Book Title: Anuttaropapatikdasha Sutram
Author(s): Atmaramji Maharaj
Publisher: Jain Shastramala Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010856/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // Namo suassa // jaina zAstra mAlA - dvitIyaM ratnam anuttaropapAtikadazAsUtram saMskRtacchAyA-padArthAnvaya-mUlArthopetaM gaNapatiguNaprakAzikA hindI bhASA - TIkAsahitaM ca anuvAdaka jainadharmadivAkara, jainAgamaratnAkara, sAhityaratna, jainamuni zrI zrI zrI 1008 upAdhyAya zrI AtmArAma jI mahArAja paJjAbI prakAzaka khujAnacIrAma jaina jaina zAstramAlA kAryAlaya saidamihA bAz2Ara, lAhaura prathamAvRtti 1000 ] [ mUlya lAgatamAtra 2 ) mahAvIrAbda 2462 vikramAbda 1993 IsavI san 1936 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka lAlA khaz2AnacIrAma jaina, saMyojaka tathA prabaMdhaka, jainazAstramAlA kAryAlaya, saidamiTThA bAz2Ara, lAhaura punarmudraNAdi sarve'dhikArA prakAzakAyata | All Rights Reserved mudraka lAlA khaz2AnacIrAma jaina, mainejara, manohara ilaikTrika presa, saidamiTTA bAz2Ara, lAhaura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anAdi saMsAra-cakra meM paribhramaNa karatI huI AtmA, apane puNyodaya se, sabhI icchAnukUla padArthoM kI prApti kara sakatI hai / sAMsArika sukhoM ko upalabdha karAne vAle padArtha bhI kSaNa-bhaMgura hote haiM, ataH zAstrakAroM ne una padArthoM se prApta hone vAle sukhoM ko bhI kSaNa-bhaMgura batAyA hai / kyoMki jaba pudgala dravya hI kSaNabhaMgura haiM, to unase upalabdha hone vAle sukha cirasthAyI kaise ho sakate haiM ! yahI kAraNa hai ki sAMsArika AtmAe~, sAMsArika sukhoM ke mila jAne para bhI, Atmika sukhoM se vaMcita hokara dukhI ho rahI haiN| yadi Apa saMsAra ke vizAla citra-paTa para viveka-pUrNa evaM vizAla dRSTi DAle, to Apako vidita hojAegA ki sAMsArika AtmAe~ kisa prakAra duHkhoM se utpIr3ita hokara bhayaMkara ArtanAda kara rahI haiN| ___ mithyAtvodaya se ina AtmAoM meM punaH punaH mithyA-saMkalpa udaya hote rahate haiN| ve vAstavika sukhoM ke sthAna para kSaNabhaMgura sukhoM kI khoja meM hI samaya vyatIta karatI rahatI haiN| phira bhI unhe zAMti kI prApti nahIM ho sktii| isI lie, vartamAna yuga me, jar3avAda kI ora vizeSa pravRtti hone ke kAraNa cAroM ora se azAMti kI dhvani sunAI par3a rahI hai / dharma se parAGmukha ho jAne se mAnasika tathA zArIrika dazA bhI zocanIya hotI jArahI hai / bahuta sI AtmAe~ duHkhadAyI ghaTanAoM ke ghaTa jAne ke kAraNa apane amUlya jIvana ko vyartha hI naSTa kara rahI haiM / saMpUrNa sAmagrI ke mila jAne para bhI unake citta ko zAMti nhiiN| jaba hama isa viSaya para gaMbhIratApUrvaka vicAra karate haiM, to hama AgamoM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke upadezoM evaM anubhavoM se isI pariNAma para pahuMcate haiM ki Atmika zAMti ke vinA bAhya padArthoM se kabhI bhI zAMti-lAbha nahIM kara sakate / isa samaya pratyeka AtmA Atmika zAMti ke vinA paugalika padArthoM me zAMti prApta karane kI dhuna meM lagI huI hai| isI bar3I bhArI bhUla ke kAraNa vaha duHkha me phaMsI huI hai| ___ jaba hama 'siMhAvalokana nyAya' se apane pUrvajoM ke itihAsa para dRSTipAta karate haiM, to hame patA calatA hai ki Aja kala ke sukha-sAdhanoM ke prAyaH na hone para bhI unakA jIvana sukhamaya thA / kyoMki unake hRdayoM para sadAcAra kI chApa baiThI huI thI / ve apane jIvana ko sadAcAra se vibhUSita karate the, na ki nAnA prakAra ke zRMgAroM se / vAstava meM ve Atmika zAMti ke hI icchuka the / yahI kAraNa thA ki unakA jIvana sukhamaya thA / ve Aja kala kI bhaoNti Atmika zAMti se rahita bAhya zAMti ke anvepaka nahIM the| aba prazna yaha upasthita hotA hai ki Atmika zAMti kisa prakAra upalabdha ho sakatI hai ? isakA uttara yahI hai ki sarvajJokta zAstroM kA svAdhyAya evaM pavitra AtmAoM kA maMsarga Atmika zAMti kI prApti ke lie parama Avazyaka haiN| svAdhyAya se Atma-vikAsa hone lagatA hai aura jIva, ajIva kA bhalI bhA~ti nirNaya hojAtA hai, jisase ki AtmA samyag-darzana evaM pavitra caritra kI ArAdhanA meM prayatnazIla hone lagatI hai / imI Atmika zAMti kI prApti ke lie rAjA, mahArAjA, bar3e bar3e dhanI, mAnI purupa bhI apane paugalika sukhoM kA parityAga kara Atmika zAMti kI khoja meM laga gae | kyoMki zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne, Atmika zAMti kI upalabdhi ke lie, mukhyatayA do hI mAdhana pranipATana kie hai-vidyA aura caritra / puruSa vidyA-jJAna-ke dvArA pratyeka padArtha ke svarUpa ko bhalI prakAra jAna sakatA hai aura caritra ke dvArA apane AtmA ko alaMkRta kara sakatA hai, jisame ki vaha nirvANa ke akSaya sukhoM kA AmbADhana kara sakatA hai / janatA ko ukta donoM amUlya ratnoM kI prApti ho, isI Azaya se prerita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) hokara yaha navA aMgazAstra hiMdI anuvAda sahita Apake saMmukha upasthita kiyA jA rahA hai / dvAdazAMga zAstroM meM anuttaropapAtika zAstra navaoN aMga hai / isa zAstra meM unhIM pavitra AtmAoM kI saMkSipta jIvanI kA digdarzana karAyA gayA hai, jinhoMne sAMsArika sukhoM ko chor3akara jJAnapUrvaka cAritra ( tapa ) kI ArAdhanA kI hai / kiMtu Ayu svalpa hone ke kAraNa ve nirvANa - pada to na prApta kara sake, kiMtu anuttara vimAnoM meM jA utpanna hue / aura viziSTa avadhi jJAna dvArA unakA samaya AtmAnveSaNa meM hI vyatIta ho rahA hai / isI kAraNa ve eka janma aura grahaNa karake nirvANa-pada kI prApti avazya kareMge / I pAThaka gaNa ! prastuta zAstra ke tRtIya varga meM varNana kie hue dhanya anagAra ke caritra ko dhyAnapUrvaka par3hiegA, jisase ki Apako yaha bhalI bhA~ti vidita ho jAegA ki dhanyakumAra ne, kisa prakAra, zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke vacanAmRta kA pAna kara, sAMsArika sukhoM ko chor3akara, kevala nirvANa-pada ko hI apanA dhyeya banA, tapa-dvArA apane zarIra ko alaMkRta kiyA thA / pAThaka gaNa, isa caritra ke adhyayana se tIna zikSAeN prApta kara sakate haiM: -- 1 - guNI AtmAoM kA guNAnuvAda karanA, jaise-- dhanya anagAra ke guNa zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne janatA meM prakaTa kie / isa zikSA se pratyeka AtmA ko guNI janoM kA guNAnuvAda karane kI zikSA milatI hai / 2 - mahArAjA zreNika ne jaba dhanya anagAra ke guNa zrI bhagavAn ke mukhAraviMda se sune, taba vaha svayaM unake darzana kara unakI stuti karane lagA / isa kathana se yaha zikSA milatI hai ki yathArtha guNAnuvAda hI honA cAhie, na ki kAlpanika | kyoMki jo yathArtha guNAnuvAda hotA hai, vaha pratyeka AtmA ko guNoM kI ora AkRSTa karatA hai / paraMtu jo kAlpanika guNAnuvAda hotA hai, vaha upahAsya ho jAtA hai / 3 - jisa prakAra dhanya anagAra ne apanI pratijJA kA utsAhapUrvaka pAlana kiyA, jisase ki ve apane dhyeya kI prApti meM saphala ho sake, isI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra pratyeka AtmA ko apane dhyeya kI prApti meM prayatna karanA cAhie / dhyeya kI prApti meM cAhe kaise bhI kaSToM kA sAmanA karanA par3a jAe, kiMtu apane praNa se kabhI bhI vicalita nahIM honA caahie| isa sUtra ke adhyayana se bhalI bhaoNti ukta tIna zikSAe~ mila jAtI haiN| ataH mumukSu varga ko isa zAstra kA svAdhyAya avazya karanA cAhie / yadyapi anya aMga zAstroM kI apekSA vartamAna kAla meM prastuta zAstra kI zloka-saMkhyA svalpa hai, kiMtu isa zAstra kA pratyeka pada zikSA se ota-prota hai| ataH jaba pAThaka varga upayogapUrvaka isakA svAdhyAya kareMge, taba ve svayaM hI anuloma hone lgeNge| isa samaya bahuta-sI mUrkha AtmAe~ svAdhyAya se zUnya evaM sadAcAriyoM kI saMgati na hone ke kAraNa AcAra se bhraSTa ho rahI haiM / jaba ve isa prakAra AgamoM kA svAdhyAya kareMgI tathA sarvajJa-praNIta zAstroM meM Ae hue caritrAnuvAda se saMbaMdha rakhane vAle pavitra maharSiyoM kI jIvaniyoM para dRSTipAta kareMgI, to AzA hai ki ve AtmAe~ bhI 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH' ke siddhAMta para ArUr3ha hokara nirvANa-pada kI adhikArI bana sakeMgI, jisase ki sAdi anaMta pada evaM anaMta aura akSaya sukha kI prApti ho skegii| AtmArAma Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram viSaya-sUcI +DE. prathama varga vipaya . . . upakramaNikA daza adhyayanoM kA nAmAkhyAna prathama adhyayana-jAli kumAra kA varNana ." zepa , -mayAli kumAra Adi kA varNana dvitIya varga teraha adhyayanoM kA nAmAkhyAna , adhyayana-dIrghasena kumAra Adi kA saMkSipta varNana 26 tRtIya varga daza adhyayanoM kA nAmAkhyAna prathama adhyayana-dhanyakumAra kA janma " " " vivAha * * " " " dIkSA grahaNa . " anagAra kI tapasyA " " kA ekAdaza aGgoM kA svAdhyAya 49 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 === upasaMhAra " " 11 " 11 " " 19 11 " viSayasUcI / 19 ke paira Adi kA varNana kI jaGghA kaTi " 11 bhujA 59 grIvA 61 " nAsikA 63 ?? 17 " " 19 ke saba aGgoM kA saGkalita varNana 67 zrI zramaNa bhagavAn ke dvArA dhanya anagAra ke guNoM kI prazaMsA 71 dhanya anagAra kA zarIra tyAga aura sarvArtha siddha vimAna meM utpatti " " " " " dvitIya adhyayana - sunakSatra kumAra kA varNana " " " 11 17 51 53 55 " 11 80 86 "" " " zarIra tyAga, sarvArtha siddha vimAna meM utpatti aura zeSa ATha adhyayanoM, RSidAsa kumAra Adi kA saMkSipta varNana 90 94 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram saMskRtacchAyA-padArthAnvaya-mUlArthopetaM tapoguNaprakAzikAhindIbhASATIkAsahitaM ca Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo tthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa prathamo vargaH -- teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe. aja-suhammassa smosrnnN| parisA niggayA jAva'jaMbU pajjuvAsati evaM vayAsI jai NaM bhaMte ! samaNeNaM jAva.. saMpatteNaM aTThamassa aMgassa aMtagaDadasANaM ayamaDhe paNNatte navamassa NaM bhaMte aMgassa aNuttarovavAiyadasANaM jAva saMpatteNaM ke aTe paNNatte ? tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhe 'Arya-sudharmasya samavazaraNam / 'pariSannirgatA yAvajjambUH paryupAsati evamavAdIt "yadi bhadanta ! zramaNena yAvatsaMprAptenASTamasyAGgasyAntakRddazAnAmayamarthaH prajJaptaH, navamasya nu bhadanta ! aGgasyAnuttaropapAtikadazAnAM yAvatsaMprAptena ko'rthaH prjnyptH| __padArthAnvayaH-teNaM-usa kAleNaM-kAla aura teNaM-usa samaeNaM-samaya me rAyagihe-rAjagRha nagara me aja-suhammassa Arya sudhA samosaraNaM-virAjamAna Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] anuttaropapAtikadazAsUtram / [prathamo vargaH hue parisA-paripad niggayA-unakI dharma-kathA sunane ke liye nagara se nikalI jAva-yAvat-aura kathA sunakara phira nagara ko vApisa calI gaI / isa ke anantara jaMbU-jambU svAmI pajjuvAsati-acchI taraha sevA karatA huA evaM-isa prakAra vayAsI-kahane lagA NaM-vAkyAlaGkAra ke liye hai bhaMte ! he bhagavan ' jai-yadi saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue jAva-aura anya saba guNoM se paripUrNa samaNeNaM-zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne ahamassa-AThaveM aMgassa-aGga aMtagaDadasANaM-antakRd-dazA kA ayamadve-yaha artha paeNatte-pratipAdana kiyA hai to phira bhaMte -he bhagavan / navamassa-nauveM aMgassa-aMga aNuttarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtika dazA kA jAva-'namo tthu NaM' ke guNoM se yukta aura saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue zrI bhagavAna ne ke-kauna-sA aTe-artha paeNatte-pratipAdana kiyA hai ? mUlArtha-usa kAla aura usa samaya meM eka rAjagRha nagara thA / (usake vAhara guNazilaka nAma ke caitya meM) Arya sudharmA virAjamAna hue / (yaha sunakara) nagara kI pariSad ( unake pAsa dharma-kathA sunane ke liye ) gaI (aura dharma sunakara nagara ko vApisa calI gaI ) / jambU khAmI acchI prakAra unakI sevA karate hue isa prakAra kahane lage "he bhagavan ! yadi mokSa ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne AThaveM aGga, antakRd-dazA kA yaha artha pratipAdana kiyA hai to he bhagavan ! nauvaM aGga, anuttaropapAtika-dazA kA kyA artha pratipAdana kiyA hai| TIkA-sUtroM ke saMkhyA-baddha krama meM aGgakRt-sUtra AThavAM aura anuttaropapAtikasUtra nauvAM aGga hai / ataH aGgakRt-sUtra ke anantara hI isakA AnA siddha hai / AThave aga, aGgakRt-sUtra me una jIvoM kA varNana kiyA hai, jo mUka kevalI hue hai arthAt jinhoMne svayaM to kevala-jJAna kI prApti kI kintu Ayu ke kSINa hone ke kAraNa dUmarI bhavya AtmAoM para apane usa jJAna ko prakAza nahIM kara sake / jaise gajamukumAra Adi / isa nauve aGga me una vyaktiyoM ke jIvana kA digdarzana kagayA gayA hai, jo apanI manuSya-jIvana kI lIlA ko samApta kara pAca anuttaropapAtika vimAnoM meM utpanna hue hai| isa sUtra kI utthAnikA zrI jambU svAmI se varNana kI gaI hai / java zrI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH] bhApATIkAsahitam / zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI mokSa ko prApta ho cuke tava jambU svAmI ke citta me jijJAsA utpanna huI ki zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne kisa prakAra ukta sUtra kA artha varNana kiyA hai / unakI isa jijJAsA ko dekhakara zrI sudhA svAmI nimna-likhita rIti se isa sUtra kA vipaya varNana karate haiN| isa samaya jo ekAdaza aGga-sUtra haiM, ve saba zrI sudhA svAmI kI vAcanA ke hI kahe jAte haiM / aimA na mAnane se kaI eka ApattiyAM upasthita ho jAtI haiN| jaise-aGga-sUtra meM isa prakAra ke pATha milate haiM ki dhannA anagAra ne ekAdaza agoM kA adhyayana kiyA thA / kintu isa samaya jo anuttaropapAtika-sUtra hai, usa meM mukhya rUpa se dhannA anagAra kA hI vizada adhikAra pAyA jAtA hai / aisI avasthA me yaha zaGkA vinA samAdhAna ke hI raha jAtI hai ki unhoMne nauve kauna se aga kA adhyayana kiyA hogaa| kyoMki prastuta nauve aDga me to dhannA anagAra kA , pAdopagamana se anazana paryanta aura anuttara vimAna meM utpanna hone taka kA saba varNana diyA gayA hai / ataH yaha vAta nirvivAda siddha hotI hai ki yaha saba sudharmAcArya kI hI vAcanA hai aura vaha bhI zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke nirvANapada-prApti ke anantara hI kI gaI hai / isa sUtra kI hasta-likhita pratiyoM meM nimna-likhita pATha-bheda bhI milate haiM : "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nagare hotthA / tassa NaM rAyagihe nAma nayarassa seNie nAma rAyA hotthA vaNNao celaNAe devI / tattha NaM rAyagihe nAma nayare bahiyA uttara-purasthime disA-bhAe guNaselae nAma ceie hotthA / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM gayagihe nAmaM nayare anna-suhamme nAma there jAva guNaselae nAmaM cehae teNeva mamomaDhe parisA niggayA dhammo kahio parisA pddigyaa|" "teNaM kAleNa teNa samaeNaM jaMbu jAva pajjuvAsamANe evaM vayAmI" iname se pahalA pATha kisI grantha se jyoM-kA-tyoM uddhRta kiyA huA pratIta honA hai| kyoMki ima sUtra kI racanA to zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke nirvANa ke anantara hI huI hai aura zreNika mahArAja zrI bhagavAn ke vidyamAna hote hI pazcatva (mRtyu) ko prApta ho cuke the / imalie amagata hone ke kAraNa yaha pATha nirmUla hai / ina saba bAtoM ko dhyAna meM rakhate hue 'zAstroddhAra-mamini ne eka prAyaH Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram / [prathamo vargaH zuddha prati mudrApita kI hai / isa prati me jo mUla sUtra haiM, ve ThIka pratIta hote haiM / isa me sUtroM ke sAtha-sAtha zrI abhayadeva-sUri-kRta saskRta-vivaraNa bhI hai, kintu yaha bahuta hI sakSipta hai / anuttaropapAtika-dazA zabda kI vyAkhyA vivaraNakAra isa prakAra karate hai: "athAnuttaropapAtikadazAsu kincidvaghAkhyAyate--tatrAnuttareSu-sarvottameSu vimAnavizeSepu, upapAtaH-janma,anuttaropapAtaH,sa vidyate yeSAM te'nuttaropapAtikAstatpratipAdikA dazAH-dazAdhyayanapranibaddhaprathamavargayogAddazA:-granthavizeSo'nuttaropapAtikadazAstAsAM ca sambandhasUtraM tayAkhyAnaM ca jJAtAdharma-kathA-prathamAdhyayanAdavaseyam / zepaM sUtramapi knntthym"| isI prakAra anya kucha-eka sthaloM kA hI vivaraNa kiyA gayA hai| unameM dhannA anagAra kI upamA ke sthala para vizeSa hai / zeSa sUtroM ko sarala jAna kara vinA kisI vivaraNa kiye chor3a diyA gayA hai| kintu ye sUtra artha kI dRSTi se sugama hone para bhI aitihAsika dRSTi se bar3e mahattva ke haiM / ___pAThakoM kI suvidhA ke lie isa sUtra kA spaSTa aura sugama artha nIce diyA jAtA hai: caturtha Are ke usa samaya jaba zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI nirvANapada prApta kara cuke the, rAjagRha nAma kA eka nagara thA / usa nagara ke bAhara eka guNazelaka nAma caitya (udyAna) thA / eka samaya usa udyAna meM Arya sudhA svAmI padhAre / yaha sunakara usa nagara ke loga unake manohara vyAkhyAna sunane ke lie una kI sevA meM upasthita hue / jaba unakA vyAkhyAna ho cukA, tava janatA prasanna-citta se nagara ko vApasa calI gii| isake anantara Arya jambU svAmI ne bhagavAn sudhA svAmI se prazna kiyA "he bhagavan / zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI mokSa ko prApta ho gaye haiN| yaha hama ne Apa ke mukhAravinda se suna liyA hai ki unhoMne AThave aGga 'aGgakRt-sUtra' kA amuka artha pratipAdana kiyA hai / aba merI jijJAsA nauva aGga ke artha jAnane kI hai / kRpA karake vaha bhI varNana kiijie|" yaha sunakara zrI sudhA svAmI jI ne isa se ukta nauve aga kA artha kahanA prArambha kiyA hai : ima sUtra me "teNaM kAleNaM teNa samaeNa" kA "tasmin kAle tasmin samaye" saptamyanta anuvAda kiyA gayA hai| kintu yaha dopAdhAyaka nahIM hai / kyoMki arddha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram / [ prathamo vargaH tate NaM se suhamme aNagAre jaMbuM aNagAraM evaM vayAsI : - evaM khalu jambU ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM navamassa aMgassa aNuttarovavAiyadasANaM tiNNi vaggA paNNattA / jati NaM bhaMte! samaNeNaM jAva saMpatteNaM navamassa aMgassa aNuttarovavAiyadasANaM tao vaggA paNNattA, paDhamassa NaM bhaMte ! vaggassa aNuttarovavAiyadasANaM kai ajjhayaNA paNNattA ? evaM khalu jaMbU ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM aNuttarovavAiyadasANaM paDhamassa vaggassa dasa ajjhayaNA paNNattA, taM jahA - (1) jAli (2) mayAli (3) uvayAli (4) purasiseNe ya (5) vAriseNeya (6) dIhadaMte ya (7) laTThadaMteya (8) vehalle (9) vehAse (10) abhaye ta ya kumAre / 8] tataH sa sudharmo'nagAro jambumana gAramevamavAdIt " evaM khala jambu ! zramaNena yAvatsaMprAptena navamasyAGgasya, anuttaropapAtikadazAnAM, trayo vargAH prajJatAH" / "yadi nu bhadanta ! zramaNena yAvatsaMprAptena navamasyAGgasya, anuttaropapAtika- dazAnAM, layo vargAH prajJaptAH, prathamasya nu, bhadanta !, vargasya, anuttaropapAtikadazAnAM, katyadhyayanAni prajJaptAni ?" " evaM khalu jambu ! zramaNena yAvatsamprAptenAnuttaropapAtika- dazAnAM prathamasya vargasya dazAdhyayanAni prajJaptAni tadyathA - ( 1 ) jAliH (2) mayAliH (3) upajAliH (4) purupapeNaH (5) vAriSeNaH (6) dIrghadAntazca (7) laSTa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH] bhApATIkAsahitam / - - vvvvvvvv~~~~ ~~~ ~vvvvvvvvvvvvvv dAntazca (8) vehallaH (9) vehAyasaH (10) abhaya iti ca kumArAH / padArthAnvayaH-tate-tadanu NaM-vAkyAlaGkAra ke lie hai se-vaha suhammesudhA aNagAre-anagAra jaMbu aNagAraM-jambU anagAra ko evaM-isa prakAra vayAsIkahane lagA jambU-he jambU ' evaM-isa prakAra khalu-nizcaya se samaNeNaM-zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jo jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta ho cuke haiM navamassa-nauve aMgassa-aGga aNuttarovavAiya-dasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke tiNNi-tIna vaggA-varga paeNattA-pratipAdana kiye haiM / bhaMte-he bhagavan / jati NaMyadi jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAn ne navamassanauve aMgassa-aGga aNuttarovavAiya-dasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke to-tIna vaggA-varga paeNattA-pratipAdana kiye hai to bhaMte-he bhagavan / paDhamassa-prathama vaggassa-varga aNuttarovavAiya-dasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke jAva-yAvan saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAn ne kai-kitane ajjhayaNA-- adhyayana paeNattA-pratipAdana kiye haiM ? jaMbU-he jambU ' evaM-isa prakAra khalu-nizcaya se saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue jAva-yAvat samaNeNaM-zramaNa bhagavAn ne aNuttarovavAiya-dasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke paDhamassa-prathama vaggasa-varga ke dasa-daza ajjhayaNA-adhyayana paeNattA-pratipAdana kiye hai taM jahA-jaise jAli-jAli kumAra mayAli-mayAli kumAra uvayAli-upajAli kumAra ya-aura purimaseNe-puruSasena kumAra ya-aura vIraseNe-vIrasena kumAra ya-aura dIhadaMte-dIrghadAnta kumAra ya aura laTTadaMte-laSTadAnta kumAra ya-aura vehalle-vehala kumAra vehAse-vehAyama kumAra ya-aura abhaye-abhaya kumAra iti ya-isa prakAra kumAre-ukta daza kumAroM ke nAma varNana kiye hai| mUlArtha-isake anantara vaha sudharmA anagAra jamba anagAra se kahane lage "he jambU ! isa prakAra mokSa ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI na nauvaM aga, anuttaropapAnika-dazA, ke tIna vargapratipAdana kiye haiN| "he bhagavana ! mukti ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAna ne yadi nauveM aga, anunagepapAnikadazA.ke tIna varga pratipAdana kiye hai to he bhagavana ! prathama varga. anuttaropapAtika dazA, ke kitane adhyayana pratipAdana kiye haiM ?" zrI mudharmA karane lage "he Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] anuttroppaatikdshaasuutrm| [prathamo vaH jambU! isa prakAra mokSa ko prApta hue zrI bhagavAn ne prathama varga, anuttaropapAtikadazA, ke daza adhyayana pratipAdana kiye haiM, jaise-jAli kumAra, mayAli kumAra, upajAli kumAra, puruSasena kumAra, vArisena kumAra, dIrghadAMta kumAra, laSTadAMta kumAra, vehalla kumAra, vehAyasa kumAra aura abhaya kumAra / yahI prathama varga ke adhyayanoM ke nAma haiN| TIkA-isa sUtra meM isa grantha kA viSaya saMkSepa meM batAyA gayA hai aura sAtha hI isakI saprayojanatA bhI siddha kI gaI hai / jambU svAmI ne atyanta utkaTa jijJAsA se sudharmA svAmI se pUchA ki he bhagavan / zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne anuttaropapAtika-dazA ke kitane varga pratipAdana kiye haiM ' isa para sudhammA anagAra ne batAyA ki ukta sUtra ke tIna varga pratipAdana kiye gae haiM / phira jambU svAmI ne prazna kiyA ki una tIna vargoM me se pahale varga ke kitane adhyayana pratipAdana kiye gaye haiM ? uttara me sudhA svAmI ne kahA ki zrI zramaNa bhagavAn ne pahale varga ke daza adhyayana pratipAdana kiye haiN| inake nAma krama se nimnalikhita haiM: 1-jAli kumAra 2-mayAli kumAra 3-upajAli kumAra 4-puruSasena kumAra 5-vArisena kumAra 6-dIrghadAnta kumAra 7-laSTadAnta kumAra 8-vehalla kumAra 9vehAyasa kumAra aura 10-abhaya kumAra / yahI ina daza adhyayanoM ke nAma haiN| 'mayAli kumAra' zabda ke saMskRta me kaI prakAra ke anuvAda ho sakate haiN| jaise-makAli kumAra, magAli kumAra aura mayAli kumAra Adi / kyoMki "kagacajatadapayavAM prAyo luk" 811 / 117 // isa sUtra se sUtrokta vyaJjanoM kA lopa ho jAtA hai aura phira avaziSTa akAra ke sthAna me "avarNo ya-zrutiH" 8 / 10 / 180 // isa sUtra se yakAra ho jAtA hai / kintu 'arddha-mAgadhI-koSa' meM isakA mayAli kumAra' hI anuvAda kiyA gayA hai / ataH yaha nAma isI taraha prasiddha ho gayA hai| ava prazna yaha upasthita hotA hai ki prastuta grantha kI sArthakatA yA saprayojanatA kisa prakAra siddha hotI hai ? uttara meM kahA jAtA hai ki jo bhavya vyakti apane vartamAna janma meM sarvathA karmoM ke kSaya karane meM asamartha hoM, ve isa janma ke anantara pAMca anuttara vimAnoM ke parama-sAtA-vedanIya-janita sugvoM kA anubhava Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH] bhASATIkAsahitam / karake nirvANa-pada kI prApti kara sakate haiM / kintu unakA paNDita-vIrya puruSArtha kisI bhI dazA meM nirarthaka nahIM jAtA / ataH isa 'sUtra' kI sArthakatA aura saprayojanatA bhalI bhAMti siddha hai / isa sUtra se yaha bhI siddha hotA hai ki guru-bhakti se hI zruta-jJAna kI acchI taraha se prApti ho sakatI hai| aba jambU anagAra sudhA svAmI se phira prazna karate haiM: jai NaM bhaMte ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM paDhamassa vaggassa dasa ajjhayaNA paNNattA, paDhamassa NaM bhaMte ! ajjhayaNassa aNuttarova0 samaNeNaM jAva saMpatteNaM ke aTTe paNNate ? ___ yadi nu bhadanta ! zramaNena yAvatsaMprAptena prathamasya vargasya dazAdhyayanAni prajJaptAni, prathamasya nu bhadanta ! adhyayanasyAnuttaropapAtika-dazAnAM zramaNena yAvatsaMprAptena ko'rthaH prajJaptaH ? padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan ! jai-yadi jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAna ne paDhamassa-prathama vaggassa-varga ke dasa-daza ajjhayaNA-adhyayana paeNattA-pratipAdana kiye haiM, to bhaMte-he bhagavan ! paDhamassaprathama ajhayaNassa-adhyayana aNuttarovaLa-anuttaropapAtika-dazA ke jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAn ne ke-kyA adve-artha paeNatte-pratipAdana kiyA hai| ___ mUlArtha-he bhagavan ! yadi mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn ne prathama varga ke daza adhyayana pratipAdana kiye haiM to he bhagavan ! mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne anuttaropapAtika-dazA ke prathama adhyayana kA kyA artha pratipAdana kiyA hai ? / TIkA-pichale sUtroM kA praznottara-krama isa sUtra meM bhI rakhA gayA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ prathamo vargaH kyoMki yaha zailI atyanta rocaka hai aura isase parimita zabdoM me hI abhISTa artha samajhAyA jA sakatA hai / tadanusAra hI zrI jambU svAmI zrI sudharmA svAmI se pUchate haiM ki he bhagavan | yadi zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne jo 'namo tthu Na' meM kahe hue saba guNoM se paripUrNa haiM aura mokSa ko prApta ho cuke haiM -- prathama adhyayana kA kyA artha pratipAdana kiyA hai / mujhako isakI jijJAsA hai kRpA karake yaha mujhako sunAie / - isa sUtra se bhI yahI siddha kiyA gayA hai ki vinaya-pUrvaka adhyayana kiyA huA jJAna hI saphala ho sakatA hai, anyathA nahIM / jo ziSya vinaya-pUrvaka guru se jJAna prApta karanA cAhatA hai, usIko guru samyag - jJAna se paripUrNa kara dete haiM / tathA jisakA AtmA ukta jJAna se paripUrNa hotA hai, vaha sahaja hI meM anya AtmAoM ke uddhAra karane me N samartha ho sakatA hai / ataH siddha yaha huA ki guru se vinaya-pUrvaka hI jJAna prApta karanA cAhie / yaha saphala hotA hai / aba sudharmmA svAmI jambU svAmI ke ukta prazna kA uttara dete hue nimna-likhita meM prathama adhyayana kA artha varNana karate haiM: sUtra : evaM khalu jaMbU ! teNaM kAleNaM teNaM samaraNaM rAyagihe Nagare riddhitthimiyasamiddhe, guNasilae cetite, seNie rAyA, dhAriNI devI, sIho sumiNe / jAlIkumAro jahA meho| aTThao dAo jAva uppi pAsA 0 viharati / sAmI samosaDhe seNio Niggao / jahA meho tahA jAlIvi Niggato / taheva NikkhaMto jahA meho / ekkArasa aMgAI ahiJjati / guNarayaNaM tavokammaM, evaM jA ceva khaMdagavattavvayA sAcaiva ciMtaNA ApucchaNA therehiM saddhiM vipulaM tava durUhati, navaraM solasa vAsAI sAmanna- pariyAgaM pAu Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH] bhApATIkAsahitam / NittA kAlamAse kAlaM kiccA uDDhaM caMdima0 sohammIsANa jAva AraNaccue kappe nava ya geveje vimANapatthaDhe uDDhaM dUraM vItIvattittA vijaya-vimANe devattAe uvvnnnne| tate NaM te therA bhagavaMtA jAliM aNagAraM kAlagayaMjANettA parinivvANavattiyaM kAussagaM kareMti 2 patta-cIvarAI geNhaMti taheva oyaraMti / jAva ime se aayaar-bhNdde| bhaMte ! tti bhagavaM goyame jAva evaM vayAsI-evaM khalu devANuppiyANaM aMtevAsI jAli-nAmaM aNagAre pgtibhdde|se NaM jAlI aNagAre kAlagate kahiM gate ? kahiM uvavanne ? evaM khalu goyamA ! mamaM aMtevAsI taheva jadhA khaMdayassa jAva kAlaM0 uDDhaM caMdima jAva vijae vimANaM devattAe uvvnne|jaalissnnN bhaMte! devassa kevatiyaM kAlaM ThitI paNNatA ? goyamA ! battisaM sAgarovamAiM ThitI pnnnnttaa|se NaM bhaMte!tAo devaloyAo AukkhaeNaM 3 kahiM gacchihiti ? goyamA ! mahAvidehe vAse sijjhihiti, tA evaM jaMbU ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM aNuttarovavAiyadasANaM paDhama-vaggassa paDhama-ajjhayaNassa ayamadve paNNatte / paDhama-vaggassa paDhama ajjhayaNaM samattam / ___evaM khalu jambu ! tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nagaramabhUt / RddhistimitasamRddhaM guNazailakaM caityam / zreNiko Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] anuttaropapAtikadazAsUtram / [prathamo varga: rAjA, dhAriNI devI, siMhaH svapne, jAlikumAro yathA meghH|assttaasstt dAtAni / yAvadupari prAsAde viharati |svaamii samavastRtaHzreNiko nirgataH / yathA megho tathA jAlirapi nirgtH| tathaiva niSkrAnto yathA meghaH / ekAdazAGgAnyadhIte / guNaratnaM tapaH-karma, evaM yA caiva skandaka-vaktavyatA saiva cintnaa''pRcchnnaa| sthaviraiH sAI vipulaM tathaiva dU (A) rohati / navaraM SoDaza varSANi zrAmaNya-paryAyaM pAlayitvA kAla-mAse kAlaMkRtvocaM candra0 saudharmezAnayoH AraNyacyutayoH kalpe ca graiveyaka-vimAna-prastaTAvaM vyativartya vijaya-vimAne devatayotpannaH / tato nu sthavirA bhagavanto jAlimanagAraM kAla-gataM jJAtvA parinirvANavartinaM kAyotsarga kurvanti, kRtvA ca pAtra-cIvarANi gRhNanti, tathaivAvataranti "yaavdimaanysyaacaar-bhaannddkaani"|"bhgvn!" iti bhagavAn gotamo yAvadevamavAdIt "evaM khallu devAnupriyANAmantevAsI jAlinAmA'nagAraH prakRti-bhadrakaH / sa nu jAliranagAraH kAla-gataH kutra gataH? kutrotpannaH ?" "evaM khalla gotama! mamAntevAsI tathaiva yathA skandakasya yAvat kAla0 ardhvaM candramaso yAvadavijaya-vimAne devatayotpannaH" "jAlernu bhagavan ! devasya kiyAn kAla: sthitiH prajJaptA ?" "gotama ! dvAtriMzatsAgaropamA sthitiH prajJaptA" "sa nu bhagavan ! tato devalokAdAyuHkSayeNa (sthitikSayeNa, bhava-kSayeNa) kutra gamiSyati ?" "gotama! mahAvidehevarSe setsyti|" tadevaM jambu! zramaNena yAvatsaMprAptenA'nuttaropapAtikadazAnAM prathama-vargasya prathamAdhyayanasyAyamarthaH prajJaptaH / prathama Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH] bhASATIkAsahitam / - wwwwwwwwwwwwww vargasya prathamAdhyayanaM samAptam / padArthAnvayaH-jaMbU !