasthAnake anta taka jaise-jaise AtmAkI zaddha paryAyoMkA vikAsa hotA jAyagA vaise-vaise yogyatA bhI naSTa hotI jAyagI aura antameM saMpUrNarUpa yogyatAkA nAza ho jAyagA, kAraNa ki usa samaya AtmAke saMpUrNa svabhAvakA vikAsa ho jaaygaa| Age isa jIvakA jo bhI pariNamana hogA vaha zaddha paryAyoMmeM hI hogA, isaliye bhavyatvakA nimitta haTa jAneke kAraNa mokSameM bhavyatva bhAvakA nAza mAnA jAtA hai| isa tarahase yaha bAta acchI taraha siddha ho jAtI hai ki bhavya aura abhavya jIvoMke vAstavika bheda haiM, kalpanA nahIM kI gayI hai /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadayA : eka parizIlana jIvadayAke prakAra 1. jIvadayAkA eka prakAra puNyabhAvarUpa hai| puNyabhAvarUpa honeke kAraNa usakA antarbhAva Asrava aura bandhatattvameM hI hotA hai, saMvara aura nirjarAmeM antarbhAva nahIM hotaa| yaha puNyabhAvarUpa jIvadayA vyavahAradharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNa hai / isa bAtako Age spaSTa kiyA jaayegaa| 2. jIvadayAkA dUsarA prakAra jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcaya dharmarUpa hai| isakI puSTi dhavala-pustaka 13 ke pRSTha 362 para nirdiSTa nimna vacanake AdhArapara hotI hai karuNAe jIvasahAvassa kmmnnidttvirohaado| artha-karuNA jIvakA svabhAva hai ataH isake karmajanita honekA virodha hai| yadyapi dhavalAke isa vacanameM jIva-dayAko jIvakA svataHsiddha svabhAva batalAyA hai, parantu jIvake svataHsiddha svabhAva-bhUta vaha jIvadayA anAdikAlase mohanIyakarmakI krodha-prakRtiyoMke udayase vikRta rahatI AI hai, ataH mohanIyakarmakI una krodha-prakRtiyoMke yathAsthAna yathAyogyarUpameM hone vAle upazama, kSaya yA kSayopazamase jaba vaha zuddharUpameM vikAsako prApta hotI hai taba use nizcayadharmarUpatA prApta ho jAtI hai| isakA antarbhAva Asrava aura bandhatattvameM nahIM hotA, kyoMki jovake zuddha svabhAvabhUta honeke kAraNa vaha karmoke Asrava aura bandhakA kAraNa nahIM hotI hai| tathA isakA antarbhAva saMvara aura nirjarA tattva meM bhI nahIM hotA, kyoMki isakI utpatti hI saMvara aura nirjarApUrvaka hotI hai| 3. jIva dayAkA tIsarA prakAra adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa zubha pravRttike rUpameM vyavahAradharmarUpa hai| isakA samarthana bhI Agama-pramANoMke AdhArapara hotA hai| isakA antarbhAva adayArUpa azubhapravRttise nivRttirUpa honeke AdhArapara saMvara aura nirjarAkA kAraNa ho jAnese saMvara aura nirjarA tattvameM hotA hai, aura dayArUpa puNyapravRttirUpa honeke AdhArapara Asrava aura bandhakA kAraNa ho jAnese Asrava aura bandhatattvameM bhI hotA hai| karmoke saMvara aura nirjaraNameM kAraNa honese yaha vyavahAradharmarUpa jIvadayA jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvadayAko utpattimeM kAraNa siddha hotI hai| puNyabhUta dayAkA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya aura abhavya donoM prakArake jIva satata viparItAbhiniveza aura mithyAjJAnapUrvaka Asaktivaza adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRtti karate rahate haiM, tathA kadAcit sAMsArika svArthavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti bhI kiyA karate haiM / ye jIva yadi kadAcit adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttike sAtha samyak abhiniveza aura samyagjJAnapUrvaka kartavyavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti karane lagate haiM to unake antaHkaraNameM usa adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttise ghRNA utpanna ho jAtI hai aura taba ve usa adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttise sarvathA nivRtta ho jAte haiN| isa taraha vaha puNyabhAvarUpa jIvadayA adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttise sarvathA nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRttirUpa vyavahAradharmakI utpattimeM kAraNa siddha ho jAtI hai|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha nizcayadharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti bhavya jIvameM hI hotI hai, abhavya jIyame nhiiN| tathA usa bhavya jIvameM usakI utpatti mohanIyakarmake bheda anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanarUpa kaSAyoMkI krodhaprakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyo gya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara zaddha svabhAva ke rUpameM uttarottara prakarSako lekara hotI hai / isakI pratikriyA nimna prakAra hai (ka) abhavya aura bhavya donoM prakArake jIvoMkI bhAvavatI zaktikA anAdikAlase anantAnubandhI Adi ukta cAroM kaSAyoMkI krodha-prakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAva pariNamana hotA AyA hai| donoM prakArake jIvoMmeM usa adayArUpa vibhAvapariNamanakI samAptimeM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsakI yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai| bhavya jIvoMmeM to usa adayArUpa vibhAva pariNatiko samAptimeM anivArya kAraNabhUta AtmonmukhatArUpa karaNalabdhike vikAsako yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai| isa taraha jisa bhavya jIvameM jaba kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa ho jAnepara ukta karaNalabdhikA bhI vikAsa ho jAtA hai taba sarvaprathama usa karaNalabdhike balase usa bhavya jIvameM mohanIyakarmake bheda darzanamohanIyakarmakI yathAsaMbhavarUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaka prakRtirUpa tIna prakRtiyoMkA va cAritramohanIyakarmake prathamabheda anantAnubaMdhIkaSAyake niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha prakRtikA bhI yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara caturtha gaNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaksikA zaddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM eka prakArakA jIvadayA-rUpa pariNamana hotA hai| (kha) isake pazcAt usa bhavyajIvameM yadi usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vizeSa utkarSa ho jAve, to usake balameM usameM cAritramohanIya karmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha-prakRtikA bhI kSayopazama honepara paMcama guNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpa meM dUsare prakArakA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt usa bhavyajIvameM yadi usa AtmomukhatA-rUpa karaNalabdhikA aura vizeSa utkarSa ho jAve to usake balase usameM cAritramohanIyakarmake tatIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha-prakRtiyoMke sAtha krodha-prakRtikA bhI kSayopazama honepara saptamaguNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM tIsare prakArakA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki saptamaguNasthAnako prApta jIva satata saptamase SaSTha aura SaSThase saptama donoM guNasthAnoM meM anrmuhUrta kAlake antarAlase jhUlekI taraha jhUlatA rahatA hai| (gha) ukta prakAra saptamase SaSTha aura SaSThase saptama donoM guNasthAnoMmeM jhUlate hue jIvameM yadi saptama guNasthAnase pUrva hI darzanamohanIyakarmakI ukta tIna aura cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI ukta cAra-ina sAta prakRtiyoMkA upazama yA kSaya ho cukA ho, athavA saptama guNasthAnameM hI unakA upazama yA kSaya ho jAve to usake pazcAt vaha jIva usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA saptama, aSTama aura navama guNasthAnoMmeM kramazaH adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNake rUpa meM aura bhI vizeSa utkarSa prApta kara letA hai aura taba navama guNasthAnameM ho usa jIvameM cAritramohanIyakama ke ukta dvitIya aura tRtIya bhedarUpa
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 105 apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI krodha-prakRtiyoMke sAtha cAritramohanIya karmake caturtha bheda saMjvalana kaSAyakI krodha-prakRtikA bhI upazama thA kSaya hone para usa jIvakI usa bhAvavatI zaktikA zaddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpa cauthe prakArakA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| isa vivecanakA tAtparya yaha hai ki yadyapi bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMko bhAvavatI zaktikA anAdikAlase cAritramohanIyakarmake bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodhaprakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAvapariNamana hotA AyA hai, parantu jaba jisa bhavyajIvakI usa bhAvavatI zaktikA vaha adayArUpa vibhAva pariNamana yathAsthAna usa-usa krodha-prakRtikA yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazama honepara yathAyogyarUpameM samApta hotA jAtA hai, taba usake balase usa jIvakI usa bhAvavatIzaktikA uttarottara vizeSatA lie hue zuddha svabhAvarUpa nizcayadharmake rUpameM dayArUpa pariNamana hotA jAtA hai| itanA avazya hai ki una krodha-prakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyogyarUpameM hone vAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama usa bhavya jIvameM kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM ke vikAsapUrvaka AtmonmakhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa hone para hI hotA hai| vyavahAradharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya jIvameM upayukta pA~coM labdhiyoMkA vikAsa taba hotA hai jaba vaha jIva apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika dayArUpa puNyamaya zubha pravRttiyoMko kriyAvatI zaktike hI pariNamanasvarUpa mAnasika vAcanika aura kAyika adayArUpa saMkalpIpApamaya azabha pravattiyoMse ma vacanagapti aura kAyagaptike rUpameM nivattipUrva karane lagatA hai| ina adayArUpa saMkalpIpApamaya azabha pravRttiyoMse nivattipUrvaka kI jAnevAlI dayArUpa paNyamaya zabha pravattikA nAma hI vyavahAradharmarUpa dayA hai taraha yaha nirNIta hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa vyavahAradharmarUpa jIvadayAke balapara hI bhavyajIvameM bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayadharmarUpa jIva-dayAkI utpattimeM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhiyoMkA vikAsa hotA hai| isa taraha nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM vyavahAradharmarUpa jIvadayA kAraNa siddha ho jAtI hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki koI-koI abhavyajIva bhI vyavahAradharmarUpa dayAko aMgIkAra karake apanemeM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa kara letA hai| itanA avazya hai ki usakI svabhAvabhUta abhavyatAke kAraNa usameM AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa nahIM hotA hai| isa taraha usameM bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayadharmarUpa jIva dayAkA vikAsa bhI nahIM hotA hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki bhavyajIvameM ukta krodha-prakRtiyoMkA yathAsambhavarUpameM hone vAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama . yadyapi AtmonmukhatArUpa kAraNalabdhikA vikAsa honepara hI hotA hai, parantu usameM usa kAraNalabdhikA vikAsa kramazaH kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAroM labdhiyoMkA vikAsa honepara hI hotA hai| ataH ina cAroM labdhiyoMko bho ukta krodha-prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNa mAnA gayA hai| jIvakA bhAvavato aura kriyAvatI zaktiyoM ke sAmAnya pariNamanoMkA vivecana jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI--ina donoM zaktiyoMko AgamameM unake svataHsiddha svabhAva ke rUpameM batalAyA gayA hai| inameMse bhAvavatIzaktike pariNamana eka prakArase to mohanIyakarmake udayameM vibhAvarUpa, va usake upazama, kSaya yA kSayopazamameM zuddhasvabhAvarUpa hote haiM tathA dUsare prakArase hRdayake sahArepara tattva
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha zraddhAnarUpa yA atattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahArepara tattvajJAnarUpa yA atattvajJAnarUpa hote haiM / evaM kriyAvatI zaktike pariNamana saMsArAvasthA meM eka prakArase to mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha aura pApamaya azubha pravRttirUpa hote haiM, dUsare prakAra se pApamaya azubha pravRttise manogupti, vacanagupti aura gupta rUpa meM nivRttipUrvaka mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha pravRttirUpa hote haiM aura tIsare prakArase sakriya manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNAke sahArepara puNyarUpatA aura pAparUpatAse rahita AtmakriyA ke rUpameM hote haiM / inake atirikta saMsArakA viccheda ho jAnepara jIvakI kriyAvatI zaktikA cauthe prakArase jo pariNamana hotA hai, vaha svabhAvataH urdhvagamana rUpa hotA hai| jIvakI kriyAvatI zaktike ina cAroM prakArase hone vAle pariNamanoMmeMse pahale prakArake pariNamana karmoMke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArake bandhameM kAraNa hote haiM / dUsare prakArake pariNamana pApamaya azubha pravRttise nivRttarUpa hone se bhavyajIvameM yathAyogya karmoMke saMvarapUrvaka nirjaraNa meM kAraNa hote haiM tathA puNyarUpa zubha pravRttirUpa honese yathAyogya karmoke AsravapUrvaka prakRti pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArake bandha meM kAraNa hote haiN| tIsare prakArake pariNamana puNyarUpatA aura pAparUpatAse rahita honese kevala sAtAvedanIyakarmake AsravapUrvaka prakRti tathA pradeza bandhameM kAraNa hote haiM aura cauthe prakArakA pariNamana kevala AtmAzrita hone se karmoMke Asrava aura bandhameM kAraNa nahIM hotA hai aura karmoMke saMvara aura nirjaraNapUrvaka una karmoMkA sarvathA abhAva ho jAnese karmoMkA saMvara aura nirjaraNakA kAraNa honekA to prazna hI nahIM rahatA hai / jIvakI kriyAvatI zaktike pravRttirUpa pariNamanoMkA vizleSaNa jIvakI bhAvavatI zaktike hRdayake sahArepara atattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahAre para atattvajJAnarUpa jo pariNamana hote haiM, unase prabhAvita hokara jIvakI kriyAvatI zaktike Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM / evaM kadAcit sAMsArika svArthavaza puNyamaya zubhapravRttirUpa pariNamana bhI hote haiM, isI taraha jIvakI bhAvavatI zakti ke hRdayake sahArepara tattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahArepara tatvajJAnarUpa jo pariNamana hote haiM unase prabhAvita hokara jIvako kriyAvatI zaktike eka to Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM aura dUsare karttavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubhapravRttirUpa pariNamana hote haiM / saMsArI jIva Asakti, moha, mamatA tathA rAga aura dva eSake vazIbhUta hokara mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRttirUpa jo lokaviruddha hiMsA, jhUTha, corI tathA padArthoMke anAvazyaka bhoga aura saMgraha - rUpa kriyAe~ satata karatA rahatA hai, ve sabhI kriyAe~ saMkalpI pApa kahalAtI haiM / inameM sabhI tarahakI svaparahitavighAtaka kriyAe~ antarbhUta hotI haiM / saMsArI jIva azakti, majabUrI Adi anivArya paristhitiyoMvaza mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti rUpa jo lokasammata hiMsA, jhUTha, corI tathA Avazyaka bhoga aura saMgraharUpa kriyAe~ karatA hai, ve sabhI kriyAe~ ArambhIpApa kahalAtI haiN| inameM jIvanakA saMcAlana, kuTumbakA bharaNa-poSaNa tathA dharma, saMskRti, samAja, rASTra aura lokakA saMrakSaNa Adi upayogI kAryoMko sampanna karaneke lie nItipUrvaka kI jAnevAlI asi, masi, kRSi, sevA, zilpa, vANijya tathA anivArya bhoga aura saMgraharUpa kriyAe~ antarbhUta hotI haiM / saMsArI jIva jitanI parahitakArI mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyAe~ karatA hai, ve sabha kriyAe~ puNya kahalAtI haiM / isa prakArakI puNyarUpa kriyAe~ do prakArakI hotI haiM-- eka to sAMsArika
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 107 svArthavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA aura dUsarI karttavyavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyaa| inameMse kartavyavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA hI vAstavika puNyakriyA hai| aisI puNyakriyAse hI paropakArakI siddhi hotI hai| isake atirikta vItarAgI devakI ArAdhanA, vItarAgatAke poSaka zAstroMkA paThana-pAThana, cintana aura manana va vItarAgatAke mArgapara ArUr3ha guruoMkI sevA-bhakti tathA svAvalambanazaktiko jAgRta karanevAle vratAcaraNa aura tapazcaraNa Adi bhI puNyakriyAoMmeM antarbhUta hote haiM / yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki ukta ArambhI pApa bhI yadi Asakti Adike vazIbhUta hokara kiye jAte haiM tathA puNya bhI ahaMkAra Adike vazIbhUta hokara kiye jAte haiM to unheM saMkalpI pApa hI jAnanA caahie| saMsArI jIvakI kriyAvatI zaktike dayA aura adayA-rUpa pariNamanoMkA vivecana Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki jIvakI bhAvavatozaktikA cAritramohanIya karmake bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodhaprakRtiyoMke udayameM adayArUpa vibhAva-pariNamana hotA hai, aura unhIM krodhaprakRtiyoMke yathAsthAna, yathAsaMbhavarUpameM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazamameM dayArUpa svabhAva-pariNamana hotA hai| yahA~ jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNamanoMke viSayameM yaha batalAyA jA rahA hai ki jIvadvArA parahitakI bhAvanAsekI jAnevAlo kriyAe~ puNyake rUpameM dayA kahalAtI hai aura jIvadvArA parake ahitakI bhAvanAse kI jAnevAlI kriyAe~ saMkalpIpApake rUpameM adayA kahalAtI hai| inake atirikta jIvakI jina kriyAoMmeM parake ahitakI bhAvanA preraka na hokara kevala svahitakI bhAvanA preraka ho, parantu jinase parakA ahita honA nizcita ho, ve kriyAe~ ArambhIpApake rUpameM adayA kahalAtI haiN| jaise-eka vyakti dvArA anItipUrvaka dUsare vyaktipara AkramaNa karanA saMkalpIpAparUpa adayA hai, parantu usa dUsare vyakti dvArA AtmarakSAke lie usa AkrAmaka vyaktipara pratyAkramaNa karanA ArambhIpA parUpa adayA hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki jIvakI puNyamaya kriyA saMkalpIpApamaya kriyAke sAtha bhI saMbhava hai aura ArambhIpApamaya kriyAke sAtha bhI saMbhava hai, parantu saMkalpI aura ArambhI donoM pAparUpa kriyAoMmeM jIvakI pravRtti ekasAtha nahIM ho sakatI hai, kyoMki saMkalpIpAparUpa kriyAoMke sAtha jo ArambhIpAparUpa kriyAeM dekhanemeM AtI hai unheM vAstavameM saMkalpI pAparUpa kriyAe~ hI mAnanA yuktisaMgata haiN| isa taraha saMkalpIpAparUpa kriyAoMse sarvathA tyAgapUrvaka jo ArambhIpAparUpa kriyAe~ kI jAtI hai, unheM hI vAstavika ArambhIpAparUpa kriyAe~ samajhanA cAhie / vyavahAradharmarUpa dayAkA vizleSaNa aura kArya Upara batalAyA jA cukA hai ki jIva dvArA mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha kriyAoMke sAtha parahitakI bhAvanAse kI jAne vAlI mAnasika, vAcanika aura kAyika zabha kriyAe~ puNyake rUpameM dayA kahalAtI haiM aura ve karmoke Asrava aura bandhakA kAraNa hotI haiM, parantu bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoM dvArA kama-se-kama mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha kriyAoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM honevAlI sarvathAnivRttipUrvaka jo mAnasika, vAcanika aura kAyika dayAke rUpameM puNyamaya zubha kriyAe~ kI jAne lagatI hai ve kriyAe~ hI vyavahAradharmarUpa dayA kahalAtI hai / isameM hetu yaha hai ki ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha kiyAoMse nivRttipUrvaka kI jAne vAlI puNyabhUta
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha dayA bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMmeM kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsakA kAraNa hotI hai tathA bhavyajIvameM to vaha puNyarUpa dayA ina labdhiyoMke vikAsake sAtha AtmonmukhatArUpa karaNalabdhike vikAsakA kAraNa hotI hai| ukta karaNalabdhi prathamataH mohanIyakarmake bheda darzanamohanIya karmakI yathAsaMbhava rUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRtirUpa tIna va mohanIyakarmake bheda cAritramohanIyakarmakI anantAnubandhI kaSAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra--isa taraha sAta prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNa hotI haiN| isa taraha ukta vyavahAradharmarUpa dayA karmoke saMvara aura nirjaraName kAraNa siddha ho jAtI hai| itanI bAta avazya hai ki usa vyavahAradharmarUpa dayAmeM jitanA puNyamaya dayArUpa pravRttikA aMza vidyamAna rahatA hai vaha to karmoke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotA hai tathA usa vyavahAradharmarUpa dayAkA saMkalpIpApamaya adayArUpa pravRttise honevAlI sarvathAnivRttikA aMza ho karmoke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai / dravyasaMgrahagranthakI gAthA 45 meM jo vyavahAra-cAritrakA lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai, usake AdhArapara vyavahAradharmarUpa dayAkA svarUpa spaSTa rUpase samajha meM A jAtA hai| vaha gAthA nimna prakAra hai asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45 / / artha-azubhase nivRttipUrvaka honevAlI zubha pravRttiko jina bhagavAnne vyavahAra-cAritra kahA hai| aisA vyavahAra-cAritra vrata, samiti aura guptirUpa hotA hai / isa gAthAmeM vrata, samiti aura guntiko vyavahAracAritra kahaneme hetu yaha hai ki inameM azubha se nivRtti aura zabhameM pravRttikA rUpa pAyA jAtA hai / isa taraha isa gAthAse nirNIta ho jAtA hai ki jIva puNyarUpa dayAke sAtha karatA hai tabataka to usa dayAkA antarbhAva puNyarUpa dayAmeM hotA hai aura vaha jIva ukta puNyarUpa jIvadayAko jaba pAparUpa adayAse nivRttipUrvaka karane laga jAtA hai taba vaha puNyabhUta dayA vyavahAradharmakA rUpa dhAraNa kara letI hai, kyoMki isa dayAse jahA~ eka ora puNyamaya pravRttirUpatAke AdhArapara karmoMkA Asrava aura bandha hotA hai vahA~ dUsarI ora usa dayAse pAparUpa adayAse nivRttirUpatAke AdhArapara bhavyajIvameM karmoMkA saMvara aura nirjaraNa bhI huA karatA hai| vyavahAradharmarUpa dayAse karmoMkA saMvara aura nirjaraNa hai. isakI paSTi AcArya vIrasenake dvArA jayadhavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyA nirdiSTa nimna vacanase hotI hai-- suha-suddhapariNAmehi kammakkhayAbhAve takkhayANuvavattIdo / artha--zubha aura zuddhake rUpameM mizrita pariNAmoMse yadi karmakSaya nahIM hotA ho, karmakSayakA honA asaMbhava ho jaayegaa| AcArya vIrasenake vacanase 'suha-suddhapariNAmehiM' padakA grAhya artha AcArya vIrasenake vacanake 'suha-suddhapariNAmehiM' padameM suha aura zuddha do zabda vidyamAna hai / inameMse 'suha zabdakA artha bhavyajIvakI kriyAvatI zaktike pravRtirUpa zubha pariNamanake rUpameM aura 'suddha' zabdakA artha usa bhavyajIvako kriyAvatI zaktike azubhase nivRttirUpa zuddha pariNamanake rUpameM grahaNa karanA hI yukta hai / 'suha' zabdakA artha jIvakI bhAvavatIzaktike puNyakarmake udayameM honevAle zubha pariNAmake rUpameM aura 'suddha' zabdakA artha usa jIvakI bhAvavatIzaktike mohanIyakarmake yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle zuddha pariNamanake rUpameM grahaNa karanA yukta nahIM hai| Age isa bAtako spaSTa kiyA jAtA hai
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta : 109 jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha aura azubha pravRttirUpa pariNamana karmoke Asrava aura bandhake kAraNa hote haiM aura usI kriyAvatIzaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika una pravRttirUpa pariNamanoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa zuddha pariNamana bhavyajIvameM karmoMke saMvara aura nirjaraNake kAraNa hote hai| jIvako bhAvavatIzavitake na to zubha aura azubha pariNamana karmoke Asrava aura bandhake kAraNa hote haiM, aura na hI usake zuddha pariNamana karmoMke saMvara aura nirjaraNake kAraNa hote haiM, isameM yaha hetU hai ki jIvakI kriyAvatIzaktikA mana, vacana aura kAyika sahayogase jo kriyArUpa pariNamana hotA hai, use yoga kahate hai ( 'kAyavAGmanaHkarma yogaH'--ta. sU0 6-1) / yaha yoga yadi jIvakI bhAvavatIzaktike pUrvokta tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha pariNamanoMse prabhAvita ho to use zubha yoga kahate haiM aura vaha yoga yadi jIvakI bhAvavatIzaktike pUrvokta atattvazraddhAna, atattvajJAna rUpa azuddha pariNamanoMse prabhAvita ho to use azubha yoga kahate hai, ( 'zubhapariNAmanirvRtto yogaH zubhaH / azubhapariNAmanirvRtto yogaH azubhaH'--sarvArthasiddhi 6-3) / yaha yoga hI karmokA Asrava arthAt bandhakA dvAra kahalAtA hai / ( 'sa AsravaH' ta0 sU0 6-2 ) / isa taraha jIvakI kriyAvatI zaktikA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana hI karmoMke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa bandhakA kAraNa siddha hotA hai| yadyapi yogakI zubharUpatA aura azubharUpatAkA kAraNa honese jovakI bhAvavatIzaktike tattvazraddhAna tattvajJAnarUpa zabha pariNamanoMko va atattvazraddhAna aura atattvajJAnarUpa azubha pariNamanoMko bhI koMke AsravapUrvaka bandhakA kAraNa mAnanA ayukta nahIM hai, parantu karmoke Asrava aura bandhakA sAkSAt kAraNa to yoga hI nizcita hotA hai| jaise koI DAkTara zIzImeM rakhI huI tejAbako bhramavaza A~khakI davAI samajha rahA hai to bhI tabataka tejAba rogIko A~khako hAni nahIM pahu~cAtI hai, jabataka vaha DAkTara usa tejAbako rogIkI A~khameM nahIM DAlatA hai| jaba DAkTara usa tejAbako rogIkI A~khameM DAlatA hai to tatkAla vaha tejAba rogIkI A~khako hAni pahu~cA detI hai| isI taraha A~khakI davAIko A~khakI davAI samajhakara bhI jabataka DAkTara use rogoko A~khameM nahIM DAlatA hai tabataka vaha davAI usa rogokI A~khako lAbha nahIM pahu~cAtI hai| parantu, jaba DAkTara usa davAIko A~khameM DAlatA hai, to tatkAla vaha davAI rogIkI A~khako lAbha pahu~cA detI hai| isase niNIta hotA hai ki jIvakI kriyAvatIzaktikA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana hI Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai| itanA avazya hai ki jIvakI bhAvavatIzaktikA hRdayake sahArepara honevAlA tattvazraddhAnarUpa zubha pariNamana yA atattvazraddhAnarUpa azubha pariNamana aura jIvakI bhAvavatIzavitakA mastiSkake sahArepara honevAlA tattvajJAnarUpa zubha pariNamana yA atattvajJAnarUpa azubha pariNamana bhI yogakI zabharUpatA aura azubharUpatAmeM kAraNa honese paramparayA Asrava aura bandhameM kAraNa mAne jA sakate hai, parantu Asrava aura . bandhameM sAkSAt kAraNa to yoga hI hotA hai| isI prakAra jIvakI kriyAvatIzaktike yoga-rUpa pariNamanake nirodhako ho karmake saMvara aura nirjaraNameM kAraNa mAnanA yukta hai--('Asrava nirodhaH saMvaraH'--ta0 sU0 9-1) / jIvakI bhAvavatozaktike mohanIyakarmake yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoko saMvara aura nirjarAkA kAraNa mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki bhAvavatAzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamana mohanIyakarmake yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka honeke kAraNa saMvara ora nirjarAke kArya ho jAnese karmoke saMbara aura nirjaraNameM kAraNa siddha nahIM hote hai| eka bAta ora, jaba jIvakI kriyAvatIzaktike yogarUpa pariNamanoMse kamAMkaAsrava hotA hai to karmoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa yoga-nirodhako hI mAnanA yukta hogaa| yahI kAraNa hai ki
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha jIvameM guNasthAnakramase jitanA-jitanA yogakA nirodha hotA jAtA hai usa jIvameM vahA~ utanA-utanA karmokA savara niyamase hotA jAtA hai tathA jaba yogakA pUrNa nirodha ho jAtA hai taba karmokA saMvara bhI pUrNarUpase ho jAtA hai| karmoMkA saMvara honepara baddha karmokI nirjarA yA to nika-racanAke anusAra savipAkarUpameM hotI hai athavA 'tapasA nirjarA ca' (ta0 sU0 9-3) ke anusAra kriyAvatozaktike pariNamana-svarUpa tapake balapara avipAkarUpameM hotI hai| isake atirikta yadi jIvakI bhAvavatIzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMko saMvara aura nirjarAkA kAraNa svIkAra kiyA jAtA hai to jaba dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM hI bhAvavatIzaktike svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAtA hai to eka to dvAdaza aura trayodaza gaNasthAnoMmeM sAtAvedanIya karmakA AsravapUrvaka prakRti aura pradezarUpameM bandha nahIM honA caahie| dUsare, dvAdaza guNasthAnake prathama samayama hI bhAvavatIzaktike svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAne para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtI-karmokA tathA cAroM aghAtI-karmoMkA sarvathA kSaya ho jAnA cAhie / parantu jaba aisA hotA nahIM hai to yahI svIkAra karanA par3atA hai ki Asrava aura bandhakA mUla kAraNa yoga hai aura vidyamAna jJAnAvaraNAdi ukta tInoM ghAtI-karmoMkI evaM cAroM aghAtI-karmokI nirjarA niSekakramase hI hotI hai| trayodaza gaNasthAnameM kevalI bhagavAn aghAtI karmoMko samAna sthitikA nirmANa karaneke lie jo samudghAta karate haiM vaha bhI unakI kriyAvatIzaktikA hI kAyika pariNamana hai| isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jayadhavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyA meM nirdiSTa AcArya vIrasenake uparyukta vacanake aMgabhUta 'suha-suddhapariNAmehi' padase jIvakI kriyAvatIzaktike azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubhameM pravRtti-rUpa pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA hI saMga ta hai| bhAvavatIzaktike tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha va mohanIyakarmake yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA saMgata nahIM hai| yahA~ yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki jayadhavalAke ukta vacanake 'sUha-sUddha pariNAmehi' padake antargata 'suddha' zabdakA artha yadi jovakI bhAvavatIzaktike mohanIyakarmake yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazamameM vikAsako prApta zuddha pariNamanasvarUpa nizcayadharmake rUpameM svIkAra kiyA jAye to usa padake antargata 'suha' zabdakA artha pUrvokta prakAra jIvako bhAvavatIzaktike tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha pariNamanake rUpameM to svIkAra kiyA hI nahIM jA sakatA hai, isalie usa 'suha' zabdakA artha yadi jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa puNyamaya zubha pravRttike rUpameM svIkAra kiyA jAye to yaha bhI saMbhava nahIM hai. kyoMki puNyamaya zubha pravRtti to karmoke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotI hai| ataH usa 'sUha' zabdakA artha jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa pApamaya azubha pravRttise nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttike rUpameM hI svIkAra karanA hogA, kyoMki isa prakArake vyavahAra-dharmake puNyamaya zubha pravRttirUpa aMzase jahA~ karmoMkA Asrava aura bandha hotA hai vahIM usake pApamaya azubha pravRttise nivRttirUpa aMzase karmoMkA saMvara aura nirjaraNa bhI hotA hai / parantu aisA svIkAra kara lenepara bhI jIvakI bhAvavatIzaktike svabhAvabhata nizcayadharmarUpa pariNamanako pUrvokta prakAra karmoMke saMvara ora nirjaraNakA kAraNa siddha na honese 'suddha' zabdakA artha kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / isa prakAra jayadhavalAke 'suha-suddhapariNAmehiM' padake antargata 'suddha' zabdake nirarthaka honekA prasaMga upasthita ho jAyegA / ataH ukta 'suha-suddhapariNAmehi' isa sampUrNa padakA artha jIvako kriyAvatozaktike pariNAmasvarUpa pApamaya azubha pravRttise nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttike rUpame hI grAhya ho sakatA hai| yadi yaha kahA jAya ki jIvako mokSako prApti usakI bhAvavatIzaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcaya
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 111 dharmake rUpameM pariNamana honepara hI hotI hai, isalie 'suha-suddhapariNAmehi' padake antargata 'suddha' zabda nirarthaka nahIM hai to isa bAtako svIkAra karane meM yadyapi koI Apatti nahIM hai, parantu aisA svIkAra karanepara bhI yaha to kahA hI jA sakatA hai ki mokSakI prApti jIvakI bhAvabatIzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanake honepara honA eka bAta hai aura usa svabhAvabhUta zuddha pariNamanako karmakSayakA kAraNa mAnanA anya bAta hai, kyoMki vAstavameM dekhA jAye to dvAdazaguNasthAnavartI jIvakA vaha zuddha svabhAva mokSarUpa zuddha svabhAvakA hI aMza hai jo mohanIyakarmake sarvathA kSaya honepara hI prakaTa hotA hai| antameM eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki ukta 'suha-suddhapariNAmehiM' padake antargata 'suddha' zabdakA jIvakI bhAvavatozaktikA svabhAvabhUta zuddha pariNamana artha svIkAra karanepara pUrvokta yaha samasyA to upasthita hai hI ki dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM zuddhasvabhAvabhUta nizcayadharmakA pUrNa vikAsa ho jAnepara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtI karmokA evaM cAroM aghAtI karmoM ke eka sAtha kSaya hone kI prasakti hotI hai| sAtha hI yaha samasyA bhI upasthita hotI hai ki jIvakI bhAvavatIzaktike svabhAvabhata zaddha pariNamanake vikAsakA prArambha, jaba prathama guNasthAnake anta samayameM mohanIyakarmakI mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRtirUpa tIna aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha-rUpa cAra, ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama ho jAne para caturtha guNasthAnake prathama samayameM hotA hai, to aisI sthitimeM usa svabhAvabhuta zaddha pariNamanako karmoke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa kaise mAnA jA sakatA hai ? arthAta nahIM mAnA jA sakatA hai| yaha bAta pUrvameM spaSTa kI jA cukI hai| prakRtameM karmoke Asrava aura bandha tathA saMvara aura nirjarAkI prakriyA 1. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jabataka Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya adayArUpa azabha pravRtti karate rahate haiM tabataka ve usa pravRttike AdhArapara satata karmokA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM, tathA usa saMkalpIpApamaya azubha pravRttike sAtha ve yadi kadAcita sAMsArika svArthavaza mAnasika vAcanika aura kAyika paNyamaya dayArUpa zabha pravatti bhI karate hai to bhI ve una pravRttiyoMke AdhArapara satata karmokA Asrava aura bandha bhI kiyA karate haiM / 2. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jaba Asaktivaza honevAle saMkalpIpapamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRttiko kartavyavaza karane lagate haiM, taba bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / 3. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM sarvathA tyAgakara yadi Asaktivaza hone vAle mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM, to bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 4. abhavya aura bhavya mithyAdaSTi jIva yadi ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike ukta prakAra sarvathA tyAgapUrvaka ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRttikA bhI manogupti, vacanagapti aura kAyagaptike rUpa meM ekadeza athavA sarvadeza tyAgakara kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika paNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM, to bhI ve karmokA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 5. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA tyAga
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha kara ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karate hue athavA ukta saMkalpopApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA va ukta ArambhI pApamaya adayApa azubha pravRttikA ekadeza yA sarvadeza tyAgakara karttavyavaza puNyamaya zubha pravRtti karate hue yadi kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA apane meM vikAsa kara lete haiM, to bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / 6. yataH mithyAtva guNasthAnake atirikta sabhI guNasthAna bhavya jIvake hI hote haiM, abhavya jIvake nahIM, * ataH jo bhavya jIva sAsAdana samyagdRSTi ho rahe hoM, unameM bhI ukta pA~coM anucchedoMmeMse do, tIna aura cAra saMkhyaka anucchedoMmeM pratipAdita vyavasthAe~ yathAyogya pUrvasaMskAravaza yA sAmAnyarUpase lAgU hotI haiM, tathA anuccheda tIna aura cArameM pratipAdita vyavasthAe~ mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIvoMmeM bhI lAgU hotI haiM / sAsAdanasamyagdRSTi jIvoMmeM anuccheda ekameM pratipAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve jIva eka to kevala saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kadApi nahIM karate haiM va unakI pravRttipUrvaka honeke kAraNa ve puNyamaya dayArUpa pravRtti bhI sAMsArika svArthavaza nahIM karate haiM, tathA unameM anuccheda pA~cameM prativAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve apanA samaya vyatIta karake niyamase mithyAtva guNasthAna ko hI prApta karate haiM / isI taraha mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIvoMmeM anuccheda eka aura do meM pratipAdita vyavasthAe~ isalie lAgU nahIM hotIM ki unameM saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA abhAva rahatA hai tathA unameM anuccheda pA~cakI vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve bhI mithyAtvaguNasthAnakI ora jhuke hue honeke kAraNa apanA samaya vyatIta karake mithyAtva guNasthAnako hI prApta karate haiM / isa taraha sAsAdanasamyagdRSTi aura mithyAtvaguNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIva satata yathAyogya karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki sAsAdana samyagdRSTi jIvoMke sAtha samyagmithyAdRSTi jIvoMkI pravRttiyA~ bhI abuddhipUrvaka huA karatI haiM / 7. uparyukta jIvoMse atirikta jo bhavyamidhyAdRSTi jIva aura samyagmithyAdRSTi jIva samyaktva prAptikI ora jhuke hue hoM arthAt samyaktva-prApti meM anivArya kAraNabhUta karaNalabdhiko prApta ho gaye hoM, ve niyamase yathAyogya karmoMkA Asrava aura bandha karate hue bhI darzanamohanIya karmakI yathAsambhavarUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyak prakRtirUpa tIna tathA cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna -- krodha, mAna, mAyA aura lobha-rUpa cAra -- isa taraha sAta karma - prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama rUpameM saMvara aura nirjaraNa kiyA karate hai / isI taraha caturthaM guNasthAnase lekara Ageke guNasthAnoM meM vidyamAna jIva yathAyogya karmoMkA Asrava aura bandha, yathAyogya karmoMkA saMvara aura nirjaraNa kiyA karate haiM / uparyukta vivecanakA phalitArtha 1. koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti hI kiyA karate haiM / athavA saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha sAMsArika svArthavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI kiyA karate haiM / koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karttavyavaza kiyA karate haiM / koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpI - pApamaya adayArUpa azubha pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa zubha pravRtti ke sAtha karttavyavaza
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma ora siddhAnta : 113 puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM evaM koI abhavya aura bhavya midhyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sarvathA va ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike ekadeza athavA sarvadeza tyAgapUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / 2. koI sAsAdanasamyagdRSTi jIva sAmAnyarUpase saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha pUrva saMskAra ke balapara karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / koI sAsAdana samyagdRSTi jIva pUrva saMskAra ke balapara saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA nivRttipUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM, aura koI sAsAdanasamyagdRSTi jIva pUrva saMskAravaza saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA va ArambhIpAparUpa adayArUpa azubha pravRttise ekadeza athavA sarvadeza nivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / 3. samyagmithyAdRSTi jIva yadyapi bhavya midhyAdRSTi aura sAsAdana samyagdRSTi jIvoMke samAna hI pravRtti kiyA karate haiM, parantu unameM itanI vizeSatA hai ki ve saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kisI bhI rUpa meM nahIM karate haiM / 4. caturtha guNasthAna se lekara Ageke guNasthAnoMmeM vidyamAna sabhI jIva tRtIya guNasthAnavartI jIvoMke samAna saMkalpa pApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA rahita hote haiM / isa taraha caturtha guNasthAnavartI jIva yA to Asaktivaza ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM athavA ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise ekadeza yA sarvadeza nivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / 5. paMcama guNasthAnavartI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise ekadezanivRttipUrvaka dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIvako paMcama guNasthAna kadApi prApta nahIM hotA hai / itanA avazya hai ki koI paMcama guNasthAnavartI jIva ArambhIpApamaya adayA rUpa azubha pravRttise sarvadezanivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / 6. SaSTha guNasthAnavartI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvadeza nivRtti-pUrvaka karttavyavaza puNyamaya zubha pravRtti karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIvako SaSTha guNasthAna prApta nahIM hotA / 7. SaSTha guNasthAnase Ageke guNasthAnoMmeM jIva ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA nivRtta rahatA hai tathA puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI bAhya rUpameM nahIM karate hue antaraMgarUpameM hI taba taka karatA rahatA hai, jaba taka navama guNasthAnameM usako apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyoMkI krodha-prakRtiyoMke sarvathA upazama yA kSaya karanekI kSamatA prApta nahIM hotI / tAtparya yaha hai ki jIva apratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA udaya prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAnake anta samaya taka rahatA hai aura paMcamaguNasthAna meM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai| isI taraha jIvake pratyAkhyAnAvaraNa krodharmakA udaya prathama guNasthAnase lekara paMcama guNasthAnake anta samaya taka rahA karatA hai| isI taraha jIvake pratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA udaya prathama guNasthAnase lekara paMcama guNasthAnake anta samaya taka rahA karatA hai, aura SaSTha guNasthAna meM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai tathA ina sabhI guNasthAnoM meM saMjvalana krodhakarmakA udaya hI rahA karatA hai / parantu saMjvalanakrodhakarmakA udaya va apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kroSa kamakA kSayopazama taba taka rahA karatA hai jaba taka navama guNasthAnameM inakA 15
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 sarasvatI-varavaputra paM0 baMjIvara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha : sarvathA upazama yA kSaya nahIM ho jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa krodha karmakA bandha caturvaM guNasthAnake eka nizcita bhAga taka hI hotA hai| ina sabake bandhakA kAraNa jIvako bhAvavato zaktike hRdaya aura mastiSka ke sahArepara hone vAle yathAyogya pariNamanoMse prabhAvita jIvakI kriyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika yathAyogya pravRttirUpa pariNamana hI hai| jIva caturtha guNasthAnameM jaba taka ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRttikA yathAyogya rUpameM ekadeza tyAga nahIM karatA, taba taka to usake apratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA bandha hotA hI rahatA hai| parantu vaha jIva yadi ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA ekadeza tyAgakara detA hai aura usa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa apratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmake kSayopazamakI kSamatA prApta ho jAtI haiM to isake pUrva usa jIvameM usa krodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai / yaha vyavasthA caturtha guNasthAnake samAna prathama aura tRtIya guNasthAna meM bhI lAgU hotI hai| isI taraha jIva paMcama guNasthAnameM jaba taka ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAga nahIM karatA taba taka to usake pratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA bandha hotA hI hai, parantu vaha jIva yadi ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAgakara detA hai aura isa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa pratyAkhyAnAvaraNa krodhakamaMke kSayopazamakI kSamatA prApta ho jAtI hai to isake pUrva usa jIvameM usa krodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA paMcama guNasthAnake samAna prathama, tRtIya aura caturthaM guNasthAnoMmeM bhI lAgU hotI hai| paMcama guNasthAnake Age guNasthAnoM meM taba taka jIva saMjvalana krodhakarmakA bandha karatA rahatA hai jaba taka vaha nayama guNasthAna meM bandhake anukUla apanI mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti karatA rahatA hai / aura jaba vaha navama guNasthAnameM saMjvalana krodhakarmake upazama yA kSayakI kSamatA prApta kara letA hai to isake pUrva usa jIvameM usa krodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai / itanA vivecana karane meM merA uddezya isa bAta ko spaSTa karanekA hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyoMke rUpameM honevAle pariNamana hI krodhakarmake Asrava aura bandhameM kAraNa hote haiM aura una pravRttiyoMkA nirodha karanese hI una krodhakamakA saMvara aura nirjaraNa karanekI kSamatA jIvameM AtI hai / jIvakI bhAvavatI zaktikA na to mohanIyakarmake udayameM honevAlA vibhAva pariNamana Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai aura na hI mohanIyakarmake upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAlA bhAvavatI zaktikA svabhAvarUpa zuddha pariNamana saMbara aura nirjarAkA kAraNa hotA hai| itanA avazya hai ki jIvakI bhAvavatI zaktike hRdaya ke sahArepara honevAle tasvazraddhAnarUpa zubha aura atastvazraddhAnarUpa azubha tathA mastiSkake sahArepara honevAle tattvajJAnarUpa zubha aura atasvajJAnarUpa azubha pariNamana apanI zubharUpatA aura azubharUpatAke AdhArapara yathAyogya zubha aura azubha karmo ke Asava aura bandhake paramparayA kAraNa hote haiM, aura tattvazraddhAna vyavahArasamyagdarzana ke rUpameM tathA tattvajJAna vyavahArasamyagjJAnake rUpameM yathAyogya kamoMke Asava aura bandhake sAtha yathAyogya karmoMke saMvara aura nirjarAke bhI paramparayA kAraNa hote haiM / isa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa jIvakI mAnasika, vAcanika aura kAyika adavArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyAM yathAyogya azubha aura zubha karmoke Alava aura bandhakA sAkSAt kAraNa hotI haiM tathA adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka honevAlI dayArUpa zubha pravRtti yathAyogya karmoke Alava aura bandhake sAtha yathAyogya kamoMke saMvara aura nirjaraNakA sAkSAt kAraNa hotI haiM, evaM jIvakI kriyAvatI zakti ke pariNamana svarUpa tathA dayArUpa zubha aura adayArUpa
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 /dharma aura siddhAnta : 115 azubha rUpatAse rahita jIvakI mAnasika, vAcanika aura kAyika yogarUpa pravatti mAtra sAtAvedanIyakarmake AsravapUrvaka kevala prakRti aura pradezarUpa bandhakA kAraNa hotI hai, tathA yogakA abhAva karmoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai| isa sampUrNa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jIva-dayA puNyarUpa bhI hotI hai, jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma rUpa bhI hotI hai tathA isa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNabhUta vyavahAradharmarUpa bhI hotI hai| arthAt tInoM prakArakI jIvadayAe~ apanA-apanA svatantra astitva aura mahattva rakhatI haiN|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgama meM karmabandha guNasthAnoMkI vyavasthA gommaTasAra jIvakaNDakI gAthA tInameM guNasthAnoMkI vyavasthA moha aura yogake AdhArapara batalAI gaI haiM / isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai AgamameM saMsArI jIvoMke 14 guNasthAna nizcita kiye gaye haiM- mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmalobha, upazAntamoha, kSoNamoha, sayogakevalI aura ayogakevalI / inakA nirdhAraNa jIvameM mohanIkarmakI yathAyogya prakRttiyoMke udaya, upazama, kSaya yA kSayopazama aura yogake sadbhAva aura abhAvake AdhArapara hotA hai / mohanIya karmake darzanamohanIya aura cAritramohanIyake rUpameM do bheda haiM / unameM darzanamohanIya karmake mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRtike rUpameM tIna bheda haiM / cAritramohanIyakarmake kaSAyavedanIya aura akaSAyavedanIyake rUpameM do bheda haiM / kaSAyavedanIya karma ke mUlataH krodha, mAna, mAyA aura lobha ke rUpameM cAra bheda haiM tathA ye cAroM anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanake rUpameM cAracAra prakArake haiM / phalataH kaSAyavedanIyakarmake 16 bheda ho jAte haiM / akaSAyavedanIyakarmake hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puMveda, strIveda aura napuMsakavedake rUpameM 9 bheda haiM / guNasthAnoMkI caturdaza saMkhyAke nirdhAraNa meM darzanamohanIya karmakI ukta tIna aura kaSAya vedanIyakarmakI 16 prakRtiyoMkA hI upayoga hai, akaSAyavedanIyakarmakI 9 prakRtiyoMkA guNasthAnoMkI caturdaza saMkhyAke nirdhAraNa meM upayoga nahIM hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai darzana mohanIya karmakI mithyAtvaprakRtike udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha prathama mithyAdRSTi guNasthAna hai / jisa samaya samyagdRSTi jIva prathama guNasthAnakI ora AtA hai usa samaya mithyAtvakarmakA udaya na hokara prathamataH yadi anantAnubandhIkarmakA udaya hotA hai to usa samaya jovakI bhAvavatozaktikA jo parimana hotA hai vaha dvitIya sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki dvitIyopazama samyagdRSTi jIva yadi dvitIya sAsAdanasamyagdRSTi hotA hai to vaha visaMyojita anantAnubandhI prakRtiyoMkI saMyojanA karake usake udayameM hotA hai / darzana mohanIya karmakI samyagmithyAtvaprakRti ke udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha tRtIya samyagmithyAdRSTi guNasthAna hai ! darzanamohanIya karmakI ukta tIna aura anantAnubandhI kaSAyakI ukta cAra isa prakAra sAta prakRtiyoMke upazama, kSaya yA kSayopazama aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayameM jIvako bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha caturthaM aviratasamyagdRSTi guNasthAna hai / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake kSayopazamameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha paMcama dezavirata guNasthAna hai /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 dharma aura siddhAnta : 117 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake kSayopazama aura saMjvalanakaSAyake tIvra udayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha SaSTha pramattavirata guNasthAna hai / aupazamika, kSayopazamika yA kSAyika samyagdRSTi jIvameM jaba saMjvalanakaSAyakA sAmAnyarUpase maMdodaya hotA hai taba jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai taba vaha saptama svasthAnApramatta guNasthAna kahalAtA hai tathA aupazamika yA kSAyika samyagdRSTi jIvameM jaba saMjvalana kaSAyakA vizeSarUpase maMdodaya hotA hai taba vaha sAtizaya-apramatta guNasthAna kahalAtA hai| vaha sAtizaya-apramatta guNasthAnavI jIva niyamase adhaHkaraNarUpa Atmavizuddhiko prApta rahatA hai| saMjvalanakaSAyake mandatara udayameM aupazamika yA kSAyika samyagdRSTi jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha aSTama apUrvakaraNa guNasthAna hai / yaha jIva niyamase apUrvakaraNarUpa Atmavizuddhiko prApta rahatA hai| sajvala saMjvalana kaSAyake mandatama udayameM aupazamika yA kSAyika samyagdaSTi jIvako bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha navama anivRttikaraNa guNasthAna hai / isa anivRttikaraNa guNasthAnameM jIva akaSAyavedInIya prakRtiyoMke sAtha apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMko sampUrNa prakRtiyoMkA yathAyogya upazama yA kSaya karatA hai tathA saMjvalanakaSAyakI krodha, mAna, mAyA prakRtiyoMkA bhI yathAyogya upazama yA kSaya karatA hai evaM saMjvalana lobhaprakRtikA karSaNa bhI karatA hai| saMjvalanakaSAyakI sUkSmatAko prApta lobha prakRtikA udaya rahate hue jIvako bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha dazama sUkSmalobha guNasthAna kahalAtA hai| darzanamohanIyakarmakI 3 aura anantAnubandhI kaSAyakI 4 ina 7 prakRtiyoMke upazama athavA kSaya tathA cAritramohanIyakarmakI zeSa sabhI prakRtiyoMke upazamameM jIvakI bhAvavatIzakti jo pariNamana hotA hai vaha 11vAM upazAntamoha guNasthAna hai| sampUrNa mohanIyakarmake kSayameM jIvakI bhAvavatIzaktikA jo pariNamana hotA hai vaha 12vA~ kSINamoha guNasthAna hai| yataH 12vA~ guNasthAna sampUrNa mohanIyakarmakA kSaya honepara hotA hai aura yaha sthiti jIvako 13veM aura 14veM guNasthAnoMmeM bhI rahatI hai, ataH isa AdhArapara ina tInoM guNasthAnoMmeM samAnatA pAI jAtI hai tathApi 12veM guNasthAnavartI jIvako apekSA 13veM aura 14veM guNasthAnavI jIvoMmeM yaha vizeSatA pAI jAtI hai ki unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM karmokA sarvathA kSaya hojAneke kAraNa jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa kevalajJAna Adi guNoMkA vikAsa bhI pAyA jAtA hai| isI prakAra 13veM aura 14veM guNasthAnavartI jovoMmeM bhI yaha vizeSatA pAI jAtI hai ki jahA~ 13veM guNasthAnavI jIvoMmeM kriyAzIla paudgalika mana, bolaneke sthAnabhUta vacana aura kAyake avalambanase una jIvoMkI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa halana-calana kriyArUpa yoga pAyA jAtA hai vahA~ 14veM guNasthAnavartI jIvoMmeM paudgalika mana, vacana aura kAyakA sadbhAva rahate hue bhI unake niSkriya ho jAnese yogakA sarvathA abhAva ho jAtA hai| isa prakAra 14 guNasthAnoMkI vyavasthA nirAbAdha ho jAtI hai| ..
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha karmabandhakA mUla kAraNa jIva aura pudgala donoM dravyoMmeM svabhAvataH bhAvavatIzakti ke sAtha kriyAvatIzakti bhI pAyI jAtI hai / usa kriyAvatIzaktike AdhArapara hI jIva aura pudgala donoM dravyoMmeM halana calana kriyA hotI hai / saMsArI jIvoMmeM kriyAzIla paudgalika mana yA vacana yA kAyake avalambanase jo halana calana kriyA hotI hai use hI yoga kahate haiM aura vaha yoga hI karmabandhakA mUla kAraNa hai / usakA sadbhAva jIvoMmeM prathamaguNasthAna se lekara 13 ve guNasthAnataka pAyA jAtA hai, isalie unameM vidyamAna jIvoMmeM niyamase pratikSaNa karmabandha hotA rahatA . hai / yataH 14veM guNasthAnavartI jIva meM paudgalita mana, vacana aura kAyakA sadbhAva rahate hue bhI unake niSkriya ho jAnese yogakA abhAva rahatA hai ataH vahA~ karmabandha nahIM hotA / yahA~ yaha jJAtavya hai ki samyagmithyAtva guNasthAnameM jIvake jo AyukarmakA bandha nahIM hotA usakA kAraNa vahA~ yogakI anukUlatAkA abhAva hai| tathA Adike tIna guNasthAna meM tIrthaMkara prakRtikA va Adike chaha guNasthAnoM meM AhArakazarIra aura AhArakaaGgopAMgakA jo bandha jIvake nahIM hotA hai usakA kAraNa vahA~ bhI yogakI anukUlatAkA abhAva hai| isI prakAra nIce-nIceke guNasthAnoM meM bandhako prApta honevAlI prakRtiyoMkI Upara-Uparake guNasthAnoMmeM jo bandha vyucchitti ho jAtI hai usakA kAraNa bhI vahA~ yogakI taratamatAko hI mAnA jA sakatA hai / karmabandhake viSaya meM yaha bhI jJAtavya hai ki AgamameM bandhake cAra bheda batalAye gaye haiM- prakRtibandha, pradezabandha sthitibandha aura anubhAgabandha / AgamameM yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki prakRtibandha aura pradezabandha yogake AdhArapara hote haiM va sthitibandha aura anubhAgabandha kaSAyoMke AdhArapara hote haiM / tAtparya yaha hai ki yogake AdhArapara jJAnAvaraNAdi karmavargaNAoMkA Asrava hotA hai aura usa Asravake AdhArapara una vargaNAoMkA AtmAke sAtha jo samparka hotA hai usakA nAma prakRtibandha hai tathA ve karmabargaNAe~ kitane-kitane parimANameM AtmA ke sAtha samparka karatI haiM usakA nAma pradezabandha haiM / phalata: prakRtibandha aura pradezabandha donoMko yogake AdhAra para mAnya karanA yukta hai| yahA~ prazna uThatA hai ki kyA jJAnAvaraNAdi karmokI prakRtikA nirmANa yogake AdhArapara hotA hai ? to aisA nahIM hai, kyoMki yogakA kArya jJAnAvaraNAdi karmavargaNAoMkA AsravapUrvaka AtmAke sAtha samparka karAnA mAtra hI hai ataeva yaha svIkAra karanA hogA ki karmabargaNAoMkA jo jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamana hotA hai vaha una vargaNAoM meM vidyamAna usa usa karmarUpa pariNata honekI svAbhAvika dravyabhUta yogyatAke AdhArapara hotA hai| itanI bAta avazya hai ki ve vargaNAe~ tabhI jJAnAvaraNAdikarmarUpa pariNata hotI haiM jaba ve yogake AdhAra - para Asravita hokara AtmAke sAtha samparka karatI haiN| isase nirNIta hotA hai ki jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI vargaNAe~ pRthak-pRthak hI lokameM vyApta ho rahI haiM tathA yogake AdhArapara unakA Asrava hokara AtmA ke sAtha jo samparka hotA hai use hI prakRtibandha kahanA caahie| jJAnAvaraNAdi AThoM karmoMkI vargaNAoMke pRthak-pRthak honeke kAraNa hI ve AThoM karma kabhI eka-dUsare karmarUpa pariNata nahIM hote haiM / isIprakAra darzanamohanIyakarma cAritramohanIyakarmarUpa aura cAritramohanIya karma darzanamohanIya karmarUpa kabhI pariNata nahIM hote evaM cAroM Ayukarma bhI kabhI eka- dUsare AyukarmarUpa pariNata nahIM hote| isase bhI nirNIta hotA hai ki darzanamohanIya aura cAritramohanIya donoM karmoMkI evaM cAroM AyukarmoMkI vargaNAe~ lokameM pRthakpRthak hI vidyamAna haiM / tathA unakA yogake AdhArapara Asrava hokara AtmAke sAtha jo samparka hotA hai vaha
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 3/dharma aura sivAnta : 119 yogake AdhArapara hotA hai| gommaTasAra karmakANDameM jo "bahubhAge samabhAgo" ityAdi gAthA 195 pAyI jAtI hai usakA Azaya yahI grahaNa karanA cAhie ki yogake AdhArapara eka sAtha karmabargaNAoMkA jo Asrava hotA hai vaha Asrava sabase adhika vedanIyakarmakI vargaNAoMkA hotA hai, usase kama mohanIyakarmakI vargaNAoMkA hotA hai, usase kama jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakarmako vargaNAoMkA hotA hai, usase kama nAma aura gotra karmakI vargaNAoMkA hotA hai aura usase kama AyakarmakI vargaNAoMkA hotA hai| . . .. ___ cAroM AyukarmoMkI vargaNAoMke viSayameM yaha bhI jJAtavya hai ki eka AyukarmakI vargaNAoMke Asravake avasarapara anya tInoM AyakarmoMkI vargaNAoMkA Asrava nahIM hotA, kyoMki cAroM AyukarmoMkI vargaNAoMke Asravake lie paraspara viruddha yoga kAraNa hotA hai / phalataH jisa samaya anukUla yogake AdhArapara kisI eka AyukarmakI vargaNAoMkA Asrava hotA hai usa samaya anukula yogakA abhAva rahaneke kAraNa anya tIna AyakarmokI vargaNAoMkA Asrava nahIM hotA hai| isI prakAra cAroM AyukarmoMkI vargaNAoMke viSayameM yaha bhI jJAtavya hai ki jisa prakAra anya sAta karmokI vargaNAoMkA Asrava anukUla yogake sadbhAvameM pratisamaya hotA hai usa prakAra cAroM AyukarmokI vargaNAoMkA Asrava anukUla yogakA abhAva rahaneke kAraNa pratisamaya na hokara karmabhUmija manuSya aura tiryaJca jIvoMkI bhujyamAna AyukA tribhAga zeSa rahanepara va bhogabhUmija manuSya aura tiryaJca jIvoMkI bhujyamAna AyukA 9 mAha zeSa rahanepara evaM deva aura nArakIya jIvoMkI bhujyamAna AyukA chahamAha zeSa rahanepara hI hotA hai aura taba bhI anukUla yogakA sadbhAva ho to hI hotA hai anyathA nhiiN| yahA~ sarvatra yogakI anukUlatAkA AdhAra anya anukUla nimitta sAmagrIke samAgamako hI samajhanA caahie| sabhI karmoMkI vargaNAoMke AsravameM kAraNabhUta va AtmAkI kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa ukta yoga yadyapi yathAprApta kriyAzIla paudagalika mana, vacana aura kAyake avalambanapUrvaka hotA hai, parantu usa yogake sAtha jabataka cAritramohanIyakarmake udayake sadbhAvameM yathAyogya nokarmabhUta nimittoMke sahayogase AtmAko bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa rAgadveSa hote rahate haiM taba taka AtmAke sAtha samparkako prApta sabhI karmavargaNAoMke sthitibandha aura anubhAgabandha bhI niyamase hote rahate haiN|| karmarUpa pariNata vargaNAoMkA AtmAke sAtha yathAsambhava antarmahartase lekara yathAyogya samaya taka samparka banA rahanA sthitibandha hai aura unameM AtmAko phala pradAna karanekI zaktikA prAdurbhAva honA anubhAgabandha hai| isase nirNIta hotA hai ki karmavargaNAoMkA AtmAke sAtha samparka honA anya bAta hai aura usa samparkakA kisI niyatakAla taka banA rahanA anya bAta hai| uparyukta vivecanake anusAra maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki 11, 12veM aura 13veM guNasthAnoMmeM vidyamAna jIvoMke sAtha jisa yogake AdhArapara sAtAvedanIyakarmakI bargaNAoMke prakRtibandha aura pradezabandha hote haiM isI yoga ke AdhArapara zrI 108 AcArya vidyAsAgarajI mahArAjakI akiMcitkara pustakake pR0 7-8 para una / jIvoMke sAtha usI sAtAvedanIyakarmakI una vargaNAoMke jo sthitibandha aura anubhAgabandha batalAye gaye haiM va samarthanameM tarka aura Agama vacana prastuta kiye gaye haiM yaha saba mujhe samyak pratIta nahIM hotA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai--- 1. pUrvameM kiye gaye saMketa ke anusAra jaba jisa yogake AdhArapara jJAnAvaraNAdi karmokI vargaNAoMkA Asrava hotA hai usI yogake AdhArapara taba una vargaNAoMkA AtmAke sAtha samparka bhI hotA haiM evaM ve vargaNAyeM usa samparkake nimittase hI jJAnAvaraNAdikarmarUpa pariNata hotI hai / phalataH yaha saba viSaya prakRtibandhakI
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha paridhimeM AtA hai tathA jJAnAvaraNAdikarmarUpa pariNata una vargaNAoMkA AtmAke sAtha usa samparkake yathAsambhava antarmahartase lekara sattara kor3hAkor3hI sAgara paryanta yathAyogya kAla taka bane rahane kI yogyatAkA vikAsa sthitibandhakI aura unameM jIvako svakIya phala pradAna karane kI yogyatAkA vikAsa anubhAgabandhakI paridhimeM Ate haiM / isase nirNIta hotA hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa yogake AdhArapara karmavargaNAoMke AtmAke sAtha prakRtibandha aura pradezabandha hote haiM, sthitibandha aura anabhAgabandha nahIM hote| ve donoM bandha usa-usa kaSAyake udayameM yathAyogya nokarmoMke sahayogase honevAle jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa rAga-dveSake AdhArapara hI hote haiM / AgamameM jo prakRtibandha aura pradezabandhako yogake AdhArapara va sthitibandha aura anubhAgabandhako kaSAyake AdhArapara batalAyA gayA hai usakA yahI abhiprAya hai / 2. AgamameM sthitibandhakA kAla kaSAyake sadbhAvameM sAmAnyarUpase kama-se-kama antamuhUrta batalAyA gayA hai va vizeSarUpase vedanIyakarmakA 12 muhUrta, nAma aura gotrakA ATha muhUrta batalAkara zeSa karmoMkA antamuhUrta batalAyA gayA hai jabaki kaSAyake abhAvameM sAtAvedanIyakarmake bandhakA kAla una karmavargaNAoMkA AtmAke sAtha samparka hone va unakI samApti hone rUpameM eka samaya hI siddha hotA hai| isalie sthitibandhake binA 11veM, 12veM aura 13veM guNasthAnoMmeM ba~dhanevAle sAtAvedanIyakarmakI utpatti aura samAptikA kAla eka samaya mAnya karanA hI yakta hai| phalataH gommaTasAra karmakANDakI gAthA 102 aura usakI saMskRtaTIkAmeM una guNasthAnoMma sAtAvedanIyakarma ke bandhako jo eka samayakI sthiti vAlA batalAyA gayA hai usakA sambandha prakRtibandhase hI samajhanA cAhie, kyoMki kaSAyakA abhAva honese vahA~ sthitibandhakA honA sambhava nahIM hai| isI prakAra kaSAyakA abhAva honese vahA~ jaba sthitibandha nahIM hotA to anubhAgabandha bhI nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaha bhI kaSAyake sadabhAvameM hotA hai| ataeva udayakA bhI abhAva ho jAnese vahA~ usake phalakA bhoga jIvaka hotA / vahA~ jIvako jo sAtAvedanIyakarma ke phalakA bhoga hotA hai vaha bhoga pUrva meM baddha vedanIyakarmake phalakA hI hotA hai| karmabandhakI prakriyA pahale Agamake anusAra mohanIyakarmake udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamake AdhArapara jIvake gaNasthAnoMkI jo vyavasthA batalAyo jA cukI hai usase nirNIta hotA hai ki mohanIyakarmakA udaya guNasthAnoMkI vyavasthAkA hI AdhAra hai / vaha una guNasthAnoMmeM honevAle karmabandhameM kAraNa nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtra Adi granthoMmeM mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga hI bandhake kAraNa mAne gaye haiN| isakA Azaya yaha hai ki mohanIyakarma ke udayameM karmabandha to hotA hai parantu bandhakA kAraNa mohanIyakarmakA udaya na hokara usa udayameM nimittoMke sahayogase yathAyogya rUpameM honevAle jIvake mithyAdarzana, avirati, pramAda aura kaSAya evaM yoga pariNamana hI haiN| bandhake kAraNoMmeM nirdiSTa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrakA upalakSaNa hai, kyoMki jIvameM mithyAdarzanake sAtha niyamase mithyAjJAna aura mithyAcAritra pAye jAte haiN| ataH bandhake kAraNoMmeM mithyAdarzana zabdase mithyAdarzanake sAtha mithyAjJAna aura mithyAcAritrakA bhI samAveza hotA hai tathA unameMse mithyAcAritra hI bandhakA sAkSAt kAraNa hai| yata: vaha mithyAcAritra, mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka hotA hai ataH paramparayA mithyAdarzana aura mithyAjJAnako bhI bandhake kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| mithyAdarzanakA artha hai atattvazraddhAna / vaha do prakArakA hai-eka to tattvazraddhAnakA na honA aura dUsarA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 121 atattvakA tattvake rUpa meM zraddhAna karanA / tattvazraddhAnake na hone rUpa mithyAdarzana ekendriyase lekara asaMjJI paMcendriya takake jIvoMmeM pAyA jAtA hai| parantu atatvakA tattvake rUpameM zraddhAna karane rUpa mithyAdarzana kevala saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI pAyA jAtA hai, kyoMki atattvakA tattvake rUpa meM zraddhAna nokarbhabhUta hRdayake avalambanase hotA hai jo hRdaya jaina siddhAntake anusAra saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI rahatA hai| mithyAdarzanakA jo mithyApana hai vaha usa darzanamohanIyakarmakI mithyAtvaprakRtike udayameM anukala nimittoMke AdhArapara honeke kAraNa hai| isIprakAra mithyAjJAnakA artha hai atattvajJAna / vaha bhI do prakArakA hai-eka to tattvajJAnakA na honA aura dUsarA atattvakA tattvake rUpameM jJAna karanA / tattvakA jJAna na hone rUpa mithyAjJAna bhI ekendriyase lekara asaMjJopaMcendriya takake jIvoMmeM pAyA jAtA hai / parantu atattvakA tattvake rUpa meM jJAna karane rUpa mithyAdarzana pUrvaka honevAlA mithyAjJAna kevala saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI pAyA jAtA hai, kyoMki atattvakA tattvake rUpameM zraddhAna nokarmabhUta mastiSkake avalambanase hotA hai aura vaha mastiSka jainasiddhAntake anusAra saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM hI rahatA hai| yahA~ bhI mithyAjJAnakA jo mithyApana hai vaha usa mithyAjJAnake mithyAdarzanapUrvaka honeke kAraNa hai| mithyAdarzana aura mithyAjJAna donoM jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana hai tathA donoM darzanamohanIya karmake bheda mithyAtvaprakRtike udayake AdhArapara nirmita mithyAdRSTi guNasthAnavartI jIvameM hI eka sAtha pAye jAte haiN| mithyAcAritrake viSayameM yaha jJAtavya hai ki uparyukta mithyAdarzana aura mithyAjJAna pUrvaka jovakI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa jo kriyA-vyApAra usa mithyAdRSTiguNasthAnavI jIvakA hotA hai use hI mithyAcAritra kahA jAtA hai aura usakA utpAdana cAritramohanIyakarmake bheda anantAnubandhI kaSAyake udayake prabhAvameM anukala nimittoMke AdhArapara honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa rAga-dveSake anusAra hotA hai| yaha mithyAcAritra ekendriya jIvameM nokarmabhata kAya (zarIra) ke avalambanase, dvIndriyase lekara asaMjJIpaMcendriya takake jIvoMmeM nokarmabhUta kAya aura bolaneke AdhArabhata vacanake avalambanase evaM saMjJIpaMcendriya jIvoMmeM nokarmabhUta kAya, vacana aura mana tInoMke avalambanase hotA hai / uparyukta vivecanase yadyapi yaha spaSTa hotA hai ki darzanamohanIyakamake bheda mithyAtvaprakRtike udayameM jIva mithyAdRSTiguNasthAnavartI hai aura usa jIvake ho anukUla nimittoMke AdhArapara mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra hote haiM / parantu ve mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra usa jIvameM mithyAtvakarmake udayake sadbhAvameM niyamase nahIM hote, kyoMki mithyAtvaka make udayameM mithyASTiguNasthAnavartI koI-koI saMjJIpaMcendriya bhavya aura abhavya jIva yadi nimitta milanepara hRdayake avalambanase vyavahArasamyagdarzana aura mastiSkake avalambanase vyavahArake samyagjJAnako prApta hote haiM, to unakA kriyA-vyApAra mithyAcAritra rUpa na hokara yA to aviratirUpa hotA hai yA unake dezavirati ho jAnepara zeSa deza aviratirUpa hotA hai athavA unake mahAvirati ho jAnepara 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa hotA hai| phalataH merI samajhake anusAra mithyAtvakarmake udayameM mithyASTiguNasthAnavartI saMjJIpaMcendriya una bhavya aura abhavya jIvoMko jo karmabandha hotA hai vaha yA to aviratirUpa kriyA-vyApArake AdhArapara hotA hai yA unake dezavirati ho jAnepara zeSa ekadeza aviratirUpa kriyA-vyApArake AdhArapara hotA hai yA unake mahAviti ho jAnepara 28 mUlaguNoM meM pravRtti rUpa kriyA-vyApArake AdhArapara hotA hai / ataeva usa kriyA-vyApArake mithyAcAritrarUpa na honeke kAraNa unako honevAlA karmabandha mithyAcAritrake AdhArapara nahIM hotA hai|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : sarasvano-dharamaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha yadi aisA na mAnA jAve to mithyAdRSTiguNasthAnavartI abhavya jIvoMko mithyAcAritrarUpa kriyAvyApArake abhAva meM jo kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogyalabdhiyoMkI prApti hotI hai evaM bhavya jIvoMko ukta cAra labdhiyoMke sAtha jo karaNalabdhikI prApti hotI hai vaha saba nahIM ho skegii| isakA pariNAma yaha hogA ki mithyAdaSTigaNasthAnavartI saMjJIpaMcendriya bhavya jIva usa karaNalabdhike AdhArapara jo darzanamohanIyakarmakI tIna aura cAritramohanIyakarmake bheda anantAnubandhI kaSAyako cAra isaprakAra sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama karatA hai, athavA ukta 7 prakRtiyoMke upazama, kSaya yA kSayopazamake sAtha jo apratyAkhyAnAvaraNacatuSkakA kSayopazama karatA hai athavA isake bhI sAtha jo pratyAkhyAnAvaraNacatuSkakA kSayopazama karatA hai yaha saba vaha nahIM kara sakegA / ataeva mAnanA par3atA hai ki bhavya aura abhavya donoM hI prakArake saMjIpaMcendriya jIva mithyAtvakarmake udayameM mithyAdaSTiguNasthAnameM rahate hae bhI anukUla nimittoMkA yoga milanepara vyavahArasamyagdRSTi aura vyavahArasamyagjJAnI hokara jaba mithyAcAritrarUpa kriyAvyApAra nahIM karate haiM to ve yathAyogya avirata yA dezavirata yA mahAvratI ho jAte haiM evaM isa AdhArapara hI abhavya jIva kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogyalabdhiyoMko prApta kara lete haiM tathA bhavya jIva ukta labdhiyoMke sAtha karaNalabdhiko bhI prApta kara lete haiN| samayasArakI gAthA 275 se bhI yahI dhvanita hotA hai ki abhavya jIva bhI dharmakA zraddhAna karatA hai, usakA jJAna karatA hai, usameM ruci karatA hai aura usako apanAtA bhI hai| parantu usakI abhavyatAke kAraNa vaha bhedavijJAno nahIM ho sakatA / ataeva usase vaha sAMsArika bhoga hI pAtA hai| yadyapi vaha yaha saba mokSa pAnekI bhAvanAse hI karatA hai, parantu vaha jaba bhedavijJAnI nahIM hotA, to mokSamArgI nahIM bana sktaa| isa vivecanase yahI samajhameM AtA hai ki aviratirUpa kriyAvyApAra karanevAle vyavahArasamyagdRSTi aura vyavahArasamyagjJAnI prathama guNasthAnavartI abhavya jIva tathA aviratirUpa kriyAvyApAra karanevAle prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAna takake bhavya jIva jo karmabandha karate haiM vaha ve aviratirUpa kriyA vyApArake AdhArapara hI karate haiM tathA prathama guNasthAna takake ve hI bhavya jIva aura prathamaguNasthAnase lekara paMcamaguNasthAna takake ve hI bhavyajIva dezavirata honepara jo karmabandha karate haiM vaha ve zeSa ekadezaaviratirUpa kriyAvyApArake AdhAra para karate haiM evaM prathamaguNasthAnavartI ve hI abhavya jIva aura prathama guNasthAnase lekara SaSTha guNasthAna takake ve hI bhavya jIva mahAvratI ho jAnepara jo karmabandha karate haiM vaha ve 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa kriyAvyApArake AdhArapara karate haiM / prathamagaNasthAnase lekara SaSTha guNasthAna paryantake jIvoMmeMse dvitIya aura tRtIyagaNasthAnavI jIvoMmeM jo vizeSatAe~ AgamameM pratipAdita kI gaI hai ve karaNAnuyogakI apekSAse hI hai, caraNAnuyogakI apekSAse nahIM, jabaki karmabandhako vyavasthA caraNAnuyogako prakriyApara ho AdhArita hai, kyoMki jIvoMko jo karmabandha hotA hai vaha kriyAzIla nokarmabhUta mana, vacana aura kAyake avalambanase jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa kriyAvyApArake AdhArapara hI hotA hai| itanA avazya hai ki vaha karmabandha mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka mithyAcAritrarUpa kriyAvyApArake AdhArapara bhI hotA hai tathA vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka aviratirUpa yA kriyAvyApArake AdhArapara ekadeza aviratirUpa kriyAvyApArake AdhArapara athavA 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa kriyAvyApArake AdhArapara hotA hai| ve aviratirUpa yA ekadezaaviratirUpa yA 28 mUlaguNoMmeM pravattirUpa sabhI kriyAvyApAra niyamase vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka hI jovoMmeM pAye jAte hai aura ye sabhI kriyAvyApAra kriyAzIla nokarmabhUta mana, vacana aura kAyake AdhArapara honevAle jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa hI haiN|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 123 yadyapi mithyAdarzana aura mithyAjJAna evaM vyavahAra samyagjJAna ye sabhI yathAyogya nokarmabhUta hRdaya aura mastiSkake sahArepara hone vAle jIvako bhAvavatI zaktike hI pariNamana haiM, parantu ve caraNAnuyogakI prakriyAmeM hI antarbhUta hote haiN| ukta vivecanase yaha bhI jJAta hogA hai ki mithyAcAritra aura aviratirUpa donoM kriyAvyApAroMmeM antara hai, kyoMki jahA~ mithyAcAritra, mithyAdarzana aura mithyAjJAna pUrvaka hotA hai vahA~ avirati vyavahArasamyagdarzana aura vyavahAra samyagjJAnapUrvaka hotI hai / jahA~ mithyAcAritra Asaktivaza honeke kAraNa saMkalpI pApa mAnA jAtA hai vahA~ avirati azaktivaza honeke kAraNa ArambhI pApa mAnA jAtA hai| mithyAcAritra aura aviratike antarako isaprakAra bhI samajhA jA sakatA hai ki mithyAcAritrakA sadbhAva prathamaguNasthAnameM hI rahatA hai kyoMki vaha mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka hI hotA hai| isake viparIta aviratikA sadbhAva vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka honeke kAraNa prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAna takake jIvoMmeM Agama dvArA svIkAra kiyA gayA hai| ina saba bAtoMko dhyAnameM rakhakara hI Upara bandhake kAraNoMmeM mithyAcAritra aura aviratiko pRthakpRthak rUpameM hI sammilata kiyA gayA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki karmabandhameM kAraNabhUta mithyAcAritra, avirati, ekadezaavirati aura 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa sabhI kriyAvyApAra nokarmabhUta mana, vacana aura kAyake avalambanase honevAle jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamanoMke rUpame yoga hI hai| parantu ye sabhI cAritramohanIyakarmakI usa-usa prakRtike udayameM yathAyogya nokarmoke avalambanase honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana svarUpa rAga aura dveSase prabhAvita rahate haiM evaM jabataka unakA prabhAva ukta yogoMpara banA rahatA hai tabataka una yogoMke AdhArapara karmoMke prakRtibandha ora pradezabandhake sAtha sthitibandha aura anubhAgabandha niyamase hote rahate haiN| __ yataH 11veM, 12veM aura 13veM guNasthAnoMmeM kevala svatantra yoga hI bandhakA kAraNa zeSa raha jAtA hai, ataH usase karmoMke kevala prakRti aura pradezabandha hI hote haiM, sthiti aura anubhAgabandha nahIM hote| yadyapi bandhake kAraNoMmeM mithyAdarzana aura mithyAjJAnakA hI samAveza hai, parantu pahale spaSTa kiyA jA cukA hai ki ve donoM koMke bandhameM sAkSAtkAraNa nahIM hokara paraMparayA hI kAraNa hote haiM, kyoMki unakI bandhakAraNatA bandhake kAraNabhUta mithyAcAritrakA utpAdana karanA hI hai| dUsarI bAta yaha hai ki mithyAdarzana aura mithyAjJAna ye donoM jIvako bhAvavatozaktike pariNamana hai, isalie inakA karmabandhake mUlakAraNabhata jIvakI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa yogameM antarbhAva nahIM hotA hai| bandhakA sAkSAtkAraNa jo mithyAcAritra hai vaha mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka hI hotA hai aura usakA sadbhAva prathama guNasthAnameM hI rahatA hai, Ageke guNasthAnoMmeM nhiiN| bandhake kAraNoMmeM jo avirati aura zeSa ekadeza avirati evaM 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa pramAda sammilita hai ve bhI prathamaguNasthAnameM pAye jA sakate hai, parantu vaha avirati jIvana-saMrakSaNameM upayogI ArambhI pApoMke rUpameM mAnI jA sakatI hai, jIvanake lie anupayogI aura hAnikara anaitika AcaraNarUpa saMkalpI pApoMke rUpameM nahIM, kyoMki anaitika AcaraNarUpa saMkalpI pApoMkA antarbhAva mithyAcAritrameM hI hotA hai| ___avirati tRtIya ora caturtha donoM guNasthAnoMmeM samAnarUpase pAyI jAtI hai, parantu tRtIya guNasthAnameM pAyI jAnevAlI aviratimeM yaha vizeSatA rahatI hai ki vahA~ usakA sadbhAva darzanamohanIyakarmake bheda samya
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha gmidhyAtvake udayameM nokarmabhUta hRdayake avalambanase honevAle vyavahAra samyagmithyAtvase prabhAvita rahatA hai / isa aviratikA utpAdana prathama, tRtIya aura caturtha guNasthAnoMmeM vyavahAra samyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka hI hotA hai| dvitIya guNasthAnameM mithyAtvakarmake udayakA abhAva rahaneke kAraNa mithyAdarzana aura mithyAjJAnakA abhAva ho jAnese yadyapi mithyAcAritrakA abhAva pAyA jAtA hai tathApi anantAnubandhI karmakA udaya rahane ke kAraNa nokarmabhUta manake avalambanapUrvaka jIvako bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa rAga yA dveSapUrvaka anaitika AcArarUpa saMkalpIpApake rUpameM avirati vahA~ bhI pAyI jAtI hai| vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnakA abhAva rahaneke kAraNa ArambhI pAparUpa aviratikA vahA~ abhAva hI mAnA jA sakatA hai| caturtha guNasthAnavI jIvameM ArambhI pAparUpa avirati to rahatI hI hai parantu ekadeza avirati yA 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa pramAdakA sadbhAva bhI vahA~ saMbhava hai| isI prakAra paMcama guNasthAnavI jIvameM ekadeza avirati to rahatI hai, parantu usameM 28 mUlagaNoMmeM pravRttirUpa pramAda bhI sambhava hai / SaSTha guNasthAnavato jAvama bandhakA kAraNa kevala 28 mUlaguNoMmeM pravRttirUpa pramAda hI pAyA jAtA hai aura vaha vahA~ niyamase pAyA jAtA hai| saptama guNasthAnase lekara dazama gaNasthAnatakake jIvoMmeM bandhakA kAraNa saMjvalana kaSAyake yathAyogya manda, mandatara aura mandatamarUpameM honevAle udayake AdhArapara yathAyogya nokarmoM ke avalambanase jIvakI bhAvavatozaktike pariNamanasvarUpa yathAsambhava rAga aura duSase prabhAvita mAnasika. vAcanika aura kAyika yoga hA hotA hai aura vahA~ usakA sadbhAva avyaktarUpameM hI pAyA jAtA hai / isa lekhake antameM maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hai ki zrI paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI, kaTanIkA eka lekha "karmabandha aura usake kAraNoMpara vicAra" zIrSakase "vIravANI' patrikAke varSa 40, aMka 9 va saMyukta aMka 11-12 meM prakAzita huA hai| usameM paM0 jIne kucha viSayako saMzayarUpameM, kucha viSayako anadhyavasAya evaM kucha viSayako viparyayarUpameM bhI nibaddha kiyA hai usakA samAdhAna bhI mere isa lekhase ho sakatA hai, aisA vizvAsa hai| Kaya moomnony NAAR YAAVAT WAVA
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamameM karmabandhake kAraNa samayasArameM bandhake kAraNoMkA ullekha : sAmaNNapaccayA khalu cauro bhaNNaMti bNdhkttaaro| micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya boddhavvA // 109 // tesiM puNovi ya imo bhaNido bhedo du terasa viyappo / micchAdiTThI AdI jAva sajogissa caramaMtaM // 110 // ina do gAthAoMmeM AcArya kundakundane sAmAnyatayA mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ina cArake rUpameM bandhake kAraNoMkA ullekha kiyA hai| tathA vistArase mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagamithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmalobha , upazAntamoha, kSINamoha aura mayogakevalI ina teraha guNasthAnoMke rUpameM kathana kiyA hai| isakA Azaya yaha hai ki mithyAtvAdi cAra bandhake sAdhakatama kAraNa haiM aura mithyAdRSTi Adi teraha guNasthAna bandhake avalambana kAraNa haiM / arthAta jIvoMke jo karmabandha hotA hai vaha mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogake dvArA hotA hai tathA vaha teraha guNasthAnoMmeM sthita jIvoMmeM yathAyogya rUpameM hotA hai / bandhakA mUlakAraNa yoga jIvameM kAyavargaNA, vacanavargaNA aura manovargaNAke AdhArapara jo halana-calana rUpa kriyAvyApAra hotA hai vaha yoga hai / vaha yoga jIvakI kriyAvatI zaktikA pariNAma hai aura prathama guNasthAnase lekara terahaveM guNasthAna takake jIvoMmeM pratikSaNa hotA rahatA hai| vaha ekendriya jIvoMmeM kAyavargaNAke avalaMbanase, dvIndriyase lekara asaMjJI paMcendriya takake jIvoMmeM kAyavargaNA aura vacanavargaNAke avalambanase tathA saMjJI paMcendriya jIvoMmeM kAya, vacana aura mana ina tonoM vargaNAoMke avalambanase pRthaka-pRthaka hotA hai| yogakA kArya lokameM vyApta jJAnAvaraNIya Adi ATha prakArakI karmavargaNAoMkA ukta sabhI yogoMke AdhArapara Asrava hokara ve karmavargaNAe~, jo jIvake sAtha sambaddha hotI hai use prakRtibandha kahate haiM aura pratyeka karmavargaNA jitane parimANameM jIvake sAtha baddha hotI hai use pradezabandha kahate hai / isa taraha yogakA kArya prakRtibandha aura pradezabandha nirNIta hai| gaNasthAnoMmeM yogoMkI vizeSatA AThoM karmokI AgamameM 148 prakRtiyA~ batalAyI gayI haiN| unameMse samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti ina doko chor3akara zeSa 146 prakRtiyA~ hI bandhayogya mAnI gayI haiN| inameMse prathama, dvitIya aura tRtIya guNasthAnoMmeM yogakI pratikUlatAke kAraNa nAmakarmakI tIrthakara, AhArakazarIra, AhArakabandhana, AhArakasaMghAta aura AhArakaAMgopAMga ina pA~ca prakRtiyoMkA bandha nahIM hotaa| phalataH prathama guNasthAnameM 141 prakRtiyA~ hI bandhayogya mAnI gayI haiN| mithyAtvaguNasthAnameM bandhayogya una 141 prakRtiyoMmeMse dvitIya guNasthAnameM 125 prakRtiyA~ hI bandha yogya haiM, kyoMki mithyAtva, huNDakasaMsthAna, napuMsakaveda, asaMprApta sRpATikAsaMhanana, ekendriyajAti, sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, vikalatraya (dvIndriya, trIndriya aura caturindriya), narakagati, narakagatyAnupUrvI
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-granya aura narakAyu ina solaha prakRtiyoMkA bandha yogakI anukUlatAke kAraNa prathama guNasthAnameM hI sambhava hai, yogakI pratikUlatAke kAraNa dvitIya Adi guNasthAnoMmeM sambhava nahIM hai / dvitIya guNasthAnameM bandhayogya 125 prakRtiyoM meMse anantAnabandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha, ddhi, nidrA-nidrA. pracalA-pracalA. darbhaga. daHsvara. anAdeya. nyagrodhaparimaNDala, svAti, kubjaka aura bAmanasaMsthAna, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca aura kIlitasaMhanana, aprazasta bihAyogati , strIveda, nIcagotra, tiryaJcagati, tiryaggatyAnapUrvI. tiryagAya aura udyota ina paccIsa prakRtiyoMkA bandha yogakI pratikUlatAke kAraNa dvitIya guNasthAna taka ho sambhava hai, yogakI pratikUlatAke kAraNa tRtIya Adi guNasthAnoMmeM sambhava nahIM hai / tathA yogakI pratikUlatAke kAraNa Ayurbandha na honese manuSyAyu aura devAyukA bhI bandha tRtIya guNasthAnameM sambhava nahIM hai| ataH tRtIya guNasthAnameM 98 prakRtiyoMkA hI bandha sambhava hai / yataH tRtIya guNasthAnameM bandhayogya 98 prakRtiyoMkA yogako anukUlatAke kAraNa caturtha guNasthAnameM bhI bandha sambhava hai / tathA yogako anukUlatAke kAraNa tIrthaMkara prakRti, manuSyAyu aura devAyukA bhI bandha caturthaguNasthAnameM sambhava hai / ataH caturthaguNasthAnameM 101 prakRtiyA~ bandhayoga siddha hotI haiM / caturtha guNasthAname bandhayoga prakRtiyA~ 101 mAnI gayIM haiN| inameM apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha, vajrarSabhanArAcasaMhanana, audArikazarIra, audArikabandhana, audArikasaMghAta aura audArikaaGgopAMga tathA manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI aura manuSyAya ina bAraha 12 prakRtiyoMkA bandha yogakI anukUlatAke kAraNa caturtha guNasthAnataka hI sambhava hai, yogakI pratikUlatAke kAraNa paMcama Adi guNasthAnoMmeM saMbhava nahIM hai / ataH paMcama guNasthAnameM bandhayogya prakRtiyA~ 89 siddha hotI hai| paMcamaguNasthAnameM bandhayogya ina 89 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikulatAke kAraNa pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra prakRtiyoMkA SaSThaguNasthAnameM bandha sambhava nahIM hai, ataH isa SaSThaguNasthAnameM / yogakI anukUlatAke kAraNa 85 prakRtiyoMkA hI bandha sambhava hai| SaSTha guNasthAnameM bandhayogya pacAsI 85 prakRtiyoMmeMse asthira, azabha, asAtAvedanIya, ayaza kIti, arati aura zoka ina chaha prakRtiyoMkA bandha yogakI pratikUlatAke kAraNa saptama guNasthAnameM sambhava nahIM hai / sAtha hI yogakI anukUlatAke kAraNa AhArakazarIra, AhArabandhana, AhArakasaMghAta aura AhArakaaMgopAMgakA bandha sambhava hai, ataH saptama guNasthAnameM bandhayogya prakRtiyA~ 83 siddha hotI haiN| saptama guNasthAnameM bandhayogya 83 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikulatAke kAraNa devAyukA bandha aSTama guNasthAnameM sambhava nahIM haiM, ataH aSTama guNasthAnameM viyAsI 82 prakRtiyoMkA hI bandha sambhava hai / aSTama guNasthAnameM bandhayogya ina viyAsI 82 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikUlatAke kAraNa sarvaprathama nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoMkA bandha samApta hotA hai| isake pazcAt tIrthaMkara, nirmANa, prazastavihAyogati, paMcendriyajAti, taijasazarIra, tejasabandhana aura taijasasaMghAta, kArmaNazarIra, kArmaNabandhana aura kArmaNasaMghAta, AhArakazarIra, AhArakabandhana, AhAraka saMghAta aura AhArakaaMgopAMga, vaikriyikazarIra, vaikriyikabandhana, vaikriyikasaMghAta aura vaikriyika aMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, devagati, devagatyAnupUrvI, sparzanAmakarmake ATha bheda (halkA, bhArI, rUkhA, cikanA, komala, kaThora, ThaMDA, aura garama) rasanAmakarma ke pA~ca bheda (khaTTA, moThA, kaDuA, kasAyalA aura caraparA), gaMdhanAmakarmake do bheda (sugandha aura durgandha) varNanAmakamake pA~ca bheda (kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda), agarulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara aura Adeya ina cauvana (54 ) anta meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra (4) prakRtiyoM kA guNasthAna meM bandhayogya prakRtiyA~ bAIsa (22) raha jAtI haiM / 3 / dharma aura siddhAnta : 127 prakRtiyoMkA bandha samApta hotA hai aura bandhaviccheda hotA hai / isa taraha navama navama guNasthAna meM bandhayogya bAIsa (22) prakRtiyoMmeMse yogakI pratikUlatA ke kAraNa kramase puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha ina pA~ca prakRtiyoMkA bandha samApta ho jAnese dazama guNasthAnameM yogakI anukUlatA ke kAraNa bandhayogya prakRtiyA~ 17 siddha hotI haiM / dazama guNasthAnameM bandhayogya 17 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikUlatAke kAraNa jJAnAvaraNakarmakI 5 darzanAvaraNa karmako 4, antarAyakarmakI 5 tathA uccagotra aura yazaHkIrti ina 16 prakRtiyoMkA bandhAbhAva honepara 11 veM guNasthAna upazAntamoha, 12veM guNasthAna kSINamoha aura 13 veM 'guNasthAna sayogakevalI meM yogakI anukUlatAke kAraNa eka mAtra sAtAvedanIya prakRtikA bandha hotA hai| tathA 14veM guNasthAna meM yogakA sarvathA abhAva ho jAne ke kAraNa karmabandhakA sarvathA abhAva hI hai / isa vivecanakA Azaya yaha hai ki jisa prakAra cumbaka patthara meM vidyamAna AkarSaNazaktike AdhArapara AkRSTa hokara lohekI suI cumbaka patthara ke sAtha sambaddha ho jAtI hai usI prakAra jIvameM vidyamAna yogakI anukUlatA ke AdhArapara karmaprakRtiyoMkA Asava hokara ve karmaprakRtiyAM jIvake sAtha bandhako prApta hotI haiM / parent anukUlatA aura pratikUlatAkA AdhAra : karma prakRtiyoM ke bandha meM yogakI anukUlatAko jo kAraNa mAnA gayA hai usakA AdhAra mohanIyakarma ke udayake sAtha anya kAraNasAmagrI hai| aura unake bandhAbhAva meM yogakI pratikUlatAko jo kAraNa mAnA gayA hai| usakA AdhAra mohanIya karma ke upazama, kSayopazama yA kSayake sAtha anya kAraNasAmagrI hai / gommaTasAra karmakANDa aura isa lekhakA samanvaya yahA~ yaha jJAtavya hai ki isa lekhameM bandhayogya prakRtiyA~ 146 kahI gayI haiM, jabaki gommaTasAra karma - htosmeM bandhayogya prakRtiyA~ 120 batalAI gayI haiM / ina donoM kathanoMkA samanvaya isaprakAra karanA cAhie ki gommaTTasAra karmakANDa meM jo 120 prakRtiyA~ bandhayogya batalAI haiM unameM bandhakI samAnatAke kAraNa 8 sparzo ko sparza sAmAnya meM, 5 rasoMko rasasAmAnyameM 2 gaMdhoMko gandhasAmAnyameM aura 5 varNoMko varNasAmAnya meM antarbhUta kara liyA gayA hai / tathA eka sAtha bandha honeke kAraNa audArikazarIrameM audArikabaMdhana aura audArika saMghAtako vaikriyikazarora meM vaikriyikabaMdhana aura vaikriyikasaMghAtako AhArakazarIrameM AhArakabandhana aura AhAraka saMghAtako, taijasazarIrameM taijasabandhana aura taijasasaMghAtako tathA kArmaNazarIra meM kArmaNabandhana aura kArmaNasaMghAtako samAhita kara liyA gayA hai / isaliye baddhyamAna prakRtiyA~ vAstava meM 146 honepara bhI gommaTasAra karmakANDa meM ukta prakAra abheda se (abheda vivakSAse) 120 kahI gayI haiM / phalataH vAstavikatA ke AdhArapara isa lekha meM bandhayogya prakRtiyoMkI saMkhyA 146 batalAnA gommaTasAra karmakANDake kathanake viruddha nahIM hai / isIprakAra prakRtiyoM ke bandhana ke samAna abandha aura bandhavyucchittiko vyavasthA meM gommaTasAra karmakANDake kathanake sAtha isa lekhameM pAye jAnevAle saMkhyAbhedakA bhI samanvaya kara lenA cAhie / yaha bhI yahA~ jJAtavya hai ki yadyapi jIva mithyAtvakarmake udayameM mithyAdRSTiguNasthAnavartI kahA gayA hai aura mithyAtvaguNasthAna meM bandhayogya 141 prakRtiyoMmeM 16 prakRtiyA~ aisI haiM, jinakA bandha mithyAtvaguNasthAna meM hI hotA hai, anya guNasthAnoMmeM nahIM, parantu yaha niyama nahIM hai ki una 16 prakRtiyoMkA bandha isa guNasthAna meM
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pratyeka jIvake hotA hI hai, kyoMki aisA niyama svIkAra karanepara narakAyakA bandha pratyeka mithyAtvagaNasthAnavartI jIvake honekA prasaMga AyegA, jo karmasiddhAntake viruddha hai / yataH karmasiddhAntameM isa gaNasthAnameM cAroM AyukA bandha svIkAra kiyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI karmasiddhAntameM mAnA gayA hai ki eka AyukA bandha honepara jIvake dUsarI AyukA bandha usI bhavameM nahIM hotA / tathA prathamaguNasthAnavartI, deva aura nArakIko naraka AyukA bandha kadApi nahIM hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki mithyAdRSTi guNasthAnavartI jIvameM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha tabhI - taka hotA hai jaba taka vaha vyavahAramithyAdarzana (atattvazraddhAna) aura vyavahAramithyAjJAna (atattvajJAna) pUrvaka mithyAAcaraNa karatA hai aura jIva yadi vyavahArasamyagdarzana (tattva zraddhAna) aura vyavahArasamyagjJAna (tattvajJAna) pUrvaka mithyAAcaraNako chor3akara aviratirUpa yA ekadezaaviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa AcaraNa karane lagatA hai to usa samaya usake mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha nahIM hotaa| yadi aisA na mAnA jAye to samayasAra gAthA 275 ke anusAra abhavya jIva tattvazraddhAnI aura tattvajJAnI hokara jo aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravattirUpa AcaraNa karatA hai aura usake AdhArapara kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMko bhI prApta kara letA hai, yaha jo AgamakA kathana hai vaha ayukta ho jaayegaa| jisakA pariNAma yaha hogA ki aisA abhavya jIva navama graiveyaka taka janma lekara svarga-sukhakA upabhoga karatA hai, yaha kathana bhI ayukta ho jaayegaa| isase yaha nirNIta hotA hai ki mithyAtvakarmake udayase jIva mithyAtvaguNasthAnavartI to hai, parantu jaba taka mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka mithyA AcaraNa karatA rahatA hai tabhItaka usake mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha hotA hai aura yadi vaha jIva vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa AcaraNa karane lagatA hai to usa samaya vaha mithyAtvakarmakA udaya rahate hue bhI mithyAtva Adi solaha prakRtiyoMkA bandha nahIM karatA hai, bhale hI vaha jIva abhavya hI kyoM na ho, kyoMki bandhakA AdhAra caraNAnayogakI paddhati hai, karaNAnuyogakI paddhati nahIM / ___ tAtparya yaha hai ki bhavya aura abhavya donoM hI prakArake jIva karaNAnuyogako paddhatike anusAra mithyAtvakarmake udayameM mithyAdRSTiguNasthAnavartI hote hue bhI caraNAnuyogakI paddhati ke anusAra jabataka vyavahAra mithyAdarzana (atattva zraddhAna) aura vyavahAra mithyAjJAna (atattvajJAna) pUrvaka mithyA AcaraNa karate haiM tabhItaka ve mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha karate haiM aura yadi ve vyavahArasamyagdarzana (tattvazraddhAna) aura vyavahArasamyagjJAna (tattvajJAna) pUrvaka aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa AcaraNa karane lagate haiM to ve una prakRtiyoMkA bandha nahIM karate haiM, kyoMki pahale spaSTa kiyA jA cukA hai ki aisA na mAnanepara abhavya jIva svargasukha meM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkI prApti nahIM kara sakegA / aura na bhavya jIva ukta cAroM labdhiyoMkI prAptike pazcAt bhedavijJAnapUrvaka karaNa labdhiko prApta kara skegaa| aura isa taraha isase mokSaprAptikI prakriyA hI samApta ho jAyegI / isa vivecanapara una mahAnubhAvoMko dhyAna denA cAhie, jo mithyAtvakarma ke udayameM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha niyamase mAnate haiN| niSkarSa yaha hai ki mithyAtvakarmake udayameM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha tabhI hotA hai jaba jIva vyavahAramithyAdarzana (atattva zraddhAna) aura vyavahAra mithyAjJAna (atattvajJAna) pUrvaka mithyA AcaraNa
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 129 karatA hai, anyathA nahIM / itanA ullekhayogya hai ki mithyAtvakarmake udayameM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha na hote hue bhI jo usakA udaya rahatA hai usakA kAraNa pUrva meM baddha mithyAtvakarmakI sattA hai / sthitibaMdha aura anubhAgabaMdhako vyavasthA abhI taka jitanA vivecana kiyA gayA hai usase spaSTa hai ki bandhakA mUla kAraNa nokarmoM ke sahayogase honevAlA jIvakI kriyAvatIzaktikA halana-calana-kriyAvyApArarUpa yoga hI hai| yataH vaha yoga prathama guNasthAnase lekara trayodaza guNasthAna takake jIvoMmeM pratikSaNa yathAyogyarUpameM hotA rahatA hai, ataH karmabandha bhI una sabhI jIvoMmeM pratikSaNa hotA rahatA hai aura vaha prakRtibandha aura pradezabandhake rUpameM do prakAra kA hotA hai| AgamameM batalAyA gayA hai ki karmabandha prakRtibaMdha aura pradezabaMdhake alAvA sthitibaMdha aura anubhAgabaMdharUpa bhI hotA hai, ataH karmabaMdhake prakRtibandha, pradezabandha, sthitibandha aura anubhAgabandhake rUpameM cAra bheda mAne gaye haiN| ___karmabandhakA jIvake sAtha yathAyogya niyatakAla taka banA rahanA sthitibandha hai aura karmoMmeM jIvako phala denekI zaktikA vikAsa honA anubhAgabaMdha hai| jisa prakAra prakRtibandha aura pradezabaMdha ye donoM yogake AdhArapara hote haiM usI prakAra sthitibandha aura anubhAgabandha ye donoM kaSAyake AdhArapara hote haiM / inakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai : mohanIyakarma ke AgamameM do bheda kahe gaye hai-1. darzanamohanIya aura 2. cAritramohanIya / darzanamohanIyakarmake tona bheda haiM 1. mithyAtva 2. samyaga mithyAtva aura 3. smyktvprkRti| cAritramohanIyakarmake do bheda hai-1. kaSAyavedanIya 2. akaSAyavedanIya / kaSAya-vedanIyakarmake mUlataH cAra bheda--1. krodha 2. mAna 3. mAyA 4. lobha / ye cAroM antAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanake rUpameM cAracAra prakArake hai / tathA inake udayameM nokarmoMke sahayogase karmabandhake kAraNabhUta evaM jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa kaSAyabhAva hote haiM tathA ve yadi krodha yA mAnarUpa hoM to unheM dvaSa kahate haiM aura yadi mAyA yA lobharUpa hoM to unheM rAga kahate haiN| isa prakAra karmoke sthitibandha aura anubhAgabandhake kAraNa yathAyogya nokarmokI sahAyatApUrvaka honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga aura dveSarUpa kaSAyabhAva hI hai| AgamameM akaSAyavedanIya-cAritramohanIyakamake jo hAsya, rati. arati. zoka bhaya. jagapsA. strIveda, puMveda aura napuMsaka veda ye nau bheda kahe gaye haiM unheM rAga aura dveSarUpa kaSAyabhAvoMke sahAyaka karma jAnanA caahie| karmabandhakI prakriyA mithyAtvakarmake udayameM mithyAdaSTinAmadhArI prathamagaNasthAnava jIvako bhAvavatozaktike yathAyogya nokarmoM ke sahayogase vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnarUpa pariNamana hote haiM va unake honepara yathAyogya nokarmoke sahayogase hI usako kriyAvatIzaktikA mithyA-AcaraNa (mithyAcAritra) rUpa pariNamana hotA hai, jo karmabandhakA kAraNa hotA hai| yataH vaha mithyA AcaraNa anantAnubandhI karmake udayameM honevAle jIvakI bhAvavatozaktike pariNamanasvarUpa rAga va dveSarUpa kaSAyabhAvoMse prabhAvita rahatA hai, ataH usa AcaraNake AdhArapara karmoke prakRtibandha aura pradezabandhake sAtha sthitibandha aura anubhAgabandha bhI hote haiM /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 : sarasvatI varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha arthAt vaha AcaraNa yogarUpa honese prakRtibandha aura pradezabandhakA kAraNa hotA hai va vaha niyamase jIvakI bhAvavatIzakti ke pariNamana rAga yA dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai, isalie karmoMke sthitibandha aura anubhAgabandhakA bhI kAraNa hotA hai / isI prakAra vaha AcaraNa yataH vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnapUrvaka hotA hai, unake abhAva meM nahIM hotA aura vaha vyavahAramithyAdarzana va vyavahAramithyAjJAnapUrvaka niyamase hotA hai, ataH ukta bandhoMmeM mithyAAcaraNake sAtha vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAna bhI paramparayA kAraNa hote haiM tathA mithyAAcaraNa sAkSAt kAraNa hotA hai / pahale batalAyA jA cukA hai ki karmabandha caraNAnuyogakI paddhatike anusAra hotA hai, karaNAnuyoga kI paddhatike anusAra nahIM / ataH mithyAtvakarmake udayameM mithyAdRSTinAmadhArI prathamaguNasthAnavartI jIva yadi anukUla nimittoM kA sahayoga milanepara vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnako prApta kara le to usakA AcaraNa mithyArUpa na hokara aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa hI hotA hai, jisase vaha jIva mithyAtvakarmakA udaya rahate hue bhI mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha nahIM karatA hai / yahA~ yaha bhI smaraNIya hai ki mithyArUpa AcaraNa, aviratirUpa AcaraNa, ekadeza- aviratirUpa AcaraNa aura mahAvratoM meM pravRttirUpa AcaraNa - ye cAroM yogake samAna jIvakI kriyAvatIzaktike hI pariNamana haiM / inameM jo vizeSatA hai vaha yaha hai ki mithyA - AcaraNa anantAnubandhI karmake udaya meM nokarmo ke sahayoga se honevAle jIvako bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai / aviratirUpa AcaraNa apratyAkhyAnAvaraNa karmake udayameM nokarmoMke sahayogase honevAle jIvakI bhAvavatIzakti ke pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai| ekadeza aviratirUpa AcaraNa pratyAkhyAnAvaraNakarmake udayameM nokamake sahayogase honevAle jIvako bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai / aura mahAvratoM meM pravRttirUpa AcaraNa saMjvalanakarmake tIvra udayameM nokarmo ke sahayoga se honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai / phalataH ukta cAroM AcaraNa yogake samAna jIvakI kriyAvatozaktike nokarmo ke sahayogase honevAle halana calana rUpa kriyAvyApAra rUpa honese karmoke prakRtibandha aura pradezabaMdhake kAraNa hote haiM va jIvako bhAvavatIzaktike nokarmo ke sahayogase honevAle rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita honeke kAraNa sthitibandha aura anubhAgabandhake bhI kAraNa hote haiM / tAtparya yaha hai ki ukta cAroM prakArake AcaraNoM meMse pratyeka AcaraNa ukta cAroM bandhoMkA kAraNa / yahA~ yaha avazya jJAtavya hai ki anantAnubandhIkarmake udayameM nokamoMke sahayogase jIvako kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa jo AcaraNa hotA hai vaha Asaktivaza honevAlA saMkalpI pApa hai / anantAnubandhIkarmakA udaya prathama aura dvitIya ina do guNasthAnoMmeM sthita jIvoMke hotA hai / vizeSatA yaha hai ki prathamaguNasthAnavartI jIvakA yaha AcaraNa darzanamohanIyakarmakI mithyAtvaprakRtike udayameM yathAyogya nomoMke sahayoga se honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana svarUpa vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnapUrvaka hotA hai / ataH usake AdhArapara vaha prathamaguNasthAnavartI jIva mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha karatA yataH dvitIyaguNasthAnavartI jIvakA vaha AcaraNa vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnapUrvaka nahIM hotA, kyoMki dvitIya guNasthAna meM darzanamohanIyakarmakA upazama vidyamAna rahane ke kAraNa mithyAtvamake udayakA abhAva rahatA hai, ataH vaha dvitIyaguNasthAnavartI jIva mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA nahIM karatA hai aura kyoMki usa jIvameM anantAnubandhIkarmake udayameM nokarmoMke sahayogase kriyAvatIzakti
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 131 ke pariNamana svarUpa saMkalpI pAparUpa AcaraNa hotA hI rahatA hai| ataH usa AcaraNake AdhAra para vaha jIva anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi 25 prakRtiyoM kA bandha avazya karatA hai / tRtIya aura caturthaM guNasthAnoMmeM sthita jIvoMmeM niyamase apratyAkhyAnAvaraNakarmakA udaya rahatA hai, ataH usa udayameM ukta donoM guNasthAnavartI jIva nimittoM ke sahayogase apanI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa jo AcaraNa karate haiM vaha azaktivaza honevAlA Arambho pApa hai va usIkA nAma avirati hai / vaha avirati tRtIyaguNasthAnavartI jIvameM darzanamohanIyakarmakI samyagmithyAtvaprakRtike udayameM nokarmoMke sahayogase jIvako bhAvavatIzakti ke pariNamana svarUpa jo samyagmithyAtvarUpa mizrabhAva hotA hai usake anusAra hI karmabaMdhakA kAraNa hotI hai tathA caturthaguNasthAnavartI jIvameM yataH darzanamohanIyakarmakI mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRtirUpa tIna aura anantAnubaMdhokarmakI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSayopazama yA kSaya vidyamAna rahatA hai, ataH vaha avirati una karmoM ke sarat apekSA binA hI karmabandhakA kAraNa hotI hai / yahI kAraNa hai ki jahA~ tRtIyaguNasthAnavartI jIva 98 prakRtiyoM kA bandha karatA hai vahA~ caturthaguNasthAnavartI jIva tIrthaMkara, manuSyAyu aura devAyuke sAtha una 98 prakRtiyoM kA bandha karatA hai / tRtIyaguNasthAnavartI jovameM tIrthaMkara, manuSyAyu aura devAyu ina prakRtiyoMkA FE isalie nahIM hotA ki karmasiddhAntameM isa guNasthAnameM unake bandhakA niSedha kiyA gayA hai aura caturtha - guNasthAnameM isalie unakA bandha hotA hai ki karmasiddhAnta meM usameM ina prakRtiyoMke baMdhakA vidhAna kiyA gayA hai / tIrthaMkaraprakRtikA baMdha caturtha guNasthAna meM isalie hotA hai ki usakA baMdha karmasiddhAnta ke anusAra nizcayasamyagdRSTi jIvake hI hotA hai / paMcama guNasthAnavartI jIvameM apratyAkhyAnAvaraNa karma ke kSayopazamake sAtha pratyAkhyAnAvaraNakarmakA udaya rahatA hai, ataH vahA~ usa udayameM nokarmoMke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyAvatIzaktikI pariNatisvarUpa ekadeza avirati hI bandhakA kAraNa hotI hai / SaSTha guNasthAnavartI jIvameM apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa donoM karmoMke kSayopazamake sAtha saMjvalana kaSAyakA tIvrodaya rahatA hai / ataH usa udayameM nokarmoMke sahayogase jIvakI kriyAvatIzaktikA pramAdarUpa pariNAma hI bandhakA kAraNa hotA hai / saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAna takake jIvoMmeM saMjvalanakaSAyakA uttarottara manda mandatara aura mandatamarUpase udaya rahatA hai aura usa udayameM nokamoMke sahayogase avyaktarUpameM jIvakI kriyAvatIzaktikA jo pariNAma hotA hai vahI vahA~ baMdhakA kAraNa hotA hai / isa prakAra prathama guNasthAnase lekarake SaSTha guNasthAnataka honevAlA yathAyogya mithyAtvarUpa, aviratirUpa, ekadeza aviratirUpa aura mahAvratoMmeM pravRttirUpa jIvakI kriyAvatIzaktikA jo vyaktarUpameM pariNamana hotA hai vaha pariNamana karmo ke prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM baMdhoMkA kAraNa hotA hai / tathA saptama guNasthAna se lekara dazama guNasthAnatakake jIvoMmeM jIvakI kriyAvatIzaktikA jo avyaktarUpameM pariNamana hotA hai vaha bhI karmoM prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga ina cAroM prakArake baMdhoMkA kAraNa hotA hai kyoMki ye sabhI pariNAma yathAyogya usa-usa kaSAyake udayameM honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahate haiM / 11veM, 12 veM aura 13 veM gupasthAnoMmeM jIvakI kriyAvatIzaktikA yogarUpa
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pariNamana hI mAtra prakRtibandha aura pradezabandhakA kAraNa hotA hai / yataH 14veM guNasthAnameM yogakA sarvathA abhAva rahatA hai, ataH vahA~ usa jIvameM karmabandhakA bhI sarvathA abhAva rahatA hai| isake atirikta prathama guNasthAnase lekara SaSTha guNasthAnatakake jIvoMmeM vyaktarUpameM aura saptama guNasthAnase lekara dazama gaNasthAnatakake jIvoMmeM avyaktarUpameM jIvakI kriyAvatIzaktikA jo puNyakarmarUpa vyApAra hotA rahatA hai vaha bhI yathAyogya usa-usa kaSAyake udayameM honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga yA dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita honese jIvakI kriyAvatIzaktikA pariNAma hai va usake AdhArapara bhI una jIvoMmeM karmoMkA prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArakA bandha hotA hai / yahA~ yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki jisa prakAra vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnako karmabandhakA paramparayA kAraNa mAnA gayA hai usa prakAra vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnakokarmabandhakA sAkSAt yA paramparayA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAna karmabandhake kAraNa na hokara usake abhAvake hI kAraNa hote haiN| ataeva caturthaM guNasthAnameM mAtra avirati hI karmabandhakA kAraNa hotI hai va paMcama guNasthAnameM mAtra ekadeza avirati hI karmabandhakA kAraNa hotI hai tathA SaSTha guNasthAnameM mAtra mahAvratoMmeM pravRttirUpatA hI karmabandhakA kAraNa hotI hai / niSkarSa: prathamaguNasthAnavI jIva isalie ajJAnI hai ki usake mithyAtvakarmakA udaya rahatA hai aura tRtIya guNasthAnavI jIva isalie ajJAnI hai ki usake samyagmithyAtvakarmakA udaya rahatA hai / yadyapi dvitIya guNasthAnavI jIvameM darzanamohanIyakarmakI prakatiyoMkA upazama rahatA hai, paranta vaha jIva anantAnabandhI karmake udayameM Asaktivaza saMkalpIpApa bhI karatA rahatA hai| isalie use jJAnI nahIM kahA jA sakatA hai, use bhI AgamameM ajJAnI hI kahA gayA hai / samayasAra gAthA 72 kI AtmakhyAtiTIkAmeM spaSTa likhA hai ki jo jIva bhedajJAnI hokara bhI AsravoMmeM pravRtta rahatA hai use bhedavijJAnI nahIM kahA jA sakatA hai aura yahI kAraNa hai ki jIvako nizcayasamyagdaSTi bananeke lie darzanamohanIyakarmake upazama yA kSayake sAtha anantAnubandhIkarmake upazama yA kSayako bhI kAraNa mAnA gayA hai| phalataH caturthagaNasthAnameM jIvako honevAle karmabandhameM mAtra avirati hI kAraNa hotI hai, paMcamaguNasthAnameM jIvako honevAle karmabandhameM mAtra ekadeza avirati hI kAraNa hotI hai aura SaSTha guNasthAnameM jIvako honevAle karmabandhameM mAtra mahAvratoMmeM pravRttirUpatA hI bandhakA kAraNa hotI hai, kyoMki jabataka jIva ajJAnadhArAmeM vartamAna rahatA hai tabataka hI usa jIvake karmabandhameM vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnako kAraNa mAnA gayA hai aura jaba jIva jJAnI ho jAtA hai arthAt nizcayasamyagdRSTi ho jAtA hai to kevala aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa karmadhArA hI jIvake karmabandhameM kAraNa hotI hai| isI taraha saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAnatakake jIvoMke jo karmabandha hotA hai vaha bhI karmadhArAke AdhArapara hI hotA hai, isalie saptama guNasthAnase dazama guNasthAnataka jIvoMmeM jJAnadhArAke sAtha karmabandhameM kAraNabhUta karmadhArAkA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai / isa vivecanase yaha bhI spaSTa hai ki prathama guNasthAnase tRtIya guNasthAnatakake jovoMmeM ajJAnadhArApUrvaka karmadhArA bandhako kAraNa hotI hai va caturtha guNasthAnase SaSTha guNasthAnatakake jIvoMmeM vyaktarUpase va saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAnatakake jIvoMmeM avyaktarUpase mAtra kriyAdhArA hI yathAyogya rAga-dvaSarUpa kaSAya bhAvoMse prabhAvita hotI haI karmabandhakA kAraNa hotI hai / ityalam /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotrakarmake viSayameM merA cintana 8 agasta sana 1957 ke jaina saMdeza meM zrIbrahmacArI paM0 ratanacaMdajI sahAranapura dvArA paricAlita "zaMkA-samAdhAna" prakaraNameM nimna prakAra zaMkA aura usakA samAdhAna kiyA gayA thaa| "zaMkA1-nIca-uccagotra janmase hai yA karmase? kyA bauddhadharmameM dIkSita zUdra 50 sAla pazcAta uccagotrI na mAne jAyeMge ? avrata rahate hue bhI kyA gotra badala sakatA hai ? samAdhAna-SaTkhaNDAgama pustaka 13, pRSTha 388 para uccagotrake kArya ke viSayameM yaha zaMkA uThAI gayI hai ki uccagotrakA kArya rAjyAdi saMpadAkI prApti, mahAvratoM, aNuvratoM tathA samyagdarzanakI prApti, ikSvAkU kUla AdimeM utpatti nahIM hai kyoMki inase anyatra jIvameM bhI uccagotrakA udaya pAyA jAtA hai| isaliye uccagotra niSphala hai, usameM karmapanA bhI ghaTita nahIM hotA? isakA samAdhAna karate hue zrI vIrasena svAmIne likhA hai (1) uccagotra na mAnanese jina vacana (Agama) se virodha AtA hai, (2) kevalajJAnadvArA viSaya kiye gaye sabhI arthoMmeM chadmasyoMke jJAna pravatta bhI nahIM hote haiN| yadi chadmasthoMko koI artha upalabdha nahIM hote haiM to isase jinavacanoMko apramANa nahIM kahA jA sktaa| (3) gotrakarma niSphala hai, yaha bAta bhI nahIM hai kyoMki jinakA dIkSAyogya sAdhu AcAra hai. sAdha AcAra vAloMke sAtha jinhoMne saMbandha sthApita kiyA hai tathA jo 'Arya' isaprakArake jJAna aura vacana vyavahArake nimitta haiM-una puruSoMkI paramparAko uccagotra kahA jAtA hai tathA unameM utpattikA kAraNabhata karma bhI uccagotra hai| SaTakhaNDAgamakI dhavalATIkAke isa kathanase yaha bAta spaSTa hai ki hamako uccagotrake viSayameM vizeSa jAnakArI nahIM hai| isapara bhI janmase uccagotra kahA hai tathA kahIMpara karmase bhii| jaina cakravartIke saMbaMdhI mlecchakhaNDI jo cakravartIke sAtha AryakhaNDameM Akara dIkSita ho gaye the ve karmase uccagotra vAle haiN| bauddhadharmameM dIkSita zUdra 50 sAla pazcAt uccagotrI nahIM ho sktaa| avrata rahate hue gotra-parivartana nahIM ho sakatA, aisA samajhameM AtA hai / " maiMne jo zaMkA-samAdhAnakA yaha avataraNa yahA~para diyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki pAThaka pratyeka bAtako ThIka tarahase samajha skeN| merA sAmAnyarUpase khyAla yaha hai ki vidvAna vastutattvake nirNayameM AgamakI apekSA tarkase kAma leM aura usakA Agamake sAtha kevala Avazyaka samanvaya mAtrakA dhyAna rakheM, to saMskRti saMbaMdhI bahuta-sI gutthiyA~ anAyAsa sulajha jAveMgI, isa taraha vidvAn saMskRti aura samAjake mahAn upakAraka siddha hoNge| karmasaMbaMdhI gutthI bhI bar3I jaTila hai| usake eka aMza gotrake viSayameM yahA~para vicAra kiyA jA rahA hai| samayAnusAra antarAya Adi dUsare aMzoMpara bhI vicAra kiyA jaaygaa| gotrakarmapara vicAra karanese pahale maiM pAThakoMko eka bAta sujhAnA cAhatA hU~ ki phala denemeM karmake liye nokarma sahAyatA pradAna karatA hai / AgamameM bhI nokarmako karmakA sahAyaka karma mAnA gayA hai, isakA abhiprAya yahI hai ki karma jIvako apanA phala dene meM nokarmake sAhAyyakI apekSA rakhatA hai| yaha bAta itanI spaSTa hote hue bhI Adhunika aura bahutase bhUtakAlIna vidvAnoMne isa siddhAntako mAnyatA de rakhI hai ki karma aura nokarmameM bhI kArya-kAraNabhAva hai arthAt jIvako karmaphala bhoganemeM nokarmakA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha samAgama bhI kamase hI prApta hotA hai| jaise-sAtA aura asAtA vedanIya karmoMkA kArya jIvako kramazaH sAtA aura asAtAkA anubhava karAnA hai / lekina vidvAn mAnate haiM ki sAtA aura asAtArUpa anubhavanake anukUla sAdhanoMko juTAnA bhI kramazaH sAtA aura asAtA vedanIya karmokA hI kArya hai| yahA~para hameM (vidvAnoMko) kama-se-kama yaha to socanA cAhiye ki jaba sAtA aura asAtA vedanIya kama jIvako apanA phala sahAyaka sAdhanoMke abhAvameM nahIM de sakate haiM to phira sahAyaka sAdhanoMko juTAnA sAtA aura asAtA vedanIya karmoMkA kArya kaise mAnA jA sakatA hai ? kAraNa ki sahAyaka sAdhanoMko juTAnA karmakA phala mAna lenese ukta mAnyatAke anusAra usameM bhI sahAyaka sAdhanoMke samAgamako AvazyakatA utpanna ho jAyagI, isa taraha sAtA aura asAtA vedanIya karmoke kAryameM anavasthiti doSakA prasaMga upasthita ho jaaygaa| isaliye yahI mAnanA ucita hai ki sahAyaka sAdhanoMko juTAnA sAtA aura asAtA vedanIya karmoMkA kArya nahIM hai, balki svapuruSArtha yA parapuruSArthase athavA anya prakArase anAyAsa hI jIvako jaba sAtA-sAmagrI yA asAtA sAmagrI prApta ho jAtI hai, taba sAtA aura asAtA vedanIya karma jIvako apanA phala sAtA aura asAtAke rUpameM dene lagate haiM / basa ! yahI bAta uccagotra aura nIcagotra karmoke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki uccagotra aura nIcagotra karmoMkA kArya jIvameM kramazaH uccatA aura nIcatAkA vyavahAra karAnA hai / parantu uccagotra karma jIvameM uccatAkA vyavahAra karAneke liye usake (jIvake) uccakUlameM paidA hone athavA usakI ( jIvakI) ucca AcArarUpa pravRtti hone rUpa sahAyaka sAdhanoMkI apekSA rakhatA hai| isI prakAra nIcagotrakarma jIvameM nIcatAkA vyavahAra karAneke liye usake (jIvake ) nIcakulameM paidA hone athavA usakI ( jIvakI) nIca AcArarUpa pravRtti hone rUpa sahAyaka sAdhanoMkI apekSA rakhatA hai, isaprakAra jIvakA uccakulameM paidA honA athavA usakI ucca-AcArarUpa pravRtti honA uccagotrakarmakA tathA jIvakA nIca kulameM paidA honA athavA usakI nIca AcArarUpa pravRtti honA nIcagotrakarmakA kArya kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / anyathA pUrvokta prakArase anavasthiti doSakA prasaMga sAtA aura asAtA vedanIya karmokI taraha yahA~para bhI upasthita ho jaaygaa| isase yaha siddha ho jAtA hai ki jIvakA ucca yA nIca kUlameM paidA honA athavA usakI ucca yA nIca AcAraNarUpa pravRtti honA ucca aura nIcagotra karmoMkA kArya nahIM hai balki koI jIva jaba uccakulameM paidA hotA hai athavA ucca AcArarUpa pravRtti karane lagatA hai to inakI sahAyatAse uccagotrakarma usa jIvameM uccatAkA vyavahAra karAne lagatA hai| isI taraha jaba koI jIva nIcakulameM paidA ho jAtA hai athavA nIca AcAra-rUpa pravRtti karane lagatA hai taba inakI sahAyatAse nIcagotrakarma usa jIvameM nIcatAkA vyavahAra karAne lagatA hai| jIvakA uccakulameM paidA honA athavA usakI ucca AcArarUpa pravatti honA uccagotra karmake aura jIvakA nIcakUlameM paidA honA athavA usakI noca AcArarUpa pravRtti honA nIcagotrakarmake nokarma (sahAyaka karma) honeke kAraNa hI loka jIvameM uccatA aura nIcatAkA vyavahAra janmanA aura karmaNA donoM prakArase kiyA karatA hai / parantu jaina saMskRti janmase ucca-nIca vyavahArako mahattva nahIM detI hai| vaha to jIvakI ucca aura nIca AcArarUpa pravRttiyoMse hI usameM (jIvameM) ucca aura nIca vyavahArakI hAmI hai| yahI kAraNa hai ki jaina saMskRtimeM gotra-parivartanakA siddhAnta svIkAra kiyA gayA hai aura yaha bAta isaliye asaMgata nahIM mAnI jA sakatI hai ki kanyA jaba vivAhita ho jAtI hai, to usakA pitRgotrase saMbaMdha viccheda hokara patigotrase saMbandha sthApita ho jAtA hai|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 135 jaina saMskRtimeM jIvakI ucca-nIca AcAra-pravRttiyoMke AdhArapara hI usameM (jIvameM) ucca-nIca vyavahAra mAnanekA mukhya kAraNa yaha hai ki vahA~para (jaina saMskRtimeM) ucca aura nIca sabhI prakArake kuloMkI vyavasthA bhI usa-usa prakArake ucca aura nIca AcArake AdhArapara hI svIkAra kI gayI hai / jaise-camArake kulameM unpanna honevAlA vyakti camAra to kahalAtA hai parantu vaha kula, jo camAra kahalAtA hai, usakA mUlakAraNa yahI hai ki usa kulameM camar3e kA kArya kiyA jAtA hai| isIprakAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra varNoM tathA sunAra, luhAra, bar3haI, kumhAra Adi jAtiyoM (jo kulake hI nAmAntara hai) ke nAmakaraNa bhI manuSyoMke usausa prakArake AcArake AdhArapara hI svIkAra kiye gaye haiN| lokameM ukta sabhI prakArake AcAroMmeMse jisa-jisa AcArako ucca mAnA gayA hai usake AdhArapara usa kulako ucca aura jisa-jisa AcArako nIca mAnA gayA hai usake AdhArapara usa-usa kulako nIca mAna liyA gayA hai| yadyapi dezavizeSa, prAntavizeSa, vyaktivizeSa Adi dUsare vividhaprakArake AdhAroMpara bhI jAtiyoMkA nirmANa huA hai / parantu jIvoMkI uccatA aura nIcatAke vyavahArameM inakA kucha bhI upayoga nahIM hotaa| isI prakAra jaina, bauddha, vaiSNava, AryasamAja, musalamAna, IsAI Adi jAtiyoMkA nirmANa usa-usa saMskRtikI mAnyatAke AdhArapara huA hai / lekina inako bhI jIvoMko uccatA aura nIcatAkA dyotaka nahIM mAnA jA sakatA hai| prAyaH logoMkA khyAla hai ki dharmAcaraNa uccatAkA aura adharmAcaraNa nIcatAkA vyavahAra karAnemeM kAraNa hai parantu unakI yaha dhAraNA bilkula galata hai, kAraNa ki lokavyavahArameM yaha bhI dekhA jAtA hai ki adharmAcaraNa karanevAlA brAhmaNa uccagotrI mAnA jAtA hai aura dharmAcaraNa karanevAlA zUdra nIcagotrI hI mAnA jAtA hai / jaina saMskRtimeM bhI mithyAdRSTi jIvoMko bhI uccagotrI aura dezavirata (paMcama guNasthAnavartI) jIvoMko bhI nIcagotrI svIkara kiyA gayA hai / isa taraha yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki pratyeka jIvake kulaparaMparAgata jIvana-saMrakSaNake liye kiye jAnevAle prayatnoMkI uccatA aura nIcatAke AdhArapara hI unameM uccatA aura nIcatAkA vyavahAra karanA ucita hai| "saMtAnakameNAgayajIvAyaraNassa godamidi saNNA / uccaM NIcaM caraNaM ucca NIcaM have godaM |"-(gommttsaarkrmkaanndd)| yaha gAthA bhI hameM yahI upadeza detI hai ki jIvoM dvArA apane jIvanasaMrakSaNa (jIvikA)ke liye apanAyA gayA jo kulaparamparAgata pezA hai vahI gotra hai| vaha gotra (pezA) ucca aura nIca do prakArakA hai / gAthAmeM gotrasambandhI yaha varNana vAstavameM manuSyajAtiko lakSyameM rakhakara kiyA gayA hai| phira bhI itanA to nizcita samajhanA cAhiye ki gAthAke "jIvAcaraNa" zabdakA artha jIvikA (jovavRtti) hI hai| isa taraha nArakajAtike jovoMmeM yA to jIvanavRttikA sarvathA abhAva hai athavA unako jIvavatti kaSTamaya hai. isa taraha nArakiyoMkI jIvanavRttimeM nIcatAkA vyavahAra upayukta honeke kAraNa sabhI nArakI jIva nIcagotrI mAne gaye haiM / tiryaggatike jIvoMkI jIvanavRtti krUratA aura dInatAko liye hue kaSTamaya honeke kAraNa nIca hai. ataH sabhI tiryaMca bhI nIcagotrI mAne gaye haiN| devoMkI vRttiko sAtvikavRtti kahA jA sakatA hai, ataH sabhI deva uccagotrI mAna liye gaye haiN| mAnavavargako cAra bhAgoMmeM vibhakta kiyA gayA hai| unameMse brAhmaNoMkI vattiko sAtvika tathA kSatriyoM aura vaizyoMkI vRttiko rAjasa mAnA gayA hai| ye donoM prakArako vRttiyA~ lokameM ucca
