Book Title: Anandghan ka Rahasyavaad
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010674/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ cha ] bhaktiparaka pada 89, zRGgAra evaM viraha-milana sambandhI pada 90, AdhyAtmika pada 91, dArzanika pada 92, yoga sAdhanAparaka pada 93, upadezAtmaka pada 94 / .tRtIya adhyAyaH 65-165 Anandadhana kI vivecana-paddhati pratIkAtmakatA 98, amUrta tattvoM kA mAnavIyakaraNa 102, rUpakAtmaka paddhati 111, rahasyAtmakatA 120, anekAMta-dRSTi 128, nizcaya aura vyavahAramUlaka naya-paddhati 112, samanvayAtmaka dRSTi 147, aparokSAnubhUti 158 / caturtha adhyAya : 1661250 Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra AtmajJAna kI jijJAsA 166, AtmA kA svarUpa 170, AtmA 171, AtmA kA lakSaNa 172, kartRtva 178, bhoktRtva 179, niSedhAtmaka rUpa se AtmA ke svarUpa para vicAra 181, AtmA kA anirvacanIya svarUpa 182, nityavAda aura anityavAda 184, nityaH AtmavAda 185, anitya AtmavAda, AtmA kI vibhinna avasthAe~ 193, AtmA kI svAbhAvika evaM vaibhAvika avasthAe~ 194, bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA 201, jainetara paramparA meM AtmA kI avasthAoM kA citraNa 203, nidrA, svapna, jAgrata aura turIya 216, bandhana (duHkha) aura usakA kAraNa 220, prakRtibandha 227, sthitibandha 229, anubhAgabandha 229, pradezabandha 229, karma kI avasthAe~ 229, bandha 229, udaya 230, udIraNA 230, sattA 230, bandhana kA kAraNa 230, AtmA kA sAdhya-mukti, Ananda 235, mukti ke upAya 249 / paMcama adhyAya : 251-270 Anandaghana kA sAdhanAtmaka rahasyavAda ratnatraya kI sAdhanA 251, samyagdarzana 252, samyagdarzana ke vividha rUpa 252, (a) dRSTiparaka artha meM 252, (ba) tattva zraddhA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraka artha meM 252, (sa) zraddhAparaka artha meM 25.3, samyagdarzana kA lakSaNa evaM svarUpa 253, samyak jJAna 256, samyak cAritra 258, bhakti yoga kI sAdhanA : jaina bhakti kA svarUpa 260, yoga sAdhanA 262, yoga sAdhanAparaka zabdAvalI 262, yoga kA svarUpa 263, yoga ke vividha bheda 263, haThayoga 263, layayoga 264, rAjayoga 265, yama aura niyama 265, Asana 266, prANAyAma 266, pratyAhAra 266, dhAraNA 267, dhyAna 267, samAdhi 268, mantrayoga 268, jaina yoga 269, avaMcaka traya yoga sAdhanA 269 / SaSTha adhyAya : 271-335. Anandadhana kA bhAvAtmaka rahasyavAda bhAvAtmaka rahasyavAda meM anubhUti kA mahattva 271, rahasyavAda kI avasthAe~ 275, prema aura viraha kA sambandha 278, ananya prema 278, viraha kA svarUpa 284, viraha ke dvArA vedanA kI tIvratA 285, viraha ke azrupAta 288, darzana kI utkaNThA 299, milana kI utkaNThA 303, milana kI pratIkSA 305, nirAzA meM AzA kI kiraNa 309, vighna kI avasthA 313, mAyA 314, mamatA. 317, paramAtma darzana meM bAdhaka ghAtI karma-parvata 318, milana kI avasthA 321, Atma-samarpaNa kI avasthA 326, tAdAtmya athavA Atmopalabdhi kI avasthA 331 / sahAyaka grantha-sUcI: 336-352 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya rahasyavAda : eka paricaya bhUmikA vastutaH rahasyavAda arvAcIna sampratyaya hai, kintu rahasya - bhAvanA bhAratIya vAGmaya meM prAcInakAla se vidyamAna hai / rahasya - bhAvanA kA Azaya AdhyAtmika paramatattva kI prApti hai / hatyA meM sAdhaka kI utkaTa jijJAsA kA vizeSa mahattva hai, kyoMki yahA~ sAdhya sadaiva rahasyamaya rahatA hai / jijJAsAvRtti hI sAdhaka ko rahasyamaya sAdhya taka pahu~cAtI hai / isI kAraNa bhAratIya rahasyavAdI cintakoM ne paramatattva ke prati jijJAsA aura utsukatA kA sAdhaka meM jAgarita honA anivArya mAnA hai / vAstava meM, ajJAta tattva ke prati jijJAsA mAnava kI cintanazIlatA evaM bauddhikatA kA pariNAma hai / bhAratIya RSi mahapiyoM dvArA vyakta aura dRzya deha-jagat ke bhItara avyakta, adRzya aura arUpI Atmatattva ko khojane kA prayAsa cirantana kAla se hotA rahA hai / sAdhanAoM aura bhAvanAoM dvArA apane ghaTa meM hI virAjamAna ' Atmadeva' ke sAtha tAdAtmya sthApita kiyA gayA hai / ye AdhyAtmika anubhava jaba zabdoM meM abhivyakta hote haiM, taba unheM rahasya - bhAvanA, rahasya-vicAra athavA rahasya -sAdhanA kahA jAtA hai / ise Aja 'rahasyavAda' ke nAma se abhihita kiyA gayA hai / " mUlataH apanI antaHsphurita aparokSa anubhUtiyoM dvArA satya, paramatattva athavA Izvara kA pratyakSa sAkSAtkAra karane kI pravRtti hI rahasyavAda hai / " " ______ rahasyavAda zabda rahasya + vAda ina do zabdoM ke mela se banA hai / rahasya = paramatattva aura vAda = vicAra / isa prakAra rahasyavAda kA artha hai paramatattva viSayaka vicaar| AdhyAtmika dRSTi se rahasyavAda kA mUlArtha haiparamatattva sambandhI vaha vicAra yA bhAvanA jisameM antaH jJAna (inTyuzana ) para AdhArita aparokSAnubhUti kA tattva sannihita ho / rahasya - bhAvanA ke bIja to veda-upaniSad Adi prAcInatama sAhitya meM samAhita the, kintu Age 1. sAhitya koza, pR0 625 / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda calakara yaha bhAvanA siddhoM, nAthoM tathA madhyayugIna santa-sAhitya meM prasphuTita huii| vastutaH rahasya-bhAvanA kisI eka deza, kAla, jAti athavA dharmasampradAya kI sImA meM Abaddha nahIM hai apitu sarvakAlIna evaM sArvabhauma hai, arthAt sanAtana aura cirantana hai| dRzya (zarIra) meM adRzya (zuddhAtma tattva) ko dekhanA evaM usakA pratyakSa anubhava karanA hI rahasya-bhAvanA athavA rahasyavAda hai 'dharmasya tattva nihitaM guhAyAM' evaM 'RSayo mantra draSTAraH' jaise pada rahasya-bhAvanA ke prAcInatama saMketa haiN| rahasyavAdI vicAradhArA meM yaha mAnA jAtA hai ki paramatattva koI rahasya hai jo isa pratIyamAna jagat ke mUla meM kahIM chipA hai, jisakA darzana sthUla indriyoM se sAmAnyataH nahIM hotaa| isa rahasyamaya paramatattva kA anubhava karane ke lie vizeSa dRSTi arthAt 'antardRSTi' yA prAtibhajJAna caahie| rahasya-dRSTi vAstava meM eka vizeSa prakAra kI anubhUti hai jisakI prApti ke bAda aura kucha pAnA zeSa nahIM raha jaataa| 'rahasya' zabda kI vyutpatti yadyapi 'rahasya' aura 'vAda' donoM saMskRta zabda haiM, ataH yahA~ 'rahasya' zabda kI vyutpatti evaM usake vividha arthoM para vicAra karanA apekSita hai| lataH 'rahasya' zabda 'raha tyAge' dhAtu se nirmita hai| tyAgArthaka 'raha' dhAtu meM asun pratyaya jor3ane para raha + asun' = 'rahas' zabda banatA hai|' 'digAdibhyo yat'2 sUtrAnusAra yat pratyaya lagAne para 'rahasya' zabda niSpanna hotA hai| isa prakAra 'rahasya' zabda kI 'rahyate anena iti rahaH, 'rahasi bhavaM rahasyam,' 'raho bhavaM rahasyam' ityAdi vyutpattiyAM kI jA sakatI haiN| abhidhAnarAjendrakoza ke anusAra rahasya zabda kI vyutpatti 'rahaH ekAntastatra bhavaM rahasyam' hai tathA rahasya zabda kA artha ekAnta kiyA hai| 'rahasya' zabda ke vividha artha sAmAnyataH rahas kA artha ekAnta hai / ekAnta meM jo hotA hai, use rahasya kahA jAtA hai| pAia-lacchI nAma-mAlA koza meM 'gujjhaM rahassaM'-guhya 1. sarvAtubhyo'sun (uNAdi sUtra-caturthapAda) / 2. tatrabhavaH digAdibhyo yat (pANini sUtra 4 / 3 / 53, 54) 3. abhivAna rAjendra koza, khaNDa 6, pR0 493 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya artha meM rahasya zabda kA prayoga huA hai|' isI taraha abhidhAna-cinnAmani meM bhI guhya artha meM rahasya zabda vyavahata huA hai| pAia-saha-mahaNNava meM rahasya zabda ke aneka artha die gae haiM yathA-guhya, gopanIya, ekAnta meM utpanna, tattva, bhAvArtha, apavAda-sthAna Adi / ' dhavalA meM antarAya karma ko rahasya kahA gayA hai| antarAya karma kA avaziSTa nAza tIna ghAtiyA karmoM ke nAza kA avinAbhAvI pariNAma hai aura antarAya karma kA nAza hone para aghAtiyA karma dagdha bIja ke samAna zaktirahita ho jAte haiN| jainetara kozoM meM bhI 'rahasya' zabda ke bhinna-bhinna artha pAe jAte haiN| amarakoza meM rahas kA artha vivikta, vijana, channa, niHzalAka, rahaH, rapAMzu aura ekAnta kiyA gayA hai / 5 medinIkoza meM rahas zabda kI dRSTi se usakA artha 'rahastattve rame guhye' jaise pramANoM ke AdhAra para 'tattva' athavA 'sAra padArtha' hai| rahasya zabda bheda, marma yA sAratattva ke paryAyavAcI ke rUpa meM bhI prayukta huA hai| isa prakAra, bhinna-bhinna kozoM meM rahasya zabda ke vibhinna artha hone para bhI saba arthoM se 'gopanIyatA' kA bodha hI adhika hotA hai / kintu ukta arthoM ke atirikta rahasya zabda khela, vinoda, majAka, mazkarI, maitrI, sneha, prema evaM pArasparika sadbhAva jaise anya arthoM meM bhI vyavahRta huA hai| 1. pAa-TacchI nAmamAlA kona. gAthA 271 / 2. guhye rhsy........| abhi dhAna cintAmaNi koza, 742 / 3. pAa-gada-mahaSNavo, pR0 708 / 4. rahasyamantarAyaH, tasya zeSa ghAti tritaya vinAzA-vinAbhAvino bhraSTa bIjavaniHzakti kRtA ghAti karmaNoH -dhavalA 1.1.1, 1.44.4 / uddhRta-jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, pR0 407 / vivikta vijanaH channAniH zalAkAstathA rahaH / rahasyopAMzu cAliMga rahasyaM tadbhave triSu // -amarakoza 2 / 8, 22-23 evaM abhidhAna cintAmaNi koza, 7 41 / 6. 'medinI koza,' uddhRta-rahasyavAda, AcArya parazurAma caturvedI, 7. bhagavad gomaNDala, bhAga 8, pR0 755 / 8. mahArASTra zabdakoza (bhAga 6), pR0 2598 / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 Anandaghana kA rahasyavAda vibhinna dharma-granthoM meM 'rahasya' kA artha vibhinna dharma-granthoM meM bhI 'rahasya' kA pratyaya upalabdha hotA hai / Rgveda meM 'rahaspri vAgaH " ke 'rahas' zabda kA prayoga 'guhya' artha meM huA pratIta hotA hai / vastutaH guru aura rahasya zabda samAnArthaka haiM / 'upaniSad' zabda bhI 'rahasyAtmakatA' kA paricAyaka hai jisakA artha hai 'rahasyamaya pUjA paddhati' / bhagavadgItA meM isa zabda kA vizeSa prayoga dRSTigata hotA hai / vahA~ ekAnta artha meM 'yogI yuJjIta satataM AtmAnaM rahasi sthitaH tathA marma artha meM 'bhakto'si me sakhA ceti rahasyaM hyetaduttamam 4 aura guhyArtha meM 'guhyAdguhyataraM, " ' sarva guhyatamaM, ' 'paramaM guhyaM " tathA AdhyAtmika upadeza ke artha meM 'paramaM guhyamadhyAtma saMjJitam ' ' ityAdi draSTavya haiM / jisa prakAra vaidika sAhitya meM 'rahas' zabda kA pratyaya pAyA jAtA hai, usI taraha jainAgama nAnAyakahAo uttarAdhyayana, pahlAvAgaraNaM," sUyaDAMga, 12 rAyapaseNI, dasavaikAliya, , "aupaniva 16 7 9 10 19 11. 12. 1. Rgveda, 2 / 29 / 1 / 2. Indian writers use the term (Upanishad) in the sense of secret doctrine or Rahsya. Upanishadic texts are generally referred to as Paravidya, the great secret. -Prof. A. Chakravarti, Introduction to Samayasar of Kund Kund - Bhartiya Gyana Pith, Kashi. Ist Edition May 1950, p. XLIV-XLV. 3. bhagavadgItA - 6 / 10 / 4. vahI, 413 / 5. vahI, 1863 / 6. vahI, 18 64 / 7. vahI, 1868 / 8. vahI, 11 / 1 / 9. 10. nAyAghamma kahAo, 1 / 7 / 14, 8 14 / uttarAdhyayana, 1 / 17 / paNhA vAgaraNaM, 14 15 sUyaDAMga, 1 / 4 / 1 / 18 / 13. rAyapaseNI, 210 / 283 / 14. dasavaikAliya, 5 / 1 / 16 evaM 10 / 17 // 15. aupapAtika, 38 / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya uvAsagadasAMga,' ThANaM Adi meM bhI 'rahasya' zabda vyavahata huA hai aura unameM isakA artha gupta bAta chipI huI bAta, pracchanna, gopya, vijana, ekAnta, akelA, gUr3ha, hrasva, apavAda-sthAna Adi kiyA gayA hai / kintu 'rahasya' zabda kA artha kevala ekAnta, gopya yA guhya viSaya hI nahIM hai, pratyuta isakA AdhyAtmika kSetra meM eka vizeSa artha hai aura vaha vizeSa artha bhI hame jaina sAhitya meM milatA hai / oghanirmukti meM 'rahasya' zabda kA prayoga 'paramatattva' ke rUpa meM huA hai / oghaniyukti meM 'parama rahasya' zabda kA spaSTIkaraNa karate hue batAyA gayA hai ki AdhyAtmika vizuddhi se yukta RSiyoM dvArA praNIta samasta gaNipiTaka (jaina AdhyAtmika sAhitya) kA sAratattva 'Atma-sAkSAtkAra' hai / yaho 'parama rahasya' hai / vRttikAra ne 'rahasya' zabda kA artha 'tattva' bhI kiyA hai / " isase yaha spaSTa hotA hai ki paramatattva yA Atmatattva hI 'rahasya' hai / svayaM granthakAra ne bhI spaSTa kiyA hai ki rahasyAnubhUti AdhyAtmika vizuddhi se yukta jJAnIjanoM ko hI prApta hotI hai / yaha Atma-bodha yA rahasyAnubhUti nizcaya arthAt sattA ke zuddha svarUpa ke avalambana se hI upalabdha hotI hai / nizcaya naya ke AdhAra para tattva kA sAkSAtkAra karanevAlA aisA niyamoM ke paripAlana meM sajaga hotA hai / tAttvika anubhUti gUr3ha hotI hai, kintu usakI 1. 2. 3. 4. 5. uvAsagadasAMga, 1 / 46 / ThANaM, 3, 4 / oghaniyukti, 760 / jayamANassa bhave virAhaNA suttavihi samaggassa / sA hoI nijz2ara phalA ajjhattha visohi juttassa // parama rahassa misINaM samattagaNipiDaga jharita sArANaM / pariNAmiyaM pamANaM nicchayamavalaMba mANANaM // nicchayamavalaMbaMtA nicchayao nicchayaM ayANaMtA / nAsaMti caraNa karaNaM bAhira karaNAlasA kei // 5 -- oghaniryukti, 760-61-62 / ki viziSTasya ? -- vizuddhabhAvasyetyarthaH / kiJca - paramaM pradhAnamidaM rahasyaM --- tattvaM, keSAm 'RSINAM' suvihitAnAM, kiM viziSTAnAM ? samagraM ca tad gaNipiTakaM ca samagragaNipiTakaM tasya kSaritaH sArasteSAmidaM rahasyaM / - oghaniyukti-droNI vRtti 760-62 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana kA rahasyavAda abhivyakti bAhya jIvana meM Avazyaka hai| jo loga paramatattva kI anubhUti ko vastutaH prApta na karake nizcaya yA rahasyAtmakatA kI bAta karate haiM, unheM oghaniyuktikAra ne bAhya vyavahAra kA nAza karanevAlA hI kahA hai| 'rahasyavAda' zabda kA prayoga rahasya-bhAvanA prAcIna hai, kintu 'rahasyavAda' zabda arvAcIna hai| hindI-sAhitya meM isa zabda kA prayoga Adhunika kAla kI hI upalabdhi kahA jA sakatA hai, kyoMki prAcIna bhAratIya vAGmaya evaM madhyakAlIna santoM kI vANI meM yaha zabda isI rUpa meM prayukta nahIM hai| vaise bhAratIya vAGmaya meM Rgveda se lekara upaniSad, gItA, jainAgamoM Adi meM 'rahasya' kA pratyaya AdhyAtmika artha meM upalabdha hai| Age calakara isa pratyaya kA suvikasita rUpa hameM siddhoM aura nAthapaMthiyoM ke sAhitya meM tathA madhyayugIna kabIra Adi nirguNa santoM kI vANI meM parilakSita hotA hai| lekina Adhunika yuga meM hindI kAvya-zailI ke kSetra meM isa zabda ne svatantra rUpa se eka vAda kA hI rUpa dhAraNa kara liyA jo 'rahasyavAda' ke nAma se pracalita huaa| isa prakAra, rahasyavAda zabda nitAnta Adhunika hote hue bhI eka susthApita prAcIna paramparA kA vikAsa hai| hindI bhASA meM isa zabda kA prayoga sarvaprathama AcArya mahAvIraprasAda dvivedI ne kAvya-racanA zailI ke prasaMga meM I0 san 1927 meM 'sarasvatI' patrikA ke maI aMka meM kiyaa| rahasyavAda ko aMgrejI meM Misticism kahA jAtA hai| saMbhavataH hindI sAhitya meM rahasyavAda zabda kA prayoga misTisijma ke anuvAda ke rUpa meM hI prayukta huA hai| misTisijma zabda kA prayoga aMgrejI sAhitya meM bhI prAyaH san 1900 ke bAda hI pracalita huA hai|' misTisijma zabda Mystic se banA hai| misTika zabda kI vyutpatti sambhavataH grIka zabda Myste's 'misTesa' athavA Mystes 'masTesa' se huI hai, jisakA artha hai-kisI guhya jJAna prApti ke lie dIkSita ziSya / 1. da kansAija AksaphorDa DikzanarI, pR0 782-varDa 'misTika', Akma___phorDa 1961 / anandela kA aMgrejI zabdakoza bhI dekhie| 2. Bonquet, P.C.-Comparative Religion (Petieam Series, 1953) p.286. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya marAThI bhASA meM misTisijma ke lie 'gUr3hapAda' yA 'gUDhaguMjana' jaise zabda pAye jAte haiM aura baMgAlI bhASA meM isake lie adhikatara 'maramiyAvAda' zabda kA prayoga kiyA gayA hai / aisA pratIta hotA hai ki Adhunika kAla meM jaba kAvya-pravRtti ke kSetra meM chAyAvAda, pragativAda, prayogavAda jaise vAdoM kA pracalana prArambha huA, tabhI san 1920 I0 ke lagabhaga rahasyavAda kA bhI nAmakaraNa huaa| itanA spaSTa hai ki hindI kAvya kSetra meM san 1920 ke pahale rahasyavAda zabda kA prayoga kahIM parilakSita nahIM hotaa| bIsavIM zatI ke dvitIya dazaka meM baMgalA aura aMgrejI sAhitya ke prabhAva se hindI meM chAyAvAda kA udbhava haA aura prArambha meM chAyAvAda ko hI rahasyavAda kahA jAne lgaa| kintu sAhityika kSetra meM jaba chAyAvAda kI AlocanA-pratyAlocanA hone lagI, taba sambhavataH usI kI pratikriyA ke pariNAmasvarUpa rahasyavAda kA janma huaa| isa prakAra hindI-sAhitya meM rahasyavAda kA prayoga Adhunika yuga kI dena hai| rahasyavAda kI vividha vyAkhyAeM evaM paribhASAeM vastutaH hindI-sAhitya kA rahasyavAda eka aisA nayA zabda hai jisake sambandha meM bhAratIya evaM pAzcAtya vidvAnoM meM isake svarUpa, artha prakAra evaM paribhASA vyAkhyA Adi ke viSaya meM bhinna-bhinna dhAraNAe~ rahIM haiN| isI kAraNa isameM vividharUpatA aura avyavasthA dRSTigocara hotI hai| pariNAmataH rahasyavAda kI abhI taka koI samucita sarvamAnya aura sAmAnya paribhASA svIkRta nahIM huI hai| phira bhI, pAzcAtya evaM bhAratIya vidvAnoM ke dvArA rahasyavAda ko, jina paribhASAoM meM bAMdhane kA prayAsa kiyA gayA hai, unakA saMkSepa meM avalokana karanA samIcIna hogaa| ___ manovaijJAnika AdhAra para kI gaI rahasyavAda kI paribhASAoM ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai1. DA0 prahalAda narahara jozI : 'marAThI sAhityAMtIla madhurAbhakti' (puNe. 1957 I0), pR0 150-51 / 2. ramA caudhurI : 'vedAnta o sUphI darzana' (kalikAtA, 1944 I0), pR0 146, 164-65 / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda 1. cetanA ke rUpa meM, 2. saMvedana (bhAvAtmaka bodha) ke rUpa meM, 3. anubhUti ke rUpa meM, 4. manovRtti ke rUpa meM / rahasyavAda ko 'cetanA' ke rUpa meM vyAkhyAyita karanevAle pAzcAtya vidvAnoM meM prathama Ara0 ela0 neTalazipa ( Nettleship ) haiM / unake anusAra "saccA rahasyavAda hai isa bAta kA jJAna ho jAnA ki jo kucha hamAre anubhava meM AtA hai arthAt apane vAstavika rUpa meM, vaha apane se kisI adhika vastu kA pratIka mAtra hai|" " isI taraha vAlTara TI0 sTesa ke matAnusAra " rahasyavAda meM kisI 'anirdiSTa ekatA' kA bodha hotA hai / " yahAM ekatA kA saMvedana 'antima sat' kI ora le jAtA hai aura isa taraha cetanA kA sambandha usa anirdiSTa 'eka hI tattva' se jur3atA hai / 'inasAiklopiDiyA Apha rilijana' meM rahasyavAda kI viziSTatA isa rUpa meM batAyI gayI hai ki "AtmA apanI Antarika ur3Ana meM vyakta aura dRzya kA sambandha avyakta aura adRzya sattA ke sAtha jor3anA cAhatI hai, jo rahasyavAda kI sarvasammata vizeSatA hai / " " aisI cetanA ko viliyama jemsa bauddhika cetanA se pRthak karate hue kahate haiM- "yaha rahasyAtmaka cetanA eka nitAnta navIna prakAra kI cetanA hai aura hama ise sAdhAraNa bauddhika cetanA se kucha pRthak ThaharA sakate haiM / mAtra itanA hI nahIM, jemsa isake lie 'Sensory intellectual 1. True Mysticism is the consciousness that everything that we experience is an element and only an element in fact i. e., that in being what it is, it is symbolic of something more.". Quoted in 'Mysticism and Religion by Dr. W. R. Inge, p. 25 (New York). 2. Walter T. Stace : 'The Teachings of the Mystics' (New York, 1960), p, 238. 3. "It is one of the axioms of Mysticism that there is a correspondence between the microcosm and macrocosm, the seen and the unseen worlds."-Encyclopaedia of Religion. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya consciouseness' jaise zabda kA prayoga bhI karate haiM / "" unhoMne ise 'mastiSka-sambandhI bauddhika cetanA' jaisA vicitra nAma bhI de DAlA hai / 9 vAstava meM rahasyavAda meM mAtra cetanA hI nahIM hotI, 'saMvedana' bhI hotA hai / 'saMvedana' ke rUpa meM rahasyavAda ko paribhASita karane vAle pAzcAtya vidvAn phleiDarara ( Pfleiderer) kA kathana hai ki 'rahasyavAda Izvara ke sAtha apanI ekatA kA spaSTa saMvedana hai, jisa kAraNa ise hama isake atirikta kucha nahIM kaha sakate ki apane mUla rUpa meM yaha kevala eka dhArmika saMvedana mAtra hai / parantu jisake kAraNa yaha dharma ke antargata kisI viziSTa pravRtti kA sthAna grahaNa karatA hai, vaha hai Izvara meM, Izvaratva ke anurUpa apane jIvana kA pUrNa tAdAtmya / isa prakAra, aise samasta sAdhanoM evaM mArgoM se pRthak rahakara, jo hamAre lie prAyaH mAdhyamoM kA kAma kara diyA karate haiM, yaha eka pavitra saMvedana ke jIvana meM praveza bhI kara jAnA hai tathA vahA~ para usake ekAnta antarvartitatva meM apanA koI cirasthAyI nivAsa sthAna banA lenA hai / "2 AinsTIna jaisA vaijJAnika bhI aisA saMvedana anubhava karane para likhatA hai, 'sabase sundara vastu jise ki hama anubhava kara sakate haiM, vaha rahasyavAdI hai aura vaha mUlataH bhAva hai / " 3 prasiddha dArzanika banDa rasela (Bertrand Russel ) bhI rahasyavAda ko saMvedana ke rUpa meM paribhASita 1. The Teaching of the Mystics: W. T. Stace, p. 12. 2. Mysticism is the immediate feeling of the unity of the self with God; it is nothing therefore, but the fundamental feeling of religion, the religious life at its very heart and centre. But what makes the mystical special tendency inside religion is the endeavour to fix the immediateness of the life in God as such, abstracted from all intervening helps and channels whatever, and find a permanent abode in the abstract inwardness of a life of pious feeling. Quoted at p. 25 of 'Mysticism and Religion' by Dr. W. R. Inge. 3. Eastern Religion and Western Thought, by S. Radhakrishnan, p. 61. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda karatA hai| unake anusAra "rahasyavAda tattvataH 'saMvedana' kI usa tIvratA aura gambhIratA ke atirikta kucha bhI nahIM hai jo apanI vizvAtmaka bhAvanA ke prati anubhUta kI jAtI hai|"1 rasela kI isa paribhASA se phleiDarara ke mata kA samarthana hotA hai / phleiDarara jahA~ Izvara ke avyavahita sAnnidhya kI carcA karate haiM, vahA~ rasela mahodaya ne usI bAta ko mAtra 'AsthA' zabda ke dvArA abhivyakta kara diyA hai / 2 / / _ 'anubhUti' ke rUpa meM rahasyavAda kI vyAkhyA karanevAle viliyama jemsa ke anusAra "rahasyavAda usa manodazA ko sUcita karatA hai jisameM anubhUti avyavahita bana jAtI hai| tajjanya AnandAtireka ko kisI anya ke prati sampreSita nahIM kiyA jA sktaa|" isI bAta ko aura adhika spaSTa karate hue anyatra unhoMne yaha bhI kahA hai-"apane harSAtireka kI asampreSaNIyatA hI rahasyavAdI samasta dazAoM kI ekamAtra vyAkhyA ThaharAyI jA sakatI hai|" isa prakAra kA harSAtireka usa anubhUti meM prakaTa hotA hai jisameM na kevala hama kisI nirapekSa sattA ke sAtha ekarUpa ho jAte haiM, pratyuta vaisI ekarUpatA kA hameM AbhAsa bhI ho jAyA karatA hai|3 ivelina aNDarahila kA kathana hai ki "rahasyavAda bhagavat satya ke sAtha ekatA sthApita karane kI kalA hai| rahasyavAdI vaha vyakti hai jisane nyUnAdhika rUpa meM isa ekatA ko prApta kara liyA hai, athavA jo usakI prApti meM vizvAsa karatA hai aura jisane isa ekatA siddhi ko apanA carama lakSya banA liyA hai|" aNDarahila ke anusAra isa paribhASA meM vyakti aura Izvara ke astitva ko svIkAra kiyA gayA hai| sAtha hI, donoM meM ekatA sthApanA kI sambhAvanA bhI kI gaI hai, lAmA enAgorika govinda, viliyama jemsa ke kathana kA samarthana karatA hai| jahAM jemsa harSAtireka kI carcA karatA hai, vahAM lAmA aise anubhava ko kevala prAtibha anubhUti (inTyuTiva eksapIriensa) kI 1. Mysticisni is, in essence, little more than a certain intensity and depth of feeling in regard to what is believed about the universe. Mysticism and Logic, by Burtrand Russel, p. 3. 2. Exploring Mysticism, First Staal, p. 59. 3. The Varieties of Religious Experience, William James, p. 379-429. 4. Practical Mysticism by Under Hill. p. 3. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 11 saMjJA dekara raha jAtA hai| lAmA govinda ke matAnusAra bhI "(rahasyavAda) asIma tathA jo kucha bhI astitva meM hai usa samagra kI vizvAtmaka ekatA kI prAtibha anubhUti hai aura isake antargata samagra cetanA (athavA yadi kahanA cAheM to) samUcA jIvana tattva taka A jAtA hai| jabaki rUDolpha oTTo ke anusAra 'rahasyavAda sImita meM asIma ko dhAraNa karane ke lie hai| ve use 'ananta kA rahasyavAda' kahate haiN|' rahasyavAda ko manovRtti ke rUpa meM vyakta karane vAle vAna hArTamaina kA kathana hai-"rahasyavAda cetanA kA vaha tRptimaya bodha hai jisameM vicAra, bhAva evaM icchA (thATa phIliMga aiMDa vila) kA anta ho jAtA hai tathA jahA~ acetanatA (pUrNa nimagnatA) se hI usakI cetanA jAgrata hotI hai|" 3 isI taraha I0 keyarDa (E. Caird) rahasyavAda ko citta kI manovRtti-vizeSa kahate haiM-"rahasyavAda apane citta kI vaha vizeSa manovRtti hai jisake bana jAne para anya sAre sambandha Izvara ke prati AtmA ke sambandha ke antargata jAkara vilIna ho jAte haiN| keyarDa kI isa paribhASA kI apekSA Ara0 DI0 rAnADe ne isakI adhika samIcIna vyAkhyA kI hai| unake anusAra mAtra Izvara ke sAtha hI sambandha nahIM hotA hai, apitu Ananda kA bhI anubhava hotA hai| 1. The intuitive experience of the infinity and the all embracing oneness of all that is, of all consciousness of all life or however, we may call it. Foundation of Tibaten Mysticism ; of Lama Anagarika Govind p. 77. Varieties of Religious Experiences, p.38 (Rider Co., London, 1959) Mysticism, East and West, Rudolf otto, p. 95. 3. Von Hartman-"Mysticism is the feeling of the consciousness with a content (feeling, thought and desire) by an involuntary emergence of the same out of the unconsciousness." It (Mysticism) is that of the mind in which all other relations are swallowed in the relations of the soul to God. Quoted in 'Mysticism in Religion' by Dr. W. R. Inge, p. 25. 2. 4. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda hIlara aisI mAnasika anubhUti ko ananta ke prati samarpaNa aura samAdhi batAte haiM / unake anusAra - "rahasyavAda meM mUlabhUta mAnasika bhUta jIvana ke Avega se inkAra hai, jIvana kI thakAna se inkAra hai / ananta ko niHsaMkoca samarpaNa aura jo samAdhi hai usakI parAkASThA hai.." rahasyavAda jIvana kI niSkriyatA, zAntatA, vItarAgI aura cintanazIla hai|"" 12 sI0epha0 I0 sparjana (C. F. E. Spurgeon) rahasyavAda ko svabhAva vizeSa aura vAtAvaraNa vizeSa kahate haiM / unake anusAra " vAstava meM rahasyavAda kisI dhArmika mata kI apekSA eka svabhAva vizeSa hai aura dArzanika paddhati kI apekSA eka vAtAvaraNa vizeSa hai / "2 isa prakAra, cetanA, saMvedana, anubhUti aura manovRtti ke rUpa meM, rahasyavAda kI uparyukta vyAkhyAe~ evaM paribhASAe~ usake dArzanika aura manovaijJAnika pakSa ko hI abhivyakta karatI haiM / ye kevala usake zAstrIya pahalU para vala detI haiM usakI vyAvahArikatA para nahIM / 'vizuddha cetanA' ko mahattva denevAlI rahasyavAda kI vyAkhyAe~ mAnasika vRttiyoM ke mUla srota taka athavA antima sUkSma jJAnaparaka sthiti taka le jAkara kore tattvajJAna kA hI paricaya detI pratIta hotI haiM / 'saMvedana' ko mahattva dene vAlI paribhASAoM meM bhI yahI doSa parilakSita hotA hai / yadyapi 'anubhUti' paraka vyAkhyAe~ vyAvahArikatA kA vicAra karatI hai, tathApi ve vyaktigata sImA taka hI sImita haiM aura usameM bhI Antarika saMvedana kI hI pradhAnatA dikhAI detI hai / antima 'manovRtti' paraka vyAkhyAoM meM vyAvahArika rUpa dRSTigata hotA hai aura use manovRtti athavA svabhAva vizeSa batAyA gayA hai| sAtha hI vaha ekamAtra Antarika prakriyA nahI rahatI / taduparAnta vaha vyAkhyA bhI AdhyAtmika dRSTi se 1. Quoted in 'Eastern Religion and Western Thought', p. 66. 2. Mysticism is, in truth a temper rather than a doctrine, an atmosphere rather than a system of philosophy. Quoted in Mysticism in the Bhagvad Gita by Dr. M. N. Sircar (Calcutta, 1944), p. V (Preface ). Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya mArgadarzaka se adhika mahattva kI pratIta nahIM hotii| uparyukta paribhASAoM rahasyavAda ke kisI kriyAtmaka (sAdhanAtmaka) pahalU para cintana kiyA gayA hai| ataH ina vyAkhyAoM ke adhyayana ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki ye vyAkhyAe~ ekAMgI haiN| ukta pAzcAtya vidvAnoM ke atirikta kucha anya pAzcAtya cintakoM ne bhI rahasyavAda kI paribhASAe~ dene kI ceSTA kI hai| unameM se eka DablU0 I0 hAkiMga (W. E. Hokcing) haiM, jinhoMne rahasyavAda ko sAdhana ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| ___"rahasyavAda Izvara ke sAtha vyavahAra karane kA eka mArga hai|'' dUsare zabdoM meM, vaha Izvara kI upAsanA kA eka prakAra mAtra hai| cArlsa beneTa rahasyavAda ko jIvana paddhati ke rUpa meM svIkAra karate hue likhate haiM"rahasyavAda kA artha kabhI vicArapradhAna rahasyavAda kiyA jAtA hai aura use eka aisA dArzanika mata mAna liyA jAtA hai jo paramAtmatattva kI mAtra ekatA kA tathA vibhinna jIvAtmAoM aura sImita padArthoM ke usameM vilIna ho jAne kA pratipAdana karatA hai| parantu aise siddhAntoM ke sAtha hamArA sambandha nahIM hai / hama rahasyavAda ko jIvana kI eka aisI paddhati ke rUpa meM dekhate haiM jisakA mukhya aMga Izvara kA avyavahita anubhava kahA - jA sakatA hai / "2 1. Mysticism is a way of dealing with God. The Meaning of God in Human Experience (New ___Haven, 1912), p. 355. 2. By Mysticism is sometime meant speculative mysti cism a metaphysical doctrine which proclaims the abstract unity of the Godhead and the obliteration in it of the particularity of individual souls and finite objects. With this doctrine we are not concerned but with mysticism as a way of life, in which conspicuous element is the immediate experience of God. Philosophical Study of Mysticism, Bennet C, p. 7 (New Haven, 1923). Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Anandaghana kA rahasyavAda bhAratIya vidvAnoM ke anusAra rahasyavAda kI paribhASAe~ isa prakAra haiM__ DA0 mahendranAtha sarakAra rahasyavAda ko tarkazUnya mAdhyama batAte hue likhate haiM- "rahasyavAda satya aura vAstavika tathya taka pahuMcane kA eka aisA mAdhyama hai jise niSedhAtmaka rUpa meM, tarkazUnya kahA jA sakatA hai|"1 kintu DA0 rAdhAkamala mukarjI rahasyavAda ko, na kevala kisI eka sAdhana ke rUpa meM apitu eka viziSTa kalA ke rUpa meM bhI paribhASita karate haiN| unake anusAra "rahasyavAda bhItarI samAyojana viSayaka vaha 'kalA' hai jisake dvArA manuSya vizva kA, usake vibhinna aMzoM kI jagaha usake akhaNDa rUpa meM bodha karatA hai|"2 rahasyavAda ko mAtra sAdhana aura kalA ke rUpa meM ho nahIM, pratyuta jIvana paddhati ke rUpa meM paribhASita karane vAle vidvAnoM meM sva0 vAsudeva jagannAtha kIrtikara evaM DA0 rAdhAkRSNan haiM / sva0 vAsudeva kIrtikara kA kathana hai ki-"rahasyavAda eka AcAra pradhAna 'anuzAsana' hai jisakA lakSya usa dazA ko prApta kara lene kA rahatA hai jise kisI yUropIya rahasyavAdI ke anusAra, 'manuSya kA Izvara ke sAtha milane athavA (jaisA bhAratIya yogI kahate haiM) apane andara rahI huI AtmAnubhUti ko upalabdha karanA yA brahma ke sAtha ekatA kA anubhava karanA kahA jAtA hai........yaha tattvataH aura mUlabhUta rUpa meM eka vaijJAnika 'zraddhA' hai aura sabhI taraha se vyAvahArika bhI hai| isI prakAra DA0 rAdhAkRSNan rahasyavAda ke 1. "Mysticism is an approach to Truth and Reality, which can be negatively indicated as non-logical." Mysticism in Bhagvad Gita, p. I Preface (Calcutta. 1944). 2. "Mysticism is the art of inner adjustment by which man apprehends the universe as a whole instead of its particular parts." The Theory and Art of Mysticism (Bombay, 1960), p. XII (Preface). 3. "It (Mysticism) is a moral discipline having for its object the acquisition of a condition in directing, as a European mystic puts it. The union of man with God or (as an Indian Yogin might say) a selfrealization, within oneself, or one's identity with Brahma, the universal self........Mysticism is, in essence, at foundation, a scientific faith and it is entirely practical in its character." Studies in Vedanta, pp. 150-160 (Boinbay, 1924). Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya "mAnavIya prakRti kA eka satata abhyAsa siddha karanA cAhate haiM jisakA pariNAma AdhyAtmika tattva kI upalabdhi hai|"1 anyatra bhI unhoMne kahA hai ki "hindU dharma eka vicAradhArA kI apekSA eka jIvana paddhati hai| jahAM vicAra ke kSetra meM, vaha svatantratA pradAna karatA hai, vahIM vyavahAra ke kSetra meM vaha koI kaThora AcArasaMhitA bhI nirdiSTa kara detA hai / "2 ___ uparyukta donoM paribhASAe~ rahasyavAda ko dhArmika athavA AdhyAtmika kSetra taka hI sImita rakhatI haiM / DA0 esa0 ena0 dAsaguptA ke abhimatAnusAra "rahasyavAda koI bauddhikavAda nahIM hai, yaha mUlataH eka sakriya, rUpAtmaka, racanAtmaka, unnAyaka tathA utkarSaprada siddhAnta hai|............iskaa abhiprAya jIvana ke uddezyoM tathA usake praznoM ko, usase kahIM adhika vAstavika aura antima rUpa se AdhyAtmika rUpa meM grahaNa kara lenA hai jo ki zuSka tarka kI dRSTi se kadApi sambhava nahIM kahA jA sakatA hai........ rahasyavAdaparaka vikAsonmukha jIvana kA artha, AdhyAtmika mUlya, anubhava tathA AdarzoM ke anusAra kalpita sopAna dvArA kramazaH Upara car3hate jAnA hai| isa prakAra, apane vikAsa kI dRSTi se yaha bahumukhI bhI hai aura yaha utanA hI samRddha hotA hai jitanA svayaM jIvana ke lie kahA jA sakatA hai| isa dRSTikoNa se dekhane para rahasyavAda sabhI dharmoM kA mUla AdhAra bana jAtA hai aura yaha vizeSataH una logoM ke jIvana meM udAhata hotA dIkha par3atA hai jo vastutaH dhArmika hote haiN|"3 yadyapi DA0 dAsaguptA kI 2. Discipline of human nature leading to a realization of spiritual. Counter Attack from the East-C. E. M. Joad. p. 149. 3. Hinduism more a way of life than a form of thought which it gives absolute liberty in the world of thought it enjoins a strict code of practices The Hindu view of Life, p, 77 (Allen and Unwin, 1931) Mysticism is not an intellectual theory; it is fundamentally an active, formative, creative, elevating and ennobling principle of life.......Mysticism means a spiritual grasp of the aims and problems of life in a much more real and ultimate manner than is 1. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Anandavana kA rahasyavAda yaha vyAkhyA rahasyavAda kA mUla srota, kArya, paddhati, svarUpa aura Adarza kA spaSTIkaraNa karatI hai, phira bhI, isameM rahasyAtmaka bhAvanA kA samAveza nahIM huA hai / ata: parazurAma caturvedI ke anusAra - "rahasyavAda eka aisA jIvana darzana hai jisakA mUla AdhAra, kisI vyakti ke lie usakI vizvAtmaka sattA kI anirdiSTa vA nirvizeSa ekatA vA paramAtmatattva kI pratyakSa evaM anirvacanIya anubhUti meM nihita rahA karatA hai aura jisake anusAra kie jAnevAle usake vyavahAra kA svarUpa svabhAvataH vizvajanIna evaM vikAsonmukha bhI ho jA sakatA hai / "" isa vyAkhyA ke anusAra rahasyavAda eka jIvana-darzana banatA hai, jo nirvizeSa ekatA kI anubhUti se usake vyavahAra ke vikAmonmukha svarUpa kA khyAla karAtI hai / DA0 Ara0 DI0 rAnADe ke anusAra " rahasyavAda mana kI eka aisI pravRtti hai, jo paramAtmA se pratyakSa, tAtkAlika, prathama sthAnIya, aura antarjJAnIya sambandha sthApita karatI hai / " 2 DA0 vAsudeva siMha ke matAnusAra " vastutaH adhyAtma kI carama sImA hI rahasyavAda kI jananI hai" / 3 DA0 rAmanArAyaNa pANDeya ke anusAra "rahasyavAda mAnava kI vaha pravRtti hai, jisake dvArA vaha samasta cetanA ko paramAtmA athavA parama satya ke 1. 2. possible to mere reason. A developing life of mysticism means a gradual ascent in the scale of spiritual values, experience, and spiritual ideals. As such, it is many-sided in its development and as rich and complete as life itself. Regarded from this point of view, mysticism is the basis of all religionsparticularty of religion as it appears in the lives of truly religious men. (Chicago, 1927), p. IX (Preface ) . rahasyavAda, A0 parazurAma caturvedI, pR0 25 / Mysticism denotes that attitude of mind which involves a direct immediate, first-hand, intuitive apprehension of God. R. D. Ranade, Mysticism in Maharashtra, Aryabhushan Press, office, Poona-2, Ist. Edition, 1963 (Preface p. I). 