-he jambU ' evaM khalu-isa prakAra nizcaya se (prathamAdhyayana kA artha hai / ) teNaM kAleNaM-usa kAla aura teNaM samaeNaM-usa samaya rAyagihe-rAjagRha Nagare-nagara thA riddhi-Rddhi-U~ce 2 bhavana Adi tathA sthimiyabhaya-rahita aura samiddhe-dhana-dhAnya se yukta thA / guNasilae-guNazaila cetitecaitya, seNie-zreNika rAyA-rAjA dhAriNI devI-dhAriNI devI sIho sumiNesiMha kA svapna jAlikumAro-jAlikumAra jahA meho-jaise meva kumAra aTThoATha 2 dAmo-dAta (arthAt vivAha ke sAtha lar3akI kI ora se Ane vAlA daheja) jAva-yAvat uppiM pAsa0-prAsAda ke Upara sukha-pUrvaka viharati-vicaraNa karatA hai sAmI-zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI samosaDhe-siMhAsana ke Upara virAjamAna ho gaye seNiyo-zreNika rAjA Niggo -zrI bhagavAn kI vandanA ke lie gayA jahA-jaise meho-meghakumAra gayA thA jAlIvi-jAlikumAra bhI NiggatobhagavAn kI vandanA ke lie gayA taheva-usI prakAra NikkhaMto-nikalA arthAt dIkSita huA jahA meho-jisa prakAra meghakumAra kI dIkSA huI thI ekkArasa-ekAdaza aMgAI-aGga zAstroM kA ahijati-adhyayana kiyA guNarayaNaM-guNaratna tavokammatapa karma evaM-isI prakAra jA ceva-jo kucha bhI khaMdaga-vattavayA-skandaka muni kI vaktavyatA hai sA ceva-vahI vaktavyatA jAlikumAra kI bhI jAnanI caahie| usI taraha kI ciMtaNA-dharma-cintanA ApucchaNA-zrI bhagavAn se anazana vrata ke dhAraNa karane kI AjJA lenA / therehi-sthaviroM ke saddhiM-sAtha taheva-usI prakAra vipulaMvipulagiri para durUhati-car3hatA hai / usa para car3ha kara navaraM-itanA vizepa hai ki solasa vAsAI-solaha varSa taka sAmanna-pariyAgaM-zrAmaNya-paryAya kA pAuNittApAlana kara kAlamAse mRtyu ke avasara para kAlaM kiccA-kAla karake ur3e-UMce caMdima0-candra se yAvat sohammIsANa-saudharma-devaloka, IzAna-devaloka jAvayAvat pAraNaccue-AraNya-devaloka aura acyuta-devaloka arthAt kappe-bAraha kalpa-devaloka ya-aura geveja-praiveyaka vimANa-vimAna patthaDe-prastaTa uDDhe-unase bhI UMce dUra-aura dUra vItivattittA- vyatikrama karake vijaya-vimANe-vijaya-vimAna me devattAe-deva-rUpa se uvavaeNe-utpanna huaa| tate-isake anantara NaM-vAkyA vipulagiri sAI-solaha varSa taka sasara para kAlaM kiyA, IzAna-de Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prathamo vargaH 16] anuttaropapAtikadazAsUtram / gAra laGkAra ke lie hai - ve therA bhagavaMtA - sthavira bhagavanta jArli - jAli aNagAraManagAra ko kAla-gayaM - kAla-gata huA jANettA - jAnakara parinivvANa-vattiyaMnirvANa ke nimitta kAussagaM - kAyotsarga kareMti 2 - karate haiM aura phira kAyotsarga karake patta-cIvarAI - pAtra aura vastra gaNhaMti - grahaNa karate haiM taheva - usI prakAra zanaiH zanaiH usa parvata se zrayaraMti - utarate haiM / jAva - yAvat zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke sammukha Akara kahate hai ki he bhagavan / ime - ye se- usa jAli anayAra - bhaMDa- varSA - kAla Adi meM jJAna Adi AcAra pAlane ke bhaNDopakaraNa hai arthAt dharma-sAdhana ke upayogI upakaraNa haiM / taba usI samaya bhaMte ! ttihe bhagavan / isa prakAra kahakara bhagavaM - bhagavAn goyame - gautama svAmI jAva- yAvat zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa isa prakAra vayAsI - kahane lage evaM khaluisa prakAra nizcaya se devANuppiyANaM - devAnupriya, ApakA aMtevAsI - ziSya jAli nAma - jAli nAma vAlA aNagAre- - anagAra pagati - bhaddae- prakRti se hI bhadra se gaM - vaha jAlI aNagAre jAli anagAra kAla - gate - kAla ko prApta ho kara kahiM gate - kahAM gayA hai ? kahiM-kahAM uvavanne- - utpanna huA hai ? goyamA - he gautama ! evaM khalu - isa prakAra nizcaya se mamaM - merA aMtevAsI - ziSya taheva - arthAt prakRti se bhadra jAli kumAra jadhA - jisa prakAra khaMdayassa - skandaka kI vaktavyatA hai usI prakAra jAvayAvat kAla0-kAla karake uDUDhaM - UMce caMdima - candra se jAva - yAvat vijae - vijaya nAma vAle vimANe- vimAna meM devattAe - deva- rUpa se uvavanne - utpanna huA hai / apane prazna ke ucita uttara milane para phira gautama svAmI ne zrI bhagavAn se pUchA bhaMte - he bhagavan / NaM-vAkyAlaGkAra ke lie hai jAlissa- jAli devassa - deva kI kevatiyaM- kitane kAlaM - kAla taka ThitI- sthiti paNNattA - pratipAdana kI hai ? phira uttara me zrI bhagavAn kahane lage goyamA ! - he gautama / battIsa-battIsa sAgarovamAI - sAgaropama kI ThitI- sthiti paNNattA - pratipAdana kI hai / phira gautama svAmI pUchate haiM bhaMte! he bhagavan ' se vaha jAlikumAra deva tAo - usa devalogAodeva-loka se ukkhaeNaM 3-Ayu, sthiti aura deva bhava - (loka) ke kSaya hone para kahi kahA gacchirhiti - jAyagA arthAt kisa sthAna para utpanna hogA / bhagavAn ne uttara diyA goyamA ! - he gautama | mahAvidehe vAse - mahAvideha kSetra meM sijjhihitimiddha hogA arthAta vahA siddhi prApta kara siddha, buddha, mukta hogA aura nirvANa-pada 1 ^^^^^^^^^^^^^ Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH ] bhApATIkAsahitam / prApta kara sAre zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA anta kregaa| tA-isalie evaMisa prakAra khalu-nizcaye se jaMbU !-he jambU ' samaNeNaM-zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne jAva-yAvat saMpatteNaM-jinako mokSa kI prApti ho cukI hai aNuttarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke paDhamavaggassa-prathama varga ke paDhama-ajjhayaNassaprathama adhyayana kA ayamahe-yaha artha paeNatte-pratipAdana kiyA hai / paDhama-vaggassaprathama varga kA paDhama-ajjhayaNaM-prathama adhyayana samattaM samApta huaa| mUlArtha he jambU ! isa prakAra zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne pratipAdana kiyA hai ki usa kAla aura usa samaya meM Rddhi, dhana, dhAnya se yukta aura bhaya-rahita rAjagRha nAma kA nagara thA / usake bAhara eka guNazIla nAmaka caitya (udyAna) thaa| vahAM zreNika rAjA rAjya karatA thaa| usakI dhAriNI nAma kI devI thI / dhAriNI devI ne svapna meM siMha dekhA / jisa prakAra meghakumAra kA janma huA thA, usI prakAra jAlikumAra kA janma huA / (jAlikumAra kA ATha kanyAoM ke sAtha vivAha huA / ) AThoM ke ghara se usako bahuta dAta (daheja) AyA / isa prakAra sAre sukhoM kA anubhava karatA huA vaha apane rAjaprAsAdoM meM vicaraNa karane lgaa| isI samaya guNazIlaka caitya meM zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI virAjamAna hue / vahAM zreNika rAjA unakI vandanA ke lie gyaa| jisa prakAra meghakumAra (zrI zramaNa bhagavAna ke darzanoM ke lie) gayA thA, usI prakAra jAlikumAra bhI gayA / isake anantara ThIka medhakumAra ke samAna hI jAlikumAra bhI dIkSita ho gyaa| usane ekAdazAGga zAstroM kA adhyayana kiyA / isI taraha guNaratna nAmaka tapa bhI kiyaa| zeSa jisa prakAra skandaka saMnyAsI kI vaktavyatA hai, usI prakAra isake viSaya meM bhI jAnanI caahie| usI prakAra dharma-cintanA, zrI bhagavAn se anazana kA viSaya pUchanA Adi / phira vaha usI taraha sthaviroM ke sAtha vipulagiri parvata para car3ha gayA / vizeSatA kevala itanI hai ki vaha solaha varSa ke zrAmaNya-paryAya kA pAlana kara mRtyu ke samaya ke Ane para kAla karake candra se UMce saudharmezAna, zrAraNyAcyuta-kalpa devaloka aura graiveyaka-vimAna-prastaToM se bhI UMce vyatikrama karake vijaya vimAna meM devarUpa se utpanna huA / taba ve sthavira bhagavAn jAli anagAra ko kAla-gata huA jAnakara parinirvANa-pratyayika kAyotsarga karake tathA jAli anagAra ke Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram / [prathamo vargaH vastra aura pAtra lekara usI prakAra parvata se utara Ae aura zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra kI sevA meM upasthita hokara unhoMne savinaya nivedana kiyA ki he bhagavan ! ye jAli anagAra ke dharma-AcAra Adi sAdhana ke upakaraNa haiM / isake anantara bhagavAn gotama ne zrI bhagavAn se prazna kiyA "he bhagavan ! bhadra-prakRti aura vinayI vaha Apa kA ziSya jAli anagAra mRtyu ke anantara kahAM gayA ? kahAM utpanna huA ?" zrI zramaNa bhagavAn ne isake uttara meM pratipAdana kiyA hai gotama ! merA antevAsI jAli anagAra candra se aura bAraha kalpa devalokoM se nava graiveyaka vimAnoM kA ullaGghana kara vijaya-vimAna meM deva-rUpa se utpanna huA hai|" gotama ne phira prazna kiyA "he bhagavan ! usa jAli deva kI vahAM kitanI sthiti hai ?" zrI bhagavAn ne uttara diyA "he gotama ! jAli deva kI vahA~ battIsa sAgaropama sthiti pratipAdana kI gaI hai| gotama ne phira pUchA "he bhagavan ! vaha jAlideva usa devaloka se Ayu, bhava aura sthiti kSaya hone para kahAM jAyagA ?" zrI bhagavAn ne phira uttara diyA "he gotama ! tadanantara vaha mahAvideha kSetra meM siddha-gati prApta karegA arthAt yAvat mAnasika aura zArIrika duHkhoM se sarvathA mukta hokara nirvANa-pada ko prApta karegA" zrI sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM ki he jambU ! isa prakAra mokSa ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne anuttaropapAtika dazA ke prathama varga ke prathama adhyayana kA yaha artha pratipAdana kiyA hai / prathama varga kA prathama adhyayana samApta huaa| TIkA-isa sUtra meM jAlikumAra ke vipaya meM pratipAdana kiyA gayA hai| yaha dhyAna meM rakhane ke yogya hai ki isa adhyayana me kathita vipaya 'jJAtAsUtra' ke prathama avyayana ke-jisameM meghakumAra ke vipaya me kahA gayA hai-vipaya ke samAna hI hai / arthAt 'jJAtAsUtra' ke prathama adhyayana me jisa prakAra meghakumAra ke vipaya meM pratipAdana kiyA gayA hai, usI prakAra isa sUtra ke isa adhyayana me jAlikumAra ke viSaya meM bhI pratipAdana kiyA gayA hai / ima sUtra meM saba varNana saMkSepa se hI kahA gayA hai| isakA kAraNa yahI hai ki 'jJAnAmUtra' meM isa gajagRha nagara, zreNika rAjA aura dhAriNI devI kA vistRta varNana diyA jA cukA hai| usa sUtra kI saMkhyA chaThI hai aura isakI navI / ataH Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH] bhaassaattiikaashitm| [ 19 *ri mix or pahale Ae hue vipaya kA yahAM kevala saMketamAtra diyA gayA hai| isI bAta ko dhyAna me rakhate hue sUtrakAra ne yahAM saMkSipta varNana diyA hai yaha jAna lenA cAhie / aba zaGkA upasthita hotI hai ki jaba meghakumAra bhI jAli anagAra ke samAna anuttara vimAna me hI utpanna huA thA to meghakumAra kA varNana 'jJAtAdharmakathAgasUtra' me kyoM diyA gayA ? uttara meM kahA jAtA hai ki meghakumAra kA varNana chaThe aGga me isalie kiyA gayA hai ki usame dharmayukta puruSoM kI zikSA-prada jIvana-ghaTanAoM kA varNana hai / uname se meghakumAra ke jIvana me bhI kitanI hI aisI zikSAeM varNana kI gaI haiM, jinake par3hane se pratyeka vyakti ko atyanta lAbha ho sakatA hai / kintu anuttaropapAtikasUtra meM kevala samyak caritra pAlana karane kA phala batAyA gayA hai| ataH meghakumAra ke caritra me vizepatA dikhAne ke lie usakA caritra naveM aga meM na dekara chaThe hI aGga me de diyA gayA hai / jo vyakti isa sUtra ke adhyayana ke icchuka hoM, unako isase pUrva 'jJAtAdharmakathAgasUtra' ke prathama adhyayana kA svAdhyAya avazya karanA caahie| yaha sUtra itanA sAra-pUrNa hai ki isase vyAkaraNa par3hane vAloM ko samAsAnta padoM kA bhalI bhAMti bodha ho sakatA hai, sAhitya ke adhyayana karane vAloM ko alaGkAroM kA, itihAsa ke jijJAsuoM ko paccIsa sau varSa pahale ke bhAratavarSa kA, dhArmika puruSoM ko aneka dhArmika zikSAoM kA, nIti ke jijJAsuoM ko sAma dAma daNDa aura bheda cAroM nItiyoM phA bhalI bhAMti vodha ho sakatA hai / na kevala itanA hI balki zilpI vyaktiyoM ko aneka prakAra ke zilpa aura kalAoM kA, kAma-zAstra ke jijJAsuoM ko taruNI-pratiphama aura dhArmika-dIkSA Adi mahotsava manAne vAloM ko aneka prakAra ke mahotsava manAne kA patA laga jAtA hai / isI prakAra isa sUtra se puNyAtmAoM ko puNya aura pApAtmAoM ko pApa kA phala bhI jJAta ho jAtA hai / punarjanma na mAnane vAloM ko umakI sidvi ke atyuttama pramANa isame mila sakate haiM / adhyApaka loga bhI imase prAcIna adhyApana-zailI kA eka atyuttama citra prApta kara sakate hai / kahane kA nAtparya yaha hai ki koI vyakti jo ima mUtra kA svAdhyAya karegA, binA kucha prAna kiye nigama nahIM jA sakatA / ataH pratyeka ko imakA mvAdhyAya avazya pharanA cAhie / TamI vAna pho lakSya meM rakhate hue sUtrakAra ne yahAM isa viSaya kA adhika vimnAra nahIM kiyaa| kyoMki yadi AzaMkSA rahegI to pAThaka avazya hI usako pUrNa karane ke liye una Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] anuttaropapAtikadazAsUtram / [prathamo vargaH 'jJAtAdharmakathAgasUtra' kA adhyayana karege aura usase unake jJAna-bhaNDAra meM adhika se adhika vRddhi hogI / ataH jisa grantha ke par3hane se sUtra-sambandhI saba bAtoM ke jJAna ke sAtha kucha aura bhI upalabdha ho, usako kyoM na par3hA jAya / buddhimAna loga sadA aise hI kArya kiyA karate haiM, jiname eka hI kriyA se do kAryoM kA sAdhana ho| sArAMza yaha hai ki upAdeya vastu kA sadA Adara honA cAhie aura ukta zAstra sarvathA upAdeya hai / ataH usakA svAdhyAya bhI avazya karanA cAhie / yahAM para hasta-likhita pratiyoM meM upalabdha pATha-bheda bhI nahIM dikhAye gaye haiM, kyoMki ve sava 'jJAtAdharmakathAga' ke hI pada haiN| aba sUtrakAra zepa adhyayanoM ke viSaya me kahate haiM:____evaM sesANavi aTTaNhaM bhANiyavvaM, navaraM satta dhAriNi-suA vehalla-behAsA celnnaae|aaillaannN paMcaNhaM solasa vAsAtiM sAmanna-pariyAto, tiNhaM bArasa vAsAtiM doNhaM paMca vAsAtiM / AillANaM paMcaNhaM ANupuvvIe uvavAyo vijaye, vejayaMte, jayaMte, aparAjite, savvaTTha-siddhe / dIhadaMte savvasiddhe / ukkameNaM sesaa| abhao vije| sesaM jahA paDhame / abhayassa NANattaM, rAyagihe nagare, seNie rAyA, naMdA devI mAyA, sesaM taheva / evaM khala jaMbU ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM aNuttarovavAiya-dasANaM paDhamassa vaggassa ayamaDhe paNNatte / (sUtra 1) evaM zepANAmapyaSTAnAM bhaNitavyam , navaraM sapta dhAriNisutAH, vehalla-behAyasau cellaNAyAH AdikAnAM paJcAnAM SoDaza varSANi zrAmaNya-paryAyam, trayANAM dvAdaza varSANi, dvayoH paJca Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vargaH ] bhApATIkAsahitam / [ 21 varSANi / AdikAnAM paJcAnAmAnupUrvyopapAto vijaye, vaijayante, jayante, aparAjite, sarvArthasiddhe / dIrghadantasya sarvArthasiddhe / utkrameNa zeSAH / abhayo vijaye / zeSaM yathA prathamasya / abhayasya nAnAtvaM rAjagRhaM nagaram, zreNiko rAjA, nandAdevI mAtA, zeSaM tathaiva / evaM khalu jambu ! zramaNena yAvatsaMprAptenAnuttaropapAtikadazAnAM prathamasya vargasyAyamarthaH prajJataH / ( sUtra ) padArthAnvayaH -- evaM - isI prakAra sesANavi - zepa aTTahaM - ATha adhyayanoM kA bhI varNana bhANiyavvaM jAnanA cAhie navaraM vizeSa itanA hI hai ki satta-sAta dhAriNi suyA - dhAriNI devI ke putra the aura behalla - vehAsA - behala aura behAyasa kumAra cellaNAdevI ke putra the / AillANaM Adi ke paMca-pAMcoM ne solasa vAsAtiM - solaha varSa kA sAmanna- pariyAto - zrAmaNya paryAya pAlana kiyA aura tihUMtIna ne bArasa vAsAtiM - bAraha varSoM kA sayama paryAya pAlana kiyA aura doehaMdo ne paMca vAsArti - pAMca varSa kA saMyama paryAya pAlana kiyA thA, AillAgaM- Adi ke paMca-pAMca kI aNupuvIe - anukrama se vijaye - vijaya vimAna vaijayaMtevaijayanta vimAna jayaMte - jayanta vimAna aparAjite - aparAjita vimAna aura savvaTTasiddhe - sarvArthasiddha vimAna me uvavAyo utpatti huI aura ukameNaM utkrama se sesA - - - avaziSTa kumAroM kI utpatti huI / kintu dIhadaMte - dIrghadanta bhI savvahasiddhe - sarvArthasiddha vimAna meM aura abhI- abhaya kumAra vijaya - vijaya vimAna me hI utpanna hue / sesaM-zepa adhikAra jahA - jaise paDhame - prathama arthAt jAli kumAra ke vipaya me kahA gayA hai usI prakAra jAnanA cAhie / abhayassa- abhaya kumAra kI khAgataM - vizeSatA itanI hI hai ki vaha rAyagihe - rAjagRha nagare - nagara me utpanna huA thA aura seNie-zreNika rAyA - rAjA ( usakA pitA thA ) tathA naMdA devI - nandAdevI mAyA - mAtA thI sesaM - zepa varNana taheva - pUrvavat hI jAnanA cAhie / jaMbU - sudharmA svAmI jI jambU svAmI ko sambodhita kara kahate haiM " he jambU / evaM - isa prakAra khalu-nizcaya se jAva - yAvat saMpatteNaM - mokSa ko prApta hue saNamaNaM - zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne aNutta rovavAiyadasANaM - anuttaropapAtika dazA ke paDhamassa - prathama 1 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / Ann An vaggassa - varga kA ayama- yaha artha paNNatte - pratipAdana kiyA hai (sUtra 1 - pahalA sUtra samApta huA / ) mUlArtha - isI prakAra zeSa ATha (nau) adhyayanoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSatA kevala itanI hI hai ki avaziSTa kumAroM meM se sAta dhAriNI devI ke putra the, vella aura vehAyasa kumAra cellaNA devI ke putra the| pahale pAMca ne solaha varSa taka, tIna ne bAraha varSa aura do ne pAMca varSa taka saMyama-paryAya kA pAlana kiyA thA / pahale pAMca krama se vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha vimAnoM meM, dIrghadanta sarvArthasiddha aura abhayakumAra aura vijaya vimAna meM utpanna hue aura zeSa adhikAra jisa prakAra prathama adhyayana meM varNana kiyA gayA hai usI prakAra jAnanA cAhie / abhayakumAra ke viSaya meM itanI vizeSatA hai ki vaha rAjagRha nagara meM utpanna huA thA aura zreNika rAjA tathA nandAdevI usake pitA-mAtA the / zeSa saba varNana pUrvavat hI hai / zrI sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM ki he jambU ! mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne anuttaropapAtika dazA ke prathama varga kA yaha artha pratipAdana kiyA hai / pahalA varga samApta huA / [ prathamo vargaH TIkA - isa sUtra meM prathama varga ke zeSa nau adhyayanoM kA varNana kiyA gayA hai / inakA viSaya bhI prAyaH pahale adhyayana ke sAtha milatA-julatA hai / vizepatA kevala itanI hai ki inameM se sAta to dhAriNI devI ke putra the aura vehalla kumAra aura behAyasa kumAra cellaNA devI ke tathA abhaya kumAra nandA devI ke peTa se utpanna huA thA / pahale pAMcoM ne solaha varSa saMyama paryAya kA pAlana kiyA thA, tIna ne bAraha varSa taka aura zeSa do nai pAMca varSa taka / pahale pAMca anukrama se pAMca anuttara vimAnoM meM utpanna hue aura pichale utkrama se pAMca anuttara vimAnoM mai / yaha ina daza muniyoM ke utkaTa saMyama- pAlana kA phala hai ki ve ekAvatArI hokara ukta vimAnoM meM utpanna hue / siddha yaha huA ki samyak cAritra pAlana karane kA sadaiva uttama phala hotA hai / usa phala kA hI yahAM sucAru rUpa se varNana kiyA gayA hai / jo bhI vyakti samyak cAritra kA ArAdhana karegA, vaha zubha phala se kabhI bhI cita nahIM raha sakatA / ataH yaha pratyeka vyakti ke liye upAdeya hai / 1 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ prathamo vargaH ] bhASATIkAsahitam / [23 ina nau adhyayanoM ke vipaya me hasta-likhita pratiyoM me nimna-likhita pAThabheda milatA hai ___evaM sesANavi navaNhaM bhANiyavvaM navaraM sattaNhaM dhAriNisuyA, vihalle vihAyase cellaNAattae, abhaya naMdAeattai / AillANaM paMcaNhaM solasa vAsAiM sAmaNNaM pariyAo pAuNittA, tiNhaM vArasa vAsAI dohaM paMca vAsAI | AillANaM paMcaNhaM ANupuvvIe uvavAo vijae, vijayaMte, jayaMte, aparAjie, savvaTThasiddhe dIhadaMte, savvaTThasiddhe, laTThadaMte aparAjie, vihalle jayaMte, vihAyase vijayaMte, abhaya vijae / sesaM jahA paDhame taheva / evaM khalu jaMbu / samaNeNaM jAva saMpatteNaM aNuttarovavAiya-dasANaM paDhamassa vaggassa ayamaDhe paNNatte / iti prathama-vargaH smaaptH|" hamane yahAM patrAkAra mudrita pustaka kA hI pATha mUla rUpa meM rakhA hai| mudrita pustaka me jaise ki pAThakoM ko hamAre mudrita mUla se jJAta hogA zeSa ATha adhyayanoM ke viSaya me hI pATha diyA gayA hai| kintu likhita pratiyoM me jaisA ki Upara diyA gayA hai pUre nau adhyayanoM ke vipaya me kahA gayA hai / kintu isa me koI bheda nahIM par3atA, kyoMki mudrita pustaka me bhI pahale ATha kA varNana dekara anta me abhaya kumAra kA bhI pRthak varNana de diyA gayA hai aura likhita pratiyoM me saba kA saMgraha-rUpa se hI diyA hai / ataH isa me koI vizepa Apatti na dekhakara hI hamane mudrita pustaka kA pATha hI mUla me rakhA hai| ima sUtra se pAThakoM ko zikSA lenI cAhie ki ve bhI karma-vizuddhi ke upAyoM kA anvepaNa kare / isa prakAra zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne anuttaropapAtika sUtra ke prathama-varga kA artha pratipAdana kiyA hai| zrI sudhA svAmI ke isa prakAra kathana se unakI guru-bhakti prakaTa hotI hai / sAtha hI AtmoddhatatA kA parihAra aura zAstra kI saprayojanatA bhI siddha hotI hai / jambU svAmI ne unake isa kathana ko saharSa svIkAra kiyaa| isase isa sUtra kI prAmANikatA bhI siddha hotI hai| Apta-vAkya sarvatra hI prAmANika hote haiM / ataH yaha sUtra bhI Apta-vAkya hone se niHsandeha hI pramANa-koTi me hai| prathamo vargaH smaaptH| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo varga: jati NaM bhaMte ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM aNuttarovavAiyadasANaM paDhamassa vaggassa ayamaDhe paNNatte, doccassa NaM bhaMte ! vaggassa aNuttarovavAiyadasANaM samaNeNaM jAva saMpatteNaM ke adve paNNatte? evaM khalu jaMbU ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM doccassa vaggassa aNuttarovavAiyadasANaM terasa ajjhayaNA paNNattA, taM jahA--(1) dIhaseNe (2) mahAseNe (3) laTThadaMte ya (4) gUDhadaMte ya (5) suddhadaMte (6) halle(7) dume (8) dumaseNe (9)mahAdumaseNe (10) Ahite sIhe ya (11) sIhaseNeya (12) mahAsIhaseNe ya Ahite (13) punnaseNe ya boddhavve terasame hoti ajjhynne| yadi nu bhadanta ! zramaNena yAvatsaMprAptenAnuttaropapAtika dazAnAM prathamasya vargasyAyamarthaH prajJaptaH, dvitIyasya nu bhadanta ! vargasyAnuttaropapAtika-dazAnAM zramaNena yAvatsaMprAptena ko'rthaH Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 - dvitIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / wwmarria prajJaptaH ? evaM khallu jambu ! zramaNena yAvatsaMprAptena dvitIyasya vargasyAnuttaropapAtika-dazAnAM trayodazAdhyayanAni prajJaptAni / tadyathA-(1) dIrghasenaH (2)mahAsenaH (3) laSTadantazca (4) gUDhadantazca (5) zuddhadantaH (6) hallaH (7) drumaH (8)drumasenaH (9)mahAdrumasenazca (10) AkhyAtaH siMhazca (11) siMhasenazca (12) mahAsiMhasenazcAkhyAtaH (13) puNyasenazca boddhavyaH / trayodaza bhavatyadhyayanAni / padArthAnvayaH-NaM-vAkyAlaGkAra ke lie hai bhaMte-he bhagavan / jati-yadi jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAn ne aNuttarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke paDhamassa-prathama vaggassa-varga kA ayamadveyaha artha paNNatte-pratipAdana kiyA hai to phira bhaMte-he bhagavan / docassa-dvitIya vaggassa-varga aNuttarovavADyadasANaM-anuttaropapAtika-dazA kA jAva-yAvat saMpateNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAna ne ke aTe-kaunasA artha paNNattepratipAdana kiyA hai ? sudhA svAmI kahate haiM ki jaMbU-he jambU ' evaM-isa prakAra khalu-nizcaya se jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAn doccassa-dvitIya vaggassa-varga aputtarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtikadazA ke terasa-teraha ajjhayaNA-adhyayana paNNattA-pratipAdana kiye hai taM0-jaise-dIhaseNedIrghasena kumAra mahAseNe-mahAsena kumAra ya-aura laTThadaMte-laSpadanta kumAra ya-aura gUDhadaMte-gaDhadanta kumAra suddhadaMte-zuddhadanta kumAra halle-halla kumAra dume-druma kumAra dumaseNe-drumamena kumAra ya-aura mahAdumaseNe-mahAdrumasena kumAra Ahiye-kathana kiyA gayA hai ya-aura sIhe-siMha kumAra ya-tathA sIhaseNe siMhasena kumAra mahAsIhaseNe-mahAmihasena kumAra Ahite-pratipAdana kiyA gayA hai ya-aura punnaseNepuNyasena boddhabbe-terahavA puNyasena jAnanA cAhie / isa prakAra terasame-teraha ajmayaNe-adhyayana hoti-hote hai| mUnArtha he bhagavana ! yadi mAna ko prApta hue zramaNa bhagavAna ne anuttaropapAtika-dazA ke prathama varga kA pUrvokta artha pratipAdana kiyA hai to mona Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] anuttaropapAtikadazAsUtram / [dvitIyo vargaH ko prApta hue zramaNa bhagavAn ne anuttaropapAtika-dazA ke dvitIya varga kA kyA artha pratipAdana kiyA hai ? zrI sudhA svAmI ne uttara diyA ki he jambU ! mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn ne anuttaropapAtika-dazA ke dvitIya varga ke teraha adhyayana pratipAdana kiye haiM jaise-dIrghasena kumAra, mahAsena kumAra, laSTadanta kumAra, gUDhadanta kumAra, zuddhadanta kumAra, halla kumAra, druma kumAra, drumasena kumAra, mahAdrumasena kumAra, siMha kumAra, siMhasena kumAra, mahAsiMhasena kumAra aura puNyasena kumAra / isa prakAra dvitIya varga ke teraha adhyayana hote haiM / TIkA-prathama varga kI samApti ke anantara zrI jambU svAmI jI ne zrI sudharmA svAmI jI se savinaya nivedana kiyA ki he bhagavan / anuttaropapAtika sUtra ke prathama varga kA artha jisa prakAra zrI zramaNa bhagavAn ne pratipAdana kiyA thA vaha maiMne Apake mukhAravinda se upayoga-pUrvaka zravaNa kara liyA hai / aba, he bhagavan / Apa kRpayA mujhako batAie ki mokSa ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn ne anuttaropapAtika-dazA ke dvitIya varga kA kyA artha pratipAdana kiyA hai ' isa prazna ko suna kara zrI sudharmA svAmI apane priya ziSya ko sambodhita kara kahane lage ki he jambU mokSa ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn ne ukta sUtra ke dvitIya varga ke teraha adhyayana pratipAdana kiye haiM / pAThaka unakA nAma mUlArtha aura padArthAnvaya se jAna leN| ___ukta kathana se bhalI bhAMti siddha hotA hai ki apane se bar3oM se jo kucha bhI pUchanA ho vaha namratA se hI pUchanA cAhie / vinaya-pUrvaka prApta kiyA huA jJAna hI pUrNarUpa se saphala ho sakatA hai aura sarvathA vikAza ko prApta hotA hai / ataH pratyeka chAtra ko guru se zAstrAdhyayana karate hue vinaya se rahanA cAhie / anyathA usakA adhyayana kabhI bhI saphala nahIM ho sktaa| sAmAnya rUpa se dvitIya varga ke teraha adhyayanoM kA nAma sunakara zrI jambU khAmI vizeSa rUpa se pratyeka adhyayana ke artha jAnane kI icchA se phira zrI sudharmA svAmI se vinaya-pUrvaka pUchate haiM : jati NaM bhaMte ! samaNaMNe jAva saMpattaNe aNuttarovavAiya-dasANaM docassa vaggassa terasa ajjhayaNA paM0 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 02003 - dvitIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / ~~~ ~bhASa- 48589docca0 bhaMte ! vaggassa paDhamajjhayaNassa sama0 3 jAva saM0 ke aDhe paM0 ? evaM khalu jaMbU ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe Nagare, guNasilate cetite, seNie rAyA, dhAriNI devI, sIho