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana - prantha gayI haiM / ataH brAhmaNa, kSatriya aura vaizya varNake sabhI manuSya uccagotrI mAne gaye haiM / zUdroMkI vRtti dInavRtti honeke kAraNa tAmasavRtti hai / lokameM tAmasavRtti nIcavRtti kahI jAtI hai, ataH sabhI zUdra nIcagotrI ye haiM / inake atirikta mlecchavRttiko apanAnevAle bhI manuSya hote haiM / mlecchavRtti bhI cU~ki krUravRtti honeke kAraNa tAmasavRtti mAno gayI hai, ataH mlecchamAnava bhI nIcagotrI mAne gaye haiM / bhogabhUmike tiyaMcadonavRtti ke kAraNa nIcagotrI aura bhogabhUmike manuSya sAtvikavRttike kAraNa uccagotrI mAne gaye hai / isa taraha mAnavajAti meM ucca aura nIca donoM gotravAle jIvoMkA astitva svIkAra kiyA gayA hai / jo manuSya 'apane gArhasthya jIvanako lA~ghakara sAdhumArgako apanA lete haiM unakI vRtti jaina saMskRtike anusAra sAtvika ho jAtI hai / ataH sAdhuoMkI zreNImeM pahu~cA huA nIcagotrI manuSya bhI usa hAlata meM uccagotrI ho jAtA hai / isa taraha zUdrako nIcagotrI honeke kAraNa dIkSA lenekA jo niSedha kiyA jAtA hai, vaha ucita nahIM hai balki yahI mAnanA ucita hai ki yadi koI zUdra kadAcit apane gArhasthya jIvanako lA~ghakara sAdhujIvanameM praveza kara jAye, to usakA nIcagotra badalakara uccagotra ho jAyagA / kAraNa ki sAdhujIvanameM praveza pAnese usakI gArhasthyajIvana sambandhI zUdrakulavRtti samApta hokara sAdhujIvana sambandhI sAtvikavRtti ho jAvegI / yadi kahA jAve ki kama-se-kama aspRzya zUdrako to dIkSA lenekA niSedha honA hI cAhiye, to maiM kahU~gA ki zUdroMmeM aspRzyatA aura spRzyatAkA bheda brAhmaNa (vaidika) saMskRtikI hI dena hai / jaina saMskRtimeM aspRzyatAko koI sthAna prApta nahIM hai / Upara ke kathanase yadyapi yaha bAta siddha hotI hai ki zUdra bauddha saMskRtimeM dIkSita honepara 50 varSa bAda bhI uccagotrI nahIM ho sakatA hai, kAraNa ki koI bhI saMskRti gotraparivartanameM kAraNa nahIM hotI hai / parantu saMskRti badale yA na badale, phira bhI yadi kaulika AcAra ( jIvanavRtti) badala jAtA hai to kisI bhI samaya zUdra (nIcagotrI) uccagotrI aura uccagotrI nIcagotrI ho jAyagA / isase isa bAtakA bhI niSedha ho jAtA hai ki avrata rahate hue gotraparivartana nahIM ho sakatA hai| kAraNa ki dharma uccagotrakA aura adharma nIcagotrakA kAraNa nahIM hai / sAdhujIvanako jo gotraparivartanameM kAraNa mAnA hai vaha dhArmika vRddhike kAraNa nahIM, balki jIvanavRtti badala jAneke kAraNa hI vahA~ gotraparivartana mAnA gayA hai / ukta viSayako karma siddhAntakI dRSTise bhI spaSTa kara denA maiM ucita samajhatA hU~ - AyukarmakI saba prakRtiyoMko chor3akara zeSa sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya, uccagotra aura nIcagotra tathA cAroM gati Adi paraspara virodhI jitanI karma prakRtiyA~ haiM una sabakI pratyeka jIvameM apanI-apanI sImA taka eka sAtha sattA svIkAra kI gayI hai / ina prakRtiyoMke bandhake viSayameM aisA koI niyama nahIM hai ki nIcagotrI uccagotrakA aura uccagotrI nIcagotrakA bandha nahIM karatA hai balki yahA~ taka saMbhava hai ki koI jIva prathama kSaNameM yadi nIcagotrakA bandha kara rahA ho to vahI jIva dvitIya kSaNa meM uccagotrakA bhI bandha kara sakatA hai / yahI bAta ukta sAtA aura asAtA vedanIya tathA cAroM gati Adi sabhI paraspara virodhI prakRtiyoMmeM bhI lAgU hotI hai / ina saba prakRtiyoMkI antarAlarahita niSeka racanA apane-apane abAghAkAlako chor3akara sthitike anusAra bandhake sAtha ho ho jAyA karatI hai / isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jahA~ taka saMbhava hai vahA~ taka eka bhI kSaNa aisA parilakSita nahIM hotA, jisa kSaNa meM paraspara virodhI ukta karmaprakRtiyoMke niSekoMkI sattA na pAyI jAtI ho / pratyeka karmaprakRtike pratyeka niSekakA apane-apane samayameM khiranekA niyama hai| isa taraha jisa kSaNa meM uccagotrakA niSeka khiratA hai usI kSaNameM usakA virodhI nIcagotrakA niSeka bho khiratA hai / yaha khiranA tIna prakArase saMbhava haiM - saMkramaNa hokara, phala dekara aura phala na dekara / saMkramaNakA artha yaha hai ki uccagotra
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 137 kA niSeka kabhI-kabhI nIcagotrakA niSeka banakara khiratA hai aura isI taraha nIcagotrakA niSeka kabhI-kabhI uccagotrakA niSeka banakara khiratA hai / phala dekara aura phala nahIM dekara khiranekA artha yaha hai ki yadi khirate samaya uccagotrake niSekako nokarmakI sahAyatA prApta ho jAtI hai to uccagotrakA niSeka to phala dekara khiratA hai aura usa samaya nIcagotrakA niSeka binA phala diye hI khira jAtA hai| isI taraha yadi khirate samaya nIcagotrake niSekako nokarmakI sahAyatA prApta ho jAtI hai to nIcagotrakA niSeka to phala dekara khiratA hai aura uccagotrakA niSeka binA phala diye hI khira jAtA hai| yahI vyavasthA sAtA aura asAtA Adi paraspara virodhI sabhI karmaprakRtiyoMke niSakoMke khirane meM lAgU hotI hai| karmasiddhAntake isa vivecanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jIvako eka hI bhavameM jisa prakAra apaneapane anukUla nokarmakI sahAyatAse kabhI sAtAvedanIya aura kabhI asAtAvedanIya karma apanA phala dete rahate haiN| isI prakAra jIvako eka hI bhavameM apane-apane anukUla nokarmako sahAyatAse kabhI uccagotra aura kabhI nIcagotra karma bhI apanA-apanA phala de sakate haiM / cU~ki nArakI, tiryaMca, deva ina tInoM gatiyoMmeM tathA bhogabhUmimeM kahIM uccagotrakA aura kahIM nIcagotrakA ho nokarma niyamase rahatA hai, ataH nArakiyoM, tiryaMcoM, devoM aura bhogabhUmike tiryacoM tathA manuSyoMkA gotraparivartana nahIM hotA hai| parantu karmabhUmija manuSyoMke jIvanameM pUrvokta prakAra jIvanavRtti badalanekI saMbhAvanAke AdhArapara uccagotra aura nIcagotra donoMke nokarmameM parivartanakI saMbhAvanA banI rahatI hai, ataH karmabhUmija manuSyoMke gotraparivartana svIkAra kiyA gayA hai|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhujyamAna AyumeM apakarSaNa aura utkarSaNa kaI vidvAnoMkA aisA mata hai ki bhujyamAna kisI bhI AyumeM utkarSaNakaraNa nahIM hotA, apakarSaNakaraNa bhI bhujyamAna tiryagAyu aura manuSyAyumeM hI ho sakatA hai, kAraNa ina donoMko udIraNA saMbhava hai / bhujyamAna devAya aura narakAya anapavartya honeke kAraNa udIraNArahita hai; isaliye inameM apakarSaNakaraNa bhI nahIM hotA hai / AyukarmameM yadi utkarSaNa, apakarSaNakaraNa hoM to ve vadhyamAnameM hI hoNge| vadhyamAna AyumeM utkarSaNa, apakarSaNakaraNa hote haiM, isameM kisIkA vivAda nahIM, lekina abhItaka merA khyAla hai ki bhujyamAna sampUrNa AyuoMmeM bhI utkarSaNa, apakarSaNakaraNa ho sakate haiM, isakA kAraNa yaha hai ki bhujyamAna tiryagAyu aura manuSyAyuko udIraNA to sarvasammata hai; bhujyamAna devAyu aura narakAyukI bhI udIraNA siddhAntagranthoMmeM batalAI hai saMkamaNAkaraNUNA NavakaraNA hoti savya-AUNaM / / gommaTa0 karma0 gA0 441 / eka saMkramaNakaraNako chor3akara bAkIke bandha, utkarSaNa, apakarSaNa, udIraNA, satva, udaya, upazAnta, nidhatti aura nikAcanA ye navakaraNa saMpUrNa AyuoMmeM hote haiN| kisI bhI karmako udIraNA usake udayakAlameM hI hotI hai; kAraNa udIraNAkA lakSaNa nimna prakAra mAnA gayA hai : aNNatthaThiyassudaye saMthahaNamudIraNA hu atthi taM // go0 karma0 gA0 439 / saM0 TI0-udayAvalivAhyasthitasthitidravyasyApakarSaNavazAdudayAvalyAM nikSepaNamudIraNA khalu / udayAvalIke dravyase adhika sthitivAle dravyako apakarSaNakaraNake dvArA udayAvalImeM DAla denA arthAt udayAvalIpramANa usa dravyako sthiti kara denekA nAma udoraNA hai| udayagatakarmake vartamAna samayase lekara AvalI paryanta jitane samaya hoM una sabake samahako udayAvalI kahA gayA hai| isase yaha niSkarSa nikalA ki karmakI udIraNA usake udaya hAlatameM hI ho sakatI hai| parabhava-Augassa ca udIraNA Natthi NiyameNa / / -gokarma0 gA0 159 / yaha niyama spaSTarUpase parabhavako (badhyamAna) AyukI udIraNAkA niSedha kara rahA hai| udayANamAvalihmi ca ubhayANaM bAhirammi khivaNa- / labdhisAra, gA0 68 / arthAta-udayAvalImeM udayagata prakRtiyoMkA hI kSepaNa hotA hai| udayAvalIke bAhira udayagata aura anudayagata donoM tarahakI prakRtiyoMkA kSepaNa hotA hai| isase bhI yahI siddha hotA hai ki jisa karmakA udaya hotA hai usIkA udayAvalI-bAhyadravya udayAvalImeM diyA jA sakatA hai| isaliye devAyu aura narakAyukI udIraNA kramase devagati aura narakagatimeM hogI, anyatra nahIM, arthAt bhujyamAna devAyu aura narakAyuko hI udIraNA ho sakatI hai, vadhyamAna kI nahIM / zaMkA-parabhava-Augassa ca udIraNA Natthi Niyameva // -go0 karma0 gA0 918 / saM0 TokA-parabhavAyuSo niyamenodIraNA nAsti, udayagatasyaivopapAdikacaramottamadehAsaMkhyeyavarSAyuryo'nyatra tatsaMbhavAt // arthAt-parabhavakI (vadhyamAna) AyukI niyamase udIraNA nahIM hotI, kAraNa ki deva, nArakI, |
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 139 caramottamadehake dhAraka tathA asaMkhyAta varSakI AyuvAle manuSya-tiyaMcoMko chor3akara bAkIke jIvoMke udayagata AyukI hI udIraNA saMbhava hai / isa kathanase yaha bAta nikalatI hai ki devAyu aura narakAyukI udIraNA ho nahIM hotI hai tathA pUrvakathanase yaha siddha hotA hai ki devAyu aura narakAyukI bhI udIraNA hotI hai; isaliye zAstroMmeM hI pUrvApara virodha AtA hai ? uttara - zAstroM meM udIraNA do tarahakI batalAyI hai-- eka to anya nimittase maraNa ho jAneko udIraNA kahate haiM, dUsarI svataH AtmAkI kriyAvizeSase udayAvalI bAhyadravyako udayAvalImeM DAla dene ko udIraNA kahate haiM / aisI udIraNA devAyu aura narakAyukI bhI hotI haiM, udIraNAmaraNa nahIM hotA / AcArya - kalpa paM0 ToDaramalajI isa zaMkAkA nirAsa isa prakAra karate haiM- " bahuri udIraNAzabdakA artha jahA~ devAdikake udIraNA na kahI tahA~ to anya nimittateM maraNa hoya tAkA nAma udIraNA hai / ara daza karaNanike kathanavirSe udIraNAkaraNa devAyuke bhI kahA, tahA~ Upara ke niSekanike dravyako udayAvalI viSe dIjiye, tAkA nAma udIraNA hai - mokSa0 prakAza, pustakAkAra, pu0-421 / isa prakAra zAstra ke donoM prakArake kathanoMko ApekSika kathana svIkAra karanese pUrvApara virodhako zaMkA nahIM rahatI hai / karmokI udIraNA apakarSaNapUrvaka hI hotI hai / jabataka karmake dravyako sthitikA apakarSaNa nahIM hogA tabataka usa dravyakA udayAvalI meM prakSepa nahIM ho sakatA hai, kAraNa ki udayAvalImeM prakSepakA matalaba hI yaha hai ki jo karmadravya adhika samayameM udaya Ane yogya thA vaha aba udayAvalImeM hI udaya Akara naSTa ho jAyagA / isI abhiprAya se karmakANDakI saMskRta TIkAkArane udIraNAke lakSaNa meM "apakarSaNavazAt" yaha pada diyA hai| isa kathana se bhujyamAna devAyu aura narakAyumeM apakarSaNakaraNa hotA hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai / "hANI okkaTTaNaM NAma", "ukkaTTaNaM have vaDDhI" || go0 karma0 gA0 438 / saM0 TI0 -- sthityanubhAgayorhAnirapakarSaNam sthityanubhAgayovRdhirutkarSaNam // hi sthiti aura anubhAgako ghaTA denA apakarSaNa hai aura bar3hA denA utkarSaNa hai / zubha prakRtiyoMke sthiti aura anubhAga meM kamI saMklezapariNAmoMse hotI hai aura vRddhi vizuddha pariNAmoMse hotI hai / azubha prakRtiyoM kI sthiti aura anubhAga meM hAni vizuddha pariNAmoMse hotI hai aura vRddhi saMklezapariNAmoMse hotI hai / devAyu zubhaprakRti hai, isaliye usake sthiti aura anubhAga meM kamI saMklezapariNAmoMse hogI aura vRddhi vizuddha pariNAmoMse hogI / isakA tAtparya yaha huA ki jaba devoMke saMklezatA honese devAyukA apakarSaNa ho sakatA hai to vizuddhatA honese devAyukA utkarSaNa honA bhI nyAyasaMgata hai / isIprakAra narakAyu azubha prakRti hai, isaliye usake sthiti aura anubhAga meM kabhI vizuddha pariNAmoMse hogI aura vRddhi saMkleza pariNAmoMse hogI; isakA tAtparya yaha huA ki jaba nArakiyoMke vizuddhatA honese narakAyukA apakarSaNa ho sakatA hai to saMklezatA hone se narakAyukA utkarSaNa honA bhI nyAyasaMgata hai / isa prakAra bhujyamAna devAyu aura narakAyumeM bhI apakarSaNa aura utkarSa siddha hote haiM / isI prakAra bhujyamAna tiryagAyu aura manuSyA yumeM bhI apakarSaNakaraNako taraha utkarSaNa karaNa svIkAra karanA cAhiye / zaMkA -- kisI bhI karma prakRtikA utkarSaNa usakI bandhavyucchittike pahile taka hI hotA hai /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana- pranya baMdhukkaTTaNakaraNaM saga-saga baMndhotti niyameNa // 444 // karma0 || isase yaha niSkarSa nikalA ki AtmAkI jo avasthA jisa karmaprakRtike bandhameM kAraNa par3atI hai usI avasthA meM usa prakRtikA utkarSaNa ho sakatA hai / vartamAna bhavameM uttara bhavakI AyukA hI bandha hotA haivartamAna (bhujyamAna) kA nahIM / isaliye bhujyamAna AyukA utkarSaNa bhI nahIM ho sakatA hai ? uttara -- bandhavyucchitti ke pahile-pahile hI utkarSaNa hotA hai, yaha kathana utkarSaNakI maryAdAko batalAtA hai arthAt jahA~taka jisa prakRtikA baMdha ho sakatA hai vahIMtaka usa prakRtikA utkarSaNa hogA, Age nahIM / isakA yaha Azaya nahIM ki AtmAkI jo avasthA karmaprakRtike bandhameM kAraNa hai usI avasthAmeM usa prakRtikA utkarSaNa ho sakatA hai, anyatra nahIM / yadi aisA mAnA jAya, to utkarSaNakaraNako trayodazaguNasthAna taka mAnanA asaMgata ThaharegA / chacca sajogitti tado || karma0 gA0 442 | saMyogIparyanta utkarSaNa, apakarSaNa, udaya, udIraNA, bandha aura satva ye 6 karaNa hote haiM / lekina sthiti anubhAgakI vRddhiko utkarSaNakaraNa mAnA gayA hai, yahA~ AtmAkI koI bhI avasthA kisI bhI karmake sthiti anubhAgabandha meM kAraNa nahIM, taba aisI hAlata meM usa karmake sthiti aura anubhAgakA utkarSaNa bhI nahIM sakegA / kintu jaba ukta vacanako utkarSaNakI maryAdA batalAnevAlA mAna lete haiM to koI virodha nahIM rahatA, kAraNa ki trayodazaguNasthAna meM sAtAvedanIyakA prakRti- pradezabandha hotA hI hai / isaliye usIkA utkarSaNa bhI trayodazaguNasthAnataka hogA, anyakA nahIM, aisA saMgata artha nikala AtA hai / ukta vacana maryAdAsUcaka hI hai / isameM dUsarA pramANa yaha hai ki saMkramaNakaraNa kosaMkamaNaM karaNaM puNa saga-saga jAdINa baMdhotti // karma0 444 // isa vacanake dvArA apanI-apanI sajAtIya prakRtike bandhaparyanta batalA karake bhI - Navara visesaM jANe saMkamamavi hodi saMtamohammi || micchassa yamissassa ya sesANaM Natthi saMkamaNaM // karma0 443 / isa vacanake dvArA mithyAtva aura mizraprakRtikA saMkramaNa 11 veM guNasthAna taka batalAyA hai / isaliye jisa prakAra yaha vacana saMkramaNake liye yaha niyama nahIM banA sakatA ki AtmAkI jisa avasthAmeM jisa karmakI sajAtIya prakRtiyoM kA bandha ho sakatA hai usI avasthA meM usa karmakA saMkramaNa hogA, dUsarI avasthAmeM nahIM, isI prakAra ukta vacana utkarSaNake liye bhI aisA niyamasUcaka nahIM hai / isa lekhakA sArAMza yaha huA ki cAroM bhujyamAna AyuoMkI udIraNA ho sakatI hai aura udIraNA apakarSaNapUrvaka hI hotI hai| isaliye cAroM bhujyamAna AyuoMmeM apakarSaNa bhI siddha ho jAtA hai| zubha prakRtiyoMkA apakarSaNa saMkleza pariNAmoMse aura azubhakA vizuddha pariNAmoMse hotA hai / jaba cAroM AyuoMke apakarSaNake yogya zubha-azubhakI apekSA saMkleza yA vizuddha pariNAma cAroM gatiyoMmeM paidA ho sakate haiM to unake utkarSaNa ke yogya unase viparIta pariNAma bhI cAroM gatiyoMmeM paidA ho sakate haiM / isaliye cAroM bhujyamAna AyuoMmeM utkarSaNa bhI siddha ho jAtA hai / yaha lekha maiMne apanI zaMkAko dUra unako mere ye vicAra viparIta mAlUma par3eM, tAki isa bAtakA nirNaya ho sake / karaneke liye likhA hai / isaliye vidvAnoMse to apane vicAra pramANasahita avazya hI jaina nivedana hai ki yadi darzanameM prakaTa kareM,
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA asaMjJI jIvoMmeM manakA sadbhAva hai ? zrI DaoN0 hIrAlAla jaina ema0 e0 nAgapurane akhila bhAratIya prAcya-vidyA sammelanake 16veM adhivezanake samaya prAkRta aura jainadharma vibhAgameM jo nibandha par3hA thA usakA hindI anuvAda 'asaMjJI jIvoMkI paraMparA' zIrSakase anekAntapatrake varSa 13 kI saMyakta kiraNa 4-5 aura 7 meM prakAzita haA hai| DaoN0 sAhabake nibandhakA sArAMza yaha hai ki asaMjJI mAne jAne vAle ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindraya aura paMcendriya tiryaMcoMke jaba mati aura zrata donoM jJAnoMkA sadbhAva jaina AgamameM svIkAra kiyA gayA hai to nizcita hI una sabhI jIvoMke manakA sadbhAva siddha hotA hai kAraNa ki mati aura zruta ye donoM hI jJAna manakI sahAyatAke binA kisI bhI jIvake sambhava nahIM hai / abhI takakI pracalita di0 AgamaparaMparA yaha hai ki jina jIvoMke manakA sadbhAva pAyA jAtA hai ve jIva saMjJI aura jina jIvoMke manakA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai ve jIva asaMjJI kahe jAte haiM / parantu DaoN0 sAhabane saMjJI jIvoMke sAtha asaMjJI jIvoMkA antara dikhalAne ke liye amanaska zabdakA manarahita artha na karake 'ISat mana vAlA' artha kiyA hai| DaoN0 sAhabane apane ukta vicAroMkI puSTi Agamake katipaya uddharaNoM aura yuktiyoM dvArA kI hai / indriyajanya sabhI prakArake matijJAnameM manakI sahAyatA anivArya hai-yaha vicAra na to Aja taka mere manameM uThA aura na aba bhI maiM isa bAtako mAnaneke liye taiyAra haiM / paraMtu samUce jaina AgamameM asaMjJI jIvoMke zrutajJAnakI sattA svIkAra karanese mere manameM yaha vicAra satata utpanna hotA rahA ki zrutajJAna, jo ki manake avalambanase hI utpanna hotA hai, mana rahita asaMjJI jIvoMke kaise sambhava ho sakatA hai ? prAyaH vartamAna samayake sabhI di0 vidvAna asaMjJI jIvoMke manakA abhAva nizcita mAnate haiM; isaliye unake (asaMjJI jIvoMke) AgamameM svIkRta zrutajJAnakI sattA svIkAra karake bhI ve virodhakA parihAra isa taraha kara lete haiM ki asaMjJI jIvoMke mana kA abhAva honeke kAraNa labdhirUpa ho zrutajJAna pAyA jAtA hai kyoMki upayogarUpa zrutajJAna manake sadbhAvake binA unake (asaMjJI jIvoMke) saMbhava nahIM hai| di0 vidvAnoMkA ukta niSkarSa majhe saMtoSaprada nahIM mAlUma hotA hai| ataH mere sAmane Aja bhI yaha prazna khar3A huA hai ki manake abhAvameM asaMjJI jIvoMke zrutajJAnakI saMgati kisa taraha biThalAI jAve ? zve0 AgamagraMtha vizeSaAvazyakabhASyakA vaha prakaraNa, jisakA uddharaNa DaoN0 sAhabane apane nibandhameM diyA hai aura jisameM ekendriya Adi samasta asaMjJI jIvoMke bhI taratamabhAvase manakI sattAko svIkAra kiyA gayA hai| karIba 20 varSa pahale mere bhI dekhane meM AyA thaa| lekina usase bhI mere ukta praznakA ucita samAdhAna nahIM hotA hai, kyoMki asaMjJI jIvoMke manake abhAvameM labdhirUpa zrutajJAnakI sattAko svIkAra karane aura unake ISata-manakA sadbhAva svIkAra karake upayogarUpa zrutajJAnakI sattA svIkAra karane meM asaMtoSaprada sthitikA vizeSa antara nahIM hai| cUMki DaoN0 sAhabane ukta viSayameM apane vicAra lipibaddha kiye haiM, ataH isa viSayapara mere aba takake citanakA jo niSkarSa hai use maiM bhI vidvAnoMke samakSa upasthita kara denA ucita samajhatA huuN|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha jJAnakI utpatti do prakArase sambhava hai-svApekSa aura parApekSa / avadhi, manaHparyaya aura kevala ina tInoMkI utpatti svApekSa mAno gaI hai tathA mati aura zruta ina donoM jJAnoMko utpatti parApekSa mAnI gaI hai| yahA~ parazabdase mukhyatayA sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ye pA~ca dravya-indriyA~ aura dravyamana grahIta hote haiN| matijJAnakA prArambhika rUpa avagraha jJAna hai aura anumAna usa matijJAnakA antimarUpa hai| matijJAnakA aMtima rUpa yaha anumAnajJAna zrutajJAnakI utpattimeM kAraNa hotA hai| Agamake 'matipUrva zratama' isa vAkyase bhI ukta bAtakA samarthana hotA hai| kisI eka ghaTazabdameM guru dvArA ghaTarUpa arthakA saMketa grahaNa karA deneke anantara ziSyako satata ghaTazabdazravaNake anantara jo ghaTarUpa arthakA bodha ho jAyA karatA hai vaha bodha usa ziSyako anumAna dvArA usa ghaTa zabdameM ghaTarUpa arthakA saMketa grahaNa karanepara hI hotA hai / ataH anumAnakI zrutajJAnako utpattimeM kAraNatA spaSTa hai aura cU~ki anumAna matijJAnakA hI aMtimarUpa hai, ataH 'matipUrva zrutam' aisA nirdeza AgamameM kiyA gayA hai| kaI logoMkA khyAla hai ki 'jaba artha se arthAntarake bodhako zrutajJAna kahatehaiM to zrutajJAnako anumAna jJAnase pRthak nahIM mAnanA cAhiye', parantu una logoMkA ukta khyAla g2alata hai, kyoMki maiM Upara batalA cukA hU~ ki zrutajJAnameM anumAna kAraNa hai, ataH anumAnajJAna aura zrutajJAna donoM eka kaise ho sakate haiM ? jisa prakAra zrutajJAnameM kAraNa anumAnajJAna hai aura anumAnajJAnake anantara hI zrutajJAna utpanna hotA hai usI prakAra anumAnajJAnameM kAraNa tarkajJAna hotA hai aura tarkajJAnake anantara hI anumAnajJAnako utpatti huA karatI hai, isI taraha tarkajJAnameM kAraNa pratyabhijJAna, pratyabhijJAnameM kAraNa smRtijJAna aura smRtijJAnameM kAraNa dhAraNA jJAna huA karatA hai tathA tarkajJAnake anantara jJAnakI utpattike samAna hI pratyabhijJAnake anantara hI tarkajJAnakI, smRtijJAnake anantara hI pratyabhijJAnakI aura dhAraNAjJAnake anantara hI smatijJAnakI utpatti huA karatI hai| isa prakAra zrutajJAnakI taraha ukta prakArake matijJAnoMmeM bhI matijJAnakI kAraNatA spaSTa ho jAtI hai kyoMki anumAna, tarka, pratyabhijJAna, smati aura dhAraNA ye sabhI jJAna matijJAnake hI prakAra mAna liye gaye haiM'matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanAntaram' isa agamavAkyameM matike artha meM 'avagrahahAvAyadhAraNAH' isa sUtravAkyanusAra dhAraNAkA antarbhAva ho jAtA hai tathA pratyabhijJAnakA hI apara nAma saMjJAko, tarkakA hI apara nAma cintAko aura anumAnakA hI apara nAma abhinibodhako mAnA gayA hai / yahA~ para itanA aura dhyAna rakhanA cAhiye ki jaba smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ina saba prakArake matijJAnoMmeM tathA zrutajJAnameM padArthakA darzana kAraNa na hokara yathAyogya Upara batalAye gaye prakArAnusAra padArthajJAna athavA yoM kahiye ki padArthajJAnakA darzana hI kAraNa huA karatA hai / ataH ye saba jJAna parokSajJAnakI koTimeM paha~ca jAte haiM kyoMki padArthadarzanake abhAvameM utpanna honeke kAraNa ina saba jJAnoMmeM vizadatAkA abhAva pAyA jAtA hai jabaki 'vizadaM pratyakSam' Adi vAkyoM dvArA AgamameM vizada jJAnako hI pratyakSajJAna batalAyA gayA hai| yahA~ para jJAnako vizadatAkA tAtparya usako spaSTatAse hai aura jJAnameM spaSTatA tabhI A sakatI hai jabaki vaha jJAna padArthadarzanake sadbhAvameM utpanna ho| tAtparya yaha hai ki yadyapi pratyeka jJAnameM darzana kAraNa hotA hai| parantu itanA vizeSa hai ki kisI-kisI
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | dharma aura siddhAnta : 143 jJAna meM to padArthakA darzana kAraNa hotA hai aura kisI-kisI jJAnameM padArthakA darzana kAraNa na hokara padArthajJAnakA darzana kAraNa hotA hai, jina jJAnoMmeM padArthakA darzana kAraNa hotA hai una jJAnoMmeM padArtha spaSTatAke sAtha jhalakatA hai / ataH ve jJAna vizada kahalAte haiM aura isa prakArako vizadatAke kAraNa hI ve jJAna pratyakSajJAnakI koTimeM paha~ca jAte haiN| jaise-avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tInoM svApekSajJAna tathA sarzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~ca indriyoMse hone vAlA padArthajJAna tathA mAnasa pratyakSa jJAna / evaM kina jJAnoMmeM padArthakA darzana kAraNa nahIM hotA hai arthAt jo jJAna padArthadarzanake abhAvameM hI padArthajJAnapUrvaka yA yoM kahiye ki padArthajJAnadarzanake sadabhAvameM utpanna haA karate haiM una jJAnoMmeM padArtha spaSTatAke sAtha nahIM jhalaka pAtA hai ataH ve jJAna avizada kahalAte haiM aura isa prakArakI avizadatAke kAraNa hI ve jJAna parokSajJAnakI koTimeM cale jAte haiM jaise-smRti, pratyabhijJAna,tarka va anumAna ye cAroM matijJAna tathA zrutajJAna / yahA~ para yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki darzana aura jJAnameM jo kArya-kAraNa bhAva pAyA jAtA hai, vaha sahabhAvI hai| isalie jaba taka jisa prakArakA darzanopayoga vidyamAna rahatA hai taba taka usI prakArakA jJAnopayoga hotA rahatA hai aura jisa kSaNameM darzanopayoga parivartita ho jAtA hai usI kSaNa meM jJAnopayoga bhI badala jAtA hai-'daMsaNapunvaM gANaM' isa AgamavAkyakA yaha artha nahIM hai ki darzanopayogake anantarakAlameM jJAnopayoga hotA hai kyoMki yahA~ para pUrvazabda jJAnameM darzanako sirpha kAraNatAkA bodha karAneke liye hI prayukta kiyA gayA hai jisakA bhAva yaha hai ki darzanake binA kisI jJAnakI utpatti sambhava nahI hai| isa kathanase chadamasthajovoMmeM darzayopayoga aura jJAnopayogake kramavartIpanekI mAnyatAkA khaNDana tathA kevalIke samAna hI unake (chadmasthoMke) ukta donoM upayogoMke yogapadya kA samarthana hotA hai / isa viSayake mere vistRta vicAra pAThakoMko bhAratIya jJAnapIThase prakAzita hone vAle 'jJAnodaya' patrake apraila sana 1951 ke aMkameM prakAzita 'jaina darzanameM darzanopayogakA sthAna' zIrSaka lekhameM tathA jana 51 ke aMkameM prakAzita 'jJAnake pratyakSa aura parokSa bhedoMkA AdhAra' zIrSaka lekhameM dekhaneko mila sakate haiN| ye donoM lekha isI granthameM yathAsthAna prakAzita haiN| astu ! Upara jo smRtimeM kAraNabhUta dhAraNAjJAnakA saMketa kiyA gayA hai vaha dhAraNAjJAna cUMki padArtha darzanake sadbhAvameM hI utpanna hotA hai ataH vaha jJAna pratyakSajJAnakI koTimeM pahu~ca jAtA hai| tathA isa dhAraNAjJAnake atirikta isake pUrvavartI avAya, IhA aura avagrahajJAna bhI cU~ki padArthadarzanake sadbhAvameM hI utpanna haA karate haiM ataH ye tInoM jJAna bhI pratyakSajJAnakI koTimeM pahu~ca jAte haiN| yahA~para itanA vizeSa samajhanA cAhie ki avAya, IhA aura avagraha ye tInoM jJAna yadyapi dhAraNAjJAnake pUrvavartI hote haiM parantu inakA dhAraNAjJAnake sAtha kAryakAraNasambandha nahIM hai arthAt jisa prakAra pUrvokta prakArase dhAraNA Adi jJAna smRti Adi jJAnoMmeM kAraNa hote haiM usa prakAra dhAraNAjJAnameM avAya Adi jJAnoMko kAraNa mAnanekI AvazyakatA nahIM hai kyoMki aisA koI niyama nahIM hai ki dhAraNAjJAnake pahale avAya Adi jJAna honA hI caahiye| tAtparya yaha hai ki kabhI kabhI hamArA aindriyikajJAna apanI utpattike prathamakAla meM hI dhAraNArUpa ho jAyA karatA hai, ataH vahA~para yaha bheda karanA asambhava hotA hai ki jJAnakI yaha hAlata to avagrahajJAnarUpa hai aura usakI yaha hAlata dhAraNArUpa hai / kabhI-kabhI hamArA aindriyika jJAna apanI utpattike prathamakAlameM dhAraNArUpa nahIM ho pAtA, dhIre-dhIre kAlAntarameM hI vaha dhAraNAkA rUpa grahaNa karatA hai / isalie jaba taka hamArA aindriyika jJAna dhAraNArUpa nahIM hotA, taba taka vaha jJAna avagrahajJAnakI koTimeM banA rahatA hai| yadi kadAcita
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 : sarasvatI-varavaputra paM0baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha hamArA aindriyika jJAna kinhIM kAraNoMko vajahase saMzayAtmaka ho jAtA hai to nirAkaraNake sAdhana upalabdha ho jAnepara saMzayake nirAkaraNakAlameM hI vaha jJAna dhAraNArUpa nahIM ho jAyA karatA hai| kadAcit saMzayake nirAkaraNakAlameM vaha jJAna dhAraNA rUpa nahIM ho sakA to jaba taka vaha jJAna dhAraNArUpa nahIM hotA taba taka usakI avAyarUpa sthiti rahA karatI hai| kabhI kabhI saMzayanirAkaraNa ke sAdhana upalabdha honepara bhI yadi saMzayakA pUrNataH nirAkaraNa nahIM ho sakA to usa hAlatameM hamArA vaha jJAna IhAtmaka rUpa dhAraNa kara letA hai aura kAlAntarameM vaha jJAna yA to sIdhA dhAraNArUpa ho jAyA karatA haiM athavA pahale avAyAtmaka hokara kAlAntarameM dhAraNArUpa hotA hai| isa taraha jJAnake dhAraNArUpa honemeM nimna prakAra vikalpa khar3e kie jA sakate haiM 1. padArthadarzanakI maujUdagImeM hI usa padArthakA pratyakSa hotA hai / 2. indriyoM athavA mana dvArA honevAlA padArtha pratyakSa yA to sIdhA dhAraNArUpa hotA hai / athavA 3. avagrahapUrvaka dhAraNArUpa hotA hai / athavA 4. saMzayAtmaka avagrahaNa honeke anantara yathAyogya sAdhana milanepara dhAraNArUpa hotA hai / athavA 5. saMzayAtmaka avagrahaNake anantara yathAyogya sAdhanoMke milanepara usakI avAyAtmaka sthiti hotI hai aura tadanantara vaha dhAraNArUpa hotA hai athavA 6. saMzayAtmaka avagrahaNake anantara yathAyogya sAdhanoMke milanepara usakI IhAtmaka sthiti hotI hai aura taba vaha dhAraNArUpa hotA hai / athavA 7. IhAke bAda AvAyAtmaka sthiti hokara vaha dhAraNArUpa hotA hai| isa prakAra aindriyika padArtha pratyakSake dhAraNArUpa hone meM Upara likhe vikalpa bana jAte haiM aura ina saba vikalpoMke sAtha padArthadarzanakA saMbaMdha jaisAkA taisA banA rahatA hai| lekina jisa samaya aura jisa hAlatameM padArthakA darzana honA banda ho jAtA hai usI samaya aura usI hAlatameM padArthapratyakSakI dhArA bhI banda ho jAtI hai| isa taraha kabhI to aindriyika padArthapratyakSa dhAraNArUpa hokara hI samApta hotA hai aura kabhI-kabhI yathAyogya avagraha, saMzaya, IhA yA avAyakI dazAmeM hI vaha samApta ho jAtA hai| isa vivecanase yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki jisa prakAra dhAraNApratyakSase lekara parokSa kahe jAne vAle smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zrutarUpa jJAnoMmeM niyata, Anantarya pAyA jAtA hai usa prakAra pratyakSa kahe jAnevAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNArUpa jJAnoMmeM Anantarya niyata nahIM hai tathA yaha bAta to hama pahale hI kaha Aye haiM ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina cAroM prakArake pratyakSajJAnoMmeM uttarottara kAryakAraNabhAvakA sarvathA abhAva hI rahatA hai| ina pUrvokta pratyakSa aura parokSa sabhI aindriyika jJAnoMmeMse ekendriyase lekara paMcendriya takake samasta asaMjJI jIvoMke padArthakA kevala avagraharUpa pratyakSajJAna svIkAra kiyA jAve aura zeSa pratyakSa kahe jAnevAle IhA, avAya aura dhAraNAjJAna tathA parokSa kahe jAnevAle smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zrutajJAna una asaMjJI jIvoMke na svIkAra kiye jAyeM, jaisA ki buddhigamya pratIta hotA hai, to inake (asaMjJI jIvoMke) ISat manakI kalpanA karanekI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI hai aura taba saMjJI tathA asaMjJI jIvoMkI 'jinake manakA sadbhAva pAyA jAtA hai ve jIva saMjJI, tathA jinake manakA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai ve jIva asaMjJI kahalAte haiN| ye paribhASAe~ bhI susaMgata ho jAtI haiN|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/ dharma aura siddhAnta : 145 itanA svIkAra kara lenepara aba hamAre sAmane yaha mukhya prazna vicArake lie raha jAtA hai ki jaba asaMjJI jIvoMke manakA sadbhAva nahIM hai to kevaliyoMke atirikta paMcendriyase lekara ekendriya takake samasta saMsArI jIvoMke mati aura zruta donoM jJAnoMkI sattA batalAnekA kAraNa kyA hai ? ____ isakA uttara yaha hai ki jaina saMskRtimeM vastuvivecanake viSayameM do prakArakI paddhatiyA~ apanAyI gayI haiM--eka to karaNAnuyogakI Agamika paddhati aura dUsarI dravyAnuyogako dArzanika paddhati / inameMse jo dravyAnuyogakI dArzanika paddhatikA zratajJAna hai, jisakA apara nAma AgamajJAna hai aura jisakA kathana dravyazrutake rUpa meM 'dvadhanekadvAdazabhedam' isa sUtravAkya dvArA kiyA gayA hai athavA jo vacanAdinibandhana arthajJAnake rUpameM pratyeka saMjJI jIvake huA karatA hai-vaha zrutajJAna asaMjJI jIvoMke nahIM hotA, yaha bAta to nirvivAda hai taba phira isake atirikta kauna-sA aisA zratajJAna zeSa raha jAtA hai jisakI sattA asaMjJI jIvoMke svIkAra kI jAve ? __ zaMkA--ekendriyAdi sabhI asaMjJo jIvoMkI bhI saMjJI jIvoMkI taraha sukhAnubhavanake sAdhanabhUta padArthoMkA grahaNa aura dukhAnubhavanake sAdhanabhUta padArthoMkA varjanarUpa, jo yathAsambhava pravRttiyA~ dekhane meM AtI hai ve unakI pravRttiyA~ binA zrutajJAnake sambhava nahIM jAna par3atI haiM ? prAyaH dekhane meM AtA hai ki cIMTI miThAsajanya sukhAnubhavana honepara mIThe padArthakI ora daur3akara jAtI hai aura uSNatAjanya duHkhAnubhavana honepara agni Adi padArthose dUra bhAgatI hai, isa prakAra cIMTIkI isa pravRtti athavA nivRttirUpa kriyAkA kAraNa zrutajJAnako chor3akara dUsarA kyA ho sakatA hai ? ataH asaMjJo jIvoMke zrutajJAnakI sattA bhale hI vaha kisI rUpameM ho-mAnanA anivArya hai aura isIlie unake ISat manakA sadbhAva svIkAra karanA asaMgata nahIM mAnA jA sakatA hai ? samAdhAna-ekendriyAdika sabhI jIvoMkA pratyeka jJAna svasaMvedI hotA hai| jJAnakI yaha svasaMvedanA prakAzameM rahanevAlI svaprakAzakatAke samAna hai| arthAt jisa prakAra prakAzako apanA prakAza karaneke liye dUsare prakAzakI AvazyakatA nahIM hotI hai usI prakAra jJAnako apanA prakAza karane (jJAna karAne) ke liye dUsare jJAnakI AvazyakatA nahIM rahatI hai| jJAnakA yaha svasaMvedana hI ekendriya Adi sabhI asaMjJI jIvoMko pravRtti aura nivRttirUpa samasta kriyAoMmeM preraka huA / ka ratA hai ataH inako (asajJI jIvoMkI) ukta pravRtti-nivRttirUpa kriyAoMke liye kAraNa rUpase una jovoMke atirikta zrutajJAnakA sadbhAva mAnane kI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI hai, jisake liye hameM unake ISat manakI kalpanA karaneke liye bAdhya honA pdd'e| merA aisA mata hai ki karaNAnuyogakI Agamika paddhatimeM ukta svasaMvedana jJAnako hI saMbhavataH zrutajJAna zabdase pukArA gayA hai; kyoMki arthase arthAntarakA jJAnarUpa zrutajJAnakA lakSaNa usameM ghaTita ho jAtA hai| ghaTa padArthakA jJAna honeke sAtha jo ghaTajJAnakA svasaMvedanarUpa jJAna hameM hotA hai vaha arthAntara jJAnarUpa hI to hai| yaha svasaMvedanarUpa zrutajJAna cU~ki indriyoM dvArA na hokara jJAnadvArA hI huA karatA hai, ataH zrutako anindriyakA viSaya mAnane meM koI virodha bhI utpanna nahIM hotA hai kyoMki "a" kA artha niSedha karake anindriya zabdakA "jJAna" artha karane meM bhI koI bAdhA upasthita nahIM hotI hai| tAtparya yaha hai ki dravyAnuyogakI dArzanika paddhatimeM jisa zrutakA vivecana kiyA jAtA hai vaha to manakA viSaya hotA hai / ataH isa prakaraNameM anindriyako "a" kA ISata artha karake manakA bAcI mAna lenA cAhiye aura karaNAnuyogakI Agamika paddhatimeM jisa svasaMvedanarUpa jJAnako zruta nAmase Upara batalA Aye haiM
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya vaha jJAnakA viSaya hotA hai / ataH usa prakaraNameM anindriya zabdako "a" kA artha niSedha karake jJAnavAcI mAna lenA caahiye| amanaska zabdakA 'ISat mana vAlA" artha bhI kucha asaMgata-sA pratIta hotA hai| arthAt indriyazabdake sAtha anindriya zabdakA "ISat indriya" artha jitanA ucita pratIta hotA hai utanA samanaska zabdake sAtha amanaska zabdakA "ISat mana vAlA" artha ucita pratIta nahIM hotA, kyoMki samanaska zabdameM 'saha' zabdakA prayoga manakI maujUdagIke artha meM hI kiyA gayA hai / ataH svabhAvataH amanaskazabdameM "a" kA artha manakI gairamaujUdagI hI karanA caahiye| dusarI bAta yaha hai ki anidriyazabdake vizeSaNArthaka saMjJA hone kI vajahase usakA vAcyArtha mana hotA hai, isaliye jisa prakAra indriyazabdake sAtha anindriyazabdake prayogameM sAmaMjasya pAyA jAtA hai, usa prakAra amanaskazabdakA "ISit manavAlA" artha karake samanaska zabdake sAtha usakA (amanaskazabdakA) prayoga karane meM sAmaMjasya nahIM hai kyoMki amanaskazabdakA jaba hama "ISita manavAlA" artha kareMge to svabhAvataH = samanaskazabdakA hameM "pUrNa manavAlA" artha karanA hogA, lekina samanaska zabdakA "pUrNa manavAlA" artha karanA kliSTa kalpanA hI kahI jA sakatI hai /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI' pUrvapakSa kA prazna -- dravyoMmeM honevAlI sabhI paryAyeM niyatakramase hI hotI haiM yA aniyatakramase bhI ? uttarapakSakA uttara-- dravyoM meM honevAlI sabhI paryAyeM niyatakramase hI hotI haiM / samIkSA paryAyoMkA vivaraNa 1. pravacanasAra ke dUsare jJeyatattvAdhikAra kI gAthA 1 meM batalAyA hai ki vizva meM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAta kAla, ananta jIva aura ananta pudgalarUpa jitane padArtha haiM unheM dravya kahate haiM / pratyeka dravya meM svataH siddha ananta guNa haiM / tathA pratyeka dravyameM dravya-paryAyeM va pratyeka dravyake pratyeka guNa meM guNaparyAyeM hotI haiM / tattvArthasUtrake "guNaparyayavaddravyaM" (5-38) sUtrakA bhI yahI abhiprAya hai 1 2. tattvArthasUtra ke "saddravyalakSaNam" (5-29) sUtra meM dravyakA lakSaNa "sat" kahA hai tathA dravyakA svataHsiddha svabhAva hone se guNa bhI "sat" kahalAtA hai / pratyeka dravya meM va pratyeka dravyake pratyeka guNameM pratikSaNa utpAda, vyaya aura provyarUpase pariNamana hotA rahatA hai / dravya aura guNakI sva-sva uttaraparyAyake vikAsako utpAda ora pUrvaparyAyake vinAzako vyaya kahate haiM / dravyoM aura guNoMmeM ye utpAda aura vyaya donoM unakI dravyarUpatA aura guNarUpatAko surakSita rakhakara hI hote haiM / ataH dravya aura guNameM dhrauvyarUpatA bhI satat banI rahatI hai| yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtra ke "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat " ( 5 - 30 ) sUtra meM satkA lakSaNa aisA hI nirdhArita kiyA gayA hai / paryAyoMkI dvirUpatA : sabhI dravyaparyAyeM sva-parapratyaya hI hotI haiM tathA sabhI guNaparyAyoMmeMse SaTguNahAni - vRddhirUpa paryAyeM svapratyaya aura inake atirikta zeSaguNaparyAyeM sva-parapratyaya hI hotIM haiM / jo paryAya nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrI kI sahAyatApUrvaka upAdAnakAraNajanya ho use sva-parapratyaya aura jo paryAya nimittakAraNabhUta bAhyasAmagrI kI sahAyatA ke binA upAdAnakAraNajanya ho use svapratyaya kahate haiM / paryAyakA vibhAjana kAladravyakI akhaNDa paryAyabhUta samayasApekSa honese dravya aura guNakI pratyeka paryAya samayavartI mAnI gaI hai| bhaya paryAyoMkI AgamadvArA puSTi : tatvArtha sUtrake "niSkriyANi ca " ( 5-7) sUtrakI TIkA sarvArthasiddhimeM va niyamasArakI gAthA 14 ke uttarArddha meM paryAyoMke svapratyaya aura sva-parapratyaya do bheda spaSTa svIkAra kiye gaye haiM / paryAyoMko utpatti meM niyatakramatA aura aniyatakramatAkA nirNaya : yataH svapratyaya paryAyoM kI utpatti nimittanirapekSa svapratyayatAke AdhArapara hotI hai, ataH vaha niyatakramase hI hotI hai aura sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti nimittasApekSa svapratyayatA ke AdhArapara hotI hai, ataH vaha nimittoMke samAgamake anusAra niyatakramase bhI hotI hai aura aniyatakramase bhI hotI hai / 1. vIrasevAmandira TrasTa, vArANasI, dvArA prakAzita, 1984 I0 / 2. attho khalu davvamao davvANi guNappagANi bhaNidANi / tehi puNo pajjAyA pajjayamUDhA hi parasamayA // 1 //
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 : sarasvatIvaradaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sva-parapratyaya paryAyoMkI anya AgamavacanoM dvArA puSTi : samayasArake sarvavizuddhajJAnAdhikArakI gAthA 308 se 311 takakI AtmakhyAti TIkAmeM "jIvo hi tAvata kramaniyamitAtmapAriNAmairutpadyamAno jIva eva nAjIvaH, evamajIvo'pi kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno'jIva eva na jIvaH" yaha kathana pAyA jAtA hai| isa kathanameM vidyamAna 'jIva eva nAjIvaH" aura "ajIva eva na jIvaH" ina donoM aMzoMse jJAta hotA hai ki jIvakI paryAya ajIvakI sahAyatApUrvaka aura ajIvakI paryAyeM jIvakI sahAyatApUrvaka utpanna hotI haiM / yadi aisA na mAnA jAve, to ukta kathanake ye donoM aMza nirarthaka ho jAyeMge, kyoMki jIvako ajIvarUpa aura ajIvako jIvarUpa mAnanekA prasaMga tabhI upasthita hotA hai jaba jIvakI paryAyoMkA ajIvake sAtha aura ajIvakI paryAyoMkA jIvake sAtha nimitta-naimittikabhAvarUpa kAryakAraNasambandha mAnA jaave| samayasAra-kalaza 195 meM spaSTa kahA gayA hai ki jIvakA prakRtiyoMke sAtha jo bandha hotA hai vaha jIvake ajJAnabhAvakA hI mAhAtmya hai / samayasAra kI gAthA 312-13 meM to aura bhI spaSTa likhA hai ki jIva prakRtike nimitta (sahayoga) se utpanna aura vinaSTa hotA hai va prakRti jIvake nimitta (sahayoga) se utpanna aura vinaSTa hotI hai| samayasArakI gAthA 80, 81 aura 105 tathA pravacanasArake jJeyAdhikArakI gAthA 77 se bhI sva-parapratyaya paryAyoMkA spaSTa samarthana hotA hai| isake alAvA jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI samIkSA (bhAga-1) ke antargata praznottara-1kI samIkSAmeM maiMne tarka aura Agama pramANoMke AdhArase nimittoMke preraka aura udAsIna (apreraka) do bheda batalAkara unake lakSaNa isa rUpameM nirdhArita kiye haiM ki preraka nimitta ve haiM jinake sAtha upAdAnake kAryakI anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hoM tathA udAsIna nimitta ve haiM jinakI usI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hoN| ina lakSaNoMke anusAra vahIMpara maiMne yaha bhI spaSTa kiyA hai ki prerakanimittoMke balase kArya Age-pIche bhI kiyA jA sakatA hai tathA anukala udAsIna nimittoMkA bhI yadi upAdAnako sahayoga prApta na ho to usa upAdAnakI vivakSita kAryarUpa pariNati nahIM hotI hai| isase bhI nirNIta hotA hai ki nimittasApekSa svapratyayatAke AdhArapara hI sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti hotI hai| isakA spaSTIkaraNa udAharaNoM dvArA kiyA jAtA hai 1.paThanakI yogyatAviziSTa ziSyakI paThana kriyA prerakanimittakAraNabhUta adhyApakakI sahAyatAse hotI hai, usakI sahAyatAke binA nahIM hotI / tathA vahA~ yadi udAsIna nimittakAraNabhUta prakAzakA abhAva ho to na adhyApaka par3hA sakatA hai aura na ziSya par3ha sakatA hai / isI prakAra calanekI yogyatAviziSTa relagAr3I prerakanimittakAraNabhUta iMjanake calanepara hI calatI hai, usake abhAvameM nahIM calatI, tathA vahA~ yadi udAsIna nimittakAraNabhUta relapaTarokA sahayoga prApta na ho to na iMjana cala sakatA hai aura na relagAr3I cala sakatI hai| isa vivecanake anusAra sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti preraka aura udAsIna nimittoMkI sahAyatApUrvaka honeke kAraNa una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kramabaddhatA arthAta niyatakramatA aura akramabaddhatA arthAta aniyatakramatA donoM hI prakArakI vyavasthA nizcita hotI hai| 2. preraka nimittakAraNabhUta kumbhakAra anya preraka aura udAsIna nimittakAraNoMkI sahAyatApUrvaka ghaTarUpa pariNata honekI yogyatA viziSTa miThIse kramazaH sthAsa, koza aura kuzala paryAyoMkI utpattipUrvaka hI saMkalpita ghaTako utpanna karatA hai, tathA Avazyaka honepara vaha kumbhakAra usI miTTIse vivakSita sakorA Adiko bhI utpanna karatA hai| itanA hI nahIM, yadi daMDakA AghAta Adi kAraNa mila jAyeM to cAla kAryake
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 149 vinAza Adi kArya bhI utpanna ho jAte haiM / isI taraha krodhakarmakA udaya rahate krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa pariNata honekI yogyatA viziSTa jIvakI krodhaparyAya hote-hote yadi mAna, mAyA yA lobha karmakA udaya ho jAve to krodha paryAya rukakara usa jIvakI yathAyogya mAna, mAyA yA lobha paryAya hone lagatI hai| isa vivecanake anusAra bhI sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti preraka aura udAsIna nimittoMkI sahAyatApUrvaka honeke kAraNa una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kramabaddhatA arthAt niyatakramatA aura akramabaddhatA arthAt aniyatakramatA donoM hI prakArako vyavasthA nirNIta hotI hai| 3. pakanekI yogyatA viziSTa AmraphalakA pAka Rtuke anusAra samayapara honekA niyama hai, parantu usa Amraphalako yadi kRtrima USmAkA yoga mila jAve to vaha asamayameM bhI paka jAtA hai| isI prakAra maraNakI yogyatAviziSTa saMsArI jIvakA maraNa Ayukarmake sthitibandhake anusAra AyukI samAptipara honA nizcita hai, parantu yadi viSapAna AdikA yoga mila jAve to jIva asamayameM bhI maraNako prApta ho jAtA hai / isa vivecanake anusAra bhI sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti preraka aura udAsIna nimittoMkI sahAyatApUrvaka honeke kAraNa una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kramabaddhatA arthAta niyatakramatA aura akramabaddhatA arthAt aniyatakramatA donoM hI prakArako vyavasthA siddha hotI hai| yahA~ 'asamaya' zabdakA artha niyatasamayase bhinna aniyatasamaya hI grahaNa karanA yukta hai, samayase bhinna anya nimittakAraNabhUta padArtha grahaNa karanA yukta nahIM hai-jaisA ki uttarapakSa mAnatA hai| itanA avazya hai ki jisa paryAyakI utpatti usa aniyatasamayameM hotI hai vaha anukUla nimittakAraNasApekSa hI hotI hai| uttarapakSakI dRSTimeM sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattikI vyavasthA : 1. samayasArake sarvavizuddhajJAnAdhikArako 308 se 331 takakI gAthAoMkI AtmakhyAti-TIkAke pUrvokta kathanake aMzabhata donoM "kramaniyamitAtmapariNAmaiH" padoMmeM vidyamAna "kramaniyamita" zabdakA DaoN0 hukamacandra bhArillane apanI "kramabaddhaparyAya" pustakameM pRSTha 123 para yaha spaSTIkaraNa kiyA hai ki "kramaniyamitazabdameM krama arthAta kramase (nambaravAra) tathA niyamita arthAta nizcita / jisa samaya jo paryAya AnevAlI hai vahI AyegI isameM pheraphAra nahIM ho sktaa| uttarapakSa bhI yahI mAnatA hai| isa prakAra jJAta hotA hai ki uttarapakSa AtmakhyAti-TIkAke ukta kramaniyamita zabdake AdhArapara pratyeka sva-parapratyaya paryAyakI utpattikA niyata samaya mAnakara apanA yaha mata nizcita karatA hai ki sabhI sva-parapratyaya paryAyoMko utpatti svapratyaya paryAyoMkI utpattike samAna kramabaddha arthAt niyatakramase hI hotI hai, akramabaddha arthAt aniyatakramase . nahIM hotii| 2. sampUrNa dravyoMko kAlika sva-parapratyaya paryAyeM sarvajJake kevalajJAnameM pratisamaya yugapat (ekasAtha) kramabaddha hI pratibhASita hotI haiM, ataH una paryAyoMkI utpattiko svapratyaya paryAyoMkI utpattike samAna kramabaddha arthAt niyatakramase hI mAnanA yukta haiM, anyathA arthAt una sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattiko akramabaddha arthAta aniyatakramase svIkAra karanepara pratyeka dravyakI kAlika una paryAyoMkI kevalajJAnameM pratisamaya yugapat (ekasAtha) kramabaddha pratibhAsita honA asambhava ho jAyegA, phalataH isa tarkake AdhArase vaha apanA yaha mata nizcita karatA hai ki sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti sva-pratyaya paryAyoMkI utpattike samAna kramabaddha arthAt niyatakramase hI hotI hai, akramabaddha arthAt aniyatakramase nahIM hotii|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 sarasvatI varavaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha niSkarSa yadyapi uttarapakSake samAna pUrvapakSa bhI kArtikeyAnuprakSA va AcArya raviSeNa racita padmapurANake pratipAdya viSayako pramANa mAnatA hai, tathApi Upara jo vivecana kiyA gayA hai usase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jahA~ pUrva pakSa sva- parapratyaya paryAyoM kI utpatti meM jisa deza aura jisa kAlameM paryAya utpanna huI, utpanna ho rahI hai yA utpanna hogI usa deza aura usa kAlako mahatva na dekara upAdAna kAraNabhUta antaraMga sAmagrI ke sAtha nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko mahatva detA hai, vahA~ uttarapakSa usa sva-parapratyaya paryAyakI utpattimeM upAdAnakAraNabhUta antaraMga sAmagrIko mahatva dete hue bhI nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko mahatva na dekara usa deza aura usa kAlako mahatva detA hai jisa deza aura jisa kAlameM vaha paryAya utpanna huI utpanna ho rahI hai yA utpanna hogI / pUrvapakSa svanparapratyaya paryAyakI utpattimeM ukta deza aura kAlako mahatva na dekara jo upAdAnakAraNabhUta antaraMgasAmagrI ke sAtha nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko mahatva detA hai| usameM hetu yaha hai ki vaha pakSa usa paryAyakI utpattimeM usa deza aura usa kAlako niyAmaka nahIM mAnatA hai jisa deza aura jisa kAlameM usa paryAyI utpatti huI, ho rahI hai yA hogI tathA vaha pakSa usa paryAyakI utpattimeM upAdAnakAraNabhUta antaraMga sAmagrIko usa paryAyarUpa pariNata honeke AdhArapara aura nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko upAdAnakI usa paryAyarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara niyAmaka mAnatA hai| isake viparIta uttarapakSa usa sva-parapratyaya paryAyakI utpattimeM upAdAnakAraNabhUtaantaraMga sAmagrIko mahattva dete hue bhI nimittakAraNabhUta bAhyasAmagrIko mahatva na dekara jo ukta deza aura kAlako mahatva detA hai usameM hetu yaha hai ki vaha pakSa usa paryAyakI utpatti meM upAdAnako usa paryAyarUpa pariNata honeke AdhArapara niyAmaka mAnate hue bhI nimittakAraNabhUta sAmagrIko usa paryAyarUpa pariNata na hone aura upAdAnakI usa paryAyarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA akiMcitkara mAnate hue niyAmaka na mAnakara kevalajJAnase jJAta honeke AdhArapara usa deza aura usa kAlako ho niyAmaka mAnatA hai jisa deza aura jisa kAlameM vaha paryAya utpanna huI, utpanna ho rahI hai yA utpanna hogI / prakRtameM donoM pakSoMke madhya yahI matabheda haiM / tathyakA nirNaya : svapratyaya aura sva-parapratyaya donoM hI prakArakI paryAyoMko utpattimeM jisa deza aura jisa kAlameM ve paryAyeM utpanna huI, utpanna ho rahI haiM yA utpanna hoMgI usa deza aura usa kAlako niyAmaka na mAnA jAkara svapratyaya paryAyakI utpattimeM mAtra upAdAnakAraNako va sva-parapratyayaparyAyakI utpattimeM upAdAnakAraNake sAtha nimittakAraNako bhI niyAmaka mAnanA yukta hai, kyoMki kAryakI utpattikI niyAmaka vahI vastu ho sakatI hai 1. jaM jassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kAlammi / NAvaM jiNeNa NivadaM jammaM vA aha va maraNaM vA / / 321 / / taM tassa tammi dese teNa vihANeNa tammi kAlammi / kA sakkada cAle do vA aha jiNido vA / / 322 / / 2. prAgeva yadavAptavyaM yena yatra yadA yataH / tatpariprApyate'vazyaM tena tatra tadA tataH // - - sarga 110, zloka 40 /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/ dharma aura siddhAnta : 151 jo kAryarUpa pariNata ho yA usa kAryarUpa pariNatimeM usakI sahAyaka ho| jo vastu kArya rUpa pariNata hotI hai usa vastukA kAryake sAtha anvaya aura vyatireka pAyA jAnA nirvivAda hai, parantu jo vastu usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hotA hai usa vastukA bhI usa kAryake sAtha anvaya aura vyatireka pAyA jAnA Avazyaka hai, jaisA ki parIkSAmukhasUtra granthake tRtIya samuddezake sUtra 63 kI prameyaratnamAlA-TIkAmeM kahA gayA hai "anvayavyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / tau ca kArya prati kAraNavyApArasavyapekSAvevopapadyate kulAlasyeva kalazaM prati / " artha- kAryakAraNabhAvakI siddhi anvaya aura vyatirekapara AdhArita hai| tathA ve (anvaya aura vyatireka) kAryake prati kAraNavyApAra sApekSa hI siddha hote hai, jisa prakAra ghaTakAryake prati kumbhakArake anvaya aura vyatireka siddha hote haiM / ataeva kahA jA sakatA hai ki anvaya aura vyatirekake AdhArapara jaisA kAryakAraNabhAva svapratyayakArya aura upAdAnameM va sva-parapratyayakArya aura upAdAnakAraNa tathA nimittakAraNameM nirNIta hotA hai vaisA kAryakAraNabhAva usa kArya aura ukta deza va kAlameM nirNIta nahIM hotA, kyoMki kAryotpattimeM jisa prakAra upAdAnakAraNa kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara va preraka aura udAsIna donoM nimittakAraNa upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI siddha hote haiM usa prakAra usa kAryotpattimeM ukna deza aura ukta kAla kAryarUpa pariNata hone yA usameM sahAyaka hone rUpase kAryakArI siddha nahIM hote| tAtparya yaha hai ki deza, kArya aura kAraNabhUta vastuoMkA avagAhaka mAtra hotA hai va kAlake AdhArase kArya aura kAraNabhUta vastuoMkI vRtti (maujUdagI) mAtra siddha hotI hai / tathA kAladravyako jo paryAyeM hai ve una dravyoMkI paryAyoMkA somAnirdhAraNa yA vibhAjana mAtra karatI haiN| ataeva deza aura kAlakI kAryotpattimeM kucha bhI upayogitA nahIM hai, kevala AvazyakatAnusAra upAdAna kAraNa va preraka aura udAsIna nimittakAraNa hI kAryotpattimeM upayogI hote haiN| AgamameM jo yaha batalAyA gayA hai ki kSetrako apekSA bharata, airAvata aura videha kSetroMke bhavya mAnava hI mukti prApta kara sakate haiM, hemavata Adi kSetroMke bhavya mAnava nhiiN| isI prakAra kAlakI apekSA videha kSetrake bhavya mAnava mokSa-prAptike anukUla sthiti vidyamAna rahaneke kAraNa sarvadA mukta ho sakate haiM, tathA bharata aura airAvata kSetroMke bhavya-mAnava utsarpiNI kAlake tRtIya bhAgameM va avasarpiNI kAlake caturtha bhAgameM sAmAnya rUpame evaM avazarpiNI kAlake tRtIya bhAgake antima hisse meM va paMcama bhAgake prArambhika hissemeM apavAda rUpase mukti prApta kara sakate haiN| utsarpiNI aura avasarpiNI kAloMke zeSa bhAgoMmeM yA una bhAgoMke kisI anya hissemeM kadApi mukti prApta nahIM kara sakate haiM / so Agamake isa kathanase yadyapi deza aura kAlako bho maktirUpa kAryake prati udAsInarUpase nimittakAraNatA siddha hotI hai, parantu isa kathanakA yahI Azaya hai ki jIva aura pudgala dravyoMke yathAyogya madhyama utkarSAyakarSamaya deza aura kAlakI sthiti hI jIvako mukti prApta karane meM udAsInarUpase nimittakAraNa siddha hotI hai| amUrta honeke kAraNa deza aura kAlakI muktike prati kAraNatA siddha nahIM hotI, kyoMki deza aura kAlakA kArya Upara spaSTa kiyA jA cukA hai / yadi deza aura kAla bhI jIvako mukti prApta karane meM udAsInarUpase nimittakAraNa hone lageM, to aisI sthitimeM kArtikeyAnuprekSAkI gAthA-321-22 va padamapurANa sarga-110 ke zloka 40 meM unakA kAraNasAmagrIse pRthak nirdeza karanA asaMgata ho jaayegaa|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha uttarapakSa svaparapratyayaparyAyakI utpattiko kramabaddha arthAta niyatakramase siddha karaneke lie samayasAra gAthA 308-11 ko AtmakhyAti-TokAke 'kramaniyamita' zabdakA yaha Azaya grahaNa karatA hai ki "krama arthAt kramase (nambarabAra) niyamita arthAt nizcita / jisa samaya jo paryAya AnevAlI ho vahI AyegI, usameM pherabadala nahIM ho sktaa|" so yaha usakI bhramabuddhi hai, kyoMki usa TIkAmeM prayavata 'kramaniyamita' zabdakA kramameM niyamita arthAt baddha artha hI grAhya hai, jisakA abhiprAya hai ki ekajAtIya sva-parapratyaya paryAya ekake pazcAt ekarUpa kramase hI utpanna hotI haiM / ekajAtIya do Adi aneka paryAya yagapata (ekasAtha) ekasamayameM kadApi utpanna nahIM hotiiN| phalataH ukta 'kramaniyamita' zabdakA uttarapakSa dvArA svIkRta upayukta artha yukta na hokara pUrvapakSa dvArA svIkRta kramameM arthAt ekake pazcAt ekarUpa kramameM niyamita arthAt baddha artha hI yukta hai| yadyapi traikAlika sva-parapratyaya paryAyeM kevalajJAnameM ekasAtha ekasamayameM kramabaddha hI pratibhAsita hotI haiM, parantu usake AdhArase una paryAyoMkI utpattiko kramabaddha svIkAra karanA yukta nahIM hai, kyoMki una traikAlika paryAyoMkA kevalajJAnameM yugapat (ekasAtha) pratyeka samayameM kramabaddha pratibhAsita honA anya bAta hai aura unakA upAdAna aura preraka tathA udAsIna nimitta kAraNoMke balase yathAsaMbhava kramabaddha yA akramabaddha rUpameM utpanna honA anya bAta hai| arthAt kevalajJAnI jIva krama athavA akramase utpanna huI, utpanna ho rahI aura Age utpanna honevAlI paryAyoMko kramabaddharUpameM jAnatA hai| phalataH sva-parapratyaya paryAyoMke viSayameM yadi utpattikI apekSA vicAra kiyA jAye to yahI kahA jA sakatA hai ki unakI utpatti preraka aura udAsIna nimittakAraNasApekSa honese kramabaddha aura akramabaddha ubhayarUpa siddha hotI hai tathA jJaptikI apekSA vicAra kiyA jAye to kahA jA sakatA hai ki unakA pratibhAsana kevalajJAnameM yugapat (ekasAtha) eka samayameM kramabaddha hI hotA hai| __ sva-parapratyaya paryAyoMke viSayameM utpatti aura jJaptikA yaha antara uttarapakSake pramukha pratinidhi paMDita phUlacandrajI siddhAntAcAryane jaina-tatva-mImAMsA (prathama saMskaraNa) pRSTha-291 para isa prakAra prakaTa kiyA hai "yadyapi hama mAnate haiM ki kevalajJAnako saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMko jAnanevAlA mAnakara bhI kramabaddha paryAyoMkI siddhi mAtra kevalajJAnake Alambanase na karake kAryakAraNaparamparAko dhyAnameM rakhakara hI kI jAnA caahie|" isa prakAra kArya-kAraNabhAvake AdhArapara honevAlI sva-parapratyatha paryAyoMkI utpattiko kramabaddha aura akramabaddha tathA kevalajJAnameM honevAlI unakI jJaptiko mAtra kramabaddha mAnya karane meM pUrvapakSake samAna uttarapakSako bhI koI kaThinAI nahIM honI caahie| yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki kevalajJAnameM hI nahIM, matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyAyajJAnameM bhI amuka kArya amuka kAraNoMse amuka dezameM amuka kAlameM amukarUpase utpanna huA, utpanna ho rahA hai yA utpanna hogA aisA kramabaddha pratibhAsana yathAyogya sImAmeM hotA hai, parantu yaha avazya dhyAtavya hai ki cAhe kevalajJAna ho athavA cAhe matijJAna, avadhijJAna yA manaHparyayajJAna ho, ye sabhI jJAna apane dvArA pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa karanemeM akSama hI haiM / spaSTIkaraNa nimnaprakAra hai-- netraindriyase utpanna hue cAkSuSa-matijJAnase ghaTakA jJAna to hotA hai parantu vaha ghaTa hai aisA vizleSaNa
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/ dharma aura siddhAnta : 153 usa matijJAnase nahIM hotA, tathA karNendriyase utpanna hue zrAvaNa-matijJAnase ghaTazabdakA jJAna to hotA hai. parantu ghaTazabdakA artha ghaTarUpa padArtha hai, yaha vizleSaNa usa matijJAnase nahIM hotA / yahI sthiti anya iMdriyoMse utpanna honevAle matijJAnakI evaM avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnakI jAna lenA caahie| isameM hetu yaha hai ki mati Adi ukta cAroM jJAnoM dvArA pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa vitarkAtmaka jJAna dvArA hI ho sakatA hai| jabaki ve cAroM jJAna vitarkAtmaka nahIM hote| yataH zrunajJAna vitarkAtmaka hotA hai, ataH mati Adi ukta jJAnoM dvArA pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa zrutajJAna dvArA hI ho sakatA hai| yataH matijJAno, avadhijJAno aura manaHparyayajJAnI jIvoMmeM zrutajJAnakA sadbhAva niyamase rahatA hai, ataH matijJAnI, avavijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva ina jJAnoMse pratibhAmita padArthoMkA zrutajJAnake AdhArapara vizleSaNa bhI karate haiM para jo kevalajJAnI jIva haiM unameM kevalajJAnake sAtha yataH zrutajJAnakA sadbhAva nahIM rahatA hai, ataH kevalajJAnI jIva dvArA kevalajJAname pratibhAsita padArthoMkA vizleSaNa kiyA jAnA sambhava nahIM hai| itanA avazya hai ki kevalajJAnI tIrthaMkara jIvakI bhavya jIvoMke bhAgya aura vacanayogake balase jo nirakSarI divyadhvani khiratI hai usake arthako gaNadhara apanI atizayapUrNa zrutajJAnazaktike AdhArapara grahaNakara usa AdhArase akSarAtmaka zratakA nirmANa karate haiM, tathA isa akSarAtmaka zrutakA adhyayana karake anya vizeSa zrutajJAna zaktike dhAraka mahApuruSa bhI granthoMkA nirmANa karate haiM / vartamAnameM bhI tIrthaMkara mahAvIrane kevalajJAna dvArA vizvake sabhI padArthoMko aura unakI kAlika samasta paryAyoMko yugapat eka samayameM jaba kramabaddha jAna liyA taba bhavyajIvoMke bhAgya aura vacanayogake balase unakI nirakSarI divyadhvani khirI. jisake arthako gotamagaNadharane apanI atizayapUrNa zrutazaktike balase grahaNa kiyA aura unhoMne akSarAtmaka zrutako racanA kii| usI prakAra apanI zrutajJAnazaktike balase usakA adhyayana karake anya AcAryoMne bho granthoMkA nirmANa kiyaa| isa taraha yaha zruta-paramparA Ajataka cala rahI hai| isa vivecanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa vitarkAtmaka zratajJAna dvArA ho hotA hai| matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna dvArA nahIM, kyoMki ina jJAnoMmeM vitarkAtmakatAkA abhAva hai| jIvameM matijJAna aura zrutajJAna donoMkA eka sAtha sadbhAva rahatA, hai tathA kisI-kisI jIvameM matijJAna aura zrutajJAnake sAtha avadhijJAnakA yA manaHpayaryayajJAnakA athavA avadhijJAna aura manaHparyayajJAna donoMkA sadabhAva bhI Agama dvArA svIkAra kiyA gayA hai, kintu jIvameM jaba kevalajJAnakA vikAsa ho jAtA hai taba usameM pahalese yathAyogyarUpameM vidyamAna matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnakA abhAva ho jAtA haiM, kyoMki AgameM kSAyika kevalajJAnakA jo svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai usase jJAta hotA hai ki kSAyika kevalajJAnake sAtha jIvameM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnakA sadbhAva sambhava nahIM hai, kyoMki ve kSAyopazamika haiN| tathA kevalajJAnakA vikAsa jIvameM samasta jJAnAvaraNakarmakA kSaya honepara hI hotA hai, kevalajJAnAvaraNakarmakA kSaya honepara nahIM hotaa| isaprakAra matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zrutajJAnakA sadbhAva honese matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva to zrutajJAnake balase kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa karate hai, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva nizcita ho jAnese kevalajJAnI jIva kAryakAraNabhAvakA vizleSaNa nahIM 20
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha karate haiN| eka bAta aura hai ki matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva yataH kRtakRtya nahIM hote, ataH unheM to kAryotpattike lie kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa karanA anivArya hai, parantu kevalajJAnI jIva yataH kRtakRtya hote haiM, ataH unheM kAryotpattike anAvazyaka ho jAnese usameM hetubhUta kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa karanA Avazyaka nahIM hai| pUrvameM batalAyA jA cukA hai ki vizvameM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAta kAla, anantajIva aura ananta pudagalarUpa jitane padArtha vidyamAna haiM una sabameM pratisamaya svapratyaya aura sva-parapratyayake bhedase donoM prakArake pariNamana hote rahate haiM va unameMse jo sva-parapratyaya pariNamana haiM ve preraka aura udAsIna nimittoMke sahayogapUrvaka hI hote haiN| evaM una pariNamanoMkI utpattike lie padArthoMko preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga prAyaH nisargataH hI prApta rahatA hai| parantu kinhIM-kinhIM padArthoMko una preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga AvazyakatAnasAra jIvoMke prayatnapUrvaka bhI hotA hai| jaise relagADIko usakI calanakriyAmeM preraka nimittabhUta iMjanakA aura udAsIna nimittabhUta relapaTarIkA jo sahayoga prApta hotA hai vaha jIvoMke prayatnapUrvaka hI hotA hai| yadyapi kArtikeyAnupekSAkI gAthA-321-22, padmapurANa sarga-110 ke zloka-40 aura anya AgamavacanoMse bhI yaha jJAta hotA hai ki padArthoM meM jo pariNamana hote hai ve kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM jaise pratibhAsita hote haiM vaise hI hote haiM, parantu isa kathanakA yaha Azaya nahIM grahaNa karanA cAhie ki una pariNamanoMkI utpattimeM kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM honevAlA vaha pratibhAsana kAraNa hotA hai, kyoMki kevalajJAnI jIva kArya-kAraNabhAvake AdhArapara utpanna huI, utpanna ho rahI aura Age utpanna hone vAlI paryAyoMko hI jAnate haiN| ataeva kevalajJAnI jIvake kevalajJAna meM honevAle pratibhAsanake anusAra una paryAyoMkI utpatti svIkAra karanA galata hai| phalataH prakRta viSayameM donoM pakSoMke madhya jo matabheda hai vaha isa bAtakA hai ki jahA~ uttarapakSa padArthoM ke sabhI pariNamanoMkI utpattimeM kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara kramabaddhatA arthAta niyatakramatA svIkAra karatA hai vahA~ pUrvapakSa una pariNakanoMkI utpattimeM zrutajJAnase jJAta kAryakAraNabhAvake AdhArapara yathAsambhava kramabaddhatA arthAt niyatakramatA aura akramabaddhatA arthAt aniyatakramatA donoM hI bAtoMko svIkAra karatA hai| arthAt pUrvapakSakI mAnyatA hai ki svapratyaya pariNamana to preraka aura udAsIna nimittoMke sahayogake binA upAdAnakAraNajanya honese kramabaddha hI hote haiM tathA sva-parapratyaya pariNamana preraka aura udAsIna nimittoMke sahayogapUrvaka upAdAnakAraNajanya honese preraka aura udAsIna nimittoMkI prAptike anusAra kramabaddha aura akramabaddha ubhayarUpa hote haiN| padArthoM ke pariNamanoMkI utpattike viSayameM donoM pakSoMkI parasparavirodhI ina mAnyatAoM meM se kauna mAnyatA yukta aura kauna mAnyatA ayukta hai, isakA nirNaya kiyA jAtA hai 1. yadyapi kArtikeyAnuprakSAko gAthA-321-22, padmapurANa sarga-110 ke iloka-40 evaM anya AgamavacanoMke AdhArapara pUrvapakSa aura uttarapakSa donoM hI padArthoke pariNamanoMke viSayameM yaha svIkAra karate haiM ki ve pariNamana jaise kevalajJAnI jIvake kevalajJAna meM pratibhAsita hote haiM vaise hI hote haiN| para dhyAna rahe ki kevalajJAnI jovake kevalajJAna meM honevAlA padArthoMke svapratyaya aura sva-parapratyaya pariNamanoMkA vaha pratibhAsana unako utpattikA niyAmaka nahIM hotA hai, kyoMki vAstavikatA yaha hai ki padArthoMke svapratyaya aura sva-parapratyaya pariNamana svakIya kArya-kAraNabhAvake AdhArapara jisa rUpameM utpanna hue, utpanna ho rahe haiM aura
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 155 Age utpanna hoMge usa rUpa meM ho ve kevalajJAnI jIvake kevalajJAna meM pratibhAsita hote haiN| isase nirNIta hotA hai ki una pariNamanoMkI utpattikA niyAmaka zrutajJAnapara AdhArita kArya-kAraNa bhAva hI hotA hai, kevalajJAnameM honevAlA unakA pratibhAsana nhiiN| phalataH kArtikeyAnuprekSAkI gAthA-321-22 ke "jisa padArthakA jisa dezameM aura jisa kAlameM jisa vidhAnase jaisA pariNamana jinendra bhagavAnane jJAta kiyA hai usa padArthakA usa dezameM aura usa kAlameM usa vidhAnase vaisA hI pariNamana hotA hai|" isa kathanakA va padmapurANa sarga-110 ke zloka 40 ke "jisa jIvake dvArA jisa dezameM aura jisa kAlameM jisa kAraNase jaisA prAptavya hai usa jIvakA usa dezameM aura usa kAlameM usa kAraNase vaisA hI prApta hotA hai" isa kathanakA evaM bhaiyA bhagavatIdAsake "jo jo dekhI vItarAgane so so hosI vIrA re" isa kathanakA mAtra yahI prayojana grahaNa karanA ucita hai ki jIva vivakSita padArthake vivakSita pariNamanakI sampannatAke lie tadanukala kAraNoMko juTAnekA jo prayatna (puruSArtha) karatA hai usako saphalatAmeM vaha ahaMkAra na kare va asaphalatAmeM hatAza hokara akarmaNya na ho jAve / isa prakAra uttarapakSa dvArA padArthoke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai va pUrvapakSa dvArA padArthoM ke pariNamanoMkI utpattiko pUrvokta prakAra kAryakAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai / eka bAta aura hai ki sabhI padArtha jaba anAdisiddha haiM to unake pariNamana bhI anAdikAlase hote Aye haiM, jabaki kevalajJAnakI sAditA Agamasiddha honese donoM hI pakSa svIkAra karate haiN| phalataH padArthoM ke pariNamanoMkI utpatti meM una pariNamanoMkA kevalajJAnameM pratibhAsita honA kAryakArI siddha nahIM hotaa| isa bAtako tRtIya daurakI samIkSAmeM vistArase spaSTa kiyA jaaygaa| 2. pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai ki kAryotpatti ke lie kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa zrutajJAna dvArA hI ho sakatA hai, kevalajJAna dvArA nahIM, ataH kevalajJAnI jIva eka to zrutajJAnake abhAvameM kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa kara nahIM sakatA hai, dusare usake kRtakRtya ho jAnese kAryotpattike anAvazyaka ho jAneke kAraNa use kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa karanA Avazyaka nahIM hai / yataH matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva eka to zrRtajJAnake sadabhAva meM kAryakAraNabhAvakA vizleSaNa karate haiM, dUsare kRtakRtya na honese unheM kAryotpattike lie kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa karanA anivArya bhI hai / ataeva matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva vivakSita kAryakI utpattike lie zrutajJAna dvArA kArya-kAraNabhAvakA vizleSaNa karake hI kAraNoMke juTAne kA prayatna karate haiN| isake alAvA yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMko kAryotpatti ke lie prayatna karaneke avasarapara jisa prakAra kArya-kAraNabhAvapara dRSTi rakhanA Avazyaka hai usa prakAra kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatApara dRSTi rakhanA Avazyaka nahIM hai / isase siddha hotA hai ki uttarapakSadvArA padArthoke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvakI kevalajJAnakI viSayatApara AdhArita kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai va pUrvapakSa dvArA padArthoM ke pariNamanoMkI utpattiko kAryakAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki jIva dvArA kAryotpatti ke lie zrutajJAnake balase kiyA gayA kAryakAraNabhAvakA nirNaya yathAyogya samyak aura mithyA donoM prakArakA ho sakatA hai, ataH vaha nirNaya yadi samyaka ho to usake AdhArase kAryotpattike lie kiyA gayA jIvakA prayatna saphala hotA hai aura yadi mithyA ho to usake AdhArake kAryotpattike lie kiyA gayA jIvakA prayatna asaphala hotA hai| isake atirikta jIva yadi
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha vivekI hai to apane prayatnake saphala ho jAnepara vaha ahaMkAra nahIM karatA hai aura asaphala ho jAnepara hatAza hokara akarmaNya bhI nahIM hotA hai| parantu jIva yadi aviveko hai to vaha apane prayatnake saphala honepara ahaMkAra karane lagatA hai va asaphala honepara hatAza hokara akarmaNya bhI ho jAtA hai| 3. matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMko kAryotpattike avasarapara eka to usake viSayameM kevalajJAnI jIvake kevalajJAna meM kyA pratibhAsita ho rahA hai ? isakI jAnakArI (jJAna) honekA koI niyama nahIM hai| ve to mAtra 'jo jo dekhI vItAragane so so hosI vIrA re" yaha vikalpa hI kara sakate haiN| dUsare. kAryotpattike avasara para kadAcita kisI jIvako kAryotpatti ke viSayameM kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM jo pratibhAsita ho rahA hai usakA jJAna ho bhI jAve, parantu vaha jIva yadi avivekI hai to usa avivekake AdhArapara vaha apanA prayatna viparIta karaneko bhI udyata ho sakatA hai| jaise mArIcako tIrthakara RSabhadevakI divyadhvanike zravaNase jaba yaha jJAta huA ki vaha bhI tIrthakara hogA, to 'nAnyathAvAdino jinAH' aisA aTala vizvAsa karake vaha kumArgagAmI banakara nAnAprakArako kutsita yoniyoM meM bahuta kAla taka bhramaNa karatA rahA aura jaba vaha subodhake AdhArapara kumArgako tyAgakara sanmArgakA pathika banA tabhI vaha mahAvIrake rUpameM antima tIrthaMkara bana skaa| isa viSayameM uttarapakSakA "mArIcako antima tIrthaMkara mahAvIra bananA thA, isalie vaha kumArgagAmI banA / " yaha kathana tarkapUrNa nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki vaha sanmArgapara calakara uttama yoniyoMmeM bhramaNa karake bhI aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra bana sakatA thaa| isase nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA padArthoke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara mAtra kramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta nahIM hai apitu pUrvapakSa dvArA una pariNamanoMkI utpattiko kArya-kAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| 4. zrIkAnajI svAmIne to bhaiyA bhagavatIdAsajIke 'jo-jo dekhI vItarAgane so-so hosI vIrA re' isa vacanapara AdhArita paryAyoMkI utpattikI kramabaddhatAmeM aTUTa vizvAsa rakhakara yahA~ taka mAna liyA ki kAryotpattike liye kiyA jAnevAlA jIvoMkA prayatna (puruSArtha) bhI usI kramabaddhatAkA aMga hai / isakA pariNAma yaha huA ki jaba unheM zArIrika vyAdhi huI, to ve apaneko mahAn adhyAtmamArgI va adhyAtmake abhUtapUrva upadeSTA mAnate hue bhI rAjasI vaibhavameM lipta rahaneke kAraNa usa vyAdhiko sahana nahIM kara sake aura bhaiyA bhagavatIdAsajoke ukta vacanake AdhArapara puruSArthahIna hokara ve na kevala isa mArgako bhUla gaye, apitu bhaktoMkI prArthanA.aura DAkTaroMke sujhAvoMkI upekSA karake usa vyAdhise chuTakArA pAneke lie bambaI jAkara jasaloka aspatAlameM praviSTa hue evaM vahIM kAlakavalita ho gaye / isase bhI nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA padArthoMke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvoMkI kevalajJAnaviSayatAke AdhArapara mAtra kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai, kintu pUrvapakSa dvArA una pariNamanoMkI utpattiko kArya-kAraNabhAvake Adharapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| 5. mAnA ki tIrthaMkara neminAthakI divyadhvanike zravaNase zrotAoMko jJAta huA ki bAraha varSa vyatIta hone para dvArikApurI bhasma ho jAyegI aura use bhasma na hone deneke lie logoM dvArA lAkha karanepara bhI vaha bhasma ho gayI, parantu isameM jJAtavya yaha hai ki dvArikApurI tadanurUpa kAraNoMke milanepara hI bhasma haI vaha tIrthakara neminAthake kevalajJAna meM honevAle pratibhAsanake balapara athavA bhagavAna neminAthakI divyadhvanike balapara nahIM bhasma huii| isI prakAra kevalajJAnI jIvoMke samAna matijJAnI, avadhijJAnI aura
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 157 manaHparyayajJAnI jIvoMkI bhaviSyavANiyA~ bhI yathAyogya satya ho sakatI haiM yA hotI haiM, parantu vahA~ bhI kArya to zrutajJAnake balapara nirNIta kArya-kAraNabhAvake AdhArapara hI sampanna hote hai / matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMke yathAyogya matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake balapara athavA unakI bhaviSyavANiyoMke balapara nahIM / isa vivecanase bhI nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA padArthoM ke pariNamanoMkI utpattiko kevalajJAnI jIvakI kevalajJAnaviSayatAke AdhArapara mAtra kramabaddha mAnya kiyA jAnA ayukta hai va pUrvapakSa dvArA una pariNAmoMkI utpattiko kArya-kAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha mAnya kiyA jAnA yukta hai| 6. uttarapakSakI mAnyatA hai ki bhavitavyatA (bhaviSyameM honevAlI kAryotpatti) ke anusAra hI jIvako buddhi ho jAtI hai| usakA puruSArtha bhI usI bhavitavyatAke anusAra hotA hai aura anya sahAyaka kAraNa bhI usI bhavitavyatAke AdhArapara prApta hote haiM "tAdRzI jAyate buddhiya'vamAyazca tAdRzaH / sahAyastAdRzAH santi yAdRzI bhavivyatA // " / so usakI yaha mAnyatA bhI mithyA hai kyoMki vaha pakSa bhavitavyatAke anusAra honevAlI kAryotpattimeM kAraNabhUta buddhi, vyavasAya (puruSArtha) aura anya sahAyaka kAraNoMkI prApti bhI usI bhavitavyatAke anusAra mAnatA hai| phalataH aisI avasthAmeM ukta buddhi, puruSArtha aura sahAyaka kAraNoMke binA bhI kAryotpattike honekA prasaMga upasthita hotA hai| isapara yadi uttarapakSa yaha kahe ki vaha prasaMga usako iSTa hai, to usakA aisA kahanA AptamImAMsAkI kArikA' 88, 89, 90 aura 91 ke kathanake viruddha hai| isa bAtako dArzanika vidvAn acchI taraha samajha sakate haiN| ___ tAtparya yaha hai ki AptamImAMsAkI ukta kArikAoMke anusAra bhavitavyatA (bhaviSyameM honevAlo) kAryotpatti), jise vartamAnameM kAryotpattiko yogyatA, adaSTa yA daiva kahA jAtA hai-ke atirikta anya koI vastu nahIM hai| tathA isase honevAlo kAryotpati (usako kAryarUpa pariNati) jIvakI buddhi (zrutajJAna aura vyavasAya (paruSArtha) tathA anya sahAyaka kAraNoMkA sahayoga prApta honepara hI hotI hai, ataH bhavitavyatAko ukta buddhi, vyavasAya aura anya sahAyaka kAraNoM ko prAptimeM kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai / phalataH ukta kArikAoMke AdhArapara yahI nirNIta hotA hai ki padArtha meM vivakSita bhavitavyatA (kAryarUpa pariNata honekI yogyatA) ho use baddhi. paruSArtha tathA anya sAdhanasAmagrIkA yoga prApta ho jAve, to hI vivakSita kAryakI utpatti hotI hai / tathA padArtha meM vivakSita bhavitavyatA vidyamAna rahanepara bhI yadi buddhi, vyavasAya aura anya 1. daivAdevArthasiddhizcedaivaM pauruSataH katham / daivatazcedavirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet / / 88 / / pauruSAdevArthasiddhizracet pauruSaM daivataH katham / pauruSAccedamogha syAta sarvaprANiSu pauruSam / / 89 / / virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAya vidviSAm / avAcyatakAntepyuktirnAvAcyamiti yujyate // 90 // abuddhipUpiAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTa svapauruSAta // 91 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 sarasvatI varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha sAdhanasAmagrIkA yoga na prApta ho to vivakSita kAryakI utpatti nahIM hotI hai| yadi uttarapakSa yaha kahe ki bhavitavyatA ke anusAra jo kAryakI utpatti hotI hai vaha buddhi, vyavasAya aura anya sahAyaka sAmagrIkI apekSAke binA hI hotI hai, to usakI yaha svIkRti eka to AptamImAMsAkI uparyukta kArikAoMke viruddha hai aura dUsare vaha ayukta bhI hai, kyoMki kAryotpattike viSaya meM kAraNasAmagrIkI apekSA kArtikeyAnuprekSAkI gAthA 321-22 meM va padmapurANa sarga 110 ke zloka 40 meM bhI svIkAra kI gayI hai| saMjJIpaMcendriya jIvoMke anubhava, indriyapratyakSa aura tarka se bhI aisA hI nirNIta hotA hai / niSpatti 1. samayasAra ke sarvavizuddhajJAnAdhikArakI gAthA 308 se 311 takakI AtmakhyAti TIkAkA jo kathana pUrvameM uddhRta kiyA gayA hai usameM nirdiSTa "kramaniyamita' zabdakA uttarapakSane jo yaha artha samajhA hai ki "krama arthAt kramase ( namvaravAra) tathA niyamita arthAt nizcita jisa samaya jo paryAya AnevAlI hai vahI AyegI, usameM phera phAra nahIM ho sakatA / " use maiM usakI bhramabuddhi kA pariNAma mAnatA hU~, kyoMki prakaraNako dekhate hue usa 'kramaniyamita' zabdakA krama arthAt ekake pazcAt ekarUpa kramameM niyamita arthAt nizcita artha hI saMgata hai| bhAva yaha hai ki pratyeka padArthakI ekajAtIya nAnA paryAyoMkI utpatti ekake pazcAt ekarUpa kramase hI hotI hai, yugapat arthAt ekasAtha eka hI samayameM nahIM hotI / isa bAtako pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / 2. kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke anusAra nirNIta paryAyoMkI kramabaddhatA ke AdhArapara una paryAyoMkI utpattiko kramabaddha mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki una paryAyoM kI utpatti zrutajJAnake AdhArapara niNAMta kArya kAraNabhAvake AdhArapara yathAyogya kramabaddha aura akramabaddha donoM prakArase hotI hai tathA zrutajJAnake dalase nirNIta kArya kAraNabhAvake AdhArapara kramabaddha aura akramabaddha rUpa se utpanna huI utpanna ho rahIM aura Age utpanna honevAlI paryAya kevalajJAnI jIvake kevalajJAnameM kramabaddha hI pratibhAsita hotI haiM / isa viSayako bhI pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| 3. kArtikeyAnuprakSAkI gAthA 321-22 va padmapurANa sarga 110 ke zloka 40 tathA anya AgamavAkyoM meM paryAyoMkI jisa kramabaddhatAkA vivecana kiyA gayA hai usakA upayoga paryAyoMkI utpattike viSayameM nahIM karanA cAhie kyoMki unakA upayoga kAryolattike lie prayatnazIla jIvoMko apane prayatna meM saphala honepara ahaMkAra na karane va asaphala honepara hatAza hokara akarmaNya na bananeke lie karanA hI ucita hai / yadi koI vyakti usakA usake atirikta anya upayoga karanA cAhatA hai to usakA mArIca va kAMjIsvAmI ke samAna akalyANa honA saMbhava hai| isa vivecanako bhI pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / isa prakAra prakRta viSayake saMbaMdha meM abataka jo vivecana kiyA gayA hai usase nirNIta hotA hai ki padArthoMkI zrutajJAnake balase nirNIta kArya kAraNabhAvake AdhArapara yathAyogya kramabaddha aura akramabaddharUpase niSpanna huI, niSpanna ho rahIM aura Age niSpanna hone vAlI svapratyaya aura sva-parapratyaya paryAyoMkI kevalajJAnI jIvake kevalajJAna dvArA hone vAlI zaptiko hI kramabaddha svIkAra karanA ucita hai| unakI utpattiko to zrutajJAnake balase nirNIta kArya-kAraNabhAvake AdhArapara yathAyogya kramabaddha aura akramabaddha mAnya karanA hI yukta aura kalyANakArI haiM / mujhe isa bAtakA Azcarya hai ki zrI kAnajosvAmIne anubhava indriyapratyakSa aura tarka viruddha Agamake abhiprAyako grahaNakara kevalajJAnI jIvake kevalajJAnakI viSayatAke AdhArapara nirNIta paryAyoMkI kramabaddhatAkA 7
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 159 zrutajJAnake balapara nirNIta kAryakAraNabhAvapara AdhArita paryAyoMkI utpattimeM upayoga kiyA hai| mujhe isa bAtakA bhI Azcarya hai ki sonagaDhasiddhAntavAdI varga bhI unake upadezase prabhAvita hokara unako anubhava, indriyapratyakSa aura tarka ke viruddha mAnyatAkA anusaraNa kara rahA hai| mujhe isa bAtakA bhI Azcarya hai ki paM0 phUlacandrajI siddhAntAcArya, vArANasI aura DaoN0 hukumacaMdra bhArilla jayapurane ukta mAnyatAko puSTa kiyA hai| mujhe isa bAtakA bhI Azcarya hai ki DaoN hukamacandra bhArillakI 'kramabaddha paryAya' pustakameM nirdiSTa AcAryoM manirAjoM, vratiyoM, vidvAnoM aura lokapriya patra-patrikAoMne Agamake abhiprAyako samajhanekI ceSTA na karake unakI mAnyatAkA samarthana kiyA hai aura mujhe isa bAtakA bhI Azcarya hai ki katipaya anya sAdhu, vratI, vidvAn aura sAmAnya jana bhI kAryotpatike viSayameM unakI (kAnajIsvAmIko) usa mAnyatAko svIkAra karaneke lie utsuka haiN| aisI vicitra dazA dekhate hue merI dRSTi Agamake usa vacanapara jAtI hai jisameM yaha batalAyA gayA hai ki siddhAntagranthoMkA paThana-pAThana gRhasthoMke lie ucita nahIM hai| vartamAnameM to AgamakA vaha vacana katipaya sAdhu-saMtoMpara bhI lAgU hotA hai| vAstavameM siddhAntakA anartha aura durupayoga rokanese lie hI AcAryoMne bar3I sUjha-bUjhase siddhAntagranthoMke adhyayanakA sarvasAdhAraNake lie niSedha kiyA hai| mujhe AzA hai ki sonagar3hasiddhAntavAdI sabhI jana mere isa vivecanapara gambhIratApUrvaka vicAra karake tathyakA nirNaya kreNge| tathA Agamake abhiprAyako samajhane meM lAparavAha evaM saMzayameM par3e hae purAtana siddhAntavAdI sabhIjana bhI utpattikI apekSA Agama dvArA svIkRta va anubhava, indriyapratyakSa aura tarkase siddha svapratyaya paryAyoMkI utpattiko kramabaddha aura sva-parapratyaya paryAyoMkI utpattiko nimittoMke samAgamake anusAra kramabaddha aura akramabaddha hI mAnya kareMge / kevalajJAnako viSayamaryAdA . samayasAra gAthA 103 meM batalAyA gayA hai ki eka dravya dUsare dravyake sAtha saMyukta yA baddha hone para bhI ve donoM dravya kabhI tanmayarUpase ekarUtAko prApta nahIM hote / aura na eka-dUsare dravyake guNa-dharma hI ekadUsare dravyameM saMkramita hote haiM jo jamhi guNe davve so aNNamhi Na saMkamadi davve / paMcAstikAyakI gAthA 7 meM bhI batalAyA gayA hai ki sabhI dravya parasparameM praviSTa hote hue bhI, parasparako avagAhita karate hue bhI aura paraspara (dUdha aura jalakI taraha) milakara rahate hue bhI kabhI apane svabhAvako nahIM chor3ate haiM aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogaasmnnnnmnnnnss| melaMtA vi ya NiccaM sagaM sahAvaM Na vijahaMti / / tAtparya yaha hai ki vizvameM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAt kAla, ananta jIva aura ananta pudgalarUpa jitane padArtha haiM ve sabhI yathAyogya paraspara saMyukta hokara ho raha rahe haiM tathA jova aura pudgala evaM pudgala aura pudgala paraspara baddha hokara bhI raha rahe haiN| tathApi sabhI dravya apane-apane dravyarUpa, gaNarUpa aura paryAyarUpa svabhAvameM raha rahe haiM aura rahate jaaveNge| koI bhI padArtha saMyukta yA baddha dazAmeM dUsare padArthakI dravyarUpatA, guNarUpatA aura paryAyarUpatAko prApta nahIM hotA, na ho sakatA hai| itanA avazya hai ki sabhI padArtha yathAyogya usa saMyukta yA baddha dazAmeM parasparake sahayogase apanA sva-parapratyaya pariNamana karate
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha rahate haiN| jIva aura pudgala tathA pudgala aura pudgala to usa baddha dazAmeM parasparake sahayogase apanA-apanA sva-parapratyaya pariNamana vikRta bhI karate rahate haiN| samayasAra gAthA 80 meM kahA bhI hai ki jIvake pariNAmoMke nimitta (sahayoga) se pudagala karmarUpa pariNata hote haiM aura pudgalakarmake nimitta (sahayoga) se jIva bhI tathaiva (rAgAdibhAvakarmarUpa) pariNata hotA haiM jIvapariNAmahedUM kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamaI // samayasAra gAthA 81 meM yaha bhI kahA gayA hai ki baddha dazAmeM jIva pudgalakarmaguNarUpa pariNata nahIM hotA aura pudgalakarma jIvaguNarUpa pariNata nahIM hotaa| parasparake nimittase (sahayogase) donoMkA apanAapanA pariNamana azya hotA hai-- Na vi kuvvai kammaguNe jovo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAma jANa dohaNaMpi / / yaha vastusthiti hai / isase yaha siddha hotA hai ki yadyapi uparyukta sabhI padArtha paraspara saMyukta hokara raha rahe haiM va jIva aura pudgala tathA pudgala aura pudgala anAdikAlase paraspara baddha hokara bhI rahate Aye haiM, tathApi ve padArtha yathAyogya usa saMyukta dazAmeM yA baddha dazAmeM bhI satata apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAmeM hI vidyamAna haiN| jaise saMyukta dazAmeM AkAzakI apanI dravyarUpatA niyata anantapradezAtmaka ho hai| dharmako, adharmakI aura sabhI jIvoMmeMse pratyeka jIvakI apanI-apanI dravyarUpatA niyata asaMkhyAtapradezAtmaka hI hai| tathA samasta kAloMmeMse pratyeka kAlakI va samasta padagaloMmeMse pratyeka pudgalakI apanI-apanI dravyarUpatA ekapradezAtmaka hI hai / aisI hI sthiti saMyukta dazAmeM una padArthokI apanI-apanI guNarUpatA aura svapratyaya evaM sva-parapratyayaparyAyarUpatAkI bhI niyata hai tathA badadazAmeM jIva aura pudgalakI va pudgala aura pudgalakI apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA, va svapratyaya aura sva-parapratyaya paryAyarUpatAkI bhI aisI hI sthiti niyata hai / yahI kAraNa hai ki puruSArthasiddhayupAya (padya eka) meM batalAyA gayA hai ki sabhI padArtha kevalajJAnameM darpaNatalake samAna apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA, aura svapratyaya va svaparapratyayaparyAyarUpatAsahita pratisamaya yugapat pRthak-pRthak hI pratiphalita ho rahe haiM tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaiH / daparNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlika yatra / jo bAta isa padyameM batalAI gaI hai vahI bAta tattvArthasUtrake 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' (1-29) sUtrameM bhI batalAI gaI hai| yaha vivecana hameM isa niSkarSapara pahuMcA detA hai ki ukta sabhI padArtha paraspara saMyukta rahate hue bhI jIva aura pudgala tathA pudgala aura pudgala paraspara baddha rahate hue bhI jaba kevalajJAnameM satat apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAsahita pRthak-pRthak hI pratibhAsita ho rahe haiM to usa sthitimeM una padArthoMko saMyukta dazAkA va jIva aura pudgala evaM pudgala aura pudgalakI baddhadazAkA pratibhAsana kevalajJAnameM nahIM ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki samayasAra, gAthA 103, paMcAstikAya, gAthA 7 aura samayasAra, gAthA 81 ke anusAra ukta padArthoMkA paraspara pRthakkapanA vAstavika siddha hotA hai va unakI yathAyogya saMyukta va baddha dazA
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta: 161 avAstavika siddha hotI hai / isalie kevalajJAnameM jaba pratikSaNa padArthoMkI vAstavika pRthak-pRthakrUpatAkA pratibhAsana ho rahA hai to usameM unakI avAstavika yathAyogya paraspara saMyukta dazAkA yA baddha dazAkA pratibhAsana honA saMbhava nahIM raha jAtA hai / matijJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAnameMse matijJAna ho aisA jJAna hai jisameM sopakI vAstavika soparUpatAkA aura Astavika rajatarUpatAkA pratibhAsana sambhava hai / parantu usa matijJAna meM bhI jaba sIpakA vAstavika sIparUpatAkA pratibhAsana ho rahA ho taba usakI avAstavika rajarUpatAkA pratibhAsana nahIM hotA hai aura usameM jaba sIpako avAstavika rajarUpatAkA pratibhAsana ho rahA ho taba usakI vAstavika soparUpatAkA pratibhAsana nahIM hotA hai / yadi kahA jAye ki sIpakI rajatarUpatA jaisI avAstavika hai vaisI avAstavika padArthoM kI saMyukta dazA yA baddha dazA nahIM hai, kyoMki jisa prakAra matijJAnameM sopakI avAstavika rajarUpatAkA pratibhAsana mithyA mAnA jAtA hai usa prakAra matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAnameM honevAle padArthoMkI saMyukta dazA yA baddha dazAke pratibhAsanako mithyA nahIM mAnA jAtA hai, isalie kevalajJAnake viSayameM matijJAnakA uparyukta udAharaNa ayukta hai, to isakA samAdhAna yaha hai ki matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM pratibhAsita honevAlI padArthoMkI saMyuktadazA yA baddhadazA nAnApadArtha niSTha honese upacArita dharmake rUpameM upacArase hI vAstavika hai / ekapadArthaniSTha svarUpadRSTise to vaha mithyA ho hai / ataeva pratyeka padArthake pRkak-pRthak svarUpakA pratibhAsana karanevAle kevalajJAnameM usake pratibhAsanakA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki kevalajJAnameM satata pratyeka padArtha ke pRthak-pRthak tadAtmaka svarUpakA ho pratibhAsana hotA hai / isa vivecanase yaha bhI siddha hotA hai ki matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM honevAlA padArthakA pratibhAsana kevalajJAnameM honevAle padArtha ke pratibhAsanase vilakSaNa hI hotA / isa vilakSaNatAkA spaSTIkaraNa nimnaprakAra hai 1 yataH jIva meM kevalajJAna samastajJAnAvaraNakarmakA sarvathA kSaya ho jAnepara hI prakaTa hotA hai, ataH kevalajJAnameM samasta padArthoMkI eka-eka kSaNavartI sthitike pratibhAsanakI kSamatA honese usameM sabhI padArthoM kI eka-eka kSaNavartI sthitikA pRthak-pRthak pratibhAsana hotA hai / yataH jIvameM matijJAna matijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai, avadhijJAna avadhijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai aura mana:paryayajJAna mana:paryayajJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai, ataH tInoM jJAnoMmeM apane-apane viSayabhUta padArthako antarmuharta kAlavartI nAnA sthitiyoMkA akhaNDa rUpase pratibhAsana honekI kSamatA honese padArthako antarmuharta kAlavartI nAnA sthitiyoMkA hI akhaNDarUpase pratibhAsana hotA hai| tAtparya yaha hai ki jahA~ ukta prakAra kSAyika honese kebalajJAnameM honevAlA padArthakA pratibhAsana kSaNa-kSaNa meM parivartanazIla hai vahA~ ukta prakAra kSAyopazamika honese matijJAna, avadhijJAna ora manaH paryajJAna ina tInoMmeM honevAlA padArthakA pratibhAsana antarmuharta kAlameM hI parivartanazIla hai| eka-eka kSaNa meM parivartanazIla nahIM hai / 2 - yataH jIva meM kevalajJAna samastajJAnAvaraNakarma ke sarvathA kSaya honepara prakaTa hotA hai, ataH usameM samasta padArthoMkA pratibhAsana mAtra sva-sApekSa honese asIma hotA hai / yaha bAta tattvArthasUtrake "sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" (1-29) sUtrase jAnI jAtI hai| isake viparIta jIva meM matijJAna matijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hotA hai ataH usameM honevAlA padArthakA pratibhAsana paudgalika sparzana, rasanA, nAsikA, netra, karNa aura manake avalambanapUrvaka honese maryAdita hotA hai / yaha bAta tattvArthasUtrake "matizrutayonibandho dravye sarva paryAyeSu' (1-26) sUtrase jAnI jAtI hai / tathA jIvameM avadhijJAna avadhijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara va mana:paryayajJAna mana:paryayajJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hote haiM / ataH inameM honevAlA 21
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha padArthakA pratibhAsana svasApekSa honepara bhI eka to mAtra rUpI padArthakA hotA hai| dUsare vaha pratibhAsana dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdA lie hue hotA hai| yaha bAta tattvArthasUtrake "rUpiSvadheH" (1-27) va "tadanantabhAge manaHparyayasya" (1-28) donoM sUtroMse jAnI jAtI hai / 3-yataH jIvameM kevalajJAna samastajJAnAvaraNakarmakA sarvathA kSaya honepara prakaTa hotA hai, ataH nirAbAdha honese usameM saMyukta yA baddhapadArthoMkA saMyukta yA baddharUpase pratibhAsana na hokara pRthaka-pRthaka hI hotA hai jabaki jIvameM matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna usa-usa jJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honepara prakaTa hote haiM, ataH bAdhAsahita honese unameM saMyukta yA baddha padArthoMkA pratibhAsana to saMyukta yA baddharUpameM hI hotA hai va asaMyukta va abaddha padArthoMkA pratibhAsana asaMyukta yA abaddha rUpameM (pRthak-pRthakarUpameM) hI hotA hai| jaise ina tInoM jJAnoMmeM dUdha aura jalake mizraNa meM to dUdha aura jalakA mizritarUpase hI pratibhAsana hotA hai aura pRthak-pRthakarUpameM vidyamAna dUdha aura jalakA pratibhAsana pRthak-pRthak hI hotA hai| isI taraha avadhijJAna aura manaHparyajJAnameM do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta aNuoMke skandharUpako prApta aNuoMkA pratibhAsana piNDarUpase hI hotA hai va pRthak-pRthakarUpameM vidyamAna aNuoMkA pratibhAsana pRthak-pRthak rUpase hI hotA hai| isase nirNIta hotA hai ki jahA~ kevalajJAnameM saMyukta yA baddha padArthoMkA pratibhAsana saMyukta dazAmeM yA baddha dazAmeM saMyukta yA baddharUpase na hokara pRthak-pRthaka rUpase hotA hai vahA~ matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM apane-apane viSayabhUta saMyukta aura baddha padArthoMkA pratibhAsana pRthaka-pRthakarUpase na hokara saMyukta aura baddharUpase hI hotA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya kundakundane niyamasArake upayogaprakaraNa meM sabhI kSAyopazamika jJAnoMko vibhAvajJAnako va kSAyikapaneko prApta kevalajJAnako svabhAvajJAnako saMjJA dI hai| isa viSayako maiMne jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI samIkSAke prathama bhAgameM praznottara-4 ke prathama daurakI samIkSAmeM spaSTa kiyA hai| pUrvameM yaha bAta batalAyI jA cukI hai ki jIvameM matijJAna aura zrutajJAna donoM ekasAtha anAdikAlase vidyamAna hai / tathA kisI-kisI jIvameM matijJAna aura zratajJAnake sAtha avadhijJAnakA yA manaHparyayajJAnakA athavA avadhijJAna aura manaHparyayajJAna donoMkA bhI vikAsa ho jAtA hai| parantu jIvameM jaba kevalajJAnakA vikAsa hotA hai taba matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnakA abhAva ho jAtA hai| isase nimnalikhita tathya phalita hote haiM 1. jIvo uvaogamao uvaogo NANadaMsaNo hoi / NANuvaogo duviho sahAvaNANaM vibhAvaNANaMtti // 10 // kevalamidiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaMtti / saNNANidaraviyappe vihAvaNANaM have duvihaM // 11 // saNNANaM caubhedaM madisudaohI taheva maNapajjaM / aNNANaM tiviyappaM madiyAIbhedado ceva // 12 // taha dasaNa uvaogI sasahAvedara-viyappado duviho / kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAmidi bhaNidaM // 13 // cakkhU acakkhU ohI tiNNi vi bhaNidaM vibhAvadicchitti / gAthA 14 kA pUrvArtha /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 163 .. 1-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zrutajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avavijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva tA matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnase jJAta padArthakA usa zrutajJAnake balase vizleSaNa bhI karate haiM, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahanese kevalajJAnI jIva kevalajJAnase jJAta padArthakA kadApi vizleSaNa nahIM karate haiN| 2-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zrutajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva zrutajJAnake balase eka hI padArthameM guNa-guNIbhAvakA bheda karake guNa aura dhArAdheyabhAvakA vizleSaNa karate haiM. tathA eka hI padArthameM bhedake balapara upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAvakA bhI vizleSaNa karate haiN| itanA hI nahIM, tAdAmyasambandhAzrita anya sabhI prakArake sambandhoMkA bhI vizleSaNa karate hai, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahaneke kAraNa kevalajJAnI jIva eka hI padArthameM bhedakI avAstavikatAke kAraNa ukta sabhI prakArake sambandhoMkA vizleSaNa nahIM karate haiM / * 3-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zrutajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva usa zrutajJAnake balase nAnA padArthoM meM bhI AdhArAdheyabhAva aura nimittanaimittikabhAvarUpa kArya-kAraNabhAva Adi saMyogasambandhAzrita sabhI prakArake sambandhoMkA vizleSaNa karate haiN| parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahaneke kAraNa kevalajJAnI jIva nAnA padArthoM meM saMyogasambandhAzrita ukta sabhI prakArake sambandhoMkA kadApi vizleSaNa nahIM karate haiN| 4-matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake sAtha zratajJAnakA sadbhAva rahaneke kAraNa matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIva usa zrutajJAnake balase artha aura zabdameM vAcya-vAcakabhAva va padArtha va jJAnameM jJeya-jJAyakabhAva Adi vividha prakArake sambandhoMkA bhI vizleSaNa karate haiM, parantu kevalajJAnake sAtha zrutajJAnakA abhAva rahaneke kAraNa kevalajJAnI jIva isa prakArake sambandhoMkA vizleSaNa nahIM karate haiN| isa vivecanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jahA~ matijJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMkA kArya matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake dvArA padArthoM ko jAnanekA tathA zrutajJAnake dvArA vividha prakArake sambandhoMkA vizleSaNa karanA hai vahA~ kevalajJAnI jIvakA kArya kevalajJAnake dvArA padArthoMko jAnanA to hai, parantu zrutajJAnakA abhAva honese ukta kisI bhI prakArake sambandhakA vizleSaNa karanA usakA kArya nahIM hai| pudgaloMkA Avazyaka vivecana jisa prakAra kAladravya aNurUpa hai usI prakAra pudgala dravya bhI aNurUpa hai / donoMmeM vizeSatA yaha hai ki jahAM kAladravya asaMkhyAta hai aura niSkriya hai vahA~ pudagala dravya ananta haiM aura kriyAzIla bhI haiN| kAla aura pudgala donoM dravyoMmeM eka vizeSatA yaha bhI hai ki jahA~ sabhI kAlANu svabhAvadRSTise samAna haiM vahA~ sabhI pudgalANu svabhAvadRSTise samAna nahIM haiM / Age isI bAtako spaSTa kiyA jAtA hai pratyeka pRdgalANu meM svabhAvataH kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda ina pA~ca varNo meMse koI eka varNa rahatA hai / ataH sabhI pudgalANu varNakI apekSA pA~ca prakArake ho jAte haiM / varNakI apekSA pA~ca prakArake sabhI pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANumeM khaTTA, mIThA, kaDuvA, caraparA aura kaSAyalA ina pA~ca rasoMmeM koI eka rasa rahatA hai| ataH sabhI pudagalANu pA~ca varSoM aura pAMca rasoMkI apekSA 545%3D25 prakArake ho jAte haiN| ina 25 prakArake pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANameM sugandha, aura durgandha do gandhoMmeMse koI eka gandha
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha rahatA hai / ataH sabhI pudgalANu isa apekSAse 2542% 50 prakArake ho jAte haiM / ina 50 prakArake pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANumeM snigdha aura rUkSa ina do sparzomeMse koI eka sparza rahatA hai / isa prakAra sabhI pudgalANu isa apekSAse 50x2 = 100 prakArake ho jAte haiN| isa 100 prakArake pudgalANuoMmeMse pratyeka pudgalANumeM zIta aura uSNa ina do sparzoMmeMse koI eka sparza rahatA hai / ataH sabhI pudgalANu isa apekSAse 100 x 2 = 200 prakArake ho jAte haiN| yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki AgamameM sparzake snigdha, rUkSa, zIta, uSNa, halkA, bhArI, kaThora aura komala isa prakAra ATha bheda batalAye gaye haiN| kintu sabhI pudgalANu yataH ekapradezAtmaka hI hote haiM / ataH unameM snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa ye cAra sparza rahate hue bhI halkA, bhArI, kaThora, aura komala ina cAra sparzIkA sadbhAva sambhava nahIM hai, kyoMki halkA, bhArI, kaThora aura komala ye cAra sparza nAnApradezAtmaka pudgala vastumeM hI sambhava hote haiM / itanA avazya hai ki pratyeka pudgalANumeM jo snigdha aura rUkSa do sparzoMmeMse koI eka sparza pAyA jAtA hai, usake AdhArapara eka pudgalANu dUsare pudgalANuke sAtha bandhako bhI prApta hotA rahatA hai / jaisA ki tattvArthasUtrake "snigdharUkSatvAdbandhaH" (5-33) sUtrase spaSTa hai| isa prakAra do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pudgalaparamANu jaba paraspara bandhako prApta ho jAte haiM taba unameM halkA, bhArI, kaThora aura komala ina cAra sparzoke sadbhAvakI sambhAvanA ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtrake "aNavaH skandhAzca" (5-25) sUtra meM pudgalake aNu aura skandha do bheda batalAye gaye haiM / yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki halkA aura bhArI tathA komala aura kaThora parasparasApekSa hokara hI usa-usa sparzarUpatAko prApta hote haiN| pudgaloMmeM pRthvI, jala agni aura vAyu ye cAra skandha to pratyakSa anubhavameM Ate haiN| inakA nirmANa bhI pudgalANuoMke paraspara bandhake AdhArapara hI samajhanA caahie| gommaTasAra jIvakANDakI gAthA 602 meM jo bAdara-bAdara, bAdara, bAdara-sUkSma, sUkSma-bAdara, sUkSma aura sUkSma-sUkSma ye 6 bheda pudgaloMke batalAye gaye haiM, unameMse pRthvI, kASTha, pASANa Adi bAdara-bAdara skandha hai / jala, tela Adi bAdara skandha haiN| chAyA, Atapa cA~danI Adi bAdara-sUkSma skandha hai| zabda, gandha, rasa Adi sUkSma-sthala skandha haiN| jJAnAvaraNAdikarma sUkSma skandha hai aura akhaNDa pudgala paramANu sUkSma-sUkSmarUpameM aNu hI hai| gommaTasAra jIvakANDakI gAthA 593-94 meM pudgaloMke vargaNAoMke rUpameM 23 bheda bhI batalAye gaye haiN| inameMse varga sUkSma pudgalANurUpa hai aura ekajAtIya vargoke samUhakA nAma vargaNA hai| isa taraha 23 vargaNAoMkI vyavasthA Agamake anusAra jJAtavya hai| yahA~ Avazyaka jAnakara AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura kArmaNavargaNAke viSayameM spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| AhAravargaNAke tIna bheda hai / eka AhAravargaNA vaha hai jisase audArika zarIrakI racanA hotI hai| dUsarI AhAravargaNA vaha hai jisase vaikriyika zarIrakA nirmANa hotA hai aura tIsarI AhAravargaNA vaha hai jo AhArakazarorarUpa pariNata hotI hai| inake bhI yathAsambhava aneka prakAra Agamake AdhArapara jAna lenA caahie| jaise tiryancoMkI nAnA jAtiyA~ dekhane meM AtI haiM to unake zarIrakA nirmANa bhI bhinna-bhinna prakArakI audArika vargaNAoMse hotA hai / taijasavargaNAse taijasa zarIrakA nirmANa hotA hai / bhASAvaNAse zabdakI racanA hotI hai va manovargaNAse dravyamanakA nirmANa hotA hai / isIprakAra kArmaNavargaNAyeM mUlameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAyake bhedase ATha prakArako hai va inake bandhako apekSA 146 uttarabheda haiN| inase hI pRthak-pRthak usa-usa karmaprakRtikA nirmANa hotA hai|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 165 pudgalake viSayameM itanA jo vivecana kiyA gayA hai usakA prayojana yaha hai ki jo aNurUpa anantapadagala haiM ve hI kAlANakI taraha vAstavika dravya hai. ataH unakA pratibhAsana hI kevalajJAnameM hotA pudgalANuoMkI jitanI paraspara saMyukta yA baddha dazAe~ haiM ve vAstavika nahIM haiM arthAt upacarita hai, ataH pudgalANuoMkI saMyukta yA baddha dazAmeM bhI pRthak-pRthak pudgalANakA hI pratibhAsana kevalajJAnameM hotA hai / una saMyukta yA baddha dazAoMkA pratibhAsana kevalajJAnameM nahIM hotaa| itanA avazya hai ki pudgalANukI saMyukta yA baddha dazAe~ laukika aura AdhyAtmika kSetroMmeM upayogI haiM ataH unheM bhI upacaritarUpase vAstavika kahA jAtA hai / tathA unakA yathAsambhava pratibhAsana bhI matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM hotA hai va zrUtajJAna dvArA unakA vizleSaNa bhI hotA hai / yaha saba viSaya pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| isaprakAra "kevalajJAnakI viSaya-maryAdA" prakaraNameM aba taka jo vivecana kiyA gayA hai usase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki vizvameM eka AkAza, eka dharma, eka adharma, asaMkhyAta kAla, ananta jIva aura ananta pudgalake rUpameM jitane pRthak-pRthaka svataMtrasattAdhArI padArtha vidyamAna haiM ve saba padArtha paraspara saMyukta rahate hue bhI tathA jIva aura pudgala evaM pudgala aura pudgala paraspara baddha rahate hue bhI apanI-apanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAmeM hI raha rahe haiM, kyoMki pratyeka padArthakI apanIapanI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatA saMyakta yA baddha dazAmeM bhI eka dUsare padArthakI dravyarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAse bhinna tadAtmaka ekatva prApta dharma hai tathA pratyeka padArthakI aisI dravyarUpatA, guNarUpatA aura svapratyaya va sva-parapratyaya paryAyarUpatAkA pratibhAsana hI kevalajJAnameM hotA hai| inake laukika va AdhyAtmika kSetroMmeM upayogI honeke kAraNa upacaritarUpase vAstavika saMyukta dazA yA baddha dazAkA pratibhAsana kevalajJAna nahIM hokara matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM hI hotA hai| evaM vizleSaNa zrutajJAna dvArA hotA hai| ataeva isa vivecanako dhyAnameM rakhakara hI kArtikeyAnuprekSA gAthA 321-22 kA, padmapurANa sarga 110 ke zloka 40 kA aura kavivara bhaiyA bhagavatIdAsajIke "jo jo dekhI vItarAgane so so hoso vorA re" isa kathanakA tathA isI prakArake anya Agama-vacanoMkA abhiprAya grahaNa karanA cAhie / aisA karanese hI vartamAnameM jainAgamakA vAstavika rahasya samajhameM A sakatA hai va sonagar3ha dvArA sthApita kI gayI galata vyavasthAoMse digambara jaina samAjameM jo uthala-puthala maca gayI hai vaha zAMta ho sakatI hai| isa viSayameM vartamAna pIr3hIke vidvAnoMkA yaha uttaradAyitva hai ki ve jaina saMskRtike AgamameM pratipAdita siddhAntoMkA niSkaSAyabhAvase samyak udghATana kreN|
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSAke antargata upayogI praznottara 1 kI sAmAnya samIkSA praznottara 1 ke Avazyaka aMzoMke uddharaNa pUrvapakSa 1 -- dravyakarma ke udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa hotA hai yA nahIM ? ta0 ca0 pR0 1 / uttarapakSa 1 - dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa meM vyavahArase nimittanaimittika sambandha hai, kartR-karma-sambandha nahIM hai / - ta0 ca0 pR0 1 | pUrvapakSa 2 - isa praznakA uttara jo Apane yaha diyA hai ki vyavahArase nimitta naimittika sambandha hai, kartu karma sambandha nahIM hai, so yaha uttara hamAre praznakA nahIM hai, kyoMki hamane dravyakamaM aura AtmAkA nimittanaimittika tathA kartRkarma sambandha nahIM pUchA hai 1- ta0 ca0 pR0 4 / uttarapakSa 2 - yaha ThIka hai ki praznakA uttara dete hue samayasArakI 80 se 82 takakI jina tIna gAthAoM kA uddharaNa dekara nimittanaimittikabhAva dikhalAyA gayA hai vahA~ kartRkarma sambandhakA nirdeza mAtra isalie kiyA gayA hai tAki koI aise bhrama meM na par3a jAya ki yadi Agama meM nimittameM kartRpanekA vyavahArase vyapadeza kiyA gayA hai to vaha yathArtha meM karttA banakara kAryako karatA hogA / vastutaH jainAgama meM karttA to upAdAnako hI svIkAra kiyA gayA hai aura yaho kAraNa hai ki jinAgamameM karttAkA lakSaNa "jo pariNamana karatA hai vaha kartA hotA hai" yaha kiyA gayA hai / ta0 ca0 pR0 8 / pUrvapakSa 3 - isa praznakA Azaya yaha thA ki jIvameM jo krodha Adi vikArI bhAva utpanna hote hue pratyakSa dekhe jAte haiM kyA ve dravyakarmodayake binA hote haiM yA dravyakarmodaya ke anurUpa hote haiM / saMsArI jIvakA jo janma-maraNarUpa caturgatibhramaNa pratyakSa dikhAI de rahA hai kyA vaha bhI karmodayake adhIna ho rahA hai yA yaha jIva svataMtra apanI yogyatAnusAra caturgatibhramaNa kara rahA hai / Apake dvArA isa praznakA uttara na to prathama vaktavyameM diyA gayA hai aura na isa dUsare vaktavya meM diyA gayA hai - yadyapi Apake prathama vaktavyake Upara pratizaMkA upasthita karate hue isa ora ApakA dhyAna dilAyA gayA thA / Apane apane donoM vaktavyoMmeM nimitta kartRkarma sambandhakI aprAsaMgika carcA prArambha karake mUla praznake uttarako TAlanekA prayatna kiyA hai / yaha to sarvasammata hai ki jIva anAdikAlase vikArI ho rahA hai / vikArakA kAraNa karmabandha hai, kyoMki do padArthoke paraspara bandha binA lokameM vikAra nahIM hotaa| kahA bhI hai- "dvayakRto loke vikAro bhavet " - padmanandi- paMcaviMzatikA 23-7 / yadi krodha Adi vikArI bhAvoMko karmodaya binA mAna liyA jAve to upayogake samAna ve bhI jIvake svabhAva-bhAva ho jAyeMge aura aisA mAnanepara ina vikArIbhAvoMkA nAza na honese mokSake abhAvakA prasaMga A jAvegA / - ta0 ca0 pR0 10 / uttarapakSa :- isa praznakA samAdhAna karate hue prathama uttarameM hI hama yaha batalA Aye haiM ki saMsAro AtmA vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNameM dravyakarmakA udaya nimitta mAtra hai / vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNakA mukhyakarttA to svayaM AtmA hI haiM / ita tathyakI puSTimeM hamane samayasAra, paMcAstikAyaTIkA, pravacanasAra aura usakI TIkAke aneka pramANa diye haiM / kintu apara pakSa isa uttarako apane praznakA samAdhAna
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/dharma aura siddhAnta : 167 mAnaneke liye taiyAra nahIM pratIta hotaa| eka ora to vaha dravyakarmake udayako nimitta rUpase svIkAra karatA hai aura dUsarI ora dravyakarmodaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatiparibhramaNameM vyavahAranayase batalAye gaye nimitta-naimittika sambandhako apane mUlapraznakA uttara nahIM mAnatA, isakA hameM Azcarya hai| hamAre prathama uttarako lakSyakara apara pakSakI orase upasthita kI gaI pratizaMkA 2 ke uttarameM bhI hamArI orase apane prathama uttarameM nihita abhiprAyakI hI puSTi kI gaI hai| tatkAla hamAre sAmane dvitIya uttarake AdhArase likhI gaI pratizaMkA 3 vicArake lie upasthita hai| isa dvArA sarvaprathama yaha zikAyata kI gaI hai ki hamArI orase apara pakSake mUlapraznakA uttara na to prathama vaktavyameM hI diyA gayA hai aura na hI isa dUsare vaktavyameM diyA gayA hai| "saMsArI jIvake vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNameM karmodaya vyavahAranayase nimitta mAtra hai, mukhyakartA nahIM" isa uttarako apara pakSa aprAsaMgika mAnatA hai| aba dekhanA yaha hai ki vastusvarUpako spaSTa karanekI dRSTise jo uttara hamArI orase diyA gayA hai yaha aprAsaMgika hai yA apara pakSakA yaha kathana aprAsaMgika hI nahIM, siddhAntaviruddha hai, jisameM usakI orase vikArakA kAraNa bAhya sAmagrI hai, ise yathArtha kathana mAnA gayA hai| - apara pakSane padamanandipaMcaviMzatikA 23-7 kA "dvayakRto loke vikAro bhavet" isa vacanako uddhRta kara jo vikArako do kA kArya batalAyA hai so yahA~ dekhanA yaha hai ki jo vikArarUpa kArya hotA hai vaha kisI eka dravyakI vibhAvapariNati hai yA do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hai ? vaha do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hai yaha to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki do dravya milakara eka kAryako trikAlameM nahIM kara sakate / isI bAtako samayasAra AtmakhyAtiTIkAmeM spaSTa karate hue batalAyA hai| nobhau pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prajAyeta / ubhayorna pariNatiH syAdyadanekamanekameva sadA // 53 // -ta0 ca0 pR0 32 ina uddharaNoMko yahA~ prastuta karanekA prayojana ina uddharaNoMko yahA~ prastuta karanekA prayojana yaha hai ki tattvajijJAsuoMko yaha samajhameM A jAe ki pUrva pakSane apane praznoMmeM jo pUchA hai usakA samAdhAna uttarapakSake uttarase nahIM hotaa| Age isI bAtako spaSTa kiyA jA rahA hai pUrva pakSake uddharaNoMse yaha spaSTa hotA hai ki vaha uttarapakSase yaha pUcha rahA hai ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM nimitta hotA hai yA nhiiN| svayaM uttarapakSane bhI apane tRtIya daurake anucchedameM usa bAtako svIkAra kiyA hai| isaliye uttarapakSako apanA uttara yA to aisA denA cAhie thA ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM nimitta hotA hai| athavA aisA denA cAhie thA ki vaha usameM nimitta nahIM hotA hai-saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa dravyakarmake udayake nimitta hue binA apane Apa hI hotA rahatA hai| uttarapakSane praznakA uttara yaha diyA hai ki "dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM vyavahArase nimitta-naimittika sambandha hai, karta-karma sambandha nahIM hai / " ta0 ca0 pR0 1 / isa uttarameM "vyavahArase nimitta-naimittika sambandha hai" isa kathanakA Azaya yaha hotA hai ki 1. eka ora to vaha dravyakarmake udayako nimittarUpase svIkAra karatA hai |-t0 ca0 pR0 32 /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : sarasvatI-parakhaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM svIkRta nimitta-na mittika sambandha vyavahAranayakA viSaya hai| svayaM uttarapakSane bhI apane tRtIya daurake anuccheda 1 meM yaha svIkAra kiyA hai| parantu pUrvapakSane apane praznameM yaha nahIM pUchA hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM svIkRta nimitta-naimittika sambandha vyavahAranayakA viSaya hai yA nizcayanayakA / athavA yaha nahIM pUchA hai ki ukta nimitta-naimittika sambandha vyavahArase hai yA nizcayase / pUrvapakSakA prazna to yaha hai ki dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa hotA hai yA nahIM (ta0 ca0 pR01)| isakA Azaya yaha hotA hai ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM nimitta hotA hai yA nhiiN| athavA yaha Azaya hotA hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM nimitta-naimittika sambandha vidyamAna hai yA nhiiN| praznakA spaSTa Azaya yaha hotA hai ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM nimitta rUpase kAryakArI hotA hai yA vaha vahAMpara usa rUpameM sarvathA akiMcitkara hI banA rahatA hai aura saMsArI AtmA dravyakarmodayake nimitta hue binA apane Apa hI vikArabhAva tathA caturgatibhramaNarUpa pariNamana karatA rahatA hai| yataH uttarapakSa dvArA diye gaye ukta uttarase ukta praznakA uparyukta prakAra samAdhAna nahIM hotA, ataH nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA diyA gayA uttara pUrvapakSake praznakA uttara nahIM hai| uttara praznake bAhara bhI hai uttarapakSane apane uttarameM yaha atirikta bAta bhI jor3a dI hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM kartR-karma sambandha nahIM hai, jisakA praznake sAtha kucha bhI sambandha nahIM hai kyoMki parvapakSane apane praznameM unake madhya karta-karma sambandha hone yA na honekI carcA hI nahIM kI isa taraha isase bhI nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA diyA gayA uttara pUrvapakSake praznakA uttara nahIM hai| uttara aprAMsagika hai yataH uparyukta vivecanake anusAra uttarapakSa dvArA diyA gayA uttara pUrvapakSake praznakA uttara nahIM hai ataH spaSTa ho jAtA hai ki ukta uttara aprasAMgika hai| uttara anAvazyaka hai eka bAta yaha bhI hai ki donoM hI pakSa ukta-naimittika sambandhako vyavahAranayakA viSaya mAnate haiN| usameM donoM pakSoMke madhya koI vivAda hI nahIM hai| isa bAtako uttara pakSa bhI jAnatA hai| ataH use apane uttarameM usakA nirdeza karanA anAvazyaka hai| yadyapi isa viSayameM donoM pakSoMke madhya yaha vivAda hai ki jahA~ uttarapakSa vyavahAranayake viSayako sarvathA abhUtArtha mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use kathaMcit abhUtArtha aura kathaMcit bhUtArtha mAnatA hai, parantu vaha prakRta praznake viSayase bhinna honeke kAraNa usapara svatantra rUpase hI vicAra karanA saMgata hogA / ataeva isa para yathAvazyaka Age vicAra kiyA jaaygaa| dusarI bAta yaha hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM donoM pakSa karta-karma sambandhako nahIM mAnate haiM aura mAnate bhI haiM to upacArase mAnate haiN| isa bAtako bhI 1. aura dUsarI ora dravyakarmodaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM vyavahAranayase batalAye gaye nimitta-naimittika sambandhako apane mUla praznakA uttara nahIM mAnatA, isakA hameM Azcarya hai|-t0 ca0 pR0 32 / .
