Book Title: Ayodhya ka Itihas
Author(s): Jeshtaram Dalsukhram Munim
Publisher: Jeshtaram Dalsukhram Munim
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032642/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1991 1992 199: 1999 22822 * zrI vItarAgAya namaH * yodhyA kA itihAsa / aya OLTB lekhaka va prakAzaka lekhaka jeSTArAma dalasukharAma munIma na zvetAmbara mandira ayodhyA ji0 phaijAbAda (gru0 pI0) 94040 kalAsAgarasUri jJAnamandira hAvIra jaina ArAdhanA kendra ((gAMdhInagara) pi 382009 vikrama saMvat 1964 jaina saMvat 2465 mUlya 1) RAR avyaajmvvaa 28272% Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2:28:28:28:28:25:38 HER:-28. 88226 * zrI vItarAgAya namaH * . ayodhyA kA itihaas| jA 7 hajurakSaka prakAzaka JG0EEG.. andscaksiSEASESS: ar paNDita jeTa rAma dalasukharAma munIma zrA jaina zvetAmbara mandira ayodhyA ji0 phaijAbAda ( yu0 pI0) *:0*44 Re:5:28:28:25:24:24 prati---1000 / vikrama saMvat 164 ) mUlya / / jaina saMvat 2465 ( . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudraka4. kAlIzaraNa tripAThI, sAhityaratna kamalA presa, ayodhyaa| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA . . saMsAra ko sarva- pradhAna aura purAtanI rASTrabhASA saMskRta ke prAcIna grantha paDhane se niHsaGkoca kahA jA sakatA hai ki jainadharma bahuta purAnA hai| yadyapi sanAtana-dharmake anthoMke anusAra yaha nAstika- dharma mAnA jAtA hai kintu mUrtipUjA isakA Astikya dyotita karatI hai| bhalehI usakA dhyeya kucha aura ho / yahI kAraNa hai ki jainasampradAyAvalamvI Aja hinduoM meM parigaNita hote haiN| hamArA vizvAsa hai ki kisI samudAya kI unnati kA kAraNa usako Agyantarika satyatA avazya hai, bhale hI vaha AkarSaka vastu moM se Acchanna hokara usakI mAkarSaNa zakti ko dviguNita kara rahI ho, kyoMki antaH samAkarSaNake vinA viziSTa samudAya samudAyAntara me sadyaH sanniviSTa nahIM hotA jaina itihAsa ke par3hane aura manana karane se bodha hotA hai ki use svalpabuddhiyoM ne hI na apanAyA thA api tu analpamedhAmoM ne bhI / yadyapi valase adhika sthAnakA prAdhAnya mAnA gayA hai tA bhI cirakAlataka satpAtrame rahane vAle padArtha meM bhI bhaiyaMzakti kA Adhikya baharalI colikSiA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sagarva kahanA par3egA ki ayodhyA aneka AviSkAroM kI bhUmi hai| yadi cakravartI samrAT savase pahile prAdurbhAva ayodhyA meM hotA hai to bhArata ke liye navInaniyamoM kA nirmANa bhI sarvaprathama vahIM hotA hai| kurukSetrake maidAna meM samutpanna aura brahmAvartameM prakaTita vedoMkA sabase uttama artha ayodhyAme hI hokara saMskRtakA rASTrabhASAtva nikhila bhUmaNDa ra me ghoSita karatAhai / ayodhyA yadi maryAdApuruSottama bhagavAn zrIrAmacandra jI ke utpanna karane kA garva karatI hai to jaina-sampradAya ke prathamapravartaka RSabhadeva, pArzvanAtha AdikI janmabhUmi bhI yahI hai / ayodhyA yadi buddhakI tapasthalo bana kara lagabhaga cAra hajAra bhikSuoM kA vauddhavizvavidyAlaya rakhatI hai to makkAkhurda vanakara islAmadharmako bhArata meM pradhAnapITha vananekA analpa abhimAna usa meM bharA hai ayodhyA saMsAra kI sava vAtoM meM anupama aura zreSThapurI hai| jainadharma ayodhyA se utpanna hokara sAre bhArata meM phailA samaya ke parivartana se Aja ayodhyA kA saccA itihAsa lupta hai| yadi kama se kama ayodhyA se sambandha rakhane vAle tat tat sampradAyAnuyAyI isa pustaka ke lekhaka paM0 jyeSThArAma jI kA anugamana kareM to unake itihAsa kI spaSTatA ke sAtha prayodhyA ke itihAsa kA bhI khulAsA baTana kucha bhAratIyoM ke Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kha ] sAmane rakhA jA sakatA hai jisake abhAva ke kAraNa bhAratIya itihAsa kI rUpa rekhA abhI taka sarvAMzataH spaSTa nahIM ho skii| hamArA vizvAsa hai ki 'ayodhyA kA itihAsa" pustaka ke lekhaka uttarottara apane viSaya kI khoja karate raheMge jisase eka bahuta bar3e prabhAva ke pUrNa hone kI pUrI sambhAvanA hai| saMskRta kAryAlaya ayodhyA) makara saMkrAnti . 1944 vikramAbda) kamalAkAnta tripAThI - sAhityAlaGkAra / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM santavya * parivartanazIla saMsAra apane balapara Age bar3hatA jA. rahA hai| pusatatvavettAmoM kI khojase prAcIna nagariyoM ke khaNDaharoM meM se nikalate prAcIna avazeSa, zilAlekha, stupa, kArti stambha mUrtiyA~ dAnapatroM ke Uparase, zikkA, mahorase, nagariyoM ke rAjAmoM kA rAjya kAlakI zodha milatI jArahI hai| sAranAtha, gajagrahI nAlandA, takSazilA, mohanajoDero, usake pratyakSapramANa haiM jisa se itihAsa meM bhI nayA prANa ArahA hai, sAhitya aura itihAsa kA viSaya eka aisA hai ki jisameM kucha na kucha nayA dekhane ko vicArane ko milatA hai| ayodhyA bhI eka jagata ko prAcIna nagariyoM meM se eka ajor3a nagarI hai isa pavitra bhUmi meM baiThakara kA jainadharma ke prAcAriyoM ne zAstra, sUtra race haiM aisI bhUmi ke tortha kA itihAsa likhanekA sAhasa mere jaise alpajJa ne kiyA hai vobhI hindI meM, merI mAtRbhASA gujarAtI hai abhyAsa cAra kitAba kA hai magara ayodhyA kA itihAsa likhane kI preraNA merA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ gha ] ayodhyA pAsa huvA taba se huI thI magara sAdhana na milane para lAcAra thA aura pustaka likhane kA merA prathama prayAsa thA isa tIrtha meM naukara hone para merI preraNA prabala huI devagurukI kRpA se prathama to gujarAtI bhASA meM choTI sI kitAba likha do jilako seTha kastUracanda tribhuvanadAsa ko dharmapatnI bAI cala kI tarapha se chapavAne kA prabandha hogayA aura ahamadA. bAda maddhe vAIvIjakora vAIne 1000 ekahajAra kAMpI chapavA diyA vo khapa jAne para isakA pramANa bhUtaitihAsa likhane kA zurU kiyA, kaIeka jaina granthoM kA bauddha granyoM kA aura gujarAtI pustakoM kA manana kiyA khAsakara sva0 lAlAsItArAma vI0 e0 kA likhA huvA "ayodhyA kA itihAsa" kA sahArA milA sAtha meM avadha gejheTiyara kI zodha karake pustaka pUrA kara diyA magara chapavAne ke liye koI zrAvaka zrAvikA ne madada nadI, kucha bhI sahAyatA na milii| pustaka chapavAne meM merA koI svArtha nahI hai jainadharma kI tIrthakI sevAkI khAtara zAsana dharma ke pracAra kI khAtara kiyA hai pustaka kI kImata vasUla hojAne para jo rakama bacegI jisakI gujarAtI kopI chapavAyeMge aura usakA hisAba bhI bAhara par3egA aura jo bhAI vahina madada karane usakA bhI nAma chapa jAyagA / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka likhane meM jo jo pustaka kA sahArA liyA hai vo sava pustaka kartAoMkA upakAra mAnatA hUM pustaka meM koI galatI ho gaI hoto vidvAna mahAzaya mujhe khavara degeM merI bhula kabUla karake usako jarUra sudhArane kA pravandha kiyA jAyagA zAsana dharma premiyoM se merI prArthanA hai ki mujhe madada karake merA utsAha bddh'aayeNgeN| makarasaMkrAnta-) zAsana dharmonupremIvikrama sa0 1614 ayodhyA tIrtha / paM0 jeSThArAma zarmA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arr 3 , vissy-suucii| prathama sarga- ( AdikAla ) kramakhaMkhyA viSaya 1- tIrtha vandanA sarasvatI stotra / guru vandanA / 4- tIya bRttAMta / ayodhyA kA mahAtmya / rAjadhAnI kA nirmANa / sAMketa pura 8- kauzilyA, vinItA ngrii| zrIruSabhadevajI kA janma lenaa| zrIruSabhadeva kA prathama rAjA honA zrISabhadeva kA sAdhU honA zrIprabhukA kevanyajJAna honA purImatAla- prayAga bharatezvarajI ko siddhacakra kI prApti 15 15- mAtA mArudevA ko kebalyajJAna 16- ayodhyA meM prathama tIrthako sthApanA zrIzetraaya kA prathamoddhAra karanA , 18- pAMcabhagavAna ke 19 kalyANaka dvitoya sarga ( paurANika kAla ) 1- avatArI mahApuruSoM kA bAsa 10. 2 14 14 17 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saMkhyA viSaya 2- mAdarza mahilAoM kA bAsa 3- puNya nagarI ke pAMca nAma / 4- ayodhyA kA itihAsa 5- ayodhyA kI sarahada 6- ayodhyA para viptti| / 7- bauddha aura jainadharma kI prvRttii| vIra prabhukA ayodhyA vihAra / gautama svAmI kI sUtra racanA tRtIya sarga- ( itihAsa kAla zizunAka vaMza kA gajya kAla pATalIputrameM rAjyArohaNa bhIsthulIbhadra svAmI maurya kulavaMzI gupta rAjya kAla yunAno rAjA sikandara solyukasa elacI 7- mahArAjA vikramAditya rAjA kaniSka zrIrAmacandrajI kA janma sthAna cInI yAtrI phAhiyAna 11. mahArAjA azoka 1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha . 32 33 kramasaMkhyA viSaya 12. mahArAjA kuNAla 13- mahArAjA samprati 14- zrIayodhyA jI kA samovasaraNa 15. Arya suhastI sUrijI 16 - guptavaMziyoMkA magadha se TUTanA sAdhumokA bihAra 34 17- puSpamitrakA azvamedha yajJa 18- kaliGgapatI khAravela udayagiri kI hAthI guphA 20. nandarAjA ketubhadra 21- yunAnI rAjA mAnAnDara vihAra meM 10 sAla kA duSkAla 23 . jagannAthapurI meM tIrtha sthApana 24. jAvaDazAkA zetraJjaya uddhAra 25.. ratnaprabhA sUrijI . vauddhoM ke sAtha zAstrArtha mAgamoddhAra vaizyagamA harSavardhana cInI yAtrI hyAMnacAMga 30- kumArila bhaTTa 31- caityavAsI yatI mahArAja 32-- zrIvAtsava rAjA 26 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 kramamaMkhyA - viSaya 33- mahammada gorI kA AkramaNa 33.