sumiNe, jahA jAlI tahA jamma bAlattaNaM kalAto navaraM dIhaseNe kumaare|sccev vattavvayA jahA jAlissa jAva aMtaM kaahiti| evaM terasavi rAyagihe seNio pitA dhAriNI mAtA / terasaNhavi solasavAsA pariyAto, ANupuvvIe vijae donni, vejayaMte donni, jayaMte donni, aparAjite donni, sesA mahAdumaseNamAtI paMca savvaThThasiddhe / evaM khalu jaMbU ! samaNeNaM0 anuttarovavAiya-dasANaM doccassa vaggassa ayamaDhe pnnnntte|maasiyaae saMlehaNAe dosuvi vggesu| (sUtra 2) yadi nu bhadanta ! zramaNena yAvatsaMprAptenAnuttaropapAtikadazAnAM dvitIyasya vargasya trayodazAdhyayanAni prajJaptAni, dvitIyasya, bhadanta ! vargasya prathamAdhyayanasya zramaNena yAvatsaMprAptena ko'rthaH prajJaptaH? evaM khala jambu ! tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nagaraM guNazailakaM caityam , zreNiko rAjA dhaa| siMhaH svane, yathA jAlestathaiva janma, vAlatvaM, kalA; navaraM dIrghasenaH kumaarH| sA caiva vaktavyatA yathA jAlAvadantaM krissyti| evaM trayodazApi / rAjagRham, zreNikaH pitA, dhAriNI mAtA, trayodazAnAmapi poDaza varSANi paryAyaH / AnupA vijaye Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 28] anuttaropapAtikadazAsUtram / [dvitIyoM vargaH drau, vaijayante dvau, jayante dvau, aparAjite dvau, zeSA mahAdrumasenAdayaH paJca sarvArthasiddhe / evaM khallu jambu ! zramaNena0 anuttaropapAtika-dazAnAM dvitIyasya vargasyAyamarthaH prajJaptaH / mAsikyA saMlekhanayA dvayorapi vargayoH (sUtra 2) padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan / NaM-vAkyAlaGkAra ke lie hai jati-yadi jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAn ne doccassadvitIya vaggassa-varga aNuttarovavAiyadasAyaM-anuttaropapAtika-dazA ke terasa-teraha ajjhayaNA-adhyayana paM0-pratipAdana kiye haiM, to bhaMte-he bhagavan docca0-dvitIya vaggassa-varga ke paDhamajhayaNassa-prathamAdhyayana kA saM0-mokSa ko prApta hue sama03zramaNa bhagavAna mahAvIra ne ke-kyA aDe-artha paM0-pratipAdana kiyA hai jaMbUhe jambU evaM khalu-isa prakAra nizcaya se teNaM kAleNaM-usa kAla aura teNaM samaeNaMusa samaya rAyagihe-rAjagRha Nagare-nagara guNasilate-guNazailaka cetite-caitya seNie-zreNika rAyA-rAjA dhAriNI devI-aura usakI dhAriNI devI thii| sumiNesvapna me sIho-siMha kA dikhAI denA jahA-jisa prakAra jAlI-jAli kumAra ke vipaya me kahA gayA hai tahA-usI prakAra jamma-janma huA, usI prakAra bAlattaNaMvAla-bhAva rahA, usI prakAra kalAto-kalAoM kA sIkhanA navaraM-vizepatA itanI hai ki dIhaseNe-dIrghasena kumAra isakA nAma rakhA gayA jahA- jaisI jAlissa-jAli kumAra kI vattavyayA-vaktavyatA thI sacceva-dIrghasena kumAra kI vaisI hI huii| usI prakAra jAva-yAvat aMtaM kAhiti-anta karegA, evaM isI prakAra terasavi-saba teraha kumAroM ke adhyayanoM ke vipaya me jAnanA cAhie arthAt ve bhI rAyagihe-rAjagRha nagara me utpanna hue seNiyo-zreNika rAjA pitA-unakA pitA huA aura dhAriNI mAtA-dhAriNI mAtA / terasaNhavi-teraha ke teraha kumAroM ne solasa-vAsA-solaha varpa taka pariyAto-saMyama-paryAya kA pAlana kiyA ANupuvIe-anukrama se donnido vijae-vijaya vimAna meM utpanna hue, donni-do vejayaMte-vaijayanta vimAna meM donni-do jayaMte-jayanta vimAna meM aura donni-do aparAjite-aparAjita vimAna me gae / sesA-roya mahAmaduseNa mAtI-mahAmadrusena Adi paMca-pAca sAdhu sabaTThamiddhe-sarvArthasiddha vimAna me utpanna hue / jaMbU-he jambU evaM khalu-isa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vargaH ] bhApATIkAsahitam / [ 29 prakAra samaNeM - mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne aNuttarovavAiyadasANaM- anuttaropapAtika dazA ke doccassa - dvitIya vaggassa - varga kA maTThe - yaha artha patte - pratipAdana kiyA hai| dosuvi-donoM hI vaggesu - vargoM meM mAsiyAemAsika 2 saMlehaNAe - saMlekhanA se zarIra kA tyAga kiyA / arthAt donoM vargoM ke pratyeka sAdhu ne eka 2 mAsa kA pAdopagamana anazana vrata dhAraNa kiyA thA / ---- mUlArtha - he bhagavan ! yadi mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn ne anuttaropapAtika - dazA ke dvitIya varga ke teraha adhyayana pratipAdana kiye haiM to phira he bhagavan ! dvitIya varga ke prathama adhyayana kA zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kyA artha pratipAdana kiyA hai 1 sudharmA svAmI jI ne jambu svAmI ke isa prazna ke uttara meM kahA ki he jambU ! usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma nagara thA / usameM guNazailaka caitya thA / vahAM zreNika rAjA thA / usakI dhAriNI devI thI / usane siMha kA svama dekhA / jisa prakAra jAli kumAra kA janma huA thA, usI prakAra janma huA, usI prakAra bAlakapana rahA aura usI prakAra kalAeM sIkhIM / vizeSatA kevala itanI hai ki isakA nAma dIrghasena kumAra rakhA gayA / zeSa vaktavyatA jaise jAli kumAra kI hai, usI prakAra jAnanI caahie| yAvat mahAvideha kSetra meM mokSa prApta karegA ityAdi / isI prakAra teraha adhyayanoM ke teraha kumAroM ke viSaya meM jAnanA caahie| ye saba rAjagRha nagara meM utpanna hue aura saba ke saba mahArAja zreNika aura mahArANI dhAriNI devI ke putra the / ina terahoM ne solaha varSa taka saMyama - paryAya kA pAlana kiyA / isake anantara krama se do vijaya vimAna, do vaijayanta vimAna, do jayanta vimAna aura do aparAjita vimAna meM utpanna hue / zepa mahAdrumasena yAdi pAMca muni sarvArthasiddha vimAna meM utpanna hue | he jambU ! isa prakAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ne anuttaropapAtikadazA ke dvitIya varga kA ukta artha pratipAdana kiyA hai / ukta donoM vargoM ke muni eka 2 mAsa ke anazana aura saMlekhanA se kAla gata hue the / arthAt teIsa muniyoM ne eka 2 mAsa kA pAdopagamana aura anazana kiyA thA / TIkA- una sUtra me dvitIya varga ke teraha adhyayanoM kA artha varNana kiyA gayA hai / ye saba teraha rAjakumAra neNika rAjA aura dhAriNI devI ke Atmaja arthAna Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvvvvvvvvvv vvvvvvvvv 30] anuttaropapAtikadazAsUtram / [dvitIyo varga: putra the / ye teraha maharSi solaha 2 varSa taka saMyama-paryAya kA pAlana kara anuttara vimAnoM meM utpanna hue / una vimAnoM kA nAma mUlArtha me de diyA gayA hai| yahAM yaha saba saMkSepa meM isaliye diyA gayA hai ki ina sabakA varNana 'jJAtAdharmakathAsUtra' ke megha kumAra ke samAna hI hai / isake viSaya meM hama prathama adhyayana meM bahuta kucha likha cuke haiM / ataH yahAM phira se usakA doharAnA ucita pratIta nahIM hotA / kahane kA sArAMza itanA hI hai ki vizeSa jAnane vAloM ko ukta sUtra ke hI prathama adhyayana kA svAdhyAya karanA caahie| yaha bAta vizeSa jAnane kI hai ki isa sUtra ke ukta donoM vargoM ke teIsa muniyoM ne eka 2 mAsa kA pAdopagamana anazana kiyA thA aura tadanantara ve ukta anuttara vimAnoM meM utpanna hue| aba yahAM prazna yaha upasthita hotA hai ki eka mAsa ke anazanoM ke sATha bhakta kisa prakAra hote haiM / uttara meM kahA jAtA hai ki 'jJAtAdharmakathAsUtra ke prathama adhyayana kI vRtti me abhayadeva mUri jI likhate haiM 'mAsikyA-mAsa-parimANayA, appaNaM jhUsite tti-kSapayayitvA paSTirbhaktAni, aNasaNAe tti-anazanena chittvA-vyavacchedya kila, dine-dine dve dve bhojane lokaH kurute, evazca triMzatA dinaiH paSTirbhaktAnAM parityaktA bhavatIti' arthAt eka dina ke do bhakta hote haiM isa prakAra tIsa dinoM ke sATha bhakta hone meM koI bhI sandeha nahIM rhtaa| sATha bhaktoM ko chedana kara ve maharpi anuttara vimAnoM meM utpanna hote haiM jo ekAvatArI haiM / ataH isa varga meM samyag darzana aura jJAna-pUrvaka samyak cAritrArAdhanA kA phala dikhAyA gayA hai, kyoMki yaha bAta sarva-siddha hai ki samyag darzana aura samyag jJAna-pUrvaka ArAdhanA kI huI samyak kriyA hI karmoM ke kSaya karane meM samartha ho sakatI hai, na ki mithyA-darzana-pUrvaka kriyaa|| yadyapi likhita pratiyoM meM katipaya pATha-bheda dekhane me Ate hai tathApi 'jhAtAdharmakathAsUtra' kA pramANa hone se ve yahAM nahIM dikhAye gaye haiN| ataH jijJAsuoM ko ucita hai ki ve uka sUtra ke prathama adhyayana kA svAdhyAya avazya kareM aura ina adhyayanoM se zikSA grahaNa kareM ki samyaka cAritrArAdhanA kA kitanA uttama phala Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / [31 - hotA hai aura usa para bhI vizeSatA yaha ki vaha cAritrArAdhanA bhI rAjakumAroM ne kI / ataH pratyeka prANI ko isa uttama mArga kA avalambana kara mokSa kI prApti karanI caahie| dvitIyo vargaH mmaaptH| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo varga: jati NaM bhaMte ! samaNeNaM jAva saMpatteNaM aNuttaro0 doccassa vaggassa ayamaDhe pannatte taccassa NaM bhaMte ! vaggassa aNuttarovavAiyadasANaM sama0 jAva saM0 ke aDhe paM0 ? evaM khalu jaMbU ! samaNeNaM aNuttarovavAiyadasANaM taccassa vaggassa dasa ajjhayaNA pannattA, taM jahA dhaNNe ya suNakkhatte, isidAse a aahite| pellae rAmaputte ya, caMdimA piDhimAiyA // 1 // peDhAlaputte aNagAre, navame puTile iy| vehalle dasame vutte, ime te dasa Ahite // 2 // yadi tu bhadanta ! zramaNena yAvatsaMprAptenAnuttaropapAtikadazAnAM dvitIyasya vargasyAyamarthaH prajJaptaH, tRtIyasya nu bhadanta ! vargasyAnuttaropapAtika-dazAnAM zramaNena yAvatsaMprAptena ko'rthaH Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhApATIkAsahitam / lyUrabhASa8589 prajJaptaH ? evaM khalu jambu ! zramaNena yAvatsaMprAptenAnuttaropapAtikadazAnAM tRtIyasya vargasya dazAdhyayanAni prajJatAni, tadyathA : dhanyazca sunakSatraH, RSidAsazcAkhyAtaH / pellako rAmaputrazca, candrikaH pRssttimaatRkH||1|| peDhAlaputro'nagAraH, navamaH pRSTimAyI c| vehallo dazama uktaH, ime te dazAkhyAtAH // 2 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan / NaM-pUrvavat vAkyAlaGkAra ke lie hai jati-yadi jAva-yAvat saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue samaNeNaM-zramaNa bhagavAn mahAvIra ne aNuttarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke doccassa-dvitIya vaggassa-varga kA ayamadve-yaha artha paeNatte-pratipAdana kiyA hai to bhaMte-he bhagavan ' aNuttarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtika-dazA ke taccassa-tRtIya vaggassavarga kA sama0 jAva saM0-mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne ke-kyA adve artha pa0-pratipAdana kiyA hai ? isa prazna ko sunakara sudharmA svAmI kahate haiM ki jambU-he jambU ' evaM khalu-isa prakAra nizcaya se samaNeNaM-zramaNa bhagavAna mahAvIra ne aNuttarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtikadazA ke taccassa-tRtIya vaggassa-varga ke dama-daza ajjhayaNA-adhyayana pannattA-pratipAdana kiye haiM, taM jahA-jaise-dhaNNe dhanya kumAra aura suNakkhatte-sunakSatra kumAra a-aura isIdAse-RpidAsa kumAra Ahite kathana kiyA gayA hai pellae-pellaka kumAra ya-aura rAmaputte-rAma putra kumAra, caMdimA-candrikA kumAra, piTTimAiyA-pRSTimAtRkA kumAra peDhAlaputtepeDhAlaputra aNagAre-anagAra ya-aura navame-nauvAM puhile-pRSTimAyI kumAra dasame-dazavAM vehalle-vehalla kumAra vutte-kahA gayA hai, ime-ye te-ve dasa-daza adhyayana Ahite-kahe gaye hai| bhUlArtha- he bhagavan ! yadi zramaNa bhagavAna mahAvIra ne anuttaropapAtikadazA ke dvitIya varga kA ukta artha pratipAdana kiyA hai, to he bhagavan ! mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne anuttaropapAtika-dazA ke tRtIya varga kA kyA artha pratipAdana kiyA hai ? isake uttara meM sudharmA svAmI kahate haiM ki he jambU ! Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne anuttaropapAtika dazA ke tRtIya varga ke daza adhyayana pratipAdana kiye haiM, jaise- 1 - dhanya kumAra 2 - sunakSatra kumAra 3 - RSidAsa kumAra 4 - pellaka kumAra 5 - rAmaputra kumAra 6 - candrikA kumAra 7 - pRSTimAtRkA kumAra 8 - peDhAlaputra kumAra - pRSTimAyI kumAra aura 10 - vehalla kumAra | ye tRtIya varga ke daza adhyayana kahe gaye haiM / 1 TIkA -- dvitIya varga kI samApti hone para jambU svAmI ne phira sudharmA svAmI se prazna kiyA ki he bhagavan / dvitIya varga kA artha to maiMne zravaNa kara liyA hai| aba mere Upara asIma kRpA karate hue tRtIya varga kA artha bhI sunAie, jisa se mujhe usakA ma bodha ho jAya, isa prazna ke uttara me zrI sudharmA svAmI ne pratipAdana kiyA ki he jambU / mokSa ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra ne tRtIya varga ke daza adhyayana pratipAdana kiye haiM / pAThakoM ko mUlArtha meM hI unake nAma dekha lene cAhieM / yaha hama pahale bhI kaha cuke haiM ki vinaya aura bhakti se grahaNa kiyA huA hI jJAna phalIbhUta ho sakatA hai, vinA vinaya ke nahIM / yahI zikSA isa sUtra se bhI milatI hai / adhyayana kA artha hI zikSA grahaNa hai / ataH pAThakoM ko ina sUtroM kA svAdhyAya karate hue avazya zikSA grahaNa karanI cAhie / yaha bAta bhI kevala doharAnI mAtra hI raha jAtI hai ki samyak jJAna kI prApti ke liye samyak cAritra kI ArAdhanA kI atyanta AvazyakatA hai, ina donoM bAtoM kI zikSA isa sUtra se prApta hotI hai, ataH yaha varga avazya paThanIya hai / aba jambU svAmI tRtIya varga ke prathamAdhyayana ke artha ke viSaya meM sudharmA svAmI se prazna karate haiM :-- jati NaM bhaMte ! sama0 jAva saM0 aNuttara0 taccassa vaggassa dasa ajjhayaNA pa0, paDhamassa NaM bhaMte ! ajjhayaNassa samaNeNaM jAva saMpatteNaM ke aTThe pannatte ? evaM khalu jaMbU ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM kAgaMdI NAma garI hatthA rinddha-tthimiya- samiddhA sahasaMvavaNe ujjANe Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhApATIkAsahitam / savvodue, jiasattU rAyA, tattha NaM kAgaMdIe nagarIe bhaddA NAmaM satthavAhI parivasai, aDDhA jAva aprisuuaa| tIse NaM bhaddAe satthavAhIe putte dhannaM nAma dArae hotthA, ahINa jAva surUve paMca dhAtI-pariggahita, taM0 khiirdhaatii|jhaa mahabbale jAva bAvattari kalAto ahIe jAva alaM bhoga-samatthe jAte yAvi hotthaa| __ yadi nu bhadanta ! zramaNena yAvatsaMprAptenAnuttaropapAtikadazAnAM tRtIyasya vargasya dazAdhyayanAni prajJaptAni, prathamasya nu bhadanta ! adhyayanasya zramaNena yAvatsaMprAptena ko'rthaH prajJaptaH ? evaM khalu jambu ! tasmin kAle tasmin samaye kAkandI nAma nagarI babhUva, Rddhi-stimita-samRddhA, sahasrAmravanamudyAnaM sarvartuSu, jitazatrU rAjA / tatra nu kAkandayAM nagayA~ bhadrA nAma sArthavAhinI parivasati, ADhyA yAvadaparibhUtA / tasyA nu bhadrAyAH sArthavAhinyAH putro dhanyo nAma dArako'bhUt, ahIno yAvatsurUpaH paJcadhAtR-parigRhItaH, tdythaa-kssiir-dhaatrii| yathA mahAvalo yAvad dvi-saptatiH kalA adhItA / yAvadalaMbhoga-samartho jAtazcApyabhUt / ___padAryAnvayaH-bhaMte-he bhagavana / NaM-vAkyAladvAra ke lie hai jani-yadi sama0 jAva saM0-mokSa ko prApta hue pramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne aNunaraanuttagepapAtika-dazA ke tacaspa-tRtIya vaggamya-varga ke dama-daza yajjhayaNAadhyayana pa0-pratipAdana kiye haiM to bhaMte-he bhagavana 'paDhamamma-prathama ajamAyaNammaadhyayana kA jAva-cAvana saMpatteNaM-mona yo prAra hue samaNaNaM-pramaNa bhagavAna mApIra ne ke aTTha-kyA artha pannate-pranipAdana kiyA hai / suvarmA yAnI prabha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [tRtIyo varga. ~ ~ ~ ~ ~ A N A ~ ~ ~ ~ ~ ~ ke uttara meM kahate haiM ki jaMbU-he jambU ' teNaM kAleNaM-usa kAla aura teNaM samaeNaMusa samaya kAkaMdI kAkandI NAma-nAma vAlI NagarI-nagarI hotthA-thI aura vaha riddha-sthimiya-samiddhA-U~ce 2 bhavanoM se yukta, nirbhaya tathA dhana-dhAnya se pUrNa thI / usake bAhara sahasaMbavane-sahasrAmravana nAma vAlA ujANe-udyAna thA savvodue-saba RtuoM ke puSpa aura phaloM se yukta thA / usa nagarI me jitasattU-jitazatru nAma vAlA rAyA-rAjA rAjya karatA thA tattha-usa kAkaMdIe-kAkandI nAma nagarIe-nagarI meM bhaddA NAma-bhadrA nAma vAlI satthavAhI-sArthavAhinI parivasainivAsa karatI thI / aDhA-vaha RddhimatI thI aura jAva-yAvat aparibhUtrAapanI jAti aura barAbarI ke logoM me dhana Adi se aparibhUta arthAt kisI se kama na thI / tIse-usa bhaddAe-bhadrA satthavAhIe-sArthavAhinI kA putte-putra dhanedhanya nAma-nAma vAlA dArae-bAlaka hotthA-thA jo ahINe-kisI indriya se mI hIna nahIM thA arthAt jisakI saba indriyAM paripUrNa thIM aura surUve-surUpa thA paMca-dhAtI-parigahite-jo pAMca dhAtriyoM (dhAiyoM) se parigRhIta thA taM-jaise-khIradhAI-eka dhAI dUdha pilAne ke lie niyata thI aura zeSa jaisA mahabbale-'bhagavatI sUtra' me mahAvala kumAra kA varNana hai usI ke samAna jAnanA cAhie jAva-yAvat vAvattari-bahattara kalAto-kalAeM ahIe-adhyayana kI jAva-yAvat jAte-yaha vAlaka dhIre dhIre alaMbhoga-samatthe yAvi-saba taraha ke bhogoM kA upabhoga karane me samartha hotthA ho gyaa| mUlArtha-he bhagavan ! yadi zramaNa bhagavAn mahAvIra ne, jo mukti ko prAsa ho cuke hai, anuttaropapAtika-dazA ke tRtIya varga ke daza adhyayana pratipAdana kiye hai to phira he bhagavan ! prathama adhyayana kA mokSa ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kyA artha pratipAdana kiyA hai ? isa prazna ke uttara meM zrI sudharmA svAmI jI kahate haiM ki he jambu! usa kAla aura usa samaya me kAkandI nAma kI eka nagarI thI / vaha mara taraha ke aizvarya aura dhana-dhAnya se paripUrNa thI / usameM kisI prakAra ke bhI bhaya kI zaDDA nahIM thii| usake bAhara eka sahasrAmravana nAma kA udyAna thA, jo saba RtuoM meM phala aura phUloM se bharA rahatA thA / usa nagarI meM jitazatru nAma rAjA gajya karatA thaa| vahAM bhadrA nAma kI eka sArthavAhinI nivAsa karatI thI / vaha atyanta samRdvizAlinI aura dhana-dhAnya meM apana Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA vargaH ] bhASArTIkAmahinam / [37 jAni aura gavarga ke logoM meM kisI se kisI prakAra bhI paribhRta (tiraskRta) arthAna kama nahIM thI / uma madrA sArthavAhinI kA dhanya nAma kA eka sarvAGga-pUrNa aura rUpavAna putra thaa| usake pAlana-poSaNa karane ke lie pAMca ghAiyAM niyana thIM / jarma-eka kA kAma kevala umako dUdha pilAnA hI rahanA thA / zepa varNana jima prakAra mahAvana kumAra kA hai usI prakAra se jAnanA cAhie / isa prakAra dhanya kumAra (dhIre 2) maba mAMgoM ko bhAgane meM samartha ho gayA / TIkA-ima mRtra meM zrI mudhamA myAmI namvR svAmI ke prazna ke uttara meM nRtIya varga ke prathama adhyayana kA varNana karate haiM / yaha adhyayana dhanya kumAra ke jIvana-vRnAnna ke viSaya meM hai / vahI mudhA svAmI ne jamvR mvAmI ko munAyA hai| hama adhyayana ke par3hane se hameM usa samaya kI zrI jAti kI unnana avasthA kA panA lagatA hai / usa samaya triyAM Aja-kala ke samAna puruSoM ke Upara hI nirbhara nahIM rahatI thI, kintu svayaM unakI bagavarga meM vyApAra Adi bar3e 2 kArya karanI thIM / unheM vyApAra Adi ke viSaya meM maba naraha kA pUrA nAna honA thaa| dezAntage meM bhI unakA vyApAra-bANijya Adi kA kArya calanA thaa| yahAM bhadrA nAma kI nI mArthavAhI kA kAma svayaM karanI thI aura isa para mI vizeSatA yaha ki apanI jAni ke logoM meM vaha kisI se kama na thI / yaha bAta uma unnati ke giyara pahuMcI huI strI-mamAja kA citra hamArI oNgyoM ke mAmane gyIMcanI hai / isake anirikta hama anya jana zAmroM ke adhyayana meM nizcaya hotA hai ki usa samaya triyoM ke adhikAra puruSoM ke adhikAroM meM kimI aMza meM bhI kama na the / uma samaya kI sriyAM bAmnaba meM aAGginiyAM thIM / unhoMne puruSoM ke samAna hI mokSagamana bhI kiyA / anaH zUdra jAti aura striyoM ko kSudra mAnane vAloM ko bhrAnti nivAraNa ke lie eka bAra jaina zAmroM kA svAdhyAya avazya karanA cAhie / aba mRtrakAra pUrva mUtra se hI sambandha rakhate hue kahate haiM : tata NaM sA bhadA satyavAhI dhannaM dArayaM ummukka-vAlabhAvaM jAva bhoga-samatthaM vAvi jANettA battIsaM pAsAyaghaDiMsate kAreti abbhugata-mussite jAva tesiM majhe bhavaNaM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH aNega-khaMbha-saya-sannividUM | jAva battIsAe ibbhavara-kanna gANaM egadivaseNaM pANiM geNhAveti 2 battisAo dAo / jAva uppi pAsAya0 phuTTe hi viharati / 38 ] tato tu sA bhadrA sArthavAhinI dhanyaM dArakamunmukta- bAlabhAvaM yAvadbhoga samarthaM vApi jJAtvA dvAtriMzatprAsAdAvataMsakAni kArayatyabhyudgatocchritAni / teSAM madhye bhavanamanekastambhuzatasanniviSTam / yAvad dvAtriMzadibhyavara-kanyakAnAmekena divasena pANi grAhayati / dvAtriMzad dAtAni / yAvadupari prAsAde sphuTadbhirviharati / padArthAnvayaH -- tate - isake anantara - vAkyAlaGkAra ke liye hai sA- vaha bhaddA - bhadrA satthavAhI - sArthavAhinI dhannaM-dhanya dArayaM - bAlaka ko ummukabAlabhAvaMbAlakapana se atikrAnta aura jAva - yAvat bhogasamatthaM-bhogoM ke upabhoga karane meM samartha jAgettA- jAnakara battIsaM-battIsa bhugatamussite - bahuta bar3e aura U~ce pAsAyacaDiMsate - zreSTha prAsAda (mahala) kAreti - banavAtI hai / jAva - yAvat tesiM- unake majjha madhya me agakhaMbhasayasannivi-aneka saikar3oM stambhoM se yukta bhavaNaM - eka bhavana banavAyA / jAva-yAvat usane battIsAe - battIsa inbhavarakannagANaM - zreSTha zreSThiyoM kI kanyAoM ke sAtha egadivaseNaM- - eka hI dina pANi giNhAveti - pANigrahaNa karavAyA inake sAtha battIsA - battIsa dAzro dAsa, dAsI, dhana aura dhAnya Adi daheja Ae / jAva - yAvat vaha dhanya kumAra uppi - Upara pAsAya0 - zreSTha mahaloM me phurDe - tehi-jora 2 se bajate hue mRdaGga Adi vAdyoM ke nAda se yukta una mahaloM me jAvayAvat pAMca prakAra ke manuSya sukhoM kA anubhava karate hue viharati- vicaratA hai / mUlArtha --- isake anantara usa bhadrA sArthavAhinI ne dhanya kumAra ko bAlakapana se mukta aura saba taraha ke bhogoM ko bhogane meM samartha jAnakara vattIma baDe 2 atyanta UMce aura zreSTha bhavana banavAye / unake madhya meM eka saikar3oM stambhoM se yukta bhavana bnvaayaa| phira battIsa zreSTha kuloM kI kanyAoM se eka Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vargaH ] bhApATIkAsahitam / [ 39 hI dina unakA pANigrahaNa kraayaa| unake sAtha battIsa (DhAsa, dAsI aura dhanadhAnya se yukta) daheja yAye / tadanantara dhanya kumAra aneka prakAra ke mRdaGga Adi bAghoM kI dhvani se guJjina prAsAdoM ke Upara paJcavidha sAMsArika sukhoM kA anubhava karate hue vicaraNa karane lagA / TIkA ukta sUtra meM dhanya kumAra ke bAlakapana, vidyAdhyayana, vivAha - saMskAra aura sAMsArika sukhoM ke anubhava ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai / yaha saba varNana 'jJAtAsUtra' ke prathama athavA pAcave adhyayana ke sAtha milatA hai / kahane kI AvazyakatA nahIM ki pAThakoM ko bahI se isakA bodha karanA cAhie | -- aba sUtrakAra dhanya kumAra ke bodha ke viSaya meM kahate hai : taNaM kAleNaM teNaM samaraNaM bhagavaM mahAvIre samosaDhe, parisA niggayA, jahA koNito tahA jiyasattU niggato tate paNaM tassa dhannasma taM mahatA jahA jamAlI tahA niggato, navaraM pAyacAreNaM jAva jaM navaraM ammayaM bhaddaM satthavAhiM ApucchAmi / tate NaM ahaM devANuppiyANaM aMtite jAva pavvayAmi / jAva jahA jamAlI tahA Apucchai / succhiyA, vRtta paDivRttayA jahA mahavvale jAva jAhe No saMcArati jahA thAvaccAputto jiyasattuM Apucchati / chatta cAmarAto sayameva jitasattU NikkhamaNaM kareti / jahA thAvaccAputtassa kaNho jAva pavvatite 0 aNagAre jAte IriyAsamite jAva bhayArI / tasmin kAle tasmin samaye zramaNo bhagavAn mahAvIraH samavasRtaH, paripannirgatA, yathA kUNitastathA jitazatrurnirgataH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] anuttroppaatikdshaasuutrm| [tRtIyo vargaH tato nu sa dhanyaH(sya) tanmahatA yathA jamAlistathA nirgataH, navaraM pAdacAreNa, yAvannavaraM yadambAM bhadrAM sArthavAhinImApRcchAmi / tato nvahaM devAnupriyANAmantike yAvatpravrajAmi / yAvad yathA jamAlistathApRcchati / mUJchitokti-pratyuktyA yathA mahAbalo yAvad yadA na zaknoti, yathA styAvatyAputro jitshtrumaapRcchti| chatra-cAmarAdibhiH svayameva jitazatruniSkramaNaM karoti / yathA styAvatyAputrasya kRSNo yAvatpravajito'nagAro jAta IryAsamito yAvad brhmcaarii| padArthAnvayaH-teNaM kAleNa-usa kAla aura teNaM samaeNaM-usa samaya samaNe-zramaNa bhagavaM-bhagavAna mahAvIre-mahAvIra svAmI samosaDhe-sahasrAmravana udyAna meM virAjamAna hue / parisA-nagara kI paripad niggayA-unakI vandanA karane ke lie gaI jahA-jisa prakAra koNita-kUNita athavA koNika rAjA gayA thA tahA-usI prakAra jittamattU-jitazatru bhI niggato-gayA tate-isake anantara NaM-vAkyAlaGkAra ke liye hai tassa-vaha dhannassa-dhanya kumAra taM-usa mahatA-baDe bhArI ke aizvarya se jahA-jisa prakAra jamAlI-jamAli kumAra gayA thA tahA-usI prakAra niggato-gayA navaraM-vizeSatA itanI hai dhanya kumAra pAyacAreNa-paidala gayA, jAva-yAvat jaM navaraM-itanI aura vizeSatA hai ki usane kahA ki maiM ammayaM-mAtA bhaI-bhadrA satthavAhi-sArthavAhinI ko ApucchAmi-pUchatA hUM NaM-pUrvavat tate-isake anantara ahaM-maiM devANuppiyANaM-Apake aMtite-pAsa jAva-yAvat pavvayAmiprabajita ho jAUMgA arthAt dIkSA grahaNa kara luuNgaa| jAva-yAvat jahA-jaise jamAlIjamAli kumAra ne pUchA thA tahA-usI taraha ApucchaD-pUchatA hai / mAtA yaha sunakara mucchiyA-mUchita ho gaI vuttapaDivuttayA-mUrchA TUTane para mAtA-putra kI isa viSaya me bAta-cIta huI jahA-jaise mahanbale- mahAvala kumAra kI huI thI jAva-yAvat jAhe-jaba (mAtA) yo saMcAeti-(putra ko rakhane meM) samartha na ho sakI tava jahA-jaise thAvaccAputto-styAvatyA putra kI mAtA ne kRSNa ko pUchA thA ThIka usI prakAra bhadrA - sArthavAhinI ne jiyasattuM-jita zatru rAjA ko zrApucchaha-pUchA aura dIkSA ke lie Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhApATIkAsahitam / [ 41 chattacAmarAto 0 -chatra aura cAnara mAMgA jitasattU - jitazatru rAjA sayameva - apane Apa hI nikkhamaNaM kareti - dhanya kumAra kI dIkSA ke liye upasthita hogayA / jahA-jaise dhAvaJcAputtassa-styAvatyAputra kA kaho - kRSNa bAsudeva ne kiyA thA isI prakAra jAba- yAvat pavvatite - pratrajita hokara aNagAre - anagAra (sAdhu) huA IryAsamite- vaha IryA-samiti bAlA jAva - yAvat sAdhuoM ke saba guNoM se yukta baMbhayArI - brahmacArI huA / mUlArtha usa kAla aura uma samaya me zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI vahAM virAjamAna hue | nagara kI pariSad unakI bandanA ke liye gaI / koNika rAjA ke samAna jitazatru rAjA bhI gayA / dhanya kumAra bhI jamAli kumAra kI taraha gayA / vizeSatA kevala yahI hai ki dhanya kumAra paidala hI gayA / dUsarI vizeSatA yaha hai ki (bhagavAn ke upadeza ko sunakara ) unane kahA ki he bhagavan ! maiM apanI mAtA bhadrA sArthavAhinI ko pUcha kara AtA hU~ / inake anantara maiM ApakI sevA meM upasthita hokara dIkSita ho jAU~gA / ( vaha ghara AyA ) usane apanI mAtA se jisa prakAra jamAli kumAra ne pUchA thA. usI prakAra pUchA / mAtA yaha sunakara mUrcchita ho gaI / (mUrcchA se uThane ke anantara ) mAtA-putra meM isa viSaya meM praznottara hue | jaba vaha bhadrA mahAbala ke namAna putra ko rokane ke liye samartha na ho sakI to usane styAvatyAputra ke samAna- jitazatru rAjA se pUchA aura dIkSA ke lie chatra aura cAmara kI yAcanA kI / jitazatru rAjA ne svayaM upasthita hokara jisa prakAra kRSNa bAsudeva ne styAvanyAputra kI dIkSA kI thI isI prakAra dhanya kumAra kA dIkSA-mahotsava kiyA / dhanya kumAra dIkSita ho gayA aura IrSyA samiti, brahmacarya Adi sampUrNa guNoM se yukta hokara vicarane lagA / TIkA - isa sUtra meM varNana kiyA gayA hai ki jayaeN zramaNa bhagavAn nahAvIra svAmI kAkandI nagarI ne virAjamAna hue to nagara kI pariSad ke sAtha dhanya kumAra bhI unake darzana karane aura unase upadezAmRta pAna karane ke lie unakI sevA ne upasthita huA / unake upadeza kA dhanya kumAra para itanA prabhAva par3A ki vaha tatkAla hI sampUrNa sAMsArika bhoga-vilAsoM ko Thokara nAra kara gRhatya se sAdhu bana gayA / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] anuttaropapAtikadazAsUtram / [tRtIyo vargaH - www isa sUtra me hameM cAra upamAeM milatI haiN| unameM se do dhanya kumAra ke viSaya me haiM aura zeSa do me se eka jitazatru rAjA kI koNika rAjA se tathA cauthI dIkSA-mahotsava kI kRSNa vAsudeva ke kiye hue dIkSA-mahotsava se hai| ye sava 'aupapAtikasUtra', 'bhagavatIsUtra' aura 'jJAtAdharmakathAgasUtra' se lI gaI haiM / ina sabakA ukta sUtroM me vistRta varNana milatA hai / ataH pAThakoM ko inakA eka bAra avazya svAdhyAya karanA cAhie / ye saba sUtra aitihAsika dRSTi se bhI atyanta upayogI haiN| kyoMki isa sUtra kI kramasaMkhyA ukta sUtroM ke anantara hI hai / ataH yahAM ukta varNana ke doharAne kI AvazyakatA na jAna kara, isakA saMkSepa kara diyA gayA hai| aba sUtrakAra dhanya anagAra ke