3. apabhraMza aura hindI meM rahasyavAda, pR0 13 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 17 sAkSAtkAra meM niyojita karatA hai tathA sAkSAtkArajanya Ananda evaM anubhava ko AtmarUpa meM samasta meM prasArita karatA hai|"1 ___ DA0 rAmakumAra varmA rahasyavAda kI paribhASA isa prakAra prastuta karate haiM ki "rahasyavAda jIvAtmA kI usa antarhita pravRtti kA prakAzana hai, jisameM vaha divya aura alaukika zakti se apanA zAnta aura nizcala sambandha jor3anA cAhatI hai aura yaha sambandha yahA~ taka bar3ha jAtA hai ki donoM meM kucha bhI antara nahIM raha jaataa|"2 DA0 kastUracanda kAsalIvAla kA rahasyavAda ke sambandha meM kathana hai ki "AdhyAtmikatA kI utkarSa-sInA kA nAma rahasyavAda hai|"3 isI taraha DA0 puSpalatA jaina kA rahasyavAda ke sambandha meM kahanA hai ki "rahasya-bhAvanA eka aisA AdhyAtmika sAdhana hai, jisake mAdhyama se sAdhaka svAnubhUtipUrvaka Atmatattva se paramAtmatattva meM lIna ho jAtA hai|" rahasyavAda ke prakAra rahasyavAda kI vividha vyAkhyAoM evaM paribhASAoM ke AdhAra para prAcya evaM pAzcAtya vidvAnoM dvArA rahasyavAda ko vibhinna rUpoM meM vibhakta karane kA prayAsa kiyA gayA hai| kisI ne ise yoga se sambaddha kiyA hai to kisI ne ise bhAvanAtmaka mAnA hai| kisI ne kAvyAtmaka rahasyavAda ke nAma se paribhASita kiyA hai to kisI ne ise manovaijJAnika rahasyavAda kahA hai| isa prakAra, nArikAroM ne rahasyavAda ko eka nahIM, aneka rUpoM meM dekhane kI ceSTA kI hai, yathA-prakRtimUlaka rahasyavAda, dhArmika rahasyavAda, dArzanika rahasyavAda, sAhityika rahasyavAda, AdhyAtmika rahasyavAda, rAsAyanika rahasyavAda, premamUlaka rahasyavAda, abhivyaktimUlaka rahasyavAda aadi-aadi| 'mADarna iNDiyana misTisijma' (Modern Indian Mysticism) meM rahasyavAda ke tIna prakAroM kI carcA kI gaI hai 1. bhaktikAvya meM rahasyavAda, bhUmikA, pR0 5 / 2. kabIra kA rahasyavAda, pR0 34 / 3. hindI-pada-saMgraha, pR0 20 / Ananda RSi abhinandana grantha, pR0 334 / >> Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 Anandaghana kA rahasyavAda (1) Divozanala misTisijma (bhaktimUlaka rahasyavAda ), (2) inTelekcuala misTisijma (bauddhika rahasyavAda ), (3) ekTiviTIka misTisijma (kriyAtmaka rahasyavAda) / ' 'kabIra aura jAyasI kA rahasyavAda aura tulanAtmaka vivecana' meM kabIra aura jAyasI ke anekavidha rahasyavAdoM kA ullekha kiyA gayA hai / usameM kabIra meM tIna prakAra ke rahasyavAda kA nirdeza kiyA gayA hai - anubhUti - mUlaka, yogamUlaka aura abhivyaktimUlaka rahasyavAda / isI taraha jAyasI meM pA~ca prakAra ke rahasyavAda batAe gae haiM - AdhyAtmika, prakRtimUlaka, premamUlaka, yogamUlaka aura abhivyaktimUlaka rahasyavAda / esa0 ena0 dAsaguptA ne 'hindU misTisijma' meM rahasyavAda kA eka vargIkaraNa yAjJika rahasyavAda (Sacrificial Mysticism) athavA karma-kANDAtmaka rahasyavAda ke rUpa meM bhI kiyA hai / DA0 rAjendra siMha rAyajAdA ne 'rahasyavAda' nAmaka pustaka meM rahasyavAda ke vibhinna rUpoM kI carcA kI hai / usameM sarvaprathama rahasyavAda ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai - eka prema aura aikya kA rahasyavAda tathA dUsarA jJAna aura samajha kA rahasyavAda / anya dRSTikoNa se usameM rahasyavAda ke tIna bheda kie gae haiM - (1) Atma-rahasyavAda, (2) Izvara-rahasyavAda, (3) prakRti - rahasyavAda / aura isake atirikta usameM sAdhanAtmaka rahasyavAda, kRtaka rahasyavAda (Pseudo Mysticism) tathA pretAtmA rahasyavAda kA bhI ullekha kiyA hai / " kintu DA0 bhagavat svarUpa mizra ne 'kabIra granthAvalI' meM rahasyavAda ke mUlataH do bhedoM kA hI saMketa kiyA hai 1. Modern Indian Mysticism, p. 38. 2. 'kabIra aura jAyasI kA rahasyavAda aura, tulanAtmaka vivecana to govinda triguNAyata, pR0 65 / 3. vahI, pR0 201 / 4. Hindu Mysticism, p. 3. 5. rahasyavAda, DA0 rAjendra siMha rAyajAdA, pR0 24-31 / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya (1) bhAvAnAtmaka rahasyavAda, (2) sAdhAnAtmaka rahasyavAda / ' 19 vastutaH AdhyAtmika kSetra meM rahasyavAda ke ye do hI rUpa adhika samIcIna pratIta hote haiM / bhAvanAtmaka aura sAdhanAtmaka rahasyavAda ke antargata AdhyAtmika- Atmika dArzanika rahasyavAda kA bhI samAveza ho jAtA hai / paramatattva rUpa sAdhya ko prApta karane meM ye do rUpa hI sahAyaka hote haiM / sAdhanA aura bhAvanA ke dvArA hI sAdhaka dRSTa tattva meM adRSTa tattva kI parama anubhUti karatA hai / ataH prastuta prabandha meM AdhyAtmika santa Anandaghana ke rahasyavAda ke sambandha meM hama mUlataH do rUpoM kI vivecanA kareMge, kyoMki unakI racanAoM meM mukhyataH sAdhanAtmaka aura bhAvanAtmaka (bhAvAtmaka anubhUtimUlaka) rahasyavAda hI pAyA jAtA hai / rahasyavAda kI aitihAsika pRSThabhUmi santa Anandaghana ke rahasyavAda kI vivecanA karane ke pUrva rahasyavAda usa aitihAsika pRSThabhUmi se paricita honA nitAnta Avazyaka hai jise hindI ke madhyakAlIna santa- sAhitya meM pravahamAna rahasya -sAdhanA kI udgama sthalI kahI jA sakatI hai / AdikAla se mAnava-mana kI jijJAsA dRzya padArthoM se santuSTa hotI huI nahIM jAna pdd'tii| vaha kucha aura jAnanA, pAnA cAhatA hai / bhArata meM rahasyamaya paramatattva kI khoja prAcInakAla se hotI rahI hai aura isa rUpa rahasya - bhAvanA ke bIja vAGamaya meM upalabdha haiM / bhArata bhUmi meM paramatattva kA sAkSAtkAra karane vAle aneka RSi maharSi, rahasyadraSTA santa-sAdhaka ho gaye haiM jinhoMne usa rahasyAnubhUti kA parama AsvAdana kiyA hai / rahasya -draSTAoM kI anubhUtiyAM hI jaba bhASA meM abhivyakta hotI haiM, taba ve rahasyavAda kahalAtI haiM / - sahaja hI itanA jijJAsu hai, ki vaha yaha jAnanA cAhatA hai| ki AtmA kyA hai, jagat kyA hai aura ina donoM ke atirikta atIndriyajagat kA vaha paramatattva kyA hai, jise paramAtmA yA paramabrahma kahA jAtA hai ? yaha satya hai ki sAmAnyataH jo dRzya tattva haiM, unake prati jijJAsA 1. kabIra granthAvalI, DA0 bhagavat svarUpa mizra, pR0 11 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda nahIM hotI kyoMki unakA anubhava indriya grAhya hotA hai / jaba dRzya se adRzya tattva kI anubhUti hotI hai taba rahasya kA janma hotA hai / isa prakAra, jo tattva adRzya hokara bhI astitva banAye rakhatA hai, usake prati jijJAsA svAbhAvika hai / isa dRzya - jagat ke atirikta bhI aura koI parama sattA, parama tattva yA parama satya hai jo atIndriya, adRzya evaM arUpI hai / usake astitva se inkAra nahIM kiyA jA sktaa| aisI bhAvanA jaba mAnavamana meM udbhUta hotI hai taba usakA sAkSAtkAra karane ke lie sAdhaka vyAvahArika bhUmikA se Upara uThakara yathArtha kI khoja meM vividha AdhyAtmika sAdhanA meM saMlagna hotA hai / sAdhanA aura bhAvanA ke dvArA vaha usa rahasyamaya paramatattva se tAdAtmya sthApita karane kA prayAsa karatA hai / 20 vedoM meM rahasyavAda sarvaprathama rahasya-bhAvanA ke bIja hameM vedoM meM milate haiM / unameM pUrNatA kI parAkASThA para pahuMce hue rahasya-draSTAoM kI rahasyAnubhUti abhivyakta huI hai| vaidika mAnyatAnusAra veda vANI rahasyamaya kahI jAtI hai / vedoM ko apauruSeya kahA gayA hai / yahI kAraNa hai ki veda-mantroM ke racayitA RSiyoM ko maMtroM kA draSTA kahA gayA hai| aisA kahA jAtA hai ki una veda mantroM kA jJAna unheM prAtibha anubhUti se huA / vedoM meM nihita jJAna pratIkoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai| Rgveda ( maNDala 9 sUkta 83 ) meM aMgirasa RSi agni kA hI svarUpa hai, jo divya saMkalpa zakti kA pratIka hai / isI taraha 'go' zabda jyoti, jJAna kI razmiyoM kA vAcaka hai / USA ko 'gavAMnetrI' - gauoM ko prerita karanevAlI kahA gayA hai (Rgveda 7/76 / 6 ) / isake atirikta devoM kI prArthanA tathA anekavidha yajJoM kA vidhAna bhI vedoM meM hai / isIlie sambhavataH DA0 dAsaguptA ne use 'yAjJika rahasyavAda' jaisA nAma diyA hai / cAra vedoM meM se Rgveda meM rahasyavAda kI sarvAdhika abhivyaMjanA huI hai / rahasyAtmaka pratyakSa kA varNana Rgveda ke nAsadIya sUkta meM hai / isameM indriya gocara sampUrNa sRSTi ke astitva evaM sRjana ke sambandha meM rahasyAtmaka anubhUti se yukta eka RSi ke anubhava kA varNana kiyA gayA hai / vaha isa prakAra hai- 'Adi meM na sat thA aura na asat, na svarga thA, na AkAza / kisane AvaraNa DAlA, kisake sukha ke lie ? taba agAdha aura gahana jala Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya bhI kahAM thA ? taba na mRtyu thI na amRt| rAta aura dina ke antara ko samajhane kA bhI koI sAdhana nahIM thaa| vaha akelA hI apanI zakti se vAyu ke na hote hue bhI zvAsa prazvAsa le rahA thaa| isake atirikta isake pare kucha na thaa|'' Rgveda ke 'ekaM sad viprA bahudhA vadanti' sUtra meM bhI rahasyAtmakatA parilakSita hotI hai| usameM kahA gayA hai-indra, mitra, varuNa, agni,suvarNa, yama mAtarizvAn ityAdi pRthak-pRthak devatA isI eka ke aneka rUpa haiN| vastutaH satya padArtha eka hI hai, kintu vidvAn use aneka nAmoM se paribhASita karate haiN| rahasyamaya brahma kI mahattvapUrNa kalpanA kA varNana bhI Rgveda ke puruSa-sUkta meM isa rUpa meM huA hai--'yahI vyApaka virAT tattva hajAroM hAtha, paira, A~kha aura siravAlA puruSa hai| sArI pRthvI ko DhaMkakara parimANa meM daza aMgula adhika hai| isI taraha brahma kI rahasyAtmakatA kA ullekha bhI Rgveda meM milatA hai| upaniSadoM meM rahasyavAda __rahasyAtmaka bhAvanA kA vikasita rUpa upaniSad-sAhitya meM upalabdha hotA hai| usameM brahmavidyA, brahmavidyA kI rahasyamayatA evaM gopanIyatA kA varNana hai| isake atirikta usameM AtmA kA svarUpa, AtmA kI mahattA aura use jJAna, buddhi, pravacana-zravaNa Adi se aprApya mAnA gayA hai| parA tathA aparA vidyA kI rahasyAtmakatA bhI sundara DhaMga se pratipAdita hai| 1. nA sadAsIno sadAsIttadAnIM nAsId rajo no vyomA paroyat / kimAvarIvaH ? kuhakasya zarman ? ambhaH kimAsId gahanaM gabhIram // na mRtyurAsIdamRtaM na tahi na rAtryA ahanaH AsIt praketaH / AnIdavAtaM svavayA tadekaM taskAddhAnyanna paraH kiM ca nAsa // -Rgveda 10 / 129 / 1, 2 2. indraM mitraM varuNamagnimAhuratho divyaH sa suparNo garUtmAn / ekaM sad viprA bahudhA vadanti agniM yamaM mAtarizvAnamAhuH // -Rgveda, 11164 / 46 3. sahanta zIrSA puruSa. sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmiM vizvato vRtvA'tyatiSThaddazAGa gulam // -Rgveda 1019011 4. vahI, 10 / 121 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 Anandaghana kA rahasyavAda isI taraha upaniSadoM meM yoga samvandhI vidhAna, neti neti ke dvArA satya ke svarUpa kA varNana, jyotirmaya pAtra se vihita satya - brahma kA citraNa, priyA - AliGganavat antaH bAhya abheda evaM sAkSAtkAra kI sthitiyoM ke kramika vikAsa Adi rahasyAtmaka bhAvanA ke saMketa sUtra upalabdha hote haiM / bRhadAraNyakopaniSad vizvAtmaka sattA kI ekatA evaM usake svarUpa nirdhAraNa meM rahasyavAda kI jhalaka nimnAMkita rUpa meM abhivyaMjita huI haipUrNamadaH pUrNamidaM pUrNAtpUrNamudacyate / pUrNasya pUrNamAdAya pUrNamevAvaziSyate // ' vaha paramAtmA pUrNa hai, yaha jagat bhI pUrNa hai, pUrNa meM se pUrNa nikalA hai / pUrNa meM se pUrNa nikalane ke bAda jo bacatA hai vaha bhI pUrNa hai / dUsare zabdoM meM, vaha sattA pUrNa hai tathA jo kucha usakA kArya rUpa samajhA jA sakatA hai vaha bhI pUrNa hai aura isa dUsare pUrNa ke usameM lIna ho jAne para phira vahI pUrNa raha jAtA hai / ukta vidhAna kA abhiprAya yaha hai ki vaha nitya evaM advaita hai| kenopaniSad meM brahma svayaM hI rahasyamaya banA huA hai / usameM kahA gayA hai ki 'jo yaha samajhatA hai ki maiMne brahma ko samajha liyA hai, vaha usako svalpa hI jAnatA hai / brahma vAstava meM anirvacanIya hai / ataH yahI kahA jA sakatA hai ki 'jo aisA samajhatA hai ki brahma ko maiMne pUrNatayA nahIM samajhA hai, vahI usako samajhatA hai / jisako yaha abhimAna hai ki maiM brahma ko samajhatA hU~, vaha usako nahIM samajhatA / jo yaha kahate haiM ki hamane usako jAna liyA hai ve usako nahIM jAnate / . . . jJAnI hote hue bhI kahate haiM ki hama usako nahIM jAnate vAstava meM unhIM ko brahma vijJAta hai / ' 3 jyotirmaya pAtra se pihita satya - brahma ko rahasya kA 1. bRhadAraNyakopaniSad 5 / 1 / 1 2. yadi manyase suvedeti dabhramevApi nUnam tvaM vettha brahmaNo rUpaM yadasya tvaM yadasya ca deveSvatha tu mImAMsya te manye viditam / -- kenopaniSad 2 / 1 3. nAhaM manye suvedeti no na vedeti veda ca / yo nastadveda tadveda, jo na vedeti veda ca // --vahI, 22 yasyAmataM tasya mataM mataM yasya na veda saH / avijJAtaM vijAnatAM, vijJAtamavijAnatAm // -- vahI, 213 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 23 pratIka batAte hue Izopanipad evaM kAra meM kahA gayA hai ki satya kA, vAstavika tattva kA mukha suvarNamaya pAtra se DhakA huA hai / he pUSan ! tU usa Dhakkana ko haTA de jisase usa satya dharma kI, vAstavika tattva kI, sAkSAt pratIti mujhe ho sake / ' upaniSadoM meM sRSTi kI utpatti sambandhI aura utpatti-pUrva astittva sambandhI cintana pAyA jAtA hai| utpatti-pUrva astittva sambandhI cintana meM rahasya-bhAvanA kA digdarzana huA hai|2 taittirIya upaniSad meM yaha bhI kahA gayA hai ki brahma kA sAkSAtkAra hRdaya meM hotA hai| isa hRdaya meM jo AkAza hai, usameM yaha vizuddha prakAza svarUpa manomaya puruSa (paramezvara) rahatA hai| yaha 'paramatattva' rahasyamaya hokara AnandasvarUpa hai|3 zvetAzvetara kaThopaniSad meM AtmA ke svarUpa para prakAza DAlate hue kahA hai-"yaha aNu se bhI aNu aura mahAn se bho mahAn AtmA isa jIva ke antaHkaraNa meM sthita hai| itanA hI nahIM, kaThopaniSad meM rahasyAnubhUti kI anirvacanIyatA bhI vyakta huI hai|" isa prakAra kahA jA sakatA hai ki upaniSadoM meM, brahma aura jagat, AtmA aura paramAtmA Adi kA samyak cintana lakSita hotA hai / vedoM kI apekSA aupani sAhitya meM AtmA aura paramAtmA (brahma) ke advaita para AdhArita rahasya-bhAvanA kA sundara digdarzana huA hai| AtmA meM paramAtmA kA sAkSAtkAra karanA hI upaniSadoM kA rahasya hai| 1. hiraNmayena pAtreNa satyasyApihitaM mukham / tattvaM pUSannapAvRNu satyadharmAya dRSTaye // -IzopaniSat 15 evaM bRhadAraNyaka upaniSat 5 / 15 / 1 . 2. sadaiva somyedamagra AsIdeka mevAdvitIyam / tadvaika Ahura sadevedamA aasiidekmevaadvitiiy| tasmAdasataH sjjaayt| -chAndogyopaniSad 6 / 2 / 1 3. taittirIyopaniSad, 27 4. aNoraNIyAnmahatomahIyAnAtmA guhAyAM nihito'sya jantoH / - zvetA0 3 / 20 evaM kaTha0 2020 5. naiva vAcA na manasA prAptumzakyo na cakSuSA / astIti bruvato'nyatra kathaM tadupalabhyate // -kaTha0, 2 / 3 / 12 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana kA rahasyavAda bhagavadagItA, bhAgavatapurANa evaM bhakti-sUtra meM rahasyavAda na kevala vedoM evaM upaniSadoM meM, apitu bhagavadgItA meM bhI rahasyamaya tattvoM kI vicAraNA pAI jAtI hai / bhagavadgItA ke gyArahaveM adhyAya meM rahasyAtmaka anubhUti kA varNana apane sarvotkRSTa rUpa meM upalabdha hai| arjana kahatA hai-'usa virAT svarUpa kA na Adi hai, na madhya aura na ant'|' gItA meM varNita vizvarUpa kI kalpanA advaitamUlaka rahasya-bhAvanA kA carama vikAsa hai| bhAgavatapurANa, zANDilya bhaktisUtra evaM nArada-bhakti sUtra meM bhI bhaktiparaka rahasyavAdI bhAvanA kA samyak nidarzana huA hai / prophesara Ara0DI0 rAnADe ke matAnusAra bhAgavatapurANa bhArata ke prAcIna rahasyavAdiyoM ke varNana tathA bhAvodgAroM kA koSa hai| bhAgavata meM prathama tIrthaGkara RSabhadeva ke jIvanacarita aura sAdhanA paddhati kA rahasyamaya varNana hai| hindI ke madhyakAlIna santa aura bhakta sAhitya para bhAgavatapurANa kA sarvAdhika prabhAva hai| bhAgavata kI taraha zANDilya aura nAradabhakti sUtroM meM bhI bhaktimUlaka rahasyavAdI bhAvanA kA varNana huA hai| inameM gauNI bhakti aura mukhya rUpa se premAbhakti kA samyak vivecana hai| sAtha hI bhagavat-prema ke svarUpa ko anirvacanIya kahA gayA hai| sArAMzataH yaha kahA jA sakatA hai ki bhAgavatapurANa, zANDilya bhaktisUtra evaM nArada-bhakti-sUtra rahasyavAdI cintana ke vikAsa kA pratinidhitva karate haiN| bauddhadharma meM rahasyavAda samasta vaidika sAhitya meM mukhyataH advaitatattva ke AdhAra para rahasyabhAvanA kI abhivyakti huI hai| isake phalasvarUpa tattva-cintana meM nirAkAra 1. nAntaM na madhyaM na punastavAdi pazyAmi vizvezvara vizvarUpa / -gItA, 11 / 16 2. misTisijma ina mahArASTra, pR0 8 / 3. zrImadbhAgavat, skandha 5, adhyAya 5 / 4. anirvacanIyaM prema svarUpam / -~-nAradabhaktisUtra, 51 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 25 brahma kI upAsanA kA vikAsa huaa| kintu veda aura upaniSadoM meM isake sAtha-sAtha saguNa upAsanAe~ bhI varNita haiM / sAmAnya jana ke lie nirAkAra brahma kI upAsanA atyanta kaThina pratIta hotI hai, isIlie sambhavataH saguNopAsanA kI AvazyakatA mahasUsa kI gii| .. vaidika dharma meM karmakANDa kI adhikatA ke pariNAmasvarUpa jaina evaM bauddha dharmoM kA vikAsa huA / vauddha-dharma kI do pramukha zAkhAe~ haiM-hInayAna aura mahAyAna / mahAyAna zAkhA meM amitAbha buddha kI upAsanA kI jAtI hai| sAtha hI, isameM rahayAtmaka-sAdhanA ke bhI darzana hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki bauddha-dharma meM mahAyAna zAkhA tAntrika mAnI jAtI hai| prAcIna mahAyAna meM se hI mantrayAna, vajrayAna, sahajayAna aura kAlacakrayAna paMtha kA udbhava huaa| tAntrika-bauddha-sAdhanA meM pramukha rUpa se sAdhanAtmaka rahasyavAda pAyA jAtA hai, cUMki isameM tAntrika kriyAe~ prayukta huI hai| isa sAdhanA kA mukhya lakSya hai-vindu-siddhi / bauddha-tAntritra-paribhASA meM bindu hI bodhicitta nAma se prasiddha hai| bauddha tAntrika-mAhitya meM SaDaGga yoga kA upayoga vizeSa rUpa se kiyA gayA hai / isameM sAdhanAtmaka rahasyavAda ke atirikta kAvyagata aura saundaryAnulabhI rahasyavAda athavA bhAvanAtmaka rahasyavAda dRSTigata nahIM hotaa| vastutaH bauddhadharma meM vyAvahArika sAdhanA aura AMtarika sUkSma tattvoM kA nirdeza huA hai, isalie isameM yaugika athavA sAdhanAtmaka rahasyavAda kA pAyA jAnA svAbhAvika hai / (a) siddha sampradAya meM rahasyavAda ___ caurAsI siddhoM ko kahIM para vajrayAnI aura kahIM para sahajayAnI nAma se bhI abhihita kiyA jAtA hai| kintu 84 siddha kauna the, isakI prAmANika jAnakArI upalabdha nhiiN| yadyapi pramukharUpa se sarahapA, luipA, sabarapA, kalapA, tantipA, bhusukapA Adi ko siddhoM kI saMjJA se sambodhita kiyA jAtA hai tathApi ina siddhoM kI saMkhyA anizcita hai| Adi siddha ke sambandha meM nizcita jAnakArI nahIM hai| siddhoM ke kAla ke sambandha meM bhI paryApta matabheda hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 Anandaghana kA rahasyavAda siddha apanI sAdhanA ko pratIkoM ke dvArA spaSTa karate haiN| unhoMne ulaTIbAnI ke dvArA bhI rahasya ko prakaTa kiyA hai|' siddha tantipA kI aTapaTI bAnI bhI rahasyapUrNa hai / 2 siddha luipA ne (saM0 830) sAdhanA ko gUr3ha rakhane kI dRSTi se pratIkoM kI yojanA nimna rUpa meM kI hai kAA taruvara paMca biDAla, caMcala cIe paiTho kAla / dia karia mahAsuNa parimANa, lUi bhaNaI guru pucchia jANa / / arthAt isa kAyArUpI vRkSa meM billIrUpa pA~ca vighna haiM (bauddha granthoM meM ye pA~ca vighna-hiMsA, kAma, Alasya, vicikitsA tathA moha mAne gae haiN)| ina pA~ca vikAroM kI saMkhyA ko nirguNadhArA ke santoM evaM hindI ke sUphI kaviyoM ne bhI apanAyA hai| kalapA siddha (saM0 900 Upara) bhI IDA-piMgalA ko gaMgA-yamunA ke pratIkoM dvArA yoga kI kriyAoM kA varNana karate haiM : gaMgA jamunA mAMjhare bahaI naaii| tahi buDili mAtaMgi poilA lIle pAra karei // siddhoM kI vANI meM yaugika aura tAntrika kriyAoM ke kAraNa nAr3I, SaTcakra, anahatanAda, bindu ityAdi tattvoM kI Antarika sUkSma gatividhiyoM kA varNana bhI kiyA gayA hai / 1. dohAkoza 26, 69 / 2. baiMga saMsAra bADahila jAa / duhila dUdha ki baTe samA / balada biAela gaviyA vAMjhe / piTA duhile etinA sAMjhe / jo so bujjhI so dhani budhI / jo so cora soi sAdhI / nite nite piAlA pihe ama / jUjhaa DhaMDhapAe gIta virale bUjhava // -bauddhagAna o dohA, uddhRta-Adhunika hindI kAvya meM rahasyavAda, pR0 11 / 3. vhii| 4. vhii| 5. nAr3I zakti dia dharia khade / anahada DamarU bAjai vIra nAde / kAnha kapAlI jogI paiThi acAre / deha-naarI bicarai ekAre // -bauddha gAna o dohA (kaanhipaa)| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 27 siddhoM kI vANI meM yadyapi rahasyAtmaka pravRtti ke darzana hote haiM, tathApi unakI yaha rahasya - bhAvanA adhikAMzataH sAdhanAtmaka hai / siddha-vANI meM sarahapA kI kRtiyoM meM kahIM-kahIM prakRta rahasyavAda kI jhalaka avazya milatI hai / ' isa prakAra, siddhoM meM sAdhanAtmaka rahasyavAda kA paryApta vikAsa huA hai / siddha nirguNa aura nirAkAra tattva kI sAdhanA karate the / Age calakara hindI sAhitya meM, madhyayugIna kabIra Adi santa kaviyoM ke rahasyavAda para ina siddhoM kI rahasyAtmaka sAdhanA kA prabhAva spaSTataH lakSita hotA hai / (ba) nAtha sampradAya meM rahasyavAda bauddha siddhoM kI yaha rahasyAtmaka sAdhanA sambhavataH 7vIM se 12vIM zatAbdI taka anavarata pravahamAna rahI, kintu bAda meM utkaTa vAmAcAra ke kAraNa azlIlatA aura vIbhatsatA A gaI / pariNAmataH inakA prabhAva carama sImA para pahuMcakara hAsonmukha ho gayA / aisI sthiti meM, bauddhadharma kI vajrayAna zAkhA meM se hI nAtha sampradAya kA udbhava huA 12 gurU gorakhanAtha isake Adi pravartaka mAne jAte haiM / mahAmahopAdhyAya haraprasAda zAstrI bhI gorakhanAtha ko vajrayAnI bauddha mAnate haiM / nAtha sampradAya kI sAdhanA antarmukhI hai / isameM haThayoga para atyadhika bala diyA gayA hai / isIlie isa paMtha kI sAdhanA ko haThayoga ke nAma se 1. UMcA UMcA paravata taha basai sabarI bAlI / moraMgI piccha pahiri sabarI gIvata gUjarI mAlA // umata sabarI pAgala sabarI mA kara gulI - guhAr3A / hAriNi dharaNI sahaa sundarI / NANA taruvara maulila re gaaNata lAgela DAlI / 2. 3. ekala sabarI eSana hiNDaI, karNa kuNDala vajradhArI / ti dhAu par3ilA, sabaro mahAsui sejai chAilI / sabaro bhujaGga gai rAmaNi dArI, pekkha rAti pohAilI / hie tAMbolA mahA he kApura khAI / suna nirAmaNi kaNThe ijA mahAsuhe rAti pohAI // gorakhanAtha aiMDa kanaphaTA yogIja, brigsa bhAratIya saMskRti aura sAvanA, 2, pR0 254 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 Anandaghana kA rahasyavAda pahacAnA jAtA hai| siddhoM kI bhAMti isameM bhI sAdhanAtmaka rahasyavAda hI pAyA jAtA hai| vastutaH isa paMtha meM bhI ve hI saba bAteM dRSTigocara hotI haiM, jo siddha sampradAya meM varNita hai / laukika pratIkoM ke dvArA rahasya-tattva kI gUr3ha abhivyakti kI ceSTA nAthapaMthiyoM meM bhI milatI hai / yathA - zUnya, niraMjana, nAda, bindu, surati nirata, sahaja ityAdi siddha sAhitya ke pAribhASika zabda | dekhie - gagana maMDala meM aMdhA kUA, tahAM amRta kA bAsA / sagurA hoya so bhari bhari pIvai, nigurA jAi piyAsA | ' iDA-piMgalA aura suSumnA kA prayoga bhI gorakhabAnI meM isa prakAra hai : aba Ir3A mAraga candra bhaNIjai, pyaMgulA mAraNa bhANaM / suSumanAM mAraNa vANI bolie, triya mUla asthAnaM // 2 inameM anahadanAda kI rahasyamaya abhivyakti bhI nimna rUpa meM varNita huI hai : anahada sabada bAjatA rahai sidha saMketa zrI goraSa kahai / 3 nAtha sampradAya ke haThayoga kI nAkA avalokana karane para vidita hotA hai ki usameM aneka tattvoM ke gUr3hArtha samAhita haiN| sabhI tattva sUkSma aura Antarika hone se sAdhanAtmaka rahasyavAda kI sRSTi karate haiM / isameM Antarika sAdhanA para bhI bala diyA gayA pratIta hotA hai / yathAsandhyA pUjA ke lie suSumnA nAr3I kI sandhyA hI nAthapaMthiyoM ke anusAra vAstavika pUjA kahI jAtI hai / isI taraha hRdaya meM AtmA kA pratibimba par3atA hai-- dRzyate pratibimbena Atma rUpaM sunizcitam / nAda aura bindu bhI isa sAdhanA meM kendrabindu haiM / " nAthapaMthiyoM ke anu 1. gorakhabAnI, 23 / 2. gorakhabAnI, 94 / 3. vahI, 106 / 4. suSumNA saMdhinaH sA sandhyA saMdhirucyate / 5. nAthAMzo nAdo nAdAMza prANaH zavatyaMzo binduH / bindoraMzaH zarIram / - gorakSa siddhAnta saMgraha / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 29 sAra jala meM jisa prakAra candramA kA pratibimba rahatA hai, usI taraha ghaTa ke bhItara paramAtmA rahatA hai AtamAM madhe pramAtamAM dIsai jyauM jalamadhe caMdA / 1 nAthapaMtha-yoga meM ziva-zakti kA milana aura usakA Ananda carama sImA hai | yaha Ananda rahasya ko utkRSTatA kA digdarzana karAtA hai / gorakhanAtha ke yoga ke sambandha meM kahA jA sakatA hai ki unhoMne haThayoga ko apanAyA / ir3A aura piMgalA nAr3I kA avarodha kara prANa ko suSumnA ke mArga meM pravAhita karanA hI haThayoga hai / unake siddhAnta ke anusAra kuNDalinI eka zakti hai jo saMpUrNa sRSTi meM vyApta hai / yaha zakti hI brahmadvAra ko avarUddha kara soI huI hai / 2 vauddhasiddhoM kI bhAMti hI nAtha saMpradAya kI sAdhanA bhI rahasyapUrNa hai / usakA dhyeya bhI nirguNa tattva hai / uparyukta vivecana ke AdhAra para yaha spaSTa vidita hotA hai ki bauddhadharma kI mahAyAna zAkhA ke antargata siddha aura nAtha donoM paMthoM meM sAdhya aura sAdhana gUr3ha hone se donoM sampradAyoM ne rahasyAtmaka sAdhanA paddhati kA paryApta kiyaa| isameM sandeha nahIM kI madhyakAlIna santa-sAhitya ko inakI sAdhanA paddhati ne atyadhika prabhAvita kiyA hai / inakA sarvAdhika prabhAva kabIra kI racanAoM para dekhA jA sakatA hai / sUphI kaviyoM meM rahasyavAda bhAratIya saMskRti meM advaita vicAraNA aura usa para AdhArita rahasyabhAvanA kI saritA satata bahatI rahI hai / Age calakara bauddhamata meM vajrayAnI siddhoM aura nAtha- panthI yogiyoM ne AdhyAtmika rahasya - bhAvanA ko sRSTi kii| phira 12vIM zatAbdI ke Asa-pAsa sAdhanA ke kSetra meM nirguNa pantha kA prAdurbhAva huA, jise kabIra ne Age calakara vikasita kiyA / hindI kAvya ke kSetra meM 15vIM zatI se lekara 17vIM zatI taka saguNa aura nirguNa nAmaka bhakti kAvya kI do samAnAntara dhArAeM calatI rahIM / nirguNa 1. 2. 3. gorakhabAnI, 124 / nAtha sampradAya, pR0 127 / gorakSa siddhAnta ( 148) / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda dhArA do kI zAkhAoM meM vibhakta huI-eka jJAnAzrayI zAkhA aura dUsarI sUphiyoM se prabhAvita zuddha premamArgI zAkhA / ' jJAnAzrayI zAkhA meM kabora aura zuddha premamArgI zAkhA meM malika muhammada jAyasI pramukha kavi haiN| sUphI sAdhanA meM buddhi kI apekSA hRdaya kI bhAvanA adhika mahattvapUrNa hai| isIlie usameM prema tattva ko sarvopari sthAna diyA gayA hai| sUphiyoM ke isa prema meM viraha kI vyAkulatA hotI hai aura isa prema-pIr3A kI jo abhivyaJjanA hotI hai vaha vizvavyApI banatI hai| sAtha hI prema kA svarUpa pAralaukika bana jAtA hai| vAstava meM, sUphI sAdhanA meM pramatattva kI pradhAnatA hai / isalie unameM vAstavikatA aura prema kI anubhUti kA darzana hai| DA0 vizvanAtha gaur3a ke anusAra "saccA, bhAvAtmaka aura kAvya kA aMgIbhUta rahasyavAda yahI hai|"2 hindI kavitAoM kI tulanA karate huye ve likhate haiM-"isakI tulanA meM Adhunika kaviyoM kA rahasyavAda kAlpanika aura mithyA hai, kyoMki usakI rahasyAnubhUti kA AdhAra kalpanA hai, anubhava nhiiN|"3 sUphI paramparA ke kutabana, maMjhana, jAyasI, usamAna, zekhanabI, kAsima zAha, nUra muhammada Adi santa ho cuke haiN| kutabana kI 'mRgAvatI' racanA meM rahasyavAda kI jhalaka pAyI jAtI hai| uparyukta samasta sUphI santoM meM jAyasI kA rahasyavAda sarvazreSTha evaM suprasiddha hai| jAyasI ne apane prabandhakAvya 'padmAvata' kI racanA masanavI paddhati ke AdhAra para kI hai| usameM jAyasI ke komala hRdaya tathA AdhyAtmika gUr3hatA ke darzana hote haiN| isa kathA meM kavi kA tAttvika uddezya ratnasena rUpI AtmA kA padmAvatI rUpI Izvara ko prApta karanA hai| jAyasI kI racanA meM advaita tattva para AdhArita rahasyavAda kI jhalaka bhI milatI hai| sUphI sAdhanA virahapradhAna hai| parama priyatama se milana kI vyAkulatA meM agni, pavana aura samagra sRSTi ko priyatama ke viraha meM vyAkula pradarzita kiyA hai : 1. hindI sAhitya kA itihAsa, pR0 71-72 / 2. Adhunika hindI kAvya meM rahasyavAda, pR0 26 / 3. vahI, pR0 26 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 31 viraha kI Agi sUra jari kAMpA, rAtiu divasa karai ohi taapaa|' isI taraha jAyasI ne viraha-vyathA kA sundara citraNa anyatra bhI kiyA hai|' isa prakAra, jAyasI ke rahasyavAda kA mukhya rUpa unake dvArA pratipAdita prema kI IzvaronmukhatA hai| prema kA sarvotkRSTa vikAsa viyoga meM hotA hai| nimnokta pada meM viraha kI jo tallInatA dikhAI gaI hai vaha darzanIya hAr3a bhae saba kiMgarI, nasaiM bhaI saba tAMti / rovaM rovaM teM dhuni uThe, kahauM vithA kehi bhAMti // 3 jAyasI ke anusAra aise tIvra viraha ko udbhUta karane vAlA prema-patha atyanta kaThina hai| prema-mArga kI vividha AsthAoM kA varNana padmAvata meM sundara DhaMga se huA hai| sRSTi kA kaNa-kaNa, usI avyakta Izvara ke prati utkaTa prema se vyApta hai| vAstava meM, jAyasI kA yaha rahasyavAda vizuddha bhAvanAtmaka rahasyavAda kI koTi meM AtA hai| kintu jAyasI para nAthapanthI yogiyoM kI antamukhI sAdhanA kA bhI kucha prabhAva par3A thA, isalie unameM usa prakAra kA sAdhanAtmaka rahasyavAda bhI pAyA jAtA hai| unake sAdhanAtmaka rahasyavAda kA udAharaNa isa pada meM dekhA jA sakatA hai : navau khaMDa nava paurI, au tahaM bajra-kevAra / cAri basere sauM car3he sata sauM utare pAra // nava pauro para dasavaM duvArA, tehi para bAja rAja thariArA // isI taraha jAyasI ne haThayoga ko antaH sAdhanA kA pUrA citraNa bhI kiyA hai| 1. jAyasI granthAvalI, pR0 42 / 2. vahI, pR0 30 / 3. vahI, pR0 138 / 4. pema pahAra kaThina bidhi gar3hA, so pai car3ha jo sira sauM cddh'aa| paMtha sUri kai uThA aMkurU / cora car3ha kI car3ha maMsUrU // -vahI, pR0 45 / 5. vahI pR0 14 / 6. vahI, pR0 48 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda phira bhI, itanA to spaSTa rUpa se kahA jA sakatA hai ki jAyasI ke hRdaya kI mUla AtmA bhAvanA hai, sAdhanA nhiiN| isalie unakA rahasyavAda mUlataH bhAvanAtmaka hI kahA jaaegaa| santa kaviyoM meM rahasyavAda siddhoM dvArA pravartita sAdhanAtmaka rahasyavAda ko nAthapaMthI-yogiyoM ne apanAyA, kintu deza kI dhArmika, sAmAjika tathA rAjanaitika-paristhitiyoM ke kAraNa siddhoM aura nAthapanthiyoM kA sampradAya 'nirguNapantha' ke rUpa meM parivartita huA / sAmAnyataH nirguNapaMtha ke janmadAtA kabIra mAne jAte haiN| kabIra ne isa pantha meM siddhoM aura nAthoM kI haThayogI :.... ...ke samUce tattvoM ko apnaayaa| kabIra ne middhoM-nAthoM kI sAdhanA kA anusaraNa hI nahIM kiyA, pratyuta apane pantha meM vedAnta kA advaitavAda, nAthapaMthiyoM kA haThayoga, sUphiyoM kA premamArga, vaiSNavoM kI ahiMsA aura zaraNAgati ityAdi kA sundara samanvaya kiyaa| kabIra ke pazcAt isa paramparA meM dAdU, nAnaka, dharmadAsa, palaTU, raidAsa, sundaradAsa Adi aneka santa-kavi hue haiN| ina sabhI santoM meM nyUnAdhika rUpa meM rahanyavAdI vicAradhArA pAyI jAtI hai| yadyapi kabIra nirguNadhArA ke pravartaka haiM, tathApi sAdhAraNajana ko AkarSita karane hetu unhoMne bhaktitattva ko bhI mahattvapUrNa mAnA hai aura apane iSTadeva ko 'rAma' kI saMjJA se abhihita kiyA hai| kabIra ke 'rAma' dazaratha ke putra na hokara 'jo yA dehi rahita hai, so hai ramitA rAma'1 the| dUsarI ora, kabIra ne nAthapantha ke haThayoga ko bhI mahattvapUrNa sthAna diyA hai| inakI racanAoM meM cakra, ir3A, piMgalA, suSumnA, surati, nirati, kuNDalinI, sahaja, zUnya, anahatanAda, brahmarandhra, gaganamaNDala Adi haThayogI sAdhanA ke zabda spaSTataH parilakSita hote haiN| kabIra ne inakA prayoga adhikAMzataH ulaTabAMsI zailI meM kiyA hai| zUnya cakra kA varNana karate hue ve kahate haiM ki usameM se amRta jharatA hai aura suSumnA usakA rasa pItI hai : avadhu gagana maMDala dhara kIjai / amRta jharai sadA sukha upajai, baMkanAli rasa pIvai / 1. kabIra granthAvalI, pR0 243 / 2. vahI, pR0 110 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya sUrya aura candranAr3I ke eka hone para ghaTa meM hI paramatattva kA sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai yaha vicAra bhI unhoMne abhivyakta kiyA hai|' anahadnAda kI carcA bhI kabIra ne anekoM padoM meM kI hai / 2 unmani samAdhi avasthA meM kabIra kA mana rahasyapUrNa prakAza dekhatA hai| unakA kathana hai : mana lAgA unamana sauM gagana pahU~cA jaai| dekhyA caMda bihU~NA cAMdiNAM, tahAM alakha niraMjana rAha // ' kabIra kI ulaTabAsiyoM meM bhI nAvanAtmaka rahasyavAda bharA huA hai| unakI yaha ulaTavAnI atiprasiddha hai : samaMdara lAgi Agi nadIyAM jala koilA bhii| dekhi kabIrA jANI, maMchI rUSAM car3hi gaI // unhoMne haThayoga ke vibhinna tattvoM kA varNana bhI aTapaTI bAnI meM pahelI ke rUpa meM kiyA hai : AkAse mukhi auMdhA ku~A pAtAle pnniaarii| tAkA pAnI ko haMsA pIvai biralA Adi bicArI // 5 yaha to huI kabIra ke sAdhanAtmaka athavA yaugika rahasyavAda kI vivecanA, kintu isake sAtha hI unakI racanAoM meM bhAvanAtmaka rahasyavAda kI bhI sundara abhivyaMjanA huI hai| bhAvanAtmaka rahasyavAda meM viraha kI vyAkulatA aura usakI gahana anubhUti meM kabIra kA madhura bhAva parilakSita hotA hai| kabIra ke rahasyavAda kI viziSTatA to yaha hai ki unhoMne nirguNa ke sAtha prema kiyA hai aura yaha prematattva unheM sUphI santoM se milA hai| isIlie unhoMne apanI racanAoM meM isa prema-tattva ko vividha rUpoM meM vyakta kiyA hai| kahIM to unhoMne isa prema kA citraNa mAtA-putra ke rUpa 1. kabIra granthAvalI, pR0 13 / / anahada bAjai nIjhara jharai upajai brahma giyAna / avigati aMtari pragaTai lAge prema dhiyAna // vahI, pR0 16 / 3. vahI, pR0 13 / 4. vahI, pR0 12 // 5. vahI, pR0 374 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda meM kiyA hai to kahIM priyatama ke rUpa meN| priyatama rAma ke sAtha kabIra kI ananya prIti nimnAMkita rUpa meM draSTavya hai : aba tohi jAna na dehU~ rAma piyAre, jyUM bhAvai tyU~ hoi' hamAre / bahuta dinana ke bichure hari pAe, bhAga bar3e ghari baiThe Ae // ' priyatama ke ghara Ane para kabIra kI AtmArapI priyatamA Ananda vibhora ho uThato hai| priyatama ko dekhate hI kabIra kI sAdhaka AtmA rAmarUpI priyatama ke raMga meM aisI raMga jAtI hai ki cAroM ora use priyatama kI lAlI hI dikhAI detI hai| kintu kabIra dvArA rAma kI priyatama ke rUpa meM kI gaI upAsanA meM bhI yoga-sAdhanA kA rahasya samAhita hai| usakI yaha sAdhanA antarsAdhanA bana jAtI hai aura vaha gUDha pratIka rUpa meM abhivyakta hotI hai| kabIra kI racanAoM meM viraha-bhAva gar3ha evaM sUkSma tattvoM kI anubhUtiyoM ko prakaTa karatA hai| sUphIvAda ke kAraNa kabIra meM nirguNa rAma ke prati asIma prema hai| unakI viraha-vedanA atyanta mArmika rUpa meM abhivyakta jiyarA merA phirai re udAsa / rAma bina nikalI na jAI sAsa, ajahU~ kauna Asa / ' 1. kabIra granthAvalI, pR0 87 / 2. dulahini gAvahu maMgala caar| hamare ghara Ae ho rAjA rAma bharatAra / tana rati kari meM mana rati karihauM paJcatata barAtI / rAmadeva more pAhunai Ae maiM jobana madamAtI // -vahI, pR0 87 / 3. lAlI mere lAla kI jita dekho tita lAla / lAlI dekhana maiM gaI maiM bhI ho gaI lAla // -vahI, pR0 425 / 4. SaTdala kamala nivAriyA cahu~kauM pheri milAi re / aSTakamaladala bhItarAM tahAM zrIraMga kali karAi re // -vahI, pR0 88 / 5. vahI, pR0 124 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 5 isI taraha eka aura pada meM bhI unakI viraha-vyAkulatA kA sundara citraNa huA hai : talaphai bina bAlama mora jiyA, dina nahIM caina rAta nahIM niMdayA // ' 'priyatama kI rAha nihArate-nihArate unakI A~kheM lAla ho gaI haiM aura loga samajhate haiM ki kabIra kI A~kheM dukhane lagI haiN|2 priyatama se milane ke lie Atura kabIra rUpI priyatamA kI vyAkulatA meM nihita rahasyabhAvanA kAvya ko mArmika banA detI hai aba mohi le cala naNada ke vIra, apane desaa| ina paMcana mili lUTI hU~ kusaMga Ahi bidesA // ' isa gahana tattva kI kathA akathya hai : kahai kabIra yaha akatha kathA hai, kahatAM kahI na jAi / uparyukta uddharaNoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki kabIra meM sAdhanAtmaka aura bhAvanAtmaka rahasyavAda kI dhArA sahaja rUpa meM prasphuTita saguNa bhakta kaviyoM meM rahasyavAda bhakti-kAvya meM na kevala nirguNa-mArga kI jJAnAzrayI aura premamArgI zAkhAoM meM rahasyavAda kA nidarzana huA hai, pratyuta saguNa zAkhA ke antargata rAmabhakta aura kRSNabhakta santa-kaviyoM meM bhI rahasyAtmaka pravRtti ke darzana hote haiN| inameM pramukha rUpa se mIrAbAI, sUradAsa aura tulasIdAsa kA nAma liyA jA sakatA hai jinakI racanAoM meM rahasyavAdI bhAvanA abhivyakta huI hai| 1. kabIra granthAvalI, pR0 399 / 2. aMSar3iyAM prema kasAiyAM loga jAMNa duSar3iyAM / sAIM apaNe kAraNa roi roi rAtar3iyAM // -vahI, pR0 9 / 3. vahI, uddhRt-kabIra kA rahasyavAda, pR0 163 / 4. vahI, pR0 379 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda mIrA ne apane padoM meM viraha kA sarvotkRSTa rUpa prastuta kiyA hai / unakA hRdaya prabhu ke bichoha meM vikala hai / isa AdhyAtmika vikalatA kA hRdayagrAhI varNana unake nimnAMkita padoM meM dekhA jA sakatA hai : 36 sakhI merI nIMda nasAnI ho / piyA ko paMtha nihArate, saba raina bihAnI ho / sakhiyana mila ke sIkha daI, mana eka na mAnI ho / bina dekhe kala nA pare, jiya aisI ThAnI ho // aMga chIna vyAkula bhaI, mukha piya- piya bAnI ho / antara vedana biraha kI, vaha pIra na jAnI ho / jyoM cAtaka ghana ko rahe, macharI jimi pAnI ho // mIrA vyAkula birahanI, sudha-budha bisarAnI ho || 'antara vedana biraha kI, vaha pIra na jAnI hoM' isa bhAva ko unhoMne eka dUsare pada meM aura adhika spaSTa kiyA hai : --- ghAyala kI gati ghAyala jAne, kI jiNa lAI hoya / jauharI kI gati jauharI jAne, ki jina jauharI hoya // 2 apane 'priyatama' ke binA mIrA ati vyAkula thI / ve kahatI haiM divasa na bhUkha raina nahiM nidrA yU~ tana pala pala chIje ho / mIrA kahe prabhu giradhara nAgara mila bichurana nahIM kIjai ho // isI taraha mIrA ne 'maiM birahaNi baiThI jAgU~' Adi padoM meM bhI virahodgAra vyakta kie haiM / vastutaH mIrA ne apane padoM meM paramAtmA se apane tAdAtmya kI anubhUti kA athavA paramAtmA se milana kI utkaNThA kA sundara varNana kiyA hai, jinameM bhAvanAtmaka rahasyavAda kI jhalaka dikhAI detI hai / 1. mIrAMbAI kI padAvalI, 80 / vahI, 72 / mIrAMbAI kI padAvalI, 107 / vahI, pR0 86 / 2. 