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapakSa jAnatA hai / ataH usake dvArA uttarameM isakA nirdeza kiyA jAnA bhI anAvazyaka hai / yadyapi isa viSaya meM bhI donoM pakSoMke madhya yaha vivAda hai ki jahA~ uttarapakSa usa upacArako sarvadhA abhUtArthaM mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use kathaMcit abhUtArtha aura kathaMcit bhUtArthaM mAnatA hai| isapara bhI yathAvazyaka Age vicAra kiyA jAyagA / yataH prasaMgavaza prakRta viSayako lekara donoM pakSoMke madhya vidyamAna mataikya aura matabhedakA spaSTIkaraNa kiyA jAnA tattvajijJAsuoMkI suvidhAke lie Avazyaka hai ataH yahA~ unake mataikya aura matabhedakA spaSTIkaraNa' kiyA jAtA hai / mataikyake viSaya 3 / dharma aura siddhAnta 169 1. donoM hI pakSa saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM dravyakarmake udayako nimittakAraNa aura saMsArI AtmAko upAdAnakAraNa mAnate haiM / 2. donoM hI pakSa mAnate haiM ki ukta vikArabhAva aura caturgatibhramaNa upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkA hI hotA hai / nimittikAraNabhUta udayaparyAya viziSTa dravyakarmakA nahIM hotA / 3. donoM hI pakSoMkI mAnyatAmeM ukta kAryakA upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmA yathArtha kAraNa aura mukhya kartA hai va nimittikAraNabhUta udayaparyAya viziSTa dravyakarma ayathArthaM kAraNa aura upacArita kartA hai| 4. donoM hI pakSoMkA kahanA hai ki ukta kAryake prati upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAmeM svIkRta upAdAnakAraNatA yathArthakAraNatA aura mukhyakartRtva nizcayanayake viSaya hai aura nimittakAraNabhUta udayaparyAya viziSTa dravyakarmameM svIkRta nimittakAraNatA, ayathArthakAraNatA aura upacaritakartRtva vyavahAranayake viSaya haiM / matabhedake viSaya } 1. yadyapi donoM hI pakSa prakRti kAryake prati upAdAnakAraNarUpase svIkRta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNata hone ke AdhArapara kAryakArI mAnate haiM, parantu jahA~ uttarapakSa usI kAryake prati nimitta kAraNarUpase svIkRta udayaparyAyaviziSTa dravyakarmako usa kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA akiMcitkara mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use vahA~ para usa kAryarUpa pariNata na honeke AdhArapara akiMcitkara aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI mAnatA hai / 2. yadyapi donoM hI pakSa prakRta kAryake prati upAdAnakAraNarUpase svIkRta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara yathArtha kAraNa aura mukhya kartA mAnate haiM, parantu jahA~ uttarapakSa usI kArya ke prati nimittakAraNarUpase svIkRta udayaparyAyaviziSTa dravyakarmako usa kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara ayathArthakAraNa aura upacaritakarttA mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use vahA~para usa kAryarUpa pariNata na honeke sAtha upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka honeke AdhArapara ayathArtha kAraNa aura upacaritakarttA mAnatA hai / 2. yadyapi donoM hI pakSa prakRta kAryake prati upAdAnakAraNa, yavArthakAraNa aura mukhyakartA rUpase svIkRta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara bhUtArtha mAnate haiM, parantu jahA~ uttara pakSa usI kAryake prati nimittakAraNa, ayathArthaMkAraNa aura upacArita kartA rUpase svIkRta udayaparyAya viziSTa 22
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170: sarasvatI-baravaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha dravyakarmako usa kAryarUpa pariNata na hone aura saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA abhUtArtha mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use vahA~ para usa kAryarUpa pariNata na honeke AdhAra para abhUtArtha aura saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara bhUtArtha mAnatA hai| 4. yadyapi donoM hI pakSa prakRta kArya ke prati upAdAnakAraNa, yathArthakAraNa aura mukhya kartA rUpase svIkRta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara bhUtArtha mAnakara nizcayanayakA viSaya mAnate haiM, parantu jahA~ uttarapakSa usI kArya ke prati nimittakAraNa, yathArthakAraNa aura upacarita kartA rUpase svIkRta udayaparyAya viziSTa dravyakarmako usa kArya rUpa pariNata na hone aura saMsArI AtmAkI usa kArya rUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhAra para sarvathA abhUtArtha mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use vahA~ para usa kArya rUpa pariNata na honeke AdhAra para abhUtArtha aura saMsArI AtmAkI usa kArya rUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara bhUtArtha mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai| uparyukta vivecanakA niSkarSa yaha hai ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNarUpa kAryake prati donoM pakSoMke madhya na to saMsArI AtmAko upAdAna kAraNa, yathArthakAraNa aura mukhya kartA mAnaneke viSayameM vivAda hai aura na usakI kAryakAritA, bhUtArthatA aura nizcayanaya viSayatAke viSayameM vivAda hai| isI taraha usI kAryake prati donoM pakSoMke madhya na to udayaparyAya viziSTa dravyakarmako nimitta kAraNa, ayathArtha kAraNa aura upacaritakartA mAnaneke viSayameM vivAda hai aura na usakI vyavahAranayaviSayatAke viSayameM vivAda hai| donoM pakSoMke madhya vivAda kevala ukta kArya ke prati udayaparyAyaviziSTa dravyakarmakI uttarapakSako mAnya sarvathA akiMcitkaratA aura sarvathA abhUtArthatA tathA pUrva pakSako mAnya kathaMcit akiMcitkaratA va / kathaMcit kAryakAritA tathA kathaMcit abhUtArthatA va kathaMcit bhUtArthatAke viSayameM hai / upayukta vivecanake AdhArapara do vicAraNIya bAteM upayukta vivecanake AdhAra para do bAteM vicAraNIya ho jAtI haiN| eka to yaha ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM donoM pakSoM dvArA nimittakAraNarUpase svIkRta udayaparyAyaviziSTa dravyakarma ko pUrvapakSakI mAnyatAke anusAra usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para akiMcitkara aura upAdAna kAraNabhata saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI mAnA jAe yA uttarapakSakI mAnyatAke anusAra use vahA~para usa kArya rUpa pariNata na hone aura upAdAnakAraNabhata saMsArI AtmAkI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA akiMcitkara mAnA jAya / aura dUsaro yaha ki usa udayaparyAyaviziSTa dravyakarmako pUrva pakSa ko mAnyatAke anusAra upayukta prakArase kathaMcit akiMcitkara va kathaMcita kAryakArI mAnakara usa rUpameM kathaMcit abhUtArtha aura athaMcit bhUtArtha mAnA jAya, va isa taraha use abhatArtha aura bhatArtharUpameM vyavahAranayakA viSaya mAnA jAe yA uttarapakSakI mAnyatAke anusAra use vahA~para upayukta prakAra sarvathA akiMcitkara mAnakara usa rUpameM sarvathA abhUtArtha mAnA jAe va isa taraha use sarvathA abhatArtha rUpameM vyavahAranayakA viSaya mAnA jaae| upayukta donoM bAtoMmeMse prathama bAtake sambandhameM vicAra karaneke uddezyase hI khAniyA tattvacarcAke avasarapara donoM pakSoMkI sahamatipUrvaka upayukta prathama prazna upasthita kiyA gayA thaa| itanA hI nahIM, khAniyA tattvacarcAke sabhI 17 prazna ubhayapakSako sahamati pUrvaka hI carcAke liye prastuta kiye gaye the| yahA~ prasaMgavaza maiM itanA saMketa kara denA ucita samajhatA hU~ ki tattvacarcAkI bhUmikA taiyAra karaneke
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 171 avasarapara paM0 phalacandrajIne mere samakSa eka prastAva isa AzayakA rakhA thA ki carcAke lie jitane prazna upasthita kiye jAyeMge ve saba ubhaya pakSakI sahamatise hI upasthita kiye jAyeMge aura upasthita sabhI praznoMpara donoM pakSa prathamataH apane-apane vicAra Agamake samarthana pUrvaka eka dUsare pakSake samakSa prastuta kareMge tathA donoM hI pakSa eka dUsare pakSake samakSa rakhe gaye una vicAroMpara Agamake AdhArapara hI apanI AlocanAe~ eka dUsare pakSa ke samakSa prastuta kareMge aura antameM donoM hI pakSa una AlocanAoMkA uttara bhI Agamase pramANita karate hue eka dUsare pakSake samakSa prastuta kreNge| yadyapi paM0 phUlacandra jIke isa prastAvako maiMne saharSa tatkAla svIkAra kara liyA thA, parantu carcAke avasarapara paM0 phulacandrajI sonagar3hake pratinidhi nemicandrajI pATanIke durAgrahake sAmane jhukakara apane ukta prastAvako racanAtmaka rUpa deneke lie taiyAra nahIM hue| isakA pariNAma yaha huA ki jo sabhI prazna ubhaya pakSa sammata hokara donoM pakSoMko samAna rUpase vicAraNIya the, ve pUrvapakSake prazna banakara raha gaye aura uttarapakSa unakA samAdhAnakartA bana gayA / yataH praznoMko prastata karane meM parvapakSane pramakha bhamikAkA nirvAha kiyA thA, ataH use eka to paM0 phUlacandrajIke ukta parivartita rukhako dekhakara usako dRSTise ojhala kara denA par3A aura dUsarI bAta yaha bhI thI ki usake sAmane tattvanirNayakA udadezya pramakha thA va usako aNu mAtra bhI yaha kalpanA nahIM thI ki uttarapakSa pUrvapakSakI isa sahanazIlatAkA durupayoga kregaa| parantu tattvacarcA adhyayanase yaha spaSTa hotA hai ki uttara pakSane pUrvapakSakI sahanazIlatAkA tattvacarcA meM adhikase adhika durupayoga kiyA hai| yaha bAta tattvacarcAkI isa samIkSAse bhI jJAta ho jaaygii| samIkSA likhanemeM hetu ___ yataH ubhaya pakSa sammata ve sabhI prazna upayukta prakAra pUrvapakSake prazna bana gaye aura uttarapakSa unakA samAdhAnakartA / ataH isa samIkSAkA likhanA tattvanirNaya karanekI dRSTise Avazyaka ho gayA hai / eka bAta aura hai ki paM0 phUlacandrajIke prastAvake anusAra donoM pakSa pratyeka praznapara yadi apane-apane vicAra prastuta karate to donoM pakSoMkI antima sAmagrI eka-dUsare pakSakI samAlocanAse achUtI rhtii| aura isa taraha donoM pakSoMkI antima sAmagrIpara matabheda rahanepara tattvanirNaya karanekA adhikAra tattvajijJAsuoMko prApta hotaa| parantu jisa rUpa meM tattvacarcA sAmane hai usameM antima uttara uttarapakSakA honese tattvajijJAsUoMko tattvanirNaya kara lenA sambhava nahIM raha gayA hai / isa dRSTise bhI isa samIkSAko upayogitA bar3ha gaI hai| uttarapakSa dvArA apane uttarameM viparIta paristhitiyoMkA nirmANa pUrvameM batalAyA jA cukA hai ki prakRta praznako prastuta karanemeM pUrvapakSakA Azaya isa bAtako nirNIta karanekA thA ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM nimitta rUpase arthAt sahAyaka hone rUpase kAryakArI hotA hai yA vaha vahA~ para sarvathA akiMcitkara hI banA rahatA hai va saMsArI AtmA dravyakarmake udayakA sahayoga prApta kiye binA apane Apa hI vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa karatA rahatA hai| uttarapakSa praznako prastuta karane meM pUrvapakSake isa Azayako samajhatA bhI thA, anyathA vaha apane tRtIya daurake anucchedameM pUrvapakSake prati aisA kyoM likhatA ki "eka ora to vaha dravyakamake udayako nimitta rUpase svIkAra karatA hai / " parantu jAnate hue bhI usane apane prathama daurameM, praznakA uttara na dekara usase bhinna nayaviSayatA aura karta-karma sambandhakI aprAsaMgika aura anAvazyaka carcAko prArambha kara diyaa| isa taraha yaha spaSTa ho jAtA hai ki uttarapakSane apane uttarameM viparIta paristhitiyoMkA nirmANa kiyA hai aura
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha isake kAraNa hI pUrvapakSako apane tRtIya daurake anucchedameM yaha likhanA par3A ki 'Apake dvArA isa praznakA uttara na to prathama vaktavyameM diyA gayA hai aura na dUsare vaktavyameM diyA gayA hai-yadyapi Apake prathama vaktavyake Upara pratizaMkA upasthita karate hue isa ora ApakA dhyAna dilAyA gayA thaa| Apane apane donoM vaktavyoMmeM nimitta-kartR-karma sambandhakI aprAsaMgika carcA prArambha karake mUla praznake uttarako TAlanekA prayatna kiyA hai| uttarapakSakA pUrvapakSapara ulTA Aropa Upara kiye gaye spaSTIkaraNase yaha jJAta ho jAtA hai ki uttarapakSane apane tRtIya daurake anu0 2 meM jo yaha likhA hai ki 'vastusvarUpako spaSTa karanekI dRSTise jo uttara hamArI orase diyA gayA hai vaha aprAsaMgika hai yA aparapakSakA yaha kathana aprAsaMgika hI nahIM siddhAntaviruddha hai jisameM usakI orase vikArakA kAraNa bAhya sAmagrI hai ise yathArtha kathana mAnA gayA hai|' so usakA-uttarapakSakA aisA likhanA 'ulTA cora kotavAlako DA~Te' jaisA hI hai, kyoMki usane svayaM to pUrvapakSake praznakA uttara na dekara nayaviSayatA aura kartR-karma sambandhakI aprAsaMgika aura anAvazyaka carcA prArambha kI, lekina apanI isa truTiko svIkAra na kara usane aprAsaMgikatAkA ulTA pUrvapakSapara hI Aropa lgaayaa| isase yahI spaSTa hotA hai ki uttarapakSane pUrvapakSake praznakA uttara denemeM AnAkAnI kI hai aura ise chipAneke liye hI usane ukta aprAsaMgika aura anAvazyaka carcA prArambha kii| yahI kAraNa hai ki usake isa prayatnako pUrvapakSane apane vaktavyameM mUla praznake uttarako TAlanekA prayatna kahA hai| isI taraha uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM jo yaha likhA hai ki 'vikArakA kAraNa bAhyasAmagrI hai ise yathArtha kathana mAnA gayA hai' so yaha bhI pUrvapakSake Upara uttarapakSakA mithyA Aropa hai, kyoMki pUrvapakSa, jaisAki pUrva meM spaSTa kiyA jA cakA hai, vikArakI kAraNabhUta bAhyasAmagrIko uttarapakSake samAna ayathArtha kAraNa hI mAnatA hai| isa viSayameM donoM pakSoMke madhya yaha matabheda avazya hai ki jahA~ uttarapakSa vikArakI kAraNabhUta usa bAhyasAmagrIko vahA~ pUrvokta prakAra sarvathA akiMcitkara rUpameM ayathArtha kAraNa mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use vahA~ pUrvoktaprakAra hI kathaMcit akiMcitkara aura kathaMcit kAryakArI rUpameM ayathArtha kAraNa mAnatA hai| donoM pakSoMkI paraspara virodhI ina mAnyatAoMmeMse kauna-sI mAnyatA Agamasammata hai aura kauna-sI Agamasammata nahIM hai, isa para Age vicAra kiyA jaaygaa| isI prakAra uttarapakSane apane tRtIya daurake anu0 3 meM pUrvapakSa dvArA tRtIya daurameM uddhRta 'dvayakRto loke vikAro bhavet' isa AgamavAkyako lekara usapara (pUrvapakSapara) mithyA Aropa lagAneke liye likhA hai ki 'aparapakSane padmanandipaMcavizaMtikA 23-7 ke 'dvayakRto loke vikAro bhavet' isa kathanako uddhRta kara jo vikArako do kA kArya batalAyA hai so vahA~ dekhanA yaha hai ki jo vikArarUpa kArya hotA hai vaha kisI eka dravyakI vibhAvapariNati hai yA do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hai ? vaha do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hai yaha to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki do dravya milakara eka kAryako trikAlameM nahIM kara skte|' isa viSayameM merA kahanA hai aura uttarapakSa bhI jAnatA hai ki ukta AgamavAkyakA yaha abhiprAya nahIM hai ki do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hotI hai, apitu usakA abhiprAya yahI hai ki eka vastukI vikArI pariNati dusarI anukUla vastukA sahayoga milanepara hI hotI hai va pUrvapakSane isI Azayase ukta AgamavAkyako apane vaktavyameM udadhata kiyA hai, do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hotI hai, isa Azayase nhiiN| isa taraha uttarapakSakA pUrvapakSapara yaha Aropa lagAnA bhI mithyA hai|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 173 jAna par3atA hai ki uttarapakSa pUrvapakSapara ukta prakArakA mithyA Aropa lagAne kI dRSTise hI ukta AgamavAkyakA yaha abhiprAya lenA cAhatA hai ki do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hotI hai / isa taraha kanA cAhie ki uttarapakSakI yaha vRtti usa vyaktike samAna hai jo dUsareko apazakuna karaneke liye apanI A~kha phor3anekA prayatna karatA hai / antameM maiM kahanA cAhatA hU~ ki tattvaphalita karanekI dRSTisekI jAnevAlI isa tattvacarcA meM aise sArahIna aura anucita prayatna karanA uttarapakSake liye zobhAspada nahIM hai / kintu usane aise prayatna tattvacarcA meM sthAnasthAnapara kiye haiM / isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki uttarapakSane apane isaprakAra ke prayatnoM dvArA pUrvapakSako ulajhA denA hI apane liye zreyaskara samajha liyA thA / uttarapakSake isa tarahake prayatnoM kA eka pariNAma yaha huA hai ki khAniyA tattvacarcA tattvacarcA na rahakara kevala vitaNDAvAda bana gaI hai aura vaha itanI vizAlakAya ho gaI hai ki usameMse tattva phalita kara lenA vidvAnoMke lie bhI sarala nahIM hai / yadyapi pUrvapakSane apane vaktavyoMmeM zakti bhara yaha prayatna kiyA hai ki khAniyA tattvacarcA tattva phalita karane taka hI sImita rahe / parantu isa viSayameM uttarapakSakA sahayoga nahIM mila sakA, yaha khedakI bAta hai / vAstavika bAta yaha hai ki isa tattvacarcAmeM uttarapakSane apanI eka hI dRSTi banA lI thI ki jisa kisI prakArase apane pakSako vijayI banAyA jaave| isalie usake Adise anta takake sabhI prayatna kevala apane ukta uddezya kI pUrti ke lie hI hue haiM / yahA~para maiM eka bAta yaha bhI kaha denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane apane pakSa ke samarthana meM jisa AgamakI paga-pagapara duhAI dI hai usakA usane bahutase sthAnoMpara sAbhiprAya anartha bhI kiyA hai| jaisA ki pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki padmanandi paMcavizatikA 23 7 kA usane pUrvapakSakA mithyA virodha karaneke lie jAna - bUjhakara viparIta artha karanekA prayatna kiyA hai aura isI taraha ke prayatna usane Age bhI kiye haiM jinheM yathAsthAna prakAzameM lAyA jAyagA / praznottara 2 kI sAmAnya samIkSA pUrvapakSakA prazna -- jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? ta0 ca0 pR0 76 / uttarapakSakA uttara--jIvita zarIrakI kriyA pudgala dravyakI paryAya honeke kAraNa usakA ajIva tattva meM antarbhAva hotA hai, isalie vaha svayaM jIvakA na to dharmabhAva hai aura na adharmabhAva hI hai / ta0 ca0 pR0 76 / prazna prastuta karanemeM pUrvapakSakA abhiprAya - pUrvapakSa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma mAnatA / yataH uttarapakSa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma svIkAra karaneke liye taiyAra nahIM haiM, ataH usane uttarapakSake samakSa prakRta prazna prastuta kiyA thA / jIvita zarorakI kriyAse pUrvapakSakA Azaya - jIvita zarIrakI kriyA do prakArakI hotI haieka to jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyA aura dUsarI zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA / ina donoMmeM prakRtameM pUrvapakSako zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA hI vivakSita hai, jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyA vivakSita nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki dharma aura adharma ye donoM jIvakI hI pariNatiyA~ haiM aura unake sukha-duHkha rUpa phalakA bhoktA bhI jIva hI hotA hai / ataH jisa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma hote haiM usakA karttA jIvako mAnanA hI yuktisaMgata hai, zarIrako nahIM /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-granya uttarapakSake sarapara vimarma-uttarapakSane praznakA jo uttara diyA hai usase uttarapakSakI yaha mAnyatA jJAta hotI hai ki vaha jIvita zarIrakI kriyAko mAtra pudagaladravyakI paryAya mAnakara usakA ajIva tatvoM antarbhAva karake usase AtmAmeM dharma aura adharma honekA niSedha karatA hai / uttarapakSakI isa mAnyatAmeM pUrvapakSako jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyAkI apekSA to kucha virodha nahI hai, parantu AtmAmeM honevAle dharma aura adharmake prati pUrvapakSa dvArA kAraNa rUpase svIkRta zarIrake sahayogase honevAlI jIvako kriyAkI apekSA virodha hai / yadi uttarapakSa pUrvapakSako mAnya zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA rUpa jIvita zarIrakI kriyAko svIkAra na kare yA svIkAra karake bhI usako pudgala dravyako paryAya mAnakara ajIva tattvameM antarbhUta kare tathA usase AtmAmeM dharma aura adharmako utpatti na mAne to usako isa mAnyatAse pUrvapakSa sahamata nahIM hai, kyoMki caraNAnuyogakA samasta pratipAdana isa bAtakI puSTi karatA hai ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA jIvita zarIrakI kriyA hai aura pudgala dravyakI paryAya na honese ajIva tattvameM antarbhata na hokara jIvakI paryAya honese jIva tattvameM antarbhUta hotI hai tathA usase AtmAmeM dharma aura adhama utpanna hote haiN| uttarapakSake samakSa eka vicAraNIya prazna uttarapakSa yadi zarIrake sahayogase hone vAlI jovakI kriyAko svIkAra na kare yA svIkAra karake bhI use pudgala dravyako paryAya mAnakara usakA ajIva tattvameM antarbhAva kare tathA usako AtmAmeM honevAle dharma aura adharmake prati kAraNa na mAne to usake samakSa yaha prazna upasthita hotA hai ki AtmAmeM dharma aura adharmakI utpattikA AdhAra kyA hai ? kintu pUrvapakSake samakSa yaha prazna upasthita nahIM hotA, kyoMki vaha zarIrake sahayogase honevAlo jIvakI kriyAko AtmAmeM honevAle dharma aura adharmake prati kAraNa rUpase AdhAra mAnatA hai| yadi uttarapakSa yaha kahe ki dharma aura adharmakI utpattimeM AtmAkA puruSArtha kAraNa hai, to vaha puruSArtha zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAse bhinna nahIM hai| isakA vivecana Age kiyA jaayegaa| isake alAvA yadi vaha yaha kahe ki AtmAmeM dharma aura adharma AtmAkI kAryAvyavahitapUrvakSaNavartI paryAyarUpa niyatike anusAra hote haiM to isa prakArako niyatikA nirmANa AtmAko nitya upAdAna zakti (svAbhAvika yogyatA) ke AdhArapara zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa AtmapuruSArthake balapara hI hotA hai| isakA vizeSa kathana praznottara ekakI samIkSAmeM kiyA jA cukA hai aura Age bhI prakaraNAnusAra kiyA jaayegaa| prakRta viSayake sambandhameM katipaya AdhArabhUta siddhAnta (1) dharma aura adharma donoM jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana haiM aura zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI pravRtti-nivRttirUpa kriyA usakI (jIvakI) kriyAvatI zaktikA pariNamana hai / aura jIvako kriyAvatI zaktikA yaha pravRtti-nivRttirUpa kriyApariNAma hI usakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa dharma aura adharma meM kAraNa hotA hai| (2) prakRtameM 'jIvita zarIra' padake antargata 'zarIra' zabdase zarIrake aMgabhata dravyamana, vacana (bolanekA sthAna makha) aura zarIra ina tInoMkA grahaNa vivakSita hai, kyoMki jIvakI bhAvavatI zaktiIke pariNamanasvarUpa dharma aura adharmameM jIvakI kriyAvatI zaktikA pravRtti-nivRttirUpa jo kriyArUpa pariNAma kAraNa hotA hai vaha zarIrake aMgabhUta dravyamana, vacana (mukha) aura zarIra ina tInoMmeMse pratyekake sahayogase alaga-alaga prakArakA hotA hai tathA jIvakI kriyAvatI zaktikA vaha kriyApariNAma yadi bAhya padArthoMke prati pravRttirUpa hotA hai to usake sahayogase AtmAkI usa bhAvavatI zaktikA vaha pariNamana adharma rUpa hotA hai aura yadi usI kriyAvatI zaktikA vaha kriyA pariNamana bAhya padArthoMke prati pravRttise nivRttirUpa hotA hai to usake sahayogase
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 175 AtmAkI usa bhAvavatI zaktikA vaha pariNamana dharmarUpa hotA hai| isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai jIva dravyamanake sahayogase zubha-azubha saMkalpake rUpameM pravRttirUpa yA isa prakArakI pravRttise nivRttirUpa Atma-vyApAra karatA hai, vacanake sahayogase zubha-azubha bolaneke rUpameM pravRttirUpa yA isa prakArakI pravRttise rUpa Atma-vyApAra karatA hai aura zarIrake sahayogase zabha-azabha halana-calanake rUpameM pravattirUpa yA usa prakArakI pravRttise nivattirUpa Atma-vyApAra karatA hai| dravyamana, vacana aura zarIrake sahayogase honevAlA jIvakA ukta zubha-azubha pravRttirUpa yA usa prakArakI pravRttise nivRttirUpa Atma-vyApArakA apara nAma Atma-puruSArtha hai aura ise hI jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanake rUpameM jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyA kahate haiM / (3) jIvakA saMsAra. zarIra aura bhogoMke prati athavA hiMsA, jhaTha, corI, bhoga aura saMgraha rUpa pA~ca pApoMke prati ukta prakArakA mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRttirUpa Atma-vyApAra azubha kahalAtA hai va usakA devapUjA, gurubhakti, svAdhyAya, saMyama, tapa, dAna, aNavrata, mahAvrata, samiti Adike prati mAnasika, vAcanika aura kAyika pravattirUpa AtmavyApAra zubha kahalAtA hai| tathA usakA ina mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha-azubha pravRttirUpa AtmavyApAroMse mana, vacana aura kAyaguptiyoMke rUpameM nivRttirUpa zuddhaAtmavyApAra hotA hai| (4) zarIrake aMga-bhUta dravya mana, vacana aura zarIrake sahayogase honevAle ukta tInoM prakArake AtmavyApAroMmese zubha aura azubha pravRttirUpa donoM prakArake AtmavyApAroMse jIva yathAyogya zubha aura azubha karmoMkA bandha karatA hai va ukta prakArakI pravRttise manogupti, vacanagupti, aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa AtmavyApAroMse jIva una karmokA saMvara aura nirjaraNa karatA hai| isa taraha baddhakarmoke udayase jIvameM bhAvavatI zaktike vibhAva pariNAmake rUpameM adharmabhAva pragaTa hotA hai tathA baMdhanevAle karmoke bandhameM rukAvaTarUpa saMvara aura baddha karmoke upazama, kSaya aura kSayopazamarUpa nirjaraNase jIvameM bhAvavatI zaktike svabhAvapariNamanake rUpameM dharmabhAva pragaTa hotA hai| yahA~para yaha jJAtavya hai ki jaba taka prathama guNasthAnameM vidyamAna jIva kevala azabha pravRtti karatA hai taba taka vaha yathAyogya karmoMkA bandha hI karatA hai| tathA prathama, dvitIya aura tRtIya guNasthAnoMmeM vidyamAna jIva jo azubha pravRttike sAtha zubha pravRtti karate haiM ve bhI yathAyogya karmoMkA bandha hI karate haiN| itanA hI nahIM, yadi kadAcit koI mithyAdRSTi bhavya yA abhavya jIva Asaktivaza honevAlI azubha pravRttikA sarvathA tyAga kara azaktivaza honevAlI azubha pravRttike sAtha zubha pravRtti karane lagA ho to vaha bhI karmokA bandha hI karatA hai / isake atirikta yadi koI mithyAdRSTi bhavya yA abhavya jIva kadAcit Asaktivaza honevAlI azubhapravRttike sarvathA tyAga pUrvaka azaktivaza honevAlI azubha pravRttikA ekadeza yA sarvadeza tyAga kara detA hai tathA yathAvazyaka yA kiMcita anivArya azaktivaza honevAlI azabha pravattike sAtha pradhAnatayA zabha pravatti karane lagatA hai to vaha bhI karmokA bandha hI karatA hai / lekina koI biralA mithyAdRSTi bhavya jIva yA samyagmithyAdRSTi jIva Asaktivaza honevAlI azabha pravRttike sarvathA tyAgake AdhArase karaNalabdhike rUpameM Atmonmukha ho jAtA hai to vaha yathAyogya karmokA saMvara aura nirjaraNa bhI karane lagatA hai va azaktivaza honevAlI azabha pravRttike sAtha zubha pravRtti karatA huA karmoMkA Asrava aura bandha bhI karatA hai| isI prakAra Azaktivaza honevAlI azubhapravRttike sarvathA tyAga pUrvaka AtmonmukhatAko prApta prathama, tRtIya yA caturtha guNasthAnavI jIva yadi azaktivaza honevAlI azubha pravRttikA bhI eka deza tyAga kara apanI AtmonmukhatAmeM vRddhi kara letA hai to
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya vaha yathAyogya karmoke saMvara aura nirjaraNameM vRddhi kara yathAyogya rUpameM vidyamAna azaktivaza honevAlI azubha pravRttike sAtha zubha pravRttike AdhArapara karmoMkA Asrava aura bandha karatA hai| isI prakAra Asaktivaza honevAlI azubha pravRtti ke sarvathA tyAgapUrvaka AtmonmukhatAko prApta prathama, tRtIya, caturtha yA paMcama guNasthAnavartI jIva yadi azaktivaza honevAlI pravRttikA yathAyogya sarvadeza tyAgakara apanI AtmonmukhatAmeM aura bhI vRddhi kara letA hai to vaha yathAyogya karmoke saMvara aura nirjaraNameM aura bhI vRddhi karake yathAyogya rUpameM vidyamAna azaktivaza honevAlI azubha pravRttike sAtha zubha pravRttike AdhArapara karmoMkA Asrava aura bandha karatA hai / isI taraha Asaktivaza honevAlI azubha pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka AtmonmukhatAko prApta prathama, tRtIya, caturtha, paMcama yA SaSTha guNasthAnavI jIda yadi azaktivaza honevAlI azubha pravRttikA sarvathA tyAgakara apanI AtmonmukhatAmeM aura bhI vRddhi kara letA hai to vaha yathAyogya karmoMke saMvara aura nirjaraNameM aura bhI vRddhi karake kramazaH saptama, aSTama, navama aura dazama guNasthAnoMmeM pahu~cakara kevala Abhyantara zubha pravRttike AdhArapara karmoMkA Asrava aura bandha karatA hai| isI taraha aisA dazama guNasthAnavartI jIva antameM apanI zubha puruSArtharUpa pravRttiko bhI samApta kara yathAyogya AtmonmukhatAkI pUrNatAko prApta hokara saMvara aura nirjaraNameM vRddhi kara ekAdaza yA dvAdaza guNasthAnameM aura dvAdaza guNasthAnake pazcAt trayodaza guNasthAnameM kevala mAnasika, vAcanika aura kAyika yogapravRttike AdhArapara mAtra sAtAvedanIya karmakA kevala prakRti aura pradeza bandhake rUpameM Asrava aura bandha karane laga jAtA hai aura trayodaza guNasthAnavI jIvakI jaba ukta yogapravRtti bhI samApta ho jAtI hai to vaha caturdaza guNasthAnake prArambhameM pUrNa saMvarako prApta kara tathA anta samayameM zeSa vidyamAna aghAtiyA karmoMkA bhI kSayake rUpameM pUrNa nirjaraNa karake nokarmoMse sarvathA sambandha samApta kara siddha padavIko prApta ho jAtA hai| ___ isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jIva apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa zubha-azubha pravRttirUpa jIvita-zarIrakI kriyAke AdhArase apanI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa vibhAvarUpa adharmabhAvako prApta hotA hai aura apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa zubha-azubha pravRttise nivRttirUpa jIvita zarIrakI kriyAke AdhArase vaha apanI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa svabhAvarUpa dharmabhAvako prApta hotA hai| isa vivecanake AdhArase uttarapakSa yadi kadAcit prakRta viSaya sambandhI Agamake abhiprAyako samajhanekI ceSTA kare, to mujhe vizvAsa hai ki vaha pUrvapakSakI isa mAnyatAko niyamase svIkAra kara legA ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai / praznottara 3 kI sAmAnya samIkSA pUrvapakSakA prazna-jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ?-ta0 ca0 pR0 93 / uttarapakSakA uttara-(ka) isa praznameM yadi "dharma" padakA artha puNyabhAva hai to jIvadayAko puNyabhAva mAnanA mithyAtva nahIM hai, kyoMki jIvadayAkI parigaNanA zubhapariNAmoMmeM kI gaI hai aura zubha pariNAmako AgamameM puNyabhAva mAnA hai|-t0 ca0 pR0 93 / (kha) yadi isa praznameM 'dharma' padakA artha vItarAga pariNati liyA jAye to jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai, kyoMki jIvadayA puNyabhAva honeke kAraNa usakA Asrava aura bandhatattvameM antarbhAva hotA hai, saMvara aura nirjarA tattvameM antarbhAva nahIM hotaa|-t0 ca0 pR0 93 / jIvadayAke prakAra (1) jIvadayAkA eka prakAra puNyabhAva rUpa hai| ise Agamake AdhArapara uttarapakSake samAna pUrvapakSa
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/ dharma aura siddhAnta : 177 bhI mAnatA hai tathA uttarapakSake samAna pUrvapakSa yaha bhI mAnatA hai ki puNyabhAva rUpa honeke kAraNa usakA antarbhAva Asrava aura bandhatattvameM hotA hai, saMvara aura nirjarAmeM antarbhAva nahIM hotaa| isake sambandhameM donoM pakSoMmeM itanA matabheda avazya hai ki jahA~ pUrvapakSa puNyabhAva rUpa jIvadayAko vyavahAradharma rUpa jIva dayAkI utpattimeM kAraNa mAnatA hai vahA~ uttarapakSa isa bAtako svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM hai| puNyabhAva rUpa jIvadayA vyavahAradharma rUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNa hotI hai, isa bAtako Age spaSTa kiyA jaayegaa| (2) jIvadayAkA dusarA prakAra jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa hai| isakI puSTi pUrvapakSane apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM dhavala pustaka 13 ke paSTha 362 para nirdiSTa nimna vacanake AdhArapara kI hai "karuNAe jovasahAvassa kammaNidattavirohAdo" artha-karuNA jIvakA svabhAva hai ataH isake karmajanita honekA virodha hai| yadyapi dhavalAke isa vacanameM jIvadayAko jIvakA svataHsiddha svabhAva batalAyA hai, parantu jIvake svataHsiddha svabhAvabhUta vaha jIvadayA anAdikAlase mohanIya karmakI krodha prakRtiyoMke udayase vikRta rahatI AI hai, ataH mohanIya karmakI una krodha prakRtiyoMke yathAsthAna yathAyogya rUpameM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazamase jaba vaha zaddha rUpa meM vikAsako prApta hotI hai taba use nizcayadharmarUpatA prApta ho jAta antarbhAva Asrava aura bandhatattvameM nahIM hotA, kyoMki jIvake zuddhasvabhAvabhUta honeke kAraNa vaha karmoke Asrava aura bandhakA kAraNa nahIM hotI hai| tathA isakA antarbhAva saMvara aura nirjarA tattvameM bhI nahIM hotA, kyoMki isakI utpatti ho saMvara aura nirjarApUrvaka hotI hai / (3) jIvadayAkA tIsarA prakAra adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka honevAlI dayArUpa zubha pravRttike rUpa meM vyavahAradharmarUpa hai| isakA samarthana pUrvapakSane apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM Agama pramANoMke AdhArapara kiyA hai| isakA antarbhAva adayArUpa azubha pravRttise nivRttirUpa honeke AdhArapara saMvara aura nirjarAkA kAraNa honese saMvara aura nirjarA tattvameM hotA hai va dayArUpa puNyapravRttirUpa honeke AdhArapara Asrava aura bandhakA kAraNa honese Asrava aura bandhatattvameM bhI hotA hai| karmoke saMvara aura nirjaraNameM kAraNa honese yaha vyavahAradharmarUpa jIvadayA jIvake zaddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNa siddha hotI hai| puNyabhUta dayAkA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya aura abhavya donoM prakArake jAva satata viparotAbhiniveza aura mithyAjJAnapUrvaka Asaktivaza adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRtti karate rahate haiN| tathA kadAcit saMsArika svArthavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti bhI kiyA karate haiN| ye jIva yadi kadAcit adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttike sAtha samyak abhiniveza aura samyagjJAnapUrvaka karttavyavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti karane lagate haiM to unake antaHkaraNameM usa adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttise ghRNA utpanna ho jAtI hai aura taba ve usa adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttise sarvathA nivRtta ho jAte haiM / isa taraha vaha puNyabhAvarUpa jIvadayA adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttise sarvathA nivRttipUrvaka honevAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRttirUpa vyavahAra dharmakI utpattimeM kAraNa siddha hotI hai| 23
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha nizcayadharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa nizcayadharmarUpa jIvadayAko utpatti bhavya jIvameM hI hotI hai, abhavya jIvameM nahIM / tathA usa bhavyajIvameM usakI utpatti mohanIya karmake bheda anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanarUpa kaSAyoMkI krodha prakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara zuddha svabhAvake rUpameM uttarottara prakarSako lekara hotI hai| isakI pratikriyA nimna prakAra hai : (ka) abhavya aura bhavya donoM prakArake jIvoMkI bhAvavatI zaktikA anAdikAlase anantAnubandhI Adi ukta cAroM kaSAyoMkI krodha prakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAvapariNamana hotA AyA hai| donoM prakArake jIvoMmeM usa adayArUpa vibhAvapariNamamakI samAptimeM kAraNabhUta kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsakI yogyatA svabhAvataH vidyamAna haiN| bhavya jIvoMmeM to usa adayArUpa vibhAva pariNatikI samAptimeM anivAryakAraNabhUta AtmonmukhatArUpa karaNalabdhike vikAsakI yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai / isa taraha jisa bhavya jIvameM jaba kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa ho jAnepara ukta karaNalabdhikA bhI vikAsa ho jAtA hai taba sarvaprathama usa karaNalabdhike balase usa bhavya jIvameM mohanIya karmake bheda darzanamohanIya karmakI yathAsambhavarUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakprakRtirUpa tIna prakRtiyoMkA va cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha prakRtikA bhI yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara caturtha guNasthAnake prathama samayameM usako usa bhAvavato zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadhamake rUpameM eka prakArako jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| (kha) isake pazcAt usa bhavya jIvameM yadi usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vizeSa utkarSa ho jAve to usake balase usameM cAritramohanIya karmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha prakRtikA bhI kSayopazama honepara paMcamagaNasthAnake prathama samayameM usako usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM dUsare prakArakI jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt usa bhavya jIvameM yadi AtmonmukhatA rUpa karaNalabdhikA aura vizeSa utkarSa ho jAve to usake balase usameM cAritra-mohanIyakarmake tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha prakRtikA bhI kSayopazama honepara saptama guNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhuta nizcayadharmake rUpameM tIsare prakArako jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki saptama guNasthAnako prApta jIva satata saptamase SaSTha aura SaSThase saptama donoM guNasthAnoM meM antarmuhUrta kAlake antarAlase jhUlekI taraha jhUlatA rahatA hai| (gha) ukta prakAra saptamase SaSTha aura SaSThase saptama donoM guNasthAnoMmeM jhUlate huye usa jIvameM yadi saptamaguNasthAnase pUrva hI darzanamohanIya karmakI ukta tIna aura cAritramohanIya karmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI ukta cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama yA kSaya ho cukA ho athavA saptama guNasthAnameM hI unakA upazama yA kSaya ho jAve to usake pazcAt vaha jIva usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA saptama, aSTama aura navama guNasthAnoMmeM kramazaH adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNake rUpameM aura bhI vizeSa utkarSa prApta kara letA hai aura taba navama guNasthAnameM hI usa jIvameM cAritramohanIya karmake ukta dvitIya aura tRtIya bhedarUpa apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI krodha prakRtiyoM ke sAtha cAritramohanIyakarmake hI caturtha
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta: 179 bheda saMjvalana kaSAyakI krodha prakRtikA bhI upazama yA kSaya honepara usa jIvakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM cauthe prakArako jIvadayArUpa pariNamana hotA hai / isa vivecanakA tAtparya yaha hai ki yadyapi bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMkI bhAvavatI zaktikA anAdikAla se cAritramohanIyakarmake bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodha prakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAvapariNamana hotA hai, parantu jaba jisa bhavya jIvakI usa bhAvavatI zaktikA vaha adayArUpa vibhAvapariNamana yathAsthAna usa usa krodha prakRtikA yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazama honepara yathAyogya rUpa meM samApta hotA jAtA hai taba usake balase usa jIvakI usa bhAvavatIzaktikA uttarottara vizeSatA liye huye zuddha svabhAvarUpa nizcayadharma ke rUpameM dayArUpa pariNamana bhI hotA jAtA hai / itanA avazya hai ki una una krodha prakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyogyarUpameM honevAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama usa bhavya jIvameM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsapUrvaka AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hI hotA hai / vyavahAradharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya jIvameM uparyukta pA~coM labdhiyoMkA vikAsa taba hotA hai jaba vaha jIva apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika dayArUpa puNyamaya zubha pravRttiyoMko kriyAvatI zaktike hI pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttiyoMse manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpameM sarvathA nivRttipUrvaka karane lagatA hai / ina adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttiyoMse sarvathA nivRttipUrvakakI jAnevAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRttikA nAma hI vyavahAradharmarUpa dayA hai / isa taraha yaha nirNIta hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa vyavahAradharmarUpa jIvadayAke balapara hI bhavya jIvameM bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti meM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhiyoMkA vikAsa hotA hai| isa taraha nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti vyavahAradharmarUpa jIvadayA kAraNa siddha hotI hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki koI-koI abhavya jIva bhI isa vyavahAradharmarUpa dayAko aMgIkAra karake apane meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa kara letA hai / itanA avazya hai ki usakI svabhAvabhUta abhavyatAke kAraNa usameM AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa nahIM hotA hai / isa taraha usameM bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa nizcayadharmarUpa jIvadayAkA vikAsa bhI nahIM hotA hai / yahA~ yaha bho jJAtavya hai ki bhavya jIvameM ukta krodha prakRtiyoMkA yathAsambhava rUpa meM honevAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama yadyapi AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hI hotA hai, parantu usameM usa karaNalabdhikA vikAsa kramazaH kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAroM labdhiyoMkA vikAsa honepara hI hotA hai | ataH ina cAroM labdhiyoMko bhI ukta krodha prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNa mAnA gayA hai / jIvakI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyoM ke sAmAnya pariNamanoMkA vivecana tant bhAvavatI aura kriyAvatI donoM zaktiyoMko praznottara 2 kI samIkSAmeM usake svataH siddha svabhAvake rUpameM batalAyA gayA hai| inameMse bhAvavatIzakti ke pariNamana eka prakArase to mohanIyakarmake udayameM vibhAvarUpa va usake upazama, kSaya yA kSayopazama meM zuddha svabhAvarUpa hote haiM va dUsare prakArase hRdayake sahAre - para tattvazraddhAnarUpa yA atattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahArepara tattvajJAnarUpa yA atattvajJAnarUpa hote haiM /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha evaM kriyAvatI zaktike pariNamana saMsArAvasthAmeM eka prakArase to mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha aura pApamaya azubha pravRttirUpa hote haiN| dUsare prakArase pApamaya azubha pravRttise manogupti, vacanagupti aura kAyagaptike rUpameM nivattipUrvaka mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha pravRttirUpa hote haiM aura tIsare prakArase sakriya manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNAke sahArepara puNyarUpatA aura pAparUpatAse rahita AtmakriyAke rUpa meM hote haiN| inake atirikta saMsArakA viccheda ho jAnepara jIvakI kriyAvatI zaktikA cauthe prakArase jo pariNamana hotA hai vaha svabhAvataH urdhvagamanarUpa hotA hai / jIvakI kriyAvatI zaktike ina cAroM prakArase honevAle pariNamanoMmeMse pahale prakArake pariNamana karmoke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArake bandhameM kAraNa hote haiN| dUsare prakArake pariNamana pApamaya azubha pravRttise nivRttirUpa honese bhavyajIvameM yathAyogya karmoke saMvarapUrvaka nirjaraNameM kAraNa hote haiM va puNyarUpa zubha pravRttirUpa honese yathAyogya karmoke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArake bandha kAraNa hote hai| tIsare prakArake pariNamana puNyarUpatA aura pAparUpatAse rahita honese kevala sAtAvedanIya karmake AsravapUrvaka prakRti tathA pradeza bandhameM kAraNa hote haiM aura cauthe prakArakA pariNamana kevala AtmAzrita honese karmoke Asrava aura bandhameM kAraNa nahIM hotA hai aura karmoMke saMvara aura nirjaraNapUrvaka una karmoMkA sarvathA abhAva ho jAnepara honese usake karmoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa honekA to prazna hI nahIM rahatA hai / jIvakI kriyAvatI zaktike pravRttirUpa pariNamanoMkA vizleSaNa jIvakI bhAvavatI zaktike hRdayake sahArepara atattvazraddhAnarUpa va mastiSkake sahArepara atattvajJAnarUpa jo pariNamana hote haiM unase prabhAvita hokara jIvakI kriyAvatI zaktike Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiN| evaM kadAcit saMsArika svArthavaza puNyamaya zubha pravRttirUpa pariNamana bhI hote haiN| isI taraha jIvakI bhAvavatI zaktike hRdayake sahArepara tattvazraddhAnarUpa aura mastiSkake sahArepara tattvajJAnarUpa jo pariNamana hote haiM unase prabhAvita hokara jIvakI kriyAvatI zaktike eka to azaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhI pApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM aura dUsare kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubhapravRttirUpa pariNamana hote haiM / saMsArI jIva Asakti, moha, mamatA tathA rAga aura dveSake vazIbhUta hokara mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRttirUpa jo lokaviruddha hiMsA, jhUTha, corI tathA padArthoM ke anAvazyaka bhoga aura saMgraha rUpa kriyAyeM satata karatA rahatA hai ve sabhI kriyAyeM saMkalpI pApa kahalAtI hai| inameM sabhI tarahakI svaparahitavighAtaka kriyAyeM antarbhUta hotI hai| saMsArI jIva azakti, majabUrI Adi anivArya paristhitiyoMvaza mAnasika, vAcanika aura kAyika 'pravRttirUpa jo lokasammata hiMsA, jhUTha, corI tathA Avazyaka bhoga aura saMgraharUpa kriyAyeM karatA hai ve sabhI kriyAyeM ArambhI pApa kahalAtI hai| inameM jIvanakA saMcAlana, kuTumbakA bharaNa-poSaNa tathA dharma, saMskRti, samAja, rASTra aura lokakA saMrakSaNa Adi upayogI kAryoMko sampanna karaneke liye nItipUrvaka kI jAnevAlI asi, maSi, kRSi, sevA, zilpa, vANijya tathA anivArya bhoga aura saMgraharUpa kriyAyeM antarbhUta hotI haiN| saMsArI jIva jitanI parahitakArI mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyAyeM karatA hai ve sabhI kriyAyeM puNya kahalAtI hai / isa prakArakI puNyarUpa kriyAyeM do prakArakI hotI hai-eka to sAMsArika svArthavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA aura dUsarI katavyavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyaa| inamese kabyivazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA hI vAstavika puNyakriyA hai / aisI puNyakriyAse hI paropakAra kI siddhi hotI hai / isake
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 181 atirikta vItarAgI devakI ArAdhanA, vItarAgatAke poSaka zAstroMkA paThana-pAThana, cintana aura manana va vItarAgatAke mArgapara ArUr3ha guruoMkI sevA-bhakti tathA svAvalambana zaktiko jAgata karanevAle vratAcaraNa aura tapazcaraNa Adi bhI puNyakriyAoMmeM antarbhUta hote haiN| yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki ukta ArambhI pApa bhI yadi Asakti Adike vazIbhUta hokara kiye jAte hai tathA puNya bhI yadi ahaMkAra Adike vazIbhUta hokara kiye jAte haiM to unheM saMkalpI pApa hI jAnanA caahie| saMsArI jovakI kriyAvatI zaktike dayA aura adayA rUpa pariNamanoMkA vivecana Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki jIvakI bhAvavatI zaktikA cAritramohanIya karmake bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodha prakRtiyoMke udayameM adayArUpa vibhAva pariNamana hotA hai va unhIM krodhaprakRtiyoMke yathAsthAna yathAsambhava rUpameM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazamameM dayArUpa svabhAva pariNamana hotA hai| yahA~ jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNamanoMke viSayameM yaha batalAnA hai ki jIva dvArA parahitakI bhAvanAse kI jAnevAlI kriyAyeM puNyake rUpameM dayA kahalAtI haiM aura jIva dvArA parake ahitakI bhAvanAse kI jAnevAlI kriyAyeM saMkalpI pApake rUpameM adayA kahalAtI hai| inake atirikta jIvakI jina kriyAoMmeM parake ahitakI bhAvanA preraka na hokara kevala svahitakI bhAvanA preraka ho, parantu jinase parakA ahita honA nizcita ho ve kriyAyeM ArambhI pApake rUpameM adayA kahalAtI haiN| jaise eka vyakti dvArA anItipUrvaka dUsare vyaktipara AkramaNa karanA saMkalpI pAparUpa adayA hai| parantu usa dusare vyakti dvArA AtmarakSAke liye usa AkramaNa vyaktipara pratyAkramaNa karanA ArambhI pAparUpa adayA hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki jovakI puNyamaya kriyA saMkalpI pApamaya kriyAke sAtha bhI sambhava hai aura ArambhI pApamaya kriyAke sAtha bhI sambhava hai, parantu saMkalpI aura ArambhI donoM pAparUpa kriyAoMmeM jIvakI pravRtti eka sAtha nahIM ho sakatI hai kyoMki saMkalpI pAparUpa kriyAoMke sAtha jo ArambhI pAparUpa kriyAyeM dekhane meM AtI hai unheM vAstavameM saMkalpI pAparUpa kriyAyeM hI mAnanA yuktisaMgata hai / isa taraha saMkalpI pAparUpa kriyAoMke sarvathA tyAgapUrvaka jo ArambhI pAparUpa kriyAyeM kI jAtI hai unheM hI vAstavika ArambhI pAparUpa kriyAyeM samajhanA caahie| vyavahAra dharmarUpa dayAkA vizleSaNa aura kArya Upara batalAyA jA cakA hai ki jIva dvArA mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha kriyAoMke sAtha parahitako bhAvanAse kI jAnevAlI mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha kriyAyeM puNyake rUpameM dayA kahalAtI haiM aura ve karmoM ke Asrava aura bandhakA kAraNa hotI hai| parantu bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoM dvArA kama-se-kama mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha kriyAoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM honevAlI sarvathA nivRttipUrvaka jo mAnasika, vAcanika aura kAyika dayAke rUpameM puNyamaya zubha kriyAyeM kI jAne lagatI haiM ve kriyAyeM hI vyavahAradharmarUpa dayA kahalAtI hai / isameM hetu yaha hai ki ukta saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha kriyAoMse nivRttipUrvaka kI jAnevAlI puNyabhUta dayA bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMmeM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsakA kAraNa hotI hai tathA bhavya jIvameM to vaha ina labdhiyoM ke vikAsake sAtha AtmonmukhatArUpa karaNalabdhike vikAsakA bhI kAraNa hotI hai jo karaNalabdhi prathamataH mohanIyakarmake bheda darzanamohanIya karmakI yathAsaMbhava rUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakaprakRtirUpa tIna va mohanIyakarmake bheda cAritra
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 : sarasvatI-varadaputra 60 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha mohanIyakarmakI anantAnubandhI kaSAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra isa taraha sAta prakRtiyoM ke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNa hotI hai| isa taraha ukta vyavahAradharmarUpa dayA bhavyajIvameM karmoMke saMvara aura nirjaraNameM kAraNa siddha hotI hai| itanI bAta avazya hai ki bhavyajIvakI usa vyavahAradharmarUpa dayAmeM jitanA puNyamaya dayArUpa pravRttikA aMza vidyamAna rahatA hai vaha to karmoke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotA hai tathA usa vyavahAradharmarUpa dayAkA saMkalpIpApamaya adayArUpa pravRttise honevAlI sarvathA nivRttikA aMza karmoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai / dravyasaMgraha granthakI gAthA 45 meM jo vyavahAracAritrakA lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai usake AdhArapara vyavahAradharmarUpa dayAkA svarUpa spaSTa rUpase samajhameM A jAtA hai / vaha gAthA nimna prakAra hai asuhAdo viNi vittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / vadasamidigutti rUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM / / 45)! artha-azubhase nivRttipUrvaka honevAlI zubhameM pravRttiko jina bhagavAnane byavahAracAritra kahA hai / aisA vyavahAracAritra vrata, samiti aura guptirUpa hotA hai / isa gAthAmeM vrata, samiti aura guptiko vyavahAracAritra kahanemeM hetu yaha hai ki inameM azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttikA rUpa pAyA jAtA hai| isa taraha isa gAthAse nirNIta ho jAtA hai ki jIva puNyarUpa jIvadayAko jaba taka pAparUpa adayAke sAtha karatA hai taba taka to usa dayAkA antarbhAva puNyarUpa dayAmeM hotA hai aura vaha jIva ukta puNyarUpa jIvadayAko jaba pAparUpa adayAse nivRttipUrvaka karane laga jAtA hai taba vaha puNyabhUta dayA vyavahAradharmakA rUpa dhAraNa kara letI hai, kyoMki isa dayAse jahA~ eka ora puNya-pravRttirUpatAke AdhArapara karmokA Asrava aura bandha hotA hai vahA~ dUsarI ora usa dayAse pApapravRttise nivRttirUpatAke AdhArapara bhavya jIvameM karmokA saMvara aura nirjaraNa bhI huA karatA hai| vyavahAradharmarUpa dayAse karmoMkA saMvara aura nirjaraNa hotA hai isakI puSTi AcArya vIrasenake dvArA jayadhavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyAmeM nirdiSTa nimna vacanase hotI hai "suha-suddhapariNAmehiM kammakkhayAbhAve takkhayANuvavattIdo" artha-zubha aura zuddhake rUpameM mizrita pariNAmoMse yadi karmakSaya nahIM hotA ho to karmakSayakA honA asaMbhava ho jaayegaa| AcArya vIrasenake vacanameM "suha-suddhapariNAmehi" padakA grAhya artha AcArya vIrasenake ukta vacanake "suha-suddhapariNAmehiM" padameM 'suha' aura 'suddha' do zabda vidyamAna haiN| 'suha' zabdakA artha bhavya jIvakI kriyAvatI zaktike pravRttirUpa zubha pariNamanake rUpameM aura suddha' zabdakA artha usa bhavya jIvakI kriyAvatI zaktike azubhase nivRttirUpa zuddha pariNamanake rUpa meM grahaNa karanA hI yukta hai| 'saha' zabdakA artha jIvako bhAvavatI zaktike puNyakarmake udaya honevAle zubha pariNAmake rUpameM aura 'suddha' zabdakA artha usa jIvakI bhAvavatI zaktike mohanIyakarma ke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle zuddha pariNamanake rUpameM grahaNa karanA yukta nahIM hai| Age isI bAtako spaSTa kiyA jAtA hai jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha aura azubha pravRttirUpa pariNamana karmoke Asrava aura bandhake kAraNa hote haiM aura usI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika usa
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta 183 pravRttirUpa pariNamanoMse manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpameM nivRttirUpa zuddha pariNamana bhavya jIvameM karmoke saMbara aura nirjaraNake kAraNa hote haiN| jIvako bhAvavatI zaktike na to zubha aura azubha pariNamana karmoMke Asrava aura bandhake kAraNa hote haiM aura na hI usake zuddha pariNamana karmoMke saMvara aura nirjaraNa ke kAraNa hote haiN| isameM yaha hetu hai ki jIvakI kriyAvatI zaktikA mana, vacana aura kAyake sahayoga se jo kriyArUpa pariNamana hotA hai use yoga kahate haiM - ( " kAyavAGmanaH karmayoga : " ta0 sU0 6-1) | yaha yoga yadi jovakI bhAvavatI zaktike pUrvokta tattvazradvAna aura tatvajJAnarUpa zubha pariNamanoMse prabhAvita ho to use zubha yoga kahate haiM aura vaha yoga yadi jIvakI bhAvavatI zaktike pUrvokta atattvazraddhAna aura atattvajJAna rUpa azuddha pariNamanoMse prabhAvita ho to use azubha yoga kahate haiM / ( zubhapariNAmanirvRtto yogaH zubhaH / azubhapariNAmanirvRtto yogaH azubha : " - sarvArtha siddhi 6-3) / yaha yoga hI karmoMkA Asrava arthAt bandhakA dvAra kahalAtA hai - ("sa AsavaH " ta0 sU0 6-2 ) / isa taraha jIvako kriyAvatI zaktikA zubha aura azubha yogarUna pari mana hI karmoM ke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga rUpa bandhakA kAraNa siddha hotA hai / yadyapi yogakI zubharUpatA aura azubharUpatAkA kAraNa honese jIvakI bhAvavatI zaktike tattvadvAna aura tattvajJAna rUpa zubha pariNamanoMko va atattvazraddhAna aura atattvadhAna rUpa azubha pariNamanoMko bhI karmoMke AsravapUrvaka andhakA kAraNa mAnanA ayukta nahIM hai| parantu karmoMke Asrava aura bandhakA sAkSAt kAraNa to yoga hI nizcita hotA hai| jaise koI DAkTara zIzImeM rakhI huI tejAbako bhramavaza A~khakI davAI samajha rahA hai to bhI tabataka vaha tejAba rogokI A~khako hAni nahIM pahu~cAtI haiM jaba taka vaha DAkTara usa tejAbako rogIko A~khameM nahIM DAlatA hai aura jaba DAkTara usa tejAbako rogIko A~khameM DAlatA hai to tatkAla vaha tejAba rogIkI A~khako hAni pahu~cA detI hai / isI taraha A~khakI davAIko A~khakI davAI samajhakara bhI jaba taka DAkTara use rogIko A~khameM nahIM DAlatA hai taba taka vaha davAI usa rogI kI A~khako lAbha nahIM pahu~cAtI hai| parantu jaba DAkTara usa davAIko rogIkI A~kha meM DAlatA hai to tatkAla vaha davAI rogIko A~khako lAbha pahu~cA detI hai / isase nirNIta hotA hai ki jIvakI kriyAvatI pAktikA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana ho Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai| itanA avazya hai ki jIvakI bhAvavatI zaktikA hRdaya ke sahArepara hone bAlA tatvazradvAna rUpa zubha pariNamana yA atasvadha dvAnarUpa azubha pariNamana va jIvakI bhAvavatI zaktikA mastiSka ke sahArepara honevAlA tatvajJAnarUpa zubhapariNamana yA atattvajJAnarUpa azubha pariNamana bhI yogakI zubharUpatA aura azubharUpatAmeM kAraNa honese paramparayA Asava aura bandhameM kAraNa mAne jA sakate haiN| parantu Asrava aura bandhameM sAkSAt karaNa to yoga hI hotA hai / isI prakAra jIvakI kriyAvatI zaktike yogarUpa pariNamanake nirodhako hI karmake saMvara aura nirjaraNameM kAraNa mAnanA yukta hai - ( "AsravanirodhaH saMvara" ta0 sU0 9-1) jIvakI bhAvavatI zaktike mohanIya karmake yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMko saMvara aura nirjarAkA kAraNa mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki bhAvavatI zaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamana mohanIyakarmake yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka honeke kAraNa saMvara aura nirjarAke kArya honese kamoMke saMvara aura nirjaraNameM kAraNa siddha nahIM hote haiN| eka bAta aura hai ki jaba jIvako kriyAvatI zaktike yogarUpa pariNamanoMse karmoMkA Asvaya hotA hai to kamoMke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa yoganirodhako hI mAnanA yukta hai| yahI kAraNa hai| ki jisa jIvame guNasthAnakramase jitanA jitanA yogakA nirodha hotA jAtA hai usa jovameM vahAM utanA utanA karmokA saMvara niyamase hotA jAtA hai tathA jaba yogakA pUrNa nirodha ho jAtA hai taba kamaukA saMvara bhI pUrNarUpa se ho jAtA hai| kamakA saMvara honepara baddha karmoMkI nirjarA yA to niSeka racanAke anusAra savipAka rUpameM
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha hotI hai athavA "tapasA nirjarAca" ta0 sa09-3) ke anasAra kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa tapake balapara avipAka rUpameM bhI hotI hai| isake atirikta yadi jIvakI bhAvavatI zaktise svabhAvabhata zaddha pariNamanoMko saMvara aura nirjarAkA kAraNa svIkAra kiyA jAtA hai to jaba dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM hI bhAvavatI zaktike svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAtA hai to eka to dvAdaza aura trayodaza guNasthAnoMmeM sAtAvedanIya karmakA AsravapUrvaka prakRti aura pradezarUpameM bandha nahIM honA cAhie / dusare dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM hI bhAvavatI zaktike svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAne para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtikarmoMkA tathA cAroM aghAtikarmoMkA sarvathA kSaya ho jAnA cAhiye / parantu jaba aisA nahIM hotA hai to yahI svIkAra karanA par3atA hai ki vahA~ Asrava aura bandhakA mUla kAraNa yoga hai va vidyamAna jJAnAvaraNAdi ukta tInoM ghAtikarmoMkI evaM cAroM aghAtikarmokI nirjarA niSekakramase hI hotI hai| trayodaya guNasthAnameM kevalI bhagavAna aghAtIkarmokI samAna sthitikA nirmANa karaneke lie jo samudghAta karate haiM vaha bhI unakI isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jayadhavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyAmeM nirdiSTa AcArya vIrasenake uparyukta vacanake aMgabhUta "suha-suddhapariNAmehi" padameM Aye 'suha' zabdase jIvakI kriyAvatI zaktike azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA hI saMgata hai / bhAvavatI zaktike tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha va mohanIya karmake yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhuta zaddha pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA saMgata nahIM hai| yahA~ yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki jayadhavalAke ukta vacana ke 'suha-suddhapariNAmehi padake antargata "suddha" zabdakA artha yadi jIvakI bhAvavatI zaktike mohanIya karma ke yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazamameM vikAsako prApta zuddha pariNamanasvarUpa nizcayadharmake rUpameM svIkAra kiyA jAye to usa padake antargata "sUha" zabdakA artha pUrvokta prakAra jIvakI bhAvavatIzaktike tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha pariNamanake rUpameM to svIkAra kiyA hI nahIM jA sakatA hai, kyoMki jIvakI bhAvavatI zaktike tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa ve pariNamana pUrvokta prakAra na to karmoke Asrava aura bandhake sAkSAt kAraNa hote haiM aura na hI baddha karmoMke saMvara aura nirjaraNake hI sAkSAt kAraNa hote haiM / isalie usa 'suha" zabdakA artha yadi jovakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa puNyamaya zubha pravRttike rUpameM svIkAra kiyA jAye to yaha bhI sambhava nahIM hai, kyoMki puNyamaya zubha pravRtti to karmoMke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotI hai / ataH usa "suha" zabdakA artha jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa pApamaya azubha pravRttise nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttike rUpameM hI svIkAra karanA hogA, kyoMki isa prakArake vyavahAradharmake puNyamaya zubha pravRttirUpa aMzase jahA~ karmokA Asrava aura bandha hotA hai vahIM usake pApamaya azubha pravRttise nivRttirUpa aMzase karmokA saMvara aura nirjaraNa bhI hotA hai / parantu aisA svIkAra kara lenepara bhI jIvakI bhAvavatI zaktike svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa pariNamanako pUrvokta prakAra karmoke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa siddha na honese vahA~ "suddha" zabdakA artha kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai| isa prakAra jayadhavalAke "suha-suddhapariNAmehiM" padake antargata "suddha" zabdake nirarthaka honekA prasaMga upasthita ho jaayegaa| ataH ukta "suha-suddhapariNAmehi" isa sampUrNa padakA artha jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa pApamaya azubha pravRttise nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttike rUpameM hI grAhya ho sakatA hai| yadi kahA jAye ki jIvako mokSakI prApti usakI bhAvavatIzaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcaya dharmake rUpameM pariNamana honepara hI hotI hai, isalie "suha-suddhapariNAmehiM" padake antargata "suddha" zabda nirarthaka
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 185 nahIM hai to isa bAtako svIkAra karane meM yadyapi koI Apatti nahIM hai, parantu aisA svIkAra karanepara bhI yaha to kahA hI jA sakatA hai ki mokSakI prApti jIvakI bhAvavatIzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanake honepara honA eka bAta hai aura usa svabhAvabhUta zuddha pariNamanako karmakSayakA kAraNa mAnanA anya bAta hai, kyoMki vAstava meM dekhA jAye to dvAdaza guNasthAnavI jIvakA vaha zuddha svabhAva mokSarUpa zuddha svabhAvakA hI aMza hai jo mohanIya karmake sarvathA kSaya honepara hI prakaTa hotA hai|| antameM eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki ukta "suha-suddhapariNAmehi" padake antargata "suddha" zabdakA jIvakI bhAvavatIzaktikA svabhAvabhUta zuddha pariNamana artha svIkAra karanepara pUrvokta yaha samasyA to upasthita hai hI ki dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmakA pUrNa vikAsa ho jAnepara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtikarmoMkA tathA cAroM aghAtikarmoMkA eka sAtha kSaya honekI prasakti hotI hai| sAtha hI yaha samasyA bhI asthita hotI hai ki jIvakI bhAvavatIzaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanake vikAsakA prArambha jaba prathama guNasthAnake anta samayameM mohanIya karmakI mithyAtva, samyagamithyAtva aura samyakprakRtirUpa tIna aura anantAnubandho krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama ho jAnepara caturtha guNasthAnake prathama samayameM hotA hai to aisI sthitimeM usa svabhAvabhUta zuddha pariNamanako karmoMke saMvara ora nirjaraNakA kAraNa kaise mAnA jA sakatA hai ? arthAt nahIM mAnA jA sakatA hai| yaha bAta pUrva meM spaSTa kI jA cukI hai| uttarapakSakI yaha jo mAnyatA hai ki jIva dravyakarmoMke udayakI apekSA na rakhate hue svayaM (apane Apa) hI ajJAnI banA huA hai aura una karmose yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamakI apekSA na rakhate hue svayaM (apane Apa) hI jJAnI banakara mokSa prApta kara letA hai so isa mAnyatAkA nirAkaraNa praznottara ekakI samIkSAmeM kiyA jA cukA hai tathA praznottara SaSThakI samIkSAmeM bhI kiyA jaayegaa| isI taraha uttarapakSako mAnya niyativAda aura niyatavAdakA nirAkaraNa praznottara pA~cakI samIkSAmeM kiyA jaayegaa| prakRtameM karmoM ke Asrava aura bandha tathA saMvara aura nirjarAkI prakriyA (1) abhavya aura bhavya mithyAdaSTi jIva jabataka Azaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti karate rahate haiM tabataka ve usa pravRttike AdhArapara satata karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| tathA isa saMkalpI pApamaya azubha pravRttike sAtha ve yadi kadAcit sAMsArika svArthavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI karate haiM to bhI ve una pravRttiyoMke AdhArapara satata karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate hai| (2) abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jaba Azaktivaza honevAle saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRttiko kartavyavaza karane lagate hai taba bhI ve karmokA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| (3) abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA manogupti, vacanagupti aura kAyagaptike rUpameM sarvathA tyAga kara yadi azaktivaza honevAle mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApamaya adayArUpa azabha pravRttike sAtha karttavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM to bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / (4) abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva yadi ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike ukta prakAra sarvathA tyAgapUrvaka ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRttikA bhI manogupti, vacanagupti aura 24
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana - pranya kAyaguptike rUpa meM eka deza athavA sarvadeza tyAgakara karttavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM to bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / ( ) abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpAgamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA tyAga kara ukta ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha kartta vyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karate hue athavA ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA va ukta AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA ekadeza yA sarvadeza tyAga kara karttavyavaza puNyamaya zubha pravRtti karate hue yadi kSayopazama vizuddhi, dezanA aura prayogya labdhiyoMkA apane meM vikAsa kara lete haiM to bhI ve karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / ( 6 ) yataH mithyAtva guNasthAnake atirikta sabhI guNasthAna bhavya jIvake ho hote haiM abhavya jIvake nahIM, ataH jo bhavya jIva sAsAdana samyagdRSTi ho rahe hoM unameM bhI ukta pA~coM anucchedoM meMse do, tIna aura cAra saMkhyaka anucchedoMmeM pratipAdita vyavasthAe~ yathAyogya pUrvasaMskAravaza yA sAmAnyarUpase lAgU hotI haiM tathA anuccheda tIna aura cAra meM pratipAdita vyavasthAeM mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmidhyAdRSTi jIvoM meM bhI lAgU hotI haiM / sAsAdana samyagdRSTi jIvoMmeM anuccheda ekameM pratipAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve jIva eka to kevala saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kadApi nahIM karate haiM va unakI pravRtti abuddhipUrvaka honeke kAraNa puNyamaya dayArUpa pravRtti bhI sAMsArika svArthavaza nahIM karate haiM / tathA unameM anuccheda pA~ca pratipAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve apanA samaya vyatIta karake niyamase mithyAtva guNasthAnako hI prApta karate haiM / isI taraha mithyAtva guNasthAnako ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIvoM meM anuccheda eka aura domeM pratipAdita vyavasthAe~ isIlie lAgU nahIM hotIM kyoMki unameM saMkalpopApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA abhAva rahatA hai tathA unameM anuccheda pA~ca kI vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve bhI mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue honeke kAraNa apanA samaya vyatIta karake mithyAtva guNasthAnako hI prApta karate haiM / isa taraha sAsAdana samyagdRSTi aura mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIva satata yathAyogya karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / yahA~ yaha dhyAtavya ki sAsAdanasamyagdRSTi jIvoMke sAtha samyagmithyAdRSTi jIvoMkI pravRttiyA~ bhI abuddhipUrvaka huA karatI haiM / (7) uparyukta jIvoMse atirikta jo bhavya mithyAdRSTi jIva aura samyagmithyAdRSTi jIva samyaktva prAptikI ora jhuke hue hoM arthAt samyaktva prApti meM anivArya kAraNabhUta karaNalabdhiko prApta ho gaye hoM ve niyamase yathAyogya karmoMkA Asrava aura bandha karate hue bhI darzanamohanIya karmakI yathAsambhavarUpa meM vidyamAna mithyAtattva, samyagmithyAtva aura samyakprakRtirUpa tIna tathA cAritramohanIyakarma ke prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra isa taraha sAta karmaprakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazamake rUpa meM saMvara aura nirjaraNa kiyA karate haiM / isI taraha caturtha guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM vidyamAna jIva bhI yathAyogya karmoMkA Asava aura bandha tathA yathAyogya karmoMkA saMvara aura nirjaraNa kiyA karate haiM / uparyukta vivecanAkA phalitArthaM ( 1 ) koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti hI kiyA karate haiM / athavA saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha sAMsArika svArthavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 187 kiyA karate haiM / koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubhake sAtha puNyamaya dayArUpa zubha pravRttiko karttavyavaza kiyA karate | koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa zubha pravRttike sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM evaM koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti sarvathA va ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike ekadeza athavA sarvadeza tyAgapUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / (2) koI sAsAdana samyagdRSTi jIva sAmAnyarUpase saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha pUrva - saMskArake balapara karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / koI sAsAdana samyagdRSTi jIva pUrva - saMskArake balapara saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA nivRttipUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha karttavyavaza puNyamaya adayArUpa zubharUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM aura koI sAsAdana samyagdRSTi jIva pUrvasaMskAravaza saMkalpopApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA va ArambhIpAparUpa adayArUpa azubha pravRttise ekadeza athavA sarvadeza nivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / parantu sAsAdana samyagdRSTi jIvakI yathAyogya ye saba pravRttiyA~ abuddhipUrvaka hI huA karatI haiM / (3) samyagmithyAdRSTi jIva yadyapi bhavya mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi jIvoMke samAna hI pravRtti hI kiyA karate haiM parantu unameM itanI vizeSatA hai ki ve saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kisI bhI rUpameM nahIM karate haiM / tathA samyagmithyAdRSTi jIvakI bhI pravRttiyA~ sAsAdana samyagdRSTi jIvake samAna pUrva hI huA karatI haiM / (4) cathurtha guNasthAna se lekara Ageke guNasthAnoM meM vidyamAna sabhI jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA rahita hote haiM / isa taraha caturtha guNasthAnavartI jIva yA to azaktivaza ArambhIpApamaya dayArUpa azubha pravRttike sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM athavA ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise ekadeza yA sarvadeza nivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / (5) paMcama guNasthAnavartI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise ekadeza nivRttipUrvaka dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIvako paMcama guNasthAna kadApi prApta nahIM hotA hai / itanA avazya hai ki koI paMcama guNasthAnavartI jIva ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvadeza nivRttipUrvaka bhI karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / (6) SaSTha guNasthAnavartI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvadeza nivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya zubha pravRtti kiyA karate haiM; kyoMki aisA kiye binA jIvako SaSTha guNasthAna prApta nahIM hotA / (7) SaSTha guNasthAnase Ageke guNasthAnoMmeM jIva ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA nivRtta rahatA hai tathA puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI bAhyarUpameM nahIM karate hue antaraMgarUpa meM ho taba taka karatA rahatA hai jaba taka navama guNasthAna meM usakI apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanakaSAyoM ko prakRtiyoM ke sarvathA upazama yA kSaya karanekI kSamatA prApta nahIM hotI / tAtparya yaha hai ki jIvake apratyA- ' khyAnAvaraNa krodhakarmakA udaya prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAnake anta samaya taka rahatA hai va paMcama guNasthAna meM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai / isI taraha jIvake pratyAkhyAnAvaraNa krodha
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 : sarasvatI-varavaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha karmakA udaya prathama guNasthAnase lekara paMcama guNasthAnake anta samayataka rahA karatA hai va SaSTha guNasthAnameM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai tathA ina sabhI guNasthAnoMmeM saMjvalana krodha karmakA udaya hI rahA karatA hai| parantu saMjvalanakrodhakarmakA udaya va apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmokA kSayopazama taba taka rahA karatA hai jaba taka navama guNasthAnameM inakA sarvathA upazama yA kSaya nahIM ho jAtA hai| apratyAkhyAnAvara ga krodha karmakA bandha caturtha guNasthAna taka hI hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa krodha karmakA bandha paMcama guNasthAna taka hI hotA hai aura saMjvalana krodha karmakA bandha navama guNasthAnake eka nizcita bhAga taka hI hotA hai| ina sabake bandhakA kAraNa jIvakI bhAvavatI zaktike hRdaya aura mastiSka ke sahArepara honevAle yathAyogya pariNamanoMse prabhAvita jIvakI kriyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika yathAyogya pravRttirUpa pariNamana hI hai| jIva caturtha guNasthAnameM jaba taka AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA yathAyogya rUpameM ekadeza tyAga nahIM karatA taba taka to usake apratyAkhyAnAvaraNa krodha karmakA bandha hotA hI rahatA hai / parantu vaha jIva yadi AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA ekadeza tyAga kara detA hai aura usa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa apratyAkhyAnAvaraNa krodha karmake kSayopazamakI kSamatA prApta ho jAtI hai to usa jIvameM usa krodha karmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA caturtha guNasthAnake samAna prathama aura tRtIya guNasthAnoMmeM bhI lAgU hotI hai / isI taraha jIva paMcama guNasthAnameM jaba taka AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAga nahIM karatA taba taka to usake pratyAkhyAnAvaraNa krodhakarmakA bandha hotA hI hai / parantu yaha jIva yadi AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAga kara detA hai aura isa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa apratyAkhyAnAvaraNa krodha karmake kSayopazamakI kSamatA prApta ho jAtI hai to meM usa krodha karmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA paMcama gaNasthAnake samAna prathama, tRtIya aura caturtha guNasthAnoMmeM bhI lAgU hotI hai / paMcama guNasthAnake Ageke guNasthAnoMmeM taba taka jIva saMjvalanakrodhakarmakA bandha karatA rahatA hai jaba taka vaha navama guNasthAnameM bandhake anukUla apanI mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti karatA rahatA hai| aura jaba vaha navama guNasthAnameM saMjvalanakrodha karmake upazama yA kSayakI kSamatA prApta kara letA hai to usa jIvake usa krodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| itanA vivecana karane meM merA udadezya isa bAtako spaSTa karanekA hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyoMke rUpameM honevAle pariNamana hI krodhakarmake Asrava aura bandhameM kAraNa hote haiM va una pravRttiyoMkA nirodha karanese hI una krodha karmokA saMvara aura nirjaraNa karanekI kSamatA jIvameM AtI hai| jIvakI bhAvavatI zaktikA na to mohanIya karmake udayameM honevAlA vibhAvarUpa pariNamana Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai aura na hI mohanIya karmake upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAlA bhAvavatI zaktikA svabhAvarUpa zuddha pariNamana saMvara aura nirjarAkA kAraNa hotA hai| itanA avazya hai ki jIvakI bhAvavatIzaktike hRdayake sahArepara honevAle tattvazraddhAnarUpa zubha aura atattvazraddhAnarUpa azubha tathA mastiSkake sahArepara honevAle tatvajJAnarUpa zubha aura atattvajJAnarUpa azubha pariNamana apanI zubharUpatA aura azubharUpatAke AdhArapara yathAyogya zubha aura azabha karmoke Asrava aura bandhake paramparayA kAraNa hote haiM va tattvazraddhAna vyavahAra samyagdarzanake rUpa meM tathA tattvajJAna vyavahArasamyagjJAnake rUpameM yathAyogya karmoke Asrava aura bandhake sAtha yathAyogya karmoMke saMvara aura nirjarAke bhI paramparayA kAraNa hote hai| isa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki kriyAvatIzaktike pariNamanasvarUpa jIvakI mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyA~ yathAyogya azubha aura zubha
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAMta : 189 karmoke Asrava aura bandhakA sAkSAt kAraNa hotI haiM tathA adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka homevAlI dayArUpa zubha pravRtti yathAyogya karmoke Asrava aura bandhake sAtha yathAyogya karmoMke saMvara aura nirjaraNakA sAkSAt kAraNa hotI hai evaM jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa tathA dayArUpa zubharUpatA aura adayArUpa azubharUpatAse rahita jIvako mAnasika, vAcanika aura kAyika yogarUpa pravRtti mAtra sAtAvedanIya karmake AsravapUrvaka kevala prakRti aura pradezarUpa bandhakA kAraNa hotI hai tathA yogakA abhAva karmoM ke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai / isa sAmAnya samIkSAke sampUrNa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jIva-dayA puNyarUpa bhI hotI hai, jIvake zuddha svabhAvabhata nizcaya dharmarUpa bhI hotI hai va isa nizcaya dharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNabhUta vyavahAra dharmarUpa bho hoto hai / arthAt tInoM prakArako jIvadayAe~ apanA-apanA svatantra astitva aura mahattva rakhatI haiN| praznottara 4 ko sAmAnya samIkSA 1. praznottara 4 kI sAmAnya samIkSA pUrvapakSakA prazna-vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka hai yA nahIM? ta0 ca0 pR0 129 / uttarapakSakA uttara--nizcaya ratnatrayasvarUpa nizcayadharmakI utpattikI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to vyavahAradharma nizcayadharmameM sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcayadharmako utpatti paranirapekSa hotI hai / ta0 ca. pR0 129 / dharmakA lakSaNa vastuvijJAna (dravyAnuyoga) ko dRSTise "vatyusahAo dhammo" isa Agama vacanake anusAra dharma yadyapi AtmAke svataHsiddha svabhAvakA nAma hai, parantu adhyAtma vijJAna (karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga) kI dRSTise dharma use kahate haiM jo jIvako saMsAraduHkhase chur3Akara uttama arthAt AtmasvAtantrya rUpa mokSasukhameM pahu~cA detaa|' AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa ratnakaraNDakazrAvakAcAra meM AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake rUpameM kiyA gayA hai jina samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrake virodho mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra saMsArake kAraNa hote haiN| AdhyAtmika dharmakA nizcaya aura vyavahAra do rUpoMmeM vibhAjana aura unameM sAdhya-sAdhaka bhAva zraddheya paM0 daulatarAmajIne chahaDhAlA meM kahA hai ki AtmAkA hita sukha hai / vaha sukha AkulatAke 1. dezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhaNam / saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe / / 2 / / -ratnakaraNDakazrAvakAcAra 2. sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhava paddhatiH / / 3 // ---ratnakaraNDakathAvakAcAra 3. Atama ko hita hai sukha so sukha AkulatA bina kahiye / AkulatA zivamAhiM na tAteM zivamaga lAgyo cahiye / samyagdarzana jJAna caraNa ziva maga so duvidha vicaaro| jo satyAratha rUpa so nizcaya kAraNa so vvhaaro||3-1||
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha abhAvameM prakaTa hotA hai| AkulatAkA abhAva mokSameM hai, ataH jIvoMko mokSake mArgameM pravRtta honA caahie| mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa hai| evaM ve samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra nizcaya aura vyavahArake bhedase do bhAgoMmeM vibhakta haiN| jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra satyArtha arthAt AtmAke zuddha svabhAvabhUta hai unheM nizcayamokSamArga kahate haiM va jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra nizcayamokSamArgake pragaTa hone meM kAraNa hai unheM vyavahAramokSamArga kahate haiN|| chahaDhAlAke isa pratipAdanase mokSamArgakA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake rUpameM vizleSaNa, unakI nizcaya aura vyavahAra do bhedarUpatA va nizcaya aura vyavahAra donoM mokSamArgoM meM vidyamAna sAdhyasAdhakabhAva ina sabakA parijJAna ho jAtA hai| isake atirikta paMcAstikAyakI gAthA 105 kI AcArya jayasena kRta TIkAmeM' bhI vyavahAramokSamArgako nizcayamokSamArgakA kAraNa batalAkara donoM mokSamArgoMmeM sAdhyasAdhakabhAva mAnya kiyA gayA hai| tathA gAthA 159, 160 aura 161 ko AcArya amatacaMdra kRta TIkA meM bhI aisA hI batalAyA gayA hai| nizcayadharmako vyAkhyA karaNAnuyogakI vyavasthAke anusAra jIva anAdikAlase mohanIyakarma se baddha hai aura usake udayameM usakI svataHsiddha svabhAvabhUta bhAvavatI zaktikA zuddhasvabhAvabhUta pariNamanake viparIta azuddha vibhAvabhUta pariNamana hotA hai / bhAvavatI zaktike isa azuddha vibhAvarUpa pariNamanako samApti karaNAnuyogakI vyavasthAke anusAra mohanIyakarmake yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka hotI hai| isa taraha jovako bhAvavato zaktike azuddha vibhAvabhUta pariNamanake samApta ho jAnepara usakA jo zuddha svabhAvabhUta pariNamana hotA hai use hI nizcayadharma jAnanA caahie| isake prakaTa honeko vyavasthA nimna prakAra hai (ka) sarvaprathama jIvameM darzanamohanoyakarmako yathAsambhava rUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRtirUpa tIna va cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyoMkA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara usa jIvako bhAvavatI zaktikA caturtha guNasthAnake prathama samayameM aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika nizcayasamyagdarzanake rUpameM va nizcayasamyagjJAnake rUpameM zuddhasvabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai| (kha) isake pazcAt jIvameM cAritramohanIyakarmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNakaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama honepara usa jIvako bhAvavatI zaktikA paMcamaguNasthAnake prathama samayameM dezavirati nizcayasamyakacAritrake rUpameM zuddha svabhAvabhuta pariNamana pragaTa hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt jIvameM cAritramohanIyakarmake tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNakaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama honepara usa jIvakI bhAvavatI zaktikA saptama guNasthAnake prathama samayameM sarvAvarati nizcayasamyakcAritrake rUpameM zuddhasvabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai / 1. nizcayamokSamArgasya paramparayA kAraNabhUto vyavahAramokSamArgaH / -gA0 105, TIkA / 2. (ka) nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhaka bhAvatvAt / gA0 159 kI ttiikaa| (kha) nizcayamokSamArgasAdhakabhAvena vyavahAramokSamArganirdezo'yam / gA0 160 kI TIkA / (ga) vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcayamokSamArgopanyAso'yam / gA0 161 kI ttiikaa|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 191 aisA saptama guNasthAnavartI jIva antarmuhUrta kAlake antarAlase saptamase SaSTha aura SaSThase saptama isa taraha donoM guNasthAnoM meM yathAyogya samaya taka satata jhUlekI taraha jhUlatA rahatA hai / (gha) yadi vaha saptama guNasthAnavartI jIva pahalese hI ukta aupazamika yA kSAyika nizcayasamyagdarzanako prApta ho athavA saptama guNasthAnake kAla meM hI vaha ukta aupazamika yA kSAyika nizcayasamyagdarzanako prApta ho jAve to vaha taba karaNalabdhi ke AdhArapara nava nokaSAyoMke sAtha cAritramohanIyakarmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa aura tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa ina donoM kaSAyoMkI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA tathA usake caturtha bheda saMjvalanakaSAyakI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA bhI yathAsthAna niyamase upazama yA kSaya karatA hai aura upazama honepara usako bhAvavatI zaktikA ekAdaza guNasthAnake prathama samaya meM opazamika yathAkhyAta nizcayasamyakcAritrake rUpameM athavA kSaya honepara usakI bhAvavatI zaktikA dvAdaza guNasthAnake prathama samaya meM kSAyika yathAkhyAta nizcayasamyak cAritrake rUpameM zuddha svabhAvabhUta pariNamana pragaTa hotA hai / vyavahAradharma kI vyAkhyA vyavahAradharmakI vyAkhyA karanese pUrva yahA~ maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki nArakI, deva aura niyaMca ina tInoM prakArake jIvoMmeM kevala agRhIta mithyAtva pAyA jAtA hai / ataH inameM vyavahAradharmakA vyavasthita kramase vivecana karanA sambhava nahIM hai / kevala manuSya hI aisA jIva hai jisameM agRhIta midhyAtva ke sAtha gRhIta mithyAtva bhI pAyA jAtA hai| phalataH manuSyoM meM vyavahAradharmakA vyavasthita kramase vivecana karanA sambhava ho jAtA hai / ataH yahA~ manuSyoM kI apekSA vyavahAradharmakA vivecana kiyA jAtA hai / caraNAnuyogakI vyavasthA ke anusAra pApabhUta aghAtikarmoM ke udayameM abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSyoMkI bhAvavatI zaktike hRdaya ke sahArepara atattvazraddhAnake rUpameM aura mastiSka ke sahArepara atattvajJAna ke rUpameM mithyA pariNamana hote rahate haiM tathA jaba unameM puNyabhUta aghAtikarmoMkA udaya hotA hai taba atattvazraddhAna aura atattvajJAnarUpa una pariNamanoMkI samApti honepara unakI usa bhAvavatI zaktike hRdaya ke sahArepara tattvazraddhAnake rUpameM aura mastiSka ke sahArepara tattvajJAna ke rUpa meM samyakpariNamana hone lagate haiM / bhAvavatI zaktike donoM prakArake samyak pariNamanoMmeMse tattvazraddhAnarUpa pariNamana samyagdarzanake rUpameM vyavahAradharma kahalAtA hai aura tattvajJAnarUpa pariNamana samyagjJAnake rUpameM vyavahAradharma kahalAtA hai / caraNAnuyogakI vyavasthAke anusAra bhAvavatI zakti ke pariNamana svarUpa ukta atattvazraddhAna aura atattvajJAna se prabhAvita abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya apanI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyA~ kiyA karate haiM aura kadAcit sAthameM laukika svArthavaza puNyabhUta zubha pravRttiyA~ bhI karate | tathA jaba ve bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa ukta tattvazraddhAna aura tattvajJAnase prabhAvita hote haiM taba ve apanI kriyAvatI zaktike pa raNamanasvarUpa ukta saMkalpI - pApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvathA tyAga kara mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhI pApabhUta azubha pravRttiyoM ke sAtha karttavyavaza puNyabhUta zubha pravRttiyA~ bhI karane lagate haiM / itanA hI nahIM, bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa ukta tattvazraddhAna aura tattvajJAnake AdhArapara ve abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya kadAcit kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa ukta saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyA~ke sarvathA tyAgapUrvaka ukta ArambhI pApabhUta azubha pravRttiyoM kA bhI ekadeza athavA sarvadeza tyAga karate hue anivArya Arambho pApabhUta azubha pravRttiyoM ke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate haiM / isa prakAra abhavya aura bhavya midhyAdRSTi manuSya
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 : sarasvatI-varavaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa tattvazraddhAna aura tattvajJAnase prabhAvita hokara apanI kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvathA tyAga kara jo apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa ArambhI pApabhUta azubha pravRttiyoM ke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate haiM una pravRttiyoMko naitika AdhArake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| tathA ve hI manuSya jaba saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyoMke sarvathA tyAgapUrvaka ArambhI pApabhUta azubha pravRttiyoMkA ekadeza athavA sarvadeza tyAga karate hue puNyabhUta zubha pravRttiyA~ karate haiM taba unheM kramazaH dezavirati athavA sarvaviratirUpa samyakcAritrake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| . prasaMgavaza maiM yahA~ yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSyoMko bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa hRdayake sahArepara honevAlA atattvazraddhAna vyavahAramithyAdarzana kahalAtA hai| aura unakI usI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa mastiSkake sahArepara honevAlA atattvajJAna vyavahAramithyAjJAna kahalAtA hai| tathA mithyAdarzana aura mithyAjJAna ina donoMse prabhAvita una manuSyoMkI kriyAvatI zaktike pariNAma svarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApabhUta jo azubha pravRtti huA karatI hai vaha vyavahAramithyAcAritra kahalAtA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki ukta prakArake vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnake viparIta vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnase prabhAvita hokara ve abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyoMkA sarvathA tyAga karate hue yadi azaktivaza ArambhI pApakA aNumANa bhI tyAga nahIM kara pAte haiM to unakI vaha ArambhI pAparUpa azubha pravRtti vyavahArarUpa avirati kahalAtI haiN| yahA~ maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki jisa prakAra pUrvameM mohanIyakarmakI una-una prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama pUrvaka honevAle bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayasamyakadarzana nizcayasamyagjJAna va dezavirati, sarvavirati aura yathAkhyAta samyakcAritrake rUpameM nizcayadharmakA vivecana kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ prathama guNasthAnameM mohanIyakarmakI mithyAtva aura anantAnubandhI donoM prakRtiyoMke udayameM bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa mithyAtvabhUta bhAvamithyAdarzana, bhAvamithyAjJAna aura bhAvamithyAcAritrake rUpa meM, dvitIya guNasthAnameM mohanIyakarmakI anantAnubandhI prakRtike udayameM bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa sAsAdanasamyaktvabhUta bhAvamithyAdarzana, bhAvamithyAjJAna aura bhAvamithyAcAritrake rUpameM evaM tRtIya guNasthAnameM mohanIyakarmakI samyakmithyAtvaprakRtike udayameM bhAvavatI zaktike pariNAmasvarUpa samyagmithyAtvabhUta bhAvamithyAdarzana, bhAvamithyAjJAna aura bhAvamithyAcAritrake rUpameM nizcaya (bhAva) adharmakA bhI vivecana kara lenA cAhie / yahA~ bhI yaha dhyAtavya hai ki caturtha guNasthAnake jIvameM nava nokaSAyoMke udayake sAtha atyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyoMke sAmUhika udayameM jIvakI bhAvavatI zaktikA jo pariNamana hotA hai use bhAva-avirati jAnanA caahiye| ise na to bhAvamithyAcAritra kaha sakate haiM aura na viratike rUpameM bhAvasamyakcAritra hI kaha sakate haiM, kyoMki bhAvamithyAcAritra anantAnubandhI kaSAyake udayameM hotA hai aura viratike liye kama-se-kama apratyAkhyAnAvaraNakA kSayopazama Avazyaka hai| uparyukta donoM prakArake spaSTIkaraNoMke sAtha hI yahA~ nimnalikhita vizeSatAyeM bhI jJAtavya hai (1) abhavya jIvoMke kevala prathama mithyAdRSTi guNasthAna hI hotA hai jabaki bhavya jIvoMke prathama mithyAdRSTi guNasthAnase lekara caturthadaza ayogakevalI guNasthAna paryanta sabhI guNasthAna sambhava haiM / (2) nizcayadharmakA vikAsa bhavya jIvoMmeM hI hotA hai, abhavya jIvoMmeM nahIM hotaa| tathA bhavya jIvoMmeM
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 193 bhI usa nizcayadharmakA vikAsa caturtha guNasthAnake prathama samayase prArambha hotA hai, isake pUrvake guNasthAnoMse nahIM hotaa| (3) jIvake caturtha guNasthAnake prathama samayameM jo nizcayadharmakA vikAsa hotA hai vaha usa jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayasamyagdarzana aura nizcayasamyagjJAnake rUpameM hotA hai| isake pazcAt jIvake paMcama guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa deza virati nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai tathA isake bhI pazcAt jIvake nizcayadharmakA vikAsa saptama guNasthAnake prathama samayameM usa jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa sarvavirati nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai aura jovameM usakA sadbhAva pUrvokta prakAra SaSTha guNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka uttarottara utkarSake rUpameM vidyamAna rahatA hai| dazama guNasthAnake Age jIvake ekAdaza guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa aupazamika yathAkhyAta nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai athavA dazama guNasthAnase hI Age jIvake dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa kSAyika yathAkhyAta nizcayasamyakacAritrake rUpameM hotA hai tathA yaha jIvake Ageke sabhI gaNasthAnoMmeM vidyamAna rahatA hai| (4) pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki vyavahAradharma samyagdarzanake rUpameM jIvakI bhAvavatI zaktikA hRdayake sahArepara honevAlA pariNamana hai aura dUsarA vyavahAradharma samyagjJAnake rUpameM jIvakI bhAvavatI zaktikA mastiSkake sahArepara honevAlA pariNamana hai| evaM tIsarA vyavahAradharma naitika AcAra tathA dezavirati va sarvaviratirUpa samyakacAritrake rUpameM mana, vacana aura kAyake sahArepara honevAlA jIvakI kriyAvatI zaktikA pariNamana hai| isa sabhI prakArake vyavahAradharmakA vikAsa prathama guNasthAnameM sambhava hai aura abhavya va bhavya donoM prakArake jIvoMmeM ho sakatA hai| itanA avazya hai ki ukta samyagdarzana va samyagjJAnarUpa tathA naitika AcArarUpa vyavahAradharmakA vikAsa prathama guNasthAnameM niyamase hotA hai kyoMki isa prakArake vyavahAradharmakA vikAsa kiye binA abhavya jIvameM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoMkA va bhavya jIvameM ina cAroM labdhiyoMke sAtha karaNalabdhikA vikAsa nahIM ho sakatA hai| . prathama guNasthAnameM dezavirati aura sarvavirati samyakcAritra rUpa vyavahAradharmake vikasita honekA koI niyama nahIM hai parantu dezavirati samyakcAritrarUpa vyavahAradharmakA vikAsa caturtha guNasthAnameM hokara paMcama guNasthAnameM bhI rahatA hai / evaM sarvavirati samyakucAritrarUpa vyavahAradharmakA paMcama guNasthAnameM vikAsa hokara Age SaSThase dazama guNasthAna taka usakA sadbhAva niyamase rahatA haiN| yahA~ itanA avazya dhyAtavya hai ki saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka usa vyavahAradharmakA sadbhAva antaraMgarUpameM hI rahatA hai| tathA dvitIya aura tRtIya gaNasthAnoMmeM yathAsambhava rUpameM rahanevAlA vyavahAradharma bhI abuddhipUrvaka hI rahatA hai / ekAdaza guNasthAnase lekara Ageke sabhI guNasthAnoMmeM vyavahAradharmakA sarvathA abhAva rahatA hai| vahA~ kevala nizcayadharmakA hI sadabhAva rahatA hai / kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa vyavahAra aviratikA sadbhAva prathama guNasthAnase caturtha guNasthAna taka hI sambhava hai| jovako mokSa kI prApti nizcaya prakRtameM mokSa zabdakA artha jIva aura zarIrake vidyamAna saMyogakA sarvathA viccheda ho jAnA hai / jIva aura zarIrake vidyamAna saMyogakA sarvathA viccheda caturthadaza guNasthAnameM taba hotA hai jaba usa jIvake sAtha baddha cAra adhAtI karmoMkA sarvathA kSaya ho jAtA hai / jIvako caturthadaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba trayo 25
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 : sarasvatI-varavaputra paM0baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha daza guNasthAnameM karmAsravameM kAraNabhUta jIvake yogakA sarvathA nirodha ho jAtA hai| jIvako trayodaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha baddha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtI karmokA dvAdaza guNasthAnameM sarvathA kSaya ho jAtA hai| jIvako dvAdaza gaNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha baddha mohanIyakarmaprakRtiyoMkA pUrva meM yathAsamaya kSaya hote hue dazama guNasthAna ke anta samayameM zeSa sUkSma lobha prakRtikA bhI kSaya ho jAtA hai| dvAdaza guNasthAnakA artha hI dazama guNasthAnake anta samayame mohanIyakarmakA sarvathA kSaya ho jAnepara jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmakA pUrNataH ho jAnA hai| isa vivecanase nirNIta hotA hai ki jIvako mokSakI prApti nizcayadharma pUrvaka hotI hai / jIvako nizcayadharmakI prApti vyavahAradharmapUrvaka hotI hai jIvakI bhAvavatI zaktikA nizcayadharmake rUpa meM prArambhika vikAsa caturthaguNasthAnake prathama samayameM hotA hai aura usakA vaha vikAsa paMcamAdi guNasthAnoMmeM uttarottara vRddhiko prApta hokara ekAdaza guNasthAnake prathama samayameM aupazamika yathAkhyAta nizcayasamyaka cAritrake rUpameM athavA dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM kSAyika yathAkhyAta samyakcAritrake rUpameM pUrNatAko prApta hotA hai| nizcayadharmakA yaha vikAsa mohanIyakarmako una-una prakRtiyoMke yathAsthAna yathAsaMbhava rUpameM honevAle upazama. kSaya yA kSayopazama pUrvaka hotA hai| tathA mohanIyakarmakI prakRtiyoMkA yathAyogya vaha upazama, kSaya yA kSayopazama bhavya jIvameM AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hotA hai va usameM usa karaNalabdhikA vikAsa kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsapUrvaka hotA hai| evaM jIvameM ina labdhiyoMkA vikAsa vyavahAradharma pUrvaka hotA hai| yaha hAradharma azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa hotA hai| jIvako isakI prApti taba hotI hai jaba usa jIvameM bhAvavatI zaktike hRdayake sahArepara honevAle tattvazraddhAnarUpa vyavahArasamyak darzana kI aura mastiSkake sahArepara honevAle tattvajJAnarUpa vyavahArasamyagjJAnakI upalabdhi ho jAtI hai| isake vikAsa pUrvameM vyavahAradharmako vyAkhyAmeM batalAyA jA cukA hai| isa vivecanase yaha nirNIta hotA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakI utpattimeM kAraNa hotA hai| yaha viSaya praznottara 2 aura 3 kI samIkSAse bhI jAnA jA sakatA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki jIvako apanI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayadharmakI utpttimeN| kAraNabhUta mohanIyakarmakA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama karaneke lie isa vyavahAradharmake antargata ekAntamithyAtvake viruddha prazamabhAva, viparItamithyAtvake viruddha saMvegabhAva, vinayamithyAtvake viruddha anukampAbhAva, saMzayamithyAtvake viruddha AstikyabhAva aura avivekarUpa ajJAnamithyAtvake viruddha vivekarUpa samyagjJAnabhAvako bhI apanemeM jAgRta karanekI AvazyakatA hai| isI prakAra jIvako samasta jIvoMke prati mitratA (samAnatA) kA bhAva, guNIjanoke prati pramodabhAva, duHkhI jIvoMke prati sevAbhAva aura viparIta dRSTi, vRtti aura pravRtti vAle jIvoMke prati madhyasthatA (taTastha) kA bhAva bhI apanAne kI AvazyakatA hai| isa taraha sarvAMgINatAko prApta vyavahAradharma upayukta prakAra nizcayadharmakI utpattimeM sAdhaka siddha ho jAtA hai /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana aura nyAya Jan Education International www.jalnelibrary.org
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ in Edalon International For Private & Personal. Use Only www.jan
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana aura nyAya AAAAAAAAAAAN 1. bhAratIya darzanoMkA mUla AdhAra 2. jainadarzanameM pramANa aura naya 3. jJAnake pratyakSa aura parokSa bhedoMkA AdhAra 4. jainadarzanameM nayavAda 5. anekAntavAda aura syAdvAda 6. syAdvAda darzana aura usake upayogakA abhAva 7. darzanopayoga aura jJAnopayogakA vizleSaNa 8. jainadarzanameM darzanopayogakA sthAna 9. jainadarzanameM vastukA svarUpa 10. jainadarzanameM saptatattva aura Sadravya 11. arthameM bhUla aura usakA samAdhAna 4-1
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoMkA mUla AdhAra 'darzana' zabda saMskRta bhASAkA zabda hai / yaha zabda saMskRtavyAkaraNake anusAra " dRzyate nirNIyate vastutattvamaneneti darzanam" athavA "dRzyate = nirNIyata idaM ( vastu tattvaM ) iti darzanam" ina donoM vyutpattiyoMke AdhArapara " dRz" dhAtuse niSpanna hotA hai / pahalI vyutpattike AdhArapara niSpanna 'darzana' zabda tarka, vitarka maMthana yA parIkSA svarUpa usa vicAradhArAkA nAma hai jo tattvoMke nirNaya meM prayojaka huA karatI hai / dUsarI vyutpattike AdhArapara niSpanna 'darzana' zabdakA artha ullikhita vicAradhArA dvArA nirNIta tattvoMkI svIkAratA hotA hai / isa prakAra 'darzana' zabda dArzanika jagatameM ina donoM prakArake arthoMmeM vyavahRta huA hai arthAt bhinnabhinna darzanoMkI jo tattvasambandhI mAnyatAyeM haiM unako aura jina tArkika muddoMke AdhArapara una mAnyatAoMkA samarthana hotA hai una tArkika muddoMko darzanazAstra ke antargata svIkAra kiyA hai / vartamAna dRzya jagatkI paraMparAko sabhI darzanoMmeM kisI-na-kisI rUpase anAdi svIkAra kiyA gayA hai / isalie jagatakI isa paraMparAmeM na mAlUma kitane darzana vikAsako prApta hokara vilupta ho gaye hoMge aura kauna kaha sakatA hai ki bhaviSya meM bhI naye-naye darzanoMkA prAdurbhAva nahIM hogA / parantu Aja hama sirpha unhIM darzanoMke bAremeM kucha soca sakate haiM jo upalabdha haiM yA sAhityake AdhArapara jinakI jAnakArI prApta kI jA sakatI hai / ye darzana sabase pahale bhAratIya aura abhAratIya ( pAzcAtya ) darzanoMke rUpameM hamAre sAmane Ate haiM / jinakA prAdurbhAva bhAratavarSa meM huA hai ve darzana bhAratIya aura jinakA prAdurbhAva bhAratavarSa ke bAhara pAzcAtya dezoMmeM huA hai ve abhAratIya yA pAzcAtya darzanoMke nAmase pukAre jAte haiM / bhAratIya darzana bhI do bhAgoM meM vibhakta kiye gaye haiM-vaidika darzana aura avaidika darzana / vaidika paraparAke andara jinakA prAdurbhAva aura vikAsa huA hai tathA jo vaidika paramparAke poSaka darzana haiM ve vaidika darzana mAne gaye haiM aura vaidika paramparAse bhinna jinakI svataMtra paramparA hai yA jo vaidika paramparAke virodhI darzana haiM unako avaidika darzana svIkAra kiyA gayA hai| vaidika darzanoM meM mukhyataH sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya tathA vaizeSika darzana mAne gaye haiM aura jaina, bauddha tathA cArvAka darzanoMko avaidika darzana svIkAra kiyA gayA hai / inake alAvA choTe-moTe bhedoM aura upabhedoMke rUpameM aura bhI vaidika tathA avaidika darzanoMko gaNanA kI jA sakatI hai, parantu anAvazyaka vicArake bhayase unheM isa vibhAgakramameM sthAna nahIM diyA gayA hai / Ajakalake bahutase vidvAnoMmeM gItAko eka svatantra darzana mAnanekI pravRtti dekhI jAtI hai / parantu vAstava meM gItA karttavyarUpa dhArmika yA AdhyAtmika mahAna upadeza mAtra hai / yahI kAraNa hai ki gItAmeM sthAna-sthAnapara zrIkRSNa dvArA arjunake lie karmayogakI ora jhukanekI preraNA kI gaI hai / gItAko karmayogakA pratipAdaka grantha mAnanA bhI mere vicArake anusAra ThIka nahIM hai / lekina maiM itanA avazya svIkAra karatA hU~ ki gItA meM karmayogake AdhArapara prAyaH samasta vaidika darzanoMke samanvaya karanekA prayatna kiyA gayA hai / ina vaidika aura avaidika darzanoMko dArzanika vikAsake madhya yugameM kramase Astika aura nAstika nAmoM se bhI pukArA jAne lagA thA / parantu mAlUma par3atA hai ki vaidika aura avaidika darzanoMkA isa prakArakA nAmakaraNa vedaparamparAke samarthana aura virodhake kAraNa prazaMsA aura nindA rUpameM sAmpradAyika vyAmoha ke vazIbhUta logoM dvArA kiyA gayA hai, kAraNa ki yadi prANiyoMkA janmAntararUpa paraloka, svarga aura naraka tathA muktike na mAnane rUpa artha meM nAstika zabdakA prayoga kiyA jAya to jaina aura bauddha ye donoM avaidika darzana nAstika darzanoMkI koTise nikalakara Astika darzanoMkI koTimeM A jAyeMge; kyoMki ye donoM darzana prANiyoMke janmAntara
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : sarasvato-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha rUpa paraloka, svarga aura naraka tathA muktikA samarthana karate haiM / aura yadi jagatakA kartA anAdinidhana Izvara ko na mAnane rUpa arthameM nAstika zabdakA prayoga kiyA jAya to sAMkhya aura mImAMsA ina donoM vaidika darzanoM ko upasthita darzanoMkI koTimase nikAlakara nAstika koTi meM paTaka denA par3egA, kyoMki ye donoM darzana anAdinidhana Izvarako jagatakA kartA mAnanese inkAra karate haiN| isa prakAra Upara batalAyA gayA sampUrNa vibhAgakrama avyavasthita ho gayA hai / "nAstiko vedanindakaH" ityAdi prasiddha vAkya bhI hameM yaha batalA rahe hai ki veda paramparAko na mAnane vAloMke bAremeM hI nAstika zabdakA prayoga kiyA gayA hai| prAyaH sabhI sampradAyavAdiyoMne apane sampradAyakI paramparAke mAnanevAloMko Astika aura apanese bhinna dUsare sampradAyakI paramparAke mAnane vAloMko nAstika svIkAra kiyA hai / jaina sampradAyameM bhI jaina paramparAke mAnanevAloMko samyadRSTi aura janetara paramparAke mAnanevAloMko mithyAdRSTi kahanekA rivAja pracalita hai| mere kahanekA matalaba yaha hai ki bhAratIya darzanakA jo Astika aura nAstika darzanoMke rUpameM vibhAga kiyA gayA hai vaha nirarthaka evaM anucita hai| isalie unakA vibhAga ullikhita vaidika aura avaidika darzanoMke rUpameM hI karanA cAhie / ullikhita darzanoMkI utpattike bAremeM jaba hama socate hai, to hameM inake malameM do prakArake vAdoMkA patA calatA hai-eka astitvavAda aura dUsarA upayogitAvAda / arthAt ye sabhI darzana astitvavAda yA upayogitAvAdake AdhArapara prAdurbhUta hue haiM, aisA mAnA jA sakatA hai / jagata kyA aura kaisA hai ? jagatameM kitane padArthoMkA astitva hai ? una padArthoM ke kaise-kaise pariNAma hote haiM ? ityAdi praznoMke AdhArapara sAmAnyatayA tattvoMkA vicAra karanA astitvavAda kahalAtA hai aura jagatake prANI duHkhI kyoM hai ? ve sukhI kaise ho sakate haiM ? ityAdi praznoMke AdhArapara sirpha lokakalyANopayogI tattvoMke bAremeM vicAra karanA upayogitAvAda samajhanA caahie| tAtparya yaha hai ki astitvavAdake AdhArapara ve saba tattva mAnyatAkI koTimeM A jAte haiM jinakA astitva pramANoMke AdhArapara siddha hotA ho aura upayogitAvAdake AdhArapara sirpha ve hI tattva mAnyatAkI koTimeM pahu~cate haiM jo lokakalyANake liye upayogI siddha hote hoN| merI rAyake mutAbika isa upayogitAvAdakA hI apara nAma AdhyAtmikavAda aura astitvavAdakA hI dUsarA nAma AdhibhautikavAda samajhanA cAhiye / jina vidvAnoMkA yaha khyAla hai ki samasta cetana aura acetana jagatakI sRSTi athavA vikAsa AtmAse mAnanA AdhyAtmikavAda aura uparyukta jagatakI sRSTi athavA vikAsa acetana arthAt jar3a padArthase mAnanA AdhibhautikavAda hai, una vidvAnoMke sAtha merA spaSTa matabheda hai aura isa matabhedase merA tAtparya yaha hai ki AdhyAtmikavAda aura AdhibhautikavAdake ullikhita arthake mutAbika jo vedAnta darzanako AdhyAtmika darzana tathA cArvAka darzanako Adhibhautika darzana mAna liyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai| maiMne abhAratIya darzanoMkA to nahIM, parantu bhAratIya darzanoMkA jo thor3A bahata adhyayana evaM cintana kiyA hai usase maiM isa natIjepara paha~cA hai ki sAMkhya. vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya aura vaizeSika ye vaidika darzana tathA jaina, bauddha aura cArvAka ye sabhI avaidika darzana pUrvokta upayogitAvAdake AdhArapara hI prAdurbhUta hue haiM, isaliye ye sabhI darzana AdhyAtmikavAdake aMtargata mAne jAne caahie| kisI bhI darzanakA anuyAyI Aja apane darzanake bArameM yaha AkSepa sahana nahIM kara sakatA hai ki usake darzanakA vikAsa lokakalyANake lie nahIM huA hai aura isakA bhI kAraNa yaha hai ki bhAratavarSa sarvadA dharmapradhAna deza rahA hai / isalie samasta bhAratIya darzanoMkA mUla AdhAra upayogitAvAdako mAnanA yuktipUrNa hai| lokakalyANazabdameM paThita lokazabda "jagatakA prANisamUha" arthameM prayukta hotA haA dekhA jAtA hai, isalie yahA~para lokakalyANazabdase "jagatake prANisamUhakA kalyANa" artha grahaNa karanA caahiye| koI
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 5 koI darzana prANiyoMke dRzya aura adRzya do bheda svIkAra karate haiM aura kinhIM-kinhIM darzanoMmeM sirpha dRzya prANiyoMke astitvako hI svIkAra kiyA gayA hai| dRzya prANI bhI do prakArake pAye jAte haiN| eka prakArake dRzya prANI ve hai jinakA jIvana prAyaH samaSTi-pradhAna hai aura dUsare prakArake dRzya prANI ve haiM jinakA jIvana prAyaH vyaSTipradhAna hai| manuSya samaSTi-pradhAna jIvanavAle prANiyoMmeMse hai kyoMki manuSyoMkA jIvana prAyaH eka dUsare manuSyako sadbhAvanA, sahAnubhUti aura sahAyatApara nirbhara hai| bAkIke sabhI dRzya prANI pazu, pakSI, sarpa, bicchU, kITa, pataMga vagairaha vyaSTi-pradhAna jIvana vAle prANI kahe jA sakate haiM; kyoMki inake jIvanameM manuSyoM jaisI parasparakI sadbhAvanA, sahAnubhUti aura sahAyatAko AvazyakatA prAyaH dekhane meM nahIM AtI hai ! vyaSTipradhAna jIvanako samAnatAke kAraNa hI jainadarzanameM ina pazu, pakSI Adi prANiyoMkA tiryaga (tiyaMJca) nAmase pukArA jAtA hai, kAraNa ki tiryak zabdakA samAnatA arthameM prayoga pAyA jAtA hai| sabhI bhAratIya darzanakAroMne apane-apane darzanake vikAsameM apanI-apanI mAnyatAke anusAra jagatke ina dRzya aura adRzya prANiyoMke kalyANakA lakSya avazya rakhA hai| eka cArvAka darzanako chor3akara ullikhita sabhI bhAratIya darzanoMmeM prANiyoMke janmAntararUpa paraloka, svarga aura naraka tathA muktikA samarthana kiyA gayA hai, isaliye ina darzanoMke AviSkartAoMkI lokakalyANabhAvanAke prati to saMdeha karanekI guMjAiza hI nahIM hai / lekina upalabdha sAhityase jo thor3A-bahuta cArvAka darzanakA hameM digdarzana hotA hai usase usake AviSkartAkI lokakalyANa bhAvanAkA patA bhI hameM sahaja hImeM laga jAtA hai| "zratayo vibhinnA smatayo vibhinnA, naiko maniryasya vacaH pramANama / dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM, mahAjano yena gataH sa panthAH // " isa padyameM cArvAkadarzanakI AtmAkA spaSTa AbhAsa milatA hai| isa padya kA Azaya yaha hai ki "dharma hai| isa padya kA Azaya yaha hai ki "dharma manuSyake kartavyamArgakA nAma hai aura vaha jaba loka-kalyANake liye hai to use akhaMDa ekarUpa honA cAhiyenAnA rUpa nhiiN| lekina dharmatattvakI pratipAdaka zratiyA~ aura smRtiyA~ nAnA aura paraspara-virodhI dekhane meM AtI haiN| hamAre dharmapravartaka mahAtmAoMne bhI dharmatattvakA pratipAdana ekarUpase na karake bhinna-bhinna rUpase kiyA hai isaliye unake vacanoMko bhI sarvasammata pramANa mAnanA asambhava hai / aisI hAlatameM sarvasAdhAraNake liye dharmatattva eka gUr3ha pahelI banA huA hai / arthAt dharmatattvake samajhane meM hamAre liye zruti, smRti yA koI bhI dharmapravartaka sahAyaka nahIM ho sakatA hai / isalie dharmatattvakI pahelImeM na ulajha karake hameM apane kartavyamArgakA nirNaya mahAtmAparuSoMke kartavyamArgake AdhArapara karanA caahiye| tAtparya yaha hai ki mahAtmA puruSoMkA jIvana svaparakalyANake liye hI hotA hai, isaliye hamArA jo kartavya svaparakalyANavirodhI na ho use hI avivAda rUpase hameM dharma samajhanA caahiye|" mAlUma par3atA hai ki cArvAka darzanake AviSkartAkA antaHkaraNa dharma ke bAremeM paidA hae lokakalyANake lie khataranAka matabhedoMko dekhakara Uba gayA thA, isalie usane duniyAke samakSa isa bAtako rakhanekA prayatna kiyA thA ki janmAntararUpa paraloka-svarga aura naraka tathA makti jaise adazya tattvoMkI carcA, jo ki vivAdake kAraNa janahitakI ghAtaka ho rahI hai-ko choDakara kevala hameM aisA kartavyamArga cana lenA cAhiye, jo janahitakA sAdhaka ho sakatA hai aura aise karttavyamArgameM kisIko vivAda karanekI bhI kama guMjAiza raha sakatI hai| "yAvajjIvaM sukhI jIvet, RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya, punarAgamanaM kutH||" yaha jo cArvAkadarzanakI mAnyatA batalAI jAtI hai vaha kucha bhramamUlaka jAna par3atI hai| isa prakAra dasare bhAratIya darzanoMkI taraha cAvakidarzanako bhI upayogitAvAda arthAt AdhyAtmikatAkI koTise bAhya nahIM kiyA jA sakatA hai|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samasta bhAratIya darzanoMmeM bIjarUpase isa upayogitAvAdako svIkAra kara lene para ye sabhI darzana ekadUsare darzanake, jo atyanta virodhI mAlUma par3ate haiM, aisA na hokara atyanta nikaTatama mitroMke samAna dikhane lageMge / tAtparya yaha hai ki ullikhita prakArase cArvAka darzanameM chipe hae upayogitAke rahasyako samajha lenepara kauna kaha sakatA hai ki usakA paralokAdike bArese dUsare darzanoMke sAtha jo matabheda hai vaha khataranAka hai| kAraNa ki jahA~ dusare darzana paralokAdiko AdhAra mAnakara manuSyoM ke liye yogya karttavyamArgapara calanekI preraNA karate hai vahA~ cArvAkadarzana sirpha vartamAna jIvanako sukhI banAneke uddezyase manuSyoMke liye usI yogya kartavyamArgapara calane kI preraNA karatA hai / tathA jaba paraloka yA svargAdike astitvako svIkAra karate haye bhI sarvadarzanakAroMko yaha eka vaijJAnika siddhAnta mAnanA par3atA hai ki manuSya apane vartamAna jIvanameM acche kRtya karanese hI paralokameM sukhI ho sakatA hai yA svarga pA sakatA hai to paraloka yA svargake astitvako na mAnane mAtrase cArvAka matAnuyAyIko yadi vaha acche kRtya karatA hai to paralokameM sukha yA svargakI prAptise kauna roka sakatA hai ? isI taraha narakakA astitva na mAnane mAtrase pApa karate hue bhI usakA narakameM jAnA asaMbhava kaise ho sakatA hai ? paraloka yA svargAdike astitvako na mAnane vAlA vyakti acche kRtya kara hI nahIM sakatA hai, yaha bAta koI bhI vyakti mAnaneko taiyAra na hogA, kAraNa ki hama pahale batalA Aye haiM ki manuSyakA jIvana parasparakI sadbhAvanA, sahAnubhUti aura sahAyatAke AdhArapara hI sukhI ho sakatA hai| yadi eka manuSyako sukhI jIvana bitAneke saMpUrNa sAdhana upalabdha hai aura dUsarA usakA par3osI manuSya cAra dinase bhUkhA par3A huA hai to aisI hAlatameM yA to pahale vyaktiko dUsare vyaktike bAremeM sahAyatAke rUpameM apanA koI kartavya nizcita karanA hogA, anyathA niyamase dUsarA vyakti pahale vyaktike sukhI jIvanako Thesa pahu~cAnekA kAraNa bana jaaygaa| tAtparya yaha hai ki hameM paralokakI mAnyatAse acche kRtya karaneke liye jitanI preraNA mila sakatI hai usase kahIM adhika preraNA vartamAna jIvanako sukhI banAnekI AkAMkSAse milatI hai| cArvAka darzanakA abhiprAya itanA hI hai / bauddhoMke kSaNikavAda aura IzvarakatatvavAdiyoMke IzvarakatatvameM bhI vahI upayogitAvAdakA rahasya chipA huA hai| bauddha darzanameM eka vAkya pAyA jAtA hai-"vastuni kSaNikaparikalpanA AtmabuddhinirAsArtham" arthAt padArthoMmeM jagatke prANiyoMke anucita rAga, dveSa aura mohako rokaneke liye hI bauddhoMne padArthokI asthiratAkA siddhAnta svIkAra kiyA hai| isI prakAra jagatakA kartA eka anAdinidhana Izvarako mAna lenese saMsArake bahujana samAjako apane jIvanake sudhArameM kAphI preraNA mila sakatI hai / isa upayogitAvAdake AdhAra para hI IzvarakatRtvAda svIkAra kiyA thaa| parantu aphasosa hai ki dhIre-dhIre sabhI darzana upayogitAvAdake mUlabhUta AdhArase haTakara astitvavAdake udarameM samA gaye arthAta ina darzanoM meM jo tattva upayogitAvAdake AdhArapara nizcita kiye gaye the una tattvoMke bAremeM astitvavAdake AdhArapara vicAra hone laga gayA aura isakA hI yaha pariNAma hai ki sabhI darzanakAroMne apanese bhinna dUsare darzanoMko unakI upayogitAke Upara dhyAna na dete haye unheM asatya siddha karanekA prayAsa kiyA hai| sAMkhya aura vedAnta donoM darzanoMkI tattva-mAnyatAmeM upayogitAvAdakI spaSTa jhalaka dikhAI detI haiN| sAMkhyadarzanameM prakRtinAmakA cetanAzUnya padArtha aura puruSanAmakA cetanAtmaka AtmarUpa padArtha isa prakAra do mala tattva svIkAra kiye gaye haiN| inameMse prakRtiko eka aura puruSako aneka rUpameM svIkAra kiyA gayA hai| yaha eka prakRti aneka puruSoMke sAtha saMyukta hokara puruSoMmeM mAlUma par3anevAle buddhi, ahaMkAra Adi nAnArUpase pariNata ho jAyA karatI hai / isakA artha yaha hai ki jaba taka prakRti puruSake sAtha saMyukta hai taba taka vaha buddhi
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/darzana aura nyAya : 7 ahaMkAra Adi nAnArUpa hai aura jaba isakA puruSake sAtha hue saMyogakA abhAva ho jAtA hai taba apane svAbhAvika rUpameM pahu~ca jAtI hai| prakRtikA puruSake sAtha saMyoga hokara buddhi, ahaMkAra Adi rUpa ho jAnekA nAma hI sAMkhya darzanameM sRSTi yA saMsAra mAnA gayA hai| yaha prakRtikA puruSake sAtha saMyoga hokara buddhi, ahaMkAra Adi rUpa ho jAnA kaise saMsArako dhvanita karatA hai ? yahI sabase adhika vicAraNIya prazna hai| sAMkhyadarzanameM prakRtikA puruSake sAtha saMyoga hokara buddhi, ahaMkAra Adi nAnArUpa honekI paraMparA isa prakAra batalAyI gayI hai-prakRti puruSake sAtha saMyukta hokara buddhirUpa pariNata hotI hai, yaha buddhi ahaMkArarUpa pariNata hotI hai, ahaMkAra pA~ca jJAnedriyA~, pA~ca karmendriyA~, mana tathA pAMca tanmAtrA isa prakAra ina solaha tattvarUpa pariNata hotA hai aura ina solaha tattvoMmeMse pA~ca tanmAtrAyeM antima pA~ca mahAbhUtarUpa pariNata ho jAyA karatI hai| isa vyavasthAmeM vicAraNIya bAta yaha hai ki jaba puruSa nAnA hai to bhinna-bhinna puruSoMke sAtha saMyukta prakRtike vipariNAmasvarUpa buddhitattvameM bhI nAnAttva svIkAra karanA hogA aura isa prakAra nAnA buddhitattvoMke vipariNAmasvarUpa nAnA ahaMkAratattva, nAnA ahaMkAratattvoMke vipariNAmasvarUpa nAnA pA~ca jJAnendriyA~ Adi solaha-solaha prakArake tattva aura ina solaha prakArake tattvoMmeM antarbhUta nAnA pA~ca prakArako tanmAtrAoMke vipariNAmasvarUpa nAnA paMca mahAbhUta svIkAra karane hoNge| isa tarahase jaba mUlabhUta eka prakRtike hI vipariNAmasvarUpa paMca mahAbhUta takakI sampUrNa paramparAmeM anivAryarUpase nAnAtva svIkAra karanA par3atA hai to isameM eka Apatti yaha upasthita hotI hai ki hameM paMcamahAbhUta svarUpa pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza tattvoMmeM garbhita AkAzatattvako bhI nAnArUpa mAnanA hogaa| dUsarI Apatti yaha upasthita hotI hai ki jaba puruSako saMyukta hAlatameM hI prakRtikA vipariNAma hotA hai to ye mahAbhUtasvarUpa paMcatattva bhI prakRti aura puruSakI saMyukta hAlatake prakRti vipariNAma mAnane hoMge / prakRti aura puruSakI saMyukta hAlatase bhinna svarUpa inakA svatantra astittva mAnanA asaMgata hogaa| ina ApattiyoMke AdhArapara maiM isa niSkarSa para pahu~cA ki puruSake sAtha saMyoga honese prakRtikI tetIsa tattva kI jo paramparA hai vaha bhinna-bhinna puruSoMkI bhinna-bhinna deha taka hI sImita hai arthAt bhinna-bhinna puruSoMke sAtha saMyoga honepara honevAlI prakRtikI buddhise lekara sthUla zarIraracanA takako paramparAkA nAma hI sAMkhyadarzanameM sRSTi yA saMsAra mAnA gayA hai| usakI sRSTimeM pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza tattva garbhita nahIM haiM / gItAke 13veM adhyAyameM jo kSetra, kSetrajJaviSayaka vicAra kiyA gayA hai usameM kSetrakA artha zarIra hI kiyA gayA hai aura usakA vistAra sAMkhyakI mAnyatAke anusAra prakRtike vikAra svarUpa buddhise lekara paMca mahAbhUta paryata kiyA hai| sAMkhya darzanakI yaha mAnyatA vedAnta darzanako bhI abhISTa hai / bheda sirpha itanA hai ki vedAnta darzana eka prakRti aura nAnA puruSa ina donoM prakArake tattvoMko sAMkhyadarzanakI taraha mUla tattva svIkAra nahIM karatA hai| vaha ina donoMke mUlameM eka parabrahmanAmaka tattvako . svIkAra karatA hai| isa prakAra vedAntadarzanameM bhI parabrahmake vipariNAmasvarUpa prakRti aura puruSa, jinako vahA~ para kramase avidyA (mAyA) aura jIvAtmA nAma diye gaye haiM, ko lekara jIvAtmAoMke sthUla zarIra takakI paramparAkA nAma hI sRSTi yA saMsAra mAnA gayA hai, kyoMki sAMkhyadarzanakI taraha vedAntadarzanakI mAnyatAke anusAra bhI pUrvokta ApattiyoMke AdhArapara eka parabrahma tattvase hI pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza tattvoMkI utpattikA samarthana nahIM ho sktaa| gItAke nimnalikhita zlokase bhI merI isa kalpanAkA samarthana hotA hai yathA sarvagataM saukSamyAdAkAzaM nopalipyate / sarvatrAvasthito dehe tathA''tmA nopalipyate // isa zlokameM AtmAkA artha parabrahma liyA gayA hai aura usase minna svatantra tathA vyApaka AkAza
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8: sarasvatI-varavaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha tattvako dRSTAnta dekara usakI nirlepatAkA samarthana kiyA gayA hai| isase mAlUma par3atA hai ki vedAntako parabrahmase AkAzakI utpatti abhISTa nahIM hai| pratyuta usakI nigAhameM AkAza eka svatantra anAdinidhana padArtha hai aura AkAzakI taraha pRthvI, jala, agni aura vAyu tattva bhI parabrahma haiM, sarvathA pRthak svatantra padArtha haiN| ye tattva bhI parabrahmase utpanna nahIM hue hai| yahA~para eka prazna sirpha yaha upasthita ho sakatA hai ki jaba sAMkhya aura vedAnta donoM darzanoMmeM pRthvI, jala, agni aura vAyu aura AkAza tattvoMkA eka to svatantra astitva svIkAra nahIM kiyA gayA hai aura dUsare . sAMkhyakI mAnyatAmeM prakRtise tathA vedAntakI mAnyatAmeM parabrahmase unakI utpattikA samarthana bhI nahIM hotA hai, to aisI hAlatameM ye donoM darzana adhare darzana raha jaayeNge| isakA samAdhAna yaha hai ki yadi hama yaha bAta mAna lete haiM ki yaha donoM darzana upayogitAvAdake AdhArapara prAdurbhata hue haiM arthAt ina donoM meM sirpha lokakalyANopayogI tattvoMkA hI varNana kiyA gayA hai to phira yahA~para yaha prazna upasthita hI nahIM ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki sAMkhya aura vedAnta darzanoMma pRthvo Adi pA~ca tattvoMkI na to prakRti athavA parabrahmase utpatti mAnI gaI hai aura na inakA svataMtra astitvake AdhArapara hI varNana kiyA gayA hai, kintu inakA svataMtra astittva svIkAra karate hue bhI lokakalyANake lie upayogI na honeke kAraNa ina donoM darzanoMne ina tattvoMke kathanake bAremeM sirpha upekSAvRtti dhAraNa kI hai| jainadarzana bhI yadyapi dUsare sabhI bhAratIya darzanoMkI taraha upayogitAvAdake AdhArapara utpanna huA hai| parantu jainadarzanameM upayogitAvAda aura astitvavAda donoM vAdoMke AdhArapara svataMtra do prakArakI tattvamAnyatAyeM pAI jAtI haiM-jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkI mAnyatA upayogitAvAdake Azrita hai, kyoMki isa mAnyatAmeM sirpha jIva, jIvakA saMsAra aura usake kAraNa tathA jIvamukti aura usake kAraNarUpa upayogI tattvoMko hI sthAna diyA gayA hai aura jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina 6 tattvoMkI mAnyatA astitvavAdake Azrita hai, kyoMki isa mAnyatAmeM lokakalyANopayogitAkA dhyAna rakhate hue jagatake sampUrNa padArthoke astitvapara sAmAnyatayA vicAra kiyA gayA hai|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM pramANa aura naya* vyAkaraNake anusAra darzanazabda ' dRzyate = nirNIyate vastutatvamananeneti darzanam' athavA 'dRzyate nirNIyata idaM vastutattvamiti darzanam, ina donoM vyutpattiyoMke AdhArapara dRz dhAtuse niSpanna hotA hai / pahalI vyutpattike AdhArapara darzanazabda tarka-vitarka, manthana yA parIkSAmvarUpa usa vicAradhArAkA nAma hai jo tattvoMke nirNayameM prayojaka huA karatI hai / dUsarI vyutpattike AdhArapara darzanazabdakA artha ullikhita vicAradhArAke dvArA nirNIta tatvoMkI svIkAratA hotA hai / isa prakAra darzanazabda dArzanika jagat meM ina donoM prakArake arthoM meM vyavahRta huA hai arthAt bhinna-bhinna matoMkI jo tattvasambandhI mAnyatAyeM haiM unako aura jina tArkika muddoMke AdhArapara una mAnyatAoMkA samarthana hotA hai una tArkika muddoMko darzanazAstra ke antargata svIkAra kiyA gayA hai / sabase pahale darzanoMko do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-bhAratIya darzana aura abhAratIya ( pAzcAtya ) darzana | jinakA prAdurbhAvi bhAratavarSa meM huA hai ve bhAratIya aura jinakA prAdurbhAva bhAratavarSa ke bAhara pAzcAtya dezoM meM huA hai ve abhAratIya (pAzcAtya ) darzana mAne gaye haiM / bhAratIya darzana bhI do bhAgoM meM vibhakta ho jAte haiM - vaidika darzana aura avaidika darzana / vaidika paramparAke andara jinakA prAdurbhAva huA hai tathA jo vedaparamparAke poSaka darzana haiM ve vaidika darzana mAne jAte haiM aura vaidika paramparAse bhinna jinakI svatantra paramparA hai tathA jo vaidika paramparAke virodhI darzana haiM unakA samAveza avaidika darzanoMmeM hotA hai / isa sAmAnya niyamake AdhArapara vaidika darzanoMmeM mukhyataH sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya tathA vaizeSika darzana Ate haiM aura jaina, bauddha tathA cArvAka darzana avaidika darzana Thaharate haiM / vaidika aura avaidika darzanoMko dArzanika madhyakAlIna yugameM kramase Astika aura nAstika nAmoMse bhI pukArA jAne lagA thA, parantu mAlUma par3atA hai ki inakA yaha nAmakaraNa sAmpradAyika vyAmohake kAraNa vedaparamparAke samarthana aura virodhake AdhArapara prazaMsA aura nindAke rUpameM kiyA gayA hai| kAraNa, yadi prANiyoM ke janmAntararUpa paraloka -- svarga aura naraka tathA muktike na mAnanerUpa artha meM nAstika zabdakA prayoga kiyA jAya to jaina aura bauddha donoM avaidika darzana nAstika darzanoMkI koTise nikalakara Astika darzanoMkI koTimeM A jAyeMge, kyoMki ye donoM darzana paraloka-svarga aura naraka tathA muktikI mAnyatAko svIkAra karate haiM / aura yadi jagatkA kartA anAdinidhana Izvarako na mAnane rUpa artha meM nAstikazabdakA prayoga kiyA jAya to sAMkhya aura mImAMsA darzanoMko bhI Astika darzanoMkI koTise nikAlakara nAstika darzanoM kI koTimeM rakha denA par3egA; kyoMki ye donoM darzana anAdinidhana Izvarako jagatkA kartA mAnanese inkAra karate haiM / 'nAstiko vedanindakaH' ityAdi vAkya bhI hameM yaha batalAte haiM ki vedaparamparAko na mAnanevAloM yA usakA virodha karanevAloMke bAremeM hI nAstika zabdakA prayoga kiyA gayA hai| prAyaH sabhI sampradAyoMmeM apanI paramparAke mAnanevAloMko Astika aura apanese bhinna dUsare sampradAyakI paramparAke mAnanevAloMko nAstika kahA gayA hai / jainasampradAyameM jainaparamparAke mAnanevAloMko samyagdRSTi aura jainetara paramparAke mAnanevAloMko mithyAdRSTi kahane kA rivAja pracalita hai / isa kathanakA tAtparya yaha hai ki bhAratIya darzanoMkA jo Astika aura nAstika darzanoMke rUpa meM vibhAga kiyA jAtA hai vaha nirarthaka evaM anucita hai / ullikhita sabhI bhAratIya darzanoMmeMse eka-do darzanoMko chor3akara prAyaH sabhI darzanoMkA sAhitya kAphI vizAlatA ko liye hue pAyA jAtA hai| jainadarzanakA sAhitya bhI kAphI vizAla aura mahAna hai / digambara aura zvetAmbara donoM darzanakAroMne samAnarUpase jainadarzana ke sAhityakI samRddhimeM kAphI hAtha baTAyA hai / digambara DaoN0 koThiyA dvArA sampAdita nyAyadIpikAgata prAkkathana, 1945 / 4-2
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM paraspara jo matabheda pAyA jAtA hai vaha dArzanika nahIM, Agamika hai| isaliye ina donoMke darzana-sAhityakI samaddhike dhArAvAhika prayAsameM koI antara nahIM AyA hai| darzanazAstrakA mukhya uddezya vastu-svarUpavyavasthApana hI mAnA gayA hai| jainadarzanameM vastukA svarUpa anekAntAtmaka (anekadharmAtmaka) nirNIta kiyA gayA hai| isaliye jainadarzanakA mukhya siddhAnta anekAntavAda (anekAntakI mAnyatA) hai / anekAntakA artha hai-paraspara-virodhI do tattvoMkA ekatra samanvaya / tAtparya yaha hai ki jahA~ dUsare darzanoMmeM vastuko sirpha sat yA asat, sirpha sAmAnya yA vizeSa, sirpha nitya yA anitya, sirpha eka yA aneka aura sirpha bhinna yA abhinna svIkAra kiyA gayA hai vahA~ jainadarzanameM vastuko sat aura asat, sAmAnya aura vizeSa, nitya aura anitya, eka aura aneka tathA bhinna aura abhinna svIkAra kiyA gayA hai aura jainadarzanakI yaha sata-asat, sAmAnya-vizeSa, nitya-anitya, eka-aneka aura bhinna-abhinnarUpa vastuviSayaka mAnyatA paraspara-virodhI do tattvoMkA ekatra samanvayako sUcita karatI hai| vastukI isa anekadharmAtmakatAke nirNayameM sAdhaka pramANa hotA hai / isaliye dUsare darzanoMkI taraha jainadarzana meM bhI pramANa-mAnyatAko sthAna diyA gayA hai / lekina dUsare darzanoMmeM jahA~ kArakasAkalyAdiko pramANa mAnA gayA hai vahA~ jainadarzanameM samyagjJAna (apane aura apUrva arthake nirNAyaka jJAna) ko hI pramANa mAnA gayA hai, kyoMki jJapti-kriyAke prati jo karaNa ho usIkA jainadarzanameM pramANa nAmase ullekha kiyA gayA hai| jJaptikriyAke prati karaNa ukta prakArakA jJAna hI ho sakatA hai, kArakasAkalyAdi nahIM, kAraNa ki kriyAke prati atyanta arthAt avyavahitarUpase sAdhaka kAraNako hI vyAkaraNazAstrameM karaNasaMjJA dI gayI hai aura avyavahitarUpase jJaptikriyAkA sAdhaka ukta prakArakA jJAna hI hai| kArakasAkalyAdi jJaptikriyAke sAdhaka hote hae bhI usake avyavahitarUpase sAdhaka nahIM haiM, isaliye unheM pramANa kahanA anucita hai| pramANa-mAnyatAko sthAna denevAle darzanoMmeM koI darzana sirpha pratyakSapramANako, koI pratyakSa aura anumAna do pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna aura Agama ina tIna pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna cAra pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna aura arthApatti pA~ca pramANoMko aura koI pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, apitti aura abhAva ina chaha pramANoMko mAnate hai| koI darzana eka sambhava nAmake pramANako bhI apanI pramANamAnyatAmeM sthAna dete haiM / parantu jainadarzanameM pramANako ina bhinna-bhinna saMkhyAoMko yathAyogya nirarthaka, punarukta aura apUrNa batalAte hue mUlameM pratyakSa aura parokSa ye do hI bheda pramANake svIkAra kiye gaye haiN| pratyakSake atIndriya aura indriyajanya ye do bheda mAnakara atIndriya pratyakSameM avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnakA samAveza kiyA gayA hai tathA indriyajanya pratyakSameM sparzana, rasanA ghrANa, cakSa aura karNa ina pA~ca indriyoM aura manakA sAhAyya honeke kAraNa sparzanendriya-pratyakSa. rasanendriyapratyakSa, ghrANendriya-pratyakSa, cakSvindriya-pratyakSa, karNendriya-pratyakSa aura mAnasa pratyakSa ye chaha bheda svIkAra kiye gaye haiM / atIndriya pratyakSa bheda avadhijJAna aura manaHparyayajJAnako jainadarzanameM dezapratyakSa saMjJA dI gaI hai| kAraNa ki ina donoM jJAnoMkA viSaya sImita mAnA gayA hai aura kevalajJAnako sakalapratyakSa nAma diyA gayA hai, kyoMki isakA viSaya asImita mAnA gayA hai arthAt jagatke sapUrNa padArtha apane-apane trikAlavartI vivoM sahita isakI viSayakoTimeM eka sAtha samA jAte haiN| sarvajJameM kevalajJAnanAmaka isI sakalapratyakSakA sadabhAva svIkAra kiyA gayA hai| atIndriprayatyakSako paramArthapratyakSa aura indriyajanyapratyakSako sAMvyavahArikapratyakSa 1. 'sAdhakatamaM karaNam / ' -jainendravyAkaraNa 1 / 2 / 113 /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 11 bhI kahA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki sabhI pratyakSa aura parokSa jJAna yadyapi Atmottha hai kyoMki jJAnako AtmAkA svabhAva yA guNa mAnA gayA hai| parantu atIndriyapratyakSa indriyoMkI sahAyatAke binA hI svatantrarUpase AtmAmeM udbhUta huA karate haiM, isaliye inheM paramArtha saMjJA dI gaI hai aura indriyajanyapratyakSa Atmottha hote hue bhI utpattimeM indriyAdhIna haiM, isaliye vAstavameM inheM pratyakSa kahanA anucita hI hai| ataH lokavyavahArakI dRSTise hI inako pratyakSa kahA jAtA hai| vAstavameM to indriyajanya pratyakSoMko bhI parokSa hI kahanA ucita hai| phira jaba ye pratyakSa parAdhIna haiM to inheM parokSa pramANoMmeM hI antarbhUta kyoM nahIM kiyA gayA hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki jisa jJAnameM jJeya padArthakA indriyoMke sAtha sAkSAt sambandha vidyamAna ho usa jJAnako sAMvyavahArika pratyakSameM antata kiyA gayA hai aura jisa jJAnameM jJeya padArthakA indriyoMke sAtha sAkSAt sambandha vidyamAna na ho, paramparayA sambandha kAyama hotA ho usa jJAnako parokSa pramANameM antarbhUta kiyA gayA hai| ukta chahoM indriyajanyapratyakSoM (sAMvyavahArikapratyakSoM)meM pratyekakI avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra-cAra avasthAyeM svIkAra kI gayI hai| avagraha-jJAnakI usa durbala avasthAkA nAma hai jo anantarakAlameM nimitta milanepara viruddha nAnAkoTi viSayaka saMzayakA rUpa dhAraNa kara letI hai aura jisameM eka avagrahajJAnakI viSayabhUta koTi bhI zAmila rahatI hai| saMzayake bAda avagrahajJAnakI viSayabhUta koTiviSayaka anirNIta bhAvanArUpa jJAnakA nAma IhA mAnA gayA hai| aura IhAke bAda avagrahajJAnakI viSayabhUta koTi viSayaka nirNIta jJAnakA nAma avAya hai / yahI jJAna yadi kAlAntarameM honevAlI smRtikA kAraNa bana jAtA hai to ise dhAraNA nAma de diyA jAtA hai / jaise kahIM jAte hue hamArA dUra sthita puruSako sAmane pAkara usake bAremeM "yaha puruSa hai" isa prakArakA jJAna avagraha hai| isa jJAnakI durbalatA isIse jAnI jA sakatI hai ki yaho jJAna anantarakAlameM nimitta mila jAnepara "vaha puruSa hai yA DhUMTha" isa prakArake saMzayakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai| yaha saMzaya apane anantarakAlameM nimittavizeSake AdhArapara 'mAlUma par3atA hai ki yaha puruSa hI hai' athavA 'use puruSa hI honA cAhiye' ityAdi prakArase IhAjJAnakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai aura yaha IhAjJAna hI apane anantara samayameM nimittavizeSake balapara 'vaha puruSa hI hai' isa prakArake avAyajJAnarUpa pariNata ho jAyA karatA hai / yahI jJAna naSTa honese pahale kAlAntarameM honevAlI 'amuka samayameM amuka sthAnapara maiMne puruSako dekhA thA' isa prakArakI smRtimeM kAraNabhUta jo apanA saMskAra mastiSkapara chor3a jAtA hai usIkA nAma dhAraNAjJAna jainadarzanameM mAnA gayA hai| isa prakAra eka hI indriyajanyapratyakSa (sAMvyavahArikapratyakSa) bhinna-bhinna samayameM bhinna-bhinna nimittoM ke AdhArapara avagraha, IhA; avAya aura dhAraNA ina cAra rUpoMko dhAraNa kara liyA karatA hai aura ye cAra rUpa pratyeka indriya aura manase honevAle pratyakSa jJAnameM sambhava haA karate haiN| jainadarzanameM pratyakSapramANakA spaSTIkaraNa isI DhaGgase kiyA gayA hai| - jainadarzanameM parokSapramANake pA~ca bheda svIkAra kiye gaye haiM-smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama / inameMse dhAraNAmUlaka svatantra jJAnavizeSakA nAma smati hai / smRti aura pratyakSamalaka vartamAna aura bhata padArthoke ekatva athavA sAdRzyako grahaNa karanevAlA pratyabhijJAna kahalAtA hai, pratyabhijJAnamUlaka do padArthoMke avinAbhAvasambandharUpa vyAptikA grAhaka tarka hotA hai aura tarkamUlaka sAdhanase sAdhyakA jJAna anumAna mAnA gayA hai| isI taraha AgamajJAna bhI anumAnamUlaka hI hotA hai arthAt 'amuka zabdakA amuka artha hotA hai' aisA nirNaya ho jAneke bAda hI zrotA kisI zabdako sunakara usake arthakA jJAna kara sakatA hai| isa kathanase yaha niSkarSa nikalA ki sAMvyavahArikapratyakSa indriyajanya hai aura parokSapramANa sAMvyavahArikapratyakSajanya hai| basa, sAMvyavahArikapratyakSa aura parokSapramANameM itanA hI antara hai| jainadarzanameM zabdajanya arthajJAnako AgamapramANa mAnaneke sAtha-sAtha usa zabdako bhI AgamapramANameM
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha saMgrahIta kiyA gayA hai aura isa prakAra jainadarzanameM AgamapramANake do bheda mAna liye gaye haiM-eka svArthapramANa aura dUsarA parArthapramANa / pUrvokta sabhI pramANa jJAnarUpa hone ke kAraNa svArthapramANarUpa hI hai| parantu eka AgamapramANa hI aisA hai, jise svArthapramANa aura parArthapramANa ubhayarUpa svIkAra kiyA gayA hai| zabdajanya arthajJAna jJAnarUpa honeke kAraNa svArthapramANarUpa hai / lekina zabdameM cU~ki jJAnarUpatAkA abhAva hai isaliye vaha parArthapramANarUpa mAnA gayA hai| yaha parArthapramANarUpa zabda vAkya aura mahAvAkyake bhedase do prakArakA hai| inameM se do yA dose adhika padoMke samUhako vAkya kahate haiM aura do yA dose adhika vAkyoMke samUhako mahAvAkya kahate haiM, do yA dose adhika mahAvAkyoMke samUhako bhI mahAvAkyake hI antargata samajhanA caahiye| isase yaha siddha hotA hai ki parArthapramANa eka sakhaNDa vastu hai aura vAkya tathA mahAvAkyarUpa parArthapramANake jo khaNDa haiM unheM jainadarzanameM nayasaMjJA pradAna kI gaI hai| isa prakAra jainadarzanameM vastusvarUpake vyavasthApanameM pramANakI taraha nayoMko bhI mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai / parArthapramANa aura usake aMzabhUta nayoMkA lakSaNa nimna prakAra samajhanA cAhiye "vaktAke uddiSTa arthakA pUrNarUpeNa pratipAdaka vAkya aura mahAvAkya pramANa kahA jAtA hai aura vaktAse uddiSTa arthake aMzakA pratipAdaka pada, vAkya aura mahAvAkyako nayasaMjJA dI gayI hai|" isa prakAra ye donoM parArthapramANa aura usake aMzabhUta naya vacanarUpa haiM aura cU~ki vastuniSTha satva aura asatva, sAmAnya aura vizeSa, nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva, bhinnatva aura abhinnatva paraspara-virodhI do tattva athavA tadviziSTa vastu hI inakA vAcya hai, isalie inake AdhArapara jainadarzanakA saptabhaMgIvAda kAyama hotA hai| arthAta ukta satva aura asatva, sAmAnya aura vizeSa. nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva, bhinnatva aura abhinnatva ityAdi yugaladharmoM aura etaddharmaviziSTa vastuke pratipAdanameM ukta parArthapramANa aura usake aMzabhUta naya sAta rUpa dhAraNa kara liyA karate haiN| pramANavacanake sAta rUpa nimna prakAra haiM satva aura asatva ina do dharmomeMse satvamukhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA pahalA rUpa hai| asatvamakhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA dUsarA rUpa hai| satva aura asatva ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA tIsarA rUpa hai| satva aura asatva ubhayadharmamukhena yugapat (ekasAtha) vastukA pratipAdana karanA asambhava hai, isaliye avaktavya nAmakA cauthA rUpa pramANavacanakA niSpanna hotA hai / ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha satvamukhena vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarahase pramANavacanakA pA~cavA~ rUpa niSpanna hotA hai / isI prakAra ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha asatvamukhena bhI vastukA pratipAdana ho sakatA hai, isa tarahase pramANavacanakA chaThA rUpa bana jAtA hai| aura ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana ho sakatA hai, isa tarahase pramANavacanakA sAtavA~ rUpa bana jAtA hai| jainadarzanameM isako pramANasaptabhaMgI nAma diyA gayA hai| nayavacanake sAta rUpa nimna prakAra haiM vastuke satva aura asatva ina do dharmomeMse satvadharmakA pratipAdana karanA nayavacanakA pahalA rUpa hai| asatvadharmakA pratipAdana karanA nayavacanakA dUsarA rUpa hai| ubhayadharmokA kramazaH pratipAdana karanA nayavacanakA tIsarA rUpa hai aura cUMki ubhayadharmoMkA yugapat pratipAdana karanA asambhava hai, isaliye isa tarahase avaktavya
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya 13 1 nAmakA cauthA rUpa navavacanakA niSpanna hotA hai| nayavacanake pA~caveM chaThe aura sAtaveM rUpoMko pramANavacana ke pA~caveM, chaThe aura sAtaveM rUpoMke samAna samajha lenA cAhiye / jainadarzana meM nayavacanake ina sAta rUpoMko nayasaptabhaMgI nAma diyA gayA hai / ina donoM prakArakI saptabhaMgiyoMmeM itanA dhyAna rakhanekI jarUrata hai ki jaba satvadharmamukhena vastukA athavA vastu satvadharmakA pratipAdana kiyA jAtA hai to usa samaya vastukI asatvadharmaviziSTatAko athavA vastuke asatvadharmako avivakSita mAna liyA jAtA hai aura yahI bAta asatvadharmamukhena vastukA athavA vastuke asatvadharmakA pratipAdana karate samaya vastukI satvadharmaviziSTatA athavA vastuke satvadharmake bAremeM samajhanA cAhiye / isa prakAra dharmoet faar (murUpatA) aura avivakSA (gauNatA) ke spaSTIkaraNa ke liye syAdvAda arthAt syAtkI mAnyatAko bhI jaina darzanameM sthAna diyA gayA hai| syAdvAdakA artha hai kisI bhI dharmake dvArA vastukA athavA vastuke kisI bhI dharmakA pratipAdana karate samaya usake anukUla kisI bhI nimitta, kisI bhI dRSTikoNa yA kisI bhI uddezyako lakSyameM rakhanA aura isa tarahase hI vastukI viruddhadharmaviziSTatA athavA vastumeM viruddha dharmakA astitva akSuNNa rakhA jA sakatA hai| yadi ukta prakArake syAdvAdako nahIM apanAyA jAyagA, to vastukI viruddhadharmaviziSTatAkA athavA vastumeM virodhI dharmakA abhAva mAnanA anivArya ho jAyagA aura isa tarahase anekAntavAdakA bhI jIvana samApta ho jAyagA / isa prakAra anekAntavAda, pramANavAda, nayavAda, saptabhaMgIvAda aura syAdvAda me jainadarzanake anUThe siddhAnta haiN| inameM se eka pramANavAdako chor3akara vAkIke cAra siddhAntoMko to jainadarzanakI apanI hI nidhi kahA jA sakatA hai aura ye cAroM siddhAnta jainadarzanakI apUrvatA evaM mahattAke atIva paricAyaka haiN| pramANavAdako yadyapi dUsare darzanoMmeM sthAna prApta hai parantu jisa vyavasthita DhaMga aura pUrNatAke sAtha jainadarzanameM pramANakA vivecana pAyA jAtA hai vaha dUsare darzanoMmeM nahIM mila sakatA hai| mere isa kathana kI svAbhAvikatAko jainadarzana ke pramANavivecanake sAtha dUsare darzanoMke pramANavivecanakA tulanAtmaka adhyayana karanevAle vidvAn sahaja hI samajha sakate haiM / eka bAta jo jainadarzanakI yahA~ para kahaneke liye raha gaI hai vaha hai sarvajJatAvAdakI, arthAt jainadarzana meM sarvajJatAvAdako bhI sthAna diyA gayA hai aura isakA kAraNa yaha hai ki AgamapramANakA bheda jo parArthapramANa arthAt bacana hai usakI pramANatA binA sarvajJatAke saMbhava nahIM hai| kAraNa ki pratyeka darzana meM AptakA vacana hI pramANa mAnA gayA hai tathA Apta avaMcaka puruSa hI ho sakatA hai aura pUrNa avacakatAkI prApti ke liye vyakti meM sarvajJatAkA sadbhAva atyanta Avazyaka mAnA gayA hai| jainadarzana meM ina anekAnta, pramANa, naya, saptabhaMgI, syAt aura sarvajJatAkI mAnyatAoMko gaMbhIra aura vistRta vivecanake dvArA eka niSkarSapara pahu~cA diyA gayA hai| nyAyadIpikAmeM zrImadabhinava dharmabhUSaNaya tine inhIM viSayoMkA sarala aura saMkSipta DhaMga se vivecana kiyA hai aura zrI paM0 darabArIlAla koThiyAne ise TippaNI aura hindI anuvAdase susaMskRta banAkara sarvasAdhAraNake liye upAdeya banA diyA hai / prastAvanA, pariziSTa Adi prakaraNoM dvArA isakI upAdeyatA aura bhI bar3ha gayI hai| Apane nyAyadIpikA ke kaThina sthaloMkA bhI parizramake sAtha spaSTIkaraNa kiyA hai /
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnake pratyakSa aura parokSa bhedoMkA AdhAra eka jJAna pratyakSa aura dUsarA parokSa kyoM hai ? isake samAdhAnameM jainAgamameM jo kucha kahA gayA hai usakA sAra yaha hai-"saba jIvoMmeM padArthoMke jAnanekI zakti vidyamAna hai usake dvArA pratyeka jIva padArthabodha kiyA karatA hai / padArthabodha matijJAna, zratajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnake bhedase pA~ca prakArakA hotA hai / matijJAna meM sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~ca indriyoMmeMse kisI bhI indriya athavA manakI sahAyatA apekSita rahA karatI hai| zrutajJAna sirpha manakI sahAyatAse huA karatA hai aura avadhi, manaHparyaya tathA kevala ye tInoM jJAna indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI huA karate haiM / yathAyogya indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke kAraNa matijJAna aura zrutajJAnako parokSa kahate haiM tathA indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI utpanna honeke kAraNa avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna kahate haiN|" jainAgamameM isase bhI Age itanA kathana aura pAyA jAtA hai-"smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM prakArake matijJAna tathA zrutajJAna sarvathA parokSa haiN| avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna sarvathA pratyakSa hai| zeSa avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM prakArake matijJAna indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke kAraNa jahA~ parokSa haiM vahA~ lokasaMvyavahArameM pratyakSa mAne jAneke kAraNa ukta cAroM jJAna (avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA). pratyakSa bhI haiN|" yahA~para yaha prazna upasthita hotA hai ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina cAroM matijJAnoMko laukika vyavahArameM jo pratyakSa svIkAra kiyA gayA hai usakA kAraNa kyA hai ? isa praznake samAdhAnameM merA mata yaha hai ki jainAgamameM indriya athavA manakI sahAyatAse honevAle jJAnoMko parokSa aura indriyAdikakI sahAyatAke binA ho honevAle jJAnoMko pratyakSa kahanekA Azaya una-una jJAnoMkI parAdhInatA aura svAdhInatA batalAnA ise svarUpakathana nahIM samajhanA cAhiye / isa prakAra pratyakSa aura parokSake ukta lakSaNa karaNAnuyogakI vizaddha AdhyAtmika dRSTise kahe gaye haiN| lekina svarUpakA kathana karanevAlA jo dravyAnuyoga hai usakI dRSTise pratyakSa vaha jJAna kahalAtA hai, jisameM padArthakA sAkSAtkArarUpa bodha ho aura parokSa vaha jJAna kahalAtA hai, jisameM padArthakA bodha to ho, lekina vaha bodha sAkSAtkAra rUpa na ho| padArthakA sAkSAtkArarUpa bodha vahA~ hotA hai jahA~ padArtha-darzanake sadbhAvameM padArthajJAna huA karatA hai aura padArthakA asAkSAtkArarUpa bodha vahA~ hotA hai jahA~ padArthadarzanake binA hI padArthakA jJAna ho jAyA karatA hai| isa prakAra padArthadarzanake sadbhAvameM jo padArthabodha huA karatA hai use pratyakSa aura padArthadarzanake binA hI jo padArthabodha ho jAyA karatA hai use parokSa samajhanA caahie| pratyakSa aura parokSake ina lakSaNoMke anusAra padArthadarzanake sadabhAvameM honeke kAraNa avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna tathA avadhijJAna, manaHparyayayajJAna aura kevalajJAna ye saba pratyakSa haiM aura zeSa smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM matijJAna tathA zrutajJAna ye saba cU~ki padArthadarzanake binA hI ho jAyA karate haiM, isaliye parokSa haiM / tAtparya yaha hai ki pratyeka jIvameM padArthoke jAnanekI yogyatAkI taraha padArthoMke dekhanekI bhI yogyatA vidyamAna haiM, isalie jisa prakAra pratyeka jIva jAnaneko yogyatAkA sadbhAva rahaneke kAraNa padArthoMko jAnatA hai usI prakAra vaha dekhanekI yogyatAkA sadabhAva rahane ke kAraNa padArthoMko dekhatA bhI hai aura cUMki padArthakA darzana padArthake pratyakSame kAraNa hotA hai / ataH jo jIva padArthakA pratyakSajJAna karanA cAhatA hai use padArthakA darzana avazya honA cAhie, kyoMki binA padArthadarzanake kisI bhI padArthakA pratyakSa honA saMbhava nahIM hai|
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4) darzana aura nyAya : 15 pratyakSazabdakA artha "akSaM - AtmAnaM prati" isa vyutpattike anusAra padArthakI AtmAvalambanatApUrvaka hotevAlA padArthajJAna hotA hai aura parokSazabdakA artha "akSAt = AtmanaH param" isa vyutpattike anusAra padArthakI AtmAvalambanatAke binA hI honevAlA padArthajJAna hotA hai tathA yahA~para jo padArthakI AtmAvalambanatAkA kathana kiyA gayA hai usakA artha "AtmapradezoMkA hamAre jJAnake AdhArabhUta padAryake AkArarUpa pariNata ho jAnA" hotA hai basa, isIko padArthakA darzana yA dArzanopayoga samajhanA caahie| yaha padArthadarzana kahIMkahIM to sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~ca indriyoMmeMse kisI bhI indriya dvArA athavA mana dvArA yathAsambhava yathAyogyarUpameM huA karatA hai aura kahIM-kahIM indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI yathAyogyarUpameM huA karatA hai| isa taraha jainAgamameM padArthadarzanake cAra bheda mAna lie gaye hai-cakSadarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / netra indriya dvArA padArthake niyata AkArakA niyata AtmapradezoMmeM paha~ca jAneko cakSudarzana, netra indriyako chor3akara zeSa sparzana, rasanA, nAsikA aura karNa ina cAroM indriyoMmeMse kisI bhI indriya dvArA athavA mana dvArA apane-apane anurUpa padArthake niyata AkAroMkA niyata Atma-pradezoMmeM pahu~ca jAneko acakSudarzana, indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI rUpavAn (pudgala) padArtha ke AkArakA niyata AtmapradezoMmeM pahu~ca jAneko avadhidarzana, tathA indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI vizvake samasta padArthoMke AkAroMkA sarva AtmapradezoMmeM pahu~caneko kevaladarzana samajhanA cAhiye / netra indriyase honevAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA matijJAnoMmeM cakSudarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai, sparzana, rasanA, nAsikA aura karNa indriyoMmeMse kisI bhI indriya athavA manase honevAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA matijJAnoMmeM usa-usa indriya athavA manake dvArA honevAle acakSudarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai tathA avadhijJAnameM avadhidarzanakA aura kevalajJAnameM kevaladarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai / mana:paryayajJAnameM bhI mAnasika acakSudarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai| isa prakAra avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna to sarvathA pratyakSa haiM arthAt indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI utpanna honeke kAraNa ye tInoM jJAna cU~ki svAdhIna jJAna haiM ataH karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmika dRSTise pratyakSa haiM aura cUMki ye tInoM jJAna ukta prakArake padArthadarzanake sadabhAvameM hI utpanna hote haiM ataH svarUpakA kathana karanevAle dravyAnuyogakI dRSTise bhI ye pratyakSa ho hai| tathA smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM matijJAna tathA zrutajJAna ye saba sarvathA parokSa haiM arthAta yathAsambhava indriya aura manako sahAyatAse utpanna honese kAraNa cU~ki ye jJAna parAdhIna haiM ataH karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmika dRSTise parokSa haiM aura cU~ki ye jJAna ukta prakArake padArthadarzanake binA hI utpanna ho jAyA karate haiM ataH svarUpakA kathana karanevAle dravyAnuyogakI dRSTise bhI ye parokSa hI haiM / lekina avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna kathaMcit pratyakSa aura kathaMcit parokSa mAne gaye haiM arthAt ye cAroM jJAna cuMki ukta prakArake cakSudarzana athavA acakSudarzana rUpa padArthadarzanake sadbhAvameM hI utpanna hote haiM, isalie svarUpakA kathana karanevAle dravyAnuyogakI dRSTise to ye pratyakSa haiM aura cU~ki ye indriya athavA manakI sahAyatAse hI utpanna huA karate hai ataH karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmika dRSTise ye parokSa bhI haiN| isa kathanake sAtha jainAgamake pUvoMkta isa kathanakA bhI sAmaJjasya baiTha jAtA hai ki avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna sarvathA pratyakSa haiM, smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna sarvathA parokSa haiM tathA avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA jJAna kathaMcit pratyakSa aura kathaMcit parokSa hai| zaMkA-kevalajJAna hI aisA jJAna hai jo darzanake sadbhAvameM huA karatA hai| zeSa jJAna to darzanake
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha sadbhAvameM na hokara darzanapUrvaka hI huA karate haiM, isakA artha yaha hai ki kevalajJAnako chor3akara zeSa jJAnadarzanake bAda hI huA karate haiM, AgamameM bhI aisA hI batalAyA gayA hai, isaliye avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna tathA avadhi aura mana:paryayajJAna ye saba darzana ke sadbhAva meM hote haiM aisA kahanA galata hai ? uttara - kevalajJAnakI taraha ukta avagrahAdi jJAna bhI darzanake sadbhAvameM hI huA karate haiN| AgamainakA darzanapUrvaka honA likhA hai usakA Azaya itanA hI hai ki ina jJAnoMke hone meM darzana kAraNa hai / jisa prakAra " samyagdarzanapUrvaka samyagjJAna hotA hai" isa AgamavAkyameM pUrvazabdako kAraNarUpa arthakA bodhaka svIkAra kiyA gayA hai usI prakAra "darzanapUrvaka jJAna hotA hai" isa AgamavAkyameM bhI pUrvazabdako kAraNa rUpa arthakA bodhaka hI svIkAra karanA ucita hai| dUsarI bAta yaha hai ki kAryakAraNabhAvako svIkRti ke lie kAryotpattike samayameM kAraNakI upasthiti rahanA Avazyaka hai, isalie jaba darzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA gayA hai to darzanakA jJAnotpattike samayameM upasthita rahanA Avazyaka ho jAtA hai / zaMkA - jisa prakAra kisI bhI vastukI kisI eka 'pUrva paryAyake bAda dUsarI koI uttara paryAya huA karatI hai yA eka nakSatra ke udayake bAda dUsare nakSatrakA udaya huA karatA hai to jaisA kAryakAraNabhAva pUrva paryAyakA uttarapavayike sAtha yA eka nakSatra ke udayakA dUsare nakSatra ke udayake sAtha pAyA jAtA hai vaisA hI kAryakAraNabhAva pUrva aura uttara kAlameM utpanna honevAle darzana aura jJAnameM bhI samajha lenA cAhie, isalie darzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva rahate hue bhI darzanakA jJAnotpattike samayameM upasthita rahanA Avazyaka nahIM hai ? uttara-- pahalI bAta to yaha hai ki darzana aura jJAna ye donoM eka hI guNakI pUrvottarakAlata do paryAyeM nahIM haiM apitu alaga-alaga do guNoMkI alaga-alaga paryAye haiM, anyathA inake AvAraka darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa donoM karmoMkA AtmAmeM pRthak-pRthak astitva mAnanA asaMgata ho jaaygaa| dUsarI bAta yaha hai ki vastukI pUrvaparyAya uttaraparyAyakI utpatti meM athavA pUrva nakSatrakA udaya uttara nakSatra ke udayameM kAraNa nahIM hotA hai / kevala pUrvaparyAya aura uttaraparyAya meM utpattikI apekSA tathA pUrva nakSatra aura uttara nakSatra meM udayakI apekSA jo kramapanA pAyA jAtA hai vaha kramapanA yahA~ para kAryakAraNabhAvakA vyavahAra karane mAtra meM kAraNa hotA hai kyoMki pUrva nakSatrakA udaya uttara nakSatra ke udayameM kAraNa nahIM hotA hai, yaha bAta to spaSTa hai hI, parantu vastukI pUrva paryAya uttaraparyAyakI utpattimeM kAraNa nahIM hotI hai, yaha bAta bhI utanI hI spaSTa samajhanI cAhie / isakA Azaya yaha hai ki pUrvaparyAyake vinAzake binA uttaraparyAyakI utpatti saMbhava nahIM hai, isalie pUrvaparyAyakA vinAza hI uttara paryAyakI utpatti meM kAraNa hotA hai, pUrva paryAya nahIM / yadi kahA jAya ki pUrva - paryAyakA vinAza hI to uttaraparyAyakI utpatti hai isalie pUrvaparyAyake vinAzako uttaraparyAyako utpatti meM kAraNa kaise mAnA jA sakatA hai ? isalie pUrvaparyAyako hI uttara paryAyakI utpatti meM kAraNa mAnanA ucita hai, to isakA uttara yaha hai ki isa tarahase pUrva paryAyake vinAzako hI uttaraparyAyakI utpatti svIkAra kara leke bAda pUrvaparyA ko apane vinAzakA hI kAraNa mAnanA apane Apa ayuktika ho jAtA hai kyoMki pUrvaparyAyakA vinAza usake apane svataMtra kAraNoM dvArA hotA hai, pUrvaparyAya usameM kAraNa nahIM hai, yahI mAnanA ucita hai aura cUMki pUrvaparyAyakA vinAza hI uttaraparyAyakI utpatti hai| ataH jo pUrvaparyAyake vinAzakA kAraNa hai usIko uttaraparyAyakI utpattimeM kAraNa mAnA jA sakatA hai, pUrva paryAyako nahIM isa kathanase yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki jo loga pUrvaparyAyako uttaraparyAyakI utpattimeM upAdAna kAraNa mAnate haiN| unakA yaha mAnanA galata hai kyoMki uttaraparyAyakI taraha pUrvaparyAya bhI kAryamAtra hai, uttara paryAyI vaha upAdAna nahIM / ina donoMkA upAdAna vaha hai jisakI ki ye paryAyeM haiN| lekina isa taraha ina donoMkI
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya 17 utpatti eka sAtha isalie nahIM hotI hai ki donoM paryAyoMkI utpattimeM alaga-alaga nimittasAmagrI apekSita rahA karatI hai aura yaha yukti saMgata bhI hai kyoMki uttaraparyAyakI utpattikI jo nimittasAmagrI hai vaha to pUrvaparyAyake vinAza meM hI nimitta ho sakatI hai, utpattimeM nahIM / isa kathana se yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki upAdAna aura nimitta donoM tarahake kAraNoMkA kAryotpattike samaya meM sadbhAva rahane se hI kArya utpanna ho sakatA hai, anyathA nahIM, isaliye jina ( avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, avadhi, mana:paryaya aura kevala ) jJAnoMkI utpattimeM darzana kAraNa hai unakI utpattike samaya meM apane-apane anukUla darzanakA sadbhAva rahanA hI caahie| zaMkA- varzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva vAstavika nahIM hai, bAta sirpha itanI hai ki chadyasthoMke darzana aura jJAnakI utpattimeM jo svAbhAvika kramapanA rAyA jAtA hai usakI apekSAse ina donoMmeM kAryakAraNabhAvakA vyavahAra mAtra kiyA jAtA hai ? uttara- hama pahale kaha Aye hai ki padArthake pratyakSameM padArthakA darzana kAraNa hotA hai, Agama meM bhI darzanako jJAnameM kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| isake viparIta bhI yadi darzanako jJAnameM kAraNa nahIM mAnA jAyagA, to phira AtmAmeM jJAnaguNase pRthak darzanaguNakA astitva mAnanA vyartha ho jAyagA, jJAnaguNakI hI pUrva paryAyakA nAma darzana aura uttaraparyAyakA nAma jJAna mAna lenA paryApta hogaa| lekina jaba AtmAmeM jJAnaguNase pRthak darzanaguNakA astitva svIkAra kiyA gayA hai aura sarvajJameM bhI kevalajJAna ke samasamaya meM kevaladarzanakA sadbhAva bhI jaba kAraNarUpa se svIkAra kiyA gayA hai, to isase yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI haiN| ki darzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva vAstavika hai, upacArase nahIM / zaMkA- "yadi chadmasthoM ( alpajJoM ) ke darzana aura jJAnakA ekasAtha sadbhAva mAna liyA jAtA hai, to "chadmasthoMke eka sAtha do upayoga nahIM hote haiM" isa AgamavAkyakI saMgati kaise hogI ? uttara- upayoga, pariNamana paryAya, vyApAra yA kriyA ye saba ekArthabodhaka zabda haiM aura yaha svataHsiddha niyama hai ki eka guNake do pariNamana eka kAlameM nahIM hote haiM, basa, isI AdhArapara AgamameM yaha bAta batalAyI gayI hai ki chadyasthoMke eka sAtha do upayoga nahIM hote haiM / lekina yadi darzanaguNa aura jJAnaguNa donoMkA chadyasthoMke ekasAtha vyApAra honA azakya hai to phira unake samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra athavA midhyAdarzana, midhyAjJAna aura mithyAcAritra Adi guNoMkA bhI eka sAtha vyApAra mAnanA ayukta ho jAyagA / yahA~para itanA vizeSa samajha lenA cAhie ki jisa prakAra sarvajJakI taraha chayasthoMke nAnA guNoMke vyApAroMkA eka kAlameM sadbhAva mAnanA yukta hai usI prakAra chadmasthoMkI taraha sarvajJake eka guNake do vyApAroM kA abhAva mAnanA bhI yukta hai| isaliye sarvazako jo sampUrNa padArthoMkA yugapat jJAna hotA rahatA hai vaha bhI jJAnaguNakA eka vyApAra rUpa hI hotA hai| ataH ukta AgamavAkyako niyAmaka na mAnakara svarUpa kA pratipAdaka mAtra samajhanA cAhie / zaMkA cha sthoMke indriya athavA manakI sahAyatA se sahAyatAse hI jJAna hotA hai, isalie jaba indriya athavA mana nahIM ho sakate haiM aura jaba ve jJAnama kAraNa hote haiM taba darzanameM aura jJAnakA eka sAtha sadbhAva mAnanA ayakta hai ? 4-3 darzana hotA hai aura indriya athavA manakI darzana meM kAraNa hote hai taba ve jJAnameM kAraNa kAraNa nahIM ho sakate haiM, ataH unake darzana
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya uttara-eka hI vastu eka sAtha bhinna-bhinna aneka kAryoMmeM nimitta dekhI jAtI hai. ataH indriya athavA manakA eka sAtha darzana aura jJAnake vyApArameM nimitta honA asaMbhava nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki jaba avadhidarzana aura avadhijJAna donoM hI indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI utpanna hote haiM to unake ekasAtha utpanna honemeM kaunasI bAdhA raha jAtI hai| tIsarI bAta yaha hai ki nimittoMkA sadbhAva rahate hue pratyeka guNakA prati samaya kucha na kucha pariNamana arthAt vyApAra honA hI cAhie anyathA usakA astitva hI samApta ho jAyagA, isalie bhI chadmasthoMke darzana aura jJAnake eka sAtha utpanna hone meM koI virodha nahIM raha jAtA hai aura mukhya bAta to yaha hai ki jaba darzana jJAnakI utpattimeM kAraNa hotA hai tathA kevaladarzana aura kevalajJAna donoM sarvajJameM eka sAtha vidyamAna rahate haiM to darzana aura jJAna ye donoM paraspara virodhI bhI nahIM haiN| zaMkA-eka tarapha to nimittoMkA sadbhAva rahate hue darzana aura jJAna Adi guNoMkA pratisamaya kucha na kucha vyApAra hotA hI rahatA hai, aisA mAna liyA gayA hai aura dUsarI tarapha yaha bhI kahA gayA hai ki smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zrutajJAna padArthadarzanake binA hI utpanna ho jAyA karate haiM arthAt jisa kAlameM jJAnaguNakA smRtyAdirUpa vyApAra hotA hai usa kAlameM darzanaguNa vyApArazUnya ho rahatA hai, to ina donoM parasparavirodhI kathanoMkI saMgati kaise hogI ? / uttara-smRti Adi jJAna padArthadarzanake binA hI ho jAyA karate haiM, yaha to ThIka hai, parantu vahA~ darzana guNa vyApArazUnya hI banA rahatA hai athavA una smRtyAdi jJAnoMmeM darzanaguNake vyApArakA koI upayoga hI nahIM haiM, aisI bAta nahIM samajhanI caahie| tAtparya yaha hai ki smatijJAnameM dhAraNA jJAnako kAraNa mAnA gayA hai / parantu hameM dhAraNAjAna rahate hue bhI padArthakA sarvadA smaraNa kyoM nahIM hotA rahatA hai ? isakA uttara yaha hai ki dhAraNA jisa kAlameM ubuddhatAkA rUpa dhAraNa kara letI hai usa kAlameM hI smati hotI hai, anyakAlameM nahIM, aura dhAraNAjJAnakI yaha ubuddhatA niyata AtmapradezoMkA usa dhAraNajJAnarUpa pariNamanako chor3akara kucha bhI nahIM hai, jise pahale darzanopayoga kaha Aye haiN| isa kathanase yaha siddha hotA haiM ki smRti Adi jJAna bhI darzanopayoga arthAt darzanaguNake vyApArake abhAvameM utpanna nahIM ho sakate haiM arthAta jisa prakAra avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna tathA avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye saba darzanaguNakA vyApAra rahate hue hI utpanna hote haiM usI prakAra smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM matijJAna tathA zrutajJAna ye saba bhI darzanaguNakA vyApAra rahate hae hI utpanna hote haiN| lekina avagrahAdi jJAnoMmeM AtmAke darzanaguNakA arthAkArarUpa vyApAra kAraNa hone kI vajahase jahA~ unheM pratyakSa mAna liyA gayA hai| vahA~ smRti Adi jJAnoMmeM AtmAke darzanaguNakA arthakA abhAva rahate hue dhAraNA Adi jJAnakA rUpa vyApAra kAraNa honekI vajahase unheM parokSa mAnA gayA hai / smRtiko dhAraNAjJAnapUrvaka, pratyabhijJAnako smRti aura pratyakSajJAnapUrvaka, tarkako pratyabhijJAnapUrvaka, anumAnako tarkajJAnapUrvaka aura zrutajJAnako zabdazravaNa yA aMgulyAdidarzana tathA inameM saMketa grahaNa rUpa matijJAnapUrvaka mAnanekA abhiprAya yahI hai ki jisa kAlameM AtmAke darzanaguNakA usa-usa jJAnarUpa vyApAra hotA hai usa kAlameM vece jJAna utpanna ho jAyA karate haiM / zaMkA-IhAjJAna avagrahajJAnapUrvaka hotA hai, avAyajJAna IhAjJAnapUrvaka hotA hai, dhAraNAjJAna avagraha yA avAyapUrvaka hotA hai aura manaHparyayajJAna mAnasika IhAjJAnapUrvaka huA karatA hai, isa prakAra jJAnapUrvaka honekI vajahase ina jJAnoMko bhI parokSajJAna mAnanA ucita hai ?