abhigraha ke viSaya meM kahate haiM : tate NaM se dhanne aNagAre jaM ceva divasaM muMDe bhavittA jAva pavvatite taM ceva divasaM samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati NamaMsati evaM va0 icchAmi NaM bhaMte ! tuThabheNaM abbhaNuNNAte samANe jAvajIvAe chaTuM chaTTeNaM aNikkhiteNaM AyaMbila-pariggahieNaM tavokammeNaM appANaM bhAvamANe viharittate chaTussa vi ya NaM pAraNayaMsi kappati AyaMbilaM paDiggahittate No ceva NaM aNAyaMbilaM, taM pi ya saMsaTTe No ceva NaM asaMsaddhaM, taM pi ya NaM ujhiya-dhammiyaM no ceva NaM aNujjhiya-dhammiyaM, taM pi ya ja anne bahave samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImagA NAvakaMkhati / ahAsuhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdhaM kareha / tate NaM se dhanne aNagAre samaNeNaM bhagavatA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhApATIkAsahitam / [ 43 mahA0 avbhaNunnAte samANe haTTa tuTTha jAvajIvAe chaTTha chaTTeNaM aNikkhiteNaM tavokasmeNaM appANaM bhAvemANe viharati / tato nusa dhanyo'nagAro yasminneva divase muNDo bhUtvA yAvatpravrajitastasminneva divase zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandati, namasyati, vanditvA namaskRtya caivamavAdIt " icchAmi nu bhadanta ! tvayAbhyanujJAtaH san yAvajjIvaM SaSTha - SaSThenAnikSisenAcAmla - parigRhItena tapaH- karmaNAtmAnaM bhAvayan vihartum / SaSThasyApi ca nu pAraNake kalpa SAcAmlaM pratigrahItuM no caiva nvanAcAmlam, tadapi ca saMsRSTaM no caiva nvasaMsRSTam, tadapi ca nUjjhita- dharmikaM no caiva nvanujjhita-dharmikam, tadapi ca yadannaM vahavaH zramaNa-brAhmaNAtithi kRpaNa-vanIpakA nAvakAGkSanti" "yathA sukhaM devAnupriya ! mAM pratibandhaM kuru / " tato nu sa dhanyo'nagAraH zramaNena bhagavatA mahAvIreNAbhyanujJAtaH san hRSTastuSTo yAvajjIvaM SaSTha- SaSThenAnikSiptena tapaHkarmaNAtmAnaM bhAvayan viharati / padArthAnvayaH -- tate-dIkSA ke anantara gaM - vAkyAlaGkAra ke lie hai se - vaha dhane - dhanya aNagAre - anagAra jaM caiva divasa - jisI dina muMDe - muNDita bhavittA - ho kara jAva - yAvat pavvatite - pravrajita huA taMceva - usI divasaM-dina samaNaM- zramaNa bhagavaM- bhagavAn mahAvIraM - mahAvIra kI vaMdati- bandanA karatA hai NamaMsati 2 - namaskAra karatA hai aura vandanA tathA namaskAra karake evaM - isa prakAra va0 - kahane lagA bhaMte ! - he bhagavan / gaM - pUrvavat icchAmi - maiM cAhatA hUM tubheNaM - Apa kI aNuNyAte samANe - AjJA prApta ho jAne para jAvajjIvAe - jIvana paryanta chaDe - paSTha-paSTa tapa se praNikkhite - anikSipta ( nirantara ) AyaMbilaparigga Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH hie - AcAmla grahaNa - rUpa tavokammeNaM - tapaH - karma se appANaM - apanI AtmA kI bhAvemANe - bhAvanA karate hue viharittate vicarUM / ya- aura - pUrvavat chaTThassa viSaSTha- tapa ke bhI pAraNyaMsi - pAraNa karane meM kappati-yogya hai AyaMbilaM - zuddhaudanAdi paDiggahittate - prahaNa karanA yo ceva gaM-na ki aNAyaMvilaM - anAcAmla grahaNa karanA - aura taM pi- vaha bhI saMsa-saMsRSTa ( kharaDe) hAthoM se diyA huA hI lenA cAhie arthAt usI se lenA cAhiye jisake hAtha usa bhojana se lipta hoM go ceva - na ki asaMsa - asaMsRSTa hAthoM se ya-aura taM piNaM - vaha bhI ujjhiyadhammiyaM - parityAga - rUpa dharma vAlA ho yo ceva gaM na ki aNujjhiyadhammiyaMaparityAga rUpa dharma vAlA ya-aura taM pi- vaha bhI aisA anne - anna ho jaM- jisako bahave - aneka samaNa - zramaNa mAhaNa - brAhmaNa atihi - atithi kivaNa - kRpaNa-daridra vaNImaga- anya kaI prakAra ke yAcaka NAvakaMkkhati - na cAhate hoM / yaha sunakara zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne kahA ki devANuppiyA - he devAnupriya ' zrahAsuhaMjisa prakAra tumheM sukha ho isa zubha kArya meM paDibaMdhaM - vilamba mA - mata kareha - karo / tate gaM - isake bAda se vaha dhane-dhanya aNagAre - anagAra samaNeNaM - zramaNa bhagavatA-bhagavAn mahAvIreNaM - mahAvIra kI abbhaNunAte - AjJA prApta kara haTThatuTThaAnandita aura santuSTa ho kara jAvajjIvAe - jIvana bhara cha chadveNaM- paSTha- paSTha aNikkhiteNaM - nirantara tapokammeNaM - tapa karma se appANaM - apanI AtmA kI bhAvemANe - bhAvanA karate hue viharati- vicaraNa karatA hai / mUlArtha -- tatpazcAt vaha dhanya anagAra jisa dina muNDita huA, usI dina zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI kI vandanA aura namaskAra kara kahane lagA ki he bhagavana ! ApakI AjJA se mai jIvana paryanta nirantara paSTha-paSTa tapa aura zrAcAmlagrahaNa-rUpa tapa se apanI AtmA kI bhAvanA karate hue vicaranA cAhatA hUM / aura pRSTha (bale) ke pAraNa ke dina bhI zuddhodanAdi grahaNa karanA hI mujha ko yogya hai na ki zranAcAmla Adi / vaha bhI pUrNa rUpa se saMsRSTa arthAt bhojana meM lipta hAthoM se diyA huA hI na ki asaMsRSTa hAthoM se bhI, vaha bhI parityAga rUpa dharma vAlA ho na ki parityAga rUpa vAlA bhI / usameM bhI vaha anna ho jimako aneka bhramaNa, brAhmaNa, kRpaNa, atithi aura vanIpaka nahIM cAhate hoM / yaha sunakara zrI zramaNa bhagavAn ne kahA ki he devAnupriya ! jisa prakAra tumhe mukha ho, karo / kintu isa pavitra dharma Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhApATIkAsahitam / [45 kArya meM vilamba karanA ThIka nahIM / isake anantara vaha dhanya kumAra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kI yAtrA se Anandita aura mantuSTa hokara nirantara paSTha-paSTa tapakarma se jIvana bhara apanI AtmA kI bhAvanA karate hue vicaraNa karane lgaa| TIkA-isa sUtra me dhanya kumAra kI dharma-viSayaka ruci vizeSa rUpa se batAI gaI hai / vaha dIkSA prApta kara isa prakAra dharma me tallIna ho gayA ki dIkSA ke dina se hI unakI pravRtti baDe 2 tapa grahaNa karane kI ora ho gii| usane usI dina bhagavAna se nivedana kiyA ki he bhagavan / maiM ApakI AnA se jIvana bhara paSTa (bele ) tapa kA AyaMvila-pUrvaka pAraNa kruuN| usakI isa taraha kI dharmajinAmA dekha kara zrI bhagavAna ne pratipAdana kiyA ki he devAnupriya ! jisa prakAra tumhe sugva ho usI prakAra kge| yaha suna kara dhanya anagAra ne apanI pratijJA ke anumAra tapa grahaNa kara liyaa| 'ujjhita-dharmika' use kahate haiM, jima anna ko vizeSatayA koI nahIM cAhatA ho| jame-"ujhiya-dhammiyaM ti, ujjhitaM--parityAgaH sa eva dharma:--paryAyo yamyAmtIni uzita-dharmaH" arthAta jisa anna kA marvathA tyAga kara diyA gayA ho, vaha 'ujhina-dharma' hotA hai / Ayabila ke pAraNa karane meM NmA hI bhojana lenA cAhie / 'samaNatyAdi-zramaNo nirmanthAdiH, brAmaNaH-pratItaH, atithiH-bhojanakAlopasthitaH prAghUrNakaH, kRpaNaH-dagdiH, vanIpakA-yAcakaviropaH / ____aba sUtrakAra pahale sUtra se hI sambandha rakhate hue kahate hai : tataNaM se dhaNe aNagAre paDhama-cha?-varavamaNa-pAraNagaMsi paDhamAra pogyAe majhAyaM karati / jahA gotamamAmI tahaba aapucchti| jAva jaNeva kAyaMdI Nagarga taNava uvAgacchati 2 kAyaMdI garI ucca0 jAva aDamANe AyaMbilaM jAva NAvakaMgvaMti / nane NaM ma dhanna aNagAra nAga avbhuJjanApa payayayAe paggahiyAta emaNAe jati bhattaM labhani nA pANaM Na labhati. aha pAgaM nA bhannaM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] - `yydyd anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo varga: na labhati / tate NaM se dhanne aNagAre adANe, avimaNe, akaluse, avisAdI, aparitaMtajogI, jayaNaM-ghaDaNa-jogacaritta ahApajjattaM samudANaM paDigAhetira kAMkadIo NagarIto paDiNikkhamati, jahA gotame jAva pddidNseti| tate NaM se dhanne aNagAre samaNeNaM bhaga0 abbhaNunnAte samANe amucchite jAva aNajhovavanne bilamiva paNagabhUteNaM appANeNaM AhAraM AhAretira saMjameNa tavasA0 viharati / tato nu sa dhanyo'nagAraHprathama-SaSTha-kSamaNa-pAraNake prathamAyAM pauruSyAM svAdhyAyaM karoti / yathA gotamasvAmI tathaivApRcchati / yAvad yenaiva kAkandI nagarI tenaivopAgacchati, upAgatya kAkandInagaryAmucca-nIcakuleSvaTannAcAmlaM yAvannAvakAGkSanti tato nusa dhanyo'nagArastayAbhyudyatayA prayatayA, pradattayA, pragRhItayaiSaNayA yadi bhaktaM labhate pAnaM na labhate'tha pAnaM bhaktaM na labhate / tato nu sa dhanyo'nagAro'dIno'vimanA'kaluSo'viSAdyaparitantayogI yatana-ghaTana-yoga-caritro yathA-paryApta samudAnaM pratigRhNAti, pratigRhya ca kAkandayA nagarItaH pratiniSkAmati / yathA gotamo yaavtprtidrshyti| tato nu sa dhanyosnagAraH zramaNena bhagavatAbhyanujJAtaH sannamUcchito yAvadadhyupapanno vilamiva pannagabhUtenAtmanAhAramAhArayati, AhArya saMyamena tapasAtmAnaM bhAvayan viharati / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhaassaattiikaashitm| [47 padArthAnvayaH-tate NaM-tatpazcAt se-vaha dhanne-dhanya aNagAre-anagAra paDhama-pahale chaTThakkhamaNapAraNagaMsi-SaSTha-vrata (vele ) ke pAraNa meM paDhamAe-pahalI porasIe-pauruSI me sajjhAyaM-svAdhyAya kareti-karatA hai jahA-jaise gotamasAmIgotama svAmI ne taheva-usI prakAra dhanya anagAra ne Apucchati-pUchA / jAva-yAvat AjJA prApta kara jeNeva-jahAM kAyaMdI-kAkandI NagarI-nagarI hai teNeva-usI sthAna para uvA0 2-AtA hai aura Akara kAyaMdINagarIe-kAkandI nagarI me ucca0UMca, nIca aura madhyama kuloM me aDamANe-bhikSA ke liye phiratA huA AyaMvilaMAcAmla ke liye jAva-yAvat NAvakhaMti-jisa AhAra ko koI nahIM cAhatA usI ko grahaNa karatA hai / tate NaM-isake bAda se vaha dhane-dhanya aNagAre-anagAra tAe-usa AhAra kI anbhujjatAe-udyama vAlI payayayAe-prakRSTa yatna vAlI payattAe-guruoM se AjJapta paggahiyAe-utsAha ke sAtha svIkAra kI huI esaNAeepaNA-mamiti se gavepaNA karatA huA jati-yadi bhattaM-bhAta labhati-milatA hai pANaM-pAnI Na labhati-nahIM milatA hai aha-athavA pANaM-pAnI milatA hai to bhattaM-bhAta na labhati-nahIM miltaa| tate-isake anantara NaM-pUrvavata se-vaha dhanedhanya aNagAre-anagAra adINo-dInatA se rahita avimaNe azUnya arthAt prasannacitta se akaluse-krodha Adi kalupoM se rahita avisAdI-vipAda-rahita aparitaMtajogI-avizrAnta arthAt nirantara samAdhi-yukta jayaNa-prApta yogoM me udyama karane vAlA ghaDaNa-aprApta yogoM kI prApti ke liye udyama karane vAlA jogamana Adi indriyoM kA saMyama karane vAlA caritte-jisakA caritra thA ahApajattaMvaha jo kucha bhI paryApta samudANaM-bhikSA-vRtti se prApta hotA thA usako paDigAheti 2-grahaNa karatA hai aura grahaNa kara kAkaMdIo-kAkandI NagarIto-nagarI se paDiNikvamati 2-nikalatA hai aura phira nikala kara jahA-jaise gotame-gotama svAmI jAva-yAvata paDidaMseti2-zrI bhagavAna mahAvIra svAmI ko bhikSA-vRtti se ekatrita AhAra dikhAtA hai aura digyAkara tate-isake bAda NaM-pUrvavata se-baha dhanne-dhanya aNagAre-anagAra samaNeNaM-zramaNa bhaga-bhagavAna mahAvIra svAmI kI anbhaNunnAte samANe-AjA prAma hone amucchite-mUchA se rahina jAva-yAvana usa bhikSA-vRtti se prApta kiye hue bhojana ko aNajhovavaraNa-gaga aura drupa se rahita hokara ardhAna anAsakta bhAva se paeNagabhRtaNaM-marpa ke mamAna muga me Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH bilamiva - bila ke samAna arthAt jisa prakAra sarpa kevala pArzva bhAgoM ke saMsparza se bila me ghusa jAtA hai isI prakAra dhanya anagAra bhI AhAra - AhAra ko binA Asakti ke AhAreti 2 - muMha meM DAla detA hai aura AhAra kara phira saMjame - saMyama aura tavasA - tapa se apanI AtmA kI bhAvanA karate hue viharati- vicaraNa karatA hai / mUlArtha - isake anantara vaha dhanya anagAra prathama - paSTha-kSamaNa ke pAraNa ke dina pahalI pauruSI meM svAdhyAya karatA hai / phira jisa prakAra gotama svAmI AhAra ke liye zrI zramaNa bhagavAn kI AjJA letA thA isI prakAra vaha bhI zrI bhagavAn kI AjJA prApta kara kAkandI nagarI meM jAkara UMca, madhya aura nIca saba taraha ke kuloM me AcAmla ke lie phiratA huA jahAM dUsaroM se ujjhita milatA thA vahIM se grahaNa karatA thA / umako bar3e udyama se prApta hone vAlI, gurutroM se AjJapta utsAha ke sAtha svIkAra kI huI eSaNA samiti se yukta bhikSA meM jahAM bhAta milA, vahAM pAnI nahIM milA, tathA jahAM pAnI milA, vahAM bhAta nahIM milA / isa para bhI vaha dhanya anagAra kabhI dInatA, kheda, krodha Adi kalupatA aura viSAda prakaTa nahIM karatA thA, pratyuta nirantara samAdhi-yukta ho kara, prApta yogoM meM abhyAsa karatA huA aura aprApta yogoM kI prApti ke liye prayatna karate hue caritra se jo kucha bhI bhikSAvRtti se prApta hotA thA usako grahaNa kara kAkandI nagarI se bAhara A jAtA thA aura bAhara Akara jisa taraha gotama svAmI AhAra zrI bhagavAn ko dikhAte the usI taraha dikhAtA thA / dikhAkara zrI bhagavAn kI zrAjJA se vinA yakti ke jisa prakAra eka sarpa kevala pArzva bhAgoM ke sparza se bila meM ghusa jAtA hai isI prakAra vaha bhI binA kisI vizeSa icchA ke ( kevala zarIra-rakSA ke liye ) AhAra grahaNa karatA thA aura AhAra grahaNa karane ke anantara phira saMyama aura tapa se apanI AtmA kI bhAvanA karate hue vicaraNa karatA thA / TIkA - isa sUtra meM dhanya anagAra kI pratijJA-pAlana karane kI dRr3hatA kA varNana kiyA gayA hai / pratijJA grahaNa karane ke anantara vaha jaba bhikSA ke liye nagaroM me gayA to usako kahIM bhAta milA to pAnI nahIM milA, jahAM bhAta milA thA vahAM pAnI nahIM / kintu itanA hone para bhI usane dhairya kA tyAga kara Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / [49 dInatA nahIM dikhAI / vaha apanI pratijJA para dRDha rahA aura usIke anusAra AtmA ko dRDha aura nizcala banAkara sayama-mArga me prasanna-citta hokara vicaratA rahA / bhikSA se usako jo kucha bhI AhAra prApta hotA thA usako vaha itanI RjutA se khAtA thA jaise eka sAMpa vila me ghusatA hai arthAt vaha bhojana ko svAda ke liye na khAtA thA, pratyuta saMyama ke liye zarIra-rakSA hI usako bhojana se abhISTa thii| 'vilaM pannagabhUtena' kA vRttikAra yaha artha karate haiM:-" yathA vile pannagaH pArzvasaMsparzanAtmAnaM pravezayati tathAyamAhAraM mukhena saspRzanniva rAgavirahitatvAdAhArayati" arthAt isa prakAra vinA kisI Asakti ke AhAra kara phira saMyama ke yogoM meM apanI AtmA ko dRr3ha karatA thA itanA hI nahIM balki aprApta jJAna Adi kI prApti ke liye bhI sadA prayatnazIla rahatA thaa| aba sUtrakAra dhanya anagAra ke paThana ke viSaya meM kahate haiM : samaNe bhagavaM mahAvIre aNNayA kayAi kAkaMdIe NagarIto sahasaMbavaNAto ujjANAto paDiNikkhamati 2 bahiyA jaNavaya-vihAraM viharati / tate NaM se dhanne aNagAre samaNassa bha0 mahAvIrassa tahArUvANaM therANaM aMtite sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAI ahijjati, saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharati / tate NaM se dhanne aNagAre teNaM orAleNaM jahA khaMdato jAva suhuya0 citttthti| zramaNo bhagavAn mahAvIro'nyadA kadAcit kAkanyA nagarItaH sahasrAmravanAdudyAnAtpratiniSkAmati, pratiniSkramya vahirjanapada-vihAraM viharati / tato nu sa dhanyo'nagAraH zramaNasya bhagavato mahAvIrasya tathArUpANAM sthavirANAmantike Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo varga. saMyamena tapasAtmAnaM sAmAyikAdikAnyekAdazAGgAnyadhIte bhAvayan viharati / tato nu sa dhanyo'nagArastenodAreNa yathA skandako yAvatsuhutAzana iva tiSThati / padArthAnvayaH----samaNe--- zramaNa bhagavaM- bhagavAn mahAvIre - mahAvIra aNNayAanyadA kayAr3a-kadAcit kAkaMdIe - kAkandI gagarIto - nagarI se sahasaMbavaNAtosahasrAmravana ujjANAto- udyAna se paDiNikkhamati 2 - nikalate hai aura nikala kara bahiyA - bAhara jaNavayavihAraM - janapada - vihAra ke liye viharati- vicaraNa karate hai / tate - isake anantara NaM - vAkyAlaGkAra ke lie hai se - vaha dhanne - dhanya aNagAre - anagAra samaNassa bha0 - zramaNa bhagavAn mahAvIrassa - mahAvIra ke tahArUvANaM - tathArUpa therANaM - sthaviroM ke aMtite - pAsa sAmAiyamAiyAI - sAmAyika Adi ekkArasa- ekAdaza aMgAI - ahnoM ko hijjati - par3hatA hai / saMjameNaM - sayama aura tavasA - tapa se appANaM - apanI AtmA kI bhAvemANe - bhAvanA karate hue viharati- vicaraNa karatA hai tate gaM - tatpazcAt se - vaha dhanne - dhanya aNagAre - anagAra teNaM - usa orAleNaMudAra tapa se jahA - jaise khaMdato - skandaka jAva - yAvat suhuya 0 - havana kI agni ke samAna tapa se jAjvalyamAna hokara ciTThati rahatA hai / mUlArtha - zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI anyadA kisI samaya kAkandI nagarI ke sahasrAmravana udyAna se nikala kara bAhara janapada - vihAra ke lie vicarane lage / ( isI samaya ) vaha dhanya anagAra bhagavAn mahAvIra ke tathArUpa sthaviroM ke pAsa sAmAyikAdi ekAdaza aGga zAstroM kA adhyayana karane lagA / vaha saMyama aura tapa se apane AtmA kI bhAvanA karate hue vicaratA thA / tadanu vaha dhanya anagAra skanda saMnyAsI ke samAna usa udAra tapa ke prabhAva se havana kI agni ke samAna prakAzamAna mukha se virAjamAna huA / TIkA - yaha sUtra spaSTa hI hai / saba vipaya sugamatayA mUlArtha se hI jJAta ho sakatA hai / ullekhanIya kevala itanA hai ki yadyapi tapa aura sayama kI kasauTI para caDha kara dhanya anagAra kA zarIra avazya kRza ho gayA thA, kintu usase usakA AtmA eka alaukika vala prApta kara rahA thA, jisake kAraNa usake musa kA pratidina bar3hatA huA teja havana kI agni ke samAna dedIpyamAna ho rahA thA / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo varga.] bhApATIkAsahitam / [51 ava sUtrakAra dhanya anagAra ke tapa ke sAtha unake zarIra kA bhI varNana karate haiM: dhannassa NaM aNagArarasa pAdANaM ayameyArUve tavarUva-lAvanne hotthA, se jahANAmate sukka challIti vA kaTThapAuyAti vA jaragga-ovAhaNAti vA, evAmeva dhanassa aNagArassa pAyA sukkA NimmaMsA aTThi-camma-chirattAe paNNAyaMti No ceva NaM saMsa-soNiyattAe / dhannassa NaM aNagArassa pAyaMguliyANaM ayameyArUve0 se jahANAmate kala-saMgaliyAti vA mugga-saM0 vA mAsa-saMgaliyAti vA taruNiyA chinnA uNhe dinnA sukkA samANI milAyamANI2 ciTThati / evAmeva dhannassa pAyaMguliyAto sukkAto jAva sonniyttaate| dhanyasya nvanagArasya pAdayoridametadrUpaM tapo-lAvaNyamabhUdatha yathAnAmakA zuSka challIti vA kASTha-pAduketi vA jaratkopAnaditi vA, evameva dhanyasyAnagArasya pAdau zuSko nirmAsAvasthi-carma-zirAvattayA prajJAyate no caiva nu mAMsa-zoNitavattayA / dhanyasya nvanagArasya pAdAGgulInAmidametadrUpaM , lAvaNyamabhUdatha yathAnAmakA kalAya-saMgalikati vA mudga-saMgalikati vA mASa-saMgaliketi vA taruNA chinnoSNe dattA zuSkA satI mlAyantI (mlAnimupagatA) tiSThati, evameva dhanyasyAnagArasya pAdAGgulikAH zuSkA yAvat zoNitavattayA (prjnyaaynte)| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] anuttaropapAtikadazAsUtram / [tRtIyo vargaH padArthAnvayaH-dhanassa-dhanya NaM-pUrvavat aNagArassa-anagAra ke pAdANaMpairoM kA ayameyArUve-isa prakAra kA tavarUvalAvanne-tapa-janita sundaratA hotthAhuI se-jaise jahANAmate-yathAnAmaka sukachallItivA-sUkhI huI vRkSa kI chAla athavA kaTThapAuyAti vA-lakar3I kI khaDAUM athavA jaraggovAhaNAti vA-jIrNa upAnat (jUtI) ho evAmeva-isI taraha dhanassa-dhanya aNagArassa-anagAra ke pAyA-paira sukkA-sUkhe hue NimmaMsA-mAMsa-rahita advicammachirattAe-asthi, carma aura zirAoM ke kAraNa paNNAyaMti-pahacAne jAte haiM No ceva-na ki maMsasoNiyattAe-mAMsa aura rudhira ke kAraNa / dhannassa-dhanya aNagArassa-anagAra kI pAyAMguliyANaM-pairoM kI aguliyoM kA ayameyAsave-isa prakAra kA tapa-janita lAvaNya huA se-jaise jahANAmate-yathAnAmaka kalasaMgaliyAti vA-kalAya-dhAnya vizeSa kI phaliyAM athavA mugga-saM0-mUMga kI phaliyAM athavA mAsasaMgaliyAti-mASa kI phaliyAMvA-samucaya ke lie hai taruNiyA-jo komala hI chinnA-toDakara uNhe-garmI me dinA-dI huI arthAt rakhI huI sukAsamANI-sUkha kara milAyamANI-mlAna ho rahI ciTThatiho / evAmeva-isI prakAra dhannassa-dhanya kI pAyaMguliyAto-pairoM kI aMguliyAM sukkAto-sUkhI huI jAva-yAvat soNiyattAte-mAMsa aura rudhira se nahIM pahacAnI jAtI pratyuta kevala asthi, mAMsa aura zirAoM ke kAraNa hI pahacAnI jAtI haiN| mUlArtha-dhanya anagAra ke pairoM kA tapa se aisA lAvaNya ho gayA jaise sUkhI huI vRkSa kI chAla, lakar3I kI khaDAUM yA jIrNa jUtA ho / isI prakAra dhanya anagAra ke paira kevala haDDI, camar3A aura nasoM se hI pahacAne jAte the, na ki mAMsa aura rudhira se / dhanya anagAra kI pairoM kI aMguliyoM kA aisA tapa-janita lAvaNya huA jaisA kalAya dhAnya kI phaliyAM, mUMga kI phaliyAM athavA mASa (uDada) kI phaliyAM komala hI tor3a kara dhUpa meM DAlI huI murajhA jAtI haiN| dhanya anagAra kI aMguliyAM bhI itanI murajhA gaI thIM ki una meM kevala haDDI, nama aura camaDA hI najara AtA thA, mAMsa aura rudhira nhiiN| TIkA-ima sUtra meM batAyA gayA hai ki tapa ke kAraNa dhanya anagAra kI zArIrika dazA meM kitanA parivartana ho gayA / tapa karane se unake donoM caraNa isa prakAra mUba gaye the jaise sUkhI huI vRkSa kI chAla, lakar3I kI khar3AU athavA purAnI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni.nnnn wwe tRtIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / [53 manand sUkhI huI jUtI ho / unake pairoM me mAMsa aura rudhira nAmamAtra ke lie bhI avaziSTa nahIM raha gayA thA, kintu kevala haDDI, camar3A aura nase hI dekhane me Ate the| pairoM kI aMguliyoM kI bhI yahI dazA thii| ve bhI kalAya, mUMga gA mASa kI una phaliyoM ke samAna jo komala 2 tor3a kara dhUpa me DAla dI gaI hoM-murajhA gaI thiiN| una me bhI mAMsa aura rudhira nahIM raha gayA thA / isa pakAra ina upamAoM se dhanya anagAra ke zarIra kA varNana isa sUtra meM diyA gayA hai| aba sUtrakAra isI viSaya se sambandha rakhate hue kahate haiM : dhannassa jaMghANaM ayameyArUve se jahA0 kAkajaMghAti vA kaMka-jaMghAti vA DheNiyAliyA-jaMghAti vA jAva No soNiyattAe, dhannassa jANUNaM ayameyArUve. se jahA kAli-poreti vA mayUra-poreti vA DheNiyAliyAporeti vA. evaM jAva no soNiyattAe / dhaNNassa UrussA jahAnAmate sAma-karIlleti vA borI-karIlleti vA sallatiH sAmalI0 taruNite uNhe jAva ciTThati, evAmeva dhannassa UrU jAva sonniyttaae| dhanyasya nu jayoridametadrUpaM tapo-lAvaNyamabhUdatha yathAnAmakA kAka-jaGketi vA kaGka-joti vA DheNikAlika-jaGketi vA yAvanno zoNitavattayA / dhanyasya jAnvoridametadrUpaM tapo-lAvaNyamabhUdatha yathAnAmakaM kAli-parveti vA mayUra-pati vA DhelikAlikA-parveti vA, evaM yAvacchoNitavattayA / dhanyasyoboMridametadrUpaM tapo-lAvaNyamabhUdatha yathAnAmakaM zyAmakarIramiti vA badarI-karIramiti vA zalyakI-karIramiti vA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH zAlmalI-karIramiti vA taruNakamuSNe yAvattiSThati, evameva dhanyasyorU yAvacchoNitavattayA / padArthAnvayaH-dhannassa-dhanya anagAra kI jaMghANaM-javAoM kA ayameyArUve-isa prakAra kA tapa-janita lAvaNya huA se jahA0-jaise kAkajaMghAtivA-kAka-jaDDA ho kaMkajaMghAti vA-athavA kaGka pakSI kI javAeM hoM DheNiyAliyAjaMghAti vA-DheNika pakSI kI jaDvAe hoM, isI prakAra dhanya anagAra kI jaGghAeM bhI jAva-yAvat soNiyatAe-mAsa aura rudhira se nahIM pahacAnI jAtI thIM, dhannassa-dhanya anagAra ke jANUNaM-jAnuoM kA ayameyArUve-isa prakAra kA tapa-janita lAvaNya huA se jahAjaise kAli-poreti vA-kAli-vanaspati vizeSa kA parva (sandhi-sthAna) ho mayUra-poreti vA-mayUra ke parva hote hai DheNiyAliyA-poreti vA-DeNika (Dhakka) pakSI ke parva hote hai vA-sarvatra samuccayArthaka hai evaM isI prakAra jAva-yAvat dhanya anagAra ke jAnu soNiyattAe-mAMsa aura rudhira se nahIM pahacAne jAte the / arthAt uname mAMsa aura lahU avaziSTa nahIM thA dharaNassa-dhanya anagAra ke Urussa-UruoM kA isa prakAra kA tapa-janita lAvaNya huA jahAnAmate-jisa prakAra sAmakarIlleti vA-priyaMgu vRkSa kI koMpala borIkarIlleti vA-badarI-bera kI koMpala sallati-zalya kI vRkSa kI koMpala sAmalI0-zAlmalI vRkSa kI koMpala taruNite-komala hI toDa kara uehe-garmI me murajhAI huI jAva-yAvat ciTThati rahatI hai evAmeva-ThIka isI prakAra dhannassa-dhanya anagAra ke UrU-aru jAva-yAvat soNiyattAe-mAMsa aura rudhira se nahIM pahacAne jAte / ___ mUlArtha-dhanya anagAra kI jaGghAeM tapa ke kAraNa isa prakAra nirmAsa ho gaI jaise kAka (kauve) kI, kaGka pakSI kI aura deNika (DhaMka) pakSI kI janAeM hotI hai / ve sUkha kara isa taraha kI ho gaI ki mAMsa aura rudhira dekhane ko bhI nahIM raha gayA / dhanya anagAra ke jAnu tapa se isa prakAra suzobhita hue jaise kAli nAmaka vanaspati, mayUra aura TeNika pakSI ke parva (gAMTha) hote haiN| ve bhI mAMsa aura rudhira se nahIM pahacAne jAte the / dhanya anagAra ke UruoM kI bhI tapa se itanI suMdaratA ho gaI jaise priyaMgu, badarI, zalyakI aura zAlmalI vRkSoM kI komala 2 koMpala tor3a kara dhUpa meM rakhI huI murajhA jAtI haiM / ThIka isa taraha dhanya anagAra ke Uru bhI mAMga aura rakta se rahita ho kara murajhA gaye the| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] pATIkAsahitam | [ 55 TIkA - isa sUtra meM dhanya anagAra kI jaGghA, jAnu aura UruoM kA varNana kiyA gayA hai / tapa ke prabhAva se dhanya anagAra kI jAeM mAMsa aura rudhira ke abhAva se aisI pratIta hotI thI mAno kAka-jaGghA nAma ke vanaspati kI - jo svabhAvataH zuSka hotI hai-nAla hoM / athavA yoM kahie ki ve kauve kI jaGghAoM ke samAna hI nimasa ho gaI thI / athavA unakI upamA hama kaGka aura DhaMka pakSiyoM kI jaGghAoM se bhI de sakate hai / isI prakAra unake jAnu bhI ukta kAka-jaGghA vanaspati kI gAMTha ke samAna athavA mayUra aura DhaMka pakSiyoM ke sandhi-sthAnoM ke samAna zuSka ho gaye the / donoM Uru mAMsa aura rudhira ke abhAva se sUkha kara isa taraha murajhA gaye the jaise priyaGgu, baDharI, karkandhU, zalyakI yA zAlmalI vanaspatiyoM ke komala 2 koMpala tor3akara dhUpa me rakhane se murajhA jAte haiM / kahane kA tAtparya yaha hai ki dhanya anagAra isa prakAra dharma kI ora Akarpita hue ki unhoMne usI para apanA sarvasva nichAvara kara diyaa| yahAM taka ki unako zarIra kA moha bhI leza mAtra nahIM rahA / unhoMne kaThora se kaThora tapa karane prArambha kiye / jisakA phala yaha huA ki unake kisI aGga me bhI mAMsa aura rudhira avaziSTa nahI rahA / sarvatra kevala asthi, carma aura nasA - jAla hI dekhane me AtA thA / aba sUtrakAra dhanya anagAra ke kaTi Adi aGgoM kA varNana karate haiM : : dhannarasa kaDi - pattassa imeyA-rUve 0 se jahAnAmae uTTa -pAdeti vA jaragga-pAdeti vA jAva soNiyattAe, dhannassa udara-bhAyaNassa ime0 se jahA0 suka-dieti vA bhajjaNaya kabhalleti vA kaTu- kolaMbaeti vA, evAmeva udaraM sukkaM / dhanna0 pAMsuliya- kaDayANaM ise 0 se jahA 0 thAsayAvalIti vA pANAvalIti vA muMDAvalIti vA / dhannassa piTTi - karaMDayANaM ayameyArUve 0 se jahA0 kannAvalIti vA golAvalIti vA vaTTayAvalIti vA / evAmeva0 dhannassa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / tRtIyo varga. ura- kaDayassa aya0 se jahA 0 cittakaTareti vA viyaNapatteti vA tAliyaMTa-patteti vA, evAmeva0 / dhanyasya kaTi - patrasyedametadrUpaM tapo-lAvaNyamabhUdatha yathAnAmaka uSTra-pAda iti vA jaradrava - pAda iti vA yAvacchoNitavattayA / dhanyasyodara-bhAjanasyedam 0 atha yathAnAmakaH zuSka-dRtiriti vA bharjana- kabhalamiti vA kASTha - kolamba iti vA, evamevodaraM zuSkam 0 / dhanyasya pAMzulikA- kaTakayoridam 0 atha yathAnAmakA sthAsikAvalIti vA pANAvalIti vA muNDAvalIti vA dhanyasya pRSTi-karaNDANAmidametadR0 atha yathAnAmakA karNAvalIti vA golakAvalIti vA varttakAvalIti vA / evameva dhanyasyora:kaTakasyedam 0 atha yathAnAmakaM ? cittakaTaramiti vA vyajanaka - patramiti vA tAla - vRnta - patramiti vA, evameva0 / [0-isa prakAra kA tapa padArthAnvayaH - dhannassa - dhanya anagAra ke kaDipattassa - kaTi-paTTa kA ime - yA rUve0 - isa prakAra kA tapa-janita lAvaNya huA se jahAnAmae - jaise - uTTapAdeti vA-uSTra kA paira hotA hai athavA jaraggapAdeti vA-bUr3he baila kA paira hotA hai isI prakAra jAva - yAvat soNiyattAe - mAsa aura rudhira kI sattA se nahIM pahacAne jAtA thA / dhannasma-dhanya anagAra ke udarabhAyaNassa - udara-bhAjana kA ime 0. janita lAvaNya huA se jahA0 - jaise sukadieti vA - sUkhI huI mazaka hotI hai athavA bhajjaNyakabhalleti vA-cane Adi bhUnane kA bhAjana hotA hai athavA kaTukolaMbaeti vA - kATha kA kolamba ( pAtra vizepa) hotA hai evAmeva- isI prakAra udaraM - udara sukkaM-sUgva gayA thA, dhanna0 - dhanya anagAra ke pAMsuliyakaDANaM - pArzva bhAga kI asthiyoM ke kaTakoM kA ime0 - isa prakAra kI sudaratA huI se jahA0 - jaise dhAmayAvalIti - darpaNo (ArasI) kI paGkti hotI hai vA athavA pANAvalIti vA-pANabhAjana vizeSa kI paGkti hotI hai athavA muMDAvalIti vA - sthANuoM kI paGkti hotI hai Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhaassaattiishaashitm| isI prakAra dhanya janagAra kI