3. 4. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya Adhunika hindI kaviyoM meM rahasyavAda ___ kahA jA sakatA hai ki Adhunika rahasyavAda kA udaya chAyAvAda kI pratikriyA ke pariNAmasvarUpa huA hai / Adhunika yuga meM prakRti ko lekara rahasyavAda kI sRSTi kI gaI hai| prakRtimUlaka rahasyavAda sumitrAnandana panta kI racanAoM meM pAyA jAtA hai / Adhunika yuga ke rahasyavAdI kaviyoM meM pramukha rUpa se prasAda, nirAlA, panta aura mahAdevI varmA ke nAma ullekhanIya haiM / ina kaviyoM ke rahasyavAda meM kalpanAtattva pramukha hai| inake rahasyavAda meM sAdhanAtmaka rahasyavAda ke darzana nahIM hote| Adhunika yuga ke hindI rahasyavAdI kaviyoM meM mahAdevI varmA kA sthAna sarvopari hai| prema aura viraha kI ve advitIya gAyikA haiN| vastutaH isa yuga ke rahasyavAdI kaviyoM kI anubhUti vAstavika na hokara kalpanA pradhAna hai| jainadharma meM rahasyavAda __ bhAratIya sAhitya-jagat meM jainetara dharmoM kA rahasyavAda jitanA adhika carcita rahA hai, utanA jainadharma kA nhiiN| vyakti 'jainadharma meM rahasyavAda' nAma sunakara hI cauka uThatA hai| vaha tatkAla kaha sakatA hai ki jainadharma meM rahasyavAda ho hI nahIM sakatA; kyoMki jaina darzana Izvara nAmaka sattA meM vizvAsa nahIM krtaa| vastutaH rahasyavAda kA AdhAra AstikatA hai aura AstikatA kI bhitti Atma-paramAtmavAda hai| rahasyavAda kA prArambha Atma-astitva se hotA hai aura usakA (rahasyavAda kA) samApana hotA hai-paramAtma-sAkSAtkAra meM / yadyapi jaina-paramparA meM Izvara yA brahma jaisI kisI svatantra sattA ko svIkAra nahIM kiyA gayA hai, kintu isakA yaha artha nahIM ki usameM paramAtmA kA pratyaya hI anupasthita hai| usake anusAra AtmA kI zuddha avasthA kA nAma hI 'paramAtmA' hai jise vaidika zabdAvalI meM 'parama brahma' kahA jAtA hai| jainadharma meM AtmA kI tIna avasthAe~ mAnI gaI haiM(1) bahirAtmA (2) antarAtmA (3) paramAtmA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda jaina rahasyavAda do tattvoM para AdhArita hai-AtmA aura paramAtmA / AtmA meM bahirAtmA aura antarAtmA kA samAveza hotA hai| rahasyavAda ke mula meM AtmA aura paramAtmA ye do hI avasthAe~ kAma karatI haiN| tattvataH AtmA aura paramAtmA bhI alaga-alaga nahIM hai; donoM eka hI hai, arthAt AtmA hI paramAtmA hai| jise 'zuddhAtmA' kahA jAtA hai| saMsAra kI pratyeka AtmA karmamala se rahita hone para paramAtmA bana jAtI hai| isa prakAra jainadharma AtmA aura paramAtmA kI sattA ko svIkAra karatA hai| isI dRSTi se jainadharma meM rahasyavAda prAcIna kAla se pAyA jAtA hai| jaina paramparA meM sarvaprathama rahasyavAdI ke rUpa meM bhagavAna RSabhadeva kA nAma liyA jA sakatA hai jinakA ullekha yajurveda meM hai| usameM RSabhadeva aura ajitanAtha ko gUr3havAdI kahA gayA hai|' zrImadbhAgavat meM bhI jaina paramparA samarthita prathama tIrthakara RSabhadeva ke sambandha meM unake carita aura sAdhanA-paddhati kA jo vistRta vivecana milatA hai usase yaha asandigdharUpa se pramANita ho jAtA hai ki RSabhadeva vizva ke uccakoTi ke rahasyadarziyoM meM se eka the| 'paramAtmA-prakAza' kI bhUmikA meM DA0 e0 ena0 upAdhye ne ullekha kiyA hai ki sAdhanAtmaka dRSTi se jaina tIrthakara RSabhadeva, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra ityAdi vizva ke mahAn rahasyadarziyoM meM 1. yajurveda, uddhRt -'hindI jainabhakti kAvya aura kavi', DA0 prema sAgara jaina, pR0 476 / 2. bharataM dharaNi pAlanAyAbhiSicya svayaM bhavana evovaritazarIramAtra parigraha unmatta iva gamana paridhAnaH prakIrNa keza AtmanyAropitA havanIyo brhmaavrtaatprvvraaj| jabAnmUkabadhira piyAnonmAdakavadavadhUta veSo'bhibhASyamANo'pi janAnAM gRhIta maunavratastuSNIM babhUva / zrImadbhAgavat, gItApresa, paMcama skandha, paMcama a0, pR0 563 / 3. To take a practical view the Jain Tirthankaras like Risabhadeva, Neminath, Parsvanath and Mahavira etc. have been some of the greatest Mystics of the world. A. N. Upadhey, Introduction of Paramatma Prakash, p. 43. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya pro0 Ara0 DI0 rAnADe ne bhI jainadharma ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke sambandha meM apane vicAra vyakta karate hue ThIka hI kahA hai ki 've eka bhinna hI prakAra ke gUr3havAdI the, unakI apane zarIra ke prati atyanta udAsInatA unake AtmasAkSAtkAra ko pramANita karatI hai|' unhoMne RSabhadeva ko uccakoTi kA sAdhaka aura rahasyadarzI mAnA hai| RSabhadeva kI taraha hI anya tIrthaMkaroM ke dvArA bhI isI sAdhanA-paddhati kA anusaraNa kiyA gyaa| kundakunda ke aSTapAhur3a kI bhUmikA meM zrI jagataprasAda ne yaha nirdeza kiyA hai ki 'jainavAda kA AdhAra rahalAnubhUti hai|'2 jaina rahasya-draSTAoM kI rahasyAnubhUti kI jhalaka sarvaprathama hameM prAcInatama jainAgama AcArAMga meM milatI hai| usameM kahA gayA hai "savve sraanniyttti| takkA jattha Na vijji| maI tattha Na gAhiyA / oe appatiTThANassa kheyaNNe / "3 arthAt vahA~ se sabhI svara lauTa jAte haiM-parama-tattva (paramAtmA) kA svarUpa zabdoM ke dvArA pratipAdya nahIM hai| vaha tarkagamya bhI nahIM hai| vaha buddhi ke dvArA grAhya nahIM hai| vANI vahAM mauna ho jAtI hai| vaha akelA, zarIrarahita aura jJAtA hai| __isI taraha rahasyAtmakatA kA saMketa AcArAMga ke nimna sUtra meM bhI dRSTigata hotA hai je egaM jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai, se egaM jANai // Rishabhadeva, whose interesting account we meet within the Bhagvata is yet a mystic of a different kind, whose utter carelessness of his body is the supreme mark of his God realisation. R. D. Ranade, Indian Mysticism-Mysticism in Maharashtra, p. 9 uddhRta-paramAtmA-prakAga, pR0 110 / Jainism is based on a Mystic experience. Asta-Pahuda of Kundkundacharyaa, Part I, Intro duction by Jagat Prasad, p. 18. 3. AcArAMga, 1156 4. AcArAMga, 1 // 3 // 4 Rishan the butter is God Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda arthAt jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAtA hai vaha eka ko jAnatA hai / 40 je egaM nAme se bahuM je bahuM nAme, se egaM arthAt 'jo eka ko vazIbhUta kara letA hai, vaha bahutoM ko vaza meM kara letA hai / jo bahutoM ko vaza meM kara letA hai, vaha eka ko vaza meM kara letA hai / vizeSAvazyaka bhASya meM bhI AcArAMga sUtra kI bhAMti rahasyAtmakatA kA nirdeza milatA hai / usameM kahA gayA hai : nAme, nAme / ' ekkaM jANaM savvaM jANati savvaM ca jANamegaMti / iya savva jANaMto NA'gAraM savvadhA guNati // 2 isI bhAva kI punarAvRtti pramANanayatattvAlokAlaMkAra meM bhI huI hai / usameM kahA hai : eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // 4 'jisane eka padArtha ko saba prakAra se dekha liyA hai usane saba padArthoM ko saba prakAra se dekha liyA hai tathA jisane saba padArthoM ko saba prakAra se jAna liyA hai, usane eka padArtha ko saba prakAra se jAna liyA hai|' isIse milatI-julatI rahasyAnubhUti AcArya kundakunda ke pravacanasAra meM bhI pratidhvanita huI hai / unhoMne bho yahI kahA hai ki jo sabako nahIM jAnatA, vaha eka ko bhI nahIM jAnatA aura jo eka ko nahIM jAnatA, vaha sabako 1. vahI, 11314 tulanIya - 'Atmani vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavati' / - bRhadAraNyaka upaniSad, 4 / 5 / 6 2. vizeSA0 bhASya gAthA 482 / 3. jo Na vijANadi jugavaM atthe tikkAlige tihuvaNatthe / NAdu taNa sakkaM sapajjayaM davvamegaM vA // davvaM anaMta pajjayamegamaNatANi davvajAdINi / Na vijANadi jadi jugavaM kidha so savvANi jANAdi // - pravacanasAra, 1 gA0 48-49 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 41 nahIM jAnatA / bAta eka hI hai, kyoMki sabakA jAnanA, eka AtmA ke jAne se hotA hai / isalie AtmA kA jAnanA aura sabakA jAnanA eka hai / tAtparya yaha ki jo sabako nahIM jAnatA, vaha eka AtmA ko bhI nahIM jAnatA / rahasya - bhAvanA kA mUla jijJAsA kA tattva bhI AcArAMga meM spaSTataH upasthita hai / AcArAMga kA prArambha Atma-jijJAsA se hotA hai jo rahasyabhAvanA kA mUla bIja hai / isakA prathama sUtra hai ke ahaM AsI ? ke vAio cuo iha peccA bhavissAmi / ' 'maiM kauna thA,' 'maiM agale janma meM kyA hoU~gA ?' Adi / jijJAsA kA antarmana meM uThanA samyagdarzana-prApti kA prathama caraNa hai / yaha nitAnta satya hai ki rahasya ke prati jijJAsA kI bhAvanA udbhUta hotI hai tabhI sAdhaka vyavahAra kI bhUmikA se Upara uThakara vAstavikatA kI khoja meM agrasara hotA hai / isIlie Atmazodhana kI praNAlI 'gUr3ha' kahalAtI hai / saMkSepa meM, 'rahasyavAda (gUr3havAda) kA marma AtmA kI zodha hai / use pA lene ke bAda phira kucha bhI pAnA zeSa nahIM rahatA, gUr3ha nahIM rahatA / 2 rahasyadarzI (AtmadarzI) tIrthaMkaroM ke bAda paravartI kAla meM bhI AdhyAtmika rahasyavAdI jaina santa-sAdhakoM evaM kaviyoM kI eka lambI paramparA rahI hai jinameM pramukha rUpa se AcArya kundakunda (vikrama kI pahalI se cauthI zatI ke bIca), muni kArtikeya (lagabhaga 27 vIM zatI), pUjyapAda (vikrama kI 5-6 zatI), yogIndu muni (lagabhaga IsA kI chaThIM zatI), muni rAmasiMha (11vIM zatAbdI), AcArya haribhadra (8vIM zatAbdI), banArasIdAsa ( 17vIM zatAbdI), Anandaghana ( 17vIM zatI) tathA upAdhyAya yazovijaya (18vIM zatI) Adi kA nAma ullekhanIya hai / jaina-sAhitya meM rahasyavAdI kAvya racanA kA prArambha AcArya kundakunda se mAnA jAtA hai| inakI samayasAra, bhokSapAhur3a, bhAvapAhur3a, Adi aneka rahasyavAdI racanAe~ haiM jinameM bhAvAtmaka anubhUti abhivyakta huI hai / mor3a meM inhoMne AtmA ke tIna bhedoM kI carcA karate hue kahA hai ki antarAtmA ke upAya se bahirAtmA kA parityAga kara paramAtmA kA dhyAna 1. AcArAMga 1 / 1 / 1 2. jainadarzana manana aura mImAMsA, pR0 439 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 Anandaghana kA rahasyavAda karo / ' inhoMne yaha bhI spaSTa zabdoM meM kahA hai ki AtmA aura paramAtmA meM tattvataH koI antara nahIM hai / AtmA hI paramAtmA hai / karmAvaraNa ke kAraNa hI AtmA nija svarUpa se vaMcita hai / pratyeka AtmA karmAdi se rahita hokara usI prakAra paramAtmA bana sakatA hai jisa prakAra svarNa-pANa zodhana sAmagrI dvArA zuddha svarNa bana jAtA hai / isa prakAra AcArya kundakunda ke sAhitya meM bhAvAtmaka rahasyavAda kI vivecanA huI hai / kundakunda ke rahasyavAdI sAhitya kA prabhAva kArtikeya, pUjyapAda, yogIndu muni muni rAmasiMha aura vanArasIdAsa kI racanAoM meM spaSTataH dekhA jA sakatA hai / ina sabhI rahasyavAdI kaviyoM meM kundakunda ke samAna ho AtmA ke trividha bhedoM kI vicAraNA pAI jAtI hai / pUjyapAda kI samAdhitaka evaM adhyAtma rahanya racanAe~ AdhyAtmika rahasya - pradhAna haiM / yogIndu muni ke paramAtma-prakAza evaM yogasAra meM rahasyavAdI pravRtti ke darzana hote haiM / rahasyavAdI kaviyoM kI bhAMti unakA bhI yaha vizvAsa hai ki paramAtmA kA nivAsa zarIra meM hI hai| unhoMne kahA hai ki jo zuddha, nirvikAra AtmA lokAkAza ke agrabhAga meM sthita hai, vahI isa deha meM bhI vidyamAna hai | sAtha hI isI zarIra meM usake darzana karane kA nirdeza bhI kiyA hai / ra unakA yaha bhI kathana hai ki zarIra sthita jo yaha AtmA hai vahI paramAtmA hai / niraMjana pada prApta karane para mana paramezvara meM ekAkAra 1. tipayAro so appA para maMtara bAhiro hu dehINaM / tatya paro jhAijjai anto vAeNa cayahi bahirappA | - mokSa prAbhRta-4 | 2. aisohaNa joeNaM suddhaM hemaM kAlAI laddhIye appA 3. jehau Nimmalu NANa tehau Nivasai baMbhu 4. havai jaha tahaya / paramappo havadi // - mokSapAhuDa - 24 / mau siddhi hi Niva sai deu / parU deha haMma kari bheu | - paramAtmaprakAza, pR0 23. | ehu ju appA so paramappA kamma - visese jAyau jappA / jAI jAi appe appA tAmaI so ji deu paramappA | jo paramappA NANamau so hau deu aNaMtu / jo so paramappu pa ehau bhAvi bhiMtu // vahI, 174- 175, pR0 284 - 285 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya 43 aura samarasa ho jAtA hai|' isakA sundara vivecana unakI racanAoM meM huA hai| muni rAmasiMha kI 'pAhur3a dohA' rahasyavAda kI dRSTi se sundara kRti hai| yogIndu muni ke samAna hI ve bhI kahate haiM ki jaba vikalpa rUpa mana bhagavAn, AtmArAma se mila gayA aura Izvara bhI mana se mila gayA, donoM samarasatA kI sthiti meM pahuMca gae, taba pUjA kise car3hAUM ?2 apabhraMza sAhitya ke rahasyavAdI kaviyoM ke anantara madhyayuga ke jaina hindI rahasyavAdI kaviyoM meM banArasIdAsa kA nAma sabase pahale AtA hai| nATaka samayasAra, adhyAtma gIta, banArasI vilAsa Adi inakI rahasyavAdI racanAeM adhyAtma-pradhAna haiN| banArasIdAsa kI AtmA apane priyatama paramAtmA se milane ke lie utsuka hai| vaha apane priya ke viyoga se aisI tar3apa rahI hai, jaise, 'jala binu miin'| anta meM, priyatama se milane para mana kI duvidhA samApta ho jAtI hai| use apanA pati (paramAtmA) ghaTa meM hI mila jAtA hai / milane para AtmA aura paramAtmA kisa prakAra ekAkAra aura ekarasa ho jAte haiM, isakA sundara citraNa nimnalikhita pada meM abhivyakta huA hai : "piya more ghaTa maiM piya mAhi, jalataraMga jyoM duvidhA naahiN|"3 vAstava meM, banArasIdAsa ne sumati aura cetana ke bIca advaitabhAva kI sthApanA karate hue rahasyavAda kI sAdhanA kI hai| ___ banArasIdAsa ke bAda hindI jaina rahasyavAdI santa kaviyoM meM santa Anandaghana kA mahattvapUrNa sthAna hai| banArasIdAsa kI bhAMti hI inhoMne bhI AtmA-gara.:: - kA priya-premI ke rUpa meM citraNa kiyA hai| inhoMne 1. maNi miliyau paramesarahaM paramesarU vi maNassa / bIhi vi samarasI hUvAhaM pujja caDAvauM kassa // -paramAtma prakAza, 12 / 2. maNu miliyau paramesara, para mesarU ji maNassa / viNNi vi samarasi hui rahiya pujju caDAvau kassa // -pAhur3a dohA, pR0 16 / 3. banArasI vilAsa, pR0 161 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 Anandaghana kA rahasyavAda cetana rUpa priyatama ke viraha meM samatA rUpI AtmA kI tapana kA mArmika citra khIMcA hai| Anandadhana kI racanAoM meM rahasyavAda ke mUlataH do rUpa upalabdha hote haiM : (1) sAdhanAtmaka rahasyavAda, (2) bhAvanAtmaka rahasyavAda / unameM bhAvanA ke mAdhyama se jAgI haI anubhUti samatA aura cetana kI ekatA kI advaitAnubhUti hai| bhAvanAtmaka rahasyavAda meM rahasyavAda kI vividha avasthAeM haiM, unakI gaharI anubhUti unake padoM meM abhivyaMjita huI hai| unakI bhAvanAmUlaka anubhUti . adhyAtma-rasa se sikta hai| vastutaH unakI racanAoM meM adhyAtma kA gUr3ha rahasya nihita hai / zreyAMsa jina stavana meM to unhoMne adhyAtma ko pUrNarUpeNa bhara diyA hai| unakI yaha kRti adhyAtmavAda kI dRSTi se sarvottama udAharaNa prastuta karatI hai / isameM na kevala adhyAtmavAda ke svarUpa kA citrAMkana huA hai, apitu adhyAtma ke lakSaNa aura vividha rUpoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| sarvaprathama adhyAtmavAdI-AtmArAmI aura bhautikavAdI-indriyarAmI ke antara ko spaSTa karate hue ve kahate haiM : sayala saMsArI indriyarAmo, munigaNa AtamarAmI re / mukhyapaNe je AtamarAmI, te kevala niSkAmI re||' jo aindrika paudgalika yA bhautika sukha ko hI mahattva dete haiM, aise saMsAra ke samasta jIva indriyarAmI yAnI bhautikavAdI kahe jAte haiN| kintu isake viparIta sAmAnyataH jo indriya-sukhoM se Upara uTha gaye haiM, ve sAdhu darzanajJAna-cAritra rUpa Atma-guNoM kI sAdhanA meM rata rahane ke kAraNa 'AtmarAmI' kahe jAte haiN| sampUrNa bhautika sukhoM ko tilAMjali dekara anAsakta bhAva se mukhyataH Atma-guNoM kI sAdhanA meM hI tallIna rahane vAle AtmArAmI sAdhu sabhI kAmanAoM se rahita aura niHspRha hote haiN| muni aura indriyarAmau saMsArI jIva meM yahI mUlabhUta antara hai| aba prazna yaha hai ki 'adhyAtma' kI kasauTI kyA hai ? isakA bhI sundara citraNa Anandaghana ne kiyA hai : 1. zreyAMsajina stavana, Anandaghana granthAvalI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya nija sparUpa je kiriyA sAdhai, tena adhyAtama lahie re / je kiriyA karI caugati sAdhai, tena adhyAtama kahie re // sAdhaka sva-svarUpa ke anurUpa ( svarUpAnulakSI) AcAra kI jo sAdhanA - kriyA karatA hai, use hI 'adhyAtma' kI saMjJA dI jA sakatI hai isake viparIta, nija-svarUpa se haTakara pararUpa kI jo kriyA karatA hai aura pariNAmataH tirUpaM bhava-bhramaNa hotA hai, aisI kriyA ko 'adhyAtma' nahIM kahA jA sakatA / isI sandarbha meM adhyAtma ke vividha rUpoM kI vivecanA karate hue unakA kathana hai ---- nAma adhyAtama ThavaNa adhyAtama dravya adhyAtama chaMDo re / bhAva adhyAtama nija-guNa sAdhai, to tehazuM rar3ha maMDo re // 2 adhyAtma cAra prakAra kA hai 1. nAma - adhyAtma, 2. sthApanA - adhyAtma, 3. dravya - adhyAtma, 4. bhAva -adhyAtma | aura Anandaghana ne spaSTataH inameM se prathama tIna ko chor3ane aura bhAva -adhyAtma ko apanAne para bala diyA hai / bhAva -adhyAtma se abhiprAya hai - jJAna-darzanacAritrarUpa amikoM kI sAdhanA / vastutaH isameM adhyAtma kA sAMgopAMga vizleSaNa aura heya upAdeya kA viveka prastuta kiyA gayA hai / zreyAMsajina stavana / upAdhyAya 11 ke anusAra 'adhyAtma' kA lakSaNa isa prakAra hai-- 'AtmAnamadhikRtya pravartate ityadhyAtmam ' ' - arthAt jo AtmA ke svarUpa ko lekara pravRtta ho vaha 'adhyAtma' hai / aise bhAva -adhyAtma ko grahaNa karane para hI Atmopalabdhi sambhava hai / bhAva -adhyAtma kI kriyA. 1. 2. vahI / 3. 45 gata mohAdhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA tadadhyAtmaM jagurjinAH // --adhyAtmasAra, adhikAra 2, zlo0 2 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 Anandaghana kA rahasyavAda mokSa-mArga kI kAraNabhUta hai| Anandaghana ne zabda aura artha kI dRSTi se bhI adhyAtma kA vizleSaNa kiyA hai| -- zabda-adhyAtama artha suNIne, nirvikalpa Adarajo re / zabda-adhyAtama bhajanA jANI, hAna- grahaNa -mati dharajo re / ' unake anusAra nirvikalpa (saMkalpa - vikalpa rahita ) zavda - adhyAtma hI upAdeya hai / nirvikalpa bhAva adhyAtma ko bhI aMdha zraddhApUrvaka yA binA soce-samajhe nahIM, apitu gurugama se artha samajhakara grahaNa karane kA nirdeza kiyA hai / bhAva -adhyAtma nirvikalpa - dazA prApta karane ke lie hI hai / zabda adhyAtma meM to satyatA ho bhI sakatI hai aura nahIM bhI ho sakatI / ukta paMktiyoM se yaha spaSTa dhvanita hotA hai ki kevala adhyAtma zabda meM hI AdhyAtmikatA nahIM hai, pratyuta vaha AdhyAtmikatA bhAva meM hI nihita hai / adhyAtma kA sambandha bhAvanA se arthAt AtmA se hotA hai / isase Anandaghana ke bhAvanAmUlaka AdhyAtmika rahasyavAda kI puSTi hotI hai / Anandaghana itane se hI santuSTa nahIM raha jAte haiM, balki adhyAtma ke nicor3a ke rUpa meM ve AdhyAtmika puruSa ke lakSaNa kA bhI saMketa karate haiM / ve spaSTa zabdoM meM kahate haiM : -- adhyAtamI je vastu vicArI, bIjA jANa labAsI re / vastugate je vastu prakAze, te Anandaghana mata saMgIre // AdhyAtmika puruSa athavA adhyAtmavAdI kA lakSaNa yaha hai ki 'adhyAtma sambandhI jo vastu tattva hai, usakA cintana-manana karane vAle hI vAstava meM 'adhyAtmavAdI' kahe jAte haiM / anya to sabhI kevala korI adhyAtma kI, bakavAda karate haiM (bheSadhArI haiM) aura adhyAtma kA Dhola pITakara AdhyAtmika hone kA dAvA karate haiM / aise logoM ko Anandaghana ne 'labAsI' kI saMjJA se abhihita kiyA hai / jo vastutattva ko yathAtathya rUpa meM prakAzita karate haiM, ve Anandamaya AtmA ke adhyAtma meM sthAyI rUpa se sthira ho jAte haiM / vastutaH adhyAtma kA viSaya aisA hai ki rAha calatA hara koI vyakti AtmA-paramAtmA kI do-cAra raTI - raTAI bAteM kaha detA hai, lekina itane se hI vaha AdhyAtmika yA adhyAtmavAdI nahIM ho jAtA / Anandaghana ne isa 1. zreyAMsajina stavana, Anandaghana granthAvalI / 2. vahI / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyavAda : eka paricaya stavana meM adhyAtma kI samyak mImAMsA kara adhyAtmazAstra kA navanIta prastuta kara diyA hai / 47 isa prakAra, santa Anandaghana kI racanAoM meM, bhAvanAtmaka pakSa meM dAmpatyamUlaka AdhyAtri- prema, viraha-milana Adi kA ullekha huA hai aura sAdhanAtmaka pakSa meM ratnatrayI - bhakti - prema-yoga kI sAdhanA tathA mukhyataH jaina yoga kI gahana pAI jAtI hai / ekAdha pada meM siddhoMaura kabIra kI haThayoga kI sAdhanA kA bhI una para kiMcit prabhAva lakSita hotA hai / vAstava meM, unakI rahasyAnubhUti sAdhanAtmaka aura bhAvanAtmaka donoM prakAra ke rahasyavAdoM kA sammizraNa hai / donoM hI prakAroM se sAdhaka apane parama rahasya ko upalabdha karatA hai| Anandaghana ke sAdhanAtmaka aura bhAvanAtmaka rahasyavAda kA vizada vivecana Age ke adhyAyoM meM kiyA jAyagA / santa Anandaghana ke AdhyAtmika rahasyavAda ko prabhAva unake samakAlIna upAdhyAya para bhI pdd'aa| upAdhyAya yazovijayajI kI samAdhitantra, adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad Adi racanAe~ rahasyavAda kI koTi meM AtI haiM jinameM AdhyAtmika tattvoM kI sundara vivecanAe~ haiM / AcArya kundakunda ke bhAvapAhur3a meM bhAvAtmaka abhivyakti kI pramukhatA hai to apabhraMza kI racanA-paramAtma prakANa, sAvaya dhamma dohA tathA pAhur3a dohA meM yogAtmaka rahasyavAda kA svara-prabala hai, kintu madhyayugIna jaina hindI rahasyavAdI kAvya meM sAdhanAtmaka aura bhAvanAtmaka donoM tattva pAe jAte haiN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya zradhyAya Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva jaina santa kaviyoM meM adhyAtma yogI Anandaghana kA nAma suvikhyAta hai / unake pada itane lokapriya haiM ki ve jaina zrAvaka-zrAvikAoM evaM sAdhakoM kI dainika upAsanA ke aMga bana gae haiM / Anandaghana kI kAvyakRtiyAM sarala, bhAvapUrNa, tattvabodhamaya tathA mArmika haiN| unake padoM meM vyakti kI cetanA ko jhakajhora dene kI sAmarthya hai, kyoMki ve unakI sahaja anubhUti se niHsRta haiN| Anandaghana kA Antaraki unakI kAvyakRtiyoM meM vyApta hai / unake kAvya meM kabIra kA akkhar3apana, sUra kI saralatA donoM kA madhura saMgama hai / zradhyAtma ke prAloka Anandaghana 'yathAnAma tathA guNa' kI ukti caritArtha karate haiM / ve AdhyAtmika jIvana ke jagamagAte prakAza-puMja haiM, yaha kahanA atizayoktipUrNa nahIM hogA / unhoMne Atmika Ananda kA jo jharanA bahAyA hai, jana-jana kI AdhyAtmika tRSA zAnta kara detA hai / vaha unakI santa prakRti, kavitva zakti, vidvattA evaM parama nijAnanda kI mastI se sama-sAmayika evaM paravartI santa aura vidvAn prabhAvita haiM / unakI AdhyAtmikatA se, unake samakAlIna upAdhyAya yazovijaya jaise mahAn pratibhAsampanna vidvAn asAdhAraNa rUpa se prabhAvita the / unhoMne apane hRdayodgAra vyakta karane ke lie Anandaghana kI prazasti meM eka aSTapadI hI raca DAlI jinake kucha aMza isa prakAra haiM : erI Aja AnaMda bhayo mere, tero mukha nirakha - nirakha, roma roma sItala bhayo aMga aMga || erI0 // suddha samajhaNa samatA rasa jhIlata, AnaMdaghana bhayo aMtasa raMga // aisI AnaMda dazA prakaTI cita aMtara, tAko prabhAva calata niramala gaMga // vAhI gaMga mamatA dou mila rahe, 'jasavijaya' sItalatA ke saMga // Anandavana ke saMga sujana hI mile jaba, taba AnaMda sama bhayo 'sujasa' / pArasa maMga lohA je pharasata, kaMcana hota hI tAke kasa || 1 || Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana : vyaktitva evaM kRtitva khIra nIra jo mila rahe 'AnaMda' 'jasa' sumati sakhI ke saMga bhayo hai eka rs| bhava khapAI 'sujasa' vilAsa bhaye, siddha svarUpa lie dhasamasa // 2 // ' ukta uddharaNoM se yaha jhalaka milatI hai ki upAdhyAya yazovijaya unase kitane adhika prabhAvita the| Anandaghana ke prabhAvakArI vyaktitva ke sambandha meM yaha aSTapadI hamAre sAmane eka prAmANika jAnakArI upasthita karatI hai; kyoMki yaha unake samasAmayika eka santa puruSa dvArA prastuta kI gaI hai / dUsare, yaha unake vyaktitva ke vibhinna pakSoM ko prastuta karatI hai, isalie bhI isakA mahattva hai| samazitA samadarzitA Anandaghana ke vyaktitva kI eka mahattvapUrNa vizeSatA hai| ve samatA ke sacce sAdhaka the| samatA kI yaha sAdhanA unake jIvana kA abhinna aMga bana gaI thii| "sAdho bhAI samatA saMga ramIjai" yaha unakA jIvana-sUtra thaa| ve mAna-apamAna, nindA-stuti se bhI aprabhAvita the| unake kAvya meM apane AlocakoM ke prati Akroza kA eka bhI zabda nahIM miltaa| jaina-paramparA ke aneka rUr3hivAdI unake Alocaka the, phira bhI, ve unake prati samabhAva hI rakhate the| vinA ne apanI aSTapadI meM isakA saMketa kiyA hai kou AnaMdadhana chidra hi pekhata, jasarAya saMga car3hi aayaa| AnaMdaghana AnaMdarasa kIlata, dekhata hI jasa guNa gAyA // ve to zuddha Atma-bhAva meM ramaNa karane vAle zreSTha RSi the| ve svayaM eka sthAna para likhate haiM : mAna apamAna cita sama giNai, samagiNe kanaka pAkhANa re| baMdaka niMdaka hu sama giNai, isyo hoya tU jAna re // 1. yazovijayakRta aSTapadI-pada 7-8 uddhRta--Anandaghana granthAvalI, pR0 12-13 / 2. yazovijayakRta aSTapadI-pada 4 / zAntijinastavana, Anandaghana granthAvalI. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana kA rahasya vAda Anandaghana apanI sAdhaka AtmA se kahate haiM ki sAdhaka ! terA koI Adara satkAra kare to kyA, aura nirAdara-tiraskAra kare to kyA ? terA Atma-dharma to samatA hai| tujhe donoM sthitiyoM meM samabhAva rakhanA hai| isase tere AtmaguNa meM koI vRddhi yA hrAsa hone vAlA nahIM hai| isalie kisI ke dvArA nindA yA prazaMsA karane para tU khinna yA tuSTa na ho, kyoMki sAdhaka kA yaha Avazyaka guNa hai ki vaha donoM avasthAoM meM santulita rhe| ___ citta-vikSobha aura vikalatA hI hameM AdhyAtmika Ananda se vaMcita rakhatI haiN| jise AtmAnanda kI anubhUti karanA ho, use citta ko nirvikalpa banAnA hogA aura tadartha samabhAva kI sAdhanA karanI hogii| Anandaghana isI samabhAva kA mArmika vizleSaNa karate hue kahate haiM : sarva jaga jaMtu nai sama giNai, giNai tRNa maNi bhAva re| . mugati saMsAra budhi sama dharai, muNai bhava-jalanidhi nAva re / ' sAdhaka zatru-mitra hI nahIM, apitu prANImAtra ke prati Atmatulya dRSTi rakhe / tRNa aura bahumUlya ratna donoM ko pudgala hI smjhe| pratIta hotA hai ki Anandaghana kI samadarzitA parAkASThA para pahu~ca gaI thii| unheM AtmAnanda kA vaha srota upalabdha ho gayA thA jisameM mukti kI AkAMkSA bhI miTa jAtI hai / unake lie mukti aura saMsAra donoM samabhAva meM samA gae the| niHspRha sAdhaka ___ Anandaghana niHspRha sAdhaka the| prAyaH jaMgaloM, guphAoM meM vAsa karate / unake sAtha koI ADambara nahIM thaa| unakI dRSTi meM Atmika-guNoM meM ramaNa karate hue niSkAma aura niHspRha jIvana jInA hI sAdhutva kI sAdhanA kA sAra hai| ve likhate haiM : sayala saMsArI indriyarAmI, munigaNa AtamarAmI re / mukhya paNe je AtamarAmI, te kevala nikkAmI re // 2 sAMsArika vyakti vaiSayika sukhoM meM Ananda mAnatA hai, jabaki sAdhu nija guNoM meM hI ramaNa karatA hai| AtmArthI sAdhaka kisI prakAra kI kAmanA 1. vhii| 2. zreyAMsa jina stavana, Anandaghana granthAvalI / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva nahIM karate, kyoMki jahA~ kAmanA hai, vahA~ svAdhInatA nahIM raha sakatI / kAmanAoM kI pUrti ke lie 'para' kI, padArthoM ko, apekSA rahatI hai / parAdhIna sAdhaka AtmA ke Ananda kA anubhava nahIM kara sktaa| Anandana kA mata hai ki jo parAI AzA para jItA hai, vaha saccA sAdhaka nahIM / unhoMne apane eka pada meM kahA hai : AsA aurana kI kahA kIjai, jJAna-sudhArasa pIjai / bhaTakai dvAri-dvAri lokanakai, kUkara AsAdhArI // Atama anubhava rasake rasiyA, utarai na kabahu khumArI / AsA dAsI ke je jAyai, te jana jaga ke dAsA / AsA dAsI kare je nAyaka, lAyaka anubhau pyAsA // ' AzA-tRSNA ke bandhanoM ko tor3akara mukta honA hI svAdhInatA hai / nijAnanda meM magna yogI kI zrAnandAnubhUti Anandaghana kA adhikAMza samaya AtmalInatA kI dazA meM vyatIta hotA thA / unakA vyaktitva adhyAtma se paripUrNa evaM uccakoTi kA thA / rAste meM calate hue bhI ve AdhyAtmika mastI meM jhUmate gAte rahate / isakI puSTi upAdhyAya yazovijaya kI aSTapadI se hotI hai / unakI AdhyAtmika mastI kA citraNa karate hue ve likhate haiM : mArana calana calata gAta, Anandaghana pyAre / rahata Ananda bharapUra // mAraga0 // tAko sarUpa bhUpa triloka, nyAro barakhata mukha para nUra // 1 // 3 Anandaghana AtmAnanda meM itane lIna rahate ki unake lie vahI sarvasva thA / ve svayaM likhate haiM : 1. 2. 3. mere prAna Anandaghana, tAna Anandaghana mAta Anandaghana, tAta Anandaghana gAta Anandaghana, jAta Anandaghana Anandaghana granthAvalI, pada 58 / yazovijayakRta aSTapadI, pada 1 / uddhata Anandaghana granthAvalI, pR0 11 Anandaghana granthAvalI, pada 72 / - ARY NACORAT 51 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana kA rahasyavAda unake lie to Ananda hI saba kucha thA / vahI mAtA, vahI pitA aura vahI prANa thaa| Ananda mAtra anubhavagamya hai| AtmA se hI Ananda prApta hotA hai| Anandaghana kA yaha Ananda bAharI vastuoM para nirbhara nahIM, unakI antarAtmA meM nihita thA / ve mAtra AtmAnanda meM DUbe hue the| Ananda svAzrita hotA hai| jo parAzrita ho, dUsaroM para nirbhara ho, vaha to Ananda hI nahIM ho sktaa| Ananda kA srota Anandaghana ne padArtha aura jAgatika vaibhava meM nahIM apanI AtmA meM pA liyA thaa| ve AtmatuSTa, nirakAMkSa aura nirlipta the| antarmukhI pravRttizIla ___ Anandaghana kA vyaktitva vairAgya aura adhyAtma meM raMgA thaa| ve antamakhI pravRtti ke AdhyAtmika santa the| unakI AdhyAtmikatA anubhavajanya thii| unakI dRSTi meM AtmajJAna se hI koI muni ho sakatA hai| Anandaghana 'zramaNa' kA lakSaNa kahate haiM : ____ AtamajJAnI zramaNa kahAvai, bIjA to dravyaliMgI re|' jo AtmajJAna se yukta hai, vahI zramaNa hai, zeSa to mAtra dravyaliMgI arthAt veSadhArI haiN| premayogI __ Anandaghana vizuddha premayogI the| unake padoM meM prema kI dhArA abAdha gati se bahatI hai| unhoMne apane samagna kAvya meM prema ke sampUrNa tattvajJAna kA rahasya 'gAgara meM sAgara' kI bhAMti bhara diyA hai| unakI dRSTi meM prema kA sambandha sopAdhika na hokara nirupAdhika hai aura vaha kSaNika na hokara sAdi-ananta hai arthAt prema kA prArambha to hai, kintu anta nhiiN| unakI caturvizati kA prArambha hI prema se hotA hai| prIti kI mahattA kA pratipAdana karate hue ve likhate haiM : RSabha jiNesara prItama mAharo, aura na cAhU~ kNt| rIjhyo sAhaba saMga na parihare, bhAMge sAdi-anaMta // vAsupUjya jina stavana, Anandaghana grnthaavlii| 2. RSabhajina stadana, Anandaghana granthAvalI / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva unhoMne isa RSabha paramAtmA ko priyatama kA rUpaka dekara prema kA rahasyodghATana kiyA hai| yadyapi jaina-paramparA meM paramAtmA ko priyatama mAnakara upAsanA karane kI paddhati nahIM rahI hai, tathApi Anandavana ne apanI racanAoM meM vaiSNava bhaktimArgI paddhati apanAyI hai| isase unapara kabIra, mIrA, raidAsa Adi bhakta kaviyoM kA prabhAva parilakSita hotA hai / yadyapi unakI dRSTi meM prema kA artha hRdaya ko sAdhAraNa-sI bhAvuka sthiti na hokara AtmAnubhavajanya prabhu-prema hai| ve svayaM isa prabhu-prema kI anirvacanIyatA ke bAre meM bar3e hI mArmika zabdoM meM kahate haiM : kahA dikhAvu aura kuM, kahA samajhAvu bhora / tIra na cUkai prema kA, lAgai so rahai Thora // nAda vilUdho prAna kuM, ginai na triNa mRgloi| Anandaghana prabhu-prema kI, akatha kahAnI koi // ' Anandhana kA yaha prema indriyajanya na hokara AtmA-paramAtmA kA prema hai| isakA sambandha jJAna se na hokara hRdaya se hai / vaha anubhavajanya hai| isalie kahA jA sakatA hai ki AtmA-paramAtmA kA prema hI Anandadhana kA rahasyavAda hai| unakA pada 'dekhana meM choTe lagata ghAva kare gaMbhIra' kI ukti ko caritArtha karatA hai| AgamoM ke prakhara jJAtA Anandaghana ko jaina AgamoM kA talasparzI jJAna thaa| unake kAvya meM dravyAnuyoga, karaNAnuyoga, gaNitAnuyoga aura kathAnuyoga kA tAttvika vivecana dRSTigata hotA hai| vizeSarUpa se unhoMne dravyAnuyoga para adhika bala diyA hai / ye dravyAnuyoga ke mahAgItArtha the| inakA 'avadhUnaTa nAgara kI bAjI' vAlA pada dravyAnuyoga kA utkRSTatama udAharaNa hai| itanA hI nahIM, AgamoM ke prati bhI unakI atyadhika zraddhA thI / ve likhate haiMpApa nahIM koi utsUtra bhASaNa jisyo, dharma nahIM koi jaga sUtra sriikho| sUtra anusAra je bhAvika kiriyA karai, teha no zuddha cAritra parikho // 2 1. Anandaghana granthAvalI, pada 54 / 2. anantajinastavana, Anandaghana granthAvalI / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda Anandaghana ke anusAra Agama viruddha kathana sabase bar3A pApa hai| 45 AgamoM ko 'sUtra' kahA jAtA hai aura ina sUtroM ke AdhAra para hI pUrvAcAryoM ne cUrNI, bhASya, sUtra, niyukti, vRtti Adi likhI haiN| isIlie Anandaghana kahate haiM cUraNi bhASya sUtra niyukti, vRtti parampara anubhava re| samaya puruSanA aMga kahyA e, je chede te durabhavare // ' siddhAnta-puruSa ke ina chaha aMgoM meM se kisI bhI eka aMga kA jo chedana yA utthApana karatA hai vaha durbhavI hai / isase pratIta hotA hai ki unake romaroma meM jainAgamoM ke prati niSThA bharI thii| unake sambandha meM zrImadrarAjacandra ne bho likhA hai-"zrI Anandaghana jI no siddhAnta bodha tIvra hato ane teo zvetAmbara sampradAyanA htaa"|2 unhoMne apane padoM evaM stavanoM meM aneka sthAna para AgamoM kA ullekha kiyA hai| udAharaNasvarUpa suvidhijinastavana meM pratipatti' pUjA ke lie uttarAdhyayana sUtra kA pramANa dete hue ve likhate haiM : turiya bheda paDivattI pUjA, upasama khINa sayogI re / caudaha pUjA uttarAjhayaNe; bhAkhI kevala bhogI re // isa prakAra, kahA jA sakatA hai ki Anandadhana ne jaina-AgamoM kI gaharAiyoM ko viziSTa zAstrIya evaM sarala bhASA meM jana-jana taka pahuMcAne kA prayAsa kiyA hai| sampradAyAtIta Anandaghana gacchAtIta hI nahIM, sampradAyAtIta bhI the| ve kisI bhI gaccha-mata yA pantha kI saMkucita vAr3AbandI ke ghere meM Abaddha hokara rahanA nahIM cAhate the| tatkAlIna dhArmika sthiti acchI nahIM thii| vaise, jaina saMgha meM aneka diggaja vidvAn muni the, kintu adhyAtma jJAna kI ora se sAdhuoM kA lakSya nyUna ho gayA thA aura AcAra meM bhI zithilatA A 1. namijina stavana, Anandaghana granthAvalI / 2. zrI Anandaghana-pada-saMgraha, pR0 14 / 3. suvidhijinastavana, Anandaghana granthAvalI / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55. Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva gaI thii| dUsarI ora gaccha kleza aura sAmpradAyika saMkucitatA ke doSa ubharate jA rahe the / aisI sthiti meM AdhyAtmika dRSTi gampanna Anandaghana ko vyathita mana se kahanA par3A : gacchanA bheda bahu nayaNa nihAlatA~, tattvanI bAta karatA~ na lAjai / udara bharaNAdi nija kAja karatA~ thakA~, moha naDiyA kalikAla rAjai / / isameM unhoMne khulakara gacchavAdiyoM kI bhartsanA kI hai / gacchavAdiyoM ke kI kalaI kholate hue ve kahate haiM ki eka ora to ve tattvajJAnI sAdhaka banakara vItarAgatA evaM anekAntavAda kA upadeza dete haiM, aura dUsarI ora, dRSTirAga se Abaddha hokara gaccha ke moha meM jakar3e rahate haiM / aise vyaktiyoM ko tattvajJAna kI bar3I-bar3I bAteM baghArate hue tanika lajjA kA anubhava nahIM hotA / Anandaghana spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki aise sAdhaka AtmajJAnI yA tattvajJAnI na hokara mAtra udarapUrti, mAna-pratiSThA Adi ke cakkara meM hI par3e rahate haiM / gaccha - mata - pantha kI thothI mahattA kI DIMga hAMkanevAloM ke muMha se tattvajJAna kI bAteM zobhA nahIM detI / Aja ke sAdhakoM kI to bAta hI nirAlI hai / isase Anandaghana ke samaya kI tatkAlIna sAdhu samAja kI sthiti kA sundara paricaya prApta hotA hai / vAstava meM Anandaghana kA yaha upadeza anekAntavAda kI samanvaya - zIlatA kA udghoSa karanevAle jaina samAja ke lie Aja bhI cetAvanI hai / zreSTha dArzanika Anandaghana adhyAtmayogI evaM kavi hone ke sAtha-sAtha dArzanika bhI the / unakI kAvya-kRtiyoM kA adhyayana karane se unakI prakhara bauddhika pratibhA kA paricaya milatA hai / apane kAvyoM meM Apane dharma evaM darzana gUr3ha evaM jaTila siddhAntoM ko janasAdhAraNa kI bhASA meM sarala evaM bodha DhaMga se prastuta kiyA hai / SaDdarzanoM ke sAtha jainadarzana kA samanvaya syAdvAda kA svarUpa, nayavAda kA svarUpa, sat kA utpAda-vyaya- dhrauvyAtmaka svarUpa tathA dravya kA guNa - paryAyamaya svarUpa, vidhi - niSedha dvArA Atma-svarUpa kI samajha Adi dArzanika tattvoM ke vividha pahaluoM ko, vibhinna udAharaNoM ke mAdhyama se sahaja evaM subodha rUpa meM ujAgara kiyA hai / 1. anantajina stavana, Anandaghana granthAvalI | Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda jainadarzana ke 'sat' ke anupama tripadI-siddhAnta- 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' ('uppannei vA, vigamei vA, dhuvei vA') kA vizleSaNa karate hue Anandaghana kahate haiM : avadhU naTanAgara kI bAjI, jANai na bAMbhaNa kaajo| thiratA eka samaya meM ThAne, upajai vinasai tabahI / ulaTa pulaTa dhruva sattA rAkhai, yA hama sUnI nahIM kabahI // eka aneka aneka eka phuni, kuMDala kanaka subhAvai / jala taraMga ghaTa mATo ravikara, aganita tAi samAvai / / ' isa pada meM Anandaghana ne jainadarzana ke tattvajJAna kA sarvasva sAra bhara diyA hai| syAdvAda, naya, saptabhaMgI, pramANa, tripadI rahasya Adi aneka jaina siddhAntoM kA eka hI pada meM citraNa kara unhoMne dArzanika pratibhA kA paricaya diyA hai| vAk-siddha puruSa . Anandaghana kevala santa, kavi hI nahIM, vacana-siddha puruSa bhI the| unake jIvana ke sambandha meM kaI camatkArapUrNa anubhUtiyAM prasiddha haiN| unameM tapobala se aisI Atma-zakti vikasita thI ki ve giri-guphAoM, ekAnta sthaloM meM, dhyAnastha ho zarIra aura saMsAra kA bhAna bhUlakara Ananda meM lIna ho jAte / dhyAna aura samAdhi ke phalasvarUpa unameM aneka labdhiyAM (camatkAra) prakaTa huiiN| yadyapi Atmastha santa Anandaghana ne cira sAdhanA se saMcita amUlya AdhyAtmika zakti kA upayoga ina camatkAroM ko pAne hetu nahIM kiyA thA, phira bhI AdhyAtmika puruSoM ke lie ye sahaja svAbhAvika ghaTanAe~ hotI haiN| Anandadhana kI vacana-siddhi ke sambandha meM eka janazruti hai| yadyapi janazrutiyoM ke bAre meM nizcita rUpa se kucha kaha pAnA kaThina hotA hai, tathApi 'nahUya mUlA janazruti :' ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki janasAmAnya meM pracalita anuzruti nirAdhAra nahIM hotii| kahA jAtA hai ki eka bAra jodhapura kI mahArAnI Anandaghana ke pAsa AyIM aura unhoMne rAjA sAhaba ke ruSTa hone kI bAta batAkara sAgraha nivedana kiyA ki ve 1. Anandadhana granthAvalI, pada 59 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva __ 57 aisA koI mantra-tantra batalAyeM jisase rAjA sAhaba unase tuSTa ho jaayeN| kucha dera binA pratyuttara die Anandaghana baiThe rhe| dubArA usane kahA taba unhoMne eka kAgaja para yaha likhakara ki 'rAjA rAnI doU mile, usameM Anandaghana ko kyA' rAnI ko diyaa| rAnI ne use tAbIja samajhakara sone ke yantra meM rakhakara gale meM pahana liyaa| saMyoga se rAjA usapara tuSTa ho gyaa| eka dina kisI ke kahane para rAjA ne rAnI ke gale kA tAbIja tor3akara usameM jo maharSi Anandaghana ne likhA thA, par3hA aura Azcaryacakita hokara unakI niHspRha dazA aura niHsaMgatA para mugdha ho gyaa| Anandaghana ke sambandha meM isI taraha 'bAdazAha kA beTA khar3A rahe', 'bAdazAha kA beTA calegA', 'saMkalpa ke bala se pezAba se svarNasiddhi', 'svarNa niddhi-nAcana', 'jvara ko vastra meM utAranA', 'akSaya-labdhi' Adi kI aneka janazrutiyAM haiN| isase pratIta hotA hai ki Anandaghana pahuMce hue uccakoTi ke vacana-siddha yogI the| isalie aneka alaukika ghaTanAe~ unake jIvana se jur3a gaI haiN| samanvayavAdI evaM sarvadharmasahiSNu __ Anandaghana kA vyaktitva samanvayavAdI evaM sahiSNu thaa| unake kAvyoM meM dhArmika udAratA evaM sahiSNutA kA paricaya milatA hai| jisa dharma evaM darzana meM vyApaka evaM udAra dRSTikoNa kA abhAva rahatA hai vaha ekAMgI, ekapakSIya ho jAtA hai| isa sambandha meM Anandaghana kA spaSTa udghoSa hai ki vItarAga-paramAtmA ke caraNoM kA upAsaka saMkIrNa, rAgadveSavarddhaka anudAra ekAntika dRSTi nahIM ho sktaa| vaha 'apanA so saccA' isa siddhAnta ke badale 'saccA so apanA' siddhAnta kA pakSapAtI hogaa| isI udAra dRSTi ke kAraNa vaha jahAM-jahAM satya mile, binA kisI saMkoca ke use apanA letA hai| usakI anekAnta-dRSTi spaSTa, udAra, sarvAMgI hotI hai / Anandaghana aise hI udAramanA santa the / isIlie ve SaDdarzanoM ko jinezvara deva (samaya-puruSa) ke chaha aMgoM ke rUpa meM susthApita karate hue kahate haiM ki vItarAga-paramAtmA kA caraNa upAsaka to kisI eka darzana kA nahIM, SaDdarzana kA ArAdhaka hotA hai : Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 Anandaghana kA rahasyavAda SaD darasaNa jina aMga bhaNIjai, nyAsa SaDaMga je sAdhere / nami jinavara nA caraNa upAsaka, SaD darasaNa ArAdhaire // ' unake anusAra vItarAga kA upAsaka sabhI darzanoM kA ArAdhaka hotA hai| vaha sarvadarzanoM evaM sarvadharmoM ke prati sahiSNu hotA hai| kisI darzana se dveSa nahIM karatA, kyoMki usakI dRSTi itanI vyApaka, satyagrAhI, udAra aura sahiSNu hotI hai ki usake lie koI bhI darzana parAyA nahIM rhtaa| lekina aisA kevala tabhI ho sakatA hai jaba ki vaha kevala anekAnta kI, samanvayavAditA kI, korI carcA na kare, use jIvana meM bhI utaare| jainadarzana kI vyApakatA kA manorama citra khIMcate hue Anandaghana kahate haiM : jinavaramA sagalA darasaNa che, darasaNa jiNavara bhajanAre / sAgaramA saghalI taTanIcha, taTinI sAgara bhajanA re // 2 jainadarzana vizAla mahAsamudra hai jisameM aneka nadiyoM ke rUpa meM vibhinna darzana samAviSTa haiM, kintu nadI rUpa anya darzanoM meM samudrarUpa jainadarzana AMzika rUpa se samAhita hai| isase vidita hotA hai ki Anandaghana jainamatAvalambI ko udAra evaM sarvadarzana samanvayI banane kI spaSTa sIkha dete haiN| ve kevala dArzanika samanvayavAdI hI nahIM the, dhArmika sahiSNutA bhI unameM kUTa-kUTa kara bharI thii| unake samaya meM sAmpradAyika saMkIrNatA ne samAja meM viSamatA paidA kara dI thii| eka dharma dUsare dharma ke anuyAyiyoM kA rakta-pipAsu bana rahA thaa| dhArmika kaTTaratA ne hindU musalima alagAva paidA kara diyA thaa| aise viSama samaya meM Anandaghana ne bhedabhAva dUra karane kA bIr3A utthaayaa| unhoMne nirbhIka rUpa se udghoSaNA kI rAma kahau rahimAna kahau, kou kAnha kahau mahAdevarI / pArasanAtha kahau kou brahmA, sakala brahma svayamevarI // bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUparI / taise khaMDa kalpanAropita, Apa akhaNDa sarUparI // ' 1. namijinastavana, Anandaghana granthAvalI / 2. vhii| 3. Anandaghana granthAvalI, pada 65 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva isameM unhoMne sabhI mahApuruSoM ke prati niSThA vyakta karate hue apanI * anupama udAratA kA paricaya diyA hai / unhoMne yathArtha svarUpa kA vizleSaNa bhI kiyA hai| janasAdhAraNa ke bIca bhedabhAva kI khAI miTAne hetu anekAnta-marmajJa santa Anandaghana parama satya (zuddha caitanyamaya AtmA) kA sahaja svarUpa batAte hue kahate haiM ki rAma-rahIma, kRSNa-karIma, mahAdeva evaM pArzvanAtha eka hI parama satya ke vibhinna rUpa haiN| udAharaNasvarUpa, jaise miTTI se vibhinna prakAra ke pAtra banAye jAte haiM aura unheM bhinna-bhinna nAmoM se pukArA jAtA hai lekina mUlataH miTTI eka hI hai, bhale hI pAtroM kI vibhinnatA ke kAraNa hama unakA nAmakaraNa alaga-alaga kara dete haiM, ThIka vaise hI parama satya kA svarUpa bhI nizcaya dRSTi se eka hI hai, vyavahAra se unheM vibhinna nAmoM se kalpita kiyA jAtA hai / isa prakAra, kahA jA sakatA hai ki Anandaghana ne dharmAndhatA, saMkIrNatA asahiSNutA evaM kapamaNDayAnA se mAnava-samAja ko Upara uThAkara ekatA kA amRta pAna kraayaa| isase unake samaya kI rAjanaitika evaM dhArmika paristhiti kA bhI paricaya milatA hai| mUlanAma | upanAma santa Anandadhana kA janma kisa nagara meM huA, inake mAtA-pitA kauna the, inakA janma-nAma kyA thA, inake gurU kauna the aura ye kisa sampradAya meM dIkSita hue tathA inakA deha vilaya kahAM huA ? Adi ke bAre meM abhI taka antimarUpa se nirNAyaka aitihAsika tathya upalabdha nhiiN| vidvAnoM meM isa sambandha meM matavaibhinya evaM vivAda hai| __ jainadharma ke anusAra dIkSoparAnta sAdhu-sAtriyoM ke sAMsArika nAma, gotra, vaMza-paramparA Adi badala jAte haiN| santa apane sAMsArika nAma, gotra, janmasthAna, janma-tithi Adi kI sUcanA dene ke prati upekSAbhAva hI rakhate haiN| ve apanI kRtiyoM meM kevala gurU-paramparA kA hI ullekha karate haiM, vaMza-paramparA kA nhiiN| isa kAraNa unake mAtA-pitA-parijanoM Adi kA kucha bhI patA nahIM cltaa| Anandaghana ke sAtha bhI yaha kaThinAI hai| ve itane Atmastha santa the ki 'jina' kI mahimA ke gAne meM unako Atmaparicaya rUpa vijJApana kI AvazyakatA hI anubhUti nahIM huii| yaha to hamalogoM kI jijJAsA hai ki unakI vaMza-paramparA aura jIvanakAla Adiko Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 Anandaghana kA rahasyavAda jaaneN| cAhe unake jIvanavRtta ke sambandha meM antima nirNAyaka tathya jJAta na bhI hoM, phira bhI unake kAvya ke antarsAkSya se unake vyaktitva kI kucha jAnakArI to mila hI jAtI hai / Anandaghana ke saMsArI nAma kI khoja Aja taka nahIM ho pAyI, kyoMki unakI racanAoM meM aura anya srotoM se isakA koI saMketa nahIM miltaa| unakI racanAoM meM jisa 'Anandaghana' nAma kA nirdeza hai vaha na to unakA vyAvahArika jIvana kA nAma hai aura na dIkSitAvasthA kA / Anandaghana unakA mUla nahIM, upanAma hai aura yahI upanAma kAvya-jagat aura AdhyAtmika jagat meM suprasiddha hai / Anandaghana ne bhI apanI kRtiyoM ke anta meM isI upanAma 'Anandaghana' kA ullekha kiyaa| jainadharma meM bhI unheM isI 'upanAma' se pahacAnA jAtA rahA hai / jaina paramparA meM upanAma se kAvya racanA karane kI paramparA rahI hai / Anandaghana kI hI bhAMti zrI kapUravijaya ne bhI apane padoM meM 'cidAnanda' upanAma kA hI prayoga kiyA hai / sabhI deza-kAla ke sAhityakAra, kAvyakAra upanAma rakhate Ae haiM aura usI se kAvya - jagat meM itanI prasiddhi pA jAte haiM ki unake vAstavika nAma se sAmAnya jana aparicita hI raha jAte haiM / katipaya vidvAnoM kA mata hai ki Anandaghana kA dIkSitAvasthA kA mUla nAma 'lAbhAnanda' thA / hama isa sambhAvanA ko inakAra nahIM kara sakate / sambhavataH jaba Anandaghana dIkSita hue hoMge, taba prArambha meM unake guru ne Anandaghana kI Atmika Ananda kI prApti kI ora vizeSa ruci dekhakara 'lAbhAnanda' nAma rakha diyA ho aura bAda meM jaba lAbhAnanda ne uttarottara AdhyAtmika vikAsa ke sopAna para bar3hate hue Atmika Ananda kA rasAsvAdana kara liyA to gurU ne hI unakA upanAma 'Anandaghana' rakhA ho aura janasAdhAraNa bhI Anandaghana ke nAma se sambodhita karane lage hoM / yaha bhI sambhava hai ki dIkSA dete samaya guru ne Anandaghana ko AtmotkarSaM karane hetu 'lAbhAnanda' nAma dekara usakA mahattva samajhAyA ho aura preraNA dI ho / 'lAbhAnanda' kA artha hotA hai - Ananda hI jisakA lAbha yA lakSya ho / isakA zabdaza: artha hogA - Ananda kI prApti / kintu apanI sAdhanA meM Ananda ke caramotkarSa yA atulAnanda kI prApti para unheM upanAma rakhane kI preraNA milI ho / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva yaha bhI sambhava hai ki Ananda mAnava jIvana kI carama pariNati hone se unheM yaha upanAma jAna par3A ho aura apanI kAvya-kRtiyoM meM unhoMne sthAnasthAna para isI nAma kA ullekha kiyA ho| isa sambandha meM itanA kahanA hI paryApta hogA ki AdhyAtmika Ananda yA mastI meM DUbakara ve lAbhAnanda se Anandaghana ho gye| yadi gaharAI se socA jAya to isa mahAn santa ke nAma aura upanAma donoM hI sArthaka haiN| lAbhAnanda aura Anandaghana uttarottara adhyAtma ke caramotkarSa kA bodha karAte haiN| . lAbhAnanda ke mUla nAma kI prAmANikatA ke lie jo kucha AdhArabhUta tathya abhI taka prakAza meM Aye haiM, ve isa prakAra haiM : __ jJAnavimala sUri ne 'Anandadhana caubIsI' para stavaka (guccha) likhA hai| usa guccha ke anta meM bAIsa stavanoM ke samApana meM unhoMne lAbhAnanda nAma kA saMketa kiyA hai|' isI taraha zrIdevacandra jI ma0 ne bhI 'vicAra ratnAkara' grantha meM 'Anandaghana caubIsI' ke pandrahaveM dharmanAtha jina stavana kI chaThI gAthA kI prathama paMkti 'pravacana aMjana jo sadguru kare, dekhe parama nidhAna' ko uddhRta karate hue kahA hai "evaM zrIlAbhAnandajI e kahayuM che"| tIsarA sUcaka ullekha DA0 kumArapAla desAI ke zodha-prabandha meM yaha milatA hai ki ki paMnyAsa satyavijaya jI ke laghu bhrAtA lAbhAnanda the aura unhoMne bhI kriyoddhAra ke mArga ko apanAyA thaa| isa tathya kI puSTi unhoMne 'zrIsametazikhara tIrthanAM DhAliyAM' ke AdhAra para kI hai| isakI racanA zrIvIravijaya jI ke ziSya ne samvat 1960 meM kI thii| isameM kahA gayA hai : 1. zrIlAbhAnandajI kRta stavana etalA 22 dIse che| yadyapi hasye (bIjA) tohI ApaNa hAthe nathI AvyA / uddhRta-zrImahAvIra jaina vidyAlaya rajata mahotsava grantha, lekha-adhyAtmI zrIAnandadhana ane zrIyazovijaya, pR0 203 / 2. tazrImahAvIna vidyAlaya rajata mahotsava grantha, pR0 201 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 Anandaghana kA rahasyavAda temanA laghu bhAI lAbhAnanda jI, te paNa kriyA uddhAra jI / kapuravijaya kSamA sujasa vijaya budha, zubha vijaya guNadhAra jI // 1 lAbhAnanda nAma ko siddha karane kA eka aura AdhAra hameM Anandaghana ke nimnAMkita padoM meM milatA hai / Anandaghana ne atyAbAdha AnandAnubhUti kA varNana karate hue lAbhAnanda nAma kA saMketa kiyA hai : ' nAma Anandaghana lAbha Anandaghana' / ' tathA 'lAbhAnanda' bhale neha nivAraI, sukhIya hoI nara soIra ina donoM padoM kI antima paMkti meM Anandaghana ne ' lAbha Anandaghana' aura 'lAbhAnanda' kahakara sambhavataH apanA dIkSitAvasthA kA lAbhAnanda nAma sUcita kiyA hai / nAmasAmyavAle anya kavi aura Anandaghana hindI sAhitya meM, prAraMbha meM jaina kavi santa Anandaghana ke sambandha meM aneka bhrAnta dhAraNAe~ pracalita thIM, kyoMki jaina kavi Anandaghana ke atirikta nandagAMvavAsI Anandaghana 'kAkamaMjarI' ke racayitA kavi Ananda aura vRndAvana vAsI ghanAnanda (Anandaghana ) nAma ke tIna anya kavi bhI hue haiM / nAma - sAmya ke kAraNa inheM eka samajhane kI bhUla hotI rahI / prArambha meM nandagAMvavAsI Anandakavi aura vRndAvanavAsI ghanAnanda kavi eka hI samajhe jAte rahe / yahI nahIM vRndAvanavAsI ghanAnanda aura jaina kavi santa Anandaghana meM bhI nAma sAmya hone ke kAraNa donoM ke eka hone kI saMbhAvanA kI jAne lagI / isa dhAraNA kI puSTi kA kucha prayatna bhI huA jisameM jaina kavi Anandaghana ke bAre meM kaI vicitra kalpanAe~ kI gaIM / kintu upalabdha tathyoM ke AdhAra para aba itanA to nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki ye cAroM hI pRthak-pRthak vyakti haiM / 1. 'zrIsametazikhara tIrthAnAM DhAliyAM' - saM0 pU0 A0 zrIvijayapadmasUri kalaza gAthA 14, pR0 147 - 166, uddhRta Anandaghana eka adhyayana, pR0 17 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 73 / 3. Anandaghana granthAvalI, pR0 38 para ( iti prItinivAraNa sijhAya18vIM zatI kI likhita prati se) uddhRta / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva 63 zrI vizvanAthaprasAda mizra ne 'ghanAnanda kavitta' kI bhUmikA meM' tathA DA0 kumArapAla desAI ke 'Anandaghana: eka adhyayana' meM ina kaviyoM kI pRthaktA pratipAdita kI hai / (1) nandagAMvavAsI zrAnandaghana aura jaina kavi zrAnandaghana nandagAMvavAsI 'Anandaghana' yA 'ghana Ananda' caitanya mahAprabhu ke samakAlIna the / saMvat 1563 meM caitanya mahAprabhu nandagAMva gaye taba ve vidyamAna the / ve apanI kRtiyoM meM 'Anandaghana' aura 'ghana Ananda' ina donoM nAmoM kA prayoga karate the / inake dvArA racita do-cAra pada nandagAMva ke mandiroM meM Ajataka gAye jAte haiM / ye brAhmaNa kulotpanna bhakta kavi the, na ki santa / nandagAMvavAsI Anandaghana kA sthitikAla vikrama kI solahavIM zatI kA uttarArddha ThaharatA hai / isa prakAra, nandagAMvavAsI Anandaghana, jaina kavi Anandaghana se lagabhaga 100 varSa pUrva vidyamAna the / (2) zrAnanda kavi aura zrAnandaghana nandagAMvavAsI Anandaghana, jaina kavi Anandavana aura vRndAvanavAsI ghanAnanda (Anandaghana ) se bhinna eka Ananda kavi bhI haiM jinake bAremeM varSoM taka yaha patA nahIM cala pAyA thA ki ye kavi kauna haiM, kahAM ke nivAsI haiM aura kisa zatAbdI meM vidyamAna the ? kintu bAda meM kucha hastalekha prApta hue jinameM Ananda kavi ke vaMza, samaya aura sthAna kA spaSTa ullekha hai / 1. 2. 3. ghanAnanda kavitta-vizvanAthaprasAda mizra, pR0 19-29 / Anandaghana: eka adhyayana - DA0 kumArapAla desAI, pR0 125-28 / kAyatha kula Ananda kavi, vAsI koTa hisAra / kokakalA ihi rUcikaraNa, jina yaha kiyo bicAra | ritu basanta sambata sarasa, soraha se aru sATha | kokamaMjarI yaha karI dharma karma karI pATha // -- ( khoja 0, 1926 - 10 epha ) / ritu basanta sambata sata soraha Agata sATha / kokamaMjarI yaha karI karama dharama ke pATha // - ( khoja 0 1923 - 10 bI ) - nAgarIpracAriNI sabhA, kAzI dvArA prakAzita / uddhRta - ghanAnanda kavitta, pR0 11 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 Anandaghana kA rahasyavAda isa prakAra, Ananda kavi vikrama kI 17vIM zatAbdI ke tRtIya caraNa meM arthAt 1660 ke AsapAsa vidyamAna the| inhoMne 'kokamaMjarI' evaM 'sAmudrika' ina do pramukha granthoM kI racanA kii| 'kokamaMjarI' kI racanA ke samaya yadi inakI Ayu 35 varSa bhI mAna lI jAya to inakA janma saM0 1625 ke AsapAsa huA hogA, jabaki jaina santa kavi Anandadhana kA saMvat 1660 ke AsapAsa mAnA jAtA hai| isa prakAra Ananda kavi jaina santa kavi Anandaghana se vaya meM 30-40 varSa avazya bar3e the| dUsare Ananda kavi ne jisa kokamaMjarI kI racanA kI vaha bhI Anandadhana kI kRti nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki Anandaghana kA jIvana evaM kAvya vairAgyaparaka tathA AdhyAtmika hai| jaina paramparA ke eka santa kavi se kokamaMjarI jaisI racanA kI apekSA karanA nitAnta asaMgata hai| tIsare, kokamaMjarI kI racanA saMvat 1660 sunizcita hai| isa samaya taka yA to jaina kavi Anandaghana kA janma hI nahIM huA yA ve mAtra bAlaka hI hoNge| (3) ghanAnanda aura prAnandaghana vikrama kI aThArahavIM zatAbdI ke uttarArddha meM vRndAvanavAsI rItikAlIna ghanAnanda nAma ke brajabhASA ke kavi hue haiN| ye rItikAlIna zRMgAra yA prema ke unmukta gAyaka haiN| inakA janma bulandazahara jile ke brajabhASI pradeza ke kisI gAMva meM saMvat 1746 ke lagabhaga huaa| zaizavAvasthA vyatIta karane ke bAda ye dillI cale gaye aura vahAM mugala samrATa muhammadazAha raMgIle ke muMzI bne| kahA jAtA hai ki vahAM ve sujAna nAmaka vezyA para Asakta ho gye| ghanAnanda apane samaya ke eka acche dhrupada gAyaka the| gAyana kalA ke kAraNa hI sujAna inakI ora AkarSita huI hogii| anuzruti hai ki ekabAra inhoMne nahIM gAyA, kintu sujAna ke darabAra meM A jAne para ve gAne para sahamata ho gye| isI kAraNa, rAjA ne inheM deza-nikAlA de diyaa| inhoMne sujAna se sAtha calane kA Agraha kiyA, kintu vaha sahamata nahIM huii| anta meM virata hokara ve vRndAvana cale gaye aura vahAM nimbArka sampradAya meM dIkSita ho gye| phira bhI, inhoMne 'sujAna' zabda kA apanI kAvya-kRtiyoM meM prayoga karanA nahIM chodd'aa| apane savaiye aura kavittoM meM eka jIvanta kAminI ke rUpa meM inhoMne sujAna kA barAbara ullekha kiyA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 Anandadaghana: vyaktitva evaM kRtitva hai / ghanAnanda ke kAvya meM virahI hRdaya kI mArmika vedanA avicchinna gati se bahatI hai / apane kAvya meM inhoMne na to kisI premAkhyAna kI racanA kI aura na rItikAlIna kaviyoM kI bhA~ti nAyikA ke bheda aura upabhedoM kA avalaMbana liyA / prema kI pIr3A kA yaha unmukta gAyaka anya kaviyoM kI apekSA apanI vizeSatA isa prakAra batAtA hai : loga haiM lAgi katti banAvata, mohi to more kabitta banAvata / isa taraha ghanAnanda kA zuddha brajabhASA meM pada-racanA karane vAle kaviyoM meM mahatvapUrNa sthAna hai / abhidhA kI apekSA lakSaNA aura vyaMjanA kA ve adhika prayoga karate haiN| inake viyoga nirUpaNa meM inakI antaravRttiyoM IT bodhaka pratibimba parilakSita hotA hai / isIlie ve kahate haiM ki merI kavitA samajhane ke lie kisI vidvAn kI AvazyakatA nahIM, ise to sneha kI pIr3A kA hara pArakhI vyakti samajha sakatA hai samajhai kavitA ghana Ananda kI, for Akhina neha kI pIra takI // inhoMne 'ghanaAnanda kabitta', 'kokasAra', 'viyoga beli', 'sujAnasAgara', 'rasakelivallI' Adi kAvya-kRtiyoM kI racanA kI / mAnA jAtA hai ki inakA janma vikrama samvat 1746 meM huA aura mRtyu ahamadazAha abdAlI ke dvitIya AkramaNa ke samaya saM0 1817 meM huii| 5 yadyapi ghanAnanda aura Anandaghana meM nAma - sAmya hone ke kAraNa katipaya vidvAnoM ko bhrAnti ho gaI hai ki vRndAvanavAsI ghanAnanda aura jainaaa Anandaghana eka hI haiM / kSitimohana sena ne ghanAnanda aura Anandaghana ke eka hone kI sambhAvanA 'marmI Anandaghana' nAmaka apane lekha meM prakaTa kI hai| unakA kahanA hai ki satya premI Anandaghana kA mana yogAdi kI prakriyA meM bhI nahIM lagA, isI kAraNa unakA dhyAna 'baMsIvAlA' aura 1. ghanaAnanda kabitta / 2. vahI / 3. jaina marmI Anandaghana kA kAvya - AcArya kSitimohana sena, aMka 'vINA', pR0 3- 12 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda "brajanAtha' kI ora AkarSita huA aura ve 'zyAma' kI bhakti meM lIna ho ge| kintu kSitimohana sena ne ghanAnanda aura Anandaghana meM abheda batAne ke lie jina padoM ko pramANa ke rUpa meM prastuta kiyA hai, unake jaina santa kavi Anandaghana dvArA racita hone meM bhI zaMkA hai / mahatAbacanda khAraiDa dvArA sampAdita 'Anandaghana granthAvalI' meM padakrama darzaka vivaraNa-patra diyA gayA hai| yaha vivaraNapatra 2 mudrita aura 9 hastalikhita pratiyoM ke AdhAra para diyA gayA hai| use dekhane se jJAta hotA hai ki 'brajanAtha se sunAtha viNa' yaha pada hastalikhita 9 pratiyoM meM se kevala cAra pratiyoM meM upalabdha hai, zeSa pA~ca pratiyoM meM yaha pada nahIM hai| isI taraha 'sAiMDA dila lagA hai baMzIvAre sU' yaha pada bhI hastalikhita nau pratiyoM meM se kevala eka prati meM hI milatA hai| tIsarA 'hari patitana ke udghAraNa' pada hastalikhita nau pratiyoM meM se kevala pA~ca pratiyoM meM hI hai, zeSa meM nhiiN| yaha isa bAta kA sUcaka hai ki ye pada mUlataH jaina kavi Anandaghana ke nahIM haiN| sambhava hai ki pratilipi karanevAloM ne kRSNa-bhakta Anandaghana ke ina lokapracalita padoM ko nAma-sAmya ke kAraNa unameM bAda meM jor3a diyA ho| 'sAiMDA dila lagA baMzIvAre sU' nAmaka jisa pada ke AdhAra para Anandaghana ko jina-bhakta se kRSNa-bhakta banane kA dAvA kiyA jAtA hai, vaha to hastalikhita pratiyoM meM se mAtra eka hI prati meM milatA hai| isase usake Anandaghana racita hone meM sandeha svAbhAvika hai| mAtra ina do tIna padoM ke AdhAra para Anandaghana ko kRSNa-bhakta siddha karanA sarvathA asaMgata hai| yadi Anandaghana kRSNa-bhakta hote to unake adhikAMza pada kRSNa yA braja yA hari se sambaddha hote yA unameM inakA nAmollekha hotA? dUsarI ora, 'Anandaghana-caubIsI' to vizuddha rUpa se unheM jainaparamparA ko sUcita karatI hai| usameM jaina-paramparA ke caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| Anandaghana ke aneka pada jaina tattvajJAna se hI sambaddha haiN| 2. Anandaghana granthAvalI, pR0 2-16 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amandadhana : vyaktitva evaM kRtitva Anandaghana ke padoM meM kRSNaM yA braja sambandhI ina do-tIna padoM ke samAveza kA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki upadeza ke mAdhyama se bhajanoM aura padoM kA jana-jana meM pracAra-prasAra hotA thaa| saMta paribhramaNa karate hue jana sAmAnya ko bhajana evaM pada sunAte the aura sAmAnya janatA unheM sunakara kaNThastha kara letI thii| lekina kAlAnusAra vismRti ke kAraNa padoM meM prayukta zabdoM kA sthAna-vizepa ke anusAra kAyA palaTa ho jAtA thA / mAtra itanA hI nahIM, kisI anya ke pada ko bhUla se aura kabhI jAna bUjhakara kisI dUsare ke nAma car3hA diyA jAtA thaa| yathA bhamarA ! kita guna bhayo re udaasii| tana tero kAro mukha tero pIro, saba haiM phUlana ko suvAsI / / jyAM kali baiThahi suvAsahi lonI, so kali gaI niraasii| kahata kabIrA suna bhAI sAdho ! jai karavata lyo kAsI // ' prastuta pada kI antima paMkti ko kabIra ke sthAnapara 'Anandaghana' ke nAma para car3hA diyA hai : ___ Anandaghana prabhu tumAre milana kuM, jAya karavata lyUM kAsI / una dinoM yaha bhI hotA thA ki 'kahIM kI IMTa, kahIM kA ror3A, bhAnumatI ne kunabA jor3A' kI bhA~ti kinhIM do racanAkAroM ke padoM kI kucha paMktiyAM lekara koI pada pUrNa kara diyA jAtA thA aura kisI eka ke nAma para car3hA diyA jAtA thaa| pariNAmataH padAvaliyoM meM aneka pATha-bheda ho gae aura kisI dUsare ke pada kisI anya padakartA ke nAma se prasArita ho ge| yahI ghaTanA Anandadhana kI kRtiyoM ke sAtha, vizeSataH padoM ke sAtha huI hai| lagatA hai, usa samaya Anandaghana itane lokapriya rahe hoMge ki anya kaviyoM ke pada aura unakI bhASA-zailI se pRthak pada bhI unake nAma se prasiddhi pA ge| Anandaghana ke padoM meM kRSNa-bhakti se sambandhita padoM ke yA anya kaviyoM ke kucha padoM ke samAveza kA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki usa samaya padoM ko likhane vAle lipika paise ke lobha meM Akara apanI 1. Anandaghana granthAvalI, pR0 36 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 99 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda smati se nAma-sAmyavAle kaviyoM ke padoM ko unameM jor3a dete hoM. kyoMki unake sAmane yaha lakSya rahatA thA ki jitane pada adhika likhe jAe~ge utane hI adhika paise prApta hoNge| dUsare, likhanevAle jaina lekhaka ho rahe hoMge. yaha bhI nahIM kahA jA sktaa| yaha bhI sambhava hai ki kisI itara dharmAvalamvI lipika ne pada likhe hoM aura likhate samaya kRSNa sambandhI anya pada bhI usakI smRti meM A gae hoM, isalie usane apanI ora se unakI racanAoM meM kucha pada jor3a die hoN| ataH uparyukta tarkoM ke AdhAra para, kevala tIna kRSNa-bhaktiparaka padoM ke AdhAra para Anandaghana aura ghanAnanda ke eka hone kI saMbhAvanA tathA Anandaghana ke zyAma kI bhakti meM lIna hone kI bAta nirasta ho jAtI hai| racanA-kAla ke AdhAra para bhI Anandaghana ghanAnanda se bhinna Thaharate haiN| 'zrImahAvIra jaina vidyAlaya-rajata mahotsava-saMgraha' meM prakAzita 'adhyAtmI Anandaghana ane zrI yazovijaya' zIrSaka lekha ke anusAra caubIsI kA racanAkAla saM0 1678 ke lagabhaga hai|' DA0 kumArapAla desAI ne apanI pustaka meM jina hastalikhita pratiyoM kA ullekha kiyA hai unameM 'Anandaghana bAIsI' kI sabase prAcIna hastalikhita prati kA lekhana varSa vi0 saM0 1751 hai2 aura 'Anandaghana granthAvalI' ke pada-krama darzaka vivaraNa-patra meM sabase prAcIna prati kA samaya saM0 1756 diyA hai| isakA artha yaha hai ki Anandadhana saM0 1751 yA 1756 ke bahuta pahale hue hoMge, kyoMki unake padoM ke loka-pracalita hone meM tathA logoM ke dvArA hastalikhita prati taiyAra karAye jAne meM kucha samaya to lagA hI hogaa| isase yaha bAta bhI puSTa hotI hai ki unakA dehAnta saM0 1731 ke lagabhaga ho gayA hogaa| isa AdhAra para unakA janma saM0 1660 ke AsapAsa aura caubIsI kA racanAkAla 1680 ke AsapAsa mAnA jA sakatA hai| uparyukta pramANoM ko dekhate hue yaha ThIka bhI hai, jabaki ghanAnanda kA janma vi0 saM0 1746 ke lagabhaga evaM mRtyu saM0 1817 meM mAnI gaI hai| ataH kAla ke AdhAra para donoM ke eka hone kI saMbhAvanA nirmUla siddha hotI hai| 1. zrImahAvIra jaina vidyAlaya-rajata mahotsava grantha, lekha-"adhyAtmI zrIAnandaghana ane zrIyazovijaya," pR0 203 / 2. Anandaghana : eka adhyayana, pR0 133 / 3. Anandaghana granthAvalI, pR0 3 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana : vyaktitva evaM kRtitva 69 Anandaghana kI bhASA rAjasthAnI mizrita gujarAtI hai, kyoMki inakA vicaraNa pazcimI rAjasthAna evaM uttarI gujarAta meM hI adhika huA hai / 'Anandaghana caubIsI' kI bhASA to vizuddha purAnI gujarAtI hai aura padoM maiM rAjasthAnI bhASA kA prabhAva parilakSita hotA hai, jabaki ghanAnanda ke kAvyoM meM brajabhASA kA spaSTa prabhAva dRSTigata hotA hai / inakI kucha racanAoM meM paMjAbI bhASA kA bhI prabhAva dekhA jAtA hai / yaha svAbhAvika bhI hai, kyoMki inakA adhikAMza samaya dehalI evaM braja pradeza meM 'biitaa| inheM brajabhASA pravINa bhI kahA gayA hai| isa prakAra, bhASA-zailI kI dRSTi se bhI donoM eka nahIM haiM / donoM ke bhinna-bhinna hone kA eka mahattvapUrNa AdhAra yaha bhI hai ki Anandaghana aura ghanAnanda ke kAvya-viSaya evaM zailI sarvathA bhinna haiM / ghanAnanda apane kAvyoM meM adhikAMzataH 'sujAna' zabda kA prayoga karate haiM jabaki Anandaghana ne apanI kRtiyoM (Anandaghana caubIsI evaM padoM) meM kahIM bhI 'sujAna' zabda kA nAmollekha nahIM kiyA hai| isake sthAna para unhoMne apanI kucha hI racanAoM meM 'samatA' kA ullekha kiyA hai| itanA hI nahIM, Anandaghana ne apanI kRtiyoM ke anta meM upanAma 'Anandaghana' atirikta kisI anya zabda kA prayoga nahIM kiyA hai, jabaki ghanAnanda ne apanI kRtiyoM meM 'ghanAnanda' ke atirikta 'anaMdaghana', 'Anandaghana' kA prayoga bhI kiyA hai / ghanAnanda ne 'ghanaAnanda kavitta', 'sujAnahita', 'sujAna vinoda', 'izkalatA', 'kokasAra', 'viyoga beli' Adi kRtiyoM kI racanA kI / ina kRtiyoM se hI spaSTa hai ki ghanAnanda kI kRtiyAM adhyAtmapradhAna na hokara zRMgAra-pradhAna athavA rIti viSayaka haiM / Anandaghana kA pratipAdya viSaya AtmA-paramAtmA hai / inake kAvyoM meM kahIM bhI adhyAtma-bhakti, yoga ke atirikta viSaya-vAsanA kI gaMdha taka nahIM hai / yadyapi kucha pada viraha vyathA se sambaddha avazya haiM, tathApi yaha virahavedanA AtmA-paramAtmA yA cetana samatA kI hai, vaiSayika nahIM / donoM ke bhinna-bhinna hone kA kAlika AdhAra bhI hai | Anandaghana upAdhyAya yazovijaya ke samakAlIna the jinakA samaya saM0 1670 se 1745 mAnA gayA hai, ' jabaki ghanAnanda nAgarIdAsa ke samasAmayika the / ina 1. Anandaghana granthAvalI, pR0 14 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 Anandaghana kA rahasyavAda nAgarIdAsa kA kavitA kAla 1780 se 1819 mAnA gayA hai|' 'chappana bhoga candrikA' meM kRSNagar3ha ke rAjakavi jayalAla vRndAvanavAsI ghanAnanda ko nAgarIdAsa kA samasAmayika mAnate haiN| bAbU rAdhAkRSNadAsa ne ullekha kiyA hai ki "hamAre yahAM eka atyanta prAcIna citra hai jisameM nAgarIdAsajI aura ghanAnandajI eka sAtha virAjate haiN"|3 ukta uddharaNoM se spaSTa pratIta hotA hai ki Anandaghana aura ghanAnanda ke eka hone kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI, kyoMki jaina Anandaghana aura vRndAvanavAsI ghanAnanda yA Anandaghana ke samaya meM lagabhaga sau varSa kA aMtara hai| __isake atirikta ghanAnanda nimbArka saMmpradAya meM dIkSita hue aura inhoMne paramahaMsa-vaMzAvalI meM spaSTarUpa se apanI guru-paramparA kA ullekha kiyA hai jabaki Anandaghana jaina-zvetAMbara sampradAya meM dIkSita hue haiN| yadyapi inhoMne kahIM bhI apanI kRtiyoM meM guru-paramparA kA paricaya nahIM diyA hai| isa prakAra, yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki Anandaghana aura ghanAnanda donoM pRthak-pRthak vyakti haiN| janma-sthAna ___ Anandaghana niHspRha sAdhaka the| unake janma-sthAna evaM tithi kA nirdhAraNa kara pAnA eka duSkara kArya hai, kyoMki unhoMne apanI kRtiyoM meM kahIM bhI ina bAtoM kA nirdeza nahIM kiyA hai aura na kisI anya samakAlIna racanAkAra ne hI unakI janma-tithi aura janma sthAna Adi kA ullekha kiyA hai| isa saMbandha meM spaSTa antaHsAkSya aura bahiHsAkSya donoM kA abhAva hai| vastutaH santa kA janma aura maraNa mahattvapUrNa nahIM mAnA jaataa| vaha to yazaH zarIrI hotA hai| phira bhI, ina tathyoM para prakAza DAlanA hamArA kartavya hai| ___ Anandaghana ke janma-sthAna ke saMbandha meM bhASA-zailI ke AdhAra para vidvAnoM dvArA vibhinna kalpanAe~ kI gaI haiN| bhASAzAstriyoM kA kathana hai ki vyakti kI bhASA ke AdhAra para janma-bhUmi kA nirNaya kiyA jA sakatA 1. dhana Ananda kavitta-vizvanAthaprasAda mizra, prastAvanA, pR0 16 / 2. vahI, pR0 15 / 3. rAdhAkRSNadAsa granthAvalI, pR0 172, uddhRta-dhana Ananda kavitta pR015| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva 71 hai / phira bhI, yaha tabhI sambhava hai jabaki kisI vyakti kI kRtiyoM meM eka hI bhASA ke zabda evaM vAkya-yojanA milatI ho / yadi aneka bhASAoM yA boliyoM ke zabda evaM vAkya-yojanAe~ milatI hoM, to phira bhASA ke AdhAra para janma-sthAna ke saMbandha meM nirNaya karanA kaThina ho jAtA hai / bhASA ke AdhAra para santa kaviyoM ke janma-sthAna kA nirNaya karane meM sabase bar3I kaThinAI yaha hotI hai ki santa eka sthAna para nahIM rahate / vibhinna prAntoM evaM grAma-nagaroM meM vicaraNa karate rahate haiM / ataH unakI bhASA meM bhinna-bhinna bhASAoM ke zabdoM evaM vAkyoM kA samAveza hotA hai / yaha bAta santa Anandaghana ke stavanoM evaM padoM meM bhI parilakSita hotI hai / ataH bhASA ke AdhAra para unake janma sthAna kA nirNaya karanA atyadhika kaThina hai / phira bhI, abhItaka isa dizA meM jitane prayAsa hue haiM, unakA parizIlana karanA samucita hogA / sAmAnyatayA Anandaghana kI kRtiyoM meM jahAM stavanoM meM gujarAtI. bhASA kA prabhAva dekhA jAtA hai, vahAM unake padoM meM rAjasthAnI, gujarAtI aura brajabhASA ke zabda bhI pAye jAte haiM / Anandaghana ne pahale stavanoM kI racanA kI aura bAda meM padoM kii| isa racanA ke AdhAra para AcArya vuddhisAgara sUri likhate haiM ki gurjara deza meM unakA janma huA hogA / " isI taraha Anandaghana kI kRtiyoM meM vizeSa rUpa se zuddha gujarAtI bhASA aura gujarAta kI loka bhASA ke zabdoM kA prayoga dekhakara DA0 madanakumAra jAnI kA yaha anumAna hai ki unakA janma gujarAta meM huA hogA / phira bhI, ve yaha nahIM batA pAye ki Anandaghana kI bhASA meM gujarAta kI loka bhASA ke kauna-kauna se zabdoM kA prayoga dekhA jAtA hai / vastutaH stavanoM kI bhASA meM bhI gujarAtI ke sAtha hI rAjasthAnI bhASA ke zabdoM, kahAvatoM aura rUr3hi prayogoM kA bhI vizeSa prayoga dikhAI detA hai / ataH ise nirNAyaka tathya nahIM mAnA jA sktaa| phira pazcimI rAjasthAna aura uttaro gujarAta kI sImAe~ eka dUsare se milI huI haiM aura ina sImAvartI pradezoM kI boliyoM meM donoM hI bhASAoM ke zabdoM kA prayoga evaM mizrita vAkyasaMyojanA dekhI jAtI hai| ataH isase itanA ho kahA jA sakatA hai ki 1. 