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 19 uttara-IhA Adi jJAna avagrahAdi jJAnapUrvaka hote haiM, isakA Azaya itanA hI hai ki IhA Adi jJAna avagraha Adi jJAnoMke utpanna honeke bAda huA karate haiM / parantu jisa kAlameM IhA Adi jJAna utpanna hote haiM usa kAlameM AtmAke darzanaguNakA arthAkArarUpa vyApAra hI inameM kAraNa hotA hai, ataH ina sabako pratyakSa jJAnoMkI koTimeM grahaNa kiyA gayA hai / - zaMkA-jaba ki pratyeka jIvameM darzana aura jJAna guNakA kucha-na-kucha vikAsa sarvadA pAyA jAtA hai to kyA vigrahagatimeM bhI alpajJa jIvoMke kisI-na-kisI rUpa meM padArthoMkA darzana aura jJAna svIkAra karanA cAhie yA nahIM? uttara-vigrahagatimeM alpajJa jIvoMke indriyAdi nimittoMkA abhAva honeke kAraNa darzana aura jJAna donoM guNoMkA kucha bhI vyApAra nahIM hotA hai, usa samaya ye kevala apane vikasita rUpameM hI avasthita rahate haiN| zaMkA-jisa prakAra alpajJa jIvoMke vigrahagatimeM dekhane aura jAnane rUpa yogyatAoMkA sadbhAva rahate hue bhI padArthoMkA dekhanA aura jAnanA nahIM hotA hai usI prakAra unake (alpajJa jIvoMke) dekhanerUpa vyApArake samaya jAnanerUpa yogyatAkA aura jAnanerUpa vyapArake samaya dekhanerUpa yogyatAkA vyApArarahita (labdhirUpase) sadbhAva mAnanemeM kyA apatti hai ? uttara-vigrahagatimeM indriyAdi nimittoMkA abhAva pAyA jAneke kAraNa hI alpajJa jIvoMmeM dekhane aura jAnanekI yogyatAe~ labdhirUpase vidyamAna rahatI haiN| lekina cUMki paryApta avasthAmeM indriyAdi nimittoMkA sadbhAva alpajJa jIvoMke pAyA jAtA hai| ataH upAdAna aura nimitta donoM kAraNoMke sadbhAvameM donoM yogyatAoMke vyApArakA arthAt darzanopayoga aura jJAnopayogakA eka hI sAtha sadbhAva mAnanA anivArya ho jAtA hai / RAIPUR
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM nayavAda isameM saMdeha nahIM ki vizvake prAcInatama sabhI darzanakAroMmeM jainadarzanakAra vilakSaNa pratibhAke dhanI rahe hai| yahI kAraNa hai ki jainadarzanakAroMne anya sabhI darzanabAroMko aTapaTe laganevAle anekAntavAda, syAmA nayavAda aura saptabhaMgIvAdako apane anabhavake AdhArapara vastavyavasthAkI siddhi ke liye jainadarzanameM sthAna diyA hai / jainadarzanakA AloDana karanese yaha bAta sahaja hI jAnI jA sakatI hai ki jabataka ukta vAdoMko svIkAra nahIM kara liyA jAtA tabataka vastuvyavasthA yA to adhUrI rahegI yA phira galata hogii| prakRta lekhameM hama nayavAdakA vivecana karanA cAhate haiN| lekina nayoMkA AdhAra jaina AgamameM caMki pramANako hI batalAyA gayA hai, ataH yahA~para sarvaprathama pramANakA hI saMkSepameM digdarzana karAyA jA rahA hai| pramANa-nirNaya laukika tathA dArzanika jagatmeM vastutattvako samajhaneke liye pramANako sthAna prApta hai| jainadarzanameM pramANazabdakA jo vyutpattyartha kiyA gayA hai usase vastutattvakI vyavasthA meM pramANake mahattvako sahaja hI jAnA jA sakatA hai / yathA'prakarSeNa saMzayAdivyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tatpramANam / ' - parIkSAmukhaTIkA 1-1 arthAt jisake dvArA vastutattvakA saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyaMkA nirAkaraNa hokara nirNaya hotA hai vaha pramANa hai| cU~ki ullikhitarUpameM vastutattvakA nirNaya jJAnake dvArA hI saMbhava hai / ataH jainadarzanameM mukhyarUpase jJAnako hI pramANa svIkAra kiyA gayA hai| yathA'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / ' -parIkSAmukha 1-1 arthAt--apanA aura apanese bhinna pUrva meM anirNIta padArthakA nirNayAtmaka jJAna pramANa hai / parIkSAmukhasUtra grantha 1-2 meM hI Age batalAyA hai "hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva tat / " arthAt cUMki pramANa hitakI prApti aura ahitakA parihAra karanemeM samartha hotA hai, ataH jJAna hI pramANa kahalAne yogya hai / isakA phalitArtha yaha hai ki jJAna hI eka aisI vastu hai jo hitakI STApti aura ahitakA parihAra kara sakatI hai, ataH uparyukta kathanake AdhArapara jainadarzanameM jJAnako hI pramANa mAnA gayA hai| jJAna apramANa bhI hotA hai Upara hitakI prApti aura ahitakA parihAra karane meM jJAnako hI samartha batalAyA gayA hai| lekina yaha bAta nirvivAda hai ki sabhI jJAna hitakI prApti aura ahitakA parihAra karaneko sAmarthya nahIM rakhate haiN| ataH 1. syAdvAdakA hI apara nAma apekSAvAda hai| isakA upayoga sImita dAyaremeM arvAcIna evaM pAzcAtya darzana kAroMne bhI kiyA hai| 2. 'nayaprarUpaNaprabhavayonitvAt / ' -sarvArthasiddhi 1-6 / 3. 'saMzaya ubhayakoTisaMsparzI sthANA puruSo veti parAmarzaH / viparyayaH punaratasmistaditi vikalpaH / vizeSA nvdhaarnnmndhyvsaayH|' -prameyaratnamAlA 6-2 /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/varzana aura nyAya : 21 jina jJAnoMmeM ukta sAmarthya nahIM pAyI jAtI hai una jJAnoMko apramANa jJAna jAnanA caahiye| jainadarzanameM aprapramANakA mANAbhAsanAmase ullekha karate hae usake jo bheda ginAye gaye haiM unameM jJAnavizeSoMkA bhI samAveza kiyA gayA hai / yathA 'asvasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH / ' ----parIkSAmukha 6-2 arthAt jo apanA saMvedana karane meM asamartha ho yA jo gRhIta arthako grahaNa karanevAlA ho yA jo nirAkAra darzanarUpa ho aura yA jo saMzaya, viparyaya athavA anadhyavasAya svarUpa ho ve sabhI apane-apane DhaMgase pramANAbhAsa haiN| jJAnake bheda aura unakA pramANa tathA apramANarUpameM vibhAjana tattvArthasUtrameM jJAnake pAMca bheda ginAye gaye hai-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna' / tathA ina pA~coM jJAnoMko pramANa' kahA gayA hai aura Adike matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ina tIna jJAnoMko pramANa ke sAtha-sAtha apramANa bhI batalAyA gayA hai| isa prakAra pA~ca pramANarUpa aura tIna apramANa rUpa kula milAkara jJAnake ATha bheda kara diye gaye haiN| jJAnoMko pramANatA aura apramANatAkA kAraNa svAmI samantabhadrane ratnakaraNDakazrAvakAcArameM mohakarmakA abhAva honepara utpanna honevAle samyagdarzanako jJAnakI pramANa tAkA kAraNa batalAyA hai" aura AcArya pUjyapAdane "matizrutAvadhayo viparyayazca" (1-31) sUtrakI vyAkhyA karate hue jJAnakI apramANatAkA kAraNa mohakamake udayameM utpanna honevAle mithyAdarzanako batalAyA hai| isa taraha aisA samajhanA cAhiye ki mohakarmake udayakA abhAva honepara utpanna samyagdarzanakI sthitimeM jIvako jo padArthajJAna hotA hai vaha pramANa jJAna kahalAtA hai aura mohakarmake udayameM utpanna mithyAdarzana kI sthitimeM jIvako jo padArthajJAna hotA hai vaha apramANa jJAna kahalAtA hai| - isa viSayameM hama itanA aura spaSTa kara denA cAhate haiM ki janadarzanakI mAnyatAke anusAra upayukta pA~ca sAmAnya jJAnoMmeMse manaHparyayajJAna aura kevalajJAna donoM mohakarmake udayakA abhAva honepara utpanna samyagdarzanakI sthitimeM hI haA karate haiN| itanA hI nahIM, manaHparyayajJAna to samyagdarzanake sAtha-sAtha jIvameM sakalacAritrakI utpatti ho jAnepara tathA kevalajJAna sakalasaMyamase bhI Age yathAkhyAtacAritrakI utpatti ho jAnepara hI haA karatA hai| isaliye manaHparyaya aura kevala ye donoM jJAna satata pramANarUpa hI rahA karate haiN| parantu matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna jIvameM cUMki mohakamake udayakA abhAva honepara utpanna samyagdarzanakI sthiti meM bhI hote haiM va mohakarmake udayameM utpanna mithyAdarzanakI sthitimeM bhI hote haiN| ataH ye tInoM jJAna samyagdarzanakI sthitimeM honeke AdhArapara to pramANarUpa va mithyAdarzanakI sthitimeM honeke AdhArapara apramANarUpa isa taraha donoM prakArake haA karate haiN| isase yaha bAta bhI phalita hotI hai ki jJAna sAmAnyake Upara batalAye gaye 1. matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnama / -tattvA01-9 / 2. vahI, 1-10 / 3. vahI, 1-31 / 4. dravyasaMgraha gA0 5 / 5. 'mohatimarApaharaNe darzanalAbhAdavAptasaMjJAnaH / " -padya 47 kA pUrvArdha / 6. kutaH punareteSAM viparyayaH ? mithyAdarzanena sahakArthasamavAyAt /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : sarasvatIvaravaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pA~ca bheda hI samyagdarzana aura mithyAdarzanakI apekSAse kramazaH pramANarUpa aura apramANarUpa hokara jJAnakI ATha bhedarUpatAko prApta ho jAte hai| jisa jJAnameM mohakI preraNA kAryakara rahI ho yA jo jJAna mohake AdhArapara utpanna rAga tathA dveSakI saMpUrtike liye ho use to mithyAdarzana (aviveka) kI sthitimeM honevAlA apramANa jJAna. jAnanA cAhiye aura jisa jJAnameM moha kI preraNA kArya na kara rahI ho yA jo jJAna mohake AdhArapara utpanna rAga tathA dveSakI saMpUtike liye na ho use samyagdarzana (viveka) kI sthitimeM utpanna huA pramANa jJAna jAnanA cAhiye / yahA~para abhilaSita Avazyaka athavA anAvazyaka parapadArthoM kI prAptimeM aura anabhilaSita parapadArthoke viyogameM harSa karanA rAga hai tathA anabhilaSita parapadArthoM kI prAptimeM aura abhilaSita Avazyaka athavA anAvazyaka parapadArthoM ke viyogameM viSAda karanA dveSa hai evaM parapadArthoMmeM ahaMddhi yA mamabuddhi karanA moha hai| isI prakAra parapadArthoM meM iSTabuddhi yA aniSTabuddhi karanA moha hai va isa taraha iSTarUpase svIkRta parapadArthake prati AkRSTa hokara usameM prIti karane laga jAnA rAga hai tathA aniSTarUpase svIkRta parapadArthake prati ghRNA va glAnirUpa aprIti karane laga jAnA dveSa hai-aisA jAnanA caahiye| jainAgamameM batalAyA hai ki jJAnake ullikhita pA~ca bhedoMmeMse antake avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna bheda to jIvameM pararUpa sAdhanoMkI sahAyatAke binA kevala AtmanirbharatAke AdhArapara hI utpanna hote haiM, lekina matijJAna aura zrutajJAnako utpattimeM AtmabalakI AvazyakatA honepara bhI donoMmeMse matijJAna to pararUpa sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~ca indriyoM tathA mana hRdaya)kI yathAvazyaka sahAyatAse utpanna hotA hai va zrutajJAna pararUpa mana (mastiSka)kI sahAyatAse utpanna hotA hai / itanA batalAnemeM hamArA prayojana yaha hai ki jaba matijJAnakA ullikhita pA~ca indriyoM aura manakI sahAyatAse va zrutajJAnakA manakI sahAyatAse utpanna honekA niyama hai aura caMki pA~coM indriyoM va manakA sadoSa athavA nirdoSa honA bhI sambhava hai to isake AdhArapara jainadarzanakI yaha bhI mAnyatA hai ki jisa jIvakI indriyA~ va mana sadoSa hAlatame hoM usa jIvameM unakI sahAyatAse utpanna huA matijJAna tathA jisa jIvakA mana sadoSa hAlatameM ho usa jIvameM usako sahAyatAse utpanna huA zratajJAna donoM hI apramANarUpa hote haiN| isI prakAra jisa jIvakI indriyA~ va mana nirdoSa hAlatameM hoM usa jIvameM unakI sahAyatAse utpanna huA matijJAna tathA jisa jIvakA mana nirdoSa hAlatameM ho usa jIvameM usakI sahAyatAse utpanna huA zrutajJAna donoM hI pramANarUpa hote haiN| kAnoMmeM baharApana A jAnA, A~khoMpara pIliyA rogakA prabhAva ho jAnA yA motiyAvindu Adike kAraNa dRSTikA kamajora ho jAnA, nAkameM bhI sardI-jukAmakA ho jAnA Adi yathAyogya nimittoMse indriyA~ sadoSa ho jAtI hai va jIvameM krodhAdikaSAya utpanna honepara mana sadoSa ho jAyA karatA hai| isI taraha madya Adi mAdaka padArthoMkA sevana Adi kAraNoMse bho mana sadoSa ho jAyA karatA hai| -samayasAraTIkA, 1. 'yaH prItirU po rAgaH""""yo'pItirUpo dvaSaH......"yastattvApratipattirUpo mohaH / ' __ amRtacandra , gA0 50-55 / / 2. sarvArthasiddhi meM 'pratyakSamanyat / ' -1-12 sUtrakI vyAkhyA / 3. 'tadindriyAnindriyAnamittam / ' -tattvArthasUtra 1-14 / 4. 'zrutamatindriyasya / ' vahI, 2-11 /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 23 isa taraha ullikhita kathanakA sAra yaha hai ki samyagdarzanake sadabhAvameM hI utpanna honekA niyama honese manaHparyayajJAna aura kevalajJAna to satata pramANarUpa hI huA karate haiN| avadhijJAna yadi samyagdarzanake sadbhAvameM utpanna huA ho to pramANarUpa hotA hai aura yadi mithyAdarzanake sadbhAvameM utpanna huA ho to apramANarUpa hotA hai / matijJAna aura zrutajJAna donoM samyagdarzana aura mithyAdarzanake sadbhAvameM utpanna honeke kAraNa kramazaH pramANarUpa aura apramANa rUpa huA karate haiM tathA nirdoSa aura sadoSa indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke kAraNa bhI ve kramazaH pramANa rUpa aura apramANarUpa huA karate haiM / vacana bhI prANarUpa aura apramANarUpa hotA hai : jisa prakAra ullikhita prakArase jJAna pramANa aura apramANarUpa hotA hai usI prakAra vacana bhI pramANa aura apramANarUpa hotA hai / vacanakI pramANatA aura apramANa tAkA AdhAra yaha hai ki vaha (vacana) pramANarUpa aura apramANarUpa zrutajJAnako utpattimeM kAraNa hotA hai| arthAt vaktAke vacanako sunakara zrotAko va lekhakake vacanako par3hakara pAThakako jo padArthajJAna hotA hai vaha zrutajJAna kahalAtA hai / yaha zrutajJAna yadi pramANarUpa hotA hai to isake nimittabhUta vacanako bhI pramANa rUpa mAnA jAtA hai aura vaha (zrutajJAna) yadi apramANarUpa hotA hai to usake nimittabhUta vacanako bhI apramANarUpa mAnA jAtA hai| vacanakI pramANatA aura apramANatAkA eka anya AdhAra usa (vacana) kI utpattimeM nimittabhUta puruSakI pramANatA aura apramANatA bhI hotI hai| arthAt vacanakI utpatti vaktAke bolanerUpa yA lekhakake likhanerUpa vyApArase hotI hai isaliye vaktA yA lekhaka yadi prAmANika vyakti hotA hai to usake dvArA kramazaH bolA gayA yA likhA gayA vacana bhI pramANarUpa mAnA jAtA hai aura vaktA yA lekhaka yadi aprAmANika vyakti hotA hai to usake dvArA kramazaH bolA gayA yA likhA gayA vacana bhI apramANarUpa mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki vacanakI pramANatAko siddha karaneke lie svAmI samantabhadrane ratnakaraNDakazrAvakAcArameM vacanake sAtha 'AptopajJa2 vizeSaNa lagAyA hai / AptakA artha prAmANika vyakti hotA hai-yaha bAta svAmI samantabhadrake ratnakaraNDakameM pAye jAnevAle Aptake lakSaNase hI prakaTa hotI hai / yathA ___ AptenocchinnadoSeNa sarvajJa nAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet / / 5 / / arthAta jisake andarase sarva prakArake doSa nikala gaye hoM, sAtha hI jo sarvajJa aura AgamakA svAmI ho vahI Apta kahalA sakatA hai| ina bAtoMke abhAvameM AptatA sambhava nahIM hai| svAmI samantabhadra dvArA batalAyA gayA AptakA uparyukta lakSaNa AptasAmAnyakA na hokara AptavizeSakA arthAt sarvotkRSTa AptakA hI lakSaNa hai| isase yaha bAta phalita hotI hai ki aise puruSa bhI Apta kahe jAne yogya hai jo alpajJa hokara bhI kama-se-kama pUrvokta prakArake rAga, dveSa aura mohako naSTa karake samyagdRSTi bana gaye hoN| yahI kAraNa hai ki AcArya anantavIryane AptakA lakSaNa nimna prakAra kiyA hai __"yo yatrAvaJcakaH sa tatrAptaH / " -prameyaratnamA0 3-99 / 'AptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH / ' -parIkSAmakha 3-99 sUtrameM pramANarUpa zrutajJAnakI utpattimeM Aptavacanako va 'rAgadvaSamohAkrAntapuruSavacanAjjAtamAgamAbhAsam |'-priikssaamukh 6-51 sUtrameM apramANarUpa zrutajJAnakI utpattimeM anAptavacanako kAraNa mAnA gayA hai / 2. AptopajJamanulladhyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsA zAstra kApathaghaTTanam // 9 //
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha arthAt jo jisa viSayameM avaJcaka hai yAnI dhokhA-dhar3I nahIM karatA hai vaha usa viSayameM Apta kahalAtA hai| isa taraha jainadarzanameM aisI grantha-racanAoMko bhI pramANa mAnA jAtA hai jo vidvAn maharSiyoM dvArA alpajJa rahate hue bhI parakalyANabhAvanAse nirIhavattipUrvaka kI gayI haiM tathA lokavyavahAra meM ukta rAga-dveSa aura mohase anAkAnta sAdhAraNa alpajJAnIjanoMmeM svIkRta AptatA bhI apanA kama mahattva nahIM rakhatI hai| arthAt janahitakArI upadezadAtA yA granthakartA maharSijana va prazasta lokavyavahArameM pravRtta sAdhAraNa laukikajana alpajJa rahate hue bhI apane-apane dAyaremeM Apta arthAt prAmANika mAne jAte haiN| ratnakaraNDakazrAvakAcAra aura prameyaratnamAlAmeM Aptake jo lakSaNa batalAye gaye hai unase ThIka viparIta lakSaNa anApta puruSakA jAnanA caahiye| isIliye AcArya mANikyanandine AgAmAbhAsa (apramANarUpa zrutajJAna) kA lakSaNa batalAte hue 'rAgadvaSamohAkrAntapuruSavacanAjjAtamAgamAbhAsam / ' (pa0 mu0 6-15 ) meM apramANarUpa zrutajJAnakI utpattimeM nimittabhUta puruSake sAtha 'rAgadveSamohAkrAnta' vizeSaNa lagAyA hai| isa taraha uparyukta lakSaNa vAle AptapuruSa dvArA kahe gaye yA likhe gaye vacanako pramANarUpa aura isase viparIta uparyukta lakSaNavAle anAptapuruSa dvArA kahe gaye ya rIta uparyakta lakSaNavAle anAptapuruSa dvArA kahe gaye yA likhe gaye vacanako apramANarUpa jAnanA caahie| ___ isa kathanakA abhiprAya yaha hai ki yA to pramANarUpa aura apramANarUpa zrutajJAnakI utpattimeM kAraNa honeke AdhArapara kAraNameM kAryadharmakA Aropa karanerUpa upacArase yA phira vacanakI utpattimeM nimittabhUta AptapuruSa aura anAptapuruSakA kArya honeke AdhArapara kArya meM kAraNadharmakA Aropa karanerUpa upacArase vacanako yathAyogya pramANa athavA apramANarUpa mAnanA cAhiye / jainAgamameM vacanako parArthazruta bhI kahA gayA hai jainAgamameM pramANake do bheda svIkAra kiye gaye hai-eka to svArthapramANa aura dUsarA parArthapramANa / sAtha hI yaha bhI svIkAra kiyA gayA hai ki jitanA jJAnarUpa pramANa hai vaha saba svArthapramANa kahalAtA hai aura jitanA vacanarUpa pramANa hai vaha saba parArthapramANa kahalAtA hai| isa taraha mati, avadhi, manaHparyaya aura kevalarUpa jo cAra pramANa haiM ve apanI jJAnarUpatAke kAraNa svArthapramANa hI haiN| lekina zrutapramANa cUMki jJAnAtmaka aura vacanAtmaka donoM hI prakArakA hotA hai, ataH jitanA jJAnAtmaka zrutapramANa hai vaha to svArthapramANa aura jitanA vacanAtmaka zruta pramANa hai vaha parArthapramANa hai| jJAnako svArthapramANa kahanekA abhiprAya yaha hai ki usa ( jJAna ) kA padArthake viSayameM ajJAnanivRttirUpa phala usa ( jJAna ) ke AzrayabhUta 'sva' arthAt jJAtAko prApta hotA hai tathA vacanako parArthapramANa kahanekA abhiprAya yaha hai ki usakA ( vacanakA ) padArthake viSayameM ajJAnanivRttirUpa phala usa ( vacana ) kI utpattimeM nimittabhUta vaktA yA lekhakase bhinna 'para' arthAt zrotA yA pAThakako prApta hotA hai / jisa prakAra pramANa svArtha aura parArtha ke bhedase do prakArakA hai usI prakAra apramANa bhI svArtha aura parArthake bhedase do prakArakA samajha lenA cAhiye / inameMse svArtha apramANako usako apanI jJAnarUpatAke kAraNa mithyA matijJAna, mithyA zrutajJAna aura mithyA avadhijJAna rUpase tIna prakArakA tathA parArtha apramANako usakI apanI vacanarUpatAke kAraNa anAptavacanake rUpameM eka prakArakA jAnanA caahiye| cUMki mana:paryayaH aura kevala 1. 'pramANaM dvividhaM svArtha parArtha ca / tatra svArthaM pramANaM zrutavarNyam / zrutaM punaH svArtha bhavati parArthaM ca / jJAnAtmaka svArtha vacanAtmaka parArthamiti |'-srvaarthsiddhi 1-6 /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ / darzana aura nyAya 25 ye donoM jJAna sarvadA samyak hI huA karate haiM, kabhI mithyArUpa nahIM hote / ataH ina donoMko apramANatAkI koTise bAhara rakhA gayA hai / pramANa aura apramANarUpa sabhI jJAnoMmeM padArthagrahaNakI vyavasthA pramANa aura apramANarUpa matijJAna va avadhijJAna evaM pramANarUpa mana:paryayajJAna usa usa jJAnAvaraNakarmake kSayopazamase utpanna hone ke kAraNa apane viSayabhUta padArthako ekadezarUpameM akhaNDa bhAvase grahaNa karate haiM, pramANarUpa kevalajJAna samasta jJAnAvaraNakarmake kSayase utpanna honeke kAraNa apane viSayabhUta padArthako yugapata sarvadezarUpameM akhaNDa bhAvase grahaNa karatA hai / lekina pramANa aura apramANa donoM hI tarahakA zrutajJAna zrutajJAnAvaraNakarmake kSayopazamase utpanna hone va utpattimeM sAMga vacanakA avalambana Avazyaka rahaneke kAraNa apane viSayabhUta padArtha eka-eka aMzako pRthak pRthak kAlameM kramazaH grahaNa karatA huA padArthako sakhaNDabhAvase hI grahaNa kiyA karatA hai / isa kathanakA tAtparya yaha hai ki yathAyogya pramANa athavA apramANarUpa matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryaya jJAnameM aMzamukhena akhaNDa bhAvase padArtha gRhIta hotA hai, pramANarUpa kevalajJAna meM sarvAtmanA yugapat akhaNDa bhAvase padArtha gRhIta hotA hai / parantu pramANa aura apramANarUpa zrutajJAnameM padArthoMke eka-eka aMzakA kramazaH grahaNa hotA huA padArtha ke saMpUrNa aMzoMkA grahaNa sakhaNDabhAvase hotA hai kyoMki pramANarUpa zrutajJAnakI utpatti to sAMza aura kramavartI pramANarUpa Aptavacanase tathA apramANarUpa zrutajJAnakI utpatti sAMza aura kramavartI apramANarUpa anAptavacanase huA karatI hai| Age vacanakI sAMzatAke viSayameM vicAra kiyA jAtA hai| vacana sAMza hotA hai akSara, zabda, pada, vAkya aura mahAvAkyake bhedase vacana pAMca prakArakA hotA hai| vacanake ina pA~coM prakAroMmeMse zabda aMgabhUta nirarthaka akArAdivarNa akSara kahalAte haiM, arthavAn akArAdi akSara aura do Adi nirarthaka akSaroMkA arthavAn samudAya 'zabda' kahalAtA hai, arthavAn zabdarUpa prakRtikA saMskRta bhASAmeM 'sup' athavA 'tiG' pratyaya ke sAtha saMyoga honepara padakA nirmANa hotA hai tathA paraspara sApekSa do Adi padoM ke nirapekSa samUhase 'vAkya'kA evaM parasparasApekSa do Adi vAkyoMke nirapekSa hotA hai| yadyapi do Adi mahAvAkyoMkA bhI nirapekSa samUha huA karatA hai parantu mahAvAkyoMki aise samUhako bhI 'mahAvAkya' zabdase hI vyavahRta kiyA jAtA hai| samUhase 'mahAvAkya' kA nirmANa 1. 'suptiGantaM padam' - aSTAdhyAyI, pANini 1-4-14 / 2. padAnAM parasparasApekSANAM nirapekSaH samudAyo vaakym|' aSTazato, akalaGka, aSTasahasrI pR0 285 / 3. ' vAkyoccayo mahAvAkyam / ' -- sAhityadarpaNa, pariccheda 2, zloka 1 / isa zlokake 'vAkyoccayaH' padakA vizleSaNa isIkI TIkAmeM 'yogyatAkAMkSAsattiyuktaH' kiyA gayA hai| isa taraha mahAvAkyakA isa prakAra lakSaNa hotA hai-'parasparasApekSANAM vAkyAnAM nirapekSaH samudAyo mahAvAkyam isa lakSaNake AdhArapara hI gommaTasAra jIvakANDake zrutajJAnaprakaraNa meM ginAye gaye zrutake bhedoMmeMse Adike akSara, pada aura saMghAta ( vAkya ) se Age jitane bheda haiM ve saba mahAvAkya ke hI bheda samajhanA caahie| noTa- isa TippaNImeM 'saMghAta' zabdakA artha vAkya hamane AptamImAMsAko kArikA 103 kI aSTasahasrITIkAke AdhArapara kiyA hai /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha isa kathanase yaha bAta nizcita hotI hai ki akSara zabdakA, zabda padakA, pada vAkyakA aura vAkya mahAvAkyakA yathAyogya aMza hotA hai| isI taraha eka adi mahAvAkya bhI do Adi mahAvAkyoMke samUharUpa mahAvAkyake aMza siddha ho jAte haiM / cU~ki vacanake akSara, zabda, pada, vAkya aura mahAvAkyarUpa bheda pramANarUpa Aptavacana aura atramANarUpa anAptavacana donoMmeM hI samAnarUpase pAye jAte haiN| ataH pramANa rUpa Aptavacana aura apramANarUpa anAptavacana donoM hI samAnarUpase ukta AdhArapara sAMza siddha ho jAte haiN| vacanakI sAMzatA hI zrutajJAnameM sAMzatA-siddhikA kAraNa hai : koI bhI jJAna, cAhe vaha pramANarUpa ho athavA cAhe apramANarUpa ho, asaMkhyAta pradezI akhaNDa AtmAke akhaNDa jJAnaguNakI akhaNDa paryAya hI ho sakatA hai / yahI kAraNa hai ki pramANa aura apramANarUpa matijJAna tathA avadhijJAnako va pramANarUpa manaHparyayajJAna tathA kevalajJAnako niraMza mAna liyA gayA hai| yadyapi isa prakArase to pramANa aura apramANarUpa zrutajJAnako bhI niraMza mAnanA ucita pratIta hotA hai parantu pramANarUpa matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna evaM apramANarUpa matijJAna aura avadhijJAnakI apekSA pramANarUpa aura apramANarUpa donoM tarahake zrutajJAnameM yaha vizeSatA pAyI jAtI hai ki isakI utpatti pUrvokta prakArake sAMza vacanake avalambanase haA karatI hai isaliye pramANarUpa aura apramANarUpa donoM ho prakArake zra tajJAnako sAMza mAnanA hI ucita hai| vacanakI sAMzatAse jJAnameM sAMzatA-siddhikA prakAra (1) vacanameM vaktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta sAMza padArthake pratipAdanakI kSamatA pAyI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki vaktA yA lekhaka aise padArthakA pratipAdana karaneke lie vacanakA prayoga kiyA karatA hai| (2) vaktA yA lekhaka apane manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta sAMza padArthakA kramazaH zrotA yA pAThakako bodha karAneke liye hI vacanakA prayoga kiyA karatA hai kyoMki bole gaye vacanako sunakara zrotAko tathA likhe gaye vacanako par3hakara pAThakako kramazaH vaktA yA lekhakake ullikhita prakArake padArthakA bodha ho jAyA karatA hai| . (3) cUMki Upara batalAye gaye prakArase vaktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta sAMza padArtha vacanakA pratipAdya hotA hai aura isa prakArakA vacana-pratipAdya padArtha sAMza hotA hai, yaha Age batalAyA jAyagA tathA vacana bhI sAMza hotA hai, yaha batalA hI cuke haiN| ataH vaktA yA lekhaka dvArA prayukta sAMza vacanase pratipAdita ukta prakArake sAMza padArthakA zrotA yA pAThakako bodha bhI sAMzarUpameM hI hogaa| ina kAraNoMke balapara vacanakI sAMzatAkI siddhi honA ayukta nahIM hai / vacanake prayoga aura usase padArtha-pratipAdanako vyavasthA Upara vacanake jo akSara, zabda, pada, vAkya aura mahAvAkyake bhedase pA~ca bheda batalAye gaye haiM unameMse pada, vAkya aura mahAvAkyake rUpameM hI vacana prayogArha hotA hai, akSara aura zabdake rUpameM nahIM, kyoMki nirarthaka akSara to hamezA zabdake avibhAjya aMga hI rahA karate haiM, isalie unakA prayoga svataMtrarUpa meM na hokara zabdake aMgarUpameM hI haA karatA hai tathA arthavAn akSara aura nirarthaka do Adi akSaroMke samudAyarUpa zabda bhI saMskRta bhASAmeM to tabhI prayukta hote haiM jabaki ve yathAyogya 'sup' athavA 'tiG' pratyayase saMyukta hokara padakA rUpa dhAraNa kara lete haiN|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 27 isa prakAra yaha nizcita ho jAtA hai ki akSara aura zabda kabhI prayogAha nahIM hote haiM, kevala pada, vAkya aura mahAvAkya hI prayogArha hote haiM / pada, vAkya aura mahAvAkyameMse padako vaktA yA lekhaka kisI anukUla vAkyakA avayava mAnakara hI prayukta karatA hai tathA vAkya athavA mahAvAkyako vaktA yA lekhaka kahIM to yathAyogya anukUla mahAvAkyakA avayava mAnakara prayukta karatA hai aura kahIM AvazyakatAnusAra svataMtrarUpameM prayukta karatA hai| vacanase honevAle padArthapratipAdanakI vyavasthA yaha hai ki zabdake aMgabhUta akSara to hamezA nirarthaka hI rahA karate haiM / svataMtra akSara aura do Adi nirarthaka akSaroMke samudAyarUpa zabda yadyapi arthavAn hote haiM parantu inakA prayoga saMskRta bhASAmeM to yathAyogya suvanta athavA tiGanta hokara padakA rUpa dhAraNa karanepara hI saMbhava hai| isaliye zabdake aMgabhUta nirarthaka akSaroM, arthavAna svataMtra akSaroM evaM do Adi nirarthaka akSaroMke samudAyarUpa arthavAn zabdoMke viSayameM arthapratipAdanakI carcA karanA hI vyartha hai| inake atirikta vacanake jo pada, vAkya aura mahAvAkyarUpa bheda hai unakA prayoga karake hI vaktA yA lekhaka apane manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pratipAdana kara sakatA hai| lekina inameMse pada hamezA vaktA yA lekhakake ukta prakArake padArtha ke aMzakA pratipAdana karanemeM hI samartha rahatA hai, vaha kabhI bhI padArthake pratipAdanameM samartha nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki vaktA yA lekhaka eka to kabhI padakA prayoga svataMtrarUpameM karatA nahIM hai aura yadi kadAcit vaha usakA (padakA) prayoga svataMtrarUpameM karatA bhI hai to vahA~para bhI vaha usakA vaha prayoga kisI anukUla vAkyakA avayava mAnakara hI karatA hai / isaliye aise sthalapara vaktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA bodha karaneke liye yathAyogya kSotA yA pAThaka dvArA anya anukUla padakA AkSepa niyamase kara liyA jAtA hai, kyoMki padake svataMtra prayogameM jabataka use kisI anukUla vAkyakA avayava nahIM mAna liyA jAtA taba taka usase vaktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pUrNarUpase pratipAdana honA to dUra rahA, usase ukta padArthake aMzakA pratipAdana honA bhI asaMbhava bAta hai| isa viSayameM udAharaNa yaha hai ki koI vaktA yA lekhaka kadAcit sirpha astitvabodhaka 'hai' isa kriyApadakA yadi svataMtra prayoga karatA hai to jabataka isa kriyApadake sAtha baktA yA lekhaka dvArA apane abhISTa arthakA pratipAdana karaneke liye ghar3A, kapar3A, AdamI Adi kisI anukUla saMjJA padakA prayoga nahIM kiyA jAyagA athavA prakaraNa Adike AdhArapara ukta prakArake saMjJApadakA zrotA yA pAThaka dvArA svayaM AkSepa nahIM kara liyA jAyagA tabataka usa zrotA yA pAThakake mastiSkameM kyA hai ? yaha prazna cakkara kATatA hI rhegaa| isI taraha vaktA yA lekhaka dvArA ghaDA, vastra, AdamI Adi kisI bhI saMjJApadakA svataMtra prayoga kiye jAnepara zrotA yA pAThakake mastiSkameM niyamase utpanna honevAle praznakA samAdhAna karaneke liye 'hai' ityAdi kriyApadake saMbandhameM prayoga yA AkSepakI yahI vyavasthA lAgU hotI hai / isa udAharaNase yaha samajhA jA sakatA hai ki anya anukUla padanirapekSa svataMtra padakA prayoga yadi kadAcit kara bhI diyA jAya to bhI vaha pada usa hAlatameM na to vaktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pratipAdana karatA hai aura na usa prakArake padArthake yathAyogya kisI aMzakA pratipAdana karatA hai lekina usI padako jaba kisI anukUla pada yA padoMke sAtha jor3a diyA jAtA hai to vAkyakA avayava bana jAnepara vaha taba vaktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pratipAdana na karatA huA bhI usa padArthake aMzakA niyamase pratipAdana karane laga jAtA hai|
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha vAkya aura mahAvAkya aise vacana hai ki jinase yathAvasara baktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA athavA usake aMzakA pratipAdana saMbhava hai| yahI kAraNa hai ki vaktA yA lekhaka jahA~ jisa vAkya athavA mahAvAkyase apane manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pratipAdana karanA cAhatA hai vahA~ vaha usa vAkya athavA mahAvAkyakA svataMtra rUpameM hI prayoga karatA hai aura vaktA yA lekhaka jahA~ jisa vAkya athavA mahAvAkyase ullikhita prakArake padArthake aMzakA pratipAdana karanA cAhatA hai vahA~ vaha vAkya yA mahAvAkyakA prayoga svataMtra rUpameM na karake kisI anukUla mahAvAkyake avayavake rUpameM kiyA karatA hai athavA yoM kahiye ki kisI vAkya athavA mahAvAkyakA kahIMpara kisI vaktA yA lekhaka dvArA yadi svataMtra prayoga kiyA jAya to usa vAkya yA mahAvAkyase usa vaktA yA lekhakake manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA hI pratipAdana hogA aura yadi isI vAkya athavA mahAvAkyakA vaktA yA lekhaka dvArA kisI anu kUla mahAvAkyake avayavake rUpameM prayoga kiyA jAya to usa vAkya yA mahAvAkyase usa vaktA yA lekhakake ullikhita prakArake padArthake aMzakA hI pratipAdana hogaa| vAkyakA svatantra rUpameM prayoga karaneke viSayameM udAharaNa yaha hai ki mAna lIjiye-eka vyakti svAmI hai aura dUsarA vyakti usakA sevaka hai| svAmI pAnI bulAnerUpa padArthakA manameM saMkalpa karake sevakako bolatA hai-'pAnI lAo ?', sevaka bhI isa eka hI vAkyase svAmIke usa manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthako samajhakara pAnI lAneke liye cala detA hai| isa taraha yahA~para 'pAnI lAo' yaha vAkya svAmI ke ullikhita padArthakA hI pratipAdana kara rahA hai tathA 'pAnI' aura 'lAo' ye donoM pada cUMki 'pAnI lAo' isa vAkyake avayava bane hue haiM ataH ye donoM pada svAmIke ullikhita prakArake padArthake eka-eka aMzakA pratipAdana kara rahe haiN| yadi ukta donoM padoMko ukta vAkyase pRthak karake svataMtra-svataMtra rUpameM prayukta kara diyA jAya to usa hAlatameM phira ve donoM hI pada na to svAmIke ullikhita prakArake padArthakA pratipAdana kareMge aura na usa padArtha ke kisI aMzakA hI pratipAdana kara skeNge| svatantra rUpase prayukta mahAvAkya athavA usake avayavoMke rUpameM prayukta vAkyoMkA udAharaNa yaha hai ki jaba svAmIkA manogata abhiprAya rUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArtha loTA le jAkara pAnI lAne rUpa ho to vaha apane isa abhiprAyarUpa padArthako sevakapara prakaTa karaneke liye 'loTA le jAo aura pAnI lAo' isa taraha do vAkyoMke samUharUpa mahAvAkyakA prayoga karatA hai| yahA~ para yaha samajhA jA sakatA hai ki 'loTA le jAo' aura 'pAnI lAo' ye donoM vAkya milakara eka mahAvAkyakA rUpa dhAraNa karake hI svAmIke manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pratine pAdana kara rahe haiM tathA 'loTA le jAo' aura 'pAnI lAo ye donoM vAkya jabataka 'loTA le jAo aura pAna lAo' isa mahAvAkyake avayava bane hue hai taba taka donoM hI vAkya vaktA yA lekhakake ullikhita padArthake eka eka aMzakA pratipAdana kara rahe haiN| yadi ina donoM vAkyoMko inake samUharUpa ukta mahAvAkyase pathaka karake svataMtra-svataMtra rUpameM prayukta kara diyA jAya to usa hAlatameM ye donoM hI vAkya svataMtra rUpase svAmIke manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta pRthaka-pRthak do padArthoMkA pratipAdana karane lgeNge| usa hAlatameM ye donoM vAkya na to svAmIke ullikhita mahAvAkyake prayogameM pratijJAta padArthake aMzoMkA pratipAdana kareMge aura na padakI taraha padArthaka pratipAdanameM asamartha hI raheMge / aneka mahAvAkyoMke samUharUpa mahAvAkya athavA aise mahAvAkya ke avayavoMke rUpameM prayukta mahAvAkyoMkA udAharaNa yaha hai ki AcArya umAsvAmine apane manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArtha mokSa
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ darzana aura nyAya : 29 mArga aura usake viSayabhUta saptatattvoMkA pratipAdana karane ke liye tattvArthasUtra grantharUpa eka mahAvAkyakI racanA kI hai tathA ullikhita prakArake padArthake aMzabhUta eka viSayakA pratipAdana karaneke AdhArapara usake daza adhyAyarUpa daza aMza banA diye haiM / isa taraha daza adhyAyarUpa daza mahAvAkyoMkA samudAyarUpa tattvArthasUtragrantha eka mahAvAkya ke rUpameM AcArya zrI umAsvAmike manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pratipAdana kara rahA hai tathA usake aMzabhUta dazoM adhyAya usa padArthake eka-eka aMzakA pratipAdana kara rahe haiN| yadi dUsarA koI vyakti ina daza adhyAyoMmeM varNita pratyeka adhyAyake viSayako svatantrarUpase pRthak-pRthak pratijJAta karake alaga-alaga daza granthoMkA nirmANa kara detA hai to usa hAlatameM svatantrarUpameM nirmita ve daza grantha apane-apane viSayakA pUrNarUpase pratipAdana karane lgeNge| upayukta kathanase eka bAta to yaha spaSTa ho jAtI hai ki prayukta hone va padArtha ke pratipAdanakI kSamatA pada, vAkya aura mahAvAkyameM hI pAyI jAtI hai va dusarI yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki pada, vAkya aura mahAvAkyameMse pada hamezA vAkyakA avayava hokara hI prayukta hotA hai aura vaha hamezA padArtha ke aMzakA hI pratipAdana karatA hai, zeSa vAkya aura mahAvAkya donoM kahIM to prayoktAke abhiprAyake anusAra svatantrarUpameM prayukta hote haiM aura kahIM ve prayoktAke abhiprAyake anusAra hI kisI anukUla mahAvAkyake avayavake rUpa meM bhI prayukta hote haiM / vAkya aura mahAvAkya jahA~ svatantrarUpameM prayukta hote hai vahA~ to ve prayoktAke manogata abhiprAyarUpa yAnI saMkalpita yA pratijJAta padArthakA pratipAdana karate haiM aura jahA~ kisI anukUla mahAvAkyake avayavake rUpameM prayukta hote hai vahA~ ve prayoktAke ullikhita prakArake padArthake aMzoMkA hI pratipAdana karate hai athavA yoM kahiye ki prayoktAko jahA~ kisI vAkya athavA mahAvAkyase ullikhita prakArake svatantra padArthakA pratipAdana karanA hotA hai vahA~ to vaha unakA prayoga svatantra rUpa meM alaga-alaga hI karatA hai aura jahA~ inase ullikhita prakArake padArthake aMzakA pratipAdana karanA hI prayoktAkA lakSya rahatA hai vahA~ vaha inakA prayoga anukula mahAvAkyake avayavake rUpa meM hI karatA hai| vacanameM akSara, zabda, pada, vAkya aura mahAvAkyakA bheda karake jisa sAMzatAkA vivecana kiyA gayA hai vaha sAMzatA jisa prakAra Upara laukika vacanoMmeM darzAyI gayI hai usI prakAra vaha sAMzatA zAstrIya vacanoMmeM bhI darzAyI jA sakatI hai / jaise jainadarzanameM vastuko nitya aura anitya ubhaya dharmAtmaka mAnA gayA hai| isake viparIta sAMkhyadarzanameM use nityadharmAtmaka va bauddhadarzanameM use anityadharmAtmaka svIkAra kiyA gayA hai| isa taraha jainadarzanameM jahA~ bhI 'vastu nitya hai' yaha prayoga milatA hai vahA~para vaha 'vastu nitya hai aura anitya hai' isa mahAvAkyakA avayava hI mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki usa vAkyakA hamezA yahI artha hotA hai ki vastukI dravyarUpatA yA gaNarUpatA nitya hai| isI prakAra jainadarzanameM jahA~ bhI 'vastu anitya hai| yaha prayoga milatA hai vahA~para vaha bhI 'vastu nitya hai aura anitya hai' isa mahAvAkyakA avayava hI mAnA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki isa vAkyakA hamezA yahI artha hotA hai ki vastukI paryAyarUpatA anitya hai| isa taraha jainadarzanameM pAye jAnevAle ina donoM prayogoMse hamezA yathAyogya nityAnityAtmaka vastuko aMzAtmaka nityatA va anityatAkA hI pratipAdana hotA hai / isake viparota sAMkhya darzanameM vastuko cUMki sarvathA nitya mAnA gayA hai aura bauddhadarzanameM use cUMki sarvathA anitya mAnA gayA hai ataH sAMkhya darzanakA 'vastu nitya hai' yaha prayoga aura bauddha darzanakA 'vastu anitya hai' yaha prayoga eka dUsare vacanakA avayava na hokara donoM hI svatantra prayoga siddha hote haiN| ataH sAMkhya aura bauddha darzanoMmeM pAye jAnevAle usa-usa prayogase yathAyogya padArtha ke rUpameM hI nityatA athavA anityatAkA pratipAdana hotA hai, padArtha ke aMzake rUpameM nhiiN| '
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha isa kathanase eka bAta yaha bhI phalita hotI hai ki vacanameM akSara, zabda, pada, vAkya aura mahAvAkyarUpa bhedoMke AdhArapara jisa sAMzatAkA pratipAdana kiyA gayA hai vaha sAMzatA pramANarUpa Aptavacana aura apramANarUpa anAptavacana donoMmeM hI samAnarUpase pAyI jAtI hai| jainadarzanameM pratipAdita vacanakI yaha sAMzatA hI zruta-pramANameM nayotpattikI jananI hai / Age isI viSayapara vicAra kiyA jAtA hai| nayoMkA vikAsa : isa lekhake prArambhameM ho hama batalA Aye hai ki nayoMkA AdhArasthala pramANa hotA hai| isake sAtha hI jainAgamameM spaSTarUpase yaha batalAyA gayA hai ki naya pramANakA aMzarUpa hI hotA hai / yathA nApramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANaikadezastu sarzathApyavirodhataH / / -tattvArthazlokavAttika, a0 1, sU0 6, vA0 21 / arthAt jJAnAtmaka naya na to apramANarUpa hotA hai aura na pramANarUpa hI hotA hai kintu pramANakA ekadeza (aMza) rUpa hI hotA hai / isase do bAteM phalita hotI hai--eka to yaha ki nayavyavasthA pramANameM hI hotI hai, apramANameM nahIM / aura dUsarI yaha ki naya hamezA pramANakA aMzarUpa hI rahA karatA hai, vaha svayaM kabhI pUrNa rUpa nahIM hotaa| apramANameM nayavyavasthA nahIM hotI--isakA khulAsA hama Age kareMge / ataH ise chor3akara yahA~para hama isa bAtakA spaSTIkaraNa kara denA cAhate haiM ki naya pramANakA aMzarUpa hI rahA karatA hai| tattvArthazlokavAttikameM nimnalikhita padya pAyA jAtA hai-- svArthekadezanirNItilakSaNo hi nayaH smRtH| --a0 1, sU0 6, vA0 4 / arthAt pramANake viyabhUta 'sva' aura 'padArthake eka deza (aMza)' kA jisake dvArA nirNaya kiyA jAya vaha naya kahalAtA hai| isa padyameM nayako jo padArthake ekadeza (aMza) kA grAhaka pratipAdita kiyA gayA hai usase siddha hotA hai ki naya hamezA pramANakA aMza ho huA karatA hai / sarvArthasiddhi meM AcArya pUjyapAdane bhI likhA haisakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhInaH / -tattvA0 1-6 / arthAt padArthakA pUrNarUpase grAhaka pramANa hotA hai aura usake aMzakA grAhaka naya hotA hai / isa taraha naya jaba pramANakA aMza siddha ho jAtA hai to isase eka bAta yaha bhI siddha ho jAtI hai ki naya-vyavasthA sAMza pramANameM hI hotI hai, niraMza pramANameM nhiiN| isakA kAraNa bhI yaha samajhanA cAhiye ki niraMza jJAnameM jJAnakA akhaNDa bhAva rahaneke kAraNa aMzoMkA vibhAjana nahIM ho sakatA hai / isase pramANake pUrvokta pAMca bhedoMmeMse matijJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAnameM nayavyavasthAkA abhAva siddha ho jAtA hai, kyoMki ina jJAnoMmeM padArthaM grahaNakA akhaNDa bhAva hI pAyA jAtA hai aura cU~ki zrutajJAnameM padArthagrahaNake aMzoMkA vibhAjana hotA hai, ataH usameM nayavyavasthAkA sadbhAva siddha ho jAtA hai| isakA tAtparya yaha hai jaisA ki pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM usa-usa jJAnAvaraNakarma ke kSayopazamase utpanna honeke kAraNa yadyapi padArthakA jJAna sarvAtmanA na hokara aMzamukhena hI hotA hai lekina vaha jJAna hotA akhaNDabhAvase hI hai| isI taraha kevalajJAjJameM samasta jJAnAvaraNa
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 31 karmake kSayase utpanna honeke kAraNa padArthakA grahaNa yadyapi sarvAtmanA hotA hai to bhI vaha jJAna cU~ki yugapat sampUrNa aMzoMkA eka sAtha hI huA karatA hai ataH vaha bhI aMzoMkA bhedarahita akhaNDabhAvase hI huA karatA hai / isa prakAra ina cAroM jJAnoMmeM nayavyavasthAkI siddhi honA asambhava bAta hai| lekina zrutajJAnameM ina cAroM jJAnoMkI apekSA yaha vizeSatA pAyI jAtI hai ki zrutajJAnAvaraNakarmake kSayopazamapUrvaka sAMzavacana ke avalambanase utpanna honeke kAraNa usameM ( zrutajJAnameM ) padArthakA jJAna akhaNDabhAvase na hokara padArtha ke eka-eka aMzakA kramazaH jJAna hotA huA sampUrNa aMzoMkA jJAna ho jAyA karatA hai, isaliye isa jJAnameM padArtha grahaNakA sakhaNDabhAva rahane ke kAraNa nayavyavasthAkI siddhi ho jAtI hai / tattvArthazlokavAttika (1-33-6) meM jo nayakA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai usameM to spaSTarUpase kahA gayA hai ki nayavyavasthA zrutajJAna meM hI hotI hai / yathA " nIyate gamyate yena zrutArthAMzo nayo hi saH / " arthAt jisake dvArA zrutajJAnarUpa pramANake viSayabhUta padArtha ke aMzakA jJAna kiyA jAya vaha naya kaha lAtA hai / vyavasthA zrutajJAnameM hI hotI hai, matijJAna, avadhijJAna aura kevalajJAnameM nahIM hotI, isakI puSTi isI granthake nimnalikhita vArtikoMse bhI hotI hai "materavadhito vApi manaHparyayato'pi vA / jJAtasyArthasya nAMze'sti nayAnAM vartanaM nanu // niHzeSadezakAlArtha gocaratva vinizcayAt 1 tasyeti bhASitaM kaizcidyuktameva tatheSTataH // trikAla goca rAzeSapadArthAMzeSu vRttitaH / kevalajJAnamUlatvamapi teSAM na yujyate / parokSAkAratAvRtteH spaSTatvAtkevalasya tu / zrutamUlA nayAH siddhA vakSyamANAH pramANavat // ina vArtikakA artha yaha hai ki matijJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAnameM nayoMkI pravRtti nahIM hotI hai, kyoMki ina jJAnoM meM niHzeSadezakAlArthaviSayitAkA abhAva rahatA hai / arthAt ye tInoM jJAna apane viSayabhUta padArthako sampUrNa deza aura kAlakI viziSTatAke sAtha grahaNa karane meM asamartha rahate haiM / kevalajJAna yadyapi apane viSayabhUta padArthako sampUrNa deza aura kAlakI viziSTatA ke sAtha grahaNa karatA hai lekina usake (kevalajJAnake) grahaNa meM spaSTatA' (pratyakSAkAratA) pAyI jAtI hai jaba ki nayoMke grahaNameM parokSAkAratA hI rahA karatI hai / isa prakAra nayoMkA udbhava matijJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAnameM na hokara zrutajJAnameM hI hotA hai, kyoMki vaha eka to apane viSayabhUta padArthako sampUrNa deza aura kAlakI viziSTatA ke sAtha grahaNa karatA hai / dUsare usameM parokSAkAratA pAyI jAtI hai / - ta0 zlo0 1-6-24, 25, 26, 27 | isakA tAtparya yaha hai ki pramANameM nayavyavasthAkI siddhike liye do bAte apekSita haiM- eka to pramANakI niHzeSadezakAlArthaMviSayitA aura aura dUsarI parokSAkAratA / pramANameM nayavyavasthAkI siddhihetu niHzeSa 1. vizadaM pratyakSam / - parIkSAmukha 2-3 // 2. Adye parIkSam / tattvArthasU0 1 11 /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-panya dezakAlArtha viSayitAke sadabhAvakA prayojana yaha hai ki jisa pramANameM nayavyavasthAkI siddhikI jAya usake dvArA padArthake sampUrNa aMzoMkA viSaya honA Avazyaka hai / isakA niSkarSa yaha hai ki matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnarUpa pramANoMmeM kSAyopazamikajJAna honeke kAraNa cU~ki niHzeSadezakAlArthaM viSayitAkA abhAva rahatA hai ataH inameM nayavyavasthAkI siddhikA virodha kiyA gayA hai| isI prakAra pramANameM nayavyavasthAkI siddhihetu parokSAkAratAkA prayojana yaha hai ki jisa pramANameM nayavyavasthAkI siddhi kI jAya usa pramANake dvArA padArtha ke sampUrNa aMzoMkA jJAna kramazaH honA Avazyaka hai kAraNa ki padArthake sampUrNa aMzoMkA jJAna pramANa dvArA yadi yugapat hotA hai to usameM aMzoMkA vibhAjana honA asambhava hai| isakA niSkarSa yaha hai ki kevalajJAnameM niHzeSadezakAlArthaviSayitAkA sadbhAva rahate hue bhI kSAyikajJAna honeke kAraNa pratyakSAkAratA A jAnese padArtha ke sampUrNa aMzoMkA jJAna cUMki yugapat akhaNDabhAvase hI huA karatA hai / ataH usameM (kevalajJAnarUpa pramANameM) bhI nayavyavasthAkA abhAva siddha ho jAtA hai aura caki zratajJAna eka aisA pramANa hai ki jisameM niHzeSadezakAlArthaviSayitA aura parokSAkAratA donoM hI bAteM pAyI jAtI hai arthAt zrutajJAna dvArA eka to padArthake sampUrNa aMzoMkA jJAna hotA hai aura dUsare kSAyopazamika va vacanAvalambI jJAna honeke kAraNa usameM (zrutajJAnameM) parokSAkAratAke AjAnese padArthake una sampUrNa aMzoMkA jJAna kramazaH sakhaNDabhAvase hI huA karatA hai, ataH usameM nayavyavasthAkA sadbhAva siddha ho jAtA hai| svAmI samantabhadrane zratajJAnako kramazaH sarvatattvaprakAzaka svIkAra kiyA hai| yathA syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca vastvanyatamaM bhavet // -AptamImAMsA, kA0, 105 / syAdvAda arthAt zrutajJAna aura kevalajJAna donoM hI padArthako sarvAtmanA grahaNa karate haiM lekina kevalajJAna jahA~ padArthako sAkSAt arthAt pratyakSarUpameM yugapat akhaNDabhAvase grahaNa karatA hai vahA~ zrutajJAna use asAkSAt arthAta parokSarUpameM kramazaH sakhaNDabhAvase hI grahaNa karatA hai| tAtparya yaha hai ki padArthakA jahA~ sampUrNa tAke sAtha grahaNa hotA hai vahA~ padArthake saMpUrNa aMzoMkA grahaNa hotA huA bhI yadi vaha grahaNa pratyakSarUpameM hotA hai to usameM padArthake ve saMpUrNa aMza yugapat akhaNDabhAvase hI gahIta hote haiM aura yadi vaha grahaNa parokSarUpameM hotA hai to usameM padArthake ve saMpUrNa aMza kramase eka-eka aMzake rUpameM sakhaNDabhAvase hI gRhIta hote hai| __kevalajJAna aura zrutajJAna ina donoMke madhya itanA hI antara hai ki kevalajJAnameM padArthake sampUrNa aMzoMkA grahaNa pratyakSarUpameM honeke kAraNa yugapat akhaNDabhAvase hI huA karatA hai aura zrutajJAnameM padArthake sampUrNa aMzoMkA grahaNa parokSarUpameM honeke kAraNa kramazaH saMkhaNDabhAvase hI huA karatA hai / svAmI samantabhadrane kahA hai ki-- 'tattvajJAnaM pramANaM te yagapatsarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // -AptamImAMsA kA0 101 / arthAt he bhagavan Apake matameM yugapat sarvabhAsanarUpa tattvajJAna arthAt kevalajJAna aura syAdvAdanayase saMskRta kramase utpanna honevAlA sarvabhAsanarUpa tattvajJAna arthAt zrutajJAna donoM hI pramANarUpa mAne gaye haiN| isase kevalajJAna aura zrutajJAnameM ullikhita prakArakA antara spaSTarUpase samajhameM A jA jAtA hai / isa taraha AgamapramANoMke AdhArapara yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki nayavyavasthA zrutajJAnameM hI hotI hai|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 33 zrutajJAnakI niHzeSadezakAlArthaviSayitAkA spaSTIkaraNa Upara tattvArthasUtra, adhyAya 1, sUtra 6 ke vyAkhyAnasvarUpa tattvArthazlokavArtikake 24 se 27 saMkhyA takake vAttikoMmeM nayavyavasthAke liye upayogI jJAnakI niHzeSadezakAlArthaviSayitAkA kathana kiyA hai| parantu usakA rUpa aisA honA cAhiye ki vaha zrutajJAnake sAtha-sAtha kevalajJAnameM to pAyI jAtI ho, kintu matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM na pAyI jAtI ho / kevalajJAnameM vidyamAna tattvArthasUtrake 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' / (1-29) sUtrameM pratipAdita niHzeSadezakAlArthaviSayitA aisI hai ki isakA zrutajJAnameM pAyA jAnA saMbhava nahIM hai, kAraNa ki matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnakI taraha zrutajJAna bhI to kSAyoyazamika jJAna hai aura yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtrake hI 'matizratayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSa' (1-26) sUtra dvArA matijJAnake sAtha-sAtha zrutajJAnameM bhI usakA niSedha kara diyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki jainadarzanakI mAnyatAke anusAra vizvameM apanI-apanI svataMtra sattA liye hae ananta vastue~ vidyamAna haiM va inameMse pratyeka vastu apane andara apane-apane pRthak ananta dharmoMko samAye hae hai / vizvakI isa prakArakI sabhI vastue~ 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' sUtrake anusAra apane-apane una ananta dharmoke sAtha kevalajJAnakA viSaya to hotI haiM parantu 'matizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu / ' sUvake anusAra matijJAna va zrutajJAnakA viSaya nahIM hotI haiN| . isase siddha hotA hai ki vizvakI pratyeka vastumeM jo anantadharmAtmakatA jainadarzana dvArA svIkRta kI gayI hai usake AdhArapara niSpanna jJAnako niHzeSadezakAlArthaviSayitA zrutajJAnameM svIkRta nayavyavasthAke liye upayogI nahIM hai kyoMki uparyukta kathanake anusAra zrutajJAna meM usakA abhAva rahatA hai / isa taraha prakRtameM yaha prazna hotA hai ki, ukta niHzeSadezakAlArthaviSayitAko chor3akara aisI kaunasI jJAnakI niHzeSadezakAlArthaviSayitA hai jo kevalajJAnake sAtha-sAtha zratajJAnameM pAyI jAkara nayavyavasthAke liye upayogI ho? vicAra karanepara mAlUma par3atA hai ki vizvakI pratyeka vastu jainadarzanakI mAnyatAnusAra jisa prakAra anantadharmAtmaka hai usI prakAra vaha anekAntAtmaka bhI hai / yahA~para paraspara virodhI do dharmoMkA eka hI sAtha eka vastumeM pAyA jAnA usa vastukI anekAntAtmakatA hai| isa prakAra pratyeka vastumeM jaise usake anantadharma eka sAtha raha rahe haiM vaise hI paraspara-virodhI do dharma bhI raha rahe haiN| tAtparya yaha hai ki vastuko anekAntAtmakatAke kathanameM jo anekAnta zabda AyA hai usameM gabhita aneka zabdakA artha jainadarzanameM 'do' liyA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki paraspara virodhitA do dharmoMmeM hI saMbhava ho sakatI hai, tIna, cAra Adi saMkhyAta, asaMkhyAta va anantadharmoM meM nhiiN| aura isakA bhI kAraNa yaha hai ki eka dharmakA pratipakSI dUsarA eka hI dharma ho sakatA hai, do, tIna, cAra Adi dharma nahIM, kyoMki eka dharmakA pratipakSI dUsarA eka dharma yadi hai to tIsarA eka dharma una donoMkA pratipakSI kadApi nahIM ho sakatA hai arthAta tIsarA eka dharma yadi prathama eka dharmakA pratipakSI hai to prathama eka dharmake pratipakSI dUsare eka dharmakA vaha niyamase sapakSI ho jAyagA, aura yadi vaha dUsare eka dharmakA pratipakSI hai to usa hAlatameM vaha prathama eka dharmakA niyamase sapakSI ho jaaygaa| yahI niyama cauthe, pA~caveM Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura atantadharmoke viSayameM bhI jAna lenA cAhiye / isa abhiprAyase hI jainadarzanameM pratyeka vastugata anantadharmasApekSa ananta vacanaprayogoMke AdhArapara saptabhaMgIke viruddha anantabhaMgIkI prasaktiko parasparavirodhI yagaladharmoke AdhArapara ananta saptabhaMgIke rUpameM iSTa mAna liyA gayA hai / yathA 'nanvekatra vastunyanantAnAM dharmANAmabhilApayogyAnAmupagamAdanantA eva vacanamArgAH syAdvAdinAM
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : sarasvato-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha bhaveyurna punaH saptaiva, vAcyeyattAtvAdvAcakeyattAyAH / tato viruddhava saptabhaGgIti cet, na, vidhIyamAnaniSidhyamAnadharmavikalpApekSayA tadavirodhAt, 'pratiparyAyaM saptabhaGgI vastuni' iti vacanAt / tato anantAH saptabhaGgayo bhaveyurityapi nAniSTam / ' -ta0 zlokavA0 1-6-52 arthAt zaMkA pakSa kahatA hai ki eka vastumeM kathana karane yogya jaba anantadharma svIkAra kie gaye haiM to inakA kathana karaneke lie syAdvAdiyoMke sAmane anantasaMkhyaka vacanamArgoko prasakti hotI hai, kevala sAta vacanamArgoMkI nahIM, kyoMki jitane vAcya hote haiM utane hI vAcaka ho sakate hai, hInAdhika nahIM, ataH saptabhaMgIko mAnyatA asaMgata hai| , uttara pakSa yaha hai ki saptabhaMgIkI mAnyatA vidhIyamAna aura niSidhyamAna yagaladharmoke vikalpoMke AdhArapara jainadarzanameM svIkRta kI gayo hai, anantadharmoM ke vikalpoMke AdhArapara nahIM, kAraNa ki 'pratyeka paryAyameM saptabhaMgI siddha hotI hai' aisA AgamakA nirdeza hai| isa taraha pratyeka vastumeM vidyamAna ananta dharmoM se pratyeka dharmameM vidhIyamAna aura niSidhyamAna dharmayugalakI svIkRtike AdhArapara saptabhaMgIko sthAna prApta ho jAnese anantabhaMgIke bajAya ananta saptabhaMgIkI svIkRti hama syAdvAdiyoMke liye aniSTa nahIM hai| vastukA anantadharmAtmaka honA eka bAta hai aura usakA anekAntAtmaka honA dUsarI bAta hai / ina donoMmeMse jainetara darzanakAroMke liye vastuko anantadharmAtmaka mAnanemeM koI Apatti nahIM ho sakatI hai kyoMki pRthvImeM rUpa, rasa, gandha aura sparza catuSTayako ve bhI eka sAtha svIkAra karate haiN| parantu ve ( jainetara darzana) vastuko anekAntAtmaka svIkAra karane meM hicakicAte haiN| isake viparIta jainadarzanakAroMne vastuko anantadharmAtmaka aura anekAntAtmaka ubhayarUpa svIkAra kiyA hai| uparyukta prakArake anekAntakI svIkRtike AdhArapara hI jainadarzanako anekAntavAdI darzana kahA jAtA hai| aura usakI asvIkRtike AdhArapara hI jainetara darzanoMko ekAntavAdI darzana kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki paraspara-avirodhI anantadharmoko sattA eka sAtha hI vastumeM jaina aura jainetara donoM darzanoMmeM svIkAra kI gayI hai / parantu paraspara virodho do dharmokI sattA eka sAtha eka hI vastumeM jainadarzana to svIkAra karatA hai kintu jainetara darzana nahIM svIkAra karate haiN| janetara darzanoMmeMse koI darzana paraspara virodhI do dharmoM meM yadi eka dharmako svIkAra karatA hai to dvitIya dharmakA vaha niSedhaka ho jAtA hai aura koI jainetara darzana yadi dvitIya dharmako svIkAra karatA to prathama dharmakA vaha niSedhaka ho jAtA hai / jaise sAMkhya darzana batalAtA hai ki 'vastu nitya hai' aura bauddhadarzana batalAtA hai ki 'vastu anitya hai|' parantu jainadarzana pratipAdana karatA hai ki 'vastu nitya bhI hai aura anitya bhI hai / ' anekAntake aMgabhUta paraspara virodhI dharmayugalake pratyeka vastumeM ananta vikalpa samAye hue haiN| unameMse anekAntakA svarUpa pradarzita karaneke lie AcArya zrI amRtacandrane samayasArake syAdvAdAdhikAra prakaraNameM katipaya paraspara-virodhI dharmayugaloMkI gaNanA bhI kI hai / yathA ___'yadeva tat tadevAtat, yadevaikaM tadevAnekam, yadeva sat tadevAsat, yadeva nityaM tadevAnityamityekavastuvastutvaniSpAdakaparasparaviruddhazaktidvayaprakAzanamanekAntaH / ' arthAt jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai, jo hI eka hai vahI eka nahIM hai arthAt aneka hai, jo hI sat hai vahI sat nahIM hai arthAt asat hai aura jo hI nitya hai vahI nitya nahIM hai arthAt anitya hai--isa prakAra eka vastuke vastutva ( svarUpa) kI niSpAdaka parasparaviruddhazaktidvayakA prakAzana karanA hI anekAnta hai / isakA Azaya yaha hai ki vizvakI anantAnanta vastuoMmeMse pratyeka vastu apanI-apanI pRthak-pRthaka dravyarUpatA (pradezavattA ), guNarUpatA ( svabhAvavattA ) aura paryAyarUpatA (pariNamanavattA ) ko liye hue hI
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / varzana aura nyAya : 35 astittvako prApta ho rahI hai / AcArya zrI kundakundane pravacanasArake jJeyAdhikArakI gAthA-saMkhyA 1 ke dvArA vahI bAta batalAyI hai| yathA-- 'attho khalu davvamayo davvANi guNappagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajjAyA--' arthAt artha yAnI padArtha ( vastu ) dravyarUpatAko lie hue haiM, dravya guNAtmaka hotA hai aura dravya tathA guNa donoMmeM paryAyarUpatA bhI pAyI jAtI hai / tAtparya vaha hai ki pratyeka vastukI apanI-apanI pRthak-pRthak AkRti ( pradezaracanA ) upalabdha hotI hai. yahI usakI dravyarUpatA hai| isI taraha pratyeka vastukI apanI-apanI ukta prakArakI dravyarUpatAke AdhArapara apanI pRthaka-pRthak prakRti (svabhAvazakti) huA karatI hai-yahI usakI guNarUpatA hai aura isI taraha pratyeka vastUkI apanI-apanI ukta prakArako dravyarUpatA aura guNarUpatAke anurUpa apanI-apanI pRthak-pRthaka vikRti arthAt pariNati bhI dekhI jAtI hai / yaha usakI paryAyarUpatA hai| pratyeka vastukI apanI-AnI ukta AkRtirUpa dravyarUpatA aura prakRtirUpa guNarUpatA donoM hI zAzvata (sthAyI ) haiM tathA vikRtirUpa paryAyarUpatA samaya, AvalI, muharta, ghar3I, dina, saptAha, pakSa, mAsa, varSa Adike rUpameM vibhakta hokara azAzvata (asthAyI) hai| jainadarzanameM inhIM tIna bAtoMke AdhArapara pratyeka vastuko utpAda, vyaya aura dhrauvyavAlI' mAnA gayA hai / arthAt pratyeka vastumeM dravyaparyAyoM aura guNaparyAyoMke rUpameM utpAda tathA vyaya evaM dravyatva tathA guNatvake rUpameM dhrauvyakA sadbhAva jainadarzanadvArA svIkAra kiyA gayA hai / pratyeka vastukI ukta prakArakI dravyarUpatA aura paryAyarUpatA pratiniyata hai| arthAt eka vastukI jo AkRti, prakRti aura vikRti hai vaha kadApi dUsarI vastukI nahIM ho sakatI hai / ataH isa sthitike AdhArapara hI janadarzana meM yaha siddhAnta mAnya kiyA gayA hai ki 'jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai|' isakA sIdhA artha yaha huA ki eka vastu kabhI dUsarI vastu nahIM bana sakatI hai| yAnI jIva pudgala Adi anya vastu nahIM bana sakatA hai, vaha hamezA jIva hI rahatA hai aura yahA~taka ki eka jIva kabhI dUsare jIvarUpa bhI pariNata nahIM ho sakatA hai / isa siddhAntake anusAra hI vizvameM vidyamAna vastuoMkI niyata parimANameM anantAnanta saMkhyA nizcita kI gayI hai| Upara kiye gaye kathanake AdhArapara pratyeka vastuke nimna prakArase tIna vikalpa-yugaloMke rUpameM aMza-bheda nirdhArita hote hai-(1) eka dravya usake guNoMke rUpameM, (2) dravya aura usakI paryAyoMke rUpameM aura (3) gaNa aura usakI paryAyoMke rUpameM / ina sabhI vikalpa-yugaloMpara jaba dhyAna diyA jAtA hai to samajhameM A jAtA hai 1. utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat |'-ttvaarthsuutr 5-30 / 2. Navi pariNamai Na gihvai uppajjai Na prdvvpjjaae| NANI jANato vihu puggalakamNaM aNeyavihaM // 66 // samayasArakI isa gAthAko Adi dekara 77, 78 aura 79 saMkhyAMka gAthAoMmeM AcArya zrI kundakundane jo bhI vivecana kiyA hai vaha 'jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai| isa siddhAntake AdhArapara hI kiyA hai| tataH sarvatrApi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvantaH kecanApyastei sarva eva svakIyadravyAntarmagnAnantasvadharmacakracuMbinopi parasparamacumbino'tyantapratyAsattAvapi nityameva svarUpAdapataMtaH pararUpeNApariNamanAdavinaSTAnantavyaktitvA,kotkIrNA iva tisstthntH|' AcArya amRtacandra dvArA samayasAra gAthA 2 para kiyA gayA yaha vyAkhyAna isI mAnyatApara AdhArita hai|
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ki pratyeka dravyameM aneka gaNa vidyamAna rahate hai tathA pratyeka dravya va pratyeka dravya ke pratyeka guNa kI kramavartI aneka paryAyeM huA karatI hai| isa AdhArapara hI jainadarzanameM yaha siddhAnta sthira kiyA gayA hai ki 'jo hI eka hai vahI eka nahIM hai arthAt aneka hai|' pratyeka vastukI sattAkA nirNaya dravya, kSetra, kAla aura bhAva (avasthA) ke AdhAra hI huA karatA hai / inameMse dravyake AdhArapara vastukI sattAkA nirNaya isa prakAra hotA hai ki pratyeka vastuke apane-apane jo aura jitane pradeza hai vaha unhIM aura utane pradezoMke rUpameM sat hai, una pradezoMse bhinna anya pradezoMke rUpameM vaha sat nahIM hai arthAt asat hai / kSetrake AdhArapara vastukI sattAkA nirNaya isa prakAra hotA hai ki jo vastu AkAzake jina aura jitane pradezoMpara sthita hai vaha AkAzake una aura utane hI pradezoMpara sata hai, una pradezoMse bhinna AkAzake anya pradezoMpara vaha sata nahIM hai arthAta asata hai| kAladravyake AdhArapara vastakI sattAkA nirNaya isa prakAra hai ki jina aura jitane kAlANuoMse vastu saMbaddha hai vaha una aura utane kAlANuoMpara sat hai, una kAlANuoMse bhinna anya kAlANuoMpara sat nahIM hai arthAt asat hai / vyavahArakAlake AdhArapara bhI jisa samaya vastu vidyamAna hai vaha usa samaya sat hai, anya kAlameM vaha asat hai| isI taraha bhAvake AdhArapara bhI vastukI sattAkA nirNaya isa prakAra hotA hai ki koI bhI vastu apanI jisa avasthAmeM vidyamAna hai vaha usI avasthAmeM sat hai, usase bhinna anya avasthAmeM vaha sat nahIM hai arthAta . AcArya zrI amatacandrane anekAntakA lakSaNa batalAte hae ullikhita vikalpoMke sAtha eka cauthA vikalpa yaha bhI batalAyA hai ki jo hI nitya hai vahI nitya nahIM hai arthAt anitya hai| isakA spaSTokaraNa yaha hai ki pratyeka vastu pUrvokta prakArase utpAda, vyaya aura dhrauvya sahita hai kyoMki vaha dravyarUpatA, guNarUpatA aura paryAyarUpatAko dhAraNa kiye huye hai| vastukA jahA~ taka dravyarUpatA aura guNarUpatAse sambandha hai vahA~ taka to vaha dhrauvyarUpa hai aura jahA~ taka usakA paryAyarUpatAse sambandha hai vahA~ taka vaha utpAda aura vyayarUpa hai| inameMse dhrauvya vastukI nityatAkA cihna hai aura utpAda tathA vyaya usakI anityatAke cihna hai / jisa prakAra AcArya amRtacandrane vastutattvako anekAntAtmaka siddha karate hae usa anekAntake tatatat, eka-aneka, sat-asat aura nitya-anitya ye cAra vikalpa-yugala batalAte haiM usI prakAra unhoMne samayasArakI gAthA 142 kI TIkAmeM Atma-tattvakA avalambana lekara baddha-abaddha, mohI-amohI, rAgI-arAgI, dveSI-adveSI Adi vividha prakArake aura bhI vikalpa-yugaloMkA pratipAdana kiyA hai| isa taraha hama dekhate hai ki vizvakI pratyeka vastu aneka prakArase parasparavirodhI do dharmoMkA Azraya siddha hotI huI anekAntatmaka siddha hotI hai| isakA kevalajJAnadvArA sarvAtmanA grahaNa yugapat akhaNDabhAvase hI huA karatA hai / ataH isa apekSAse kevalajJAnameM niHzeSadezakAlArthaviSayitAkA sadbhAva siddha hotA hai| va zrutajJAnadvArA paraspara-virodhI ukta donoM aMzoMmeMse eka-eka aMzakA kramase grahaNa hotA huA sarvAtmanA grahaNa sakhaNDa bhAvase huA karatA hai| ataH zrutajJAnameM bhI niHzeSadezakAlArthaviSayitAkA sadbhAva siddha hotA hai| lekina matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake dvArA isa anekAntatmaka vastukA na to yugapat akhaNDa bhAvase sarvAtmanA grahaNa hotA hai aura na kramazaH sakhaNDabhAvase sarvAtmanA grahaNa hotA hai / pratyuta aMzamukhana sAmAnyatayA vastukA hI grahaNa hotA hai| ataH ina tInoM jJAnoMmeM ukta prakArako niHzeSadezakAlArtha viSayitAkA abhAva siddha ho jAtA hai| vastakI paraspara-virodhI dharmadvayAtmakatArUpa anekAntAtmakatA usa (vastu) kI pUrNatA hai| usa vastukA isa tarahakI pUrNatAke sAtha grahaNa honA pramANarUpa hai tathA aMzarUpase grahaga honA nayarUpa hai| matijJAna avadhijJAna aura manaHparyayamAnameM vastukA grahaNa yadyapi aMzarUpase hI hotA hai parantu vaha grahaNa aMzarUpameM vibhAjita
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 37 nahIM ho pAtA hai kyoMki usa grahaNa meM aMzamukhena vastukA hI grahaNa hotA hai, vastuke aMzakA nhiiN| jaise cakSurindriya dvArA rUpamukhase rUpavAn vastukA hI grahaNa hotA hai, vastuke eka aMzake rUpameM rUpakA grahaNa nahIM hotA yahI kAraNa hai ki aMzamukhena vastukA grahaNa hotA huA bhI vastuke aMzakA aMzarUpa se grahaNa na honese matijJAna niraMza pramANa hI mAnane yogya hai| yahI bAta kSAyopazamikajJAnarUpa avadhijJAna aura mana:paryayajJAnake viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye isa taraha ye tInoM jJAna kabhI nayarUpatAko prApta nahIM hote haiM kevalajJAna meM vastukA grahaNa sarvAtmanA hotA hai, isaliye usakI pramANarUpatA nirvivAda hai| lekina usameM vastu ke sampUrNa aMza yugapat gRhIta honeke kAraNa pRthaka-pRthaka rUpameM gRhIta nahIM hote, isaliye usameM bhI nayarUpatAkA abhAva siddha ho jAtA hai | zrutajJAnameM pramANarUpatA isaliye siddha hotI hai ki usameM ullikhita anekAntarUpa pUrNa vastukA grahaNa hotA hai lekina cU~ki zrutajJAnakI utpatti pUrvokta prakArase sAMza vacanake AdhArapara huA karatI hai / ataH jisa vacana aMzI (pUrNa) rUpa vastukA grahaNa hotA hai use to pramANarUpa sAMza vacana jAnanA cAhiye aura jisa vacanase aMzarUpa vastukA grahaNa hotA hai use nayarUpa aMzAtmaka vacana jAnanA cAhiye / tathA isa tarahake pramANarUpa aura nayarUpa vacanoMke AdhArapara utpanna honevAle zrutarUpa jJAnako bhI kramazaH pramANarUpa aura nayarUpa jAnanA cAhiye / apramANa rUpa zrutajJAnameM nayavyavasthAkA niSedha kyoM ? pUrva meM yaha bAta spaSTa kI jA cukI hai ki jisa prakAra sAMza vacanake AdhArapara utpanna honeke kAraNa pramANarUpa zrutajJAna meM sAMzatA siddha hotI hai usI prakAra sAMza vacanake AdhArapara utpanna honeke kAraNa apramANarUpa zrutajJAnameM bhI sAMzatA siddha hotI hai| isaliye jisa prakAra pramANarUpa zrutajJAnameM nayavyavasthAkA sadbhAva siddha hotA hai usI prakAra apramANarUpa zrutajJAnameM bhI nayavyavasthAkA sadbhAva siddha hone kA prasaMga upasthita hotA hai, lekina AgamapramANake AdhArapara pUrvameM yaha batalAyA jA cukA hai ki apramANarUpa zrutajJAnameM nayavyavasthA nahIM hotI hai| isase sahaja hI yaha niSkarSa nikala AtA hai ki sAMzavacanake AdhArapara utpanna honekI samAnatA rahate hue bhI apramANarUpa zrutajJAnakI apekSA pramANarUpa zrutajJAnameM aisI vizeSatA pAyI jAtI hai jo usameM nayavyavasthAkA kAraNa bana jAtI hai aura cUMki vaha vizeSatA apramANarUpa zrutajJAnameM nahIM pAyI jAtI hai, ataH usameM nayavyasthAkA niSedha saMgata ho jAtA hai / vaha vizeSatA yaha hai ki pUrvokta prakArase pratyeka vastu anekAntAtmaka hI siddha hotI hai arthAt pratyeka vastumeM vidyamAna usake apane anantadharmomeMse pratyeka dharma usa vastumeM apane virodhI dharmake sAtha hI raha rahA hai / jaise paTarUpa vastumeM jisa prakAra ghaTatvadharmakA sadbhAva pAyA jAtA hai usI prakAra usameM ghaTatvadharmake virodhI paTatva Adi dharmoMkA abhAva bhI pAyA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki hameM ghaTarUpa vastumeM jisa prakAra ghaTarUpatAkA jJAna hotA hai usI prakAra usameM paTAdirUpatAke abhAvakA jJAna honA bhI svAbhAvika haiM / aba jaisA ghaTarUpa vastumeM ghaTarUpatAke sadbhAva aura paTAdirUpatA ke abhAvakA jJAna hameM hotA hai vaisA jJAna usa ghaTarUpa vastumeM hama yadi dUsare vyaktiko karAnA cAheM to isake lie hameM tadanukUla vacanako yA to mukhase uccarita karanA hogA yA phira use hastase lipibaddha karanA hogA, taba kahIM jAkara dUsarA vyakti uccarita vacanako to sunakara va lipibaddha vacanako par3hakara hI ghaTarUpa vastuke viSaya meM hamArA pUrNa abhiprAya jAna sakegA / cUMki yaha bAta nirvivAda hai ki pratyeka vacana zabdakoSa, zabdavyutpatti athavA zabdaparibhASA AdikA avalambana lekara pratiniyata arthakA hI pratipAdaka hotA hai| isaliye jaba hama 'yaha ghaTa hai' yaha vAkya bolate haiM to isase lakSita vastu meM ghaTarUpatAkA pratipAdana to ho jAtA hai parantu isase usa vastumeM paTAdirUpatAke abhAvakA pratipAdana kadApi nahIM ho pAtA hai / ataH lakSita vastumeM ghaTarUpatAke sadbhAva ke sAtha paTAdirUpatAke abhAvakA pratipAdana
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha karaneke liye 'yaha ghaTa hai' isa vAkyake sAtha 'paTAdi nahIM hai' isa vAkyakA bhI prayoga karanA hogA, taba jAkara hI vacanake zrotA yA pAThakako vaha lakSita vastu ghaTarUpatAko lie hue hai va paTAdirUpatAko liye hue nahIM haiaisA pUrNatA liye hue vastukA bodha hogA / isa taraha 'yaha ghaTa hai' yaha vAkya aura 'paTAdi nahIM hai' yaha vAkya donoM hI 'yaha ghaTa hai paTAdi nahIM hai' isa mahAvAkyake avayava ho jAnepara vastukA sahI rUpameM pratipAdana karate hue zrotA yA pAThakako usa vastutatvakA sahI rUpameM bodha karA sakate haiN| __ yahA~ para samajhanekI bAta yaha hai ki 'yaha ghaTa hai paTAdi nahIM hai' yaha mahAvAkya vastuttvakA pUrNarUpase pratipAdaka hone va zrotA yA pAThakako usa vastutattvakA pUrNatAke sAtha jJAna karAne meM samartha honeke kAraNa pramANavAkya hai tathA isa mahAvAkyake avayabhUta 'yaha ghaTa hai' aura 'paTAdi nahIM hai| ye donoM vAkya nayavAkya hai va ina donoM vAkyoMke samUharUpa 'yaha ghaTa hai paTAdi nahIM hai' isa mahAvAkyake jariye zrotA yA pAThakako honevAlA vastutattvakA pUrNatA liye hue jJAna pramANajJAna hai va isa mahAvAkyake avayabhUta 'yaha ghaTa hai' aura 'paTAdi nahIM hai' ina donoM vAkyoMse zrotA yA pAThakako honevAlA vastutattvake eka-eka aMzakA jJAna nayajJAna hai| yahI bAta 'vastu nitya hai aura nitya nahIM hai arthAt anitya hai' isa mahAvAkya tathA isake avayavabhUta 'vastu nitya hai' aura vastu nitya nahIM hai arthAt anitya hai' ina vAkyoMke viSayameM bhI jAna lenA cAhiye / aba dekhanA yaha hai ki apramANajJAnameM nayavyavasthA kyoM nahIM hotI ? to isapara dhyAna denese mAlUma par3atA hai ki jitanI bhI ekAntavAdakI mAnyatAyeM haiM unameM jisa eka dharmako jisa vastumeM svIkAra kiyA gayA hai usa vastu meM usa dharmake sAtha usa dharmake virodhI dharmako jaisA jainadarzanameM svIkAra kiyA gayA hai vaisA una mAnyatAoMmeM svIkAra nahIM kiyA gayA hai / jaise jainadarzana kahatA hai ki jaba vastumeM pUrvokta prakArase AkRti, prakRti aura vikRtike rUpameM kramazaH dravyarUpatA, guNarUpatA aura paryAyarUpatA pAyI jAtI hai to phira yaha mAnanA bhI Avazyaka ho jAtA hai ki vastUkI dravyarUpatA aura guNarUpatA to zAzvata honese nitya hai tathA usakI paryAyarUpatA azAzvata honese anitya hai / lekina vastutattvakI yaha sthiti sahI hote hue bhI jo darzana vastuko nitya mAnatA hai vaha use anitya mAnaneke liye taiyAra nahIM hai aura jo darzana vastuko anitya mAnatA hai vaha use nitya mAnaneke liye taiyAra nahIM hai isaliye ye donoM hI ekAntavAdI darzana apane-apane abhiprAyake anusAra 'vastU nitya hai' yA 'vastu anitya hai' ina do vAkyoMmeMse eka hI vAkyase vastukA pUrNarUpase pratipAdana kara denA cAhate haiN| lekina vAstavameM bAta yaha hai ki jaisA nityarUpa yA anityarUpa vastuko ve mAnate haiM vaisA usa vastukA pUrNarUpa na hokara aMzamAtra siddha hotA hai / ataH 'vastu nitya hai' aura 'vastu anitya hai' ye donoM vAkya pRthak-pRthak rahakara cUMki vastukA pUrNarUpase pratipAdana kara nahIM sakate haiM, isaliye to inheM pramANavAkya nahIM kahA jA sakatA hai aura ve ekAntavAdI darzana ina vAkyoMko vastUke aMzake pratipAdaka mAnaneko taiyAra nahIM hai| isaliye inheM nayavAkya bhI nahIM kahA jA sakatA hai| isa taraha ye donoM hI bAkya pramANa-vAkya tathA naya-vAkyakI koTise nikala kara apramANa yA pramANAsabhAkI koTimeM hI gabhita hote haiM / inheM nayAbhAsa isaliye nahIM kahA jA sakatA hai ki eka nayake viSayako dUsare nayake viSayarUpameM svIkAra karanA yA kathana karanA hI nayAbhAsakA lakSaNa hai jo yahA~ para ghaTita nahIM hotA hai / tAtparya yaha hai ki 'vastu nitya hai' isa vAkyakA abhiprAya yaha hotA hai ki vastukI dravyarUpatA yA guNarUpatA nitya hai aura 'vastu anitya hai' isa vAkyakA abhiprAya yaha hotA hai ki vastukI paryAyarUpatA anitya hai / aba yadi koI vyakti vastukI dravyarUpatA yA guNarUpatAko anitya tathA paryAyarUpatAko nitya mAnane yA kahane laga jAya to usa hAlatameM aisI mAnyatA yA aisA kathana hI nayAbhAsa mAnA jaaygaa|
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 39 isa prakAra jainadarzanakA 'vastu nitya hai' yaha vAkya nayavAkya hai kyoMki isase vastuke nityatArUpa aMzakA pratipAdana hotA hai tathA sAMkhya darzanakA 'vastu nitya hai' yaha vAkya pramANAbhAsa hai yA apramANa hai kyoMki isa vAkyase sAMkhya vastuke nityatArUpa aMzakA pratipAdana karanA nahIM cAhatA hai aura caMki vaha nityatArUpa aMzase vastakA parNarUpase pratipAdana karanA cAhatA hai. jaisA pratipAdana honA asaMbhava hai. kyoMki vasta mAtra nitya hI nahIM hai balki nitya honeke sAtha-sAtha vaha anitya bhI hai| isI prakAra jainadarzanakA 'vastu anitya hai' yaha vAkya aura bauddha darzanakA 'vastu anitya hai|' yaha vAkya ina donoMke viSayameM kramazaH nayarUpatA aura apramANarUpatAkI aisI hI vyavasthA samajha lenA cAhiye / upasaMhAra isa saMpUrNa vivecanakA sAra yaha hai ki vizvakI saMpUrNa anantAnanta vastuoMmeMse pratyeka vastu anantadharmAtmaka hai| pratyeka vastuke apane-apane ina ananta dharmoM se pratyeka dharma apane virodhI dharmake sAtha hI pratyeka vastumeM raha rahA hai| isaliye pratyeka vastuko jainadarzanameM anekAntAtmaka mAnA gayA hai| isa anekAntAmaka vastukA pratipAdana karanA vacanakA kArya hai| vacana bhI yadi vastuke parasparavirodhI donoM dharmoMkA pratipAdana karane meM samartha hai to use pramANarUpa kahA jAyagA aura yadi vaha parasparavirodhI donoM dharmoMmeMse eka-eka dharmakA pratipAdana karane meM samartha hai to vaha nayarUpa mAnA jAyagA / isake viparIta ukta prakArake anekAntAtmakarUpase prasiddha vastuke kisI eka dharmake rUpameM ekAntAtmaka mAnakara use jisa vacana dvArA pratipAdita kiyA jAyagA vaha vacana apramANarUpa mAnA jAyagA, kyoMki vastukA jaisA anekAntAtmaka svarUpa hai vaisA usa vacanase pratipAdita nahIM hogA aura jaisA ekAntAtmaka svarUpa vastukA nahIM hai vaisA usase pratipAdita hogaa| jisa vacanase vastukA jo dharma pratipAdita honA cAhiye, yadi usase viparIta dharmakA jahA~ pratipAdana kiyA jAyagA vahA~ vaha vacana nayAbhAsarUpa mAnA jaaygaa| isI taraha vacanase ukta prakArakA jaisA pratipAdana vaktA yA lekhaka dvArA kiyA jAyagA vaisA hI usa vacanase zrotA yA pAThakako vastuke viSayameM bodha hogaa| isa prakAra vaha bodha bhI yathAyogya pramANarUpa, nayarUpa, apramANarUpa yA nayAbhAsarUpa hI mAnA jaaygaa| isa lekha meM hamane utpatti aura vikAsake AdhArapara jainadarzanake nayavAdako spaSTa karanekA prayatna kiyA hai / jainAgamameM nayoMkA vistAra karate hae dravyAthikanaya aura paryAyAthikanaya tathA nizcayanaya aura vyavahAranaya isa prakAra do tarahase naya-bhedoMkA vivecana pAyA jAtA hai| inameMse nayoMke dravyAthika aura paryAyAthika bheda vastutattvakI svarUpavyavasthAke AdhArapara tathA nizcayanaya aura vyavahAranaya ye do bheda AdhyAtmika dRSTikoNake AdhArapara jainAgama dvArA mAnya kiye gaye haiM / inake alAvA jainAgamameM aura bhI arthanaya tathA zabdanayake rUpameM nayoMkA vivecana pAyA jAtA hai tathA arthanayake naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra va zabdanayake zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta bheda bhI jainAgamameM dekhaneko milate haiN| evaM sabhI prakArake nayoMke upabheda bhI vahA~para dekhaneko milate haiM / ina sabakA vistArase vivecana karanekI vartamAnameM atIva AvazyakatA ho gayI hai| kAraNa ki isa samaya jainasamAjameM jo tAttvika vivAda khar3e ho rahe haiM unakA kAraNa nayoMkI sthitiko ThIka taraha nahIM samajha pAnA hI hai| lekina cUMki lekha kAphI vistRta ho gayA hai ataH svatantra lekha dvArA hI ina sabakA vivecana karanA ucita hogaa|
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntavAda aura syAdvAda koI bhI dharmapravartaka apane zAsanako sthAyI aura vyApaka rUpa deneke liye manuSya-samAjake sAmane do bAtoMko peza karatA hai-eka to dharmakA uddezya-rUpa aura dusarA usakA vidheya-rUpa / dUsare zabdoMmeM dhamake uddezyarUpako sAdhya, kArya yA siddhAnta kaha sakate hai aura usake vidheya-rUpako sAdhana, kAraNa yA AcaraNa kaha sakate hai / vIrazAsanake pAribhASika zabdoMmeM dharma ke ina donoM rUpoMko kramase nizcayadharma aura vyavahAradharma kahA gayA hai| prANimAtrake liye AtmakalyANameM yahI nizcaya-dharma uddiSTa vastu hai aura vyavahAradharma hai isa nizcaya-dharmakI prAptike liye usakA karttavyamArga / ina donoM bAtoMko jo dharmapravartaka jitanA sarala, spaSTa aura vyavasthita rItise rakhanekA prayatna karatA hai usakA zAsana saMsArameM sabase adhika mahattvazAlI samajhA jA sakatA hai| itanA hI nahIM, vaha sabase adhika prANiyoMko hitakara ho sakatA hai| isaliye pratyeka dharmapravartakakA lakSya dArzanika siddhAntakI ora daur3atA hai| vIrabhagavAnakA dhyAna bhI isa ora gayA aura unhoMne dArzanika tattvoMko vyavasthita rUpase unakI tathyapUrNa sthiti taka pahu~cAneke liye darzanazAstrake AdhArastambha rUpa anekAntavAda aura syAdvAda ina do tattvoMkA AvirbhAva kiyaa| anekAntavAda aura syAdvAda ye donoM darzanazAstrake liye mahAna gar3ha haiN| jainadarzana inhIMkI sImAmeM vicaratA huA saMsArake samasta darzanoMke liye Aja taka ajeya banA huA hai| dUsare darzana jainadarzanako jItanekA prayAsa karate to haiM paraMtu ina durgAke dekhane mAtrase unako niHzakta hokara baiTha jAnA par3atA hai-kisIke bhI pAsa inake tor3aneke sAdhana maujUda nahIM haiN| jahA~ anekAntavAda aura syAdvAdakA itanA mahattva bar3hA huA hai vahA~ yaha bhI niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki sAdhAraNajanakI to bAta hI kyA ? ajaina vidvAnoMke sAtha-sAtha prAyaH jaina vidvAn bhI inakA vizleSaNa karanemeM asamartha haiN| ___ anekAnta aura syAt ye donoM zabda ekArthaka haiM yA bhinnArthaka ? anekAntavAda aura syAdvAdakA svatantra svarUpa kyA hai ? anekAntavAda aura syAdvAda donoMkA prayogasthala eka hai yA svatantra ? Adi samasyAe~ Aja hamAre sAmane upasthita haiN| yadyapi ina samasyAoMkA hamArI va darzanazAstrakI unnati yA avanatise pratyakSarUpameM koI sambandha nahIM hai parantu apratyakSarUpameM ye hAnikara avazya haiN| kyoMki jisa prakAra eka grAmINa kavi chaMda, alaMkAra, rasa, rIti AdikA zAstrIya parijJAna na karake bhI chaMda, alaMkAra Adise susajjita apanI bhAvapUrNa kavitAse jagatako prabhAvita karane meM samartha hotA hai usI prakAra sarvasAdhAraNa loga anekAntavAda aura syAdvAdake zAstrIya parijJAnase zUnya honepara bhI parasparavirodhI jIvanasaMbandhI samasyAoMkA inhIM donoM tattvoMke balapara avirodha rUpase samanvaya karate hue apane jIvana-saMbandhI vyavahAroMko yadyapi vyavasthita banA lete haiM parantu phira bhI bhinna-bhinna vyaktiyoMke jIvanasaMbandhI vyavahAroM meM paraspara virodhIpana hone ke kAraNa jo lar3AI-jhagar3e paidA hote haiM ve saba anekAntavAda aura syAdvAdake rUpako na samajhaneke hI pariNAma haiN| isI taraha ajaina dArzanika vidvAna bhI anekAntavAda aura syAdvAdako darzanazAstrake aMga na mAnakarake bhI apane siddhAntoMmeM upasthita huI paraspara virodhI samasyAoMko inhIMke balapara hala karate hae yadyapi dArzanika tattvoMkI vyavasthA karane meM samartha hote hae najara A rahe haiM, to bhI bhinna-bhinna dArzanikoMke siddhAntoMmeM paraspara virodhIpana honeke kAraNa unake dvArA
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / bazana aura nyAya : 41 apane siddhAntoMko satya aura mahattvazAlI tathA dUsareke siddhAntako asatya aura mahattvarahita siddha karanekI jo asaphala gheSTA kI jAtI hai vaha bhI anekAntavAda aura syAdvAdake svarUpako na samajhanekA hI phala hai / sArAMza yaha ki lokameM eka dUsareke prati jo virodhI bhAvanAe~ tathA dharmoMmeM jo sAmpradAyikatA Aja dikhAI de rahI hai usakA kAraNa anekAntavAda aura syAdvAdako na samajhanA hI kahA jA sakatA hai| __ jainI loga yadyapi anekAntavAdI aura syAdvAdI kahe jAte haiM aura ve khuda bhI apaneko aisA kahate hai, phira bhI unake maujUdA pracalita dharmameM jo sAmpradAyikatA aura unake hRdayoMmeM dUsaroMke prati jo virodhI bhAvanAe~ pAI jAtI hai usake do kAraNa haiM-eka to yaha ki unameM bhI apane dharmako sarvathA satya aura mahattvazIla tathA dUsare dharmoko sarvathA asatya aura mahattvarahita samajhanekI ahaMkAravRti paidA ho jAnese unhoMne anekAntabAda aura syAdvAdake kSetrako bilakUla saMkucita banA DAlA hai, aura dUsare yaha ki anekAntavAda aura syAdvAdakI vyAvahArika upayogitAko ve bhI bhUle hue haiN| anekAnta aura syAtkA arthabheda bahutase vidvAn ina donoM zabdoMkA eka athaM svIkAra karate haiN| unakA kahanA hai ki anekAntarUpapadArtha hI syAt zabdakA vAcya hai aura isIliye ve anekAnta aura syAdvAdameM vAcya-vAcaka sambandha sthApita karate haiM-unake matase anekAnta vAcya hai aura syAdvAda usakA vAcaka hai| parantu "vAkyeSvanekAntadyotI" ityAdi kArikAmeM par3e hue "dyotI" zabdake dvArA svAmI samantabhadra spaSTa saMketa kara rahe haiM ki 'syAt zabda anekAntakA dyotaka hai, vAcaka nhiiN| yadyapi kucha zAstrakAroMne bhI kahIM-kahIM syAt zabdako anekAnta arthakA bodhaka svIkAra kiyA hai, parantu vaha artha vyavahAropayogI nahIM mAlUma par3atA hai-kevaka syAt zabdakA anekAntarUpa rUr3ha artha mAnakarake oN zabdoMkI samAnArthakatA siddha kI gaI hai| yadyapi rUr3hise zabdoMke aneka artha huA karate haiM aura ve asaMgata bhI nahIM kahe jAte haiM phira bhI yaha mAnanA hI par3egA ki syAt zabdakA anekAntarUpa artha prasiddhArtha nahIM hai / jisa zabdase jisa arthakA sIdhe taurapara jaldIse bodha ho sake vaha usa zabdakA prasiddha artha mAnA jAtA hai aura vahI prAyaH vyavahAropayogI huA karatA hai| jaise 'go' zabda pazu, bhUmi, vANI Adi aneka arthoM rUr3ha hai parantu usakA prasiddha artha pazu hI hai, isaliye vahI vyavahAropayogI mAnA jAtA hai| aura to kyA ? hindImeM gau yA gAya zabda jo ki go zabdake apabhraMza haiM kevala strI go meM hI vyavahRta hote haiM, puruSa go arthAt baila rUpa arthameM nahIM, isakA tAtparya yaha nahIM ki ve baila rUpa artha ke vAcaka hI nahIM haiM kintu baila rUpa artha unakA prasiddha artha nahIM, aisA hI samajhanA cAhiye / syAt zabda uccAraNake sAtha-sAtha kathaMcit arthakI aura saMketa karatA hai anekAntarUpa arthako ora nahIM, isaliye kathaMcit zabdakA artha hI syAt zabdakA artha athavA prasiddha artha samajhanA caahiye| anekAntavAda aura syAdvAdakA svarUpa anekAntavAda zabdake tIna zabdAMza hai-aneka, anta aura vAda / isaliye aneka-nAnA, anta-vastudharmokI, vAda-mAnyatAkA nAma 'anekAntavAda' hai / eka vastumeM nAnAdharmoM (svabhAvoM) ko prAyaH sabhI darzana svIkAra karate haiM, jisase anekAntavAdakI koI vizeSatA nahIM raha jAtI hai aura isaliye una dharmokA kvacita virodhIpana bhI anAyAsa siddha ho jAtA hai, taba eka vastumeM paraspara virodhI aura avirodhI nAnA dharmokI mAnyatAkA nAma anekAntavAda samajhanA cAhiye / yahI anekAntavAdakA avikalasvarUpa kahA jA sakatA hai|
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha syAdvAda zabdake do zabdAMza hai-syAt aura vaad| Upara likhe anusAra syAt aura kathaMcit ye donoM zabda eka arthaka bodhaka hai-kathaMcit zabdakA artha hai "kisI prakAra" / yahI artha syAt zabdakA samajhanA cAhiye / vAda zabdakA artha hai maanytaa| "kisI prakArase arthAt ekadRSTise-eka apekSAse yA eka abhiprAyase", isa prakArakI mAnyatAkA nAma syAdvAda hai / tAtparya yaha ki virodhI aura avirodhI nAnAdharmavAlI vastumeM amuka dharma amuka dRSTise yA amuka apekSA yA amuka abhiprAyase hai tathA vyavahArameM "amuka kathana, amuka vicAra, yA amuka kArya, amuka dRSTi, a muka apekSA, yA amuka abhiprAyako liye hue haiN"| isa prakAra vastuke kisI bhI dharma tathA vyavahArakI sAmaMjasyatAkI siddhike liye usake dRSTikoNa yA apekSAkA dhyAna rakhanA hI syAdvAdakA svarUpa mAnA jA sakatA hai| anekAnta aura syAdvAdake prayogakA sthalabheda (1) ina doMnoMke ullikhita svarUpapara dhyAna denese mAlUma par3atA hai ki jahA~ anekAntavAda hamArI buddhiko vastuke samasta dharmokI ora samAnarUpase khIMcatA hai vahA~ syAdvAda vastuke eka dharmakA hI pradhAnarUpase bodha karAnemeM samartha hai| (2) anekAntavAda eka vastumeM paraspara virodhI aura avirodhI dharmokA vidhAtA hai-vaha vastuko nAnA dharmAtmaka batalAkara hI caritArtha ho jAtA hai| syAdvAda usa vastuko una nAnA dharmoke dRSTibhedoMko batalAkara hamAre vyavahArameM Ane yogya banA detA hai--arthAt vaha nAnAdharmAtmaka vastu hamAre liye kisa hAlatameM kisa taraha upayogI ho sakatI hai, yaha bAta syAdvAda batalAtA hai / thor3ese zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM ki anekAntavAdakA phala vidhAnAtmaka hai aura syAdvAdakA phala upayogAtmaka hai| (3) yaha bhI kahA jA sakatA hai ki anekAntavAdakA phala syAdvAda hai-anekAntavAdakI mAnyatAne hI syAdvAdakI mAnyatAko janma diyA hai, kyoMki jahA~ nAnAdharmoMkA vidhAna nahIM hai vahA~ dRSTibhedakI kalpanA ho hI kaise sakatI hai ? ullikhita tIna kAraNoMse bilkula spaSTa ho jAtA hai ki anekAntavAda ora syAdvAdakA prayoga bhinnabhinna sthaloMmeM honA caahiye| isa taraha yaha bAta bhalIbhAMti siddha ho jAtI hai ki anekAntavAda aura syAdvAda ye donoM eka nahIM haiM; parantu paraspara sApekSa avazya hai| yadi anekAntavAdakI mAnyatAke binA syAdvAdakI mAnyatAke binA syAdvAdakI mAnyatAkI koI AvazyakatA nahIM hai to syAdvAdakI mAnyatAke binA anekAntavAdakI mAnyatA bhI nirarthaka hI nahIM balki asaMgata hI siddha hogii| hama vastuko nAnAdharmAtmaka mAna karake bhI jabataka una nAnAdharmoMkA dRSTibheda nahIM samajheMge tabataka una dharmokI mAnyatA anupayogI to hogI hI, sAtha hI vaha mAnyatA yukti-saMgata bhI nahIM kahI jA skegii| jaise laMghana rogIke liye upayogI bhI hai aura anupayogI bhI, yaha to huA laMghanake viSayameM anekAntavAda / lekina kisa rogIke liye vaha upayogI hai aura kisa rogIke liye vaha anupayogI hai, isa dRSTibhedako batalAne vAlA yadi syAdvAda na mAnA gayA to yaha mAnyatA na kevala vyartha hI hogI, balki pittajvaravAlA rogI laMghanakI sAmAnyataurapara upayogitA samajhakara yadi laMghana karane lagegA to use usa laMghanake dvArA hAni hI uThAnI pdd'egii| isaliye anekAntavAdake dvArA rogIke sambandhameM laMghanakI upayogitA aura anupayogitA rUpa do dharmoko mAna karake bhI vaha laMghana amuka rogIke liye upayogI aura amuka rogIke liye anupayogI hai, isa dRSTi-bhedako batalAne vAlA syAdvAda mAnanA hI pdd'egaa| eka bAta aura hai, anekAntavAda vaktAse adhika saMbandha rakhatA hai; kyoMki vaktAkI dRSTi hI vidhA
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 43 nAtmaka rahatI hai / isI prakAra syAdvAda zrotAse adhika sambandha rakhatA hai; kyoMki usakI dRSTi hamezA upayogAtmaka rahA karatI hai / vaktA anekAntavAdake dvArA nAnAdharmaviziSTa vastukA digdarzana karAtA hai aura zrotA syAdvAdake jariyese usa vastuke kevala apane liye upayogI aMzako grahaNa karatA hai / ina kathanase yaha tAtparya nahIM lenA cAhiye ki vaktA 'syAt' kI mAnyatAko aura zrotA 'anekAnta' kI mAnyatAko dhyAnameM nahIM rakhatA hai| yadi vaktA 'syAt'kI mAnyatAko dhyAnameM nahIM rakhegA to vaha eka vastumeM paraspara virodhI dharmokA samanvaya na kara sakaneke kAraNa una virodhI dharmokA usa vastumeM vidhAna hI kaise karegA? aisA karate samaya virodharUpI sipAhI corakI taraha usakA pIchA karaneko hamezA taiyAra rhegaa| isI taraha yadi zrotA 'anekAnta' kI mAnyatAko dhyAnameM nahIM rakhegA to vaha dRSTibheda kisa viSayameM karegA? kyoMki dRSTibhedakA viSaya anekAnta arthAt vastuke nAnAdharma hI to haiN| isaliye Uparake kathanase kevala itanA tAtparya lenA cAhiye ki vaktAke liye vidhAna pradhAna hai-vaha syAtakI mAnyatApUrvaka anekAntakI mAnyatAko apanAtA hai aura zrotAke liye upayoga pradhAna hai-vaha anekAntakI mAnyatApUrvaka syAtkI mAnyatAko apanAtA hai / / mAna liyA jAya ki eka manuSya hai, anekAntavAdake jariye hama isa natIjepara pahu~ce ki vaha manuSya vastutvake nAte nAnAdharmAtmaka hai--vaha pitA hai, putra hai, mAmA hai, bhAI haiM Adi Adi bahuta kucha hai| hamane vaktAkI haisiyatase usake ina sampUrNa dharmoMkA nirUpaNa kiyaa| syAdvAdase yaha bAta taya huI ki vaha pitA hai syAt-kisI prakArase-dRSTivizeSase-arthAt apane putrakI apekSA; vaha putra hai, syAt-kisI prakAra arthAt apane pitAkI apekSA; vaha mAmA hai syAt-kisI prakAra arthAt apane bhAnajekI apekSA, vaha bhAI hai syAtkisI prakAra-arthAta apane bhAIkI apekSA ___ aba yadi zrotA logoMkA usa manuSyase ina dRSTiyoMmeMse kisI bhI dRSTise sambandha haiM to ve apanI-apanI dRSTise apane liye upayogI dharmako grahaNa karate jaaveNge| putra usako pitA kahegA, pitA usako putra kahegA, bhAnajA usako mAmA kahegA aura bhAI usako bhAI kahegA, lekina anekAntavAdako dhyAnameM rakhate hae ve eka dUsareke vyavahArako asaMgata nahIM tthhraaveNge| astu / isa prakAra anekAntavAda aura syAdvAdake vizleSaNakA yaha yathAzakti prayatna hai| AzA hai isase pAThakajana ina donoMke svarUpako samajhane meM saphala honeke sAtha sAtha vIra-bhagavAnke zAsanako gambhIratAkA sahaja hImeM anubhava kareMge aura ina donoM tattvoMke dvArA sAMpradAyikatAke paradeko haTAkara vizuddha dharmakI ArAdhanA karate hue anekAntavAda aura syAdvAdake vyAvahArika rUpako apane jIvanameM utArakara vIra-bhagavAnke zAsanakI advitIya lokopakAritAko siddha karane meM samartha hoNge|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda darzana aura usake upayogakA abhAva syAdvAdakA artha - 'syAdvAda' isa zabdake antargata do zabda haiM-syAt aura vAda / syAtakA artha apekSAsahita (dRSTikoNasahita) tathA vAda zabdakA artha siddhAnta yA mata hotA hai| isa prakAra syAdvAdakA artha sApekSa siddhAnta samajhanA caahiye| syAdvAdakI paribhASA apane va dUsare ke vicAroM, vacanoM va kAryoM meM apekSA yA dRSTikoNakA dhyAna rakhanA hI syAdvAdakI paribhASA hai| syAdvAdako AvazyaktA manuSyake jitane vicAra, vacana va kArya haiM unakA koI-na-koI dRSTikoNa avazya honA cAhiye; usIke AdhAra para unakI upayogitA yA anupayogitA samajhI jA sakatI hai| hama apane vicAroM vacanoM va kAryoko dRSTikoNake anukUla banAyeMge, to ve lAbhaprada hoMge, dRSTikoNake pratikUla banAyeMge yA unakA koI dRSTikoNa nahIM rakheMge to ve lAbhaprada to hoMge hI nahIM, balki kabhI-kabhI hAniprada ho sakate haiN| isI prakAra dUsaroMke vicAroM, vacanoM va kAryoMko unake dRSTikoNako dhyAnameM rakhakara dekheMge to hama unakI satyatA (upAdeyatA) yA mA (anupAdeyatA) kA jJAna kara skeNge| yadi dUsareke vicAroM, vacanoM va kAryoMko unake pratikUla dRSTikoNase dekheMge yA binA dRSTikoNake dekheMge to hama unakI satyatA yA asatyatAkA jJAna nahIM kara sakeMge / isaliye hamako syAdvAda yA sApekSa siddhAntake apanAnekI utanI hI AvazyakatA hai jitanI ki jIvanakI sthiratA ke liye bhojnkii| syAdvAdakA vikAsa yoM to vastue~ tathA unake vicAraka anAdi hai to syAdvAda bhI anAdi hI kahA jAyagA, lekina AvazyakatAke AdhArapara hI kisI bhI vastukA vicAra kiyA jAtA hai| isI syAdvAdako hI leM-vicAra karanepara mAlUma par3atA hai ki jitanA bhI lokavyavahAra hai usakA AdhAra syAdvAda hI hai, para janasAdhAraNa to syAdvAdakA nAma taka nahIM jAnate, aura aise manuSyoMkI bhI kamI nahIM hai, jo syAdvAdako jAna karake bhI apanAnA nahIM cAhate, itanepara bhI unakA vyavahAra avyavasthita yA banda nahIM ho jaataa| isakA Azaya yahI hai ki jaba jisa vastukI AvazyakatA bar3ha jAtI hai usake jAne binA hamArA kArya nahIM calatA hai, taba usake jAnanekI logoMke hRdayameM bhAvanA paidA hotI hai aura tabhIse usakA vikAsa mAnA jAtA hai / syAdvAdake vikAsakA vicAra isI AdhArapara kiyA jAtA hai| prAyaH sabhI matoMke anusAra paurANika dRSTise sRSTike Adi' bhAgameM jIvana sukha aura zAntike sAmrAjyase paripUrNa thaa| zanaiH zanaiH sukha aura zAntimeM vikRti paidA huI arthAt logoMke hRdayoMmeM anucita 1. prAyaH sabhI mata sRSTikA utpAda aura vinAza mAnate haiM, jainamata aisA nahIM mAnatA-usake anusAra jagat anAdinidhana hai, para usameM sukha aura zAntikI vRddhi aura hAni rUpase parivartana mAnA gayA hai| isaliye jainamatAnusAra jisa samaya sukha aura zAntimeM hAnikA rUpa nahIM dikhAI diyA thA usako sRSTikA Adi bhAga samajhanA caahiye|
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 45 papivAsanAoMkA aMkUra janmA. vahIMse dharmatatva prakAzameM aayaa| tAtparya yaha ki anucita pApavAsanAoMse logoMkI anucita pApoMmeM pravRtti hone lagI, usako haTA neke liye tAtkAlika mahApuruSoMne pApapravRttike tyAgarUpa vyavasthA banAI, usIko dharmakA rUpa diyA gyaa| sukha aura zAntike sahAyaka niyama yA dhArmika niyama vaise-vaise hI bar3hate gaye, jaise-jaise unake pratibandhaka nimittoMkA prAdurbhAva hotA gyaa| isake atirikta vividha logoMkI vivekabuddhine bhI kAma kiyA, jisase dezakAlake anasAra nAnAprakArake dhArmika niyama bane aura unakI upAdeyatAke liye bhinna-bhinna prakA mahattva darzAyA gyaa| tAtparya yaha ki dhIre-dhIre dharmoMmeM vividhatA paidA huii| isa dharmavividhatAke kAraNa bhinnabhinna samaSTiyoMkI racanA huI / una samaSTiyoMmeM kAlakramase apaneko satyamArgAnugAmI aura dUsaroMko asatyamArgAnugAmI ThaharAnekI kutsita aikAntika bhAvanAye jAgRta huiiN| yahIMse darzanazAstrakA kalevara puSTa huA, jisase bala para logoMne svapakSapuSTi aura parapakSa-khaNDanameM kAlayApana karanA prArambha kiyA, jisase virodharUpI andhakArase loka vyApta ho gyaa| usakA anta karaneke liye syAdvAdarUpI sUrya kA udaya huaa| syAdvAdakI jainadharmAGgatA syAdvAdatattvakA vikAsa una mahApuruSoMkI tarkaNAzaktikA phala hai, jinhoMne samaya aura paristhitike anasAra nirmita dhArmika niyamoMke paraspara samanvaya karanekI koziza kI thI, tathA isameM unako Azcaryajanaka saphalatA bhI milI thii| para lokahitabhAvanAmeM svArthabhAvanAkA samAveza ho jAnese usakI dhArA eka dezameM hI raha gii| ve mahApuruSa jaina the, isaliye kAlAntarameM syAvAda jainadharmakA mUla bana gayA, dUsaroMko syAdvAdake nAmase ghRNA ho gii| jainAcArameM syAdvAda ___isake viSayamaM amRtacandra sUrine hiMsAke viSayameM syAdvAdakA jo bhAvapUrNa citraNa kiyA hai vahI paryApta hogA / ve kahate haiM "koI manuSya hiMsA nahIM karake arthAt prANiyoMko nahIM mAra karake bhI hiMsAke phalako pAtA hai, jabaki dUsarA manuSya hiMsA karake bhI hiMsAke phalako nahIM pAtA hai| eka manuSyako alpa hiMsA mahAn phala detI hai jabaki dUsare manuSyako adhika hiMsA bhI alpa phala detI hai| samAna hiMsA karanevAle do puruSoMmeMse eka ko vaha hiMsA tIvra phala detI hai aura dUsareko vahI hiMsA maMda phala detI hai / kisIko hiMsA karaneke pahale hI hiMsAkA phala mila jAtA hai aura kisIko hiMsA karaneke bAda hiMsAkA phala milatA hai| kisIne hiMsA karanA prArambha kiyA, lekina bAdameM banda kara diyA to bhI hiMsA karaneke bhAva ho jAnese hiMsAkA phala milatA hai| kisI samaya hiMsA eka karatA hai, usakA phala aneka bhogate haiM / kisI samaya hiMsaka aneka hote haiM aura phala ekako bhoganA par3atA hai / kisIkI hiMsA hiMsAkA alpaphala detI hai kisIkI vahI hiMsA ahiMsAkA adhika phala detI hai| kisIkI ahiMsA hiMsAkA phala detI hai, kisIkI hiMsA ahiMsAke phalako detI hai| isa prakAra vividha prakArake bhaGgoMse dustara hiMsA Adike svarUpako samajhAneke liye syAdvAdatattvake vettA hI samartha hote haiM / " rAjanaitika daNDavyavasthA bhI isI AdhArapara banI huI hai, jisase hiMsA Adike viSaya meM syAdvAdakA svarUpa acchI taraha samajhameM A sakatA hai| 1. puruSArthasiddhayupAya, zloka 51 se 58 taka /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 sarasvatI varadaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha : jaina saMskRti meM syAdvAdakA vyAvahArika upayoga usakI saphalatA samaya-samaya para jaM. saMskRtimeM bahutase parivartana hue hoNge| parantu bhagavAn mahAvorase lekara Aja taka jitane parivartana hue ve aitihAsika kahe jA sakate haiN| jainiyoMke bAhyAcAra para bhagavAn mahAvIrake bAdase vikramako 15vIM 16vIM zatAbdI taka uttarottara adhika prabhAva par3atA gyaa| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddhane vaidika kriyAkANDakA anta kara diyA gayA thA, para isa taraha kI bhAvanAe~ kucha logoMke hRdayame banI rahI thIM, jinake AdhAravara brAhmaNa saMskRtikA utthAna huaa| idhara jainadharma aura bauddhadharmakI bAgaDoreM DhIlI par3IM, jisase brAhmaNa saMskRtiko bar3hanekA acchA maukA milA aura usakA dhIre-dhIre vyApaka rUpa bana gayA / yahI kAraNa hai ki jainadharma usase achUtA na raha skaa| merA to vizvAsa hai aura siddha bhI kiyA jA sakatA hai ki bauddhadharmake tatkAlIna mahApuruSoMne bauddhadharma ke bAhyarUpameM raMcamAtra parivartana nahIM kiyA, isIse vaha bhAratase lupta ho gayA / kintu jainI syAdvAdake mahattvako samajhate the. unako deza-kAlakI paristhitikA acchA anubhava thA, isalie unhoMne samayAnusAra dharmako sattA kAyama rakhaneke liye brAhmaNa saMskRtiko apanAyA / jaina usa samaya brAhmaNa saMskRtikA itanA adhika prabhAva thA ki sabhI logoMkA jhukAva usa tarapha ho gayA thA / isaliye jainAcAryoM ko likhanA par3A ki "jisa lokAcArase samyaktvakI hAni yA vrata dUSita nahIM hote haiM vaha lokAcAra jainadharmaM bAhya nahIM kahA jA sktaa|" isa prakAra usa samaya jo jainadharmase vimukha ho rahe the unakI sthiratA karate hue jainAcAryoMne jainadharmakI sattA kAyama rakhI thI jisakA phala yaha hai ki Aja bhI bhAratavarSa meM jainI loga vidyamAna haiM, anyathA bauddhoMkI taraha jainI bhI Aja dUsare dharmakA akhatara pahine dikhAI dete / Adhunika bhUleM Upara ke kathanase spaSTa ho jAtA hai ki pUrva puruSoMne vastuvyavasthAmeM apanA siddhAnta va apanA AcAra vyavahAra sthAdvAdakI sahAyatAse nizcita kiyA thaa| - tAtparya yaha ki kisI bhI siddhAntakA sAdhaka tarka hai--syAdvAda sahAyaka aura vizvAsa usakA AdhAra hai / ina tInoMkA Azraya lekarake jina logoMne vastuvyavasthAke siddhAnta sthira kiye the yA jo Aja karate haiN| unakA aisA karanA asaMgata nahIM kahA jAyagA / balki jisakA hRdaya tarka, syAdvAda aura vizvAsase vyApta hogA usake dvArA kI gaI vastuvyavasthA AdaraNIya samajhI jaaygii| jaina siddhAntakI satyatA yA upAdeyatA isaliye nahIM hai ki vaha sarvajJabhASita hai, kintu isaliye hai ki usakA mUla tarpha, syAdvAda aura vizvAsa hai| sarvajJa to siddhAntakI avirodhatAse siddha kiyA jAtA hai| hetukA sAdhya usI hetukA hetu nahIM mAnA jAtA / isaliye jo loga pUrva puruSoMke kisI bhI siddhAntako tarka, syAdvAda aura vizvAsake binA mithyA siddha karanekI koziza karate haiM ve svayaM bhUla karate haiM aura jo kisI siddhAntakI tarka, syAdvAda aura vizvAsake adhAra para parIkSA karanA pApa samajhate haiM ve bhI bhUla karate haiN| donoM hI svAdvAda ke rahasyase anabhiza haiN| isI prakAra jo AcaraNa yA vyavahAra Aja saMkleza-vardhaka, lokAnupayogI, lokanindanIya hoM ve bhale hI kisI samaya zAntivardhaka, lokopayogI va lokaprazaMsita rahe hoM, Aja unako mithyA yA anupAdeya samajhA
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 47 jaaygaa| isase viparIta jo AcAra yA vyavahAra Aja zAntivardhaka, lokopayogI va lokaprazaMsita hoM ve bhale hI kisI samaya saMklezavardhaka, lokAnupayogI va lokanindanIya rahe hoM, Aja unako satya yA upAdeya hI samajhA jAyagA / isaliye jo loga paristhitikA adhyayana kiye binA brAhmaNa saMskRtike apanAnemeM tAtkAlIna jainAcAryoM ko bhUla batalAte haiM ve svayaM bhUla karate hai / aura jo Aja kI paristhitikA adhyayana kiye binA usa jamAnekI saMskRtiko AjakI saMskRti banAnA cAhate haiM ve bhI bhUla karate hai-donoM hI syAdvAdake rahasyase anabhijJa hai / itanA hI nahIM, syAdvAdake rahasyako hama loga itanA bhUla gaye ki "muNDe muNDe matibhinnA" kI lokokti jainiyoMke andara hI andara caritArtha ho rahI hai| pratyeka jainI icchAnukUla apanI samajhake anusAra apane AcAra va vyavahArako hI dharma samajhane lagA hai| usake sAmane dUsaroMke upadezoMkA kucha mahattva nahIM, jabataka ki ve usakI icchAke anukUla na hoN| syAdvAdake upayogakI kamIkA phala jahA~ jainadharma meM syAdvAdakA adhika-se-adhika upayoga kiyA gayA hai vahIM usake upayogameM kamI bhI raha gaI hai| syAdvAdakA uddezya saMpUrNa dharmoMkA samanvaya karake manuSyasamAjameM zAnti sthApita karanA thA, lekina dUsarI dhArmika samaSTiyA~ svArthavAsanAkI pUtike liye svadharmapremI hotI haI bhI paramadharmAsahiSNu va haTanAhI bana gaI thI, isaliye usa udezakI pratimeM to syAdvAdI asaphala hI rhe| isake atirikta jainiyoMmeM bhI svArthavAsanA Ane lagI thI, jisase jainI bhI svadharmapriyatAke sAtha-sAtha paradharmAsahiSNutA va haTagrAhitAke zikAra ho gaye, jisase dhIre-dhIre syAdvAdI jainI bhI sampradAyavAdI bane / syAdvAdakA mahattva eka sAMpradAyika puSTise adhika na raha sakA / dUsaroMkI dRSTi meM jainadharma eka sampradAya samajhA jAne lgaa| idhara jainiyoMne bhI pakSapuSTimeM apanI zaktikA upayoga karanA prArambha kiyA, jisase jainAcArya jaisA ki Upara syAdvAdakA upayoga batalA Aye haiM unake anusAra sampradAya rUpase hI jainadharmako kAyasa rakha sake / usakA pariNAma yaha huA ki Aja jaba sAmpradAyikatA manuSya-samAjakA rakta-zoSaNa kara rahI hai usameM jainI bhI kama bhAga nahIM le rahe haiN| tAtparya yaha hai ki syAdvAdI hokarake jainiyoMne syAdvAdakA kriyAtmaka upayoga karanA nahIM sIkhA, jisase syAdvAdake dvArA manuSya-samAjakA jo kucha hita ho sakatA thA vaha na to huA aura na ho rahA hai| hamArA kartavya isa bhayAnaka kintu vicArazIla yagameM hamArA kartavya hai ki apane jIvanako lokopayogI bnaaveN| yadi hama apane jIvanako lokopayogI nahIM banA sakate to vizvAsa rakhanA cAhiye ki hama paralokake liye bhI kucha nahIM kara rahe haiN| syAdvAdasiddhAntake adhikArI rahane mAtrase hama syAdvAdakA asara dusaroM para nahIM DAla sakate / kAryoMkA hI dUsaroMpara asara haA karatA hai| hama apane lokopayogI kartavyako syAdvAdake dvArA nirdhArita kara usIke liye jIvana samarpita kara deM; usake dvArA hamAre jIvanako zAnti hI na hogI balki Uparase dharma-dharma cillAnekI bhAratakI kupravatti naSTa hogI evaM jainadharmakI lokopayogitA manuSya-samAjameM kriyAtmaka camatkAra dikhalA degii|
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanopayoga aura jJAnopayogakA vizleSaNa vizva kI racanA jainadarzanameM vizvako racanA jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlake bhedase chaha prakArake padArthoke AdhArapara svIkRta kI gayI hai / inameMse jIvoMkI saMkhyA anantAnanta hai, pudgaloMkI saMkhyA bhI anantAnanta hai, dharma, adharma aura AkAza eka-eka haiM tathA kAla asaMkhyAta haiM / pratyeka padArthakA svabhAva dharma, adharma, AkAza aura sabhI kAloMmeM apanI-apanI svataHsiddha svabhAvabhUta bhAvavatIzakti vidyamAna hai va sabhI jIvoM aura pudgaloMmeM apanI-apanI svataHsiddha svabhAvabhUta bhAvavatIzaktike sAtha-sAtha apanI-apanI svataHsiddha svabhAvabhata kiyAvatIzakti bhI vidyamAna hai| kriyAvatIzaktikI vidyamAnatAke kAraNa hI jIva aura pudgala donoM prakArake padArtha sakriya kahalAte haiM aura kriyAvatIzaktikI avidyamAnatAke kAraNa hI dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmake padArtha niSkriya kahalAte haiN|' pratyeka padArthakA kArya pratyeka padArtha apanI-apanI bhAvavatI zaktike AdhArapara satata apanA-apanA kArya kara rahA hai| arthAt AkAza apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara sva aura anya sabhI padArthoMko satata apane peTameM samAye hae hai, sabhI kAla apanI-apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara sva aura anya sabhI padArthoMko satata eka kSaNavartI tathA aneka kSaNavartI paryAyoMke rUpa meM vibhAjita kara rahe haiN| dharma apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara jIvoM aura pudgaloMkI yathAvasara honevAlI halana-calanarUpa kriyAmeM satata sahAyaka hotA rahatA hai aura adharma apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara jIvoM aura padgaloMkI ukta kriyAke yathAvasara honevAle sthaganameM satata sahAyaka hotA rahatA hai| isI prakAra pratyeka jIva apanI-apanI yathAyogya rUpameM vikasita bhAvavatIzaktike AdhArapara sva aura anya sabhI padArthoM kA satata yathAyogya rUpameM sAmAnya avalokana (darzana) pUrvaka vizeSa avalokana (jJAna) karatA rahatA hai aura isI prakAra pratyeka pudgala apanI-apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara satata rasase rasAntararUpa, gandhase gandhAntararUpa, sparzase sparzAntararUpa aura varNase varNAntararUpa pariNamana kiyA karatA hai| isake atirikta jIva aura pudagala apanI-apanI kriyAvatIzaktike AdhArapara yathAvasara kSetrase kSetrAntararUpa kriyA satata karate rahate haiM aura apanI isI kriyAvatIzaktike AdhArapara saMsArI jIva yathAvasara paudagalika karmo tathA nokarmoM ke sAtha va pudgala yathAvasara saMsArI jIvoM aura anya pudgaloMke sAtha satata milate va vichur3ate rahate haiN| mukta jIvoMkA jo Urdhvagamana hotA hai vaha bhI unako apanI isI kriyAvatIzaktike AdhAra para hotA hai ? kintu ve jo lokake agrabhAgameM sthita hokara raha jAte haiM usakA kAraNa Age dharmAstikAyakA abhAva hai / 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 25, 26, 27 / / 2. tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt / -tattvArthasUtra 10-5 / 3. prazna-'Aha yadi mukta UrdhvagatisvabhAvo lokAntAdurdhvamapi kasmAnnotpatatItyatrocyate ? (sarvArtha siddhi), samAdhAna-dharmAstikAyAbhAvAt / -tattvArthasUtra / "jIvANa pauggalANaM gamaNaM jANehi jAva dhammatthI / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchaMti / -niyamasAra, 183 /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 49 jIvakI bhAvatI zaktimeM vizeSatA pratyeka jIvakI bhAvavatIzakti anAdikAlase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vIryAntarAya nAmake paudgalika karmoMse prabhAvita hokara rahatI AyI hai, parantu anAdikAlase hI pratyeka jIvameM ukta tInoM karmoMkA niyamase yathAyogyarUpameM kSayopazama rahaneke kAraNa vaha bhAvavatI zakti bhI yathAyogyarUpameM vikAsako prApta hokara rahatI AyI hai| pratyeka jIvakI bhAvavatIzaktikA yaha vikAsa jJAnAvaraNakarmake kSayopazamake AdhArapara jJAnazaktike rUpamai darzanAvaraNakarmake kSayopazamake AdhArapara darzanabhaktike rUpameM aura vIryAntarAyakarmake kSayopazamake AdhArapara vIryazaktike rUpameM rahatA AyA hai / yahA~ itanA vizeSa samajha lenA cAhiye ki jina jIvoMmeM samasta jJAnAvaraNa, samasta darzanAvaraNa aura vIryAntarAya karmoMkA pUrNa kSaya ho cukA hai unameM unakI usa bhAvavatIzaktikA jJAnazakti, darzanazakti aura vIryazaktike rUpameM pUrNa vikAsa ho cukA hai va jina jIvoMmeM ukta samasta jJAnAvaraNa, samasta darzanAvaraNa aura vIryAntarAya karmokA Age jaba pUrNa kSaya ho jAyagA taba unameM bhI unakI usa bhAvavatIzaktikA jJAnazakti, darzanazakti aura vIryazaktike rUpa meM pUrNa vikAsa ho jaaygaa| yadyapi jIvako bhAvavatIzaktipara dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karmoMkA bhI anAdikAlase prabhAva par3a rahA hai aura anAdikAlase ina karmoMkA bhI kSayopazama rahaneke kAraNa pratyeka jIvameM usa bhAvavatIzaktikA dAnazasti, lAbhazakti, bhogazakti aura upabhogazaktike rUpameM yathAyogya vikAsa bhI anAdikAlase rahatA AyA hai, parantu ina dAnAdi cAroM zaktiyoMkA sambandha jIvakI kriyAvatIzaktike sAtha hone ke kAraNa yahA~ inako upekSita kiyA jA rahA hai| jJAnopayoga aura darzanopayogakA svarUpa jIvakI vikAsako prApta jJAnazakti, darzanazakti aura vIryazakti-ina tInoM zaktiyoMmeMse jJAnazaktikA kArya jIvako sva aura anyapadArthoMkA vizeSa avalokana arthAt jJAna karAnekA hai, darzanazaktikA kArya jIvako sva aura anyapadArthoMkA sAmAnya avalokana arthAta darzana karAnekA hai aura vIryazaktikA kArya ukta jJAnazakti aura darzanazaktike kArya meM jIvako yathAyogyarUpameM sakSama banAnekA hai| isa taraha jIvakI vikasita jJAnazaktikA jo sva aura anya padArthoM kA vizeSa avalokana arthAt jJAna hone rUpa kArya hai usakA nAma jJAnopayoga hai aura usakI vikasita darzanazaktikA jo sva aura anyapadArthoM kA sAmAnya avalokana arthAt darzana honerUpa kArya hai usakA nAma darzanopayoga hai| vizeSa avalokana aura sAmAnya avalokanakA artha yahA~para jJAnopayoga aura varzanopayogake svarUpa-nirdezanameM jo yaha batalAyA gayA hai ki jIvakI vikasita jJAnazaktikA sva aura anyapadArthoMkA vizeSa avalokana arthAta jJAna hone rUpa kArya to jJAnopayoga hai va usakI vikasita darzanazaktikA sva aura anyapadArthoMkA sAmAnya avalokana arthAt darzana hone rUpa kArya darzanopayoga hai| isameM vizeSa avalokana arthAta jJAnakA artha jIva dvArA dIpakakI taraha sva aura anya padArthoMko pratibhAsita kiyA jAnA hai aura sAmAnya avalokana arthAta darzanakA artha jIvameM darpaNakI taraha sva aura anyapadArthoMkA pratibimbita honA hai, jisakA tAtparya yaha hotA hai ki jisa prakAra dIpakakA svabhAva sva aura anyapadArthoMko pratibhAsita karanekA hai usI prakAra jIvakA svabhAva bhI sva aura anya padArthoMko pratibhAsita karanekA hai tathA jisa prakAra darpaNakA svabhAva sva aura anyapadArthoMko apane andara pratibimbita karanekA hai usI prakAra jIvakA svabhAva bhI sva aura anyapadArthoMko apane andara prativimbita karanekA hai|
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha yahA~ para prativimbita zabdakA artha svakI apekSA darpaNa athavA jIvakI tadAtmaka sthitike rUpameM aura anyapadArthoM kI apekSA darpaNa athavA jIvakI una anyapadArthoke nimittase honevAlI tadanurUpa pariNatike rUpameM lenA caahiye| jIvake svabhAvako samajhaneke liye yahA~ para jo dIpaka aura darpaNa donoMko udAharaNa ke rUpameM prastuta kiyA gayA hai, isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi dIpakakA svabhAva anya padArthoMko pratibhAsita arthAt prakAzita karanekA hai, parantu una anya padArthoMko apane andara pratibimbita karanekA svabhAva nahIM hai| isI taraha yadyapi darpaNakA svabhAva anya padArthoMko apane andara prativimbita karane kA hai, parantu una anya padArthoMko pratibhAsita arthAt prakAzita karanekA usakA svabhAva nahIM hai jaba ki jIva meM dIpaka aura darpaNakI apekSA yaha vizeSatA pAyI jAtI hai ki usakA svabhAva dIpakakI taraha anya padArthoMko pratibhAsita arthAt jJAna karanekA bhI hai aura darpaNa kI taraha anya padArthoMko apane andara pratibimbita karanekA bhI hai| AgamameM bhI isIliye jIvake svabhAvako samajhaneke liye dIpaka aura darpaNa donoMko udAharaNake rUpameM prastuta kiyA gayA hai| dopaka aura jIva dvArA anya padArthoM ke pratibhAsita honekA AdhAra dekhane meM AtA hai ki dIpaka anya padArthoke sAtha jaba taka apanA sambandha sthApita nahIM kara letA hai taba taka vaha unako pratibhAsita arthAt prakAzita karane meM asamartha hI rahA karatA hai| isI prakAra jIvake sambandhameM bhI yaha svIkAra karanA Avazyaka hai ki vaha bhI jaba taka anya padArthoke sAtha apanA sambandha sthApita nahIM kara legA taba taka vaha unako pratibhAsita arthAta jJAta karane meM asamartha hI rhegaa| parantu ra vAda bAta hai ki jisa prakAra dIpaka anya padArthoM ke pAsa pahu~ca kara unase apanA sambandha sthApita karatA hai usa prakAra jIva anya padArthoke pAsa pahu~ca kara unase apanA sambandha sthApita nahIM kara pAtA hai| ataH jainadarzanameM yaha svIkAra kiyA gayA hai ki jIvameM darpaNakI taraha jaba anya padArtha pratibimbita hote haiM tabhI vaha unako dIpakakI taraha pratibhAsita arthAt jJAta karatA hai| isa vivecanake AdhArapara jJAnopayoga aura darzanopayogake sambandhameM maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki jIvameM darpaNakI taraha padArthakA pratibimbita ho jAnA hI darzanopayoga hai aura isa prakArake darzanopayogapUrvaka jIvako dIpakakI taraha padArthakA pratibhAsita arthAta jJAna ho jAnA hI jJAnopayoga hai| darzanopayoga jJAnopayogameM kAraNa hotA hai--yaha bAta AcArya nemicandrane dravyasaMgrahameM "daMsaNapuvvaM gANaM" gAthAMza dvArA spaSTa kara dI hai| uparyukta kathanakA samarthana uparyukta kathanake samarthanameM yaha kahA jA sakatA hai ki jainadarzanameM vaNita darzanopayoga aura bauddhadarzana meM varNita pratyakSameM samAnatA pAyI jAtI hai| itanA avazya hai ki bauddhadarzanameM jahA~ usake dvArA mAne gaye pratyakSako pramANa mAnA gayA hai vahAM jainadarzanameM usake dvArA mAne gaye darzanopayogako pramANatA aura apramANatAke dAyarese pare rakhA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jainadarzanameM svaparavyavasAyIko pramANa mAnA gayA hai aura jo svavyavasAyI hote hae bhI paravyavasAyI nahIM hotA use apramANa mAnA gayA hai| ye donoM prakAra 1. jIvake svabhAvako samajhaneke liye parIkSAmukhameM "pradIpavat // 1-12 // " sUtra dvArA dIpakako va puruSArtha siddhayupAyameM "tajjayati paraM jyoti" ityAdi padya dvArA tathA ratnakaraNDakazrAvakAcArameM "namaH zrIvarddhamAnAya' ityAdi padya dvArA darpaNako udAharaNake rUpameM prastuta kiyA gayA hai|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darmana aura nyAya 51 kI avasthAyeM jJAnopayogakI hI huA karatI hai, ataH jJAnopayoga to pramANa tathA apramANa donoM rUpa hotA hai, kintu darzanopayoga meM sva aura para donoM prakArako vyavasAyAtmakatAkA sarvathA abhAva janadarzana meM svIkAra kiyA gayA hai| ataH use na to pramANarUpa hI kaha sakate haiM ora na apramANarUpa hI kaha sakate haiM itanA avazya hai ki jJAnopayogakI utpattimeM anivArya kAraNatA ke AdhArapara darzanopayogakI sattA aura upayogitAko avazya hI jainadarzanameM svIkRta kiyA gayA hai| darzanopayogI yaha sthiti, jIvameM padArtha ke pratibimbita rUpako darzanopayoga mAnanese hI bana sakatI hai / ataH jIva meM padArtha ke pratibimbita honeko ho darzanopayoga svIkRta karanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki jaba sAmAnya avalokana arthAt darzana yA darzanopayogakA artha jJeya padArthakA jIvake andara pratibimbita honA svIkRta kiyA jAtA hai tabhI usakI sthiti janadarzana ke anusAra pramANatA aura apramANatAse pare siddha ho sakatI hai va bauddhadarzanake anusAra saMzaya, viparyaya tathA anadhyavasAya rUpa doSoM se rahita ho sakatI hai / isakA kAraNa yaha hai ki jainadarzanameM eka to svaparavyavasAyAtmakatAko pramANatAkA aura svavyavasAyAtmakatA rahate hue bhI paravyavasAyAtmakatA ke abhAvako apramANatAkA cinha mAnakara darzanopayoga meM svavyavasAyAtmakatA aura paravyavasAyAtmakatA donoMkA abhAva svIkAra kiyA gayA hai| dUsare jIvameM padArthakA prativimba par3e binA jJAnopayogakI utpattikI asaMbhAvanAko svIkAra kiyA gayA hai, tIsare darzanopayogakA aisA koI artha nahIM svIkRta kiyA gayA hai jo darzanopayogake upayukta svarUpake viruddha ho aura cauthe yaha bAta bhI hai ki jJAnopayoga jaisA vidyamAna aura avidyamAna donoM tarahake padArthoMke viSayameM hotA hai vaisA darzanopayoga vidyamAna aura avidyamAna donoM prakArake padArthoMke viSaya meM na hokara kevala vidyamAna padArthoMke viSayameM hI hotA hai, isa bAtako bhI janadarzana meM svIkAra kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, isI AdhArapara bauddhadarzana meM pratyakSakI sthiti saMzaya viparyaya aura anadhyavasAyarUpa doSoMse rahita svIkRta kI gayI hai| isa prakAra yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jainadarzanake darzanopayoga aura bauddhadarzanake pratyakSakA artha jIvameM padArthakA prativimbita honA hI hai aura isake AdhArapara jIvako jo padArthakA pratibhAsa hotA hai vahI jJAnopayoga hai| yahAM itanI bAta aura samajha lenA cAhiye ki yata sarvajJake darzanAvaraNakarmakA sarvathA kSaya ho jAne se usameM saMpUrNa padArtha apanI trikAlavartI paryAyoMke sAtha pratikSaNa svabhAvataH pratibimbita hote rahate haiM ataH usako jJAnAvaraNakarmake sarvathA kSaya ho jAne ke AdhArapara ve sampUrNa padArtha apanI una trikAlavartI samasta paryAyoMke sAtha pratikSaNa svabhAvataH pratibhAsita hote rahate haiM aura yataH alpajJameM aise padArthoMkA pratibimbita honA nimittAdhIna hai arthAt pratiniyata padArthakA pratiniyata indriya dvArA pratiniyata AtmapradezoM meM jaba prativimba par3atA hai taba usa usa indriya dvArA usa-usa padArthakA jJAna jIvako huA karatA hai| jainadarzana meM usausa indriya dvArA AtmapradezoM meM par3anevAle padArthapratibimbako to usa-usa indriyake darzana nAmase pukArA gayA hai aura isake AdhArapara honevAle padArthajJAnako usa-usa indriyake matijJAna nAmase pukArA gayA hai| arthAt janadarzana meM cakSase AtmAmeM par3hanevAle padArthapratibimbako cakSurdarzana tathA sparzana, rasanA, nAsikA, karNa aura manase AtmAmeM par3anevAle padArtha pratibimbako acakSurdarzana kahA gayA hai tathA usa usa darzanake AdhArapara usausa indriyase honevAle matijJAnako dekhane, chUne, cakhane, sUpane, sunane aura anubhava karaneke rUpameM usa-usa indriyakA matijJAna kahA gayA hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki avagraha, IhA avazya aura dhAraNArUpa matijJAnameM padArthadarzana
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : sarasvatI-varadaputra paM0baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sAkSAt kAraNa hotA hai tathA smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAnarUpa matijJAnameM tathA zrutajJAnameM padArthadarzana paraMparayA kAraNa hotA hai / isakA AdhAra yaha hai ki darzana aura avagraha, IhA, avAya athavA dhAraNArUpa matijJAnoMke madhya koI vyavadhAna nahIM hai jabaki darzana aura smRtike madhya dhAraNAjJAnakA, darzana aura pratyabhijJAnake madhya smRtikA, darzana aura tarkake madhya pratyabhijJAnakA, darzana aura anumAnake madhya tarkakA aura darzana aura zrutajJAnake madhya anumAnajJAnakA vyavadhAna rahA karatA hai| yahAM zrutase zabdajanya zruta liyA gayA hai-aisA jAnanA caahiye| jina jIvoMko avadhijJAna hotA hai unake usakI utpattimeM bhI darzana kAraNa hotA hai, jise avadhidarzana kahate haiM aura kevalajJAnakI utpattimeM jo darzana kAraNa hotA hai use kevaladarzana kahA jAtA hai / yadyapi manaHparyayajJAna bhI darzanapUrvaka hI hotA hai parantu usa darzanako kaunasA darzana kahA jAya ? isakA ullekha mujhe AgamameM dekhaneko nahIM milA hai| phira bhI merA abhimata hai ki manaHparyayajJAna manaHsthita AtmapradezoMmeM manaHparyayajJAnAvaraNakarmake kSayopazamapUrvaka hotA hai aura vaha IhAjJAnake pazcAt hotA hai ataH ho sakatA hai ki usa darzanako mAnasa darzanake rUpameM acakSadarzanameM antarbhUtakara diyA gayA ho, vidvAna pAThakoMko isapara vicAra karanA caahiye| darzanopayoga aura jJAnopayogake vividha nAma aura unakA AdhAra (1) yataH darzana yA darzanopayogakA artha pUrvokta prakArase AtmAmeM padArthoMkA prativimbita honA hI hai ataeva use sAmAnya avalokana yA sAmAnyagrahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai aura jJAna yA jJAnopayogakA artha pUrvokta prakArase AtmAko padArthoMkA pratibhAsita honA hI hai ataH use vizeSa avalokana yA vizeSagrahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai / yahA~para vastuke sAmAnya aMzakA pratibhAsa honA darzana aura vizeSa aMzakA pratibhAsa honA zAna hai-aisA artha sAmAnya avalokana yA sAmAnya grahaNakA aura vizeSa avalokana yA vizeSa grahaNakA nahIM karanA caahiye| tAtparya yaha hai ki ukta prakArake darzana yA darzanopayogameM padArthakA avalambana honese vaha paDhArthAvalokana yA padArtha grahaNarUpa to hai phira bhI vaha draSTAko apanA saMvedana karAnemeM asamartha hai aura jo apanA saMvedana nahIM karA sakatA hai vaha parakA saMvedana kaise karA sakatA hai ? ataH darzana yA darzanopayogako sAmAnya avalokana yA sAmAnya grahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hue bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM vizeSa avalokana yA vizeSa grahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai| (2) darzana yA darzanopayogakA artha jaba AtmAmeM padArthakA prativimbita honA hI hai tabhI use AgamameM nirAkAra zabdase pukArA gayA hai aura jJAna yA jJAnopayogakA artha jaba AtmAko padArthakA pratibhAsita honA hI hai tabhI use sAkAra zabdase pukArA jAtA hai / isakA bhI tAtparya yaha hai ki ukta prakArake darzana yA darzanopayogameM padArthakA avalambana hote hue bhI svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoM hI prakArake AkAroMkA abhAva pAyA jAtA hai ataH use nirAkAra zabdase pukArate hai| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogame svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAnameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hue bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM sAkAra zabdase pukArate haiM / (3) darzana yA darzanopayogakA artha jaba AtmAmeM padArthakA pratibimbita honA hI hai tabhI use AgamameM
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 53 nirvikalpaka zabdase pukArate haiM aura jJAna yA jJAnopayogakA artha jaba AtmAko padArthakA pratibhAsita honA hI hai tabhI use savikalpaka zabdase pukArate haiM / isakA bhI tAtparya yaha hai ki ukta prakArake darzana yA darzanopayogameM padArthakA avalambana hote hae bhI svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoM hI prakArake vikalpoMkA abhAva pAyA jAtA hai ataH use nirvikalpaka zabdase pukArate haiN| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hue bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM savikalpaka zabdase pukArate haiM / arthAt vidyamAna ghar3eko viSaya karanevAle pramANajJAnameM "maiM ghar3eko jAnatA hU~" aisA vikalpa aura "yaha ghar3A hai" aisA vikalpa jJAtAko hotA hai tathA apramANajJAnameM bhI sIpameM "yaha sIpa hai yA cA~dI hai" yA "yaha cAMdI hai" athavA "yaha kucha hai" aisA vikalpa jJAtAko hotA hai| parantu ukta prakArake darzanameM ukta prakAra yA anya prakArakA koI vikalpa saMbhava nahIM hai| (4) isI prakAra darzana yA darzanopayogakA artha jaba AtmAmeM padArthakA pratibimbita honA hI hai tabhI use avyavasAyAtmaka zabdase pukArA gayA hai aura jJAna yA jJAnopayogakA arthaM jaba AtmAko padArthakA pratibhAsita ho jAnA hai tabhI use vyavasAyAtmaka zabdase pukArA jAtA hai| isakA bhI tAtparya yaha hai ki ukta darzana yA darzanopayogameM padArthakA avalambana hote hue bhI svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoM hI prakArako vyavasAyAtmakatAkA abhAva pAyA jAtA hai ataH use adhyavasAyAtmaka zabdase pukArate haiN| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna athavA jJAnopayogameM svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hae bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM vyavasAyAtmaka zabdase pukArA jAtA hai / yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki AgamameM apramANajJAnako jo avyavasAyI kahA gayA hai vaha isaliye kahA gayA hai ki viparyayajJAnameM jisa padArthakA darzana hotA hai usase bhinna padArthakA hI sAda zyavazAta bodha hotA hai, saMzayajJAnameM jisa padArthakA darzana hotA hai usakA tathA usake sAtha hI usase bhinna padArthakA bhI sAdRzyavazAta Dhalamila bodha hotA hai aura anadhyavasAyajJAnameM to padArthakA darzana hote hae bhI anirNIta bodha honA spaSTa hai| darzanopayogakI upayogAtmakatA AgamameM darzana yA darzanopayoga aura jJAna yA jJAnopayoga donoMko hI upayogAtmaka mAnA gayA hai| inameMse jJAna yA jJAnopayogako pUrvokta prakAra vizeSa avalokana yA vizeSa grahaNa rUpa honese tathA sAkAra, savikalpaka aura vyavasAyAtmaka honese upayogAtmaka mAnanA to nirvivAda hai, parantu darzana yA darzanopayogako sAmAnya avalokana yA sAmAnyagrahaNarUpa honese tathA nirAkAra, nirvikalpaka aura avyavasAyAtmaka honese upayogAtmaka mAnanA ayukta jAna par3atA hai / phira bhI use isaliye upayogAtmaka mAnA gayA hai ki eka indriyase padArthakA pratibimba AtmAmeM par3aneke avasarapara anya indriyoMse bhI padArthakA pratibimba AtmAmeM par3atA hai aura isI prakAra pratyeka indriyase eka sAtha nAnA padArthoMkA prativimba bhI AtmAmeM eka sAtha par3atA hai| isa taraha AtmA nAnA indriyoMse nAnApadArthoMkA prativimbi eka sAtha par3ane para bhI athavA eka hI indriyase nAnA padArthoM kA pratibimba eka sAtha par3anepara bhI usa samaya usI indriyase aura usI padArtha ke AtmAmeM par3anevAle pratibimbako darzana yA darzanopayoga kahanA cAhiye, jo apane prabhAvako adhikatAke kAraNa usa samaya honevAle padArthajJAnameM kAraNa hotA hai, kyoMki nAnA indriyoMse nAnA padArthoM ke tathA eka hI indriyase nAnA padArthoke