pAMsulieM bhI ho gaI thIM / dhannassa-vanya anagAra ke piTTikaraDayANaM- kI haDDI ke unnata pradezoM kI ayameyAbve-isa prakAra kI tapa-janita mundaranA ho gaI se jahA0-jaise kannAvalIti vA-kAna ke bhUSaNoM kI patti hotI hai golAvalIti vA-golaka-vartulAcAra pASANa vizeSoM kI patti hotI hai vaTTayAvalIti vA-vartaka-lAkha gadi ke bane hue baccoM ke khilaunoM kI pati hotI hai evAmeva-itI pragara tapa ke kAraNa vanya anagAra ke pRSTa-pradezoM kI bhI sundaratA ho gaI thI / dhannassa-dhanya anagAra ke urakaDayassa-ura-(vakSasthala)kaTaka kI aya-isa prakAra kI sundaratA ho gaI se jahA jaise cittakaTTareti vA-gau ke carane ke kuNDa kA jyobhAga hotA hai athavA viyaNapatteti vAbAMna kAdi ve panoM kA paGghA hotA hai athavA tAliyaMTapatteti vA-tAr3a ke pattoM kA pacA hotA hai evAmeva-isa prakAra dhanya anagAra kA vakSaHsthala bhI mUkha gayA thaa| mUlAthe-dhanya anagAra ke kaTi-patra kA ina prakAra kA tapa-janita sAvanya huA jaise u~Ta kA paira ho. bUr3he baila kA paira ho / unameM mAMsa aura ghira jA marvathA abhAva thA / dhanya anagAna kA udara-bhAjana itanA sundagakAra ho gayA thA jaise sUtI mzaka ho, cane Adi bhUnane kA bhANDa ho athavA lakar3I kA, bIca meM mur3A hunA, pAtra ho / umakA udara bhI ThIka isI prakAra saba gayA thA / dhanya anagAra kI pArya kI asthiyAM tapa se itanI sundara ho gaI thIM jaise darpaNoM kI paMkti ho. pAsa nAnaka pAtroM kI paMkti ho athavA nyANuoM kI paMkti ho / dhanya anagAra ke pRSTha-pradeza ke unnata bhAga itane sundara ho gaye the jaise kAna ke bhUpoM kI paMkti ho. golakartutAkAra pApAroM kI paMkti ho athavA vaka-lAkha Adi ke bane hue baccoM ke khilaunoM kI paMkti ho ! isI prakAra dhanya anagAra ke pRSThapradeza bhI dUsa kA ninAma ho gaye the / dhanya anagAra ke ura( vakSaHsthata ) kaTako cI itanI sundaratA ho gaI thI jaise gau ke carane ke daNDa kA adhobhAga hotA hai. gaMna Adi kA pasA hotA hai athavA tAr3a ke pattoM kA patA hotA hai / ThIka isI prakAra umama bannAsthala bhIla kA mAMsa aura dhira se rahita ho gayA thaa| kA-ina sUna se dhanya ingAra kaTi. udA. pAMmulkiA . pRSTa-patra aura vakSAyana kA nA bAga vana viyA gayA hai| unakA kavi-pradeza nA ke kAna meM aura nadira se rahita ho kara denA pratIta hotA thA jaise UMTa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH I yA vUDhe baila kA khura ho / isI prakAra unakA udara bhI sUkha gayA thA / usakI sUkha kara aisI hAlata ho gaI thI jaisI sUkhI mazaka, cane Adi bhUnane ke pAtra athavA kolamba nAmaka pAtra - vizeSa kI hotI hai / zuSka Adi zabdoM kI vRttikAra nimnalikhita vyAkhyA karate haiM : VA zuSkaH - zopamupagato dRtiH - carmamayajalabhAjanavizeSaH / caNakAdInAM bharjanam - pAkavizepApAdAna tadarthaM yatkabhallam - kapAlaM ghaTAdikarparaM tattathA / zAkhi - zAkhAnAmavanatamagraM bhAjanaM vA kolamba ucyate kASThasya kolamba iva kASThakolambaH, paridRzyamAnAvanatahRdayAsthikatvAt / kahane kA tAtparya yaha hai ki dhanya anagAra kA udara bhI sUkhakara ukta vastuoM ke samAna bIca meM khokhalA jaisA pratIta hotA thA / isI prakAra unakI pAMsulieM bhI sUkhakara kAMTA ho gaI thI / unako isa taraha ginA jA sakatA thA jaise --darpaNa kI pakti ho yA gAya Adi pazuoM ke carane ke pAtroM kI paMkti athavA unake bAdhane ke kIloM kI paMkti ho / uname mAMsa aura rudhira dekhane ko bhI na thA / yahI dazA pRSTha- pradezoM kI bhI thii| uname bhI mAMsa aura rudhira nahIM raha gayA thA aura aise pratIta hote the mAno mukuToM kI, pASANa ke golakoM kI athavA lAkha Adi se bane hue baccoM ke khilaunoM kI paMkti khar3I kI huI ho / usa tapa ke kAraNa dhanya anagAra ke vakSa:sthala ( chAtI ) me bhI parivartana ho gayA thA / usase bhI mAsa aura rudhira sUkha gayA thA aura pasaliyoM kI paMkti aisI dikhAI de rahI thI mAno ye kiliJja Adi ke khaNDa hoM athavA yaha bAMsa yA tAr3a ke pattoM kA banA huA paGkhA ho / ina saba avayavoM kA varNana, jaisA pahale kahA jA cukA hai, upamAlaGkAra se kiyA gayA hai / isase eka to svabhAvataH varNana me cArutA AgaI hai, dUsare me paDhane vAloM ko vAstavika jJAna prApta karane meM atyanta sugamatA prApta hotI hai / jo viSaya udAharaNa de kara ziSyoM ke sAmane rakhA jAtA hai, usako atyalpa - buddhi bhI binA kisI vizeSa parizrama ke samajha jAtA hai / hA, yaha dhyAna rakhane yogya hai ki dhanya anagAra kA zarIra yadyapi sUkha kara kAMTA ho gayA thA kintu unakI Atmika zakti dina-dina baDhatI calI jA rahI thI / aba sUtrakAra vanya anagAra ke zepa avayavoM kA varNana karate haiM : Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AAAAAAAAAAAAA. AHARAI vRtIyo vargaH] bhApATIkAsahitam / ___ dhannassa bAhANaM0 se jahAnAmate sami-saMgaliyAti vA bAhAyA-saMgaliyAti vA agasthiya-saMgaliyAti vA evAmeva0 / dhannassa hatthANaM se jahA0 sukka-chagaNiyAti vA vaDa-patteti vA palAsa-patteti vA evAmeva0 / dhannassa hatthaMguliyANaM0 se jahA0 kalAya-saMgaliyAti vA muraga0 mAsa0 taruNiyA chinnA Ayave dinnA sukkA samANI evAmeva0 / dhanyasya bAhvoH0 atha yathAnAmakA zamI-saGgaliketi vA, bAhAyA-saGgaliketi vA agastika-saGgaliketi vA, evameva0 / dhanyasya hastayoH atha yathAnAmakA zuSka-chagaNiketi vA vaTapatramiti vA palAza-patramiti vA, evameva0 / dhanyasya hastAgulikAnAm0 atha yathAnAmakA kalAya-saGgaliketi vA mudga0 mASa0 taruNikA chinnAtape dattA satI, evmev0|| padArthAnvayaH-dhannassa-dhanya anagAra kI vAhANaM-bhujAoM kI tapa se itanI sundaratA huI se jahAnAmate-jaise samisaMgaliyAti vA-zamI vRkSa kI phalI athavA pAhAyAsaMgaliyAti vA-bAhAyA-eka vRkSa vizepa kI phalI athavA agasthiyasaMgaliyAti vA-agastika nAmaka vRkSa kI phalI sUkhakara ho jAtI hai evAmevaisI prakAra unakI bhujAeM bhI mAMsa aura rudhira ke abhAva se sUkha gaI thiiN| dhanassa-dhanya anagAra ke hatthANaM-hAthoM kI sundaratA isa prakAra ho gaI thI se jahA0jaise sukka chagaNiyAti vA-sUkhA gobara hotA hai athavA vaDapatteti vA-vaTa vRkSa ke sUkhe hue patte hote haiM athavA palAsapatteti vA-palAza ke sUkhe hue patte hote haiM evAmeva0-unake hAthoM se bhI mAMsa aura rudhira sUkha gayA thA / dhannassa-dhanya anagAra kI hatthaMguliyANaM0-hAtha kI aMguliyoM kA tapa se aisA lAvaNya huA se jahA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [tRtIyo vargaH wwwwwwwwwwwwwww jaise kalAyasaMgaliyAti vA-kalAya kI phaliyAM athavA mugga0-mUga kI phaliyAM mAsa-mAsa kI phaliyAM jo taruNiyA-komala 2 chinnA-tor3a kara Ayave-dhUpa me dinnA-rakhI huI sukkA samANI-sUkha kara murajhA jAtI haiM evAmeva-isI prakAra dhanya anagAra kI aMguliyAM bhI rudhira aura mAMsa se rahita ho kara sUkha gaI thiiN| una meM kevala asthi aura carma hI avaziSTa raha gayA thaa| ___ mUlArtha-mAMsa aura rudhira ke abhAva se dhanya anagAra kI bhujAeM isa prakAra ho gaI thIM jaise zamI, bAhAya aura agastika vRkSa kI sUkhI huI phaliyAM ho / dhanya anagAra ke hAtha sUkha kara isa prakAra ho gaye the jaise sUkhA gobara hotA hai athavA vaTa aura palAza ke sUkhe patte hote haiM / usa tapa ke prabhAva se dhanya anagAra kI aMguliyAM bhI sUkha gaI thIM aura aisI pratIta hotI thIM mAno kalAya, mUMga athavA mApa (ur3ada) kI phaliyAM jo komala 2 tor3a kara dhUpa meM rakhI huI hoM / jisa prakAra ye murajhA jAtI haiM isI prakAra unakI aMguliyAM bhI mAMma aura rudhira ke abhAva se murajhA kara sUkha gaI thiiN| TIkA-isa sUtra me dhanya anagAra kI bhujA, hAtha aura hAtha kI aMguliyoM kA upamA alaGkAra se varNana kiyA gayA hai| unakI bhujAeM aura aDgoM ke samAna tapa ke kAraNa sUkha gaI thIM aura aisI dikhAI detI thIM jaisI zamI, agastika athavA bAhAya vRkSoM kI sUkhI huI phaliyAM hotI haiN| agastika aura bAhAya kA ThIka 2 nizcaya nahIM ho sakA hai ki ye kina vRkSoM kI aura kisa deza me pracalita saMjJA hai / vRttikAra ne bhI inake lie kevala vRkSa vizepa hI likhA hai / sambhavataH usa samaya kisI prAnta me ye nAma pracalita rahe hoN| yahI dazA dhanya ke hAthoM kI bhI thii| unase bhI mAMsa aura rudhira sUkha gayA thA tathA ve isa taraha dikhAI dete the jaisA sUkhA gobara hotA hai athavA sUkhe hue vaTa aura palAza ke patte hote hai / hAtha kI aguliyoM me bhI vicitra parivartana ho gayA thA / jo aguliyA kabhI rakta aura mAMsa se paripUrNa thIM, ve Aja sUkha kara eka nirAlI zobhA vAraNa kara rahI thiiN| sUgya kara unakI yaha hAlata ho gaI thI jaise eka kalAya, mRga athavA mApa ( uDaTa) kI phalI kI--jimako komala hI tor3a Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~~~~~~~vvvwwww 62] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH hanoH atha yathAnAmakamalAbu-phalamiti vA hakuba-phalamiti vA AmraguTiketi vA, evameva0 / dhanyasyoSThayoH atha yathAnAmakA zuSka-jalauketi vA, zleSma-guTiketi vAktaka-guTiketi vA, evameva0 / dhanyasya jihvAyAH0 atha yathAnAmakaM vaTapatramiti vA palAza-patramiti vA zAka-patramiti vA, evmev0| padArthAnvayaH-dhannassa-dhanya (anamAra) kI gIvAe0-grIvA kI aisI AkRti ho gaI thI se jahA0-jaisI karagagIvAti vA-karave ( miTTI kA choTA sA pAtra ) kI grIvA hotI hai athavA kuMDiyAgIvAti vA-kuNDikA ( kamaNDalu) kI grIvA hotI hai uccaDhavaNateti vA-athavA uccasthApanakaU~ce muMha vAlA vartana hotA hai evAmeva0-isI prakAra unakI grIvA bhI sUkhakara lambI dikhAI detI thI / dhannassa-dhanya anagAra kA haNuprAe-cibuka-ThoDI aisI sundara ho gaI thI se jahA0-jaise lAuyaphaleti vA-tumbe kA phala hotA hai hakubaphaleti vA-hakuba-vanaspati vizeSa kA phala hotA hai athavA aMjagadviyAti vA-Ama kI guThalI hotI hai evAmeva0-isI prakAra dhanya anagAra kA cibuka bhI mAMsa aura rudhira se rahita ho kara sUkha gayA thA / dhannassa-dhanya anagAra ke uTThANaM-oMTha aise ho gaye the se jahA0-jaise sukkajaloyAti vA-sUkhI huI joMka hotI hai athavA silesaguliyAti vA zlezma kI guTikA hotI hai athavA alattagaguliyAti vAalaktaka-mehadI kI guTikA hotI hai evAmeva0-isI prakAra dhanya anagAra ke oMTha bhI murajhA gaye the / dhannassa-dhanya anagAra kI jimbhAe-jihvA aisI ho gaI thI se jahA0-jaise vaDapatteti vA-vaTa vRkSa kA pattA hotA hai athavA palAsapatteti vApalAza vRkSa kA pattA hotA hai athavA sAkapatteti vA-zAka ke patte hote hai evAmeva0isI prakAra vanya anagAra kI jihvA mI sUkha gaI thii| mUlArtha-dhanya anagAra kI grIvA mAMma aura rudhira ke abhAva se sUkha kara isa taraha DhisAI detI thI jaisI surAI, kuNDikA (kamaNDalu) aura kisI UMce mukha vAle pAtra kI grIvA hotI hai / unakA cibuka (ThoDI) / bhI isI prakAra mUsa gayA thA aura aimA dikhAI detA thA jaisA tumve yA hakuba Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ 64 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH meva0 / dhannassa acchINa se jahA0 vINA-chiDDeti vA baddhIsaga-chiDDeti vA pAbhAtiya-tArigA i vA evAmeva0 / dhannassa kaNNANaM0 se jahA0 mUlA-challiyAti vA vAluka0 kArellaya-challiyAti vA evAmeva0 / dhannassa sIsassa se jahA0 taruNaga-lAueti vA taruNaga-elAluyatti vA siNhAlaeti vA taruNae jAva ciTThati evAmeva dhannassa aNagArassa sIsaM sukaMlukkhaM NimmaMsaM advi-camma-cchiratAe pannAyati No ceva NaM maMsa-soNiyattAe, evaM savvattha, NavaraM udarabhAyaNa-kaNNa-jIhA-uTThA eeMsi aTThINa bhannati cammacchirattAe paNNAya iti bhannati / dhanyasya nAsikAyAH0 atha yathAnAmakAmraka-peziketi vAmrAtaka-peziketi vA mAtullaGga-peziketi vA taruNikA0 evameva0 / dhanyasyAkSNoH0 atha yathAnAmakaM vINA-chidramiti vA vaddhIsaka-chidramiti vA prAbhAtika-tAraketi vA, evameva0 / dhanyasya karNayoH0 atha yathAnAmakA mUla-challiketi vA vAluka-challiketi vA kArallaka-challiketi vA, evameva0 / dhanyasya zIrSakasya. atha yathAnAmakaM taruNakAlAburiti vA taruNakAlukamiti vA sihAlakamiti vA taruNakaM yAvattiSThati, evameva0 dhanyasyAnagArasya zIrSa zuSkaM rUkSaM nirmAsamasthi-carma-zirAvattayA prajJAyate no caiva nu mAMsa-zoNitavattayA / evaM sarvatra navaramudarabhAjana-karNa. jihvoSTeSu (etepu) asthIti (padaM) na bhaNyate, carma-zirAvattayA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tRtIyo vargaH bhASATIkAsahitam / cahirI gAvA prajJAyanta iti bhnnyte| yUnAva = 43383 ___ padArthAnvayaH- dhannassa-vanya anagAra kI nAmAe-nAmikA tapa-teja se emI ho gaI thI se jahA-jaisI aMgapemiyAti bA-Ama kI phAMka hotI hai athavA aMbADagapamiyAti vA-amrAnaka-ambADA kI phAMka hotI hai athavA mAtuluMgapasiyAti vA-mAtuluga-bIjapUraka phala kI phAMka hAnI hai jo taruNiyAkomala hI kATa kara dhUpa me sukhA dI gaI ho evAmeva-yahI dayA dhanya anagAra kI nAsikA kI bhI ho gaI thI / dhanasma-dhanya anagAra kI acchINaM0-AMgyoM kI yaha dayA ho gaI thI se jahA0-jaise vINAchiDDati-vINA ke chidra kI hotI hai athavA bImagachiDuti vA-baDhImaka nAma vAle vAdya vizeSa ke chidra kI hotI hai athavA pAmAtiyatAggA ivA-prabhAta samaya kA nArA hotA hai evAmeva-hamI prakAra dhanya anagAra kI Akha bhItara bama gaI thI / dhannassa-vanya anagAra ke karaNANaM-kAnoM kI yaha udyA ho gaI thI se jahA-jaise mRlA challiyAti vA-mUlI kA chilkA hotA hai ayabA vAluka-cimaTI kI chAla hotI hai athavA kAglaya-challiyAti vAkarela kA chilkA hotA hai evAmava-isI prakAra dhanya anagAra ke kAna bhI mRgya gaye the| dhannasma-vanya anagAra ke sImasma-zira emA ho gayA thA se jahA-jaise taruNagalAueti vA-komala tumbaka athavA taruNagaelAlueti vA-komala AlU athavA siNhAlaeti vA-mistAlaka-saphAlaka nAmaka phala vizepa jo tarUpae-komala jAva-cAvata-tor3akara dhUpa meM kumhalAyA huA ciTThati-rahanA hai evAmeva-isI prakAra bannasma-dhanya anagAra kA sIsaM-zira mukkaM-zuSka ho gayA lukkha-sanna ho gayA NimmaMga-mAma rahina ho gayA aura kevala aTTicammacchirattAe-asthi, carma aura nAmA-jAla ke kAraNa pannAyati pahacAnA jAtA thA nA ceva NaM-na ki maMmasIgiyattAe-mAMsa aura rudhira ke kAraNa evaM-isI prakAra macanya-maba agoM ke viSaya meM jAnanA cAhie NavaraM-vizeSatA itanI hai ki uDharabhAyaNa-dara-bhAjana kanna-phAna jIhA-jihvA uTTA-oMTa eema-ina viSaya meM aTThI-'amthiM yaha pada Na mannati-nadI kahA jAtA. kyoki iname amyi nahIM hotI anaH kevala cammacchiranAe-carma aura nAmA jAla me paeNAya iti-jAne jAte the isa prakAra mannanikahanA cAhie / arthAna jina myAnA meM anthi nahIM hotI unake viSaya meM kevala cama Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH aura zirA vAle hone se itanA hI kahanA cAhie / mUlArtha-dhanya anagAra kI nAsikA tapa ke kAraNa sUkha kara aisI ho gaI thI jaisI eka Ama, aAmrAtaka yA mAtuluMga phala kI phAMka komala 2 kATa kara dhUpa meM sukhA dene se ho jAtI hai| dhanya anagAra kI AMkheM isa prakAra dikhAI detI thIM jaisA vINA yA vaddhIsaga (vAdya vizeSa) kA chidra ho athavA prabhAta kAla kA TimaTimAtA huA tArA ho / isI taraha unakI AMkheM bhI bhItara dhesa gaI thiiN| dhanya anagAra ke kAna aise ho gaye the jaise mUlI kA chilkA hotA hai athavA cirbhaTI kI chAla hotI hai yA karele kA chilkA hotA hai| jisa prakAra ye sUkha kara murajhA jAte haiM isI prakAra unake kAna bhI murajhA gaye the| dhanya anagAra kA zira aisA ho gayA thA jaisA komala tumbaka, komala AlU aura sephAlaka dhUpa meM rakhe hue sUkha jAte haiM isI prakAra unakA zira sUkha gayA thA, rUkhA ho gayA thA aura usameM kevala asthi, carma aura nAsA-jAla hI dikhAI detA thA kintu mAMsa aura rudhira nAmamAtra ke liye bhI zeSa nahIM raha gayA thaa| isI prakAra saba aGgoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / vizeSatA kevala itanI hai ki udara-bhAjana, kAna, jihvA aura oMTha inake viSaya meM 'asthi' nahIM kahanA cAhie, kintu kevala carma aura nAsA-jAla se hI ye pahacAne jAte the aisA kahanA cAhie, kyoMki ina aGgoM meM asthi nahIM hotii| TIkA-isa sUtra mai dhanya anagAra kI nAsikA, kAna, AMkheM aura zira kA varNana pUrvokta aGgoM ke samAna hI upamA alaGkAra ke dvArA kiyA gayA hai / zeSa saba artha mUlArtha meM hI spaSTa kara diyA gayA hai| isa sUtra meM aneka prakAra ke kanda, mUla aura phaloM se upamA dI gaI hai / unameM se AmrAtaka, mUlaka, vAluMkI aura kArallaka ye kanda aura phala vizepoM ke nAma hai / tathA 'Aluka-kanda-vizepastaccAnekaprakArakaM bhavati / parigrahArthamelAlukamityuktam / ' arthAt Aluka eka prakAra kA kanda hotA hai, jo Ajakala AlU ke nAma se prasiddha hai| isa prakAra sUtrakAra ne dhanya anagAra ke paira se lekara zira taka saba aGgoM kA varNana kara diyA hai| isameM vizeSatA kevala itanI hI hai ki udara-bhAjana, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vvvvvvvvvvvvwww 68] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH sandhibhirgaGgA-taraGgabhUtenoraH-kaTakadeza-bhAgena,zuSka-sarpa-samAnAbhyAM bAhubhyAm , zithila-kaTAlikeva calabhyAmagra-hastAbhyAm , kampana-vAtika iva vepamAnayA zIrSa-ghavyA (lakSitaH), amlAnavadana-kamalaH, udbhaTa-ghaTa-mukhaH, udvRtta-nayanakozaH, jIvaM jIvena gacchati, jIvaM jIvena tiSThati, bhASAM bhASiSya iti glAyati3 / atha yathAnAmakegAla-zakaTiketi vA yathA skandakastathA yAvad hutAzana iva bhasma-rAzi-praticchannastapasA, tejasA, tapastejaHzriyopazobhamAnastiSThati / (sUtram 3) padArthAnvayaH-dhanne-dhanya aNagAre-anagAra NaM-donoM vAkyAlaGkAra ke lie hai sukkeNaM-mAMsa Adi ke abhAva se sUkhe hue bhukkheNaM-bhUkha ke kAraNa rUkhe paDe hue pAdajaMghoruNA-paira, jaDDA aura Uru se vigatataDikarAleNaM-mAMsa ke kSINa hone se pArzva bhAgoM kI asthiyAM nadI ke taTa ke samAna bhayaGkara rUpa se jisameM unnata ho rahI thIM aise kaDikaDAheNa-kaTirUpa kaTAha-kacchapa-pRSTha yA bhAjana vizeSa se, piTTamavassieNaM-yakRt , plIhA Adi ke kSINa hone se pITha ke sAtha mile hue udarabhAyaNeNaM-udara-bhAjana se, joijamANehi-nirmAsa hone se dikhAI dete hue pAMsulikaDaehi-pArzvasthi-kaTaka se, akkhasuttamAlAti vA-rudrAkSa ke dAnoM kI mAlA athavA gaNijamAlAti vA-ginatI kI mAlA ke dAne jisa prakAra gaNejamANehi-pRthak 2 gine jA sakate hai isI prakAra mAMsa ke abhAva se pRthak 2 gine jAne vAle piTTikaraMDagasaMdhIhi-pRSTha-karaNDaka kI mandhiyoM se, gaMgAtaraGgabhUeNaMgagA nadI kI taraGgoM ke samAna urakaDagadesabhAeNaM-vakSaHsthala rUpI kaTaka-vaMzadalamayacaTAI ke vibhAga se sukkasappasamANahi-sUkhe hue sarpa ke samAna bAhAhiM-bhujAoM se siDhilakaDAlIviva-zithila lagAma ke samAna calaMtehiM-kaoNpate hue aggahatthehiagra-hasta-hAthoM se kaMpaNavAtiyo viva-kampana-vAtika roga vAle puruSa ke samAna vevamANIe-kampAyamAna sIsaghaDIe-zira rUpI ghaTI se yukta vaha dhanya anagAra pavAyavadaNakamale-murajhAe hue mukha vAlA unbhaDaghaDAmahe-oMThoM ke kSINa hone se bhayakara ghaTa ke mugya ke mamAna mukha-kamala vAlA uvvuDaNayaNakose-jinake nayana Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] mApArTIkAsahitam / [19 %ARAN koza bhInara ghuma gaye the jIva-jIvana ko jIveNaM-jIva kI zakti se gacchati-calAtA thA na ki zarIra kI zakti se jIvaM jIvaNaM ciTTati-jIva kI hI zakti se khar3A honA thA mAmaM-bhApA bhAsismAmi-kahUMgA iti-vicAra mAtra se bhI gilAti-glAna ho jAtA thA se-aya jahA-jaise khaMdanI-skrandhaka jAva-yAvata bhAmagasipalicchanebhasma kI rAzi se Dhake hue huyAmaNe-hunAgana-agni ke iva-pamAna taveNaM-tapa teeNaM-teja aura tavateyasirIe-tapa aura teja kI zobhA se ubasobhemANe-zobhAyamAna hotA huA ciTThati-vigajatA hai / sUtraM 3--tImaga sUtra mamAna huaa| mUlArtha-dhanya anagAra mAMma Adi ke abhAva se sUkhe hue, bhUkha ke kAraNa rUkhe paira, jaGghA aura Uru se, bhayaGkara rUpa se prAnta bhAgoM meM unnata hue kaTi-kaTAha se, pITha ke sAtha mile hue udara-bhAjana se, pRthak 2 dikhAI detI huI pasaliyoM se, rudrAkSa-mAlA ke samAna spaSTa ginI jAne vAlI pRSTha-karaNDaka (pITha ke unnata-pradezoM) kI sandhiyoM se, gaGgA kI taraMgoM ke samAna udara-kaTaka ke prAnta bhAgoM se, sUkhe hue mAMpa ke samAna bhujAoM se, ghor3e kI DhIlI lagAma ke samAna calate hue hAthoM se, kampanavAyu roga vAle puruSa ke zarIra ke samAna kAMpatI huI zIrSa-ghI se, murajhAe hue mukha-kamala se kSINa-aoSTa hone ke kAraNa ghar3e ke mukha ke samAna vikagala mukha se aura AMkhoM ke bhItara dhaMsa jAne ke kAraNa itanA kRza ho gayA thA ki usameM zArIrika bala vilakula bhI bAkI nahIM raha gayA thA / vaha kevala jIva ke bala se hI calatA, phiratA aura khar3A hotA thaa| thor3A sA kahane ke liye bhI vaha svayaM kheda mAnatA thA / jima prakAra eka koyaloM kI gAr3I calate hue zabda karatI hai, isI prakAra umakI asthiyAM bhI calate hue zabda karatI thIM / vaha skandaka ke samAna ho gayA thaa| bhasma se DhakI huI Aga ke samAna vaha bhItara se dIpta ho rahA thA / vaha teja se, tapa se aura tapa-neja kI zobhA se zobhAyamAna hotA huA vicaratA thaa| TIkA-ima eka hI sUtra meM prakArAntara se dhanya anagAra ke saba avayavoM kA varNana kiyA gayA hai| vanya anagAra ke paira jar3A aura Ura mAma Adi ke abhAva se bilakula mUba gaye the aura nirantara bhUkhe rahane ke kAraNa bilakula saca ho gaye the / cikanAhaTa unameM nAma-mAtra ke liye bhI zepa nahIM thI / kaTi mAno kaTAha (kacchapa kI pITha athavA bhAjana vigepa-halabAI AdiyoM kI baDI 2 kaDhAI) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH thA / vaha mAsa ke kSINa hone se tathA asthiyoM ke Upara uTha jAne se itanA bhayaGkara pratIta hotA thA jaise UMce 2 nadI ke taTa hoM / peTa bilakula mUkha gayA / usame se yakRta aura plIhA bhI kSINa ho gaye the / ataH vaha svabhAvataH pITha ke sAtha mila gayA thA / pasaliyoM para kA bhI mAMsa bilakula sUkha gayA thA aura eka 2 sApha 2 ginI jA sakatI thI / yahI hAla pITha ke unnata pradezoM kA bhI thA / ve bhI rudrAkSa - mAlA ke dAnoM ke samAna sUtra meM piroe hue jaise alaga 2 gine jA sakate the / ura ke pradeza aise digvAI dete the, jaisI gaGgA kI taraGge hoM / bhujAe~ sUkha kara sUkhe hue saoNpa ke samAna ho gaI thiiN| hAtha apane vaza me nahIM the aura ghor3e kI DhIlI lagAma ke samAna apane Apa hI idhara-udhara hilate rahate the / zira kI sthiratA bhI lupta ho gaI thI / vaha zakti se hIna ho kara kampana-vAyu roga vAle puruSa ke zarIra ke samAna kAMpatA hI rahatA thA / isa atyugra tapa ke kAraNa se jo mukha kabhI khile hue kamala ke samAna lahalahAtA thA aba murajhA gayA thaa| oMTha sUkhane ke kAraNa nahIM ke samAna ho gaye the| isase mukha phUTe hue ghaDe ke mukha ke samAna vikarAla ho gayA thA / unakI donoM AMkhe bilakula bhItara dha~sa gaI thIM / zArIrika bala bilakula zithila ho gayA thA aura kevala jIva-zakti se hI calate the athavA khar3e hote the / isa prakAra sarvathA durbala hone ke kAraNa unakI yaha dazA ho gaI thI ki kisI prakAra kI bAta-cIta karane me me bhI unako svayaM kheda pratIta hotA thA aura jaba kucha kahate bhI the to atyanta kaTa ke sAtha / zarIra sAdhAraNataH isa prakAra khacapacA gayA thA ki jaba ve calate the to asthiyoM me paraspara ragaDa lagane ke kAraNa calatI huI koyaloM kI gADI ke samAna zabda utpanna hone lagatA thA / kahane kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra skandaka kA zarIra tapa ke kAraNa kSINa ho gayA thA / isI prakAra dhanya anagAra kA zarIra bhI ho gayA thA / kintu zarIra kSINa hone para bhI unakI Atmika- dIpti vaDha rahI thI aura ve isa prakAra dikhAI dete the jaise bhasma se AcchAdita agni hotI hai / unakA AtmA tapa se, teja se aura inase utpanna kAnti se alaukika sundaratA dhAraNa kara rahA thA / isa sUtra meM kucha eka padoM kI vyAkhyA hame Avazyaka pratIta hotI hai / ataH pAThakoM kI suvidhA ke lie hama unakI vRttikAra ne jo vyAkhyA kI hai usako yahAM dete haiM: :-- OM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [ tRtIyo varga: NAM anuttaropapAtikadazAsUtram / ni0 dhmmkhaa| parisA pddigyaa| tate NaM se seNie rAyA samaNassa0 3 aMtie dhammaM soccA nisamma samaNaM __ bhagavaM mahAvIraM vaMdati NamaMsati 2 evaM vayAsI imaMsi NaM bhaMte ! iMdabhUti-pAmokkhANaM cohasaNhaM samaNa-sAhassINaM katare aNagAre mahA-dukkara-kArae ceva mahA-NijjaratarAe ceva ? evaM khalu seNiyA! imAsiM iMdabhUti-pAmokkhANaM cohasaNhaM samaNa-sAhassINaM dhanne aNagAre mahAdukkara-kArae ceva mahA-NijjaratarAe ceva / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccati imAsiM jAva sAhassINaM dhanne aNagAre mahA-dukkara-kArae ceva, mahA-Nijjara0 ? evaM khalu seNiyA! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM kAkaMdI nAmanagarI hotthaa| uppi pAsAyavaDiMsae viharati / tate NaM ahaM annayA kadAti puvvANupuvvIe caramANe gAmAnugAmaM dutijamANe jeNeva kAkaMdI NagarI jeNeva sahasaMbavaNe ujANe teNeva uvaagte| ahApaDirUvaM uggahaM u0 saMjame jAva viharAmi / parisA niggtaa| taheva jAva pavvaite jAva bilamiva jAva Aharati / dhannassa aNagArassa pAdANaM sarIra-bannao savvo jAva uvasobhemANe 2 ciTThati / se teNadveNaM seNiyA ! evaM vuccati imAsiM caudasaNhaM sAhassINaM dhanne aNagAre mahA-dukkara-kArae mahA-nijaratAe Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhApATIkAsahitam / [ 73 ceva / tate NaM seNie rAyA samaNassa bhagavato mahAvIrassa aMtie eyama soccA Nisamma haTTatuTTha0 samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNa -payAhiNaM kareti 2 vaMdati NamaMsati 2 jeNeva dhanne aNagAre teNeva uvAgacchati 2 dhannaM aNagAraM tikkhutto AyAhiNaM kareti 2 vaMdati NamaMsati evaM vayAsI dhaNNe'si NaM tusaM devANu0 supuNNe sukayatthe kaya-lakkhaNe sulaNaM devANupiyA ! tava mANussae jamma-jIviya-phale tikaTTu vaMdati NamaMsati 2 jeNeva samaNe 0 teNeva uvAgacchati 2 samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto vaMdati NamaMsati 2 jAmeva disaM pAunbhUte tAmeva disaM paDigae / (sUtram 4) tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nagaram, guNazailakaM caityam, zreNiko rAjA / tasmin kAle tasmin samaye zramaNo bhagavAn mahAvIraH samavastRtaH / pariSannirgatA, zreNiko nirgataH / dharmaH kathitaH pariSatpratigatAH / tato nu sa zreNiko rAjA zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAntike dharmaM zrutvA nizamya zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandati namasyati, vanditvA natvA caivamavAdIt " eSAM bhadanta ! indrabhUti - pramukhAnAMzcaturdazAnAM zramaNa-sahasrANAM kataro'nagAro mahA- duSkara-kArakazcaiva mahAnirjaratarakazcaiva ?" "evaM khalu zreNika ! eSAmindrabhUti pramukhAnAMzcaturdazAnAM zramaNa- sahasrANAM dhanyo'nagAro mahAduSkara-kArakazcaiva Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram / tRtIyo vargaH mahAnirjaratarakazcaiva" "atha kenArthena bhadanta ! evamucyate eteSAM yAvat sahasrANAM mahAduSkara-kArakazcaiva mahA-nirjaratarakazcaiva ? evaM khalu zreNika ! tasmin kAle tasmin samaye kAkandI nAma nagaryabhUt / upari prAsAdAvataMsake viharati / tato nvahamanyadA kadAcit pUrvAnupUrvyAcaran grAmAnugrAmaM drutan yatraiva kAkandI nagarI yatraiva sahasrAmravanamudyAnaM tatraivopAgataH / yathApratirUpakamavagrahamavagRhya saMyamena yAvad viharAmi / pariSannirgatA / tathaiva yAvatpravrajitaH / yAvad bilamiva yAvadAhArayati / dhanyasya nvanagArasya pAdayoH, zarIravarNanaM sarvaM yAvadupazobhamAnastiSThati / atha tenArthena zreNika ! evamucyate - eteSAMzcaturdazAnAM zramaNasahasrANAM dhanyo'nagAro mahAduSkara-kArako mahA-nirjaratarakazcaiva / tato nu sa zreNiko rAjA zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAntike etamarthaM zrutvA nizamya hRSTastuSTo yAvat zramaNasya bhagavato mahAvIrasya trikRtva AdakSiNa- pradakSiNAM karoti, kRtvA vandati namasyati ca vanditvA natvA ca yatraiva dhanyo'nagArastatraivopAgacchati, upAgatya dhanyasyAnagArasya trikRtva AdakSiNa-pradakSiNAM karoti, kRtvA ( taM ) vandati namasyati, vanditvA natvaivamavAdIt - dhanyo'si tvaM devAnupriya ! supuNyaH sukRtArthaH kRta-lakSaNaH sulavdhannu devAnupriya ! tvayA mAnuSakaM janmajIvita-phalabhitikRtvA vandati namasyati, vanditvA natvA yatraiva zramaNaH 0 tatraivopAgacchati, upAgatya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM trikRtvo vandati namasyati, vanditvA natvA ca yasya dizaH prAdurbhUta 74 ] Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhASATIkAsahitam / [75 ~ ~ ~ ~ ~ . - wwwwwwwwwwwwww stAmeva dizaM pratigataH / ( sUtram 4) padArthAnvayaH-teNaM kAleNaM-usa kAla aura teNaM samaeNaM-usa samaya rAyagihe-rAjagRha nAma kA Nagare-nagara thA aura usake bAhara guNasilae-guNazailaka cetite-caitya / seNie-zreNika nAma kA rAyA-rAjA rAjya karatA thA / teNaM kAleNaM-usa kAla aura teNaM samaeNaM-usa mamaya samaNe-zramaNa bhagavaM-bhagavAn mahAvIre-mahAvIra svAmI samosaDhe-usa guNazailaka caitya meM virAjamAna ho gaye yaha samAcAra pAkara