- janmasthAna kA mandira TUTanA 35- ayodhyA kA brAhmaNa rAjA __ ... catartha sarga-(vartamAna kAla) kAzI nivAsI mahArAjA ayodhyA meM jaina mandira 3 samovasaraNa jo bauddha granthoM meM ayodhyA hyAMna cAMga kA varNana vizASA nagarI jina prabhava sUrijI kA ayodhyAvAsa kApa niyukti para bhASya prAcIna pratimAyeM tIrtha yAtrA . 11- tIrya mahAtma 12- ayodhyA kA rAjyakAla 13- tIya kApa meM ayodhyA kalyANaka mtavana 5 sh` * &.... . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAyanamaH / ayodhyA kA itihaas| - :*:*:*:*:*:*: prathama sarga ( Adi-kAla ) ream tiirth-vndnaa| OM namaH zrItIrtharAjAya sarva tIrthamayAtmane / ahe te yoginAthAya, rUpAtotAyatAyine // 1 // sarva tIrthamaya jisakA svarUpa hai aiseM thrItIrtharAja ko parama yogIzvara dehAtIta aura vizvAtA aise arihaMta paramAtmA ko namaskAra ho| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyo kA itihAsa / // - atha sarasvatI stotra - // sarasvatI mahAbhAge, varade kAmarUpiNI / vizvarUpI vizAlAkSI, debiddhAparamezvarI // 2 // sarasvatI mayAdRSTA koNApustakadhAriNI / haMsavAhanasaMyuktA vidyAdAhinakara pradA // 3 // // atha guru vedanA // sarvAriSTapraNAzAya, sarvAbhiSTArthadAyine / sarvalabdhInidhAnAya, gautama svAmine namaH // 4 // ajJAnatimirAndhAnAM, jnyaanaamjnshlaakyaa| netramanmIlitaM yena, tasmai zrIguruve namaH // 5 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa / [3] - ||shrii tIrthavRttAMta / tIrthamAhAtmya // 6 suvarNavarNa gajarAjagAminaM palaMbabAhu muvizAlalocanaM / naramareMdra stanapAdapaMkajaM - namAni bhaktyA RSabhaM jinottaman // 3 // zrImavRSabhasavajJa aSabhAMka vaNaruk / jAdevAdhidevAhannAbhirAjendranandanaH // 7 // yugasyAdI tvayAyena jJAnatraya yute nayat / jananyA marudevyazca pAvanaM jaTharaM kRtaM // 8 // to damyatyau tadA tatra bhoga kara matAM gatau bhogabhUmi zriyaM sAkSAcca kRtarviyutAbapi 6 // 9 zrI RSabhadeva jo ( a.dinA.) ke mAtA pitA maka. devI aura nAbhirA jA isameM bhogabhUmi se yukta hone para bar3e Ananda le rhe| tasyA malekRte puNye deze kalyAGadhi prApyaye / tatpuNyai muhurAhata: purahUtaH purIM dadhAt // 66 // 10 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| surA sasaMbhamA sadyaH pAkazAsanazAsanAt / tAM purI paramAnandAvyaduH suraparI: vibhAH 70 // 11 kalpa vRkSa ke naSTa hone para usa deza meM ( AryAvarta meM ) una donoM ne malaMkRta kiyA thA, unhIM ke puNyoM se mAhUta ho. kara indra nai purI racI jo svarga ke devatAoM ne bar3e cAva se indra kI mAcA pAkara epha. puro banAI jo deva purI ke samAna thii| svargasyeva praticchandaM bhUloke'sminnidhImubhiH / vizeSaramaNIyeca nirmame sA'mauH purI // 71 // 12 // devatAoM ne yaha purI aiso banAI ki bhUloka meM svarga kA prativimba ho| svasvargastridazAbAsassvalaya hanyavamanyate / paraH zataH jamAvAsabhUmikA tAntu te vadhuH // 72 // itastatazca vikSiptAnAnIyAMnIya mAnavAn / parA nivezayAmAsuvinyAsaH rividhaiH surAH // 73 // devatAoM ne apane rahane kI jagaha kA apamAna kiyA, kyoMki yaha tridazA vAsa (tridaza 33 devatAmoM kA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| [5 ] vAsa ) tho isase unhoMne saikar3oM manuSyoM ke rahane ke liye jagaha banAI / idhara udhara bikhare manuSyoM ko ikaTThA karake devoM ne magara sjaayaa| narendra bhavanazcAsyA surairmadhye nivezitam / surendranagaraspardhi parArdha vibhavAnvitam // 7 // sUtrAmA sUtradhAro'syA zilpinaH kalpajAsurAH / bAstujAtAmahI kRtsnA-sodyAnasta kathampurI // 15 // devoM ne isa purI ke bIca meM rAjA kA prAsAda banAyA isameM asaMkhya dhana dhAnya bhara diyA jisase yaha, indra ke nagara amarApuro kI Takkara kA hogayA / jaba indra isake sUtradhAra the| kalpa ke utpannadeva kArIgara the aura sArI pRthayoM meM se jo sAmAna vAhA. so.liyA / saM ca skuruzca tAM vana prAkAra parikhAdibhiH / ayodhyAnagaraM nAmnA guNe nAyaribhiH surAH // 7 // phira devoM ne koTa aura khAI se ise mAlakRta kiyaa| . ayodhyA kevala nAma ho se ayodhyA nahIM thI balki bairiyoM ke liye ayodhyA thI jise koI jota na ske| * zrI jinasenAcAya kRta "mAdipurANa' pra0 12 zloka68, 69, 70,71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayodhyA kA itihaas| ayodhyA mAhAtmya / kalikAla sarvaMza bhagavAn zrImada hemacandrocArya kRta- "triSaTizalAkA puruSavaritra prathamaparva, sarga 2, zrI AdIzvara caritra sa uddhRta / vinItA sAdhvamI tena vinotAkhyAM prabho parIm / nirmAtuzrIdamAdizya maghavAtridivaM yayau // 11 // bAdaza yojanA yAmAM nava yojanabistRtAm / ayodhyetyaparAbhirakhyAM vinonAM so'karotpIm112 tAM ca nirmAya nirmAyaH pUrayANasa yakSarATa / akSayyavastra-nepathya-dhana-dhAnya niraMtara // 913 // ayodhyonAma tatrAsni nagarI loka vizranA / manunA mAnavendraNa paraiva nimitA svayam // aAyatA dazaca.dUya yojanAni mahAparI / zrImatI trINi vistorNA nAno saMsthAna zobhitA / -bAlmo0- rA0- bA - kA0 / paramadhizadayodhyA maithilI darzanInAma | -raghubaMza 10 sage 76 shlok| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| [7] - REAL vajrendra-nIla-caiDUrya-harga-kiorarazmibhiH / bhitti binApi khetatra citra karmaviracyate // 94 // indra deva kI mAlA se kuberajI 12 yojana caur3o / yojana lambI vinotA puge banAI jo jambudropake bharasa khaMDa meM jisame akSaya dhana dhAnya bharadIyA aisI indra purI jisakA dUsaga nAma ayodhyA thaa| tatrozcaH kAMcanahAya meruzala zirAMsyabhi: patrAlaMbana loveva dhvaja vyAjAdvitanyate // 15 // tatrapredIptamANikya kapizIrSa prNpraaH| prayatnA darzanAM yAnti cira khecara yoSitAm // 916 tasyAM gRhAM gaNabhuvi svastikanyA sta mauktikH| svairaM kakArika kromAM kurute vAlikA jana // 917 tatrodyAnoccabRkSAgraskhalyamAnAnyahanizam / necarINAM vimAnAni kSaNaM yAMti kulAyatAm 618 tatra dRSTvA harmeSu ratnarAzIna samutthitAn / tadAvara akuTo'yaM taya'te rohaNAcalaH // 919 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] ayodhyA kA itihAsa jalakeliratastrINAM truTita hIramauktikaiH / tAmrapaNI zriyaM tatra dayate gRhadIdhikAH // 20 // tatraibhyAH saMti taM yeSAM kasyApyekatamasya saH / vyavahatagato manye vaNika putro dhanAdhipaH // 921 // nakamiMdu dRSadbhitti maMdirasyaM divAribhiH / prazAMtapazavo rathyAH kriyate tatra sargataH / / 22 / / pApIkUpa sarolaH sudhA sodaravAribhiH / nAgalokaM navasudhAkumbhaM parivabhUva sAM // 923 // kayerai nai par3atAlIsa kosa lambI chattIsa kosa caur3I asti nAmnAM vinIteti ziromaNirivAvanaH / -dvI prv| rAjadhAnI kA nirmaann| - - kadherai naiM par3atAlIsa kosa lambI chattIsa kosa caur3I "vinItA nAmaka nagarI taiyArakI yakSapati kavera ne usa nagarI ko akSayavastra, nepathya aura dhanya dhAnya se pUrNa kiyaa| usa nagarI meM hIre indra nolamaNi aura vaiDayaM maNi kI bar3I 2 haveliyAM apanI vicitra kiraNoM se mAMkAza meM bhItake vinA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa | [] ho vicitra citra kriyAyeM racatI thI arthAt usa nagarI kI ratnamaya haveliyoM kA kalaM vinA AkAza meM par3ane se citra bane huye dIvAroM ke aneka prakAra ke dikhAI dete the / meru parvata ko coTI ke samAna aMtrI dhva' - - pone ko holiyAM jAmoM ke bhivase cAroM tarapha se patrAlambana kI lIlA kA vistAra karatI thI, jo vidyAdharoM kI sundarIyoM ko vinA yatna ke darpaNa kA kAma detI thI, nagarI ke gharoM ke prAMgana meM motiyoM kI svastika banatI thI aura motiyoM se vAntikArye icchAnusAra pocI kA khela khelatIyI nagarIke bAgIcI gata dina par3anevAle khecariyoM ke vimAna kSaNamAtra pakSiyoM ke ghosaloM kI zobhA dete the vahAM kI praTAriyoM aura beliyoM meM par3e huye ratnoM ke DheroM ko dekhakara ratna - zi-khara vAle rohaNAcala kA khyAla hotA thA, vahAM kI graha - afpakAyeM, jalakrIr3A meM Asakta sundariyoM ke motiyoM ke hAra TUTa jAne se tAmraparNI nadI kI zobhA ko dhAraNa karatIthI asi rAta meM candrakAntayo kI dIvAroM se bharane vAle pAnI se rAha kI dhUla sApha hotI thI nagarI amRta samAna jalavAle lAkhoM kue bAvalo aura tAlAboM se navIna amRta . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyo kA itihaas| kuNDa vAla nAga loka ke samAna zobhA detI thI* !! sAMketa pur|| sAMketa ruThI rayajhyA zlAdhyava muniketnH| svaniketa ivA hAtu sAkUteH keta vAhubhiH // 77 // -bhAdidhura / bha0 - 12 // isako sAMketa isaliye kahate the ki inameM macche 2 mAna the unapara jhaNDe phaharAte the jisa se jAnapar3atA thA ki devatAoM ko nIce bhUloka meM bulAte haiN| * praSTa kA navadvArA devAnAM puH ayodhyA / lasyAM hiraNmayaH koza soM jyotiSAvRtaH // [prathoda dvitIya svaraDa] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa | [ 1 ] || kauzalyA nagarI | vinatA nagarI // sukozaleti vikhyAtiM sAdezAbhi svayA gatA / vinIta janatA kI vinatevi ca sAmatA // 78 // - brAdipurANa // 30 12 // isakA nAma sukozala isa kAraNa thA ki usI nAma ke deza ka ( utara kauzala kA ) pradhAna nagara thA aura vita banoM ke rahane se isakA vinItA nAma par3A *i *sAMketa nAJjilibhiH praNemuH // - raghuvaMza sarga - 16 svayamAgataM svayamAgataM sAketamiti saMjJA saMvRtA / - baudha graMtha divyAvadAna kosalo nAna biditaH strIto janapado mahAn / niviSTA sarayUtI prabhUta dhanadhAnyavAn // - vAlmIkIya rAmAyaNa // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 12 / ayodhyA kA itihaas| // OM namo'rhanto RSabho (yajurveda) / priyavrato nAmasuto manoH svAyaMbhuvasya yaH / tasyAgnighrastato nAbhi RSabhastatsutaH smataH // tabhAhurvAsudevAMza mokSadharma vivakSayA / avatIrNa putrazataM tasyAsIdbrahmapAragam // taSAM vaibharato jyeSTho nArAyaNaparAyaNaH / -zrImadbhAgavata purANa 1 skanda / dhunvaMta uttarAsaMgAM parti vIkSya cirAgattam / uttarA kosalA mAlyaiH kirato nantuH mudA // 20 -zrImadbhAgavatapurANa : skandA 10 a0 bRddhakozalA jAdAja vyaGaH / -pANinisUtra 4 / 1 / 171 kAyandI, mAyandI, campA, bhojjhA, yujjainnii||4|| sirimai samarAicca kahA / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| [ 13 ] nAbhistu janayetputraM marudevyA manoharam / RSabhaM kSatriyazreSThaM sarvakSatrasya pUrvakam // RSabhAd bhArato jajJa vIraH putra zanAgrajaH / so'bhiSicyArSabhaH putra mahA prabRjjayAMsthitaH // himAdraH dakSiNaM varSa bharatAya nyareyat / tasmAt bhArataM varSa tasya nAmnA bidurbudhAH // * ___-brahmAMDa raNa pUrvabhAga a064| OM ahaM to maMgalaM nityaM siddhA jagati maMgalam / maMgalaM sAdhavo mukhyaM dharma sarvatra maMgalam // 1 // lokottamAihAhantaH siddhA lokottamAH sadA / lokottamA yatIzAnAM dharmoM 'lokottamohatAM // 2 // zaraNaM sarjadArhantA siddhA zaraNa maMgalam / sAdhavaH zaraNaM loke dharma zaraNaM hantAn // 3 // ~~~~~~ ~~~~~~ * aSTaSaSTi yu tortheSu yAtrAryA tatphalaM bhavet / zrAdinAthasya devasya smaraNenApi tadubhavet // -- zimyurANa / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 14 ] . ayodhyA kA itihAsa / pUrve indra, kubera devatAoM kI banAI huI ( 12 yojana caur3I 6 yojana lambI ) jahAM vinIta jana sarvadA vAma karane rahe daMva, gaMdharva aura kinnara jima bhUmi meM pravara. NIya ke liye lAlAyita rahate sanaM jagat meM sarga stra Do meM zreSTa- sarva nagariyoM kI ziromaNi lana tIrtho meM gAMjA jainadharma kI janmadA- aisI indra raMge jara amara ra ayodhyA nagarI meM zrItribhuvana pUnita ivAka baMzake sthApaka maje kSAtra meM bha pUrvaja kSatriyoM meM zra yuglodi dharma ke praNetA zAsananAyaka ananta upakArI ananaH bAnI zraminezva-deva RSabha jI gajA nAbhI ke darabAra mAtA mArUdevyA kI kakSI se manohara aise bhagavAn pragaTa bhye| vaha bhI AryAvarta ke aho bhAgya !! AdimaM pRthvInAthamAdimaM niH parigrahaM / dhAdimaM tIrthanAthana RSabhasvAminaM stamaH / / -salAha / / . Adi + nAma prathama ai2 pa boke nAya parigrahaprathama parigraha rahita- yAMnI prathama sAdhu bamAna cauvIsI meM jaina dharmakI dIkSA lekara prathama sAdhu bhaye mAdimaM tIrtha jApaM ca- prathama ke zlya napta karake prathama tIrtha kI sthApano kara prathama torzakara kahalAye / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyo kA itihAsa : [ 15 ] pavitra vinatA nagarI meM gajAnAbhi ke vahAM bhagavaMta kumArAvasthA meM jaba rahe taya eka dina yugalIye mAkara , mAkara praura dhikkAra- ina tAna nItiyoM ko ulahana karane lage isa kAraNa yagalIye prabhu ke pAsa Aye / aura prabhu se anucita bAtoM ke sambandha meM nivedana kiyA jAti smaraNa pAna prabhu ne kahA "loka meM jo maryAdA kA ulaMghana karate haiM, unheM zikSA denevAlA rAjA hotA haiN| yugaliyo ne kahA- "svAmin Apa ho hamAre rAjA hai| yaha bAta sunakara prabhu ne kahA- "tuma nAbhikalakara ke pAsa jAkara prarthanA karo vahI tujhe rAjA deNge| " yagaliyoM ne prabhu kI mAjhAnusAra nAbhikulakara ke pAsa jAkara sArA hAla nivedana kiyA jabAba meM yahI milA ki "RSabha tulArA rAjA ho* yugaliye khuza hote huye bhagavAn ke sanmukha prAkara namana kiyA / saudharma karapa ke usa indra ne sone kI derI racakara pANDaka balA zilA ke samAna siMhAsana banAkara tIrbha jala se prabhu kA rAjyAbhiSeka kiyA / taba zrImAdi mAnava zreSTha bhagavaMta RSabha deva isa saMsAra kA baMdhAraNa aura jena mArya saMskRti kI racanA kara samasta jIvoM para ananta upakAra kiyaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| zastradhArI aura loka rakSA me dakSa aise kSatriyoM ko dharmatatva aura kriyA meM niSTa brahmacaryayukta aise brAhmaNoM ko kRSI vANijya aura gopAlana karane vAle aile vaizyoM ko aura anya sarva prakAra kA kAma karane vAle aise zUdroM ke liye cAturvarNa kI vyavasthA kara zrI jaina Arya saMskRti kA pravAha cAlU kiyA pUrva ke mahA puNya yoga se apane ko ajoDa jaina zAsanakI prAptI huI hai bobhI apane aho bhAgya ! jagata pitA kiMvA jagataguru zrIjInezvara bhagavAn RSabhadevajI kA janma ayodhyA meM huA isa pavitra bhUmi meM bhagavAn ne dikssaaliyaa| indra aura devatAoM ne samavasaraNa - ko racanA kI zAsana nAyaka zrIAdizvare zAsana vyavasthA ke liye caturvidha saMghakI 84 caurAsI gaNadharakI duniyA ke Age dRSTAMta dikhAne ke khAtira zAsana praNAlI kI jar3a kAyama karane ke liye apane 100 vora putra meM se jyeSTa putra parama priya bharatezvarajI ko vinItA nagarI kA pradhISTAtA sthApI mAryAvarta ke cakravartI samrATa ko gaddI dekara bAkI 19 putro ko mAyaryAvarta mantarargata alaga 2 prAnta rAjya kAyama kara kArobAra sauMpa diyA aura bharatajI ke putra puNDarIkajI ko prathama gaNadhara kI padavI dekara sammAnita kiyaa| bhagavAn vihAra karate eka samaya phira vinItA nagarI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayodhyo kA itihAsa / / 17 / ke eka mahalle meM jisakA nAma thA + purImatAla yahAM Ake Thahare vahAM vaTa vRkSa ke nIce triveNo saGgama para bhagadhAn ko prathama kaivalya jJAna prApta humA usI vakta tIrtha + purImatAla~ vartamAna kAla meM prayAga ke nAma se mazahUra hindu sanAtanadharma kA tIrtharAja kahalAtA hai jahAM triveNI saMgama para kile ke bhItara maurya samrATmahArAja azoka ko banAI huI guphA mandira meM achayavaTa (akSayavaTa ) ke nIce kaivalaya jJAna kalyANaka ko caraNa pAdukAyeM virAja mAna haiM / RSabhadeva ayodhyApurI; samosayI sAmI hitkaarii| bharata gayo vandane kAja; e upadeza diyo jinarAja / / jagamA mohaTo arihaMta deva; causaTha inda kare jasu sev| tehasI mohoTo saMgha kahAya; jehane praNameM jinapara rAya // lehathI mohoTo saMghavI kahAyo; bharata sUNIne mana gahagahyo / bharata kahete kima pAmiye, prabhu kahe zetruja yAtrA kiye / / bharata kahe saMghavI pada muja; te Apo hu~ aMgaja tujha / indra AThayA akSata vAsa; prabhu zrAye saMghavI pada tAsa // indra teNI bolA tatkAla; bharata subhadrAbehune mAla // paharAvA dhara saMpeDiyA; sakhara sonAnA ratha aApIyAM // RSabhadevanI pratimAvalI; ratnataNI kIdhI manaralI / bharate gaNadhara ghara teDIyA; zAMtika puSTika sahutihAMkiyA / / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] ayodhyA kA itihAsa rUpa mAyadevyA mAtA ke pAsa, zrIbhara zvarajI ke pAsa anu. ghara mAgaye dUsarI tarapha se siddhi cakrako vadhAI lakara anucara mAye bharatajI vicAra meM par3agaye "pahile rida cakra kI bheTa kIjAya ki bhagavAn kI vandanA kIjAya" ? mAtA mArudevyA ke pAsa bhI anucara Aye the mAtAjI vRddha hocukI thI bhagavAn apane priya putra kA mAma sunakara hI mAtAjI ko kaivalya jJAna prApta huvA, aura bharatajI ko pAsa bulAkara bhagavAnakI vandanAMkI taiyArI kA Adeza diyA gayA / kaMkotarI mUkI sahudesa; bharate teDayo saMgha azeSa / zrAvyo saMgha ayodhyApurI, prathama tIrthaMkara yAmAkarI // saMgha bhakti kIdhI ati ghaNI; saMgha calAyo zetra jaya bhaNI / gaNadhara bAhuvalI kevalI, munivara koDIsAthe liyAvalI // cakravartinI saghalI Rddhi; bharate sAthe lIdhI siddhi / hayagaja ratha pAyaka parivAra, teto kahata na Ave pAra // bharatezvara saMghavI kahebAya; mArge caitya udhara to jAya / saMgha zrAvyo zetrajaya pAsa; sahunIpurI mananI zrAsa || nayaNe nirikhyo zejUMjo rAya; maNI mANika motIzaM vadhAya / niNe ThAme rahI mahotsava kiyo; bharateM bA~da pura vAsiyo / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| / 16 ] samasta AryAvarta antargata rAjA mahArAjAoM ko sAya: lekara samrATa- zrIbharatezvarajI vandanA ko padhAre to kyA dekhA ki amarApurI ke devatAoM ne maNDapa aura samavasaraNa vanAyA hai trIgaDApara bhAvamaNDapa meM bhagavAna saMghazetraMjaya Upara caDhyo; pharasaMtAM patAka uDapaDayo / kevala jJAnI pagalAtihAM; praNamyA rAyaNa rukhaghejihAM // kevala jJAnI snAtra nimitta; izAnendra prANI supavitta / nadI zetraMjI sohAmaNI bharate dIThI kautuka bhaNI // gaNadhara devataNe upadeza; indevalidIdho Adeza / AdinAtha taNo deharo; bharate kArAvyo giri seharo // sonAnA prAsAda uttaMga; ratnataNI pratimA manaraGga / bharate zrIaAdIzvarataNI; pratimA