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pratibimba AtmAmeM eka sAtha par3anepara bhI alpajJa jIvoMko usa avasarapara eka hI indriyase eka hI padArthakA bodha haA karatA hai| isa prakAra AgamameM padArthapratibimbasAmAnyako darzana yA darzanopayoga na mAnakara padArthapratibimbavizeSako hI darzana yA darzanopayoga svIkAra kiyA gayA hai| darzanopayoga jJAnopayogase pathaka hai yadyapi darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM hI upayogAtmaka hai phira darzanopayogako jJAnopayogase pRthak hI jainadarzanameM sthAna diyA gayA hai| isakA eka kAraNa to yaha hai ki jahAM jJAnopayogako vizepa avalokana yA vizeSagrahaNarUpa tathA sAkAra, savikalpaka aura vyavasAyAtmaka svIkAra kiyA gayA hai vahAM darzanopayogako sAmAnya-avalokana yA sAmAnyagrahaNarUpa tathA nirAkAra, nirvikalpaka aura avyavasAyAtmaka svIkAra kiyA gayA hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki pUrvokta prakAra darzanopayoga jJAnopayogakI utpattimeM kAraNa hotA hai| tIsarA kAraNa yaha hai ki darzanopayoga vidyamAna padArthakA hI huA karatA hai jabaki jJAnopayoga vidyamAna aura sAdRzyavazAta kadAcit avidyamAna padArthakA bhI huA karatA hai| cauthA kAraNa yaha hai ki darzana padArthapratibimbarUpa hotA hai jabaki jJAna padArthapranibhAsarUpa hotA hai| aura pAMcavA kAraNa yaha hai ki AgamameM jIvakI bhAvavatIzaktike vikAsake rUpameM darzana aura jJAna do pRthak pRthaka zaktiyAM svIkAra kI gayI haiM tathA inako DhakanevAle darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa do pRthaka pRthak karma bhI vahAM sgIkAra kiye gaye haiM jinake kSayopazama yA kSaya se inakA pRthak pRthak vikAsa hotA hai| inhIM vikasita darzanazakti aura jJAnazaktike pRthak pRthak sAmAnya avalokana aura vizeSa avalokana karane rUpa vyApAroMko hI kramazaH darzanopayoga va jJAnopayoga samajhanA cAhiye / donoM upayogoMke krama aura yogapadyapara vicAra yadyapi AtmAmeM padArthake pratibimbita honekA nAma darzanopayoga hai aura vaha tabataka vidyamAna rahatA hai jabataka jIvako padArthajJAna hotA rahatA hai, parantu darzanopayogakI pUrvokta upayogAtmakatAko lekara yadi vicAra kiyA jAya to yahI tattva niSpanna hotA hai ki chadmastha jIvoMko darzanopayogake anantara hI jJAnopayoga hotA hai va sarvajJako darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM sAtha-sAtha hI huA karate hai / jaisA ki dravyasaMgrahakI nimnalikhita gAthAse spaSTa hai "daMsaNapuvvaM NANaM chadumatthANaM Na duNNi uvaogA / jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi // 44 // " artha-chadmastha (alpajJa) jIvoMko darzanopayogapUrvaka arthAta darzanopayogake anantara pazcAta jJAnopayoga huA karatA hai kyoMki unake ye donoM upayoga ekasAtha nahIM haA karate haiM lekina sarvajJake ye donoM upayoga eka hI sAtha huA karate haiN| darzanopayoga aura jJAnopayogakI chadmastha (alpajJa) aura sarvajJakI apekSAse krama aura yogapadya rUpa uparyukta vyavasthAko svIkRta karanekA AdhAra yaha hai ki sarvajJake jJAna meM saMpUrNa padArtha kAlake pratyeka kSaNase vibhAjita apanIapanI samasta traikAlika paryAyoMke sAtha satat pratibhAsita hote rahate haiM arthAt kAlakA aisA eka kSaNa bhI nahIM hai jisameM sampUrNa padArthoMkA apanI-apanI ukta prakArakI samasta kAlika paryAyoMke sAtha pratibhAsa na hotA ho,kyoMki usakA (sarvajJakA) jJAna bhI pUrvokta prakArake darzanakA avalambana lekara hI utpanna huA karatA hai| yataH usake darzana aura jJAnameM sahabhAvIpanA nizcita ho jAtA hai| yataH alpajJakA jJAna viSayIkRta padArthakI kSaNavartI paryAyako pakar3anemeM asamartha rahatA hai kyoMki vaha antarmuhurtavartI paryAyoMkI sthUlarUpatAko ho satata eka paryA yake rUpameM grahaNa karatA hai ataH usake jJAna kSaNika vibhAjana nahIM ho pAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki sarvajJakA
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/varzana aura nyAya : 55 jJAna samayake bhedase parivartita honepara bhI viSayake bhedase kabhI parivartita nahIM hotA hai, kyoMki usakA jJAna prathama kSaNameM padArthIko jisa rUpameM jAnatA hai usI rUpameM dvitIyAdi kSaNoMmeM bhI jAnatA hai| parantu alpajJakA jJAna viSayabhedake AdhArapara satata parivartita hotA rahatA hai| arthAt alpajJako kabhI kisI indriyadvArA kisI rUpameM padArthajJAna hotA hai aura kabhI kisI indriyadvArA kisI rUpameM padArthajJAna hotA hai| isI prakAra eka hI indriyase kabhI kisI rUpa meM padArthajJAna hotA hai aura kabhI kisI rUpa meM padArthajJAna hotA hai| padArthajJAnakI yaha sthiti alpajJake darzanopayogameM parivartana mAnaneke liye bAdhya kara detI hai| tIsarI bAta, jaisI ki pUrva meM spaSTakI gayI hai, yaha hai ki AtmAmeM par3ane vAle padArtha prativimbasAmAnyakA nAma darzanopayoga nahIM hai kintu AtmAmeM par3ane vAle padArthaprativimbavizeSakA nAma hI darzanopayoga hai arthAt jJAnopayogakI utpattike kAraNabhUta AtmAmeM par3anevAle padArthapratibimbakA nAma hI darzanopayoga hai / isa prakAra ina AdhAroMse alpajJake darzanopayoga aura jJAnopayogameM donoMkI upayogAtmakatA aura kAryakAraNabhAvake AdhArapara donoMmeM krama siddha ho jAtA hai| arthAta vizeSagrahaNake avasarapara sAmAnyagrahaNakI sthiti upayogAtmakatAke AdhArapara kSINa ho jAtI hai aura kAryakAraNabhAvake AdhArapara jaise kaSAyakA pUrNarUpeNa upazama athavA kSaya dazaveM guNasthAnake anta samayameM mAnakara usake anantara samayameM upazAntamoha nAmaka ekAdaza guNasthAnakI athavA kSINamoha nAmaka dvAdaza guNasthAnako vyavasthAko AgamameM svIkAra kiyA gayA hai vaise ho alpajJake darzanopayoga aura jJAnopayogake kramako svIkAra karanA cAhiye tathA jaise kaSAyake upazama va kSayake sAtha AtmAkI upazAntamoharUpa avasthAke va kSINamoharUpa avasthAke sadabhAvakI apekSA kSaNabheda nahIM hai vaisA hI kSaNabheda sadbhAvakI apekSA alpajJake darzanopayoga aura jJAnopayogameM nahIM hai / arthAt jJAnopayogake sAtha darzanopayogakA yadi sadbhAva na svIkAra kiyA jAya to jJAnopayogakA AdhAra samApta ho jAnese jJAnopayogakA hI abhAva ho jaaygaa| darzanopayogakA mahattva yadyapi pUrva ke vivecanase jJAnopayogake samAna darzanopayogakA mahattva spaSTa ho jAtA hai| phira bhI yahA~ aneka prakArase darzanopayogakA mahattva spaSTa kiyA jA rahA hai| jJAna yA jJAnopayopake avasthAoMke bhedake AdhArapara AgamameM pUrvokta prakAra avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalake bhedase bAraha bheda batalAye gaye haiM aura ina sabako pratyakSa aura parokSake nAmase do vargoMma gabhita kara diyA gayA hai| aba yahA~ prazna upasthita hotA hai ki eka jJAna pratyakSa aura dUsarA parokSa kyoM hai ? isa praznake samAdhAna svarUpa AgamameM jo kucha pratipAdita hai usakA sAra yaha hai ki saba jIvoMmeM padArthoke jAnanekI jo zakti vidyamAna hai usake AdhArapara hI pratyeka jIva padArthoMkA bodha kiyA karatA hai, jisa bodhakA phala pravRtti, nivRtti athavA upekSAke rUpameM jovako prApta hotA hai| padArthoMkA bodha sAmAnyatayA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnake bhedase pA~ca prakArakA hotA hai| matijJAnameM sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~ca indriyoM athavA manakI sahAyatA apekSita rahA karatI hai / zrutajJAna kevala manakI sahAyatAse hI utpanna huA karatA hai tathA avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna jJAna indriya athavA manakI sahAyatAkI apekSA kiye binA hI utpanna huA karate haiN| jJAnake upayukta bAraha bhedoMmeM avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ina sabako matijJAnameM antarbhUta kara diyA gayA hai tathA zeSa zruta, avadhi, manaHpayaya aura kevala ye cAra svataMtra jJAna hai / inameMse avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna jJAna sarvathA pratyakSa hai, smRti, pratyabhijJAna, tarka,
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha anumAna aura zruta ye pA~ca jJAna sarvathA parokSa haiM tathA avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra jJAna kathaMcit pratyakSa haiM aura kathaMcit parokSa haiM / aba yahA~ ye prazna upasthita hote haiM ki matijJAnake bheda smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna tathA zratajJAna ye saba sarvathA parokSa kyoM hai ? tathA avadhi, manaHparyaya aura kevala ye jJAna sarvathA pratyakSa kyoM hai ? va isI prakAra matijJAnake hI bheda avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye jJAna kathaMcita pratyakSa aura kathaMcit parokSa kyoM haiM ? ina praznoMkA samAdhAna yaha hai ki AgamameM pratyakSa aura parokSa zabdoMke do-do artha svIkAra kiye gaye hai / arthAt eka pratyakSa to vaha jJAna hai jo indriya athavA manakI sahAyatAkI apekSA kiye binA hI hotA hai aura dUsarA pratyakSa vaha jJAna hai jisameM padArthakA vizada ( sAkSAtkAra ) rUpa bodha hotA hai| isI prakAra eka parokSa to vaha jJAna hai jo indriya athavA manakI sahAyatAse hotA hai aura dUsarA parokSa vaha jJAna hai jisameM padArthakA avizada (asAkSAtkAra) rUpa bodha hotA hai| pratyakSa aura parokSake ukta lakSaNoMmeMse pahalA-pahalA lakSaNa to karaNAnuyogako vizuddha AdhyAtmika paddhatike AdhArapara nizcita kiyA gayA hai aura dUsarA-dUsarA lakSaNa dravyAnuyogakI tattvapratipAdaka paddhatike AdhArapara nizcita kiyA gayA hai| pahalA-pahalA lakSaNa to jJAnoMkI svAdhInatA va parAdhInatA batalAtA hai aura dUsarA-dusarA lakSaNa jJAnoMke tathyAtmaka svarUpakA pratipAdana karatA hai| isa vivecanake AdhArapara maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zruta ye sabhI jJAna indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke AdhArapara parAdhIna honeke kAraNa karaNAnuyogakI vizaddha AdhyAtmikadRSTise bhI parokSa haiM va inameM padArthakA avizada ( asAkSAtkAra ) rUpa bodha honeke kAraNa dravyAnuyogakI tathyAtmakasvarUpa-pratipAdanadRSTise bhI parokSa haiM, ataH sarvathA parokSa hai| isI taraha avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna jJAna indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI utpanna honeke AdhArapara svAdhIna honeke kAraNa karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmikadRSTise bhI pratyakSa hai va inameM padArthakA vizada (sAkSAtkAra) rUpa bodha honeke kAraNa dravyAnuyogakI tathyAtmakasvarUpa-pratipAdanadRSTise bhI pratyakSa haiM, ataH sarvathA pratyakSa hai / lekina avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra jJAna indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke AdhArapara parAdhIna honeke kAraNa karaNAnuyogako vizuddha AdhyAtmika dRSTise jahA~ parokSa haiM vahA~ inameM padArthakA vizada (sAkSAtkAra) rUpa bodha honeke kAraNa dravyAnuyogakI tathyAtmakasvarUpa-pratipAdanadRSTi se pratyakSa haiM, ataH kathaMcit parokSa aura kathaMcit pratyakSa haiN| yahA~para yadi yaha prazna kiyA jAya ki padArthakA vizada (sAkSatkAra) rUpa bodha kyA hai ? aura padArtha kA avizada (asAkSAtkAra) rUpa bodha kyA hai ? to isakA samAdhAna yaha hai ki jisa bodhameM padArthadarzana sAkSAt kAraNa hotA hai vaha bodha padArthakA spaSTa bodha honeke AdhArapara vizada ( sAkSAtkAra ) rUpa bodha kahalAtA hai aura jisa bodhameM padArthadarzana sAkSAt kAraNa na hokara paraMparayA kAraNa hotA hai vaha bodha padArthakA aspaSTa bodha honeke AdhArapara avazida (asAkSAtkAra) rUpa bodha kahalAtA hai aura yaha bAta pUrvameM batalAyI jA cakI hai ki padArthakA vizada (sAkSAtkAra) rUpa bodha hI pratyakSa hai aura padArthakA avizada (asAkSAtkAra) rUpa bodha hI parokSa hai / yataH avagraha, IhA, avAya aura dhAraNArUpa matijJAnoMmeM va avadhi, manaHparyaya aura kevalarUpa jJAnoMmeM padArthadarzana sAkSAt kAraNa hotA hai, isaliye isa dRSTise ye saba jJAna pratyakSa kahalAte haiM aura yataH smRti, pratyabhijJAna, tarka tathA anumAnarUpa matijJAnoMmeM va zrutajJAnameM padArthadarzana sAkSAt kAraNa nahIM hokara
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ varzana aura nyAya : 57 paraMparayA kAraNa hotA hai kyoMki darzana aura ina jJAnoMke madhya anya jJAnoMkA vyavadhAna rahA karatA hai jaisA ki pUrvameM batalAyA jA cukA hai ki darzana aura smRtike madhya dhAraNAjJAnakA vyavadhAna hotA hai kyoMki smatijAna dhAraNAjJAnapUrvaka hotA hai, darzana aura pratyabhijJAnake madhya dhAraNAjJAnake anantara pazcAt honevAle smatijJAnakA vyavadhAna rahA karatA hai kyoMki pratyabhijJAna smatijJAna parvaka hotA hai, darzana aura tarka jJAnake madhya smRtijJAnake anantara pazcAt hone bAle pratyabhijJAnakA vyavadhAna rahatA hai kyoMki tarkajJAna pratyabhijJAna pUrvaka hotA hai, darzana aura anumAna jJAnake madhya pratyabhijJAnake anantara pazcAt hone vAle taka jJAnakA vyavadhAna rahatA hai kyoMki anumAnajJAna tarkajJAna pUrvaka hotA hai aura darzana aura zrutajJAnake madhya tarka jJAnake anantara pazcAt honevAle anumAna jJAnakA vyavadhAna rahatA hai kyoMki zrutajJAna anumAna pUrvaka hotA hai, isaliye ye smRti Adi jJAna isa dRSTise parokSa kahalAte haiN| isa vivecanase yaha bAta bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki eka to padArthadarzana padArthajJAnameM anivArya kAraNa hotA hai aura dUsare padArthadarzanako sAkSAt kAraNatA padArtha jJAnakI pratyakSAkA aura padArthadarzanakI asAkSAta kAraNatA arthAta paraMparayA kAraNatA padArtha jJAnakI parokSatAkA AdhAra hai. isaliye darzanopayogakA mahattva prasthApita ho jAtA hai aura taba isa praznakA bhI samAdhAna ho jAtA hai| ki eka jJAna pratyakSa aura dUsarA jJAna parokSa kyoM hai ? aba yahA~ para eka bAta aura vicAraNIya raha jAtI hai ki jisa prakAra darzana aura smRti, pratyabhijJAna tarka, anumAna aura zrutanAmake jJAnoMke madhya pUrvokta prakAra yathAsambhava dhAraNA Adi jJAnoMkA vyavadhAna rahatA hai usI prakAra jaba IhAjJAna avagrahapUrvaka hotA hai, abAyajJAna IhAjJAnapUrvaka hotA hai aura dhAraNAjJAna avAyajJAnapUrvaka hotA hai, tathA isI prakAra manaHparyayajJAna bhI IhAjJAnapUrvaka hI hotA hai to avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAjJAnoMmeM tathA manaHparyayajJAnameM bhI darzanake sAtha yathAsambhava anya jJAnoMkA vyavadhAna siddha ho jAne se inheM pratyakSa kaise kahA jA sakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki yadyapi IhAjJAnameM avagrahajJAnakI kAraNatA, avAyajJAnameM IhAjJAnakI kAraNatA, dhAraNAjJAnameM avAyajJAnakI kAraNatA aura manaHparyayajJAnameM bhI IhAjJAnakI kAraNatA vidyamAna hai arthAt ye saba jJAna inake pazcAt hI hote haiM phira bhI pUrvokta darzana ina jJAnoMmeM sAkSAt hI kAraNa hotA hai arthAt darzana aura ina jJAnoMke madhya ve avagraha Adi jJAna vyavadhAnakAraka nahIM hote haiM isaliye ina jJAnoMmeM darzanakI sAkSAt kAraNatAkI siddhi meM koI bAdhA nahIM utpanna hotI hai / ataH ina jJAnoMkI pratyakSatAmeM bhI isa dRSTise koI bAdhA nahIM utpanna hotI hai| ___ yahA~ prasaMgavaza maiM itanA aura kaha denA cAhatA hU~ ki kahIM-kahIM (abhyasta dazAmeM) avagrahajJAna avAyAtmaka rUpameM hI utpanna hotA hai aura kahIM-kahIM (anabhyasta dazAmeM) avagrahajJAnake pazcAta saMzaya utpanna hone para IzAjJAna utpanna hotA hai aura taba vaha avagrahajJAna avAyajJAnakA rUpa dhAraNa karatA hai|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM darzanopayogakA sthAna bauddhadarzana meM varNita pratyakSa aura jainadarzanameM varNita darzanopayoga donoMke svarUpa meM karIba-karIba sAmya pAyA jAtA hai / lekina bauddhadarzana meM jahA~ usake mAne hue pratyakSako pramANa mAna liyA gayA hai vahA~ jainadarzana meM darzanopayogako pramANatA aura apramANatAke dAyarese pare rakhA gayA hai, kyoMki jainadarzana meM svaparavyavasAyIko pramANa mAnA gayA hai aura jo vyavasAyI hote hue bhI paravyavasAyI nahIM hai use apramANa mAnA gayA hai / ye donoM prakArako avasthAe~ jJAnopayogakI hI huA karatI haiM, ataH jJAnopayoga to pramANa aura apramANarUpa hotA hai lekina darzanopayogameM svaparavyavasAyAtmakatAkA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai, ataH use na to pramANa kaha sakate haiM aura na apramANa hI kaha sakate haiM / phira bhI jJAnopayogakI utpatti meM anivArya kAraNa hone kI vajaha se darzanopayogakA mahattva jainadarzanameM kama nahIM AMkA gayA hai / vizvako jainarzanameM chaha prakArake dravyoM meM vibhakta kara diyA gayA hai - ( 1 ) apanI-apanI svataMtra sattAvAle ananta jIva dravya, (2) aNu aura skandha (piMDa) do bhedarUpa ananta pudgaladravya, (3) eka dharmadravya, (4) eka adharmadravya, (5) apanI-apanI svataMtra sattAvAle asaMkhyAta kAladravya aura (6) eka AkAzadravya / ina saba dravyoM ko samudAyarUpase vizva nAmase pukArA jAtA hai kyoMki inake atirikta vizvameM kucha zeSa nahIM raha jAtA hai aura vizvako jagat isaliye kahate haiM kyoMki ye saba apane-apane svarUpako na chor3ate hue pariNamanazIla haiN| ye saba dravya pratisamaya apane-apane niyata svabhAvake anurUpa kArya karate rahate haiM- AkAzadravya samasta dravyoMko satata apane andara samAye hue haiM, sabhI kAladravya samasta dravyoMko pratikSaNa unakI apanI saMbhAvya paryAyoMke rUpameM palaTAte rahate haiM, dharmadravya sabhI jIva aura pudgala dravyoMko halana calanarUpa kriyA karate samaya usa kriyAmeM satata sahAyaka hotA rahatA hai, adharmadravya una sabhI jIva aura pudgala dravyoMko ukta halana calanarUpa kriyAko banda karate samaya usameM satata sahAyaka hotA rahatA hai, sabhI pudgala dravya azuddha jIvadravyoM ke sAtha aura paraspara eka dUsare pudgaladravyoMke sAtha satata milate aura bichur3ate rahate haiM tathA sabhI jIvadravya sampUrNa dravyoM ko apanI-apanI yogyatAke vikAsa ke anusAra sarvadA dekhate aura jAnate rahate haiM / jIvoMkI isa dekhanerUpa pravRttiko ho jainAgamameM darzanopayoga aura jAnanerUpa pravRttiko jJAnopayoga kahA gayA hai / ina donoM upayogoM meM avinAbhAvarUpa saMbandha pAyA jAtA hai arthAt pratyeka padArtha ke jJAnameM usa padArthakA darzana kAraNa huA karatA hai / isaliye pratyeka jIvameM jJAnopayogake sAtha darzanopayogakI sattA jainadarzanameM svIkAra kI gayI hai / parantu sAtha hI AgamagranthoMmeM yaha bAta bhI batalAyI gayI hai ki sarvajJajIvake darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM eka sAtha hote rahate haiM aura alpajJajIvake darzanopayogake anantara jJAnopayoga huA karatA hai arthAt usake darzanopayogakI dazAmeM jJAnopayoga utpanna nahIM hotA hai aura jJAnopayogakI dazAmeM darzanopayoga samApta ho jAtA hai / bahuta kucha socaneke bAda maiM isa niSkarSapara pahu~cA ki sarvajJakI taraha alpajJoMke bhI darzanopayoga aura jJAnopayoga donoMkI eka hI sAtha utpatti aura avasthiti honI cAhiye, anyathA donoMmeM kAryakAraNabhAvakI vyavasthA nahIM bana sakatI hai kyoMki kAraNa ke sadbhAvameM hI kArya huA karatA hai kAraNake abhAva meM nahIM, isaliye ""alpajJajIvake darzanake anantara jJAna hotA hai" yaha kalpanA arvAcIna jAna par3atI hai, jainadarzanakI yaha maulika bAta nahIM hai / yadi kahA jAya ki " dravyakI pUrvaparyAya uttaraparyAya meM kAraNa huA karatI hai aura darzanopayoga alpajJajovakI pUrva paryAya jJAnopayoga usakI uttaraparyAya hI to hai, ataH ukta kAryakAraNabhAva meM koI virodha nahIM hai", to aisA mAnanepara yaha Apatti upasthita kI jA sakatI hai ki sarvajJake darzanopayoga aura jJAnopayoga meM
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 59 bhI kramase pUrvaparyAya aura uttaraparyAyakA rUpa svIkAra karanA cAhiye / yadi sarvajJakI sarvajJatAkI samAptike bhayase usake darzanopayoga aura jJAnopayogameM kramase pUrvaparyAya aura uttaraparyAyakA rUpa nahIM svIkAra karake donoMkI eka hI sAtha utpatti aura avasthiti svIkAra kara lI jAtI hai to darzanopayoga aura jJAnopayogameM kramase pUrvaparyAyatA aura uttaraparyAyatAkA abhAva nizcita ho jAne kI vajahase alpajJake darzanopayogako usakI pUrvaparyAya aura jJAnopayogako usakI uttaraparyAya kaise kahA jA sakatA hai ? vAstavameM jIvakI dekhane aura jAnane rUpa do pRthaka-pRthaka zaktiyA~ haiN| yahI sababa hai ki donoM zaktiyoMko DhakanevAle darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa do pRthak-pRthaka karmajaina karmasiddhAntameM svIkAra kiye gaye haiM / inhIM donoM zaktiyoMke puthaka-pRthak vikAsa hI darzanopayoga aura jJAnopayogake nAmase pukAre jAte haiM, isaliye darzanopayogako jIvakI pUrvaparyAya aura jJAnopayogako usakI uttaraparyAya mAnanA ayukta hai| yadi ye donoM eka hI zaktike do vikAsa hote, to inheM avazya hI pUrvaparyAya aura uttaraparyAyake rUpameM svIkAra kiyA jA sakatA thA parantu pUrvokta prakArase na to ye eka hI zaktike do vikAsa siddha hote haiM aura na inheM eka hI zaktike do vikAsake rUpa meM svIkAra hI kiyA gayA hai isaliye jaba darzanopayoga aura jJAnopayogameM kAryakAraNabhAva mAnya hai to sarvajJakI taraha alpajJoMmeM bhI inakA eka hI sAtha sadbhAva rahanA upayukta hai ? zaMkA-sarvajJake darzana aura jJAna sarvathA nirAvaraNa ho jAnekI vajahase apane ApameM paripUrNa aura parAvalaMbanase rahita hai ataH darzanopayoga aura jJAnopayoga donoMke eka sAtha hone yA rahanemeM koI bAdhA nahIM AtI hai / parantu alpajJake darzana aura jJAna jaba apane ApameM pUrNatArahita evaM yathAyogya samAna parAvalambI pAye jAte haiM to unakA eka sAtha paidA honA yA rahanA kaise saMbhava ho sakatA hai ? ataH sarvajJake eka sAtha donoM upayogoMkA sadabhAva mAnanA aura alpajJake donoMkA eka sAtha abhAva svIkAra karanA ayukta nahIM hai ? samAdhAna-yadi jIvameM do upayoga eka sAtha rahanekI yogyatA hai to alpajJatA usameM bAdhaka nahIM ho sakatI hai aura yadi jIvameM do upayoga eka sAtha rahanekI yogyatA nahIM hai to sarvajJatA usameM sAdhaka nahIM ho sakatI hai| jaise eka hI darzanazakti yA jJAnazaktike vikAsa svarUpa do upayoga eka sAtha rahanekI yogyatA jIvameM nahIM hai to isa prakArake do upayoga eka sAtha sarvajJameM bhI saMbhava nahIM ho sakate haiM / isakA matalaba yaha huA ki sarvajJake bhI pratikSaNa jo saMpUrNa padArthoMkA darzana aura jJAna hotA rahatA hai vaha darzana aura jJAna ananta padArthoMkA hote hue bhI pRthaka-pRthak ananta upayoga rUpa nahIM hotA, apitu ananta padArthoko viSaya karanevAlA eka hI darzanarUpa upayoga aura eka hI jJAnarUpa upayoga hotA hai| isI prakAra jIvakI eka hI zraddhAzakti, eka hI cAritrazakti, eka hI sukhazakti, eka hI vIryazakti Adi ananta zaktiyoMkA pRthak-pRthak do tarahakA vikAsa sarvajJake bhI eka sAtha saMbhava nahIM hai / parantu jIvameM ananta prakArakI ukta jitanI zaktiyA~ pAyI jAtI haiM ve saba apane-apane pRthak-pRthak eka-eka vikasita rUpameM sarvajJa aura alpajJa saba avasthAoMmeM eka sAtha pAyI jAtI haiM aura pAyI jAnA ucita bhI hai kyoMki jo bhI zakti apane kisI eka vikasita rUpake sAtha eka avasthAmeM nahIM pAyI jAyagI, to usa zaktikA jIvakI saba avasthAoMmeM abhAva mAnanA anivArya ho jAyagA / isaliye sarvajJako taraha alpajJa jIvameM jaba jJAnazaktike kisI-na-kisI vikasita rUpake sAtha zraddhAzakti, cAritrazakti, sukhazakti, vIryazakti Adi ananta zaktiyoMkA apanA apanA koI-na-koI vikasita rUpa sarvadA vidyamAna rahatA hI hai, to ina sabake sAtha darzanazaktikA bhI koI-na-koI vikasita rUpa usameM avazya hI sarvadA vidyamAna rahanA cAhiye / jovakI pratyeka zaktikA isa prakAra apane apane kisI-na-kisI vikasita rUpameM rahane kA nAma hI upayoga hai| yahAMpara yaha bAta bhI dhyAnameM rakhanA Avazyaka hai ki jisa prakAra sarvajJake kevalajJAnameM kevaladarzana kAraNa huA karatA hai usI prakAra alpajJake avadhijJAnameM avadhidarzanako tathA usa usa indriyase
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandama-grantha honevAle matijJAnameM usa usa indriyase honevAle darzanako hI kAraNa mAnA gayA hai| yadi bhinna samayakA darzana bhinna samayake jJAnameM kAraNa mAnA jAtA hai to "amuka prakArake jJAna meM amuka prakArakA darzana hI kAraNa hotA hai| isa prakArakA pratiniyata kAryakAraNabhAva alpajJake darzanopayoga aura jJAnopayogameM nahIM bana sakatA hai, kyoMki phira to avadhidarzanake bAda bhI matijJAna ho jAnA cAhie aura cakSudarzana tathA acakSudarzanake bAda bhI avadhijJAna ho jAnA cAhie / lekina jaba aisA apratiniyata kAryakAraNabhAva na to saMbhava hai aura na mAnA hI gayA hai to isakA Azaya yahI hai ki alpajJajIvake bhI darzanake sadbhAvameM hI jJAna haA karatA hai, darzanake anantara usake abhAvameM nhiiN| zaMkA-darzanopayogako AgamameM sAmAnyagrahaNa, nirAkAra, nirvikalpaka aura avyavasAyAtmaka tathA jJAnopayogako vizeSagrahaNa, sAkAra, savikalpaka aura vyavasAyAtmaka svIkAra kiyA gayA hai, ataH paraspara virodhapanA honekI vajahase darzana aura jJAnakA eka kAlameM sadbhAva mAnanA ayukta hai ? samAdhAna-ukta prakArakA virodhIpanA jaba sarvajJake darzana aura jJAnake andara bhI vidyamAna hai aura phira bhI usake darzana aura jJAna sAtha-sAtha eka hI kAlameM utpanna hote aura avasthita rahate haiM to isakA Azaya yahI hai ki darzana aura jJAnakA ukta prakArakA virodhIpanA unake eka kAlameM ekasAtha utpanna hone yA rahane meM bAdhaka nahIM hotA hai| yadi kahA jAya ki vAstavameM sarvajJake sarvadA sirpha jJAnopayoga hI rahatA hai-usake darzanakA adbhAva to kevala upacAra mAtra hai to isa tarahase phira jIvameM jJAnazaktise pRthak darzananAmakI eka zakti aura usake AvAraka svataMtra darzanAvaraNakarmako svIkAra karane kI AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai ? isaliye darzanopayogake sAmAnyagrahaNa Adi aura jJAnopayogake vizeSagrahaNa Adi saMketoMkA ThIka-ThIka artha na samajha sakaneke kAraNa ho yaha bhrama paidA ho gayA hai ki darzana aura jJAna paraspara virodhI hai / ataH isa bhramakA nirAkaraNa karaneke liye yahA~para ukta saMketoMke arthapara tathA darzanake svarUpapara dRSTi DAla lenA Avazyaka hai vartamAnameM darzanake nimnalikhita artha pracalita hai1. vastuvizeSakA bodharahita "hai" ityAkAraka mAnakA nAma darzana hai| 2. pahale padArthase upayoga haTaneke bAda jabataka dUsare padArthase upayoga nahIM jur3a jAtA, isa antarAla meM jo kevala Atmabodha huA karatA hai usako darzana samajhanA caahiye| 3. ukta prakArake antarAlameM caitanyakI jo anupayukta avasthA rahatI hai usakA nAma darzana hai| darzanake ukta pracalita arthoM se pahale aura dUsare prakArake artha isaliye galata haiM ki ukta arthoke svIkAra karanese darzana bhI jJAnakI taraha savikalpaka, sAkAra aura vyavasAyAtmaka ho jaaygaa| tIsarA artha isaliye galata hai ki aisA koI kSaNa nahIM, jisameM caitanya anupayukta avasthAmeM rahatA ho| sAtha hI anupayukta caitanyako darzanopayoga mAnanese darzanakI upayogAtmakatA samApta ho jaaygii| tIsare anupayukta caitanyako darzana aura upayukta caitanyako jJAna svIkAra kara lenese darzanAvaraNakarmakA pRthak astitva svIkAra karanA asaMgata ho jaaygaa| mere matase darzanakA artha hai AtmapradezoMmeM jJeya padArthake AkArakA A jaanaa| isa prakAra jisa kAlameM jisa jJeya padArthakA AkAra Amoda AtmapradezoMmeM AtA hai usa kAlameM usa padArthakA hI bodha huA karatA hai, sarvajJake darzanAvaraNakarmakA sarvathA kSaya ho jAneke sababase samasta AtmapradezoMmeM saMpUrNa padArtha pratikSaNa svabhAvataH pratibimbita hote rahate haiM / ataH sarvajJako pratikSaNa saMpUrNa padArthokA jJAna hotA rahatA hai| lekina alpajJake AtmapradezoMmeM jJeya padArthakA pratibimbita honA nimittAdhIna hai arthAta pratiniyata padArthoM kA pratiniyata indriya dvArA pratiniyata AtmapradezoMmeM jaba-jaba AkAra AtA hai taba-taba usa-usa iMdriya dvArA una-una padAthokA matijJAna haA
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya 61 karatA hai aura taba darzanako bhI usa usa indriyakA darzana kahA jAtA hai| zrutajJAna matijJAnapUrvaka huA karatA hai, ataH usake liye darzanake sadbhAvakI AvazyakatA nahIM rahatI hai| avadhijJAnameM darzanako AvazyakatA rahatI hai arthAt pratiniyata AtmapradezoM meM pratiniyata padArthoMkA binA indriyoMkI sahAyatAke jo pratibimba AtA hai usake sadbhAvameM avadhijJAna huA karatA hai aise pratibimbako avadhidarzana kahate haiM / mana:paryayajJAna IhAmatijJAna pUrvaka huA karatA hai, ataH IhAmatijJAnameM jisa darzanakI apekSA rahatI hai vahI darzana mana:paryayajJAnake samaya vidyamAna rahatA hai| isa vivecanakA niSkarSa yaha hai ki 1. eka padArtha yA nAnA athavA saMpUrNa padArthoMkA AtmapradezoMmeM indriya Adi nimittasApekSa athavA nimittakI apekSArahita pratibimbita honA hI darzana kahalAtA hai| 2. isa prakArake darzanake sadbhAvameM hI sarvajJa aura alpakSa donoM tarahake jIvoMko padArthajJAna huA karatA hai anyathA nahIM / 3. pratiniyata darzana hI pratiniyata padArthajJAnameM kAraNa huA karatA hai| ukta darzana sAmAnyagrahaNarUpa hai kyoMki usameM jJAnakI taraha pramANatA aura apramANatAkA vizeSa (bheda) nahIM pAyA jAtA hai aura isakA kAraNa hama pahale batalA Aye haiM ki darzana meM svaparavyavasAyAtmakatAkA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai jabaki svaparavyavasAyAtmakatA pramANatAkA tathA svavyavasAyAtmakatAke rahate hue paravyavasAyAtmakatAkA abhAva apramANatAkA * cihna mAnA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki ukta darzanameM padArthakA avalambana hone kI vajahase vaha padArthagrahaNarUpa to hotA hai phira bhI vaha draSTAko apanA saMvedana karAne meM asamartha rahatA hai aura jo apanA saMvedana nahIM karA sakatA hai vaha parakA saMvedana kaise karA sakatA hai ? isaliye darzanako "sAmAnyagrahaNa" zabdase pukAranA upayukta hI hai| jJAna cAhe pramANa ho yA cAhe apramANa ho - usameM svasaMvedakatA to hara hAlata meM rahatI hI hai ataH use ( jJAnako ) "vizeSagrahaNa" zabdase pukArA jAtA hai| ukta darzanako nirAkAra bhI kahate haiM kyoMki usameM pUrvokta prakAra se svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoMkA abhAva honeke kAraNa na to pramANatAkA AkAra pAyA jAtA hai aura na apramANatAkA hI AkAra pAyA jAtA hai| isI prakAra ukta darzanako avyavasAyAtmaka bhI kahate haiN| kyoMki hama batalA cuke haiM ki usameM svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoMkA abhAva rahatA hai jabaki pramANajJAnameM svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoMkA sadbhAva aura apramANajJAnameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hue bhI kama-se-kama svasaMvedakatAkA sadbhAva pAyA jAtA hai| isa prakAra jo avyavasAyAtmaka hotA hai yaha savikalpaka nahIM ho sakatA hai isaliye darzanako "nirvikalpaka zabdase bhI pukArA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra par3eko viSaya karanevAle pramANajJAna meM ''maiM ghar3eko jAnatA hU~" aisA vikalpa aura ukta jJAnake viSayabhUta ghar3e meM "yaha ghar3A hai" aisA vikalpa jJAtAko hotA hai tathA apramANajJAna ke bheda saMzaya, viparIta aura anadhyabasAya ina tInoMmeM kramase "sopa hai yA cAMdI" yA sIpameM "yaha cAMdI hai" athavA "kucha hai" isa prakAra vastukI anirNIta avasthAkA rUpa jJAnavikalpa aura viSayavikalpa jJAtAko hote rahate hai usa prakAra ghar3A Adi padArthoMke ukta prakArake darzanameM "maiM ghar3ekA darzana kara rahA hU~" yA "yaha ghar3A hai" Adi vikalpoMkA honA saMbhava nahIM hai. kyoMki pUrvokta prakArase darzana meM svavyasAyAtmakatA aura paravyavasAyAtmakatA donoMkA abhAva vidyamAna rahatA hai| ataH darzanako nirvikalpaka kahA gayA hai| isa prakAra darzana aura jJAna meM sAmAnya aura vizeSa nirAkAra aura sAkAra avyavasAyAtmaka aura vyavasAyAtmaka tathA nirvikalpaka aura savikalpakakA bheda rahate hue bhI ina donoM kA eka kAla meM eka sAtha sadbhAva pAyA jAnA asaMbhava nahIM ThaharatA hai / AzA hai darzanopayogake bAremeM maine yahA~para jo vicAra upasthita kiye haiM unapara vidvajjanoMkA avazya hI dhyAna jAyagA /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM vastukA svarUpa : eka dArzanika vizleSaNa jainadarzanameM vastuko anantadharmAtmaka aura anekAntAtmaka ubhayarUpa mAnA gayA hai| eka hI vastumeM eka hI sAtha anantadharmoMkA pAyA jAnA vastuko anantadharmAtmakatA hai aura anantadharmAtmaka usI vastUmeM paraspara virodhI aneka dharmoMkA pAyA jAnA vastukI anekAntAtmakatA hai| isa kathanakA tAtparya yaha hai ki vizvakI sabhI vastuyeM apane andara apane-apane pRthak-pRthak anantadharmokI eka hI sAtha sattA rakha rahI haiM va pratyeka vastuke apane-apane una anantadharmomeMse pratyeka dharma apane virodhI dharmake sAtha hI vahA~ para raha rahA hai| anekAntazabdakA Upara jo "vastumeM paraspara virodhI aneka dharmoMkA pAyA jAnA" artha kiyA gayA hai usameM anekazabdakA tAtparya do saMkhyAse hai| isa taraha anekAnta zabdakA vAstavika artha "vastumeM paraspara virodhI do dharmoMkA eka hI sAtha pAyA jAnA" hotA hai| yaha artha vAstavika isaliye hai ki paraspara virodhitA do dharmoM meM hI saMbhava hai, tIna, cAra Adi saMkhyAta, asaMkhyAta va ananta dharma milakara kabhI paraspara virodhI nahIM hote haiM, kAraNa ki eka dharmakA virodhI yadi dUsarA eka dharma hai to zeSa sabhI dharma paraspara virodhI una do dharmoMmeMse kisI eka dharmake niyamase avirodhI ho jaaveNge| uparyukta kathanase yaha bAta siddha hotI hai ki vastukA anantadharmAtmaka honA eka bAta hai aura usakA (vastukA) anekAntAtmaka ho nA dUsarI bAta hai| yahI kAraNa hai ki janetara sabhI darzanakAroMke liye vastuko anantadharmAtmaka mAnanemeM koI Apatti nahIM hai kyoMki pRthvImeM rUpa, rasa, gandha aura sparza rUpa dharmacatuSTayakI eka hI sAtha sattAko ve bhI svIkAra karate haiM / parantu ve (janetara darzanakAra) vastuko anekAntAtmaka mAnanemeM hicakicAte haiM / jaina aura jainetara darzanakAroMke madhya mukhyatayA antara yahI hai ki jahA~ ukta prakArake anekAntako mAnyatAke AdhArapara jainadarzana anekAntavAdI kahalAtA hai vahA~ jainetara sabhI darzana usakA virodha karaneke kAraNa ekAntavAdI kahalAte haiN| isa kathanakA tAtparya yaha hai ki paraspara avirodhI ananta dharmoMkI eka hI sAtha eka hI vastumeM sattA jaina aura jainetara sabhI darzanoM meM mAnya kara lI gayI hai / parantu parasparavirodhI do dharmokI eka hI sAtha eka ho vastumeM sattA jisa prakAra jaina darzanameM mAnya kI gayI hai usa prakAra jainetara darzana use mAnya karaneke liye taiyAra nahIM haiM / yaha bAta dUsarI hai ki parasparavirodhI do dharmoM se kisI eka dharmako koI eka darzana svIkAra karatA hai aura usase anya dUsare dharmako dUsarA darzana svIkAra karatA hai lekina donoM hI darzana apaneko mAnya dharma ke virodhI dharmako asvIkRta kara dete haiN| jaise sAMkhyadarzana vastumeM nityatAdharmako svIkAra karatA hai lekina anityatAdharmakA vaha niSedha karatA hai| isI prakAra bauddhadarzana vastumeM anityatAdharmako svIkAra karatA hai lekina nityatAdharmakA vaha niSedha karatA hai| jabaki jainadarzana vastumeM nityatA aura anityatA donoM hI dharmoko svIkAra karatA hai| - vastuke ananta dharmAtmaka hone va usameM (vastumeM) una ananta dharmo se pratyeka dharmake apane virodhI dharmake sAtha hI rahaneke kAraNa pratyeka vastumeM parasparavirodhI dharmayugalake ananta vikalpa ho jAte haiN| yahI kAraNa hai ki jaina darzanameM pratyeka vastugata ananta dharma sApekSa parasparavirodhI dharmayugalake anantavikalpoMke AdhAra para anantasaptabhaMgiyoMkI sthitiko svIkAra kara liyA gayA hai / yathA "nanvekatra vastunyanantAnAM dharmANAmabhilApayogyAnAmupagamAdanantA eva vacana-mArgAH syAdvAdinA~ bhaveyurna punaH saptaiva, vaacyeyttaatvaadvaackeyttaayaaH| tato viruddhaiva saptabhaMgIti cenna,
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 63 vidhIyamAnaniSidhyamAnadharmavikalpApekSayA tadavirodhAt / "pratiparyAyaM saptabhaMgI vastuni" iti vacanAt / tathAnantAH saptabhaMgyo bhaveyurityapi nAniSTam / " ( zlaM ntAH saptabhagyA bhavayurityApa nAniSTam / " (zlokavA0, sUtra 6, vA0 52 ke Age saptabhaMgI prakaraNa) isa uddharaNakA bhAva yaha hai ki jainadarzanameM vastugata parasparavirodhI dharmadvayake AdhArapara saptabhaMgI ko mAnyatA dI gayI hai| isapara koI yaha Apatti karatA hai ki eka vastu meM kathana karane yogya jaba ananta dharma vidyamAna haiM to ina saba dharmokA kathana karaneke liye syAdAdiyoM (jainoM ke sAmane anantasaMkhyAka vacana mArgoMkI prasakti hotI hai, kevala sAta hI vacanamArgoMkI nahIM. kyoMki jitane vAcya ho sakate haiM utane hI vAcaka hone cAhiye, ataH saptabhaMgIkI mAnyatA asaMgata hai| isa ApattikA ukta uddharaNameM jo kucha samAdhAnake rUpameM likhA gayA hai usakA bhAva yaha hai ki saptabhaMgIkI mAnyatA vidhIyamAna aura niSidhyamAna dharmadvayake vikalpoMke AdhArapara hI jainadarzanameM svIkRta kI gayI hai isalie eka hI vastumeM vidyamAna anantadharmoMmeMse pratyeka dharmako lekara vidhIyamAna aura niSidhyamAna dharmadvayake vikalpoMke AdhArapara jaina darzanameM saptabhaMgIko sthAna prApta ho jAnese anantabhaMgIke bajAya anantasaptabhaMgIkI svIkRti syAdvAdiyoM (jainoM) ke lie aniSTa nahIM hai| isa prakAra vastugata anantadharmasApekSa parasparavirodhI dharmadvayake pratyeka vastumeM niSpanna anantavikalpoMmeMse AcArya zrIamRtacandrane samayasArake syAdvAdAdhikAra prakaraNameM anekAntakA svarUpa pradarzita karate hae katipaya virodhI dharmadvayavikalpoMkI nimna prakAra gaNanA ko hai "yadeva tat tadevAtat, yadevakaM tadevAnekan, yadeva sat tadevAsat, yadeva nityaM tadevAnityamityekavastuvastutvaniSpAdakaparasparaviruddhazaktidvayaprakAzanamanekAnta / " artha-jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai, jo hI eka hai vahI eka nahIM hai arthAt aneka hai, jo hI sat hai vahI sat nahIM hai arthAt asat hai, jo hI nitya hai vahI nitya nahIM hai arthAt anitya hai isa prakAra eka hI vastuke vastutva (svarUpa) ko niSpAdaka paraspara virodhI zaktidvayakA prakAzana karanA anekAnta kahalAtA hai / __ anekAntake isameM cAra vikalpa batalAye haiM / ina cAroM vikalpoMmeMse "jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai" isa vikalpakA spaSTIkaraNa isa prakAra jAnanA cAhie ki pratyeka vastu apanI-apanI pRthak-pRthak AkRti prakRti aura vikRtike AdhArapara hI vizvameM apanA astitva jamAye hue haiM / AkRtise vastukI dravyarUpatA (pradezavattA) kA grahaNa hotA hai, prakRtise usakI guNarUpatA (svabhAvazakti) kA grahaNa hotA hai aura vikRtise usameM honevAlI pariNati (paryAya) kA grahaNa hotA hai| jaisAki AcAryazrI kundakundane pravacanasAra granthake jJeyAdhikArakI gAthA 1 meM darzAyA hai| yathA attho khalu davvamayo davvANi guNappagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajjAyAH pajjayamUr3hA hi parasamayAH // artha-artha arthAt padArtha yAnI vastu dravyarUpa hai arthAt kisI-na-kisI AkRtiko dhAraNa kie hue hai, dravyameM apanI guNarUpatA (svabhAvazakti) pAyI jAtI hai tathA dravya aura guNa donoM hI pariNamana arthAt paryAyarUpatAko dhAraNa kie hue haiN| lokameM jitanA bhI parasamaya pAyA jAtA hai vaha saba paryAyoMmeM hI ramakara mUr3hatAko prApta ho rahA hai| pratyeka vastukI AkRti arthAt dravyarUpatA (pradezavattA), prakRti arthAt svabhAvazaktirUpa guNarUpatA aura vikRti arthAt pariNati kriyArUpa paryAyarUpatA pratiniyata hai arthAt eka vastukI jo AkRti, prakRti aura vikRti hai vaha trikAlameM kabhI bhI dUsarI vastuko na to huI hai aura na ho sakatI hai| ataH isa sthitike
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinanvana-grantha AdhArapara hI jainadarzanameM yaha sidvAnta mAnya kiyA gayA hai ki jo hI vastu vaha hai vahI vastu vaha nahIM hai| upayukta kathanakA tAtparya yaha hai ki vizvameM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmase chaha prakArakI vastue~ vidyamAna haiN| inameM jIva nAmakI vastue~ anantAnanta hai, pudgala nAmakI vastue~ bhI anantAnanta hai / dharma, adharma aura AkAza nAmakI vastue~ eka, eka hai tathA kAla nAmakI vastue~ asaMkhyAta haiM / ye saba vastue~ apanI-apanI pRthaka-pRthak AkRti, prakRti aura vikRtiko dhAraNa karake hI lokameM raha rahI haiM / jIva nAmaka vastu kabhI pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlakI AkRti, prakRti aura vikRtiko dhAraNa nahIM karatI hai / pudgala nAmakI vastu kabhI jIva, dharma, adharma AkAza aura kAlakI AkRti, prakRti aura vikRtiko dhAraNa nahIM karatI hai / aura yahI bAta dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmakI vastuoMmeM bhI samajhanA cAhie / itanA hI nahIM, eka jIvanAmaka vastu kabhI dUsarI jIvanAmaka vastukI AkRti, prakRti aura vikRtiko dhAraNa nahIM karatI hai va eka pudgalanAmaka vastu bhI kabhI dUsarI pudgalanAmaka vastukI AkRti. prakRti aura vikRtiko dhAraNa nahIM karatI hai| yahA~ taka ki jIva aura pudagalakA tathA do Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pudagaloMkA paraspara mela (mizraNa) honepara bhI ye kabhI ekatvako prApta nahIM hote hai| yaha bAta dUsarI hai ki ukta vastuoMke paraspara saMyoga athavA mizraNase eka dUsare pariNamana avazya huA karate haiM / lekina ve bhI pariNamana unake apane-apane rUpa hI huA karate haiN| kabhI eka-dUsare rUpa nahIM hote "jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai" isa siddhAntakI mAnyatAkA hI yaha pariNAma hai ki AcArya kundakundane samayasAragranthake karta-karmAdhikAra prakaraNameM nimnalikhita gAthAoM dvArA AtmA aura pudagalameM pararUpa pariNatiyoMkA niSedha kiyA hai "Navi pariNamai Na giNhai uppajjai Na prdbbpjjaae| NANI jANato vi ha puggalakamma aNeyavihaM // 76 // Navi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na prdbbpjjaae| NANI jANato vi ha sagapariNAmaM aNeyavihaM // 77 / / Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na prdbbpjjaae| NANI jANato vi hu puggalakammaphalamaNaMta // 78 // Navi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na prdbbpjjaae| puggaladabbaM pi tahA pariNamai saehiM bhAvehiM / / 79 // " ina gAthAoMkA bhAna yaha hai ki AtmA pudgala karmako, apane pariNAmako aura pudgala karmake phalako jAnatA haA bhI paradravyakI paryAyarUpase na pariNamana karatA hai, na unheM svIkAra karatA hai aura na unameM utpanna hotA hai| isI prakAra pudgala dravya bhI jIvapariNAmako, apane pariNAmako aura apane pariNAmake phalako nahIM jAnatA haA bhI paradravya kI paryAya rUpase na pariNamana karatA hai, na unheM svIkAra karatA hai aura unameM utpanna hotA hai| isI taraha "jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai" isa siddhAntako lakSyameM rakhakara hI AcArya zrI kundakundane samayasArake karta-karmAdhikAra prakaraNakI nimnalikhita gAthAkA praNayana kiyA hai "jo jahi guNe dabbe so aNNahmi Na saMkamadi dbbe|" (gAthA 103 kA pUrvArddha) isakI TIkA AcArya zrI amRtacandrane nimna prakArakI hai 'iha kila yo yAvAn kazcit vastu vizeSo yasmin yAvati kasmizcicci-dAtmani-acidAtmani vA 1. samayasAra, gAthA 80 /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 65 dravye, guNe ca svarasata evAnAdita eva vRttaH sa khalu acalitasya vastusthitisImno bhettumazakyatvAttasminneva vartate na punaH dravyAntaraM guNAntaraM vA saMkrAmet / " gAthA aura TIkAkA bhAva yaha hai ki koI bhI vastu sarvadA apanI hI dravyarUpatA aura apanI hI guNarUpatA meM vartamAna rahatI hai, trikAlameM kabhI bhI dUsarI vastukI dravyarUpatA va guNarUpatAmeM saMkramaNa nahIM karatI hai / isI prakAra ukta siddhAntake AdhArapara hI AcArya zrI amRtacandrake nimnalikhita kathanakI saMgati baiThatI hai " tataH sarvatrApi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvantaH kecanApyarthAste sarva eva svakIyadravyAntarmagnasvadharmacakracuMvino'pi parasparamacuMvino'tyantapratyAsattAvapi nityameva svarUpAdapatantaH pararUpeNApariNamanAdanaSTAnantavyaktitvAtkIrNA iva tiSThantaH " ( samayasAra gAthA 3 kI AtmakhyAtiTIkA) / artha --- dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva dravyamaya saMpUrNa lakameM jitane parimANameM jo kucha padArtha haiM ve sabhI apane-apane dharmaM samUhakA cumbana karate hue bhI eka dUsare padArthakA cumbana nahIM kara rahe haiM, yadyapi sabhI padArtha eka dUsare padArthase atyanta saMyukta ho rahe haiM to bhI ve kabhI apane svarUpase cyuta nahIM hote -- isa taraha pararUpase pariNata na honeke kAraNa unakI niyata parimANarUpa anantatA kabhI naSTa nahIM ho sakatI hai isalie jaise TAMkIse hI utkIrNa kiye gaye hoM aise hI apanI-apanI alaga-alaga sattA rakhate hue niyata ananta saMkhyA ke rUpameM hI ve saba raha rahe haiM / isa taraha kahanA cAhie ki "vizvake jitane parimANa meM anantasaMkhyAke padArtha haiM ve utane parimANa meM hI anAdi anantakAla taka rahanevAle haiM unakI usa saMkhyA meM kabhI bhI ghaTA bar3hI nahIM hotI hai" isa mAnyatAkI puSTi "jo hI vaha hai vahI vaha nahIM hai" isa anekAntakI svIkRti ke AdhArapara hI ho sakatI hai / AcArya zrI amRtacandrane dUsare prakArakA anekAnta yaha batalAyA hai ki "jo hI eka hai vahI eka nahIM hai arthAt aneka hai" / * isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki vastukI dravyAtmakatA, guNAtmakatA aura paryAyAtmakatA ke AdhArapara "attho khalu davbamayo" ityAdi gAthAke anusAra pratyeka vastuke alaga-alaga prakAra se do do aMza nirdhArita hote haiM / unameM eka prakArase do aMza haiM -- dravyAMza aura guNAMza, dUsare prakArase do aMza haiM - dravyAMza aura paryAyAMza tathA tIsare prakArase do aMza haiM - guNAMza aura paryAyAMza / pratyeka vastukA dravyAMza eka hI rahA karatA hai lekina isameM guNAMza nAnA rahA karate haiM / jaise AtmA eka vastu hai / parantu usameM jJAnadarzana Adi nAnA guNoMkA sadbhAva haiM / isI taraha pudgala eka vastu hai / parantu usameM rUpa, rasa, gandha, sparza Adi nAnA guNoM kA sadbhAva hai / isI prakAra dUsare prakArase yoM kahA jA sakatA hai ki vastukA dravyAMza hamezA eka hI rahA karatA hai parantu usameM badalAhaTa hotI rahatI hai jisase paryAyAMza aneka ho jAte haiM / jaise AtmA yadyapi niyata asaMkhyAta pradezI eka dravya hai parantu choTe-bar3e zarIrake anusAra usakI choTo bar3I AkRti hotI rahatI hai / isI taraha pratyeka vastumeM vidyamAna usake apane-apane nAnA guNoM se pratyeka guNa bhI apanemeM parivartana karatA rahatA hai| jaise AtmA jJAna svabhAva vAlA niyata hai parantu usakA vaha jJAnarUpa svabhAva yathAyogya mati, zruta, avadhi mana:paryaya aura kevalake bhedase pA~carUpase parimana kara sakatA hai / isI taraha mati Adi jJAna bhI yathAyogya indriyAdika sAdhana va viSayabhUta padArthako vividhatAke AdhArapara pariNamana karate rahate haiM / isa prakAra AtmAkA eka jJAnarUpa svabhAva bhI uparyukta 4-9
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha prakArase nAnA paryAyoMmeM badalatA rahatA hai| isa prakAra vastuke dravyAMzakI ekatA aura usake guNAMzakI anekatAke AdhAra para, vastuke dravyAMzakI ekatA aura usake paryAyAMzakI anekatAke AdhAra para tathA vastuke guNAMzakI ekatA aura usake paryAyAMzakI anekatAke AdhArapara jainadarzanameM yaha siddhAnta sthira kiyA gayA hai ki jo hI eka hai vahI eka nahIM hai arthAt aneka hai / AcAryazrI amRtacandrane tIsare prakArakA anekAnta yaha batalAyA hai ki "jo hI sat hai vahI sat nahIM hai arthAt asat hai" / isakA spaSTokaraNa isa prakAra hai ki pratyeka vastukI sattAkA nirNaya dravya, kSetra, kAla aura bhAvake AdhAra para huA karatA hai| inameMse dravyake AdhArapara vastakI sattAkA nirNaya isa prakAra hotA hai ki yadyapi ghaTarUpase pariNata padagaladravya paTarUpase pariNata honekI yogyatA rakhate hai, parantu jisa samaya jo pudgaladravya ghaTarUpase pariNata ho rahe haiM usa samaya ve paTarUpase pariNata nahIM ho rahe haiM isaliye jisa samaya jisa vastumeM ghaTarUpatAkA sadbhAva hai usa samaya usa vastumeM paTarUpatAkA abhAva hai| isa taraha ghaTarUpase pariNata vastu ghaTarUpase hI sat hai paTarUpase vaha sat nahIM hai arthAt asat hai| kSetrake AdhArapara vastukI sattAkA nirNaya isa prakAra hotA hai ki jo vastu jisa samaya AkAzake jina aura jitane pradezoMpara avasthita hai vaha vastu usa samaya AkAzake una aura utane pradezoM para hI sat kahI jA sakatI hai una aura utane pradezoMse atirikta anya sabhI AkAzapradezoMpara vaha vastu usa samaya asat hI kahI jaaygii| kAlake AdhArapara vastukI sattAkA nirNaya isa prakAra hotA hai ki yadyapi pratyeka vastu svabhAvase kAlika satsvarUpa hai parantu jo vastu jisa samaya jina kAladravyoMse saMyukta hai usa samaya vaha vastu una kAlANuoMkI apekSA hI vartamAna rUpameM sat hai zeSa anya sabhI kAlANuoMkI apekSA usa samaya vaha vartamAna rUpameM sat nahIM hai arthAt asat hai| bhAvake AdhArapara sattAkA nirNaya isa prakAra hotA hai ki jo vastu jisa samaya apanI jisa avasthA (paryAya) ko dhAraNa kiye hue hai usa samaya vaha vasta usa avasthA (paryAya) kI apekSA sataha zeSa anya sambhava sabhI paryAyoMko apekSA vaha sat nahIM arthAt asata hai / ina sabhI dravya, kSetra, kAla aura bhAvake AdhArapara jo pratyeka vastukI sattAkA nirNaya hotA hai vaha vyavahArakAlako samaya, AvalI, muhUrta, ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa, Rtu, varSa Adike rUpameM vibhakta karake unake AdhAra para hI hotA hai| . ___AcArya zrI amRtacandra ne cauthe prakArakA jo anekAnta batalAyA hai vaha yaha hai ki "jo hI nitya hai vahI nitya nahIM hai arthAt anitya hai"| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki pratyeka vastu apanI AkRti arthAt dravyarUpatA (pradezavattA) aura prakRti arthAt guNarUpatA (svabhAvazakti) kI apekSA zAzvata banI huI hai tathA vikRti arthAt paryAyarUpatA (pariNati-kriyA) kI apekSA vyavahArakAlake bheda--- samaya, AvalI, muharta, ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa, Rtu, varSa Adike rUpameM vibhakta hokara azAzvata banI huI hai| yahI kAraNa hai ki jainadarzana meM pratyeka vastako dravyarUpatA aura guNarUpatAke AdhArapara dhrauvyasvabhAvavAlI tathA paryAyarUpatAke AdhArapara utpAda aura vyaya svabhAvavAlI mAnA gayA hai| inameM se dhrauvyasvabhAva vastukI nityatAkA cihna hai aura utpAda aura vyayarUpa svabhAva usakI anityatAkA cihna hai / ___ jisa prakAra AcArya zrI amRtacandrane vastuko anekAntAtmaka siddha karate hue parasparavirodhI dharmadvayake AdhArapara anekAntake tat-atata, eka-aneka, sata-asata aura nitya-anitya ye cAra vikalpa batalAye hai usI prakAra unhoMne samayasArakI gAthA 142 kI TIkA karate hae AtmAkA avalambana lekara parasparavirodhI dharmadvayake AdhArapara baddha-abaddha, mohI-amohI, rAgI-arAgI, dveSI-advaSI Adi vividha prakArake aura bhI vikalpa batalA diye haiN|
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya 67 isa taraha hama dekhate haiM ki vizvakI pratyeka vastu anantadharmAtmaka siddha hotI hai aura vaha anantadharmAtmaka vastu parasparavirodhI dharmadvayake ananta vikalpoMke AdhArapara vividha prakArase anekAntAtmaka siddha hotI hai| maiMne isa lekhameM vastukI anantadharmAtmakatA aura anekAtmakatApara yathAzakti prakAza DAlA hai| AzA hai isase sarvasAdhAraNako jaina tatvajJAnako samajhanekI dizA prApta hogI / vAstavameM Aja jaina tatvajJAnakA pratyeka aMga vivAdagrasta bana gayA hai| isameM maiM sArA doSa vidvAnoMkA mAnatA hai| hamezA vidvAna hI tasvajJAnake saMrakSaka rahe haiN| Aja bhI vidvAnoMko aisA hI prayAsa karanA cAhie / yadyapi AjakA pratyeka vidvAna kahatA hai ki merA prayAsa tattvasaMrakSaNake liye hI hai / parantu yaha prayAsa kaisA, jisameM AcArya kundakunda, samantabhadra, umAsvAti, pUjyapAda, akalaMka, vidyAnanda Adi maharSiyoMke vacanoMmeM bhI paraspara virodha dIkhane laga jAya / pratyeka vidvAnako isa prazna para gaharAIke sAtha hI dRSTipAta karanA cAhiye /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM saptatattva aura SaTdravya prAstAvika : akhaNDa mAnava-samaSTiko aneka vargoMmeM vibhakta kara denevAle jitane paMthabheda lokameM pAye jAte haiM una sabako yadyapi 'dharma' nAmase pukArA jAtA hai, parantu unheM 'dharma' nAma denA anucita mAlUma detA hai, kyoMki dharma eka ho sakatA hai, do nahIM, do se adhika bhI nahIM, dharmaM dharma meM yadi bheda dikhAI detA hai to unheM dharma samajhanA hI bhUla hai / apane antaHkaraNameM krodha, duSTavicAra, ahaMkAra, chala-kapaTapUrNa bhAvanA, dInatA aura lobhavRttiko sthAna na denA evaM saralatA, namratA aura Atmagaurava ke sAtha-sAtha prANimAtrake prati prema, dayA tathA sahAnubhUti Adi sadbhAvanAoM ko jAgrata karanA hI dharmakA antaraMga svarUpa mAnA jA sakatA hai aura mAnavatAke dharAtalapara svakIya vAcanika evaM kAyika pravRttiyoMmeM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha vRttikA yathAyogya saMvardhana karate hue samatA aura paropakArakI ora agrasara honA dharmakA bAhya svarUpa mAnanA cAhiye / pantha-bhedapara avalaMbita mAnavasamaSTike sabhI vargoMko dharmakI yaha paribhASA mAnya hogI, isaliye sabhI vargoM kI paraspara bhinna saiddhAntika aura vyAvahArika mAnyatAoM - jinheM lokameM 'dharma' nAmase pukArA jAtA hai ke bIca dikhAI denevAle bhedako mahattva denA anucita jAna par3atA hai / merI mAnyatA yaha hai ki mAnava samaSTike hindU, jaina, bauddha, pArasI, sikha, musalamAna aura IsAI Adi vargoM meM eka dusare varga se vilakSaNa jo saiddhAntika aura vyAvahArika mAnyatAyeM pAI jAtI haiM una mAnyatAoM ko 'dharma' na mAnakara dharma-prAptikI sAdhanasvarUpa 'saMskRti' mAnanA hI ucita hai / pratyeka mAnava, yadi usakA lakSya dharma-prAptikI ora haiM to lokameM pAI jAnevAlI ukta sabhI saMskRtiyoMmeMse kisI bhI saMskRtiko apanAkara ullikhita avivAdI dharmako prApta kara sakatA hai / saMskRtiko hI dharma mAna lenekI bhrAntipUrNa pracalita paripATIse hindU, jaina Adi sabhI vargoMkA ukta vAstavika dharmakI ora jhukAva hI nahIM raha gayA hai / isIliye ina vargoM meM vividha prakArake anarthakara vikAroM, pAkhaNDoM evaM rUr3hiyoMko adhika prazraya milA huA hai aura isa sabakA pariNAma yaha huA hai ki jahA~ ukta vAstavika dharma manuSya ke jIvanase sarvathA alaga hokara eka lokottara vastu mAtra raha gayA hai vahA~ mAnavatAse vihIna tathA anyAya aura atyAcArase paripUrNa ucchRGkhala jIvanapravRttiyoM ke sadbhAvameM bhI saMskRtikA chadmaveSa dhAraNa karane mAtrase pratyeka mAnava apaneko aura apane vargako kaTTara dharmAtmA samajha rahA hai| itanA hI nahIM, apanI saMskRti se bhinna dUsarI sabhI saMskRtiyoMko adharma mAnakara unameM se kisI bhI saMskRti ke mAnanevAle vyakti tathA vargako dharmake ullikhita cihna maujUda rahanepara bhI vaha adharmAtmA hI mAnanA cAhatA hai aura mAnatA hai aura eka hI saMskRtikA upAsaka vaha vyakti bhI usakI dRSTimeM adharmAtmA hI hai jo usa saMskRtike niyamoMkI DhoMgapUrvaka hI sahI, AvRtti karanA jarUrI nahIM samajhatA hai, bhale hI vaha apane jIvanako dharmamaya banAnekA saccA prayatna kara rahA ho| isa taraha Aja pratyeka varga aura varga ke pratyeka mAnava mAnavatAko kalaMkita karanevAle paraspara vidveSa, ghRNA, IrSA aura kalahake dardanAka citra dikhAI de rahe haiM / yadi pratyeka mAnava aura pratyeka varga dharmakI ullikhita paribhASAko dhyAna meM rakhate hue use saMskRtikA sAdhya aura saMskRtiko usakA sAdhana mAna leM to unheM yaha bAta saralatAke sAtha samajhameM AjAyagI ki vahI saMskRti saccI aura upAdeya ho sakatI hai tathA usa saskRtiko hI lokameM jIvita rahane kA adhikAra prApta ho sakatA hai jo mAnava jagatko dharmakI ora agrasara karA sake aura aisA honepara pratyeka mAnava tathA pratyeka varga
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ darzana aura nyAya : 69 apane jIvanako dharmamaya banAneke liye apanI saMskRtiko vikAroM, pAkhaNDoM aura rUr3hiyoMse pariSkRta banAte hae adhika-se-adhika dharmake anukUla banAne ke prayatna meM laga jAyeMge tathA unameMse ahaMkAra, pakSapAta aura haThake sAthasAtha parasparake vidveSa, ghRNA, IrSA aura kalahakA khAtmA hokara sampUrNa mAnava-samaSTimeM vividha saMskRtiyoMke sadbhAvameM bhI ekatA aura premakA rasa pravAhita hone lgegaa| ___merA itanA likhanekA prayojana yaha hai ki jise lokameM 'jaina dharma, nAmase pukArA jAtA hai usameM dUsarI dUsarI jagaha pAye jAnevAle vizaddha dhArmika aMzako chor3akara saiddhAntika aura vyAvahArika mAnyatAoMke rUpameM jitanA jainatvakA aMza pAyA jAtA hai use 'jaina saMskRti' nAma denA hI ucita hai, isaliye lekhake zIrSakameM maiMne 'jainadharma ke sthAnapara 'jainasaMskRti' zabdakA prayoga ucita samajhA hai aura lekhake andara bhI yathAsthAna dharmake sthAnapara saMskRti zabdakA hI prayoga kiyA jAyagA / viSayapraveza kisI bhI saMskRtike hameM do pahalU dekhaneko milate hai-eka saMskRtikA AcAra-saMbandhI pahalU aura dUsarA usakA siddhAnta-sambandhI pahalU / jisameM nizcita uddezyako pUrtike liye prANiyoMke karttavyamArgakA vidhAna pAyA jAtA hai vaha saMskRtikA AcArasambandhI pahalU hai| jainasaMskRtimeM isakA vyavasthApaka caraNAnuyoga mAnA gayA hai aura Adhunika bhASAprayogakI zailImeM ise hama 'kartavyavAda' kaha sakate haiN| saMskRtike siddhAnta-sambandhI pahalUmeM usake (saMskRtike) tattvajJAna (padArthavyavasthA) kA samAveza hotA hai| jainasaMskRtimeM isake do vibhAga kara diye haiM-eka saptatattvamAnyatA aura dUsarI SaDadravyamAnyatA / saptatattvamAnyatAmeM jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta padArthoMkA aura SaDdravyamAnyatAmeM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha padArthoMkA samAveza kiyA gayA hai| jainasaMskRtimeM pahalI mAnyatAkA vyavasthApaka karaNAnuyoga aura dUsarI mAnyatAkA vyavasthApaka dravyAnuyogako mAnA gayA hai / Adhunika bhASAprayogakI zailImeM karaNAnuyogako upayogitAvAda aura dravyAnuyogako astitvavAda (vAstavikatAvAda) kahanA ucita jAna par3atA hai| yadyapi jaina saMskRtike zAstrIya vyavahArameM karaNAnuyogako AdhyAtmika paddhati aura dravyAnuyogako dArzanika paddhati isa prakAra donoMko alaga-alaga paddhatike rUpa meM vibhakta kiyA gayA hai| parantu maiM upayogitAvAda aura astitvavAda donoMko dArzanika paddhatise bAhya nahIM karanA cAhatA haiM kyoMki maiM samajhatA haiM ki bhAratavarSake sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya aura vaizeSika Adi sabhI vaidika tathA jaina, bauddha aura cArvAka Adi sabhI avaidika darzanoMkA mUlataH vikAsa upayogitAvAdake AdhArapara hI huA hai, isaliye merI mAnyatAke anusAra karaNAnuyogako bhI dArzanika paddhatise bAhya nahIM kiyA jA sakatA hai / jagata kyA aura kaisA hai ? jagatameM kitane padArthoMkA astitva hai ? una padArthoke kaise-kaise vipariNAma hote hai ? ityAdi praznoMke AdhArapara pramANoM dvArA padArthoke astitva aura nAstitvake viSayameM vicAra karanA athavA padArthoke astitva yA nAstitvako svIkAra karanA astitvavAda (vAstavikatAvAda) aura jagatke prANI duHkhI kyoM haiM ? ve sukhI kaise ho sakate haiM ? ityAdi praznoMke AdhArapara padArthoMkI lokakalyANopayogitAke AdhArapara pramANasiddha athavA pramANoM dvArA asiddha bhI padArthoMko padArtha vyavasthAmeM sthAna denA upayogitAvAda samajhanA cAhiye / saMkSepameM padArthoM ke astitvake bAremeM vicAra karanA astitvavAda aura padArthoMko upayogitAke bAremeM vicAra karanA upayogitAvAda kahA jA sakatA hai| astitvavAdake AdhArapara ve saba padArtha mAnyatAko koTimeM paha~cate haiM jinakA astitva mAtra pramANoM dvArA siddha hotA ho, bhale hI ve padArtha lokakalyANake liye
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha upayogI siddha hoM athavA unakA lokakalyANopayogitAse thor3A bhI sambandha na ho aura upayogitAvAdake AdhAra para ve saba padArtha mAnyatAkI koTimeM sthAna pAte haiM, jo lokakalyANake liye upayogI siddha hote hoM, bhale hI unakA astitva pramANoM dvArA siddha ho sakatA ho athavA unake astitvakI siddhike liye koI pramANa upalabdha na bhI ho| darzanoMmeM AdhyAtmikatA aura AdhibhautikatAkA bheda dikhalAne ke liye ukta upayogitAvAdako hI AdhyAtmikavAda aura ukta astitvavAdako hI AdhibhautikavAda kahanA cAhiye, kyoMki AtmakalyANako dhyAnameM rakhakara padArtha-pratipAdana karanekA nAma AdhyAtmikavAda aura AtmakalyANakI ora lakSya na dete hue bhUta arthAt padArthoM ke astitvamAtrako svIkAra karanekA nAma AdhibhautikavAda mAna lenA mujhe adhika saMgata pratIta hotA hai / jina vidvAnoMkA yaha mata hai ki samasta cetana-acetana jagatakI sRSTi athavA vikAsa AtmAse mAnanA AdhyAtmikavAda aura uparyukta jagatakI sRSTi athavA vikAsa acetana arthAt jar3a padArthase mAnanA AdhibhautikavAda hai una vidvAnoMke sAtha merA spaSTa matabheda hai| isa matabhedase bhI merA tAtparya yaha hai ki AdhyAtmikavAda aura AdhibhautikavAdake unako mAnya artha ke anusAra unhoMne jo vedAntadarzanako AdhyAtmika darzana aura cArvAkadarzanako Adhibhautika darzana mAna liyA hai vaha ThIka nahIM hai| merA yaha spaSTa mata hai aura jise maiM pahile likha cukA hu~ ki sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya aura vaizeSika ye sabhI vaidika darzana tathA jaina, bauddha aura cArvAka ye sabhI avaidika darzana pUrvokta upayogitAvAdake adhArapara hI prAdurbhuta hae haiN| isaliye ye sabhI darzana AdhyAtmikavAdake hI antargata mAne jAne cAhiye / ukta darzanoMmeMse kisI bhI darzanakA anuyAyI apane darzanake bAremeM yaha AkSepa sahana karane ko taiyAra nahIM ho sakatA hai ki usake darzanakA vikAsa lokakalyANake liye nahIM huA hai aura isakA bhI sababa yaha hai ki bhAratavarSa sarvadA dharmapradhAna deza rahA hai| isaliye samasta bhAratIya darzanoMkA mUla AdhAra upayogitAvAda mAnanA hI saMgata hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai 'lokakalyANa' zabdameM paThita lokazabda 'jagatakA prANisamaha' arthameM vyavahata hotA haA dekhA jAtA hai, isaliye yahA~para lokakalyANazabdase 'jagatke prANisamUhakA kalyANa' artha grahaNa karanA cAhiye / koI-koI darzana prANiyoMke dRzya aura adRzya do bheda svIkAra karate haiM aura kinhIM-kinhIM darzanoMmeM sirpha dRzya prANiyoMke astitvako hI svIkAra kiyA gayA hai| dRzya prANI bhI do taraha ke pAye jAte haiM-eka prakArake dRzya prANI ve haiM jinakA jIvana prAyaH samaSTi-pradhAna rahatA hai| manuSya inhIM samaSTi-pradhAna jIvanavAle prANiyoMmeM ginA gayA hai kyoMki manuSyoMke sabhI jIvana-vyavahAra prAyaH eka-dusare manuSyakI sadbhAvanA, sahAnubhUti aura sahAyatApara hI nirbhara hai, manuSyoMke atirikta zeSa sabhI dRzya prANI pazu-pakSI, sarpa-bicchU, kITa-pataMga vagairaha vyaSTipradhAna jIvanavAle prANI kahe jA sakate haiM kyoMki inake jIvana-vyavahAroMmeM manuSyoM jaisI parasparakI sadbhAvanA, sahAnubhUti aura sahAyatAkI AvazyakatA prAyaH dekhane meM nahIM AtI hai| isa vyaSTipradhAna jIvanakI samAnatAke kAraNa hI ina pazu-pakSI Adi prANiyoMko jainadarzanameM 'tiryag' nAmase pukArA jAtA hai, kAraNa ki 'tiryag' zabdakA samAnatA artha meM bhI prayoga dekhA jAtA hai| sabhI bhAratIya darzanakAroMne apane-apane darzanake vikAsameM apanI-apanI mAnyatAke anusAra yathAyogya jagatke ina dRzya aura adRzya prANiyoMke kalyANakA dhyAna avazya rakhA hai| cArvAkadarzanako chor3akara ullikhita sabhI bhAratIyadarzanoMmeM prANiyoMke janmAntararUpa paralokakA samarthana kiyA gayA hai| isaliye ina darzanoMke AviSkartAoMkI lokakalyANabhAvanAke prati to saMdeha karanekI guMjAiza hI nahIM hai lekina upalabdha sAhityase jo thor3A bahuta cArvAkadarzanakA hameM digdarzana hotA hai usase usake (cArvAkadarzanake) AviSkartAkI bhI lokakalyANabhAvanAkA patA hameM sahaja meM hI laga jAtA hai|
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ darzana aura nyAya : 71 "zrutayo vibhinnAH smRtayo vibhinnA, naiko muniryasya vacaH pramANam / dharmasya tatvaM nihitaM guhAyAM - mahAjano yena gataH sa panthAH / / " isa padyameM hameM cArvAkadarzanakI AtmAkA spaSTa AbhAsa mila jAtA hai / isa padyakA Azaya yaha hai ki "dharma manuSyake kartavyamArgakA nAma hai aura vaha jaba lokakalyANake liye hai to use akhaNDa ekarUpa honA cAhiye, nAnArUpa nahIM, lekina dharmatattvakI pratipAdaka zrutiyA~ aura smRtiyA~ nAnA aura parasparavirodhI arthako kahane vAlI dekhI jAtI hai| hamAre dharmapravartaka mahAtmAoMne bhI dharmatattvakA pratipAdana ekarUpase na karake bhinna-bhinna rUpase kiyA hai / isaliye inake (dharmapravartaka mahAtmAoMke) vacanoMko bhI sarvasammata pramANa mAnanA asaMbhava hai / aisI hAlatameM dharmatattva sAdhAraNa manuSyoM ke liye gUr3ha pahelI bana gayA hai arthAt dharmatattvako samajhane meM hamAre liye zruti, smRti yA koI bhI dharmapravartaka sahAyaka nahIM ho sakatA hai| isaliye dharmatattvakI pahelImeM na ulajha karake hameM apane karttavyamArgakA nirNaya mahApuruSoMke karttavyamArgake AdhArapara hI karate rahanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki mahApuruSoMkA pratyeka karttavya svapakalyANake liye hI hotA hai / isaliye hamArA jo kartavya svaparakalyANavirodhI na ho use hI avivAdarUpase hamako dharma samajha lenA caahiye|" mAlUma par3atA hai ki cArvAka darzanake AviSkartAkA antaHkaraNa avazya hI dharmake bAremeM paidA hue lokakalyANake liye khataranAka matabhedoMse Uba cukA thaa| isaliye usane lokake samakSa isa bAtako rakhanekA prayatna kiyA thA ki janmAntararUpa paraloka, svarga aura naraka tathA maktikI carcA-jo ki vivAdake kAraNa janahitakI ghAtaka ho rahI hai-ko chor3akara hameM kevala aisA mArga cuna lenA cAhiye jo janahitakA sAdhaka ho sakatA hai aura aise karttavyamArgameM kisIko bhI vivAda karane kI kama guMjAiza raha sakatI hai| "yAvajjIvaM sukhI jAvet RNaM kRtvA ghRtaM pivet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH / / " yaha jo cArvAka darzanakI mAnyatA batalAI jAtI hai vaha kucha bhramamUlaka jAna par3atI hai arthAt yaha una logoMkA cArvAkadarzanake bAremeM AkSepa hai jo sAMpradAyika vidveSake kAraNa cArvAkadarzanako sahana nahIM kara sakate the| samasta darzanoMmeM bIjarUpase isa upayogitAvAdako svIkAra lene para ye sabhI darzana jo eka-dUsareke atyanta virodhI mAlUma par3a rahe haiM, aisA na hokara atyanta nikaTatama mitroMke samAna dikhane lageMge arthAt ukta prakArase cArvAka darzanameM chipe hae upayogitAvAdake rahasyako samajha lenepara kauna kaha sakatA hai ki usakA (cArvAkadarzanakA) paralokAdike bAremeM dUsare darzanoMke sAtha jo matabheda hai vaha khataranAka hai kyoMki jahA~ dUsare darzana paralokAdiko AdhAra mAnakara hameM manuSyocita kartavyamArga para calanekI preraNA karate haiM vahA~ cArvAka darzana sirpha vartamAna jIvanako sukhI banAne ke uddezyase hI hameM mAnavocita karttavyamArgapara calanekI preraNA karatA hai| cArvAkadarzanakI isa mAnyatAkA dUsare darzanoMkI mAnyatAke sAtha samAnatAmeM hetu yaha hai ki paralokAdike astitvako svIkAra karane ke bAda bhI sabhI darzanakAroMko isa vaijJAnika siddhAnta para AnA par3atA hai ki "manuSya apane vartamAna jIvanameM acche kRtya karake hI paralokameM sukhI ho sakatA hai yA svarga pA sakatA hai|" isaliye cArvAka matakA anuyAyI yadi apane vartamAna jIvanameM acche kRtya karatA hai to paraloka yA svargake astitvako na mAnane mAtrase use paralokameM sukha yA svarga pAnese kauna roka sakatA hai ? anyathA isI taraha narakakA astitva na mAnaneke sababa pApa karanepara bhI usakA narakameM jAnA kaise saMbhava ho sakegA? tAtparya yaha hai ki eka prANo narakake astitvako na mAnate hue bhI bure kRtya karake yadi naraka jA sakatA hai to dUsarA prANI svargake astitvako na mAnate hue acche kRtya karake svarga bhI jA sakatA haiN| paraloka tathA
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya svargAdike astitvako na mAnane vAlA vyakti acche kRtya kara hI nahIM sakatA hai, yaha bAta koI bhI vivekI vyakti mAnaneko taiyAra na hogA, kAraNaki hama pahale batalA Aye haiM ki manuSyakA jIvana parasparakI sadbhAvanA, sahAnubhUti aura sahAyatAke AdhArapara hI sukhI ho sakatA hai / yadi eka manuSyako apanA jIvana sukhI banAneke liye sampUrNa sAdhana upalabdha haiM aura dUsarA usakA par3osI manuSya cAra dinase bhUkhA par3A haA hai to aisI hAlatameM yA to pahile vyaktiko dUsare vyaktike bAremeM sahAyatAke rUpameM apanA koI na koI kartavya nizcita karanA hogA, anyathA niyamase dUsarA vyakti pahile vyaktike sukhI jIvanako Thesa paha~cAnekA nimitta bana jaayegaa| tAtparya yaha hai ki hameM paralokakI mAnyatAse acche kRtya karanekI jitanI preraNA mila sakatI hai usase bhI kahIM adhika preraNA vartamAna jIvanako sukhI banAnekI AkAMkSAse milatI hai. cArvAkadarzanakA abhiprAya itanA hI hai| bauddhoMke kSaNikavAda aura IzvarakartatvavAdiyoMke IzvarakartRtvavAdameM bhI yahI upayogitAvAdakA rahasya chipA huA hai / bauddhadarzana meM eka vAkya pAyA jAtA hai-''vastuni kSaNikatvaparikalpanA AtmabaddhinirAsArtham" arthAt padArthoMmeM jagatke prANiyoMke anucita rAga, dveSa aura mohako rokaneke liye hI bauddhoMne padArthoMkI asthiratAkA siddhAnta svIkAra kiyA hai| isI prakAra jagatkA kartA anAdi-nidhana eka Izvarako mAna lenese saMsArake bahujana samAjako apane jIvanake sudhArameM kAphI preraNA mila sakatI hai / tAtparya yaha hai ki eka vyakti padArthokI kSaNabhaMguratA svIkAra karake unase virakta hokara yadi AtmakalyANakI khoja kara sakatA hai aura dasarA vyakti Izvarako kartA-dhartA mAna karake usake bhayase yadi anarthose baca sakatA hai to isa taraha una donoM vyaktiyoMke liye kSaNikatvavAda aura IzvarakartRtvavAda donoMkI upayogitA svayaM siddha ho jAtI hai / isaliye ina donoM mAnyatAoMke aucityake bAremeM "padArtha kSaNika ho sakatA hai yA nahIM ? jagatakA kartA Izvara hai yA nahIM ?" ityAdi praznoMke AdhArapara vicAra na karake "kSaNikatvavAda athavA IzvarakartRtvavAda lokakalyANake liye upayogI siddha ho sakate haiM yA nahIM ?" ityAdi praznoMke AdhArapara hI vicAra karanA caahiye| sAMkhya aura vedAntadarzanoMkI padArthamAnyatAmeM upayogitAvAdako spaSTa jhalaka dikhAI detI hai, isakA spaSTIkaraNa 'SaDdravyamAnyatAke' prakaraNameM kiyA jaaygaa| mImAMsAdarzanakA bhI AdhAra manuSyoMko svarga prAptike uddezyase yAgAdi kAryoM meM pravatta karAne rUpa upayogitAvAda hI hai tathA jainadarzanameM to upayogitAvAdake AdhArapara saptatatvamAnyatA aura astitvavAdake AdhArapara SaDdravyamAnyatA isa prakAra padArthavyavasthAko hI alaga-alaga do bhAgoMmeM vibhakta kara diyA gayA hai| isa tarahase samasta bhAratIyadarzanoMmeM mUlarUpase upayogitAvAdake vidyamAna rahate hae bhI aphasosa hai ki dhIre-dhIre sabhI darzana upayogitAvAdake mUlabhUta AdhArase nikala kara astitvavAdake udarameM samA gaye arthAt pratyeka darzanameM apanI va dUsare darzanakI pratyeka mAnyatAke viSayameM amuka mAnyatA lokakalyANake liye upayogI hai yA nahIM ?' isa dRSTise vicAra na hokara 'amuka mAnyatA saMbhava ho sakatI hai yA nahIM ?' isa dRSTise vicAra hone laga gayA aura isakA yaha pariNAma huA ki sabhI darzakAroMne apane-apane darzanoMke bhItara upayogitA aura anupayogitAkI ora dhyAna na dete hue apanI mAnyatAko saMbhava aura satya tathA dUsare darzanakAroMkI mAnyatAko asaMbhava aura asatya siddha karanekA durAgrahapUrNa evaM paraspara kalaha paidA karane vAlA hI prayAsa kiyA hai|
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 73 3. saptatattva Upara batalAye gaye darzanoMmeM paraloka, svarga, naraka aura muktikI mAnyatAke viSayameM jo matabheda pAyA jAtA hai usake AdhArapara una darzanoMmeM lokakalyANakI sImA bhI yathAsaMbhava bhinna-bhinna prakArase nizcita kI gayI hai / cArvAkadarzanameM prANiyoMkA janmAntararUpa paraloka, puNyakA phala paralokameM sukhaprAptikA sthAna svarga, pApakA phala paralokameM duHkhaprAptikA sthAna naraka aura prANiyoMke janma-maraNa athavA sukha-duHkhakI paramparArUpa saMsArakA sarvathA vicchedasvarUpa niHzreyasakA sthAna mukti ina tattvoMkI mAnyatA nahIM hai isaliye vahA~para lokakalyANakI sImA prANiyoMke aura vizeSakara mAnavasamAjake vartamAna jIvanakI sukha-zAntiko lakSya karake hI nirdhArita kI gayI hai aura isI lokakalyANako dhyAnameM rakhakarake hI vahA~ padArthoM kI vyavasthAko sthAna diyA gayA hai / mImAMsAdarzanameM yadyapi prANiyoMke janma-maraNa athavA sukha-duHkhakI paraMparArUpa saMsArakA sarvathA viccheda svarUpa niHzreyasa aura usakA sthAna makti ina tattvoMkI mAnyatA nahIM hai| vahA~para svargasukhako hI niHzreyasa padakA aura svargako hI muktipadakA vAcya svIkAra kiyA gayA hai, phira bhI prANiyoMkA janmAntararUpa paraloka, puNyakA phala paralokameM sukhaprAptikA sthAna svarga aura pApakA phala paralokameM duHkhaprAptikA sthAna naraka ina tattvoMko vahA~ avazya svIkAra kiyA gayA hai| isaliye vahA~para lokakalyANakI sImA prANiyoMke vartamAna (aihika) jIvanake sAtha-sAtha paralokakI sukhazAntiko dhyAnameM rakhakara nirdhArita kI gaI hai aura isI lokakalyANako dhyAnameM rakhakarake hI vahA~ padArtha-vyavasthAko sthAna diyA gayA hai| cArvAka aura mImAMsA darzanoMke atirikta zeSa ullikhita vaidika aura avaidika sabhI darzanoMmeM ukta prakArake paraloka, svarga aura narakakI mAnyatAke sAtha-sAtha prANiyoMke janma-maraNa athavA sukha-duHkhakI paraMparArUpa saMsArakA sarvathA vicchedasvarUpa niHzreyasa aura niHzreyasakA sthAna maktikI mAnyatAko bhI sthAna prApta hai| isaliye ina darzanoMmeM lokakalyANakI sImA prANiyoMke aihika aura pAralaukika sukha-zAntike sAtha-sAtha ukta niHzreyasa aura muktiko bhI dhyAnameM rakhate hue nirdhArita kI gayI hai aura isI lokakalyANake AdhArapara hI ina darzanoM meM padArthavyavasthAko svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki cArvAka darzanako chor3akara paralokako mAnanevAle mImAMsAdarzanameM aura paralokake sAtha-sAtha muktiko bhI mAnanevAle sAMkhya, vedAnta, yoga, nyAya, vaizeSika, jaina aura bauddha darzanoMmeM jagatke ka prANIke zarIrameM svataMtra aura zarIrake sAtha ghala-mila karake rahanevAlA eka citazaktiviziSTa tattva svIkAra kiyA gayA hai| yadyapi sarvasAdhAraNa manuSyoMke liye isakA pratyakSa nahIM hotA hai aura na aisA koI viziSTa puruSa hI vartamAnameM maujUda hai jisako isakA pratyakSa ho rahA ho / parantu itanA avazya hai ki pratyeka prANImeM dUsare prANiyoMkI preraNAke binA hI jagatke padArthoM ke prati rAga, dveSa yA moha karanA athavA virakti arthAt samatAbhAva rakhanA, tathA harSa karanA, viSAda karanA dUsare prANiyoMkA apakAra karanA, pazcAttApa karanA, paropakAra karanA, haMsanA, ronA, socanA, samajhanA, sunanA, dekhanA, sUMghanA, khAnA, pInA, bolanA, baiThanA, calanA, kAma karanA, thaka jAnA, vikSAnti lenA, punaH kAmameM juTa jAnA, sonA, jAganA aura paidA hokara choTese bar3A honA ityAdi yathAsaMbhava jo viziSTa vyApAra pAye jAte haiM ve saba vyApAra prANivargako lakar3I, miTTI, patthara, makAna, kapar3A, bartana, kursI, Tebula, sonA cA~dI, lohA, pItala, ghaMTI, ghar3I, grAmophona, reDiyo, sinemAke citra, moTara, relagAr3I, TeMka, havAI jahAja aura ur3anabama Adi vyApArazUnya tathA prANiyoMkI preraNA pAkara vyApAra karanevAle padArthoMse pRthaka kara dete hai aura ina vyApAroMke AdhArapara hI ukta darzanoMmeM yaha svIkAra kara liyA gayA hai ki pratyeka prANIke zarIrameM zarIrase pRthak eka-eka aisA tattva bhI vidyamAna hai, jisakI preraNAse hI pratyeka prANImeM ullikhita viziSTa vyApAra huA karate haiM / isa tattvako samI darzana, cit 4-10
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha zaktiviziSTa svIkAra karate haiM tathA apane-apane abhiprAyake anusAra sabhI darzana isako puruSa, AtmA, jIva, jIvAtmA, IzvarAMza yA parabrahmAMza Adi yathAyogya alaga nAmoMse ullekha karate haiN| pratyeka prANIke zarIrameM eka-eka citrazaktiviziSTa tattvake astitvakI samAna svIkRti rahate hue bhI ukta darzanoMmeMse koI-koI darzana to ina sabhI citzavitaviziSTa tattvoMko paraspara mUlataH hI pRthak-pRthak svIkAra karate haiM aura koI-koI Izvara yA parabrahmake eka-eka aMzake rUpameM inheM pRthak-pRthak svIkAra karate haiN| arthAt koI-koI darzana ukta citzaktiviziSTa tattvoMkI svataMtra anAdi sattA svIkAra karate hai aura koI darzana unakI nitya aura vyApaka Izvara yA parabrahmase utpatti svIkAra karake eka-eka citzaktiviziSTa tattvako ukta Izvara yA parabrahmakA eka-eka aMza mAnate hai, unheM mUlataH pRthak-pRthak nahIM mAnate haiN| sAMkhya, mImAMsA Adi kucha darzanoMke sAtha-sAtha jainadarzana bhI saMpUrNa citzaktiviziSTa tattvoMkI svataMtra anAdi sattA svIkAra karake unheM paraspara bhI pRthak-pRthak hI mAnatA hai / ukta prakArase citzaktiviziSTa tattvakI sattAko svIkAra karanevAle sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya, vaizeSika, jaina aura bauddha ye sabhI darzana prANiyoMko samaya-samayapara honevAle sukha tathA duHkhakA bhoktA una prANiyoMke apane-apane zarIra meM rahanevAle citzaktiviziSTa tattvako hI svIkAra karate hai sabhI darzanoMkI isa samAna mUlamAnyatAke AdhArapara unameM (sabhI darzanoMmeM) samAnarUpase nimnalikhita cAra siddhAnta sthira ho jAte hai (1) pratyeka prANIke apane-apane zarIrameM maujUda tathA bhinna-bhinna darzanoMmeM puruSa, AtmA, jIva, jIvAtmA, IzvarAMza yA parabrahmAMza Adi yathAyogya bhinna-bhinna nAmoMse pakAre jAnevAle pratyeka citazaktiviziSTatatvakA apane-apane zarIrake sAtha Abaddha honekA koI-na-koI kAraNa avazya hai| (2) jaba ki prANiyoMke ullikhita viziSTa vyApAroMke prAdurbhAva aura sarvathA vicchedake AdhArapara pratyeka citzaktiviziSTa tattvakI apane-apane vartamAna zarIrake sAtha prApta haI baddhatAkA janma aura maraNake rUpameM Adi tathA anta dekhA jAtA hai to mAnanA par3atA hai ki ye sabhI citazaktiviziSTa tattva sImita kAla taka hI apane-apane vartamAna zarIrameM Abaddha rahate haiN| aisI hAlatameM yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki apane-apane vartamAna zarIrake sAtha Abaddha honese pahale ye citzaktiviziSTa tattva kisa rUpameM vidyamAna rahe hoMge? yadi kahA jAya ki apane-apane vartamAna zarIrake sAtha Abaddha honese pahale ve sabhI citzaktiviziSTa tattva zarIrake bandhanase rahita bilkula svataMtra the, to prazna uThatA hai ki inheM apane-apane vartamAna zarIrake sAtha Abaddha honekA kAraNa akasmAt kaise prApta ho gayA ? isa praznakA ucita samAdhAna na mila sakaneke kAraNa citzaktiviziSTa tattvakI sattAko svIkAra karanevAle ukta sabhI darzanoMmeM yaha bAta svIkAra kI gayI hai ki apane-apane vartamAna zarIrake sAtha Abaddha honese pUrva bhI ye sabhI citzaktiviziSTa tattva kisI dUsare apane-apane zarIrake sAtha Abaddha rahe hoMge aura usase bhI pUrva kisI dUsare-dUsare apane-apane zarIrake sAtha Abaddha rahe hoNge| isa prakAra sabhI citzaktiviziSTa tattvoMkI zarIrabaddhatAkI vaha pUrvaparaMparA inakI svataMtra anAdi sattA svIkAra karanevAle darzanoMkI apekSA anAdikAla taka aura Izvara yA paramabrahmase inakI utpatti svIkAra karanevAle darzanoMkI apekSA Izvara yA paramabrahmase jabase inakI utpatti svIkAra kI gayI hai taba taka mAnanI par3atI hai / (3) citzaktiviziSTa tattvoMkI zarIrabaddhatAkA kAraNa unakA svabhAva hai-yaha mAnanA asaMgata hai, kAraNa ki eka to svabhAva paratantratAkA kAraNa hI nahIM ho sakatA hai| dUsare, svabhAvase prApta huI paratantratAkI hAlatame unheM duHkhAnubhavana nahIM honA cAhiye, lekina duHkhAnubhavana hotA hai / isaliye sabhI citazaktivizi
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ darzana aura nyAya : 75 STatattvoMkI zarIrabaddhatAkA kAraNa svabhAvase bhinna kisI dUsarI cIjako hI mAnanA yuktiyukta jAna par3atA hai aura isIliye sAMkhyadarzanameM triguNAtmaka (satvarajastamoguNAtmaka) acit prakRtiko, vedAntadarzanameM asata kahI jAnevAlI avidyAko, mImAMsAdarzanameM citazaktiviziSTa tatvoMmeM vidyamAna azuddhi (doSa) ko, IzvarakartRtvavAdI yoga, nyAya aura vaizeSika darzanoMmeM icchA, jJAna aura kRti zaktitrayaviziSTa Izvarako, jainadarzanameM acit karma (pRthvI, jala, agni, vAyu Adi dravyoMkA sajAtIya paudgalika vastuvizeSa) ko aura bauddhadarzanameM viparItAbhinivezasvarUpa avidyAko usakA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| inameMse yoga, nyAya aura vaizeSika darzanoMmeM mAnA gayA Izvara unakI mAnyatAke anusAra citzaktiviziSTatattvoMke sAtha asaMbaddha rahate hue bhI unake mana, vacana aura zarIra sambandhI puNya evaM pAparUpa kRtyoMke AdhArapara sukha tathA duHkhake bhogameM sahAyaka zarIrake sAtha unheM Abaddha karatA rahatA hai / zeSa sAMkhya Adi darzanoMmeM citzaktiviziSTatattvoMkI zarIrabaddhatAmeM mAne gaye prakRti Adi kAraNa una citzaktiviziSTa tattvoMke sAtha kisI-na-kisI rUpameM saMvaddha rahate hue hI unake mana, vacana aura zarIra sambandhI puNya evaM pAparUpa kRtyoMke AdhArapara sukha tathA duHkhake bhogameM sahAyaka zarIrake sAtha unheM Abaddha karate rahate haiN| isI prakAra citzaktiviziSTatattvoMkI zarIrabaddhatAkI jisa pUrvaparamparAkA ullekha pahale kiyA jA cukA hai usakI saMgatike liye yoga, nyAya aura vaizeSika darzanoMmeM Izvarako zAzvata (anAdi aura anidhana) mAna liyA gayA hai tathA eka jainadarzanako chor3akara zeSa sAMkhya Adi sabhI darzanoMmeM citazaktiviziSTatatvoMke sAtha prakRti Adike sambandhako yathAyogya anAdi athavA Izvara yA paramabrahmase unakI (citzavitaviziSTatatvoMkI) utpatti honeke samayase svIkAra kiyA gayA hai / jainadarzanameM citzaktiviziSTatatvoMko zarIrabaddhatAmeM kAraNabhUta dharmake sambandhako to sAdi strIkAra kiyA gayA hai parantu unakI usa zarIrabaddhatAko pUvoMkta avicchinna paramparAkI saMgatike liye vahAMpara (jainadarzanameM) zarIrasambandhakI avicchinna anAdi paramparAkI taraha usameM kAraNabhUta karmasambandhakI bhI avicchinna anAdi paramparAko svIkAra kiyA gayA hai aura isakA Azaya yaha hai ki yadi citzaktiviziSTatatvoMkI zarIrabaddhatAmeM kAraNabhUta ukta karmasambandha ko anAdi mAnA jAyagA to usa karmasambandhako kAraNa rahita svAbhAvika hI mAnanA hogA, lekina aisA mAnanA isaliye asaMgata hai ki isa tarahase prANiyoMke janma-maraNa athavA sukha-duHkhakI paraMparAsvarUpa saMsArakA sarvathA vicchedake abhAvakA prasaMga prApta hogA, jo ki sAMkhya, vedAnta, yoga, nyAya, vaizeSika, jaina aura bauddha ina darzanoM meMse kisI bhI darzanako abhISTa nahIM hai| mImAMsAdarzanameM jo prANiyoMke janma-maraNa athavA suHkha-dukhakI paraMparArUpa saMsArakA sarvathA viccheda nahIM svIkAra kiyA gayA hai usakA sababa yahI hai ki vaha citazaktiviziSTa tattvoMmeM vidyamAna azaddhi ke sambandhako anAdi honeke sababa kAraNarahita svAbhAvika svIkAra karatA hai / parantu jo darzana prANiyoMke janma-maraNa athavA sukha-duHkhakI paramparAsvarUpa saMsArakA sarvathA viccheda svIkAra karate hai unheM citzaktiviziSTatattvoMkI zarIrabaddhatAmeM kAraNarUpase svIkRta padArthake sambandhako kAraNasahita-asvAbhAvika hI mAnanA hogA aura aisA tabhI mAnA jA sakatA hai jabaki usa sambandhako sAdi mAnA jaaygaa| yahI sababa hai ki jainadarzanameM mAnya prANiyoMke janma-maraNa athavA sukha-duHkhakI paramparAsvarUpa saMsArake sarvathA vicchedako saMgatike liye vahAMpara (jainadarzanameM) zarIrasambandhameM kAraNabhUta karmake sambandhako to sAdi mAnA gayA hai aura zarIrasambandhakI pUrvokta anAdi paramparAkI saMgatike liye usa karmasambandhako bhI avicchinna paramparAko anAdi svIkAra kiyA gayA hai / isakI vyavasthA jainadarzanameM nimna prakAra batalAyI gayI hai jainadarzanameM kArmANavargaNA nAmakA citRzaktise rahita tathA rUpa, rasa gaMdha aura sparza guNoMse yukta honeke kAraNa pRthvI, jala, agni aura vAyu tattvoMkA sajAtIya eka paudgalika tattva svIkAra kiyA gayA hai| yaha tattva bahuta hI sUkSma hai aura pRthvI Adi tattvoMkI hI taraha nAnA paramANupuMjoMmeM vibhakta hokara samasta
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya lokAkAzameM sarvadA avasthita rahatA hai / prANiyoMkI mana, vacana aura zarIrake jariye puNya evaM pAparUpa kAryo meM jo pravRtti dekhI jAtI hai usa pravRttise usa kArmANavargaNAke yathAyogya bahatase paramANuoMke puMja-ke-puMja una prANiyoMke zarIrameM rahane vAle citzaktiviziSTa tattvoMke sAtha cipaTa jAte haiM arthAt agnise tapA huA lohekA golA pAnIke bIcameM par3a jAnese jisa prakAra cAroM orase pAnIko khIMcatA hai usI prakAra apane mana, vacana aura zarIra sambandhI puNya evaM pAparUpa kRtyoM dvArA garama haA (prabhAvita) ukta citazaktiviziSTatattva samasta lokameM vyApta kANivargaNAke bIcameM par3ajAneke kAraNa cAroM orase usa kANivargaNAke yathAyogya paramANupaMjoMko khIMca letA hai aura isa tarahase kArmANavargaNAke jitane paramANapaMja javataka citazaktiviziSTatattvoMke sAtha cipaTe rahate haiM tabataka unheM jainadarzanameM 'karma' nAmase pukArA jAtA hai tathA isa karmase prabhAvita hokarake hI pratyeka prANI apane mana, vacana aura zarIra dvArA puNya evaM pAparUpa kRtya kiyA karatA hai arthAt prANiyoMkI ukta puNya evaM pAparUpa kAryoM meM pravRtti karAnevAle ye karma hI hai| prANiyoMkI puNya evaM pAparUpa kAryoM meM pravRtti karA deneke bAda ina karmoMkA prabhAva naSTa ho jAtA hai aura ye usa hAlatameM citazaktiviziSTa tattvaM hokara apanA vahI purAnA kArmANavargaNAkA rUpa athavA pRthvI Adi svarUpa dUsarA aura koI paudgalika rUpa dhAraNa kara lete haiN| yahAMpara yaha khAsataurase dhyAnameM rakhane lAyaka bAta hai ki ina karmoke prabhAvase prANiyoMkI jo ukta puNya evaM pAparUpa kAryoMmeM pravRtti huA karatI hai usa pravRttise una prANiyoMke apane-apane zarIrameM rahanevAle citazaktiviziSTatattva kANivargaNAke dusare yathAyogya paramANapujoMke sAtha sambandha sthApita kara lete haiM aura isa tarahase citzaktiviziSTa tattvoMkI pUrvokta zarIrasambandhaparamparAkI taraha usameM kAraNabhUta karmasambandhakA paramparA bhI anAdikAlase avicchinnarUpameM calI A rahI hai / arthAt jisa prakAra vRkSase bIja aura bIjase vRkSa kI utpatti hote hue bhI unakI yaha paramparA anAdikAlase avicchinna rUpameM calI A rahI hai usI prakAra karmasambandhase citazaktiviziSTa tattvoMkA zarIrake sAtha sambandha hotA hai| isa sambaddhazarIrakI sahAyatAse prANI puNya evaM pAparUpa kArya kiyA karate haiN| una kAryoMse unake sAtha punaH karmokA bandha ho jAtA hai aura karmoMkA yaha bandhana unheM dUsare zarIrake sAtha sambaddha karA detA hai| isa tarahase yaha karmasambandhaparamparA bhI anAdikAla se avicchinna rUpameM calatI rahatI hai| isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki zarIrake sAtha citazaktiviziSTa tattvoMke Abaddha honekA kAraNa sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya, vaizeSika jaina aura bauddha ina sabhI darzanoMmeM svarUpa tathA kAraNatAke prakArakI apekSA yadyapi yathAyogya bhinna-bhinna batalAyA gayA hai tathApi isa bAtameM ye sabhI darzana ekamata hai ki zarIrake sAtha citzaktiviziSTa tattvoMke Abaddha honekA kAraNa atirikta padArtha hai| (4) ullikhita tIna siddhAntoMke sAtha-sAtha eka cauthA jo siddhAnta ina darzanoM meM sthira hotA hai vaha yaha hai ki jaba citazaktiviziSTa tattvoMkA zarIrake sAtha saMbaddha honA unase atirikta kAraNake adhIna hai to isa zarIrasaMbaMdhaparaMparAkA ukta kAraNake sAtha-sAtha mUlataH viccheda bhI kiyA jA sakatA hai| parantu isa cauthe siddhAntako mImAMsAdarzanameM nahIM svIkAra kiyA gayA hai kyoMki pahale batalAyA jA cukA hai ki mImAMsAdarzanameM zarIrasambandhameM kAraNabhUta azuddhike sambandhako anAdi honeke sababa akAraNa svIkAra kiyA gayA hai / isaliye usakI mAnyatAke anusAra isa sambandhakA sarvathA viccheda honA asaMbhava hai| ina siddhAntoMke phalita arthake rUpameM nimnalikhita pA~ca tatva kAyama kiye jA sakate hai-(1) nAnA citzaktiviziSTa tattva, (2) inakA zarIrasambandhaparaMparA athavA sukha-duHkhaparaMparArUpa saMsAra, (3) saMsArakA kAraNa, (4) saMsArakA sarvathA viccheda svarUpamukti aura (5) muktikA kAraNa /
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ darzana aura nyAya : 77 cArvAka darzanameM ina pAMcoM tattvoMko svIkAra nahIM kiyA gayA hai kyoMki ye pAMcoM tattva paraloka tathA mukti kI mAnyatAse hI sambandha rakhate haiN| momAMsAdarzanameM inameMse Adike tIna tattva svIkRta kiye gaye haiM, kyoMki Adike tIna tattva paralokakI mAnyatAse sambandha rakhate hai aura mImAMsAdarzanameM paralokakI mAnyatAko sthAna prApta hai / parantu vahA~ para ( mImAMsAdarzanameM ) bhI muktikI mAnyatAko sthAna prApta na honeke kAraNa antake do tattvoMko nahIM svIkAra kiyA gayA hai| zeSa sAMkhya, vedAnta, yoga, nyAya aura vaizeSika tathA jaina aura vauddhadarzanameM ina pA~coM tattvoMko svIkAra gayA gayA hai, kyoMki ina darzanoMmeM paraloka aura mukti donoMkI mAnyatAko sthAna prApta hai| jaina saMskRtikI jIva, ajIva. Asrava. bandha, saMvara, nirjarA aura mokSasvarUpa saptatattvavAlI jisa padArthamAnyatAkA ullekha lekhameM kiyA gayA hai usameM ukta darzanoMko svIkRta ina pAMcoM tattvoMkA ho samAveza kiyA gayA hai arthAt saptatattvoMmeM svIkRta prathama jIvatattvase citzaktiviziSTa tattvakA artha liyA gayA hai, dvitIya ajIvatattvase ukta kArmANavargaNAMkA artha svIkAra karate hue ina donoM arthAt citzaktiviziSTatattva svarUpa jovatattva aura kANivargaNAsvarUpa ajIvatattvakI sambandhaparamparArUpa mUla saMsArako cauthe bandhatattvameM samAviSTa karake citazaktiviziSTatattvake zarIrasambandhaparaMparArUpa athavA sukha-duHkhaparaMparArUpa saMsArako isIkA vistAra svIkAra kiyA gayA hai| tIsare Asravatattvase ukta jIva aura ajIva donoM tattvoMkI sambandhaparaMparArUpa mUla saMsArameM kAraNabhUta prANiyoMke mana, vacana aura zarIra sambandhI puNya evaM pAparUpa kAryoMkA bodha hotA hai| tattvavyavasthAmeM bandha tattvako cauthA aura Asravatattvako tIsarA sthAna denekA matalaba yaha hai ki bandharUpa saMsArakA kAraNa Asrava hai isaliye kAraNarUpa AsravakA ullekha kAryarUpa bandhake pahale karanA hI cAhiye aura cUMki isa tattvavyavasthAkA lakSya prANiyoMkA kalyANa hI mAnA gayA hai tathA prANiyoMkI hIna aura uttama avasthAoMkA hI isa tattvavyavasthAse hameM bodha hotA hai / isaliye tattvavyavasthAkA pradhAna AdhAra honeke kAraNa isa tattvavyavasthAmeM jIvatattvako pahalA sthAna diyA gayA hai| jIvatattvake bAda dUsarA sthAna ajIvatattvako denekA sababa yaha hai ki jIvatattvake sAtha isake (ajIvatattvake) saMyoga aura viyoga tathA saMyoga aura viyogake kAraNoMko hI zeSa pA~ca tattvoMmeM saMgRhIta kiyA gayA hai / sAtaveM mokSatattvase karmasambandhaparaMparAse lekara zarIrasambandhaparaMparA athavA sukha-duHkhaparaMparArUpa saMsArakA sarvathA viccheda artha liyA gayA hai aura cUMki prANiyoMkI yaha antima prApya aura avinAzI avasthA hai isaliye isako tattvavyavasthA antima sAtavAM sthAna diyA gayA hai| __ pA~caveM saMvaratattvakA artha saMsArake kAraNabhUta AsravakA rokanA aura chaThe nirjarAtattvakA artha saMbaddha karmoM arthAt saMsArako samUla naSTa karanekA prayatna karanA svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jaba pUrvokta saMsArake Atyantika vinAzakA nAma mukti hai to isa prakArakI muktikI prAptike lie hameM saMsArake kAraNoMkA nAza karake saMsArake nAza karanekA prayatna karanA hogA, saMvara aura nirjarA ina donoM tattvoMkI mAnyatAkA prayojana yahI hai aura caMki ina donoM tattvoMko sAtaveM mokSatattvakI prAptimeM kAraNa mAnA gayA hai, isaliye tattvavyavasthAmeM mokSatattvake pahale hI ina donoM tatvoMko sthAna diyA gayA hai| saMvarako pA~cavA~ aura nirjarAko chaThA sthAna denekA matalaba yaha hai ki jisa prakAra pAnIse bharI huI nAvako DUbanese bacAneke liye nAvakA buddhimAna mAlika pahale to pAnI Ane meM kAraNabhUta nAvake chidrako baMda karatA hai aura taba bAdameM bhare hue pAnIko nAvase bAhara nikAlanekA prayatna karatA hai usI prakAra muktike icchuka prANIko pahale to
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sarasvatI varavaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha karmabandhameM kAraNabhUta Alavako rokanA cAhiye jisase ki karmabandhakI AgAmI paraMparA ruka jAya aura taba bAdameM baddha karmoMko naSTa karanekA prayatna karanA cAhiye / yahA~para itanA aura samajha lenA cAhie ki pUrNa saMvara hojAneke bAda hI nirjarAkA prArambha nahIM mAnA gayA hai balki jitane aMzoMmeM saMvara hotA jAtA hai utane aMzoMma nirjarAkA prArambha bhI hotA jAtA hai| isa taraha pAnI Aneke chidrako baMda karane aura bhare hue pAnIko dhIre-dhIre bAhara nikAlane se jisa prakAra nAca pAnI rahita ho jAtI hai usI prakAra karmabandhake kAraNoMko naSTa karane aura baddha kamakA dhIre-dhIre vinAza karanese antameM jIva bhI saMsAra ( janma-maraNa athavA sukha-duHkha kI paraMparA ) se sarvathA nirlipta ho jAtA hai| sAMkhya Adi darzanoMko yadyapi pUrvokta pAMcoM tattva mAnya hai / parantu unakI padArthavyavasthAmeM jainadarzana ke sAtha paraspara jo matabheda pAyA jAtA hai unakA kAraNa unakA bhinna-bhinna dRSTikoNa hI hai| tAtparya yaha haiM ki sArabhUta mukhya mUlabhUta yA prayojanabhUta padArthoMko tattvanAmase pukArA jAtA hai| yahI sababa hai ki jaina darzanake dRSTikoNake mutAbika jagatmeM nAnA tarahake dUsare dUsare padArthoMkA astitva rahate hue bhI tattva zabdake isI abhiprAyako dhyAnameM rakhakara prANiyoMke Atyantika sukha (mukti) kI prApti meM jinakA samajha lenA prayojanabhUta mAna liyA gayA hai una pUrvokta citzaktiviziSTatattva svarUpa jIva, kArmANavargaNAsvarUpa ajIva tathA ina donoMke saMyogarUpa bandha aura viyoga mukti evaM saMyogake kAraNabhUta Asava aura viyoga ke kAraNasvarUpa saMvara aura nirjarAko hI saptatattvamayapadArthavyavasthAmeM sthAna diyA gayA hai / sAMkhya darzanake dRSTikoNake anusAra muktiprApti ke liye citzaktiviziSTatatvasvarUpa puruSa tathA inakI zarIrasambandhaparaMparArUpa saMsArakI mUlakAraNa svarUpa prakRti aura ina donoMke saMyogase honevAle buddhi Adi paMca mahAbhUta paryanta prakRtivikAroMko samajha lenA ho jarUrI yA paryApta mAna liyA gayA hai| isaliye sAMkhyadarzanameM nAnAcitzaktiviziSTa tattva, inakA zarIrasambandhaparaMparA athavA sukha-duHkhaparaMparArUpa saMsArakA kAraNa, saMsArakA sarvathA vicchedasvarUpa mukti aura muktikA kAraNa ina pA~coM tattvoMkI mAnyatA rahate hue bhI usakI ( sAMkhyadarzanakI ) padArthavyavasthA meM sirpha puruSa, prakRti aura buddhi Adi teIsa prakRtivikAroMko hI sthAna diyA gayA hai| jainadarzanako saptatatvasvarUpa padArthavyavasthAke sAtha yadi sAMkhyadarzanakI paccIsa tattvasvarUpa padArthavyavasthAkA sthUla rUpase samanvaya kiyA jAya to kahA jA sakatA hai ki jainadarzanake jIvatatvake sthAnapara sAMkhyadarzana meM puruSatatvako aura jainadarzanake ajIvatattva ( kArmANavargaNA ) ke sthAnapara sAMkhyadarzana meM prakRtitatvako sthAna diyA gayA hai tathA jainadarzana ke bandhatatvakA yadi vistAra kiyA jAya to sAMkhyadarzanako buddhi Adi teIsa tatvoM kI mAnyatAkA usake sAtha samanvaya kiyA jA sakatA hai| itanA samanvaya karaneke bAda ina donoM darzanoMkI mAnyatAoM meM sirpha itanA bheda raha jAtA hai ki jahA~ sAMkhyadarzanameM buddhi Adi sabhI tatvoMko puruSasaMyukta prakRtikA vikAra svIkAra kiyA gayA hai vahA~ jainadarzana meM kuchako to prakRtisaMyukta puruSakA vikAra aura kuchako puruSasaMyukta prakRtikA vikAra svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki sAMkhyadarzanake paccIsa tatvoMko jainadarzanake jIva, ajIva aura bandha ina tIna tattvoMmeM saMgrahIta kiyA jA sakatA hai| isa prakAra sAMkhyadarzana meM paccIsa tatvoMke rUpameM nAnAcitzaktiviziSTa tatva aura inakA zarIrasambandhaparamparA athavA sukha-duHkha paramparArUpa saMsAra ye do tatva to kaMThokta svIkAra kiye gaye haiN| zeSa saMsArakA kAraNa saMsArakA sarvayA viccheda svarUpa mukti aura muktikA kAraNa ina tIna tatvoMkI mAnyatA rahate hue bhI inheM padArtha mAnyatAmeM sthAna nahIM diyA gayA hai /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ darzana aura nyAya : 79 yogadarzanameM nAnA citazaktiviziSTatatva, unakA saMsAra, saMsArakA kAraNa, mukti aura muktikA kAraNa ina tatvoMkI mAnyatA rahate hue bhI usakI padArthavyavasthA karIba-karIba sAMkhyadarzana jaisI hI hai| vizeSatA itanI hai ki yogadarzanameM puruSa aura prakRtike saMyoga tathA prakRtikI buddhi Adi teIsa tatvarUpa hone vAlI pariNatimeM sahAyaka eka zAzvata Izvaratatvako bhI svIkAra kiyA gayA hai aura muktike sAdhanoMkA vistRta vivecana bhI yogadarzanameM kiyA gayA hai| sAMkhyadarzanakI padArthavyavasthA yogadarzanakI taraha vedAntadarzanako bhI mAnya hai| lekina vedAntadarzanameM ukta padArthavyavasthAke mUlameM nitya, vyApaka aura eka parabrahma nAmaka tatvako svIkAra kiyA gayA hai tathA saMsArako isI parabrahmakA vistAra svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra vedAntadarzanameM yadyapi eka parabrahmako hI tatvarUpase svIkAra kiyA hai parantu vahA~para ( vedAntadarzana meM ) bhI pratyeka prANIke zarIrameM pRthak-pRthak rahane vAle citazaktiviziSTatatvoMko usa parabrahmake aMzoMke rUpameM svIkAra karake unakA asat svarUpa avidyAke sAtha saMyoga, isa saMyogake AdhArapara una citazaktiviziSTatatvoMkA sukha-duHkha tathA zarIra-saMbandhakI paramparArUpa saMsAra, isa saMsArase chuTakArA svarUpa mukti aura muktikA kAraNa ye saba bAteM svIkAra kI gayI haiN| vedAntadarzanameM parabrahmako sat aura saMsArako asat mAnanekI jo dRSTi hai usakA sAmaJjasya jainadarzanakI karaNAnuyogadRSTi ( upayogitAvAda ) se hotA hai kyoMki jainadarzanameM bhI saMsAra athavA zarIrAdi jina padArthoMko dravyAnuyoga ( vAstavikatAvAda ) kI dRSTise sat svIkAra kiyA gayA hai unhIMko karaNAnuyogakI dRSTise asat svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jainadarzanameM bhI karaNAnuyogakI dRSTise eka citzaktiviziSTa Atmatatvako hI zAzvat honeke kAraNa sat svIkAra kiyA gayA hai aura zeSa saMsArake sabhI tatvoMko azAzvata. AtmakalyANameM anupayogI athavA bAdhaka honeke kAraNa asat ( mithyA ) svIkAra kiyA gayA hai| isI prakAra citazaktiviziSTa tatva, unakA pUrvokta saMsAra aura saMsArakA kAraNa ina tIna tatvoMko svIkAra karane vAle mImAMsAdarzanameM tathA inake sAtha-sAtha mukti aura muktike kAraNa ina do tatvoMko milAkara pA~ca tatvoMko svIkAra karane vAle nyAya, vaizeSika aura bauddha darzanoMmeM bhI inakA jainadarzanakI taraha jo tatvarUpa se vyavasthita vivecana nahIM kiyA gayA hai vaha ina darzanoMke bhinna-bhinna dRSTikoNakA hI pariNAma hai / isa saMpUrNa kathanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jainadarzanakI saptatatvamaya padArthavyavasthA yadyapi ukta sabhI darzanoMko svIkArya hai parantu jahA~ jainadarzanameM upayogitAvAdake AdhArapara usakA sarvAGgINa aura vyavasthita DhaMgase vivecana kiyA gayA hai vahA~ dUsare darzanoMmeM usakA vivecana sarvAGgINa aura vyavasthita Dhagase nahIM kiyA gayA hai|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha bhUla aura usakA samAdhAna yoM to zabdoMke arthameM kabhI-kabhI bhUla ho jAyA karatI hai aura bAda meM vaha ThIka bhI ho jAtI hai / lekina koI-koI bhUla aisI ho jAtI hai jo ki paramparAmeM pahu~ca jAtI hai / phira usake viSayameM yaha dhyAna bhI nahIM hotA ki bhUla hai yA nhiiN| aise hI kucha sthaloMko yahA~para rakhatA hU~ AzA hai vidvAna pAThaka avazya vicAra kareMge / 1. nyAyadIpikA "asAdhAraNagharmavacanaM lakSaNamiti kecit tadanupapannaM lakSyardhAbhivacanasya lakSaNadharmavacanena sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaMgAt / " yaha to mujhe smaraNa nahIM ki gurumukhase isakA kyA artha maiMne sunA thA, kintu usa samaya mujhe isa graMthakI eTA nivAsI paM0 khUbacandra jI kRta hindI TIkA dekhanekA maukA milA thA, usameM ina paMktiyoMkA jo artha kiyA gayA hai vaha mujhe asaMgata jAna pdd'aa| mAlUma hotA hai isa hindI - TIkAke vidyArthI samAja meM to yaha artha avazya hI mAnA jAtA hai / sahArepara hI kama-se-kama hamArI jaina parIkSAoM meM bhI yaha prazna prAyaH pUchA jAtA hai aura bahudhA vidyArthI bhI isI DhaMgase samAdhAna karate hoMge / acchA hotA, yadi vidvAna parIkSaka isa arthake viSayameM kucha saMketa karate, lekina isapara Aja taka kisIkA bhI dhyAna nahIM gayA / astu, ullikhita TokAmeM isa prakAra artha kiyA gayA hai-- " kaI matavAle sarvathA asAdhAraNa dharmako lakSaNa kahate haiM, parantu yaha unakA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki "lakSya aura lakSaNa donoM eka hI adhikaraNameM rahate haiM aisA niyama hai / yadi aisA na mAnoge to ghaTakA lakSaNa paTa bhI mAnanA par3egA, parantu pravAdIke mAne hue lakSaNake anusAra lakSya tathA lakSaNa (kA) rahanA eka hI adhikaraNameM nahIM bana sakatA, kyoMki usake matAnusAra lakSaNa lakSyameM rahatA hai aura lakSya apane avayavoMmeM rahatA hai / jaise pRthivokA lakSaNa gaMdha hai vaha gaMdha pRthivI meM rahatA hai aura pRthivI apane avayavoM meM rahatI hai isaliye isa lakSaNa meM asaMbhava doSa AtA hai / " 1. yahA~para TIkAkArane lakSya aura lakSaNake viSayameM eka adhikaraNakA niyama mAnakara usa niyamake abhAvameM jo jo yaha Apatti dI hai ki ghaTakA lakSaNa paTa bhI mAnanA par3egA, vaha ThIka nahIM, kAraNa ki dUdha aura jala ye donoM padArtha eka pAtrameM rakhe jA sakate haiM to usa avasthAmeM dUdha aura jalameM parasparake lakSya lakSaNabhAvakI Apatti eka adhikaraNake mAnanepara bhI banI rahatI hai / rasa aura rUpa to sarvadA eka hI aghikaraNameM rahate haiM, isaliye inameM to yaha Apatti spaSTa hI hai / 2. svayaM nyAyadIpikAkArane bhI lakSya aura lakSaNakA eka adhikaraNa svIkAra nahIM kiyA hai, agnikA lakSaNa uSNapanA aura devadattakA lakSaNa daNDa ina donoM lakSaNoMmeM lakSya aura lakSaNakA eka AdhAra koI bhI vidvAna svIkAra nahIM karegA / 3. Age calakara jo yaha likhA hai ki " naiyAyikake matAnusAra lakSaNa lakSyameM rahatA hai aura lakSya apane avayavoMmeM rahatA hai", yaha likhanA bhI ThIka nahIM, kAraNa eka to lakSya aura lakSaNakI ekAdhikaraNatA lakSya-lakSaNabhAvakI niyAmaka nahIM, jabaki lakSya sarvadA lakSaNakA AdhAra hI rahatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki naiyAyikake matAnusAra guNakA lakSaNa to guNameM rahatA hai aura guNa dravyameM rahatA hai na ki apane avayavoMmeM,
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ darzana aura nyAya : 81 taba hama yaha kaise kaha sakate haiM ki naiyAyikake matAnusAra lakSaNa lakSyameM rahatA hai aura lakSya apane avayavoMmeM rahatA hai| yadyapi dravyakI apekSAse yaha kathana sammata kahA jA sakatA hai| kintu yahA~ para lakSya-lakSaNabhAvakA sAmAnya kathana honeke kAraNa aisA likhanA samAlocya avazya hai| aba maiM pAThakoMke sAmane usa arthako rakhatA hU~ jo saMgata mAlUma hotA hai| vacanakA artha vAkya yA zabda hotA hai / lakSaNake kathanameM do vAkya hote haiM-1. lakSyavAkya, 2. lakSaNavAkya / naiyAyika asAdhAraNadharmavacanako lakSaNa mAnatA hai, isaliye usake anusAra jaba lakSaNa dharmavacana haA to lakSyako dharmivacana mAnanA hogA, kAraNa kisI padArthakA AsAdhAraNadharma jaba usa padArthakA lakSaNa mAnA jAtA hai to lakSyapadArtha dharmirUpa hI siddha hotA hai| "samyagjJAnaM pramANam, gaMdhavatI' pRthvI" inameM samyagjJAnatva pramANakA aura gaMdhavatva yA gaMdha pathivIkA lakSaNa hai isaliye 'samyagjJAnaM' aura 'gaMdhavatI' ye donoM vacana lakSaNavacana haiM aura 'pramANaM' tathA 'pathivI' ye donoM lakSyavacana haiN| yahA~para samyagjJAnapadavAcya jo vastu hai vahI pramANapadavAcya hai tathA gaMdhavatIpadavAcya jo vastu hai vahI pRthivIpadavAcya hai| isa prakAra lakSyavacana aura lakSaNavacanakA sAmAnAdhikaraNya mAnanA par3atA hai, kAraNa binA sAmAnAdhikaraNyake samAnavibhaktika prayoga nahIM ho sakate / 2bhinnapravRttinimittavAle zabdoMko eka arthameM vRttiko sAmAnAdhikaraNya kahate haiN| yahA~ para vRttikA artha sambandha hai, vaha sambandha zabda aura arthakA vAcya-vAcakabhAvarUpa mAnA gayA hai| "samyagjJAnaM pramANaM" isameM 'samyagjJAnaM' isa lakSaNavacanakA pravRttinimitta samyagjJAnatva hai, 'pramANaM' isa lakSyavacanakA pravRttinimitta pramANatva hai| isa taraha bhinnapravRttinimittavAle ye donoM zabda eka hI artha ke bodhaka haiM arthAt samyagjJAnazabdase jisa arthakA bodha hotA hai vahI artha pramANazabdase jAnA jAtA hai, kAraNa ki jo vastu samyagjJAna hai vahI to pramANa hai| isI prakAra gandhavatvapravRttinimittavAle gandhavatIzabdase jisa arthakA bodha hotA hai vahI artha pathivItvapravRttinimittavAle pRthivIzabdase jAnA jAtA hai, kAraNa jo padArtha gandhavAna hai vahI to pathivI hai| isa taraha lakSyavacana aura lakSaNavacana eka hI arthake pratipAdaka honese ve samAnAdhikaraNa siddha hote haiN| naiyAyikake matAnusAra lakSyavacana mivacanarUpa aura lakSaNavacana dharmavacana rUpa hI siddha hote haiN| lekina dharmivacana aura dharmavacana kabhI bhI eka arthake pratipAdaka nahIM hote haiM-dharmavacana dharmakA hI pratipAdana karatA hai aura dharmivacana dharmIkA hI pratipAdana karatA hai, isaliye ina donoMmeM ekArthapratipAdanarUpa sAmAnAdhikaraNyakA abhAva prApta hotA hai, vaha ucita nahIM kahA jA sakatA hai, kAraNa ki lakSyavacana aura lakSaNavacanameM sAmAnAdhikaraNya "samyagjJAnaM pramANaM, gandhavatI pRthvI" ityAdi sthaloMmeM mAnA gayA hai, isaliye naiyAyikake dvArA mAnA huA lakSaNakA lakSaNa ThIka nahIM hai| usameM asambhava doSa AtA hai| 2. AptaparIkSA "syAnmataM pathivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi navadravyANi / dravyapadasyArtha iti (cet), kathameko dravyapadArthaH ? sAmAnyasaMjJAbhidhAnAditi cenna sAmAnyasaMjJAyAH sAmAnya vadviSayatvAt / tadarthasya sAmAnyapadArthatve tato vizeSvapravRttiprasaMgAt; dravyapadArthasyaikasyAsiddhezca" (pRSTha 4, purAnA sNskrnn)| 1. naiyAyika matAnusAra / 2. bhinnapravRttinimittAnAM zabdAnAmekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam / -siddhAntakaumudI vyAkaraNa, nyA0 ta0 bodhanI TIkA /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha bahudhA vidyAlayoMmeM isa sthalapara "sAmAnyavadviSayatvAt" ke sthAnameM 'sAmAnyaviSayatvAt' aisA pATha sudhAra diyA jAtA hai tathA abhI isa granthakA navIna saMskaraNa kaThanerAjIne nikAlA hai| usameM to "vat" zabdako bilakula nikAla diyA gayA hai| merI samajhase saMzodhakoMkA kartavya honA cAhiye ki ve jisa pAThako azuddha samajheM usakA pAThAntara kara deM, yaha rIti bahuta hI AdaraNIya mAnI jA sakatI hai kyoMki kahIM-kahIMpara zuddha pAThako azaddha samajha kara nikAla denemeM zaddha pAThakI khojake liye bahata kaThinAI uThAnA par3atI hai| Upara likhA pATha hI zuddha hai| abhI taka jo hamAre vidvAna "vat" zabdako nikAlakara artha karate A rahe haiM vaha azuddha hai| isakA vicAra karaneke liye isa sthalakA artha yahA~ likhA jAtA hai| yahA~para vAdI vaizeSika dravyapadArthako eka siddha karanA cAhatA hai| lekina vaha pRthivI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana ina navako dravyapadakA artha svIkAra karatA hai, isaliye usase prazna kiyA gayA hai ki jaba tuma dravyapadake nava (nau) artha mAnate ho to eka dravyapadArtha kaise siddha hogA? isake uttarameM vaha kahatA hai ki 'dravya' yaha pada naukI sAmAnyasaMjJA hai| vaha samajhatA hai ki sAmAnyasaMjJAkA vAcya sAmAnya hI ho sakatA hai, isaliye dravyapadakA sAmAnyarUpa eka artha siddha hone meM koI bAdhA nahIM ho sakatI hai / isapara granthakArane nimna prakAra bAdhAyeM upasthita kI hai (1) sAmAnyasaMjJAkA sAmAnya viSaya (vAcya) nahIM hokara sAmAnyavAna viSaya hotA hai kyoMki jisa zabdake zravaNase jisa padArthameM logoMkI pravRtti dekhI jAtI hai usa zabdakA vahI artha mAnA jAtA hai / "dravyamAnaya", "dravyaM pazya" ityAdi vAkyoMse pRthivI, jala Adi vizeSameM hI Anayana va dekhanerUpa manuSyoMkI pravRtti dekhI jAtI hai, dravyatvasAmAnyameM nahIM, isaliye dravyapadake dravyatvasAmAnyavAn pRthivI, jala Adi vizeSa nau padArtha hI artha siddha hoMge, eka sAmAnyapadArtha nhiiN| (2) yadi dravyapadakA dravyatvasAmAnya hI artha mAnA jAya to dravyapadake zravaNase pRthivI, jala Adi vizeSameM manuSyoMkI pravRtti nahIM honA cAhiye, lekina hotI hai, isaliye dravyapadakA dravyatvasAmAnya artha yuktisaMgata nahIM kahA jA sakatA hai| (3) kisI tarahase dravyatvasAmAnya artha mAna bhI liyA jAya, to bhI dravyapadArtha eka siddha na hogaa| isakA kAraNa granthameM isa sthalake Age spaSTa kiyA gayA hai, yahA~para upayogI na honese nahIM likhA hai| mujhe AzA hai ki aba avazya hI ina sthaloMke artha meM sudhAra kiyA jAyagA aura yadi mere likhane meM koI truTi hogI to vidvAna pAThaka mujhe avazya hI sUcita kreNge| isa lekhapara sva0 50 mahendrakumAra jI jaina nyAyatIrtha nyAyAdhyApaka syAdvAda mahAvidyAlaya kAzIne apanA abhiprAya nimna rUpameM prakaTa kiyA thaa| jaina mitra(4 maI 1933) meM bhAI baMzIdharajI vyAkaraNAcAyakA "arthameM bhala" zIrSaka lekha dekhA / maiM paMDitajokI isa upayogI carcAkA abhinandana karatA huuN| paM0 khUbacandra jI kRta nyAyadIpikAkI hindI TIkA tathA paM0 jIke arthakA milAna kiyaa| isa viSayameM mere vicAra nimna prakAra haiM nyAyadIpikAkArane lakSaNake do bheda kiye haiM-(1) AtmabhUta, (2) anAtmabhUta / anAtbhUtalakSaNameM sAmAnAdhikaraNya honA jarUrI nahIM, kyoMki vaha lakSaNa vastusvarUpameM milA huA nahIM hotA, bhinna padArtha hI
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 83 isameM lakSaka hotA hai / 'daNDaH puruSasya' isa lakSaNameM yadi ekAdhAravRttitvalakSaNa sAmAnAdhikaraNya nahIM hai to ekArthapratipAdakatvalakSaNa sAmAnAdhikaraNya bhI nahIM hai| jisa taraha 'samyagjJAnaM pramANaM', isa lakSaNameM bhI jo samyagjJAnapadavAcya hai vahI to pramANapadavAcya hai yA jo pramANapadavAcya hai vahI to samyagjJAnapada vAcya hai aisA ekArthapratipAdakatvena sAmAnAdhikaraNya hotA hai vaisA 'daNDaHpuruSasya' yahA~para "jo puruSapadavAcya hai vahI daNDavatvapadavAcya hai yA jo daNDavatvapadavAcya hai vahI puruSapadavAcya" aisA niyama nahIM hai, kyoMki daNDavatvAbhAvameM bhI puruSa aura puruSAbhAvameM bhI daNDavatva ho sakatA hai| parantu AtmabhUtalakSaNameM sAmAnAdhikaraNya honA atyAvazyaka hai| vaha sAmAnAdhikaraNya yadi ekArthapratipAdakatvena ho sakatA hai to ekAdhAravRttitvena hone meM koI bAdhA nahIM hai kyoMki AtmabhUtalakSaNa vastusvarUpAtmaka hotA hai| svarUpase kathaMcittAdAtmya rakhanevAlI vastuoMmeM bhinnAdhikaraNatA saMbhava hI nahIM hai anyathA svarUpa-svarUpavadbhAva hI na ho skegaa| yaha Apatti bhI ThIka nahIM hai ki dUdha aura jalameM eka bhAjanavRttitvena sAmAnAdhikaraNya evaM rUpa aura rasameM abhinnadravyAdhAratayA sAmAnAdhikaraNya jaba hai to lakSyalakSaNabhAva honA cAhiye, kyoMki lakSyalakSaNabhAva vyApya hai sAmAnAdhikaraNya vyApaka; isaliye jahA~-jahA~ lakSyalakSaNabhAva (AtmabhUtIya) hogA vahA~vahA~para sAmAnAdhikaraNya avazya hogA, kintu sAmAnAdhikaraNya honepara lakSyalakSaNabhAva honA jarUrI nahIM hai| _ 'agneroSNyaM' yahA~para ekAdhikaraNa hai kyoMki jo auSaNyakA AdhAra hai vahI to agnikA hai kathaMcittAdAtmya honese bhinnAdhikaraNatA kadApi sambhava nahIM', anyathA guNagaNibhAvakA lopa ho jAyagA / naiyAyikake yahA~ dravya, guNa, karma Adi svataMtra padArtha haiM / inameM samavAyasambandha hotA hai kathaMcit tAdAtmyasambandha usane mAnA nahIM hai| isaliye usake yahA~ dravyakA lakSaNa dravyameM rahegA to dravya apane avayavoMmeM, isa taraha bhinnAdhikaraNatA, guNakA lakSaNa guNameM, guNa dravyameM isa taraha bhinnAdhikaraNatA, karmakA lakSaNa karmameM, karma dravyameM isa taraha bhinnAdhikaraNatA sarvatra banI rahatI hai, isaliye asambhavadoSa bAdhita lakSyavRtti honese A jAtA hai| nyAyadIpikAkArane AtmabhUtalakSaNako jo pRthak kiyA hai usakA antaraMgakAraNa sAmAnAdhikaraNyakI AvazyakatA hI hai / AzA hai ki isa granthako lagAte samaya ina bAtoMkA dhyAna avazya rakhA jAyagA / jainamitra, tA0 8 jUna san 1933, aMka 32 varSa 34 meM prakAzita / isakA uttara hamane nimnalikhita diyaa| bandhavara paM0 mahendrakumArajI nyAyatIrtha nyAyAdhyApaka syA0 mahAvidyAlaya kAzIne mere dvArA kiye gaye nyAyadIpikAke arthameM matabheda dikhalAte hue kucha vicAra prakaTa kiye haiN| paM0 jIkA Azaya hai ki "AtmabhUtalakSaNameM mAmAnAdhikaraNa honA Avazyaka hai vaha ekArthapratipAdakatvarUpa yA ekAdhAravRttitvarUpa ho sakatA hai| anAtmabhUtalakSaNameM sAmAnAdhikaraNya Avazyaka nahIM, cAhe vaha ekArthapratipAdakatvarUpa ho yA ekAdhAravRttitvarUpa ho / " yaha bAta dhyAnameM rakhanA cAhiye ki ekArthapratipAdakatvarUpa sAmAnAdhikaraNya zabdavRtti hai, isaliye vaha lakSyavacana aura lakSaNavacanameM rahegA, ekAdhAravRttitvarUpa sAmAnAdhikaraNya arthavRtti hai, isaliye vaha lakSyavastu aura lakSaNavastumeM pAyA jaaygaa|
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : sarasvatI-varavaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha merA khayAla hai ki AtmabhUtalakSaNameM bhI anAtmabhUtalakSaNakI taraha lakSya aura lakSaNa vastuoMmeM ekAdhAravRttitvarUpa sAmAnAdhikaraNyakA sadbhAva athavA usakA jJAna lakSyalakSaNabhAvakA prayojaka nahIM, yadi mAnA jAya to naiyAyikako kabhI bhI gandhavatIzabdase pRthvIkA bhAna nahIM honA cAhiye, kyoMki gaMdha aura pRthvIkA eka AdhAra nahIM honese lakSyalakSaNabhAva nahIM bana sakatA hai| aura to kyA jainI bhI yadi naiyAyikake granthoMmeM gandhavatI zabdako dekhate hai to usakA artha pRthvI hI karate haiM kyoMki ve samajhate hai ki naiyAyikane gandhako pRthvIkA lakSaNa svIkAra kiyA hai usake yahA~ pRthvIkA bodhaka gandhavatIzabda lAkSaNika hai, sAMketika nhiiN| isaliye hama yaha kaise kaha sakate haiM ki naiyAyikake yahA~ lakSya aura lakSaNa vastuoMmeM bhinnAdhikaraNatA rahanese asAdhAraNadharma rUpa lakSaNameM asambhava doSa AtA hai jabaki usake matAnusAra hama gandhako pRthvIkA lakSaNa svIkAra kara lete haiN| 'gaMdha pRthvIkA lakSaNa' hama (jainI) isaliye nahIM karate ki isameM asaMbhava doSa AtA hai kintu isaliye nahIM karate haiM ki gandha pRthvIkA asAdhAraNa dharma nahIM hai, kAraNa ki (jaina mAnyatAnusAra) jalAdikameM bhI gaMdha pAyA jAtA hai / lakSaNa padArthakA jJApaka mAnA gayA hai / naiyAyikakI mAnyatAnusAra gandha pRthvIkA jJApaka siddha hotA hI hai; bhale hI unameM ekAdhikaraNya na ho| isaliye isa DhaMgase asambhava doSa batalAnA saMgata nahIM kahA jA sakatA hai| jo lakSaNa lakSyameM na pAyA jAya, usako asaMbhavita kahate haiM, naiyAyika asAdhAraNadharmako lakSaNa mAnatA hai tathA usake yahA~ gandha pRthvIkA asAdhAraNa dharma hai arthAt gandha pRthvIrUpa lakSyameM rahatA hai to yaha lakSaNa bAdhitalakSyavRtti kaise ho sakatA hai ? 'gandhavajjalaM' yaha lakSaNa usake matase asaMbhavita hai kyoMki vaha bAdhitalakSyavRtti hai / jainiyoMne lakSaNake AtmabhUta aura anAtmabhUta do bheda svIkAra kiye haiN| naiyAyika ina bhedoko nahIM mAnatA, taba yadi vaha 'gandhavatI pRthvI' isa lakSaNako 'daNDI puruSaH' kI taraha anAtmabhUta svIkAra kara le to phira usake yahA~ isa lakSaNameM asaMbhava doSa kaise A sakatA hai ? itane para bhI yadi ekAdhAravRttittvarUpa sAmAnAdhikaraNyake abhAvase yahA~para asaMbhava doSa mAnA jAya to 'daNDI puruSaH' isa anAtmabhUtalakSaNameM vaha doSa kyoM nahIM hogA? yaha bAta vicArane yogya hai| dUdha aura jala tathA rUpa aura rasameM jaba ekAdhAravRttitva hai to vahA~ para lakSya-lakSaNa bhAvakI Apatti bilkula spaSTa hai / yadyapi sAmAnAdhikaraNyako vyApaka aura lakSyalakSaNabhAvako vyApya mAna lenese yaha Apatti nahIM rahatI, kintu vicAranA yaha hai ki aisA vyApyavyApakabhAva saMgata hai yA nahIM? anAtmabhUtalakSaNameM ekAdhAravRttitvarUpa sAmAnAdhikaraNyakA abhAva rahanepara bhI lakSya-lakSaNabhAva svIkAra kiyA gayA hai, isaliye lakSya-lakSaNabhAva sAmAnAdhikaraNyakA vyApya nahIM ho sakatA hai| AtmabhUtIya lakSya-lakSaNabhAva ukta sAmAnAdhikaraNyakA vyApya hai anAtmabhatIya nahIM, isa tarahake bhedakA koI niyAmaka nahIM, jabaki donoM jagaha samAnarUpase lakSya-lakSaNabhAva pAyA jAtA hai| AtmabhUtIya lakSya-lakSaNabhAva bhI sAmAnAdhikaraNyakA vyApya siddha nahIM hotA hai, kAraNa ki jaisA ekAdhAravRttitvarUpa sAmAnAdhikAraNya rUpa aura rasa tathA dUdha aura jalameM pAyA jAtA hai vaisA agni aura uSNatAmeM nahIM pAyA jAtA, isa prakAra jaba agni aura uSNatAmeM sAmAnAdhikaraNyAbhAva hI siddha hotA hai to lakSya-lakSaNabhAva sAmAnAdhikaraNyakA vyApya kaise ho sakatA hai ? rUpa aura rasa tathA dudha aura jalameM sAmAnAdhikaraNya rahate hue bhI lakSya-lakSaNabhAva Apa svIkAra nahIM karate hai| isase sutarAM siddha hotA hai ki lakSya-lakSaNabhAvakA prayojaka ukta sAmAnAdhikaraNya nahIM, balki dUsarA hI koI kAraNa hai jisase padArthomeM lakSya-lakSaNabhAvakI kalpanA kI jAtI hai| isaliye AtmabhUtalakSaNa
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 85 meM lakSya-lakSaNabhAvakA prayojaka lakSya aura lakSaNavastuoMkA ekAdhAravRttitvarUpa sAmAnAdhikaraNyako mAnanA ThIka nahIM hai| AtmabhUtalakSaNa meM ukta sAmAnAdhikaraNyako lakSya-lakSaNabhAvakA prayojaka mAnane meM eka doSa yaha bhI hai ki jaba anAtmabha talakSaNameM bhI lakSyalakSaNabhAva rahatA hai to vahA~para bhI usakA prayojaka ukta sAmAnAdhikaraNya bhI rahanA cAhiye, anyathA anAtmabhUtalakSaNameM lakSya-lakSaNabhAvakA abhAva mAnanA pdd'egaa| . yadi kahA jAya ki ukta sAmAnAdhikaraNya lakSya-lakSaNabhAvakA prayojaka nahIM, kintu lakSaNa hI AtmabhUtatAkA prayojaka hai to prathama to lakSya-lakSaNabhAvameM isake mAnanekI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai, dasare lakSaNakI AtmabhatatAkA bhI prayojaka ukta sAmAnAdhikaraNya nahIM hai, kAraNa agnikA lakSaNa uSNatA hai uSNatAkA AdhAra agni hai, yaha to ThIka hai kintu agniko svakA bhI AdhAra mAna karake sAmAnAdhikaraNyakI kalpanA yukti aura anubhavase viruddha jAna par3atI hai / tIsare, aisA sAmAnAdhikaraNya to anAtmabhUtalakSaNameM bhI raha sakatA hai kyoMki jisa puruSake hastameM jo daNDa rahatA hai vahI daNDa lakSaka hotA hai aura vaha bhI usI puruSa kA, vaha daNDa dUsare puruSakA lakSaka nahIM, tathA dUsarA daNDa usa puruSakA lakSaka nahIM, aisI hAlatameM usa daNDakA AdhAra vaha puruSa hai-jisa taraha ki uSNatAkA AdhAra agni hotA hai tathA usa puruSako svakA AdhAra mAna lenA cAhiye, jisa taraha ki agniko svakA AdhAra mAna liyA gayA hai, isa tarahase lakSaNake AtmabhUta aura anAtmabhUta do bheda asaMgata Thaharate haiN| isaliye ekAdhAravRttitvarUpa sAmAnAdhikaraNya lakSaNakI AtmabhUtatAkA bhI prayojaka siddha nahIM hotA hai| lakSaNake AtmabhUta aura anAtmabhuta bhedoMkA prayojaka apRthakpanA aura pRthakpanA hai| uSNatAko agnise kabhI bhI pRthaka nahIM kara sakate, jabaki daNDa aura puruSa donoM padArtha pRthak siddha haiN| jainiyoMne svarUpa-svarUpavAna tathA guNa-guNImeM tAdAtmyasambandha mAnA hai| tAdAtmyakA artha bheda aura abheda hai, svarUpasvarUpabadbhAva, guNagaNibhAva bhedakA niyAmaka hai, kAraNa svarUpa aura svarUpavAnameM tathA gaNa aura guNImeM bheda mAnanese hI svarUpasvarUpavadbhAva aura guNaguNibhAvakI kalpanA ho sakatI hai, abheda mAnanese agni svarUpavAna yA guNI hai aura uSNatA usakA svarUpa yA guNa hai aisA bhAna yA kathana nahIM ho sakatA haiN| abheda mAnate isaliye haiM ki uSNatA agnikA hI svarUpa hai anyakA nahIM / uSNatAko chor3akara agnikI svataMtra sattA nirdhArita nahIM kara sakate. yahI tAdAtmyasambandhakA abhiprAya hai| uSNatAkA AdhAra agni hai yA uSNatA agnikA lakSaNa hai, yaha kathana bhI bhedadRSTise ho ho sakatA hai, abhedakI apekSAse AdhArAdheyabhAva yA lakSyalakSaNabhAvako kalpanA kadApi saMbhava nhiiN| tAdAtmya rakhanevAlI vastuoMmeM bhinnAdhikaraNatA bhale hI Apa na mAne, lekina unameM ekAdhikaraNatA saMbhava nahIM, athavA ekAdhikaraNatA svarUpasvarUpavadbhAva, guNaguNibhAva; AdhArAdheyabhAva, lakSyalakSaNabhAva AdikI niyAmaka nahIM, yaha bAta spaSTa ho cukI hai| aba hamako thor3A nyAyadIpikAke zabdoMpara bhI dhyAna denA cAhiye / nyAyadIpikAkArane lakSyamivacana aura lakSaNadharmavacana meM sAmAnAdhikaraNyake abhAvakA prasaMga batalAyA hai, na ki lakSyavastu aura lakSaNavastumeM / isaliye vaha bhI sAmAnAdhikaraNya ekArthapratipAdakatvarUpa hI ho sakatA hai aura vaha AtmabhUta evaM anAtmabhUta donoM tarahake lakSaNavAkyoMke lakSyavacana aura lakSaNavacanameM samAnarUpase pAyA jAtA hai| jisa prakAra 'samyajJAnaM pramANaM' yahAMpara samyagjJAnatva pramANakA lakSaNa hai, isaliye 'samyagjJAnaM yaha pada lakSaNavacana hai aura pramANa lakSya hai, isaliye 'pramANaM' yaha pada lakSyavacana hai / ye donoM vacana ekArthake pratipAdaka haiM kyoMki samyagjJAnavastuko chor3akara pramANa koI dUsarI vastu nhiiN| isI prakAra 'daNDI puruSaH' yahAMpara daDitva (daNDa)
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya puruSakA lakSaNa hai isaliye 'daNDI' yaha pada lakSaNavacana hai aura puruSa lakSya hai isaliye 'puruSaH' yahA~para lakSyavacana hai / ye donoM vacana bhI ekArthake pratipAdaka hai kyoMki daNDIzabdase daNDaviziSTakA bodha hotA hai / daNDaviziSTa yahAMpara puruSapadArtha hai vahI puruSapadArtha puruSapadakA bhI artha hotA hai| isa taraha anAtmabhUtalakSaNameM bhI lakSyavacana aura lakSaNavacanakA ekArthapratipAdakatvarUpa samAnAdhikaraNya rahatA hI hai| jahAM yaha nahIM ho, vaha lakSaNa dUSita kahA jAtA hai| jaise 'viSANI puruSaH' yahAMpara 'viSANI' isa lakSaNavacanakA viSANaviziSTa artha hotA hai lekina puruSapadArtha viSANaviziSTa nahIM hotA, isaliye viSANI aura puruSaH' ina donoM vacanoMmeM ekArthapratipAdakatvakA abhAva honese yaha lakSaNa asaMbhavita kahA jAtA hai / jainamitra, 24 agasta 1933, aMka 43 varSa 24 Nandanwar.