parisA-nagara kI janatA NiggayA-dharma-kathA sunane ke lie zrI bhagavAn ke pAsa gaI seNitezreNika rAjA bhI ni0-gayA dhammakahA-zrI bhagavAn ne dharma-kathA kI aura pariNA-paripad paDigayA-apane 2 ghara vApisa calI gii| tate NaM-isake anantara se-vaha seNie-zreNika rAyA-rAjA samaNassa-zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke aMtie-pAsa dhamma-dharma ko socA-sunakara aura usakA nisamma-manana kara samaNaM-zramaNa bhagavaM-bhagavAn mahAvIraM-mahAvIra kI vaMdati-vandanA karatA hai unako NamaMsati 2-namaskAra karatA hai, vandanA aura namaskAra kara evaM-isa prakAra vayAsI kahane lagA bhaMte-he bhagavan / imAsiM-ina iMdabhUtipAmokkhANaM-indrabhUti pramukha coddasaehaM-caudaha samaNasAhassINaM-hajAra zramaNoM me katare-kaunasA aNagAre-anagAra mahAdukkarakArae ceva-ati duSkara kriyA karane vAlA hai aura mahANijjaratarAe ceva-mahAkarmoM kI nirjarA karane vAlA hai ? yaha sunakara zrI bhagavAn kahane lage seNiyA-he zreNika evaM khalu-isa prakAra nizcaya se imAsiM-ina iMdabhRtipAmokkhANaM-indrabhUti-pramukha coddasaehaM-caudaha samaNasAhassINaM-hajAra zramaNoM me dhanne-dhanya aNagAre-anagAra mahAdukarakArae-atyanta dupkara kriyA karane vAlA hai aura mahANijaratagae ceva-baDA karmoM kI nirjarA karane vAlA hai / yaha sunakara zreNika gajA kahane lagA bhaMte-he bhagavan 'se-atha keNaDeNaM-kisa kAraNa se evaMisa prakAra vucati-Apa aisA kahate hai ki imArmi-ina jAva-yAvana indrabhUti-pramugdha caudaha mAhassINaM-hajAra anagAge me dhanne-dhanya aNagAre-anagAra hI mahAdukkarakArae ceva-atyanta duSkara tapa karane vAlA aura mahANijara-baDA kamAM kI nijaMga karane vAlA hai ' unara meM zrI bhagavAn kahane lage seNiyA-he zreNika' evaM glu Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tRtIyo vargaH 76] anuttaropapAtikadazAsUtram / isa prakAra nizcaya se teNaM kAleNaM - usa kAla aura teNaM samaeNaM - usa samaya kA - kaMdI - kAkandI nAma-nAma vAlI nagarI - nagarI hotthA thI aura vahAM dhanya kumAra upi - Upara pAsAyavarDisae - zreSTha prAsAda me viharati- vicaraNa karatA thA tate gaMusI samaya ahaM-maiM annayA - anyadA kadAti - kadAcit puvvANupuvIe - anukrama se caremANe- bihAra karatA huA gAmANugAmaM - eka grAma se dUsare grAma meM dUtiJjamANe - vihAra karatA huA jeNeva jahAM kAkaMdI - kAkandI nAma kI NagarInagarI thI jeNeva - jahAM sahasaMbavaNe - sahasrAmravana ujjANe - udyAna thA teNeva - vahIM uvAgate-AyA AhApaDirUvaM - yathA- pratirUpa uggahaM - avagraha liyA aura u0 2- avagraha lekara saMjame0 - saMyama aura tapa ke dvArA apanI AtmA kI bhAvanA karate hue jAva - yAvat viharAmi - vicaraNa karane lagA taba parisA - paripad niggatAdharma-kathA sunane ke lie nagara se sahasrAmravana meM upasthita huI taheva - usI prakAra se dhanya anagAra bhI AyA aura dharma - kathA sunakara pavvaite - dIkSita ho gayA jAvayAvat usane kaThina se kaThina tapa prArambha kara diyA aura bilamiva - jisa prakAra sarpa AsAnI se vila meM ghusa jAtA hai isI prakAra vaha binA kisI lAlasA ke AhAreti- AhAra karatA hai / phira dhannassa - dhanya aNagArassa - anagAra ke pAdANaMpaira mAsa aura rudhira se rahita hokara sUkha gaye isI prakAra sarIravanna - sAre zarIra kA varNana kahanA cAhie / vaha savvo jAva - saba avayavoM ke tapa-rUpa lAvaNya se uvasomemANe - zobhAyamAna hotA huA ciTTati - virAjamAna ho gayA / se- atha teNaTTeNaM - isa kAraNa seNiyA - he zreNika evaM - isa prakAra buccati - maiM kahatA hUM ki imArsi - ina caudasarahaM - caudaha sAhassI gaM-hajAroM muniyoM me dhane-dhanya aNagAre - anagAra mahAdukkarakArae-atyanta kaThina tapa karane vAlA aura mahAnijjaratarAe cevasabase zreSTa karmoM kI nirjarA karane vAlA hai tate - isake anantaraM - vAkyAlaGkAra ke liye hai se - vaha sekhie - zreNika rAyA - rAjA samaNassa - zramaNa bhagavato - bhagavAn mahAvIrassa-mahAbIra ke aMtie - pAsa eyama - isa bAta ko soccA-sunakara aura usakA gisamma-manana kara haTThatuTTa0- hRSTa aura tuSTa hokara jAva - yAvata samaNaM - zramaNa bhagavaM-bhagavAna mahAvIraM---mahAvIra ko tikkhutto - tIna cAra zrayAhiNapayAhiAdakSiNA aura pradakSiNA kareti 2 - karatA hai aura AdakSiNA aura pradakSiNA kara unakI vaMDhati-vandanA karatA hai aura gamaMsati 2 - namaskAra karatA hai aura wwww.www Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / [ 77 vandanA aura namaskAra kara jeNeva-jahAM dhane-dhanya aNagAre-anagAra thA teNeva-vahIM uvAgacchati 2-AtA hai aura Akara dhanna-dhanya aNagAraM-anagAra ko tikkhuttotIna bAra AyAhiNapayAhiNaM-AdakSiNA aura pradakSiNA kara vaMdati-unakI vandanA karatA hai aura NamaMsati-unako namaskAra karatA hai / vandanA aura namaskAra kara evaM-isa prakAra vayAsI-kahane lagA devANu0-he devAnupriya ' turma-tuma dharaNesidhanya ho supuraNe-tumhAre acche puNya haiM sukayatthe-tuma kRtArtha hue kayalakkhaNezubha lakSaNoM se yukta ho devANuppiyA-he devAnupriya mANusae-mAnuSa jammajIviyaphale-janma ke jIvana kA phala tumane suladdhe-acchI taraha prApta kara liyA hai tikaTu-isa prakAra stuti kara vaMdati-unakI vandanA karatA hai aura NamaMsati--unako namaskAra karatA hai aura vandanA aura namaskAra karake jeNeva-jahAM samaNe0-zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI the teNeva- vahIM uvAgacchati 2-AtA hai aura Akara samaNaM-zramaNa bhagavaM-bhagavAna mahAvIraM-mahAvIra svAmI kI tikkhutto-tIna bAra vaMdati-vandanA karatA hai aura unako NamaMsati-namaskAra karatA hai, vandanA aura namaskAra kara jAmeva-jisa disaM-dizA se pAunbhUte-prakaTa huA thA tAmeva-usI disaM-dizA ko paDigae-vApisa calA gyaa| sUtraM 4-cauthA sUtra samApta huaa| mUlArtha-usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAma kA nagara thaa| usake bAhira guNazailaka nAma kA caitya yA udyAna thaa| vahAM zreNika rAjA rAjya karatA thaa| usI kAla aura usI samaya meM zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ukta caitya meM virAjamAna ho gye| nagara kI janatA yaha sunakara nagara se bAhara nikalI aura zrI bhagavAn kI sevA meM upasthita huI aura sAtha hI zreNika rAjA bhI upasthita huaa| zrI bhagavAn ne dharma-kathA sunAkara saba ko santuSTa kiyA aura saba loga nagara ko vApisa cale gaye / zreNika rAjA ne isa kathA ko suna kara aura usakA manana kara zrI bhagavAn kI vandanA kI aura unako namaskAra kiyA / phira vandanA aura namaskAra kara bolA-"he bhagavan ! indrabhUti-pramukha caudaha hajAra zramaNoM meM kaunasA zramaNa atyanta kaThora tapa kA anuSThAna karane vAlA aura saba se bar3A karmoM kI nirjarA karane vAlA hai " yaha sunakara zrI bhagavAn kahane lage-"he zreNika ! indrabhUti-pramukha caudaha hajAra zramaNoM meM dhanya anagAra atyanta kaThora tapa kA anuSThAna karane vAlA aura saba se baDA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] anuttroppaatikdshaasuutrm| [ tRtIyo vargaH karmoM kI nirjarA karane vAlA hai|" (zrI bhagavAn ke mukha se yaha sunakara phira zreNika gajA ne kahA) "he bhagavan ! kisa kAraNa se Apa kahate haiM ki caudaha hajAra zramaNoM meM dhanya anagAra hI kaThora tapa karane vAlA aura saba se bar3A karmoM kI nirjarA karane vAlA hai|" (zreNika rAjA ke isa prazna ko sunakara samAdhAna karate hue zrI bhagavAn kahane lage) " he zreNika ! usa kAla aura usa samaya meM __eka kAkandI nAma vAlI nagarI thii| usake bAhara sahasrAmravana nAma kA udyAna thA / (yaha udyAna saba RtuoM meM harA-bharA rahatA thA / kAkandI nagarI ma bhadrA nAma kI eka sArthavAhinI rahatI thii| vaha dhana-dhAnya se paripUrNa thii| usakA dhanya nAma vAlA eka putra thA, jo yauvanAvasthA meM vivAhita hokara) zreSTha prAsAdoM meM sukha kA anubhava karatA huA vicaraNa karatA thaa| isI samaya kabhI pUrvAnupUrvI se vicaratA huzrA, eka grAma se dUsare grAma meM vihAra karatA huA maiM jahAM kAkandI nagarI thI aura jahAM sahasrAmravana udyAna thA vahIM pahuMca gayA aura yathA pratirUpa avagraha lekara saMyama aura tapa ke dvArA apanI AtmA kI bhAvanA karate hue vahIM para vicarane lgaa| nagarI kI janatA yaha sunakara vahAM AI aura maiMne unako dharma-kathA sunAI / dhanya anagAra ke Upara isakA vizeSa prabhAva par3A aura vaha tankAla hI gRhastha ko chor3a kara sAdhu-dharma meM dIkSita ho gayA / (usane tabhI se kaThora-vrata dhAraNa kara liyA aura kevala AcAmla se pAraNa karane lagA / vaha jaba AhAra aura pAnI bhikSA se lAtA thA to mujhako dikhAkara) jisa prakAra marpa bila meM binA kisI parizrama ke ghusa jAtA hai isI prakAra binA kisI lAlasA ke AhAra karatA thA / dhanya anagAra ke pAdoM se lekara sAre zarIra kA varNana pUrvavat jAnanA cAhie / usake saba aGga tapa-rUpa lAvaNya se zobhita ho rahe the / isIlie he zreNika ! maiMne kahA hai ki caudaha hajAra zramaNoM meM dhanya anagAra mahAtapa aura mahA-karmoM kI nirjarA karane vAlA hai / jaba zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke musa se zreNika rAjA ne yaha sunA aura isa para vicAra kiyA no hRdaya meM atyanta prasanna aura santuSTa huA aura isa prakAra praphullita hokara ugane amaNa bhagavAn mahAvIra svAmI kI tIna cAra AdakSiNA aura pradakSiNA kI, unakI vandanA kI aura namaskAra kiyA, vandanA aura namaskAra kara jahAM dhanya anagAra thA vahAM gayA / vahAM jAkara usane dhanya anagAra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhASATIkAsahitam / [79 kI tIna bAra AdakSiNA aura pradakSiNA kI / vandanA aura namaskAra kiyA tathA vandanA aura namaskAra kara kahane lagA ki he devAnupriya ! tuma dhanya ho, zreSTha puNya vAle ho, zreSTha kArya karane vAle ho, zreSTha lakSaNoM se yukta ho aura tumane hI isa manuSya jIvana kA zreSTha phala prApta kiyA hai / isa prakAra stuti kara aura phira unako namaskAra kara vaha jahAM zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI the vahIM aagyaa| vahAM zramaNa bhagavAna ko tIna bAra namaskAra kiyA aura vandanA kI / phira jisa dizA se AyA thA usI dizA meM calA gyaa| isa prakAra cauthA sUtra samApta huaa| TIkA-isa sUtra kA artha mUlArtha me hI spaSTa ho gayA hai| ataH isa vipaya meM kucha bhI vaktavya zepa nahIM hai| hAM, aba vaktavya itanA avazya hai ki isa sUtra se hame tIna zikSAeM milatI haiM / uname se pahalI to yaha hai ki jisame jo guNa hoM unakA niHsaGkoca-bhAva se varNana karanA caahie| aura guNavAna vyakti kA dhanyavAda Adi se utsAha bar3hAnA cAhie / jaise yahAM para zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne kiyaa| unhoMne dhanya anagAra ke kaThora tapa kA yathAtathya varNana kiyA aura usako usake liye dhanyavAda bhI diyaa| dUsarI zikSA hame yaha milatI hai ki eka bAra jaba saMsAra se mamatva-bhAva chor3a diyA to phira samyak tapa ke dvArA Atma-zuddhi avazya kara lenI cAhie / yahI saMsAra ke itane sukhoM ko tyAgane kA phala hai / jo vyakti sAdhu vana kara bhI mamatva me hI phaMsA rahe usako usa tyAga se kisI prakAra kI bhI saphalatA kI AzA nahIM karanI caahie| kyoMki isa prakAra karane se to vaha kahIM kA nahIM rahatA aura usakA iha-loka aura para-loka donoM hI vigar3a jAte haiM / yahAM dhanya anagAra ne hamAre sAmane kitanA acchA udAharaNa rakhA hai ki unhoMne jaba eka bAra gRhastha ke sAre sukhoM ko tyAga sAdhu-vRtti grahaNa kara lI to usako saphala banAne ke liye utkRSTa se utkRSTa tapa kiyA aura logoM ko batA diyA ki kisa prakAra tapa ke dvArA Atma-zuddhi hotI hai aura kaise ukta tapa se AtmA suzobhita kiyA jAtA hai / tIsarI zikSA jo hameM isase milatI hai vaha yaha hai ki jaba kisI vyakti kI stuti karanI ho to usame vAstava me jitane guNa hoM una saba kA varNana karanA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo varga. cAhiye / kahane kA abhiprAya yaha hai ki jitane guNa usa vyakti meM vidyamAna hoM unhIM ko lakSya me rakha kara stuti karanA ucita hai na ki aura asatya guNoM kA AropaNa karake bhI kyoMki aisI stuti prazaMsanIya hone ke bajAya hAsyAspada bana jAtI hai / aisI stuti hAsyAspada hI nahIM balki isase stuti karane vAle ko dopa bhI lagatA hai / ataH jhUThI prazaMsA kara nirarthaka hI kisI ko baoNsoM para nahIM car3hAnA cAhie / yahI tIna zikSAeM haiM, jo hameM isa sUtra se milatI haiM / inake dvArA unnati kI ora vaDhatA huA AtmA suzobhita hotA hai| ava sUtrakAra dhanya anagAra ke tapa ke anantara kI dazA kA varNana karate haiM : tae NaM tassa dhaNNassa aNagArassa annayA kayAti puvva-rattAvarattakAle dhammajAgariyaM0 imeyArUve abbhatthite 5evaM khalu ahaM imeNaM orAleNaM jahA khaMdao taheva ciMtA ApucchaNaM therehiM saddhi viulaM durUhaMti mAsiyA saMlehaNA navamAsapariyAto jAva kAlamAse kAlaM kiccA uDDhaM caMdima jA Nava ya gevija vimANapatthaDe uDDhe dUraM vItivattittA savvaTThasiddhe vimANe devattAe uvavanne / therA taheva uyaraMta jAva ime se AyArabhaMDae / bhaMte tti bhagavaM gotame taheva pucchati jahA khaMdayassa / bhagavaM vAgareti jAva savvadvasiddhe vimANe uvavaNNe / dhannassa NaM bhaMte! devassa kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? gotamA! tettIsaM sAgarovamAiM ThitI pannattA / se NaM bhaMte ! tato deva-logAo kahiM gacchihiMti ? kahiM uvavajjihiMti ? goyamA ! mahAvidehe vAse sinjhihiti 5 / taM evaM khalu jaMvU ! samaNeNaM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / [81 jAva saMpatteNaM paDhamassa ajjhayaNassa ayamaDhe pannatte / (sUtraM 5) paDhamaM ajjhayaNaM samataM / ___ tato nu tasya dhanyasyAnagArasyAnyadA kadAcit pUrvarAtrAparAtra-kAle dharma-jAgarikaitadrUpAdhyAtmikA 5 / evaM khalvahamanenaudAreNa yathA skandakaH, tathaiva cintaapRcchnnaa| sthaviraiH sArdhaM vipulmaarohti|maasikii saMlekhanA,navamAsa-paryAyaH,yAvat kAlamAse kAlaM kRtvAcaM candra0 yAvannava ca graiveyaka-vimAna-prastaTAdUrdhvaM dUraMvyatikramya sarvArthasiddhe vimAne devtyotpnnH| sthviraastthaivaavtrnti| yaavdimaanyaacaarbhnnddkaani| bhadanteti gautamastathaiva pRcchati / yathA skandhasya bhagavAn vyAkaroti yAvatsarvArthasiddhe vimAne utpnnH| "dhanyasya nu bhadanta ! devasya kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ?" "gautama!trayastriMzatsAgaropamA sthitiH prjnyptaa|" "sa tu bhadanta ! tato devalokAt kutra gamiSyatIti ! kutrotpatsyatIti ?" "gautama ! mahAvidehe vAse setsyatIti / " tadevaM khalla jambu ! zramaNena yAvatsaMprAptena prathamasyAdhyayanasyAyamarthaH prjnyptH| ( sUtram 5) prathamAdhyayanaM samAptam / padArthAnvayaH-tae-isake anantaraM NaM-vAkyAlaGkAra ke lie hai tassausa dhanassa-dhanya aNagArassa-anagAra ko annayA-anyadA kayAti-kisI samaya punarattAvarattakAle-madhya-rAtri ke samaya dhammajAgariyaM-dharma-jAgaraNa karate hue imeyArUve-isa prakAra ke anbhatthite-AdhyAtmika vicAra utpanna hue ahaM-maiM evaMisa prakAra khalu-nizcaya se imeNaM-isa aorAleNaM-udAra tapa ke kAraNa se jahAjaisA khaMdo-skandaka huA usI prakAra ho jAU aura tadanusAra hI umako jaisI skandaka ko huI thI taheva-usI prakAra ciMtA-anazana karane kI cintA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH utpanna huI usI prakAra ApucchaNaM - zrI bhagavAn se pUchA aura pUchakara therehiMsthaviroM ke sarddhi-sAtha viule - vipulagiri para durUhaMti - caDha gayA mAsiyAmAsikI saMlehaNA - saMlekhanA kI navamAsa - nau mahIne taka pariyAto - saMyama - paryAya kA pAlana kiyA jAva-yAvat kAlamAse - mRtyu ke samaya kAlaM kiccA-kAla ke dvArA uDDaUMce caMdima - candramA se jAva - yAvat ya- punaH Nava - nava gevijjavimANa-patthaDegraiveyaka vimAnoM ke prastaTa se uDUM-Uce dUraM-dUra vItivattittA vyatikrama karake savvasiddhe - sarvArthasiddha vimANe - vimAna meM devattAe - deva rUpa se uvavane -utpanna ho gayA / therA-sthavira taheva - usI prakAra uyaraMti - vipulagiri se utara gaye aura jAva - yAvat zrI bhagavAn se kahane lage ki he bhagavana se- - usa dhanya anagAra ke imeye yArabhaMDae - AcAra-bhaNDopakaraNa hai arthAt ye usake vastra - pAtra Adi upakaraNa hai isake anantara bhagavaM - bhagavAn gotame - gautama taheva usI prakAra pucchati - zrI bhagavAn se pUchate haiM jahAM-jaise khaMdayassa - skandaka ke viSaya meM pUchA thA bhagavaMzrI bhagavAn isake uttara meM vAgareti - pratipAdana karate haiM ki jAva - yAvat dhanya anagAra savvasiddhe - sarvArthasiddha vimANe - vimAna me uvavaraNe - deva rUpa se utpanna ho gayA / - pUrvavat vAkyAlaGkAra ke liye hai bhaMte ! - he bhagavan 1 isa prakAra se phira gautama svAmI jI ne zrI bhagavAn se pUchA dhannassa - dhanya devassa - deva kI kevatiyaM - kitane kAlaM kAla kI ThitI- sthiti paNNattA pratipAdana kI hai ? uttara me zrI bhagavAn kahate haiM ki goyamA ! - he gautama tettIsa - tetIsa sAgarovamAI - sAgaropama kI ThitI- sthiti pannattA - pratipAdana kI hai / NaM - pUrvavat bhaMte - he bhagavan / se- vaha dhanya deva tato- usa devalogAo - devaloka se cyuta hokara kahikahA para gacchihiMti- -jAyagA 1 kahiM-kahAM uvavajjihiMti - utpanna hogA ? bhagavAn isake uttara me kahate hai goyamA - he gautama / mahAvidehe - mahAvideha vAsekSetra me sijjhihiti 5 - siddha hogA / taM so evaM - isa prakAra khalu nizcaya se jaMbU - he jambU' samaNeM - zramaNa bhagavAn ne jAva - yAvat jo saMpatte - mokSa ko prApta ho cuke hai paDhamassa - (tRtIya varga ke) prathama abhayaNassa - adhyayana kA ayamaTThe-yaha artha pannatte-pratipAdana kiyA hai| sUtraM 5 - paJcama sUtra samApta huA / paDhamaM - prathama ajbha yaNaM-adhyayana samattaM- samApta huA / mUlArtha - taba usa dhanya anagAra ko anyadA kisI samaya madhya-rAtri meM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhApATIkAsahitam [ 83 dharma- jAgaraNa karate hue isa prakAra ke AdhyAtmika vicAra utpanna hue ki maiM ima utkRSTa tapa se kRza ho gayA hUM ataH prabhAta kAla hI skandaka ke samAna zrI bhagavAn se pUchakara sthaviroM ke sAtha vipulagiri para car3hakara anazana vrata dhAraNa kara lUM / usane tadanusAra hI zrI bhagavAn kI AjJA lI aura vipulagiri para anazana vrata dhAraNa kara liyA / isa prakAra eka mAsa taka isa anazana vrata ko pUrNa kara aura nau mAsa taka dIkSA kA pAlana kara vaha kAla ke samaya kAla karake candra se UMce yAvat nava-graiveyaka vimAnoM ke prastaToM ko ullaGghana kara sarvArthasiddha vimAna meM deva-rUpa se utpanna ho gayA / taba sthavira vipulagiri se nIce utara ye aura bhagavAn se kahane lage ki he bhagavan ! ye usa dhanya anagAra ke vastrapAtra Adi upakaraNa haiM / taba bhagavAn gautama ne zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se prazna kiyA ki he bhagavan ! dhanya anagAra samAdhi se kAla kara kahAM utpanna huA hai / bhagavAn ne isake uttara meM kahA ki he gautama ! dhanya anagAra samAdhi-yukta mRtyu prApta kara sarvArthasiddha vimAna meM deva rUpa se utpanna huA / gautama svAmI ne phira prazna kiyA ki he bhagavan ! dhanya deva kI vahAM kitane kAla kI sthiti hai ? bhagavAn ne uttara diyA ki tetIsa sAgaropama dhanya deva kI vahAM sthiti hai / gautama ne prazna kiyA ki devaloka se cyuta hokara vaha kahAM jAyagA aura kahAM para utpanna hogA ? bhagavAn ne kahA ki vaha mahAvideha kSetra meM siddha, buddha, mukta ho nirvANa - pada prApta kara saba duHkhoM se vimukta ho jAyagA / PARA zrI sudharmA svAmI jI kahate haiM ki he jambU ! isa prakAra mokSa ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn ne tRtIya varga ke prathama adhyayana kA yaha artha pratipAdana kiyA hai | pAMcavAM sUtra samApta | prathamAdhyayana samApta huA / TIkA - isa sUtra meM dhanya anagAra kI antima samAdhi kA varNana kiyA gayA hai aura usake lie sUtrakAra ne dhanya anagAra kI skandaka saMnyAsI se upamA dI hai / isa prakAra tapa karate hue dhanya anagAra ko eka samaya madhya rAtri meM jAgaraNa karate hue vicAra utpanna huA ki mujha me abhI taka uThane kI zakti vidyamAna hai aura mere dharmAcArya zrI bhagavAn mahAvIra svAmI bhI abhI taka vidyamAna hai to phira aisI suvidhA hone para bhI maiM anazana vrata dhAraNa kyoM na kara lUM / isa vicAra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo varga.. ~ ke Ate hI unhoMne prAtaH kAla hI zrI bhagavAn kI AjJA lI aura Atma-vizuddhi ke liye paJca mahAvratoM kA pATha par3hA tathA upasthita zramaNa aura zramaNiyoM se kSamA prArthanA kara tathA-rUpa sthaviroM ke sAtha zanaiH 2 vipulagiri para car3ha gye| vahAM pahuMca kara unhoMne kRSNa-varNIya pRthivI-zilA-paTTa para pratilekhanA kara darbha kA sastAraka vichAyA aura padmAsana lagAkara baiTha gye| phira donoM hAtha jor3e aura unase zira para Avartana kiyaa| isa prakAra pUrva dizA kI ora mukha kara 'namotthuNaM' ke dvArA pahale sava siddhoM ko namaskAra kiyA, phira usIse zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ko bhI namaskAra kiyA aura kahA ki he bhagavan / Apa vahIM para baiTha kara saba kucha dekha rahe haiM ataH merI vandanA svIkAra kare aura maiMne pahale hI Apake samakSa aSTAdaza pApoM kA tyAga kiyA thA aba maiM ApakI hI sAkSI dekara unakA phira se jIvana bhara ke liye parityAga karatA hUM / inake sAtha hI sAtha ava azana, pAna, khAdya aura svAdya padArthoM kA bhI parityAga karatA hUM / apane parama priya zarIra ke mamatva ko bhI chor3atA hUM tathA Aja se pAdopagamana nAmaka anazana vrata dhAraNa karatA huuN| isa prakAra zrI bhagavAn kI vandanA kara aura unako sAkSI kara ukta praNa kiyA aura usIke anusAra vicarane lage / unhoMne sAmAyika Adi se lekara ekAdaza agoM kA adhyayana kiyA aura eka mAsa taka anazana vrata dhAraNa kara anta me samAdhi-maraNa prApta kiyaa| unakI saba dIkSA kI avadhi kevala nau mAsa huI, jisa me sATha bhakta azana chedana kara AlocanA dvArA sarvottama ukta samAdhi-maraNa prApta kiyaa| __ ava prazna yaha upasthita hotA hai ki yahAM kahA gayA hai ki unhoMne sATha bhaktoM kA parityAga kiyA to pratyeka ko jijJAsA ho sakatI hai ki bhakta kise kahate hai ? uttara me kahA jAtA hai ki pratyeka dina ke do bhakta arthAt AhAra yA bhojana hote haiM / isa prakAra eka mAsa ke sATha bhakta ho jAte haiN| isake vipaya me vRttikAra bhI yahI likhate hai-"pratidinaM bhojanadvayasya parityAgAtrizatA dinaiH paSTirbhaktAnAM tyaktA bhavanti" artha spaSTa kara diyA gayA hai| isa prakAra java dhanya anagAra ne eka mAma paryanta anazana dhAraNa kiyA to sATha bhakto ke parityAga meM koI sandeha hI nahIM rhtaa| una bhakto kA parityAga kara dhanya anagAra svarga loka meM utpanna hue yaha saba spaSTa hI hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhASATIkAsahitam / [ 85 jaba samIpa rahane vAloM ne dekhA ki dhanya anagAra apanI iha-lIlA saMvaraNa kara svarga ko prApta ho gaye haiM to unhoMne parinirvANa -pratyayaka kAyotsarga kiyA arthAt 'parinirvANam maraNaM yatra, yaccharIrasya pariSThApanaM tadapi parinirvANameva, tadeva pratyayo - heturyasya sa parinirvANapratyaya:' bhAva yaha hai ki mRtyu ke anantara jo dhyAna kiyA jAtA hai usako parinirvANa - pratyaya kahate haiM / yahAM samIpastha sthaviroM ne dhanya anagAra kI mRtyu ko dekhakara kAyotsarga ( dhyAna ) kiyA / phira unake vastra- pAtra Adi upakaraNa uThAkara lAye aura zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa Akara aura unako dhanya anagAra ke samAdhi-maraNa kA samasta vRttAnta sunA diyA aura unake guNoM kA gAna kiyA, unake upazama-bhAva kI prazaMsA kI tathA unake ukta vastra Adi upakaraNa zrI bhagavAn ko dikhA diye / itanA saba ho jAne para zrI gautama svAmI ne zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI kI vandanA kI aura unase prazna kiyA ki he bhagavan ! ApakA vinayI ziSya dhanya anagAra samAdhi-maraNa prApta kara kahAM gayA, kahAM utpanna huA hai, vahAM kitane kAla taka usakI sthiti hogI aura tadanantara vaha kahAM utpanna hogA ? isake uttara meM zrI bhagavAn ne kahA ki he gautama / merA vinayI ziSya dhanya anagAra samAdhimaraNa prApta kara sarvArthasiddha vimAna me utpanna huA hai, vahAM usakI tetIsa sAgaropama sthiti hai aura vahAM se cyuta hokara vaha mahAvideha kSetra me mokSa prApta karegA arthAt siddha, buddha aura mukta hokara parinirvANa-pada prApta kara saba duHkhoM kA anta kara degA / yaha sunakara zrI gautama bhagavAn parama prasanna hue / isa sUtra se hame zikSA prApta hotI hai ki pratyeka vyakti ko AlocanA Adi kriyA karake samAdhi - pUrvaka mRtyu prApta karanI cAhie jisase vaha saccA ArAdhaka hokara mokSAdhikArI bana sake / isa prakAra zrI sudharmA svAmI zrI jambU svAmI se kahate haiM ki he jambU ! jisa prakAra maiMne ukta adhyayana kA artha zravaNa kiyA hai usI prakAra tumhAre prati kahA hai arthAta merA yaha kathana kevala bhagavAn ke kathana kA anuvAda mAtra hai | isame apanI buddhi se kucha bhI nahIM kahA / tRtIya varga kA prathamAdhyayana samApta | Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anuttroppaatikdshaasuutrm| [tRtIyo vargaH aba sUtrakAra ukta varga ke zeSa adhyayanoM kA varNana karate haiM: jati NaM bhaMte ! ukkhevo| evaM khalu jaMbU ! teNaM __ kAleNaM teNaM samaeNaM kAkaMdIe NagarIe bhadANAmaM sattha vAhI parivasati aDDhA tIse NaM bhaddAe satthavAhIe putte suNakkhatte NAmaM dArae hotthA ahINa0 jAva surUve0 paMcadhAti-parikkhite jahA dhaNNo tahA vattIsa dAo jAva uppiM pAsAyava.sae viharati / teNaM kAleNaM2 samosaraNaM jahA dhanno tahA suNakkhatte'vi Niggate jahA thAvaccAputtassa tahA NikkhamaNaM jAva aNagAre jAte IriyAsamite jAva baMbhayArI / tate NaM suNakkhatte aNagAre jaM ceva divasaM samaNassa bhagavato ma0 aMtite muMDe jAva pavvatite taM ceva divasaM abhigghN| taheva jAva bilamiva AhAreti saMjameNa jAva viharati / bahiyA jaNavaya-vihAraM viharati / ekkArasaM aMgAI ahijjati saMjameNa tavasA appANaM bhAvamANe viharati / tate NaM se suNa0 orAleNaM jahA khNdto| ___ yadi nu bhadanta ! utkSepaH / evaM khallu jambu ! tasmin kAle tasmin samaye kAkanyAM nagaryAM bhadrA nAma sArthavAhinI parivasati, ATyA0 / tasyA nu bhadrAyAH sArthavAhinyAH putraH sunakSatro nAma dArako'bhUt / ahIno yAvatsurUpaH paJca-dhAta Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] mApATIkAsahitam / [ 87 parikSipto yathA dhanyastathA / dvAtriMzad dAtAni yAvadupari prAsAdAvataMzake viharati / tasmin kAle tasmin samaye samavazaraNam / yathA dhanyastathA sunakSatro'pi nirgataH / yathA styAvatyAputrasya tathA niSkramaNam / yAvadanagAro jAta IryA samito yAvad brahmacArI / tato nu sa sunakSatro'nagAro yasminneva divase zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAntike muNDo bhUtvA pratrajitastasminneva divase'bhigraham / tathaiva yAvad bilamiva AhArayati / bhirjn| / pada - vihAraM viharati / ekAdazAGgAnyadhIte, saMyamena tapasAtmAnaM bhAvayan viharati / tato nu sa sunakSatra audAreNa yathA skandakaH / ' pratipAdana kiyA hai padArthAnvayaH --- jati - yadi - pUrvavat vAkyAlaGkAra ke lie hai bhaMte ! - he bhagavan ! ukkhevatra-AkSepa se jAna lenA cAhie arthAt prathama adhyayana kA yaha artha pratipAdana kiyA hai to dvitIya Adi kA kyA artha ityAdi pUrva sUtroM se AkSepa kara lenA cAhie | evaM - isa prakAra khalu - - nizcaya se jaMbU - he jambU | teNaM kAleNaM - usa kAla aura teNaM samaraNaM - usa samaya kAkaMdIekAkandI garIe - nagarI meM bhaddA - bhadrA NAmaM - nAma vAlI satthavAhI - sArthavAhinI parivasati - rahatI thI jo aDDA0 sarvasampannA thI / NaM pUrvavat tIse- usa bhaddAebhadrA satyavAhIe - sArtha vAhinI kA putte - putra sukkhattaM - sunakSatra NAmaM - nAma vAlA dArae - bAlaka hotthA - huA jo grahINa0 - pAMcoM indriyo se paripUrNa thA aura jAvayAvat surU - surUpa thA paMcadhAtiparikkhitte - vaha pAMca dhAyoM ke lAlana-pAlana me thA jahA - jaise dharaNe - dhanyakumAra ke hue the isI prakAra battIsAo - vattIma dAtrakanyAoM se vivAha hue aura unake pitR-gRha se battIsa daheja Aye / jAva - yAvat uppi - 3 - Upara pAsAyavaDeMsae sarvazreSTha prAsAda meM sukhoM kA anubhava karatA huA viharati- vicaratA thA | teNaM kAle 2 - usa kAla aura uma samaya meM samosaraNaMzrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI usa nagarI ke bAhara sahasrAvana udyAna me virAjamAna hue / jahA - jisa prakAra dhaNNo - dhanya kumAra nikalA thA tahA - usI prakAra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH suNakkhatte'pi sunakSatra kumAra bhI Niggate-zrI bhagavAn ke mukhAravinda se dharma-kathA sunane ke liye nikalA aura dharma-kathA sunane ke anantara jahA-jisa prakAra thAvaccAputtassa-styAvatyA putra kA huA thA tahA-usI prakAra sunakSatra kumAra kA bhInikkhamaNaM-niSkramaNa (dIkSAmahotsava) huA