sthApI sohAmaNI // . marudevinI pratimAvalI; mAhIpunama thApI ralI / brAhmi suMdarI pramukha prAsAda; bharata thApyA navale nAda // ema aneka pratibhA prAsAda; bharakarAvyA guru prAsAda / eha bhaNyo pahelo uddhAra; saghalohI jANe saMsAra // ... savatacAra satyotare (477 ) huvAdhanezvara sUri / .. tiNa zerbujaya mahAtma; kahayuM zilAditya hujUra // zejaya mahAtma granthathAye; rAsaracyo anusAra / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20 / yodhyA kA itihAsa arihaMtavirAmAna haiN| bharatezvarajI prathama vandanA kara sanmukha baiThe vahAM para bhagavAne 11 putra pramukha vAhuvalIjI prAtaH smaraNIya satI brAhmI satI sundarI jaisI suzIla putriyoM ko dIkSA dekara prathama AryA- au ziSya vanAke dIkSita kiye zrIbharatezvarajI ye zrImayodhyAjI meM bhagavAna ke AdezAnusAra kanakamaya mandira prathama tIrtharAja kI sthApanA kI java uvaNeu maGgalaM vA; jiraNAraNa muhalAli jAla saMvaliyA / tittha pavattaNa samaye, tisa vimukkA kusuma buTTI // Upara indra aura devatAoM ne zrItIrthapatI rAja ke kusuma vRSTi kI zrIjInezvara aise tIrtha kI sthApanA kI ki samasta jIva tIrtha kI ArAdhanA dvArA saMsAra ke moha jAla se chUTakara mokSa ko prApta ho / samma solachiyAsi (1686 ) zrAvaNa sudI sukhakAra / rAsa bhayyo zetrujAtagoye; nagara nAgare majhAra // kharatara gacchIya zrIpUjya zrIjinacandrasUrizvara taszISya sakala canda sujagIsa tAsaziSya upAdhyAya samaya sundara rAsa racyo jesala - ra ma aura bhayo nAgora maddhe saM0 1686 zrAvaNa sudI meM 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21] kanaka bhavana maMdira meM pratimA sthApanA kara bhagavAna ke AdezAnusAra ratnapratimA sAtha lekara zrIzegaMjaya tIrtha kI sthApanArtha saMghanI kAla kara siddhakSetra zrIzejaya tIrtha para prathamodvAra kara prathama siddhezvarajI ke pavitra kara kamaloM se zrI RSabhadevajIkI, zrIgaNadhara svAmI puMDarIkajI kI pratimA sthApana kI / ayodhyA kA itihAsa / zrIpAMca bhagavAna ke 16 kalyANaka / AryAvarta ke bharata kSetra meM uttara kozala kI prajoDa pavitra bhUmi meM RSabhadeva ke vyavana, janma aura dikSA aise tIna kalyANaka / 2-bhagavAna zrI ajitanAthajI ke 3-bhagavAna zrImabhinandana, 4 - bhagavAna zrIsumatinAtha, 14- bhagavAna zrImanaMta nAthajI ke vyavana, janma, dikSA aura kaivalya aise cAra karake 16 mila kara 11 kalyANaka huye / iti prathama sarga | kanakabhavana - satyayuga meM zrI RSabhadevajI ke dezanAnusAra zrIbharatezvarajI ne kanaka-suvarNa mandira vanavAkara ratnajaTita pratimA sthApanakI vAda dvApara meM yudhiSThira saMvat pUrve 614 zrIkRSNavAsudeve yAtrAkara kalasa caDhAyA yudhiSThira saMvat 1431 - i - sa- pUrva 248 mahArAjAvikramAditya jaba mahAkavikula bhUSaNa kAlIdAsa ke sAtha Akara usakA arriaAra kiyA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ditIya srg| madhya (paurANika ) kola zrIayodhyAjI meM avatArI mahApurUSoM kAbAsa pUrva kAla me nAbhirAya bhagavAna RSabhadeva se lekara bharata cakravartI, vADavalI, puMDarIkajI sUryayazArAjA, zre yAsakumAra jitazatrarAjA zrIajitanAthabhagavAna saMvararAyA zrImabhinandana, bhegharamA zrImatinAtha, siMhasenarAyA, zrIanantanAza, sagaraca kavI, satyavAdI rAjAharizcandra, mahAkavI sabhA diIpa, digvijayI pUrNakulabhUSaNa hAH bAliza gI: bahAnagIrathajI, bAjI kA dhAbI maryAdA guruyo kA zA? azA avAjA rAjA candAvatanta, rA sumitra, zrI rahAvIra svAmI ke 1 me gaNa-- ghara acalajI, zrIvRtAbAjI, zrIjinaprabhAmunijI, ityAdi aneka rAjA mahArAjA, sAdhu acArya jaise mahAna avatArI puruSa hogaye haiN| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa / - sannArI patibA Adarza mahilAoM ko bAsa zrI mArudevyA mAtA se lekara rAnI sunandA, rAnI-- sumaGgalA, RSabhanandinI bharatezvarajI kI vahenar3I vAlakumArI brAhmI, sumaGgalA sutA vAhuvalIjI kI vahenaDI sAcyA prathama AryA sundarI, mAtA vajiyA, mAtAsidhyAratha, mAtA maGgalA, mAtA suyazA satI tArAmatI, satI kauzilyA, satI sItAjI, jaisI Adarza Adarza mahilAye hogaI haiM mahA samara ke vAdame aneka aitihAsika caritrapuruSa, mahilAye hogaI haiM jo itihAsa ke panne kholane se mAlUma hogA yoM to jo kucha jJAna huA hai vaha Age likhA jAyagA puNyanagaro ke pAMca naam| pUrva kAla se lekara vartamAna kAla taka isa nagarI ke pAca nAma hogaye haiN| 1- indra purI, 2-vinItA nagarI, 3-- sAketapura, 4- kauzilyA nagarI, 5- ayodhyAjI, . yoto prAkRtame ojhA pAlIme oyuTo, aura vizAstrA, bhI kahA jAtA hai Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24 ] ayodhyA kA itihaas| zrAayodhyA ko aitihAsika dRSTi se varNana / zrImayodhyAjIkA itihAsa (sUryavaMzI ikSvAku kula) ___zrIayodhyAjI mRtyulokakI amarApurIthI jisako svAyaM bhuvamanu-mAnavendraNa ke liye indramahArAja ke hukma se kubera jI ne 12 yojana caur3I- yojana lambI banavAyA thA uttara sarahada zrAvastI, jahAMgaMDakI rAptI, siragI kA pravAha thA madhya meM triveNI, zAradA, sarayU, ghAgharA, dakSiNa sarahada meM gomatI kauzikI ke pAsa purImatAla para triveNI saMgama, gaGgA, yamunA, sarasvatI thA, pUrva meM gorakhapura (kasiyA) nagarI pazcimasarahada meM lakhanaU aura kapilApurI taka thA, jisameM banArasa zrI ayodhyAjI kA smazAna ghATa rahA itanI bar3I nagarI ke jo sRSTI kI ziromaNi thI jisameM prathama rAjA, prathama sAdhU prathama kevarI, prathama tIrtha kara zrI RSabhadevajI ne vAsa kiyA thA amarAvatI se baDhakara bhumaNDala para koI purI thI to ayodhyA thI SaTa dharma gatroM meM granthoM meM usako bhUyasI kI prazaMsA kI gaI hai bhUdhara-zikhara-samadeva niketana purI kI zobhA caitya bhUmi varA rahI thI jahAM sApta bhaumika kanakabhavana vidyamAna the jahAM prathama AyaM sAdhu puMDarIkajI, prathama bhAryA sAdhavI bAhmAprathama siddha cakravartI bharata jaise pUNyapuruSa hogye| jisabhUmi meM sagara cakravartI ne aneka dizAmoM tathA dezAntaroM taka meM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyo kA itihAsa / digvijayakI thI-jahAM dilIpa jaise mahArAjA ne yunAnataka sara hada bar3hAyA thaa| jahAM para rAjA bhagIrayajI ne apanI pratijJAke bala gara mAkAza gaGgA ko himAlaya se pRthvI para mArohaNa kiyA thA aura isI bhUmipara Adarza gamacandrajI ne magajya sthApana kiyA thA taba taka ayodhyA jI amagapuro sabha rhii| ayodhyA para vipattiA zrIgamacandrajA ko rAmalIlA maraNa ke bAda ho ayodhyApara vipatti AI kauzalarAjya ke do bhAga huye / zrIrAmacandrajI ke jyeSThaputra kuzajI ne apanI rAjadhAnI kuzabhavana para ( kozAmbI ) banAI jo ayodhyA se dakSiNa meM 20 kosako dUrI para gomato ke kinAre banAI aura kaniSThapatra lavajI ne apanI rAjadhAnI ayodhyA se uttara nepAla kI tabaI meM rAptI aura siragI nadI ke bIca meM zrAvastI nagarI banAI jo tuSArana aura naimiSAraNya taka vistRta thI kucha kAla bAda isa ayodhyA me koI rAjya kato na rahA yajA ke vinA rAjadhAnI kaisI ? ayodhyA thor3e hI dinoM pIche Apase Apa bhI hIna hogaI ayodhyA ke durdazA ke samA-- cAra sunakara mahArAja kuza phira ayodhyA Aye aura Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa [26] koNAmiva brAhmaNoM ko dAna dedI taba se mahAbhArata taka varAvara sUryavaMzI ( ikSvAkuoM) kI rAjadhAnI rahA jisame 13 rAjA mahAbhArata ke pahile hogaye I- man pUrva 1100 varSa me mahAsamara me vANAvalI arjuna ke putra kumAra abhi manyu ke hAtha se ayodhyA kA sUryavaMzI gajA mArA gayA isake bAda isa nagarI kI aisI ki ayodhyA bilakula ujar3a gaI sUryakula lona hogayA isake vAda sUryakula vaMzI 31 rAja rahe jisa vakta kA rAjya kArovAra DAmADola rakha / vRddhala tavAhI AI andhakAra me zizunAkavaMzI rAjA / i- sanapUrva zizuvaMza kA vA rAjA nandivadhana jaina dharmI rahA bauddha aura jaina dharma kI pravRttI / i- san pUrva 600 ke arase me zAkyasiMha kA janma kapilavastu ( hAlavastI ) me huvA jinane zAkta saMpradAya bAloM kA sAmanA kara "ahiMsA paramodharmaM " " arihaMta" dharmaM kI ghoSaNA kI sthApanAko jinakA dUsarA nAma Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyo kA itihaas| [ 27 ] - - bhagavAna siddhArtha buddhadeva tha zrAvatI meM rahe aura mAdhu huye ayodhyA [ pro yuTo] viza pA me 16 sAla caturmAsa karake sUtroMkI racanAkI dharmopadeza kiyA aura kuzInagara me ( kusiyA gorakhapura ke pAsa me ) nirmANa ko prApta huye taba se kucha ayodhyA kA patA calatA hai aura vaudoM ke samaya apodhyA acchI rhii| i0 ma parva 5 7 meM sAmpratakala meM carmatIrtha ra bhagavAna zrImahAvIra svAmI kugaDa grAma meM janma liyA dikSAlekara jaina dharma kA "arihaMta" dharma kA siddhAMta samajha.kara 'asA paramo dharma' kA jhaMDA sArebhAratavarSa me phaharAyA zrImahAvIra prabhune 12 varSa chamastha avasthAmeM vi ra kara gAMva ke bAhara caitya ke pAsa Rju vAlukA nadI ke taTa para zyAmaka grahapatI ke kSetra me za lata ke nIce baisASa zukla 10 hasta uttarA nakSatra me kaivalya jJAna huvA - isa vakta aura bhagavAna pArzvanAtha ke vakta uttara prAnta me jaina dharma acchA