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya aura itihAsa
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jan Education Intemation For Private & Personal use only
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya aura itihAsa 1. vIrASTakam, samasyA kAntAkaTAkSAkSataH (kSatAH) 2. samayasArakI racanAmeM AcArya kundakundako dRSTi 3. tattvArtha-sUtrakA mahatva 4. jaina vyAkaraNakI vizeSatAe~ 5. SaTkhaNDAgamake 'saMjada' padapara vimarza 6. sAMskRtika surakSAko upAdeyatA / 7. jaina saMskRti aura tattvajJAna 8. yugadharma bananekA adhikArI kauna ? 9. RSabhadevase vartamAna taka jainadharmakI sthiti
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrASTakam [samasyA-kAntAkaTAkSAkSataH (kSatAH)] yaH kalyANakaro matastrijagato lokazca yaM sevate / yenAkAri manobhavo gatamado yasmai bhavaH krudhyati / / yasmAnmohamahAbhaTo'pi vigato yasya priyA muktiramA / yasminsnehagataH sa no bhavati kaH kAntAkaTAkSA'kSataH / / 1 / / yasyAdhRSyamataM mataM janahitaM saddharmaSANopalam / namrIbhUtasurendravRndamukuTe pAdacchalAtsaGgatam / / bhavyarapyanugIyamAnayazasA vyAkrAntalokatrayaM / yasmAdyo'sti nayArpaNAM' dadhadanekAntA'kaTA''kSA'kSataH / / 2 / / yasya pre-khadakharvakAMtimaNibhiH prodyotitAmAtatA mAsthAnAvanibhAgatedivirataiH prakrAntatUryatrikAm // tAmAlokya bhavAGgabhoganiratA mithyAdRzo'pyAdRtAH / samyaktvaM vibhavaM bhavanti kunayaikAntA''kaTAkSA'kSatAH / / 3 / / ye prAk trAsamupAgatA matihatA vANyAH kRpANyAH pare' nItijJAnalavoddhatA gatapathAstattvArthake 2 saGgare / / nikSiptAH sunayapramANabhuvi te cetazcamatkAriNo / yena jJAnasamAhitAH khalu kRtAH kAntAkaTAkSA'kSatAH // 4 // yasya prArcanabhakticaJcitamanA bheko'pi tatkopinA / devena prahato'pyabhUdamarabhUkAntAkaTAkSA''kSatAH / / tat kiM yasya padArcane tadhiyaH sAmodabhAvena hi / jAyante bhavayoSitAM zivaramAkAntAH kaTAkSA'kSatAH // 5 // yasyAdya" bhramarAvalIva kamale6 bhavyAvalImandire / samphullatkamalAvalI parikanaddIpAvalI vindatI / / 1. nayArpaNAM nayavivakSAM dadhat dadhAno yo'nekAntaH ekatra vartamAnasattvAsattvAdirUpastasya, akaTaM-kaTati gacchati nazyatIti yAvata, kaTama (pacAdyacapratyayaH) vinazanazIlaM, na kaTamakaTamavinAzi tacca tad AkSam, akSa AtmA, svAbhAvyena tatsaMbaMdhi-AkSaM jJAnama, akaTAkSaM kevalajJAnaM, tena akSato vyApta ityarthaH / 2. kutsitA nayAH kunayAstadviSayabhatastadrapo vA ya ekAMtastasya, AkaTAkSA:-ISatkaTAkSAH (AISadartha) tairapi, akSatAH aviddhAH bhavantItyanvayaH / 3. tattvaM svasiddhAntaH zatrapakSe-svAbhilASArUpamarthaH prayojanaM yasya sa tasmina, saMgare pratijJAvAkye / atredaM ___tAtparyam pratijJAvAkyamupanyasyantaH eva pare trAsamupAgatA, na tu taiH hetvAdyupanyastam, pakSe-saGga re yuddhe / 4. amarabhUH svargaH, tasyAH kAntA amarAGganAH, tAsAM kaTAkSaH AkSata:-A samantAt kSataH / 5. adya zrIvIrabhagavato nirvANa divase / 6. jalaviziSTrasarovare /
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha cetasyAptamudAvalIti tu varaM citraM vicitraM vida mekA kAmavazAsparA bhavati no kAntAkaTAkSAkSatAH * // 6 // vIraH so'stu mama prasannamataye taM saGgato'haM tataH / sUktaM tena hitaM mataM jagadato vIrAya tasmai namaH // anyo nAsti tataH priyaGkara itastasya smRtirme hRdi / vIre tatra rato bhavAnyayamahaM kAntAkaTAkSA'kSataH // 7 // vaM - zaunnatyakaro'pyasau narapateH siddhArthakasyAtmabhUH / zI-lenAdhikRtAhito'pi tapasAstreNa prakRt " karmaNAm // dha - nyAnAmiti vismayaM vidadhatI pUrvaM tu pazcAt prabho - ra--syeyaM kRtirAtanotu kamanakkA'ntA'kaTAkSA''kSataH ||8|| 1. nviti nanyarthe / 2. bhramarAvalI / 3. bhavyAvalI / 4. kAntAnAM kaTAkSaiH AkSatA - iticchedastasya A - ISadapi kSatA viddhA no bhavatItyartha iti citram, bhramarAbalI bhavyAvalIyugalasya pradarzitasAdRzye'pi viruddhakaraNamiti citratvaM spaSTameva / kiJca kAntAnAM kaTAkSaH akSatA - iticchedaH tasya na kSateti akSatA - aviddhA no bhavatItyarthaH, iti vicitraM vigata citramityarthaH / bhramarAvalI bhavyAvalIdvayasya yatpUrvaM sAdRzyaM pradarzitaM tadadhunApi vartate eveti citratvAbhAvaH / parametasminnarthe bhavyAvalyapi, vIrabhagavato jinAlayaM saMprAptApi, bhagavato nirvANamahotsavaM vidadhAnApi, tatrAmodaM dadhAnApi kAntAkaTAkSairakSatA na bhavatItivizeSaNa citrateti / 5. prakarSeNa kRntati chinattIti prakRt / 6. nazyatIti nak, na nak anak, avinAzi, anantamiti yAvat tacca tatkaM sukhaM tad antaH svabhAvo yasyeti anakkAntaH atra anantasukhasAhacaryAd anantajJAnAdikamapi saMgrahItaM bhavatIti anantacatuSTayasvarUpa iti tAtparyam, sa cAsau azca viSNurvyApaka ityarthaH / bhagavato vIrasya sakalapadArthaviSayajJAnavitvAt vyApakatvamakSatam iti anakkAntAH bhagavAn vIra eva tasya kaTAkSAH tebhyo jAtaM yad AkSaM jJAnaM tasmAditi (tasil pratyaya:) tasmAddhetoH asya pramoriyamasya zlokasya pUrvArdha darzitA kRtiH kaM sukhamAtanotu vistArayatu, dhanyAnAmiti pUrveNa sambandhaH / pUrvaM vismayakarI pazcAttu bhagavatprasAdAt jJAnalAbhAt sukhakarI bhavatu kRtiriyaM bhagavataH iti bhAvaH / evaM vaMzIdharasyeyaM vIrastutirUpakRtiH bhagavataH prasAdajanyajJAnalAbhAt sukhakarI bhavatu dhanyAnAmityapi bodhyamiti /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasArakI racanAmeM AcArya kundakundakI dRSTi samayasArakA AloDana karanese maiM isa niSkarSapara pahu~cA hU~ ki usakI racanA AcArya kundakundane isa dRSTise kI hai ki sampUrNa mAnavasamaSTi ise par3hakara isake abhiprAyako samajheM aura usa abhiprAyake anusAra apanI jIvanapravRttiyoMko naitika rUpa denekA dRr3ha saMkalpa kareM, jisase ve jIvanake antataka sukhapUrvaka jindA raha skeN| isa prakAra apanI jIvanapravRttiyoMko naitika rUpa denevAlI mAnavasamaSTimeMse jo mAnava jitane pariNAma meM apanI mAnasika, vAcanika aura kAyika svAvalambanatAkA apane meM vikAsa kara le, utanA vaha AdhyAtmika (Atma-svAtantryake) mArgakA pathika bana sakatA hai| jIvake bheda jainazAsanameM jIvoMke saMsArI aura mukta do bheda batalAye gaye haiN| (dekho, ta. sU., a. 2 kA 'saMsAriNo muktAzca" sU0 10) / isa sUtrase yaha bhI jJAta hotA hai ki saMsArakI samAptikA nAma hI mukti hai aura jo jIva saMsArase mukta ho jAte haiM, ve hI siddha kahalAte haiM / jainazAsanake anusAra koI bhI jIva anAdisiddha nahIM hai| jaisA ki itara dArzanikoMne mAnA hai| saMsArI jIvoMke bheda jainazAsanake anusAra saMsArI jIva bhI bhavya aura abhavya do prakArake haiN| unameMse bhavya jIva ve haiM jinameM saMsArase mukta honekI svabhAvasiddha yogyatA vidyamAna ho aura abhavya jIva ve haiM, jinameM usa svabhAvasiddha yogyatAkA sarvathA abhAva ho / bhavya aura abhavya donoM hI prakArake jIva anAdikAlase paudgalika karmose baddha honeke kAraNa una karmoM ke prabhAva se anAdikAlase hI yathAyogya naraka, tiryaJca, manuSya aura deva ina cAra gatiyoMmeM paribhramaNa karate Aye haiM aura apanI svAvalambanazaktiko bhUlakara yathAsaMbhava mAnasika, vAcanika aura kAyika parAvalambanatAkI sthitimeM rahate Aye haiM, tathA mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAyake prabhAva meM mithyAdRSTi guNasthAnameM rahate hae satata mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka anaitika (mithyA) AcaraNa karate Aye haiN| aise jIvoMko samayasAra gAthA 12 se lekara gAthA 23 taka apanese bhinna padArthoM meM ahaMbuddhi aura mamabuddhi honeke kAraNa apratibuddha pratipAdita kiyA gayA hai| tathA ye jIva apratibuddha kyoM haiM, isa bAtako samayasAra gAthA 24 aura 25 meM Agama aura tarkake AdhArapara siddha kiyA gayA hai / __yadyapi naraka, niryaJca, manuSya aura deva ina sabhI gatiyoMke jIva isa prakArase apratibuddha ho rahe haiM, aura sabhI gatiyoMke bahutase jIva isa apratibaddhatAko samApta kara pratibuddha bhI ho sakate haiM, parantu jIvoMko maktikI prApti manuSyagatise hI ho sakatI hai| isalie samayasArameM jo vivecana kiyA gayA hai vaha mAnavasamaSTiko lakSyameM rakhakara hI kiyA gayA hai| jainazAsanake anusAra bhavya aura abhavya donoM hI prakArake jIva muktike mArgameM praveza kara sakate haiM, - kyoMki na to bhavya jIva apanI bhavyatAkI pahicAna kara sakate haiM aura na abhavya jIva apanI abhavyatAkI pahicAna kara sakate haiM isalie bhavya jIvoMke samAna abhavya jIva bhI apaneko bhavya samajhakara muktike mArgameM
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : sarasvatI-dharadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha pravRtta hote haiN| samayasAra gAthA 175 meM batalAyA gayA hai ki abhavya jIva bhI bhavya jIvake samAna mokSake mArgabhUta dharma (vyavahAradharma) meM AsthA rakhatA hai, usako samajhatA hai, usameM ruci rakhatA hai aura usameM pravRtta bhI hotA hai / itanI bAta avazya hai ki usakA vaha dharmAcaraNa muktikA kAraNa na hokara yathAyogya sAMsArika sukhakI vRddhikA hI kAraNa hotA hai / ____ tAtparya yaha hai ki bhavya aura abhavya donoM hI prakArake jIva mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAyake prabhAva meM mithyAdRSTi guNasthAnameM rahate hue bhI yathAyogya caturtha guNasthAnavartI, paMcama guNasthAnavartI aura SaSTha guNasthAnavI jIvoMke samAna dharmAcaraNa karate haiM / aura isa prakAra dharmAcaraNa karate hue abhavya jIva bhI bhavya jIvoMke samAna apane meM kSayopazama, vizuddhi dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa kara lete haiM jinake prabhAvase ve navama veyika taka svargameM bhI utpanna ho jAte haiM, parantu ve bhavya jIvoMke samAna Atmavizaddhiko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritrarUpa nahIM banA sakate hai, kyoMki jainazAsanameM batalAyA gayA hai ki usI jIvakI Atmavizaddhi samyagdarzanarUpa hotI hai jisane darzanamohanIyakarmakI tIna aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya athavA kSayopazama kiyA ho| isI prakAra AtmAkI vizuddhi dezavratarUpa usI jIva kI hotI hai jisane ukta darzanamohanIyakarmakI tIna aura anantAnubandhI kaSAyakI cAra ina sAta prakRtiyoMke upazama, kSaya athavA kSayopazamake sAtha apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI cAra prakRtiyoMkA kSayopazama kiyA ho, tathA AtmAkI vizuddhi sarvavratarUpa usI jIvakI hotI hai, jisane ukta darzanamohanIya karmakI tIna, anantAnubandhI kaSAyakI cAra ina sAta prakRtiyoMke upazama, kSaya athavA kSayopazama aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake kSayopazamake sAtha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kSayopazama kiyA ho / isakA bhAva yaha hai ki mithyAtvaguNasthAnameM mohanIyakarmako ukta prakRtiyoMkA yathAsambhava upazama, kSaya va kSayopazama usI jIvameM hotA hai, jo bhavya ho / tathA, usa jIvameM vaha upazama, kSaya athavA kSayopazama tabhI hotA hai, jaba vaha sAtizaya mithyAdRSTi ho jAtA hai| vaha sAtizaya mithyAdRSTi tabhI kahA jAtA hai jaba vaha karaNalabdhiko prApta karatA hai arthAt kramazaH adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa pariNAmoMko prApta hokara mohanIyakarmakI ukta prakRtiyoMkA yathAyogya upazama, kSaya aura kSayopazama karanekI kSamatA prApta kara letA hai / use karaNalabdhikI prApti tabhI hotI hai jaba vaha samayasArameM prAtipAdita bhedavijJAnako prApta kara letA hai| vaha ukta bhedavijJAnako taba prApta hotA hai jaba vaha kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoM ko prApta kara letA hai| vaha ina cAra labdhiyoMko taba prApta karatA hai, jaba vaha naitika AcaraNake rUpameM athavA naitika AcaraNake sAtha dezavatake rUpameM athavA naitika AcaraNake sAtha sarvavratake rUpameM mana, vacana aura kAyake samanvayapUrvaka AgamameM varNita vyavahAradharmako aMgIkAra karatA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki abhavya jIva bhI ukta prakArake vyavahAradharmako aMgIkAra karake kSayopazama, vizuddha, vedanA aura prAyogya ina labdhiyoMko prApta kara letA hai, parantu vaha apanI abhavyatAke kAraNa ukta bhedavijJAnako prApta nahIM hotA hai / samayasAra gAthA 175 kA yahI abhiprAya hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki una bhavya aura abhavya jIvoMko ukta cAra labdhiyoMkI prApti nahIM hotI hai jo ukta prakArake vyavahAradharmoko aMgIkAra to karate haiM, parantu mana, vacana aura kAyake samanvayapUrvaka nahIM aMgIkAra karate haiN| isa vivecanase nirNIta hotA hai ki mithyAdRSTiguNasthAnavI bhavya jIvako hI uparyukta kramase bhedavijJAnakI prApti hotI hai, abhavya jIvoMkA nhiiN|
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 5 samayasAra kI bejor3a vyAkhyA karanevAle AcArya amRtacandra ke kalaza padya 128, 129, 130, 131 aura 132 se yahI nirNIta hotA hai ki AcArya kundakundane samayasArakI racanAyeM mumukSu jIvake lie muktikI prApti meM bhedavijJAnako pramukha sthAna diyA hai / yahA~ una kalazapadyoMko uddhRta kiyA jAtA hai nijamahimaratAnAM bhedavijJAnazaktyA, bhavati niyatameSAM zuddhatattvApalaMbhaH / acalitamakhilAnyaddravyadUre sthitAnAM, bhavati sati ca tasminnakSayaH karmamokSaH || 128|| artha - jo jIva nijamahimAmeM rata hai arthAt usa mahimAke jAnakAra haiM una jIvoMko bhedavijJAnake AdhArapara niyamase zuddha arthAt svatantra svarUpakA upalambha (jJAna) hotA hai / aise jIvoMke anya dravyoMse sarvathA dUra ho jAnepara arthAt para-padArthoM meM ahambuddhi aura mamabuddhikI samApti ho jAnepara karmoMkA sthAyI kSaya ho jAtA hai / saMpadyate saMvara eva sAkSAt zuddhAtmatattvasya kilopalaMbhAt / ma bhedavijJAnata eva tasmAttadbhedavijJAnamatIva bhAvyaM // 129 / / artha- zuddha AtmatatvakA jJAna ho jAnepara sAkSAt saMvarakA saMpAdana hotA hai / vaha zuddha AtmatatvakA jJAna bhedavijJAnake AdhArapara hotA hai, isalie jIvoMko bhedavijJAnakI prAptikA abhyAsa karanA cAhiye / bhAvayedbhedavijJAnamidamacchinnadhArayA / tAvadyAvatparAccyutvA jJAnaM jJAne pratiSThate // 130 // artha - usa bheda vijJAnakA Acchinna dhArAse tabataka abhyAsa karanA cAhiye, jabataka vaha jIvaparase cyuta hokara arthAt parameM ahaMkAra aura mamakAra samApta karake jJAnameM pratiSThita hotA hai / bhedavijJAnana siddhAH siddhAH ye kila asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila artha -- jo koI jIva siddha hue haiM, ve bhedavijJAnase hI siddha hue haiM aura jo koI jIva baddha haiM ve bhedavijJAna ke abhAva se hI baddha haiM / kecana / kecana // 131 // | bhedajJAnocchalanakalanAcchuddhatattvopalaMbhAt, rAgagrAma pralayakaraNAtkarmaNAM saMvareNa / vibhrattoSaM paramamamalA lokamamlAnamekaM, jJAnaM jJAne niyatamuditaM zAzvatodyotametat // 132 // artha -- jIvako bhedavijJAnakI prApti honepara zuddhatattvakA upalambha arthAt jJAna hotA hai aura isa prakAra rAgasamUhakA vinAza ho jAnese karmoMkA saMvara honepara toSako prApta utkRSTa amalaprakAzavAlA nirdoSa, advitIya jJAna niyamase udita hokara zAzvata prakAzamAna hotA hai / samayasArakI racanAmeM jo krama pAyA jAtA hai usase bhI vahI bhAva prakaTa hotA hai / jo nimnaprakAra hai- prathama gAthAmeM AcArya kundakundane jo siddhoMko namaskAra kiyA hai isase mumukSu jIvake apane lakSyakA nirdhAraNa hotA hai / dUsarI gAthAmeM yaha batalAyA hai ki jo jIva abhedadRSTise apane akhaNDa svabhAvabhUta jJAnameM aura bhedadRSTise darzana, jJAna aura cAritra meM satata sthira raheM, unheM svasamaya kahA jAtA hai / tathA jo jIva pudgalakarmapradezoMma sthita arthAt pudgalakarmose baddha honeke kAraNa parapadArthoMmeM ahaMbuddhi aura mamabuddhi
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha karate haiM, ve parasamaya kahalAte haiN| tIsarI gAthAmeM yaha zaMkA uThAI gaI hai ki lokameM jitane padArtha haiM ve saba apane akhaNDa eka svabhAvameM rahakara hI sundaratAko prApta ho rahe haiM, isalie jIvake viSayameM bandhakI kathA visaMvAdapUrNa ho jAtI hai| caturtha gAthAmeM isa zaMkAkA isaprakAra samAdhAna kiyA gayA hai ki sampUrNa jIvoMko kAma, bhoga aura bandhakI kathA sunane meM AI hai, dekhane meM AI hai aura anubhUta bhI hai ka parantu usake akhaNDa eka svarUpakA jJAna honA use sulabha nahIM hai| isI taraha AcArya kundakundane pA~cavIM gAthAmeM AtmAke usa akhaNDa eka svarUpako samayasArameM spaSTa karanekI pratijJA kI hai| tathA chaThIM gAthAmeM AtmAke usa akhaNDa eka svarUpako spaSTa kara diyA gayA hai| isake pazcAta gAthA 13meM AcAryazrIne AdhyAtmika mArgameM upayogI jIva, ajIva, puNya, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSako jaise haiM usI rUpa meM jisa jIvane jAnA hai, use samyagdRSTi batalAyA hai| isase nirNIta hotA hai ki ukta padArthoMko unake pRthak-pRthak svarUpake AdhAra para jAna lenA hI bhedavijJAna hai / isake Age AcArya kundakundane isI jIvAdhikArameM jIvake svarUpakA, ajIvAdhikArameM ajIvake svarUpakA, kartakarmAdhikArameM jIva aura ajIvake viSayameM kartA aura karmako vyavasthAke niSedhakA, puNyapApAdhikArameM puNya aura pApakA, AsravAdhikArameM AsravakA, saMvarAdhikArameM saMvarakA, nirjarAdhikArameM nirjarAkA, bandhAdhikArameM bandhakA aura mokSAdhikArameM mokSakA jo pRthak pRthak svarUpavivecana kiyA hai, vaha bhedavijJAnakA poSaNa karane ke lie kiyA hai| aura anta meM sarvavizuddhajJAnAdhikArameM AtmAke svataMtra svarUpakA vivecana kiyA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki AcArya kundakundane samayasArakI racanAmeM mumukSu jIvoMko prathamataH bhedavijJAnI bananekA hI upadeza mukhyatAse diyA hai| niSkarSa : upayukta vivecanakA niSkarSa yaha hai ki bhavya aura abhavyake bhedase mithyAdaSTi saMsArIjIvoMke jo do . prakAra AgamameM nizcita kiye gaye haiM ve donoM hI ekendriya, dvIndriya, trIndriya, carindriya, asaMjJIpaJcendriya aura saMjJIpaJcendriyake bhedase chaha prakArake haiN| inameMse ekendriyase lekara asaMjJIpaJcendriya takake jIvoMmeM kevala karmaphalacetanA pAyI jAtI hai; arthAt ye saba jIva karmaphalakA mAtra sukha-duHkha rUpa anubhava hI kara sakate haiM / inake atirikta jo saMjJI paJcendriya bhavya aura abhavya jIva hai ve satata apane abhilaSitakI sampannatAke lie saMkalpa aura buddhipUrvaka puruSArtha karate haiM aura unakA vaha puruSArtha asImita bhoga aura saMgrahakA hotA hai / tathA, unakI prAptike lie ve hiMsA, asatya bhASaNa aura corIkA bhI puruSArtha karate haiM aura aise puruSArthameM unheM hamezA harSa hotA hai, viSAda kabhI nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki unakA aisA puruSArtha anaitika AcaraNake rUpa meM saMkalpI pApa mAnA gayA hai| isa saMkalpI pApakA sadbhAva una jIvoMmeM jabataka rahatA hai, tabataka ve mithyAdRSTi, mithyAjJAnI aura mithyAcAritrI hote haiN| tathA inameMse jo jIva ukta saMkalpI pApoMkA sarvathA tyAga kara azakti yA AvazyakatAke AdhArapara jina pApoMmeM pravRtta hote haiM unake ve pApa azaktivaza aura AvazyakatAvaza honeke kAraNa ArambhI pApa kahalAte haiN| isa prakAra ArambhI pApoMmeM pravRtta ve bhavya aura abhavya mithyAdRSTi jIva avirata kahe jAte haiN| aura jo bhavya aura abhavya usa aviratikA eka deza tyAga kara dete haiM ve dezavirata mithyAdRSTi kahe jAte haiM tathA jo bhavya aura abhavya ukta ArambhI pApoMkA yathAyogya sampUrNa rUpase tyAga kara dete haiM ve sarvavirata mithyAdRSTi kahe jAte haiN| ye bhavya aura abhavya donoM jIva hI ukta prakAra avirata, dezavirata aura sarva virata hokara kSayopazama, vizaddhi, dezanA aura prAyogyalabdhiyoMko bhI prApta kara lete haiM / itanI bAta avazya hai ki abhavya jIva ukta labdhiyoMko prApta karake bhI apanI abhavyatAke kAraNa bhedavijJAnI nahIM bana sakate haiN| bhavya jIva hI apanI bhavyatAke AdhArapara bhedavijJAnI bana sakate haiN|
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrakA mahattva mahattva aura usakA kAraNa isameM saMdeha nahIM, ki tattvArthasUtrake mahattvako zvetAmbara aura digambara donoM sampradAyoMne samAnarUpase svIkAra kiyA hai| yahI sababa hai ki donoM sampradAyoMke vidvAna AcAryoMne isapara TIkAyeM likhakara apaneko saubhAgyazAlI mAnA hai / sarvasAdhAraNake manapara bhI tattvArthasUtrake mahattvakI amiTa chApa jamI huI hai / dazAdhyAye paricchinne tattvArthe paThite sati / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuGgavaH / / isa padyane sarvasAdhAraNakI dRSTimeM isakA mahattva bar3hAnemeM madada dI hai / yahI kAraNa hai ki kama se kama digambara samAjakI apar3ha mahilAyeM bhI dUsaroMke dvArA sUtrapATha sunakara apaneko dhanya samajhane lagatI haiN| digambara samAjameM yaha prathA pracalita hai ki paryuSaNaparvake dinoMmeM tattvArthasUtrakI khAsataurase sAmUhika pUjA kI jAtI hai aura strI evaM puruSa donoM varga bar3I bhaktipUrvaka isakA pATha kiyA yA sunA karate haiM / nityapUjAmeM bhI tattvArthasUtrake nAmase pUjA karanevAle loga pratidina argha car3hAyA karate haiM aura vartamAnameM jabase digambara samAjameM vidvAna dRSTigocara hone lage, tabase payarSaNaparvameM isake arthakA pravacana bhI hone lagA hai / artha-pravacanake lie to vividha sthAnoMkI di0 jaina janatA paryaSaNaparva meM bAharase bhI vidvAnoMko bulAnekA prabandha kiyA karatI hai| tattvArthasUtrakI mahattAke kAraNa hI zvetAmbara aura digambara donoM sampradAyoMke bIca kartAviSayaka matabheda paidA huA jAna par3atA hai| yahA~para prazna yaha paidA hotA hai ki tattvArthasUtrakA itanA mahattva kyoM hai? mere vicArase isakA sIdhA evaM sahI uttara yahI hai ki isa sUtragranthake andara samUcI jaina saMskRtikA atyanta kuzalatAke sAtha samAveza kara diyA gayA hai| saMskRti-nirmANakA uddezya saMskRti-nirmANakA uddezya loka-jIvanako sukhI banAnA to sabhI saMskRti-nirmAtAoMne mAnA hai / kAraNa ki uddezyake binA kisI bhI saMskRtike nirmANakA kucha bhI mahattva nahIM raha jAtA hai| parantu bahata-sI saMskRtiyA~ isase bhI Age apanA kucha uddezya rakhatI haiM aura unakA vaha uddezya AtmakalyANakA lAbha mAnA gayA hai| jaina saMskRti aisI saMskRtiyoMmeMse eka hai| tAtparya yaha hai ki jaina saMskRtikA nirmANa lokajIvanako sakhI banAneke sAtha-sAtha AtmakalyANakI prApti (mukti) ko dhyAnameM rakha karake hI kiyA gayA hai| saMskRtiyoMke AdhyAtmika aura bhautika pahaluoMke prakAra vizvakI sabhI saMskRtiyoMko AdhyAtmika saMskRtiyA~ mAnanemeM kisIko bhI vivAda nahIM honA cAhie; kyoMki Akhira pratyeka saMskRtikA uddezya lokajIvanameM sukhavyavasthApana to hai hI, bhale hI koI saMskRti Atmatattvako svIkAra karatI ho yA nahIM karatI ho| jaise cArvAkakI saMskRtimeM Atmatattvako nahIM svIkAra kiyA gayA hai phira bhI lokajIvanako sukhI banAneke lie "mahAjano yena gataH sa panthA" isa vAkyake dvArA usane lokake liye sukhakI sAdhanAbhUta eka jIvana-vyavasthAkA nirdeza to kiyA hI hai| sukhakA vyavasthApana aura da.khakA vimocana hI saMskRtiko AdhyAtmika mAnaneke liye AdhAra hai| yahA~taka ki jitanA bhI bhautika vikAsa hai usake andara bhI vikAsakartAkA uddezya lokajIvanako lAbha pahu~cAnA hI rahatA hai athavA rahanA cAhiye / ataH samasta bhautika vikAsa bhI AdhyAtmikatAke dAyarese pRthak nahIM hai / lekina aisI sthitimeM AdhyAtmikatA aura
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8: sarasvatI-varavaputra paM. baMzISara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha bhautikatAke bhedako samajhanekA eka hI AdhAra ho sakatA hai ki jisa kArya ke andara AtmAke laukika lAbhako dRSTi apanAyI jAtI hai vaha kArya AdhyAtmika aura jisa kAryameM isa tarahake lAbhakI dRSTi nahIM apanAyI jAtI hai, yA jo kArya niruddiSTa kiyA jAtA hai vaha bhautika mAnA jaaygaa| yadyapi yaha sabhava hai ki AtmA yA lokake lAbhakI dRSTi rahate hue bhI kAmeM jJAnakI kamIke kAraNa usake dvArA kiyA gayA kArya unheM alAbhakara bhI ho sakatA hai parantu isa tarahase usakI lAbhasambandhI dRSTimeM koI antara nahIM honeke kAraNa usake usa kAryakI AdhyAtmikatA akSuNNa banI rahatI hai| ataH Atmatattvako nahIM svIkAra karanevAlI cArvAka jaisI saMskRtiyoMkI AdhyAtmika saMskRtiyA~ mAnanA ayukta nahIM hai| yaha kathana to maiMne eka dRSTise kiyA hai / isa viSayameM dUsarI dRSTi yaha hai ki kucha loga AdhyAtmikatA aura bhautikatA ina donoMke antarakA isa taraha pratipAdana karate haiM ki jo saMskRti Atmatattvako svIkAra karake usake kalyANakA mArga batalAtI hai vaha AdhyAtmika saMskRti hai aura jisa saMskRtimeM Atmatattvako hI nahIM svIkAra kiyA gayA hai vaha bhautika saMskRti hai| isa taraha Atmatattvako mAnakara usake kalyANakA mArga batalAne vAlI jitanI saMskRtiyAM hai ve saba AdhyAtmika aura Atmatattvako nahIM mAnanevAlI jitanI saMskRtiyA~ haiM ve saba bhautika saMskRtiyA~ ThaharatI hai| isa vicAradhArAse bhI merA koI matabheda nahIM hai, kAraNa ki yaha kathana kevala dRSTibhedakA hI sUcaka hai-AdhyAtmikatA aura bhautikatAke mUla AdhArameM isase koI antara nahIM par3atA hai| AdhyAtmikatA aura bhautikatAke antarako batalAnevAlA eka tIsarA vikalpa isa prakAra hai-eka hI saMskRtike AdhyAtmika aura bhautika donoM pahala ho sakate haiN| saMskRtikA AdhyAtmika pahalU vaha hai jo AtmA yA lokake lAbhAlAbhase sambandha rakhatA hai aura bhautika pahalU vaha hai jisameM AtmA yA lokake lAbhAlAbhakA kucha bhI dhyAna nahIM rakhakara kevala vastusthitipara hI dhyAna rakhA jAtA hai / isa vikalpameM jahA~taka vastusthitikA tAlluka hai usameM vijJAnakA sahArA to apekSaNIya hai hI, parantu vijJAna kevala vastusthitipara to prakAza DAlatA hai, usakA AtmA yA lokake lAbhAlAbhase koI sambandha nahIM rahatA hai / tAtparya yaha hai ki vijJAna kevala vastuke svarUpa aura vikAsapara hI najara rakhatA hai, bhale hI usase AtmAko yA lokako lAbha pahu~ce yA hAni phuNce| lekina AtmakalyANa yA lokakalyANakI dRSTise kiyA gayA pratipAdana yA kArya vAstavika hI hogA, yaha niyama nahIM hai vaha kadAcit avAstavika bhI ho sakatA hai, kAraNa ki avAstavika pratipAdana bhI kadAcit kisI kisIke liye lAbhakara bhI ho sakatA hai| jaise sinemAoMke citraNa, upanyAsa yA galpa vagairaha avAstavika hote hae bhI logoMkI cittavRttipara asara to DAlate hI haiN| tAtparya yaha hai ki citraNa Adi vAstavika na hote hae yadi unase acchA zikSaNa prApta kiyA jA sakatA hai to phira unakI avAstavikatAkA koI nahIM raha jAtA hai| jaina saMskRtike stutigranthoMmeM jo kahIM kahIM IzvarakatattvakI jhalaka dikhAI detI hai vaha isI daSTikA pariNAma hai jabaki vijJAnakI kasoTIpara kharA na utara sakaneke kAraNa IzvarakatatvavAdakA jaina dArzanika granthoMmeM joradAra khaNDana milatA hai aura isI dRSTise hI jaina saMskRtimeM ajJAnI aura alpajJAnI rahate hue bhI samyagdRSTiko jJAnI mAnA gayA hai| jabaki vAstavikatAke nAte jIva bArahaveM gaNasthAnataka ajJAnI yA alpajJAnI banA rahatA hai| isa vikalpake AdhArapara jaina saMskRtiko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai-eka AdhyAtmika aura dUsarA bhautika / jaina saMskRtike ukta prakArase AdhyAtmika aura bhautika ye do bhAga to haiM hI, parantu sabhI saMskRtiyoMke samAna isakA eka tIsarA bhAga AcAra yA karttavyasambandhI bhI hai| isa taraha samUcI jaina saMskRtiko yadi vibhakta
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 9 karanA cAheM to vaha ukta tIna bhAgoMmeM vibhakta kI jA sakatI hai| inameMse AdhyAtmika viSayakA pratipAdaka karaNAnuyoga, bhautika viSayakA pratipAdaka dravyAnayoga aura AcAra yA karttavya viSayakA pratipAdaka caraNAnuyoga isa taraha tInoM bhAgoMkA alaga-alaga pratipAdana karanevAle tIna anuyogoMmeM jaina Agamako bhI vibhakta kara diyA gayA hai| tattvArthasUtra makhyataH AdhyAtmika viSayakA pratipAdana karanevAlA grantha hai, kAraNa ki isameM jo kucha likhA gayA hai vaha saba AtmakalyANakI dRSTise hI likhA gayA hai athavA vahI likhA gayA hai jo AtmakalyANakI dRSTise prayojana bhata hai, phira bhI yadi vibhAjita karanA cAheM to kahA jA sakatA hai ki isa granthake pahale, dUsare, tIsare, cauthe, chaThe, AThaveM aura dazaveM adhyAyoMmeM makhyataH AdhyAtmika dRSTi hI apanAyI gayI hai, isI taraha pA~caveM adhyAyameM bhautika dRSTikA upayoga kiyA gayA hai aura sAtaveM tathA navama adhyAyoMmeM vizeSakara AcAra yA karttavya sambandhI upadeza diyA gayA hai| tattvArthasUtra AdhyAtmika dRSTise hI likhA gayA hai yA usameM AdhyAtmika viSayakA hI pratipAdana kiyA gayA hai yaha niSkarSa isa granthako lekhanapaddhatise jAnA jA sakatA hai| isa granthakA 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' yaha pahalA sUtra hai, isameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcaritrako mokSakA mArga batalAyA gayA hai| tadanantara 'tattvArtha-zraddhAnaM samyagdarzanama' isa sutra dvArA tattvArthoke zraddhAnako samyakadarzanakA svarUpa batalAte hue 'jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstatvam' isa sUtradvArA jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa rUpase una tattvArthokI sAta saMkhyA nirdhArita kara dI gayI hai aura dvitIyatRtIya-caturtha-adhyAyoMmeM jIvatattvakA, paJcama adhyAyameM ajIvatattvakA, chaThe aura sAtaveM adhyAyoMmeM Asrava tattvakA, AThaveM adhyAyameM bandhatattvakA, navama ayAyameM saMvara aura nirjarA ina donoM tattvoMkA aura dazaveM adhyAyameM mokSatattvakA isa taraha kramazaH vivecana karake granthako samApta kara diyA gayA hai| jaina AgamameM vastuvivecanake prakAra jaina AgamameM vastutattvakA vivecana hameM do prakArase dekhaneko milatA hai-kahIM to dravyoMke rUpameM aura kahIM tattvoMke rUpameM / vastu-tattva-vivecanake ina do prakAroMkA Azaya yaha hai ki jaba hama bhautika dRSTise arthAt sirpha vastusthitike rUpameM vastutattvakI jAnakArI prApta karanA cAheMge to usa samaya vastutattva jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaH dravyoM ke rUpameM hamArI jAnakArImeM AyegA aura jaba hama AdhyAtmika dRSTise arthAt AtmakalyANakI bhAvanAse vastutattvakI jAnakArI prApta karanA cAheMge to usa samaya vastutatva jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMke rUpameM hamArI jAnakArImeM aaygaa| arthAt jaba hama 'vizva kyA hai ?' isa praznakA samAdhAna karanA cAheMge to usa samaya hama isa niSkarSapara pahu~ceMge ki jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaH dravyoMkA samudAya hI vizva hai aura jaba hama apane kalyANa arthAt muktikI ora agrasara honA cAheMge to usa samaya hamAre sAmane ye sAta prazna khar3e ho jAveMge-(1) maiM kauna hU~ ?, (2) kyA maiM baddha haiM ?, (3) yadi baddha haiM to kisase baddha haiM ?, (4) kina kAraNoMse maiM usase baddha ho rahA hU~ ?, (5) bandhake ve kAraNa kaise dUra kiye jA sakate haiM ? (6) vartamAna bandhanako kaise dUra kiyA jA sakatA hai ? aura (7) mukti kyA hai ? aura taba ina praznoMke samAdhAnake rUpameM jIva, jisase jIva, baMdhA huA hai aisA karma-nokarmarUpa padagala, jIvakA ukta donoM prakArake padagalake sAtha saMyogarUpa bandha, 1. tattvArthasUtra 5-1, 2, 3, 39 / 2. jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / -tattvArthasUtra, 1-4 / 5-2
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha isa bandhake kAraNIbhUta mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpa Asrava, ina mithyAtva AdikI samAptirUpa saMvara, tapazcaraNAdike dvArA vartamAna bandhanako DhIlA karanerUpa nirjarA aura ukta karma-nokarmarUpa pudgalake sAtha sarvathA sambandha-viccheda kara lenerUpa mukti ye sAta tattva hamAre niSkarSa meM aaveNge| bhautika dRSTise vastutattva dravyarUpameM grahIta hotA hai aura AdhyAtmika dRSTise vaha tattvarUpameM grahIta hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki bhautika dRSTi vastuke astitva, svarUpa aura bheda-prabhedake kathanase sambandha rakhatI hai aura AdhyAtmika dRSTi AtmAke patana aura usake kAraNoMkA pratipAdana karate hue usake utthAna aura utthAnake kAraNoMkA hI pratipAdana karatI hai| tAtparya yaha hai ki jaba hama avastuke astitvakI ora dRSTi DAlate haiM to usakA vaha astitva kisI-na-kisI AkRtike rUpameM hI hameM dekhaneko milatA hai| jaina saMskRtimeM vastukI yaha AkRti hI dravyapada vAcya hai| isa tarahase vizvameM jitanI alaga-alaga AkRtiyA~ haiM utane hI dravya samajhanA cAhiye / jaina saMskRtike anusAra vizvameM anantAnanta AkRtiyA~ vidyamAna haiM ataH dravya bhI anantAnanta hI siddha ho jAte haiN| parantu ina sabhI dravyoMko apanI-apanI prakRtiyoM arthAt guNoM aura pariNamanoM arthAta paryAyoMkI samAnatA aura viSamatAke AdhArapara chaha vargoM meM saMkalita kara diyA gayA hai arthAt cetanAguNaviziSTa anantAnanta AkRtiyoMko jIvanAmaka varga meM, rUpa, rasa, gandha aura sparza guNaviziSTa aNu aura skandhake bhedarUpa anantAnanta AkRtiyoMko pudgala-nAmaka vargameM, vartanAlakSaNa viziSTa asaMkhyAta AkRtiyoMko kAla-nAmaka varga meM, jIvoM aura pudgaloMkI kriyAmeM sahAyaka honevAlI eka AkRtiko dharmanAmaka vargameM, unhIM jIvoM aura pudgaloMke Thaharane meM sahAyaka hone vAlI eka AkRtiko adharma-nAmaka vargameM tathA samasta dravyoMke avagAhanameM sahAyaka hone vAlI eka AkRtiko AkAza-nAmaka vargameM saMkalita kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki dravyoMkI saMkhyA jaina saMskRtimeM chaha hI nirdhArina kara dI gaI hai| isI prakAra AtmakalyANake liye hameM unhIM bAtoMkI ora dhyAna denekI AvazyakatA haiM jo ki isameM prayojanabhata ho sakatI haiN| jaina saMskRtimeM isI prayojanamata bAtako tattva nAmase pukArA gayA hai. ye tattva bhI pUrvokta prakArase sAta hI hote haiM / / isa kathanase eka niSkarSa yaha bhI nikala AtA hai ki jo loga Atmatattvake vivecanako adhyAtmavAda aura AtmAse bhinna dUsare anya tattvoMke vivecanako bhautikavAda mAna lete haiM unakI yaha mAnyatA galata hai kyoMki ukta prakArase, jahA~para AtmAke kevala astitva, svarUpa yA bheda-prabhedoMkA hI vivecana kiyA jAtA hai vahA~para use bhI bhautikavAdameM hI gabhita karanA cAhiye aura jahA~para anAtmatattvoMkA bhI vivecana AtmakalyANakI dRSTise kiyA jAtA hai vahA~para use bhI adhyAtmavAdakI koTimeM hI samajhanA cAhiye / yaha bAta to hama pahale hI likha Aye haiM ki jaina saMskRtimeM adhyAtmavAdako karaNAnayoga aura bhautikavAdako dravyAnayoga nAmoMse pukArA gayA hai| isa prakAra samUcA tattvArthasUtra AdhyAtmika dRSTise likhA jAne ke kAraNa AdhyAtmika yA karaNAnayogakA grantha hote hae bhI usake bhinna-bhinna adhyAya yA prakaraNa bhautika arthAta dravyAnuyoga aura cAritrika arthAta caraNAnayogakI chApa apane Upara lagAye hae haiM, jaise pA~caveM adhyAyapara dravyAnuyogakI aura sAtaveM tathA navama adhyAyoMpara caraNAnuyogako chApa lagI huI hai| tattvArthasUtrake pratipAdya viSaya tattvArthasUtrameM jina mahattvapUrNa viSayoMpara prakAza DAlA gayA hai ve nimnalikhita ho sakate hai'samyagdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra tathA inakI mokSamArgatA, tattvoMkA svarUpa, ve
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 11 jIvAdi sAta hI kyoM ? pramANa aura naya tathA inake bheda, nAma, sthApanA, dravya aura bhAva tathA dravya, kSetra, kAla aura bhAva, jIvakI svAdhIna aura parAdhIna avasthAye, vizvake samasta padArthoMkA chaha dravyoMmeM samAveza, dravyoMkI saMkhyA chaha hI kyoM ? pratyeka dravyakA vaijJAnika svarUpa, dharma aura adharma dravyoMkI mAnyatA, dharma aura adharma ye donoM dravya eka-eka kyoM ? tathA lokAzake barAbara inakA vistAra kyoM ? AkAzadravyakA ekatva aura vyApakatva, kAladravyakI aNarUpatA aura nAnArUpatA, jIvakI parAdhIna aura svAdhIna avasthAoMke kAraNa. karma aura nokarma, mokSa Adi / ' ___ina saba viSayoMpara yadi isa lekhameM prakAza DAlA jAya to yaha lekha eka mahAn granthakA AkAra dhAraNa kara legA aura taba vaha grantha tattvArthasUtrake mahattvakA pratipAdaka na hokara jaina saMskRtike hI mahattvakA pratipAdaka ho jAyagA, isalie tattvArthasUtra meM nirdiSTa ukta viSayoM tathA sAdhAraNa dusare viSayoMpara isa lekha meM prakAza na DAlate hue itanA hI kahanA paryApta hai ki isa sUtragranthameM sampUrNa jaina saMskRtiko sUtroMke rUpameM bahuta hI vyavasthita DhaMgase gUMtha diyA gayA hai / sUtragrantha likhanekA kAma bar3A hI kaThina hai, kyoMki usameM eka to saMkSepase sabhI viSayoMkA vyavasthita DhaMgase samAveza ho jAnA cAhie / dUsare usameM punaruktikA choTe-se-choTA doSa nahIM honA cAhiye / granthakAra tattvArthasUtrako iso DhaMgase likhane meM saphala hue haiM, yaha bAta nirvivAda kahI jA sakatI hai| upasaMhAra bar3e-bar3e vidvAnoMke sAmane vizva svayaM eka pahelI bana kara khar3A haA hai| saMsArakI duHkhapUrNa ajIbaajIba ghaTanAoMse udvigna AtmonninISu logoMke sAmane AtmakalyANakI bhI eka samasyA hai| isake atirikta mAnavamAtrako jIvana-samasyA to, jisakA hala honA pahale aura atyanta Avazyaka hai, bar3A vikarAla rUpa dhAraNa kiye hae hai| ina saba samasyAoMko sulajhAnemeM jaina saMskRti pUrNarUpase sakSama hai| tattvArthasUtra-jaise mahAna granthoMkA yoga saubhAgyase hameM milA huA hai aura ina granthoMkA paThana-pAThana bhI hama loga satata kiyA karate haiN| parantu hamArI jJAnavRddhi aura hamArA jIvanavikAsa nahIM ho rahA hai, yaha bAta hamAre liye gambhIratApUrvaka socanekI hai| yadi hamAre vidvAnoMkA dhyAna isa ora jAve to ina saba samasyAoMkA hala ho jAnA asambhava bAta nahIM hai|
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vyAkaraNakI vizeSatAe~ saMsAra meM yadi bhASAtattva nahIM hotA to sarva sacetana jagat pASANakI taraha mUka hI rahatA, isameM koI sandeha nahIM / yoM to bhASAtattva pazu, pakSI Adiko bhI upayogI hai, kintu manuSyakA to eka-eka kSaNa bhI bhASAtatva ke vinA vyartha -sA pratIta hotA hai / bhASAke jariye hI hama apane abhiprAyako dUsaroMke prati prakaTa kara sakate haiM / hamArA jitanA lokavyavahAra hai vaha bhASAtattvake Upara hI nirbhara hai| yahA~ taka ki bhASA-vijJAna bhI mukti prApti meM eka kAraNa hai / saMsAra meM nAnA bhASAe~ pracalita haiM / pratyeka bhASAkA gaurava aura lokamAnyatA usa bhASAke zabdoMkI pracuratA evaM madhuratAke sAtha-sAtha pratyeka zabdake arthaprAcuryase ho ho sakate haiM / yadi hama binA vyAkaraNake ullikhita kAraNoM kI puSTike liye zabdakalpanA aura arthakalpanA karane baiTheM, to zAyada jIvana kI parisamApti hone para bhI use pUrNa nahIM kara sakate tathA zabdaprayogakI vyavasthA banAnA asambhava ho jAya, isaliye bhASAke gaurava aura lokamAnyatA ke liye bhASAsambandhI niyamakA jAnanA Avazyaka hotA hai aura isa niyamakA nAma hI vyAkaraNa hai / (vi + saMskAravizeSeNa) saMskAravizeSase ( A = samantAt ) saMpUrNa ( zabdAn) zabdoM ko jo, (karoti = niSpAdayati) utpanna karatA hai vaha vyAkaraNa hai / athavA (vi = saMskAravizeSeNa ) saMskAravizeSase ( A = samantAt ) saMpUrNa (zabdAH) zabda (kriyante = niSpAdyante) utpanna kiye jAte haiM (yena ) jisase, vaha vyAkaraNa hai / ina donoM vyutpattiyoMse bhI ullikhita bhAva spaSTa jhalakatA hai | vyAkaraNase bhinna-bhinna arthoM meM zabdaniSpatti kI jAtI hai, isaliye artha prAcurya meM bhI vyAkaraNa hI kAraNa hai / 'arthabhedAt dhruvaH zabdabhedaH, sarve zabdAH sarvArthavAcakAH" ityAdi niyama bhI vyAkaraNaMko hI arthaprAcuryameM kAraNa batalA rahe haiM / isaliye vyAkaraNa hI bhASAtattvameM praveza karanekA mukha ( dvAra ) hai / manuSya, pazu, pakSI ityAdikA yadi mukha nahIM hotA, to unakA jindA rahanA duHzakya to kyA asambhava hI thaa| ThIka yahI hAlata usa bhASAkI bhI hai, jisakI ki apanI vyAkaraNa nahIM hai / bhAvakI sthiti usa bhASAke pracura sAhitya para hai / sAhityakA nirmAtA kavi hotA hai aura kavi nAnArtha se mIThe-mIThe zabdoMkI cAha rakhatA hai| jahAM usako aise zabda nahIM milate haiM vahA~ vaha apane sAhityako ramaNIya evaM hRdayavedhI nahIM banA sakatA hai aura aisI hAlata meM usake usa sAhityako sAdhAraNa loga bhI pasanda nahIM karate haiM / isakA pariNAma yaha hotA hai ki vaha bhASA, jisameM sAhityakI ramaNIyatA aura hRdayavedhitA nahIM rahatI hai, antako prApta ho jAtI hai saMskRta vyAkaraNa aura usakA vaiziSTya saMskRta bhASAkA pracAra saMsArake kone-kone meM ( cAhe vaha kisI rUpa meM kyoM na ho ) Aja bhI vidyamAna hai / isakA kAraNa yaha hai ki usakA sAhitya vistRta to hai hI, sAtha meM grAhya bhI adhika hai / isakA bhI kAraNa saMskRta bhASAkA vyAkaraNa hI hai / saMskRta vyAkaraNakI yaha khUbI hai ki eka hI zabdase zabdAntarake yogase nAnA zabda bana jAte haiM / hAra, vihAra, AhAra, saMhAra, prahAra, nihAra ityAdi aneka zabdoMko sRSTi "hR" zabdase hI huI hai / isa khUbIko anya kisI bhASAkA vyAkaraNa Aja taka nahIM prApta kara sakA, isaliye una bhASAoM kI saMkIrNa bhUmipara kisI sAhityanirmAtA kavikA antaHkaraNa svacchanda vihAra nahIM kara sakatA hai / yadyapi iMgliza Adi bhASAoM meM sAhityakI adhikatA hai, phira bhI zabdoMkI adhika punarukti kaviyoMke liye avazya karanI par3atI hai tathA zabdakalpanA bhI unako bahuta karanI par3I hai / Aja saMskRtabhASArUpI sUrya, jo apanA prakAza nahIM phailA rahA hai, usakA kAraNa usake vyAkaraNa,
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 13 sAhitya aura grAhyatAkI kamI nahIM hai, kintu usake sAhityake antastattva taka pahu~caneke liye hama asamartha ho gaye hai tathA rAjAzraya chUTa gayA hai ityAdi haiN| bhASA svabhAvase parivartanazIla hotI hai| rAjAzrayake binA usakI vyAvahArika upayuktatA kama ho jAtI hai, ataH vaha hamAre laukika kAryoMmeM vizeSa sahAyaka nahIM bana sakatI hai / yadi saMskRtabhASA rAjabhASA hotI aura usake Azrayase hI loga (jabaki hama logoMne naukarI pezA kI hI apanA jIvanopAya banA liyA hai) laukika Avazyaka kAryoMkA sampAdana karate hote, to mAlUma par3atA ki usa bhASAke andara praveza honese hamArA jIvana kitanI dhArmikatAke sAtha vyatIta ho sakatA thA, tathA hamAre saMskAroMmeM kitanI AryatAkI saMskRtikA vikAsa hotA, jisake ki hrAsase Aja hama gulAma ho rahe haiN| saMskRtavyAkaraNameM jaina vyAkaraNa aura usakA mahattva tathA grAhyatA bhAratameM jitane darzanoMkA AviSkAra haA hai, unhoMne saMskRta bhASAko jarUra apanAyA hai| isakA kAraNa usakI vyApakatA aura arthapUrNa bhAva dyotakatA hai| yaha mAnI huI bAta hai ki jo jisa viSayakA pUrA vidvAna hai. vaha usa viSayako dUsaroM ke sAmane svataMtra DhaMgase peza karatA hai. tathA jo jisa matako apanA hitakara samajhatA hai aura usake poSaka jitane viSaya use Avazyaka pratIta hote haiM, unameM dUsare matoMkI apekSA rakhanA vaha pasanda nahIM karatA, kyoMki vaha samajhatA hai ki isa thor3I-sI paratantratAse hamArI saMskRtimeM durbalatA AtI hai, ataH usake aMga upAyabhUta sAhityakA bhI nirmANa vaha svayaM karatA hai aura isa gauravAnvita mahattvAkAMkSAse sAhityakA kalevara paripuSTa hotA hai / yadyapi vyAkaraNa zabdArthajJAnake liye hai, usase kisI matavizeSakI puSTi nahIM hotI, bhale hI usakA nirmAtA kisI matavizeSase sambandha rakhatA ho, phira bhI apanA svatantra vyAkaraNa nahIM honese koI bhI matAvalambI apane liye va apane siddhAntake liye prabhAvita nahIM kara sakatA hai / isake Upara parAdhInatA, arvAcInatA Adi doSoMkA ( cAhe vaha mata svataMtra va prAcIna kyoM na ho ) Aropa lagAyA jAtA hai / isI kAraNase saMskRtabhASAsambandhI nAnA vvAkaraNoMkA AviSkAra huA hai / unameM prasiddha vyAkaraNoM aura unake nirmAtAoMkA nirdeza nimna prakAra pAyA jAtA hai aindra, cAndra, kAzakatsnaM, kaumAraM, zAkaTAyanam / sArasvataM, cApizalaM, zAkalaM pANinIyakam / / 1 / / indrazcandraH kAzakatsnA pizalI zAkaTAyanaH pANinyamarajainendrA jayantyaSTau ca zAbdikAH / / 2 // pahale padyameM nava vyAkaraNoMke nAma haiN| unameM zAkaTAyanavyAkaraNa zAkaTAyananAmake jainAcAryakRta hai / dusare padyameM ATha vaiyyAkaraNoMke nAma haiM, jinameM zAkaTAyana aura jainendra ye do jaina vaiyyAkaraNa haiN| ina saba vyAkaraNoM va vaiyyAkaraNoMmeM kauna kisase prAcIna hai, isakA nirNaya padyake nirdezakramase nizcita nahIM kara sakate hai. kyoMki pahale padya meM Apizala vyAkaraNakA zAkaTAyana vyAkaraNake pazcAta nirdeza kiyA hai aura dusare padya meM unake nirmAtAoMkA pUrva nirdezase viparIta nirdeza kiyA hai| inakI prAcInatAkA vizeSa nirNaya to isa samaya itihAsavettAoM para hI chor3atA hU~ kyoMki merI gati itihAsaviSayaka nahIM hai| kintu itanA avazya kaha sakatA hai ki pANinIya vyAkaraNase zAkaTAyana vyAkaraNa pUrvakA honA cAhiye, kyoMki pANinine apane vyAkaraNameM "triprabhatiSu zAkaTAyanasya" isa sUtrake dvArA zAkaTAyanakA nirdeza kiyA hai| Apizala, kAzakRtsna, zAkala Adi vyAkaraNakartAoMkA bhI nirdeza pANinine apane graMthoMmeM kiyA hai| isaliye ye vyAkaraNa bhI pANini vyAkaraNase prAcIna hai|
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sarasvatI-varavaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha pANini nandarAjya ke samaya meM hue haiN| isase bhI prAcIna samaya meM ullikhita vaiyyAkaraNoMkI upasthiti thI / kaI loga zAkaTAyana nAmake jaina ajaina do vidvAnako svIkAra karate haiN| isase unakA prayojana yaha hai ki jaina zAkaTAyanAcArya pANinile arvAcIna haiM aura pANinine apane vyAkaraNameM jinakA nirdeza kiyA hai, ve arjana the aura pANinike pUrva vidyamAna the| ve isameM yaha kAraNa upasthita karate haiM ki zAkaTAyanakA, jinakA ki pANinine nirdeza kiyA hai, vedAdi granthoMse bhI bahuta kucha sambandha hai / kintu yaha kAraNa itanA puSkala nahIM hai ki unake prayojanako siddha kara sake, kyoMki maiMne pahale likhA hai ki vyAkaraNa zabdArthajJAnakA hI prayojaka hai / vaiyyAkaraNa vyAkaraNa likhate samaya kisI siddhAntavizeSase koI prayojana nahIM rakhatA hai / vaha to zabdasiddhi hI apane grantha nirmANakA dhyeya samajhatA hai / yadi aisA nahIM hotA, to kAzikAkAra, joki jaina the, pANinIya vyAkaraNake Upara kAzikAvRtti nAmaka TIkA nahIM likhate / aura siddhAntakaumudIke pahale ajaina loga bhI jo usakA rucipUrvaka adhyayana, adhyApana karate the vaha bhI anucita ThaharatA / kAdambarI granthake Upara jaina TIkAkArane jo TIkA likhI hai vaha bhI isI siddhAntako svIkAra karanemeM sahAyaka hai ki jo viSaya kisI bhI siddhAntakA virodhI nahIM hokara samAna rUpase sarvake upayogI hai, ve sabako grAhya haiN| koI-koI virodhI granthoMkI TIkAyeM bhI AcAryoMne kI haiN| lekina avazya hai ki usakA uddezya kevala unake siddhAntako vistArase samajha unakI asatyatA prakaTa karanA hI hai / yaha bhAvanA dArzanika graMthoMmeM hI sambhava hai kyoMki virodhakI sattA siddhAntake viSaya meM hI pAI jAtI hai / isase yaha spaSTa ho jAtA hai, ki jabataka akATya prabala pramANa nahIM mila jAtA tabataka jaina zAkaTAyanAcAryake atirikta eka ajaina zAkaTAyanAcAryakI sattA svIkAra karanA vidvAnoMko rucikara pratIta nahIM hotaa| isa samaya isa lekhako samayAbhAvase saMkSepameM likha rahA hU~ ataH sampUrNa bAtoMpara vizeSa prakAza nahIM DAla sakA huuN| merI hArdika icchA hai ki jaina vyAkaraNakA saMskRta saMsArameM pracura pracAra ho aura yaha tabhI ho sakatA hai jaba vidvAn loga vyAkaraNake uddezyako sAmane rakha kara usakI mahattAkA pracAra kreN| isake liye bhI maiM bhaviSya meM yathAsambhava prayatna kruuNgaa| isa samaya to isa lekhako saMkSepa pUrvaka likhanekA hI prayojana hai / , jainendra vyAkaraNa to unake nAmase hI jainAcArya kRta siddha hotA hai| jainendra vyAkaraNake nAmase do rUpaka hamAre sAmane upasthita hai| eka to vaha jisakI TIkA jainendramahAvRtti hai aura dUsarA vaha jisakI ki TIkA zabdArNavacandrikA hai / ina donoM rUpakoMke kartA svataMtra haiM yA eka dUsarekA rUpAntara hai, isameM vidvAnoMkA matabheda hai kinhIMkA kahanA hai ki jisakI TIkA jainendramahAvRtti hai vaha jainendra vyAkaraNa hai aura usake kartA devanandi aparanAma sarvArthasiddhike kartA pUjyapAdAcArya hai aura jisakI TIkA zabdArNavacandrikA hai usa vyAkaraNakA nAma zabdArNava hai aura usa TIkAkA nAma candrikA hI hai, kyoMki "zabdArNavacandrikA" zabdakA zabdArNavavyAkaraNakI candrikAnAmaka TIkA artha hotA hai| kinhIM kA kahanA hai| eka dUsarekA rUpAntara hai ki ina donoMke kartA svataMtra hI nahIM hai| zabdArNavacandrikA yaha nAma TIkAkA hI hai jaise pANinIya vyAkaraNakI TIkA siddhAntakaumudI arthAt jisa prakAra siddhAntakaumudIvyakA artha siddhAnta nAmaka vyAkaraNakI kaumudI nAmaka TIkA nahIM hotA hai usI prakAra zabdAvavyAkaraNakI TIkA candrikA yaha artha zabdANavacandrikA zabdakA nahIM honA cahiye / tathA ina donoM meM sUtrasAdRzya bhI adhika hai / yadi ye svatantra vyAkaraNa hote, to anya vyAkaraNoMkI taraha ina donoMmeM bhI itanA sUtrasAdRzya nahIM hotA / parantu ina donoMmeM eka koI mata tabhI mAnya ho sakatA hai, jabaki eka mata apanemeM saMbhava virodhakA nirAkaraNa karate hue apanI siddhimeM prabala pramANa rakhatA ho| maiM isa samaya tInoMke viSaya meM taTasvarUpa hai kyoMki isa samaya mere pAsa paryApta sAmagrI nahIM, jisake AdhArapara kucha likha sakU, phira bhI isake nirNaya ke liye sacinta avazya hU~ /
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 15 yadyapi aura bhI vaiyyAkaraNoMkA ullekha jainendravyAkaraNameM pAyA jAtA hai| jaise "catuSTayaM samantabhadrasya, rAdbhUtavaleH, vette siddhasenasya" ityAdi / tathApi unake nirmita vyAkaraNa sambandhI grantha anupalabdha haiM / isIliye sambhavataH unakA nirdeza prasiddha vaiyyAkaraNoMmeM nahIM kiyA gayA hai / athavA jabataka padyoMkA nirmANa huA hai usake bAda sAmpradayikatAke viSane praveza karake inakI kIrtiko chapAnekA prayatna kiyA ho| astu, kucha bhI ho, jainendravyAkaraNameM inakA nirdeza pAyA jAtA hai| isase sambhava hai ki jaina sAhityake anya AcAryoMne bhI isa viSayameM kalama uThAyI thI tathA vAGmayakI pavitra sevA karake jagatakA kalyANa kiyA thaa| isa kathanase mAlUma par3atA hai ki jaina saMsArameM bar3e-bar3e mahattvazAlI vaiyyAkaraNa hue haiN| koI yaha kahanekA dAvA nahIM kara sakatA ki jainiyoMmeM vyAkaraNasUtrakAra nahIM hue haiM, pratyuta hama yaha kahane meM samartha haiM ki jitane vyAkaraNasUtrakAra jainiyoMmeM hue haiM utane zAyada hI kisI saMpradAyameM hue hoN| inameM upalabdha vyAkaraNoMkI TIkAyeM-pratiTIkAyeM upalabdha hai, jinako prakAzameM lAnekI bahuta AvazyakatA hai| hA~, itanA vistArarUpa, jitanA ki pANinIya vyAkaraNako TIkA-pratiTIkAoMkA hai jaina vyAkaraNoM kI TIkA-pratiTIkAoMkA nahIM hai| tathA pANinIya vyAkaraNakA itanA phailAva isIlie haA ki usakA vaidika vidvAnoMne atyanta zrama karake pracAra kiyA hai| kintu jainiyoMne isa viSayapara bahuta dinoMse dhyAna denA chor3a diyA hai| kisI bhI vyAkaraNakA mahattva laghutAmeM hai| vaha laghutA kaI tarahase ho sakatI hai| jaise prakriyAkRta laghutA, pratipattikRta laghutA, saMjJAkRta laghutA aadi| jaina vyAkaraNameM ina saba prakArakI laghutAoMkA pUrApUrA dhyAna rakhA gayA hai| pANinIya vyAkaraNameM jahA~ DIpa, DauMSa, GIna pratyayoMkA vidhAna svarAdibhedake liye svIkAra kiyA hai vahA~ jainendra vyAkaraNameM kI pratyayase hI kArya nikAla liyA hai| yaha prakriyAkRta laghutA hai / isI taraha sarvatra prakriyAkRta laghutA pAyI jAtI hai / pANinine "ardhamAtrAlAghavaM putrotsavaM manyante vaiyAkaraNAH" isa nyAyako svIkAra karake bhI jaba saMjJAoMke viSayameM laghutAkA abhAva dekhA, taba saMjJAvidhimeM isa nyAyakI pravRtikA niSedha bhI kiyA / lekina jaina vyAkaraNameM saMjJAkI laghutAko svIkAra kara nyAyakI pravRttiko akSuNNa rakkhA hai| jaise sarvaNasaMjJAke sthAnameM svasaMjJA, pratipAdika saMjJAke sthAnameM mata saMjJA, sabhAsa saMjJAke sthAnameM sakhaMjJA ityAdi sabhI saMjJAoMka laghu banAyA hai jo granthoMko dekhanese spaSTa mAlUma par3a sakatA hai / jahA~ prakriyAkRta aura saMjJAkRta laghutA hai vahA~ para pratipattikRta laghutA hai hI, kyoMki ukta donoM laghutAoMke rahanese padArthajJAnameM saralatA par3a jAtI hai| pANinine itsaMjJA vidhAnameM kaI niyama batAye haiM kintu jainendra vyAkaraNameM "aprayogIta" isa niyamako svIkAra karake anya niyamoMkI AvazyakatA nahIM samajhI gayI hai| isI prakArakI aura bhI bahuta-sI laghutAyeM vyAkaraNakI mahattAko prakaTa karatI haiM / yahA~para saMkSepameM digdarzana mAtra karAyA gayA hai| kAtaMtravyAkaraNameM to itanI pratipattikRta laghutA mAnI huI hai ki baMgAla prAntameM usIkA pracAra hai aura usakI parIkSA kalakattA saMskRta kAlejameM hotI hai, joki kalApa vyAkaraNake nAmase prasiddha hai| yaha usakI mahattAkA dyotaka hai| mujhe vizvAsa hai ki jisa prakAra kAtaMtravyAkaraNakA kisI jamAnemeM pracAra huA hai usI prakAra anya jaina vyAkaraNoMkA bhI pracAra ho sakatA hai| lekina hama svayaM usakI mahattAko nahIM samajhe haiN| kAtaMtrakA bhI
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pracAra jainiyoMne nahIM kiyA, dUsaroMne svayaM hI usakI mahattAse use grAhya samajhakara usako apanAyA hai| isameM bhI hameM itanese hI santoSa karanA par3atA hai ki usakA pracAra hai| par3hane-par3hAne vAle yaha nahIM samajhate ki isa vyAkaraNake mUlakartA jaina the| parantu yaha bAta saba vyAkaraNoMke liye lAgU nahIM ho sakatI hai, kyoMki jo svayaM apanI vastuko pasanda nahIM karatA hai usako dusarA kaise pasanda kara sakatA hai| hamArA kartavya honA cAhiye ki usakI mahattAko samajheM aura usakI upAdeyatAkA vicAra kara usIkA adhyayana-adhyApana kareM / pANinikI aSTAdhyAyIse jo kAma nahIM nikalatA, vaha jainendra pancAdhyAyIse anAyAsa siddha ho jAtA hai / pANinikI kamIko vArtikakArane pUrI kI aura vAtikakAra bhI jina zabdoMko siddha karanA bhUla gaye unakI siddhi bhASyakArane bhASyavArtika banAkara kI hai| lekina aisA koI zabda nahIM hai, jo sUtrakAra pANini, vArtikakAra kAtyAyana aura bhASyakAra pataMjaline siddha kiyA ho aura jainendra paMcAdhyAyIse siddha na hotA ho| yaha bhI jainendra vyAkaraNakI mahattAkA prayojaka hai| isI prakAra sampUrNa jaina vyAkaraNoMko mahattvazAlI banAnemeM AcAryoMne pUrA-pUrA prayAsa kiyA hai / bhASAke pracArase apanI saMskRtikA pracAra hotA hai| parakI saMskRtise bacAva hotA hai| yaha tattva sarvamAnya hai aura yahI kAraNa hai ki musalamAna aura yUropiyana zAsakoMne apanI-apanI bhASAoMko rAjAzraya diyA hai / yadi aisA nahIM kiyA hotA to inake sAmrAjyakA vA jAtIya mahattvakA pracAra hI nahIM ho pAtA / yaha tattva Aja hI nahIM, prAcIna kAlase saMskRtikI rakSAke liye atyanta upayogI mAnA gayA hai| hamAre AcAryoMne bhI isakA upayoga kiyA hai, ataH hamAre yahA~ jitane AcArya hue haiM ve dArzanika ho yA kavi sabhIne AvazyakatA par3anepara jaina vyAkaraNako hI apanAyA hai| mujhe to vizvAsa hai ki unhoMne jaina vyAkaraNake dvArA hI saMskRta bhASAkA jJAna kiyA hogaa| kyoMki unhoMne apane granthoMmeM jagaha-jagaha jaina vyAkaraNakA ullekha kiyA hai / akalaMka deva, prabhAcandrAcArya, vidyAnanda svAmI prabhRti kama vidvAna nahIM the, jinhoMne jaina vyAkaraNakA pUrA-pUrA gaurava rkhaa| bAta to yaha hai ki unhoMne usake gaurava aura grAhyatAko samajha liyA thaa| paM0 AzAdharajI, kavi arhadAsajI Adi, jo ki pUrvAcAryoMkI apekSAse vahuta arvAcIna hai, jaina vyAkaraNake sahArepara hI ucca vidvAna hue, jinakI mAnyatA aura jinake granthoMkI mAnyatAko Aja hama bar3e gaurava aura utsAhake sAtha ullikhita karate haiN| aba hama samajha sakate haiM ki kitanI upAdeyatA jaina vyAkaraNameM bharI haI hai| hamAre pUjya AcAryoM ne vyAkaraNa isaliye nahIM banAyA thA ki hama loga usako vyavahRta karanA bhUla jAveMge, kintu usakA dhyeya, bhASA aura bhAvakA, jo bodhya-bodhaka sambandha hai aura vaiyyAkaraNa bhI apane hI dharma sambandhI udAharaNoMse vyAkaraNake niyamoMkA vikAsa karatA huA jo zraddhAkA bhAva puSTi karatA hai usake pracArakA thaa| jaise Apa jaba anya kAvya par3hate haiM usase usake kartA kavike vicAroMkA Apapara asara par3atA hai vaise hI Apa anya vyAkaraNa par3hate haiM usa samaya bhI anyake vicAroMkA anAyAsa grahaNa hotA hai / udAharaNake liye pANinIya vyAkaraNameM 'ramante yogino yasminniti rAmaH / ' jainendra vyAkaraNameM 'sAMsArikasUkha-duHkhataH uttame mokSasukhe dharatIti dharmaH' Adi-Adi udAharaNoMmeM kitanA dhArmika bhAva bharA haA hai, jisakA ki asara komala hRdaya vidyArthIke antaHkaraNapara par3e binA nahIM raha sakatA hai| yadi saba viSayake grantha apane hote to apanI saMskRtikA bhI acchA pracAra ho sakatA hai| tathA vipula sAhityarUpa kArya dekhakara apanI samAja vidvAna kahalA kara Adarza samAjakI padavIko prApta ho sakatI hai| anyathA jisa prakAra khajAnA aura senAkA paraspara avinAbhAva hai| khajAneke rahanepara hI senAkA jIvananirvAha tathA senAke rahanepara hI khajAnekI rakSA ho sakatI hai usI prakAra jainadharmameM svasamaya aura parasamayakA bhI avinAbhAva hai| jitane bhI siddhAntagrantha haiM aura
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa 17 jinakA sambandha AdhyAtmikatAse hai ve svasamayame antarbhUta hote haiM tathA jitane nyAya vyAkaraNa, sAhitya sambandhI grantha haiM ye parasamaya kahalAte haiM / 7 nyAya, vyAkaraNa, sAhityarUpa parasamayake granthoMke binA siddhAntagraMthoM (svasamaya) kA svarUpa vyavasthita nahIM ho sakatA, na unase AtmArthI puruSa kucha lAbha bhI le sakatA hai evaM binA svasamaya ke nyAyAdi parasamayakA bhI kucha upayoga nahIM ho sktaa| ataH aisI hAlata meM samAja jo donoMko anupAdeya samajha rahA hai usase samAjakA aura usake svasamaya parasamayarUpa sAhityakA nAza ho rahA hai / isaliye inakI rakSA karanekA hamAre samAjakA parama karttavya hai / ataH inake udvArake liye kaTibaddha ho jAnA cAhiye / 5-3
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaNDAgamake 'saMjada' padapara vimarza [ yaha lekha sAhityika evaM saiddhAntika carcAoMke aitihAsika dRSTikoNase Aja bhI mahattvapUrNa hai / ] arsese prophesara hIrAlAlajI jainake "kyA digambara aura kyA zvetAmbara sampradAyoMke zAsanoMmeM koI maulika bheda hai ?" zIrSaka vaktavyapara unake aura digambara jaina samAjake bIca vivAda cala rahA hai| digambara samAjane prophesara sAhabake vaktavyako digambara mAnyatAoMke mUlapara eka AghAta samajhA hai| usakI dhAraNA hai ki yadi isa vaktavyakA nirAkaraNa na karake isake prati upekSA dhAraNa kara lI jAya, to bhaviSyameM digambara mAnyatAoMke prati janasAdhAraNakA avizvAsa ho sakatA hai| kisI bhI saMskRtikakI upAsaka samaSTi usa saMskRtiko jahA~ apane kalyANakA sAdhana samajhatI hai vahA~ usakI santAna aura dUsare-dUsare loga bhI usa saMskRtise apanA kalyANa kara sakeM, yaha bhAvanA bhI usameM svAbhAvika taurapara vidyamAna rahatI hai| yahI eka AdhAra hai ki pratyeka samaSTike Upara apanI-apanI saMskRtike saMrakSaNa aura prasArakA bhAra banA haA hai| isa dRSTise prophesara sAhabake ukta vaktavyake viruddha digambara samAjakA AvAja uThAnA jahA~ nyAya-saMgata mAnA jA sakatA hai vahA~ yaha mAnanA bhI nyAyya hai ki prophesara sAhabane apanI buddhipara bharosA karake digambara AgamagranthoMkA eka niSkarSa nikAlane aura usa niSkarSako samAjake sAmane rakhanekA jo prayatna kiyA hai vaha unake bhI svataMtra adhikArakI bAta hai| phira jisa viSayako eka niSkarSa ke rUpameM prophesara sAhabane samAjake sAmane upasthita kiyA hai vaha viSaya saMdigdharUpase na mAlUma kitane Agamake abhyAsI vyaktiyoMke hRdayameM vidyamAna hogaa| isaliye prophesara sAhabake isa prayatnase vaktavyasaMgrahIta viSayoMko AgamagranthoMke nirvivAda arthoM dvArA eka nizcita niSkarSa para pahu~cA denekA yogya avasara hI samajhanA cAhiye thaa| parantu hama dekhate haiM ki prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoM tathA digambara samAjake vicAroMkA pratinidhitva karanevAle viSayake adhikArIvargake bIca lambe arsese cala rahe vAda-vivAdake bAda bhI ubhayapakSake bahuta kucha anucita prayatnoM dvArA paraspara kaTutA bar3haneke atirikta koI lAbha nahIM huA hai / aura yahI kAraNa hai ki isa tathyahIna vAda-vivAdase Ubakara 'jainamitra' ke sampAdaka mahodayako bAdhya hokara yaha likhanA par3A hai ki isa vivAdase sambandha rakhanevAle kisI bhI lekhako 'janamitra' meM sthAna nahIM diyA jaaygaa| tAtparya yaha hai ki koI bhI viSaya jaba pakSa aura vipakSake jhamele meM par3a jAtA hai to vahA~ vicArakI dRSTi jAtI rahatI hai aura mAna-apamAnakA prazna khar3A ho jAtA hai, isaliye ubhaya pakSakI orase pradhAnatayA apanA prabhAva akSuNNa rakhane tathA dUsare pakSakA prabhAva naSTa karanekA hI prayatna hone lagatA hai| dUsare-dUsare bAhya kAraNoMke sAtha yaha eka ataraMga kAraNa hai ki isa viSayameM hama abhI taka mauna rahate Aye hai| lekina Aja hama jo apane vicAroMko nahIM dabA saka rahe haiM usakA kAraNa yaha hai ki hamAre sAmane eka to zrI paM0 jugalakizorajI mukhtArakA vaha lekha hai jo unhoMne zrI premIjIke "anyAyakA pramANa mila gayA' zIrSaka lekhake Upara jainamitrameM likhA hai aura dUsare digambara jaina samAja bambaIkI orase prakAzita digambara jaina siddhAnta darpaNake ve donoM bhAga haiM jinameM bhinna-bhinna vidvAnoM dvArA zrI prophesara sAhabake ukta vaktavya tathA dasare vaktavyoMke virodhameM likhe gaye lekhoMkA saMgraha hai| zrI premIjIne apane ukta lekhameM yaha likhA thA ki satprarUpaNAke 93veM sUtrameM prophesara sAhabane lekhakoMkI galatIse 'saMyata' pada chUTa jAnekI jo kalpanA kI hai vaha sahI hai aura vaha pada mUDabidrIkI pratimeM maujUda hai| isapara zrI mukhtArasAhabane apane lekhameM kaI AnuSaMgika zaMkAyeM upasthita ko hai aura unake nirAkaraNa
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/ sAhitya aura itihAsa : 19 karaneke liye preraNA karate hue kucha upAya bhI sujhAye haiN| aura hameM vizvAsa hai ki zrI mukhtAra sAhaba bhI svapnameM yaha nahIM soca sakate haiM ki prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoM dvArA mUDabidrIkI pratimeM saMyatapada jor3anekA anucita prayatna kiyA gayA hogA, parantu saMdeha paidA honeke kAraNabhUta jina dalIloMkA zrI mukhtAra sAhabane apane lekhameM saMketa kiyA hai ve itanI svAbhAvika haiM ki unakI upekSA nahIM kI jA sakatI hai| hama AzA karate haiM ki saMbaMdhita mahAnubhAvoMkA dhyAna zrI mukhtAra sAhabake lekha para pahu~cA hogA aura unhoMne saMdeha nivAraNa karane ke liye prayatna cAlU kara diyA hogaa| hama mAnate hai ki ukta saMdeha zrI prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoMkI nIyata para bhayaMkara hamalA hai parantu jaba manuSya kisI bhI vAda-vivAdake daladalameM pha~sa jAnepara apanI prAmANikatAko surakSita rakhaneke mahattvako bhUla kara svArtha aura abhibhAvakI puSTike liye udAratA aura sahiSNutAke mArgako chor3a detA hai to usakI nIyata para aise bhayaMkara hamaloMkA honA AzcaryakI bAta nahIM hai| aura hameM kahanA par3a rahA hai ki sAdhAraNa samAjane prophesara sAhabake ukta vaktavyake viruddha apanI jo bhAvanA pradarzita kI hai vaha to kisI rUpamai ucita mAnI jA sakatI hai parantu samAjake vicAroMkA pratinidhitva karanevAle viSayake vidvAnoMne tathA zrI prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoMne nizcita hI apanI javAbadArI yathocita rItise nahIM nibAhI hai| jaba zrI prophesara sAhabake ukta vaktavyake viruddha digambara samAjameM AvAja uThI to unhoMne yaha kahakara usa AvAjako dabAnekI koziza kI, ki unhoMne vaha vaktavya jijJAsubhAvase prerita hokara prakaTa kiyA hai, unakI maMzA digambara mAnyatAoM para coTa karanekI nahIM hai| prophesara sAhabakI maMzA bhale hI digambara mAnyatAoM para coTa karanekI na ho, parantu unakA vaktavya digambara mAnyatAoMkA spaSTa khaNDana hai, isa bAtase inkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| hameM prophesara sAhabake ukta vaktavyameM aisA eka bhI vAkya nahIM mila rahA hai jo unake jijJAsubhAvako pradarzita kara rahA ho| isaliye vavatavya prakaTa karaneke bAda digambara samAjako sAntvanA deneke liye prophesara sAhaba dvArA lubhAvane zabdoMkA prayoga hamArI samajhake anusAra nirarthaka hI nahIM balki anucita jAna par3atA hai / isI prakAra kahanA hogA ki zrI premIjIke lekhakA "anyAyakA pramANa mila gayA" yaha zIrSaka unake svagata abhimAna aura virodhI pakSake prati roSa evaM tiraskArakA hI sUcaka hai| hamArA yaha bhI khayAla hai ki prophesara sAhaba va paM0 phUlacandrajIke bIca cala rahI ukta vaktavyase saMbaddha tattvacarcAkA bIca meM hI paM0 phUlacandrajIse binA pUche hI svataMtra pustakake rUpameM prakAzita kara denA zrI premIjI jaise gaNyamAnya vyaktike liye zobhAspada bAta nahIM hai / / hameM acchI taraha yAda hai ki gatavarSa kalakattAmeM vIra-zAsana mahotsavake avasarapara prophesara sAhabake ukta vaktavyapara ubhaya pakSakI orase jisa tattvacarcAkA Ayojana kiyA gayA thA vaha tattvacarcA usa Ayojanake liye nirNota sabhApatike saMcAlanako DhilAIke kAraNa anAvazyaka aura anucita zAstrArthakA rUpa dhAraNa kara gayI thI aura upasthita samAjako apanI ora AkarSita karanA tathA apane vipakSakA kisI taraha mukha banda karanA hI usakA pradhAna lakSya ho gayA thaa| hama mAnate haiM ki isameM adhika aparAdhI vaktavyake viruddha bolanevAlo pArTIko hI ThaharAyA jA sakatA hai| hameM paM0 hIrAlAlAjIke "prophesara sAhabake vaktavya para merA spaSTIkaraNa' zIrSaka vaktavyako dekhakara mahAna Azcarya huA ki granthake sampAdaka hote hue bhI sUtrameM saMyata" paMda jor3anekI apanI javAbadArIse haTaneke liye unhoMne anucita, asocanIya aura asaphala prayatnako apanAyA hai| tathA yaha dekha kara to aura bhI
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha Azcarya haA ki bambaIkI digambara samAjane isa sArahIna vaktavyakA prophesara sAhabake vaktavyake viruddha prakAzita pustakameM upayoga karanA ucita samajhA hai| kyA paM0 hIrAlAlajIne grantha prakAzita ho jAneke bAda usa TippaNIko nahIM dekhA hogA? aura jisa vAkyAMzakA unakI dRSTise bhrAmaka artha chapA hai usake bAre meM kyA ve phuTanoTa dvArA apanA abhiprAya prakaTa nahIM kara sakate the? yadi unheM aisA nahIM karane diyA gayA ho, to ve samAcArapatroM dvArA apano sammati usI samaya samAja para prakaTa nahIM kara sakate the? unhoMne aisA nahIM kiyA, isakA artha yaha karanA anucita nahIM mAnA jAyagA ki paM0 hIrAlAla jI "jaisI cale vayAra pITha pani taisI dIjai' kI nItikA anusaraNa karanA jAnate haiM / isI taraha bambaIkI digambara jaina sama bhI kahA jA sakatA hai ki usane zrI paM0 hIrAlAlajIke ukta spaSTIkaraNako prophesara sAhabake virU hathiyAra banAkara 'arthI doSaM na pazyati' kI nItiko caritArtha kiyA hai|| ubhaya pakSakI aisI bahuta-sI misAleM yahA~ para uddhRta kI jA sakatI haiM, jinhoMne viSayako niSkarSa para paha~cAnekI apekSA hAni hI adhika paha~cAI hai| vicAra-vinimayase ubhaya pakSako jitanA eka-dUsareke nikaTa AnA cAhie thA ukta dUSita nItikA anusaraNa karaneke kAraNa ve utanI hI dUrI para cale gaye haiN| aura yaha sabhIke liye atyanta khedakI bAta honA cAhiye, kAraNa ki aiso pravRttiyoMse ubhaya pakSakA gaurava naSTa hotA hai aura sarvasAdhAraNake ahitakI sambhAvanA rahatI hai / isIliye hamane yahAMpara saMkSepameM ubhaya pakSakI dRSita manovRttiko paricAyaka kucha pravRttiyoMkA saMketa kiyA hai, tAki ubhaya pakSa ajJAna, pramAda athavA aura kisI hetuse kI gayI apanI dUSita pravRttiyoMkI ora dRSTipAta kara sake tathA apanI bauddhika zaktikA upayoga dharma, saMskRti aura samAjake hitasAdhanameM kara ske| hama AzA karate haiM ki jaba taka prophesara sAhabake vaktavyameM nirdiSTa vivAda-grasta viSaya eka niSkarSa para na paha~cA diye jAyeM, taba taka ubhaya pakSakI carcA vyaktiko chor3akara viSaya taka hI sImita rhegii| bambaIkI digambara jaina samAjakI orase prophesara sAhabake vaktavyake viruddha yadyapi hamAre sAmane maujUdA do pustakeM prakAzita huI hai| parantu itane mAtrase digambara samAjakA uddezya saphala nahIM ho sakA hai aura hamArI dhAraNA hai ki isa prakArake prayatnoM dvArA kabhI bhI uddezyameM saphalatA prApta nahIM kI jA sakatI hai| hamArI rAya hai ki uddezyako saphalatAke liye ubhaya pakSakI orase silasilevAra uttara-pratyuttara svarUpa calanevAlI eka lekhamAlAkI ho svatantra vyavasthA honA cAhiye / hamArI hArdika icchA hai ki isa prakArakI vyavasthA karanekA bhAra vidvat pariSadako apane Upara le lenA cahiye, sAtha hI usakA kartavya hai ki vaha profesara sAhabake . sAtha isa viSayake nirNayameM bhAga leneke liye digambara samAjakI orase kucha vidvAnoMkI eka upasamiti kAyama kareM aura koI bhI vidvAna prophesara sAhabake vaktavyake virodhameM jo kucha likhe, vaha isa upasamitikI dekharekha meM hI prakAzita ho, kyoMki prAyaH sabhI vidvAnoMmeM kisI-na-kisI uddezyako lekara kucha-na-kucha likhanekI AkAMkSA paidA honA svAbhAvika bAta hai aura yadi eka hI pakSakA samarthana karanevAle do vidvAna eka hI viSayameM ajJAna athavA pramAdakI vajahase bhinna-bhinna vicAra pragaTa kara jAte haiM to viSayakA nirNaya karanA bahuta hI jaTila ho jAtA hai| hama dekhate haiM ki paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra aura paM0 rAmaprasAdajI zAstrI bambaI (jinheM svayaM apanI vidvattApara pUrNa vizvAsa hai aura samAja bhI yogya vidvAnoMmeM jinakI gaNanA karatI hai) apane lekhoMmeM SaTkhaNDAgamakI satprarUpaNAke 93ve sUtrakI dhavalA-TIkAke kucha aMzoMkA paraspara bhinna anuvAda kara gaye haiM aura prophesara sAhabake baktavyake virodharma bambaI digambara jaina sama prakAzita digambara jaina siddhAnta darpaNake donoM bhAgoMkA sampAdana karate samaya bhI isakI ora lakSya nahIM |
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 21 rakhA gayA hai| Aja yadi isakA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai to bahuta kacha sambhava hai ki ye donoM vidvAna bhI apanI-apanI z2idapara ar3a sakate haiM / isaliye viSayake nirNayake liye sIdhA aura upayukta mArga yahI hai ki vidvat pariSad kucha cune hue vidvAnoMkI eka upasamiti kAyama kare / hama AzA karate haiM vidvat pariSadkA dhyAna hamAre isa sujhAvakI ora avazya jAyagA / paM0 makkhanalAlajI va paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke Upara nirdiSTa anuvAda-bhedakA spaSTIkaraNa tathA ukta sUtrameM 'saMyata' padakI AvazyaktA ora anAvazyaktApara vicAra kiyA jAyegA / pahale kiye gaye saMketake anusAra yahA~para hama zIrSakake antargata nirdiSTa sUtrakI dhavalATIkAke paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra aura paM0 rAmaprasAdajI zAstrI dvArA kiye gaye paraspara bhinna hindI anuvAdoMpara vicAra karate hue sUtra meM 'saMyata' padako AvazyaktA aura anAvazyaktApara yahA~ apanA vicAra prakaTa kareMge / dhavalATIkAkA vaha mUla aMza, jisake hindI anuvAdameM ukta ubhaya vidvAnoMkA matabheda batalAyA gayA haiM, mudrita pratimeM nimna prakAra pAyA jAtA hai "huNDAvasarpiNyAM strISu samyagdRSTayaH kinnotpadyanta iti cenna, utpadyante / kuto'vasIyate ? asmAdevArSAt / asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRtiH siddhayediti cenna, savAsastvAdapratyAkhyAnaguNAsthitAnAM saMyamAnupapatteH / " isakA hindI anuvAda mudrita pratimeM nimna prakAra pAyA jAtA hai zaMkA- huNDAvasarpiNI kAla saMbandhI striyoM meM samyagdRSTi jIva kyoM nahIM utpanna hote haiM ? samAdhAna- nahIM, kyoMki unameM samyagdRSTi jIva utpanna hote haiM / zaMkA - yaha kisa pramANase jAnA jAtA hai ? samAdhAna - isI Agama pramANase jAnA jAtA hai / zaMkA- to isI AgamapramANase dravyastriyoMkA mukti jAnA bhI siddha ho jAyagA ? samAdhAna- nahIM, kyoMki vastrasahita hone se unake saMyatAsaMyata guNasthAna hotA hai, ataeva unake saMyamakI utpatti nahIM ho sakatI hai / paM0 makkhanalAlajIne dhavalATIkAke ukta aMzakA hindI anuvAda karate hue mudrita pratike isa anuvAdako pUrNataH sahI mAnA hai, parantu paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne vAkyavinyAsako galatI ke AdhArapara isa anuvAdako g2alata mAnA hai aura apanA bhinna hI abhiprAya prakaTa kiyA hai| unakI dRSTike anusAra isa aMzakI sthiti nimna prakAra hai " huNDAvasarpiNyAM strISu samyagdRSTayaH kinnotpadyanta iti cet notpadyante / kuto'vasIyate ? asmAdevArSAt, asmAMdevArSAd dravyastrINAM na nirvRtiH / siddhayediti cenna, savAsastvAdapratyAkhyAna - guNasthitAnAM saMyamAnupapatteH / " mudrita pratike ukta aMzase isameM eka to vAkyavinyAsakI vizeSatA hai aura dUsare 'dravyastrINAM nirvRtiH'ke sthAnapara 'dravyastrINAM na nirvatiH' aisA pAThabheda svIkAra kiyA gayA hai tathA isakA jo hindI anuvAda paM0 rAmaprasAdajIko mAnya hai usako nimna prakArase prakaTa kiyA gayA hai zaMkA- huNDAvasarpiNI kAladoSa ke prabhAvase striyoMmeM samyagdRSTi jIva kyA nahIM utpanna hote haiM ? samAdhAna -- nahIM utpanna hote haiM / zaMkA - yaha kisa pramANase jAnA jAtA hai ?