jAva-yAvat vaha mI sAMsArika saba sukha aura sampatti ko chor3akara aNagAre-anagAra arthAt sAdhu jAte-ho gayA aura IriyAsamite-IryA-samiti vAlA jAva-yAvat anya sAdhu ke guNoM se yukta ho kara vaMbhayArI-brahmacArI ho gayA / tate-isake anantara NaM-pUrvavat vAkyAlaGkAra ke liye hai se-vaha suNakkhatte-sunakSatra aNagAre-anagAra jaM ceva divasaM-jisI dina samaNassa-zramaNa bhagavato ma0-bhagavAna mahAvIra ke aMtie-samIpa muMDe-muNDita huA jAva-yAvat taM ceva divasaM-usI dina abhiggaha-abhigraha dhAraNa kara liyA taheva-usI prakAra jAva-yAvat jo kucha bhI bhikSA se prApta karatA thA usako vilamiva-sarpa jisa prakAra vinA prayAsa ke bila me ghusa jAtA hai usI prakAra vaha bhI AhAreti-vinA kisI lAlasA aura svAda ke bhojana karatA thA aura saMjameNaM jAva-saMyama aura tapa se apanI AtmA kI bhAvanA karate hue viharati-vicaraNa karatA thaa| isI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI bahiyA-bAhara jaNavayavihArajanapada-vihAra ke lie viharati-gaye aura isa bIca me sunakSatra anagAra ne ekkArasaekAdaza aMgAi-aGgoM kA ahijjati adhyayana kiyA phira saMjameNaM-saMyama aura tavasA-tapa se appANaM-apanI AtmA kI bhAvemANe-bhAvanA karate hue viharativicaraNa karane lgaa| tate NaM-isake anantara se-vaha suNakkhatte-sunakSatra anagAra aorAleNaM-udAra tapa se jahA-jaisA khaMdato0-skandaka thA vaisA hI ho gayA / _ mUlArtha he bhagavan ! ityAdi prazna kA pahale sUtroM se AkSepa kara lenA cAhie / (uttara meM sudharmA svAmI kahate haiM) he jambU ! usa kAla aura usa samaya meM kAkandI nAma kI nagarI thii| usameM bhadrA nAma kI eka sArthavAhinI nivAsa karatI thii| vaha dhana-dhAnya-sampannA thI / usa bhadrA sArthavAhinI kA putra sunakSatra nAma vAlA thA / vaha sarvAGga-sampanna aura surUpa thA / pAMca dhAiyAM usake lAlana pAlana ke liye niyata thiiN| jisa prakAra dhanya kumAra ke lie battIsa daheja Aye usI prakAra sunakSatra kumAra ke liye bhI Aye aura vaha sarva-zreSTha bhavanoM meM sukha kA anubhava karatA huA vicaraNa karane lgaa| usI samaya zrI bhagavAn mahAvIra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhASATIkAsahitam / svAmI kAkandI nagarI ke bAhara virAjamAna ho gaye / jisa prakAra dhanya kumAra unake mukhAravinda se dharma-kathA sunane ke lie gayA thA usI prakAra sunakSatra kumAra bhI gayA aura jima prakAra styAvatyAputra dIkSita huA thA usI prakAra vaha bhI ho gayA / anagAra hokara vaha IrSyA-samiti vAlA aura mAdhu ke saba guNoM se yukta pUrNa brahmacArI ho gayA / isake anantara vaha munakSatra anagAra jisI dina muNDina ho prabrajita huA usI dina se usane abhigraha dhAraNa kara liyA / phira jisa prakAra sarpa bila meM praveza karatA hai usI prakAra vaha bhojana karane lagA / saMyama aura tapa se apanI AtmA kI bhAvanA karate hue vicaraNa karane lagA / isI bIca zrI bhagavAn mahAvIra svAmI janapada - vihAra ke liye bAhara gaye aura munakSatra anagAra ne ekAdazAGga zAstra kA adhyayana kiyA / vaha saMyama aura tapa se apanI AtmA kI bhAvanA karate hue vicaraNa karane lagA / tadanu atyanta kaThora tapa ke kAraNa jisa prakAra skandaka kRza ho gayA thA usI prakAra sunakSatra anagAra bhI ho gayA / joharI vAja dUrabhASa [36-02 48589 - TIkA -- isa sUtra meM sunakSatra anagAra kA varNana kiyA gayA hai| sUtra kA artha mUlArtha meM hI spaSTa kara diyA gayA hai / udAharaNa ke liye sUtrakAra ne styAcatyAputra aura dhanya anagAra ko liyA hai / pAThakoM ko styAvatyAputra ke vipaya me jAnane ke liye 'jJAtAdharma-kathAGgasUtra' ke pAMcave adhyayana kA vidhi-pUrvaka adhyayana karanA cAhie aura dhanya anagAra kA varNana isI varga ke prathama adhyayana me A cukA hai / isa sUtra me prArambha me hI "ukkhevao - utkSepaH " eka paDha AyA hai| usakA tAtparya yaha hai ki isake sAtha ke pATha kA pichale sUtroM se AkSepa kara lenA cAhie arthAta usake sthAna para nimna likhita pATha par3hanA cAhie: "jati NaM bhate / samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM jAva mapatteNaM navamasma aMgasna aNuttarovavAiyadasANaM taccassa vaggassa paDhamassa ajjhayaNasma ayamaTTe paNNatte navamasma NaM bhaMte ! aMgassa aNuttarovavAiyaDhasANaM taccassa vaggasma citiyasma ajjhayaNamma ke aTThe paNNatte ? ( yadi nu bhadanta / zramaNena bhagavatA mahAvIreNa yAvatmaprAptana natramasyATgasyAnuttaropapAtikadazAnAM tRtIyasya vargasya prathamasyAdhyayanasyAyamarthaH prajJamaH, Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.] anuttaropapAtikadazAsUtram / [tRtIyo varga: navamasya nu bhadanta / agasyAnuttaropapAtikadazAnAM tRtIyasya vargasya dvitIyasyAdhyayanasya ko'rthaH prajJaptaH 1) yaha pATha prAyaH pratyeka adhyayana ke prArambha me AtA hai| ataH usako saMkSipta karane ke liye yahAM 'utkSepa:' pada de diyA gayA hai / dUsare sUtroM me bhI isI zailI kA anusaraNa kiyA gayA hai| jisa prakAra zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa dIkSita hokara dhanya anagAra ne pAraNa ke dina hI AcAmla vrata dhAraNa kiyA thA isI prakAra sunakSatra anagAra ne bhI kiyaa| jisa prakAra 'vyAkhyAprajJapti ke dvitIya zataka meM skandaka sanyAsI ne zrI zramaNa bhagavAna ke pAsa hI dIkSita ho kara tapa dvArA apanA zarIra kRza kiyA thA ThIka usI prakAra sunakSatra anagAra kA zarIra bhI tapa se kRza ho gyaa| isa sUtra se hame yaha zikSA milatI hai ki jaba koI apanA lakSya sthira kara le to usakI prApti ke liye usako sadaiva prayatna-zIla rahanA cAhiye aura dRDha saMkalpa kara lenA cAhie ki vaha usa pada kI prApti karane me bar3e se bar3e kaSTa ko bhI tuccha samajhegA aura apane prayatna meM koI bhI zithilatA nahIM Ane degA / jaba taka vaha itanA dRDha saMkalpa nahIM karatA taba taka vaha usa taka nahIM pahuMca sakatA / kintu jo apane dhyeya kI prApti ke liye ekAgra-citta se prayatna karatA hai vaha avazya aura zIghra hI vahAM taka pahuMca jAtA hai, isame leza-mAtra bhI sandeha nahIM / dhyAna rahe ki isake liye gambhIratA kI atyanta AvazyakatA hai / ava sUtrakAra isIse sambandha rakhate hue kahate hai: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe Nagare, guNasilae cetie, seNie raayaa| sAmI samosaDhe parisA NiggatA, rAyA Niggato / dhamma-kahA, rAyA paDigao, parisA paDigatA / tate NaM tassa suNakkhattassa annayA kayAti puvvarattAvarattakAla-samayaMsi dhammajA0 jahA khaMdayassa bahU vAsA pariyAto, gotamapucchA, taheva kaheti jAva Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / [ 91 savvaTThasiddhe vimANe deve uvavaNNe / tetIsaM sAgarovamAI ThitI paNNattA / se NaM bhaMte ! mahAvidehe sijjhihiti / evaM suNakkhata-gameNaM sesAbi aTTa bhANiyavvA, NavaraM ANupuvvIe donnirAyagihe, donni sAee, donni vANiyaggAme, navamohatthiNapure, dasamo raaygihe|nvnnhN bhaddAo jaNaNIonavaNhavi battIsAo daao| navaNhaM nikkhamaNaM thAvaccAputtassa sarisaM, vehallassa piyA kareti / chammAsA vehallate, nava dhaNNe, sesANaM bahU vAsA, mAsaM saMlehaNA, savvaTThasiddhe mahAvidehe sijmaNA / _tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nagaram , guNazilakaM caityam, zreNiko rAjA / svAmI samavasmRtaH pariSannirgatA, rAjA nirgataH / dharma-kathA, rAjA pratigataH, pariSatpratigatA / tato nu tasya sunakSatrasyAnyadA kadAcit pUrvarAtrAvarAtrakAla-samaye dharmajAgarikA .... / yathA skandakasya bahUni varSANi paryAyaH / gotamapRcchA / tathaiva kathayati yAvatsarvArthasiddhe vimAne deva utpnnH| trayastriMzatsAgaropamA sthitiH / sa nu bhadanta ! mahAvidehe satsyati / evaM sunakSatra-gamena zeSA apyaSTa bhaNitavyAH , navaramAnupUrvyA dvau rAjagRhe nagare, dvau sAkete, dvau vANijagrAme, navamo hastinApure, dazamazca rAjagRhe / navAnAM jananyo bhadrA navAnAmapi pAnazad dAtAni; navAnAM niSkramaNaM styAvatyAputrasya sdRshm| pahalasya pitA karoti / SaNmAsA vehallakaH, nava dhanyaH, zeSANAM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo varga navamasya nu bhadanta / agasyAnuttaropapAtikadazAnAM tRtIyasya vargasya dvitIyasyAdhyayanasya ko'rthaH prajJaptaH 1) yaha pATha prAyaH pratyeka adhyayana ke prArambha meM AtA hai| ata: usako saMkSipta karane ke liye yahAM 'utkSepaH' pada de diyA gayA hai / dUsare sUtroM meM bhI isI zailI kA anusaraNa kiyA gayA hai| jisa prakAra zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa dIkSita hokara dhanya anagAra ne pAraNa ke dina hI AcAmla vrata dhAraNa kiyA thA isI prakAra sunakSatra anagAra ne bhI kiyaa| jisa prakAra 'vyAkhyAprajJapti' ke dvitIya zataka meM skandaka sanyAsI ne zrI zramaNa bhagavAn ke pAsa hI dIkSita ho kara tapa dvArA apanA zarIra kRza kiyA thA ThIka usI prakAra sunakSatra anagAra kA zarIra bhI tapa se kRza ho gyaa| isa sUtra se hame yaha zikSA milatI hai ki jaba koI apanA lakSya sthira kara le to usakI prApti ke liye usako sadaiva prayatna-zIla rahanA cAhiye aura dRDha saMkalpa kara lenA cAhie ki vaha usa pada kI prApti karane me bar3e se bar3e kaSTa ko bhI tuccha samajhegA aura apane prayatna meM koI bhI zithilatA nahIM Ane degaa| jaba taka vaha itanA dRDha saMkalpa nahIM karatA taba taka vaha usa taka nahIM pahuMca sakatA / kintu jo apane dhyeya kI prApti ke liye ekAgra-citta se prayatna karatA hai vaha avazya aura zIghra hI vahAM taka pahuMca jAtA hai, isame leza-mAtra bhI sandeha nahIM / dhyAna rahe ki isake liye gambhIratA kI atyanta AvazyakatA hai| aba sUtrakAra isIse sambandha rakhate hue kahate haiM: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe Nagare, guNasilae cetie, seNie raayaa| sAmI samosaDhe parisA NiggatA, rAyA nniggto| dhamma-kahA, rAyA paDigao, parisA paDigatA / tate NaM tassa suNakkhattassa annayA kayAti puvvarattAvarattakAla-samayaMsi dhammajA0 jahA khaMdayassa bahU vAsA pariyAto, gotamapucchA, taheva kaheti jAva Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH] bhASATIkAsahitam / [91 savvadRsiddhe vimANe deve uvavaNNe / tetIsaM sAgarovamAI ThitI paNNattA / se NaM bhaMte ! mahAvidehe sijjhihiti / evaM suNakakhata-gameNaM sesAbi aTTa bhANiyavvA, NavaraM ANupuvIe donni rAyagihe, donni sAee, donni vANiyaggAme, navamohatthiNapure, dasamo raaygihe|nvnnhN bhadAo jaNaNIonavaNhavi battIsAo daao| navaNhaM nikkhamaNaM thAvaccAputtassa sarisaM, vehallassa piyA kareti / chammAsA vehallate, nava dhaNNe, sesANaM bahU vAsA, mAsaM saMlehaNA, savvaTThasiddhe mahAvidehe sijjhaNA / __ tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nagaram , guNazilakaM caityam , zreNiko rAjA / svAmI samavasmRtaH pariSannirgatA, rAjA nirgataH / dharma-kathA, rAjA pratigataH, pariSatpratigatA / tato nu tasya sunakSatrasyAnyadA kadAcit pUrvarAtrAvarAtrakAla-samaye dharmajAgarikA ... / yathA skandakasya bahUni varSANi paryAyaH / gotamapRcchA / tathaiva kathayati yAvatsarvArthasiddhe vimAne deva utpnnH| trayastriMzatsAgaropamA sthitiH / sa nu bhadanta ! mahAvidehe setsyati / evaM sunakSatra-gamena zeSA apyaSTa bhaNitavyAH, navaramAnupUrvyA dvau rAjagRhe nagare, dvau sAkete, dvau vANijagrAme, navamo hastinApure, dazamazca rAjagRhe / navAnAM jananyo bhadrA navAnAmapi dvAtriMzad dAtAni; navAnAM niSkramaNaM styAvatyAputrasya sdRshm| vehallasya pitA karoti / SaNmAsA vehallakaH, nava dhanyaH, zeSANAM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH bahUni varSANi / mAsaM saMlekhanA, sarvArthasiddhe, mahAvidehe siddhtaa| padArthAnvayaH-teNaM kAleNaM-usa kAla aura teNaM samaeNaM-usa samaya rAyagiherAjagRha Nagare-nagara me seNie-zreNika nAma vAlA rAyA-rAjA rAjya karatA thA usa ke vAhara guNasilae-guNazilaka cetie-caitya thA sAmI-zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI usa caitya meM samosaDhe-virAjamAna ho gaye / taba parisA-nagara kI janatA NiggatA-unake mukha se dharma-kathA sunane ke liye nikalI rAyA-rAjA zreNika bhI Niggato-nikalA dhammakahA-dharma-kathA huI aura rAyA-rAjA paDigo-calA gayA parisA-pariSad paDigatA-calI gaI / tate-isake anantara NaM-vAkyAlaMkAra ke liye hai tassa-usa suNakkhattassa-sunakSatra anagAra annayA-anyadA kayAti-kisI samaya pucarattAvarattakAlasamayaMsi-madhyarAtri ke samaya me dhammajA0dharma-jAgaraNa karate hue jahA-jaisA khaMdayassa-skandaka ke viSaya meM kahA gayA usI prakAra bahU-bahuta se vAsAvarSoM taka pariyAto-paryAya pAlana kara kAla-gata ho gyaa| taba gotamapucchAgotama svAmI ne prazna kiyA taheva-zrI bhagavAn ne usI prakAra kaheti-pratipAdana kiyA ki jAva-yAvat sancaTThasiddhe-sarvArthasiddha vimANe-vimAna meM deve-deva-rUpa se uvavaraNe-utpanna huA hai tettIsaM-tetIsa sAgarovamAI-sAgaropama kI ThitIsthiti paeNattA-pratipAdana kI gaI hai| bhaMte-he bhagavan / se-vaha vahAM se cyuta hokara kahAM utpanna hogA ' he gautama mahAvidehe-mahAvideha kSetra me sijjhihitisiddha hogaa| evaM-isI prakAra suNakkhattagameNaM-sunakSatra ke (AlApaka) AkhyAna ke samAna sesA-zepa aTTha-ATha ke viSaya meM avi-bhI bhANiyavvA-kahanA cAhie / NavaraM-vizepatA itanI hai ki ANupuvIe-anukrama se doni-do rAyagihegajagRha nagara me donni-do sAee-sAketapura meM donni-do vANiyaggAme-vANijagrAma me navamo-nauvAM hathiNapure-hastinApura meM aura dasamo-dazavAM rAyagiherAjagRha nagara me utpanna hue navaehaM-nau kI bhaddAmo-bhadrA nAma vAlI jaNaNIomAtAeM thIM navaehavi-nau kI battIsAmo-battIsa dAmo-daheja Aye navaNhaM-nau kA nikkhamaNaM-niSkramaNa thAvacAputtassa-styAvatyAputra ke sarisaM-sadRza huA kintu vehallassa-vehalla kumAra kA niSkramaNa piyA-pitA ne kreti-kiyaa| phira chammAsAchaH mAsa kI dIkSA vehallate-vehalla anagAra ne pAlana kI aura dhaNNe-dhanya anagAra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhASATIkAsahitam / [ 93 ne nava-nau mahIne kI dIkSA pAlana kI sesANaM- zeSa AThoM kI dIkSA bahU vAsAbahuta varSoM kI thI / mAsaM - eka mAsa kI saMlehaNA - saMlekhanA saba ne kI sabvaTTasiddhesarvArthasiddha vimAna meM saba utpanna hue mahAvidehe mahAvideha kSetra meM sijjhaNAsaba siddha gati prApta karege / mUlArtha -- usa kAla aura usa samaya rAjagRha nagara meM zreNika rAjA rAjya karatA thaa| nagara ke bAhara guNazailaka nAma caitya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI virAjamAna hogaye / pariSad dharma-kathA sunane ko AI aura rAjA bhI AyA / dharma-kathA sunakara pariSad aura rAjA cale gaye / tadanu madhyarAtri ke samaya dharma- jAgaraNa karate hue sunakSatra anagAra ko skandaka ke samAna bhAva utpanna hue / vaha bahuta varSa kI dIkSA pAlana kara sarvArthasiddha vimAna meM deva rUpa se utpanna ho gayA / usakI vahAM para tetIma sAgaropama kI Ayu hai / vahAM se cyuta hokara vaha mahAvideha kSetra meM siddhi prApta karegA / isI prakAra zepa ATha adhyayanoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSatA kevala itanI hai ki anukrama se do rAjagRha nagara meM, do sAketapura meM, do vANija - grAma meM, nauvaoN hastinApura meM aura dazavAM rAjagRha nagara meM utpanna hue / inameM nau kI mAtAeM bhadrA nAma vAlI thIM aura nau ko battIsa 2 daheja mile| nau kA niSkramaNa styAvatyAputra ke samAna huA / kevala vehallakumAra kA niSkramaNa usake pitA ke dvArA huA / chaH mAsa kA dIkSA - paryAya vella anagAra ne pAlana kiyA, nau mAsa kA dhanya ne / zeSa AThoM ne bahuta varSa taka dIkSA - paryAya pAlana kiyA / dazoM ne eka 2 mAsa kI saMlekhanA dhAraNa kii| saba ke saba sarvArthasiddha vimAna meM utpanna hue aura vahAM se cyuta hokara saca mahAvideha kSetra meM siddha-gati prApta kareMge / TIkA -- isa sUtra kA viSaya mUlArtha aura padArthAnvaya me hI spaSTa hai / ataH usako yahAM para doharAnA ThIka pratIta nahIM hotA / kahanA kevala itanA hai ki yahAM bAra-bAra skandaka ko hI udAharaNa-rUpa me rakhA gayA hai, usakA jJAna hame kahA se ho| isI prakAra styAvatyAputra ke viSaya me bhI kahanA Avazyaka jAna par3atA hai / iname se pahale arthAt skandraka svAmI kA varNana pazcama aGga ke dvitIya zataka meM AcukA hai aura dUsare arthAt styAvatyAputra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH kA varNana chaThe aGga ke pazcama adhyayana meM hai / yaha 'anuttaropapAtikasUtra' nauvAM ana hai | ataH sUtrakAra ne usI varNana ko yahAM para doharAnA ucita na samajha kara kevala donoM kA udAharaNa dekara bAta samApta kara dI hai / pAThakoM ko inake viSaya meM pUrA jJAna prApta karane ke liye ukta sUtroM kA avazya adhyayana karanA cAhie / taba bhI pAThakoM kI suvidhA ko dhyAna me rakhate hue hama itanA batA denA Avazyaka samajhate haiM ki ukta kumAroM ke jIvana me zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa dharma-kathA sunane ko jAnA, vahAM vairAgya kI utpatti, dIkSA mahotsava, parama uccakoTi kA tapaHkarma, zarIra kA kRza honA, usI ke kAraNa ardha rAtri me dharma- jAgaraNa karate hue anazana vrata ke bhAvoM kA utpanna honA, anazana kara sarvArtha siddha vimAna me utpanna honA, jisase mahA videhAdi kSetroM meM utpanna hokara siddha-gati prApta kara sake Adi hI moTI bAte hai, jinake AdhAra se ukta sUtroM ke svAdhyAya meM sahAyatA mila sakatI hai, kyoMki yahI viSaya haiM jinake lie skandaka aura styAvatyAputra ko udAharaNa me rakhA hai / isa sUtra me 'pUrvarAtrAparAtrakAla' zabda AyA hai jisakA artha madhya-rAtri hai / yahI samaya eka aisA hai jaba sArA saMsAra prAyaH sunasAna rahatA hai / ataH dharma- jAgaraNa karane vAloM kA citta isa samaya ekAgra ho jAtA hai aura usame pUrNa sthiratA vidyamAna hotI hai / aise hI samaya me vicAra dhArA bahuta svaccha rahatI hai aura mastiSka me bahuta UMce vicAra utpanna hote hai / yahI kAraNa hai ki dhanya Adi anagAroM ke usa samaya ke vicAra unako sanmArga kI ora le gaye / sUtra meM dvivacana ke sthAna me 'donni' bahuvacana kA prayoga huA hai / isakA kAraNa yaha hai ki prAkRta bhASA meM dvivacana hotA hI nahIM / aba sUtrakAra prastuta sUtra kA upasaMhAra karate hue kahate haiM : --- evaM khalu jaMbU ! samaNeNaM bhagavatA mahAvIreNaM AigareNaM titthagareNaM sayaM-saMbuddheNaM loga - nAheNaM loga-padIveNaM loga-pajjoyagareNaM abhaya-daeNaM saraNa-daraNaM cakkhu-daeNaM magga-daraNaM dhamma-daraNaM dhamma- desaNaM- dhammavara - cAuraMta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] ___ anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH zaraNa dene vAle haiM cakkhudaeNaM logoM ko jJAna-cakSu dene vAle haiM dhammadaeNaMunako zruta aura cAritra rUpa dharma dene vAle haiM maggadaeNaM-aura ajJAna rUpI andhakAra se mukti-mArga dikhAne vAle haiM dhammadesaeNaM-dharmopadezaka haiM dhammavaracAuraMtacakkavaTTiNA-zreSTha dharma ke ekamAtra cakravartI haiM appaDihaya-apratihata vara-zreSTha nANa-jJAna daMsaNa-darzana dhareNaM-dhAraNa karane vAle haiM jiNeNaM-rAga aura dveSa ko jItane vAle haiM jANaeNaM-chadmastha jJAna-catuSTaya ko jAnane vAle haiM buddheNaM-buddha haiM arthAt jIva Adi padArthoM ko jAnane vAle haiM bohaeNaM-auroM ko bodha karAne vAle haiM mokeNaM-bAhya aura Abhyantara parigraha se mukta haiM moyaeNaM-anya jIvoM ko isa parigraha se mukta karAne vAle haiM tineNaM-saMsAra-rUpI sAgara ko pAra karane vAle haiM tArayeNa aura upadeza ke dvArA auroM ko isase pAra karAne vAle haiM sivaM-sarvathA kalyANa-rUpa ayalaM-nitya sthira aruyaM-zArIrika aura mAnasika roga aura vyathAoM se rahita aNaMta-anta-rahita akkhayaM-kabhI bhI nAza na hone vAle avvAbAha-pIDA arthAt saba prakAra ke duHkhoM se rahita apunarAvattayaMsAMsArika janma-maraNa ke cakra se rahita siddhigati-siddha-gati nAmadheyaM-nAma vAle ThANaM-sthAna ko saMpatteNaM-prApta hue unhoMne aNuttarovavAiyadasANaM-anuttaropapAtikadazA ke taccassa-tRtIya vaggassa-varga kA ayaM-yaha ahe-artha paeNattepratipAdana kiyA hai sUtraM 6-chaThA sUtra samApta huA aNuttarovavAiyadasAto-anuttaropapAtikadazA samattAto-samApta huI aNuttarovavAiyadasA NAma-anuttaropapAtikadazA nAma kA suttaM-sUtra rUpa navamamaMga-nauvAM aGga samattaM-samApta huaa| __ mUlArtha he jambU ! isa prakAra dharma-pravartaka, cAra tIrtha sthApana karane vAle, mvaya buddha, loka-nAtha, lokoM ko prakAzita aura pradIpta karane vAle, abhaya pradAna karane vAle, zaraNa dene vAle, jJAna-canu pradAna karane vAle, mukti kA mArga dikhAne vAle, dharma dene vAle, dharmopadezaka, dharmavara-caturanta-cakravartI, anabhibhUta zreSTha jJAna aura darzana vAle, rAga-dvepa ke jItane vAle, jJApaka, buddha, bodhaka, mukta, mocaka, svaya saMmAra-mAgara se taigne vAle aura dUsaroM ko tagane vAle, kalyANarUpa, nitya sthira, anta-rahita, vinAza-rahita, zArIrika aura mAnasika AdhivyAdhi-rahita, puna: puna: mAMsArika janma-maraNa se rahita siddha-gati nAmaka sthAna ko prApta hue zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne anuttaropapAtikadazA ke Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhApATIkAsahitam | [ 97 tRtIya varga kA yaha artha pratipAdana kiyA hai / chaThA sUtra samApta huA / anuttaropapAtikadazA samApta huI / anuttaropapAtikadazA sUtra nAmaka navamAGga samApta huA / TIkA- - yaha sUtra upasaMhAra - rUpa hai / isase saba se pahale hameM yaha zikSA milatI hai ki pratyeka ziSya ko pUrNa rUpa se guru bhakta honA cAhie aura guru-bhakti karate hue guru ke sadguNoM ko avazya prakaTa karanA caahie| jaise isa sUtra meM zrI sudharmA svAmI ne, upasaMhAra karate hue, zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke sadguNoM ko janatA para prakaTa kiyA hai / ve apane ziSya jambU se kahate haiM ki he jambU ! isa sUtra ko una bhagavAn ne pratipAdana kiyA hai jo Adikara haiM arthAta (AdauprAthamyena zrutadharmAcArAdi granthAtmakaM karoti tadarthapraNAyakatve praNayatItyevaMzIlastenAdikareNa ) zruta-dharma-sambandhI zAstroM ke praNetA hai, tIrthaGkara haiM arthAt (taranti yena saMsAra-sAgaramiti tIrtham - pravacanam, tadavyatirekAdiha saGghaH - tIrthama, tasya karaNazIlatvAttIrthakarastena) jisake dvArA loga sasAra rUpI sAgara se pAra ho jAte haiM usako tIrtha kahate haiM / tIrtha saGgha- rUpI cAra haiM / unake karane vAle mahApuruSa ne hI isa sUtra ke artha kA prakAza kiyA hai / isI krama se zrI sudharmA svAmI zrI bhagavAna ke 'namotthu NaM' me pradarzita mava guNoM kA digdarzana yahAM karAte haiM / jaba koI vyakti sarvajJa aura sarvadarzI ho jAtA hai usa samaya vaha ananta aura anupama guNoM kA dhAraNa karane vAlA ho jAtA hai / usake guNoM ke anukaraNa karane vAlA bhI eka dina usI rUpa meM pariNata ho sakatA hai / ataH pratyeka vyakti ko unakA anukaraNa jahAM taka ho avazya karanA cAhie / yahI vizeSataH kAraNa hai ki suvarmA svAmI ne logoM kI hita-buddhi se una guNoM kA yahAM digdarzana karAyA hai, jisase loga bhagavAn ke guNoM meM anurAga rakhate hue unakI bhakti meM lIna ho jAya | bhagavAna hame saMsAra-sAgara meM abhaya pradAna karane vAle haiM aura zaraNa dene vAle haiM arthAta (zaraNam - trANama, ajJAnopahatAnAM tadurakSAsthAnam, tacca paramArthato nirvANam, taddadAti iti zaraNadaH) ajJAna-vimUDha vyaktiyoM kI ekamAtra rakSA ke sthAna nirvANa ko dene vAle haiM, jisako prApta kara AtmA siddha-pada me apane pradeza meM sthita bhI anya siddha-pradezoM me alakSita rUpa se lIna ho jAtA hai / jina bhagavAn kI bhakti se Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] anuttaropapAtikadazAsUtram / [ tRtIyo vargaH itanA sarvottama lAbha hotA hai| unakI bhakti koI kyoM na kare arthAt pratyeka vyakti unakI bhakti me lIna hokara usa alabhya pada kI prApti karanI cAhie / bhagavAn ko apratihata-jJAna-darzana-dhara batAyA gayA hai usakA abhiprAya yaha hai / (apratihatekaTakuTyaparvatAdibhiraskhalite'visaMvAdake vAkSAyikatvAd, vare-pradhAne jJAna-darzane kevalalakSaNe dhArayatIti-apratihatavarajJAnadarzanadharastena) arthAt kisI prakAra se bhI skhalita na hone vAle sarvottama samyag jJAna arthAt kevala jJAna aura kevala darzana dhAraNa karane vAle sarvajJa aura sarvadarzI bhagavAn kI jaba zuddha citta se bhakti kI jAyagI to AtmA avazya hI nirvANa-pada prApta kara tanmaya ho jAyagA / dhyAna rahe ki isa pada kI prApti ke liye samyag jJAna-darzana aura samyak cAritra ke sevana kI atyanta AvazyakatA hai| jaba hama kisI vyakti kI bhakti karate haiM to hamArA dhyeya sadaiva usI ke samAna banane kA honA cAhie / tabhI hama usame saphala ho sakate hai / pahale hama kaha cuke haiM ki karma hI sAMsArika bandha aura mokSa ke kAraNa hai / unakA kSaya karanA mumukSu kA pahalA dhyeya honA cAhie / jaba taka eka bhI karma avaziSTa rahatA hai taba taka koI bhI nirvANa-rUpa alaukika pada kI prApti nahIM kara sakatA hai| unakA kSaya yA to upabhoga se hotA hai yA jJAnAgni ke dvaaraa| yadi bhoga ke Upara hI unako choDa diyA jAya to unakA nAza kabhI nahIM ho sktaa| kyoMki unake upabhoga ke sAtha 2 naye karma saJcita hote jAte hai, jo usako phira usI bandhana me DAla dete haiM / ataH jJAnAgni se zIghra unakA kSaya karanA cAhie / vaha jJAna sAdhu AcaraNa ke dvArA hI prApta kiyA jA sakatA hai / isI liye kahA bhI hai 'jJAnakriyAbhyA mokSaH' arthAt jJAna aura kriyA ke sahayoga se hI mokSa hotA hai / siddha yaha huA ki bhagavad-bhakti ke sAtha 2 samyag jJAna aura samyak cAritra kA Asevana bhI Avazyaka hai| isa prakAra jJAna aura cAritra kI sahAyatA se dhanya anagAra Adi aura unake samAna anya mahApurupa anuttara vimAnoM meM deva-rUpa se utpanna hote hai aura jo ina vimAnoM meM utpanna hote hai ve avazya hI mokSa-gAmI hote hai / ata eva prastuta sUtra meM unhIM vyaktiyoM kA varNana kiyA gayA hai, jo ukta vimAnoM meM jAkara utpanna hue haiN| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vargaH ] bhASATIkAsahitam / [99 hamane jisa prani se yaha hindI anuvAda kiyA hai, vaha 'Agamodaya-samiti' kI ora se prakAzita huI hai / kucha eka hasta-likhita pratiyoM meM pAThabheda bhI milate haiN| hamane jisa prani kA anusaraNa kiyA hai, usame pATha saMkSipta kara diyA gayA hai| kyoMki ukta samiti ne pahale agoM arthAta 'bhagavatIsUtra' aura 'jJAnAdharma-kathAGga mUtra' kA pATha yahAM doharAnA ucita nahIM samajhA, nAhI hI ThIka pratIta huaa| anaH udAharaNa-svarUpa styAvatyAputra Adi ke nAma kA ullekha hI sthAna-sthAna para kara diyA gayA hai| isake atirikta bhI pATha-bheda hame hasta-likhita pratiyoM meM milate haiM, jaise ima sUtra kI samApti para hI kucha pratiyoM me nimnalikhita pATha hai "aNuttarovavAiyadamANaM egosuyakhaMdho tiNNi vaggA tisu ceva divasesu uhi mijhaMni / nattha paDhame vagge dama uhesagA, vIe vagge terama uhesagA, tatIyavagge dama uhemagA / sesa jahA nAyAdhammakahA tahA NeyavvA / aNuttarovavAiyaDhasANaM navamaM aMgaM mamattaM // " ima pATha meM prastuta sUtra kI saMkhyA kA viSaya varNana kiyA hai| pATha bilakula spaSTa hai| isa pATha ko saMgraha pATha bhI kahA jAtA hai / isa mUtra se antima zikSA hame yaha bhI milatI hai ki ukta maharpiyoM ne mahAghora tapa karate hue bhI ekAdayAga mUtroM kA adhyayana kiyaa| ataH pratyeka vyakti ko yogyatApUrvaka zAsrAvyayana meM prayatna-DIla honA cAhie, jisase vaha anukrama meM nirvANa-pada kI prApti kara mke|| anta meM hama apane dharma-priya pAThako se vidA lete hue abhayadeva sUri ke hI zabdoM ko nIce uddhRta kiye dete hai : gandAH kecana nArthato'tra viditAH kecittu paryAyataH, sUtrArthAnugateH samuhya bhaNato yajjAtamAga:-paDham / 'bhAdhye chatra' takaninezvaravacobhApAvidhau kovidaH, saMgovya vihinADhajinamatopeznA yato na kSamA / / zrIrastu / anunagepapAtikamUtra kI napoguNa-prakAzikA hindI-bhASA-TIkA samAna / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namotthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa "5-09-2--- anuttaropapAtikadazAsUna zabdArtha-koSa a-aura 32 / ajhayaNe adhyayana aMgassa-aGga kA 3, | aTTha-ATha aMgAI-agoM kA 16,46, 86 | aTTao-ATha-ATha aMtaM anta, dehAvasAna, mRtyu 27 / aTTAhaM ATha ke (vipaya meM) atie, te samIpa, pAsa, naz2adIka 36, 46, | aTThamassa-AThaveM kA 72, 73, 86 aTThi-camma-chirattAe-haDDI, camar3A aura aMtevAsI-ziSya 13 nasoM se 51, 64 aMva-gaTriyA Ama kI guThalI 61 | aTrI-asthi, haDDI aMva-pesiyA Ama kI phA~ka | aTe-artha 30, 11, 20, 242, 279,322, aMbADaga-pesiyA AmrAtaka-ambAr3e kI 34, 73, 81, 65 phA~ka aDamANe-ghUmatA huA (bhikSA ke lie) 45 akaluse krodha Adi kalupoM se rahita 46 | aDDA-Rddhi arthAt aizvarya vAlI 35, 86 akkhayaM-kabhI nAza na hone vAlA 65 | aNaMtaM anta-rahita, kabhI nAza na hone akkhasutta-mAlA-rudrAkSa kI mAlA 67 vAlA . 