calA aura zrIayodhyAjI meM ( labdhI zAstrI ) gautama gaNadhara svAmI ye zAstroM- sUtroM kI racanA svarga: dvArI ke zrIAdizvarajo ke caityAlaya meM baiThakara kiyA thA usa vaka ayodhyA acchI rahI zrImahAvIraprabhu aura bhagavAna buddha ke samaya meM ayodhyA chor3akara zravastI nagarI uttara kauzala deza kA rajadhanI rahI upayukta zaharoM meM zrImahAyo Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhyA kA itihAsa 2ma 2 akhya dhAmika pravacanakara aneka mumukSoM ko sanmArgapara lAye the inasava zaharoM meM jaise buddha bhagavAnake anuyAyI the jaise hI jaina zrAvaka aura zrAvikAye mI agaNita thI iti dvitIya sarga / Auran Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiysrg| nndvNsh| aitihAsika kAla / zizunAka vaMza ke rAjAoM kA rojyakAla i. sa. pUrva 465 meM zizunAka vaMza kA 9 vA rAjA nandIvardhana vauddhadharma aMgIkAra kara zrIayodhyAjI meM maNIparvata para eka stUpa aura mandira vanavAyA thA / i0 sa0 pUrva 463 se420 pUrva taka meM zizunAka vaMza kA 10 vA rAjA hAnanda jisane rAjya krAnti kI aura ikSvAku vaMza kA 6.triya rAjA ko (mahAsamara ke vAda kA 31 vA } sumitrako mArakara ayodhyA kI rAjagaddI para se sUryavaMziyoM kA nAza karAyA usake bAda ke rAjA mahApadma nandane pATalIpura (paTanA) magadha meM rAjya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa | [30] > kAyama kara isa pUrva 422 meM nandavaMza calAyA jo rAjA vauddha aura jainadharma pAlanA thA isa rAjya kAla maM 36 varSa taka ayodhyA ko koI sajhAlane vAlA na rahA nanda rAjA ke bhadra caka meM rAja grahInagarI meM i0 sa0 pUrva 600 kI zrI arihaMta kI pratimA sthApanakara caityAlaya vanavAyA thA aura nanda rAjA ke pradhAna zakADala ke putra ne jainadharma aMgIkAra kara zrIsthUlibhadra svArma) huye i0 sadeg pUrva 400 jina ne jainadharma kA pracAra kiyA / mauryakula vaMzI gupta rAjya kAla / i0 sa0 pUrva 322 meM koliya cANakya brAhmaNa ke hAtha se nanda vaMza kA nAza huA pATalIpura magadha deza kI gaddI para prathama rAjA candragupta bhArUDha huye Apa ke samaya alekajhaeDara mAyA thA aura sikandara yunAnI rAjA ke sAtha lar3AI meM sandhi karalI aura solyukasa nAma kA elacI bhAratakI rAjya sabhA meM dAkhila kiyA Apane solyukasa kI vahina ke sAtha vyAha karake eziyA khaNDa kA samasta hinduvoM kA sAtha chur3A humrI sambandha phirase jor3aliyA bhApa ke putra vindusAra bhadrasAra ne maNDalezvaroMse lar3AIko aura Apake vAda gaddAvara vaiThe Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 ] ayodhyA kA itihAsa / i-sa-pUrva 290 se 273 taka meM vikramAditya ne rAjya kiyaa| ApakA nAma dUsarA candragupta Apake rAjyakAla meM acche vidvAna kavi gajyadarabAra meM rahe, Apa samasta eziyA para vijaya kiyA thA aura Apake sAtha mahA kavi kAlidAsa saba jagaha ghUme the, takSazilA nagarIkA rAjA kaniSka jo kSatrapa zAkyakula kA rahA jisane apane nAma kA samvat calAyA thA aura pazcima bhArata eziyA-dezapara Adhipatya rahA Apake vakta ke bahuta kucha zilAlekhasikke milate haiM / jisameM se mathurA kI zrImahAvIrajI kI pratimA para kA lekha hai / jisakA rAjyakA I-sa-pUrva-216 kA hai| "siddha mahArAjA kaniSkasya rAjye samvatsare navamo 9 // " candraguptadUsare ne kani ka ra jA ko jItakara ujjainIkA rAjA vikramako jItakara aura zrAvastI nagarI ke rAjAko jItakara, uttara kauzala kI rAjadhAnI zrAvastI meM se rAjya choDakara ayodhyAme apanA rAjya kAyama kiyA ujaDI hUI ayodhyAkA uddhAra kiyA aura mApane samvat cAlUkara vikramA ditya nAma dhAraNa kA mApaka vakta meM prathama zrIrAmacandrajI kA janmasthAna para baDA bhAro mandira banavAyA jisakA dvAra pUrA kasoTI kAlA saGgamaramara patthara kA rakSA dUsarA mandira zrI Adizvara jo kA dItAkalyANaka vAlA banavAyA jo hAla meM maujUda hai aura tIsarA kanakabhavana vanavANa aura dUsare Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| [ 32 ] - - bhaneka mandira banavAkara ayodhyA AbAda kiyA / mApake gajyakAla meM cInI yAtrI phAhyAna bhArata bhramaNa ko mAye the jisakA vRttAMta jemsa lega sAhaba ne "phAhyAna kI yAtrA" nAmaka pustaka meM likhA hai mApane jaina, bauddha, zaiva dharmapara samAna prema kahA thaa| i-sa-pUrva-273 se 237 taka Apake uttarAdhikArI mahArAja azoka hue Apane bauddhadharma aGgIkAra kara arihantako pratimA sthApanakara bahuta se caityAlaya, bauddhamaTha, zilAlekha stUpa kItimtambha banavA ye mApakA banAyA humA-prathama sthAna zrI AdizvarajI kA mandira, svargadvArI para kA aura 200phoTa ucA kIrtistambhavanavAyA rahA aura Apake samayameM bhAratavarSa meM eziyA khaNDa meM cIna, jApAna, tibbata maMgoliyA vamA, silona malAyAvI, dezopara vaudadharma kA pracAra kiyA bhApa dharma premI rahe 200 phATa UcA kIrtistambha svargadvArI para banavAyA thaa| mApake bAda mahArAja kuNAla ( dazaratha-vadhu pAlita ) huye aura bhApatI sotIlI mAM ke kAraNa daza vaTA lenA par3o bar3I kaThinAiyAM uThAI aura mAtA kA hukma sunakara bhAMkheM phor3a denA par3A mAkhora ghUmate 2 ujjainoM ke rAjA kI lar3akI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praNedhyA kA itihaas| [ 3] ke sAtha nyAhakara diyA Apase jo putra huA vo jajjaina ko gaddI para baiThA jisakA nAma thA pragata-yA-indrapAlIta-saMprati ___ i.sa-pUrva 221 se 222 pUrva taka mahArAjA sampratI dAdA ke sAtha lar3AI kara pATaliputra kI gaddIpara gheThe mApane ujjainInagara madhye jainAcArya zrI prArya suhastIsUrijI ke prati vauddhase jainadharma aGgIkAra kiyA mApane ayodhyA meM prathama zrI AdizvarajI kA dikSA kalyANavAlA mandira bama vAyA hAlameM Apake vaktakI pratimAyeM maujUda hai, mApane vrata liyA thA ki roja eka mandira meM jaina pratimA sthApana kara zravaNa karake datUna dharate Apane savAlakSa jaina mandira, savA pharor3a navIna pratimAyeM bharAI 36 hajAra jIrNoddhAra kiye 15 hajAra dhAtu pratimAye bharAI 1lakSadAna zAlAyeM banavAI jainadharma kA zAsana dharma ko pracAra ke khAtira kAbula grIkadeza eyaMta upadezaka bheje, bahuta se paradharmI mahAna sAgara sama jaina prAya zAsana meM mila gaye mArya jaina saMskRtIkA pravAha itanA var3hAke sArA eziyA khaNDa meM jaina zAsana jhaNDA phaharAne laga gayoM usavata kA AryAvarta kA eka eka vaccA apane ko "ahiMsA paramodharmaH" kahane meM gaurava samajhatA thA mAryAvarta ke kone kone meM jainadharma kI vIrahAka sunAI paDatI thI magara kyA ? prati pakSiyoM se ye kucha sahana na ho sakA !? Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] ayodhyA kA itihAsA guptavaMziyoMkA magadhameM se TUTanA sAdhuoMkA bihAra bhuzAMga vaMzakA jora julma - kaliGgapatI kA yunAnI kA dhAvA / i.sa. pUrva 185 meM mauryavaMzI 1 mAM rAjA brahadratha kA senApatI puSpamitra apane svAmI ko kamajora samajha kara dagA se mArakara maurya vaMziyoM ko bhagAkara pATalIputra kI gaddI para javaradastI se baiTha gayA gajya meM gar3abar3I par3a gaI dharma meM dhakkA pahuMcA sAdhu mahArAjAoM ko vihAra meM duHkha hone lagA puSpamitra kaTTara sanAtanI rahA usake sAtha meM pANinI nAma kA bhAcArya raho jisakI sahAyatA se prathama vAra vauddhoMko satAyA pUrva magadha se lekara pazcima jAlandhara taka mese bahuta se bauddha maTha jalA diye vauddha bhikSu mAra DAle gaye aura ayodhyA meM 2 + azvamedha yajJa kiyA jisakA varNana "mAlvikAgnimitra nATaka meM Ayo hai + "puSpamitraM yAjayAmaH " | --pataJjali sUtra "aruNad yavanaH sAketam / pataJjali sUtra ayodhyA kA itihAsa pRSTa 101 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayodhyA kA itihAsa | [35] jisa nATaka kA nAyaka agnimitra puSyamitra kA laDakA rahA jisakA jikra kAzI nAgarI pracAriNI patrikA meM diyA hai usa samaya jainadharma para dhakkA jarUra lagA hai vihAra meM bAdhAyeM jarUra par3I haiM puSpamitra ne sArA magadha para apanA adhikAra jamAliyA uttara kauzala rAjya ke jo rAjAyeM rahe vo apane maMDalezvara khaNDiye banAye gaye magara koI bhI dharma para prahAra karane vAlA kA daura jyAdA dina Tika nahIM sakatA / i0 . pUrva 165 meM kaliGgapati x 'khAravela' kA Akramaga humA usa lar3AI meM puSpamitra bhAgakara mathurA meM jAkara chipa gayo usa arase me i. sa. pUrva 600 kI rAja grahI tIrtha meM sthApita zrImarihaMtakI pratimo vacAkara apane sAtha lekara lar3AI zAnta hone para pATalIputra meM gajyA rohaNa ke sAtha bhuvanezvara ke nikaTa prAcI nadI ke taTapara udayagiri ( kumArIgiri) kI hAthI guphA meM eka prAsAda x "bhArata bhUmi aura usake nivAsI" pRSTa 18 - meM zrIjayacandra vidyAlaGkAra - royala eziyATIka sosAiTI kalakattA - bihAra, proDasA kI rIcarsa sosAiTIkA janarala kA tRtIya bibhAga caturtha saMkhyA- pRSTha 435-507 meM Arkolojikala phaiNDiyA enyuala riporTa san 1902,3 pracIna jainalekha saMgraha bhAga 1 - upodghAta pRSTa 38 (gujarAtI) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [36] ayodhyA kA itihAsa banavA kara " nandU rAjA ketumadrakI sthApita pratimA caityAlaya meM sthApita kI / arihaMta mandira banavAyA aura