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzI ghara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samAdhAna-isI (933) RSipraNIta AgamasUtrase jAnA jAtA hai aura isI (933) RSipraNIta AgamasUtrase yaha bhI jAnA jAtA haiM ki dravyastriyoMke mokSa nahIM hotA hai| zaMkA-dravyastriyoMko mokSa to siddha ho sakatA hai ? samAdhAna nahIM, kyoMki vastrasahita honese ve saMyatAsaMyata guNasthAnameM sthita rahatI haiM, isaliye unake saMyamakI utpatti nahIM ho sakatI hai / pAThaka dekheMge, ki donoM prakArakA hindI anuvAda uttarottara tIna zaMkA-samAdhAnoM meM vibhakta hai| inameMse paM0 rAmaprasAdajI zAstrI dvArA dhavalATIkAkI mudrita vAkyayojanAko badala kara kiye gaye anuvAdake pahale zaMkAsamAdhAnarUpa bhAgase hama bhI sahamata haiM kyoMki huNDAvasapiNIkAladoSa ke prabhAvase paraMparAviruddha kArya to ho sakate haiM parantu unase karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga dvArA nirNIta siddhAntoMkA apalApa nahIM ho sakatA hai, kAraNa saMpUrNa kAla, saMpUrNa kSetra, sampUrNa dravya aura sampUrNa avasthAoMko dhyAnameM rakhakara karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga dvArA nioNna siddhAntoMpara kAlavizeSa, kSetravizeSa, dravyavizeSa aura avasthAvizeSakA prabhAva nahIM par3a sakatA hai / isaliye jaba karaNAnuyogakA yaha niyama hai ki koI prANI samyagdarzanakI hAlatameM mara kara striyoMmeM utpanna nahIM hotA hai to huNDAvasarpiNokAlakA doSa isakA apavAda nahIM ho sakatA hai| isa prakAra paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke sAtha-sAtha hamArI bhI yaha mAnyatA hai ki mudrita pratimeM dhavalATIkAke isa aMzako vAkyayojanA nizcita karane aura usakA hindI anuvAda karanemeM galatI kara dI gaI hai aura paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra bhI apane anuvAdameM usa galatIko duharA gye| parantu Age paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne mudrita pratimeM svIkRta dhavalA TIkAke 'dravyastrINAM nirvatiH' isa vAkyAMzake sthAnapara 'na' pada jor3akara 'dravyastrINAM na nirvRtiH' isa vAkyAMzako svIkAra karake vAkyayojanA badalane aura usa badalI haI vAkyayojanAke AdhArapara hindI anuvAda karanekA jo prayAsa kiyA hai usameM eka to anuvAda karate samaya adhika khIMcAtAnI karanI par3I hai, dUsare unake abhiprAyakI puSTike liye ise hama unakA drAvar3Iya prANAyAmakA anusaraNa kaha sakate haiM aura tIsare unakA yaha prayAsa nirarthaka bhI hai| ___ inameMse anuvAda karate samayakI khIMcAtAnI to yahA~para spaSTa hI hai kyoMki dhavalATIkAke isa aMzakA jo abhiprAya anuvAdadvArA paM0 rAmaprasAdajI zAstrI nikAlanA cAhate haiM usake anukUla vAkyaracanAkA dhavalATIkAmeM abhAva hai| yadi 'asmAdevArSAd dravyastrINAM na nivRtiH' isa vAkyako siddhAntaparaka mAnakara sirpha 'siddhagheta' isa kriyArUpa vAkyako hI AkSepaparaka mAnA jAya to vAkyaracanAmeM adhUrepanakA anubhava hone lagatA hai jo ki anucita hai| ___ drAvar3Iya prANAyAmakA anusaraNa hama isaliye kahanA cAhate haiM ki paM0 rAmaprasAdajI zAstrI 'asmAdevArSAd dravyastrINAM na nirvRtiH' isa vAkyase ukta 93veM sUtrameM 'saMyata' padake abhAvake AdhArapara digaMbara saMpradAyako mAnya 'dravyastriyoMkI muktikA abhAva' prasthApita karanA cAhate haiM aura 'siddhayet' isa vAkyase kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNAke AdhArapara digambara saMpradAyako ukta mAnyatApara AkSepa upasthita karanA cAhate hai, jisakA samAdhAna 'savAsatvAt-' Adi paMkti dvArA kiyA gayA hai| lekina isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki yadi paM0 rAmaprasAdajI zAstrIko yaha artha abhISTa hai to isake liye 'dravyastrINAM nirvRtiH'ke sthAnapara 'dravyastrINAM na nivRtiH' isa pAThako mAna kara eka hI vAkyameM do vAkyoMkI kalpanA karaneke kaSTa sAdhya prayatnake karanekI unheM kyA jarUrata hai ? kyoMki 'asmAdevArSAda' isa vAkyAMzako sUtraparaka na mAnakara yadi sUtroMke samUharUpa granthaparaka mAna liyA jAya aura isakA artha isI -
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 23 RSipraNIta 93ve sUtrase' isa prakAra na karake 'isI RSipraNIta Agamapanthase arthAt kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNA dvArA isa prakAra mAna liyA jAya, to usake liye abhISTa 'saMyatapadakA abhAva' bhI sUtra meM banA rahatA hai aura 'na' pada jor3a kara eka vAkyameM do vAkyoMkI kalpanA bhI unheM nahIM karanI par3atI hai| kevala 'asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRtiH siddhayet' isa saMpUrNa vAkyako AkSepaparaka eka vAkya mAna karake paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke abhiprAyAnusAra 'isI Agamagranthase arthAta kSetrAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNA dvArA dravyastriyoMkI muktikA prasaGga ho sakatA hai / isa prakArake prakaraNagata arthakI saMgati baiTha jAtI hai| parantu paM0 rAmaprasAdajI zAstrokI 'asmAdevArSAd' isa vAkyako sUtroMke samUharUpa granthaparaka na mAna kara kevala sUtraparaka mAnate hue usakA 'isI 93veM sUtrarUpa AgamapramANase' aisA artha karanA [jo ki hamArI rAyameM bhI ThIka artha hai] isaliye abhISTa hai ki ve isI AdhArapara isa 93veM sUtra meM vivAdagrasta 'saMyata' padakA abhAva siddha karanA cAhate haiN| lekina hamArI rAyase ve isameM bhI saphala nahIM ho sakate haiN| paM0 rAmaprasAdajI zAstrIkA khayAla hai ki kSetrAnugama, sparzAnugama AdikI manuSyaprarUpaNAoM meM kevala manuSyaNI zabda pAyA jAtA hai isaliye una sUtroMmeM isakA artha bhAvastrI karanA cAhiye aura satprarUpaNA ke 93 veM sUtrameM manuSyaNI zabdakA artha dravyastrI karanA cAhie, parantu unakA yaha khyAla galata hai kyoMki satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi sabhI prarUpaNAoMmeM 'manuSyaNI' zabdakA artha samAnarUpase paryAptanAmaka karma, strIvedanokaSAya aura manuSyagatinAmakarmake udayavAlA jIva' hI mukti-pAtra tathA Agamasammata hai aura manuSyaNI saMjJAvAle isa jIvake hI 92 veM aura 93 veM sUtroM dvArA yadi vaha nirvRtyaparyAptaka hAlatameM hai to prathama aura dvitIya guNasthAnoMkI aura yadi vaha nivRttyaparyAptaka hAlatako pArakara gayA ho to usake prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha, paMcama, SaSTha Adi sabhI guNasthAnoMkI saMbhAvanA batalAI gaI hai| satprarUpaNAke 93veM sUtrameM 'manuSyaNI' zabdase yadi sirpha dravyastrIko hI grahaNa kiyA jAtA hai to jo jIva digambara mAnyatAke anusAra dravyase puruSa aura bhAvase strI hai usakA grahaNa ukta sUtrameM paThita manuSyaNI zabdase na ho sakaneke kAraNa usakI nivRttyaparyAptaka hAlatameM caturtha guNasthAnake prasaMgako TAlaneke liye AgamakA kaunasA AdhAra hogA, kAraNa ki digambara mAnyatAke anusAra karmasiddhAMtake AdhArapara strIvedodayaviziSTa puruSake bhI nirvRttyaparyAptaka hAlatameM caturtha guNasthAna nahIM svIkAra kiyA jAtA hai / isaliye AgamagrathoMmeM jahAM bhI manuSyaNozabdakA ullekha pAyA jAyA hai vahAMpara usakA artha 'paryAptanAmakarma, strIvedanokaSAya aura manuSyagatinAmakamake udayavAlA jIva hI karanA cAhiye / aisA artha karanemeM sirpha eka yaha zaMkA avazya utpanna hotI hai ki strIvedodayaviziSTa manuSyagatinAmakarmake udayavAle jIvake adhika-se-adhika nau (9) guNasthAna taka ho sakate haiN| isaliye isa jIvake 14 guNasthAnoMkA kathana karanA asaMgata aura Agamaviruddha hai / lekina isakA samAdhAna ukta 93veM sUtrakI dhavalA TIkAmeM kara diyA gayA hai ki yahA~para manuSyagatinAmakarmakA udaya pradhAna hai aura strIvedanokaSAyakA udaya isakA vizeSaNa hai| isaliye vizeSaNake naSTa ho jAnepara bhI vizeSyakA sadbhAva banA rahaneke kAraNa hI manuSyaNIke 14 guNasthAnoMkI sambhAvanA batalAyI gayI hai / isa prakAra jaba ukta 93ve sUtra meM 'manuSyaNI' zabdase strIvedodayaviziSTa dravyapuruSakA grahaNa bhI abhISTa hai to kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNAvAle sUtroMke sAtha sAmaJjasya biThalAneke liye isa sUtra meM bhI saMyatapadakA sadbhAva anivArya rUpase svIkAra karanA par3atA hai aura taba paM. rAmaprasAdajI zAstrIne ukta 93veM sUtrameM saMyatapadakA abhAva siddha karaneke liye jina dalIloMkA upayoga kiyA hai ve saba niHsAra ho jAtI haiN|
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha apane lekhake pariziSTameM paM0 rAmaprasAdajI zAstrI eka aura galatI kara gaye haiN| unhoMne apanI Upara batalAyo huI kalpanAko gauNa karake vahA~para eka dUsarI hI kalpanAko janma diyA hai| ve kahate haiM ki 'asmAdevArSAd dravyastrINAM nivRttiH siddhacediti cenna' isa paMktimeM dvitakAravAle 'nirvRtti' zabdakA artha mukti nahIM hai balki niSpatti hai / hama nahIM samajhate ki 'nirgatA naSTA nRttirvartanaM saMsArabhramaNamittharthaHisa vyutpatti ke AdhArapara dvitakAravAle nivRtti zabdakA artha 'mukti' karane meM unheM kyA Apatti hai aura phira zrIvIrasena svAmIne dvitakAravAle 'nirvRtti' zabdakA pATha na karake eka takAravAle 'nirvRti' zabdakA pATha kiyA ho, isa sambhAvanAko kaise TAlA jA sakatA hai ? yadyapi vAkyavinyAsako tor3a-maror3a karake paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne isa bAtakI koziza kI hai ki zrI vIrasena svAmIko vahAMpara dvitakAravAle 'nirvRtti' zabdakA pATha hI abhISTa hai, parantu hama kaheMge ki paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne isa prayatnameM vizuddha vaiyAkaraNatvakA hI AdhayaNa kiyA hai kyoMki unakI apane DhaMgase vAkyoMkI tor3amaror3a karanekI kozizake bAda bhI ve apane uddezyake najadIka nahIM pahu~ca sakate haiM arthAt pahale kahA jA cukA hai ki manuSyaNI zabdakA artha paryAptanAmakarma aura strIvedanokaSAyake udayaviziSTa manuSyagatinAmakarmake udayavAlA jIva hI AgamagranthoMmeM liyA gayA hai aura vaha dravyase strIkI tarahase dravyase puruSa bhI ho sakatA hai / tAtparya yaha hai ki 'manuSyaNI' zabdakA artha strIvedanokaSAyake udayasahita dravyastrIkI taraha strIvedanokaSAyake udayasahita dravyapuruSa bhI hotA hai aura yahI artha samAnarUpase satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMmeM 'manuSyaNI' zabdakA hai aisA samajhanA cAhiye / isa tathyako samajhaneke liye sambaddha sUtroM tathA unako dhavalA TIkAkA gambhIratApUrvaka cintana karaneko jarUrata hai / sambaddha sUtroM aura unakI dhavalA TIkA gambhIratApUrvaka cintana na karanekA ho yaha pariNAma hai ki paM0 rAmaprasAdajI zAstrI aura bhI bahuta-sI AlocanAke yogya bAteM apane lekhameM likha gaye haiM, jinapara vicAra karanA yahA~ para hama anAvazyaka samajhate haiN| bahuta vicAra karaneke bAda hamane zrI paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke unake apane lekhameM galata aura kaSTasAdhya prayatna karanekA eka hI niSkarSa nikAlA hai aura vaha yaha hai ki ve isa bAtase bahuta hI bhayabhIta ho gaye haiM ki yadi satprarUpaNAke 93veM sUtrameM 'saMyata' padakA samAveza ho gayA to digambara sampradAyako nIva hI caupaTa ho jAyagI / parantu unheM vizvAsa honA cAhiye ki 93ve sUtra meM saMyatapadakA samAveza ho jAnepara bhI na kevala strImuktikA niSedhaviSayaka digambara mAnyatAko AMca AnekI sambhAvanA nahIM hai apitu SaTkhaNDAgamakI satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prakaraNagata sUtroMmeM paraspara sAmaJjasya bhI ho jAtA hai / hamAre isa kathanakA matalaba yaha hai ki mUDabidrIko prAcInatama pratimeM bhI saMyata pada maujUda ho, yA na ho, parantu satprarUpaNAke 93veM sUtrameM usakI (saMyatapadakI) anivArya AvazyakatA hai, hara hAlatameM vaha abhISTa hai / digambara aura zvetAmbara sampradAyoMmeM paraspara jo matabheda hai vaha paryApta manuSyaNIke caudaha guNasthAna na mAnane athavA mAnanekA nahIM hai kyoMki paryApta manuSyaNIke caudaha guNasthAnoMkI mAnyatA ukta donoM sampradAyoMmeMse kisI eka sampradAyakI mAnyatA nahIM hai balki jainadharmakI hI mUla mAnyatA hai aura isa mAnyatAko ubhaya sampradAyoMne samAna rUpase apanI-apanI mAnyatAmeM sthAna diyA hai| ina donoM sampradAyoMmeM jo matabheda hai vaha isa bAtakA hai ki jainadharmameM paryApta manuSyaNIke jo caudaha guNasthAna svIkAra kiye gaye haiM ve jahA~ digambara sampradAyoMmeM paryApta manuSyaNIzabdase vyavahRta strIvedanokaSAyake udayavAle dravyase puruSake hI saMbhava mAne gaye hai vahA~ zvetAmbara sampradAyameM paryAptamanuSyaNIzabdase vyavahRta strIvedanokaSAyake udayavAle dravyase strIke bhI saMbhava mAne gaye haiM aura isa matabhedakA mUla kAraNa yahI jAna par3atA hai ki digambara saMpradAyameM vastragrahaNako saMyamakA
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ isA 5 / sAhitya aura itihAsa : 25 ghAtaka svIkAra kiyA gayA hai jabaki zvetAmbara saMpradAyameM use (vastragrahaNako) saMyamakA ghAtaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai| isaliye dravyastrIke caudaha gaNasthAna ho sakate haiM yA nahIM? isa praznakA nirNaya isa praznake nirNayapara avalaMbita hai ki vastragrahaNake sAtha saMyamakA sadbhAva raha sakatA hai yA nahIM ? jo vidvAna vedavaiSamyake AdhArapara dravyastrIke saMyama tathA muktikI niSedhaviSayaka digambara-mAnyatA kA samarthana karanA cAhate haiM ve bhI hamArI rAyase isa tarahase digambara saMpradAyameM mAnya 'dravyastrIke saMyama tathA maktike abhAva' kA samarthana nahIM kara sakate haiM, kAraNa ki dravyastrIke saMyama tathA muktikA niSedha viSayaka mAnyatAke sadabhAvameM digambara sampradAyake anusAra vedavaiSamyake AdhArapara jainadharmakI 'paryApta manuSyaNIke caudaha guNasthAnoMkI prApti viSayaka mUlyamAnyatA'kA samanvaya to kiyA jA sakatA hai parantu isake (vedavaiSamyake) AdhArapara yaha to kisI hAlatameM nahIM kahA jA sakatA hai ki dravyastrIke Adike pA~ca guNasthAnoMko chor3akara Uparake pramattasaMyata Adi guNasthAna nahIM ho sakate haiN| isI prakAra profesara hIrAlAlajIke bAre meM bhI hama yaha nivedana kara denA ucita samajhate haiM ki bhale hI SaTkhaNDAgamagranthameM dravyastrIke liye Adike pA~ca gaNasthAna taka prApta kara sakanekA spaSTa ullekha na ho, parantu vahA~para aisA ullekha bhI to spaSTa nahIM hai ki dravyastrIke bhI caudaha guNasthAna ho sakate hai, isaliye SaTkhaNDAgamakI satprarUpaNAke 933 sUtrakI dhavalATIkA kitanI hI arvAcIna kyoM na ho, use SaTkhaNDAgamake Azayake viparIta Azayako prakaTa karanevAlI to kisI bhI hAlatameM nahIM kahA jA sakatA hai| isa prakAra SaTakhaNDAgamagranthameM batalAyI gayI manuSyaNIke caudaha gaNasthAnoMkI prAptikA artha vedavaiSamyakI asaMbhavatAke AdhArapara 'dravyastroke caudaha guNasthAnoMkI prApti' AgamakI mAnyatA na hokara profesara sA0 kI hI mAnyatA kahI jA sakatI hai kyoMki zvetAmbara ora digambara donoM sampradAyoMmeM jaba vedavaiSamya svIkara kiyA gayA hai to isapara (vedavaiSamyakI asaMbhavatApara) AgamakI chApa kisI bhI hAlatameM nahIM lagAI jA sakatI hai| tAtparya yaha hai ki vedavaiSamya saMbhava hai yA nahIM ?' yaha eka aisA prazna hai jaise ki 'zarIrase bhinna jIva nAmakA koI svataMtra padArtha hai yA nahIM ?' 'jIvakI mukti hotI hai yA nahIM ?' 'svarga, naraka Adi vAstavika haiM yA kAlpanika ?' Adi prazna haiM kyoMki ina praznoMke samAna hI yaha prazna bhI Agamako saMdigdha koTimeM rakha deneke bAda hI uTha sakatA hai| isaliye isa praznake bAre meM vicAra karanA mAnoM vedavaiSamyako mAnane vAlA Agama pramANa hai yA apramANa ? isa praznake bAremeM hI vicAra karanA hai / yadyapi isa praznapara vicAra karaneko hama burA nahIM samajhate haiM parantu isa lekhake likhate samaya hamAre bhatIje zrI paM0 bAlacandrajI zAstrI sahasampAdaka dhavalAke dvArA hameM jo siddhAnta-samIkSA bhAga 1-2 prApta hue haiM unameMse pahale bhAgake Upara dRSTi DAlanese hama isa niSkarSapara pahu~ce haiM ki vedavaiSamya sambhava hai yA nahIM ? isa praznake vicArake jhamele meM par3akara 'dravyastrIko mukti ho sakatI hai yA nahIM ?' yaha prazna sarvasAdhAraNake liye aura bhI jaTila bana gayA hai| . hama pahale kaha Aye haiM ki dravyastrIke chaThA Adi guNasthAna ho sakate haiM yA nahIM ? isa praznakA samAdhAna karaneke liye saMyamake liye vastratyAga Avazyaka hai yA nahIM ? isa praznakA samAdhAna ho jAnA hI sAdhAraNa janatAke liye sIdhA aura sarala Aya hai| yadyapi vidvAnoMne isa praznapara bhI bahuta kucha vicAra kiyA hai aura paM0 kailAzacandrajI zAstrI banArasakA bhagavAna mahAvIrakA acelaka dharma' zIrSaka TraikTa isa viSayakA kAfI mahattvapUrNa TraikTa mAnA jAtA hai| parantu abhI taka isa viSayakA ubhaya-pakSasammata koI nirNaya sAmane nahIM hai| isa viSayameM hamAre vicAra nimna prakAra haiM zarIrake sadbhAvakI taraha vastrake sadbhAvameM bhI saMyama raha to sakatA hai parantu vastragrahaNa usakA virodho avazya hai, kAraNa ki grahaNakA artha svIkRti hai aura jahA~ vastrakI svIkRti maujUda hai vahA~ vastrasambandhI
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha asaMyama mAnanA hI caahiye| isa vastrasambandhI asaMyamake liye zeSa saMyamakI pUrNatA rahate hue zvetAmbara sampradAyakI mAnyatAko dhyAnameM rakhate hae hama chaThe guNasthAnakA jaghanya rUpa kaha sakate haiM aura digambara mAnyatAko dhyAnameM rakhate hue paMcama guNasthAnakA utkRSTa rUpa kaha sakate haiM / ina donoM mAnyatAoMmeM vAstavika antara kucha bhI nahIM raha jAtA hai / kevala pAMcaveM guNasthAnakI antabhUta aura chaThe guNasthAnakI AdibhUta maryAdA bA~dhanekA bAhya antara donoM sampradAyoMke bIca raha jAtA hai / vastrako saMyamakA virodhI na mAnakara vastragrahaNako hI saMyamakA virodhI mAnanekA hamArA matalaba yaha hai ki digambara sampradAyameM bhI celopaSTa manike saMyamakA abhAva nahIM svIkAra kiyA gayA hai| tathA mithyAtvavratarahita samyagdarzana aura samyagdarzanake sAtha-sAtha dezavratakI avasthAoMmeM saMyamakI ora abhimukha honevAle vyaktike jahA~ prathama hI sAtaveM guNasthAnakI prApti batalAI gayI hai vahA~ vastratyAgakI anivAryatA nahIM mAnI gayI hai / isakA matalaba yaha hai ki sAtaveM guNasthAnakI prApti savastra hAlatameM digambara mAnyatAke anusAra bhI asaMbhava nahIM hai, to phira savastra hAlatameM chaThe gaNasthAnakI prAptikA niSedha digambara sampradAya kyoM karatA hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki caudaha guNasthAnoMmeMse dUsare, tIsare aura sAtaveMse lekara bArahaveM taka tathA caudahaveM ina guNasthAnoMkA jitanA varNana kiyA gayA hai vaha bhAvAdhArapara kiyA gayA hai aura pahalA, caucA, chaThA tathA terahavA~ ina guNasthAnoMkA kathana vyavahArAzrita hai, kyoMki ina gaNasthAnoMkA kathana vyaktike antaraMga bhAvoMkA kAryasvarUpa bAhya pravRttike AdhArapara kiyA gayA hai, isaliye digambara sampradAyakI yaha mAnyatA yuktiyukta hai| vastrakI svIkRti rahate hae bhAvApekSAse bhI sakalasaMyama nahIM raha sakatA hai| parantu jahA~ vastrakI svIkRti rahate hae bhI zvetAmbara sampradAya sakalasaMyamakI prAptiko svIkAra karatA hai vahA~ digambara sampradAyakI bhI yaha mAnyatA hai ki vastrake sadbhAvameM bhAvApekSayA bhI sakalasaMyama nahIM raha sakatA hai| tAtparya yaha hai ki savastra hAlatameM vyavahArAzrita SaSTha guNasthAnako sambhAvanAko to kisI taraha TAlA jA sakatA hai parantu saptama Adi guNasthAnoMkI sambhAvanA anivArya rUpase jaisIkI taisI banI rahatI hai aura isakA artha yaha hai ki dravyastrIke liye bhI upazamazreNI tathA kSapakazreNI Adi car3hanekA koI virodha nahIM honA cAhiye, parantu 'karmabhUmija striyoMke antake tIna hI saMhanana ho sakate haiM yaha Agama isameM bAdhaka ho sakatA hai, isaliye isa AgamakI pramANatAke lie Aja vaijJAnika zodhakI AvazyakatA hai / kevalI-kavalAhArake bAre meM vicAra karane kA artha hai jaina dharmameM mAnI huI sarvajJakI paribhASAke bAremeM vicAra, kAraNa ki ye donoM (kavalAhAra aura jaina dharmokta sarvajJatA) paraspara-virodhI hI mAne jA sakate haiM, isaliye jo vidvAn tattvanirNayakI dRSTise isa viSayameM praviSTa hoM unheM isa mUla bAtako pahale dhyAnameM rakha lenA cAhiye / hamane isa viSayameM abhI taka jitanA vicAra kiyA hai usameM yaha nirNaya nahIM kara pAye hai ki kevalIke kavalAhAra mAnA jAya yA jaina dharmoMkta srvjnytaa| antameM hamArA nivedana yaha hai ki ina viSayoM para yA isI tarahake aura bhI viSayoM para jitanA bhI vicAra kiyA jAya vaha saba tattvanirNAyaka dravyAnuyogakI dRSTi hai| isase sarva sAdhAraNako lAbha aura alAbhakA sIdhA sambandha nahIM hai / sarva sAdhAraNake lAbha aura alAbhakA sambandha to AdhyAtmika karaNAnuyogakI dRSTise hI hai| isaliye na to strImukti, savastra-saMyama aura kevali-kavalAhArake siddha ho jAnepara samAjakA uddhAra ho jAyagA aura na isake niSiddha kara diye jAne para hI samAja uddhAra pA jaaygaa| ataeva vidvAnoMkA eka ora to yaha kartavya hai ki aise vizuddha tArkika mAmaloMmeM samAjako ghasITanekA prayatna na karate hue usake uddhArakA mArga khojanekA prayatna kareM aura dUsarI ora svapakSahaTa aura vicAroMkI khIMcAtAnI na karate hue tattva-nirNAyaka (vaijJAnika) dRSTise gRDha tattvoMkI zodha bhI kreN|
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMskRtika surakSAkI upAdeyatA' deva-Agama-guru vandanA puraHsara bho vidvadvanda ! aura samAdaraNIya upasthita jana-samUha ! Aja mujhe isa bAta kA atyanta saMkoca ho rahA hai ki bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSada jaisI mahattvapUrNa saMsthAkA mujhe adhyakSa banA diyA gayA hai| mere isa saMkocakA kAraNa yaha hai ki eka to zAstramarmajJa, kAryakuzala aura samAjameM khyAti prApta bar3e-bar3e vidvAna vidvatpariSadmeM sammilita hai, dUsare isake sAmane Aja jo samasyAyeM hala karaneke liye upasthita haiM unheM dekhate hae jaba maiM gaharAIke sAtha socatA hai to aisA lagatA hai ki ina samasyAoMko hala kara nekI alpatama kSamatA bhI mere andara nahIM hai| lekina ApakI AjJAko zirodhArya kara maiM una samasyAoMko Apake samakSa prastuta kara rahA haiN| una para hameM va Apako gambhIratAke sAtha maMthana karanA hai| prathama samasyA : sAMskRtikatAko rakSA kareM vizvake prAMgaNameM Apa dekhanekA prayatna kareMge to vahA~ pratyeka sthala para Apako kisI-na-kisI saMskRtike darzana avazya hoMge / hamArA bhAratavarSa to atyanta prAcInatama kAlase hI vividha saMskRtiyoMkI janmabhUmi rahA hai aura Aja bhI yahA~para aneka saMskRtiyAM vidyamAna haiN| __ Apa jaba unapara dRSTipAta kareMge to Apako unake do pahalU dekhaneko mileNge| eka pahalU to usa saMskRtike viziSTa tattvajJAnakA hogA aura dUsarA pahalU mAnavaprANiyoMke jIvana-nirmANake liye unake dvArA nizcita kI gaI AcArapaddhatikA hogaa| sampUrNa mAnava-samaSTimeM sAMskRtika AdhArako lekara jitane samAja pAye jAte haiM una saba samAjoMmeMse jisa samAjakA DhAMcA jisa saMskRtike AdhArapara nirmita huA hai usa samAjake pratyeka vyaktikA svAbhAvikarUpa se yaha kartavya ho jAtA hai ki vaha apanI saMskRtike tattvajJAnake prati dRr3hatama AsthA rakhe tathA usameM upadiSTa AcArapaddhatike AdhArapara yathAzakti apanI jIvana-pravRttiyoMke nirmANa karanekA prayatna kare / yaha tabhI ho sakatA hai jaba vyaktiko usa saMskRtike tattvajJAnakA aura AcAra-paddhatikA upayogI jJAna ho| sarvasAdhAraNake liye tattvajJAnakA aura AcAra-paddhatikA upadeSTA usa saMskRtike rahasyoMkA jJAtA aura vyAkhyAtA vidvAna hI hotA hai| ataH koI bhI vyakti apanI saMskRtike tattvajJAnake prati antaHkaraNameM samApanna AsthAse calAyamAna na ho jAve tathA usameM upadiSTa AcAra-paddhatikI upekSA karake apane jIvanako ucchRkhala na banA le, isakA uttaradAyittva usa-usa saMskRtike marmako jAnanevAle vidvAnoMpara hI svAbhAvikarUpase Akara par3atA hai, yaha bAta hama sabhI vidvAnoMko acchI taraha samajha lenA hai| jainasaMskRtikA mUlabhUta uddezya jar3a padArthoke sAtha baddha rahaneke kAraNa parataMtra huye saMsArI AtmAko una jar3a padArthose mukta yAnI svataMtra banAnekA hai, lekina kisI bhI saMsArI prANIko jabataka AtmasvAtaMtrya prAptike sAdhana prApta na ho jAveM, tathA sAdhanoMke prApta ho jAnepara bhI vaha prANI jabataka apanI jIvanapravRttiyoMko Atma-svAtaMtrya prAptiko dizAmeM mor3a na de de, tabataka use apanA lakSya jIvanako sahI DhaMgase sukha-pUrvaka vyatIta karanekA banAnA caahiye| 1. san 1965 meM sivanI (ma0pra0) meM Ayojita bhA0 di0 jaina vidvatpariSadake dazama adhivezanake adhyakSa padase diyA gayA abhibhASaNa /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha jIvanako sukhapUrvaka vyatIta karanekA sahI DhaMga kyA ho sakatA hai ? isa praznakA samAdhAna yaha hai ki manuSya eka sAmAjika prANI hai aura isakA tAtparya yaha hai ki manuSyako jaba taka anya manuSyakA Avazyaka sahayoga prApta nahIM hogA tabataka use apane jIvanakA saMcAlana karanA duHsAdhya hI rahegA / yaha bAta pratyeka vyakti acchI taraha samajhatA hai ki usake jIvanakI jitanI AvazyakatAyeM yA ho sakatI unakI pUrti meM use anya manuSyoMkA sahayoga anivAryarUpase apekSita hotA hai / grAhakako apanI AvazyakatAkI pUrti ke lie dukAnadAra cAhiye aura dukAnadArako apanI AvazyakatAkI pUrti ke liye grAhaka caahiye| brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ina cAra varNoMkI vyavasthA hameM mAnavajIvanakI para sahayoga nirbharatAkI sUcanA de rahI hai / jainasaMskRti meM to pratyeka prANIke jIvana-yApana ke liye paMcendriya manuSyase lekara ekendriya prANi takake sahayoga kI bhUmikA pratipAdita kI gaI hai / AcArya umAsvAtikA " parasparopagraho jIvAnAm " sUtravAkya hamAre samakSa isI rahasyakA udghATana kara rahA hai / eka mAnava jIvanameM dUsare mAnavake sahayogako apekSA honA aisA kAraNa hai, jisake AdhArapara lokameM mAnava jIvanako sukhI aura sundaratama banAneke liye kauTumbIya, nAgarIya aura rASTrIya saMgaThanoM ko sthAna prApta ho gayA hai aura Aja to ukta uddezyakI pUrtike liye pratyeka samajhadAra vyakti sampUrNa rASTroMke eka saMgaThanako bhI mahattva dene lagA hai| saMyukta rASTra mahAsaMghakA nirmANa isIkA pariNAma hai / Aja pratyeka samajhadAra vyakti yaha bhI socatA hai ki uparyukta sabhI saMgaThana badastUra bane raheM, isaliye use hamezA isa bAtakI cintA banI rahatI hai ki kisI bhI saMgaThanameM kisI bhI prakAra kahIMse darAra na par3a jAve / kisI bhI saMgaThanameM darAra vyaktiyoMke, kuTumboMke, nagaroMke aura rASTroMke pArasparika saMgharSoMse par3atI hai aura ye saMgharSa taba paidA hote haiM jaba ekake svArthaM dUsarese TakarA jAte haiM / svArthoMkI isa TakarAhaTa meM eka vyakti, eka kuTumba, eka nagara aura eka rASTra; dUsare vyakti, dUsare kuTumba, dUsare nagara aura dUsare rASTrapara AI huI vipatti meTane meM samartha hote hue bhI udAsInatApUrvaka usakI taraphase mukha mor3a letA hai / itanA hI nahIM, balki isase bhI Age svArthoM kI isa TakarAhaTa meM vyakti vyaktike sAtha, kuTumba kuTumbake sAtha, nagara nagara ke sAtha aura rASTra rASTrake sAtha sahiSNutArahita, apamAnapUrNa aura avizvasanIya vyavahArataka karanepara utArU ho jAtA hai / isa taraha eka vyaktikA dUsare vyaktike sAtha, eka kuTumbakA dUsare kuTumbake sAtha, eka nagarakA dUsare nagara ke sAtha aura eka rASTrakA dUsare rASTrake sAtha saMgharSa hone lagatA hai / isa saMgharSako samApta karane tathA ukta saMgaThanoMko sudRr3ha banAneke liye jaina saMskRti meM yaha upadeza milatA hai ki jo vyakti yA jo kuTumba, athavA jo nagara yA jo rASTra, sukhI rahakara jindA rahanA cAhatA hai use 'Atmana: pratikUlAni pareSAM na samAcaret" arthAt " jo pravRtti apane liye pratikUla ho usakA AcaraNa dUsaroM ke prati bhI nahIM karanA cAhiye" isa siddhAntake anusAra dUsare vyaktiyoM, dUsare kuTumboM, dUsare nagaroM aura dUsare rASTroMke sAtha asahiSNutA samApta kara sahiSNutAkA vartAva karanA cAhiye, yAnI ki kSamAdharma apanAnA cAhiye / unake jIvanako apane jIvanase hIna na samajhakara unake jIvana adhikAroMkI apane sAtha samAnatA svIkAra karanA cAhiye yAnI mArdavadharma apanAnA caahiye| unake sAtha svapna meM bhI avizvasanIya vartAva evaM dhokhAdhar3I karanekI kalpanA na karate hue satata prAmANika vyavahAra hI karanA cAhiye yAnI Arjavadharma apanAnA cAhiye aura unake Upara AyI huI vipattiyoMkI upekSA na karate hue unheM AvazyakatAnusAra yathA-zakti niHsvArtha sahAyatA bhI denA cAhiye yAnI satyadharmako bhI svIkAra karanA cAhiye / ye cAroM hI dharma jaina saMskRti meM ahiMsAkI prakRtike rUpameM svIkAra kiye gaye haiM / T
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 sAhitya aura itihAsa : 29 Apa tattvadRSTise vicAra kareM to mAlUma hogA ki Aja pratyeka vyaktine, pratyeka kuTumbane, pratyeka nagarane aura pratyeka rASTrane ukta prakArake kSamA, mArdava, Arjava aura satyarUpa ahiMsA dharmako apanI nAsamajhI ke kAraNa apane jIvanase upekSita kara rakhA hai, sarvatra inake viruddha asahiSNutA, asamAnatA, aprAmANikatA aura asahayogarUpa vividha prakArakI dUSita pravRttiyoMke rUpameM hiMsAkA hI prasAra kiyA hai| svayaM jaina samAja hI apanI saMskRtike AdhArabhUta ukta upadezoMko bhUla cukA hai| itanA hI nahIM jaina saMskRtike rahasyake jJAtA aura pravaktA hama jaise vidvAnoMkI jIvana- pravRttiyoMmeM bhI ukta prakArakI hiMsAkA rUpa hI dekhanemeM A rahA hai tathA ahiMsA dharma ke ullikhita rUpoM kA darzana durlabha ho rahA hai / kahanA cAhiye ki jaina saMskRtikA prakAza to aba lupta hI ho cukA hai, kevala nAmamAtra hI jaina saMskRtikA zeSa raha gayA hai / sarvatra jaina aura jainetara sabhI vargoMke logoMkI jIvana-pravRttiyAM jo itanI kaluSita ho rahI haiM usakA kAraNa yaha hai ki prAyaH sabhI loga bhoga aura saMgraha ina do pApoMke vazIbhUta ho rahe haiN| yadi Apa gaharAI ke sAtha socanekA prayatna kareMge to Apako mAlUma ho jAyagA ki inakI pUrtike liye hI loga hiMsA meM pravRtta hote haiM, corI karate haiM tathA vividha prakArake asatyAcaraNa bhI karate haiN| yaha Azcaryajanaka bAta hai ki bhoga aura saMgrahakI vazIbhUtatAkai kAraNa logoMkA viveka bhI samApta ho gayA hai, jisakA pariNAma yaha huA hai ki pApa hote hue bhI unhoMne puNyakA ThATha mAna liyA hai, bhale hI usa bhoga aura saMgrahake liye unheM hiMsAkA mArga apanAnA par3A ho, corI karanI par3I ho yA asatyAcaraNa karanA par3A ho / jaina saMskRtimeM bhoga aura saMgrahako hI mukhya pApa batalAyA gayA hai "lobha pApakA bApa bakhAnA" kA pATha jainake bacce ko bhI bhalI bhA~ti yAda hai / yadyapi yahAM para prazna upasthita ho sakatA hai ki bhojana, vastra aura AvAsa AdikA upayoga mAnavajIvana ke liye atyanta upayogI hai tathA ina bhojanAdikI prAptike liye dhanAdi vastuoMkA saMgraha bhI mAnavajIvanake liye upayogI hai| ataH bhoga tathA saMgrahako pApa mAnanA kaise ucita kahA jA sakatA hai ? isa praznakA samAdhAna yaha hai ki jahA~taka aura jisa prakArase bhojanAdi hamAre jIvana ke liye upayogI siddha hote haiM vahAMtaka unako upabhoga karanekA hameM adhikAra hai aura vahA~taka unakA upabhoga hamAre liye pApa bhI nahIM hai| isI prakAra jIvanopayogI bhojanAdi sAmagrIkI prAptike liye yadi hama dhanAvikA saMgraha karate haiM to vahA~ taka hameM dhanAdikake saMgraha karanekA adhikAra hai aura vahA~taka yaha bhI pApa nahIM hai, parantu hama bhojanAdikakA upabhoga tathA dhanAvikakA saMgraha jIvanake liye upayogI samajhakara karate kahA~ hai? hama to apane isa adhikArake bAhara bhojanAdike upabhoga aura dhanAdike saMgrahakI bAta socane lage haiN| jaise yadi bhojanakA upabhoga hama apanI bhUkha miTAneke liye karate haiM aura vastrakA upabhoga zArIrika AvazyakatAoM kI pUrti ke liye karate haiM to aisA karanA hamArA adhikAra hai aura yaha pApa nahIM hai, lekina yadi hamArA mana bhojanake svAvameM rama jAya yA vastrakI kinAra, DijAyana, raMga athavA potapara hamArA mana lalacA jAya to hamArA bhojana yA vastrakA vaha upabhoga pApameM gabhita ho jaaygaa| isI prakAra dhanake saMgrahameM jIvanakI AvazyakatAoM kI pUrti taka hI yadi hamArA lakSya sImita rahatA hai to aisA dhana saMgraha karanA hamArA adhikAra hai, pApa nahIM hai| lekina yadi amIra banane ke liye hama dhana saMgraha karanekA prayatna karane lagate hai to hamArA vaha dhana saMgraha pApameM garbhita ho jAyegA / jaina saMskRtike isa sUkSmatama tattvajJAna ko samajhakara hama vidvAnoMko apane jIvana meM utAranA tathA pacabhraSTa jaina samAjako sahI mArgapara lAkara patanonmukha jainasaMskRtikA saMrakSaNa karanA hai aura mAnavamAtrako isa tasva jJAnako zikSA dekara saMpUrNa vizvameM jaina saMskRtikA prasAra bhI karanA hai| isaliye isa uddezyakI pUrti ke liye koI yojanAbaddha pracArAtmaka DhaMga hameM nikAlanekA prayatna karanA cAhiye / jainasaMskRtike saMrakSaNa aura vistAra ke liye
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya aura vizvameM zAnti tathA sukhakA sAmrAjya sthApita karaneke liye hamArA yaha sabase bar3A kAryakrama hogaa| dvitIya samasyA : tattvacarcA dvArA gutthiyA~ sulajhAyeM di0 jainasamAjameM jainasaMskRtike adhyetA, adhyApayitA aura vyAkhyAtA vidvAna vidyamAna haiM / parantu prAyaH dekhanemeM A rahA hai ki saMskRtike tattvajJAna aura AcAra saMbandhI bar3I-se-bar3I aura choTI-se-choTI aisI bahutasIgutthiyA~ hai jo vidvAnoMke pArasparika vivAdakA sthala banI huI haiN| inake atirikta saikar3oM hI nahIM, hajAroM sAMskRtika gutthiyAM AgamagranthoM meM aisI vidyamAna hai jinake Upara abhI vidvAnoMkA lakSya hI nahIM pahu~ca pAyA hai| lekina unakA sulajha jAnA sAMskRtika dRSTise aura mAnavakalyANakI dRSTise bar3A upayogI ho sakatA hai| yadi vidvAnoMkI samajhameM yaha bAta A jAya ki sA~skRtika gutthiyoMko sulajhAnA hamArA parama kartavya hai aura yaha bhI samajhameM A jAya ki saba vidvAna eka sthAnapara eka sAtha baiThakara sadbhAvanApUrNa vicAra-vimarza dvArA hI saralatApUrvaka isa kAryako sampanna kara sakate haiM to phira merA sujhAva hai ki hama apane kAryakramakI eka aisI sthAyI yojanA banAveM, jisake AdhArapara varSa meM kama-se-kama eka bAra prAyaH sabhI vidvAna eka sthalapara baiThe tathA saMskRtike gUr3hatama rahasyoMkI khoja kareM aura vivAdagrasta viSayoMko bhI sulajhAnekA prayatna kareM / gata varSa sAMskRtika rahasyoMkI khojake liye jayapura-khAniyAmeM vidvAnoM dvArA kI gayI sadbhAvanApUrNa tattvacarcAne yaha siddha kara diyA hai ki paraspara-viruddha vicAradhArA vAle vidvAna bhI eka sthAnapara eka sAtha baiThakara sadbhAvanApUrNa DhaMgase tAttvika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kara sakate haiN| vAstavameM jayapura-khaniyAmeM jo tattvacarcA huI usakA DhaGga AdarzAtmaka rahA aura usase jo sAmagrI prakAzameM AnevAlI hai vaha jainasaMskRtike liye aitihAsika mahattvakI hogii| isaliye tattvacarcAoMkI isa paramparAko isI DhaGgase Age cAlU rakhanekA hameM dhyAna rakhanA hI cAhiye / ullikhita prakArakI tattvacarcAoMkA mahattva isaliye aura hai ki purAtana sAMskRtika vidvAna hamAre bIcameMse dhIre-dhIre kAlakavalita hote jA rahe haiM aura Age sAMskRtika vidvAna taiyAra honeke AsAra hI dRSTigocara nahIM ho rahe haiN| aisI hAlatameM yadi maujUdA vidvAna apane bIca utpanna saMskRti-sambandhI vivAda nahIM sulajhA sake, to jaina samAjakI bhAvI pIr3hIke samakSa hama aparAdhI siddha hoMge tathA jaina saMskRtike bahutase mAnavakalyANakArI gUr3hatama rahasya hameMzAke liye gupta hI bane raheMge / jaina saMskRtikA tattvajJAna tathA AcAra-paddhati sarvajJatAke AdhArapara sthApita honeke kAraNa vijJAnasamarthita haiM / SadravyoM aura saptatattvoMkI apane-apane DhaGgase vyavasthA, AtmAmeM saMsAra aura muktiko vyavasthA, saMsArake kAraNa mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga tathA muktike kAraNa samyagdarzana, jJAna aura cAritra, unnati aura avanatikI sUcaka guNasthAnavyavasthA, karmasiddhAnta, anekAntavAda aura syAdvAda, pramANa aura nayakI vyavasthA, nizcaya aura vyavahAra nayoMkA vizleSaNa, dravyAthika aura paryAyAthika naya, naigama Adi nayoMkI sthApanAkA AdhAra tathA inameM arthanaya aura zabda nayoMkI kalpanA Adi-Adi jaina saMskRtikA tatvajJAnase sambandha-vivecana vaijJAnika aura dUsarI saMskRtiyoMkI tulanAmeM sarvazreSTha siddha ho sakatA hai| isI prakAra jaina saMskRtikI AcAra-paddhatikI vyavasthAeM bhI samajhadAra logoMke gale utarane vAlI haiN| hAthase kUTe gaye aura miloMse sApha kiye gaye cAvala meM, hAtha-cakkIse aura mazIna-cakkIse pIse gaye ATemeM poSaka tattvoMkI hInAdhikatAke kAraNa upAdeyatA aura anupAdeyatAkA pracAra mahAtmA gAMdhIne bhI kiyA thaa| isI prakAra rAtribhojana-tyAga tathA pAnI chAnakara pInekI vyavasthA, ATe AdikA kAlika maryAdAke bhItara hI upayoga karanekA upadeza Adi jitanA bhI AcAra-paddhatise sambandha rakhane vAlA jaina saMskRtikA viSaya hai vaha bhI
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 31 mAnavajIvanake liye kitanA hitakara hai, ise Aja pratyeka vyakti saralatAse samajha sakatA hai / hameM ina sababAtoMko prakAzameM aura pracArameM lAnA hai, isaliye ise bhI hameM apane kAryakramakA aMga banAnA caahiye| ullikhita sampUrNa kAryoMko sampanna karaneke liye eka upAya yaha bhI ho sakatA hai ki bidvatpariSadkA apanA eka sAMskRtika patra ho, jisake mAdhyamase vidvAna jainasaMskRtike gUr3hatama rahasyoMko prakAzameM lAyeM, parasparake tAttvika vivAdoMko sulajhAeM aura AcAra-paddhatikI vaijJAnika DhaGgase janatAke liye upayogitA samajhAe~ / abhI jaina samAjameM jitane patra nikalate haiM unakI paddhati prAyaH svArthapUrNa aura saMgharSAtmaka hai / maiM nahIM samajhatA hU~ ki unake dvArA janatAkA yA saMkRtikA kucha bhalA ho rahA hai, ve to kevala vyaktigata kaSAyapuSTike hI sAdhana ho rahe haiM, isaliye hameM yaha bhI dhyAna rakhanA hogA ki vidvatpariSadkA patra maujUdA patroMmeM dikhAI denevAlI burAiyoMse pare ho / tRtIya samasyA : vidvAnoMkA saMgaThana aura unakI kaThinAiyA~ __kalakattemeM vIrazAsana mahotsavake avasarapara jaba vidvatpariSadkI sthApanA huI thI usa samaya vahA~ narama aura garama, sudhAraka aura sthitipAlaka Adi parasparavirodhI vicAradhArAoM vAle bahutase sAMskRtika vidvAna upasthita the| ukta avasarapara akasmAt eka aisI ghaTanA ghaTa gayI thI, jisase prabhAvita hokara upasthita sabhI sAMskRtika vidvAnoMne apanA saMgaThana banAnekA dRr3ha saMkalpa kiyA thA aura usI saMkalpake balapara unhoMne apanI pArasparika vicAra-bhinnatAko gauNa karake tatkAla ima vidvatpariradakI sthApanA kara DAlI thii| yaha vidvatpariSad Aja bhI usI AdhArapara cala rahI hai yAnI isameM Aja bhI pArasparika vicArabheda rakhane vAle vidvAna sammilita haiM, unheM isase mamatA hai aura isake kAryo meM barAbara hAtha baTA rahe haiN| itanA hote hue bhI jaba taka hama saba milakara sAmUhika DhaGgase sarva-sAdhAraNa vidvAnoMkI kaThinAiyoMpara gaura nahIM kareMge taba taka hamArA yaha saMgaThana sudar3ha nahIM raha sakatA hai| vidvatpariSadakI sthApanAke avasarapara mukhyarUpase isa bAtapara bala diyA gayA thA ki vidvAnoMkI kaThinAiyoMko samajhA jAya aura unake nirAkaraNa karaneke sundaratama upAya bhI khIja nikAle jAveM / yadyapi vidvatpariSadne isa ora dhyAna avazya diyA hai parantu abhI taka isameM vaha pUrNarUpase saphala nahIM ho pAyI hai| vidvAnoMke sAmane vidvatpariSadkI sthApanAke samaya jisa rUpameM kaThinAiyAM vidyamAna thIM, isa samaya unakA rUpa kaI guNA adhika ho gayA hai, isaliye hameM vidvAnoMkI kaThinAiyoMke nirAkaraNa karanekI aura punaH dhyAna denA hai, ataH isake liye kaisI yojanA ucita ho sakatI hai, isapara vicAra kreN| caturtha samasyA : vidvatpariSad aura zAstrIpariSadkA ekokaraNa digambara jaina samAjameM sAMskRtika vidvAna to haiM, parantu unakI saMkhyA vizeSa adhika nahIM kahI jA sakatI hai phira bhI vidvAnoMke nAmapara vidvatpariSad aura zAstripariSad do saMsthAye vartamAnameM kArya kara rahI hai / merA apanA khyAla hai ki yadi donoM saMsthAoMkA ekIkaraNa ho jAya to milI huI kAryazaktise kArya bhI adhika aura uttama ho sakatA hai| eka bAta aura hai ki alagAvase pArasparika saMgharSako bhI protsAhana milatA hai / yadi merA ina donoMke ekIkaraNakA sujhAva Apako mAnya ho, to ekIkaraNakI kyA bhUmikA ho sakatI hai ? isapara bhI Apako vicAra karanA cAhiye / paMcama samasyA : sAMskRtika jJAnakI surakSA abhI bhI digambara jaina samAjake andara saMskRtikA adhyayana karAne aura sAMskRtika vidvAna taiyAra
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha karaneke liye bar3e-bar3e vidyAlaya maujUda haiM, samAjakA Arthika sahayoga bhI unheM mila rahA hai, bahutase vizvavidyAlayoMkI parIkSAoMmeM jaina saMskRtikA korsa rakha diyA gayA hai aura paThana-pAThanake liye adhyApakoMkI niyuktiyA~ bhI kara dI gayI haiM / parantu zikSaNa lene vAloMkI atyadhika kamI dRSTigocara ho rahI hai| isakA mUla kAraNa yaha hai ki sabhI prakArakI zikSAkA uddezya Aja naukarI karanA ho gayA hai aura naukarImeM bhI adhika-se-adhika arthalAbhakI dRSTi bana cukI hai, jisakI pUrtikI AzA sAMskRtika zikSAse kabhI nahIM kI jA sakatI hai| isa taraha sAMskRtika zikSaNa lenevAloMko kamI ho jAneke kAraNa bhaviSyameM sAMskRtika jJAnake lupta ho jAnekI AzaMkA hone lagI hai| yadyapi yaha prasannatAkI bAta hai ki hamAre vidyAlayoMne bhaviSyameM sAMskRtika jJAnakI surakSAkI dRSTise apanI zikSaNapaddhatimeM kucha sudhAra kiye haiM tathA unakA lAbha ina vidyAlayoMmeM par3hane vAloMko milA bhI hai, jisakA pariNAma yaha huA hai ki aise vidvAna sAmAjika kSetrase bAhara acche kSetromeM kArya kara rahe haiM / parantu sAthameM isakA yaha bhI pariNAma huA hai ki aise bahutase vidvAnoMkA sAmAjika aura sAMskRtika kAryoMse prAyaH samparka samApta ho cukA hai| vidvatpariSadkA kartavya hai ki vaha aise vidvAnoMse samparka sthApita kare aura unake andara sAmAjika tathA sAMskRtika kAryoMke prati ruci jAgRta kre| isake atirikta sAMskRtika jJAnakI bhAvI surakSAko dRSTise kucha Thosa upAya bhI Apako socanA hai / isa viSayameM merA sujhAva hai ki tyAgamArgakI ora bar3hane vAle vyaktiyoMmeMse buddhimAna vyaktiyoMko cunakara unameM sAMskRtika tattvajJAnake adhyayanakI ruci jAgata kI jAve tathA unako vidyAlayoMmeM chAtra ke rUpa meM rahanekI ucita suvidhA dilAyI jAve / yadi isa paramparAke calAnemeM vidvatpariSad saphala ho jAtI hai to sAMskRtika jJAnakI bhAvI surakSAkA prazna sudura bhaviSya takake liye hala ho sakatA hai| eka jisa bAtake Upara vidvatpariSadkA dhyAna jAnA jarUrI hai vaha yaha hai ki sAMskRtika adhyayanaadhyApanako jI paddhati abhI cala rahI hai usase chAtroMko graMthoMkA abhyAsa to ho jAtA hai parantu viSayake samajhane meM ve anta taka kamajora rahA karate haiN| par3hane meM bhI unheM adhika zrama karanA par3atA hai ataH sAMskRtika paThana-pAThanake viSayameM vaijJAnika paddhati nikAlanekI yojanA banAnekI ora bhI hamArA lakSya jAnA caahiye| isase par3hane vAle chAtroMko viSaya saralatAke sAtha samajhameM Ane lgegaa| sAtha hI unake zramameM bhI kabhI A jAyagI / isakA eka pariNAma yaha bhI hogA ki abhI jo sAMskRtika adhyayana karane vAle chAtra arucipUrvaka sAMskRtika adhyayana karate haiM yaha bAta na rahakara ve rucipUrvaka adhyayana karane lageMge / eka bAta yaha bhI prasannatA kI hai ki hamAre sAMskRtika vidvAna jaina saMskRtike sAhityake viSayameM aitihAsika dRSTise bahata kucha socane aura likhane lage haiN| isakA pratyakSa lAbha yaha haA hai ki jainetara vidvAnoMkI ruci jaina saMskRtike sAhityakA adhyayana karanekI ora utpanna huI hai, jaina saMskRtike prasArakI dRSTise yaha uttama bAta hai| isake sAtha hI hameM apane prAcInatama sAhityake AdhArapara lokabhASA hindI Adi bhASAoMmeM bhI sAMskRtika maulika sAhityakA nirmANa karanA caahiye| hamAre purAtana maharSiyoMne jaina saMskRtike sAhityanirmANameM jisa prakAra tatkAlIna lokabhASAoMkA samAdara kiyA thA, ThIka usI prakAra Aja hameM bhI karanA cAhiye / yadyapi hamAre bahutase vidvAnoMne purAtana sAhityakA hindI Adi bhASAoMmeM anuvAda kiyA hai aura kara rahe haiM parantu itanese hI hameM saMtoSa nahIM kara lenA caahiye| maiMne jina bAtoMkA Upara saMketa kiyA hai ve saba bAteM vidvatpariSadke uddezyase sambandha rakhanevAlI hai aura isake karttavyakSetrameM AtI haiN| inake atirikta Apake mastiSkameM bhI bahuta-sI bAteM hoMgI unheM Apa bhI www.jainelibrary:org
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 33 yahA~para rakheMge / maiM cAhatA haiM ki ina saba bAtoMpara yahA~ gambhIra maMthana kiyA jAya aura unake viSayameM yathAzakti kAryakrama nirdhArita kiyA jAya / kAryakrama bhale hI choTA ho parantu Thosa honA caahiye| upasaMhAra vidvatpariSadkA yaha adhivezana sivanI jaisI sAMskRtika nagarImeM ho rahA hai| yaha nagarI jaina samAjakI dRSTise kAphI mahattvapUrNa rahI hai aura Aja bhI isakA vahI mahattva hai| yahA~ jaina saMskRtike acche jJAtA aura anubhavI vyakti rahe haiM aura Aja bhI haiM / yahA~ke bar3e-bar3e gaganacumbI jaina maMdira madhyapradezake khyAtiprApta mandiroMmeM haiM / isa samaya maMgalamaya paMcakalyANaka jinavimba pratiSThA bhI yahA~para ho rahI hai / sabhI tarahakI sundara aura ArAmadeha vyavasthA yahA~ko samAjane bAharase Aye hue janasamUhake liye kI hai aura svAgata samitine hamArA svAgata aura Atithya karane meM koI kamI nahIM rahane dI hai| isake pUrva vidvatpariSadke jitane adhivezana hue haiM una sabameM prAtaHsmaraNIya pUjya gaNezaprasAdajI varNI mahArAjako pratyakSa yA parokSa chatra-chAyA hameM prApta hotI rahI hai| parantu duHkha hai ki yaha dazama adhivezana unakI chatrachAyAke binA sampanna ho rahA hai| pUjya varNIjIke hRdayameM pratyeka vidvAnake abhyutthAnakI udAtta bhAvanA thii| unhoMne jaina samAjakI sarvAGgINa unnatimeM jo kArya kiyA hai use kabhI bhulAyA nahIM jA sktaa| unake dvArA pracArita jinavANIke adhyayana-adhyApanako hameM nirantara jArI rakhanA hai| acchA ho ki unakI smatimeM jagaha-jagaha 'varNI svAdhyAya-zAlAe~' sthApita kI jAveM aura unake mAdhyamase hamAre vidvAn samAjameM samyagjJAnakA pracAra kreN| __ apanA bhASaNa samApta karate hue vidvatpariSadake mAnanIya sadasyoM, sivanIkI jaina samAja aura sabhI upasthita janasamudAyase prArthanA hai ki ajJAna aura kAryazaktikI alpatAke kAraNa jo truTiyoM rahI hoM, Apa saba unapara dhyAna na deNge| 5-5
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti aura tattvajJAna' sAra vItarAgavijJAnatA / tIna bhuvana meM zivasvarUpa zivakAra namahu~ triyoga samhArike // gata varSa vidvatpariSadkA sAdhAraNa adhivezana madhyapradezakI sivanI nagarImeM trailokyAdhipati zrI 1008 jinendradeva ke paJcakalyANaka mahotsava ke avasarapara isI pharavarI mAsa meM huA thA / usake eka varSa pazcAt yahA~para usakA yaha naimittika adhivezana ho rahA hai / sivanI meM hue sAdhAraNa adhivezanake avasarapara maiMne apane adhyakSIya bhASaNa meM vidvatpariSad ke uddezyoMke anukUla kucha avazya vicAraNIya samasyAyeM prastuta kI thiiN| prasannatA kI bAta hai ki unako lakSyameM rakhakara usa adhivezana meM mAnanIya sadasyoM dvArA kucha nirNaya bhI liye gaye the / una nirNayoMke AdhArapara vidvatpariSadne gata eka varSa meM kyA pragati kI hai ? isakI jAnakArI vidvatpariSadke suyogya maMtrI jI Apako deMge / sarvaprathama yaha nivedana karanA cAhatA hU~ ki eka varSake anantara hameM punaH vidvatpariSadkA adhighezana jaina saMskRti kI prAcInatama aura gauravapUrNa pavitra tIrthabhUmi isa zrAvastI nagarImeM ho rahe paJcakalyANaka mahotsava ke avasarapara naimittikarUpase karanekA uttama yoga prApta huA hai / bhAvanA hai ki hamArI zramazaktikA adhika-se-adhika upayoga vidvatpariSadkI gatizIlatAko jIvita rakhakara usako sudRr3ha banAne aura usake uddezyoMkI pUrti karane meM ho sake / vidvatpariSadkA vartamAna meM jo kAryakrama cAlU hai usake viSaya meM vidvatpariSadke sivanI adhivezana dvArA nirNIta kiye gaye mahattvapUrNa prastAva AdhAra haiM / una prastAvoMko Apake samakSa duharA denA ucita samajhatA hU~ va AzA karatA hU~ ki Apa unheM sAvadhAnIse zravaNa kareMge tathA unapara gambhIratApUrvaka vicAra kareMge / "vidvatpariSadkA yaha adhivezana anubhava karatA hai ki jainatattvajJAna aura saMskRtiko Adhunika DhaMgase prakaTa karaneke liye Avazyaka hai ki vidvatpariSad aisI goSThiyoMkA adhivezanapara Ayojana kareM, jinameM jaina viSayoMpara zodhapUrNa evaM paricayAtmaka nibandha par3he jAyeM aura una nibandhoMko eka smArikAke rUpameM prakaTa kiyA jAya / " ( prastAva 6 ) "digambara jaina vidvatpariSad yaha prastAva pAsa karatI hai ki jo aMgrejIke vidvAna hone ke sAtha hI saMskRta evaM dharmake jJAtA vidvAn haiM unase samparka banAyA jAya aura unase anurodha kiyA jAya ki ve vidvatpariSad sambandhita hokara sAmAjika evaM dhArmika kSetra meM kArya kareM, tAki jaina saMskRti akSuNya banI rahe / " (prastAva 7 ) "vidvatpariSad ke dvArA prayAsa kiyA jAve ki reDiyopara prasArita karane yogya prAcIna pada tathA anya sAmayika bhASaNa Adi acchI aura upayukta sAmagrI upalabdha kI jAsake tathA pracAramaMtrAlayako isa dizA meM prerita bhI kiyA jAve / " ( prastAva 9 ) " samAjameM vidvAnoMkI paramparAko akSuNNa rakhaneke liye vidvatpariSad prastAva karatI hai ki gRhavirata tyAgiyoMke hRdaya meM bhI jJAnavRddhikI bhAvanAko jAgrata karake kisI vidyAlayameM unake zikSaNakI vyavasthA kI jAve va vidyAlaya isake liye tyAgiyoMke upayukta saba vyavasthAkA uttaradAyitva lekara jJAnaprAptikA suavasara pradAna kareM / " (prastAva 10 ) 1. zrAvastI meM 1966 meM Ayojita vi0 pa0 ke naimi0 adhivezanapara adhyakSapada se diyA gayA bhASaNa /
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 35 "jaina sAhitya ke vividha aMgoMpara rASTrabhASA hindImeM racita gadya aura padyakI maulika racanAoMko prativarSa puraskRta karane kI yojanA kAryAnvita karake vidvatpariSadke dvArA aise sAhityasRjanako viziSTa preraNA aura gati dI jAve / " ( prastAva 11 ) "vidvatpariSad ke pratyeka adhivezana meM samAjake yogyatama vidvAnoMko sArvajanika rUpase sammAnita kiyA jAve | yaha sammAna saMbandhita vidvAnkI samAjasevA, sAhityasevA tathA anya dharmahitakArI gatividhiyoM ke AdhArapara prApta sAdhanoMke anusAra paricaya-grantha, abhinandana grantha athavA prazastipatrake dvArA kiyA jaave|" ( prastAva 12 ) alaga-alaga DhaMgake haiM / lekina ina ye chahoM nirNaya yadyapi apane-apane svatantra vaiziSTyakI rakhate hue sabhI meM vidvatpariSadkA eka hI dhyeya garbhita hai aura vaha hai jaina saMskRtikA saMrakSaNa, vikAsa tathA prasAra / jaina saMskRtike saMrakSaNa, vikAsa aura prasArakI AvazyakatApara maiMne sivanI adhivezana ke avasarapara paThita apane bhASaNa meM vistAra se carcA kI thI / usameM maiMne batalAyA thA ki vizvakI sampUrNa mAnavasamaSTike jIvanapara yadi dRSTi DAlI jAya to yaha bAta acchI taraha samajhI jA sakatI hai ki pratyeka mAnava-hRdayameM anadhikArapUrNa aura na karane yogya asImita bhoga va saMgrahakI AkAMkSAyeM uddIpta ho rahI haiM tathA inakI pUrtike liye hI sampUrNa vizva ahiMsA mArgase vimukha hokara parasparake saMgharSa meM rata ho rahA hai / yadyapi isa taraha kI AkAMkSAyeM vyakti, samAja, rASTra aura vizvake liye ahitakara haiM, to bhI inake unmAdameM mAnavamAtrakA viveka samApta ho cukA hai aura isa taraha sampUrNa mAnavasarmASTakA jIvana trasta hai va pratyeka mAnavahRdaya meM azAnti tathA AkulatAyeM bar3hatI hI calI jA rahI haiM / jaina saMskRtike puraskartA maharSiyoMne ina saba prakArako burAIyoM ko mAnavasamaSTise haTAne ke liye apane anubhavake balapara kucha vaijJAnika siddhAnta mAnavajIvanake saMcAlanake liye sthira kiye the, jinake prati hamArI upekSAbuddhi ho jAneke kAraNa yaha samasta pRthvItala narakakA mahAvikarAla - rUpa dhAraNa kiye hue dRSTigocara ho rahA hai| lekina yadi aba bhI una siddhAntoM ko samajhakara hama apane jIvanameM unheM DhAla leM to yahI pRthviItala svargakA saundaryapUrNa anupama rUpa bhI dhAraNa kara sakatA hai / vicArakI bAta hai ki jaba bharatakSetrake isa AryakhaNDa meM bhogabhUmikA vartamAna thA, to usa samaya sampUrNa mAnavasamaSTi sukha aura zAntipUrvaka rahatI thii| isakA kAraNa yaha thA ki usa samaya pratyeka mAnava apanA jIvana AkAMkSAoMke AdhArapara saMcAlita na karake AvazyakatAoMke AdhArapara hI saMcAlita karatA thA / AvazyakatAyeM bhI pratyeka mAnavake jIvanakI kama huA karatI thIM, isaliye eka to usakA upabhogya padArthoMkA upabhoga kama huA karatA thA / dUsare, usake hRdayameM upabhogya padArthoMke prati AkarSaNakA abhAva honese vaha unake saMgrahase bhI sadA dUra rahA karatA thA / isa prakAra usa samaya sabhI mAnava paraspara ghulamilakara samAnarUpase hI rahA karate the, unameM paraspara kabhI bhI saMgharSakA avasara nahIM A pAtA thA / Aja hAlata bilakula viparIta hai / pratyeka vyaktine apanI AvazyakatAyeM aprAkRtika DhaMgase adhikAdhikarUpameM bar3hA rakhI haiM aura vaha bar3hatI hI calI jA rahI haiM / isake alAvA sabhI prakArakI upayogI vastuoMke amaryAdita saMgrahakI ora bhI pratyeka vyakti jhukA calA jA rahA hai / isa taraha sampUrNa mAnava- samaSTikA jIvana parasparakI viSamatAoMse bharA huA hai / aisI hAlata meM saMgharSa honA anivArya hI samajhanA cAhiye / jaina saMskRtike tattvajJAnameM aise sabhI saMgharSoMko samApta karanekI kSamatA pAyI jAtI hai, kAraNa ki vaha mAnavamAtrako nyAyocita mArgapara calanekI zikSA detA hai / itanA hI nahIM, vaha use jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha va zarIrAdi nokarmoM ke sAtha apathakabhAvako prApta AtmAko inase pRthaka karake svatantra banAneke mArgapara bhI calanekI zikSA detA hai / isa taraha jAnA jA sakatA hai ki jaina saMskRtikA sampUrNa tattvajJAna do bhAgoMmeM vibhakta hai| unameMse eka bhAga to prANiyoMke jIvanako sUkhI banAmeM samartha laukika tattvajJAnakA hai jise jaina saMskRtike AgamagranthoM meM "sattveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthyabhAvaM viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva ! // " ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai aura dUsarA bhAga AtmAko svatantra banAne meM samartha AdhyAtmika tattvajJAnakA hai, jise AgamagranthoMmeM 'ahamikko khalu suddho' ityAdi vacanoM dvArA AtmatattvakI pahicAna karake use prApta karaneke mArga ke rUpameM pratipAdita kiyA gayA hai| jaina saMskRtike laukika tattvajJAnakA mUla AdhAra ullikhita padya dvArA nirdiSTa "jiyo aura jIne do" kA siddhAnta hai / ataH jaina saMskRtike puraskartA tIrthaMkaroM, vikAsakartA gaNadharadevoM aura prasArakartA AcAryoMne udghoSaNA kI hai ki bho ! mAnava prANiyo ! yadi tuma apanA jIvana sukha aura zAntipUrvaka vyatIta karanA cAhate ho to jaina saMskRtike "jiyo aura jIne do" isa siddhAntako hRyayaMgama karo, kyoMki isameM manake saMkalpoMko pavitra tathA vANIko amRtamayo banAnekI kSamatA vidyamAna hai va isake prabhAvase prANiyoMkI jIvanapravRttiyA~ bhI eka-dUsare prANiyoMke jIvanako apratighAtI bana jAtI haiN| yahI kAraNa hai ki bhagavajjinendra ke pujArIko apane jIvanameM "jiyo aura jIne do'kA siddhAnta apanAneke liye pratidina pUjAkI samAptipara yaha udghoSa karanekA jaina saMskRtike AgamagranthoMmeM upadeza diyA gayA hai ki "kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAlaH kAle kAle ca samyag varSatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam / dubhikSaM cauramArI kSaNamapi jagatAM mAsmabhUjjIvaloke jainendraM dharmacakra prabhavatu satataM sarvasaukhyapradAyi // " isake arthako prakaTa karanevAlA sarvasAdhAraNako samajhameM Ane yogya hindI padya nimna prakAra hai "hove sArI prajAko sukha, balayuta ho dharmadhArI narezA ' hovai varSA samaya pai, tilabhara na rahai vyAdhiyoMkA aMdezA / hove corI na jArI, susamaya varte, ho na duSkAla bhArI sAre hI deza dhAe~ jinavaravRSako, jo sadA saukhykaarii||" isase yaha bAta acchI taraha jJAta ho jAtI hai ki pratyeka mAnavako apane jIvanameM sukha aura zAnti lAneke liye sampUrNa mAnava-samaSTike jIvanameM sukha aura zAnti lAnekA dhyAna rakhanA paramAvazyaka hai| jaina saMskRtike AdhyAtmika tattvajJAnakI vizeSatA yaha hai ki ise pAkara yaha tuccha mAnava dehadhArI prANI apanI janma aura maraNakI prakriyAko samApta karake hamezAke liye ajara-amara banakara nitya aura nirAmaya svAtaMtrya-sukhakA upabhoktA ho jAtA hai| isa tanvajJAnake AdhArapara mAnava-jIvanake vikAsake anusAra AtmavikAsako prakriyAkA vivecana jaina saMskRtike AgamagranthoMmeM nimna prakAra upalabdha hotA hai jaba koI biralA manuSya "jiyo aura jIne do"ke siddhAntAnusArI laukika dharmamArgapara calakara upalabdha kiye gaye jIvanasambandhI (laukika) sukhakI parAdhInatA aura vinazanazIlatAko samajhakara usake prati
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 37 apane antaHkaraNameM viraktibhAva jAgRta kara letA hai tathA "nitya aura nirAmaya sukha AtmAke svatantra ho jAnepara hI prApta ho sakatA hai" aisA jAnakara vaha mumakSa bana jAtA hai to usake usa viraktibhAvase bhare hae antaHkaraNase yaha AvAja anAyAsa hI nikalane lagatI hai ki "mere kaba ho vA dinakI sugharI tana, bina basana, asana bina, vanameM nivasoM, nAsAdaSTi dharI" arthAt vaha vicArane lagatA hai ki mujhe kaba usa dinakA zubha avasara prApta ho, jisa dina maiM nagna digambaramadrAko dhAraNa karake vanako apanA nivAsa sthala banA laM? aura apanI isa bhAvanAko sudar3ha karatA haA vaha Age calakara jaba vAstavameM vanavAsI ho jAtA hai taba usake pariNAmoMkI vRtti bhI "ari-mitra, mahala-masAna, kaMcana-kAMca, nindana-thutikarana, arghAvatAraNa-asiprahAraNameM sadA samatA dharana / " -ke rUpameM camaka uThatI hai| itanA hI nahIM, vaha itane mAtrase santuSTa na hokara Age apanI pravRttiyoMkI bahirmukhatAko samApta karake unheM antarmukhI banAkara mana, vacana aura kAya sambandhI yogoMkI nizcalatA prApta karatA huA AtmAkA isa taraha dhyAtA bana jAtA hai ki mRga bhI use pASANa samajhakara nirbhayatAke sAtha usake pAsa Akara apanI khAja khujalAne laga jAtA hai aura antameM usakI yahA~ taka sthiti bana jAtI hai ki use itanA bhI patA nahIM raha jAtA hai ki kauna to dhyAtA hai ? kisakA dhyAna kiyA jA rahA hai ? aura vaha dhyAnakriyA bhI kaisI ho rahI hai ? arthAt usa samaya vaha kevala zuddhopayogarUpa aisA nizcaladazAko prApta ho jAtA hai, jisake honepara vaha yathAyogya kramase karmoM tathA nokarmoM ke sAtha vidyamAna AtmAkI paratantratAko samUla naSTa karake antameM apanA caramalakSyabhUta paramapada arthAt AtmasvAtaMtryasvarUpa mokSako prApta kara letA hai| . laukika aura AdhyAtmika donoM hI prakArake tattvajJAnoMmeMse laukikatattvajJAna to jaina saMskRtiko bAhya AtmA hai kyoMki isase hameM apane jIvanako sukhI banAnekA mArga prApta hotA hai aura AdhyAtmika tattvajJAna usakI (jaina saMskRtikI) antaraMga AtmA hai kyoMki isase hameM AtmAko svatantra banAnekA mArga prApta hotA hai / yadyapi pratyeka manuSyakA kartavya hai ki vaha AtmAko svatantra banAneke mArgakI prAptiko apane jIvanakA mukhya lakSya nirdhArita kare tathA mumukSu banakara vaha apane zarIrako adhika-se-adhika svAvalambI banAnekA prAkRtika DhaMgase prayAsa kare aura isa taraha usakA zarIra jitanA-jitanA svAvalambI banatA jAya utanA-utanA hI vaha aNunatoM va isase bhI Age mahAvatoMke rUpa meM kramazaH zarIrasaMrakSaNa ke liye taba taka Avazyaka paravastuoMkA avalamba chor3atA calA jAya, parantu antaHkaraNameM mokSaprAptikI bhAvanAkA jAgaraNa na honese jo abhI taka mamakSa nahIM bana sake athavA mokSaprAptikI bhAvanAkA antaHkaraNameM jAgaraNa ho jAnepara bhI jo apane zarIrako svAvalaMbI banAnemeM asamartha haiM unheM bhI "jiyo aura jIne do'ke siddhAntAnusAra sampUrNa mAnavasamaSTike saMrakSaNakI cintA rakhate hue usake sAtha ghulamilakara samAnarUpameM rahanekA apanA jIvanamArga nizcita karanA paramAvazyaka hai kyoMki isake binA na to unakA jIvana udAtta aura sukha-zAntimaya ho sakatA hai aura na ve apane jIvanako AdhyAtmikatAkI ora mor3a sakate haiN| jina mahApuruSoMne pUrva meM jaba bhI AdhyAtmika dharmake mArgapara calanekI ora kadama bar3hAyA hai to unhoMne apane jIvanamArgako "jiyo aura jIne do"ke siddhAntAnusAra pariSkRta karanekA sarva prathama prayatna kiyA hai| maiMne isa bhASaNake prArambhameM zraddheya paM0 daulatarAmajI kRta chahaDhAlAke jisa maMgalamaya padyake dvArA
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha maGgalAcaraNa kiyA hai usase mere ullikhita kathanakA hI samarthana hotA hai| usa padya meM vItarAga-vijJAnatAko tInoM lokoMmeM zreSTha prarUpita karate hue usake samarthanake liye jo "zivasvarUpa' aura 'zivakAra' ye do pada nikSipta kiye gaye haiM unameMse 'zivasvarUpa' padase to vItarAvijJAnatAko svayaM AnandasvarUpa batalA diyA gayA hai aura 'zivakAra' padase usa vItarAga-vijJAnatAko AnandakA kAraNa bhI prarUpita kara diyA gayA hai / jahA~ vItarAgavijJAnatAko AnandasvarUpa kahA gayA hai vahA~ to usakA Azaya mAnavajIvanake AdhyAtmika caramotkarSase liyA gayA hai aura usa vItarAgavijJAnatAko jahA~ AnandakA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai vahA~ usakA Azaya mUlataH antaHkaraNameM uddhRta viveka yA samyagdarzanake sAtha yathAyogyarUpameM pAye jAnevAle usa jJAnase liyA gayA hai jise "jiyo aura jIne do"ke siddhAntakI AdhArabhUmi kahA jA sakatA hai| aba isase mere ullikhita kathanakA samarthana kisa prakAra hotA hai, isakA spaSTokaraNa nimna prakAra jAnanA caahiye| vItarAga zabdameM jo rAgazabda garbhita hai vaha dveSakA bhI upalakSaNa hai| isa prakAra jo jJAna rAga athavA dveSase prabhAvita na ho usa jJAnako hI jaina saMskRtimeM 'vItarAgavijJAna' zabdase pukArA gayA hai| jIvameM rAga aura dveSa donoMkI utpatti do prakArase huA karatI hai| una donoM prakAroM se eka prakAra to darzanamohanIya karmake udayase jIvameM hI utpanna honevAlA mohapariNAma yAnI jIvakA parapadArthoMmeM ahaMbhAva yA mamabhAva hai aura dusarA antarAyakarmake dezaghAtispardhakoMke udayase jIvameM hI utpanna honevAlI jIvanasambandhI bhoga, upabhoga Adi para padArthoMkI adhInatA yAnI paravazatA yA majabUrI hai| yadyapi rAga aura dveSa donoM cAritramohanIyakarmake udayase utpanna honevAle AtmapariNAma hai / parantu ye donoM hI pariNAma jIvameM yA to ukta moharUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna hote haiM yA phira jIvakI jIvanasambandhI bhogAdiparavazatA rUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna hote haiN| manameM utpanna honevAlI anadhikArapUrNa aura akaraNIya AkAMkSAoMkI pUtike kAraNoMke prati honevAle prItirUpa AtmapariNAmakA nAma mohanIyakarmake udayase utpanna ukta moharUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna hone vAlA rAgabhAva hai aura ukta prakArakI una AkAMkSAoMkI pUrtimeM bAdhA pahu~cAne vAle kAraNoMke prati honevAle aprIti va AtmapariNAmakA hI nAma ukta moharUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna honevAlA dvaSabhAva hai| isI prakAra jIvake bhoga aura upabhoga Adi paravastuoMkI adhInatAko prApta jIvanakI jo bhI AvazyakatAyeM hoM unakI pUtike kAraNoMkA upayoga karane rUpa AtmapariNAmakA nAma antarAyakarmake dezaghAtisparddhakoMke udayase utpanna paravazatArUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna honevAlA rAgabhAva hai aura ukta prakArako AvazyakatAoMkI pUrtimeM bAdhA paha~cAnevAle kAraNoMkA pratirodha karane rUpa AtmapariNAmakA nAma ukta paravazatArUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna honevAlA dvadveSa bhAva hai| darzanamohanIyakarmake udayase utpanna honevAle ukta mohako preraNAse utpanna honevAle rAga aura dveSa aura antarAyakarma ke dezaghAtispardhakoMke udayase utpanna honevAlI ukta paravazatAkI preraNAse utpanna honevAle rAga aura dUSake antarako saralatAse samajhaneke liye udAharaNake rUpameM yaha bAta kahI jA sakatI hai ki abhI kucha mAsa pUrva jo pAkistAna aura bhAratake madhya bhayaMkara yuddha huA thA usane pAkistAnake rASTrapatikI icchA bhAratako padadalita karanekI thI isaliye unakA vaha yuddha karane rUpa pariNAma mohakI preraNAse utpanna honevAlA dveSabhAva thA aura cU~ki jaba pAkistAnakA bhAratapara AkramaNa ho gayA to bhAratako bhI paravaza yuddhameM kUdanA par3A / isaliye bhAratake tatkAlIna pradhAnamaMtrI svargIya zrI lAlabahAdura zAstrIkA paravazatAkI preraNAse utpanna honevAlA dvaSabhAva thaa| una donoMke dveSabhAvameM antara vidyamAna rahane ke kAraNa hI vivekazIla dezoMne
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAkistAna ke pakSako anyAyakA aura bhAratake pakSako nyAyakA pakSa mAnA hai / mohake kAraNa utpanna honevAle rAga aura dveSa prANiyoMke jIvanako azAnta aura saMgharSamaya banAte haiN| jabaki paravazatA (parAdhInatA) ke kArabha utpanna honevAle rAga aura dveSa prANiyoMke jIvanakI sukhazAntimeM bAdhaka na hokara kevala AdhyAtmika jIvanake vikAsameM bAdhaka hote haiN| isako jainAgamake AdhArapara yoM kahA jA sakatA hai ki mohake kAraNa honevAle rAga aura dva eSa anantAnubandhI kaSAyarUpa hote haiM, isaliye ve jIvoMko vivekI yA samyagdRSTi bananese rokate haiM arthAt isase unakA (jIvoMkA) jIvana azAMta aura saMgharSamaya banA rahatA hai| isI taraha paravazatA ( parAdhInatA) ke kAraNa utpanna honevAle rAga aura dveSa apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyarUpa hote haiM isaliye ve jIvoMko cAritrakI ora bar3hanese rokate haiM arthAt isake kAraNa ve apanA jIvana bhojana, vastra, AvAsa Adike binA surakSita rakhane meM asamartha rahA karate haiM / uparyukta kathanakA tAtparya yaha hai ki jisa jIvake mohakA abhAva ho jAnese usake kAraNa utpanna honevAle anantAnubandhI kaSAyarUpa rAga aura dveSa samApta ho jAte haiM usa jIvameM vItarAgavijJAnatAkA prArambhika rUpa A jAtA hai aura phira isake pazcAt eka ora to dhIre-dhIre antarAyakarmake dezaghAtisparddhakoM ke udayakA abhAva hote hue vaha pUrNatayA naSTa ho jAve tathA dUsarI ora uttarottara apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kavAyake kamase rAga aura dveSa bhI dhIre-dhIre paTate hue antameM pUrNatayA naSTa ho jAve va isake alAvA jJAna bhI isake bAdhaka samasta jJAnAvaraNa karmakA abhAva ho jAnese pUrNatayA prakaTa ho jAve, to aisI sthiti jaba bana jAtI hai taba usa jIvameM vItarAgavijJAnatA apane caramautkarSa para pahu~ca jAtI hai / 5 / sAhitya aura itihAsa 39 vItarAgavijJAnatAkA ukta prArambhikarUpa prakaTa ho jAnese jaba jIva hai taba azAMti va saMgharSakA bIja samApta ho jAneke kAraNa usako bhAvanA meM, kAryame "jiyo aura jIne do' ke siddhAntakI jhalaka dikhAI dene lagatI hai| laukika dharma isIkA nAma hai / yahI jIva jaba Age calakara apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako kiMcit hAni ho jAnepara mokSaprAptike prati utsu katArUpa darzanapratimAkA pArI ho jAtA hai taba vaha sarvaprathama "mumukSu" saMjJAko prApta hotA hai aura vaha jIva vahIM se AdhyAtmika dharmake mArga meM praveza karatA hai / yahA~se lekara jisa jIva meM adhyAtmika dharmakA mArga jaisAjaisA vikasita hotA jAtA hai usake laukika dharmake mArgakA dAyarA vaisA-vaisA hI saMkucita hotA jAtA hai| arthAt isake liye ukta kramase jIvanasaMrakSaNakA prazna gauNa va AtmavikAsakA prazna mukhya ho jAtA hai| isa taraha usa hAlata meM jo kucha vaha socatA hai aura jo kucha vaha karatA hai usakA mela vaha mukhyatayA apane AtmavikAsake sAtha hI biThalAne lagatA hai / vivekI yA samyagdRSTi bana jAtA usakI vANI meM aura usake pratyeka isa viSayako isa taraha bhI spaSTa kiyA jA sakatA hai ki laukika dharma pravRtti-paraka dharma hai aura AdhyAtmika dharma nivRttiparaka dharma hai| jisa vyakti ke sAmane kevala jIvanake saMrakSaNakA prazna hI mahattvapUrNa hai usakA karttavya hai ki vaha pravRttiparaka laukikadharmake mArgapara cale / arthAt vaha apanI pravRtti aisA nirNaya karake kare ki vaha pravRtti kisa dRSTise aura kahA~ taka nyAyocita hai tathA svake liye va samAja, rASTra evaM vizvake liye kisI bhI prakAra vighAtaka nahIM hai / parantu laukika dharmake mArgapara calanevAle vyakti ke liye sva, tathA samAja evaM rASTrakI rakSAke nimitta yadi kadAcit Avazyaka ho jAve to nyAyocita tarIkese zastrakA upayoga karanA bhI jaina saMskRtike dhArmika tattvajJAna ke anusAra ahiMsAkI paridhi meM AtA hai / isaliye bhArata para pAkistAna dvArA AkramaNa kiye jAnepara bhAratako apanI rakSAke liye jo yuddhameM pravRtta honA par3A usase bhAratako kisI bhI prakAra hiMsaka nahIM mAnA jA sakatA hai aura na isase usakI (bhAratako) ahiMsaka nItimeM koI antara hI utpanna hotA hai / 1
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya ukta laukika dharmake mArga para calaneke liye manuSyako manobalakI bar3I AvazyakatA hai| jisa vyaktimeM manobalakA abhAva hai usakA mana kabhI usake niyaMtraNameM rahanevAlA nahIM hai aura aniyantrita manavAlA vyakti hamezA lokameM anyAya aura atyAcAra rUpa anucita tathA jIvana-saMrakSaNake liye anupayogI va anAvazyaka pravRttiyA~ kiyA karatA hai jisase usake jIvanameM sukha aura zAMti sahI arthoM meM kabhI A hI nahIM sakatI hai / aise vyaktiko jaina saMskRtike dhArmika tattvajJAnake anusAra mithyAdRSTi yA adharmAtmA kahA jAtA hai / jo vyakti apaneko manobalakA dhanI banA letA hai usakA mana usake niyaMtraNameM ho jAtA hai taba vaha vyakti ukta prakArakI anucita, anupayogI aura anAvazyaka pravRttiyoMko samApta kara kevala ucita upayogI aura Avazyaka pravRtiyoM taka ho apanA prayAsa sImita kara letA hai / vyaktike isa prakArake prayAsase lokameM sagharSa samApta hokara zAMti sthApita ho sakatI hai tathA vyaktike jIvanameM sukha aura zAnti A sakatI hai| jo vyakti jaba ucita, upayogI aura Avazyaka pravRttiyoM taka hI apanA vyapAra sImita kara letA hai taba jaina saMskRtike dhArmika tattvajJAnake anusAra use samyagdRSTi yA laukika dRSTise dharmAtmA kahA jA sakatA hai| isI prakAra jo vyakti jaba apane jIvana-saMrakSaNake praznako gauNakara AtmasvAtaMtryake praznako pramukha banA letA hai taba usakA kartavya ho jAtA hai ki vaha yathAzakti nivRttiparaka AdhyAtmika dharmake mArgapara cale / AdhyAtmika mArgapara calane ke liye pratyeka vyaktiko manobalake sAtha-sAtha jIvanakI bhogAdi vastuoMkI parAdhInatAko samApta karanevAle zArIrika bala aura AtmabalakI bhI AvazyakatA hai| jainAgamameM vaNita bAhyatapazArIrikabalakI vRddhike aura antaraMga tapa AtmabalakI vRddhike kAraNa haiN| jisa vyaktike andara ye donoM hI bala jitanI vRddhiko prApta hote jAveMge usa vyaktike sAmane jIvanasaMrakSaNakA prazna utanA hI gauNa hotA jAyagA / isa taraha vaha vyakti dhIre-dhIre pravRtti kara laukikadharmake mArgase Upara uThatA haA kramazaH aNavrata aura mahAvrata Adike rUpameM nivRttiparaka AdhyAtmika dharmake mArgapara agrasara hotA jAyagA aura isake eka sImA taka pahu~ca jAnepara vaha itanA AdhyAtmika dRSTise dharmAtmA bana jAtA hai ki vaha apane jIvanasaMrakSaNake liye zastrAdikakA upayoga karanA to dUrakI bAta hai, apitu isase bhI Age vaha aisI pravRttiyoMkA bhI tyAgI bana jAyagA, jina pravRttiyoMkA sAkSAt yA paraMparayA AtmavikAsase sambandha na ho athavA jinakA tyAga karanA use thor3A bhI sambhava ho / aisA vyakti apane AtmavikAsake liye niHspRhatApUrvaka jIvanako tuccha samajhakara avasara Anepara nidvatApUrvaka mRtyuko bhI varaNa kara legaa| jaina saMskRtimeM pravRttiparaka laukika dharma aura nivRttiparaka AdhyAtmika dharmake madhya yahI antara pratipAdita kiyA gayA hai| isa taraha jaina saMskRtike dhArmika tatvajJAnako jo vivecanA yahA~ para kI gaI hai usase hameM yaha zikSA milatI hai ki pratyeka vyaktiko apane jIvanakI surakSAke lie anucita, anupayogI aura anAvazyaka bhoga tathA saMgraharUpa pravRttiyoM (jinheM adharmake nAmase pukArA gayA hai) kA sarvathA tyAgakara ucita, upayogI aura Avazyaka bhoga tathA saMgraharUpa pravRttiyoM (jinheM laukika dharma ke nAmase pukArA gayA hai) ko svIkAra karanA hI uttama mArga hai aura jinake antaHkaraNameM AtmasvAtaMtrya prApta karane kI utkaTa bhAvanA jAgrata ho cukI hai arthAt jo mumukSu bana cuke haiM unheM laukika dharma ke nAmase pukAro jAnevAlo pravRttiyoMko bhI tyAgakara nivRttirUpa AdhyAtmika dharmako apanAnA hI uttama mArga hai / jaina saMskRtike isa dhArmika tattvajJAnake saMrakSaNa, vikAsa aura prasArake lie hI vidvatpariSadne sivanI adhivezanameM uparyukta chaha prastAva pArita kiye the / isaliye unheM kriyAtmakarUpa dene ke liye hame apanI pUrI zakti lagAnekI AvazyakatA hai| unameMse prastAva saMkhyA 6 va 7 ko kriyAtmakarUpa diyA jA cukA hai jisase anumAna hotA hai ki inakI saphalatA asaMdigdha hai /
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 41 prastAva saMkhyA 9 ko kAryAnvita karaneke liye jo upasamiti sivanI adhivezana meM banAyI gayI thI usane mujhe jahA~ taka mAlUma hai, abhI taka apanA kArya prArambha nahIM kiyA hai / merA usa upasamiti ke saMyojaka zrI nIraja jaina satanAse anurodha hai ki ve isa prastAvako kriyAtmaka rUpa deneke liye ucita kAryavAhI kare / prastAva saMkhyA 10 isa dRSTise pArita kiyA thA ki samAja meM sAMskRtika vidvAnoMkI saMkhyA dhIre-dhIre kama hotI jA rahI hai aura navIna vidvAna taiyAra nahIM ho rahe haiM, isaliye di0 jaina saMskRtike saMrakSaNakI jaTila samasyA sAmane upasthita hai / isako hala karanekA yaha upAya uttama thA ki gRhavirata tyAgIjana saMskRtike saMrakSaNakI cintA karane lageM va isa taraha ve apane jIvanakA amUlya samaya saMskRtike tattvajJAnake adhyayanameM lagAyeM / parantu aise gRhavirata tyAgiyoMkA milanA durlabha ho rahA hai, jinakI abhiruci saMskRtike tattvajJAnake adhyayana kI ho| abhI tIna-cAra mAha pUrva zrImahAvIrajImeM vratI vidyAlayakI sthApanA huI thI, lekina janavarIantima saptAha zrI mahAvIrajI jAnepara dekhA to usa vratI - vidyAlaya meM vratiyoMkA abhAva- sA dekhaneko milA / do-cAra vratI haiM bhI to eka to unameM adhyayanakI ruci nahIM dekhI gyii| dUsare, ve vahA~ para sthira hokara adhyayana kareMge -- yaha kahanA kaThina hai / indaurakA udAsInAzrama to lambe samayase sthApita hai, parantu vahA~se eka bhI udAsIna saMskRtikA sarvAMgINa vidvAna banakara bAhara AyA hai, yaha nahIM kahA jA sakatA hai / isI taraha aura kaI vratI - vidyAlayoM kI sthApanA tathA samAptike udAharaNa diye jA sakate haiM / gRhavirata tyAgiyoMkI adhyayanakI ora ruci kyoM nahIM ? isakA eka hI kAraNa hai ki ve apanA lakSya adhyayana karanekA nahIM banAte haiM / purAtana kAlameM hamAre maharSiyoMkA lakSya saMskRtakA adhyayana-adhyApana rahatA thA, isaliye unakI badaulata hI Aja hameM saMskRtake mahAn grantha upalabdha ho rahe haiM / yadi abhI bhI hamAre maharSiyoM kA lakSya saMskRtake prakANDa vidvAn banane kI ora ho jAya, to saMskRtake saMrakSaNakI samasyA hala hone meM dera na lage, parantu isake liye hamAre maharSiyoMmeM eka to anuzAsanakI bhAvanA ho / dUsare, aise vyaktiyoMko hI gRhavirata tyAgI, brahmacArI yA muni banane kI chUTa honA cAhiye, jinakA lakSya saMskRtakeM prakANDa vidvAn bananA ho / prastAva saMkhyA 11 ko saphala banAneke liye samAjake labdhapratiSTha zrImAn sAhu zAntiprasAdajI 1000) vArSika vidvatpariSadko denekI svIkAratA dI hai| isake liye vidvatpariSad unakA prasannatApUrvaka AbhAra mAnatI hai aura vidvAnoMse AzA karatI hai ki ve isase samucita lAbha lekara saMskRti ke saMrakSaNa meM apanA yogadAna kareMge / vidvatpariSad sivanI adhivezana meM hI saMkhyA 5 kA eka prastAva sva0 paM0 guru gopAladAsajI baraiyAkI sauvIM jayantI uccastarapara manAneke sambandha meM pArita kiyA thaa| prasannatAkI bAta hai ki isa kAryako sampanna karaneke liye banAyI gayI upasamiti tatparatAke sAtha kArya kara rahI hai| isake liye yaha upasamiti aura isake saMyojaka DaoN0 nemicandrajI jyotiSAcArya ArA adhika adhika dhanyavAdake pAtra haiM / samAja va vidvAnoMne bhI isa kArya meM kAphI dilacaspI dikhAkara Arthika sahayoga pradAna kiyA hai tathA inase Age bhI atyadhika Arthika sahayoga milane kI AzA hai / pratyeka vidvAnako bhI apanA kartavya samajhakara isameM Arthika sahayoga denA cAhiye / vidvatpariSadne sivanI adhivezana ke prastAva saMkhyA 8 dvArA lekhaka va vaktA vidvAnoMse anurodha kiyA thA ki ve lekhoM aura pravacanoM meM ziSTasammata zailIkA pAlana kareM aura vyaktigata ApekSase baceM / gata janavarI mAsake antima saptAha meM zrImahAvIrajI tIrthakSetrapara bho ukta viSaya ke sambandha meM vidvAnoM aura zrImAnoM kA 5-6
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha eka sammelana haA thaa| usameM prabhAvaka DhaGameM hae nirNayase AzA ba~dhatI hai ki usase lAbha hogaa| ve mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiN| jinhoMne zrImahAvIrajIke sammelanakA Ayojana kiyA aura use saphala banAyA / indaurameM terahapaMtha aura bIsapaMthakA saMgharSa sunane meM AyA hai tathA katipaya sthAnoMpara sonagar3hase niyaMtrita mumukSumaNDaloM aura purAtana samAjake bIca bhI saMgharSa sunanemeM Aye haiM / yaha bar3e duHkhakI bAta hai / aisI ghaTanAoMse samAja kalaMkita hotI hai| maiM samajhatA hU~ ki dharmake saMrakSaNa athavA pracArake liye kaSAyapUrNa saMgharSa honA dharmake hI mahattvako kama karate haiM / isaliye paraspara-virodhI AsthA rakhanevAle vyaktiyoMko kevala dharmArAdhanapara hI dRSTi rakhanA cAhiye, unakA kalyANa usImeM hai| isa prasaMgameM eka bAtameM yaha kahanA cAhatA hU~ ki samAjameM vidyamAna sahanazIlatAke abhAvase hI prAyaH aise yA anya prakArake sAmAjika saMgharSa haA karate haiN| isaliye hamArI sAmAjika saMsthAoMko apanI sthiti itanI sudRr3ha banAnI cAhiye, tAki ve sahanazIlatAko apanA sakeM va samAjako saMgaThita kara skeN| zrI sammedazikharajI tIrthakSetrake viSayameM vihAra sarakAra aura zvetAmbara mUrtipUjaka samAjake madhya jo ikarAra haA hai usase digambara samAjake adhikAroMkA hanana hotA hai / ataH isa ikarArako samApta karavAnekA jo prayatna a0bhA0 tIrthakSetra kameTI dvArA kiyA jA rahA hai vaha stutya hai| isameM sandeha nahIM ki ukta kameTIne gatavarSa samAjameM zrIsammedazikharajI tIrthakSetra kI rakSA karane ke liye jo cetanA jAgrata kI, usake kAraNa vaha atyanta prazaMsAko pAtra hai| parantu aba vaha kyA kara rahI hai, isakI jAnakArI samAcArapatroM dvArA hote rahanA caahie| hama mAnate haiM ki tIrthakSetra kameTIke sAmane kAryako tatparatApUrvaka sampanna karane meM kucha kaThinAIyA~ sambhava haiM aura hama usake padAdhikAriyoMko yaha vizvAsa dilA denA cAhate haiM ki samAjako kameTIke Upara / hai, phira bhI usase hamArA anurodha hai ki samAjameM kSetrake viSayameM jo cintA aura becainI ho rahI hai usako dhyAnameM rakhate hue vaha yathAsambhava adhika-se-adhika tatparatApUrvaka samasyAko santoSaprada DhaMgase zAsanase zIghra hala karavAne kA prayatla kare / 'saritA' patrameM jainasaMskRtike viruddha "kitanA mahaMgA dharma" zIrSakase prakAzita lekhase jaina samAjakA kSubdha honA svAbhAvika hai / lekhakA lekhaka aura patrakA sampAdaka donoM yadi yaha samajhate hoM ki unhoMne uttamakArya kiyA hai to yaha unakI AtmavaJcanA hI siddha hogii| isakA jaisA pratirodha jaina samAjakI taraphase kiyA gayA hai yA kiyA jA rahA hai vaha to ThIka hai parantu jaina samAja aura usakI sAdhusaMsthAko saMskRtike vaijJAnika aura AdhyAtmika mahattva va usakI upayogitAkI lokako jAnakArI dene ke liye saMskRtike anukUla kucha vidhAyaka kAryakrama bhI apanAnA caahiye| vArANasImeM vidvatpariSadko kAryakAriNIko baiThakake avasarapara aisI carcA uThI thI ki vidvatpariSadke udadezya aura kAryakramake sAtha bhAratIya jaina sAhityasaMsadke uddezya aura kAryakramakA sumela baiThatA hai, ataH kyoM na use vidvatpariSadake antargata svIkAra kara liyA jAya ? isa carcAko yadi sArthakarUpa diyA jA sake to mere khyAlase sAMskRtika lAbhakI dRSTise yaha atyadhika uttama bAta hogii| maiM punaH vidvatpariSad aura zAstripariSadke ekIkaraNakI bAtako duharAtA haiM aura kahanA cAhatA hai ki isake liye yadi vidvatpariSadko pahala bhI karanA par3e to karanA caahiye| zrImahAvIrajImeM hue sammelanase nirmita vAtAvaraNa isa ekIkaraNake lie sahAyaka ho sakatA hai| isake alAvA merA dRSTikoNa aba bhI yaha banA huA hai ki vidvatpariSadkA eka sAMskRtika patra avazya honA cAhie /
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 43 aba maiM aise mahattvapUrNa viSayapara prakAza DAlanA cAhatA hU~ jisake sambandha meM samasta jaina samAjako ruci aura utsAha prasannatApUrvaka dikhalAnA caahie| vaha hai isa zrAvastI tIrthakSetrakA vikAsakArya / zrAvastI bhAratavarSakI eka prAcInatama sAMskRtika evaM prasiddha nagarI rahI hai| sAMskRtika dRSTise isakA vizeSa mahattva rahA hai / yahI kAraNa hai ki isako bhAratavarSakI sabhI saMskRtiyoMke pravartakoMne apane-apane samayameM apanAyA hai / jaina samAjase to isakA sambandha atiprAcInatama kAlase hai| jaina saMskRtike mukhya pravartaka 24 tIrthaMkaroM se prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva aura dvitIya tIrthakara zrI ajitanAthake anantara jo nRtIya tIrthaMkara zrI zaMbhavanAtha hae haiM unake garbha, janma, tapa aura kevala ye cAroM kalyANaka isI zrAvastI nagarImeM hI hae haiM aura tabhIse vaha nagarI apane vaibhavapUrNa sauMdaryake kAraNa itihAsaprasiddha hai| sAtha hI aitihAsika kAlake pUrva bhI yaha mahatI vaibhavazAlinI rahI hai-isakI jAnakArI hameM purANagranthoM meM pracuratAke sAtha pAyI jAne vAlI vivecanAse prApta hoto hai / "jagatkI pratyeka dRzyamAna vastu asthira aura anitya hai" isakA apavAda yaha nagarI bhI nahIM bana sakI aura isaliye Aja yaha isa bhagnakAyAke rUpameM dRSTigocara ho rahI hai| baharAicakI di0 jaina samAja aura zrI zrAvastI di0 jaina tIrthakSetra kameTIko hama isaliye sAdhuvAda denA cAhate haiM ki inhoMne use sampUrNa jaina samAjake dRSTipatha para lAneke liye yaha paJcakalyANaka mahotsava karAyA hai| zrI bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSada yahA~ adhivezana karake apaneko kRtArtha samajhatI hai| mujhe AzA hai ki bhAratavarSakI sampUrNa digambara jaina samAja 'zAnadAra thA bhUta, bhaviSyat bhI mahAn hai|| agara samhAlo Aja use, jo vartamAna hai // " -isa padya kI bhAvanAke anusAra isa kSetrake sAMskRtika utthAnameM apanA pUrNa yogadAna karegI tathA upasthita jana samudAyake isa kSetrake vikAsameM yathAzakti Arthika yogadAna kiye binA yahA~se nahIM lauttegaa| san 1966 kA varSa prArambha rASTrakI dRSTise bar3A dukhadAyI siddha huA hai| rASTrake pradhAnamaMtrI lAlabahAdUra zAstrIkA akalpita viyoga eka aisI ghaTanA hai jisase saMsAra stabdha raha gayA hai| bhArata aura pAkistAnake madhya 18 varSase cale A rahe jhagar3ekA tAzakanda ( rUsa ) meM sukhada anta zrI zAstrIjIke dvArA honA aura phira karIba 8-9 ghanTeke anantara hI vahIMpara unakA svargavAsa ho jAnA ityAdi bAteM hRdayavidAraka haiN| zrI neharUjIke svargavAsake anantara ye bhAratake pradhAnamaMtrI bane / parantu yaha bhAratakA durbhAgya thA ki inheM apane DeDha varSake kAryakAlameM virAsatameM prApta aura kucha navIna jaTila saMgharSoMse hI jUjhanA pdd'aa| isameM sandeha nahIM ki saMgharSoM ke sAtha jUjhanA zAstrIjIkA ajeya vIra yoddhA jaisA yuddha thaa| unhoMne apane kAryakalApake Der3ha varSake alpasamayameM hI bhAratakA mastaka vizvameM U~cA kara diyA aura svaya vizvake zraddhAbhAjana bana gye| san 966 kA prArambha hameM sAmAjika dRSTise bhI duHkhadAyI siddha huA hai / zrImAn bAbU choTelAla jI kalakattAkA viyoga sAMskRtika aura sAmAjika donoM dRSTiyoMse jaina samAjake liye hAnikAraka hai| jainasAhitya, itihAsa aura purAtattvakA jitanA kArya Apane kiyA hai vaha saba svarNAkSaroMmeM likhA jAne lAyaka hai| kitanA durbala zarIra aura kitanA aTUTa zrama unakA thA, kintu kabhI unakA utsAha bhaMga nahIM huaa| aise mahAn vyaktike prati hamAre zraddhA-sumana arpita hai| merA bhASaNa vidvatpariSada ke adhyakSa padakA bhASaNa hai| ataH isameM sAMskRtika tattvajJAnakI puTa rahanA svAbhAvika thaa| maiMne ise bahuta kucha sarala aura svAbhAvika banAnekA prayatna kiyA hai| antameM svAgata samiti dvArA kiye gaye Atithyake liye apanI orase aura vidvatpariSadakI aurase Apa sabakA AbhAra prakaTa karatA huA apanA bhASaNa samApta karatA huuN|
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugadharma bananekA adhikArI kauna? arvAcIna yugake isa dvitIya mahAyuddhame mAnava-jagata kAphI utpIDita huA hai / bamoM, ur3anabamoM aura aNubamoMke dvArA nirIha aura niraparAdha janatAse AbAda aneka zahara barbAda kara diye gaye haiM, bahutase choTe-choTe deza parasparake zatra bar3e dezoMke bIcameM par3a jAneke kAraNa cakkoke do pAToMke bIca meM par3e hue anAjake dAnoMkI taraha pisa gaye hai, yuddharata dezoMke lAkhoM manuSya yuddhake maidAnameM mAre gaye haiM aura bhArata jaise kRSipradhAna dezameM bhArata sarakArakI gaira javAbadArIpUrNa avyavasthAke kAraNa argha koTike karIba manuSya akAlake udarameM samA gaye haiN| yadyapi Aja yuddha samApta ho gayA hai, parantu usakI chAyA Aja bhI maujUda hai| vijita rASTra vijetA rASTroMkA badalA lenekI bhAvanAke zikAra ho rahe haiM, unheM (vijita rASTroMko) kucala diyA gayA hai, paratantra banA liyA gayA hai aura abhI bhI damanakI cakkImeM pIsA jA rahA hai| yuddhAparAdhiyoMkI sUcImeM Aye hue yA to svayaM AtmaghAta kara rahe haiM yA phira unheM kAnUnI nyAyake AdhArapara golIse ur3AyA jA rahA hai / bahutase dezoMmeM zAsanakI bAgaDora samhAlane vAlI pArTI apane hI dezavAsiyoMko nyAyakA DhoMga raca-raca kara khatma kara rahI hai aura bar3e-bar3e rASTroMke sAmrAjyavAdake zikAra hae deza yuddhakAlameM kiye gaye bAyadoMke AdhArapara svatantra honeke liye chaTapaTA rahe haiM, unakA hara tarahase damana kiyA jA rahA hai| isa yuddha meM jina logoMke kuTumbIjanoMkA vinAza ho gayA hai aura jinheM jabardasta Arthika kSati uThAnI par3I hai una logoMko to isakI yAda karake jiMdagI bhara ronA hI hai| parantu yuddhakI samAptise saMpUrNa mAnavajAtimeM vahI purAnA zAMtikA jIvana prApta karanekI jo AzA udita ho gayI thI usakI pUttike AsAra najara nahIM A rahe haiM / yuddhake daramyAna jina kAnUnI kaThinAiyoMkA use sAmanA karanA par3a rahA thA ve kaThinAiyA~ Aja bhI maujUda haiM, maeNhagAI, cora bAjAra aura ghUsakhorIse choTese lekara bar3e taka hajAroM, lAkhoM aura karor3oM takakI daulata kamAne vAle loga, jinake saubhAgyase hI mAnoM yuddhakI bhaTTI dhadhaka uThI thI, Anandavibhora hote hue Aja bhI apanI AdatoMse bAja nahIM Aye haiN| isake atirikta bekArIkI samasyA bhI pratyeka dezameM dhIre-dhIre ghara karatI jA rahI hai| ina saba bAtoMke pariNAmasvarUpa duniyAke isa chorase usa chora taka mAnavajAtiko eka hI cAha hai aura eka hI AvAja hai ki aise upAya kiye jAne cAhiye ki bhaviSyameM kabhI bhI yuddhakA maukA AnekI sambhAvanA jAtI rhe| parantu duniyA~kI bar3I-bar3I tAkatoMkI sAmrAjya-lipsA, vijita rASTroMkA damana aura ApasameM vartI jAnevAlI dAva-peMcakI avizvAsapUrNa nItiko dekhate hue yaha kahanA kaThina hai ki nikaTabhaviSyameM hI yuddhakA maukA nahIM A sakatA hai| vAstavameM sampUrNa mAnava jAti aba isa kismake amAnavIya yuddhoMmeM yadi nahIM pha~sanA cAhatI hai to ise yuddhako protsAhana denevAlI svArthapUrNa dUSita manovRttiyoM aura pravRttiyoMko chor3akara dhArmikatAkI ora kadama bar3hAnekA prayatna karanA hogaa| vijita rASTra vijetA rASTroM dvArA balapUrvaka dabA liye jA~ya, isakI apekSA vijita rASTroMke prati sahRdayatA aura premakA vyavahAra karanekI jarUrata hai tAki vijetA rASTra sampUrNa mAnavajAtike prati sahRdayatA aura premakA vyavahAra karanA sIkha jAyeM, zaktise yuddhako dabAyA to jA sakatA hai parantu usake bIjoMko samUla naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai / pahalA mahAyuddha zaktise hI to dabAyA gayA thaa| jisase alpakAlameM hI hameM usase bhI bhayaMkara dUsarA yuddha dekhanA par3A hai / dhArmikatAke AdhArapara kAyama kI gayI zAnti
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 45 hI sthAyitvako prApta ho sakatI hai / parantu dharma kyA ? yaha bhI eka vicAraNIya prazna hai / vizvake raMga-maMcapara dharma nAmapara hindu, jaina, bauddha, pArasI, sikha, muslima aura IsAI Adi bahutase dharma apane - apane bhedoM aura prabhedoM sahita dekhane meM A rahe haiN| kyA ina sabhIko dharma mAna liyA jAya yA inameMse kisI ekako dharma nAmase pukArA jA sakatA hai ? athavA inameMse koI bhI dharma, dharma nAmakA adhikArI nahIM ho sakatA hai ? dharmatattva ke sahI arthako samajhane kI isaliye jarUrata hai ki ullikhita tathA kathita dharmoke jariye saMpUrNa mAnavajAti aneka aniSTakara vargoMmeM vibhakta ho gayI hai aura mAnavajAtike ye varga apane-apane tathAkathita dharmako dUsare tathA kathita dharmokI apekSA na kevala adhika mahattva hI denA cAhate haiM balki apane tathAkathita dharmako hI dharma aura dUsare tathAkathita dharmoMko adharma kahane meM bhI inheM saMkoca nahIM hotA hai / aura Azcarya yaha hai ki ina tathAkathita dharmomeMse pratyeka dharmako mAnane vAle ina aneka vargoMne dhArmikatAko eka nizcita dAyare meM bA~dha rakhA hai| hindU dharmako mAnane vAlA hindUvarga yaza, havana Adi vaidika kriyAkANDa aura gaMgA Adi nadiyoMmeM snAna Adiko hI dharma mAnatA hai, sAdhuoMkA jaTA bar3hAnA, paMcAgni tapa karanA aura bhaMga, gA~jA Adi mAdaka vastuoM kA sevana karanA Adiko bhI vaha dharmameM zumAra karatA hai / jainadharmako mAnanevAlA jaina varga jaimadharma prasAraka tIrthakaroMkI pUjA vaMdanA aura dhyAna karanA purANokA hI svAdhyAya karanA aura unameM upadiSTa vrata AdikA anuSThAna karanA Adiko hI dharma mAnatA hai| bauddha, sikha aura pArasI Adi dharmo ko mAnanevAle bauddha, sikha aura pArasI Adi varga apane-apane niyata kriyAkANDoMko hI dharma samajhate haiM, muslima dharmakA upAsaka musalamAnavarga masajidameM jAkara samAja par3hanA Adiko dharma mAnatA hai aura dUsare dharma vAloMko kAphira samajhakara takalIpha denA Adi bAtoMko bhI dharmakI koTimeM zumAra karanekA sAhasa karatA hai tathA IsAI dharmakA dhAraka IsAI bhAI girajAmeM jAnA aura apane dharma guru ( pAdarI) kA upadeza sunanA Adi bAtoMko hI dharma mAnatA hai| ukta pratyeka varga apanI-apanI ukta dhArmikatAmeM kabhI bhI apUrNatA, sadoSatA aura nirarthakatAkA anubhava nahIM karatA hai| isa prakAra ukta pratyeka varga jahA~ apane tathAkathita dharmako dharma aura usako mAnanevAlI mAnavasamaSTiko dharmAtmA mAnatA hai vahAM vaha apane isa kathita dharmako rASTra-dharma aura yahA~ taka ki vizva dharma kahanekA duHsAhasa bhI karatA hai / jahA~ taka maiM soca sakA hU~ usase isa pariNAmapara pahuMcA hU~ ki ukta tathAkathita dharmomeM koI bhI dharma, dharma nahIM hai kyoMki dharma eka hI ho sakatA hai, do nahIM, aura adhika bhI nahIM / dharmakA pratipakSI yadi koI ho sakatA hai to vaha adharma hI hogA, dharma-dharmame pratipakSitA kabhI bhI sambhava nahIM mAnI jA sakatI hai| duniyA~ke kisI bhI chorapara jAyA jAya, dharmake pracAra aura raMga-rUpa meM koI bhI bheda najara nahIM AyegA aura yadi bheda najara AtA hai to use dharma samajhanA hI bhUla hai| isa prakAra dharma jisa taraha sArvatrika hai usI taraha vaha zAzvata bhI hai, usakI yugadharmatA aparivartanIya hai, vaha hamezA yugadharma ke rUpameM eka-sA prakAzamAna hotA rahatA hai| pratyeka manuSya apane sImita buddhivalase dharma aura adharmakA vizleSaNa sahajameM hI kara sakatA hai| isake liye bar3e-bar3e granthoM ko TaTolane va parizramake sAtha unakA adhyayana aura manana karanekI jarUrata nahIM hai aura na bar3e-bar3e vidvAnoMkI zaraNa lenA bhI isake liye Avazyaka haiM / apane antaHkaraNameM krodha, duSTa vicAra, ahaMkAra, chala-kapaTapUrNa bhAvanA, dInatA aura lobhavRttiko sthAna na denA tathA saralatA, namratA aura Atma gauravake sAtha-sAtha prANimAtra ke prati prema, dayA aura sahAnubhUti Adi sadbhAvanAoM ko jAgrata karanA dharma hai aura apanI vAcanika aura kAyika bAhya pravRttiyoMmeM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahavRttiko mAnavatAke dharAtalapara yathAyogya sthAna dete hue samatA aura paropakArako sthAna denA bhI dharma hai|
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkara gAcArya abhinandana-prantha isa dharmako na to kSetrIya aura kAlika kisI bhI maryAdAmeM bAMdhA jA sakatA hai aura na Upara batalAyI gayI hindU, jaina bauddha, sikha, pArasI, musalamAna aura isAI Adi kisI khAsa samaSTise hI isakA tAlluka hai| yaha dharma hiMdU Adi kisI bhI samaSTike kisI bhI vyaktikA dharma ho sakatA hai| isa dharmakI prAptimeM brAhmaNa aura bhaMgI, puruSa aura strI vidvAna aura mUrkha, amIra aura garIbakA bheda kahIMpara bhI kabhI bhI bAdhaka nahIM ho sakatA hai aura isakI upayogitA kahIM bhI, kabhI bhI. kaisI bhI hAlata kyoM na ho. mAnavasamAjake liye banI huI hai| hama dekhate haiM ki ullikhita tathAkathita dharmoke AdhArapara apaneko dhArmika samajhanevAlI kisI bhI samaSTimeM sAmUhikarUpase yaha dharma nahIM pAyA jAtA hai| pratyeka samAjameM svArthakA poSaNa sarvopari hai aura isake liye chala-kapaTa, beImAnI, asatyatAkA vyavahAra aura bhAI-bhAI tathA pitA-putrake lar3AI-jhagar3e to jIvanake anivArya aMga bana gaye haiN| ina sabake vidyamAna rahate hue bhI manuSya kevala manuSya banA rahatA hai balki vaha dharmAtmA bhI banA rahatA hai| aura to kyA, corabAjAra aura ghusakhorI jaise rAkSasI kRtya karanevAle tathA ucita-anucita tarIkoM dvArA nirdayatApUrvaka vyApakarUpase mAnavasamaSTikA saMhAra karanevAle yuddhoMke pravartaka aura saMcAlaka loga bhI apaneko dharmAtmA hI mAnate haiM / hama pUchate haiM ki isa vizvayuddhako kyA eka hI dharmake mAnanevAloMke bIcakA yuddha nahIM kahA jA sakatA hai aura Aja kaunasI tathAkathita dhArmika samAja garvake sAtha isa bAtakA dAvA kara sakatI hai ki usake andara corabAjAra aura ghUsakhorI jaise rAkSasI kRtya karanevAle vyakti adhikAdhikarUpameM maujUda nahIM haiM ? tAtparya yaha hai ki dhArmikatAke AdhArapara nirmita hindU, jaina, bauddha, sikha, pArasI, musalamAna aura IsAI Adi sabhI samaSTiyoMmeM jaba na kevala adharma hI balki manuSyatAkA bhI abhAva maujada hai to unheM dhArmika samaSTi aura unakI usa dhArmikatAko dharma nAmase kaise pukArA jA sakatA hai ? lekina isa silasile meM yahA~para eka aura prazna upasthita ho jAtA hai ki jaba ullikhita tathAkathita dharma dharma nahIM hai to kyA ve saba adharma haiM ? aura yadi ve saba adharma haiM to unheM kaise naSTa kiyA jA sakatA hai ? isa viSayameM merI mAnyatA hai ki ullikhita tathAkathita dharma yadi dharma nahIM haiM to ve sarvathA adharma bhI nahIM haiM / parantu isa sabake pariSkRta rUpoMko dharma-prAptike upAyoMke rUpameM svIkAra kiyA jAnA cAhiye aura isake pariSkRtarUpoMko maiM hindU saMskRti, jaina saMskRti, bauddha saMskRti, sikha saMskRti, pArasI saMskRti, muslima saMskRti aura IsAI saMskRti Adi nAma denA upayukta samajhatA haiN| pratyeka saMskRtiko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai-eka tattvajJAna aura dUsarA AcAra / ina donoM vibhAgoMse sajI huI saMskRtiko maiM dharma na mAnakara ullikhita dharmakI prAptikA sAdhana mAnatA huuN| merA to yaha nizcita vicAra hai ki saMskRtiko dharmakA sAdhana na mAnakara use hI dharma mAna lenese pratyeka saMskRtike andara DhoMga, kaI kismake anarthakArI vikAra aura rUr3hivAdako prazraya milA hai tathA manuSya meM ahaMkAra, pakSapAta, haTa aura parasra vidveSa tathA ghRNAko adhika-se-adhika protsAhana milA hai| apane dharmako aura apaneko saccA aura ImAnadAra tathA dUsaroMke dharmoko aura dUsaroMko mithyA aura beImAna samajhanekI jo pravRtti mAnavaprakRtimeM pAyI jAtI hai usakA AdhAra bhI dharmakI sAdhanabhUta saMskRtiko hI dharma mAna lenekI hamArI mAnyatA hai| yadi hama isa mAnyatAko chor3a deM aura saMskRtiko dharmaprAptikA sAdhana samajhakara usake jariye apane jIvanako dhArmika jIvana banAnekA prayatna karane laga jAyeM, to nizcita hI vartamAna pratyeka saMskRtike andarase DhoMga, anarthakArI vikAra aura rUr3hivAdakA khAtmA ho jAyagA tathA kisI bhI saMskRtiko apanAnevAlA manuSya
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 47 ahaMkAra, pakSapAta, haTha aura paraspara-vidveSa tathA ghRNAkA zikAra na ho skegaa| pratyeka manuSyake andarase apane dharmako aura apaneko saccA aura ImAnadAra tathA dUsaroMke dharmoko aura dUsaroMko mithyA aura beImAna samajhanekI pravRtti uTha jaaygii| tAtparya yaha hai ki pratyeka prANI apane aihika jIvana meM bhI sukhase hI rahanA cAhatA hai| manuSya cUMki ka prANI hai arthAt usakA jIvana pazuoM jaisA Atmanirbhara na hokara, prAyaH sAmAjika sahayogapara hI nirbhara hai / isaliye saMbaddha mAnavasamaSTikA aihika jIvana jabataka sukhI nahIM ho jAtA hai tabataka saMvaddha mAnavavyaktikA bhI aihika jIvana sukhI nahIM ho sakatA hai| saMbaddha mAnavasamaSTikA aihika jIvana sukhapUrNa bane, isake liye mAnavavyaktike jIvana meM Upara batalAI gayI ataraMga aura bAhya dhArmikatAko lAnekI jarUrata hai| mAnavajIvana meM ukta dhArmikatAko lAneke liye hI bhinna-bhinna mahApuruSoMne apane-apane samayameM Upara batalAyI gayI hindU, jaina Adi bhinna-bhinna saMskRtiyoM ko janma diyA hai arthAta vartamAnameM hindU, jaina, bauddha, sikha, pArasI, maslima aura IsAI Adi jitanI saMskRtiyAM pAyI jAtI haiM ina sabakA uddezya una-una saMskRtiyoMke upAsaka manuSyoMko pUrvokta prakArase dhArmika banAnA hI hai / lekina saMskRtiko hI dharma mAna lenese jaba kevala bhinna-bhinna saMskRtikI upAsanA mAtrase manuSya dharmAtmA mAnA jA sakatA hai to use apane jIvana meM ukta dhArmikatAke lAnekI AvazyakatA hI nahIM raha gayI hai| isIkA yaha pariNAma hai ki eka ora to pratyeka saMskRti DhoMga, kaI kismake anarthakArI vikAra aura rUr3hivAdase paripUrNa hote hue bhI ina vikAroMko naSTa karanekI ora usake upAsakoMkA yathAyogya dhyAna nahIM jA rahA hai aura dUsarI ora apaneko dharmAtmA tathA saccI aura sarvahitakArI saMskRtikI upAsaka samaSTikA aMga mAnate hue bhI unameM (pratyeka saMskRtike upAsaka vyaktiyoMmeM) mAnavatAko kucalane vAlI svArthapUrNa asImita durAkAMkSAe~ aura duSpravRttiyA~ ve-roka-Toka bar3hatI hI jA rahI haiN| isaliye Aja sabase bar3I AvazyakatA isa bAtakI hai ki pratyeka saMskRtiko upAsaka samaSTi aura usa samaSTikA aMgabhUta pratyeka vyakti apanI-apanI saMskRtiko dharma na mAnakara dharmakA sAdhana samajhane laga jAya / isakA yaha pariNAma hogA ki pratyeka saMskRtike upAsaka samAja aura isakA aMgabhUta vyakti apaneko dharmAtmA aura apanI saMskRtiko saccI aura upayogI siddha karaneke liye apane jIvana meM pUrvokta prakArakI dhArmikatAko lAnekA hI prayatna karane lagegA aura jisa samAjakA lakSya isa ora na hogA usakI saMskRti nizcita hI kevala itihAsake patroMmeM raha jaaygii| merI mAnyatAke anusAra vartamAna sabhI saMskRtiyA~ mAnavasamAjake liye upayogI haiM / parantu jaina saMskRtiko maiM upayogI honeke sAtha-sAtha adhika-se-adhika vaijJAnika bhI mAnatA hai| usakA tattvajJAna aura usakA AcAra adhika-se-adhika vAstavikatAko liye hae hai| isaliye dUsarI saMskRtiyoMkI apekSA jaina saMskRti adhika sthAyI aura adhika vyApaka banAyI jA sakatI hai| yadi isa vizvayuddha ke daurAnameM jaina samAja apanI manovRttikA saMtulana banAye rakhatA aura dUsare sAmAjoMke sAtha vyApArameM corabAjArako sthAna nahIM detA to jaina saMskRti nizcita hI apane lAyaka sthAnapara khar3I dikhAI detI / yaha jaina saMskRtikA utthAna cAhane vAloMke liye asIma duHkhakA viSaya hai aura sampUrNa jaina samAjake liye lajjAkA viSaya hai ki vyApArI jaina samAjane jaina saMskRtiko Aja isa rUpameM kalaMkita kiyA hai| kyA yaha AzA karanA ucita na hogA ki jaina saMskRtiko yugakA dharma (saMskRti) banAne ke liye jaina samAja hI pahale apaneko yugakA samAja banAyegA /
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSabhadevase vartamAna taka jainadharmakI sthiti prAyaH dharmakI sabhI mAnyatAoMmeM amaryAdita kAlako maryAdita anantakalpoMke rUpameM vibhakta kiyA gayA hai, lekina kinhIM-kinhIM mAnyatAoMmeM jahA~ isa dRzyamAn jagatkI astittvasvarUpa aura abhAvasvarUpa pralayako AdhAra mAnakara eka kalpakI sImA nirdhArita kI gaI hai, vahA~ jaina mAnyatAmeM prANiyoMke duHkhake sAdhanoMkI kramika hAni hote-hote sukhake sAdhanoMkI kramika vaddhisvarUpa utsarpaNa aura prANiyoMke sUkhake sAdhanoMko kramika hAni hote-hote duHkhake sAdhanoMko kramika vRddhisvarUpa avasarpaNako AdhAra mAnakara eka kalpakI sImA nirdhArita kI gaI hai| tAtparya yaha ki dharmakI kinhIM-kinhIM jainetara mAnyatAoMke anusAra unake mAne hue kAraNoM dvArA pahale to yaha jagat utpanna hotA hai aura pazcAt yaha vinaSTa ho jAtA hai| utpattike anantara jabataka jagatkA sadbhAva banA rahatA hai utane kAlakA nAma sRSTikAla aura vinaSTa ho jAnepara jabataka usakA abhAva rahatA hai utane kAlakA nAma pralayakAla mAnA gayA hai| isa tarahase eka sRSTikAla aura usake anantara honevAle eka pralayakAlako milAkara ina mAnyatAoMke anusAra eka kalpakAla ho jAtA hai / jaina mAnyatAmeM ina mAnyatAoMko taraha jagatkA utpAda aura vinAza nahIM svIkAra kiyA gayA hai| jaina mAnyatAmeM jagata to anAdi aura anidhana hai, parantu rAtrike bAraha bajese andhakArakA kramapUrvaka hrAsa hote-hote dinake bAraha baje taka prakAzakI kramapUrvaka honevAlI vRddhike samAna jaina mAnyatAmeM jitanA' kAla jagatke prANiyoMke duHkhake sAdhanoMkA kramapUrvaka hrAsa hote-hote sukhake sAdhanoMkI kramapUrvaka honevAlI vRddhisvarUpa utsarpaNakA batalAyA gayA hai utane kAlakA nAma utsarpiNIkAla aura dinake bAraha bajese prakAzakA kramapUrvaka hrAsa hote-hote rAtrike bAraha baje taka andhakArakI kramapUrvaka honevAlI vRddhike samAna vahA~para (jaina mAnyatAmeM) jitanAkAla2 jagatke prANiyoMke sukhake sAdhanoMkA kramapUrvaka hrAsa hote-hote duHkhake sAdhanoMkI kramapUrvaka honevAlI vRddhisvarUpa avasarpaNakA batalAyA gayA hai utane kAlakA nAma avasarpiNIkAla svIkAra kiyA gayA hai| eka utsarpiNIkAla aura usake anantara honevAle eka avasarpiNIkAlako milAkara jaina mAnyatAkA eka kalpakAla ho jAtA hai| cU~ki ukta dUsarI mAnyatAoMmeM saSTikAla aura pralayakAlakI paramparAko pUrvokta sRSTike bAda pralaya aura pralayake bAda sRSTike rUpameM tathA jainamAnyatAmeM utsarpiNIkAla aura avasarpiNIkAlako paramparAko pUrvokta utsarpaNake bAda avasarpaNa aura avasarpaNake bAda utsarpaNake rUpameM anAdi ananta svIkAra kiyA gayA hai, isalie ubhaya mAnyatAoMmeM (jaina aura jainetara mAnyatAoMmeM) kalpoMkI anantatA samAnarUpase mAna lI gaI hai| jaina mAnyatAmeM pratyeka kalpake utsapiNI kAla aura avasarpiNI kAlako utsarpaNa aura avasarpaNake khaMDa karake nimnalikhita chaha-chaha vibhAgoMmeM vibhakta kara diyA gayA hai-(1) duHSama-duHSamA (atyanta duHkhamaya yaha kAla jaina granthoMke AdhArapara daza koTI-koTI sAgaropamasamayapramANa hai| koTI (karor3a)ko koTI (karor3a)se guNA kara denepara koTI-koTIkA pramANa nikalatA hai aura sAgaropama jainamAnyatAke anusAra asaMkhyAta varSapramANa kAlavizeSakI saMjJA hai| 2. yaha kAla bhI jaina granthoMmeM daza koTI-koTI sAgaropamasamayapramANa hI batalAyA gayA hai 3. AdipurANa parva 3, zloka 14-15 / 4, ikkIsa hajAra varSapramANa /
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/sAhitya aura itihAsa : 49 kAla), (2) duHSamA' (sAdhAraNa duHkhamaya kAla), 3-duHSama-suSamA2 (duHkha pradhAna sukhamaya kAla), 4-suSamaduHSamA (sukhapradhAna duHkhamaya kAla), 5-suSamA (sAdhAraNa sukhamaya kAla) aura 6-suSama-suSama sukhamaya kaal)| ye chaha vibhAga utsarpiNI kAlake tathA inake ThIka viparIta kramako lekara arthAt 1-suSamasuSamA (atyanta sukhamaya lAla), 2--suSamA (sAdhAraNa sukhamaya kAla), 3-suSama-duHSamA (sukhapradhAna duHkhamaya kAla), 4-duSamA-suSamA (duHkhapradhAna sukhamaya kAla), 5-duHSamA1 (sAdhAraNa duHkhamaya kAla) aura 6-duHSama-duHSamA12 (atyanta duHkhamaya kAla) ye chaha3 vibhAga avasarpiNI kAlake svIkAra kiye gaye haiN| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra sUryakI gatike dakSiNase uttara aura uttarase dakSiNakI ora honevAle parivartanake AdhArapara svIkRta varSake uttarAyaNa aura dakSiNAyana vibhAga gatikramake anusAra tIna-tIna RtuoMmeM vibhakta hokara satata cAlU rahate haiM usI prakAra eka dUsarese bilakula ulaTe pUrvokta utsarpaNa aura apasarpaNake AdhArapara svIkRta kalpake utsarpiNI aura avasapiNI vibhAga bhI utsarpaNakrama aura avasarpaNakramake anusAra pUrvokta chaha-chaha vibhAgoMmeM vibhakta hokara avicchinna rUpase satata cAlU rahate haiM / 14 athavA rAtrike bAraha baje se dinake bAraha bajetaka andhakArakI kramase hAni hote-hote kramase honevAlI prakAzakI vRddhike AdhAra para aura dinake bAraha bajese rAtrike bAraha bajetaka prakAzakI kramase hAni hote-hote kramase honevAlI andhakArakI vRddhike AdhArapara jisa prakAra cAra-cAra praharoMkI vyavasthA pAI jAtI hai usI prakAra utsarpiNI kAla aura avasarpiNI kAlameM bhI pUrvokta chaha-chaha vibhAgoMkI vyavasthA jaina mAnyatAmeM svIkRta kI gaI hai| jainamAnyatAke anusAra pratyeka utsarpiNI kAlake tIsare aura pratyeka avasarpiNI kAlake cauthe duHSamAsuSamA nAmaka vibhAgameM dharmako prakAzameM lAnevAle ekake bAda dUsarA aura dUsareke bAda tIsarA isa prakAra kramase niyamapUrvaka caubIsa tIrthakara (dharmapravartaka mahApuruSa) utpanna hote rahate haiN| isa samaya jainamAnyatAke anusAra 1. vhii| 2. vyAlIsa hajAra varSa kama ekakoTIkoTI, sAgaropamasamayapramANa / 3. dokoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 4. tInakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 5. cArakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 6, avasarpiNI kAlake samApta ho jAnepara jaba utsapiNI kAlakA prArambha hotA hai usa samayakA yaha varNana hai--- --tiloyapaNNattI, cauthA mahA adhikAra, gAthA 1555, 1556 / 7. cArakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 8. tInakoTokoTIsAgaropamasamayapramANa / 9. dokoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 10. vyAlIsa hajAra varSa kama ekakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 11. ikkIsa hajAra varSa pramANa / 12. ikkIsa hajAra varSa pramANa / / 13. AdipurANa parva 3, zloka 17, 18 / 14. AdipurANa parva 3, zlola 20, 21 / 15. utsarpiNI kAlake tIsare duHSamasuSamA kAlakA varNana karate hue yaha kathana hai -tiloyapaNNattI, cauthA mahAdhikAra, gAthA 1578 /
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha kalpakA dusarA vibhAga avasarpiNIkAla cAlU hai aura usake ( avasarpiNI kAlake) pAMcaveM duHSamA nAmaka vibhAgameMse hama gujara rahe haiM / " Ajase karIba DhAI hajAra ( 2500 ) varSa pahale isa avasarpiNIkAlakA duHSamA- suSamA nAmaka caturthI vibhAga samApta huA hai / usa samaya dharmako prakAzameM lAnevAle aura isa avasarpiNIkAlake antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra isa dharAtalapara maujUda the tathA unake bhI pahale pUrvaparamparAmeM teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAthase prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva taka teIsa tIrthaMkara dharmakA prakAza kara cuke the / tAtparya yaha hai ki jaina mAnyatA meM utsarpiNIkAlake cauthe, pA~caveM aura chaThe tathA avasarpiNIkAlake pahale, dUsare aura tIsare vibhAgoMke samudAyako bhogayuga evaM avasarpiNIkAlake cauthe, pA~caveM aura chaThaveM tathA utsarpiNIkAlake pahale, dUsare aura tIsare vibhAgoM ke samudAyako karmayuga batalAyA gayA hai / 2 bhogayugakA matalaba yaha hai ki isa yugameM manuSya apane jIvanakA saMcAlana karaneke lie sAdhana-sAmagrI ke saMcaya aura saMrakSaNakI ora dhyAna denA anAvazyaka hI nahIM, vyartha aura yahA~taka ki mAnavasamaSTike jIvana nirvAhake lie atyanta ghAtaka samajhatA hai / isalie pratyeka manuSya apane jIvanakA saMcAlana nizcintatA aura saMtoSapUrvaka sarvatra bikhare hue prAkRtika sAdhanoM dvArA binA kisI bheda-bhAvake samAna rUpase kiyA karatA hai| usa samaya mAnava jIvanake kisI bhI kSetra meM Ajakala jaisI viSamatA nahIM rahatI hai / usa kAlameM koI manuSya na to amIra aura na garIba hI rahatA hai aura na U~ca-nIcakA bheda hI usa samayake manuSyoM meM pAyA jAtA hai / AhAra-bihAra tathA rahanasahanakI samAnatAke kAraNa usa kAlake manuSyoMmeM na to krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa mAnasika durbalatAe~ hI pAI jAtI haiM aura na hiMsA, jhUTha, corI vyabhicAra tathA padArthoM kA saMcaya rUpa parigrahameM hI unakI pravRtti hotI hai / lekina utsarpiNI kAlameM jIvana saMcAlanakI sAdhanasAmagrI meM uttarottara vRddhi hote-hote usake parAkASThApara pahu~ca jAneke bAda jaba isa avasarpiNIkAlameM usakA hrAsa hone lagA aura vaha hrAsa jaba isa sImA taka pahu~ca gayA ki manuSyoMko apane jIvana saMcAlana meM kamIkA anubhava hone lagA to sabase pahile manuSyoM meM sAdhana-sAmagrIke saMgraha karanekA lobha paidA huA tathA usakA saMvaraNa na kara sakaneke kAraNa dhIre-dhIre mAyA, mAna aura krodharUpa durbalatAe~ bhI unake antaHkaraNameM udita huIM aura inake pariNAmasvarUpa hiMsA, jhUTha, corI vyabhicAra aura parigraha ina pA~ca pApoMkI aura yathAsaMbhava unakA jhukAva hone lagA / arthAt sabase pahale jIvana-saMcAlanakI sAdhanasAmagrI ke saMcaya karanemeM jaba kinhIM - kinhIM manuSyoMkI pravRtti dekhane meM AI to usa samayake vizeSavicAraka vyaktiyoMne ise mAnava - samaSTike jIvana-saMcAlanake lie jabaradasta khatarA samajhA / isalie isake dUra karane lie unhoMne janamatakI sammatipUrvaka una logoMke viruddha 'hA' nAmaka daNDa kAyama kiyA / arthAt usa samaya jo loga jIvana-saMcAlanakI sAdhana-sAmagrI ke saMcaya karanemeM pravRtta hote the unheM isa daNDavidhAna ke anusAra "hameM kheda hai ki tumane mAnava samaSTike hitake viruddha yaha anucita kArya kiyA hai / " isa prakAra daMDita kiyA jAne lagA aura usa samayakA mAnava hRdaya bahuta hI sarala honeke kAraNa usapara isa daMDa 1. bhagavAna RSabhadeva se lekara bhagavAna mahAvIra paryanta caubIsa tIrthakara isa avasarpiNIkAlake cauthe duHSamasuSamA kAla meM hI hue haiM / 2. bhogayuga aura karmayugakA vistRta varNana AdipurANake tIsare parva meM tathA tiloyapaNNattIke caturtha mahAdhikAra. meM kiyA gayA hai / 3. tiloyapaNNattI, cauthA mahAdhikAra, gAthA 451 " / 4. vahI, gAthA 452 /
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/ sAhitya aura itihAsa : 51 vidhAnakA yadyapi bahata aMzoMmeM asara bhI haa| lekina dhIre-dhIre aise aparAdhI logoMkI saMkhyA bar3hatI hI gii| sAtha hI unameM kucha dhRSTatA bhI Ane lgii| taba isa daMDavidhAnako nirupayogI samajhakara isase kucha kaThora "mA' nAmaka daMDavidhAna taiyAra kiyA gyaa| arthAt kheda prakAza karane mAtrase jaba logoMne jIvana saMcAlanakI sAdhana-sAmagrIkA saMcaya karanA nahIM chor3A, to unheM isa anucita pravRttise zaktipUrvaka rokA jAne lgaa| anta meM jaba isa daMDavidhAnase bhI aise aparAdhI logoMko bAr3ha na ghaTI to phira 'dhika' nAmakA bahuta hI kaThora daMDavidhAna lAgU kara diyA gyaa| arthAt aise logoMko usa samayakI sAmAjika zreNIse bahiSkRta kiyA jAne lagA, lekina yaha daMDavidhAna bhI jaba asaphala hone lagA, sAtha hI isake dvArA U~ca aura nIcake bhedakI kalpanA bhI logoMke hRdayameM udita ho gaI to isa viSama paristhitimeM rAjA nAbhike putra bhagavAn RSabhadeva isa pRthvItalapara avatIrNa hue| inhoMne bahuta hI gambhIra cintanake bAda eka ora to karmayugakA prArambha kiyA arthAt tatkAlIna mAnava-samAjameM varNavyavasthA kAyama karake paraspara sahayogakI bhAvanA bharate hue usako jIvana-saMcAlanake lie yathAyogya asi', maSi, kRSi, sevA, zilpa aura vANijya Adi kAryoMke karane kI preraNA kI tathA dUsarI ora logoMkI anucita pravRttiko rokane ke lie dhArmika daMDavidhAna cAlU kiyA / arthAt manuSyoMko svayaM hI apanI-krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa-mAnasika durbalatAoMko naSTa karane tathA hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra aura parigraha svarUpa pravRttiko adhika-se-adhika kama karanekA upadeza diyaa| jaina-mAnyatAke anusAra dharmotpatti kA Adi samaya yahI hai|| dharmotpattike bAremeM jaina-mAnyatAke anusAra kiye gaye isa vivecanase isa niSkarSapara paha~cA jA sakatA hai ki mAnava-samAjameM vyavasthA kAyama karaneke lie yadyapi sarvaprathama pahale prajAtaMtrake rUpameM aura bAdameM rAjataMtrake rUpameM zAsanataMtra hI prakAzameM AyA thaa| parantu isameM adhUrepanakA anubhava karake bhagavAna RSabhadevane isake sAtha dharmataMtrako bhI jor3a diyA thaa| isa taraha zAsanataMtra aura dharmataMtra ye donoM tabase eka dUsarekA bala pAkara phUlate-phalate hue Aja taka jIvita haiN| yadyapi bhagavAna RSabhadevane tatkAlIna mAnava-samAjake sammukha dharmake aihika aura AdhyAtmika do pahalU upasthita kiye the aura dUsare ( AdhyAtmika ) pahalUko pahale se hI svayaM apanA kara" janatAke sAmane mahAn Adarza upasthita kiyA thA--Aja bhI hameM bhAratavarSa meM sAdhuvargake rUpameM dharmake isa AdhyAtmika pahalakI jhAMkI dekhaneko milatI hai| parantu Aja mAnava-jIvana jaba dharmake aihika pahalUse hI zunya hai to vahA~para usake AdhyAtmika pahalUkA aMkurita honA asambhava hI hai / yahI kAraNa hai ki prAyaH sabhI dharmagraMthoMmeM Ajake samayameM mukti prAptikI asaMbhavatAko svIkAra kiyA gayA hai| isalie isa lekha meM hama dharmake aihika pahalUpara hI vicAra kreNge| dharmake AdhyAtmika pahalUkA uddezya jahA~ janma-maraNarUpa saMsArase mukti pAkara avinAzI anantasukha 1. ti0 50, gAthA 474 / 2. AdipurANa, parva 3, zloka 214, 215 / 3. vahI, parva 16, zloka 183 / 4. (ka) vahI, parva 16, zloka 179, 180 / (kha) prajApatiryaH prathamaM jijIviSUH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH ||-svyNbhuustotr / 5. vihAya yaH sAgaravArivAsasaM vadhUmivemAM vasudhAvaLU satIm / mumukSurikSvAkukulAdirAtmavAn prabhuH pravavrAja sahiSNuracyutaH ||-svyNbhuustotr zloka 3, 4 /
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha prApta karanA hai vahA~ usake ( dharmake ) aihika pahalUkA uddezya apane vartamAna jIvanako sukhI banAte hue AdhyAtmika pahalUkI ora agrasara honA hai| yaha tabhI ho sakatA hai jaba ki mAnava-samAjameM sukha aura zAntikA sAmrAjya ho| kAraNa ki manuSya svabhAvase samaSTigata prANI hai| isalie usakA jIvana mAnavasamAjake sAtha guMthA huA hai| arthAt vyakti tabhI sukhI ho sakatA hai jabaki usakA kuTumba sukhI ho, kuTumba bhI taba sukhI ho sakegA jabaki usake muhalle meM amana-caina ho| isI kramase Age bhI muhallekA amana-caina grAmake amana-cainapara, grAmakA amana-caina prAntake amana-cainapara aura prAntakA amana-caina dezake amana-cainapara hI nirbhara hai tathA Aja to pratyeka dezake aise antarrASTrIya sambandha sthApita ho cuke haiM ki eka dezakA amana-caina dUsare dezake amana-cainapara nirbhara ho gayA hai| yahI kAraNa hai ki Aja duniyAke vizeSajJa vizvasaMghakI sthApanAkI bAta karane lage haiM, lekina vizvasaMgha tabhI sthApita evaM sArthaka ho sakatA hai jabaki mAnava apanI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa mAnasika durbalatAoMko naSTa karanA apanA karttavya samajha le| sAtha hI ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigrahatAko apane jIvanameM samAviSTa kara le| isake binA na to vizvasaMghako sthApanA ho sakatI hai aura na duniyAmeM sukhazAntikA sAmrAjya hI kAyama ho sakatA hai| mahAtmA gA~dhIjIne vizvameM zAnti sthApita karaneke lie isI bAtako Aja vizvake sAmane rakhA hai, parantu yaha vizvakA durbhAgya hai ki usakA lakSya abhI isa ora nahIM hai| isa prakAra bhagavAna RSabhadevane jisa dharmako AtmakalyANa aura vizvameM vyavasthA kAyama karaneke lie cunA thA, vaha krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikAroMse zUnya mAnasika pavitratA tathA ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigrahatA viziSTa bAhyapravRtti svarUpa hai| hama dekhate haiM ki Aja bhI isakI upayogitA naSTa nahIM huI hai aura bhaviSyameM to mAnava-samaSTimeM mAnavatAke vikAsakA yahI eka advitIya cihna mAnA jaaygaa| bhagavAna RSabhadevase lekara caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra paryanta saba tIrthaMkaroMne bhagavAna RSabhadeva dvArA pratipAdita isI dharmakA prakAza evaM samutthAna kiyA hai / inake atirikta Age yA pIche jina mahApuruSoMne dharmake bAremeM kucha zodha kI hai vaha bhI isase pare nahIM haiN| arthAt na kevala bhAratavarSake, apitu vizvake kisI bhI mahApuruSa dvArA jaba kabhI dharmakI AvAja bulanda kI gaI, usa dharmakI paribhASA bhagavAna RSabhadeva dvArA pratipAdita dharmako paribhASAse bhinna nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki eka hI dezameM rahanevAlI bhinna-bhinna mAnavasamaSTiyoMkI to bAta hI kyA, duniyAke kisI bhI konemeM rahane vAle manuSyoMkI jIvanasambandhI AvazyakatAoMmeM jaba bheda nahIM kiyA jA sakatA hai to unake dharmameM bheda karanA mAnavasamaSTike sAtha ghora anyAya karanA hai| isalie dharmake jaina, bauddha, vaidika, islAma, krizciyana ityAdi jo bheda kiye jAte haiM, ye saba kisI hAlatameM dharmake bheda nahIM mAne jA sakate haiN| dharmarUpa vastu to ina sabake andara eka rUpa hI milegI aura hameM inake andara jo kucha bheda dikhalAI detA hai vaha bheda yA to dharmakA pratipAdana karane yA usake prApta karaneke tarIkoMkA hai yA phira vaha adharma hI kahA jaaygaa| ___isa taraha apane jIvanako sukha-zAntimaya banAneke uddezyase mAnava-samaSTimeM sukha-zAntikA vAtAvaraNa lAneke lie pratyeka manuSyako jisa prakAra apanI krodha, mAna, mAyA, lobha Adi mAnasika durbalatAoMko kama karanA tathA hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra aura parigrahasvarUpa pravRttiko rokanA Avazyaka hai usI prakAra paraspara sauhArdra, sahAnubhUti aura sahAyatA Adi bAteM bhI Avazyaka haiN| isalie ina saba bAtoMkA samAveza bhI dharmake hI andara kiyA gayA hai / isake atirikta apane jIvanako sukhI banAne meM zArIrika svAsthyako bhI mahattvapUrNa sthAna prApta hai| ataH zArIrika svAsthya-sampAdanake lie jo niyama-upaniyama upayogI siddha hote
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 53 haiM unheM bhI jaina-mAnyatAke anusAra dharmakI koTimeM rakhA gayA hai| jaise pAnI chAnakara pInA, rAtri meM bhojana nahIM karanA, madya, mAMsa aura madhukA sevana nahIM karanA, asAvadhAnIse taiyAra kiyA huA bhojana nahIM karanA, bhojanameM tAjA aura sasattva ATA, cAvala, sAga-phala AdikA upayoga karanA, upavAsa yA ekAzana karanA, uttama saMgati karanA Adi ina saba pravRttiyoMko dharmarUpa hI mAna liyA gayA hai tathA aisI pravRttiyoMko adharma yA pApa mAna liyA gayA hai, jinake dvArA sAkSAt yA paraMparAse hamAre zArIrika svAsthyako hAni pahu~canekI sambhAvanA ho yA jo hamAre jIvanako lokaniMdya aura kaSTamaya banA rahI hoN| juA khelanA, zikAra khelanA aura vezyAgamana Adi pravRttiyA~ isa adharmakI hI koTimeM A jAtI haiN| jaina mAnyatAke anusAra abhakSyabhakSaNako bhI adharma kahA gayA hai aura abhakSyakI paribhASAmeM una cIjoMko sammilita kiyA gayA hai, jinake khAnese hameM koI lAbha na ho athavA jinake taiyAra karanemeM yA khAnemeM hiMsAkA prAdhAnya ho athavA jo prakRtiviruddha hoM yA laukika dRSTise anupasevya hoM / jaina mAnyatAke anusAra adhika khAnA bhI adharma hai aura anicchApUrvaka kama khAnA bhI adharma hai / tAtparya yaha hai ki mAnava-jIvanakI pratyeka pravRttiko jaina-mAnyatAmeM dharma aura adharmakI kasauTIpara kasa diyA gayA hai| Aja bhale hI pacar3A kahakara ina saba bAtoMke mahattvako kama karanekI koziza kI jAya, parantu ina saba bAtoMkI upayogitA spaSTa hai| pUjya gA~dhIjIkA bhojanameM hAtha-cakkIse pise hae tAje ATekA aura hAthase kUTe gaye cAvalakA upayoga karanepara jora denA tathA pratyeka vyaktiko apanI pratyeka pravRttimeM AvazyakatA, sAdagI, svacchatA, saccAI Adi bAtoMpara dhyAna rakhanekA upadeza denA ina bAtoMkI upayogitAkA hI digdarzana hai| isa prakAra jaina samAja jahA~ isa bAtapara garva kara sakatI hai ki usakI mAnyatAmeM mAnava-jIvanako choTI-se-choTI aura bar3I-se-bar3I pratyeka pravRttiko dharma aura adharmakI maryAdAmeM bAMdhakara vizvako supathapara calaneke lie sugamatA paidA kI gaI hai, vahA~ usake lie yaha bar3e santApakI bAta hai ki ina saba bAtoMkA jaina samAjake jIvanameM prAyaH abhAva-sA ho gayA hai aura dina-pratidina hotA jA rahA hai tathA jaina samAjakI kodhAdi kaSAyarUpa pariNati aura hisAdi pApamaya pravRtti Aja zAyada hI dUsare samAjoMkI apekSA kama ho| jo kucha bhI dhArmika pravRtti Aja jaina samAjameM maujUda hai vaha itanI avyavasthita evaM ajJAnamUlaka ki usa pravRttiko dharmakA rUpa dene meM saMkoca hotA hai| ___ jaina samAjameM pUrvokta dharmako apane jIvanameM na utAranekI yaha eka burAI to vartamAna hai hI, isake atirikta dUsaro burAI jo jaina samAjameM pAI jAtI hai, vaha hai khAne-pIne ityAdike chuA-chUtake bheda kii| jaina samAjameM vaha vyakti apaneko sabase adhika dhArmika samajhatA hai, jo khAne-pIne AdimeM adhika-se-adhika chA-chatakA vicAra rakhatA ho| parantu bhagavAna RSabhadevane dvArA sthApita aura zeSa tIrthaMkaroM dvArA punarujjIvita dharma meM isa prakArake chuAchUtako kataI sthAna prApta nahIM hai| kAraNa ki dharma mAnava-mAnavameM bheda karanA nahIM sikhalAtA hai aura yadi kisI dharmase aisI zikSA milatI ho to usake barAbara adharma duniyAmeM dUsarA koI nahIM ho sktaa| hama garvapUrvaka kaha sakate haiM ki jaina tIrthaMkaroM dvArA prokta dharma na kevala rASTradharma hI ho sakatA hai, apitu vaha vizvadharma kahalAneke yogya hai / parantu chuAchUtake isa saMkucita dAyaremeM paDakara vaha eka vyaktikA bhI dharma kahalAne yogya nahIM raha gayA hai, kyoMki yaha bheda na kevala rASTrI hI virodhI hai, balki mAnavatAkA bhI virodhI hai aura jahA~ mAnavatAko sthAna nahIM, vahA~ dharmako sthAna milanA asambhava hI hai / yadyapi ye saba doSa jaina samAjake samAna anya dhArmika samaSTiyoMmeM bhI pAye jAte haiM. parantu prastata
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha lekha kevala jaina mAnyatAke anusAra pratipAdita dharmake bAremeM likhA gayA hai / isalie dUsarI dhArmika samaSTiyoMkI ora vizeSa dhyAna nahIM diyA gayA hai| hameM Azcarya hotA hai ki kyA jaina samaSTi aura kyA dUsarI dhArmika samaSTiyA~, sabhI apane dvArA mAnya dharmako ho rASTradharma tathA vizvadharma kahanekA sAhasa karatI haiM, parantu unakA dharma kisa DhaMgase rASTrakA utthAna evaM vizvakA kalyANa karane meM sahAyaka ho sakatA hai aura hameM isake lie apanI vartamAna duSpravRttiyoMko dUra karaneke liye kitane prayAsakI jarUrata hai, isakI ora kisIkA bhI lakSya nahIM hai|
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghee gNd bs Jain Eccion Internelonen www.lain breyst
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti aura samAja 1. hamArI dravyapUjAkA rahasya 2. sAdhutvameM nagnatAkA mahattva 3. jainadRSTise manuSyoMmeM ucca-nIca vyavasthAkA AdhAra 4. bhagavAna mahAvIrakA samAja-darzana 5. jaina mandira aura harijana 6. bhAratIya saMskRtike sandarbhameM hindU zabdakA vyApaka artha
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI dravya-prajAkA rahasya - pUjAkA artha bhakti, satkAra yA sammAna hotA hai aura vaha choToM dvArA bar3oM ( pUjyoM ) ke prati prakaTa kiyA jAtA hai| isakA mala kAraNa pUjakako apanI laghatA aura pajyako mahattAko svIkAra uddezya apanI laghutAko naSTa kara pUjya jaisI mahattAkI prAptimeM prayatna karanA hai| isake prakaTa karaneke sAdhana mana, vacana aura kAya to haiM hI, parantu kahIM-kahIM bAhya sAmagrI bhI isameM sAdhanabhUta ho jAyA karatI haiM / jahA~ para mana, vacana aura kAyake sAtha-sAtha bAhya sAmagrI isameM sAdhanabhUta ho, usakA nAma dravyapUjA hai tathA jahA~ kevala mana, vacana aura kAyase hI bhakti-pradarzana kiyA jAya use bhAvapUjA samajhanA caahie| vaise jo manake . dvArA bhaktipradarzana bhAvapUjA tathA vacana aura kAyake dvArA bhakti pradarzana dravyapUjA kahI jA sakatI hai, parantu yahA~para isa prakArakI dravyapUjA aura bhAvapUjAkI vivakSA nahIM hai| zAstroMmeM jo dravyapUjA aura bhAvapUjAkA ullekha AtA hai vaha kramase bAhya sAmagrIkI apekSA aura anapekSAmeM hI AtA hai / - ullikhita dravyapUjAkA lokavyavahArameM samAveza to paraMparAgata kahA jA sakatA hai / apanese bar3e puruSoMko unakI prasannatAke liye uttamottama sAmagrI bheMTa karanA ziSTAcArameM zAmila hai / bhagavadArAdhanameM bhI kabase isakA upayoga huA, isakI gaveSaNA yadyapi aitihAsika dRSTise kI jA sakatI hai| lekina yahA~para isakI AvazyakatA nahIM hai, yahA~ to sirpha isa bAtako prakaTa karanA hai ki hamAre yahA~ IzvaropAsanAmeM dravyapUjAkA jo prakAra hai vaha kisa arthako liye hue hai| yadyapi mere vicAroMke anusAra zAstroMmeM spaSTa ullekha to jahA~ taka hai, nahIM milatA hai| parantu pUjApAThoMke avataraNa, abhiSeka va jayamAlA Adi bhAgoMmeM, mere ina vicAroMkA phira yaha to dhyAnameM rakhanA hI cAhiye ki jo vicAra yukti aura anubhava viruddha nahIM, ve zAstrabAhya nahIM kahe jA sakate / isI vicArase maiM apane vicAroM ko prakaTa karaneke liye bAdhya huA huuN| zAstroMmeM dravyapUjAkA aSTadravyase karanekA vidhAna pAyA jAtA hai aura hamArA zraddhAlu samAja binA kisI tarka-vitarkake niHsaMkoca arhanta, siddha, guru, zAstra, dharma, vrata, ratnatraya, tIrthasthAna Adiko pUjA karate samaya nizcita aSTadravyoMko upayogameM lAtA hai| samAjake udAra hRdayameM yaha vicAra hI paidA nahIM hotA ki ye vastuyeM jisake liye arpaNa kI jA rahI haiM vaha jar3a haiM yA cetana hai athavA AtmAkI avasthAvizeSa hai| arahaMta, siddha, zAstra, dharma, vrata, ratnatraya va tIrthasthAnoMko jalAdi aSTadravyakA arpaNa karanA buddhigamya kahA jA sakatA hai yA nahIM ? parantu tarkazIla logoMne isake Upara hamezAse AkSepa uThAye hai aura ve Aja bhI uThAte cale jA rahe haiM / una AkSepoMkA yathocita samAdhAna na hone ke kAraNa hI eka saMpradAyameM mUrtimAnyatAke virodhI daloMkA AviSkAra huA hai| jainiyoMke zvetAmbara sampradAyameM ha~DhiyA paMtha aura digambara sampradAyameM tAraNa paMtha 'ina AkSepoMke samAdhAna na honeke hI phala haiN| kevala jainiyoMmeM hI nahIM, jainetaroMmeM bhI isa prakArake paMtha kAyama hue hai, parantu yaha saMbhava hai ki jainetaroMmeM virodhake kAraNa jainiyoMse bhinna hai / ___ kucha bhI ho, parantu jaina siddhAnta isa bAtako nahIM mAnatA ki jo dravya bhagavAnake liye arpaNa kiyA jAtA hai vaha unakI tRptikA kAraNa hotA hai, kAraNa ki unameM icchAkA sarvathA abhAva hai| isaliye koI bhI vAhya vastu unakI tRptikA kAraNa nahIM ho sakatI, unakI tRpti to svAbhAvika hI hai| isaliye apane vicAroM va AcaraNoMko pavitra va unnata banAneke liye bhagavAnake guNoMkA smaraNa ( bhAvapUjA) hI paryApta hai / bhagavAnake guNasmaraNameM mUrti sahAyaka hai, mUrtiko dekhakara guNasmaraNameM hRdayakA jhukAva saralatAse ho jAtA hai / isaliye bhagavAnake guNoMkA smaraNa karate samaya mUrtikA avalambana yukti aura anubhava viruddha nahIM, parantu Upara batalAye