2. zrIAnandaghana pada saMgraha, pR0 124-25 // rAjasthAna evaM gujarAta ke madhyakAlIna santa evaM bhakta kavi, pR. 190 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 Anandaghana kA rahasyavada unakA janma gujarAta aura rAjasthAna ke sImAvartI kSetra meM huA hogA athavA ve usa pradeza meM sabase adhika rahe hoMge / AcArya buddhisAgara sUri kI taraha zrInaTavaralAla vyAsa bhI 'Anandadhana caubIsI' ko prathama grantha mAnakara yaha anumAna lagAte haiM ki Anandaghana kA janma gujarAta meM huA hogA athavA ve gujarAta meM paryApta samaya taka rahe hoNge|' isa sambandha meM zrImanasukhalAla ravajI bhAI mehatA kA kathana hai ki unakI kRtiyoM meM hindI-rAjasthAnI evaM gujarAtI kA mizraNa hai / ataH janma uttarI bhArata ke kisI bhAga meM huA hogA / alpavaya meM hI uttara bhArata ko chor3akara gujarAta ke kisI pradeza meM A gaye hoM / 2 zrImotIcanda kApar3iyA kA spaSTa abhimata hai ki Anandaghana kA saurASTra athavA gujarAta meM janma huA ho aisA eka bhI vinI vAkya athavA Antarika AdhAra nahIM miltaa| motIcanda kApar3iyA ne bundelakhaNDa meM janme zrI gambhIra vijayajI se Anandaghana ke padoM aura stavanoM ke bhAvArtha ko samajhA thA / zrI gaMbhIra vijayajA Anandaghana kI bhASA ko acchI taraha samajhate the / isa AdhAra para ve yaha mAnane ko prerita hue ki Anandaghana kA janma bundelakhaNDa meM huA hogA / zrI motIcanda kApar3iyA ne uparyukta AdhAra para jo niSkarSa nikAlA hai, vaha kucha asaMgata-sA lagatA hai / inake isa anumAna kA khaNDana karate hue AcArya kSitimohana sena likhate haiM ki Anandaghana kI kRtiyoM meM gujarAtI aura rAjasthAnI bhASA kA prabhAva parilakSita hotA hai / to phira, yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki ve bundelakhaNDa meM paidA hue ? AcArya kSitimohana sena ke anusAra Anandaghana kI bhASA pUrvI rAjasthAna ke aneka bhakta kaviyoM kI bhASA ke samAna hai / isa pradeza meM Anandaghana ke pUrva aura bAda meM kaI bhakta-kaviyoM kA janma huA hai | Anandaghana kA antima jIvana pazcimI rAjasthAna ke mer3atA nagara meM vyatIta huA / mAtra itanA hI nahIM apitu unakI racanAoM meM rAjasthAnI vizeSatAeM bhI parilakSita hotI haiM / 1. jaina kAvya dohana, bhAga 1, pR0 15 / gujarAta ke kaviyoM kI hindI kAvya sAhitya ko dena, pR0 38 / zrIAnandaghana nAM pado, bhAga 1, pR0 56 / 2. 3. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva 3 isa AdhAra para zrI kSitimohana sena Anandaghana kA janma rAjasthAna meM mAnate haiN|' 'zrIsametazikhara tIrthanAM DhAliyAM' meM varNita tathyoM ke AdhAra para vicAra kareM to bar3e bhAI paMnyAsa satyavijayajI kA janma lADalu gAMva meM huA thA / yaha lADalugAMva mAlavadeza ke rUpa meM paricita napAdalakSare deza meM hai| isameM aisA anumAna lagAyA jA sakatA hai ki Anandaghana kA janma bhI isI sthala para (lADalu gAMva meM) huA ho aura bAda meM inhoMne bhI paMnyAsa satyavijaya jI kI bhAMti rAjasthAna meM lambe samaya taka vicaraNa kiyA ho| janma-tithi ____ apane janma-sthAna kI bhAMti apane janma-samaya kA bhI Anandaghana ne kahIM nAmollekha nahIM kiyA hai| inake janma-samvat ke viSaya meM bhI vidvAnoM meM paryApta matabheda hai| upAdhyAya yazovijaya dvArA racita aSTapadI ke atirikta anya kisI bhI prakAra kA ullekha nahIM miltaa| ataH inake janma-samaya ke nirdhAraNa ke lie bhI anumAnoM para nirbhara rahanA par3atA hai| upAdhyAya yazovijaya dvArA racita aSTapadI ko AdhAra mAnakara katipaya vidvAnoM dvArA Anandaghana kA janma samvat nirdhArita karane kA prayAsa kiyA gayA hai| aSTapadI meM, upAdhyAya yazovijaya ne Anandadhana ke prati atyadhika Adara prakaTa kiyA hai| isase Anandaghana yazovijaya se Ayu meM bar3e hoMge aisA mAna kara AcArya minimohana sena ne Anandaghana kA janma vi0 saM0 1615 aura svargavAsa vi0 saM0 1732 meM mAnA hai| kintu yaha anumAna dUrAkRSTa lagatA hai| 1. 'jaina maramI Anandaghana kA kAvya' - AcArya kSitimohana sena, 'vINA' patrikA, varSa 12, aMka 1, navambara, san 1938, pR0 7-8 / 2. 'jaina aitihAsika rAsamAlA', bhAga-1, saMzo0 mohanalAla desAI, pR0 37 / 3. jaina maramI Anandaghana kA kAvya, 'vINA' patrikA, 1938 pR0 8 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda upAdhyAya yazovijaya viracita isI aSTapadI ke AdhAra para DA0 vAsudeva siMha bhinna nirNaya dete haiM / upAdhyAya yazovijaya kA dehotsarga vi0 saM0 1745 meM huaa| yadi Anandaghana kA vi0 saM0 1732 meM dehotsarga huA hotA to upAdhyAya yazovijaya ne zraddheya Anandaghana ke dehavilaya ke sambandha meM apanA viSAda avazya prakaTa kiyA hotA ? kintu unhoMne kahIM bhI apanI kRtiyoM meM zoka vyakta nahIM kiyA hai| isase DA0 vAsudeva siMha Anandaghana kA dehotsarga upAdhyAya yazovijaya ke svargavAsa ke bAda arthAt vi0 saM0 1745 ke pazcAt mAnate haiM / ' 74 isI aSTapadI kA AdhAra lekara 'Anandaghana granthAvalI' meM svargIya umarAvacanda jaragaDa aura mehatAbacanda khAraiDa Anandaghana ke janma-samvat kA anumAna karate haiM / yaha mAnA jA sakatA hai ki upAdhyAya yazovijaya kA janma lagabhaga vi0 saM0 1670 meM huA hogA / yazovijaya se Anandaghana Ayu meM jyeSTha the / ataH unakA janma vi0 saMvat 1660 ke AsapAsa huA hogA / zrI motIcanda kApar3iyA ne bhI Anandaghana kA janma vi0 saM0 1660. aura dehotsarga kA samaya vi0 saM0 1720 - 1730 ke bIca mAnA hai / paM0 vizvanAtha prasAda mizra ne Anandaghana kA samaya vi0 saM0 1700 ke AsapAsa mAnA hai / DA0 ambAzaMkara nAgara kI mAnyatA hai ki Anandaghana vi0 saM0 1700 se 1731 taka kI avadhi meM vidyamAna the / mohanalAla dalIcanda desAI ke anusAra ve vi0 saM 1650 se vi0 saM0 1710 taka avazya vidyamAna rahe hoMge / paMnyAsa satyavijaya gaNi kA janma lagabhaga vi0 saM0 1656 mAnA gayA hai / ve Anandaghana ke bar3e bhAI the, isakI puSTi 'zrIsameta zikharatIrthanAM DhAliyAM' kI racanA se hotI / isase spaSTa hai ki Anandaghana kA janma usake bAda hI huA hogA / apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda, pR0 104-106 / Anandaghana granthAvalI, pR0 14 / 1. 2. 3. zrIAnandaghana jI nAM pado, bhAga 1, pR0 19 / ghanAnanda kavitta, bhUmikA, pR0 15 / 4. 5. gujarAta ke hindI gaurava grantha, pR0 34 | 6. zrI mahAvIra jaina vidyAlaya rajata mahotsava grantha Anandaghana ane zrI yazovijaya, pR0 203 / - lekha - 'adhyAtmI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva 75 dUsarA, upAdhyAya yazovijaya se Anandaghana Ayu meM bar3e the aura yazovijaya kA janma bi0 saM0 1670 ke AsapAsa mAnA gayA hai| isa taraha, Anandaghana kA janma lagabhaga vi0 saM0 1660 mAnA jA sakatA hai| inake janma aura mRtyu kI nizcita tithi ko pratipAdita karane vAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai| ataH uparyukta sabhI mantavyoM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki Anandaghana vi0saM0 1660 se vi0 saM0 1730 ke bIca avazya hI vidyamAna rahe hoNge| gurU-paramparA sAmAnyatayA jaina-santa apanI kRtiyoM meM gurU-paramparA kA ullekha avazya karate haiM, kintu santa Anandaghana ne aisA nahIM kiyA hai aura na inake samasAmayika kisI vidvAn ne isa sambandha meM saMketa kiyA hai| isase inake sampradAya, dIkSA, paramparA Adi para prakAza DAlanA kaThina hotA hai| phira bhI, inakI kRtiyoM kA gaharAI se adhyayana karane para itanA to nirvivAda kahA jA sakatA hai ki ve zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA ke zreSTha santa the| isa saMbandha meM nimnalikhita pramANa diye jA sakate haiN| ___ mUrtipUjaka zvetAMbara paraMparAnusAra, Anandaghana ne suvidhijina stavana meM bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA ke vividha bheda, dazatrika, pAMca abhigama Adi prabhu-darzana-pUjana prakiyA kA vidhivat AgamAnusAra ullekha kiyA hai|' unhoMne prastuta stavana meM dravyapUjA evaM bhAva pUjA ke vividha prakAroM kA jo varNana kiyA hai, vaha mAtra zvetAMbara saMpradAya meM hI pracalita hai| digambara-paraMparA meM pracalita dravya-pUjana kI prakriyA digambara-paraMparA se sarvathA bhinna hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki ve zvetAMbara-mUrtipUjakaparaMparA meM hI dIkSita hue hoNge| dUsarA pramANa prastuta karate hue namijina-stavana uddhRta kiyA jA. sakatA hai cUraNi bhASya sUtra niyukti, vRtti paraMpara anubhava re| samaya puruSa nAM aMga kahayAe, je chede te durabhava re| 1. suvidhi jina stavana, AnaMdaghana ganthAvalI / 2. namijina stavana, Anandhana ganthAvalI / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 Anandaghana kA rahasyavAda jaina zvetAMbara mUrtipUjaka-paraMparA hI 45 AgamoM aura una para pUrvAcAyA~ dvArA likhita cUrNi, bhASya, sUtra, niyukti, vRttiAdi ko mAnya karatI hai| zvetAMvara-paraMparA meM svIkRta AgamoM ko digamaMbara-paraMparA meM mAnya nahIM kiyA gayA hai| isalie una para likhe gaye cUrNi, bhASya, sUtra Adi ko to mAnane kA prazna hI nahIM utthtaa| dUsarI ora, Anandaghana ke samaya meM amUrtipUjaka sthAnakavAsI saMpradAya kA prAdurbhAva ho cukA thA jinameM se lavajI RSijI, dharmadAsa jI aura dharmasiMgajI ina tInoM ne cUrNi, bhASya Adi ko asvIkAra kara 45 AgamoM se mAtra 32 Agama mAnya kie the / yaha paraMparA mUrtipUjA ko bhI svIkAra nahIM karatI thii| yahI kAraNa thA ki Anandaghana ko kahanA par3A ki jo cUrNi, bhASya, niyukti Adi ko svIkAra nahIM karatA hai vaha siddhAMta-puruSa ke aMgoM kA chedana karatA hai aura durbhavya banatA hai| isase pratIta hotA hai ki AnaMdaghana digamvara aura sthAnakavAsI-paraMparA meM dIkSita na hokara zvetAbara-mUrtipUjaka-paraMparA meM hI dIkSita hue hoge| zvetAmbara-mUrtipUjaka-paramparA meM bhI aneka bheda-gaccha haiN| yathA-tapAgaccha, khataragaccha, aMcalagaccha, kar3avAgaccha Adi / parantu inameM bhI vizeSarUpa se tapAgaccha aura khataragaccha adhika pracalita haiN| prazna yaha hai ki Anandaghana kisa gaccha meM dIkSita hue the? isa prazna para vidvAnoM meM matabheda hai| yadyapi isa sandarbha meM koI aitihAsika pramANa upalabdha nahIM hai, tathApi isa prakaraNa meM vidvAnoM dvArA prastuta pramANoM kI vivecanA apekSita hai| zrIagaracanda nAhaTA kA kathana hai ki Anandaghana mUlataH khataragaccha meM dIkSita hue aura isake lie 'Anandaghana granthAvalI' meM unake dvArA tIna pramANa die gae haiN| prathama tarka yaha diyA gayA hai ki khataragaccha ke samartha AcArya jina kRpAcandra sUri bIsavIM zatI meM ho cuke haiM jinhoMne buddhisAgara sUri ko Anandaghana ke sambandha meM kahA thA ki ve mUlataH khataragaccha meM dIkSita hue haiN| lekina yaha tarka Thosa nahIM, kyoMki isake lie AcArya kRpAcandra sUri ne koI prAmANika AdhAra prastuta nahIM kiyA hai| itanA kaha dene mAtra se ki ve khataragaccha meM dIkSita hue the, hameM isakA koI Thosa pramANa nahIM mila pAtA / AcArya jinakRpAcandra sUri dvArA AcArya buddhisAgara sUri ko 1. Ananda granthAvalI, pR0 21-22 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana vyaktitva evaM kRtitva batAe jAne ke bAvajUda svayaM AcArya buddhisAgara sUri ne likhA hai ki Anandaghana tapAgaccha meM dIkSita hue the aura unakA upanAma lAbhAnanda thaa|' zrIagaracanda nAhaTA dUsarA tarka yaha dete haiM ki Anandaghana kA mUla nAma lAbhAnanda thA aura lAbhAnanda meM jo 'Ananda' nAmAnta pada hai vaha khataragacchIya caurAsI nandiyoM meM pAyA jAtA hai| unakA yaha bhI kathana hai ki unnIsavIM satI meM khataragaccha meM lAbhAnanda, nAmaka eka anya sAdhu ho cuke haiN| Azaya yaha ki khataragaccha ke atirikta anya gaccha meM lAbhAnanda nAma rakhane kI paramparA nahIM rahI hai| isI AdhAra para unhoMne Anandaghana ko khataragacchIya paramparA kA siddha kiyA hai| kintu unakA yaha tarka aitihAsika dRSTi se samucita nahIM kahA jA sakatA, kyoMki 'Ananda', nAmAnta pada kA prayoga tapAgaccha meM bhI huA hai| jaise, cidAnanda, vijayAnanda aadi| tIsarA tarka ve yaha dete haiM ki mer3atA se upAdhyAya puNya kalaza muni, jayaraMga, cAritracaMda Adi dvArA eka patra sUrata meM virAjita khataragaccha ke pUjya zrIjinacandrabhUri ko bhejA gyaa| usameM Anandaghana ke sambandha meM nimnalikhita ullekha milatA hai : "paM0 suganacandra aSTasahastrI lAbhAnanda Agai bhaNai chaI / arddharai TANai bhaNI, dhaNu khuzI huI bhaNAvai chai" / ' yaha patra nAhaTAjI ko Agama prabhAkara muni puNya vijaya jI ke pAsa dekhane ko milA thaa| muni puNyavijayajI ke samasta patroM kA saMgraha ahamadAbAda ke zrI lAlabhAI-dalapata bhAI (lA0 da0 bhA0) saMskRti vidyAmaMdira meM surakSita haiM, lekina nAhaTA dvArA ullikhita koI patra usameM nahIM hai| Anandaghana tapAgaccha meM dIkSita hue the isa pakSa meM nimnalikhita tarka die jA sakate haiM : ___AcArya buddhisAgara sUri ke abhimatAnusAra Anandaghana tapAgaccha meM dIkSita hue the aura unakA nAma lAbhAnaMda thaa| 1. zrIAnandaghana pada-saMgraha, pR0 125 / Anandaghana granthAvalI, pR0 22 / Anandaghana eka adhyayana, pR0 26 / 4. zrIAnandaghana pada-saMgraha, pR0 125 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 Anandaghana kA rahasyavAda AcArya vijayAnaMda sUri (AtmArAma jI mahArAja) ne likhA hai ki "zrIsatyavijaya gaNi jI kriyA kA uddhAra karake Anandaghana ke sAtha bahuta varSa laga vanavAsa meM rahe aura bar3I tapasyA yogAbhyAsAdi kraa|"' zrImotIcanda kApar3iyA ke anusAra paM0 satyavijayajI ne Anandaghana ke sAtha kaI varSa vanAdi meM vicaraNa kiyaa| isake atirikta upAdhyAya yazovijaya aura Anandaghana kA samAgama huA thA evaM rAjasthAna aura gujarAta meM tapAgaccha kA asAdhAraNa paribala dekhakara Anandaghana ko tapAgaccha kA mAnate haiN| unakA kahanA hai ki Anandaghana ko vyAvahArika dRSTi se tapAgacca meM dIkSita honA cAhiye / zrImanamukhalAla mehatA bhI AnaMdaghana ko tapAgaccha kA siddha karate haiN| isake lie ve bhI 'jaina tattvAdarza' grantha kA hI AdhAra lete haiN| dUsarA tarka ve yaha dete haiM ki Anandaghana ne dravya-pUjA kI vidhi kA suvidhi jinastavana meM jo ullekha kiyA hai usase pratIta hotA hai ki unheM tapAgaccha meM dIkSita honA caahie| mehatA kA prathama tarka kucha samucita pratIta hotA hai, kiMtu dUsarA tarka yuktisaMgata nahIM, kyoMki Anandaghana ne jisa dravya-pUjA kI vidhi kA apane stavana meM varNana kiyA hai, vaha mAtra tapAgaccha meM hI nahIM, pratyeka zvetAmbara mUrtipUjaka gaccha meM pracalita hai| dravya-pUjA kI vidhi meM tapAgaccha aura kharataragaccha meM to bheda hai hI nahIM, kyoMki Anandaghana dvArA ullikhita dravyapUjA aura bhAvapUjA kI vidhi to donoM gacchoM meM prAyaH samAna hI hai| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki manasukhalAla mehatA kA yaha kathana samucita nahIM hai ki Anandaghana ne dravya-pUjA kI jisa vidhi kA varNana kiyA hai usake AdhAra para ve tapAgaccha meM dIkSita hue hogeN| tapAgaccha ke upAdhyAya yazovijaya Anandaghana ke samakAlIna the| adhyAtma yogI AnaMdaghana ke sAtha unakA samAgama huA thA aura unase 1. jaina tattvAdarza (uttarArddha, pu0 581 / 2. zrIAnandaghana jI nA pado, bhAga 1, pR0 23 / 3. jaina kAvya dohana, bhAga 1, pR0 13 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 . Anandaghana vyaktitva evaM kRtitva atyadhika prabhAvita hokara upAdhyAya yazovijaya ne unakI prazasti meM aSTapadI kI racanA kii| isa AdhAra ko lekara bhI Anandaghana ko tapAgaccha kA honA mAnA jA sakatA hai| 'zrI sametamivara tIrthanAM DhAliyAM' meM, jisakI racanA lagabhaga saM01960 meM huI hai, yaha spaSTa ullekha hai ki Anandadhana paMnyAsa zrI satyavijayajI ke laghubhrAtA the aura ve bhI kriyoddhAraka the| paMnyAsa satyavijayajI tapAgaccha ke the / ataH sambhava hai ki Anandaghana bhI tapAgaccha meM dIkSita hue hoN|' dehotsarga AnaMdaghana ke janma-sthAna evaM janma-tithi ke samAna hI inake dehotsarga ke viSaya meM bhI matabheda hai| inake svargavAsa samvat kA koI nizcita pramANa nahIM milatA / isake lie bhI anumAnoM kA Azraya lenA par3atA hai| __ AnaMdaghana ke samaya meM aneka jaina muni mer3atA aura usake AsapAsa ke kSetroM meM vicaraNa karate the| AnaMdaghana kI jIvana sambandhI anuzrutiyoM meM bhI mer3atA zahara kA vizeSataH ullekha kiyA gayA hai| ina anuzrutiyoM ke AdhAra para AcArya buddhisAgara sUri kA kathana hai ki AnaMdaghana kA nidhana mer3atA meM huA, kyoMki vahA~ inake nAma kA samAdhi-sthala Aja bhI vidyamAna hai| sambhavataH yaha unake svarga gamana ke anantara unake bhakta zrAvakoM dvArA banavAyA gayA hogaa| isI taraha zrImotIcanda kApar3iyA bhI mer3atA meM AnaMdaghana ke samAdhi-sthala aura unake jIvana sambandhI pracalita kiMvadantiyoM ke AdhAra para yaha mAnate haiM ki AnaMdaghana kA nidhana mer3atA meM huaa| __ kahA jAtA hai ki mer3atA meM Aja bhI eka upAzraya hai, jo 'AnaMdaghana kA upAzraya' ke nAma se vikhyAta hai| AnaMdaghana ke svargavAsa ke sambandha meM zrIprabhudAsa becaradAsa pArekha ne AnaMdaghana caubIsI' meM likhA hai ki eka bAra rela meM yAtrA karate hue 1. zrIsameta zikhara tIrthanAM DhAliyAM, pR0 147-166 / zrIAnandaghana pada-saMgraha, pR0 201 / 3. zrIAnandaghana jI nAM pado, bhAga 1, pR0 36 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda saMyoga se unakI praNAmI sampradAya ke eka sAdhu se mulAkAta ho gii| taba bAtacIta ke daurAna unhoMne batAyA ki hamAre mata ke saMsthApaka prANalAla jI mahArAja ke jIvana caritra meM yaha ullekha milatA hai ki ve 1731 meM mer3atA gae taba vahA~ Anandaghana jI upanAmadhArI jaina muni lAbhAnaMda jI se unakA samAgama huA aura usI varSa nidhana ho gyaa| zrIagaracaMda nAhaTA bhI prANanAtha sampradAya ke 'nijAnandacaritra' ke AdhAra para yaha anumAna lagAte haiM ki unakA svargavAsa samvat 1731 meM huaa|2 nAhaTAjI kI bhA~ti mahatAbacaMda khAraiDa bhI 'nijAnaMda caritra' ko AdhAra mAnakara yaha sambhAvanA vyakta karate haiM ki mer3atA meM AnaMdaghana kA sa0 1731 meM dehotsarga huaa| isakI puSTi ke lie unhoMne 'AnaMdaghana granthAvalI' meM 'nijAnanda caritAmRta' kA eka uddharaNa bhI prastuta kiyA hai|' Anandaghana ke dehotsarga ke lie yaha pramANa aba taka nirvivAda rUpa se svIkAra kiyA jAtA rahA, kintu isa pramANa kA mUlAdhAra dekhane para jJAta hotA hai ki yati sanyAsI lAbhAnaMda-AnaMdaghana hI the, aisA ullekha isameM kahIM para bhI nahIM miltaa| 'nijAnaMda caritAmRta' meM lAbhAnaMda nAmaka sanyAsI-yati ke sambandha meM mAtra itanA hI saMketa milatA hai : "idhara zrIjI jaba pAlanapura se Age bar3he to mArga meM upadeza karate hue mAravAr3a ke 'meratA' zahara meM phuNce| yahA~ para eka lAbhAnaMda nAma kA yati saMnyAsI rahatA thaa| usake sAtha jAna-cI hone lgii| vaha yogavidyA aura camatkArika prayogoM meM bahuta pravINa thaa| usake sAtha lagabhaga dasa divasa taka brahmajJAna hotA rhaa| aMta meM jaba parAjita ho gayA to zrIjI ke Upara bahuta krodha kiyaa| tantra-mantroM ke prabhAvoM se pahAr3a-patthara uThAkara zrIjI ko dabAkara mAra DAlane kA upAya karane lgaa| bahuta kucha tantra-mantra kie, parantu zrIjI ke Upara usakA eka bhI jora na claa|' 1. zrIAnandanaghana-caubIsI, sampA0 prabhudAsa becaradAsa pArekha, prathama saMskaraNa, pR0 19 / 2. Anandaghana granthAvalI, prAsaMgika vaktavya, pR0 31 / 3. vahI, pR0 77 / 1. nijAnanda caritAmRta, paM0 kRSNadatta zAstrI, pR0 518-19 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva tadanaMtara dUsarI bAra jaba prANalAlajI ma0 mer3atA Ae taba lAbhAnanda kA svargavAsa ho cukA thA / Anandaghana jaise AdhyAtmika santa kA vyartha kI jJAna carcA meM ulajhanA aura parAjita hone para kupita hokara tantra-mantra se virodhI ko mAra DAlane kA prayAsa karanA Adi bAteM unake caritra ke sAtha mela nahIM khAtI haiM / sambhavataH apane pravartaka kI mahimA ko atiraMjita rUpa meM prastuta karane kI dRSTi se hI ukta kathana kiyA gayA hai| Anandaghana granthAvalI meM yadyapi zrIagaracaMda nAhaTA aura mahatAbacaMda donoM 'nijAnaMda caritAmRta' ko nizcita pramANa mAnakara cale haiM kiMtu yaha yathArtha nahIM kahA jA sakatA / 'nijAnaMda caritAmRta' meM jisa taraha prANalAla jI mahArAja kA jIvana caritra ullikhita hai, usI taraha svAmI lAladAsajI ne bhI 'vItaka' meM prANalAlajI mahArAja ko dharmayAtrA kA varNana kiyA hai aura usameM lAbhAnanda nAmaka yati se carcA hone kA nirdeza hai / " kintu usameM bhI Anandaghana yA lAbhAnanda ke svargavAsa kA koI saMketa nahIM miltaa| ataH ukta kathanoM ke AdhAra para yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA ki Anandaghana kA svargavAsa vi0 saM0 1731 meM mer3atA meM hI huA / isa sambandha meM jaba taka koI Thosa pramANa upalabdha na ho, antimarUpa se kucha bhI kahanA kaThina hai / kRtitva 81 madhyakAlIna hindI sAhitya ke vikAsa meM AdhyAtmika santa Anandaghana kA yogadAna bahuta mahattvapUrNa hai / inakI racanAyeM AdhyAtmika hindI - sAhitya kI anupama kRtiyA~ haiM / apane yuga ke anurUpa Anandaghana ne bhI tatkAlIna hindI bhASA meM AdhyAtmika padoM kA sRjana kiyA / unakA mukhya uddezya apanI AdhyAtmika rahasyAnubhUtiyoM ko jana-nAdhAraNa taka pahu~cAnA thA / Aja inakI kRtiyA~ AdhyAtmika - jagat meM AdarapUrvaka par3hI jAtI haiM / yadyapi inakI kAvya-kRtiyA~ saMkhyA kI dRSTi se atyalpa haiM, phira bhI inhoMne apane padoM aura stutiyoM meM gAgara meM sAgara bhara diyA hai / 1. zrIka-svAmI jI prakaraNa 33, 42-47 vIM paMkti / 6 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda isakI prAmANika jAnakArI sarvaprathama jJAnavimala sUri viracita 'Anandaghana bAisI' ke 'bAlAvabodha' se hotI hai| jJAnavimala sUri ne Anandaghana ke 22 stavanoM para vi0 saM0 1769 meM 'bAlAvabodha' likhane ke pazcAta spaSTataH likhA hai-"lAbhAnandajI kRta tavana etalA 22 dIsai chai. yadyapi hasye tohai ApaNe haste na thI aavyaa|' isake atirikta Anandaghana ke samakAlIna upAdhyAya yazovijayajI ne bhI inake 22 stavanoM para hI bAlAvabodha kI racanA kii| isa prakAra, upAdhyAya yazovijaya, jJAnavimalasUri tathA muni jJAnasAra Adi santoM ko Anandaghana ke 22 hI stavana prApta he| isase yaha siddha hotA hai ki Anandaghana racita stavana bAIsa hI haiM, na ki caubiis| padoM kI saMkhyA Ananda ke pada 'Anandaghana bahottarI' ke rUpa meM prasiddha haiN| 'Anandaghana bahottarI' ke nAma se aisA pratIta hotA hai ki Anandaghana ne 72 padoM kI racanA kI hogI, kintu vibhinna hasta-pratiyoM meM padoM kI saMkhyA bhinna-bhinna haiN| padoM meM koI krama bhI dRSTigata nahIM hotaa| aba taka vividha hindI gujarAtI pada saMgrahoM meM 'Anandadhana' kI chApa vAle jo pada milate haiM, unakI saMkhyA lagabhaga 108 se bhI adhika pahu~ca gaI hai kintu abhI taka yaha anveSaNa karanA zeSa hai ki inameM se AnandaghanakRta prAmANika pada kitane aura kauna-kauna se haiM ? yadyapi bhASA, bhAva, zailI Adi ke AdhAra para kucha padoM ke sambandha meM vidvAnoM kI yaha avadhAraNA banI hai ki kucha pada Anandaghana ke nahIM haiN| kintu jaba taka vibhinna jJAnabhaNDAroM meM prAcIna hasta-pratiyoM kI khoja na kI jAe taba taka isa samasyA kA pUrA nirAkaraNa nahIM hotaa| prastuta zodha-prabandha kA mukhya prayojana hai-AnandaghanakI upalabdha kAvya-kRtiyoM meM nihita rahasyavAdI-pravRttiyoM kI khoja krnaa| ataH stavanoM yA padoM kI saMkhyA evaM unakI prAmANikatA kA prazna hamArI viSaya sImA meM nahIM AtA / ataH yahA~ uparyukta nirdeza hI paryApta hai| bhASA bhASA kI daSTi se Anandaghana kI kAvya kRtiyoM meM kahIM para hindI kA prayoga huA hai to kahIM para rAjasthAnI aura purAnI gujarAtI kaa| 1-vahI, pR0 15 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva braja, urdU aura paMjAbI bhASA ke zabdoM kA prayoga bhI inakI kRtiyoM meM dRSTigata hotA hai / saMkSepa meM, itanA hI kaha sakate haiM ki jahA~ 'Anandaghana bahottarI' kI bhASA hindI hai vahIM 'Anandaghana caubIsI' para gujarAtI bhASA kA prabhAva parilakSita hotA hai| kAvya-kRtiyoM kA sAmAnya paricaya (1) prAnandaghana caubIsI yaha stuti sAhitya kI eka utkRSTa nidhi hai| 'Anandaghana caubIsI' meM caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| ye stavana gIta haiM jo saguNa bhakti ke paricAyaka haiN| isa kRti meM jJAna kI gahanatA, bhakti kI mahattA tathA adhyAtma kI gUr3hatA hai| yoga aura adhyAtma kI rahanyAnRbhatiyA~ isameM abhivyaMjita haI haiN| isa kRti kA prArambha jJAna, bhakti aura yoga kI anupama triveNI se hotA hai| ye stavana-gIta sAdhaka ko akasmAta sAdhanA kI gaharAI meM nahIM le jAte. apita kramazaH usake uttarottara unnata sopAna kA digdarzana karAte haiN| vAstava meM bhakti kA sarvocca stara isa racanA meM hameM dekhane ko milatA hai| isameM sthAna-sthAna para Anandaghana kI AdhyAtmikatA evaM dArzanikatA kA agAdha paricaya prApta hotA hai| isakI bhASA kA pravAha svAbhAvika aura prAMjala hai jisase yaha vidita hotA hai ki kavi ne kahIM bhI khIMcatAna nahIM kI hai| yaha unakI naisargika pratibhA kA pariNAma hai| Anandaghana kI yaha zreSTha AdhyAtmika racanA jaina samAja meM sarvAdhika lokapriya hai| isameM varNita viSaya-vastu ko ati saMkSepa meM nimna rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai (1) RSabhajina-stavana-isameM sopAdhika aura nimmAdhika prIti kA bheda batAkara saccI paramAtma-prIti ke lie niSkapaTa bhAva se AtmasamarpaNa karane ko kahA gayA hai| isameM 'prIti-yoga-anuSThAna' kI mukhyatA varNita hai| (2) ajita jina stavana-nameM paramAtna-yatha-darzana kI tIvra utkaNThA pradarzita hai / sAtha hI paramAtma-patha meM Ane vAlI aneka kaThinAiyoM kA nirdeza hai| (3) sambhava jina stavana -isameM paramAtmA kI agamya, anupama sevA ke rahasya ko udghATita karate hue prAthamika bhUmikA ke rUpa meM 'abhaya', 'adveSa' aura 'akheda' kI sAdhanA para prakAza DAlA gayA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda (4) abhinandana jina stavana - paramAtmA kI sevA ke lie tatpara sAdhaka meM paramAtma-darzana kI tIvra AturatA jAgRta hotI hai / ataH isameM paramAtma-darzana kI pipAsA kI mahattA aura usakI durlabhatA ke vibhinna kAraNoM kA varNana hai / 86 (5) sumati jina stavana - isameM bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke svarUpa kA varNana kara paramAtmA ke caraNoM meM AtmasamarpaNa karane kA vAstavika upAya nirdiSTa hai / (6) padmaprabha jina stavana : - isameM AtmA aura paramAtmA ke bIca dUrI kA kAraNa karma batAkara, karma-siddhAnta, yuMjanakaraNa, guNakaraNa Adi kA vivecana hai / (7) supArzva jina stavana : - isameM eka hI paramAtmA ke guNa - niSpanna aneka nAmoM kA nirdeza hai / (8) candraprabha jina stavana :- isameM paramAtmA ke mukhacandra ko dekhane kI tIvra abhIpsA tathA vividha yoniyoM meM bhaTakane kA itihAsa batAkara, anta meM yoga kI avaMcaka -sAdhanA para prakAza DAlA gayA hai / (9) suvidhi jina stavana : - isameM paramAtmA kI dravya-pUjA kI vAstavika vidhi, usake vividha bheda tathA bhAva pUjA evaM pratipatti pUjana kA mahattva batAyA gayA hai / (10) zItala jina stavana : - isameM paraspara virodhI guNoM se yukta paramAtmA ke tribhaMgI-svarUpa kA samyak vizleSaNa hai / (11) zreyAMsa jina stavana :- isameM adhyAtma kA lakSaNa evaM unake cAra prakAroM ko batAkara bhAva -adhyAtma ko grahaNa karane para bala diyA gayA hai / (12) vAsupUjya jina stavana :- isameM AtmA kI jJAna cetanA, karma cetanA tathA karmaphala cetanA ke svarUpa kA nidarzana hai / (13) vimala jina stavana : - adhyAtma mArga ke gUr3ha rahasyoM ko eka ke bAda eka prakaTa karane vAle Anandaghana yahAM prabhu bhakti meM raMga jAte haiM / zuSka dArzanika carcA ke badale paramAtmA kI apUrva bhakti kA citraNa karate hue unakA hRdaya umaMga aura utsAha se bhara jAtA hai / ve batAte haiM ki jaba paramAtmA ke sAtha ekatA sthApita hotI hai to anupama Ananda prApta Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva hotA hai / samasta duHkha aura durbhAgya dUra ho jAte haiM tathA Atmika sukhasampadA kI prApti hotI hai / 87 (14) ananta jina stavana : - isameM paramAtmA kI caraNa sevA ko talavAra kI dhAra para calane se bhI adhika kaThina batAyA gayA hai| sAtha hI, yaha bhI kahA hai ki jar3a kriyAvAdI vAstavika samajha ke abhAva meM caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiM / kitane hI loga gaccha (sampradAya) ke bheda-prabhedoM meM itanA mamatva rakhate haiM ki tattva ko hI vismRta kara baiThate haiM / paramAtmA kI yathArtha sevA ke lie sAdhaka meM samyagdarzana, deva, gurU aura dharma ke prati zraddhA, zAstra niyamoM ke anusAra AcaraNa jarUrI hai| anyathA sAdhaka ke dvArA kI gaI samUcI kriyA chAra para lIpane jaisI vyartha hai / (15) dharma jina stavana : - isameM paramAtmA ke sAtha aTUTa abhinna prIti rUpa kA vizleSaNa hai / isameM bhakti kI ajasra dhArA pravAhita huI hai| (16) zAntijina stavana :- isameM paramAtmA se zAnti ke sambandha meM samAdhAna prApta kara usake svarUpa kA manorama DhaMga se ati saMkSepa meM varNana hai / (17) kunthu jina stavana : - isa stavana meM 'jisane mana ko sAdha liyA, usane sabako sAdha liyA' (mana sAdhyuM teNe saghaluM sAdhyaM)' isa ukti kA prayoga kara Anandaghana ne manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA karate hue mana kI caMcalatA kA hUbahU citraNa kiyA hai / (18) arajina stavana : - isameM dharmaM kI yathArtha pahacAna batAkara, dravya aura paryAya evaM nizcaya aura vyavahAra naya ke samanvaya dvArA Atmatatva kA vizleSaNa hai / (19) malli jina stavana : - isameM aThAraha doSoM ke nAmoM kA nirdeza karate hue paramAtmA ko unase batAyA gayA hai / (20) muni suvrata jina stavana : - isameM Atmatattva ke sAkSAtkAra kI prabala jijJAsA vyakta kI gaI hai tathA vibhinna AtmavAdiyoM ke ekAntika mata kA khaNDana kiyA gayA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda (21) namijina stavana :-isameM jainadarzana kI udAratA kA manorama paricaya dete huye yaha batAyA hai ki jainadarzana meM vividha darzanoM kA samanvaya kaise hotA hai ? tathA vibhinna darzanoM ko vItarAga puruSa ke vibhinna aMgoM ke rUpa meM citrita kiyA hai| (22) nemijina stavana :-uparyukta ikkIsa stavanoM meM darzana evaM adhyAtma kA vivecana huA hai, kintu prastuta stavana meM nemirAjula ke hRdayavedhaka viraha kA prasaMga hai| rAjula ke sAMsArika upAlambha kA ullekha karake anta meM usakA hRdaya parivartana batAkara nemijina ke patha para calane vAlI rAjula kA sundara citraNa hai| vastutaH isameM rAjula kI prIti ke bhinnabhinna rUpa citrita kara anta meM dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA pratipAdita hai| saMkSepa meM, kahA jA sakatA hai ki Anandaghana kI isa kAvya-kRti meM AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se zurU se lekara anta taka kramabaddhatA hai jo ki padoM meM nahIM pAI jAtI hai| jisa rUpa meM inhoMne isameM bhakti, yoga evaM adhyAtma kI triveNI bahAyI hai, vaha hindI-kAvya-jagat meM anupama hai| (2) prAnandaghana bahottarI Anandaghana kI dUsarI mahattvapUrNa racanA 'Anandaghana bahottarI' hai| isameM inhoMne kabIra, mIrA, sUra, tulasI Adi kaviyoM kI bhAMti muktaka padoM kI racanA kI hai| ataH inakI yaha racanA pragIti kAvya kI zreNI meM bhI A sakatI hai, kyoMki inake padoM meM geyAtmakatA bhAva kI ekatA tathA saMkSiptatA ke sAtha Atma-nivedana kA svarUpa bhI lakSita hotA hai| aisA pratIta hotA hai ki Anandaghana eka ora siddhAnta aura darzana ke paragAmI vidvAn the to dUsarI ora sahRdaya sAdhaka bhii| 'Anandaghana bahottarI' inakI sahRdayatA kI hI pratIka kahI jA sakatI hai| isameM viraha-vedanA kI sarvAdhika mArmika anubhUtiyA~ citrita huI haiN| __ Anandaghana ke samUce pada geya haiM aura vividha rAgarAginI ke antargat race gaye haiN| ataH unameM sarasatA, saMgItAtmakatA evaM bhAvapravaNatA itanI adhika hai ki koI bhI unheM par3hakara Atmavibhora hue binA nahIM raha sktaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana : vyaktitva evaM kRtitva isa kRti kI mukhya vizeSatA yaha hai ki Anandaghana ne adhikAMza padoM meM vividha bhAvoM kA mAnavIyakaraNa kiyA hai| isameM samatA, mamatA, cetana, anubhava, viveka, zraddhA Adi amUrta tattva hI abhinaya karane vAle mAnava pAtroM ke rUpa meM citrita haiM, vAstava meM muktaka jaise padoM ke manobhAvoM kA nATakIya DhaMga se citraNa karane meM Anandaghana ne apanI kavitvazakti kA paricaya diyA hai| padoM kA viSaya-vargIkaraNa ___ 'Anandaghana bahottarI' eka muktaka padoM vAlI AdhyAtmika racanA hai| ataH sAmAnyataH isakI viSayavastu vibhakta nahIM kI jA sakatI aura na hI aisA karanA sambhava hai, kyoMki isameM aneka viSayoM kA bhinna-bhinna padoM meM varNana huA hai| phira bhI, sthUla rUpa se Anandaghana ke padoM kA viSayavargIkaraNa isa prakAra kiyA jA sakatA hai : 1. bhaktiparaka pada, 2. zRMgAra evaM viraha-milana sambandhI pada, 3. AdhyAtmika pada, 4. dArzanika pada, 5. yoga-sAdhanAtmaka pada, 6. upadezAtmaka pd| bhaktiparaka pada 'Anandaghana caubIsI' meM 22 tIrthaMkaroM kI stuti hai jo sahaja bhakti rUpa hai| kintu padoM meM premalakSaNA bhakti kI mukhyatA hai| Anandaghana kI isa bhakti meM prema kI mastI evaM viraha kI vidagdhatA hai| inhoMne bhaktivibhora hokara apane Atmapriya ko mItA, sAjana, DholA, lAlana, niraMjana, pIva, priyatama Adi nAmoM se abhihita kiyA hai tathA dAmpatya pratIkoM evaM rUpakoM ke sahAre premalakSaNA bhakti ko vyakta kiyA hai| premalakSaNA bhakti kA eka udAharaNa nimnAMkita pada meM draSTavya hai : prIti kI rIti naI ho prItama, prIti kI rIti nii| maiM to apano sarabasa vAryo, pyAre kI na laI // ' 1. Anandaghana granthAvalI, pada 48 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda itanA hI nahIM, 'manasA naTanAgara suM jori' pada meM premalakSaNA-bhakti kI parAkASThA ke bhI darzana hote haiN|' premalakSaNA-bhakti ke atirikta bhakti ke anya rUpa bhI Anandaghana meM pAye jAte haiN| 'suhAgina jAgI anubhau proti'2 pada meM parAbhakti kI pUrNatA kA varNana kiyA gayA hai| bhakti saMbaMdhI anya pada bhI Anandaghana meM dekhe jA sakate haiN| ve isa prakAra haiM jina caraNe cita lyAuM re manA / 3 isI taraha 'manupyArA manupyArA, RSabhadeva manupyArA' tathA 'prabhu to sabha abarana koI khalaka meM'5 aadi-aadi| __ bhakti ke AdhAra para tanmayatA, bhAvukatA evaM saMgItAtmakatA kA jo apUrva samanvaya ina padoM meM dRSTigata hotA hai, vaha adbhuta hai| zRGgAra evaM viraha-milana sambandhI pada ___ Anandaghana ke zRMgAra evaM viraha-milana ke pada unakI kavitA ko naisargika rUpa pradAna karate haiN| virahAtmaka padoM meM Anandaghana kI AtmA ko tar3apana bharI huI hai| unakI bhakti kI pragAr3hatA viraha-milana ke padoM meM prApta hotI hai| viraha gIta Anandaghana ke adhikAMza padoM meM cacita hai| virahAvasthA ke padoM kA asara sIdhe pAThaka ke hRdaya para par3atA hai aura usakI geyatA vyakti ko mugdha kara detI hai| viraha-vedanA ke pada atyanta anubhUtipUrNa evaM mArmika haiM / yathA -"piyA bina sudhi budhi bhUlI ho" / 6 -"piyA bina nisadina jhUkhaM kharIrI" / -"piyA bina koNa miTAve re, biraha vyathA asarAla / "8 1. Anandaghana granthAvalI, pada 49 / 2 vahI, pada 54 / 3. vahI, pada 81 / 4. vahI, pada 93 / 5. vahI, pada 89 / 6. vahI, pada 26 / 7. vahI, pada 16 / 8. vahI, pada 27 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana : vyaktitva evaM kRtitva 'piyA bina sudhi budhi mUMdIho, / biraha bhuyaMga nisA samai, merI se jar3I khuudiiho|' : aadi| viraha kI bhAMti milana ke bhI kucha pada milate haiN| isa sambandha meM ekAdha pada denA hI paryApta hogA __ "haije miliyA cetana cetanA, varatyo parama suraMga / 2 isI taraha 'Aja suhAgina nArI avadhU',3 pada meM samatA-priyA ke AdhyA tmika sAdhanArUpI zRMgAra kA sundara varNana hai| isameM 'sindUra', 'meMhadI' 'aJjana', 'cUr3iyA~' Adi zabdoM kA prayoga huA hai, jo bhAratIya saMskRti ve Adarza se paripUrNa nArI ke varNana meM cAracAMda lagA dete haiN| yaha Anandaghana ke zabdoM kA hI sauSThava hai jo itanA sundara bhAva nikhara par3A hai| AdhyAtmika pada ___ Anandaghana ke adhikAMza pada kisI-na-kisI rUpa meM adhyAtma-viSaya se otaprota haiN| aise padoM meM inhoMne apanI AdhyAtmika anubhUtiyoM ko ur3elane kA sarvAdhika prayAsa kiyA hai| AtmA ke niSedhAtmaka svarUpa kI vivecanA karate huye ve kahate haiM ki AtmA na strI hai na puruSa / vaha na lAla hai, na pIlA aura na usakI koI jAti hai| vaha na sAdhu hai aura na sAdhaka hai| vaha na choTA hai aura na bar3A hai : nA hama puruSa nA hama nArI, varanana bhAMti hmaarii| jAti na pAMti na sAdhu na sAdhaka, nA hama laghu nahIM bhArI // unake anusAra AtmA rUpa, rasa, gaMdha-sparza se rahita hai tathA jJAna-darzanama cidAnanda svarUpa hai : nA hama darasana nA hama pharasana, rasa na gaMdha kachu naahiiN| Anandaghana cetana maya mUrati, sevaka jana bali jAhIM // 5 1. Anandadhana granthAvalI, pada 32 / 2. vahI, pada 41 / 3. vahI, pada 86 / 4: vahI, pada 11 / 5. vahI, pada 11 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 Anandaghana kA rahasyavAda unhoMne AtmA ko dekhane kI bhI ghoSaNA kara dI hai / jaba unakA Ananda'ghana rUpa AtmA se paricaya ho jAtA hai taba unake hRdaya se bAhyarUpa mohamAyA kA AvaraNa dUra ho jAtA hai -: sAdho bhAI apanA rUpa jaba dekhA / Anandaghana prabhu paraco pAyo, utara gayo dila mekhA || isI taraha 'nisInI kahAM batAburaM, bacana agocara rUpa ra pada meM AtmA ke anirvacanIya rUpa kI sundara mImAMsA dRSTigata hotI hai| AtmarUpa se sambandhita padoM ke atirikta Anandaghana ne AtmAnubhava sambandhI sAkhiyoM kI bhI racanA kI hai / isa sambandha meM unakI katipaya sAkhiyoM kI prArambhika paMktiyA~ kI jA sakatI haiN| 'uddhRta ---- 1 - " Atama anubhava phUla kA, navalI kou rIta / nAka na pakarai bAsanA, kAna gahai paratIti // 2 - " Atama anubhava rasa kathA, pyAlA piyA na jAi / matavAlA to Dhahi parai, nimatA parai pacAi // 4 3 - " Atama anubhau rasakathA, pyAlA ajaba bicAra | amalI cAkhata hI mare, ghUmai saba saMsAra // " 4- " Atama anubhava prema ko, ajaba suNyo virataMta / niravedana vedana kareM, vedana kare ananta // 6 ukta sAkhiyoM meM Anandaghana ne adhyAtmavAda kA anUThA citra utArA 5 hai| dArzanika pada Anandaghana ne kucha dArzanika padoM kI bhI racanA kI hai / yadyapi Anandaghana ne dArzanika vivAdoM meM na ulajha kara pradhAnatayA tarkAtIta AtmAbhUti ko hI mahattva diyA hai, tathApi kucha padoM meM jaina tattvajJAna ke mukhya 1. Anandaghana granthAvalI, pada 7 / 2 . vahI, pada 61 / 3. vahI, pada 28 / 4. vahI, pada 35 / 5. vahI, pada 53 / 6. vahI, pada 75 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva 93 siddhAnta-AtmA-paramAtmA, dravya, guNa-paryAya, utpAda, vyaya aura dhauvya, nayavAda, anekAntavAda, saptabhaMgIvAda Adi siddhAntoM kI dArzanika vicAraNA hai| dArzanikatA se sambandhita Anandaghana kA 'avadhU naTanAgara kI bAjI " pada hI itanA sacoTa evaM gAmbhIryapUrNa hai ki usameM unhoMne jainadarzana ke samagra tattvajJAna ko gAgara meM sAgara kI bhAMti bhara diyA hai / isameM dravya, guNa aura paryAya (tripadI rahasya), anekAntavAda, nayavAda, pramANa, saptabhaMgI ityAdi kA varNana hai / isI taraha, anya padoM meM bhI nizcaya-vyavahAra naya-dvaya ke dvArA Atmatattva kI vivecanA lakSita hotI hai / 'ananta arUpI avigata sAsa to ho pada meM Anandaghana ne siddhAtmA ke svarUpa kA varNana karate hue use ananta, arUpI, avinAzI, zAzvata, avikAra Adi batAyA hai / isa prakAra, aneka padoM meM brahma paramAtmA ko akhaNDa, niSkarma, niraMjana, paramatattva evaM nitya pratipAdita kiyA gayA hai tathA use apane ghaTa meM hI khojane aura usase ekatA sthApita karane kI bAta kahI gaI hai / yoga-sAdhanAparaka pada bhakti evaM viraha-milana ke na kevala Anandaghana meM adhyAtma, darzana, citra haiM, pratyuta adhyAtma kI gahana anubhUtiyoM ke anubhava - rasa se paripUrNa prema-pyAle kA pAna karanevAle Anandaghana jaise masta sAdhaka kI AtmA yoga se kitanI raMga gayI hai ki dekhate hI bana par3atA hai / unake yogasAdhanA sambandhI padoM meM ir3A, piMgalA, suSumnA, brahmarandhra, anahadanAda, aSTAMga yoga, recaka, pUraka aura kuMbhaka Adi pAribhASika zabdoM kA prayoga huA hai / isake atirikta 'AzA aurana kI kyA kIjai', 4 tathA 'jaga AzA jaMjIra kI gati ulaTI kula maura, " Adi padoM meM bhI yaugikasAdhanA kA nidarzana milatA hai| 5 1. 