guphA meM ucI kaliGgacakravartI rAjo khAravela ke trayodaza varSa vyApI rojatva ke vivaraNa vAlA zilAlekha khudavAyA je| lipi ardhamAgadhI jaina prAkRta lakSaNoM se yukta apabhraMza bhASA me hai / bAda meM apane ko domarAja, bhikSurAja dharmarAja ghoSita karanA | i. sa. pUrva 154 meM yunAnI rAjA mInAndara bhArata para AkramaNa kiyA aura puSpamitra se mInAndara kA kaThora yuddha huvA jisameM yunAnI rAjA ko apane deza bhAganA par3A jisakA ullekha pataJjalI ne apane yoga sUtra meM diyA hai i- sanakI 1 lI sadI meM guptarAjAyeM magadhadeza se bhAga kara madhya prAnta madhyabhArata meM hokara pazcimabharatameM Aye aura vahAM ke choTe 2 rAjyoM ko jItakara ballumipura meM rAjazAnI banAyA jo i-sa-120 se 410 taka rAjyacalAyA | magadha-pUrva uttarabhArata ke rAjyoM meM gar3habar3I paDa gaI varmo meM Apasa meM jhagaDo humA prabhu ko prasanna na huA kuchapatI kopahumA vihAra meM 10 dasa sAlakA duSkAla paDA barasAta bundra bhara na mAyA vauddha jana dharmI rAjyakartAoM kA bhAga jAne se duSkAla paDane se sAdhu vihAra meM bAdhAye paDa gaI aura Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| [ 37 ] zramaNa saMghame gar3abar3I paDaM gaI isa vakta dharmadhurandhara jIrNo. ddhAraka tIrtha rakSaka mahAzratadhara zrI Ayara kSata sUrajI jainadharma kI rakSA ke liye khar3e huye Apane zurU me 45 grAgamoM ko granthina kiye aura bahutasA kAma kiyA jo jainadharma kA itihosa meM amara nAma rakhA hai| bAdameM duSkAla ke vakta sAdhu ziSya samudAya ko lekara eka baDe prAcArya khaDe huye jinakA nAma zrI Arya vajrasvAmI mApana zurU meM hI lambA vihAra zurU kiyA aura prathama kaliGga uDIsA ke rAjA ko jainI banA kara purI, nemInAthajI kI pratimA sthApana kI aura Age vihAra zurU kiyA Apane zrI mahAna dhAvaka vidyAgAmI zrI vajrasvAmIjI haye Apako bAlyAvasthA meM jAtI smaraNa kA jJAna humA mApane osa. vAlavaMza jainI jAvaDazAke hAtha zrIzenaMjaya tIrtha kA uddhAra karAkara Apa vahAMse rAstemeM kaieka rAjAoMko jainadharmI banA kara ziSya samudAya bar3Akara drAvir3adezameM jAkara vahAM ke bahuta rAjAoM ko jainI banAyA Apake bAda zrIratna prabhA surizvarajI ne i-sa-165 meM osiyAnagarI meM osavAloM ko jainI banAyeM aura pazcima bhArata ke kone 2 jainadharma kA jhaMDA zurU kiyA bAda meM phira vahAM para bauddha-jainadharma meM jhagar3A paidA huA i-sa-253 meM zrImalavAdI sUrijI valabhipura kI sabhA maddhe bauddhoM ko zAstrArtha karake harAyA vAda phira grAgamoM meM sabhA meM gaDavar3I Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| [ 38 ] par3agaI isa vakta i-sa- 453 meM vallabhipura kI dharma sabhA meM jaina AgamoM ko zrIdevardhi kSamA zramaNe uddhAra kiyA lipIbaddhaisa vIca meM pAMcaso varSa ke rAjyakArobAra meM ayodhyA para vahuta vipatti AI koI tIrtha ko-rAjyakArovAra ko acchI taraha sabhAlane vAlA na rahA kSatriya rAjA bhAga jAne para vaizyarAjya kartAoM kA kArovAra calA aura ayodhyA vaizyoM ke havAle gii| i-sa-601 se 647 taka vaizyarAjA harSavardhana kA rAjya kannauja nagara meM rahA ayodhyA kA kArovAra apane hastaka rahA Apake vakta meM dUsarA cInI yAtrI hyAnacAMga bhArata bhramaNa ko AyA thA usane ayodhyA kA vRttAMta karuNa kathanI ke sAya meM likhA hai jaba vo vallabhipura meM gayA taba vahAM para kA jainadharma ke lie acchA likhA hai vahAM rAjA vAlAditya thA kumArilabhaTTa aura zrImacchaGkarAcArya i-sa-521 se 655 taka meM kumArilabhaTTa nAmakA brAhmaNa prathama bauddha bhikSuvanakara abhyAsa kara dharma choDakara apane guru bauddhoM se zAstrArtha kara harAyA aura usane bauddhadharma kA bahuta khaeDana kiyA aura vaidikamata kA punaH svIkAra-saMskAra karAkara bhaTTapAda kI upAdhi se alaMkRta kiyA Apane mImAMsa darzana para vArtika bhASya likhA Apake do bar3e ziSya rahe jina Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [39] ayodhyA kA itihAsa / kA nAma thA prasiddha mImAMsaka prabhAkara, mizra aura murArI i-sa-611 meM kerala malavAra dezameM cidambaram grAma maddhe zrIzaGkarAcArya kA janma huA Apake pAMcavarSa kI kumAra bAlyAvasthA meM pitA zrImaragaye aura ATha varSa kI umara meM drAviDadeza tyAgakara uttara dizA prayANa kiyA kumArilabhaTTa se zAstrArtha humA aura donoM ne milakara vauddha-jainadharma para kuThArA* ghAta zurU kiyA / x 10% ( caityavAsI yatI mahArAja ) zrIvAstava kAyastha rAjyakartA * i-sa- kI sAtavIM zatAbdI sArA bhAratavarSa meM dharma parivartana- rAja parivartana kI zatAbdI kahI jAtI hai jahAM dekho * avadhageTIyara volyuma - 1 - peja 3 - ayodhyA kA itihAsa / rAyale eziyATika sosAiTI janarala 12 -- pRSTha 7 - rAsamAlA pRSTha 54 gItA rahasya -- dharmayoga--tilaka mahArAja kRta / * zravadhagejheTiyara volyuma 1 - pRSTa 607 ayodhyA kA itihAsa pRSTha 115 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| ( 40 ) - vahAM rAjya ke liye mArA mArI meM AcAryoM meM dharmagranthoM meM mArA mArI parivartanameM saba kucha ho gayA, usa vakta apanI ayodhyA uttarAkhaNDa kI ajoDa bhUmi ho rahI thI sAdhu-ziSya samudAya ko lekara vihAra kara gaye zrAvaka zramaNa saMgha meM dharma parivartana hone laga gayA jahAM vahuta zrAvaka rahe vo vadala gaye aura jahAM nahIM the vahAM naye ho gaye aise vaka meM tIrthoM ko sambhAlane vAlA na rahA kalyANaka kI pavitra bhUmiyoM ko koI vacAne vAlA bhI na rahA taba I-sa-647 se 1100 taka meM zrIvAstava kAyastha rAjyakartA rahe Aye ayodhyA para rAjya amala calAyA Apa saba jainI rahe Apa zAkAhArI the aura saMdhyAko bhojana karate nahIM Apake vaMzajoM meM se i-sa-1142meM ilAhAvAda jile ke gar3havAyAma meM aura eka mehavaDa meM zrI siddhezvarajI kA mandira zrIvAstava jainiyoM ne banavAyA thA jisakA zilA lekha hAla ilAhAbAda ajAyabaghara meM hai Apa saba rAjyakartAoM ne jainadharma kA acchA rakSaNa kiyA ayodhyA kA mandira kA kArovAra Apake pAsa thA aise mauke para dharma kA tIrthabhUmikA samAlanevAlA na rahA saba koIke cale jAne para bhI caityavAsI yatIvayaM mahArAjAoM ne caityavAsI mUrizvaroM ne dharmakA rakSaNa kiyA prAdarza mahAtmAoM ne prANAMta kaSToM ko sahana kara. jainazAsana kI dharma dhvajA vistIrNa pradeza meM phaharAyA ina puNya Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyo kA itihAsa | / 41 loka jagadavaMda maharSiyoM ne adhApi paryaMta prabhukA trikAlAbAdhita avikArI zAsanako avicchinna paramparAyeTakAvI - rakhA dhanya ho ! aise parama yoga niSTha zAsanapremI mahAtmAoM ko i0 sa0 1030 meM mahamuda gajanavI ke bhAMje saMyadasAlAra isa deza para caDhaAyA usane prathama muslima sipAhI ne zrIayodhyA para vAra kiyA- bAda meM zrAvastI gayA vahAM para jainI rAjA suheladeva ke hAtha se baharAyaca meM mArA gayA vahAM para bhApa kI kabara vanI huI hai / I0 sa0 1165 mahammadagorI bhArata para caDhAI kara AyA aura hindU rAjA pRthvIrAja ko mArakara dillI kI gaddI para zrArUDha huA Apa ke sAtha meM Apa kA bhAI makhadUmazAhagorI AyA thA isane mayodhyA meM Akara svarga dvAravAlA zrIzradizvarajI kA janmasthAna kA mandira, vA samrATa azoka kA banavAyA huA kIrtisthambhabauddhamaTha aura caityAlaya ko naSTa kara diyA aura usa jagaha para masajida vo ghanavAyA jo hAla meM zAhajUranakA TIlA ke nAma se mazahUra hai usa jagaha vIrAna TIlA aura makavareM TUTIphUTI maujUda hai / TolA ke dhaM bhAga meM phira se i0 sa0 721 meM navAva zujAuddaulA ke khajAcI saMTha kesarasiMha agravAla dillI vAle ne navAva ke hukma sa makavarA P Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] ayodhyA kA itihAsa vanavAyA aura caraNa sthApita kiye yahAM para likhane kI jarUrata hai ki zAha eka choTI sI senA lekara isa tarapha. AyA aura sanAtaniyoM kI koI hAni na pahuMcI aura jaina dharma para isa kA vAra kyoM huA ? jisakA kAraNa yahI milatA hai ki jaina logoM ko sanAtana dharmiyoM se kucha sahAyatA namilI maura hindU jo jaina mandira kA ghaNTA sunanA pAtaka samajhate the vo loga jena mandira naSTa hone para khuza huye i0 sa0 1526 meM bAbara ne hindustAna para car3hAI do varSa bAda ayodhyA me I0 sa0 2528 me khAsa zrIrAmacandrajI kA janmasthAna ( jisako mahArAja vikramAditya ne banavAyA thA ) vo tor3akara masijada ghanavAI jo khaMbhe kasoTI ke the jisame se do stambhe phATaka para lage haiM do dillI legaye do prajAyavaghara phaijAvAda meM haiM do vaziSTa kuNDa sar3akako pUrva kAristAnameM ujaDe paDe haiM : i0 sa0 1731 me dillI ke bAdazAha ne naye mandira masajida banavAyA tava se lakhanaU kI navAvI zurU huI aura navAba zujAuddaulA ne use parivardhita kara phala = avadha gejheTiya bolaguna 1- pRTa 13kAitihAsa pRSTa 106 phArasI grantha dRravAhasta ayodhyA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihaas| . . [ 43 ] - - pAyA mampraramalIkhAM ke samaya me pravadhakI rAjadhAnI phaijAvAda huI bhayodhyA kI rAjezvarI lopa hogaI mandigeM ke sthAna para masajida vanavAI aura musalamAnoM ke liye ayodhyA karavalA huI makAnoM kI jagaha kavaroM ne