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha uddezyakI siddhi meM jaba bAhya sAmagrIkA koI upayoga nahIM, taba bhagavadArAdhanameM bAhya sAmagrIkA samAveza kyoM kiyA gayA hai ? isa AkSepakA yathocita samAdhAna na milaneke kAraNa jainiyoMmeM dravyapUjAke bajAya mUrtimAnyatA ke virodhI paMtha bana gaye haiM / tAtparya yaha ki mUrtikI mAnyatAko anivArya rUpase pratyeka vyaktike hRdayameM sthAna hai / yaha nizcita hai ki mUrtimAnyatA virodhI svayaM mUrtikI mAnyatAko chor3a nahIM sakate, balki AvazyakatAnusAra usakA upayoga hI karate rahate haiM / mUrti mukhya vastukA pratinidhi hotI hai, jo hamako mukhya vastuke kisI nizcita uddiSTa svarUpa taka pahu~cAne meM samartha hai / kisI vastukA pratinidhi AvazyakatA va uddezyake anukUla sacetana va acetana donoM padArtha ho sakate haiM / eka vastuke samajhane meM jo dRSTAnta vagairahakA upayoga kiyA jAtA hai usase mUrti mAnyatAkA akATya samarthana hotA hai / parantu dravyapUjAke viSayameM kaI tarahake AkSepa uThAye jA sakate haiM, jinakA samAdhAna ho jAnepara hI dravyapUjA upayogI mAnI jA sakatI hai| nIce sambhavita AkSepoMke samAdhAna karane kA hI prayatna kiyA jAtA hai / AkSepa 1 - jabaki bhagavAnameM icchAkA sarvathA abhAva hai to unake uddezyase mUrtike samakSa maMtroccAraNapUrvaka nAnA uttamottama padArtha rakha denepara bho ve unakI tRptike kAraNa nahIM ho sakate, mUrti to svayaM acetana padArtha hai, isaliye usake uddezyase ina padArthoMke arpaNa karanekI bhAvanA hI pUjakake hRdayameM paidA nahIM ho sakatI aura na vaha isa abhiprAyase aisA karatA hI hai / isaliye bhagavAnakI pUjA aSTadravyase ( dravyapUjA ) nahIM karanI cAhie / isa AkSepakA samAdhAna kaI prakArase kiyA jAtA hai / parantu ve prakAra santoSajanaka nahIM kahe jA skte| jaise-- samA0 1 - jinendra bhagavAna tRSA Adi doSoMke vijayI haiM / isaliye ve hamAre tRSA Adi doSoMke naSTa karane meM sahAyaka hoM, isa uddezyase pUjaka unakI mUrti ke samakSa aSTadravya arpaNa karatA hai / AlocanA - yaha to mAnA jA sakatA hai ki jinendra bhagavAna tRSA Adi doSoMke vijayo haiM, parantu unako aSTadravya car3hA dene mAtra se hamAre doSa bhI naSTa ho jAyeMge, yaha bAta tarka aura anubhavako kasauTIpara nahIM Tika sakatI / samAdhAna 2 - jinendra bhagavAnako aSTadravya isalie car3hAye jAte haiM ki isake dvArA pUjakameM bAhya vastuoMse rAgapariNati ghaTakara tyAgabuddhi paidA ho jAtI hai jo ki tRSA Adi doSoMke nAza karanekA pradhAna kAraNa hai / AlocanA - yaha samAdhAna bhI ThIka nahIM, kAraNa ki zAstroMkA svAdhyAya vidvAnoMke upadeza va jinendra bhagavAnake guNoMkA smaraNa Adi hI bAhya vastumeM hamArI rAgapariNati ghaTAne va tyAgabuddhi paidA karaneke yathocita kAraNa ho sakate haiM / samAdhAna 3 - dAnakI paripATI calAneke lie yaha eka nimitta hai / AlocanA - aise nirarthaka dAna ( jinakA ki koI upayoga nahIM ) kI koI sarAhanA nahIM karegA / vAstavika dAna bAhya vastuoMmeM apanI mamatva buddhiko naSTa karanA ho sakatA hai| yaha to hama karate nahIM / aura na isa taraha se yaha naSTa kI bhI jA sakatI hai / yaha to zAstrasvAdhyAya, upadeza va jinendra bhagavAna ke guNasmaraNa Adise hI hogI, aisA pahale batalAyA jA cukA hai / vyAvahArika dAna dusare prANiyoMkI AvazyakatAoM
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja 3 kI yathAzakti pUrti karanA kahA jAtA hai| jinendra bhagavAna kRtakRtya hai unakI koI aisI AvazyakatA nahIM, jisakI pUrti hamAre aSTadravyake arpaNa karanese hotI ho, isalie aisA dAna niraka hI mAnA jAyagA / samAdhAna 4 - bhagavAnake guNa smaraNameM bAhya sAmagrI se sahAyatA milatI hai, isaliye pUjaka bhagavAnako aSTadravya arpaNa karatA hai / --- AlocanAT- guNasmaraNakA avalambana mUrti to hai hI tathA stotrapATha vagairaha se guNa-smaraNa kiyA jAtA hI hai, bAhya sAmagrIkI upAdeyatA isameM kucha bhI nahIM hai balki jaba pUjaka bhagavAnake liye aSTadravya arpaNa karatA hai to dravyapUjA yaha unakI vItarAgatAko naSTa kara unako sarAgI siddha karanekI hI koziza hai| samAdhAna 5 - pUjaka bhaktike AvezameM yaha saba kiyA karatA hai, isakA dhyAna isakI heyopAdeyatA taka pahu~catA hI nahIM aura na bhaktimeM yaha Avazyaka ho hai, isaliye dravyapUjAke viSayameM kisI tarahake AkSepoMkA uThAnA hI vyartha hai / AlocanA - bhaktimeM viveka jAgrata rahatA hai, vivekazUnya bhakti ho hI nahIM sakatI / jahA~ viveka nahIM hai usako bhakti na kahakara moha hI kahA jAyagA, isaliye yaha samAdhAna bhI ucita nahIM mAnA jA sakatA hai / 1 isake pahale ki isa AkSepakA samAdhAna kiyA jAya dUsare AkSepoMpara bhI dRSTi DAla lenA Abazyaka hai AkSepa 2 - pratimAyeM jaba bhagavAnakI sthApanA kI jA cukI hai aura vaha pUjakake sAmane hai to phira avataraNa, sthApana aura sannidhikaraNakI kyA AvazyakatA raha jAtI hai ? samAdhAna - jinakI pratimA pUjakake sAmane hai unakI pUjA karate samaya avataraNa, sthApana aura sannidhikaraNa nahIM karanA cAhiye, lekina jinakI pUjA unakI pratimAke abhAvameM bhI yadi pUjaka karanA cAhatA hai to unakI atadAkArasthApanA puSpoMmeM kara lenA Avazyaka hai, isaliye avataraNa sthApanA aura sannidhikaraNakI kriyA karanekA vidhAna batalAyA gayA hai / AlocanA- eka to yaha ki kinhIM bhI bhagavAnakI pUjA karate ho, yA na ho -- samAna rUpase avataraNa Adi tInoM kriyAyeM kI jAtI hai, mAnanA anucita hai ki jinakI pratimA na ho, unakI pUjA karate samaya hI avataraNa Adi kriyAyeM karanI cAhiye / samaya cAhe unakI pratimA sAmane isaliye binA prabala AdhArake yaha puSpoMmeM atadAkArasthApanA ke lie dUsare yaha ki jaba pUjaka bhAvoMkI sthiratAke lie kevala bhagavAnakI puSpoMmeM atadAkArasthApanA karatA hai, to itanA abhiprAya sthApana aura sannidhikaraNameMse kisI eka kriyAse hI siddha ho sakatA hai / ina donoMmeMse koI eka tathA avataraNakI kriyA nirarthaka hI mAnI jaaygii| isa samAdhAnako mAnanese sthApana aura sannidhikaraNa donoMkA eka sthAnameM prayoga loka vyavahArako dRSTise bhI anucita mAlUma par3atA hai| lokavyava hArameM jahA~ samAnatAkA vyavahAra hai vahA~ to pahale "Aiye baiThiye" kahakara, "yahA~ pAsameM baiThiye" aisA kahA jA sakatA hai parantu apane se bar3oMke prati aisA vyavahAra kabhI nahIM kiyA jAyagA / ---- bahuta se loga " mama sannihito bhava" isa vAkyakA artha karate haiM "he bhagavAna mere hRdayameM virAjo" / lekina yaha artha bhI ThIka mAlUma nahIM par3atA hai, kAraNa ki eka to idhara hama puSpoM meM bhagavAnakA Aropa kara rahe haiM aura udhara unako hRdaya meM sthAna de rahe haiM ye donoM bAteM virodhI hai| dUsare pUjaka hRdayameM sthApita
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha bhagavAnako lakSya karake dravya nahIM car3hAtA, usakA lakSya to usa samaya pratimAkI ora hI rahatA hai / isaliye dusare AkSepakA bhI samAdhAna ThIka-ThIka nahIM hotA hai| AkSepa 3--bhagavAna kyA hamAre bulAnese Ate haiM aura hamAre visarjana karanepara cale jAte haiM ? yadi hA~, to jaina siddhAntase isameM jo virodha AtA hai usakA kyA parihAra hogA ? yadi nahIM, to phira avataraNa va visarjana karanekA kyA abhiprAya hai ? AkSepa 4--Ajakala jo pratimAyeM pAyI jAtI haiM unako yadi hama arahanta va siddha avasthAkI mAnate haiM to ina avasthAoMmeM abhiSeka karanA kyA anucita nahIM mAnA jAyagA? yaha AkSepa abhI thor3e dina pahale kisI mahAzayane jainamitrameM bhI prakaTa kiyA hai / ye cAroM AkSepa bar3e mahattvake haiM, isaliye yadi inakA samAdhAna ThIka tarahase nahIM ho sakatA hai, to nizcita samajhanA cAhiye ki hamArI dravyapUjA tarka evaM anubhavase gamya na honeke kAraNa upAdeya nahIM ho sakatI hai| parantu uddezyakI saphalatAke liye ratnatrayavAda, padArthoM kI vyavasthAke lie nikSepavAda tathA unake ThIka-ThIka jJAnake lie pramANavAda aura nayavAda tathA anekAntavAda, saptabhaMgIvAda AdikA tarka aura anubhavapUrNa vyasthApaka jainadharma isa viSayameM adhUrA hI rahegA, yaha eka Azcarya kI bAta hogii| isaliye mere vicArase jaina siddhAntAnusAra dravyapUjAkA rahasya honA cAhiye, vaha nIce likhA jAtA hai| dravyapUjA nimnalikhita sAta aMgoMmeM samApta hotI hai--1 avataraNa, 2 sthApana, 3 sannidhikaraNa, 4 abhiSeka, 5 aSTaka. 6 jayamAlA aura 7 visarjana / zAntipATha va stutipATha jayamAlAke bAda usIkA eka aMga samajhanA cAhiye / yadyapi abhiSekakI kriyA hamAre yahA~ avataraNake pahalekI jAtI hai| parantu yaha vidhAna zAstrokta nhiiN| zAstroMmeM sannidhikaraNake bAda hI cauthe naMbara para abhiSekakI kriyAkA vidhAna milatA hai| dravyapUjAke ye sAtoM aMga hamako tIthakarake garbhase lekara mukti paryanta mAhAtmyake digdarzana karAne, dhArmika vyavasthA kAyama rakhane va apanA kalyANamArga nizcita karaneke liye haiM-aisA samajhanA caahiye| ___ yaha nizcita bAta hai ki saMsArameM jisakA vyaktitva mAnya hotA hai vahI vyakti lokopakAra karanemeM samartha hotA hai, usIkA prabhAva logoMke hRdayako parivartita kara sakatA hai, ataeva tIrthakarake garbha meM Aneke pahalese unake viSayameM asAdhAraNa ghaTanAoMkA ullekha zAstroMmeM pAyA jAtA hai| 15 mAsa asaMkhya ratnoMkI vRSTi, janma samaya para 1008 bar3e-bar3e kalazoM dvArA abhiSeka Adi kriyAyeM unake AzcaryakArI prabhAvakI dyotaka nahIM to aura kyA hai ? vartamAnameM hamaloga bhI unake vyaktitvako samajhaneke liye tathA AcAryoM dvArA zAstroM meM gUMthe hue unake upadiSTa kalyANamArgapara vizvAsa karane va usapara calaneke lie aura "paraMpa kalyANamArgase vimukha na ho jAve" isalie bhI sAkSAt tIrthakarake abhAvameM unako mUrti dvArA unake jIvanako asAdhAraNa ghaTanAoM va vAstavikatAoMkA citraNa karanekA prayatna kareM, yahI dravyapUjAke vidhAnakA abhiprAya hai| hamArA yaha prayatna nitya aura naimittika do tarahase huA karatA hai| naimittaka prayatnameM tIrthaMkarake paMcakalyANakoMkA baDe samArohake sAtha vistArapUrvaka citraNa kiyA jAtA hai tathA pratidinakA hamArA yaha prayatna saMkSepase Avazyaka kriyAomeM hI samApta ho jAtA hai / 1-hamArI dravyapUjA nitya prayatnameM zAmila hai| isameM sabase pahale avataraNakI kriyA kI jAtI hai| isa samaya pUjaka yaha samajhakara ki tIrthaMkaraparyAyako dhAraNa karaneke sanmukha viziSTa puNyAdhikArI deva svargase avarohaNa karanevAlA hai, pratimA tIrthakarake prArUpakA darzana karatA huA aparimita harSase 'atra aktara-avatara' kahatA huA puSpa varSA karake avataraNa mahotsava manAve /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 5 1 mnaav| 2-dUsarI kriyA sthApanakI hai| isa samaya pUjaka yaha samajhakara ki tIrthaMkara mAtAke garbhameM A rahe haiN| pratimAmeM garbhapravezonmukha tIrthaMkarake rUpako dekhatA haA baDe Anandake sAtha "atra tiSTha-tiSTha" kahatA huA puSpavarSA karake garbhasthiti-mahotsava manAve / 3-tIsarI kriyA sannidhikaraNakI hai| jisa prakAra tIrthakarakA janma ho jAnepara abhiSekake lie sumeru parvatapara le jAneke uddezyase indra unako apanI godameM letA hai usI prakAra isa kriyAke karate samaya pUjaka yaha samajhakara ki "tIrthakarakA janma ho gayA hai" pratimAmeM janmake samayake tIrthakarakI kalpanA karatA haA unake janma-abhiSekakI kriyA sampanna karaneke liye 'mama sannihito bhava-bhava" kahakara puSpavarSA karate hue pratimAko yathAsthAnase uThAkara apanI godImeM letA haA bar3e utsAhake sAtha sannidhikaraNamahotsava manAve / isake anantara vaha kalpita sumeru parvatakI kalpita pAMDuka zilApara isa pratimAko sthApana kare / 4--cauthI kriyA abhiSekakI hai| isa samaya pUjaka ghaMTA, vAditra Adike zabdoMke bIca maMgalapAThakA uccAraNa karatA haA bar3e samAroha ke sAtha pratimAkA abhiSeka karake tIryakarake janmAbhiSekakI kriyA sampanna kreN| yaha cAroM kriyAyeM tIrthakarake asAdhAraNa mahattvako prakaTa karanevAlI haiN| inake dvArA pUjakake hRdayameM tIrthakarake asAdhAraNa vyaktitvakI gaharI chApa lagatI hai| isaliye inakA samAveza dravyapUjAmeM kiyA gayA hai / isake bAda tIrthakarake gArhasthya jIvanameM bhI kucha upayogI ghaTanAyeM ghaTatI hai| parantu asAdhAraNa va niyamita na honeke kAraNa unakA samAveza dravyapUjAmeM nahIM kiyA gayA hai| 5--yaha kriyA aSTadravyake arpaNa karanekI hai / pUjakakA kartavya hai ki vaha isa samaya pratimAmeM tIrthaMkarakI nigraMtha-mani-avasthAkI kalpanA karake AhAradAnakI prakriyA sampanna karaneke lie sAmagrI caDhAveM / tIrthaGkarakI nigraMtha-muni-avasthAmeM isI tarahakI pUjA upAdeya kahI jA sakatI hai| isalie bAhyasAmagrI car3hAnekA upadeza zAstroMmeM pAyA jAtA hai / isa kriyAke dvArA pUjakake hRdayameM pAtroMke lie denekI bhAvanA paidA ho| isa uddezyase hI isa kriyAkA vidhAna kiyA gayA hai / kisI samaya hama logoMmeM yaha rivAja cAlU thA ki jo bhojana apane ghara para apane nimittase taiyAra kiyA jAtA thA usIkA eka bhAga bhagavAnakI pUjAke kAmameM lAyA jAtA thA, jisakA uddezya yaha thA ki hama logoMkA AhAra-pAna zuddha rahe, parantu jabase hama logoMmeM AhArapAnakI zuddhatAke viSayameM zithilAcArI huI, tabhI se vaha prathA banda kara dI gaI hai / aura merA jahA~ taka khayAla hai ki kahIM-kahIM aba bhI yaha prathA jArI hai / 6--chaThI kriyA jayamAlAkI hai / jayamAlAkA artha guNAnuvAda hotA hai / guNAnuvAda tabhI kiyA jA sakatA hai jabaki vikAsa ho jAve / kevalajJAnake ho jAnepara tIrthakarake guNoMkA paripUrNa vikAsa ho jAtA hai| isalie jayamAlA par3hate samaya pUjaka pratimAmeM kevalajJAnI-sayogI-arhanta tIrthakarakI kalpanA karake unake guNoMkA anuvAda kreN| yahI usa samayakI pUjA hai| tIrtha karake sarvajJapane, vItarAgapane aura hitopadezapanekA bhAva pUjakako hove, yaha uddezya isa kriyAke vidhAnakA samajhanA cAhie / yahI kAraNa hai ki jayamAlAke bAda zAntipAThake dvArA jagatake kalyANakI prArthanA karate hue pUjakako tadanantara prArthanA pAThake dvArA AtmakalyANakI bhAvanA bhagavAnakI pratimAke sAmane prakaTa karanekA vidhAna pUjAvidhi meM pAyA jAtA hai| jayamAlA paDhaneke bAda argha car3hAnekI jo pravRtti apane yahA~ pAyI jAtI hai vaha ThIka nahIM, bayoMki aranta avasthAmeM tIrthaMkara kRtakRtya sarvAbhilASAoMse rahita honeke kAraNa hamAre dvArA arpita kisI bhI vastuko grahaNa nahIM karate hai / ataeva kevala
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : sarasvatI - baravaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana granthaM guNAnuvAda karake hI pujakako yaha kriyA samApta karanA caahie| isake bAda vaha jagatake kalyANakI bhAvanAse zAntipATha va isake bAda AtmakalyANakI bhAvanAse stutipATha par3he / ye donoM bAteM tIrthaMkara kI arahaMta avasthAmeM ho sambhava ho sakatI haiM, kAraNa ki tIrthaMkarakA hitopadezIpanA isI avasthA meM pAyA jAtA hai / 7--sAtavIM kriyA visarjanakI hai / isa samaya pUjaka yaha samajha kara ki bhagavAnakI mukti ho rahI hai, aparimita harSase puSpavarSA karatA huA visarjanakI kriyAko samApta kareM / jayamAlA par3hate hue bhI yadi puSpavarSA kI jAya to anucita nahIM, kyoMki usase harSAtirekakA bodha hotA hai, parantu ardha car3hAnA to pUrvokta rItise anucita hI haiM / yaha hamArI dravyapUjAkI vidhikA abhiprAya haiM / aura pUjakako pratidina isI abhiprAyase dravyapUjAmeM bhAga lenA cAhiye | aisI prakriyA tarka aura anubhava viruddha nahIM kahI jA sakatI hai / tathA jo cAra AkSepa pahale batalA Aye haiM unakA samAdhAna bhI isake jariye ho jAtA hai kAraNa ki pratimA tIrthaMkara kI kisI avasthA vizeSa kI nahIM hai vaha to sAmAnyataurapara tIrthaMkarakI pratimA hai, usakA avalambana lekara hamaloga apane lie upayogI tIrthaMkarakI svargAvataraNase lekara muktiparyantakI jIvanIkA citraNa kiyA karate haiM / yadi hama avataraNa karate haiM to tIrthaMkarake svargase caya kara garbha meM Ate samaya, yadi abhiSeka karate haiM to tIrthaGkarake janmake samaya, yadi sAmagrI car3hAte haiM to tIrthaGkarakI sAdhu avasthAmeM, jisa taraha avataraNa dvArA mukta tIrthaGkarako bulAte nahIM, usI prakAra visarjanake dvArA bhejate bhI nahIM, kevala visarjana ke dvArA mokSa kalyANakakA utsava manAyA karate haiM / isa taraha pUrvokta AkSepoMke honekI sambhAvanA bhI hamArI dravyapUjAko prakriyAmeM nahIM raha jAtI hai / aisA mAna lenepara hamArA karttavya ho jAtA hai ki siddhoMkI pUjA unakI pratimAkA avalambana lekara kevala unake svarUpakA anuvAda va cintavanamAtrase kareM, tIrthaGkarake samAna avataraNase lekara visarjana paryantakI kriyAoM kA samAroha na kareM kyoMki yaha yaha prakriyA to sirpha tIrthaGkarako pUjAmeM hI sambhava hai / hamAre zAstra eka dUsare prakArase bhI usa abhiprAyakI puSTi karate haiM- pratimA jitanI banAI jAtI haiM ve saba tIrthaMkaroMkI banAyI jAtI haiM aura pratiSThA karate samaya tIrthaMkarakehI pA~ca kalyANakoMkA samAroha kiyA jAtA hai, kyoMki tIthakara hI mokSamArgake pravartaka haiM aura unhIM ke jIvanameM vaha asAdhAraNatA (jisakA ki samAroha hama kiyA karate haiM ) pAyI jAtI hai / sAmAnyakevaliyoMkI isa tarahase pratimAyeM pratiSThita nahIM kI jAtIM, kyoMki ve mokSamArgake pravartaka nahIM mAne jAte aura na unakA jIvana ho itanA asAdhAraNa rahatA hai| kevala unhoMne zuddha AtmasvarUpakI prApti kara lI hai / unakI tyAgavRttikA dhyeya bhI unake jIvanameM AtmakalyANa rahA hai, isake liye unakI pUjA kevala siddha-avasthAko lakSya karake kI jAtI hai / yahI kAraNa hai ki siddha pratimAoMkI pratiSThA paMcakalyANaka rUpase na karake kevala mokSakalyANaka rUpase kI jAtI hai / arahanta aura siddhako chor3akara anya kisIkI pratimAoMkI pratiSThA karanekA rivAja hamAre yahA~ nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki AcArya, upAdhyAya aura muni ye tInoM sAmAnya taurase muni hI haiM / muniyoMkA astitva zAstroMmeM paMcamakAlake anta taka batalAyA hai, isaliye hamAre kalyANamArgakA upadeza, jo sAkSAt rUpase vidyamAna hai, usakI mUrtiko AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai ? kyoMki mUrti pratiSThAkA uddezya to apane kalyANamArgakI prApti hI haiM / pUjA karate samaya pUjakakA karttavya yaha avazya ki vaha jina torthaGkarakI pratimA apane samakSa ho unakI dravyapUjA Upara kahe abhiprAyako lekara kare, jinakI pratimA na ho, unakI pUjA yadi vaha karanA cAhatA hai to unako kalpanA dUsare tIrthaMkarakI
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 7 pratimAmeM karake unakI dravyapUjA kare, kyoMki jaba hamArI pUjA hI kalpanAmaya hai to dUsare tIrthaGkarakI pratimAmeM dUsare tIrthaGkarakI kalpanA apane bhAvoMkI vizuddhike liye anucita nahIM kahI jA sktii| tathA jisa prakAra siddhoMkI pUjA unake svarUpakA anuvAda va citanamAtra hI yukti-anubhavagamya kahI jA sakatI hai usI prakAra zAstrakI pUjA kevala usakI bA~canA. pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza rUpa svAdhyAya karanA hI hai| tIrthakSetroMkI pUjA unakA avalaMbana lekara bhagavAnake guNoM kI bhAvanA mAnanA, ratnatrayakI pUjA unakI prAptikA prayatna karanA, dharma va vratoMkI pUjA unakA yathAzakti pAlana karanA samajhanA caahiye| tIrthaMkaroMke samAna unakI avataraNase lekara visarjana paryanta sAta prakArase dravyapUjA karanA to kevala hamArI tarka aura anubhavakI zUnyatAkA dyotaka hai| mujhe vizvAsa hai ki samAja isa tarahase pUjAke rahasyako samajha kara isameM sudhAra karanekA prayatna kregaa| ANIM ANNIVE ANI
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhutvameM nagnatAkA mahatva pRSThabhUmi : eka lekha "digambara jaina sAdhuoMkA nagnatva" zIrSakase jaina jagata (vardhA, pharavarI 1955kA aMka) meM prakAzita haA hai| lekha mUlataH gujarAtI bhASAkA thA aura "prabuddha jIvana" zve0 gujarAtI patrameM prakAzita huA thaa| lekhake lekhaka "prabuddha jIvana''ke sampAdaka zrIparamAnanda kuMvarajI kApar3iyA hai tathA jainajagatavAlA lekha usI lekhakA zrIbhaMvaralAla sivo dvArA kiyA gayA hindI anuvAda hai| jaina jagatake saMpAdaka bhAI jamanAlAla jainane lekhakakA jo paricaya sampAdakIya noTameM diyA hai use ThIka mAnate hue bhI hama itanA kahanA cAheMge ki lekhakane digambara jaina sAdhuoMke nagnatvapara vicAra karaneke prasaMgase sAdhutvameMse nagnatAkI pratiSThAko samApta karanekA jo prayatna kiyA hai use ucita nahIM kahA jA sakatA hai| isa viSayameM pahalI bAta to yaha hai ki lekhakane apane lekhameM mAnavIya vikAsakramakA jo khAkA khIMcA hai use buddhikA niSkarSa to mAnA jA sakatA hai, parantu usakI vAstavikatA nivivAda nahIM kahI jA sakatI hai| dasarI bAta yaha hai ki sabhyatAke viSayameM jo kucha lekhameM likhA gayA hai usameM lekhakane kevala bhautikavAdakA hI sahArA liyA hai, jabaki sAdhutvakI AdhArazilA vizuddha adhyAtmavAda hai / ataH bhautikavAdakI sabhyatAke sAtha adhyAtmavAdameM samarthita nagnatAkA yadi mela na ho, to isameM Azcarya nahIM karanA caahiye| tIsarI bAta yaha hai ki badalatI huI zArIrika paristhitiyA~ hameM nagnatAse vimukha to kara sakatI haiM, parantu sirpha isI AdhAra para hamArA sAdhutvameMse nagnatAke sthAnako samApta karanekA prayatna sahI nahIM ho sakatA hai| sAdhutvakA uddezya prAyaH sabhI saMskRtiyoMmeM mAnavavargako do bhAgoMmeM bAMTA gayA hai-eka to jana-sAdhAraNakA varga gRhasthavarga aura dUsarA saadhuvrg| jahA~ janasAdhAraNakA uddezya kevala sukhapUrvaka jIvanayApana karane kA hotA hai vahA~ sAdhakA udadezya yA to janasAdhAraNako jIvana ke karttavyamArgakA upadeza denekA hotA hai athavA bahatase manuSya mukti prApta karaneke uddezyase hI sAdhumArgakA avalaMbana liyA karate haiM / jaina saMskRtimeM mukhyataH mukti prApta karane ke uddezyase hI sAdhumArgake avalaMbanakI bAta kahI gayI hai / "jIvakA zarIrase sarvathA sambandha viccheda ho jAnA'' mukti kahalAtI hai parantu yaha digambara jaina saMskRtike abhiprAyAnusAra usI manuSyako prApta hotI hai jisa manuSyameM apane vartamAna jIvanakI surakSAkA AdhArabhUta zarIrakI sthiratAke liye bhojana, vastra, auSadhi Adi sAdhanoMkI avAzyakatA zeSa nahIM raha jAtI hai aura aise manuSyako sAdhuoMkA caramabheda snAtaka (niSNAt) yA jIvanmukta nAmase pukArA jAtA hai| sAdhutvameM nagnatAko prazraya kyoM ? sAmAnyarUpase jaina saMskRtikI mAnyatA yaha hai ki pratyeka zarIrameM usa zarIrase atirikta jIvakA astitva rahatA hai| parantu vaha zarIrake sAtha itanA ghulA-milA hai ki zarIrake rUpameM hI usakA astitva samajhameM AtA hai aura jIvake andara jo jJAna karanekI zakti mAnI gayI hai vaha bhI zarIrakA aMgabhUta indriyoM
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/saMskRti aura samAja : 9 ke sahayogake binA paMgu banI rahatI hai, itanA hI nahIM, jIva zarIrake itanA adhIna ho rahA hai ki usake jIvanakI sthiratA zarIrakI svAsthyamaya sthiratA para hI avalaMbita rahatI hai| jIvakI zarIrAvalaMbanatAkA yaha bhI eka vicitra phira bhI tathyapUrNa anubhava hai ki jaba zarIrameM zithilatA Adi kisI kismake vikAra paidA ho jAte haiM to jIvako klezakA anubhava hone lagatA hai aura jaba una vikAroMko naSTa karaneke liye anukUla bhojana AdikA sahArA le liyA jAtA hai to unakA nAza ho jAnepara jIvako sukhAnubhava hone lagatA hai / tAtparya yaha hai ki yadyapi bhojanAdi padArtha zarIrapara hI apanA prabhAva DAlate haiM parantu zarIrake sAtha ananyamayI parAdhInatAke kAraNa sukhakA anubhoktA jIva hotA hai / digambara jaina saMskRtikI yaha mAnyatA hai ki jIva jisa zarIrake sAtha ananyamaya ho rahA hai usakI svAsthyamaya sthiratAke liye jabataka bhojana, vastra, auSadhi AdikI AvazyakatA banI rahatI hai tabataka usa jIvakA mukta honA asaMbhava hai aura yahI eka kAraNa hai ki digambara jaina saMskRti dvArA sAdhutvameM nagnatAko prazraya diyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi hama isa bAtako ThIka tarahase samajha leM ki sAdhutvakI bhUmikA mAnava jIvana meM kisa prakAra taiyAra hotI hai ? to sambhavataH sAdhatvameM nagnatAke prati hamArA AkarSaNa bar3ha jaaygaa| sAdhutvakI bhUmikA jIva kevala zarIrake ho adhIna hai, so bAta nahIM hai| pratyuta vaha manake bhI adhIna ho rahA hai aura dhInatAne jIvako isa taraha dabAyA hai ki na to vaha apane hitakI bAta soca sakatA hai aura na zArIrika svAsthyakI bAta socanekI hI usameM kSamatA raha jAtI hai| vaha to kevala abhilASAoMkI pUrtike liye apane hita aura zArIrika svAsthyake pratikala hI AcaraNa kiyA karatA hai| yadi hama apanI sthitikA thoDAsA bhI adhyayana karanekA prayatna kareM to mAlUma hogA ki yadyapi bhojana Adi padArthoM kI manake liye kucha bhI upayogitA nahIM hai, ve kevala zarIrake liye hI upayogI siddha hote haiN| phira bhI manake vazIbhata hokara hama aisA bhojana karanese nahIM cakate haiM jo hamArI zArIrika prakRtike bilkula pratikUla par3atA hai aura jaba isake pariNAmasvarUpa hameM kaSTa hone lagatA hai to usakA samasta doSa hama bhagavAna yA bhAgyake Upara thopanekI ceSTA karate haiN| isI prakAra vastra yA dUsarI upabhogakI vastuoMke viSayameM hama jitanI mAnasika anakalatAkI bAta socate hai utanI zArIrika svAsthyakI anukUlatAkI bAta nahIM socate / yahA~ taka ki eka tarapha to zArIrika svAsthya bigar3atA calA jAtA hai aura dUsarI tarapha manakI preraNAse hama unhIM sAdhanoMko juTAte cale jAte haiM jo sAdhana hamAre zArIrika svAsthyako bigAr3anevAle hote haiN| itanA hI nahIM, una sAdhanoMke juTAne meM vividha prakArakI parezAnIkA anubhava karate hue bhI hama parezAna nahIM hote balki una sAdhanoMke juTa jAne para hama AnandakA hI anubhava karate haiN| manakI AdhInatAmeM hama kevala apanA yA zarIrakA hI ahita nahIM karate haiM, balki isa manakI adhInatAke kAraNa hamArA itanA patana ho rahA hai ki binA prayojana hama dUsaroMkA bhI ahita karanese nahIM cUkate haiM aura isameM bhI AnandakA rasa lete haiM / digambara jaina saMskRtikA mukti prAptike viSayameM yaha upadeza hai ki manuSyako isake lie sabase pahale apanI ukta mAnasika parAdhInatAko naSTa karanA cAhie aura taba isake bAda use sAdhutva grahaNa karanA caahie| yadyapi Ajakala prAyaH sabhI sampradAyoMmeM ukta mAnasika parAdhInatAke rahate hue hI prAyaH sAdhutva grahaNa karane kI hor3a lagI huI hai, parantu niyama yaha hai ki jo sAdhutva mAnasika parAdhInatAse chuTakArA pAneke 6-2
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha bAda grahaNa kiyA jAtA hai vahI sArthaka ho sakatA hai aura usIse hI mukti prApta honeko AzA kI jA sakatA hai / tAtparya yaha hai ki ukta mAnasika parAdhInatAkI samApti hI sAdhutva grahaNa karane ke lie manuSyakI bhUmikA kAma detI hai / isako (mAnasika parAdhInatAkI samAptiko) jaina saMskRtimeM samyagdarzana nAmase pukArA gayA hai aura kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca aura saMyama ye chaha dharma usa samyagdarzanake aMga mAne gae hai| mAnava-jovanameM samyagdarzanakA udbhava pratyeka jIvake jIvanako surakSA parasparopagraho jIvAnAm' sUtrame pratipAdita dusare jIvoMke sahayoga para nirbhara hai| parantu mAnava jIvana meM to isakI vAstavikatA spaSTa rUpame dikhAI detI hai / isIlie hI manuSyako sAmAjika prANI svIkAra kiyA gayA hai, jisakA artha yaha hotA hai ki sAmAnyatayA manuSya kauTumbika sahavAsa Adi mAnava samAjake vividha saMgaThanoMke dAyaremeM rahakara hI apanA jIvana sukhapUrvaka bitA sakatA hai| isalie kUTamba, grAma, prAnta, deza aura vizvake rUpameM mAnava saMgaThanake choTe-bar3e jitane rUpa ho sakate haiM una sabako saMgaThita rakhanekA prayatna pratyeka manuSyako satata karate rahanA cAhie / isake liye pratyeka manuSyako apane jIvanameM "AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret"kA siddhAnta apanAnekI anivArya AvazyakatA hai, jisakA artha yaha hai ki "jaisA vyavahAra dUsaroMse hama apane prati nahIM cAhate haiM vaisA vyavahAra hama dUsaroMke sAtha bhI na kareM aura jaisA vyavahAra dUsaroMse hama apane prati cAhate haiM vaisA vyavahAra hama dUsaroMke sAtha bhI kreN|" abhI to pratyeka manuSyakI yaha hAlata hai ki vaha prAyaH dUsaroMko nirapekSa sahayoga deneke lie to taiyAra hI nahIM hotA hai| parantu apanI prayojana siddhike lie pratyeka manuSya na kevala dUsaroMse sahayoga leneke lie sadA taiyAra rahatA hai / balki dUsaroMko kaSTa pahu~cAne, unake sAtha viSamatAkA vyavahAra karane aura unheM dhokhemeM DAlanese bhI vaha nahIM cUkatA hai| itanA hI nahIM, pratyeka manuSyakA yaha svabhAva banA huA hai ki apanA koI prayojana na rahate hue bhI dUsaroMke prati ukta prakArakA anucita vyavahAra karane meM use Ananda AtA hai| jaina saMskRtikA upadeza yaha hai ki 'apanA prayojana rahate na rahate kabhI kisoke sAtha ukta prakArakA anucita vyavahAra mata kro| itanA hI nahIM, dUsaroMko yathA-avasara nirapekSa sahAyatA pahu~cAneko sadA taiyAra raho' aisA karanese eka to mAnava saMgaThana sthAyI hogA dUsare pratyeka manuSyako usa mAnasika parAdhInatAse chuTakArA mila jAyegA, jisake rahate hae vaha apaneko sabhya nAgarika to dUra manuSya kahalAne takakA adhikArI nahIM ho sakatA hai| __ apanA prayojana rahate na rahate dusaroMko kaSTa nahIM pahu~cAnA, ise ho kSamAdharma, kabhI bhI dUsaroMke sAtha viSamatAkA vyavahAra nahIM karanA va ise hI mArdava dharma; kabhI bhI dUsaroMko dhokhe meM nahIM DAlanA, ise hI Arjava dharma; aura yathA-avasara dUsaroMko nirapekSa sahAyatA pahu~cAnA, ise hI satyadharma samajhanA caahie| ina cAroM dharmoko jIvana meM utAra lenepara manuSyako manuSya, nAgarika yA sabhya kahanA upayukta ho sakatA hai / yaha bhI dekhate haiM ki bahuta manuSya ukta prakArase sabhya hote hue bhI lobhake itane vazIbhUta rahA karate hai ki unheM sampattike saMgrahameM jitanA Ananda AtA hai utanA Ananda usake bhogane meM nahIM aataa| isalie apanI zArIrika AvazyakatAoMkI pUrtimeM ve bar3I kaMjUsIse kAma liyA karate hai, jisakA pariNAma yaha hotA hai ki unakA svAsthya bigar3a jAtA hai / isI taraha dUsare bahutase manuSyoMkI prakRti itano lolupa rahA karatI hai
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 11 ki ve saMpattikA upabhoga AvazyakatAse adhika karate hue bhI kabhI tRpta nahIM hote / isalie aise manuSya bhI apanA svAsthya bigAr3a kara baiTha jAte haiM / . jaina saMskRti batalAtI hai ki bhojana Adi sAmagrI zArIrika svAsthyako rakSAke lie bar3I upayogI hai isalie isameM kaMjUsIse kAma nahIM lenA caahie| lekina acchI bAtoMkA atikramaNa bhI bahuta burA hotA hai| ataH bhojanAdi sAmagrIke upabhogameM lolupatA bhI nahIM dikhalAnA cAhiye, kyoMki zArIrika svAsthyarakSAke lie bhojanAdi jitane jarUrI haiM utanA hI jarUrI unakA zArIrika prakRtike anukUla honA aura nizcita sImAtaka bhoganA bhI hai| isalie zarIrake lie jahA~ taka inako AvazyakatA ho, vahA~ taka inake upabhogameM kaMjUsI nahIM karanA cAhie aura inakA upabhoga AvazyakatAse adhika bhI nahIM karanA caahie| AvazyakatA rahate hue bhojanAdi sAmagrI ke upabhogameM kaMjUsI nahIM karanA, ise hI zaucadharma aura anargala tarIkese usakA upabhoga nahIM karanA ise hI saMyamadharma samajhanA cAhie / isa prakAra mAnava jIvanameM ukta kSamA, mArdava, Arjava aura satyadharmoka sAtha zauca aura saMyama-dharmokA bhI samAveza ho jAnepara sampUrNa mAnasika parAdhInatAse manuSyako chuTakArA mila jAtA hai aura taba usa manuSyako vivekI yA samyagdRSTi nAmase pukArA jAne lagatA hai kyoMki taba usa manuSyake jIvana meM na kevala "AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret'kA siddhAnta samA jAtA hai, balki vaha manuSya isa tathyako bhI hRdayaMgama kara letA hai ki bhojanAdikakA upayoga kyoM karanA cAhiye aura kisa DhaMgase karanA cAhiye ? samyagdRSTi manuSyakI sAdhutvako ora pragati . isa prakAra mAnasika parAdhInatAke samApta ho jAnepara manuSya ke antaHkaraNameM jo viveka yA samyagdarzanakA jAgaraNa hotA hai usakI vajahase, vaha pahale jo bhojanAdikakA upabhoga manakI preraNAse kiyA karatA thA, abase Age unakA upabhoga vaha zarIrakI AvazyakatAoMko dhyAnameM rakhate hue hI karane lagatA haiM / ___ isa taraha sAdhutvakI bhUmikA taiyAra ho jAnepara vaha manuSya apanA bhAvI kartavya-mArga isa prakAra nizcita karatA hai ki jisase vaha zArIrika parAdhInatAse bhI chaTakArA pA ske| vaha socatA hai ki 'merA jIvana to zarIrAzrita hai hI, lekina zarIrakI sthiratAke liye bhI mujhe bhojana, vastra, AvAsa aura kauTumbika sahavAsakA sahArA lenA par3atA hai, isa taraha maiM mAnava saMgaThanake vizAla cakkarameM phaMsA huA huuN|' isa DorIko samApta karanekA eka hI yukti saMgata upAya jaina saMskRtimeM pratipAdita kiyA gayA hai ki zarIrako adhika-se-adhika Atma nirbhara banAyA jAve / isake lie (jaina saMskRti) hameM do prakArake nirdeza deto hai-eka to AtmaciMtana dvArA apanI (AtmAkI) usa svAvalambana zaktiko jAgrata karane kI, jise antarAyakarmane dabocakara hamAre jIvanako bhojanAdikake adhIna banA rakhA hai aura dUsarA vratAdikake dvArA zarIrako sabala banAte hue bhojanAdikakI AvazyakatAoMko kama karanekA / isa prayatnase jaise-jaise zarIrake liye bhojanAdikakI AvazyakatAyeM kama hotI jAyeMgI (yAne zarIra jitanA-jitanA Atma-nirbhara hotA jAyagA) vaise-vaise hI hama apane bhojanameM sudhAra aura vastra, AvAsa tathA kauTumbika sahavAsameM kamI karate jAveMge jisase hameM mAnava saMgaThanake cakkarase nikalakara (yAne samaSTi gata jovanako samApta kara) vaiyaktika jIvana bitAnekI kSamatA prApta ho jaaygii| AtmAkI svAvalaMbana zaktiko jAgrata karane aura zarIra sambandhI bhojanAdikako AvazyakatAoMko
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya kama karaneke prayatnoMko jaina saMskRtimeM kramazaH antaraMga aura bAhya do prakArakA tapadharma tathA bhojanAdikameM sudhAra aura kamI karaneko tyAgadharma kahA gayA hai| sAdhu mArgameM praveza jIvanameM tapa aura tyAga ina donoM dharmoMkI pragati karate hue viveka yA samyagdarzana sampanna manuSya jaba jana sAdhAraNake vargase bAhara rahakara jIvana bitAne meM pUrNa sakSamatA prApta kara letA hai aura zArIrika svAsthyakI rakSAke liye usakI vastra grahaNakI AvazyakatA samApta ho jAtI hai taba vaha nagna digambara hokara digambara jaina saMskRtike anusAra sAdhumArgameM praveza karatA hai| nagna digambara banakara jIvana bitAneko digambara jaina saMskRtimeM AkiMcanya dharma kahA gayA hai| AkiMcanya zabdakA artha hai, pAsameM kucha nahIM raha jAnA, arthAt aba taka manuSyane jo zarIra rakSAke liye vastra, AvAsa, kuTumba aura jana sAdhAraNase sambandha jor3a rakhA thA, vaha saba usane samApta kara diyA hai kevala zarIrakI sthiratAke liye bhojanase hI usakA sambandha raha gayA hai aura bhojana grahaNa karane kI prakriyAmeM bhI usane isa kismase sudhAra kara liyA hai ki use parAzrayatAkA lezamAtra bhI anubhava nahIM hotA hai / itanepara bhI kadAcit parAzrayatAkA anubhava honekI sambhAvanA ho jAya to parAzrayatA svIkAra karanekI apekSA sanyasta hokara (samAdhimaraNa dhAraNa karake) jIvana samApta karaneke liye sadA taiyAra rahatA hai / bhojanase usakA sambandha bhI taba taka rahatA hai jaba taka ki zarIra rakSAke liye usakI AvazyakatA banI rahatI hai, isaliye jaba zarIra pUrNarUpase Atma nirbhara ho jAtA hai taba usakA bhojanase bhI sambandha viccheda ho jAtA hai aura phira zarIrakI yaha AtmanirbharatA taba taka banI rahatI hai jaba taka ki jovakA usa zarIrase sambandhaviccheda nahIM ho jAtA hai / zarIrakA pUrNa rUpase Atma nirbhara ho jAnese manuSyakA bhojanase bhI sambandha viccheda ho jAneko AkiMcanya dharmako pUrNatA kahate haiM aura isa taraha AkiMcanyadharmakI pUrNatA ho jAnepara use sAdhu vargakA caramabheda snAtaka nAmase pukArane lagate haiN| jaina saMskRtimeM yahI jIvanmukta paramAtmA kahalAtA hai / yaha jIvanmukta paramAtmA AyukI samApti ho jAnepara zarIrase sarvathA sambandha viccheda ho jAneke kAraNa jo apane ApameM sthira ho jAtA hai yahI brahmacarya dharma hai aura yahI mukti hai| isa brahmacarya dharma athavA muktikI prAptimeM hI manuSyakA sAdhumArgake avalambanakA prayAsa saphala ho jAtA hai| yahA~para hama yaha bhI spaSTa kara denA cAhate hai ki di0 jaina saMskRtimeM sAdhuoMko jana-sAdhAraNake vargase alaga paraspara samUha banAkara athavA ekAkI vAsa karanekA nirdeza kiyA gayA hai / ataH jaba unheM bhojanagrahaNa karanekI AvazyakatA mahasUsa ho, tabhI aura sirpha bhojanake liye hI janasAdhAraNake samparkameM AnA cAhiye / vaise janasAdhAraNa cAheM, to unake pAsa pahu~ca kara unase upadeza grahaNa kara sakate haiN| antima niSkarSa isa lekhameM sAdhutvake viSayameM likhA gayA hai vaha yadyapi di0 jaina saMskRtike dRSTikoNake AdhArapara hI likhA gayA hai parantu yaha samajhanA bhUla hogI ki sAdhuttvake viSayameM isase bhinna dRSTikoNa bhI apanAyA jA sakatA hai kAraNa ki sAdhuttva grahaNa karate samaya manuSyake sAmane nirvivAda rUpase AtmAkI svAvalambana zaktiko uttarottara bar3hAnA aura zarIrameM adhikase-adhika AtmanirbharatA lAnA hI eka mAtra lakSya rahanA ucita hai / ataH kisI bhI sampradAyakA sAdhu kyoM na ho, use apane jIvanameM digambara jainasaMskRti dvArA samarthita dRSTikoNa hI apanAnA hogA anyathA sAdhuttva grahaNa karanekA usakA uddezya siddha nahIM hogaa| vartamAnameM sabhI sampradAyoMke sAdhu-jinameM di0 jaina sampradAyake sAdhu bhI sammilita haiM, sAdhuttvake svarUpa, uddezya aura utpattikramakI nAsamajhIke kAraNa bilkula pathabhraSTa ho rahe haiN| isalie kevala sampradAya vizeSake
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 13 sAdhuoMkI AlocanA karanA yadyapi anucita hI mAnA jAyagA phira bhI jisa sampradAyake sAdhuoMkI AlocanA kI jAtI hai usa sampradAya ke logoMko isase ruSTa bhI nahIM honA cAhiye kAraNa ki Akhira ve sAdhu kisI-nakisI rUpa meM pathabhraSTa to rahate hI haiM ataH ruSTa honekI apekSA doSoMko nikAlanekA hI unheM prayatna karanA cAhie / acchA hotA, yadi bhAI paramAnanda ku~varajI kApar3iyA sAghutvameMse nagnatAkI pratiSThAko samApta karanekA prayatna na karake kevala di0 jaina sAdhuoMke avaguNoMkI isa taraha AlocanA karate, jisase unakA mArgadarzana hotA / prazna - jisa prakAra pIchI, kamaNDalu ( nirgrantha ) banA rahatA hai usI prakAra vastra cAhiye ? aura pustaka pAsa meM rakhanepara bhI di0 jaina sAdhu akiMcana rakhanepara bhI usake akiMcana bane rahanemeM Apatti kyoM honA uttara- di0 jaina sAdhu kamaNDalu to jIvanakA anivArya kArya malazuddhike lie rakhatA hai, pIchI sthAna zodhana ke kAma meM AtI hai aura pustaka jJAnavRddhikA kAraNa hai ataH akiMcana sAdhuko inake pAsa meM rakhane kI chUTa di0 jaina saMskRti meM dI gayI hai parantu ina vastuoMko pAsameM rakhate hue vaha inake sambandha meM parigrahI hI hai, aparigrahI nahIM / isI prakAra jo sAdhu zarIra rakSAke lie athavA sabhya kahalAne ke lie vastra dhAraNa karatA hai to use kama-se-kama usa vastrakA parigrahI mAnanA anivArya hogA / tAtparya yaha hai ki jo sAdhu vastra rakhate hue bhI apane ko sAdhumArgI mAnate haiM yA loka unheM sAdhumArgI kahatA hai to yaha viSaya di0 jaina saMskRtike dRSTikoNake anusAra vivAdakA nahIM hai kyoMki di0 jaina saMskRti meM sAdhutvake viSayameM jo nagnatApara jora diyA gayA hai usakA abhiprAya to sirpha itanA hI hai ki vastra sAdhu nagna sAdhukI apekSA AtmAkI svAvalambana zaktike vikAsa aura zarIrakI AtmanirbharatAkI utanI kamI rahanA svAbhAvika hai jisa kamIke kAraNa use vastra grahaNa karanA par3a rahA hai| isa prakAra vastra tyAgakI asAmarthya rahate hue vastrakA dhAraNa karanA niMdanIya nahIM mAnA jA sakatA hai pratyuta vastra tyAgakI asAmarthya rahate hue bhI nagnatAkA dhAraNa karanA nindanIya hI mAnA jAyegA kyoMki isa tarahake prayatnase sAdhutva meM utkarSa honekI apekSA apakarSa hI ho sakatA hai yahAM kAraNa hai ki digambara jainasaMskRtimeM nagnatAko kisI eka hadataka sAdhutvakA pariNAma hI mAnA gayA hai sAdhutvameM nagnatAko kAraNa nahIM mAnA gayA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye ki sAdhutva grahaNa karanekI yogyatA rakhanevAle, pahale tIsare, cauthe aura pA~caveM guNasthAnavartI manuSyoM meM jaba sAdhutvakA udaya hotA hai to usa hAlatameM unake pahale sAtavA~ guNasthAna hI hotA hai chaThA guNasthAna to isake bAdameM hI huA karatA hai isakA Azaya yahI hai ki jaba manuSyakI mAnasika pariNati meM sAdhutva samAviSTa ho jAtA hai tabhI bAhyarUpameM bhI sAdhutvako apanAte hue vaha nagnatAkI ora unmukha hotA hai / tAtparya yaha hai ki saptama guNasthAnakA AdhAra sAdhutvakI antarmukha pravRtti hai aura SaSTha guNasthAnakA AdhAra sAdhutvakI bahirmukha pravRtti hai / sAdhutvakI ora abhimukha honevAle manuSyakI sAdhutvakI antarmukha pravRtti pahale ho jAyA karatI hai, isake bAda hI jaba vaha manuSya bahiH pravRttikI ora jhukatA hai taba vastroMkA tyAga karatA hai ataH yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki sAdhutvakA kArya nagnatA hai nagnatAkA kArya sAdhutva nahIM / yadyapi nagnatA aMtaraMga sAdhutvake binA bhI dekhane meM AtI hai parantu jahA~ antaraMga sAdhutva kI preraNAse bAhya veza meM nagnatA ko apanAyA jAtA hai vahI saccA sAdhutva hai / prazna- jaba Upara ke kathanase yaha spaSTa hotA hai ki manuSyake sAtavA~ guNasthAna prArambha meM savastra hAlata
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha meM hI ho jAyA karatA hai aura isake bAda chaThe guNasthAna meM Anepara vaha vastrako alaga karatA hai / to isase yaha niSkarSa bho nikalatA hai ki sAtaveM gugasthAnakI taraha AThavAM Adi guNasthAnoMkA sambandha bhI manuSyakI antaraMga pravRttise honeke kAraNa savastra mukti ke samarthana meM koI bAdhA nahIM raha jAtI hai aura isa taraha di 0 jaina saMskRtikA strImukti niSedha bhI asaMgata ho jAtA hai / uttara - yadyapi sabhI guNasthAnoMkA sambandha jIvako antaraMga pravRttise hI hai, parantu kucha guNasthAna aise haiM jo antaraMga pravRtti ke sAtha bAhyavezake AdhArapara vyavahArameM Ane yogya haiM / aise guNasthAna pahalA, tIsarA, cauthA, pA~cavA~ chaThA aura terahavA~ ye saba haiM / zeSa guNasthAna yAne dUsarA, sAtavA~, AThavA~ navavA~, dazavIM, gyArahavA~, bArahavA~ aura caudahavA~ ye saba kevala antaraMga pravRttipara hI AdhArita haiM / isalie jo manuSya savastra hote hue bhI kevala apanI antaH pravRttikI ora jisa samaya unmukha ho jAyA karate haiM una manuSyoMke usa samaya meM vastrakA vikalpa samApta ho jAneke kAraNa sAtaveMse bArahaveM takake guNasthAna mAna lenemeM koI Apatti nahIM hai / di0 jaina saMskRti meM bhI celopasRSTa sAdhuoMkA kathana to AtA hI hai / parantu di0 jaina saMskRtikI mAnya tAnusAra manuSyake chaThA guNasthAna isaliye sambhava nahIM hai ki vaha guNasthAna Upara kahe anusAra sAdhutvakI antaraMga pravRttike sAtha usake bAhya vezapara AdhArita hai, ataH jabataka vastrakA tyAga bAhyarUpameM nahIM ho jAtA hai| tabataka di0 jaina saMskRtike anusAra vaha sAdhu nahIM kahA jA sakatA hai / isI AdhArapara savastra hone ke kAraNa dravyastrIke chaThe guNasthAnakI sambhAvanA to samApta ho jAtI hai / parantu puruSakI taraha usake bhI sAtavA~ Adi guNasthAna ho sakate haiM yA mukti ho sakatI hai isakA nirNaya isa AdhArapara hI kiyA jA sakatA hai ki usake saMhanana kauna-sA pAyA jAtA hai / muktike viSayameM jaina saMskRtikI yahI mAnyatA hai ki vaha bajravRSabhanArAcasaMhanana vAle manuSyako hI prApta hotI hai aura yaha saMhanana dravyastrIke sambhava nahI hai / ataH usake muktikA niSedha di0 jainasaMskRtimeM kiyA gayA hai / manuSyake terahaveM guNasthAna meM vastrakI sattAko svIkAra karanA to sarvathA ayukta hai kyoMki eka to terahavA~ guNasthAna SaSThaguNasthAnake samAna antaraMga pravRttike sAtha-sAtha bAhya pravRttipara avalambita hai, dUsare vahA~para AtmAkI svAlambana zakti aura zarIrakI AtmanirbharatAkI pUrNatA ho jAtI hai, isalie vahA~ vastrasvIkRtiko AvazyakatA hI nahIM raha jAtI hai / di0 jainasaMskRti meM dravyastrIko mukti na mAnanekA yaha bhI eka kAraNa hai / jina logoMkA yaha khyAla hai ki sAdhuke bhojana grahaNa aura vastra grahaNa donoM meM koI antara nahIM hai unase hamArA itanA kahanA hI paryApta hai ki jIvanake lie yA zarIra rakSAke lie jitanA anivArya bhojana hai utanA anivArya vastra nahIM hai, jitanA anivArya vastra hai utanA anivArya AvAsa nahIM hai aura jitanA anivArya AvAsa hai utanA anivArya kauTumbika sahavAsa nahIM hai / antameM sthUla rUpa se sAdhukA lakSaNa yahI ho sakatA hai ki jo manuSya manapara pUrNa vijaya pA leneke anantara yathAzakti zArIrika AvazyakatAoMko kama karate hue bhojana Adiko parAdhInatAko ghaTAtA huA calA jAtA hai vahI sAdhu kahalAtA hai /
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ janadRSTise manuSyoMmeM ucca-nIca vyavasthAkA AdhAra jaina saMskRtimeM samasta saMsArI arthAt nAraka, tiryak, manuSya aura deva-ina cAroM hI gatiyoMmeM vidyamAna sabhI jIvoMko yathAyogya ucca aura nIca do bhAgoMmeM vibhakta karate hue yaha batalAyA gayA hai ki jo jIva ucca hote haiM unake uccagotra karmakA aura jo jIva nIca hote haiM unake nIcagotra karmakA udaya vidyamAna rahA karatA hai| yadyapi jaina saMskRtike mAnanevAloMke liye yaha vyavasthA vivAda yA zaMkAkA viSaya nahIM honA cAhie / parantu samasyA yaha hai ki pratyeka saMsArI jIvameM uccatA athavA nIcatAkI vyavasthA karanevAle sAdhanoMkA jabataka hameM parijJAna nahIM ho jAtA, tabataka yaha kaise kahA jA sakatA hai ki amuka jIva to ucca hai aura amaka jIva nIca hai ? yadi koI kahe ki eka jIvako uccagotrakarmake udayake AdhArapara ucca aura dUsare jIvako nIcagotrakarmake udayake AdhArapara nIca kahane meM kyA Apatti hai ? to isapara hamArA kahanA yaha hai ki apanI vartamAna alpajJatAkI hAlatameM hama logoMke liye jIvoMmeM yathAyogyarUpase vidyamAna uccagotra-karma aura nIcagotrakarmake udayakA parijJAna na ho sakaneke kAraNa eka jIvako uccagotra-karmake udayake AdhArapara ucca aura dUsare jovako nIcagotra-karma ke udayake AdhArapara nIca kahanA zakya nahIM hai / mAnA ki jaina saMskRtike Agama-granthoMke kathanAnusAra narakagati aura tiryaggatimeM rahanevAle saMpUrNa jIvoMmeM kevala nIcagotrakarmakA tathA devagatimeM rahanevAle sampUrNa jIvoMmeM kevala uccagotrakarmakA hI sarvadA udaya vidyamAna rahA karatA hai| isalie yadyapi saMpUrNa nArakiyoM aura saMpUrNa tiryaMcoMmeM nIcagotrakarmake udayake AdhArapara kevala nIcatAkA tathA sampUrNa devoMmeM uccagotrakarmake udayake AdhArapara kevala uccatAkA vyavahAra karanA hama logoMke liye azakya nahIM hai / parantu unhIM jaina AgamagranthoMmeM jaba saMpUrNa manuSyoMmeMse kinhIM manuSyoMke to uccagotrakarmakA aura kinhIM manuSyoMke nIcagotrakarma kA udaya honA batalAyA hai to jabataka. saMpUrNa manuSyoMmeM pRthak-pRthak yathAyogya rUpase vidyamAna ukta ucca tathA nIca donoM hI prakArake gotrakarmoMke udayakA parijJAna nahIM ho jAtA tabataka hama yaha kaise kaha sakate haiM ki amuka manuSyoMmeM cU~ki uccagotra-karmakA udaya vidyamAna hai isalie unheM to ucca kahanA cAhie aura amuka manuSyoMmeM cUMki nIcagotra-karmakA udaya vidyamAna hai isalie use nIca kahanA cAhie? isake atirikta manuSyoMmeM jaba gotra-parivartanakI bAta bhI unhIM Agama-granthoM meM svIkAra kI gayI hai to jabataka unameM (manuSyoMmeM) yathAsamaya rahanevAle uccagotra-karma tathA nIcagotra-karmake udayakA parijJAna hameM nahIM ho jAtA, tabataka yaha bhI eka samasyA hai ki eka hI manuSya ko kaba to hameM uccagotra-karmake udayake AdhArapara ucca kahanA cAhie aura usI manuSyako kaba hameM nIcagotra-karmake udayake AdhAra para nIca kahanA cAhie ? eka bAta aura hai| jaina saMskRtikI mAnyatAke anusAra sAtoM narakoMke sampUrNa nArakiyoMmeM paraspara tathA ekendriyase lekara paMcendriya takakI sampUrNa tiryaga-jAtiyoM aura inakI upajAtiyoMmeM rahanevAle sampUrNa tiryaMcoMmeM paraspara uccatA aura nIcatAkA kucha na kucha bheda pAyA jAnepara bhI yadi sabhI nArakI, narakagati sAmAnyakI apekSA aura sabhI tiryaca, tiryaggati sAmAnyakI apekSA nIca gotra-karmake udayake AdhArapara nIca mAne jA sakate hai to, aura isI prakAra bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika nAmakI sampUrNa deva jAtiyoM aura inakI upajAtiyoMmeM rahanevAle sampUrNa devoMmeM paraspara uccatA aura nIcatAkA kucha na kucha bheda pAyA jAnepara bhI yadi sabhI deva devagati sAmAnyakI apekSA uccagotra karmake udayake AdhAra para
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : sarasvatI-barasapatra0baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ucca mAne jA sakate haiM to, phira manuSyagatimeM rahanevAle sampUrNa manuSyoMmeM bhI manuSya-gati sambandhI vividha prakArakI samAnatA rahate hae anya jJAta sAdhanoMke abhAvameM kevala ajJAta uccagotra-karma aura nIcagotra-varmake udayake AdhArapara pRthak-pRthak kramazaH uccatA aura nIcatAkA vyavahAra kaise kiyA jA sakatA hai ? ye saba samasyAe~ haiM jinakA jabataka yathocita samAdhAna prApta nahIM ho jAtA, tabataka jaina saMskRtike anuyAyI hone para bhI hama logoMke mastiSkameM manuSyoMko lekara uccatA aura nIcatA sambandhI saMdeha paidA hote rahanA svAbhAvika hI hai| SaTkhaNDAgamake sUtra 135 kA AcArya zrIvIrasena svAmI dvArA kiyA gayA jo vyAkhyAna dhavalAzAstrakI pustaka 13 ke pRSTha 388 para pAyA jAtA hai, use dekhanese mAlUma par3atA hai ki manuSyoMkI uccatA aura nIcatAke viSayameM AcArya zrIvIrasena svAmIke samayameM bhI vivAda thA, itanA hI nahIM AcArya zrIvIrasena svAmIke usa vyAkhyAnase to yahA~ taka bhI mAlUma par3atA hai ki unake samayake koI-koI vicAraka vidvAn manuSya-gatimeM mAne gaye ucca aura nIca ubhayagotra karmoke udayake sambandhameM nirNayAtmaka samAdhAna na mila sakaneke kAraNa ucca aura nIca donoM bhedaviziSTa va samUce gotra-karmake abhAva takako mAnaneke liye udyata ho rahe the, AcArya zrIvIrasena svAmIkA vaha vyAkhyAna nimna prakAra hai: "uccairgotrasya kva vyApAraH ? na tAvad rAjyAdilakSaNAyAM sampadi, tasyAH sadvedyataH samutpattaH nApi paMcamahAvratagrahaNayogyatA uccairgotreNa kriyate, deveSvabhavyeSu ca tadgrahaNaM pratyayayogyeSu uccargotrasyodayAbhAvaprasaMgAt, na samyagjJAnotpattI vyApAraH jJAnAvaraNakSayopazasahAya smygdrshntstdutptteH| tiryagnArakeSvapi uccargotrasyodayaH syAt, tatra samyagjJAnasya sattvAt, nAdeyatve, yazasi, saubhAgye vA vyApAraH, teSAM nAmataH samutpatteH, nekSvAkukulAdyutpattau, kAlpanikAnAM teSAM paramArthato. 'sattvAt, viDbrAhmaNasAdhuSvapi uccargotrasyodayadarzanAt, na sampannebhyo jIvotpattau tadvyApAraH, mleccharAjasamutpannapRthukasyApi uccargotrodayaprasaMgAt, nANubatibhyaH samutpattau tadvyApAraH, deveSvIpapAdikeSu uccaMrgotrodayasyAsatvaprasaMgAt, nAbheyasya nIcagotratApattezca, tato niSphalamuccairgotram, tata eva na tasya karmatvamapi, tadabhAve na nIcairgotramapi, dvayoranyonyAvinAbhAvitvAt, tato gotrakarmAbhAva iti / " isa vyAkhyAnameM prathama hI yaha prazna uThAyA gayA hai ki jIvoMmeM uccagotra-karmakA kyA kArya hotA hai ? isake Age uccagotra-karmake kArya para prakAza DAlanevAlI tatkAlIna pracalita mAnyatAoMkA nirdeza karate hue unakA khaNDana kiyA gayA hai aura isa taraha ukta praznakA ucita samAdhAna na mila sakaneke kAraNa antameM niSkarSake rUpameM gotra-karmake abhAvako prasthApita kiyA gayA hai, vyAkhyAnakA hindI vivaraNa nimna prakAra hai| zaMkA-jIvoMmeM uccagotra-karmakA kisa rUpa meM vyApAra huA karatA hai ? arthAt jIvoMmeM uccagotrakarmakA kArya kyA hai ? 1. samAdhAna-jIvoMmeM uccagotra-karmakA kArya unako rAjyAdi sampattiko prApti honA hai| khaNDana-yaha samAdhAna galata hai kyoMki jIvoMko rAjyAdi sampattikI prApti uccagotra-karmake udayase na hokara sAtAvedanIya karmake udayase hI huA karatI hai| 2. samAdhAna-jIvoMmeM paMca mahAvratoMke grahaNa karanekI yogyatAkA prAdurbhAva honA hI uccagotra-karmakA kArya hai| .
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 17 khaNDana --- yadi jIvoMmeM uccagotra - karmake udayase paMcamahAvratoMke grahaNa karanekI yogyatAkA prAdurbhAva hotA hai to aisI hAlata meM devoMmeM aura abhavya jIvoMmeM uccagotra-karma ke udayakA abhAva svIkAra karanA hogA, jabaki una donoM prakArake jIvoMmeM, jaina saMskRtikI mAnyatA ke anusAra, uccagotra-karmake udayakA to sadbhAva aura paMcamahAvratoMke grahaNa karanekI yogyatAkA abhAva donoM hI eka sAtha pAye jAte haiM / 3. samAdhAna - jIvoMmeM samyagjJAnakI utpatti uccagotra-karmake udayase huA karatI hai / khaNDana - yaha samAdhAna bhI sahI nahIM hai kyoMki jaina saMskRtikI mAnyatAke anusAra jIvoMmeM samyagjJAnakI utpatti uccagotra- karmakA kAryaM na hokara jJAnAvaraNakarmake kSayopazamakI sahAyatAse sApekSa samyagdarzanakA hI kArya hai, dUsarI bAta yaha hai ki jIvoMmeM samyagjJAnakI utpattiko yadi uccagotra- karmakA kArya mAnA jAyagA to phira tiyaMcoM aura nArakiyoMmeM bhI uccagotrakarmake udayakA sadbhAva mAnaneke liye hameM bAdhya honA par3egA, jo ki ayukta hogA, kyoMki jainazAstroMkI mAnyatAke anusAra jina tiryaMcoM aura jina nArakiyoMmeM samyagjJAnakA sadbhAva pAyA jAtA hai unameM uccagotra karmake udayakA abhAva hI rahA karatA hai / 4. samAdhAna - jIvoMmeM AdeyatA, yaza aura subhagatAkA prAdurbhAva honA hI uccagotra-karmakA kArya hai / khaNDana -- yaha samAdhAna bhI isIlie galata hai ki jIvoMmeM AdeyatA, yaza aura subhagatAkA prAdurbhAva uccagotra-karmake udayakA kArya na hokara kramazaH Adeya, yazaH kIrti aura subhaga saMjJA vAle nAmakarmoMkA hI kArya hai / 5. samAdhAna -- jIvoMkA ikSvAkukula Adi kSatriyakuloMmeM janma lenA uccagotra - karmakA kArya hai / ' khaNDana - yaha samAdhAna bhI ullikhita praznakA uttara nahIM ho sakatA hai kyoMki ikSvAkukula Adi jitane kSatriyakuloMko lokameM mAnyatA prApta hai ve saba kAlpanika honese eka to atadrUpa hI haiM, dUsare yadi inheM vastutaH sadrUpa hI mAnA jAya to bhI yaha nahIM samajhanA cAhie ki uccagotra-karmakA udaya kevala ikSvAkukula Adi kSatriyakuloMmeM hI pAyA jAtA hai; kAraNa ki jaina siddhAntakI mAnyatAke anusAra ukta kSatriyakuloMke atirikta vaizyakuloM aura brAhmaNakuloMmeM bhI tathA sabhI tarahake kuloMse bandhana se mukta hue sAdhuoMmeM bhI uccagotra karmakA udaya pAyA jAtA hai / 2 6. samAdhAna-sampanna ( dhanADhya ) logoM meM jIvoMkI utpatti honA hI uccagotra - karmakA kArya hai / khaNDana - yaha samAdhAna bhI sahI nahIM hai kyoMki sampanna ( dhanADhya ) logoMmeM jIvoM kI utpattiko yadi uccagotra-karmakA kArya mAnA jAyagA to aisI hAlatameM mleccharAjase utpanna hue bAlakameM bhI hameM uccagotrakarmake udayakA sadbhAva svIkAra karanA hogA, kAraNa ki mleccharAjakI sampannatA to rAjakulakA vyakti honeke nAte nirvivAda hai, parantu samasyA yaha hai ki jaina siddhAntameM mlecchajAtike sabhI logoke niyamase nIca gotra-karmakA hI udaya mAnA gayA hai / 1. 'nekSvAku kulAdyutpattI' kA hindI artha SaTkhaNDAgama pustaka 13 meM 'ikSvAkukula Adiko utpatti meM isakA vyApAra nahIM hotA' kiyA gayA hai jo galata hai, isakA sahI artha 'ikSvAkukula Adi kSatriyakuloM meM jIvoMkI utpatti honA isakA vyApAra nahIM hai' honA cAhie / 2. yahA~ para SaTkhaNDAgama pustaka 13 meM vibrAhmaNasAdhuSvapi vAkyakA hindI artha 'vaizya aura brAhmaNa sAdhuoMmeM' kiyA gayA hai jo galata hai, isakA sahI artha 'vaizyoM, brAhmaNoM aura sAdhuoMmeM' honA cAhie / 6-3
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ___7. samAdhAna-aNuvratoMko dhAraNa karanevAle vyaktiyoMse jIvoMkI utpatti honA uccagotra-karmakA kArya hai| khaNDana--yaha samAdhAna bhI nirdoSa nahIM hai kyoMki aNuvratoMko dhAraNa karanevAle vyaktise jIvakI utpattiko yadi uccagotra-karmakA kArya mAnA jAyagA to aisI hAlatameM devoMmeM punaH uccagotra-karmake udayakA abhAva prasakta ho jAyagA, jo ki ayukta hogaa| devoMmeM eka ora to uccagotra-karmakA udaya jainadharmameM svIkAra kiyA gayA hai tathA dUsarI ora devagatimeM aNuvratoMke dhAraNa karaneko asaMbhavatAke sAtha-sAtha mAtra upapAdazayyApara hI devoMkI utpatti svIkAra kI gaI hai / jIvoMkI aNuvatiyoMse utpatti honA uccagotrakarmakA kArya mAnanepara dUsarI Apatti yaha upasthita hotI hai ki isa tarahase to nAbhirAjake putra bhagavAn RSabhadevako bhI nIcagotrI svIkAra karanA hogA kyoMki nAbhirAjake samayameM aNuvrata Adi dhArmika pravRttiyoMkA mArga khulA huA nahIM honese jaina-saMskRtimeM unheM aNuvratI nahIM mAnA gayA hai| isa prakAra uccagotra-karmake kAryapara prakAza DAlane vAle ullikhita sAtoM samAdhAnoMmeMse jaba koI bhI samAdhAna nirdoSa nahIM hai to inake AdhArapara uccagotra-karmako saphala nahIM kahA jA sakatA hai aura isa taraha niSphala ho jAnepara uccagotra-karmako karmoke varga meM sthAna denA hI ayakta ho jAtA hai jisase isakA (uccagotrakarmakA) abhAva siddha ho jAtA hai tathA uccagotra-karmake abhAvameM phira nIcagotra-karmakA bhI abhAva nizcita ho jAtA hai, kAraNa ki ucca aura nIca donoM hI gotra-karma paraspara eka-dUsarese sApekSa hokara hI apanI sattA kAyama rakkhe hae haiN| isa prakAra aMtima niSkarSake rUpameM sampUrNa gotra-karmakA abhAva siddha hotA hai / / ukta vyAkhyAnapara bArIkIse dhyAna denepara itanI bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki AcArya zrIvIrasena svAmIke samayake vidvAn eka tarapha to jaina-siddhAnta dvArA mAnya nArakiyoM aura tiryaMcoMmeM nIcatAkI vyavasthAko tathA devoMmeM uccatAkI vyavasthAko nirvivAda hI mAnate the lekina dUsarI tarapha manuSyoMmeM jainazAstroM dvArA svIkRta uccatA tathA nIcatA sambandhI ubhayarUpa vyavasthAko ve zaMkAspada svIkAra karate the| nArakiyoM aura tiryacoMmeM nIcatAkI vyavasthAko aura devoMmeM uccatAkI vyavasthAko nirvivAda mAnanekA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki sabhI nArakiyoM aura sabhI tiryacoMmeM sarvathA nIcagotra-karmakA tathA sabhI devoMmeM sarvadA uccagotra-karmakA ucaya hI jaina AgamoM dvArA pratipAdita kiyA gayA hai aura manuSyoMmeM uccatA tathA nIcatA ubhayarUpa vyavasthAko zaMkAspada mAnanekA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki caMki manuSyoMmeM nIcagotra-karma tathA uccagotra-karmakA udaya chadmasthoM (alpajJoM) ke liye ajJAta hI rahA karatA hai| ataH unameM nIcagotra-karmake AdhArapara nIcatAkA aura uccagotra-karmake udayake AdhArapara uccatAkA vyavahAra karanA hama logoMke liye zakya nahIM raha jAtA hai| ___ yadyapi dhavalAzAstrakI pustaka 15 ke pRSTha 152 para tiryacoMmeM bhI uccagotra-kamakI udIraNAkA kathana kiyA gayA hai isalie manuSyoMkI taraha tiyaMcoMmeM bhI uccatA tathA nIcatAkI donoM vyavasthAyeM zaMkAspada ho jAtI haiM parantu vahIMpara yaha bAta bhI spaSTa kara dI gaI hai ki tiryacoMmeM uccagotra-karmakI udIraNAkA sadabhAva mAnanekA AdhAra kevala unake (tirya coMke) dvArA saMyamAsaMyamakA paripAlana karanA hI hai| vaha kathana nimna prakAra hai: 'tirikkhesU NIcAgodasya va udIraNA hodi tti savvattha parUvidaM, ettha puNa uccAgodassa vi udIraNA parUvidA / teNaM puNa puvvAvaraviroho tti bhaNide, Na, tirikkhesu saMjamAsaMjamapari
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 6/ saMskRti aura samAja : 19 pAlayaMteSu uccAgottuvalaMbhAvo, uccAgode desasayalasaMjamaNibaMdhaNe saMte micchAiTThIsu tadabhAvo tti NAsaMkaNijjaM, tatthavi uccAgodajaNidasaMjamajogatAvekkhAe uccAgodattaM paDi virohaabhaavaado'| yaha vyAkhyAna zaMkA aura samAdhAnake rUpameM haiN| isameM nirdiSTa jo zaMkA hai vaha isalie utpanna huI hai ki isa prakaraNameM isa vyAkhyAnake pUrva hI tiryaggatimeM bhI uccagotra-karmakI udIraNAkA pratipAdana kiyA gayA hai|' vyAkhyAnakA hindI artha nimna prakAra hai zaMkA-tiryacoMmeM nIcagotrakarmako udIraNA hotI hai yaha to AgamameM sarvatra pratipAdita kI gaI hai, lekina isa prakArameM unake uccagotrakarmakI udIraNAkA bhI pratipAdana kiyA gayA hai isalie AgamameM pUrvApara virodha upasthita hotA hai| samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM, kyoMki saMyamAsayamakA pAlana karanevAle tiryacoMmeM hI uccagotrakI upalabdhi hotI hai| zaMkA-yadi jIvoMmeM dezasaMyama aura sakalasaMyamake AdhArapara uccagotrakA sadabhAva mAnA jAya to isa taraha mithyAdRSTiyoMmeM uccagotrakA abhAva mAnanA hogA jabaki jainasiddhAntakI mAnyatAke anusAra unameM uccagotrakA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai| samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM, kyoMki mithyASTiyoMmeM dezasaMyama aura sakalasaMyamakI yogyatAkA pAyA jAnA to sambhava hai hI isIlie unakI uccagotratAke prati AgamakA virodha nahIM raha jAtA hai| yadyapi ghavalAke ukta zaMkA-samAdhAnase tiryaggatimeM uccagotrakI udIraNA sambandhI prazna to samApta ho jAtA hai parantu isase eka to dezasaMyama aura sakalasaMyamako uccagotrakarmake udayake sadabhAbameM kAraNa mAnanese paMcama guNasthAnameM jainadarzanake karma-siddhAntake anusAra pratipAdita nIcagotra karmake udayakA sadbhAva mAnanA asaMgata hogA aura dUsare manuSyagatikI taraha tiryagga timeM bhI dezasaMyama dhAraNa karanekI yogyatAkA parijJAna alpajJoM ke liye asambhava rahaneke kAraNa uccagotrakarma aura nIcagotra-karma ke udayakI vyavasthA karanA manuSyagatikI taraha jaTila hI hogaa| ukta donoM hI prazna itane mahattvake haiM ki jabataka inakA samAdhAna nahIM hotA tabataka tiryaggatimeM bhI uccagotra aura nIcagotrakI vyavasthA sambandhI samasyAkA hala honA asaMbhava hI pratIta hotA hai| vidvAnoMko inapara apanA dRSTikoNa prakaTa karanA cAhie / hamArA dRSTikoNa nimna prakAra hai prathama praznake viSayameM hama aisA socate haiM ki Agama dvArA tiryaggatimeM uccagotrakarmakI udIraNAkA jo pratipAdana kiyA gayA hai use eka apavAda-siddhAnta svIkAra kara, yahI mAnanA cAhie ki aisA koI tiryaMca-jo dezasaMyama dhAraNa karanekI kisI vizeSa yogyatAse prabhAvita ho-usIke ukta Agamake AdhArapara uccagotra-karmakA udaya raha sakatA hai| isa taraha sAmAnyarUpase dezasaMyamako dhAraNa karanevAlA tiryaca nIcagotrI hI huA karatA hai| dUsare praznake viSayameM hamArA yaha kahanA hai ki narakagati, tiryaggati aura devagatike jIvoMko jIvanavRttiyoMmeM samAnarUpase prAkRtikatAko sthAna prApta hai, isalie tiryaJcoMmeM uccatA aura nIcatAjanya bhedakA sadabhAva rahate hue bhI jIvanavRttiyoMkI usa prAkRtikatAke kAraNa nArakiyoM aura devoMke samAna hI sabhI tiryacoM 1. tirikkhagaIeuccAgodasya jahaNNaTThidiudIraNA saMkhejjaguNA, jaTThidi0 visesaahiyaa| dhavalA, pustaka 15, pRSTha 152 /
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20: sarasvatI-varavapatra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya meM paraspara jIvanavattijanya aisI viSamatAkA pAyA jAnA sambhava nahIM hai jisake AdhArapara unameM yathAyogya donoM gotroMke udayakI vyavasthA svIkAra karanese vyAvahArika gar3abar3I paidA honekI sambhAvanA ho| kevala mAnava-jIvana hI aisA jIvana hai jahA~ jIvanavRttike liye anivArya sAmAjika vyavasthAkI svIkRtike AdhArapara gotrakarmake ucca tathA nIcarUpa udayabhedakA dhyAvahArika upayoga hotA hai| tAtparya yaha hai ki narakagati, tiryaggati aura devagatike jIvoMkI jIvanavRttiyoMmeM prAkRtikatAko jaisA sthAna prApta hai vaisA sthAna manuSyoMkI jIvanavRttiyoM meM prAkRtikatAko prApta nahIM hai| yahI kAraNa hai ki manuSyako sAmAnyarUpase kauTumbika saMgaThana, grAmya saMgaThana, rASTrIya saMgaThana aura yahA~taka ki mAnava saMgaThana Adike rUpameM sAmAjika vyavasthAoMke adhIna rahakara hI puruSArtha dvArA apanI jIvanavRttikA saMcAlana karanA par3atA hai| parantu yaha saba tiryacoMke liye Avazyaka nahIM hai| yadyapi hama mAnate hai ki bhogabhUmigata manuSyoMkI jIvanavattiyoMmeM prAkRtikatAke hI darzana hote haiM aura yahI kAraNa hai ki una manuSyoMmeM sAmAjika vyavasthAoMkA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai| isake alAvA, unameM kevala uccagotrakarmakA hI udaya sarvaudita vidyamAna rahatA hai| isalie unake jIvana meM vyAvahArika viSamatAko sthAna prApta nahIM hotA hai lekina karmabhUmigata manuSyoMkI jIvanavRttiyoMmeM jo aprAkRtikatA svabhAvataH pAyI jAtI hai usake kAraNa unako apanI jIvanavRttikI sampannatAke liye ukta sAmAjika vyavasthAoMkI adhInatAmeM puruSArthakA upayoga karanA par3atA hai aura aisA dekhA jAtA hai ki unake dvArA apanI jIvanavRttike saMcAlanake liye apanAye gaye bhinna-bhinna prakArake puruSArthoM meM uccatA aura nIcatAkA vaiSamya svabhAvataH ho jAtA hai jisake kAraNa unakI jovanavRttiyA~ bhI ucca aura nIcake bhedase do vargomeM vibhAjita ho jAtI haiN| yadyapi karmabhUmigata manuSyoMmeM jIvanavRttiyoMkI bahuta-sI vividhatAyeM pAyI jAtI haiM aura jIvanavRttiyoMkI inhIM vividhatAoMke AdhArapara hI unameM brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra-ina cAra varNoMkI tathA inhIM varNoM ke antargata jIvanavattiyoMke AdhArapara hI yathAyogya luhAra, camAra Adi vividha jAtiyoMkI sthApanAko jainasaMskRtimeM svIkAra kiyA gayA hai| parantu jIvanavRttiyoMke AdhArapara sthApita sabhI vargoM aura unake antargata pAyI jAnevAlI ukta prakArakI sabhI jAtiyoMko bhI jIvanavRttiyoMmeM pAyI jAnevAlI uccatA aura nIcatAke anusAra hI ucca aura nIca do vargoM meM saMgrahIta kara diyA gayA hai / isa prakAra ucca aura nIca donoM prakArakI jIvanavRttiyoMko hI kamazaH uccagotra karma aura nIcagotra kama ke udayakA jaina saMskRtimeM mApadaNDa svIkAra kiyA gayA hai| jIvoMmeM uccagotra karmakA kisa rUpameM vyApAra hotA hai ? athavA jIvoMmeM uccagotra karmakA kyA kArya hotA hai ? isa praznakA jo samAdhAna AcArya zrIvIrasena svAmIne svayaM kiyA hai aura jise unhoMne svayaM hI nirdoSa mAnA hai usameM manuSyoMkI isI puruSArthapradhAna jIvanavRttiko AdhAra prarUpita kiyA hai / AcArya zrIvIrasena svamIkA vaha samAdhAnarUpa vyAkhyAna nimna prakAra hai / 'na, jinavacanasyAsatyatvavirodhAt / tadvirodho'pi tatra tatkAraNAbhAvato'vagamyate / na ca kevalajJAnaviSayIkRteSvartheSu sakaleSvapi rajojuSAM jJAnAni pravartante, yenAnupalambhAjjinavacanasyApramANatvamucyet / na ca niSphalamuccotram, dIkSAyogyasAdhvAcArANAM sAdhvAcAraiH kRtasaMbandhAnAM AryapratyayAbhidhAnavyavahAranibandhanAnAM puruSANAM saMtAnaH uccagotram, tatrotpattihetuH karmApyuccairgotram / na cAtra pUrvoktadoSAH saMbhavanti, virodhAt, tadviparItaM nIcairgotram / evaM gotrasya dve eva prakRtI bhvtH|" pahale jo samUce gotrakarmake abhAvakI AzaMkA isa lekhameM uddhRta dhavalAzAstrako pustaka 13 ke pRSTha 288 ke vyAkhyAnameM prakaTa kara Aye haiM, usIkA samAdhAna karate hue Age vahIM para Upara likhA vyAkhyAna AcArya zrIvIrasena svAmIne kiyA hai| usakA hindI artha nimna prakAra hai
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 , saMskRti aura samAja : 21 "gotrakarmake abhAvakI AzaMkA karanA ThIka nahIM hai kyoMki jinendra bhagavAnane svayaM hI gotrakarmake astittvakA pratipAdana kiyA hai aura yaha bAta nizcita hai ki jinendra bhagavAnake vacana kabhI asatya nahIM hote haiM, asatyatAkA jinendra bhagavAnake vacanake sAtha virodha hai arthAt vacana eka ora to jinendra bhagavAnke hoM aura dusarI ora ve asatya bhI hoM-yaha bAta kabhI saMbhava nahIM hai, aisA isalie mAnanA par3atA hai ki jina bhagavAn ke vacanoMko asatya mAnanekA koI kAraNa hI dRSTigocara nahIM hotA hai| jina bhagavAnne yadyapi gotrakarmake sadbhAvakA pratipAdana kiyA hai kintu hameM usakI (gotrakarmakI) upalabdhi nahIM hotI hai, isalie jinavacanako asatya mAnA jA sakatA hai, para aisA mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki kevalajJAnake viSayabhUta sampUrNa padArthoM meM hama alpajJoMke jJAnakI pravRtti hI nahIM hotii| isa prakAra uccagotra-karmako niSphala mAnanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki jo puruSa svayaM to dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle haiM hI tathA isa prakArake sAdhu AcAravAle puruSoMke sAtha jinakA sambandha sthApita ho cukA hai unameM 'Arya' isa prakArake pratyaya aura 'Arya' isa prakArake zabda-vyavahArakI pravRttike bhI jo nimitta haiM, una puruSoMke saMtAna' arthAt kulakI jaina saMskRtimeM uccagotra saMjJA svIkAra kI gayo hai tathA aise kuloMmeM jIvake utpanna honeke kAraNabhUta karmako bhI jaina saMskRtimeM uccagotra-karmake nAmase pukArA gayA hai| isa samAdhAna meM pUrva pradarzita doSoMmeMse koI bhI doSa sambhava nahIM hai kyoMki isake sAtha una sabhI doSoM kA virodha hai| isI uccagotrakarmake ThIka viparIta hI nIcagotrakarma hai| isa prakAra gotrakarmakI ucca aura nIca aisI do hI prakRtiyA~ haiM / AcArya zrIvIrasena svAmIne jIvoMmeM uccagotra-karmakA kisa rUpameM vyApAra hotA hai, isa praznakA samAdhAna karaneke liye jo DhaMga apanAyA hai usakA Azaya una sabhI doSoMkA parihAra karanA hai, jinakA nirdeza Upara uddhRta pUrva pakSake vyAkhyAnameM AcArya mahArAjane svayaM kiyA hai| ve isa samAdhAna meM yahI batalAte haiM ki dIkSAke yogya sAdhu-AcAravAle puruSoMkA kula hI uccagotra yA uccakula kahalAtA hai aura aise gotra yA kulameM jIvakI utpatti honA hI uccagotrakarmakA kArya hai / isa prakAra manuSya-gatimeM dIkSAke yogya sAdhu-AcArake AdhArapara hI jaina saMskRti dvArA uccagotra yA uccakulakI sthApanA kI gayI hai| isase niSkarSa nikalatA hai ki manuSyagatimeM to jina kuloMkA dIkSAke yogya sAdhu AcAra na ho ve kula nIca-gotra yA nIca kula kahe jAne yogya haiM, 'gotra' zabdakA vyutpattyartha gotra zabdake nimnalikhita vigrahake AdhAra para hotA hai "gUyate zabdyate arthAt jIvasya uccatA vA nIcatA vA loke vyavahriyate anena iti gotram" isakA artha yaha hai ki jisake AdhArapara jIvoMkA uccatA athavA nIcatAkA lokameM vyavahAra kiyA jAya vaha gotra kahalAtA hai / isa prakAra jaina saMskRtike anusAra manuSyoMkI ucca aura nIca jIvanavRttiyoMke AdhArapara nizcaya kiye gae brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAra varNa tathA luhAra, camAra Adi jAtiyA~ ye saba gotra, kula Adi nAmoMse pukArane yogya hai / ina sabhI gotroM yA kuloMmeMse jina kuloMmeM pAyI jAne vAlI manuSyoMkI jIvanavRttiko lokameM ucca mAnA jAe ve uccagotra yA ucca kula tathA jina kuloMmeM pAyI jAne vAlI manuSyoMkI jIvanavRttiko lokameM nIca mAnA jAe ve nIcagotra yA nIca kula kahe jAne yogya hai, isa 1. saMta targotra jananakulAnyabhijanAnvayau / vaMzo'nvAyaH saMtAna |-amrkoss, brahma varga / 2. 'dIkSAyogyasAdhvAcArANA' Adi vAkyakA jo hindI artha SaTkhaNDAgama pustaka 13 meM kiyA gayA hai, vaha galata hai, hamane jo yahA~ artha kiyA hai use sahI samajhanA caahie|
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : sarasvatI-varavaputra paM0baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha taraha uccagotra yA kUlameM janma lene vAle manuSyoMko ucca tathA nIca gotra yA kulameM janma lene vAle manuSyoMko nIca kahanA cAhie / AcArya zrIvIrasena svAmIke ullikhita vyAkhyAnase yaha bAta bilakula spaSTa ho jAtI hai ki uccagotrameM paidA honevAle manuSyoMke niyamase uccagotra-karmakA tathA nIcagotrameM paidA honevAle manuSyoMke niyamase nIcagotra-karmakA hI udaya vidyamAna rahA karatA hai arthAt binA uccagotra-kamake udayake koI bhI jIva ucca kulameM aura binA nIcagotra-karma ke udayake koI bhI jIva nIca kulameM utpanna nahIM ho sakatA hai| tattvArthasUtrako TIkA sarvArthasiddhi meM usake AThaveM adhyAyake 'uccairnIcazca' (sUtra 12) sUtrakI TIkA karate hae AcArya zrIpUjyapAdane bhI yahI pratipAdana kiyA hai ki "yasyodayAllokapUjiteSu kuleSu janma taduccergotram / yadudayAd gahiteSu kuleSu janma tannIcaigotram / " arthAt jisa gotra-karmake udayase jIvoMkA lokapUjita (ucca) kuloMmeM janma hotA hai usa gotrakarmakA nAma uccagotra karma hai aura jisa gotrakarmake udayase jIvoMkA lokahita ( nIca ) kuloMmeM janma hotA hai usa gotra karmakA nAma nIcagotra karma hai / jaina saMskRtike AcArazAstra (caraNAnuyoga ) aura karaNAnuyogase yaha siddha hotA hai ki sabhI deva uccagotrI aura sabhI nArakI aura sabhI tiryaJca nIcagotrI hI hote haiM, parantu Upara jo uccagotra-karmakI udIraNA karane vAle tiryacoMkA kathana kiyA gayA hai unheM isa niyamakA apavAda samajhanA cAhie, manuSyoMmeM bhI kevala AryakhaNDameM basane vAle karmabhUmija manuSya hI aise haiM jinameM uccagotrI tathA nIcagotrI donoM prakArake vargokA sadbhAva pAyA jAtA hai arthAt ukta karma-bhUmija manuSyoMmeMse cAturvaNya vyavasthAke antargata brAhmaNa, kSatriya aura vaizya vargoM aura ina vargoM ke antargata jAtiyoMke sabhI manuSya uccagotrI hI hote haiM, inase atirikta jitane zadra varNa aura isa varNake antargata jAtiyoMke manuSya pAye jAte haiM ve saba tathA cAturvaNya vyavasthAse bAhya jo zaka, yavana, pulindAdika hai, ve saba nIcagotrI hI mAne gaye hai / AryakhaNDameM basanevAle ina karmabhUmija manaSyoMko chor3akara zeSa jitane bhI manuSya lokameM batalAye gaye haiM unameMse bhogabhUmike sabhI manuSya uccagotrI tathA pA~coM mlecchakhaNDoMmeM basane vAle manuSya aura antarvIpaja manuSya nIcagotrI hI huA karate haiM, AryakhaNDameM basane vAle zaka, yavana, pulindAdikako tathA pA~coM mlecchakhaNDoMmeM aura antardIpoMmeM basane vAle manuSyoMko jaina saMskRtimeM mleccha saMjJA dI gayI hai aura yaha batalAyA gayA hai ki aise mlecchoMko bhI uccagotrI samajhanA cAhie, jinakA dIkSAke yogya sAdhu AcAravAloMke sAtha sambandha sthApita ho cukA ho aura isa taraha jinameM 'Arya' aisA pratyaya tathA 'Arya' aisA zabda vyavahAra bhI hone lagA ho| isase jaina saMskRtimeM mAnya gotraparivartana ke siddhAntakI puSTi hotI hai, gotraparivartanake siddhAntako puSTa karane vAle bahutase laukika udAharaNa Aja bhI prApta hai / jaise--yaha itihAsaprasiddha hai ki jo agravAla Adi jAtiyA~ pahale kisI samayameM kSatriya varNameM thIM ve Aja pUrNataH vaizya varNameM samA cukI hai, jainapurANoMmeM anuloma aura pratiloma vivAhoMkA ullekha hai. ullekha striyoMke gotra-parivartanakI sUcanA dete haiM / Aja bhI dekhA jAtA hai ki vivAhake anantara kanyA pitapakSake gotrakI na rahakara patipakSake gotrakI ho jAtI hai| isa saMpUrNa kathanakA abhiprAya yaha hai ki yadi parivartita gotra ucca hotA hai to nIcagotrameM utpanna haI kanyA uccagotrakI bana jAtI hai aura yadi parivartita gotra nIca hotA hai to uccagotrameM utpanna huI nArI bhI nIcagotrakI bana jAtI hai aura parivartita gotrake anusAra hI nArIke yathAyogya nIcagotra karmakA udaya na rahakara uccagotra karmakA udaya tathA uccagotrakA udaya samApta hokara nIcagotra karmakA udaya Arambha ho jAtA hai| isI prakAra manuSyameM jIvanavRttikA parivartana na honepara -
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 23 bhI gotra parivartana ho jAtA hai| jaisA ki agravAla Adi jAtiyoMkA udAharaNa Upara diyA gayA hai / pahale kahA jA cakA hai ki AcArya zrIvIrasena svAmIne 'uccagotra-karmakA jIvoMmeM kisa rUpa meM vyApAra hotA hai| isa praznakA samAdhAna karaneke liye jo DhaMga banAyA hai usakA uddezya una sabhI doSoMkA parihAra karanA hai jinakA nirdeza pUrva pakSake vyAkhyAnameM kiyA hai| isase hamArA abhiprAya yaha hai ki AcArya zrIvIrasena svAmIne uccagotrakA nirdhAraNa karake usameM jIvoMkI utpattike kAraNabhUta karmako uccagotra-karma nAma diyA hai| unhoMne batalAyA hai ki dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle puruSoMkA kula hI uccagotra kahalAtA hai aura aise kulameM jIvakI utpatti honA hI uccagotra-karmakA kArya hai| isameM pUrvokta doSoMkA abhAva spaSTa hai kyoMki isase jaina saMskRti dvArA devoMmeM svIkRta uccagotra-karma ke udayakA aura nArakiyoM tathA tiryaMcoMmeM svIkRta nIcagotrakarmake udayakA vyAghAta nahIM hotA hai, kyoMki isameM uccagotrakA jo lakSaNa batalAyA gayA hai vaha mAtra manuSyagatise hI sambandha rakhatA hai aura isakA bhI kAraNa yaha hai ki uccagotra-karmake kAryakA yadi vivAda hai to vaha kevala manuSyagatimeM hI sambhava hai, dUsarI gatiyoMmeM yAne deva, naraka aura tiryakna mikI gatiyoMmeM, kahA~ kisa gotra-karmakA, kisa AdhArase udaya pAyA jAtA hai, yaha bAta nirvivAda hai / isa samAdhAnase abhavya manuSyoMke bhI uccagotra-karmake udayakA abhAva prasakta nahIM hotA hai kyoMki abhavyoMko ucca mAne jAnevAle kUloMmeM janma lenekA pratibandha isase nahIM hotA hai / mlecchakhaNDoMme basanevAle manuSyoMke nIcagotra-karmake udayakI hI siddhi isa samAdhAnase hotI hai kyoMki mlecchaNDoMmeM jaina saMskRtikI mAnyatAke anusAra dharma-karmakI pravRttikA sarvathA abhAva vidyamAna rahaneke kAraNa dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle uccakuloMkA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai| isI AdhArapara antarvIpaja aura karmabhUmija mlecchake bhI kevala nIcagotra-karmake udayakI hI siddhi hotI hai| AryakhaNDake brAhmaNa, kSatriya aura vaizya saMjJAvAle kuloMmeM janma lenevAle manuSyoMke isa samAdhAnase kevala uccagotra-karmake udayakI hI siddhi hotI hai kyoMki brAhmaNa, kSatriya aura vaizya saMjJAvAle sabhI kula dIkSA yogya sAdhu AcAravAle uccakula hI mAne gaye haiN| sAdhuvarga meM uccagotra-karmake udayakA vyAghAta bhI isa samAdhAnase nahIM hotA hai kyoMki jahA~ dIkSAyogya sAdhu AcAravAle kuloM takako uccatA prApta hai vahA~ jaba manuSya, kulavyavasthAse bhI Upara uThakara apanA jIvana Adarzamaya banA letA hai to usameM kevala uccagotra-karmake udayakA rahanA hI svAbhAvika hai, zudroMmeM isa samAdhAnase nIcagotra-karmake udayakI hI siddhi hotI hai kyoMki unake kaulika AcArako jaina saMskRtimeM dIkSAyogya sAdhu AcAra nahIM mAnA gayA hai| yahI kAraNa hai ki pUrvameM uddhata dhavalAzAstrakI pustaka 13 ke paSTha 388 ke 'vir3abrAhmaNasAdhaSvapi ucairgotrasyodayadarzanAt' vAkyameM vaizyoM. brAhmaNoM aura sAdhuoMke sAtha zUdroMkA ullekha AcArya zrIvIrasena svAmIne nahIM kiyA hai / yadi AcAryazrIko zUdroMke bhI vaizya, brAhmaNa aura sAdhu puruSoMkI taraha uccagotrake udayakA sadbhAva svIkAra hotA to zUdrazabdakA bhI ullekha ukta vAkyameM karanese ve nahIM cUka sakate the / ukta vAkyameM kSatriyazabdakA ullekha na karanekA kAraNa yaha hai ki ukta vAkya una logoM kI mAnyatAke khaNDanameM prayukta kiyA gayA hai jo loga uccagotra-karmakA udaya kevala kSatriya kuloMmeM mAnanA cAhate the| yadi koI yahA~ yaha zaMkA upasthita kare ki bhogabhUmike manuSyoMmeM bhI to jaina saMskRti dvArA kevala uccagotra-karmakA hI udaya svIkAra kiyA gayA hai lekina uparyukta uccagotrakA lakSaNa to unameM vaTita nahIM hotA hai, kyoMki bhogabhUmimeM sAdhumArgakA abhAva ho pAyA jAtA hai, ataH vahA~ke manuSya-kuloMko dIkSA-yogya sAdhu-AcAravAle kula kaise mAnA jA sakatA hai ? to isa zaMkAkA samAdhAna yaha hai ki bhogabhUmike ma uccagotrI hI hote haiM, yaha bAta hama pahale hI batalA Aye haiM, jaina-saMskRtikI bhI yahI mAnyatA hai| isaliye
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : sarasvato-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha vahA~ manuSyoMkI uccatA aura nIcatAkA vivAda nahIM honeke kAraNa kevala karmabhUmike manuSyoMko lakSyameM rakhakara hI uccagotrakA uparyukta lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai / isa prakAra SaTkhaNDAgamakI dhavalA TIkAke AdhArapara tathA sarvArthasiddhi Adi mahAn granthoMke AdhArapara yaha siddhAnta sthira ho jAtA hai ki uccagotrI manuSyake uccagotra-karmakA aura nIcagotrI manuSyoMke nIcagotrakarmakA hI udaya rahA karatA hai lekina jo uccagotrI manaSya kadAcita nIcagotrI ho jAtA hai athavA jo nIcagotrI manuSya kadAcit uccagotrI ho jAtA hai, usake yathAyogya pUrvagotra-karmakA udaya samApta hokara dUsare gotrakarmakA udaya ho jAyA karatA hai| SaTakhaNDAgamakI dhavalATIkAke AdhArapara dusarA siddhAnta yaha sthira hotA hai ki dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle jo kula hote haiM yAne jina kuloMkA nirmANa dIkSAke yogya sAdhu-AcArake AdhArapara huA ho ve kUla hI uccakUla yA uccagotra kahalAte hai| isakA spaSTa artha yaha hai ki kaulika AcArake AdhArapara hI eka manuSya uccagotrI aura dUsarA manuSya nIcagotrI samajhA jAnA cAhie, gommaTasAra karmakANDameM to spaSTa ccAcaraNake AdhArapara eka manaSyako uccagotrI aura nIcAcaraNake AdhArapara dUsare manuSyako nIcagotrI pratipAdita kiyA hai / gommaTasAra karmakANDakA vaha kathana nimna prakAra hai| 'saMtANakameNAgayajIvAyaraNassa godamidi saNNA / uccaM NIcaM caraNaM uccaM NIcaM have godaM // 13 // jIvakA saMtAnakramase arthAt kulaparamparAse AyA huA jo AcaraNa hai usI nAmakA gotra samajhanA cAhie, vaha AcaraNa yadi ucca ho to gotrako bhI ucca hI samajhanA cAhie, aura yadi vaha AcaraNa nIca ho to gotrako bhI nIca hI samajhanA caahie| gommaTasAra karmakANDakI ullikhita gAthAkA abhiprAya yahI hai ki ucca aura nIca donoM hI kuloMkA nirmANa kulagata ucca aura nIca AcaraNake AdhArapara hI huA karatA hai| yaha kulagata AcaraNa usa kulakI nizcita jIvanavRttike alAvA aura kyA ho sakatA hai ? isaliye kulAcaraNase tAtparya usa-usa kulakI nirdhArita jIvanavRttikA hI lenA cAhiye, kAraNa ki dharmAcaraNa aura adharmAcaraNako isalie ucca aura nIca gotroMkA niyAmaka nahIM mAnA jA sakatA hai ki dharmAcaraNa karatA huA bhI jIva jaina-saMskRtikI mAnyatAke anusAra nocagotrI ho sakatA hai / isa prakAra karmabhUmike manuSyoMmeM brAhmaNavRtti, kSAtravRtti aura vaizyavRttiko jaina-saMskRtikI mAnyatAke anusAra uccagotrakI niyAmaka aura zaudravRtti tathA mlecchavRttiko nocagotrako niyAmaka samajhanA caahie| eka bAta aura hai ki vRttiyoMke sAttvika, rAjasa aura tAmasa ye tIna bheda mAnakara brAhmaNavRttiko sAttvika, kSAtravRtti aura vaizyavRttiko rAjasa tathA zaudravRtti aura mlecchavRttiko tAmasa kahanA bhI ayukta nahIM hai / jisa vRttimeM udAtta guNako pradhAnatA ho vaha sAttvikavRtti, jisa vRttimeM zauryaguNa athavA prAmANika vyavahArakI pradhAnatA ho vaha rAjasavRtti aura jisa vRttimeM hInabhAva arthAt dInatA yA krUratAkI pradhAnatA ho vaha tAmasavRtti jAnanA cAhie / isa prakAra brAhmaNavRttimeM sAttvikatA, kSAtravRttimeM zaurya, vaizyavRttimeM prAmANikatA, zaudravRttimeM dInatA aura mlecchavRttimeM krUratAkA hI pradhAnatayA samAveza pAyA jAtA hai| ina tIna prakArakI vattiyoMmeMse sAttvika vRtti aura rAjasavRtti donoM hI uccatAkI tathA tAmasavatti nIcatAkI nizAnI samajhanA caahie|
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 25 isa lekhameM hamane manuSyoMkI uccatA aura nIcatAke viSayameM jo vicAra prakaTa kiye haiM unakA AdhAra yadyapi Agama hai phira bhI yaha viSaya itanA vivAdagrasta hai ki sahasA samajha meM AnA kaThina hai| hamArA anurodha hai ki ve bhI isa viSayakA cintana kareM aura apanI vicAradhArAke niSkarSako vyakta kreN| yadyapi isa viSaya para karmasiddhAntakI dRSTise bhI vicAra kiyA jAnA thA, parantu lekhakA kalevara itanA bar3ha cukA hai ki prastuta lekhameM maiMne jo kucha likhA hai usameM bhI saMkocakI nItise kAma lenA par3A hai| ataH atirikta viSaya kabhI prasaMgAnusAra hI likhanekA prayatna kruuNgaa| AAXN
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIrakA samAjadarzana isameM saMdeha nahIM, ki vartamAna yugameM jahA~ eka ora manuSyakI AdhyAtmika vicAradhArA samApta huI hai vahIM dUsarI ora vijJAnakI bhautika cakAcauMdhameM bilAsatA jIvanakI AvazyakatAoMkA rUpa dhAraNa karake manuSyake sarapara nAcane lagI hai| Aja manuSyake liye itanA hI vasa nahIM hai, ki peTa bharaneke lie use khAnA mila jAya aura tana Dhakaneke liye vastra, kintu manuSyakI AvazyakatAoMke bar3ha jAnese dhovIke rahanekI jhopar3I Aja 'vAziMga zApa' banI huI hai, nAIkI bAla banAnekI mAmUlI peTIne 'heyara kaTiMga sailUna'kA rUpa dhAraNa kara liyA hai, darjI kevala darjI na rahakara 'Telara mAsTara' kahe jAne lage haiM aura bajArU hoTala tathA sinemA ghara bhI manuSyakI AvazyakatAoMkI pUrti karanevAle hI mAne jAne lage haiN| Aja sAdhAraNa-se-sAdhAraNa vyaktike vyaktike ghara jAyA jAya, to vahA~ bhI kama-se-kama bAla banAneke lie eka rez2ara, nahAneke lie bar3hiyA sAbuna, bAla savAraneke liye sugandhita telakI zIzI, kaMghA aura darpaNa, cAya pIneke liye kapa-rakAbI aura bAjAra meM ghUmate samaya hAthameM lene ke lie acchI lambI-caur3I beTarI Adi cIjeM avazya hI dekhaneko mileNgii| isake atirikta pratyeka manuSyake antaHkaraNameM sundara vilAsa-bhavana, bijalIkI rozanI, bijalIke paMkhe, hAramoniyama, grAmofona, reDiyo, TIbI, rephrijareTara, moTara Adi vilAsakI saikar3oM cIjeM pAnekI kalpanAyeM nirvAdha gatise apanA sthAna banAtI jA rahI haiN| __manuSyakI ukta AvazyakatAoMkI pUrtike lie aTUTa paisekI AvazyakatA hai / jisa manuSyake pAsa jitanA adhika paisA hogA vaha manuSya vilAsako utanI hI adhika sAmagrI AvazyakatAke nAmapara saMgrahIta kara sakatA hai| yahI kAraNa hai ki pratyeka manuSyakI dRSTi nyAya aura anyAyakA bhedarahita chala-bala Adi sAdhanoM dvArA paisA saMgraha karanekI ora hI jhukI huI hai / bhikhArI, majadUra, kisAna, jamIMdAra, sAhUkAra, munIma, klarka, AphIsara, vyApArI, rAjA, pujArI, zikSaka, dharmopadezaka, dharmapAlaka aura sAdhu-santa Adi kisIko bhI Aja isa dRSTikA apavAda nahIM mAnA jA sktaa| gata dvitIya mahAyuddhane to pratyeka manuSyakI ukta dRSTiko aura bhI kaThora banA diyA hai, jisake pariNAmasvarUpa Aja mAnavasamaSTi bilakUla asta-vyasta ho cukI hai aura koI bhI vyakti apaneko sukhI anubhava nahIM kara rahA hai| paisA saMgraha karanekI bhAvanAne hI mAnavasamAjameM jabardasta Arthika viSamatA utpanna kara dI hai, kyoMki paisA kamAneke bar3e-bar3e sAdhana paise ke balapara hI khar3e kiye jA sakate haiM; isalie sampattike utpAdanameM paiseko hI mahattvapUrNa sAdhana mAna liyA gayA hai aura parizramakA isa viSayameM kucha bhI mUlya nahIM raha gayA hai| yahI kAraNa hai ki jina logoMke pAsa paisA hai una logoMne paisA kamAneke bar3e-bar3e sAdhana khar3e kara liye haiM aura una sAdhanoMke jariye ve vizvako samasta sampattiko kevala apane pAsa hI saMgrahIta kara leneke prayatnameM lage hue haiN| isa prakAra eka ora jahA~ paise vAloMke khajAne dina-pratidita binA parizramake bharate cale jA rahe hai vahA~ dUsarI ora unake isa kArya meM apane khUna aura pasInAko eka kara denevAle majadUra peTa bharaneko bhojana aura tana Dhakaneko vastra taka pAneke liye tarasA karate haiN| mAnavasamaSTiko bhasmasAta kara denevAlI vartamAna viSama paristhitise Ajake vicArazIla logoMke mastiSkameM vicAroMkI krAMti utpanna kara dI hai aura usa paristhitikA khAtmA karane ke liye sAmyavAdI aura samAjavAdI Adi bhinna-bhinna dala kAyama ho cuke haiM aura hote jA rahe haiM / ye sabhI dala apane-apane dRSTikoNake AdhArapara mAnavasamaSTikI bartamAna viSaya paristhitikA zIghra hI anta kara denA cAhate hai / ukta daloMke daramyAna nItisambandhI matabheda kitane hI kyoM na hoM, phira bhI jahA~taka mAnavasamaSTikI vartamAna Arthika viSamatAkA savAla
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 27 hai vahA~taka ina daloMkI vicAradhArA meM prAyaH kucha bhI bheda nahIM hai| rUsako sAmyavAdI sarakArako nItimeM mUlataH Arthika samAnatAko sthAna prApta hI haiM parantu bhinna-bhinna dezoMkI samAjavAdI sarakAreM bhI Arthika viSamatAko dUra karanekI dRSTise hI udyoga-dhandhoMkA rASTrIyakaraNa karanekI ora agrasara hotI jA rahI haiN| ___ yadyapi vartamAna vikAsake yugameM mAnavasamaSTise Arthika viSamatAko naSTa kara denA asambhava nahIM hai, parantu itanA nizcita hai ki kevala zAsanatantrakI kAnUnI vyavasthAke AdhArapara hI ise naSTa nahIM kiyA jA sakatA / isako naSTa karaneke liye kAnunI vyavasthAke sAtha-sAtha pratyeka mAnavako apane kartavyako samajhanekI bhI anivArya AvazyakatA hai| isake binA zAsanatantrakI vizuddha kAnUnI vyavasthA vilkula bekAra hai / sAmyavAdI rUsako pahale nizcita kiye gaye apane dRSTikoNameM aba isaliye kucha parivartana karanA par3A hai aura yahI kAraNa hai ki kAnUnI vizvake sabhI dezoMmeM prajAtantra athavA rAjatantrake rUpameM sthApita zAsanatantrake sAtha-sAtha dharmatantra kI bhI sthApanA kI gayI hai / bhAratavarSameM to sAmAjika suvyavasthA zAsanatantrakI apekSA dharmasaMghako hI agrima sthAna milA huA hai / vizvabandha mahAtmA gAMdhIne vizuddha rAjanItiko nagaNya aura tuccha mAnate hue vizvake sAmane aura vizeSakara bhAratavarSake sAmane dharmatantrakI mahattAke isa Adarzako punaH sthApita kara diyA hai / tAtparya yaha hai ki sAmyavAdI athavA samAjavAdI sarakAroM dvArA udyogadhandhoMkA rASTrIyakaraNa kara deneke bAda bhI mAnavasamaSTise Arthika viSamatAko dUra karane ke liye pratyeka vyaktikI kucha-na-kucha javAbadArI avazya hI zeSa raha jAtI hai, jise vyakti mAnavasamaSTike prati nizcita kiye gaye apane karttavyajJAna dvArA hI pUrA kara sakatA hai aura usako isa prakArakA kartavyapanA dharmatantrake dvArA hI prApta ho sakatA hai| bhagavAna mahAvIrane dharmatantrakI mahattAke isa tathyako bhalI prakAra samajha liyA thA, isIliye unhoMne apane yugakI sAmAjika durvyavasthAko ThIka karaneke liye arthAt mAnavasamaSTise zoSaka aura zoSyake bhedako naSTa karaneke liye dharmatantrake AdhArapara pratyeka mAnavako aparigrahavAdake apanAnekA upadeza diyA thaa| isa siddhAntake anusAra AtmArthI lokottara mahApuruSa sAdha-santa vagairaha AtmakalyANake uddezyase AdhyAtmikatAke uccatama zikharapara pahuMcate hue jahAM parigrahakA sarvathA tyAga kara diyA karate the vahAM samAjake bIca meM rahanevAle gArhasthyamArgake pathika jana-sAdhAraNake liye ukta aparigrahavAda' ke AdhArapara 'a-ISat-(alpa), arthAt AvazyakatAnusAra parigraha rakhanekI chUTa bhI pradAna kI gayI thI aura isako bhagavAna mahAvIrakI dhArmika paribhASAmeM "parigrahaparimANavrata" nAma diyA gayA thaa| tAtparya yaha hai ki bhagavAn mahAvIrakA yuga isa samaya jaisA bhautika vijJAnakA yuga nahIM thA, usa yugameM koI bhI udyogadhandhA kala-kArakhAnoMse sambaddha nahIM thA, pratyeka udyoga aura pratyeka dhandhA kevala manuSyake / hastakauzalameM hI sImita thaa| isaliye eka to isa prakArakI Arthika viSamatA-"eka ora to karor3oMkI sampatti tijoriyoMke andara banda rahe aura dUsarI ora bhUkhe tathA naMge narakaMgAla Ama rAstoMpara mAre-mAre phireM; eka ora pUMjIpati loga hajAroM majadUroMko apanA Arthika gulAma banAkara binA parizramake hI lAkhoM rupayA kamAyeM aura dUsarI ora majadUra kar3I-se-kar3I-mehanata karaneke bAda bhI pauSTika bhojana, acche vastra aura baccoM kI zikSAke sAdhana bhI na juTA pAyeM" usa samaya na thii| dUsare, ukta parigrahaparimANavatake jariye bhagavAna mahAvIrane pratyeka mAnavako apane puruSArthase paidA kiye gaye dravyakA bhI samaSTike hitameM upayoga karanA sikhalAyA thaa| bhagavAna mahAvIrane ahiMsAvAdake jariye "saroMko jIne do" ke pracArake sAtha-sAtha "aparigrahavAdake jariye dUsaroMko jIvita rakhanekA prayatna bhI karo" kA bhI pracAra kiyA thaa| bhagavAna mahAvIra cUMki paralokako mAnate the isaliye unhoMne mAnava samaSTiko aparigrahavAdakI ora
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : sarasvato-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcAyaM abhinandana-grantha jhukAneke lie isa bAtakA dRr3hatAke sAtha pracAra kiyA thA ki punarbhavameM manuSya yoni usI vyaktiko mila sakatI hai jo parigrahaparimANavatI hokara arthAt AvazyakatAke anusAra parigraha svIkAra karake hI apane jIvanakAryoMkA saMcAlana kiyA karatA hai aura jo isa prakArakI AvazyakatAse adhika parigraha rakhanekA prayatna karatA hai usako punarbhavameM nizcita hI narakayonike kaSTa bhogane par3ate haiM / isakA matalaba yaha hai ki AvazyakatAse adhika parigraha rakhanekA artha dUsareke hakakA apaharaNa karanA hI to hai aura jo isa tarahase dUsareke hakakA apaharaNa karatA hai use prakRti isa prakArakA daNDa detI hai ki punarbhavameM use jIvana-kAryoMke saMcAlanakI sAmagrI aprApya hI rahA karatI hai| yahA~para yaha bAta avazya hI dhyAnameM rakhanA cAhie ki yadyapi pratyeka manuSyakI jIvanasambandhI khone pAne pahinane-or3hane aura nivAsa vagairahakI AvazyakatAyeM samAna hai phira bhI koI vyakti to sirpha apane jIvanakI javAbadArI bahana karatA hai, koI vyakti choTe yA bar3e eka kuTumbake jIvanakI javAbadArI bahana karatA hai aura koI vyakti isase bhI Age bahutase kuTumboMkI javAbadArI bahana karatA hai| isalie isa AdhArapara bhinna-bhinna manuSyoMkI AbazyakatAyeM bhI taratamarUpase bhinna-bhinna hI rahA karatI haiN| aura isa AdhArapara parigrahakA parimANa bhI kiyA gayA hai|
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jaina mandira aura harijana jaina saMskRtike AdhArapara honevAlI samAjaracanAmeM mAnava-mAnavake bIca chuAchutako sthAna milanA asambhava hai / yadyapi kucheka jaina granthoMmeM chaAchatakA ullekha hai aura jaina samAjameM usakA pracalana bhI eka arse se calA A rahA hai / parantu yaha nizcita bAta hai ki jaina saMskRtike Upara vaidika saMskRtikA prabhAva par3a jAneke kAraNa hI yaha saba kucha huA hai| isalie pahalI bAta to yaha hai ki yadi bhAratavarSase chuAchUtako samApta kiyA jAtA hai to jainoMko to prasanna hI honA cAhiye / dUsarI bAta yaha hai ki jaina mandiroM meM harijanoMke praveza karanekA virodha karanese pahale hameM yaha soca lenA cAhie ki samagra bhAratavarSase yadi chuAchUtako samApta kara diyA jAtA hai to jainoMmeM isakA pracalana banA rahanA asambhava hai| harijana-mandira-praveza bilakA kevala itanA hI Azaya hai ki jo sthAna sarvasAdhAraNake upayogake lie khulA huA hai usa sthAnameM jAnese harijanoMko sirpha isalie nahIM rokA jA sakatA hai ki ve achUta hai| ataH jainoMko isase DaranekI bilakUla AvazyakatA nahIM hai ki harijana jaisI cAhe vaisI hAlatameM jaina mandirameM praveza kareMge aura vahA~para manacAhA kAma kareMge; kyoMki kAnUna vaidika mandiroMke samAna jaina mandiroMkI surakSA aura suvyavasthAkA bhI dhyAna rakhA jAyagA / jaijoMmeM harijana-mandira praveza bilake bAremeM eka bhrama yaha bhI phailA huA hai ki isa bilase harijanoMko ve adhikAra prApta ho jAte haiM jo ki sirpha eka jainIko hI prApta ho sakate haiN| maiM kahatA hai ki jainoMko yaha bhrama bhI apane dilase nikAla denA cAhiye, kyoMki bilake jariye ajaina brAhmaNako bhI ve adhikAra prApta nahIM ho sakate jo sAmAnyataH eka jainIko prApta hai| uparyukta kathanase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki jaina mandiroMke bAremeM harijana-mandira-praveza bila nimnalikhita rUpase lAgU hotA hai (1) pratyeka jainI, cAhe vaha harijana hI kyoM na ho, una saba adhikAroMke sAtha jaina mandirameM praveza pAnekA adhikArI hai, jo sAmAnyataH jaina honeke nAte svabhAvataH use prApta ho jAte hai / (2) jabaki ajaina brAhmaNa Adi jaina mandirameM praveza kara sakate haiM to jisa tarahase aura jahA~taka ve mandirake andara praveza karate haiM usa tarahase aura vahA~taka achUta honeke kAraNa ajaina harijanoMko praveza karanese nahIM rokA jA sktaa| (3) jaina saMskRtikI dhArmika maryAdA, mandirakI pavitratA aura mandirake andara zAnti kAyama rakhaneke uddezyase mandirakI vyavasthApaka kameTI mandira-pravezake viSayameM sAmAnya rUpase aise niyamoMkA nirmANa kara sakatI hai, jo achUtatAko protsAhana denevAle na hoN| jo loga mandiroMke bAre meM harijana-mandira-praveza-bila lAgU honekA virodha karate haiM unakI mukhya dalIleM nimna prakAra haiM (1) jaina hindu nahIM hai, isalie yaha bila jaina mandirapara lAgU nahIM honA caahiye| (2) aisA eka bhI harijana nahIM hai, jo jainadharmakA mAnanevAlA ho| (3) dharmake kSetrameM zAsanako hastakSepa karanekA adhikAra prApta nahIM ho sakatA hai|
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pahalI dalIlake bAremeM yahI kahU~gA ki jaina hindU rahe hai aura raheMge / jainiyoMkA hita isImeM hai ki ve eka svarase apane Apako hindU ghoSita kareM / jainiyoMkA yaha bhaya bilakula nirAdhAra hai ki hindU zabda vaidika saMskRtiparaka honeke kAraNa jaina saMskRti kevala vaidika saMskRtikI zAkhA mAtra raha jAtI hai| vAstavameM "hindU zabda vaidika saMskRtiparaka hai" yaha bAta asatya hai| aba taka vaidikoM aura jainoMke paraspara jo sAmAjika sambandha bane cale A rahe haiM unheM aura adhika sudRr3ha karanekI AvazyakatA hai aura aisA honepara bhI yaha to sarvathA asaMbhava hai ki IzvarakartRtvavAda tathA varNAzramavyavasthAko lekara paraspara pUrva aura pazcima jaisA maulika bheda rakhanevAlI vaidika aura jaina saMskRtiyoMmese eka saMskRtiko dUsarI saMskRtikI zAkhAmAtra mAna liyA jAyagA / bhAratIya rAjyake asAmpradAyika rAjya ghoSita ho jAnepara aisA honA aura bhI asaMbhava hai| dUsarI dalIlakA bahuta kucha uttara Upara diyA jA cakA hai| vizeSa yaha ki "eka bhI harijana jainadharmakA mAnanevAlA nahIM hai" yaha jaina samAjake liye zobhAkI cIja nahIM hai| isase to jaina samAjakI kaTTara anudAratA hI prakaTa hotI hai aura isIkA yaha pariNAma hai ki jainoMkI saMkhyA aMgaliyoMpara ginane lAyaka raha gaI hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi kadAcit koI harijana jainadharmameM Aja dIkSita honeko taiyAra ho to jaina loga apanI marjIse use maMdirake andara jAne dene va pUjA karanekI ijAjata deneko kahA~ taiyAra hai ? jisase isa dalIlake AdhArapara jaina mandiroMko harijanamaMdirapraveza bilase alaga karAkara harijanako jaina maMdirameM na Ane denekI apanI caturAIko jaina samAja saphala banA sake / harijana jainamaMdirameM praveza na kareM, yadi hamArI aisI icchA hai, to isakA eka hI upAya ho sakatA hai ki ajaina mAtrako jaina-maMdirameM na Ane diyA jAya, parantu jaina samAjakA eka bhI vyakti yahA~ taka ki jaina mandirameM harijanoMke pravezakA virodhI bhI itanA mUrkha nahIM ho sakatA hai jo yaha kahaneko taiyAra ho ki jaina mandirameM koI bhI ajaina praveza pAnekA adhikArI nahIM hai| isalie jaina samAjako cAhie ki bilakI manzAke mutAbika vaha ajana harijanoMko bhI dUsare ajanoMkI taraha jaina mandirameM udAratApUrvaka AnekI ijAjata de de / tIsarI dalIlake bAremeM maiM itanA hI kaha~gA ki yadi janatA svayaM apane andarase rASTrIyatAke ghAtaka tattvoMko nikAla de to nizcaya hI zAsanako isake lie kAnUna banAnekI AvazyakatA nahIM hai| parantu durbhAgyase janatAmeM abhI itanI jAgRta hI kahA~ paidA huI hai ? isalie choTI-choTI bAtoMke liye bhI kAnUna banAnemeM bar3I majabUtIke sAtha sarakArako apanI amUlya zakti kharca karanI par3a rahI hai| rahI dhArmika bAtoMmeM zAsanake hastakSepakI bAta, so isake bAremeM yahI kahA jA sakatA hai ki jo tattva rASTrIyatAkA ghAtaka hai vaha dharmakSetrakI maryAdAmeM kabhI bhI nahIM A sakatA hai| kucha loga binA soce samajhe yaha kahA karate haiM ki jaina bhAiyoMne dezako svataMtra karAne meM kAMgresako apane tyAga aura balidAna dvArA jo sahayoga diyA hai usakA puraskAra jainiyoMko unake dhArmika adhikAroMkA apaharaNa karake diyA jA rahA hai| maiM aise logoMse pUchatA hU~ ki yadi jaina bhAI dezakI svataMtratAke lie kAMgresake sAtha lar3AImeM sammilita na hote to kyA dezadrohakA kAma unheM zobhA de sakatA thA? aura jainoMke yoga na denese kyA dezako svatantratA milanA kaThina ho jAtA ? ina donoM praznoMkA uttara 'hA~' maiM denA jaina samAjake kisI bhI vyaktike lie kaThina hI nahIM, asaMbhava hai| maiM to yaha kahatA hai ki ukta prakArake zAsanake bAremeM AkSepa karanA samasta jaina samAjako kalaMkita karaneke sivAya aura kucha nahIM hai| AzA hai jaina bandhu isapara vicAra kara samucita mArga apanAyeMge /
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] aba taka kAMgresakA aura hindU mahAsabhAkA bhI yahI dRSTikoNa rahA hai ki jaina hinduoMse pRthak nahIM haiM, isalie madhyaprAntIya sarakArane prAntIya asembalImeM jaba harijana - mandira praveza bila vicArArtha upasthita kiyA thA taba usa bila meM nirdiSTa 'hindU' zabdakI vyAkhyAmeM jainiyoMkA bhI samAveza thA, jisase jaina mandira bhI ukta bilake dAyaremeM Ate the, lekina jaina samAjako yaha sahya nahIM thA, isalie usakI orase ukta bilameM nirdiSTa 'hindU' zabda kI vyAkhyAmeMse jaina zabda ke nikalavAneke liye kAphI prayatna kiyA gayA thA / yadyapi jaina samAjake isa ravaiyekA usa samaya 'sanmArga pracAriNI samiti kI orase maiMne virodha kiyA thA / parantu jaina samAjako usake apane prayatnameM saphalatA milI aura harijana mandira praveza bilake dAyaremeM jaina mandiroMko madhyaprAMtIya sarakArane pRthaka kara diyaa| ho sakatA hai ki jaina samAjako apanI isa tAtkAlika saphalatApara garva ho, parantu mujhe Aja bhI madhyaprAntIya sarakArake dRSTikoNameM yakAyaka parivartanapara Azcarya aura jaina samAjakI rAjanItika adUradarzitA aura sAMskRtika ajJAnatApara duHkha ho rahA hai / 6 / saMskRti aura samAja : 31 jaina samAjakI Ama dhAraNA yaha hai ki hindU saMskRtikA artha vaidika saMskRti hotA hai aura cUMki jaina saMskRti apanI anUThI maulika vizeSatAoMke kAraNa vaidika saMskRtise bilakula nirAlA sthAna rakhatI hai / isalie usakI (jaina samAja ko rAyameM usakI icchAke anusAra sarakArako jainiyoMkA hinduoMse pRthak astitva svIkAra karanA cAhie / jabase hamAre dezameM rASTrIya sarakArakI sthApanA huI hai tabhIse jaina samAja ke netA aura samAcArapatra isa bAtakA avirAma prayatna karate A rahe haiM ki jaina hinduoMse pRthak apanA svatantra astitva rakhate haiM / jaina samAjake sAmane sabase pahale vicAraNIya bAta yaha hai ki jaina saMskRtike anusAra mAnavajAti meM achUta yA harijana nAmakA pRthak varga kAyama hI nahIM kiyA jA sakatA hai / jainagranthoMmeM jo zUdroMke eka vargako achUta batalAyA gayA hai vaha jaina saMskRtike liye vaidika saMskRtiko hI dena samajhanA caahiye| jisa prakAra paristhitivaza kisI samaya vaidika saMskRtimeM jaina saMskRtike siddhAMta praviSTa kara liye gaye the usI prakAra jaina saMskRtimeM bhI paristhitivaza eka samaya vaidika saMskRtike katipaya siddhAnta praviSTa kara lie gaye the, una siddhAMtoM meM zUdroMke eka vargako achUta mAnanA bhI zAmila hai / isaliye harijanoMkA maMdira praveza svIkAra kara lenese vaidika saMskRtikA to hrAsa kahA jA sakatA hai parantu isase jaina saMskRtikA to kalaMka hI dUra hotA hai / dUsarI vicAraNIya bAta yaha hai ki mAnavasamaSTimeM chUta aura achUtakA bheda bhAratavarSake liye abhizApa hI siddha huA hai / isaliye sarakAra isa bhedako zIghra hI samApta kara denA cAhatI hai| aisI hAlata meM jaina samAja apane vartamAna ravaiyepara kAyama raha sakegA, yaha asaMbhava bAta hai| balki Aja isakA matalaba yaha liyA jA rahA hai ki nagaNya jaina samAja isa tarahase eka bar3I saMkhyAvAlI jAtike sAtha aisI duzmanI mola lenA cAhatI hai jo usake astitva ke liye khatarA siddha ho sakatI hai| 'jaina mitra' 29 janavarI san 48 ke aMka meM jo DaoN0 hIrAlAlajI nAgapurakA vaktavya prakaTa huA hai usase isI bAtakI puSTi hotI hai| abhI usa dina sivanImeM jaina samAjakI orase diye gaye abhinandanapatrake uttara meM madhyaprAnta aura barArake mukhyamantrI zrImAn paM0 ravizaMkarajI zuklane kahA thA ki - " musalamAnoMko jainiyoMse sabaka sIkhanA caahiye| jisa tarahase inane bhAratako apanI bhUmi samajhA aura jisa prakAra milajula kara rahate haiM usI prakAra musalamAnoMko bhI rahanA cAhiye / " hama mukhyamantrIkI niyatapara hamalA nahIM karanA cAhate haiM, mahApuruSoMko apane bhASaNoMmeM nape-tule zabdoMkA hI prayoga karanA cAhiye, parantu itanA avazya nivedana kareMge ki kyoMki kauna kaha sakatA hai ki bhaviSya
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha meM isa prakArake zabdoMkA durupayoga nahIM kiyA jAyagA aura jainiyoMke sAtha abhAratIyoM jaisA vyavahAra nahIM kiyA jAyagA / maiMne yahA~para isakA nirdeza kiyA hai ki abhI taka jo loga jainiyoMkA hinduoMse pRthak astitva svIkAra nahIM karate the unheM bhI jaina samAjake pracArane usake hinduoMse pRthak astitvako svIkAra karaneke liye majabUra kara diyA hai aura aisI hAlatameM jaina samAja apane svatvoMkI bhalI prakAra rakSA kara legI, isameM saMdeha hai| aba taka jaina netA aura jaina samAcArapatra jaina saMskRtike khatma honekA bhaya dikhalAkara hI jainiyoMko hinduoMse pRthaka rahaneke liye prerita karate Aye hai / parantu unake pAsa isa bAtakI kyA gAraMTI hai ki ve isa tarahase jaina saMskRtikI rakSA kara hI leMge, jaba ki khatarA nirvivAda sAmane hai| . isa samaya jainiyoMko bahuta hI sAvadhAnIke sAtha likhane, bolane aura kArya karanekI jarUrata hai / jainiyoMko socanA cAhiye ki bhagavAna mahAvI rake bAda jaina saMskRtikA mahattama uddhAraka yadi kisIko mAnA sakatA hai to vaha mahAtmA gAMdhI haiN| inakI krAntise jitanA bala jaina saMskRtiko milA hai utanA dUsarI saMskRtiko nahIM / parantu jainiyoMmeM jinasenAcArya jaise prabhAvaka-netAoMkA abhAva honese jainI mahAtmA gAMdhIko krAntikA jaina saMskRtike liye ucita upayoga nahIM kara sake haiN| mahAtmA gAMdhIke jIvanakA antima jo lekha 1 pharavarI san 1948 ke harijana sevakameM prakAzita huA hai usameM unhoMne jaina mandiroMmeM harijanoMko jAne denekI bAta kahI hai| unakI dalIla yaha hai ki yadi jaina mandiroMmeM ajaina brAhmaNa praveza pA sakatA hai to bhaMgIko isaliye rokanA anyAya hai ki vaha achUta hai| yaha bAta dUsarI hai ki jaina vinayakA samucita rItise saMrakSaNa karaneke liye jaina mandiroMke vyavasthApakoM dvArA niyama banAye jA sakate haiN| prasannatAkI bAta hai ki bInAkI jaina samAjane sarvasammatise harijanoMke liye apane yahA~kA jaina mandira khola denekA nirNaya kiyA hai| jabalapurake kucha pramukha jaina sajjanoMse abhI kucha dina hue varuAsAgarameM merI isa viSayapara carcA huI thI ve harijanoMko jaina mandira khola deneke pakSameM haiN| pUjya paNDita gaNezaprasAda jI varNI jaina mandira harijanoMko khola denemeM koI burAI nahIM samajhate haiM aura ve cAhate haiM ki bahuta zIghra jaina mandira harijanoMke liye khola diye jAnA caahiye| merA jaina sabhAjase nivedana hai ki vaha udAratApUrvaka jaina mandira harijanoMke liye khola denekA sarva sammata phaisalA kare / isImeM jaina samAja aura jaina saMskRtikA phAyadA hai aura bInAkI jaina samAjane jaina vinayakA saMrakSaNa karane ke liye jaisI niyamAvalI banAI hai vaisI niyamAvalI banAkara mandirake daravAjepara TAMka denA caahiye| jaina mandiroMmeM zRMgArakA jo sAmAna pradarzanake liye lagA rahatA hai use alaga kara denA cAhiye aura aise sAdhana juTA denA cAhiye, tAki logoMko mandiroMmeM vItarAgatAkA acchA paricaya mila ske| tA0 12 pharavarIke 'jaina mitra' meM 'vicitratA' zIrSakase eka lekha zrI rAjamala jaina vI0 kAma, 'rAjeza' kalakattAkA prakaTa huA hai usa lekhase unakA jainatvake prati zraddhAnakI apekSA dambha hI prakaTa hotA hai| maiM aise lekha likhanevAloMse prArthanA karUMgA ki hamaloga kevala bhAvukatAke hI zikAra na baneM, Apake Upara jaina saMskRtike bhaviSyakI jabAbadArI hai| yadi hama isa tathyako na samajha sake aura samayakA ucita upayoga na kara sake to bhAvI pIr3hIke sAmane hamaloga mUrkha siddha hoNge| antameM maiM itanA aura spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki yadi kisI taraphase jaina saMskRtiko khatma kara denekI hI sAjiza kI jAtI hai to usake viruddha hamArA sarvadA taiyAra rahanA anucita na hogaa| maiM aise kisI bhI ucita prayatnakA svAgata karU~gA aura isake liye 'sanmArga pracAriNI samiti' Age karatI haI dikhAI degii|
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRtike sandarbhameM 'hindU' zabdakA vyApaka artha ukta vidheyakake sambandhameM jaina samAjakI orase hindU dharmase jaina dharmakI pRthak sattAko lekara jo Andolana cala par3A hai, vaha Andolana galata dRSTikoNapara AdhArita hai, aisA merA khyAla hai / "jaina hindU nahIM hai" yA "vaidika dharma (brAhmaNa dharma) kA hI dusarA nAma hindU dharma hai" ye donoM mAnyatAmeM bhrAnta hai kyoMki aitihAsika tathya hameM isa bAtako mAnaneke liye bAdhya karate haiM ki jina jAtiyoM aura jina dharmoko janmabhUmi bhAratavarSa hai, ve saba jAtiyA~ aura ve saba dharma hindu zabdake vAcya arthameM samA jAte haiN| ataH jaina samAjake liye isa prakArakA Andolana karanA upayogI nahIM ho sakatA hai ki "jaina hindu nahIM haiM" yA "jainadharma hindu dharma nahIM hai|" jaina samAjase maiM to yahI nivedana karatA hU~ ki vaha isa prakArake galata dRSTikoNako badale aura isa AdhArapara Andolana kare ki sArvajanika aura sarakArI kSetroMmeM jo hindU zabdakA saMkucita artha pracalita hai, vaha banda ho jAve tathA sabhI kSetroMmeM hindU zabda bhAratIyatAke hI arthameM prayukta hone laga jAve / sanmArga pracAriNI samitike maMtrIkI haisiyatameM jo patra maiMne bhArata sarakArake pAsa bhejA hai, usakI nakala samAjakI jAnakArI aura mArga darzanake liye yahA~ prastuta kara rahA huuN| mAnyavara! viSaya-niyamakA nAma aspRshytaa| apara vidheyaka / kramAMka-bila naM0 14 bI san 54 kaa| vivAdagrasta-dhArA 3 kI vyaakhyaa| aspRzyatA aparAdha vidheyaka pArita hone aura bhAratavarSa ke samasta dharmAvalambiyoMke sAtha jainadharmAvalambiyoMpara bhI use lAgU karanekA maiM isaliye svAgata karU~gA ki yaha vidheyaka jainadharma aura jaina saMskRtiko saiddhAntika paramparAke anurUpa hai| isa patra dvArA maiM ApakA dhyAna kevala hindU dharmakI vyAkhyAmeM jo kamI raha gayI hai, usakI ora AkarSita karanA cAhatA huuN| aitihAsika tathyoMpara dRSTipAta karanese yaha bAta spaSTa rUpase jJAta ho jAtI hai ki hindU zabdakA prayoga bhAratIyatAke hI artha meM karanA cAhiye parantu Ajakala sAdhAraNatayA hindU zabdakA prayoga vaidika dharma (brAhmaNa dharma) ko mAnane vAle vargake liye kiyA jAne lagA hai jo ki bhrAnta hai aura vidheyakakI dhArA 3 meM jo hindu dharmakI vyAkhyA kI gayI hai, usase bhI na kevala ukta bhrAnta dhAraNAkA nirAkaraNa nahIM hotA, pratyuta usako puSTi hI hotI hai| ataH nivedana hai ki dhArA 3 meM hindu dharmakI vyAkhyAmeM nimna prakAra parivartana kara diyA jAve / 1-vidheyaka meM hindU zabdake sthAnapara bhAratIya zabdakA prayoga kara diyA jaave|| yadi kisI kAraNavaza vidheyakameM hindU zabdakA rakhanA abhISTa hI ho to dhArA 3 meM "hindu dharmake vikAsa yA rUpa" ke sthAnapara "samasta hindU dharmoM" aisA parivartana kara diyA jaave| 2-vyAkhyAmeM sikha, bauddha, jaina Adi dharmoke sAtha vaidika dharmakA bhI spaSTa ullekha kara diyA jAve / aisA karanese jainadharma aura bauddhadharmakI vaidika dharmakI apekSA svatantra sattA, jo vAstavika tathyoMpara AdhArita hai-meM koI A~ca nahIM Ane paavegii| mai AzA karatA hU~ ki merA yaha ucita nivedana svIkAra kara liyA jAvegA aura isa taraha jaina samAjameM vidheyakake prati jo virodhakI lahara uTha khar3I huI hai, vaha yA to samApta ho jAvego yA usakA mahattva ho kucha nahIM raha jaayegaa|
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa prastuta granthameM vyAkaraNAcArya ke jo vibhinna patra-patrikAoM pUrva prakAzita sAmagrI dI gayI hai, usake pUrva prakAzita zIrSaka AdikA vivaraNa isameM prakAzita zIrSakoMke sAtha yahA~ diyA jAtA hai_____ isa granthameM prakAzita zIrSaka anyatra prakAzita zIrSaka Adi vivaraNa dharma aura siddhAnta 1. tIrthakara mahAvIrakI dharmatattva dezanA : tIrthaMkara mahAvIrakI dharmatattva sambandhI dezanA, jaina siddhAnta bhAskara kiraNa-1,2 1974 / 2. jaina-darzanameM Atmatattva : jaina darzanameM Atmatattva, bra0 paM0 candAbAI abhinandana-grantha, 1954 / 3. nizcaya aura vyavahAra mokSa-mArga : nizcaya aura vyavahAra mokSa-mArgakA vizaleSaNa, zrI bhaMvarIlAla : nizcaya aura vyavahAra mokSa-mAgakA viza vAkalIvAla smArikA, 1968 / 4. nizcaya aura vyavahAra dharmameM sAdhya-: nizcaya aura vyavahAra dharmameM sAdhya-sAdhakabhAva, zrI sunaharIlAla sAdhakabhAva abhinandana-grantha, 1982 / 5. nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA : jainAgamameM prayukta nizcaya aura vyavahAra zabdoMkA arthAkhyAnaarthAkhyAna marudhara kesarI muni zrI mizrIlAlajI mahArAja abhinandana-graMtha, 1968 / 6. vyavahArakI abhUtArthatAkA abhiprAya : vyavahArako abhUtArthatAkA abhiprAya, divyadhvani varSa-1, aktUbara-navambara 1966 / 7. saMsArI jIvoMkI anantatA : jIvoMkI anantatA ( aprakAzita ) 8. jainadarzanameM bhavya aura abhavya ': bhavya aura abhavya (aprakAzita ) 9. jIvadayA : eka parizIlana : jIva dayAkA vizleSaNa, AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja abhinandana grantha, 1987 / 10. jainAgamameM karmabandha : karmabandhapara vicAra (aprakAzita) 11. karmabandhake kAraNa : AgamameM karmabandhake kAraNa, vIra-vANI varSa-41, aMka 12,13 . . mArca-apraila, 1988 / . 12. gotra karmake viSayameM merA cintana . : gotra karmake viSayameM merI dRSTi (aprakAzita) 13. bhujyamAna AyumeM apakarSaNa aura . : bhujyamAna AyumeM apakarSaNa aura utkarSaNa, jainadarzana 16 utkarSaNa sitambara 1933 / 14. kyA asaMjJI jIvoMmeM manakA sadabhAva hai ? : kyA asaMjJI jIvoMke manakA sadbhAva mAnanA Avazyaka hai, anekAnta varSa-13, kiraNa-9, 1955 / 15. samyagdRSTikA svabhAva . : samyagdRSTikA svabhAva, divyadhvani apraila, 1968 / 16. paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM au : akramabaddha bhii| : ( aprakAzita ) 17. jayapura khAniyA~ tattvacarcA aura usakI : jayapura ( khAniyA~ ) tattvacarcA aura usakI samIkSA pustakase samIkSAke antargata upayogI 1982 / . praznottara 1,2,3, 4 kI sAmAnya samIkSA darzana aura nyAya 1. bhAratIya darzanoMkA mUla AdhAra : bhAratIya darzanoMkA mUla AdhAra, vIra 1945 /
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. jainadarzanameM pramANa aura naya 3. jJAnake pratyakSa aura parokSa bhedoMkA AdhAra 4. jainadarzana meM nayavAda 5. anekAntavAda aura syAdvAda 6. syAdvAda darzana aura usake upayogakA abhAva 7. darzanopayoga aura jJAnopayogakA vizleSaNa 8. jainadarzana meM darzanopayogakA sthAna 9. jainadarzana meM vastukA svarUpa 10. jainadarzana meM saptatattva aura Sadravya 11. artha meM bhUla aura usakA samAdhAna sAhitya aura itihAsa 1. vIrASTakam : samasyA kAntA kaTAkSAkSataH (kSatAH) / 2. samayasArakI racanAmeM AcArya kundakundakI dRSTi 3. tattvArthasUtrakA mahattva 4. jaina vyAkaraNakI vizeSatAe~ 5. SaTkhaNDAgamake 'saMjada' pada para vimarza 6. sAMskRtika surakSAkI upAdeyatA 7. jaina saMskRti aura tattvajJAna 8. yugadharma bananekA adhikArI kauna ? 9. RSabhadevase vartamAna taka jainadharmakI sthiti pariziSTa : 35 : prAk-kathana, DaoN0 koThiyAjI dvArA saMpAdita nyAyadIpikAkA prakAzana, 1945 / : jJAnake pratyakSa aura parokSa bhedoMkA AdhAra, jJAnodaya, jUna 1951 / : jaina darzana meM nayavAda, guru gopAladAsa varaiyA smRti graMtha 1967 / : vIrazAsanake mUlatattva anekAntavAda aura syAdvAda, anekAnta varSa - 2 kiraNa- 1, 1938 / : syAdvAdakA jainadharmameM sthAna va usake kriyAtmaka upayogakA abhAva, jainadarzana 19 sitambara 1934 // : darzanopayoga aura jJAnopayogakA vizleSaNa-AcArya zivasAgara smRtigrantha vI0 ni0 saM0 2499 / : jainadarzana meM darzanopayogakA sthAna, jJAnodaya, apraila 1951 / : eka dArzanika vizleSaNa - jainadarzanakI mAnyatAmeM vastu anantadharmAtmaka bhI hai aura anekAntAtmaka bhI hai, divyadhvani varSa - 1 aMka 9, 1966 / : jainasaMskRtikI saptattva aura Sadravya vyavasthApara prakAza, anekAnta varSa - 8, kiraNa 4, 5, 1946 / : artha meM bhUla ( aprakAzita ) : vIrASTakam : samasyA - kAntAkaTAkSAkSataH (kSatAH) / digambara jaina, aMka 1-2 | : samayasAra kI racanAmeM AcArya kundakundakI dRSTi, mahAvIra jayantI smArikA 1988 / anekAnta varSa - 12 kiraNa-4 : tattvArtha sUtrakA mahattva, sitambara 1953 / : jaina vyAkaraNameM itara vyAkaraNoMse vizeSatA va usakA mahattva, jaina siddhAnta bhAskara, varSa 11 aMka - 4 vI0 ni0 saM0 2457 / sanAtana jaina : paTakhaNDAgamakI satprarUpaNAkA 93vA~ sUtra, bulandazahara, aktUbara 1945 / : abhibhASaNa sivanI vidvatpariSada adhivezana san 1965 / : abhibhASaNa zrAvastI vidvatpariSada adhivezana ? : yugadharmaM banane kA adhikArI kauna, khaNDelavAla hitecchu yugadharmAMka varSa 26, aMka 1, 2 / : jaina mAnyatAmeM dharmakA Adi samaya aura usakI maryAdA, premIabhinandana grantha 1946 /
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : sarasvatI-baravaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinamvana-pranya saMskRti aura samAja 1. hamArI dravya pUjAkA rahasya 2. sAdhutvameM nagnatAkA mahattva 3, jainadRSTise manuSyoMmeM ucca-nIca vyavasthAkA AdhAra 4. bhagavAna mahAvIrakA samAja darzana 5. jaina maMdira aura harijana : hamArI dravya pUjAkA rahasya, jainadarzana, disambara 1936 / : sAdhutvameM nagnatAkA sthAna, anekAnta, apraila 1955 / / : jainadRSTise manuSyoMmeM ucca-nIca vyavasthAkA AdhAra, muni hajArImala smatigrantha 1965 / : bhagavAna mahAvIrakA aparigrahavAda, vIra, 5 apraila 1947 / : jaina maMdira aura harijana, jJAnodaya navambara 1949 / 'vIra' 28 pharavarI 1948, varSa 23 / / : aspRzyatA aparAdha vidheyakake sambandhameM jaina samAjako sahI dRSTikoNa apanAnekI AvazyakatA, jainasandeza, 24 pharavarI 1955 / 6. bhAratIya saMskRtike sandarbhameM hindU zabdakA vyApaka artha
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : 2 sampAdaka maMDala paricaya prastuti-DaoN0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu', damoha DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya : / zraddheya DaoN0 koThiyA jI bhAratIyadarzana aura jaina nyAyavidyAke prathama paMktike agragaNya manISI haiN| ve sahRdayavAgmI, kuzala saMyojaka, saphala saMcAlaka evaM udAramanA vidvAn haiM / aneka mahattvapUrNa granthoM ke racayitA, saMpAdaka tathA anuvAdaka DaoN0 koThiyAjIkA janma jUna 1911 I0 meM madhyapradezake chatarapura maNDalake zrI reziMdIgirameM huaa| aneka zikSA-saMsthAoMmeM zikSAdAna karate hue DaoN0 koThiyA kAzI hindU vizvavidyAlayameM 14 varSoM taka prAdhyApaka aura usake bAda rIDarake pada para kAryarata rahe / akhila bhAratavarSIya di 0 jaina vidvatpariSadke adhyakSa, zrIgaNezaprasAda varNI granthamAlA tathA vIra sevA mandira-TrasTake maMtrI evaM dezakI aneka saMsthAoMke saMcAlaka DaoN0 koThiyAkA aneka bAra sammAna huA hai / san 1982 I0 meM unheM eka bhavya abhinandana-graMtha' samarpita karake akhila bhAratIya sammAnase alaMkRta kiyA gayA hai / DaoN0 koThiyAke saMpAdakatvameM DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya abhinandana grantha tathA anya aneka grantha prakAzita hue haiM / ApakI pramukha kRtiyA~-(1) saMpAdita grantha-nyAya-dIpikA, Apta-parIkSA, pramANaparIkSA syATAda-siddhi. pramANa-prameya-kalikA adhyAtma-kamalamArtaNDa Adi tathA-(2) maulika-kRtiyA~---- jaina-darzana aura pramANazAstra parizIlana, jaina-tarkazAstrameM anumAna vicAra Adi haiM / prastuta 'abhinandana grantha'ke athase iti taka yazasvI sUtradhAra aura 'pradhAnasaMpAdaka' Apa hI haiM / DaoN0 (50) pannAlAlajI, sAhityAcArya : parama-prAtibha, labdha-pratiSTha-AcArya, niSNAta vAgmI, manISI kavi, kuzala saMcAlaka aura saphala saMgaThaka DaoN0 pannAlAlajI sAhityAcAryakA janma 5 mArca 1911 I0 ko haa| ve saMskRta tathA hindIke aneka maulika granthoMke praNetA tathA zatAdhika granthoMke yazasvI sampAdaka aura anuvAdaka hai / madhyapradeza zAsana, mahAmahima rASTrapati mahodaya tathA vibhinna sAmAjika evaM sAMskRtika saMsthAnoM dvArA sammAnita sAhityAcAryajIkA kAryakSetra pUjya varNIjI dvArA saMsthApita zrI gaNeza jaina saMskRta mahAvidyAlaya sAgara rahA hai / ve akhila. bhAratavarSIya di. jaina vidvatpariSadake maMtrI. adhyakSa, koSAdhyakSa evaM saMrakSakake padoM para (kramazaH) anavarata 40 varSase sevArata hai| unakA akhila-bhAratIya abhinandana 861 paSThIya abhinandana-grantha samarpita karake kiyA jA rahA hai / ve prAcIna vAGmaya vizeSataH jaina-sAhitya aura darzanake mUrdhanya manISI haiM / - paM0 pannAlAlajI dvArA praNIta 'samyaktva-cintAmaNi' para saMskRtameM eka laghu zodha-prabandha bhI sAgara vizvavidyAlayameM likhA gayA hai| prastuta 'abhinandana grantha' kI sampAdanavidhAmeM ApakA prazasya yogadAna hai /
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : saravasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla : rAjasthAnake jaina grantha bhaNDAroMmeM surakSita mahanIya sAhityako ujAgara karake prAcIna vAGmaya, vizeSataH jaina anusandhAnake aneka saMbhAvita pakSoMkA udghATana karanevAle DaoN0 kAsalIvAlakA janma ATha agasta 1920 I0 ko jayapurake nikaTa huaa| saMskRta, prAkRta aura hindIke 500 se adhika granthoMkA paricaya tathA prazasti prakAzita karake unhoMne mahattvapUrNa kArya kiyA hai / Apa itihAsaratna, vidyAvAridhi Adi upAdhiyoMse sammAnita kiye gaye haiM / aneka granthoMke praNetA mahAvIra grantha akAdamIke mAdhyamase alabhya-aprakAzita sAhitya ko prakAzita karanevAle DaoN0 kAsalIvAlajI aneka abhinandana-granthoMkA kuzalatApUrvaka saMpAdana kara cuke haiN| vivecya 'abhinandana grantha' kI sAmagrI-saMcayana, sAkSAtkAra Ayojana aura sampAdana kAryameM Apake sudIrgha anubhava tathA sahaja prakRtikA lAbha nirantara prApta huA hai / paM0 balabhadrajI jaina, nyAyatIrtha : prabhAvaka-patrakAritA, samIkSA pradhAna painIdRSTi, yazasvI lekhaka, kuzala saMcAlaka paM0 balabhadrajI agragaNya vidvAn haiM / prAkRta bhASAoM aura unake hArdako jana-jana taka pahu~cAneke lie kRtasaMkalpa paM0 balabhadrajIkA pratyutpannamatitva sarvatra vizruta hai / ve isa samaya 'kunda-kunda-bhAratI' ke yazasvI nidezaka haiM / jainadharmakI tattvamImAMsAko usake maulika rUpameM prastuta aura vivecaka tathA bhAratake di0 jainatIrtha Adi granthoMke lekhaka AdaraNIya paM0 balabhadrajIne isa granthake sampAdanameM gaharI dilacaspI lI hai| zrI nIrajajI jaina, ema0 e0: __ 31 akTUbara 1926 I0 ko jabalapura jileke rIThI nagara meM janmeM zrI nIrajajI samprati satanA nivAsI haiM / ve hindI, urdU, saMskRta, prAkRta tathA aMgrejIke manISI vidvAn haiM / sAhitya jagatmeM unakA praveza pharavarI 1944 I0 se huA aura aneka patra-patrikAoMmeM ApakA lekhana gatizIla rahA / ApakI prakAzita pustakoMmeMahiMsAke agradUta, varNI-vandanA, kuNDalapura, tulAdAna, AjAdIko dulahana, gomaTeza-gAthA, sonagar3ha-samIkSA, zravaNabelagolA Adi mukhya haiM / Apako aneka racanAe~ aprakAzita bhI haiN| bhAratIya itihAsa, kalA aura purAtattvake kSetrameM kuzala lekhaka zrI nIrajajI prasAdaguNa-pUrNa kavi bhI haiN|| zrI nIrajajI sAhityika, sAmAjika aura rAjanaitika gatividhiyoMke sampAdanameM nirantara sakriya manasvI vidvAn haiM / ve jainAgamake adhyetA, prabhAvaka vaktA, prasAda guNa pUrNa kavi aura purAtattvavettA haiM / prastuta abhinandana granthake sampAdanameM zrI nIrajajIke dizA nirdeza upayogI hue haiM / DaoN0 rAjArAmajI jaina : samprati prAkRta bhASAoMke adhyayana-anuzIlanake kSetrameM (sva0) DaoN0 nemicandrajI jyotiSAcAryako pravRttiyoMko gati-pradAtA DaoN0 rAjArAmajIkA janma sAgara jileke mAlathauna grAmameM pharavarI 1929 I0 ko huA thaa| unakA zikSaNa papaurAjI tathA vArANasIke jaina vidyAlayoMke atirikta banArasa hindU vizvavidyAlayameM bhI huaa|
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : 39 DaoN0 jainane ( sva 0 ) DaoN0 hIrAlAlajI jainake nirdezana meM zodha kArya kiyA / samprati ve ArAke eca0 DI0 jaina mahAvidyAlaya meM saMskRta prAkRta vibhAgAdhyakSa haiM / apabhraMza sAhityake prasiddha kavi 'raidhU' ke sAhityakA Apane vizeSa adhyayana kiyA hai / varddhamAnacariu, mahAvIracariu Adi ApakI prasiddha saMpAditasAhityika kRtiyA~ haiM / sAmAjika aura sAhityika jIvanameM Apa nirantara sakriya haiM / gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna vArANasI ke Apa maMtrI haiM / DaoN0 rAjArAmajI isa abhinandana granthake sampAdaka maNDalake variSTha sadasya hai / DaoN0 bhAgacandrajI jaina 'bhAgendu' : lekhaka - anilakumAra jaina anusandhitsu jabalapura jileke rIThI nagarameM janmeM DaoN0 bhAgacandrajI 'bhAgendu' jaina samAjake una manISiyoMmeMse haiN| jinhoMne apane jIvanako sevAmaya banA rakhA hai| prAcIna vAGmaya, bhASAzAstra, jaina-darzana- saMskRti aura kalA - ke kSetra meM unakI viziSTa sevAe~ haiN| DaoN0 bhAgendujIkA adhyayana sAgara ( ma0pra0) ke zrIgaNeza jaina mahAvidyAlaya tathA sAgara vizvavidyAlaya meM huA / jaina-vidyAoM para anusandhAna nirdezana hetu vikhyAta DaoN0 'bhAgendu' jI samprati sAgara vizvavidyAlayase sambaddha zAsakIya snAtakottara mahAvidyAlaya damohake saMskRta vibhAgake adhyakSa haiM / Apake nirdezana meM pA~ca zodhArthiyoMko jaina viSayoM para pI-eca0 DI0 upAdhi prApta ho cukI hai / sAta anya zodhArthI samprati zodhanirata haiN| DaoN0 bhAgendujI akhila bhAratIya starakI aneka saMsthAoM, zodha saMsthAnoM aura vizvavidyAlayoMse nikaTataH sambaddha haiM | Apa kuzala lekhaka, yazasvI saMpAdaka, saphala prAdhyApaka aura acche vaktA haiM / ApakI prasiddha kRtiyA~ - devagar3hakI jaina kalAkA sAMskRtika adhyayana, bhAratIya saMskRtimeM jainadharmakA yogadAna, jainadharmakA vyAvahArika pakSa : anekAntavAda, atItake vAtAyanase Adi haiM / Apane aneka kRtiyoMkA sampAdana bhI kiyA hai / sAhityAcArya DaoN0 pannAlAla jaina abhinandana granthake pradhAna-sampAdaka aura saMyojaka DaoN0 bhAgendu jI haiM / prastuta abhinandana granthake sampAdanameM ApakI bhUmikA nitarAM prazaMsanIya hai / . DaoN0 sudarzanalAlajI jaina : DaoN0 sudarzanalAlajIkA janma apraila 1944 I0 meM huA / ApakI zikSA kaTanI, sAgara aura banArasa ke jaina vidyAlayoM meM huI / Apane saMskRta aura prAkRta sAhitya tathA jaina-bauddha darzanakA gahana adhyayana kiyA aura AcArya evaM pI-eca0 DI0 kI upAdhi prApta kii| ApakA zodha-prabandha 'uttarAdhyayana sUtrakA 'samAlocanAtmaka adhyayana' viSaya para hai aura prakAzita ho cukA hai| Apake nirdezanameM aneka zodha chAtra zodhakarma meM nirata haiM / sAmAjika gatividhiyoM meM ApakI prazasta abhiruci hai / DaoN0 sudarzanalAlajI samprati banArasa hindU vizvavidyAlaya meM saMskRta vibhAga meM rIDara haiM / isa abhinandana grantha sampAdanameM ApakA mahanIya yogadAna rahA hai /
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : sarasvatI-dharavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha DaoN0 phUlacandrajI jaina 'premI' : sAgara (ma0 pra0) jileke dalapatapura grAmameM janmeM DaoN0 'premI' jI kuzala-vaktA, yazasvI-lekhaka, sAmAjika cetanAke dhanI yuvA vidvAn haiN| inhoMne kaTanI evaM banArasake jaina vidyAlayoMmeM zikSA prApta kii| jainadarzanAcArya, prAkRtAcArya evaM pI-eca Do0 upAdhidhArI DaoN0 premI, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) meM cAra varSa prAdhyApaka raha cuke haiN| ve saMskRta-prAkRta bhASAoM tathA jaina-darzanake gaMbhIra adhyetA manISI hai| inakA zodha viSaya mUlAcArakA samIkSAtmaka adhyayana hai| vaha prakAzita hai tathA isa para inheM prazasti-patra evaM pAMca hajAra rupayeke sAtha 1988 kA mahAvIra puraskAra prApta huA hai| ve samprati sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI meM jaina-darzana-vibhAgAdhyakSa haiN| sAmAjika, sAhityika aura zaikSaNika pravRttiyoMmeM sotsAha nirata DaoN0 premIjI isa abhinandana granthake sampAdaka-maNDalake mAnya sadasya haiN| DaoN0 zItalacandrajI jaina : ___DaoN0 zItalacandra jI u0 pra0 ke lalitapura jilemeM janmeM nirantara sakriya yuvA vidvAn haiM / banArasameM adhyayana-anuzIlanake uparAnta unhoMne 'vidyAnandasya darzanam : ekAdhyayanam'-viSaya para pI-eca. DI0 kI upAdhi prApta ko aura zrI syAhAda jaina mahAvidyAlaya vArANasImeM jaina-darzana vibhAgake adhyakSa pada para sevArata rhe| DaoN0 jaina samprati zrI di0 jaina AcArya saMskRta mahAvidyAlaya jayapurake prAcArya haiN| ve yazasvI lekhaka, ojasvI vaktA, kuzala saMcAlaka tathA saphala kAryakartA haiN| jaina vidyAoM para zodha-khojakI dizAmeM Apa nirantara sakriya haiM tathA Apake nirdezanameM aneka zodha-kartAoMne pI-eca. DI0 kI upAdhi prApta kI hai| prastuta abhinandana granthakI rUparekhAko kriyAnvita karane tathA saMyojita karanemeM DaoN0 zItalacandrajIkA sakriya yogadAna rahA hai / zrI bAbUlAlajI jaina phAgulla : saMskRta aura prAkRta granthoMke adhunAtana kalApUrNa mudraNa aura prathama paMktike jaina manISiyoMke abhinandanagranthoMke labdhapratiSTha mudraka zrI bAbUlAlajI phAgullakA janma san 1926 I0 meM bandelakhaNDake lalitapura jileke mar3AvarA grAmameM huaa| zrIvIra vidyAlaya papaurA aura zrI syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI Apake prazikSaNa kendra the / madraNake kSetrameM zrI phAgullajIkA praveza bhAratIya jJAnapIThake vyavasthApakake rUpameM haa| jahA~se unhoMne aneka mahattvapUrNa grantha prakAzita kiye| samprati ve mahAvIra presa, bhelapara vArANasIke svatvAdhikArI haiN| apane milanasAra vyaktitva aura kAryakSamatAke AdhAra para zrI phAgullajI sarvatra yazaH ajita kara sake haiN| zreSTha granthoMke mudraNa kAryameM Apa aneka bAra puraskRta ho cuke haiN| sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcAryake abhinandana-granthake prabandhanameM zrI phAgullajIkI bhamikA, kSamatA aura dAyitvabodha nitarAM prazasya hai|
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ Forvale & Personal use only WWWFor