2. 3. 4. 5. Anandaghana granthAvalI, pada 59 / vahI, pada 13 / vahI, pada 75 / vahI, pada 58 / vahI, pada 57 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 Anandaghana kA rahasyavAda upadezAtmaka pada Anandaghana ke padoM meM lokamaMgala kI bhAvanA ke bhI darzana hote haiM / ve jaina paramparA ke zreSTha santa the / unakI racanAoM meM mAnava ke AtmakalyANa kA sandeza nihita hai / isa sambandha meM unhoMne udAratA, satsaMga, pudgala kI nazvaratA, dAna, laghutA evaM ahaMtA - tyAga, vairAgya, nAmasmaraNa Adi upadezAtmaka bodhaprada padoM kI racanA kI hai / unakA suprasiddha 'rAma kahau rahimAna kahau" pada tatkAlIna yuga meM rAma-rahIma, kRSNa - mahAdeva tathA pArzvanAtha aura brahma meM ekatA sthApita karane evaM hindU aura musalamAnoM ke pArasparika matabhedoM ko miTAne kA sarvotkRSTa udAharaNa prastuta karatA hai / 'kyA sovai uThi jAga bAure" pada meM Ayu kI nazvaratA para jIvamAtra ko Anandaghana kA upadeza hai - he mUr3ha mAnava ! aba moha nidrA se jAgRta ho / Ayu aMjali ke jala kI bhAMti dina-pratidina kSINa hotI jA rahI hai / isI taraha 'yA pudgala kA kyA visavAsA' pada meM pudgala kI nazvaratA kA upadeza hai / 'bahera bahera nahIM Ave re avasara' evaM 'jIu jAne merI saphala gharI'5 vairAgyotpAdaka pada kahe jA sakate haiM / isI taraha 'hamArI lau lAgI prabhu nAma' 6 pada meM nAmasmaraNa kI mahattA kA digdarzana hotA hai / 'avadhU kyA mAMgu guna hInA pada meM Anandaghana ne apanI AtmA ko sambodhita karate hue laghutA vyakta kI hai aura 'sAdhu saMgati binu kaise par3a parama mahArasa dhAma rI ' ' pada meM unake anusAra satsaMga ke binA AtmAnubhavarUpI mahAn rasAmRta ko nahIM prApta kiyA jA sakatA / isa prakAra, Anandaghana ke padoM meM bhakti, yoga, adhyAtma, darzana, jJAna, vairAgya, svAnubhUti, AtmAnubhava - rasa, udAratA, satsaMga-mAhAtmya, zRGgAra, viraha-milana Adi samasta viSayoM kA samAveza huA hai / 1. Anandaghana granthAvalI, pada 65 / 2. vahI, pada 1 / 3. vahI, pada 107 / 4. vahI, pada 48 / 5. vahI, pada 3 / 6. vahI, pada 77 / 7. vahI, pada 10 / 8. vahI, pada 62 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana: vyaktitva evaM kRtitva 95 saMkSepa meM, "Anandaghana ke pada anubhUti evaM abhivyakti donoM hI dRSTiyoM se uccakoTi ke haiM / pada yadi eka ora jaina darzana kI vairAgya vaijayantI haiM, to dUsarI ora bhAratIya geya pada sAhitya kI anupama upalabdhi haiM / " " "Anandaghana kA kAvya saMkhyA meM sImita hone para bhI agAdha evaM athAha hai / kavi kI vANI bar3e U~ce ghATa kI hai / Atma-sAkSAtkAra ke pazcAt hI kisI kavi kI vANI meM aisI sAmarthya sambhava hai / kavi kA bhASA evaM chanda-yojanA para bhI pUrA adhikAra thA / saMgIta ke ve bar3e kuzala jJAtA the / yahI kAraNa hai ki inakI kavitA ke anubhUti tathA abhivyakti donoM pakSa prabala haiM / Anandaghana kI samagra kAvya-kRtiyoM kA anuzIlana karane ke uparAnta hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki unakI kRtiyoM meM vividha viSayoM ke upalabdha hone para bhI unakA pratipAdya viSaya adhyAtmatattva kA vivecana hI hai / unake sambandha meM yaha kahanA kadAcit atizayoktipUrNa nahIM hogA ki Anandaghana kI samasta kRtiyA~ eka prakAra se adhyAtma kA khajAnA haiM / unakA pratyeka pada bhakti, yoga evaM adhyAtma-rasa se otaprota hai / unhoMne isa adhyAtmapradhAna kRtiyoM kA sRjana bar3I vidvattA, maulikatA evaM svAnubhava ke sAtha kiyA hai / kintu kheda hai ki unake kAvya kA samyak mUlyAMkana nahIM ho sakA hai / praur3ha adhyayana ke kSetra meM abhI to kevala unakA nAmollekha bhara huA hai / samAlocakoM, vidvAnoM evaM gaveSakoM kI dRSTi se unakA samagra sAhitya achUtA hI par3A huA hai / dyapi Anandaghana kI racanAe~ parimANa se nyUna haiM kintu ina kRtiyoM rahasya - bhAvanA kA agAdha sAgara laharA rahA hai / unakI ina kRtiyoM ke AdhAra para hI hama adhyAtma-kavi-kulamaNi Anandaghana kI jIvana-dRSTi samajha sakate haiM / jisa prakAra upavana kA eka-eka surabhita puSpa samasta prakRti kA saundaryAnanda hamAre antara meM utaratA hai, usI prakAra isa rahasyavAdI kavi kI eka-eka racanA hamAre antara mAnasa ko Alokita karatI hai / 1. gujarAta ke santoM kI hindI vANI, pR0 105 / 2. vahI, pR0 104 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya Anandaghana kI vivecana-paddhati adhyAtma atigUr3ha viSaya hai / dArzanika-buddhi tathA varNanaparaka bhASA use spaSTa karane meM asamartha hI rahatI hai / santa Anandaghana kA rahasyavAdIdarzana bhI adhyAtmamUlaka hai / unakA pradhAna lakSya AtmAnubhava hai aura rahasyadarzI sAdhaka ke lie yaha svAbhAvika bhI hai; kyoMki usakI anubhUtiyA~ usa parama sattA kI anubhUtiyA~ haiM jo avAGmanasa gocara haiM, jisake sambandha meM 'neti neti' kaha kara hI santoSa mAnanA par3A / rahasyadarzI sAdhaka rahasyamaya parama tattva se bhAvAtmaka - tAdAtmya sthApita karane ke lie Akula rahatA hai / antataH use rahasyamaya tattva kI aisI gaharI anubhUtiyA~ hotI haiM jinakA zabdoM meM varNana karanA sambhava nahIM / bhASA una anubhUtiyoM ko apanI sampUrNatA meM abhivyakta karane meM asamartha rahatI hai / ataH aise gUr3hAtigUr3ha AdhyAtmika tathyoM kI anubhUtiyoM ko vyakta karane ke lie rahasyavAdiyoM ko vibhinna pratIkoM, rUpakoM, ulaTavAsiyoM Adi vivecana-paddhatiyoM kI zaraNa lenI par3atI hai / rahasyAtmaka anubhUti sva-saMvedya hai aura hai vANI dvArA avAcya / vaidika RSiyoM se lekara Aja taka pUrvI evaM pazcimI santoM, siddhoM evaM rahasyadarzI sAdhakoM sabhI ne paramatattva aura usakI anubhUti ko eka svara se 'akatha' kahA hai / taittirIya upaniSad meM kahA hai- 'yato vAcA nivartante aprApya manasA saha" arthAt vahAM mana (buddhi vikalpa ) kI pahuMca nahIM hai / vANI bhI vahAM se lauTa AtI hai / isI kI pratidhvani kenopaniSad meM 'yadvAcA'nabhyuditam' ke rUpa meM huI hai / usa alaukika divya tattva meM buddhi aura vAk kI gati nahIM hai / kaThopaniSad meM AtmajJAna ko sUkSmAtisUkSma evaM tarka se atIta kahA gayA hai / aura batAyA gayA hai ki vaha parabrahma paramAtmA vANI Adi karmendriyoM, cakSu Adi jJAnendriyoM aura 1. taittirIya upaniSad, 204 2. kenopaniSad, 114 3. vahI, 113 4. kaThopaniSad, 1128 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana kI vivecana-paddhati 97 mana buddhi rUpa antaHkaraNa se nahIM prApta kiyA jA sakatA, kyoMki vaha ina sabakI pahuMca se pare hai| jaina Agama AcArAMgasUtra meM bhI yahI kahA gayA hai ki 'tarka kI vahAM pahuMca nahIM hai, buddhi bhI use grahaNa karane meM asamartha hai, ataH yaha vANI, vicAra aura buddhi kA viSaya nhiiN'|2 Anandaghana ne bhI usa rahasyAtmaka anubhUti ko vilakSaNa batAte hue kahA hai : Atama anubhava phUla kI, navalI kou rIti / nAka na pakarai vAsanA, kAna gahai na paratIti // 3 AtmAnubhavarUpI puSpa kI vilakSaNatA hI kucha nirAlI hai| isakI sugandha ko na nAka grahaNa kara pAtI hai aura na kAna isakA saMgIta suna sakate haiN| vAstava meM aiso rahasyamaya anubhUtiyA~ anirvacanIya hotI haiM, yaha prAcya aura pAzcAtya sabhI sAdhakoM ne svIkAra kiyA hai| vastutaH rahasyAnubhUti ko yathA tathya rUpa meM sAdhAraNa zabdoM dvArA abhivyakta karanA kaThina hotA hai| phira bhI, rahasyavAdI use pratIkoM, rUpakoM, rahasyAtmaka-paddhatiyoM Adi ke sahAre abhivyaMjita karane kI ceSTA karate rahe haiN| ___ rahasyAtmaka anubhUti kI abhivyakti bhI rahasyAtmaka hI hotI hai / santa Anandadhana ne bhI apanI rahasyAtmaka anubhUtiyoM ko vyakta karane ke lie anekavidha abhivyaMjanA-praNAliyA~ (vivecana-paddhatiyA~) apanAyI haiN| gaharAI se dekhA jAya to Anandadhana kI vivecana-paddhati kA vizleSaNa karanA bahuta kaThina hai, kyoMki vaha gUr3ha aura gambhIra hai| yahI kAraNa hai ki 'Anandaghana bAIsI' para bAlAvabodha likhane vAle muni jJAnasAra ko bhI kahanA par3A : Azaya Anandaghana taNo, atigaMbhIra udAra / bAlaka bAMha pasArI jima, kare udadhi bistAra // 4 Anandaghana kI vivecana-paddhati vividharUpiNI hai| unhoMne yathAvasara aneka paddhatiyoM kA prayoga kiyA hai| unhoMne pratIkoM, amUrta tattvoM ke 1. kaThopaniSad, 2 / 3 / 2 2. AcArAMga, 115 / 6 3. Anandaghana granthAvalI, pada 28 / 4. Anandaghana pada-saMgraha, pR0 29 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda mAnavIyakaraNa, rUpakoM, ulaTavAsiyoM ke atirikta jaina-paramparAgata anaikAntika-dRSTi, nizcaya aura vyavahAramUlaka naya-paddhati tathA samanvayAtmaka zailI kA bhI anusaraNa kiyA hai| santa Anandaghana ke rahasyavAdI darzana ke antargat prayukta paddhatiyA~ pramukhataH isa prakAra haiM : (1) prtiikaatmktaa| (2) amUrta tattvoM kA mAnavIyakaraNa / (3) ruupkaatmk-pddhti| (4) rhsyaatmktaa| (5) anaikAntika-dRSTi / (6) nizcaya aura vyavahAramUlaka naya-paddhati / (7) samanvaya-dRSTi / pratIkAtmakatA ___ "pratIka se abhiprAya kisI vastu kI ora iMgita karanevAlA na to maMketa mAtra hai, na usakA smaraNa dilAnevAlA koI citra yA pratirUpa hii| yaha usakA eka jItA-jAgatA tathA pUrNataH kriyAzIla pratinidhi hai jisa kAraNa ise prayoga meM lAne vAle ko isake vyAja se usake upayukta sabhI prakAra ke bhAvoM kA saralatApUrvaka vyakta karane kA pUrA avasara mila jAyA karatA hai|" "pratIka-yojanA usa prakriyA ko kahate haiM jisake dvArA kisI jaTila evaM amUrta bhAvanA kA bhI koI sarala evaM sthUla svarUpa citrita kiyA jA sakatA hai"|2 sUphI sAhitya meM pratIkAtmakatA kA prayoga pracura parimANa meM huA hai| aMgrejI ke rahasyavAdIkAvya meM bhI isakA sarvaprathama prayoga kavi blaika aura ITsa dvArA kiyA gyaa| bhAratIya AdhyAtmikadhArmika granthoM meM bhI pratIka-yojanA ke udAharaNa milate haiN| rahasya-bhAvanA kI abhivyakti meM pratIka-paddhati kaI taraha se sahAyaka hotI hai| Anandaghana ne bhI apane rahasyavAda kI abhivyakti vividha prakAra ke pratIkoM ke mAdhyama se kI hai| kintu unake dvArA apanAe gae vibhinna pratIkoM meM dAmpatya-pratIka-pradhAna hai| 1. kabIra sAhitya kI parakha, AcArya parazurAma caturvedI, pa.0 146 / 2. rahasyavAda, AcArya parazurAma caturvedI, pa. 82 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati Anandadhana ne AtmAnubhava rUpI divya-prema kI abhivyakti dAmpatyapratIkoM ke sahAre kI hai| unhoMne AtmA aura paramAtmA ke zuddha prema ko pati aura patnI ke prema kA rUpa diyA hai| vAstava meM Anandaghana ke rahasyavAda kA prANatattva vaha dAmpatya-pratIka hI hai jisake dvArA unhoMne viraha-dazAoM kA hRdayasparzI evaM mArmika citraNa kiyA hai| isI taraha AtmA tathA paramAtmA ke milana kI AdhyAtmika anubhUti ko dAmpatyapratIkoM ke dvArA bar3e hI sundara evaM bhAvapUrNa DhaMga se pratipAdita kiyA hai| unhoMne sAdhaka rUpI antarAtmA yA samatA ko priyatamA yA patnI aura sAdhya rUpa zuddhAtmA yA cetana ko priyatama athavA pati ke rUpa meM kalpita kiyA hai| ___ dAmpatya-pratIkoM ke udAharaNa Anandadhana kI racanAoM meM pracura mAtrA meM haiN| pramANasvarUpa unakI ye paMktiyA~ dekhiye -'RSabha jinesara prItama maahro|" -'prItama prANa patI binA, priyA kaise jIvai ho| -'dulhana rI tUM bar3I bAvarI, piyA jAgai tUM sovai / '3 ukta paMktiyoM meM 'priyatama,' 'prANapati,' evaM 'piyA' zabda 'paramAtmA' athavA 'zuddhAtmA' kA pratIka hai aura 'mAharo,' 'priyA' evaM 'dulhana' zabda sAdhaka kI antarAtmA kA pratIka hai| isI prakAra Anandaghana ke anya aneka padoM meM bhI zaddhAtmA ke lie prItama.4 pIyA. kaMta. piU.7 pati, cetana,' bharatAra, prANanAtha,11 DholA,12 lAlana, lAla,14 1. RSabha jina stavana, Anandaghana granthAvalI / Anandaghana granthAvalI, pada 26 / vahI, pada 73 / 4. vahI, pada 26, 34, 29, 33 / pada 85, 32, 44 / vahI pada 50.69 evaM RSabha jina stavana : hI, pada 30, 34 / 8. vahI, pada 105,8 / 9. vahI, pada 105 / 10. vahI, pada 35 / 11. vahI, pada 17, 80 / 12. vahI, pada 31,20 / 13. vahI, pada 35 evaM 20 / . 14. vahI, pada 31 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 Anandaghana kA rahasyavAda sAMiDA, bhaMvara, zyAma, baMsIvAlA Adi zabda pratIka rUpa meM Ae haiN| isI taraha sAdhaka rUpI AtmA ke lie bhI suhAgina nArI, priyA, svAminI, bar3IbahU, sumati-samatA, cetanA, Adi zabda pratIka rUpa meM prayoga kie gae haiN| ___ Anandadhana ne eka pada meM pati-patnI ke pratIkoM ke sthAna para 'cakavA' aura 'cakavI' ke pratIkoM kA bhI prayoga kiyA hai| yahA~ cakavA zuddhAtmA kA pratIka hai aura cakavI sAdhaka kI antarAtmA kA pratIka hai / vAstava meM dAmpatya pratIka-yojanA meM Anandaghana ke rahasyavAda kA rUpa nikharA hai| ___saMkSepa meM, Anandaghana dvArA prayukta dAmpatya-pratIkoM ke sambandha meM kahA jA sakatA hai ki samatA, cetanA, priyA, patnI yA priyatamA sAdhaka kI antarAtmA kA pratIka hai aura priyatama, pati yA cetana paramAtmA yA zuddhAtma-cetana rUpa sAdhya kA pratIka hai| isa prakAra, sAdhaka aura sAdhya rUpa antarAtmA-paramAtmA ke bIca bhAvAnA-nAdAnya-janyandha sthApita karAnevAlA prema nirUpAdhika prema yA vizuddha Atma-prema rUpa sAdhanA kA pratIka hai| nirupAdhika prema-sAdhanA dvArA sAdhaka kI antarAtmA sAdhyarUpI paramAtmA meM isa prakAra ekAkAra ho jAtI hai ki donoM meM koI antara nahIM raha jaataa| jainadarzana kA 'appA so paramappA' kA rahasya isa isa sthiti meM pUrNataH prakaTa ho jAtA hai| tAttvika rUpa se donoM meM koI antara nahIM rahatA aura isI abheda yA advaita kI anubhUti karanA rahasya 1. Anandaghana granthAvalI, pada 19, 98 / 2. vahI, pada 20 / 3. vahI, pada 88 / 4. vahI, pada 98 / 5. vahI, pada 86, 54 / 6. vahI, pada 26 / 7. vahI, pada 35 / 8. vahI 9. vahI, pada 34, 32, 31, 36, 38, 39, 40 Adi / 10. vahI, pada 38, 41, 73, 105 / 11. vahI, pada 73 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati vAdI sAdhaka kA carama lakSya rahatA hai| jaba use AtmA-paramAtmA ke advaita kI anubhUti ho jAtI hai to vaha dAmpatya-pratIkoM ke dvArA usa rahasyAnubhUti ko vividharUpoM meM abhivyakta karane kA prayAsa karatA hai| prastuta sandarbha meM yaha batA denA bhI Avazyaka pratIta hotA hai ki jainadarzana meM kevala AtmA-paramAtmA kA hI advaita mAnA gayA hai. jabaki jainetara darzanoM meM AtmA-paramAtmA ke atirikta jaDa-cetana kA bhI advaita mAnya hai| Anandaghana ke rahasyavAda meM bhI kevala AtmA-paramAtmA athavA cetana aura samatA ke advaitAnubhUti kI carcA hI parilakSita hotI hai| Anandaghana kI yaha advaitAnubhUti prema para Azrita hai kintu unakA vaha prema laukika na hokara alaukika-AdhyAtmika hai| vastutaH dAmpatyapratIkoM ko apanAne ke pIche Anandaghana kA mUla kAraNa hai AtmAparamAtmA kI advaitAnubhUti ko abhivyaMjita karanA / isake atirikta unake dAmpatya-pratIkoM para kiMcit bhaktimArgIya dhArA kA prabhAva bhI dikhAI detA hai| Anandadhana ne katipaya padoM meM saMkhyAvAcaka pratIkoM ke prayoga bhI kie haiM, jo bahudhA jaina-granthoM meM pAe jAte haiM / aise pratIkoM kA prayoga nimnAMkita padoM meM draSTavya hai : pA~ca tale hai duA bhAI, chakA tale hai ekaa| saba mili hota barAbara lekhA, iha viveka giNavekA / / ' prastuta pada meM 'pA~ca' paMcAzrava kA pratIka hai aura 'duA' (do) rAgadveSa kI pravRtti kA pratIka hai, 'chaha' SaTakAya kA pratIka hai aura 'eka' asaMyama pravRti athavA mana kA pratIka hai / anyatra bhI unhoMne kahA hai : sattAvana ne kAr3ho gharamA baiThA thIre, vIza ne kaho jAya iMhA dhIre pachI anubhava jAgaze mAMhe thIre / ___ 'sattAvana' bandha-hetu ke 57 bhedoM kA pratIka hai aura 'teIsa' pAMca indriyoM ke 23 viSayoM kA pratIka hai| isI taraha pAMca aru tIna-triyA, 1. Anandaghana granthAvalI, pada 56 / 2. vahI, pada 121 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 Anandaghana kA rahasyavAda doya cora, do cugala, eka triyA, cAra puruSa, ' pAMca pacIsa pacAsA Adi saMkhyAvAcaka pratIkoM kA prayoga bhI Anandaghana ne khUba kiyA hai / isa prakAra unake uparyukta vibhinna pratIkoM ke vivecana se vidita hotA hai ki unakI pratIka paddhati vilakSaNatA pUrNa hai / mUrta tattvoM kA mAnavIyakaraNa pratIka yojanA ke atirikta Anandaghana ne amUrta tattvoM kA mAnavIya - karaNa bhI kiyA hai / mAnavIyakaraNa sUkSma-sthUla kisI bhI vastu kA ho sakatA hai / mAnavIyakaraNa usa prakriyA ko kaha sakate haiM jisameM amUrta tattvoM evaM bhAvoM ko mAnava rUpa meM citrita kiyA jAtA hai / jaina-paramparA meM upamiti bhava-prapaMca kathA (siddharSi), nATaka samayasAra ( banArasIdAsa) Adi racanAoM meM isa paddhati kA prayoga huA hai jinameM amUrta tattvoM evaM bhAvoM ko mUrta rUpa meM citrita kiyA gayA hai / santa Anandaghana ke rahasyavAdI darzana kA AdhAra adhyAtma hai / ataeva inameM arUpa kA rUpa-vidhAna athavA amUrta kA mUrtavidhAna karane vAlI mAnavIyakaraNa kI paddhati kA Azraya liyA gayA hai aura isa prakAra tattva - cintana kA gUr3ha dharAtala saralatama rUpa meM abhivyakta huA hai / unhoMne pramukharUpa se cetana, samatA - sumati, mamatA kumati, zraddhA, viveka aura anubhava kA mAnavIyarUpa meM citraNa kara unakI vibhinna pravRttiyoM kA digdarzana karAyA hai / cetana, viveka aura anubhava ko puruSa rUpa meM tathA samatA - sumati, zraddhA, subuddhi, mamatA kumati, kubuddhi, mAyA aura tRSNA ko nArI rUpa meM citrita kiyA hai / ina sabhI amUrta bhAvoM ko sajIva pAtroM ke rUpa meM citrita kara antataH cetana tattva kI anAtma-tattvoM para vijaya dikhalAI hai / jainadarzana ke anusAra AtmA (cetana) ananta paryAya vAlI hai| unameM mukhyataH zuddha aura azuddha do paryAyeM haiM / anya zabdoM meM, ise cetana kI zuddha 1. vahI, 'pAMca aru tIna priyA' - pAMca indriya aura mana, vacana aura kAya bala rUpa 8 striyAM, doya cora - rAga aura dveSa, do cugalaAyuSya aura zvAsocchavAsa, eka triyA - eka manarUpa strI, cAra puruSa -- krodha, mAna, mAyA aura lobha / 2. vahI, pAMca pacIsa pacAsA - paMca mahAvrata, paMca mahAvrata kI 25 bhAvanAe~ tathA 50 prakAra ke tapa / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati cetanA (antarAtmA) aura azuddha cetanA (bahirAtmA) kaha sakate haiN| zuddha cetanA samatA bhAvadazA hai aura azuddha cetanA mamatA-mAyArUpa vibhAvadazA hai| aura zuddha-azuddha ina donoM cetanAoM se pare zuddhAtma-tattva yA paramAtmatattva hai| Anandaghana ne isI zuddha cetanA rUpa samatA aura azuddha cetanA rUpa mamatA kA kramazaH cetana kI bar3I patnI aura choTI patnI ke rUpa meM mAnavIyakaraNa kiyA hai| samatA aura mamatA donoM meM pArasparika spardhA kI balavatI bhAvanA dRSTigocara hotI hai / cetana zarIra rUpI nagara kA rAjA hai aura usako aneka striyAM haiMsamatA, mamatA, mAyA, tRSNA, kubuddhi Adi / kintu ina sabameM pramukha patnI samatA hai aura choTI patnI hai mamatA, jise Anandaghana ne 'nAnhIM buhu'' ke rUpa meM citrita kiyA hai| samatA hRdayarUpI samudra kI putrI hai aura usakA eka bhAI hai jisakA nAma hai anubhava / samatA kI priya sakhI zraddhA hai| cetana ke hitaiSI mitra anubhava aura viveka haiN| rAga, dveSa, kAma, krodha, lobha, mAna, mAyA, AgA-napNA. kapaTa, mada Adi sUkSma manobhAvoM kA mAnavIyakaraNa dhUrta, Thaga ke rUpa meM kiyA hai jo mamatA nArI kA parivAra hai| isI prakAra saralatA, mRdutA, indriya-jaya, santoSa Adi ko samatA ke parivAra ke rUpa meM citrita kiyA hai| isa prakAra, samatA, mamatA, zraddhA, anubhava, viveka Adi ko jIte-jAgate saMgharSa karate, lar3ate-jUjhate pAtroM ke rUpa meM citrita kiyA hai| mukhya rUpa se cetana, samatA, zraddhA, anubhava aura viveka ko bolatI huI avasthA meM citrita kiyA hai| Anandaghana ne samatA aura zraddhA sakhI meM paraspara vArtAlApa karavAyA hai|' ___ cetana ke cAritrika patana arthAt sva-svarUpa se cyuta hone kA kAraNa hai mamatA nArI ke prati moha aura usake utthAna kA kAraNa hai samatA nArI ke sandeza kA grahaNa / samatA nArI preraNA kA srota hai, vaha bAra-bAra hitAhita kA bodha karAtI hai| pariNAmataH cetana mamatA nArI kA parityAga kara detA hai| samatA kI preraNA se jaise hI usake antazcakSu khulate haiM, vaha 1. Anandaghana granthAvalI, pada 47 / 2. samatA ratanAgara kI jAI, anubhava caMda su bhAI / vahI, pada 4 / 3. vahI, pada 79, 80 / 4. vahI, pada 35 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 Anandaghana kA rahasyavAda vAstavika sthiti se avagata ho jAtA hai aura usI kSaNa mamatA- nAvA, kumati Adi se mukta ho jAtA hai / Anandaghana ne zuddha cetanA rUpa samatA nArI ko eka pativratA Adarza bhAratIya nArI ke rUpa meM citrita kiyA hai / isakI spaSTa jhalaMka hameM nimnalikhita paMktiyoM meM milatI hai RSabha jinesara prItama mAharo, aura na cAhU re kaMta / rIjhyo sAhaba saMga na parihare, mAMge sAdi anaMta // ' samatA nArI spaSTa zabdoM meM kahatI hai ki eka mAtra RSabha jinezvara hI mere priyatama haiM / maiM anya kisI ko pati rUpa meM varaNa nahIM karatI / sannArI hone ke nAte use AzA hai ki jaba priyatama prasanna ho jAeMge, to phira ve kabhI bhI merA sAtha nahIM chodd'eNge| Anandaghana ke padoM meM jahAM-jahAM samatA nArI kA citraNa huA hai vahAM-vahAM vaha eka saccI Adarza bhAratIya nArI kA pratinidhitva karatI hai / vaha saccI premikA hai / usakA prema andhA nahIM, sajaga aura nirupAdhika hai / vaha apanA prema pAne ke lie athaka prayAsa karatI hai / apane pati cetana se zapatha dilAkara pUchatI hai ki he priyatama ! mujha se dUra rahane ke lie Apako kisane kahA ? Apa zIghra usakA nAma btlaaie| Apako bArabAra merI zapatha hai / Apake rUThane se merA mana duHkha se ghira gayA hai| saca batA rahI hU~ ki jisake sAtha Apa khela rahe haiM, vaha merI sautina mamatA to saMsAra kI dAsI hai| vAstavikatA to yaha hai ki jo apanA sira kATa kara Apake sAmane rakha de arthAt jo apanA sarvasva Apako samarpita kara de vahI ApakI patnI hai / ApakI zapatha khAkara kahatI hUM ki jo maiM kahUM vahI kara dikhAne vAlI hUM / maiM aisI nahIM, jo kahe kucha aura kare kucha aura maiM Apake atirikta anya kisI kI bhI nahIM hUM / 1. 2. 3. 4. Anandaghana granthAvalI, RSabha jina stavana / vahI, RSabha jina stavana / vahI, pada 44, 48 // merI suM merI suM merI su merI sau merI rI / tumha taM ju kahA durI kaho nai saberI rI // rUThi dekhi kai merI manasA dukha gherI rI / jAke saMga khelo so to jagata kI cerI rI // sira chedI Age dharai aura nahIM terI rI / Anandaghana kI sU N jo kahU hUM anerI rI // vahI, pada 51 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 105 vastutaH cetana kI prathama patnI samatA hI hai, kintu prathama patnI hote hue bhI vaha abhAgina hai / jaba se cetana mamatA patnI meM rata rahane lage haiM, taba se samatA ko vismRta kara baiThe haiM / mamatA nArI meM mohita ho gae haiM / phira bhI, samatA sannArI hone ke kAraNa apane pati kI pratikSaNa maMgala kAmanA karatI aura cetana ke mitra viveka se apane patideva ke sambandha meM kuzala samAcAra pUchatI hai : pUchI AlI khabara naI Ae viveka badhAI / mahAnaMda sukha kI varana kA, tumha Avata hama gAta / prAna jIvana AdhAra kuM, khema kuzala kaho bAta || " sAtha hI, vaha viveka se priya Agamana ke samAcAra bhI pUchatI hai / vaha kahatI hai-bhAI viveka ! priyatama yahA~ Ae~ge athavA nahIM ? Apako merI zapatha hai, saca batAie ki patideva ko mamatA ke yahA~ kucha sukha prApta huA yA nahIM ? pratyuttara meM viveka kahatA hai ki vahA~ kI (mamatA ke ghara kI ) kahAnI tumheM kyA batAU~, batAne jaisI nahIM hai / vahA~ cetana rAja mAyAmamatA ke vaza hokara caturgati rUpa saMsAra meM bhaTaka rahe haiN| yaha sunakara samatA atyadhika duHkhI ho jAtI hai / vaha apanI sauta ke bAre meM kahatI hai ki bhAI viveka ! mujhe sauta kA duHkha sahana nahIM hotA / tuma apane mitra cetana ko vahA~ jAne se kyoM nahIM rokate ? nirlajja usa mohinI kA kyA sAhasa hai ? usameM aisA kauna-sA mohaka guNa hai jisake kAraNa tumhAre mitra usa para mohita ho ge| usake ghara mithyAtva mohinI nAmaka eka kanyA hai aura usI para tumhAre mitra mohita ho gae haiN| usake krodha aura mAna nAmaka do putra haiM / mithyAtva pariNati rUpI mohinI kanyA kA vivAha lobha ke sAtha huA hai / lobha jamAI tathA mithyAtva mohinI ke saMyoga se mAyA nAmaka kanyA paidA huI / isa prakAra, isa mohinI ke 1. Anandaghana granthAvalI, pada 37 / 2. salUne sAhiba AveMge, mere vIra viveka kahau na sAMca / mosU sAMca kaho merI suM, sukha pAyo kai nAMhi / kahAnI kahA kahUM uhAM kI, Dolai caturagati mAMhi // -- Anandaghana granthAvalI, pada 38 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Anandaghana kA rahasyavAda parivAra kA vistAra cAroM ora phailA huA hai aura isI ne mere patideva ko vaza meM kara rakhA hai| vastutaH cetana rAja ko phaMsAne vAlI mamatA nArI hai jisake kAraNa cetana apanA bhAna bhUle hue haiN| yadyapi cetana zuddhAtma svarUpa hai, anaMta guNoM se yukta hai, usameM kisI prakAra kA vikAra nahIM hai, phira bhI 'jaisA khAve dhAna, vaisI Ave zAna' aura 'kharabUje ko dekhakara kharabUjA raMga pakar3atA hai Adi kahAvatoM ke anusAra cetana mAyA-mamatA nArI ke sahavAsa meM anAdikAla se rahane ke kAraNa, nijasvarUpa se cyuta ho gayA aura samatA nArI ke sAtha udAsIna bana baiThA hai| samatA apanI sautana mamatA ke kAraNa apane priyatama cetana se mila nahIM pA rahI hai, kintu priyatama se milane ke lie usakI antarAtmA chaTapaTA rahI hai| jisa prakAra eka virahiNI apane pati ke viyoga meM virahAgni se dinarAta saMtapta rahatI hai, usI prakAra samatA bhI hara-taraha se viraha-dazA kA varNana kara apane priyatama taka apanI dayanIya sthiti kA sandeza pahu~cAnA cAhatI hai| jaba taka usakA apane priyatama se milana nahIM hotA, vaha pati-viyoga kA kaSTa sahana nahIM kara paatii| samatA nArI kA virahiNI svarUpa bhI usake caritra ko dIpti pradAna karatA hai| priya-patha kI pathikA banakara bhI vaha 'piyA-piyA' (piU-piU) kaha kara vilApa karatI hai aura apane piyA ke Agamana kI dinarAta pratIkSA kara rahI hai / ___ isa prakAra, samatA nArI virahAvasthA ke duHkha ke bhAra ko sahane meM nArI-sulabha komalatA aura durbalatA kA paricaya detI hai| Anandaghana samatA kA abalA ke rUpa meM citraNa karate hue kahate haiM : 1. vivekI pii| sahyo na pareM, varajo na Apake mIta / kahA nigorI mohanI mohaka lAlagaMvAra / bAkeM ghara mithyA sutA, rIjha parai tumha yAra // krodha mAna beTA bhae, deta capeTA loka / lobha jamAI mAyA sutA, eha baDhyo paramoka / / -Anandaghana granthAvalI, pada 39 / 2. vahI, pada 34 / 3. vahI, pada 31 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 107 "bAlUDI abalA jora kisau karai, pIuDo para ghara jAi' // " priyatama para ghara meM bhaTaka rahe haiM, kintu becArI bAlA nArI kisa prakAra adhikAra dikhalAkara apane pati ko para ghara jAne se roke| phira bhI, Adarza nArI kA yaha kartavya hotA hai ki vaha apane pati ko unmArga se sanmArga kI ora kisI bhI taraha prerita kre| samatA bhI Adarza nArI hone ke kAraNa apane pati cetana rAja kA vinamratApUrvaka nija ghara meM Ane kA nivedana karatI hai / vaha sAMsArika bhogoM meM bhaTakate hue apane priyatama ko kisI taraha supatha para le AnA cAhatI hai| vaha kahatI hai ki he nAtha! Apa idhara dekhie,ApakI icchAnusAra calane vAlI patnI mereatirikta anya nahIM hai / mamatA to dhUrta, kapaTI aura kRpaNa hai| itanA hI nahIM, vaha to Apako durgati meM le jAne vAlI hai| vaha saba prakAra se ApakA ahita karanevAlI tathA Apako saMtapta karanevAlI hai| isalie Apa merI bAta para jarA dhyAna dIjie aura mamatA kA sAtha chor3a dIjie / samatA ke samAna ApakI hitaiSI anya koI nahIM hai / isI taraha samatA apanI sauta mohinI mAyA-mamatA ko amaMgalakArI tathA bher3a ke samAna batAkara cetanarAja ko usakA sAtha chor3a dene ke lie punaH Agraha karatI hai| samatA ke dvArA bAra-bAra kahe jAne para pratyuttara meM priyatama cetana use AzvAsana . 1. Anandaghana granthAvalI, pada 41 / 2. sumatA cetanA patiku iNavidha kahe nijaghara Avo / Atama uccha sudhArasa pIye, sukha AnaMda pada pAvo / -vahI, pada 105 / nAtha nihAro na Apa mtaasii| vaMcaka saTha saMcaka sI rIte. khoTo khAto khtaasii|| mamatA dAsI ahita kari haravidhi, vividha bhA~ti sNtaasii| Anandaghana prabhu bInatI mAno, aura na hitu samatA sI // -vahI, pada 46 / aisI kaisI ghara basI, jina sa anaisI rii| yAhI ghara rahasI vAhI Apada haisI rI // parama sarama desI ghara meM u paisiirii| yAhI te mohinI mai sI, jagata saMgai sIrI / / kaurI kI garaja naisI, gurajana ckhaisiirii| Anandadhana sunausI, baMdI araja kahaisI rI // -vahI, pada 45 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda ! dete hue kahatA hai ki he sumate maiM vizvAsapUrvaka kahatA hU~ ki merI w hI hai, phira kyoM Dara rahI hai ? mamatA kA aura merA sambandha Aja kA nahIM, pratyuta cirakAla kA hai / isalie aba sambandha viccheda hone para mamatA eka do dina ke lie tujhase aura mujhase vyartha hI jhagar3A karegI, . kintu isase tujhe bhayabhIta hone kI AvazyakatA nahIM hai / yaha sunakara samatA kahatI hai ki itanA to maiM bhI jAnatI hU~ ki pItala para bahumUlya ratna nahIM jar3A jAtA, usI taraha yaha bhI satya hai ki mamatA ke saMga se ApakA utthAna nahIM ho sakatA / jaba Apako nija svarUpa kI smRti hogI taba merI saMgati kI Apako AvazyakatA lagegI / ' 108 isa prakAra, samatA apane pati ko nija svarUpa pahacAnane, nija ghara meM Ane kA tathA anAtma bhAva rUpI moha-mAyA-mamatA Adi zatruoM para vijaya prApta karane kA sandeza dete-dete nahIM thakatI / vaha moharAja kI senA - mAyA, mamatA Adi se yuddha karane ke lie apane pati cetana ko utsAhita evaM prerita karatI huI kahatI hai ki he catura cetana ! Apa ananta zaktizAlI haiM / moharAja kI senA rUpI maidAna ko kyoM nahIM jIta lete ? tIkSNa ruci rUpI talavAra ke dvArA moharUpI zatru ko parAsta kara diijie| yadi Apa druta gati se AkramaNa kareMge to moha ko parAsta hone meM do ghar3I bhI nahIM lagegI aura Apako samasta upAdhiyoM se rahita 1. 