65 agatthiya-saMgaliyA-agastika vRkSa kI aNagAraM-anagAra'ko '.8, 13, 73 phalI | aNagArassa-anagAra-mAyA-mamatA ko agga-hatthehi hAtha ke paJjo se 67 | | chor3akara ghara kA tyAga karane vAle acchINa-oNkhoM kA sAdhu kA 51, 64, 72, 80 aja-Arya | aNagAre anagAra 8, 13, 36, 422, 45, ajjhayaNassa-adhyayana kA 11, 34,81 46,46, 67, 72,73, 86 ajjhatyaNA-adhyayana 8, 11, 24, 26, | aNajhovavaraNe-rAga-dvepa se rahita, ___32, 34 vipayoM meM anAsakta Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- kopa aNAyabilaM =anAcAmla, AyaMbila nAmaka tapa vizeSa se rahita aNikkhitteM=anikSipta ( nirantara ), vinA kisI bAdhA ke aNujbhiya dhammiyaM = upayogI, rakhane yogya42 aNuttarovacAiyadasANa = anuttaropapA 42 42, 43 tikadazA nAma vAle naveM zAstra kA 3, 8, 11, 20, 243, 26, 27, 323, 34, 15 aga khabha saya sannivi= aneka saikaDoM stambhoM ( khabhoM) se yukta aNNyA=anyadA, kisI samaya 38 46, 72, 80, 60 adI - dInatA se rahita annayA= - dekho araNayA anne=anna aparAjite = aparAjita vimAna meM aparitatajogI=avizrAnta arthAt nira 20, 27 ntara samAdhi-yukta aparibhUA = atiraskRta, nIcA na dekhane vAlI 46 abhaya-dapaNaM=abhaya dene vAle abhayassa=abhaya kumAra kA abhaye= abhaya kumAra abhiggahaM= pratijJA, AhAra Adi grahaNa karane kI maryAdA bA~dhanA amucchite = binA kisI lAlasA ke, anAsakta hokara kevala zarIra dhAraNa ke lie | ammayaM = mAtA ko | ayala= acala, sthira aruya= adhi vyAdhi se rahita 46 | alaM=saba prakAra ke, pUrNarUpa se alattaga- guliyA - meMhadI kI guTikA 42 | avakaMkhaMti = cAhate haiM avi = bhI 35 65 apuNarAvattaya=bAra 2 janma-maraNa ke bandhana se rahita appasihaya-vara nANa daMsaNa-dhareNa=apratihata (vighna-bAdhA se rahita zreSTha jJAna aura darzana dhAraNa karane vAle apANa = apane AtmA kI 42, 43, 46, 86 appA=AtmA se ambhaNuraNAte= AjJA hone para, AjJA 42, 43, 46 46 mila jAne para ambhasthite = AdhyAtmika vicAra ? abhugata- mussite-baDe aura U~ce abbhujjatAe = udyama vAlI abhao =abhayakumAra ayaM = yaha 3, 20, 24, 27, 32, avimaNe = binA dukhita citta ke avasAdI = binA viSAda (kheda ) ke avvAbAhaM = pIDA se rahita | asaMsaTTa=sApha hAthoM se asi = hai aha = maiM 512, 53', 81 e, 65 65 65 35 61 64 20 to 37 | ahIe =adhyayana kI, sIkhI 45 ahINa-pUrA 20 | AigareM= dharma ke pravartaka 8 aha= pratha- pakSAntara yA prArambha sUcaka avyaya 65 | ahA - pajjattaM = jitanA kucha bhI, Avazya katAnusAra milA huA ahApaDirUvaM= yathAyogya, ucita ahA suhaM = sukhapUrvaka ahijjati - adhyayana karatA hai, paDhatA hai pud 42, 45 86 46 36 46 46 65 42 73 36, 72,80 45 46 72 42 16, 46, 86 35 35, 86 64 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram - - - 72' AillANaM Adi ke, pahale ke 20 tapasviyoM meM AukkhaeNaM Ayu ke kSaya hone ke icchAminmaiM cAhatA hU~ 42 kAraNa 13 , iti-samApti-bodhaka avyaya, paricayAANupubIe-anukrama se, nambara vAra tmaka avyaya 20, 27, 61 ibhavara-kannagANaM zreSTha zreSTiyo kI Apucchai, ti=pUchatA hai, pUchatI hai 362, 45, kanyAo kA ApucchaNa-pUchanA 80 imaMsi-inameM ApucchaNA-dharma-jijJAsA, dharma ke viSaya imAsiM-inameM ____ meM pUchanA 16 ime-ye 13, 32, 80 Apucchati-dekho Apunchai imeNaM isase ApucchAmi-pUchatA hU~ 36 imeyArUve isa prakAra ke Ayavila='yavila' nAmaka eka tapa, isidAse RpidAsa kumAra jisameM rUkhA bhAta yA anya koI IryA-samite IryA-mamiti vAlA, yatnAmAsuka dhAnya kevala eka hI bAra cArapUrvaka calane vAlA 36, 86 khAyA jAtA hai 42, 45 ukameNaM-utkrama se, ulaTe krama se, nIce AyaMbila-pariggahieNa='Ayavila' se Upara nAmA tapa kI rIti se grahaNa kiyA ukkhevao-AkSepa, na kahe hara vAsyo huA 42 kA pIche ke vAkyo se Anepa karanA 86 AyavedhUpa meM uggaha-avagraha, sammAna, pUjA Adi 72 bhAyAra-bhaDae-tapa-sAdhana ke upakaraNa ucca0=( una-majhama-nIca ) uga, madhyama 13, 20 pIra nIca kulo meM bhAyAhiNaM AdakSiNA 73 uccavagate-U~ce gale kA pAtra vigepa 61 AyAhiNaM payAhiNaM AdakSiNA 'paura ujANAno-udyAna me bagIce meM 16 pradakSiNA ujAga umAna, bagIcA 3.72 AraNccu pa-dhAraNa-gyArahavA~ devaloka ... * ujhiya-dhammiya-nirupayogI, 5 ra dene paura 'acyuta-bArahavA~ devaloka 13 yogya Aharani-bhojana karatA hai uTTa pATha-OMTa kA para AhAra bhojana uThANe-poThoM pI mApAreni-bhojana karatA hai. sAnA 86. AminekA gayA hai , uga-gIna ti, paricaya yA mamAmi-bhUgara udara-peTa 'para 6. uTara-pAra IIT, paTanA . gAra-saMgaDiyA kI gAra gAna bhani zAmoragAna mA 56 7 . Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSa uppi-Upara 12, 38, 72, 86 | oyaraMti-utarate haiM 13 ubhaDa-ghaTAmuhe-ghar3e ke mukha ke samAna orAleNaM-udAra-pradhAna (tapa se) vikarAla mukha vAlA 46, 80, 86 ummuka-vAlabhAvaMbAlakapana se ati- | kai-kitane krAnta, jisane bacapana choDa diyA hai 37 / kaMka-jaMghA kaGka nAma pakSI vizeSa kI uyarati-utarate haiM 80 kaMpaNa-vAtio (viva) kampana-vAtika ura-kaDaga-desa-bhAeNaM vakSasthala (chAtI) / rUpI caTAI ke vibhAgoM se 67 roga vAle vyakti ke samAna 67 | ura-kaDayassa-chAtI kI | kaTTa-kolaMvae-lakaDI kA kolamba-pAtra vizeSa uvasomemANe-zobhAyamAna hotA huA 67 kaTTha-pAuyA lakar3I kI khar3AU~ uvayAli-upajAli kumAra kaDi-kaDAheNaM-kaTi (kamara) rUpI kaTAha se 67 uvavajihiMti utpanna hogA kaDi-pattassa-kaTi-patra kI, kamara kI 55 uvavaraNe,nne utpanna huA 132,802,61 kaNNa-kAna uvavAyo-upapAta, utpatti uvasomemANe-zobhAyamAna hotA huA 72 kaNNANaM-kAnoM kI uvAgacchati-AtA hai kaNho=kRSNa vAsudeva 45, 732 katare-kaunasA uvAgate-AyA kadAti kabhI uvvuDa-NayaNakose jisakI oNkheM bhItara / dhaMsa gaI thI kannAvalI-kAna ke bhUSaNoM kI paGkti 55 Urussa-UruoM kA kappati-ucita hai, yogya hai 42 UrU-donoM Uru kappe-kalpa-saudharma Adi devoM ke nAma eesiM-inake vipaya meM ___ vAle dvIpa aura samudra 13 pakArasa-gyAraha 16,46, kaya-lakkhaNa-zubha lakSaNa vAlA 73 ega-divaseNaM-eka hI dina meM kayAi,ti-kadAcit, kabhI 46,80,60 eya-isa | karaga-gIvA karave (miTTI ke choTe se eyAsave isa prakAra kA 51,532, 55, ___pAtra ) kI grIvA arthAt galA 61 evaM isa prakAra 3,8, 12, 13, 20, kareti karate haiM 24, 34, 42, 53, 64, 72, | kareti karatA hai 36, 45, 73, 61 73,80,66,61,64 kareha karo 42 evamhI, nizvayArtha bodhaka avyaya 36 | kala-saMgaliyA-kalAya-dhAnya viropa kI evAmeva imI prakAra 512,53, 55, 56, / phalI 56',61, 63, 64 kalAto-kalAe~ 27, 35 esagApa-epaNA-samiti-upayogapUrvaka kalAya-saMgaliyAkalAya kI phalI 59 AhAra Adi kI gavepaNA karane se 45 | kahiM-kahA~ 13, 80 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram 60 13, 80, 60 72 kaheti kahatA hai kAussaggaM kAyotsarga, dharma-dhyAna kAkaMdI = kAkandI nAma kI nagarI kAkajaMghA = kauve kI jA~gha, kAka-jaGghA nAmaka paghi vizeSa kAgaMdI = kAkandI nAma kI nagarI kAgaMdI = kAkandI nagarI meM 35, 46, 86 aridIo = kAkandI nagarI se kAyaMdI = kAkandI nagarI 13 | khalu = nizcaya se 8, 12, 13, 24, 272, 32, 34, 721, 801, 86, 64 khIra-dhAtI = dUdha pilAne vAlI dhAya 35 53 | gaMgA-taraMga-bhUe gaDDhA kI tarahoM ke samAna hue 34 gacchati = jAtA hai 46 gacchihiMti = jAyagA kAyaMdI garIe = kAkandI nagarI meM kAreti banavAtI hai| kArellaya challiyA = karele kA chilakA 1 kAla = kAla, samaya 2 kAlaM = mRtyu (se) kAla-gate - mRtyu ko prApta hone para kAla-gayaM = mRtyu ko prApta huA kAla-mAse = mRtyu ke samaya kAli - porA-kAli - vanaspati vizeSa kA parva (sandhi-sthAna ) kAhiti = aMta karegA kiccA = karake 45 |gaNija - mAlA - ginatI kI mAlA 45 | gaNeja-mANehiM gine jAte hue 37 | gate gayA kuMDiyA- gIvA= kamaNDalu kA galA kumAre= kumAra ke = kaunasA keNaTTe = kisa kAraNa kevatiyaM = kitane koNito=koriNaka rAjA saMdao = skandaka sanyAsI khaMdaga- cattavvayA = jo kucha 53 kAleNaM=kAla se, samaya se (meM) 3, 12, 27, 34, 36, 711, 72, 86, 60 72 64 gAmAnugAmaM = eka gA~va se dUsare gA~va 13, 80 gilAti=kheda mAnatA hai, duHkhita hotA hai 67 gavAe grIvA kI, gardana kI 13, 80 61 16 13, 80 13 | guNa- rayaNa = guNa-ratna, tapa 13 | guNasilae, te = guNazila nAmaka caitya yA udyAna 12, 27, 71, 60 24 13 38 27 13, 80 61 8, 27 3, 11, 24, 27, 32, 34 72 13, 80 36 67,80 | | | skandaka sanyAsI ke viSaya meM kahA gayA hai 16 khadato = skandaka sanyAsI 46,86 khaMdayassa=skandaka sanyAsI kA ( varNana ) | gUDhadaMte = gUDhadanta kumAra gehaMti = grahaNa karate haiM gerahAveti = grahaNa karAtI hai geveja-vimANa patthaDe = graiveyaka devatA ke 67 67 13, 80 67 mahAvIra svAmI ke mukhya ziSya gotamA - he gautama! nivAsa sthAna ke prAnta bhAga se 13, 80 gotama- pucchA - gautama kA pUchanA gotama - sAmI = gaNadhara gautama svAmI, zrI 60 gotame = gautama svAmI goyamA = he gautama ! goyame = gautama svAmI 67 13 5 golAvalI = eka prakAra ke gola pattharoM kI paGkti caudasahaM = caudaha kA caMdima - candra vimAna caMdimA = candrikA kumAra 45 46,80 is is ism gim 13, 80 13 55 72 13, 80 32 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSa ... ~ ~v AAS wwwwwwwwwwwwww 362 73 .. . cakkhu-daeNaM-jJAna-cakSu pradAna karane vAle 64 / jati dekho jai camma-cchirattAe-camaDA aura zirAoM jadhA-jaise ke kAraNa | jamAlI-jamAli kumAra caremANe-calate hue, vihAra karate hue 72 | jamma-janma calaMtehi-calate hue, hilate hue 67 jamma-jIviya-phale janma aura jIvana .. ciMtaNA-dharma-cintA kA phala ciMtA-cintA jayaMte-jayanta vimAna meM 20, 27 ciTThati-sthita hai, rahatA hai, rahatI hai 46,51, jayaNa-ghaDaNa-joga caritte-jayana (prApta 53, 64, 67, 72 | yogoM meM udyama ), ghaTana (aprApta yogo citta-kaTare-gau ke carane ke kueDa ke kI prApti kA udyama) aura yoga nIce kA hissA 56 (mana Adi indriyoM kA sayama) se cetie,te-caitya, udyAna, bAgIcA 12, 27, yukta caritra vAlA 46 jaragga-ovANahA-sUkhI jUtI 51 cellaNAe-cellaNA devI ke 20 jaragga-pAda-bUDhe baila kA paira (khura) 55 ceva (ca'iva)=ThIka hI 16, 425, 51, jahA=jaisA, jaise 122,20,27, 35, 36%, 64, 72, 73, 86 45,46, 46, 63, 64, 67, 80, codasaNhaM-caudaha kA 86,60 | jahA NAmae,te yathA-nAmaka, jaisI,jaisA 51, chaTuM-chaTeNa-paSTha paSTha tapa se, jisa tapa meM upavAsa 6 bhakta yA do dina ke bAda __53, 55, 56, 61, 67 kholA jAtA hai 42,43 jA jaisI chaTTassavi-chaThe (bhakta) para bhI 42 jANaeNaM ( chadmastha jJAna-catuSTaya ko ) chatta-cAmarAto-chatra aura cAmaroM se 36 jAnane vAle chamAsAcha mahIne jANUNaM-jAnuoM kA chinnA-toDI huI jANettAjAnakara 13, 37 51, 56 | 1 jAte bAlaka jai,ti-yadi 3, 8, 11, 24, 26, 32, | 2 jAte-ho gayA 36, 86 ja-jima 42,86 jAmeva jisI jaghANa jabAoM kA | jAliM-jAli anagAra ko javU-jambU svAmI ko | jAlimjAli kumAra yA anagAra 8, 27 jaMbU-jambU svAmI, muvarmA svAmI ke jAlissa-jAli kI 13, 27 muraya ziSya 3, 8, 12, 24, 32, 34, | jAlIkumAro jAlikumAra 80,86,64/ jAlIvi-jAlikumAra bhI jagaNIbhomAtAe~ | jAva-yAvat, pahale kahI huI bAta ko jaNavaya-vihAraM deza meM vihAra 46,86 phira se na duharAkara isa zabda se . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram usakA AkSepa sarvatra kiyA gayA hai 32, / NANatta-nAnAtva, mAtA-pitA Adi kA 8, 11, 12, 13, 20,24, 26,27, varNana 32, 34, 35, 37, 382, 36', NAma-nAma vAlI 42, 453, 46, 46, 53, 55, 64, NAma-nAma vAlA 67, 72,80,81,86, 60 NikkhaMto-gRhastha chor3akara dIkSita hogayA 16 jAvajIvAe jIvana paryanta 42,43 NikkhamaNa-niSkramaNa, dIkSita honA 36, 26 jAhe-jaba 36 Niggao nikalA jiNeNaM-rAga-dvepa ko sarvathA jItane vAle 'NiggatA-nikalI 'jina' bhagavAn ne 65 Niggate-nikalA jiyasattuM jitazatru rAjA ko 36 Niggato nikalA jiyasattU-jitazatru nAma kA rAjA 35, 36 / NiggayA-nikalI jibhAe-jihvA kI, jIbha kI himmaMsa-mAMsa-rahita jIveNa-jIva kI zakti se 67 NimmaMsA-mAMsa-rahita jIhA-jihvA. jIbha No-nahI, niSedhArthaka avvaya jeNeva-jisI ora 45, 72', 732 joijjamANehiM dikhAI detI huI 67 . tae-isake anantara ThANaM-sthAna ko 15 tao-tIna ThitI sthiti 132,80,61 taM-usa 421,80,86 DheNAliyA-jaMghA DheNika pakSI kI jaDA 53 taMjahAjese 8, 24, 32, 35 DhaNAliyA-porA-DheNika pakSI ke sandhi- taccassa-tIsare 32, 34, 65 sthAna / 53 tate-imake anantara 8, 13, 36,42, NaM-vAkyAlaGkAra ke lie avyaya haiM, 452, 46,46', 72, 73,86,60 jisakA ima grantha meM hamane 'nu' se , tato hamake anantara saskRta anuvAda kiyA hai 3,8. 11 tattha-vahA~ 13, 24, 26, 32, 34 35 37. taruNae komala 36, 426, 45, 46, 16.51, taraNaga-elAlue-komala AlU 64,67,72,73.80.86.60 taraNaga-lAuekomala tunyA / e-nahI, niSedhArthaka avyaya 42. 45, 64 taraNine-choTI. komanna gagarI-nagarI 34.45 taraNiyA-choTI, komala 51 5. 63 egarIe-nagarI meM 6 tava-tega raNagarIno-nagarI se 46, 46 taba neya-sirIe-tapa aura neja kI nanmI egare-nagara 12, 27 site se gamaMsati-namaskAra karanA hai 12, 72, 73 navamba-lAvanna-japa re kAraNa utpanna ho rAbaraM-vipatA-bodhaka avyaya 4 mundaranA is min o n Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSa - ~ 36, 86 tavasA tapa se 46, 46, 86 / tettIsaM tetIsa taveNaM-tapa se 67 terasa-teraha tavo-kamma-tapa-karma 16 terasaNhavi-terahoM kI tavo kammeNaM-tapa-karma se 42, 43 | terasame-terahavA~ tassa-usakA 36,80, 60 terasavi-teraha hI tahA-usI taraha 12, 27, 36, 67, 86 tesiM-unake tahA-rUvANa-tathA-rUpa, zAstroM meM varNana to to kiye hue guNoM se yukta sAdhuoM kA 46 | tti iti taheva-usI prakAra 12, 13, 20, 45, 72, thAvaccAputtassa-sthAvatyA-putra kI, sthA 80,86, 10 vatyA gAthApatnI kA putra, jisane eka tAe-usa ___ sahasra manuSyoM ke sAtha dIkSA lI thI tAo-usa tAmeva-usI 73 thAvaJcAputto-sthAvatyA-putra 36 tAraeNadUsaroM ko sasAra-sAgara se pAra thAsayAvalI-darpaNoM (ArasiyoM) kI ___karane vAle pakti tAliyaMTa patte-tADa ke pattoM kA paDA 56 | therA sthavira bhagavAn 13,80 ti iti, samApti yA paricaya bodhakatherANaM-sthavira bhagavantoM kA avyaya 8, 13, 51, 53 / therehi sthaviroM ke (se) 12,80 tikaTTu-isa prakAra karake dasa-daza 8, 11, 322, 34 tikkhutto-tIna bAra dasame-dazavA~, dazama tiriNa-tIna 8 dasamo-dazama, dazavA~ 61 tiha-tIna kA 20 | dAo=vivAha meM kanyA-pakSa se Ane vAlA titthagareNaM cAra tIrthoM kI sthApanA daheja 12, 38, 86 karane vAle 61 | dArae bAlaka 35, 86 tineNa sasAra sAgara se pAra hue dArayaM-bAlaka ko nIse usa 35, 86 dinnA-dI huI 51, 56 tummeNa-Apa se 42 divasaM-dina tuma-tuma 73 disaM-dizA ko te-ve 13, 32 dIhadate-dIrghadanta kumAra teeNaM teja se 67 dIhaseNe-dIrghasena kumAra teNaM-uma 3'. 122, 272, 34', dutijamANe-vihAra karate hue 46,71,72, 60 dumaseNe-drumasena kumAra neNTeNa-isa kAraNa 72 dumenTuma kumAra neNe-umI aura 45, 72, 73' durUhati-ArohaNa karate haiM, car3hate haiM 80 65 422,862 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram dulahaMti-ArohaNa karatA hai, car3hatA hai 12 dhAriNI-suA-dhAriNI devI ke putra 20 13,80 naMdAdevI-nandAdevI nAma vAlI rAnI devassandeva kI 13, 80 nagarI-nagarI devattAe-deva-rUpa se 13, 80 nagarIe-nagarI meM deva-logAo-devaloka se 13,82 nagare-nagara devANuppiyANaM-devoM ke priya (Apa) nava-nau kA 13, 36 navarAha-nau kI devANuppiyA-devoM ke priya (tuma) 42, 722 navarAhavi-nauvoM kI devIrAja-mahiSI, paTarAnI 12, 27 navamassa nauveM devendeva 61 nava-mAsa-pariyAto-nau mahIne kI sayamadoccassa-dUsare 24, 26, 27,232 vRtti doNha-do kA navame nauvA~ donni-do kA 271, 61 navamo nauvaoN ghaNNassa-dhanya kumAra yA anagAra kA 80 navaraM-vizeSatA-sUcaka avyaya 12, 20, . (dhaNNe,ne-dhanyakumAra yA anagAra 32,422, 452,46, 462, 67, 722. 73, 61 nAma-nAma vAlI 2 dhaNNe-dhanya hai 73 nAlAe-nAsikA kI, nAka kI dharaNo,no-dhanya anagAra 862 nikkhamaNaM-niSkramaNa, gRhatyAga dhanna-dhanya kumAra nAma kA 35, 37 niggao-nikalA dhannassadhanya kumAra yA anagAra kA 36, niggatA-nikalI 51, 53, 55, 56, 61, 63, niggato nikalA niggayA-nikalI dhanne, dhanno dekho dharaNe. dharaNo " nisamma dhyAnapUrvaka sunakara dhamma-dharma paMca-pA~ca 20, 27 dhamma-kahA-dharma-kathA 72, 6. paMcaeha-pA~ca kA dhamma-jAgariya-dharma-jAgaraNa 80,60 paMca-dhAti-parikkhitte pA~ca dhAiyoM kii| dhamma-daeNaM zruta aura cAritra rUpa dharma ranA meM rakhA huA dene vAle 64 paMca-dhAti-pariggahita paoNca dhAiyoM kA dhamma-desaeNa-dharma kA upadeza karane vAle64 grahaNa kiyA huA 35 dhamma-vara-cAuraMta-cakavaTTiNA-uttama pagati-bhadae-prakRti se bhadra, saunya dharmarUpI cAra gati aura cAra avayava svabhAva vAlA 13 yukta saMsAra ke cakravartI 64 65 paggahiyAe grahaNa kI huI, svIkAra kI dhAriNI-dhAriNI nAma kI zreNika rAjA kI rAnI 12 pajuvAsati-sevA karatA hai 362 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zabdArtha-koSa paDigae-calA gayA / kI paDigao-calA gayA 60 pabvatite-pravrajita huA 36, 42, 86 paDigatA-calI gaI 60 pabvayAmi-pravrajita hotA hU~, dIkSA grahaNa paDigayA calI gaI 72 karatA hU~ 36 paDigAheti grahaNa karatA hai 46 | pavvAya-vadaNa-kamale jisakA kamalarUpI / paDiggahittate grahaNa karane ke lie 42 mukha murajhA gayA thA paDiNikkhamati-bAhara nikalatA hai 46,46 pAuNittA-pAlana kara 12,13 paDidaseti-dikhAtA hai 46 pAunbhUte-prakaTa huA paDivaMdhaM-pratibandha, vina, derI 42 | pAMsuli-kaDaehiM pasaliyoM kI paMkti se 67 paDhama-chaThTha-kkhamaNa pAraNagaMsi-pahale pAMsuliya-kaDANaM pArzvabhAga kI asthiyoM - paSTha vrata (vele) ke pAraNa meM 45 / (haDDiyoM ) ke kaTakoM kI paDhamassa-pahale 81, 11,20,24,34,81 pANaM pAnI paDhamAe-pahalI 45 | pANAvalI-pANa-eka prakAra ke vartanoM paDhame pahale (adhyayana) meM 20 kI pakti paNNaga-bhUteNaM sarpa ke samAna 46 | pANiM hAtha paeNa(na)ttA pratipAdana kiye haiM 8, 11, pAta-jaghoruNa-paira, jaDDA aura UruoM se 67 13, 26, 32,80, 11 pAdANaM-pairoM kI 51, 72 paeNa(na)tte pratipAdana kiyA hai, kahA hai| pAbhAtiya-tArigA-prAtaHkAla kA tArA 64 32, 11, 20, 24, 272, 322, pAyaMguliyANaM-pairoM kI a~guliyoM kI 51 34,81, 65 pAyagaliyAto-pairoM kI a~galiyA~ 51 paNNA(nA)yaMti-pahacAne jAte haiM 51, 64 pAya-cAreNa paidala patta-cIvarAI-pAtra aura vastroM ko 13 pAyA paira payayayAe=adhika yana vAlI 45 pAraNayaMsi-pAraNa karane para, pAraNa ke parinivvANa-vattiyaM-parinirvANa pratya samaya 42 , kisI kI mRtyu ke upalakSya meM pAsAyavaDi(De)sae, te zreSTha-sarvottama kiyA jAne vAlA 13 | mahala meM 12, 37,38, 72, 86 pariyAto sayama-vRtti yA sAdhu-vRtti kA / pi-bhI pAlana 27, 60 piTi-karaMDaga-saMdhIhi-pRSTha-karaNDaka parivasai-rahatI hai (thI) (pITha ke unnata pradezoM) kI sandhiyo parivasatitrahatA hai 86 se parimA-paripad, zrotR-gaNa 3,36, 71, piTi-karaMDayANaM-pITha kI har3iyoM ke unnata 722,60 pradezoM kI palAsa-patte-palAza (DhAka) kA pattA 56,61 piTTi-mavassieNaM-pITha ke sAtha mile hue 67 pabahane pratrajita huA, mAdhu-vRtti dhAraNa piTTi mAiyA pRSTimAtRka kumAra 36 42 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram 53 46 pitA-pitA 27 | vINA-chiDDe-vINA kA cheda piyA-pitA 61 | buddheNaM cudva, jJAnavAn pucchati-pUchatA hai 80 boddhanve-jAnanA cAhie puTTile pRSTimAyI kumAra 32 borI-karIlla bera kI koMpala putte-putra 35, 86 | vohaeNaM-dUsaroM ko vodha karAne vAle 65 punaseNe-puNyasena kumAra 24 | bhaMte he bhagavan ! 3,6, 112, 13, purisaseNe-puruSasena kumAra | 24, 26, 27, 32, 34', 42, 72, pubarattAvarattakAla-samayaMsi-madhya rAtri | 80,86,60 ke samaya meM 60 bhagavaM-bhagavAn 13, 36, 42, 46, 71, puvyarattAvarattakAle-madhya rAtri meM 72, 73', 80 puvANupubbIe-krama se bhagavaMtA-bhagavAn 13 peDhAlaputte-peDhAlaputra kumAra | bhagavatA bhagavAn ne 42, 64 pellae-pellaka kumAra bhagavato bhagavAn kA 46,73, 86 porisIe-paurupI, prahara, dina yA rAta bhagavayA bhagavAn ne ke cauthe bhAga meM | bhajaNayakabhalle-cane Adi bhUnane kI phuTTatehiM baDe jora se bajate hue (mRdaGga kaDhAI Adi vAdyo ke nAda se yukta) 38 | bhattaMbhAta baMbhayArIbrahmacArI | bhadda-bhadrA sArthavAhinI ko battI(tti)sambattIsa 13, bhaddA-bhadrA nAma vAlI 35, battIsApa-battIsa bhaddApa-bhadrA mArthavAhinI kA battIsAo-battIsa bhahAo-bhadrA nAma vAlI baddhIsaga chiTTebahImaka nAmaka bhannati kahA jAtA hai kA cheda 64 / bhavaNaM bhavana bahave bahuta se / bhavittA hokara 42 vahiyA bAhara / bhANiyabvaM, vyA kahanA cAhie 20, 61 baha-bahuta 60 bhAvemANe-bhAvanA karate hue 42,43, vArasambAraha 20 / bAlattaNaMcAlakapana 27, bhAsaMmbhApA, bola yAvattari bahattara 35 mAsa-gasi-palinchanna-gasa ke Dhera meM bAhANa-mujAnA kI 5 TakI huI cAhAyA saMgaliyAnAhAya nAma vAle vRkSa bhAsimmAmi-maha~gA vigepa kI phanI VE ' bhuspaga-mRnya meM yAhArdi-bhujAoM meM ___6 . bhoga-samandha.ndha bhoga bhogane meM samartha / bilamiva bila ke samAna 16, 7,86, 5. 7 W w us Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSa 42, 86 73, 60 maMsa-soNiyattAe-mAsa aura rudhira ke | muMDAvalI-khambhoM kI pakti kAraNa 51, 64 muDe-muNDita magga-daeNaM-mukti-mArga dikhAne vAle 64 | mugga-saMgaliyAmUMga kI phalI 51,57 majme-bIca meM ___37 mucchiyA bhUcchita mamaM merA 13 | mUlA-challiyA-mUlI kA chilakA 64 mayAli-mayAli kumAra 8 meho 'jJAtA dharmakathAGgasUtra' meM varNita mayUra-porA-mora ke parva (sandhi-sthAna) 53 / megha kumAra mahatAbaDe bhArI (samAroha se) 36 | mokeNaM svayaM mukta hue mahavvale mahAbala kumAra, jisakA varNana moyaeNa-dUsaroM ko sasAra-sAgara se ___'bhagavatI sUtra' meM kiyA gayA hai 35, 36 | mukti dilAne vAle mahA-NijaratarAe-bar3e karmoM kI nirjarA ya-aura 8, 322, 42,80 karane vAlA 72 rAmaputte-rAmaputra kumAra mahA dukkara-kArae-atyanta duSkara tapa / rAyagihe-rAjagRha nAma kA nagara 3, 12, karane vAlA 72 20, 27, 71,10, 112 mahAdumaseNamAtI=mahAdrumasena Adi 27 rAyA-rAjA 12, 20, 27, 35, 71, 72, mahAdumaseNe-mahAdrumasena kumAra 24 mahAvidehe-mahAvideha (kSetra) meM 13,80,612 riddha(ddhi)sthimiya-samiddhe, ddhA-dhana mahAvIra-dharma ke pravartaka zrI zramaNa bhaga- dhAnya se yukta, bhayarahita aura saba ___vAn mahAvIra svAmI ko 42, 72,732 prakAra ke aizvarya se yukta 12, 34 mahAvIrassa-zrI mahAvIra svAmI kA 46, laTTadate-laSTadanta kumAra 8, 20 73, 86 labhati-prApta karatA hai 452,46 mahAvIre-zrI mahAvIra svAmI 36, 46, 71 lAuya-phale-tumbe kA phala mahAvIreNa zrI mahAvIra se 43, 64 lukkha-rukSa mahAsIhaseNe mahAsihasena kumAra 24 loga-nAheNa-tInoM lokoM ke svAmI 64 mahAseNe-mahAsena kumAra 24 | loga-pajoyagareNa loka udyotakara mA nahI, niSedhArthaka avyaya (prakAzita karane vAle) 64 mANussae manuSya sambandhI 73 loga-ppadIveNaM lokoM meM dIpaka ke mAtuluga-pesiyA mAtuluGga-vIjapUraka kI samAna prakAza karane vAle 64 phaoNka 63 / vaMdati-vandanA karatA hai 42, 72, 73 mAyA tAmAtA 20, 27 vaggassanvarga kA 8, 11, 20, 24 27, mAsaM-eka mAsa 32, 65 mAsa saMgaliyA-mApa-uDada kI phalI 51,56 / vaggA mAsiyA-eka mAsa kI 80 vaTTayAvalI-lAkha Adi ke bane hue baccoM milAyamANI murajhAtI huI 51 ke khilaunoM kI paMkti Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram 81, 65 vaDa-patte-bar3a kA pattA 56, 61 | vehallassa-vehallakumAra kA vattavvayA vaktavya, viSaya 27 | vehalle vehalla kumAra 8,32 vayAsI-kahane lagA, bolA 3, 8, 13, 42, vehAyase-vihAsa kumAra saMcAeti-samartha hotI hai 36 vA-vikalpArtha-bodhaka avyaya 516,555 saMjame-saMyama meM, sAdhu-vRtti meM 72 vANiyaggAmevANija grAma nagara meM saMjameNaM-saMyama se 46, 46, 86 vAgareti kahate haiM saMpatteNaM-mokSa ko prApta hue 32,82,11, vAriseNe-vArisena kumAra 20, 24, 26, 27, 32, 34, .. vAluMka-challiyA-cirbhaTI kI chAla 64 vAvi (vA'avi)=bhI | saMlehaNA-saMlekhanA, zArIrika va mAnasika vAsA-varSa / tapa-dvArA kaSAdi kA nAza karanA, vAsAI, tivarSa taka 12, 20 anazana vrata 80,61 vAse-chetra meM saMsaTuM-bhojana Adi se lipta (hAthoM se viulaM-vipulagiri parvata diyA huA) vigata-taDi-karAleNaM nadI ke taTa ke sacceva-vahI samAna bhayaGkara prAnta bhAgoM se 67 sajjhAyaM-svAdhyAya vijae,ye-vijaya vimAna meM 202, 27 satta-sAta vijaya-vimANe-vijaya nAmaka vimAna meM 13 | satthavAhi-sArthavAhinI ko vipulaM-vipulagiri nAmaka parvata 12 satthavAhI sArthavAhinI, vyApAra meM vimANe-vimAna meM 802,61 nipuNa strI 35, 37, 86 viyaNa-patte-bA~sa Adi kA paGkhA 56 saddhiM-sAtha 12, 80 viharati=vicaraNa karatA hai 12, 38, 43, | samaeNa-samaya se (meM) 3, 12, 27, 46, 46 , 72, 86 34, 36, 71,86,60 viharAmi-vicaraNa karatA hU~ 72 samaNaM zramaNa bhagavAn 42, 72, 732 viharittate-vihAra karane ke lie 42 samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImagA vItivattittA vyatikrAnta kara, atikramaNa zramaNa, mAhana (zrAvaka), atithi, __ kara, usako chor3akara usase Age 13,80 kRpaNa aura vanIpaka (yAcaka vizeSa) 42 vuccati kahA jAtA hai 722 samaNa-sAhassINaM-hajAroM muniyoM meM vutta-paDivuttayA ukti pratyukti se 36 (zramaNa sahasroM meM) vutte-kahA gayA hai samaNassa-zramaNa bhagavAn kA 46, 72, vejayaMte-vaijayata vimAna meM 20, 27 73, 86 vavamANIe kaoNpatI huI 67 | samaNe-zramaNa bhagavAn 46, 71 vehalla-behAyasA vehalla kumAra aura samaNeNaM zramaNa bhagavAna ne 3,82, 11, vihAyasa kumAra 20 20, 24, 26, 27,2322, 342, 42, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSa - mmam K 46,80,64 kA bhAva, sayama-vRtti 12 samANI-hone para 51, 56 | sAmanna-pariyAto sayama-vRtti 20 samANe hone para 422, 46 / sAmalI-karIlle-zAlmalI vRkSa kI koMpala 53 sami-saMgaliyA-zamI vRkSa kI phalI 56 sAmAiyamAiyAI-sAmAyika Adi 46 samudANa-gharoM ke samUha se prApta bhikSA sAmI zrI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI samosaDhe-padhAre, virAjamAna hue 12, 36, 12, 60 71, 60 sAhassINaM sahasroM meM-(sahasroM kA) 722 samosaraNaM padhAranA, tIrthaGkara kA pradhAranA sijhaNA-siddhi 3, 86 sibhihiti-siddha hogA 13, 80, 61 sayaM-apane Apa | siDhila-kaDAlI (viva)=DhIlI lagAma sayaM-saMvuddhaNaM apane Apa bodha prApta ke samAna karane vAle 64 siNhAlae-siMstAlaka-sephAlaka nAmaka saraNa-daeNaM-zaraNa dene vAle 64 phala vizeSa sarisaM-samAna 61 | siddhi-gati-nAmadheya-siddhi gati nAma sarIra-cannao-zarIra kA varNana 72 vAle sallati-karille zalya vRkSa kI koMpala 53 silesa-guliyA zleSma kI guTikA samvasiddhesavArthasiddha vimAna meM 202, | siva-kalyANarUpa 27, 80, 61 sIsa-zira savattha-sarvatra, saba ke viSaya meM 64 sIsa-ghaDIe-zirarUpI ghaTa (ghaDe) se savo saba 72 sIsassa-zira kI sabbodue-saba RtuoM meM harA-bharA rahane / sIhaseNe-sihasena kumAra vAlA 35 sIhe-siha kumAra sahasaMvavaNe sahasrAmravana nAma vAlA eka sIho-siMha, zera 12, 27 34, 72 sukayatthe-sukRtArtha sahasavavaNato-sahasrAmravana udyAna se 46 sukaM-sUkhA huA 55, 64 sA-vaha sukka chagaNiyA-sUkhA huA gobara, gohA 56 sAee-sAketa pura meM sukka challI-sUkhI huI chAla 51 sAga-patte-zAka ke patte sukka-jaloyA-sUkhI huI joMka sAgarocamAi-sAgaropama, daza kroDAkoDI sukkadie-sUkhI huI mazaka palyopama pramANa kA, kAla kA eka sukka-sappa-samANAhi-sUkhe hue sarpa ke vibhAga jimake dvArA nArakI devatA samAna kI Ayu mApI jAtI hai 13, 80, 61 sukkA-sUkhI huI, sUkhe hue 51, 56 sAma-karIle-priyagu vRkSa kI koMpala 53 sukkAto-sUkhI huI sAmanna-pariyAgaM-sAdhu kA paryAya, sAdhusukkeNa-sUkhe hue bagIcA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaropapAtikadazAsUtram suNakkhatta gameNaM-sunakSatra ke samAna 61 ) sesaM-zeSa (varNana), bAkI suNakkhattassa-sunakSatra ke 60 | sesA-zeSa 20, 27 suNakkhatte-sunakSatra kumAra 32, 86 | sesANaM zeSa kA supuraNe-acche puNya vAlA | sesANavizeSa kA bhI sumiNe svapna meM 12, 27 | sesAvi-zeSa bhI surUve-sundara, acche rUpa vAlA 35, 86 | socA-sunakara 72, 73 suladdhe-acchI taraha prApta kara liyA hai 73 | soNiyattAe,tte-rudhira ke kAraNa 51 / / suhammassa-sudhamaM nAma vAle zrI mahAvIra / svAmI ke pAMcaveM gaNadhara aura jambU / solasa-solaha 12, 20, 27 svAmI ke guru kA sohammIsANa=saudharma aura IzAna nAmaka suhamme-sudharmA svAmI ___pahalA aura dUsarA devaloka 73 suhuya0 (suhuya-huyAsaNa iva) acchI hakuba-phale-hakuba-vanaspati vizeSa kA taraha se jalI huI agni ke samAna 46 ___ phala 61 suddhadaMte-zuddhadanta kumAra 24 haTTha-tuTTa-prasanna aura santuSTa 43, 73 1se vaha, usake 8, 13, 42, 45,46, haNupAe=cibuka-Thor3I kI 46', 51, 532, 55, 56, 61, / | hatthaMguliyANaM hAthoM kI a~guliyoM kI 56 63, 64, 67, 72, 80,86,60 / hatthANaM hAthoM kI 2se-atha, prArambha-bodhaka avyaya 72 | hatthiNapure hastinApura meM seNie zreNika rAjA 12, 20, 27,71, | halle-halla kumAra 72, 73, 60 huyAsaNe (iva)-agni ke samAna seNio=zreNika rAjA 12, 27 | hoti hote haiM seNite zreNika rAjA 71 | hotthA thA, thI 34, 352, 51, 72,86 seNiyA he zreNika Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by K. R Jain, at the Manohar Electric Press, Said Mitha Bazar, Lahore