vAsa kiNa ayodhyA kA svarUpahI badala gayo bAda meM i0 sa0 1800 meM zAkaladvIpIya brAhmaNa rAjo ke rAjya kAla meM ayodhyA mAye so prAja taka mApake rAjyavaMzimoM ke pAsa hai aura Apake sAtha sarakAra bahAdura briTiza gavarnamenTa ke rAjya meM sava prajA sukha caina se prAvAda hai Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA srg| vartamAna kAla / isa tIrtha ko dhIAdIzvarajI se lekara Ajataka meM jisa mahArAjAoM ne banavAyA / usakA pramANa vatA cuke haiM aura eka batAtA hUM isa samovatharaya ko arihApaNa name tIrthanere samavasaraNa nAbhUpa- jahAM sakalAkSa jina mandirAre jina mariData pura. grAma / savA koDI jinabiMvanere bharAve sampatirAya zAla bhaNDAra ekavIza karyAre kumAra narendra zubhaThAya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 ] ayodhyA kA itihaas| "1-bharata 2-sAgaralena 3-mahApadma 4-harISeNa 5-samprati 6--kumArapAla 7- vastupAla" musalamAnI rAjyakAla meM bahuta samvegI sAdhu AcAryoM ne tIyoM ke rakSaNArthaM zAhI hukma nikAle dillI ke vAdazAhoM ko ziSya banAyA jisameM zrI hI vijaya sUrizvarajI, zrIjIna candra surizvarajI, zrIjInadatta surizvarajI maura zrI jInakuzala candra surizvarajI mukhya haiM Apa surizvaroMkI tarapha se tIrthIkA rakSaNa huna to jarUra hai magara jo kAma caityavAsiyoM ne kiNa thA vaisA uttara bhArata ke tIrthoM ke liye kisI ne nahIM kiyA jisameM i-sa-1820 vI-saM-1877 meM kAzInivAsI brahada kharatara gacchIbhaTTAraka zrIjIna lAbha sari ziSyopAdhyAya zrIhIradharma parijI tatziSya zrI vRhad kharatara gaNIya pAThaka zrIkuzalacandra sUrijIke upadeza se jayapunivAsI prosavAla vaMzIya zehagotriya zrIhukamIcanda jI tatputra zrIudayacandra tathA bIkAnera nivAsI osavAlavaMzIya vaDera gotrIya sAmanta siMha jI ke varada haste isa tIrtha kA punaroddhAra humA aura uttarAkhaNDa kI bhUmi para bhaneka pAkhaNDiyoM ko harAkara banArasa ke rAmaghATa kA purAnA .1- sagaracakravartI 2- mahApadmananda jisane nanda vaMza calAyA . 3-vIzasthAnaka pUjya pada Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa / [ 46 ] mandira para pUrva kI caityavAsI sUrizvaroM kI gaddI, bhelupura, bhadainI, candapurI, siMhapurI, ratnapuge aura ayodhyA tIrtha kA rakSaNa ke liye mahAsamartha prayatna kiye, aura Apake bAda maMDalA cArya bAlacandrajI ke paTaziSya digmaNDalAcArya zrI nemacandra sUrijI ne pUrva gaddIdhara prAcArya surizvaroM kA kArovAra sambhA la kara tIrthaM rakSaNa ke liye kArya zurU kiyaa| i-sa-1877 meM zeThajI mAdhavalAla dugaDa kalakattA vAle ko kAryabhAra sauMpa diyA thA jo dasa sAla ke bAda kucha avyavastha kAgevAra rahA bAdameM zrInemacandra mahArAje kalakattA vAle seThajI lAbhacanda motIcandajI se likhApar3hI karake mirajApura nivAsI memarsa dhanasukhadAsa jeThamale phArma ke mAlika mAnarerI majisTreTa vAbU mizrIlAla jo rehAnI ko soMprata kiyA jo hAla meM tIrtha ke TrasTI mahAzaya ke kArobAra meM mandira aura dharmazAlA haiN| bauddha grantho meM ayodhyA tIrtha / iNDiyana presa prakAzita "hUMyonacAMga" kA pravAsa varNana parase ughRta pR0 344 gArDana mAphaiNDiyA pR0 64, 65 buddhISTaiNDiyA parase uddhRta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa | [ 47 ] ayodhyA ko pAlI- prAkRtabhASA meM "zrIyuTo" kahate haiM aura bauddha anya meM vizASA likhA gayA hai| prArambhika vauddha kAlIna itihAsa meM vizASA devI kA nAma bahuta prasiddha hai rAja grahInagarI kA dhana dhanaJjaya kI veTI kA nAma vizASA thA jisakA vyahi zrAvastI nagaroM ke rAjA pUrNavardhana ke sAtha kiyA thA jisane prathama vauddha dharma grahaNakara prathama AryA banIthI aura buddhadeva ke liye eka bar3AbhArI maTha zrAvastI meM banAyA thA jisakA nAma prAkRta " puSpArAma mAtR prAsAda" likhA hai vizASA ne ayodhyA meM bhI eka maTha buddhadeva ke liye banavAyA thA jisake nAma para se ayodhyA ko vauddhadharmI vizASA kahane lage buddha deve vizASA meM 16 parvataka caturmAsa kiye the aura dharma ke siddhAnta - sUtra banAye the jisa sUtroM ko "maJjana vAga" meM baiTha kara sunAye the avadAna kA pramANa dekara likhA hai ki aJjana- buddha deva ke nAnA the jisa ke nAma para se aana vAga nAma rakkhA thA / pravAsa varNana meM likhA hai ki ayodhyA meM 100 saGghArAma aura 300 sAdhu rahate the jo hInayAna mauna mahAyAna donoM sampradAya vAle pustaka abhyAsa karate the nagara meM 360 jaina arihanta ke mandira - para pausAlA- 300 yatImahA rAja aura lAkhoM zrAvaka zramaNa saMgha nivAsa karate the aura Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa | [8] koI dasa deva mandira hai jinameM aneka sampradAyI nivAsa karate haiM / rAjadhAnI meM eka prAcIna saMghArAma haiM jisameM bhagavAna buddhadeva ne vAsa kara sUtra banAye the aura jahAM para vasubandhu bodhIsatva ne kaI varSa ke kaThina parizrama se aneka zAstra hInayAna mahAyAna donoM sampradAya viSayaka nirmANa kiye the aneka deza ke rAjAye vaDe mAdamI ke bhramaNa ke ke nimitta dharmopadeza kiyA thA / liye upakAra nagara ke uttara sarayU kinAre para baDA saMghArAma hai jisake bhItara azoka rAjA vanAyA huA eka bar3A stUpa 2:0 * phITa UMcA hai yaha vaha sthAna hai jahAM para tathAgata bhagavAna ne deva samAja ke upakAra ke liye tIna mAsa taka dharma ke uttamottama siddhAMtoM kA upadeza kiyA thA jahAM para bhagavAna AdizvarajIkA janma huA thA jisa para bar3A jaina maMdira hai usake pAsa me hI eka sthAna hai jisakoM ugazraya kahate haiM jahAM para labdhI zAstrI ye sautrAntika sampradAya sambandhI zAstra kA nirmANa kiyA thA ( ye vohI gautamalabdhI zAstrI jI hai jo bhagavAna camaM tIrthaMkara ke prathama gaNadhara huye the aura jainadharma ke granthoM ko nirmANa kiye the ) magara ke dakSiNa-pazcima meM saDaka para bAIM ora eka baDA saMghArAma aura caityAlaya - devAzrama hai jahAM para asaMkhya Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa [ 49 ] ghodhI satvane abhyAsa kiyA thA usI sthAna meM "arahaMtazIda zinanala" nAmaka zAstra likha kara isa bAta kA pratipAda kiyA hai ki vyaktirupa meM ahama kucha nahIM hai gopa araha ne bhI isa sthAna para "ziGga kiyoiDa zIlana' nAmaka grantha ko ghanA kara isa bAta kA prativAda kiyA hai ki vyakti vizeSarupa meM ahama hI saba kucha hai -ye sthAna vohI hai jahAM para hAla meM pAMca bhagavAna ke 11 kalyANaka kI pavitra pAdukAyeM virAja mAna hai i-sa-1307 vikrama saM-1364 me zrI jinamamA munijI ye Azvina sudI aSTamI ke roja zrImayodhyA jI meM zrIpayuSaNA kalapa niyukti para TIkA bhAgya likhI thI jisameM 66 prAkRta bhASA kI gAthAyeM hai| i-sa-1875 meM paM0 mohanalAlajI tatziSya pUranacanda jatI zrIpUjya eka pustaka likhI jisameM prAcIna stavana strotra smaraNa vIrahA jo likhI prati hAla meM prayodhyAjI kArakhAnA meM rahI jisa prati bAbU mi zrIlAlajI kepAsa meM hai| prAcIna prtimaayeN| mandira ke kalyANaka vAle pavitra samova saraNake cautaya Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [50 ] ayodhyA kA itihAsa | meM se bhoyarA meM se nikalI huI prAcIna do pratimAyeM hai jisameM se eka pratimA para lekha nahIM dikhAI paDatA parantu pratimAyeM kasoTI ke patthara kI hai aura paJcatIrthI pratimA hai jisa pratimA para bahuta se prAcIna cinha hai eka to hastakamala meM bijaurA, laMgoTa, aura zikhA laMbI hai aura do kA samgIyA ke dasta baiThI pratimA jaisA dhyAnAstha donoM mile huye aura usa hasta meM bhI bijorA banA huvA hai pratimA abhinandana bhagavAna kI hai dUsarI pratimA zrI arihanta jI kI hai jisa para kA eka vAjU kA lekha miTA hA hai aura eka bAjU para likhA hai jisa pratimA kA laMchana kyA hai ? kA ayodhyA yAM "saM0 | 10 pavAdI saMgha zramaNasya ye saMvat kisa hai ? samrATa kaniSka kA jo savata mathurA kI purAnI prati mA para mAlUma hotA hai voI aura usake pahile kA hai magara jaba 1 lA cInI yAtrI phAhyAna jaba ayodhyA AyA tva yahAM para arihaMta mandira aura pratimA dekhI thI / * tIrthayAtrA * zrI tIrthaMkara devonI janmabhUmi dIkSA bhUmi, kevala jJAna bhUmi, nirvANabhUmi, bihAra bhUmi se sarva tIrthaM bhUmi kahI jAtI hai aura usthA prastha meM vana ne jahAM para bhikSA liyA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayodhyA kA itihAsa / [ 51 } ho vo bhI torthabhUmi sava bhUmi bhavya jIvoM ke zubha bhAva kI prApti karAnevAlI hone se saMsAra sAgara se tAranA rahe ye tIrthoM meM samyagdarzana Adi kI vizuddhi ke liye tIrtha kI vidhi pUrvaka yAtrA karanI cAhiye kalyANa ke arthI AtmAoM ke liye hI tIrthabhUmi hai vahAM jAne se apane ko vahuta phala prApta hotA hai aneka dharmI AtmAoM ke darzana ho, pavitra bhUmi ko sparzanA ho vahAM para zrImaMtA ke dhImaMtAi kA upayoga pApa kriyA meM na hove ye saba bhAvanA tIrtha bhUmi paidA kara sakatA hai isa liye bhavadaddhi meM se tAranAra hoi ye saba tIrtha kahalAte haiM tIrtha ko vidhi pUrvaka yAtrA karanI cAhiye / tIrtha mahotma | tIrtha yAtrA mahatva !. zrI deva ke AtmAoM ne tIrthakI sAdhanAkI tIrtha kI sthApanA