2. merI tu merI tu kAhe Darai rI / kahe cetana samatA suni Akhara, aura der3ha dina jhUThI larai rI / aisI to hU jAnu niha, rI rI para na jarAva jarai rI / jaba apano pada Apa saMbhArata, taba taire para saMga parai rI // -- Anandaghana granthAvalI, pada 42 / cetana catura caugAna larI rI / jIti lai moharAja ko lhasakara, musakari chA~Di anAdi dharI rI // nAMgI kADhilAile dusamaNa, lAgai kAcI doi gharI rI / acala abAdhita kevala munasapha, pAvai ziva daragAha bharI rI / aura larAI, larai sau baurA, sUra pachADai bhAva arI rI / dharama parama kahA vujhe aure, Anandaghana pada pakarI rI // vahI, pada 52 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 109. kevala jJAnarUpI lakSmI prApta ho jaaegii| jo vyakti pramukha zatruoM se saMgharSa na kara anya se saMgharSa karatA hai vaha to mUrkha hI hai| parantu jo vAstava meM zuravIra haiM ve to rAga-dveSa rUpa sampUrNa zatruoM ko parAjita kara dete haiN| Apake mUla zatru rAga-dveSa hI haiN| ataH Apa ina para vijaya prApta kara liijie| samatA nArI dvArA bAra-bAra moharAja se yuddha karane kI preraNA pAkara cetanarAja yuddha karane ke lie taiyAra ho jAte haiN| ve yuddha ke pUrva apane mastaka para nija-svarUpa rUpI anupama mukuTa pahanate haiM aura sva-svarUpaprApti ke lie prakhara ruci rUpa teja khaDga grahaNa karate haiN| phira 'dehaM vA pAtayAmi kArya vA sAdhayAmi' kA saMkalpa lekara zUravIra kA bAnA dhAraNa kara, tyAga aura brahmacarya rUpa kavaca pahana kara tIvra bhAvanA rUpa colA DAlakara moharAja se unhoMne isa prakAra yuddha kiyA ki prArambha meM hI use jar3a mUla se chinna-bhinna kara diyaa| yaha dekha anubhavI paNDitoM ke mukha se prazaMsAtmaka zabda nikala pdd'e| moharAja kA samUla unmUlana kara vijaya duMdubhi bajavAkara cetana nija-svarUpa rUpI mukti nagara meM A ge| yahA~ Anandaghana ne cetana ko zUravIra yoddhA ke rUpa meM citrita kiyA hai| ukta paMktiyoM meM cetana ke vIratApUrNa kArya-kalApoM kI sundara jhA~kI milatI hai| vaha zatru pakSa para kaThora prahAra karatA hai| yahA~ Anandaghana ne zarIra rUpI nagara ke samrATa cetana aura saMsAra rUpa samudra ke samrAT moha ke bIca dvandva yuddha karAkara moha ko parAjita aura cetana ko vijayI ghoSita kiyA hai| __ isa prakAra, samatA nArI ne prayatnapUrvaka apane pati cetana kA, mohinI mAyA-mamatA aura usake samUce parivAra ke sAtha cirakAlIna sambandha pUrNataH chur3A diyA aura priyatama se paramArthika prIti jor3akara unheM Anandaghana kA rUpa mukti nagarI kA rAjya de diyaa| jaisA ki kahA hai : Atama anubhau rIti vriirii| mora banAi nija rUpa anupama, tIchana rUci kara tega karI rii|| Topa sanAha sUra kaze bAno, ikatArI corI paharI rii| sattAthala moha biDArata, e e surajana muha nisarI rI / / kevala kamalA apachara sudara, gAna karai rasa raMga bharI rii| jIti nisANa bajAi birAjai, Anandaghana saravaMga dharI rii|| -Anandaghana, granthAvalI, pada 53 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 Anandaghana kA rahasyavAda taba samatA udima kiyo, meTyo pUraba saaj| prIti parama. muM jorikai, dInho Anandaghana rAja // ' isa prakAra kahA jA sakatA hai ki Anandaghana ne samatA nArI ko pativratA, hitaiSiNI, saccI premikA aura cetana ko supatha para lAne vAlI Adarza nArI ke rUpa meM citrita kiyA hai| Anandaghana ke samagra rahasyavAdI darzana meM usakA caritra ujjvala zazi-razmiyoM meM Alokita hai| dUsarI ora mamatA nArI kA citraNa cetana ko patha-bhraSTa karane vAlI kulaTA, kuTila, chinAla, gaNikA, dhUrta, kapaTI, kRpaNa, durgati meM le jAnevAlI nArI ke rUpa meM kiyA hai| ___ kumatI, mamatA-mAyA Adi vaibhAvika pariNatiyoM ko Anandaghana ne mohinI nAma diyA hai, kyoMki isameM cetana ko mohita karane kA guNa hai| isI kAraNa isane cetana ke ghara meM pahu~cate hI apanA prabhutva jamA liyA ora usa para apanA mohinIrUpI jAdU kI char3I aisI ghumAI ki vaha samatA se ekadama vimukha ho gayA aura isa mohinI mamatA ke bar3he-car3he saundarya ko dekhakara itanA cakita ho gayA ki usake pIche apane kartavyAkartavya kA bhAna bhI bhUla baitthaa| isa sambandha meM Anandaghana ne yathArtha hI kahA hai : mamatA khATa parai ramai, onoMde dina raat| leno na denoM ina kathA, bhore hI Avata jAta // 2 mamatA nArI meM yadi koI guNa hai to vaha hai mohita karane kaa| kintu vaha svarNa-kaTAra kisa kAma kI, jisakA sparza mAtra prANAnta kA kAraNa bana jAtA hai| isI taraha, yaha mohinI mamatA bhI Arambha meM cetana ko saMsAra meM Asakta kara detI hai aura anta meM use durgati meM le jAtI hai| isIliye Anandaghana ne use duSTA nArI ke rUpa meM citrita kiyA hai| usake svabhAva, hAvabhAva, kriyA-kalApa Adi se usakI kuTilatA parilakSita hotI hai| apane sAtha-sAtha vaha cetana ko bhI yatra-tatra bhaTakAtI rahatI hai| isI kAraNa Anandaghana ne use 'chinAla'3 (puzcali, vyabhicAriNI) zabda se abhihita kiyA hai| yaha usakI jAtigata vizeSatA hai| 1. Anandaghana granthAvalI, pada 39 / 2. vahI, pada 35 / 3. alavai cAlo karatI dekhI, lokaDA kahisye chinAla / olaMbhaDA jaNa jaNa nA ANI, hIyaDai upAsai sAla // --vahI, pada 47 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 111 mamatA mAyA Adi ke citraNa meM Anandaghana kA pramukha lakSya haianAtmabhAvoM kI heyatA ko pradarzita karanA, kyoMki cetana sudIrghakAla se isake mAyAjAla meM phaMsakara nijAtma-svarUpa ko bhUla baiThA hai| jaba taka use anAtma-tattvoM kI heyatA kA bhAna nahIM hotA, taba taka vaha sva-svarUpa kI upalabdhi nahIM kara sakatA / niSkarSa yaha ki Anandaghana ke rahasyavAda meM samatA aura mamatA nArI hRdaya ke manobhAvoM kI acchI jhalaka milatI hai / samatA aura mamatA ke bIca saMgharSa hotA hai, kintu anta meM samatA kI vijaya hotI hai aura mamatA kI parAjaya / rUpakAtmaka paddhati rUpaka kI paramparA prAcIna kAla se pracalita hai / vedoM se lekara vartamAna sAhitya meM kisI-na-kisI rUpa meM rUpakoM kA prayoga hotA rahA hai / Rgveda meM, devAsura saMgrAma aura pururavA kA AkhyAna rUpaka - paddhati kA acchA udAharaNa hai| Rgveda meM rUkAtmaka paddhati ke anya udAharaNa bhI milate haiM / rUpakAtmaka - zailI kA eka sundara udAharaNa isa prakAra hai / " eka baila hai| usake cAra sIMga haiN| usake tIna paira, do sira, sAta hAtha haiM / vaha kaThora dhvani se garjana karatA hai / "" isameM baila ke rUpaka dvArA gUr3ha AdhyAtmika siddhAntoM kA pratipAdana hai / isI taraha muNDakopaniSad meM do pakSiyoM kA rUpaka bhI prasiddha hai / zrImadbhAgavat ke caturtha skandha meM purajanopAkhyAna rUpaka racanA ke lie suvikhyAta hai / na kevala vaidika sAhitya meM, apitu jaina sAhitya meM bhI rUpakoM kA sarvAdhika prayoga huA / rUpaka citraNa meM jaina kaviyoM kI bhI apanI eka dRSTi rahI hai / ' upamiti bhavaprapaMca kathA' meM zurU se lekara anta taka rUpakAtmakatA kA asAdhAraNa DhaMga se nirvAha huA hai / santa Anandaghana ne bhI rUpaka - paddhati kA Azraya liyA hai / yataH unakI naizvayika dRSTi AtmA-paramAtmA ke svarUpa meM tAttvika antara na dekha abhedAtmakatA dekhatI hai, ataH unake rahasyavAda meM rUpakoM kA prayoga honA 1. kabIra kA rahasyavAda - DA0 rAmakumAra varmA, pR0 59 / 2. muNDakopaniSad, 3 / 1 / 1 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 Anandaghana kA rahasyavAda svAbhAvika hai / DA0 phrAyaDa kA to mata hI yahI hai ki AtmA kI bhASA rUpakoM meM hI prakaTa hotI hai / Anandaghana ke rahasyavAda meM prayukta rUpakoM kI vivecanA karane ke pUrva yaha jAnanA Avazyaka hai ki rUpaka kise kahate haiM ? abhivyakti meM bala aura camatkAra paidA karane vAle alaMkAroM meM rUpaka bhI eka mahattvapUrNa alaMkAra hai / sAhitya ke AcAryoM dvArA kiye gaye rUpaka ke lakSaNa para eka najara DAla lenA ucita hogA / bhAmaha ke anusAra rUpaka kA lakSaNa hai - guNoM kI samAnatA dekara upameya kA upamAna ke rUpa meM nirUpaNa karanA / daNDI kA rUpaka - lakSaNa upamA-sApekSa hai / rUpaka ke sambandha meM unakA kathana hai ki upamAna aura upameya kA bheda jahAM tirobhUta ho jAya, aisI upamA hI rUpaka hai / " udbhaTa ke matAnusAra 'jina do padoM kA abhidhA dvArA koI sambandha nahIM, unameM se eka apradhAna jo pradhAna ke sAtha jur3atA hai vaha rUpaka hai / 3 ' mammaTa upamAna aura upameya ke abheda ko rUpaka mAnate haiM / ' saMkSepa meM, rUpaka artha upamAna aura upameya meM abheda kI pratIti hai aura isa abheda - pratIti kA kAraNa donoM ke bIca guNa kI samAnatA hai / upameya para upamAna kA Aropa hone para pAThaka kA mana mukhyarUpa se donoM ke abheda kA bodha karatA hai / santa Anandaghana ne apanI anubhUtiyoM ko rUpakoM dvArA abhivyakta kiyA hai / inhoMne AtmA aura paramAtmA evaM 1. 2. 3. upamAne na yattattvamupameyasya rUpyate / guNAnAM samatAM dRSTavA rUpakaM nAma tadviduH // - bhAmaha, kAvyAlaMkAra, 2 / 21 upameva tirobhUta bhedA rUpakamucyate / - daNDI, kAvyAdarza, 2 / 66 zrutyA sambandhavirahAdyatpadena padAntaram / guNavRtti pradhAnena yujyate rUpakaM tu tat // 1 4. tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH / --udbhaTa, kAvyAlaMkAra -sAra-saMgraha, 1111 mArmika DhaMga cetanA - cetanA mammaTa, kAvyaprakAza, 10 / 139 / .. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 113. ke prema, viraha evaM milana kI avasthA ke sundara evaM rahasyapUrNa rUpaka bAMdhe haiM / RSabha jina stavana meM RSabha jina paramAtmA ko priyatama kA rUpaka dekara nirupAdhika vizuddha prema kA citraNa kiyA hai / isI taraha, candraprabha jina stavana meM sAdhaka kI zuddha cetanA rUpI nArI apanI sakhI se kaha rahI hai : " candraprabha mukhacanda sakho munai dekhaNa de / " " sakhI zraddhe ! aba to mujhe candra prabhu kA mukha rUpI candramA dekhane de ! yahAM 'mukhacanda' meM upameya para upamAna kA Aropa hone para donoM (mukha aura candra ) meM abheda kA bodha hone se rUpaka hai / virahAvasthA ke citraNa meM Anandaghana ne sarpa, sarpiNI, haMsa, cakavA - cakavI, cAtaka Adi nisarga-jantuoM ko lekara bhI rUpaka bAMdhe haiM / sarpiNI kA rUpaka nimnalikhita paMkti meM draSTavya hai : prAna - pavana viraha-dazA, bhaaMgani pIvai ho / isameM yaha batAyA gayA hai ki cetana rUpa priyatama ke abhAva meM samatA rUpa priyA ke prANa rUpI vAyu ko virahAvasthArUpI sarpiNI pI rahI hai / viraha bhuyaMga nisA samai, merI sejar3I khUbaMdI ho? pada meM viraha rUpI sarpa ne zuddha cetanA rUpa samatA-priyA kI zaiyyA ko rauMda kara asta-vyasta kara diyA hai| yahAM 'viraha bhuyaMga' meM sarpa kA Aropa hone se rUpaka hai / eka anya pada meM 'haMsa' kA rUpaka dete hue Anandaghana kahate haiM : tana paMjara jhUrai parayore, ur3i na sake jIu-haMsa | birahAnala jAlA jalI pyAre, paMkha mUla niravaMza // 4 zuddha cetana rUpa priyatama kI samatA-priyA kaha rahI hai ki eka ora zarIrarUpI piMjar3e meM baddha jIvAtmA rUpa haMsa ur3a nahIM sakatA aura dUsaro ora virahAgni kI jvAlA vega se jala rahI hai / isa virahAgni kI jvAlA meM jIvAtmA rUpa haMsa ke sAre paMkha jala gaye haiM / isalie vaha ur3a kara bhI Apake pAsa nahIM A sktii| yahAM 'tana paMjara', 'jIu haMsa' evaM 'virahAnala' Adi meM sundara rUpakoM kA prayoga huA hai / 1. 2. Anandaghana granthAvalI, pada 26 / candraprabha jina stavana, Anandaghana granthAvalI / 8 3. vahI, pada 32 / 4. vahI, pada 27 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 Anandaghana kA rahasyavAda Anandaghana ke rahasyavAda meM kahIM-kahIM zRMgAraparaka rUpaka bhI dRSTigata hote haiN| eka pada meM unhoMne zuddha cetanArUpI priyA ke zRMgAra dhAraNa karane ke varNana meM prema, sAr3I, mahiMdI, aMjana, cUr3iyAM, kaMgana, urabasI. mAlA, siMdUra, ArasI Adi ke acche rUpaka bAMdhe haiN|' Anandaghana ke padoM meM kevala, dAmpatyamUlaka rUpaka hI nahIM, yuddha ke rUpaka bhI haiN| unhoMne moha ko jItane evaM usake viruddha saMgrAma karane ke lie lhasakara (senA), naMgI talavAra, dusamaNa(zatru), munasapha (nyAyAdhIza), daragAha (pavitra samAdhi), mora (mor3a-mukuTa), tega (talavAra), Topa, sanAha (kavaca), bAnA, ikatArI corI (aMgarakhA) Adi ke rUpaka bAMdhe haiN| ___ isI taraha unake padoM meM AdhyAtmika rUpaka bhI haiN| rUpaka ke dvArA Atma-zuddhi kI prakriyA ko batAte hue ve kahate haiM : manasA pyAlA prema masAlA, brahma agani para jaalii| ___tana bhAThI avaTAi pIyai kasa, jAgai anubhau lAlI // 3 mana ke bhAvanA rUpa caSaka (pyAle) meM prema rUpa svAdhyAya kA masAlA bhara kara, brahma-Atma teja-tapa rUpa agni ko prajjvalita kara, usa prema-masAle ko zarIrarUpa bhaTTI meM auTA kara jo usa masAle kA sattva (kasa) pIte haiM, unheM anubhava jJAna rUpa lAlimA prakaTa ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki dhyAna-bhAvanA, svAdhyAya, tapa-tyAga Adi dvArA AtmA kI zuddhi hotI hai aura zuddha hone para anubhava jJAna kA prakAza ho jAtA hai| eka anya pada caupar3a kA sundara rUpaka hai aura usake dvArA caturgati rUpa saMsAra meM caupar3a kA khela khelA jA rahA hai| Anandaghana isI caupar3a ke khela kA rahasyodghATana karate hue kahate haiM : kubuddhi kUbarI kuTila gati, subudhi rAdhikA naarii| copari khele rAdhikA, jIte kubijA hArI // kubuddhirUpa kubar3I vakragati vAlI kubjA dAsI aura subuddhi rUpa rAdhikA nArI isa caupar3a ko khela rahI hai| isameM subuddhi rUpa rAdhikA kI jaya 1. Anandaghana granthAvalI, pada 86 / 2. vahI, pada 52 evaM 53 / 3. vahI, pada 58 / 4. vahI, pada 56 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 115 hotI hai aura kubuddhi rUpa kubjA kI parAjaya / yahAM Anandaghana ne kubjA aura rAdhikA ke rUpaka dvArA kubuddhi aura subuddhi kI caritragata vizeSatAoM kI ora saMketa kiyA hai| isI caupar3a ke khela ko Age bar3hAte hue ve kahate haiM : prAnI mero, khela caturagati copara / narada gaMjaphA kauna ginata hai, mAnai na lekhe buddhivara / / ' isa saMsAra meM merI AtmA athavA pratyeka prANI caturgati rUpa caupar3a khela rahA hai| vastutaH bAhya rUpa se jo caupar3a sAmAnya vyakti khelate haiM, usase caturgati rUpa caupar3a kI kyA samAnatA ho sakatI hai ? arthAt vuddhimAnoM kI dRSTi meM caturgati rUpa caupar3a ke sAmane narada gaMjaphA ke kheloM kA koI mahattva nahIM / Anandaghana kahate haiM : rAga dosa moha ke pAse, Apa baNAe hitadhara // jaisA dAva parai pAse kA, sAri calAvai khilakara // 3 AtmA ne svayaM prasanna hokara saMsArarUpa caupar3a ko khelane ke lie rAgadveSa aura moha rUpa pAse banA lie haiN| jaisA pAsA AtA hai usI ke anusAra AtmA rUpa karma khilAr3I dvArA sAra (goTa) calAI jAtI hai| tAtparya yaha ki caturgati rUpa caupar3a meM AtmA ko rAga-dveSa aura moha rUpa pAse ke kAraNa hI vibhinna zarIra dhAraNa karanA par3atA hai| AtmA rAgadveSa-moha kI jaisI-jainI pravRttiyA~ karatA hai, tadvat use vibhinna gatiyoM evaM utpatti sthAnoM meM jAnA par3atA hai| nimnalikhita paMktiyoM meM Anandaghana isI caupar3a ke khela kA svarUpa batAte hue kahate haiM : pA~ca tale he duA bhAI, chakA tale hai ekA / / saba mili hota barAbara lekhA, iha viveka giNavekA // caurAsI mA~vai phirai nIlI, syAha na torai jorii| lAla jarada phiri Avai dharamaiM, kabahuka jorI bichorI / / bhIra (bhAva) viveka ke pAu na Avata, taba lagi kAcI baajii| AnaMdaghana prabhu pAva dikhAvata, tau jIte jIva gAjI / / 4 Anandaghana granthAvalI, pada 56 / 2. goTavAlI caupaDa aura choTe pattoM kA khela / 3. Anandaghana granthAvalI, pada 56 / 4. vhii| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 Anandaghana kA rahasyavAda caupar3a cAra paTTI aura 84 khAne kI hotI hai| tIna caukora pAsoM se vaha khelI jAtI hai / caupar3a khelane ke lie nIlI (harI), kAlI (syAha), lAla aura pIlI (jarada) cAra raMgoM kI 16 sAreM hotI haiN| pratyeka pAse meM pA~ca :-: ke nIce kI ora do : kA cihna aura chaha :: : ke nIce kI ora eka . kA cihna hotA hai| jisa taraha ke cihna ke pAse Upara kI ora hote haiM, tadanusAra sAra calatI hai| sAra (goTI) kA jaba taka tor3a nahIM hotA arthAt vaha dUsarI sAra mAra kara haTA nahIM detI taba taka vaha apane ghara meM nahIM jA sktii| caupar3a ke 84 khAnoM meM nIlI sAra, kAlI sAra se apanI jor3I na tor3akara phiratI rahatI hai, lekina lAla aura pIlI sAra kabhI-kabhI apanI jor3I tor3a kara nija ghara meM A jAtI hai| isI taraha caturgati rUpa caupar3a meM bhI 84 lakSa yoni rUpa 84 ghara-utpatti-sthAna hote haiN| ina 84 khAnoM meM paribhramaNa karane vAlI kRSNa, nIla, kApota aura tejo lezyA rUpa cAra varNoM kI AtmA ke zubhAzubha adhyavasAya rUpa sAreM hotI haiN| yadyapi jaina darzana meM SaTlezyA'-mAnI gaI haiM, inameM prathama ko tIna lezyA zubha aura antima tIna azubha kahI gaI hai, phira bhI Anandaghana ne caturgati rUpa caupar3a kI dRSTi se yahA~ 4 lezyAoM kA hI saMketa kiyA hai| kRSNa aura nIla lezyA ke pariNAma vAle jIva 84 lakSa-yoni meM ghUmate rahate haiN| kRSNa-nIla kI jor3I sAdhAraNatayA sadaiva rahatI hai| kintu kapota aura tejolezyA ke pariNAma vAle jIva, samyaktvasubuddhi ke yoga se kabhI-kabhI jor3I kA nAza kara apane mokSa rUpI ghara meM A sakate haiN| Upara caupar3a ke khela meM yaha bhI batAyA gayA hai ki pratyeka pAse ke Upara kI ora paMjA aura nIce duA kA cihna rahatA hai tathA pAse ke Upara kI ora chakkA aura nIce kI ora eka kA cihna rahatA hai| pA~ca aura do tathA chaha aura eka-ina sabako milAne para kula caudaha hote haiN| ukta caudaha kI saMkhyA jainadarzana meM mAnya Atma-vikAsa ke caturdaza sopAna (guNa sthAna) kI ora saMketa karatI hai| dUsarI dRSTi se ina saMkhyAoM ko rUpaka ke AdhAra para bhI samajhA jA sakatA hai| pA~ca indriya, pA~ca avrata athavA pA~ca Asrava rUpa paMje ko jisa sAdhaka ne jIta liyA hai, vaha rAga-dveSa rUpa duA ko bhI jIta letA hai aura paMje-due ko jIta lene para vaha SaTlezyA athavA kAma, krodha, lobha, moha, mada aura 1. kRSNa, nIla, kApota, tejo, padma aura zukla / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 117 matsara ina Saripu rUpa chakke para bhI vijaya pA letA hai aura jaba paMje, du tathA chakke para jaya ho jAtI hai taba mana rUpa ekkA svataH jItA jA sakatA hai / isI bhAva ko uttarAdhyayana meM isa rUpa meM vyakta kiyA hai : ege jie jiyA paMca, paMca jie jiyA dasa / dasahA u jiNittANaM savva sattu jiNAmahaM // ' arthAt eka mana ko jIta lene para pA~coM indriyoM para AtmA kI vijaya ho jAtI hai / pA~coM indriyoM para vijaya pA jAne ke bAda pA~ca pramAda aura pA~ca avratoM para vijaya prApta kara lI jAtI hai aura isI prakAra ina dasoM ko jIta lene para AtmA ke samasta zatruoM ko jIta liyA jAtA hai| anta meM, Anandaghana caupar3a ke khela ko sameTate hue kahate haiM ki jisa prakAra caupar3a ke khela meM pau nahIM AtI, taba taka sAreM apane gantavya kI ora nahIM jA sktiiN| isalie vaha khela adhUrA hI rahatA hai / isI taraha AtmA meM bhI jaba taka bhAva-viveka rUpa pau nahIM AtI, taba taka caturgati rUpa caupar3a kA khela adhUrA hI hai / jaba caturgatirUpa caupar3a khelate hue jIva ko bhAva-viveka rUpa ( zubha adhyavasAya rUpa ) pAu AtA hai tabhI khela meM usakI vijaya hotI hai| pAra pahuMcAne vAle aMka ko 'pAu' kahate haiM / caturgati rUpa caupar3a ke khela meM caurAsI lakSa jIvayoni meM paribhramaNa karate hue saMyogavaza mAnava jIvana prApta hotA hai aura usameM bhI mahAdurlabha samyagdarzana rUpa bhAva-viveka rUpI pAu AtA hai to 84 lakSa yoni maya caturgatirUpa caupar3a ke khela kA anta A jAtA hai aura taba AtmA mokSa rUpI ghara meM praveza karatA hai / dUsare zabdoM meM, bhAva-viveka rUpa pAu ke prakaTa hone para AtmA caturgati rUpa caupar3a ke khela ko jItakara vijayI bana jAtA hai / yahI caturgati rUpa caupar3a ke khela kA rahasya hai / isI taraha Anandaghana ne eka hindU paurANika rUpaka bhI diyA hai : samatA ratanAgara kI jAI, anubhava caMda su bhAI / kAlakUTa taji bhava meM seNI, Apa amRta le jAI || locana caraNa sahasa caturAnana, inate bahuta DarAI / Anandaghana puruSottama nAyaka, hitakari kaMTha lagAI // 1. uttarAdhyayana, 23 / 36 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 4 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 Anandaghana kA rahasyavAda ukta pada meM samatA hRdaya rUpa samudra kI putrI hai aura anubhava rUpa candramA isakA bhAI hai / samatA ne saMsAra ke viSaya-vAsanA rUpa garala ko tyAga kara saMsAra meM zAnti rUpa amRta kA sRjana kiyA hai| vastutaH samatA Arta-raudra dhyAna rUpa viSa kA parityAga kara dharma-zukla dhyAna rUpa amRta grahaNa karatI hai| sahasroM netra aura hajAra paira vAle krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa caturmukhI moha rUpa mahArAkSasa ko dekhakara samatA atyanta bhayabhIta ho jAtI hai| use bhayabhIta dekhakara puruSoM meM uttama aise AnaMda rUpa paramAtmA ne use apanA liyaa| isI pada ko hindU paurANika rUpaka dvArA aura adhika spaSTa rUpa se samajhA jA sakatA hai| hindU paurANika mAnyatAnusAra samudra se caudaha ratna nikale, isalie vaha 'ratnAkara' kahalAtA hai| hindU purANoM meM isa bAre meM kahA jAtA hai ki amRta prApta karane ke lie eka bAra deva aura dAnavoM ne milakara samudra kA manthana kiyaa| manthana ke lie sumerU parvata ko 'raI' (mathanI) banA aura zeSanAga rUpa rassI dvArA samudra ko mathA gyaa| samudra manthana ke pazcAt unameM se caudaha ratna' prApta hue| yahAM draSTavya yaha hai ki Anandaghana ke anusAra mAnava-hRdaya hI ratnAkara hai, kyoMki isameM samatA, kSamA, santoSa, RjutA, zAnti Adi aneka bhAva ratna bhare par3e haiM / cUMki hRdaya meM aneka bhAva utpanna hote haiM aura vilIna hote haiM, isalie bhI hRdaya samudravat hai| Anandaghana bhI hRdaya rUpa samudra kA manthana kara usameM se samatA rUpa lakSmI prApta karate haiN| buddhi dvArA hRdaya rUpa samudra kA manthana hotA hai| mAnava kI samatA-mamatA rUpa sad-asad vRttiyAM ise idhara-udhara khIMcatI haiN| savRttiyAM devarUpa haiM aura asad vRttiyAM asura rUpa / hRdaya samudra ke manthana se samatA-lakSmI prakaTa hotI hai jise hindU-paramparA meM pahalA ratna kahA gayA hai aura hRdaya-manthana se hI chaThA ratna anubhava rUpa candramA prakaTa hotA hai jisake Aloka meM AtmA ko jar3a-cetana kA bhedavijJAna hotA hai / isI hRdaya-manthana se viSaya-vAsanArUpa kAlakUTa viSa bhI caudaha ratna-(1) lakSmI, (2) kautubha ratna, (3) pArijAtaka puSpa, (4) surA, (5) dhanvatari vaidya, (6) candramA, (7) kAmadhenu, (8) airAvata hAthI, (9) raMbhA devAMganA, (10) sAta mukhavAlA uccaizravA azva, (11) kAla-kUTa (viSa), (12) dhanuSa, (13) pAMcajanya zaMkha aura (14) amRta / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati 119 nikalatA hai, jo 14 ratnoM meM se gyArahavAM ratna hai / itanA hI nahIM, antataH isI hRdayamanthana se caudahavAM paramAnanda rUpa antima ratna amRta prApta hotA hai / samatA sadvRtti rUpa hai aura sadvRtti devatva kI pratIka hai hindU mAnyatAnusAra devatAoM ne amRta prApta kiyA aura dAnavoM ne viSa / isIlie Anandaghana ne isI dRSTi se kahA hai ki samatA rUpa sadvRttiyoM ne viSaya-vAsanA rUpa kAla- kUTa (viSa) ko chor3akara zAnti rUpa amRta rasa ko grahaNa kiyA / mAyA-mamatA Adi asad vRtti rUpa haiM aura asad vRttiyAM dAnavoM kI pratIka haiM / ataH mAyA-mamatA Adi asadvRtti rUpa dAnavoM ne viSaya-vAsanA rUpa viSa ko pAyA / hindU paramparA meM brahmA ko cAra mukha aura hajAra netra tathA hajAra paira vAlA kahA gayA hai / ataH viSNu kI patnI lakSmI brahmA ke isa vikarAla rUpa ko dekhakara Dara jAtI haiM, taba viSNu use premapUrvaka gale lagA lete haiM / yahAM Anandaghana ne krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa caturmukhI moha rUpa mahArAkSasa ko caturAnana (brahmA) kA rUpaka diyA hai, kyoMki krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra mukhavAle moha-rAkSasa ke bhI hajAra netra aura hajAra paira hote haiM / caturmukhI moha ke aneka bheda-prabheda haiM / isalie isa vikarAla moha rUpa brahmA ke cAra mukha, hajAra netra evaM hajAra paira dekhakara AtmArUpI viSNu kI patnI samatArUpI lakSmI bhayabhIta ho jAtI hai / aisI sthiti meM Ananda rUpa AtmA jo ki rAga-dveSa rahita aura puruSoM meM zreSTha hai, aise vItarAgadeva rUpa viSNu ne samatA rUpa lakSmI ko prasannatApUrvaka apanA liyA / vAstava meM prastuta pada meM Anandaghana ne zraddhA se mAnI jAnevAlI hindU paurANika kathA kA atyanta buddhigamya sundara rUpaka dekara kalpanA-zakti kA adbhuta kaula pradarzita kiyA hai / Anandaghana ne eka anya pada meM rUpaka dvArA hRdaya vidAraka dRzya prastuta kiyA hai / isameM zuddha cetanA rUpa samatA-priyA, zuddha cetana rUpa apane priyatama se rAga-dveSa, krodha, mAna, mAyA lobhAdi duSToM ke kAle kAranAmoM kA bhaNDAphor3a karatI huI kahatI hai ki he kaMta ! Apane vIryarUpI eka bUMda se zarIrarUpa mahala banAyA aura usameM Apane apano jyoti bhI Alokita kI hai kintu isa zarIra rUpa mahalameM to rAga-dveSarUpa do cora baiThe hue haiM, jo sadaiva AtmaguNoM kI corI karate rahate haiN| sAtha hI, isa mahala meM zvAsa aura uccha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 Anandaghana kA rahasyavAda vAsa rUpa do cugalakhora bhI ghuse hue haiM jinakA kAma hI kevala cugalI karanA hai| ye donoM cupake-cupake kAla ko Ayu-sthiti meM sUcanA dete rahate haiM / isalie isa zarIrarUpa mahala kI koI bhI bAta gupta nahIM raha gaI hai / itanA hI nahIM, indriyarUpI pA~ca nAriyAM tathA mana, vacana kAyA rUpa tIna striyAM bhI isa zarIra rUpI rAjadhAnI meM rAjya kara rahI haiM / inameM se eka manarUpI strI ne samUce saMsAra ko hI jJAna rUpa khaDga dvArA apane adhIna kara rakhA hai| Apake isa zarIra mahala meM krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra puruSoM ne bhI nivAsa kara rakhA hai jo anAdi kAla se bhUkhe haiM / saba kucha khAkara bhI ye tRpta nahIM hue haiM arthAt Atmika guNoM ko naSTa karake bhI inheM santoSa nahIM huA hai / kintu suyoga se isa zarIra rUpa mandira meM eka hI yathArtha vastu hai aura isa yathArtha tattva ko jAnanevAlA kevala Atma-jJAnI hai | vahI usa vAstavika tattva ko jAnatA hai / " isa prakAra, Anandaghana ne ukta pada meM bUMda, mahila, cora, cugala, triyA, rAjadhAnI, khaDga Adi ke sundara rUpaka bA~dha kara rahasya ko udghATita kiyA hai / sArAMza, Anandaghana ke rUpaka vividha AdhAroM ko lekara khar3e kie gae haiN| vAstava meM unake rahasyavAda kA saundarya ina rUpakoM se bahuta bar3ha gayA hai| rahasyAtmakatA rahasyAtmaka-paddhati marmI santa kaviyoM ko eka viziSTa paddhati hai / isake antargata gUr3ha evaM anirvacanIya AdhyAtmika anubhUtiyoM ko aTapaTe rUpakoM evaM pratIkoM ke mAdhyama se vyakta kiyA jAtA hai / sAmAnyatayA rahasyAtmaka-paddhati kA abhiprAya hai kisI bAta ko rahasyAtmaka ukti ke rUpa meM prastuta karanA / aisI rahasyAtmaka - ukti vaha hai jisameM gUr3hArtha bhAva 1. eka bUMda ko mahila banAyo, tAmeM jyoti samAnI ho / doya cora do cugala mahala meM, bAta kachu nahi chAnI ho // pAMca aru tIna triyA maMdira meM, rAja karai rAjadhAnI ho / eka triyA saba jaga basa kIno, jJAna khaDga basa AnI ho / cAra puruSa maMdira meM bhUkhe, ika asIla ika asalI bUjhe, kabahU tripata na AMnI ho / bUjhyau brahmA jJAnI ho // -- Anandaghana granthAvalI, pada 69 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecana-paddhati ___ 121 nihita ho, jise sAmAnya jana na samajha sakeM tathA jo par3hane para asaMgata evaM besira-paira kI pratIta ho; kintu gaharAI meM praveza karane para usakA gambhIra artha nikle| mukhya rUpa se isameM AdhyAtmika tathyoM ko loka viparIta DhaMga se varNita kiyA jAtA hai| loka jIvana meM yaha pahelI aura likhita sAhitya meM ulaTavAsI athavA rahasyAtmaka ukti ke rUpa meM prasiddha hindI-sAhitya meM ise ulaTavAsI, aTapaTo bAnI, sandhyA-bhApA, gUDhokti Adi kahA jAtA hai / jaina paribhASA meM sambhavataH ise 'hariyAlI,' kiMvA 'ulaTobAnI' kahA gayA hai| isameM sandeha nahIM ki isa paddhati kI paramparA atiprAcIna hai / isakA mUla vedoM, upaniSadoM3 tathA bauddha -sAhitya meM bhI khojA jA sakatA hai| vastutaH isa paddhati kA sabase adhika vyApaka prayoga siddhoM aura nAtha-panthI yogiyoM ne kiyA / Age calakara isa paramparA ko kabIra, dAdU, rajjaba Adi ne bhI apnaayaa| santa Anandaghana para bhI kabIra Adi kI isa zailI kA prabhAva dRSTigata hotA hai| ___ rahasyAtmaka uktiyAM prAyaH jaTila, rahasyamaya aura aspaSTa hotI haiM jinakA artha jAnane ke lie kaThina abhyAsa karanA par3atA hai| yadyapi yaha spaSTa hai ki Anandaghana ke padoM meM kahIM bhI 'aTapaTI bAnI, "ulaTIcAla,' 'ulaTavAsI' yA 'hariyAlI' zabda kA prayoga nahIM dikhAI detA, tathApi inake padoM ko par3hane para aisA pratIta hotA hai ki inake adhikAMza pada rahasyAtmaka ukti ke antargata Ate haiN| kabIra kI bhAMti inhoMne bhI kahIM-kahIM 'akatha kahAnI Anandaghana bAbA,' 'Anandaghana isa pada kU bUjhe,' 'avadhU so jogI guru merA; ina pada kA kare re niveDA 'ityAdi zabdoM kA prayoga padoM ke Adi yA anta meM kiyA hai, jo unakI rahasyAtmaka-paddhati 1. zrI Anandaghana jI nAM pado, bhAga 2, pariziSTa, pR0 497 / 2. (ka) Rgveda, 2 / 1 / 152 / 3, vahI, 3 / 415803, vahI, 4 / 5 / 4715 (kha) atharvaveda, 9 / 9 / 5 3. (a) IzopaniSad, 4-5 / (ba) kaThopaniSad 142020 (sa) zvetAzvatara upaniSad, 3 / 19-20 4. dhammapada, pakiNNavaggo 5-6, caryApada 2, 11, 33 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 Anandaghana kA rahasyavAda kI ora iMgita karatA hai| ataH yahA~ santa Anandaghana kI katipaya rahasyAtmaka uktiyA~ vyAkhyA sahita denA samIcIna hogA, jisase unakI bodha-vRtti aura maulikatA kA anumAna lagatA hai| nimnokta pada meM unhoMne vicitratAoM kA eka vilakSaNa rUpa khar3A kiyA hai| ve kahate haiM ki 'he avadhU ! jo yogI isa pada kA gUDhArtha spaSTa kara de, vahI merA guru ho sakatA hai / eka vRkSa hai| jisake na jar3a hai, na chAyA aura na phUla / phira bhI, usa para phala lagA huA hai| use zAkhA aura patte Adi kucha bhI nahIM haiM, kintu usakA amRta-rasa AkAza meM lagA huA hai| yaha vicitra vRkSa AtmA hai| yahAM AtmA ko vRkSa kA rUpaka diyA gayA hai| AtmArUpI eka vRkSa hai jisakI koI jar3a nahIM hai, kyoMki AtmA anAdikAla se hai isalie isakA mUla kahIM bhI nahIM khojA jA sktaa| isa mUla rahita vRkSa ko chAyA bhI nahIM hai| cUMki, AtmA arUpI hai isalie usakA pratibimba nahIM par3a sktaa| isa mUla rahita arUpI vRkSa para binA phUla ke hI mokSarUpI phala lagA huA hai| itanA hI nahIM, isa vRkSa ke zAkhA-patte Adi kucha nahIM hai, tathApi paramAnandarUpa amRta-rasa siddha-zilArUpa lokAkAza ke agrabhAga meM hai| __ AtmArUpI eka vRkSa hai / usa para antarAtmA aura manarUpI do pakSI baiThe hue haiM / antarAtmArUpI pakSI guru hai aura manarUpI pakSI ziSya / ___antarAtmArUpI guru manarUpI ziSya ko satpreraNA detA hai aura use apane vaza meM rakhane kA prayAsa karatA hai kintu manarUpI ziSya svabhAva se caMcala hai / vaha bAhya-jagat ke viSaya-vAsanAoM meM bhaTakatA rahatA hai aura saMsAra ke paudgalika padArthoM ko cuna-cuna kara khAne meM saMlagna hai jabaki antarAtmArUpI guru saMsAra ke bAhyabhAvoM se vimukha hokara nirantara nija guNoM meM hI ramaNa kara rahA hai| Anandaghana kA yaha kathana ki 'taruvara eka paMchI-dou baiThe, eka guru eka celA'-muNDakopaniSad ke usa rUpaka kI yAda dilA detA hai, jisameM bhogoM meM Asakta jIva aura viSayoM se udAsIna zuddhAtmA meM bheda kA ullekha eka vRkSa para baiThe hue do pakSiyoM dvArA kiyA gayA hai| 1. dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSasva jaate| tayoranyaH pippalaM svAhatyanaznannanyo abhicAkazIti / / -muNDakopaniSad, 33148 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 123 mUkharUpI gagana-maNDala ke madhya eka kUpa hai| vahA~ amRta kA vAsa hai| khecarI mudrA ko gurugama se jAnakara jisa ziSya ne isakI siddhi kI hai, vahI isa kUpa se Ananda rUpa amRta ke pyAle bhara-bhara kara pItA hai| kintu guru vihIna ziSya amRta kA pAna kie binA hI kUpa se pyAsA lauTa jAtA hai| gorakha Adi yogI kI apekSA se yaha bAhya artha hotA hai, lekina sahaja yogI aise amRta kI icchA nahIM krte| ataH isakA dUsarA artha yaha bhI ho sakatA hai ki mAnava deha meM sthita gagana-maNDala kA madhya bhAga nAbhi, vahA~ AtmA ke ATha rUcaka pradeza rUpa amRta kA kUpa hai| eka-eka pradeza meM ananta AnandarUpa amRta-rasa bharA hai| pradeza karmaphala se rahita yA nirmala hai| jo gurugama se jJAna prApta kara nAbhi meM dhyAna lagAtA hai| vaha AnandarUpa amata ke pyAle bhara-bhara kara pItA hai athavA zIrSa sambandhI gagana-maNDala ke madhya brahmarandhra rUpa kUpa hai, jisa ziSya ke mastaka para suguru kA hAtha hai, vaha brahmarandhra meM AtmA kA dhyAna karake samAdhi lagAtA hai aura phalataH amRta kA pAna karatA hai, kintu guru vihIna ziSya usa amRta se vaMcita rahatA hai| tIrthaMkara paramAtmA ke mukharUpI gagana-maNDala meM vANIrUpI gAya kA udbhava huA aura vANIrUpI gAya se niHsRta upadeza rUpa dUdha ko martyaloka rUpI dharatI para gaNadharoM ke dvArA jamAyA gayA, gUMthA gyaa| tadanantara use jJAniyoM dvArA buddhirUpI mathAnI se maMthana karane para jJAna, darzana, caritra ke akhaNDAnandarUpa navanIta ko to virale puruSoM ne hI pAyA, zeSa saMsAra ke prANI chAcha meM hI santuSTa ho gye| AtmArUpI tambUre meM binA DaNThala ke patra haiM aura binA patte ke yaha AtmArUpI tUmbA (phala) hai| binA jihvA ke guNa-gAna ho rahA hai / itanA hI nahIM, AtmA rUpI gAyaka kA na rUpa hai, na usakI rekhA hai, kyoMki vaha arUpI hai phira bhI, asaMkhyAta pradeza rUpa AtmA zarIrarUpI tambUre ko parAbhASA dvArA bajAtA hai| abhiprAya yaha hai ki zarIra sthita AtmA hI tambUrA hai aura AtmA hI ise bajAnevAlA hai| yaha bAta suguru ke dvArA batAI gaI hai| __AtmAnubhava ke binA uparyukta sUkSma gahana bhAvoM kA jJAna nahIM ho sakatA aura na antaryoti ko prakaTa kiyA jA sakatA hai| Anandaghana Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 Anandaghana kA rahasyavAda kahate haiM ki jo sAdhaka usa zuddhAtma tattva kI mUrti ko apane ghaTa ke bhItara parakha letA hai, anubhava kara letA hai, vaha Ananda puMja rUpa paramapada ko prApta hotA hai| isI taraha 'avadhU eso jJAna bicArI, vAme koNa puruSa koNa nArI' pada meM bhI rahasyAtmaka-paddhati kA prayoga huA hai| usameM Anandaghana kA kathana hai ki 'he avadhU ! isa rahasya para vicAra karo, jisase yaha jJAna ho sake ki usameM puruSa kAna hai aura strI kauna hai ? yaha AtmA brAhmaNa ke rUpa meM snAnAdi bAhyazauca meM pravRtta huI aura yogI ke rUpa meM ziSyA bana kara rahI hai| musalamAna ke rUpa meM utpanna hone se kalamA par3hapar3ha kara yaha turkanI bhI huI hai| phira bhI, yaha akelI hI rahatI hai, kyoMki ye sabhI paryAya bhAva isakA nija svarUpa nahIM hai| yahI bhAva prakArAntara se Anandaghana ke jogiye miline jogaNa kIdhI, jatiye kIdhI jtnii| bhagate pakar3I bhagataNI kodhI, matavAle kIdhI mataNI / / rAma bhaNI rahamAna bhaNAvI, arihaMta pATha ptthaaii| ghara ghara ne hU~ dhaMdhe vilagI, alagI jIva sagAI // avadhU ! so jogI guru merA, ina pada kA kare re niveDA / taruvara eka mUla bina chAyA, bina phUle phala laagaa| zAkhA patra nahIM kachu unaku, amRta gagane lAgA // 1 // taruvara eka paMchI dou baiThe, eka guru eka celaa| cele ne juga cuNa cuNa khAyA, guru nirantara khelA // 2 // gagana maMDala meM adhavica kUA, uhAM hai abhI kA vAsA / saguru hove so bhara-bhara pIve, na guru jAve pyAsA // 3 // gagana maMDala meM gauA bihAnI, dharatI dUdha jmaayaa| mAkhaNa thAso biralA pAyA, chAse jaga bharamAyA // 4 // thaDa binu patra, patra binu tuMbA, bina jIbhyA guNa gaayaa| . gAvana vAle kA rUpa na rekhA, suguru mohI batAyA // 5 // Atama anubhava bina nahIM jAne, aMtara jyoti jagAvai / ghaTa antara parakhe sohI mUrati, Anandaghana pada pAvai // 6 // -Anandaghana granthAvalI, pada 103 / 2. Anandadhana granthAvalI, pada 66 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda kahate haiM ki jo sAdhaka usa zuddhAtma tattva kI mUrti ko apane ghaTa ke bhItara parakha letA hai, anubhava kara letA hai, vaha Ananda puMja rUpa paramapada ko prApta hotA hai / " isI taraha 'avadhU eso jJAna bicArI, vAme koNa puruSa koNa nArI' pada meM bhI rahasyAtmaka paddhati kA prayoga huA hai / usameM Anandaghana kA kathana hai ki 'he avadhU ! isa rahasya para vicAra karo, jisase yaha jJAna ho sake ki usameM puruSa kAna hai aura strI kauna hai ? yaha AtmA brAhmaNa ke rUpa meM snAnAdi bAhyazauca meM pravRtta huI aura yogI ke rUpa meM ziSyA bana kara rahI hai / musalamAna ke rUpa meM utpanna hone se kalamA par3hapar3hakara yaha turkanI bhI huI hai / phira bhI, yaha akelI hI rahatI hai, kyoMki ye sabhI paryAya bhAva isakA nija svarUpa nahIM hai / kArAntara se Anandaghana ke-- yahI bhAva 124 jogiye miline jogaNa kIdhI, jatiye kIdhI jatanI / bhagate pakar3I bhagataNI kodhI, matavAle kIdhI mataNI // rAma bhaNI rahamAna bhaNAvI, arihaMta pATha paThAI / ghara ghara ne hU~ dhaMdhe vilagI, alagI jIva sagAI / / 2 lAgA / 9. avadhU ! so jogI guru merA, ina pada kA kare re niveDA / taruvara eka mUla bina chAyA, bina phUle phala zAkhA patra nahIM kachu unaku, amRta gagane taruvara eka paMchI dou baiThe, eka guru eka cele ne juga cuNacuNa khAyA, guru nirantara gagana maMDala meM aghavica kUA, uhAM hai abhI kA vAsA / saguru hove so bhara-bhara pIve, na guru jAve gagana maMDala meM gauA bihAnI, dharatI dUdha mAkhaNa thAso biralA pAyA, chAse jaga thaDa binu patra, patra binu tuMbA, bina jIbhyA guNa gAyA / gAvana vAle kA rUpa na rekhA, suguru mohI batAyA // 5 // Atama anubhava bina nahIM jAne, aMtara jyoti jagAvai / pyAsA // 3 // bharamAyA // 4 // ghaTa antara parakhe sohI mUrati lAgA // 1 // celA / khelA // 2 // 2. Anandaghana granthAvalI, pada 66 // jamAyA / Anandaghana pada pAvai // 6 // -- Anandaghana granthAvalI, pada 103 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 125 pada meM spaSTataH jhalakatA hai| cetanA karmoM ke kAraNa bhinna-bhinna rUpa meM parivartita hotI rahatI hai, paryAyoM ko dhAraNa karatI rahatI hai, kintu naizcayika dRSTi se AtmA zuddha svarUpI hone ke kAraNa akelI hI hai| AtmacetanA kahatI hai ki merA pariNAmarUpa zvasura to bAlaka jaisA bholA hai, kAla pariNatirUpI sAsa bAla kumArI hai aura usake cetanarUpa patideva abhI mamatArUpI jhUle meM hI soe hue haiN| vahI patideva ko mamatArUpI