ko tava vyApa tIrthaMkara vane mora vahI tIrtha kI sevanA karane se tIrtha' patI vane haiM mahAtmAoM ne kahA hai ki tapato kI sevA karane se tIrtha savakI sevA kA phala prApta hotA hai yAnI tIrtha kI sevA meM tIrthaGkara kI sevA jAtI hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ayodhyA kA itihAsa / dhanyoha' mAnuSaM janma, sulabdha saphala mm| thadvApi jinendrANAm , zAsanaM vizva pAvanaM // .. dAnena vardhate kIrti, lakSmI puNyena vardhate / vinayena punaH vidyA, guNaH sarve vidhekatAH / / zrI tIrtha pAMtha rajasA viracI bhavanti / tIrtheSu vaMbhramaNa to na bhaveSva hanti / dravya vyayAdiha narAH sthira sampadaH syuH / / pUjyA bhavanti jagadIza mathA ca yantaH // hamArA janma saphala hai kyoM ki hamako manuSya janma prApta huA hai aura vobhI jambU dvIpa ke bharatakhaNDa meM zreSTha kula jo jaina hai jisako jainazAsana ko apanAyA hai jo dharma vizvavyApI samajhA jAtA hai| dAna se kIrti milatI hai, puNya se lakSmI vaDhatI hai| vinaya se vidyA prApta hotI ha viveka se guNa milatA hai zrItIrtha bhUmi ke raja sparza se bhavyAtmAoM raja rahita hote haiM tIrthoM meM paribhramaNa karane se bhavameM bhaTakate nahIM (bhaghabhramaNa se mukta hote haiM ) aise tIrtho meM dAna dene se manuSya acala lakSmI vAna hotA haiM aura vizvapUjya haiN| putrAkaraNe pUnnaM egaguNaM sayaguNaM ca paDimAe / jiNa bhavaroNa sahassaNaMta guNaM pAlaNe hoi / / . . .. . . .. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] isa mahAna tIrtharAja ke viSe pUjA karane se eka guNa punya hotA haiM jina bhuvana banavAne se hajAra gunA punya hotA haiM aura tIrtha kA pAlana karane se ananta guNA punya hotA hai / yodhyAkA itihAsa / kASThAdInAM jinAvAse yAvanta paramANavaH / tAvanti varSa lakSANi tatkartA svarga bhAg bhavet // isa jina mandira viSe ke kASTa pASANa meM jitane pramANaM maujUda haiM utane hI lakSa varSaprayanta jina mandira banavAlA svarga loka meM zivavadhupari vodhI satva ko prApta hotA hai isaliye surizvaroM ne kahA hai / zrItIratha pada pUjo guNijana jehathI tariye te tIrathare / rihanta gaNadhara niyamA tIratha caubI saMgha mahA tIratha re // laukika asada sIrthane tajiye, lokottarane bhajiye re / lokottara dravyabhAva dubhede, thAvara jaGgama jajiyere // puSpa pradIpAkSata dhUpa puMgI, phalai jinendra pratimAM prapUjya / lakSazaH zrIparameSTimantraM, japanti te tIrtha kRto bhavanti // * 1 zraSTaSaSTisu tIrtheSu yAtrAyAM tatphalaM bhavet / AdinAthasya devasya smaraNe nApitadbhavet / zivapurANa // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 54 ] - ayodhyA kA itihaas| . vizasthAnaka pUjA madhye tIrtha pdpuujaa| zrItIrthaGkaro ke pUjya pAda kamaloM se jo bhUmi pavitra hotI hai to tIrtha kahalAtI haiM / zreSThadharma kIrtiyukta satajJAna Ananda sahita sarva daMSoM ko haranAra suvarNa sadaSya kAnti bAle devendroM se vanti zrIAdIzvara deva se lekara pAMca bhagavAna ke cyavana, janma, dizA, kevalaya jJAna kalyANaka huye vo dharma meM tIrtha me sarva zreSTha sarvotkRSTa manAye the| sakalatIrathanoM rAjiyo kIjetehanI yAtra jasa darizaNe dargatiTale nirmalathAye gAtra "jainatva vAstavika paraMparA hai, jo ki anya dharmoM se vilakula pRthak evaM svatantra hai / aura yahI kAraNa ki natvavettAmoM ke liye atyanta adhyayanIya evaM prAcIna bhAratavarSa kI vastusthiti hai| --~eca0 jaikobI __"sundara siddhAnta hRdUgatabhAvoM kA punardigdarzana haiM" -raskina / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa [ 55 ] ayodhyA kA rAjyakAla / tiirthoddhaark-praacaary-raajaayeN| ikSvAku vaMzI rAjA AdikAla ke rAjA / 1-zrI Adizvara RSabha devajI, svAya bhumanu / 2-bharata cakravartI siddha-prathama tIrtha sthaapk|. 3-bAhuvalIjI 4-sUryayazA rAjA 5-zrIyAMsu kumAra 6-sagara cakravartI 7-bhagIratha jI -dilIpa kumAra 1-jita zatrurAjA 10-saMvara rAyA 11-megharAyA 12-siMhasenarAyA 13-rAjA harizcandra 14-rAjAraghu 15-rAjA dazaratha, 16-gajA rAmacandra 17-anantavIrya rAjA 18-rAjA candravataMsa 14-rAjA bradala-mahAsamaratakai-sa-1900 varSa pUrva meM 3 rAjA huye / / paurANika kAla / mahAbhArata ke vAda meM 11 rAjA huye ikSvAkuvaMzI rAjA sumitra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) - ayodhyA kA itihAsa / i-sa-pUrva 600 ke arase meM buddhadeva -sa-pUrva-527 zrIvardhamAnajI 24-meM carama ke tIrthaMkara . i-sa-pUrva-527 zrIgautamagaNadhara svAmI i-sa-pUrva-500 ketubhadra rAjA (ayodhyA-rAjagrahI meM tIrtha sthApaka) -zizunAgavaMza i.sa-pUrva-565 nandIvardhana vauddha rAjA i-sa-pUrva 563 se i sa-pUrva 420 taka meM mahApadmananda-nandavaM sthApaka jainI gupta mauryavaMza1.6-sa-pUrva-322-candragupta - isa ke rAjyakAla meM sikandara bhArata para mAyA solyukasa elacI prathama bhArata sabhA meM dAkhila humA i-sa-parva-215.rAjA kaniSka za-kA i.sa.pUrva.268-vikramAditya 2 guptacanda i-sa-pava-245-prathama-cInI yAtrI sAdhu kAyAna kA bhArata bhrmnn| sa-pUrva-273-samrATa azoka bauddha i-sa-pUrva-237- bandhupAlIta-kuNAla i0 sa0 pUrva 229 indrapAlIta- yA samprati jaina, dharmoMdvAraka, tIroddhAraka-sthApaka / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa [ 57 ] i0 sa0 pUrva 985- mauryavaMzI rAjA brahRdaya senApati pUSpamitra ke hAtha mArA gayA / i0 sa0 pUrva 165 - kaliGgapati khAravela ( bhuvanezvara nikaTa hAthI guphA ke caityAlaya meM arihanta kI pratimA sthApaka i0 sa0- pUrva 154 yunAnI rAjA mInAnDara pUSpamitra se yuddha aura pAtaJjalI AcArya ke hAtha ayodhyA meM azvamegha yajJa kara sanAtana dharma kA uddhAraka / i0 sa0 120 se 410 taka meM gupta rAjAoM ke madhyapazcima bhArata para AkramaNa vallabhipura meM rAjyArohaNa kiyA i0 sa0 165- uttara pUrvaM bhArata meM duSkAla / i0 sa0 601 se 647 taka meM vaizya rAjA / i0 sa0 647 se 1100 taka me kAyastha rAjA / i0 sa0 1032 se saiyada sAlAra kA zrIayodhyA para AkramaNa / i0 sa0- 1115 makhadUmazAgorI kA ayodhyA AkramaNa jaina mandira tor3anA ( zrImadIzvara janmasthAna svargadvAra ) i0 sa0 1528 bAbara kA AkramaNa bhayodhyA zrIrAmacandrajI kA mandira tor3anA masajida vanavAnA - i0 sa0 1507 me zrIjinaprabhA munIjI pazuSaNA kalpa niyukta para bhASya TIkA kiyA jisame 66- prAkRta bhASya the gAthA 1 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aodhyA kA itihaas| [ 58 ] ___i0 1631- me gosvAmojIye tulasIkRta rAmayaNa raco i0 sa0 1713- meM sAdatakhAM lakhanaU paJjAba avadha kA navAba huvaa| i. sa. 1800 meM zAkadvIpIya brAhmaNa rAjA ayodhyA rAjagaddI para ayodhyo kA varNana tIrtha kalpa meN| zrI jinaprabhAsUri kRta "tIrtha kalpa" nAmaka grantha meM zrI ayodhyAjI tIrthaM ke liye jo likhA hai, so nIce diyA jAtA hai| vikrama kI caudavIM zatAbdI meM vidyamAna the jaina vRkSa ke pRSTha 65 meM Apako zrI mahAvIra tIyaMDara ke 75 vIM pATha para virAjamAna likhe haiN| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 54 ] - ayodhyA kA itihaas| aujjhA, egaThiAe jahA, aujjhA, kozalA, viNIzrA, sAkethe, ikakhagu bhUni rAmapUri kozalatti esA siriusabha, ajia, abhinandana, sUmaI aNaMta, jiNANaM, tahAM navasma zrIsIvIra gaNahara acala bhADaNo janmabhUmi jAya aha bharahava suhAgolassa majha bhUyA sayA nava joyaNa vitthINA bArasa joyaNa dIhAya jattha cakkesarI rayaNa mayAyaNahi apaDImA saMgha vigghaharei gaumuhjvkhkho| jattha gagghara daho sarayu naie samamIlIttA saggaduvAraM tipa siddhiimaavnno| ayodhyAjIko prAcArya jI pAMca nAma batAte hai bhayodhyA vinItA, kauzala yA sAMketa pura jahAM kozalapatI rAmakI purI bhI thI jahAM para jaina tIrthaGkara prathama rUSabhadevajI, ajItanAtha abhinandana sUmatinAtha, anantanAtha hai 19 kalyANaka huye hai jahAM para mahAvIra svAmI ke navameM gaNadhara acalajI kA janma huA thA aisI ajor3abhUmi bArA yojana caur3I nava yojana lambI thI jahAM para devI cakka sarI yakSa gaumukhAna zramaNa saMgha kA vighna harate hai yAne rakSA karate hai jahAM para gAgarA, saraju nadI kA saMgama svargadvArI para hotA hai aisI prasiddha nagarI ayodhyAjI jaina dharma kI pavitra bhUmi hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyA kA itihAsa | kalyANaka 16 : kA stavana / vinItA nagarI hai sAgarI, vinIta jana vAsa sthirakArI / tIhAM huA paMca mahArAjA, teNe se tIrtha hai tAjA // 1 // AdijIna, ajita abhinandana, sumati ananta jagamaNDana / inhoM kA oNIsa jANo, kalyANaka bhAI tumhIM mAno || 2 || paMca prabhu paMcamI dIje, gatI guNI loka jImarI / dayAlu vizvanA chojI zarIrIne zaraNa dayo jI // 3 // karU kyA prArthanA Aje pote tumhe tAravA kAje / pravatya cho prabhu merA karmo kA gaDha tumheM gherA // 4 // jInezvara deva ke nandana, grAve ihAM saMgha lei vandana / sudhAre dhola ke mandaraM, karAve haMsa jyuM sundara ||5|| tmimimittmimilllil phaphaphapha [ 60 ] samApta 556667:566666 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka milane kA patApaM0 jeSThArAma zarmA, sunIma jaina zretAmbara mandira, ayodhyA /