jhUle meM jhulAnevAlI hai| __ vaha na vivAhitA hai aura na kumArI hii| vaha hamezA karmarUpa aneka putroM ko janma detI rahatI hai| yadyapi vaha vivAhitA nahIM hai, tathApi kRSNa lezyA arthAt azubha adhyavasAya rUpa kisI bhI purupa ko nahIM chor3A hai jo usake sAtha viSaya-kapAya se mukta rahA ho| phira bhI vaha aba taka brahmacAriNI hI kahalAtI hai| pAramArthika dRSTi se koI bhI isakA upabhoga nahIM kara sakA hai| kahA bhI hai-'bhogA na bhuktAH vayameva bhuktAH / ' DhAI dvIpa rUpI palaMga para usakI seja bichI huI hai aura icchAoM kA AkAzarUpI takiyA hai| tRSNArUpI pRthvI ke chora ko aura ananta icchArUpI AkAza ko or3hane kI cAdara banAI hai, phira bhI usakA pUrA zarIra nahIM ba~kA, usakI AzA-tRSNA zAnta nahIM huii| __ tIrthaMkara paramAtmA ke mukharUpI gagana-maNDala meM vANarUpI gAya kA prakAza huA aura usakA dUdha pRthvI para jmaayaa| usakA manthana sabhI ne kiyA, kintu paramatattvarUpa amRta ko kisI virala puruSa ne hI prApta kiyaa| vaha na apane samatArUpI sasurAla jAtI hai aura na moha-mamatArUpI pIhara hii| usane to apane cetanarUpa patideva kI avinAza rUpI seja yahIM para bichA dI hai| ataH Anandaghana kahate haiM ki he sajjana-santoM! suno, antataH cetanA cetana rUpI jyoti meM mila gii| cetana aura cetanA kA dvaita bhAva samApta hokara advaita sthApita ho gyaa|' 1. avadhU aiso jJAna bicArI, vAme koNa puruSa koNa nArI ? bambhana ke ghara nhAtI dhotI, jogI ke ghara celii| kalamA par3ha par3ha bhaI re turakar3I, to ApahI Apa akelI / / 1 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 Anandaghana kA rahasyavAda anya padoM meM bhI Anandaghana ne rahasyAtmakatA kA prayoga kiyA hai| eka pada meM unhoMne kahA hai-'he cetanA rUpI carakhA calAnevAlI ! suna, terA yaha zarIrarUpI carakhA ahaMkArarUpa cUM cUM kI AvAja kara rahA hai| cetanA kI vIrya rUpI jala va garbhAzayarUpI sthala meM utpatti huI aura svayaM hI zarIra rUpo nagara meM nivAsa karane lgii| eka Azcaya aisA dekhA hai ki mamatArUpI biTiyA ne moha-ajJAna rUpa pitA ko janma diyA hai / cetanA bhAvanA-bhakti rUpI rUI ko lekara smaraNa rUpa zuddhikaraNa ke lie jJAna rUpa julAhe ke pAsa gii| jJAna rUpI julAhe ne manarUpI rUI ko sApha karane ke lie ekAgratArUpI karaghe ko claayaa| mamatArUpI biTiyA apane moha rUpa pitA se kaha rahI hai ki merA byAha kro| maiM zuddhAtma rUpa se uttama vara cAhatI huuN| jaba taka zuddhAtma rUpa vara nahIM milatA hai taba taka mamatA rUpI biTiyA se moha rUpa pitA kA janma hotA rhegaa| tAtparya yaha hai ki mamatA se ajJAna aura ajJAna se mamatA kA krama calatA rhegaa| mAyArUpI sAsa, kumati rUpI naNaMda aura azuddha cetana rUpa pati bhI mara jAya, kintu isa deha rUpa carakhe kA jJAna karAnevAlA sadgurU rU pI buDDhA na mare / mujhe unase jJAna vRtti evaM bhaktirUpI athavA vibhinna sAdhanA rUpa jo carakhA milA hai, use yaha carakhA batA de / merA yaha zarIra rUpI carakhA vividha sAdhanA rUpI raMgoM se raMgA huA hai| isase sUta kAtane ke lie zuddha bhAvanA rUpo pUNI hai| sumati rUpI sundara julAhina apramatta sasaro hamAro bAlo bholo, sAsU bAla kumaarii| piyujI hamAro poDhe pAraNIye, to maiM haM jhulAvana hArI // 2 // nahIM tUM paraNI nahIM hUM kuvArI, putra jnnaavnhaarii| kAlI dAr3hI ko maiM koI nahIM choDyo, to hajuDaM bAlakumArI // 3 // aDhI dvIpa meM khATa khaTulI, gagana ozI kutalAI / dharatI ko cheDo AbhakI pichoDI, toya na soDa bharAI // 4 // gagana maMDala meM gAya biANI, basudhA dUdha jamAI / saure suno bhAI baloNUM balove, to tatva amRta ko pAI // 5 // nahIM jAuM sasarIe ne nahIM jAuM pIyarIe, pIyujI kI seja bichAI / Anandaghana kahe suno bhAI sAdhu, to jyoti meM jyoti milAI // 6 // -Anandaghana granthAvalI, pada 101 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 127 hokara tAroM ko gina-gina kara nikAla rahI hai| Anandaghana kahate haiM ki isa zarIra rUpa carakhe meM to 'so'haM' rUpa 'maiM' kA Atmatattva hai| kintu usa 'so'haM' ('vahI maiM hU~') rUpa Atmatattva ko sabhI nahIM dekha pAte haiM yA use bhASA meM abhivyakta nahIM kara pAte haiN| jo sAdhaka Anandaghana rUpa isa 'so'haM' kI vibhUti ko jAna letA hai, anubhava kara letA hai, usakA isa saMsAra se AvAgamana kA cakra miTa jAtA hai| isa rahasyAtmaka ukti meM Anandaghana ne sAdhanA aura jJAna ke pratIkoM kA prayoga kiyA hai| isa prakAra, Anandaghana ke 'jagata gurU merA, maiM jagata kA celA'2 tathA 'dekhyo eka apUraba belaa| Apa hI bAjI Apa bAjIgara, Apa gurU Apa celaa| Adi padoM meM bhI rahasyAtmaka-paddhati ke sundara udAharaNa dekhe jA sakate haiN| unakI aisI rahasyAtmaka evaM dArzanika uktiyoM kA artha anumAna se avazya lagAyA jA sakatA hai, kintu unake vAstavika abhiprAya taka pahuMca pAnA sabake vaza ko bAta nahIM hai| kabIra kI rahasyAtmaka uktiyoM ke sAtha Anandaghana kI rahasyAtmaka uktiyoM kI tulanA 1. suNa carakhevAlI carakho bole tero huM huM haiN| jala meM jAyA thala meM upanA, basa gayA nagara meM Apa / eka acaMbhA aisA dekhA, beTI jAyA bApa re // 1 // bhAva bhagati kI rUI maMgAI, surata pIjAvaNa caalii| jJAna pIjAro pIjaNa baiTho, tAMta pakar3a jhaNa kAI re // 2 // bAvala mero vyAva kojo hai, aNa jANyo vara aap| aNa jANyo vara nahi mile to, beTI jAyA bApa re // 3 // sAsU mare jo naNada mare jo, paraNyo bhI mara jAya / / eka buDhIo nahi mare to, tiNa carakho dIjo batAya / / 4 // carakho mAro raMga raMgIlo, puNI he gulajAra / kAtanavAlI chaila chabIlI, gIna gIna kADhe tAra re // 5 // iNI carakhA meM huM huM likhyau hai, huM huM likhe nahIM koya / Anandaghana yA likhe vibhuti, AvAgamana nahIM hoya re // 6 // -Anandaghana granthAvalI, pada 114 / 2. vahI, pada 6 / 3. vahI, pada 55 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 Anandaghana kA rahasyavAda karane para yaha vidita hue binA nahIM rahatA ki una para kabIra kI zailI kA prabhAva avazya rahA hai| anekAnta-dRSTi santa Anandaghana ke rahasyavAda meM uparyukta vivecana-paddhatiyoM ke atirikta jaina paramparA ke anekAnta, syAdvAda, saptabhaMgI aura nayavAda kA kA prabhAva bhI spaSTataH parilakSita hotA hai| unhoMne anekAntavAda aura nayavAda dvArA sahaja sulabha bhASA meM tattvajJAna ke rahasya ko udghATita kiyA hai| yadyapi jainAgamoM meM anekAnta-dRSTi ke vicAra bIja rUpa meM nihita haiM, kintu usakA puSpita evaM pallavita rUpa pazcAtvartI jainAcAryoM ke sAhitya meM dikhAI detA hai| vastutaH anekAnta-daSTi ko dArzanika dharAtala para lAne kA zreya AcArya siddhasena tathA mallavAdI ko hai jinhoMne sanmati prakaraNa evaM nayacakra Adi meM isa para vizad vicAraNA kI hai| inake atirikta samantabhadra, akalaMka, AcArya haribhadra, vidyAnanda Adi jaina dArzanikoM ne bhI isakA vikAsa kiyaa| ___ Anandaghana kI vivecanAoM kA AdhAra bhI anekAnta-dRSTi rahI hai| unakA 'avadhU naTanAgara kI bAjI' pada anekAnta-dRSTi kA sundara udAharaNa hai| isI taraha unakI 'SaTdarzana jina aMga bhaNIje'-se prArambha honevAlI namijina-stavana bhI anekAntavAda kI dRSTi se eka mahattvapUrNa kRti hai| isameM unhoMne SaTdarzanoM meM samanvaya kara anekAntavAda kI sthApanA kI aura SaDdarzanoM ko samaya-puruSa (siddhAnta puruSa) ke vibhinna aMga ke rUpa meM pratipAdita kiyaa| vAstava meM, anekAnta dRSTi eka aisI anokhI paddhati hai jisameM samagra darzana samAhita ho jAte haiM, jaise hAthI ke paira meM anya pazuoM ke paira, mAlA meM motI aura sAgara meM saritAeM samA jAtI haiN| isa sambandha meM Anandaghana kA suprasiddha nimnalikhita pada draSTavya hai : jinavara mAM saghalA darasaNa che, darasaNa jinavara bhajanA re / sAgaramAM saghalI taTanI sahI, taTanI sAgara bhajanA re // 2 1. Anandaghana granthAvalI, pada 59 / 2. vahI, namijina stavana / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 129 zrImad rAjacandra jI ne bhI kahA hai : bhinna-bhinna mata dekhIe, bheda dRSTino eha / ___ eka tattvanA mUla mAM, vyApyA mAno teha / / ' ekAnta aura anekAnta meM maulika bheda yahI hai ki ekAnta kathana meM 'hI' kA Agraha rahatA hai aura anekAnta-dRSTi meM 'bhI' ke sadAgraha kI pradhAnatA rahatI hai| jainadarzana meM ekAnta ko mithyAtva kahA gayA hai| santa Anandaghana ne bhI ekAnta nirapekSa vacana ko mithyA batAkara sApekSa (anekAnta) vacana kI yathArthatA para bala diyA hai / ve kahate haiM : vacana nirapekha vyavahAra jhUTho kahyau, vacana sApekha vyavahAra saaNco| vacana nirapekha vyavahAra saMsAraphala, sAMbhalI AdarI kAMi rAco // 3 unakA udghoSa hai ki nirapekSa vacana-apekSArahita yA ekAnta vacana mithyA hai, asatya hai aura sApekSavacana-anekAntavacana satya hai / ekAnta vacana kA prayoga karanA asadvyavahAra hai aura vaha saMsAra ko bar3hAtA hai / anekAnta-dRSTi cintana kI eka aisI vyApaka vicAra paddhati hai, jo sarvAMgINa dRSTi pradAna karatI hai| isameM sabhI dRSTiyoM kA samAdara, samanvaya tathA vastu kA pUrNa pratipAdana karane kI kSamatA hai| 'anantadharmAtmakaM vastu'4-jainadarzana kA suprasiddha siddhAnta hai / eka hI vastu meM ananta dharmoM kI sattA hai| 'anekAnta' zabda vastu ke ananta dharma kA udghoSa karatA hai, kintu vastu ke aneka dharmoM ko eka hI zabda se eka samaya meM yugapad nahIM kahA jA sktaa| isIlie jainadarzana meM 'syAdvAda' kA vikAsa huaa| syAdvAda kathana karane kI eka nirdoSa bhASA-paddhati hai| ataH yaha vastu kI aneka dharmatA kA apekSA dRSTi se kathana karatI hai| 'syAt' zabda 1. zrImad rAjacaMdra (hindI anuvAda), prathama khaNDa, pR0 225 / egaMta hoi micchattaM / 3. Anandaghana granthAvalI, ananta jina stavana / 4. 'anantadharmAtmakamevatattvam' -syAdvAda maMjarI, 22, pR0 200 / 'vastu-dharmo hyanekAntaH' -anekAnta-vyavasthA, prathama bhAga, prakaraNa-upA0 yazovijaya, shlo03| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 Anandaghana kA rahasyavAda avyaya hai aura yaha avyaya anekAnta kA dyotaka hai| isa kAraNa syAdvAda ko anekAntavAda bhI kahA jAtA hai|' AcArya hemacandra ne bhI 'syAt' zabda ko anekAntabodhaka mAnA hai| yadyapi donoM meM koI vizeSa pArthakya pratIta nahIM hotA, tathApi sUkSma-dRSTi se dekhane para donoM meM pratipAdyapratipAdaka sambandha dRSTigocara hotA hai| AcArya akalaMka ke anusAra 'anekAntAtmaka vastu ko bhASA dvArA pratipAdita karanevAlI paddhati hI syAdvAda hai|3 syAdvAda paddhati ke kathana kA AdhAra hai sptbhNgii| jainadarzana meM saptabhaMgI kA abhiprAya bhASAyI abhivyakti ke sAta prakAroM se hai| syAdvAda jahAM vastu kA vizleSaNa karatA hai vahIM saptabhaMgI vastu ke ananta dharmoM meM se pratyeka dharma kI vizleSaNa karane kI prakriyA ko prastuta karatI hai| ise 'saptabhaMgI nyAya' bhI kahA jAtA hai| saptabhaMgI kyA hai ? isakA samucita uttara malliSeNa ne diyA hai : saptabhiH prakAraiH vacanavinyAsaH saptabhaMgItigIyate / 'arthAt vastu ke svarUpa kathana meM sAta prakAra ke vacanoM kA prayoga kiyA jAnA hI 'saptabhaMgI' kahA jAtA hai| AcArya 'akalaMka ke anusAra prazna uThane para eka vastu meM avirodha bhAva se eka dharma viSayaka jo vidhi aura niSedha kI kalpanA kI jAtI hai, use saptabhaMgI kahate haiN|" ___ sarala zabdoM meM, sapta yAnI sAta aura bhaMga arthAt vikalpa, prakAra yA bheda / kisI bhI eka vastu ke, kisI bhI eka dharma ke viSaya meM sAta prakAra ke vacana-prayoga se hI vivecana sambhava hai| sAta prakAra ke vacana-prayoga ke atirikta AThavA~ vacana prakAra kA prayoga nahIM ho sktaa| ye saptabhaMga pratyeka dharma para ghaTita kiye jA sakate haiN| saptabhaMgI ke mUlabhaMga tIna 1. syAdityavyayamanekAnta dyotaka, tataH syAdvAdo'nekAntavAdaH / -syAdvAda maMjarI, 5 / 2. anyayogavyavacchedikA, kArikA, 28 / 3. anekAntAtmakArtha kathanaM syAdvAdaH / -laghIyastraya TIkA 62 akalAMka / 4. syAdvAda bhaMjarI, kArikA 23 TIkA / 5. praznavazAdekasmin vastunya virodhena vidhi-pratiSedha-vikalpanA sptbhNgii| -A0 akalaMka deva, tattvArtharAjavAtika sUtra, 115 TIkA / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 131 haiM / Anandaghana ne bhI mukhyarUpa se AtmA para tIna hI bhaMga ghaTita kiye haiN| isa sambandha meM unakA nimnalikhita pada draSTavya hai : hai, nAhIM, hai vacana agocara, naya pramANa satabhaMgI / nirapakhi hoI lakhai koI viralA, kyA dekhe matajaMgI // ' arthAt ' hai ' 'nahIM hai' aura 'vacana se jo kahA nahIM jA sakatA' ('avaktavya hai' ) ise saptabhaMgI nyAya kI bhASA meM 'syAt asti syAt nAsti aura syAt avaktavyam' kahA jAtA hai / vacana ke ye tIna mUla prakAra haiM, jinakA prayoga ukta pada meM kiyA gayA hai aura inhIM ke hI cAra uttara bheda'syAt asti nAsti, syAt asti avaktavyam', 'syAnnAsti avaktavyam' aura 'syAt astinAsti avaktavyam' milane se saptabhaMgI banatI hai / vimala dAsa ne 'saptabhaMgI taraMgiNI' meM isakA vistRta vivecana kiyA hai / isa prakAra, kahA jA sakatA hai ki syAdvAda kA udgama sthala anekAntavastu hai aura saptabhaMgI usa anekAnta-vastu ko vyakta karane kI eka vizleSaNAtmaka prakriyA hai / yaha apekSA bheda se eka hI vastu meM pratIta honevAle virodhI dharmayugaloM kA virodha dUra karatI hai / jo vastu sApekSa dRSTi se sat hai arthAt usameM kinhIM guNa-dharmoM kI upasthiti hai, vahI anya apekSA se asat bhI hai arthAt kinhIM guNa-dharmoM kA usameM abhAva hai, kintu jisa rUpa meM vaha sat hai usa rUpa meM vaha asat nahIM hai / Anandaghana ne bhI isa paddhati kA avalamba lete hue Atma-tattva kI vivecanA ke sandarbha meM sat-asat kI carcA kI hai| unake anusAra AtmA meM sat-pakSa aura asatpakSa donoM haiM / sva dravya kI apekSA isameM asti pakSa hai aura para dravya kI apekSA nAsti pakSa / nija jJAnAdi guNa-paryAya kI pariNati, kSAyika Adi bhAva tathA nija cetana svabhAva kI apekSA se AtmA meM sat pakSa hai aura jar3a padArtha ke guNa, varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi AtmA meM na hone kI apekSA Anandaghana granthAvalI, pada 59 / cetana sakala viyApaka hoI / sat asat guNa para jAya pariNati, bhAu subhAu gati joI // sva para rUpa vastu kI sattA, sattA eka akhaNDa abAdhita, anvaya aru vyatireka hetu ko, Aropita saba dharma aura hai, 1. 2. sIjhe eka nahIM doI / yaha siddhAMta paccha joI // samajhi rUpa bhrama khoI / Anandaghana tata soI // - vahI, pada 82 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 Anandaghana kA rahasyavAda se usameM asat pakSa bhI hai / nanu aura amatu pakSa se Upara samagrataH to AtmA vAcya yA avaktavya hai / anekAnta-dRSTi ananta dharmAtmaka vastu ke svarUpa ko samajhane kI eka paddhati hai aura syAdvAda usa anekAntAtmaka vastu kI nirdoSa abhivyakti kI zailI hai, jise saptabhaMgI kahate haiM / isa prakAra, ye tInoM parasparAzrita haiM / isIlie Anandaghana ne apanI vivecana-paddhati meM ina tInoM meM se kisI kI bhI upekSA nahIM kI / unake darzana meM anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI kI yaha triveNI pAI jAtI hai / nizcaya aura vyavahAramUlaka naya-paddhati nayavAda jainadarzana kI nIMva hai / anekAnta dRSTi kA bhavya prAsAda isI para TikA huA hai / ata: anekAnta aura nayavAda eka dUsare se pUrNatayA pRthak na hokara eka dUsare ke pUraka haiM / ina donoM ke madhya aMgAMgI bhAva sambandha dekhA jA sakatA hai| nayavAda vastu ke vividha rUpoM kA vizleSaNa karatA hai / vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA hai ki jainadarzana meM eka bhI sUtra aura artha aisA nahIM jo naya- zUnya ho / ' nayavAda kA viSaya ati gambhIra, gahana evaM vistRta hai / sAmAnyatayA use samajha pAnA kaThina hai / svayaM Anandaghana ne bhI abhinandana jina stavana meM nayavAda ko ati durgama batAte hue kahA hai : hetu vivAda ho citta dharI joie ati durgama nayavAda / 2 tuoM (tarkoM) ke vivAda meM citta ko ulajhA kara nayavAda kA jJAna prApta karanA atIva duSkara hai, kyoMki nayavAda ke eka nahIM, aneka bheda-prabheda haiM : eka aneka rUpa nayavAde niyate nara anusarie re / isa prakAra nayavAda kI carcA Anandaghana ke adhikAMza padoM meM upalabdha hotI hai / zAnti jina stavana meM bhI guru ke upadeza kI mahattA ke prasaMga meM samagra nayavAda kA ullekha karate hue ve kahate haiM : 1. natthi naehiM vihuNaM suttaM atyoya jiNa mae kiMci / - vizeSAvazyaka bhASya, 2277 / 2. Anandaghana granthAvalI, abhinandana jina stavana / 3. Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 133 phala visaMvAda jehamAM nahIM, zabda te artha sambandhi re| sakala nayavAda vyApI rahyo, te ziva sAdhana saMdhi re / ' jinake vacanoM meM phala ke sandeha (saMzaya) kA avasara nahIM hai, jinake zabda bhrAnti rahita yathArtha artha ke dyotaka haiM aura jinake vacanoM meM sarvatra samagra nayavAda vyApta hai arthAt jisameM saba dRSTikoNoM kA samanvaya hai, aise guru kA upadeza mokSa mArga kI sAdhanA meM kAraNa rUpa hai| ____naya kyA hai ? sAmAnyatayA naya kA artha hai-apekSA, dRSTi yA abhiprAya / nayacakrasAra meM 'naya' kI paribhASA isa prakAra kI gaI hai ki 'vastu ke aneka dharma hote haiM, unameM se kisI eka dharma ko pradhAnatA denevAle aura anya dharmoM ko gauNa rakhanevAle jJAna ko naya kahate haiM / nIyate paricchidyate anena, asmin, asmAd veti nyH| ananta dharmAdhyAsite vastunyekAMza grAhako vedhi ityarthaH / / jisake dvArA, jisameM athavA jisase anantadharmAtmaka vastu ke kisI eka aMza kA bodha kiyA jAe, vaha 'naya' hai| nayoM kA vargIkaraNa aneka prakAra se huA hai| AcArya siddhasena kA to kahanA hai ki jitane bhI vacana ke prakAra haiM, utane hI naya haiM, kyoMki vastu anantadharmAtmaka hai, ataH nayoM kI saMkhyA bhI ananta hai| phira bhI jainAcAryoM ne unheM saMkSepa meM prastuta 1. vahI, zAntijina stavana / 2. anantadharmAtmake vastunyekadharmonnayanaM jJAnaM nayaH / -nayacakrasAra / 3. abhidhAna rAjendra koza, khaNDa 4, pR0 1852 / 4. (a) jAvaiyA vayaNA pahA, tAvaiyA ceva hoti Naya-vAyA / jAvaiyA Naya-vAyA, tAvaiyA ceva para-samayA / / -sanmati tarka, 3 / 47 (ba) jAvaMto vayaNa pahA, tAvaMto vA nayA visddaao| tecevaya para samayA, sammattaM samadiyA savve // -vizeSAvazyaka bhASya, 2265 / (sa) jAvadiyA vayaNapahA, tAvadiyA ceva hoMti NayavAdA / jAvadiyA NayavAdA, tAvadiyA ceva hoMti para samayA // -gommaTasAra karmakANDa, 894 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 Anandaghana kA rahasyavAda karane kA prayAsa kiyA hai| jaina paramparA meM nayoM kI vyavasthA tIna rUpoM meM dRSTigata hotI hai| unameM prathama naigama, saMgraha Adi ke rUpa meM saptavidha nayoM kA vargIkaraNa jainAgamoM meM milatA hai| dUsarA prakAra dravyArthika aura paryAyArthika nAmaka dvividha naya kA hai| isa sambandha meM AcArya siddhasena kA spaSTa kathana hai ki "bhagavAn mahAvIra ke pravacana meM vastutaH ye hI mUla do dRSTiyA~ haiM, aura zeSa sabhI dRSTiyA~ inhIM do kI zAkhAprazAkhAe~ haiN|"3 tIsarA prakAra nizcaya aura vyavahAramUlaka nayadvaya kA hai| isa sambandha meM upAdhyAya yazovijaya ne bhI kahA hai ki adhyAtma-dRSTi se mUla naya do hI haiM-eka nizcaya aura dUsarA vyavahAra / usameM bhI nizcaya naya ke do bheda haiM-eka zuddha nizcaya naya aura dUsarA 1. anuyoga dvAra sUtra, 156 (se kiM taM gae ? sattamUlaNayA paNNattA / taM jahA Negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhirUDhe evaMbhUe / ) evaM sthAnAMgasUtra 552, bhagavatI sUtra 469, tattvArtha0 1 // 34 2. (a) samAsatastu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca / -pramANanaya tattvAloka, a0 7 / 4 / 5 / (ba) nayo dvividhaH dravyArthikaH paryAyArthikazca / -sarvArthasiddhi, 116 / 3. titthayaramUlasaMgaha visesa patyAra mUlavAgaraNI / davaTTio ya pajjavaNao ya sesA viyappAsiM // -sanmati tarka 113, uddhRta Agama yuga kA jaina darzana, pR0 117 / 4. (a) punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUla nayau dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayo'bheda viSayo vyavahAro bheda viSayaH / / - -AlApa siddhi (ba) Nicchaya vavahAraNayA mUla bheyANa tANa savvANaM / Nicchaya sAhaNa heo, davvapajjatthi A muNaha // 4 // -AlApa paddhati 5, gA0 4 evaM nayacakra vRtti 183 / (sa) nizcaya vyavahArohi, dvau ca mUla nayau smRtau / nizcayo dvividha statra, zuddhAzuddha vibhedataH // 1 // -abhidhAnarAjendra koza, khaNDa 4, pR0 1892 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati azuddha nizcaya naya / ' sanmatiTIkA meM bhI nizcaya aura vyavahAra ke sambandha meM nirdeza hai ki naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna nizcayadRSTiyA~ haiM aura RjusUtra, zabda, samAbhirUr3ha tathA evaMbhUta ye cAra vyavahAra dRSTiyA~ haiM / ina donoM dRSTiyoM kA ullekha prakArAntara se 'bhagavatIsUtra' meM bhI hai| uparyukta nayoM ke vargIkaraNa kI vivecanA jainAcAryoM ne do dRSTi se kI hai-eka zAstrIya dRSTi se aura dUsarI AdhyAtmika dRSTi se| saptavidha nayoM kA vargIkaraNa tathA dravyArthika aura paryAyArthika naya kA nirUpaNa zAstrIya dRSTi ke antargata AtA hai aura nizcaya evaM vyavahAra naya kI vivecanA AdhyAtmika dRSTi ke antargat / nayoM ke uparyukta sabhI prakAroM meM se hama kevala yahA~ nizcaya aura vyavahAra ina do mUla nayoM kI hI carcA kareMge kyoMki santa Anandaghana ne mAtra nizcaya aura vyavahAra naya tathA dravya-dRSTi aura paryAya-dRSTi ke AdhAra para hI apanI vivecanAe~ kI haiN| "isake atirikta nizcaya aura vyavahAra naya eka aisA dRSTikoNa hai jisameM anya sabhI nayoM kA vargIkaraNa antanihita hai| nizcaya aura vyavahAra naya meM sabhI nayoM kA antarbhAva hai|"4 jainAgama bhagavatIsUtra meM bhI nizcaya aura vyavahAra naya kA ullekha hai| bhagavAn mahAvIra ne gautama gaNadhara dvArA pUche gae aneka praznoM kA nirAkaraNa isI naya-dvaya kI zailI meM kiyA hai| AcArya kundakunda ke sAhitya meM bhI nizcaya-vyavahAra naya kI sUkSma vivecanA hai| 1. doya mUla naya bhASIyAjIre, nizcaya ne vyavahAra / nizcaya dvividha kahayure, zuddha azuddha prakAra re // prANI parakho Agama bhAva / / / -dravyaguNa paryAya no rAsa, DhAla terahavIM, gA0 1 / 2. zuddhaM dravyaM samAzritya, saMgraha stadazuddhitaH / naigama vyavahArau staH, zeSAH paryAyamAzritAH // -sanmati TIkA, 272 / 3. bhagavatIsUtra, 1816 koza, khaNDa 4, pR0 1883 / 5. bhagavatIsUtra, 1816 / 44-46 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda __isase yaha siddha hotA hai ki nizcaya-vyavahAramUlaka yaha dvividha vargIkaraNa jainadarzana meM atiprAcIna kAla se hai| na kevala jainadarzana meM, jainetara darzanoM meM bhI nizcaya-vyavahAranaya ke samAna do dRSTiyA~ pAI jAtI haiN| muNDakopaniSad meM kahA gayA hai ki zaunaka nAmaka gRhastha dvArA jaba AcArya aMgirA se pUchA gayA ki 'kasminnu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavatIti," to pratyuttara meM AcArya aMgirA ne kahA ki isa rahasya ko jJAta karane ke pUrva dvividha vidhAoM ko jAnanA anivArya hai| eka hai parAvidyA arthAt paramAtma vidyA aura dUsarI hai aparAvidyA arthAt dharma, adharma ke sAdhana aura unake phala se sambandha rakhanevAlI vidyA / 2 aparAvidyA kevala bAhyajJAna kA paricaya karAtI hai jaba ki parAvidyA Atmatattva aura paramAtmatattva kA pUrNajJAna prApta karAtI hai| aupaniSadika darzana kI ye donoM vidhAe~ jainadarzana meM svIkRta vyavahAra aura nizcaya naya ke samAna hI haiN| isI taraha bauddha darzana meM bhI satya ke do rUpoM kI carcA hai| madhyamaka zAstra meM kahA gayA hai ki buddha kI dharma dezanA do satyoM para Azrita hai-loka saMvRti satya aura paramArtha satya / loka saMvRti satya aura paramArtha satya bhI kramazaH vyavahAra aura nizcaya naya kI bhAMti hI haiN| bhAratIya darzanoM ke atirikta pAzcAtya darzana meM bhI isa prakAra ke vividha bheda kI jhalaka milatI hai| anya AdhyAtmika darzanoM meM bhI isa prakAra ke satya-dvaya ko khojA jA sakatA hai| isa prakAra, saMkSepa meM naya ke mUla bheda do haiM-eka nizcayanaya aura dUsarA vyvhaarny| nizcayanaya ko paramArthanaya aura vyavahAranaya ko aparamArthanaya bhI kahA jAtA hai| pro0 e0 cakravartI ke zabdoM meM 'paramArtha zabda paramAtmA kA dyotaka hai aura satya ke antaratama meM praveza karane kA dArzanika patha pradAna karatA hai, jisase hama carama satya ke yathArtha svabhAva 1. muNDakopaniSad, 1113 2. dve vidye veditavye iti ha sma yadbrahmavido vadanti parA caivAparA ca / parA ca paramAtma vidyA / aparA ca dharmAdharmasAdhana tatphala viSayA / -muNDakopaniSad 1 / 4 / 5 / 3. dve satye samupAzritya, buddhAnAM dharma dezanA / loka saMvRtti satyaM ca, satyaM ca paramArthataH // -madhyamakazAstram, 2418 nAgArjuna praNIta / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 137 kA pUrNa paricaya pAte haiN|" nizcaya dRSTi (naya) vaha hai, jo vastu kI tAttvika sthiti ko arthAt vastu ke mUla svarUpa ko sparza karatI hai| yaha dRSTi abhedagAminI evaM antaraMga se sambaddha hai| yaha bhinnatA meM abhinnatA, anekatva meM ekatva tathA sthUla-tattva meM sUkSma-tattva ke darzana karatI hai| tattvajJAna ke kSetra meM yaha dRSTi AtmA ke bandhana, mokSa, kartRttva, bhoktRttva Adi pratyayoM ko mahattva na dekara kevala AtmA ke zuddha svarUpa kA pratipAdana karatI hai| bandhana, mokSa, kartRttva, bhoktRttva Adi AtmA kI samasta paryAe~ isakI dRSTi meM gauNa haiN| isake viparIta jo dRSTi vastu ke bAhya pakSa (avasthA) kI ora lakSya khIMcatI hai, vaha vyavahAra-dRSTi kahI jAtI hai| vyavahAra-dRSTi bahiraMga se sambaddha tathA bhedagAminI hotI hai| vaha abhinnatA meM bhinnatA, ekatva meM anekatva kI ora hamArA dhyAna AkarSita karatI hai| saMkSepa meM, eka abhinnatA kA pratipAdana karatI hai to dUsarI bhinnatA ko pradarzita karatI hai| eka sUkSma tattvagrAhI hai to dUsarI sthUla tttvgraahii| eka abhedagAminI hai to dUsarI bhedagAminI / eka AtmA ke vAstavika zuddha svarUpa kA varNana karatI hai to dUsarI AtmA kI azuddha-dazA ko darzAtI hai| isIse AcArya kundakunda ne 'vavahAro bhUyattho, bhUyattho desido su zuddha Nao'2 kahakara vyavahAra naya ko abhUtArtha aura zuddha naya (nizcaya naya) ko bhUtArtha kahA hai| AcArya amRtacandra ne bho nizcaya naya ko bhUtArtha aura vyavahAra naya ko abhUtArtha kahA hai| ___ santa Anandaghana ne inhIM donoM dRSTiyoM (nayoM) ko lakSya meM rakhakara Atmatattva ke rahasyamaya gUDha svarUpa ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai| nizcaya dRSTi se Atmatattva kA samyak vivecana unhoMne 'avadhU nAma hamArA rAkhe, soi parama mahArasa cAkhe'4 pada meM kiyA hai, jisameM yaha digdarzana 1. samayasAra Apha zrIkundakunda-inTroDakzana bAi pro0 e0 cakravartI, pe018| -uddhRta, 'apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda', pR0 131 / samayasAra, 11 / 3. nizcayamiha bhUtArtha vyavahAraM varNayAta abhUtArtham / -puruSArthasiddhayupAya-(amRtacandrAcArya vircit)| 4. Anandaghana granthAvalI, pada 11 / tulanIya-paramAtmaprakAza, pra0 kha0, gA068-71 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 Anandaghana kA rahasyavAda karAyA gayA hai ki AtmA nizcayanaya kI dRSTi se na puruSa hai, na strI hai, na lAla hai, na polA hai, na sAdhu hai, na sAdhaka hai, na choTA hai aura na bar3A hai aadi-aadi| isa pada kI vistRta vyAkhyA Atna-svarUpa ke prakaraNa meM kI jaaegii| dUsarI ora Anandaghana ne 'mAyaDI manai nirapatra kiNa hI namakI' pada meM vyavahAra naya kI dRSTi se AtmA ke svarUpa kI sundara mImAMsA kI hai| yadyapi nizcaya naya kI dRSTi se AtmA kA svabhAva to zuddha cetanA hai, kintu vyavahAra naya kI dRSTi se vaha jisa-jisa kula meM utpanna hotI hai, usake AcAra-vicAra vaise hI ho jAte haiN| vyavahAra-dRSTi se ukta pada meM AtmA (cetanA) apanI vyAvahArika dazA kI vyathA kA varNana karatI huI kahatI hai ki maiMne niSpakSa (zuddha svarUpa meM) rahane kA prayAsa kiyA kintu saMsAra ke vividha mata-matAntaravAloM ne mujhe niSpakSa nahIM rahane diyaa| yogiyoM ne mujhe 'jogina' banA liyA aura yatiyoM ne 'jatanI' bnaayaa| bhaktimArgI bhaktoM ne mujhe bhaktina bnaayaa| isa taraha pratyeka mata vAloM ne mujhe apane mata kA banA liyaa| kisI ne mujha se rAma-nAma kA 1. mAyaDI mUna nirapakha kiNa hI na mUkI / nirapakha rahevA ghaNuM hI jhUrI, ghI meM nijamati phUkI // 1 // jogiye miline jogaNa kIdhI, jatiye kIdhI jatanI / bhagate pakar3I bhagataNa kIdhI, matavAle kIdhI mataNI / / 2 // rAma bhaNI rahamAna bhaNAvI, arihaMta pATha paThAI / ghara ghara ne hUM dhaMdhe vilagI, alagI jIva sagAI // 3 // koiye mUMDI koiye locI, koiye kesa lpettii| koI jagAvI koI sUtI chor3I, vedana kiNahI na meTI // 4 // koI thApI koI uthApI, koI calAvI koI rAkhI / eka mano meM koI na dITho, koI no koI nahi sAkhI // 5 // dhIMgo durabala nai ThelIjai, ThIgauM ThIgo bAje / abalA te kima bolI sakiye, baDa jodhA ne rAje // 6 // je je kIdhU jeje karAvyuM, te kahatA hUM laajuu| thor3e kahe ghaNu prIchI le jo, ghara sUtara nahIM sAjU // 7 // Apa bItI kahetA risAveM, tehi sU jora na cAle / anaMdadhana prabhu bohar3I jhAle, bAjI saghalI pAle // 8 // -Anandaghana granthAvalI, pada 66 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 139 pATha karavAyA to kisI ne rahamAna kA uccAraNa karavAyA aura kisI ne mujhase arihaMta kA jApa krvaayaa| Age isI bAta ko kahatI hai ki kisI ne mujha se muNDana karavAyA to kisI ne kezaloca aura kisI ne jaTA-jUTa dhAraNa krvaayaa| kisI ne mujhase jAgaraNa karavAyA to kisI ne mujhe sulA kara rkhaa| isa prakAra sabhI ne mujhe bAhya karmakANDoM meM ulajhA kara nijarUpa se vaMcita rkhaa| yadyapi nizcaya-dRSTi se cetana aura cetanA pRthak pRthak nahIM haiM, tathApi vyavahAra-dRSTi se Anandaghana ne cetana aura cetanA ko pRthak-pRthak kalpita kiyA hai| ___ anyatra bhI Anandadhana ne adhikAMza padoM meM Atma-tattva kA nirUpaNa nizcaya aura vyavahAra dRSTi ke AdhAra para sundara DhaMga se kiyA hai| vAsupUjya jina stavana meM unhoMne AtmasvarUpa kI vicAraNA nizcaya-vyavahAra dRSTi ke dvArA kI hai| isameM unhoMne vyavahAra-dRSTi se AtmA ko kartA tathA sukha-duHkha rUpa karmaphala kA bhoktA kahA hai aura nizcaya-dRSTi se use ekamAtra Ananda-svarUpa siddha kiyA hai| arajina stavana meM dravya aura paryAya-dRSTi se tathA nizcaya-vyabahAra-dRSTi se unakI vivecanAe~ bahuta hI mahatvapUrNa haiN| isameM unhoMne AtmA tathA usake darzana-jJAna Adi guNaparyAyoM kI mImAMsA kI hai| sarvaprathama nizcayanaya kI dRSTi se 'svasamaya' aura vyavahAranaya kI dRSTi se 'para samaya' kI vivecanA karate hue kahate haiM : zuddhAtama anubhava sadA, sva samaya eha vilAsa re / parabar3I chAMhar3I je par3e, te parasamaya-nivAsa re // jahAM paryAyArthika athavA vyavahAra-daSTi ko gauNa rakhakara dravyArthika athavA naizcayika (pAramArthika) dRSTi kI mukhyatA se zuddha AtmA kA anubhava sadA hotA hai vahI sva samaya rUpa svAtmaramaNatA hai aura jahAM zuddhAtmA ke ati 1. Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / 2. vahI, arajinastavana, tulanIya-jIvo carita saNa NANa TThiu taM hi sasamayaM jANa // 2 // puggala kammapadesaTThiyaM ca taM jANa parasamayaM // -samayasAra, gA02 / je pajjayesu NiradA jIvA para samayiga tti NiddiTTA / AdasahAvammi ThidA te sagasamayA muNedavvA // 2 // -pravacanasAra, jJeya0, gA0 2 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 Anandaghana kA rahasyavAda rikta namapatroM kI praticchAyA par3atI hai arthAt jahAM vyavahAra-dRSTi se thA paryAya-dRSTi se AtmasvarUpa kI vicAraNA kI jAtI hai vahAM para samaya hai| isI bAta ko unake samakAlIna upAdhyAya yazovijaya jI ne isa rUpa meM kahA hai ki 'jo paryAyoM meM hI rata haiM, ve para samaya meM sthita haiM aura jo Atma-svabhAva meM lIna haiM, unakI svasamaya meM hI nizcalatApUrvaka sthiratA hotI hai|'' 'guNa paryAyavad dravyam'2 lakSaNa ke anusAra Atma-dravya guNa aura paryAyoM se yukta hai| sAdhAraNataH darzana, jJAna aura caritra AtmA ke guNa mAne jAte haiN| aneka vizeSaNoM aura guNoM se yukta AtmA kI vividha avasthAoM tathA paryAyoM kI kalpanA kI jAtI hai| kintu prazna yaha hai ki darzana, jJAna aura cAritra jo AtmA ke mUla guNa yA sva lakSaNa kahe gaye haiM, ve AtmA se pRthak haiM athavA apRthak ? dravya aura guNa meM kyA sambandha hai ? donoM ko eka mAnA jAye yA alaga-alaga ? isake atirikta darzana, jJAna-cAritra kI bhI aneka paryAe~ hotI haiN| to yahAM bhI vahI prazna khar3A hotA hai ki guNa aura paryAya tathA Atma-dravya ye tInoM kisa mAtrA meM bhinna haiM aura kisa mAtrA meM abhinna ? isa pecIdI samasyA kA uttara Anandaghana ne dravya aura paryAya-dRSTi tathA nizcaya aura vyavahAra ina do dRSTiyoM (nayoM) dvArA diyA hai / AtmA aura usake darzana, jJAna-cAritra guNa-paryAyoM ko samajhAne hetu sarvaprathama sUrya kI upamA dekara ve apanI bAta prastuta karate haiM : tArA nakSatra graha caMdranI, jyoti dineSa mojhAra re| darzana-jJAna-caraNa thakI, zakti nijAtama dhAra re // 3 jisa prakAra sUrya meM tAroM, nakSatroM, grahoM aura candramA kI jyoti antarbhUta ho jAtI hai, usI taraha AtmA meM bhI darzanajJAna-cAritraguNa kI zakti antarnihita hai| ise yadi aura adhika spaSTa zabdoM meM kaheM to jagat meM aisI prasiddhi hai ki tArA, nakSatra, candramA Adi prakAzamAna padArthoM meM sUrya kA hI prakAza saMkramita hotA hai| Adhunika vijJAna kA bhI yaha abhimata 1. ye paryAyeSu niratAste hyanya samaya sthitaaH|| Atma svabhAva niSThAnAM dhruvA sva samaya sthitiH // .. -adhyAtmopaniSad, dvitIya adhikAra, zlo0 26 / 2. tattvArthasUtra, 5 / 37 3. Anandaghana granthAvalI / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 141 hai ki grahoM tathA candramA kA prakAza svatantra nahIM hai, ye saba sUrya ke prakAza ke bala se hI Alokita hote haiN| isI taraha darzana, jJAna aura cAritra guNa bhI AtmA se pRthak svatantra nahIM haiM / yadyapi vyavahAra meM ye AtmA ke guNa kahe jAte haiM kintu naizcayika athavA pAramArthika dRSTi se darzana, jJAna aura cAritra hI AtmA hai| ye tInoM AtmA se bhinna na hokara abhinna haiM, Atmamaya haiN| isameM guNa-guNI kA bheda nahIM rahatA, pratyuta donoM abhinna rUpa meM rahate haiN| jabaki vyavahAra-dRSTi meM guNa (darzana, jJAna-cAritra) aura guNI (AtmA) pRthak-pRthak rUpa meM dRSTigocara hote haiN| yahI bAta AcArya kundakunda tathA amitagati ne bhI kahI hai|' mokSa-mArga meM bhI kahA gayA hai ki darzana, jJAna-cAritra ye tIna bheda vyavahAra se hI kahe jAte haiM, nizcaya se tInoM eka AtmA hI haiN| ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki vyavahAra dRSTi se vastu meM jo bhinnatA parilakSita hotI hai, nizcaya-dRSTi se usI meM abhinnatA yA abheda kI pratIti hotI hai| vyavahAra-dRSTi se darzana, jJAna aura cAritra Atmika-guNa haiM, kintu pAramArthika dRSTi se ye saba Atmamaya haiN| nimnalikhita paMktiyoM meM dUsarA udAharaNa sone kA dekara AtmA aura usake guNa-paryAyoM kI vivecanA karate haiM : bhArI pIlo cIkaNo kanaka, aneka taraMga re| paryAya dRSTi na . dIjie, ekaja kanaka abhaMga re // 3 sAmAnya bAta yaha hai ki svarNa ke sAtha paryAya rUpa meM tIna guNa nihita rahate haiM-bhArIpana, pIlApana aura cikanApana, arthAt sonA vajana meM bhArI raMga se pIlA aura guNa se cikanA (snigdha) aise aneka rUpoM meM dRSTigata hotA hai| isI taraha svarNa ke hAra, kaMgana, kaMThI, kar3A Adi vibhinna AbhUSaNa banAe jAte haiM kintu ye saba paryAya-dRSTi se dekhane para hI bhinnabhinna pratIta hote haiN| yadi paryAya-dRSTi ko gauNa kara dravya-dRSTi se dekhA jAe to sonA eka aura akhaNDa-abheda rUpa hI rahatA hai| usake bheda-prabheda nahIM ho skte| vastutaH svarNa meM bhArIpana, pIlApana va cikanApana athavA 1. vavahAreNu dissadi NANissa caritta dasaMNaM NANaM / __NAvi NANaMNa carittaMNa daMsaNaM jANago suddho|| -samayasAra, gA0 7 evaM yogasAra prAbhRta, 43 / 2. mokSamArga, 31 3. Anandaghana granthAvalI, arajina stavana / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 Anandaghana kA rahasyavAda vibhinna AbhUSaNoM kI kalpanA karanA paryAya - dRSTi hai / ukta paMktiyoM meM Anandaghana ne svarNa ke udAharaNa dvArA dravyArthika aura paryAyArthika dRSTi kA gUr3ha rahasya sarala sugama bhASA meM abhivyakta kiyA hai / isI udAharaNa ko AtmA para ghaTAte hue ve kahate haiM : darzana - jJAna caraNa thakI, alakha svarUpa aneka re / nirvikalpa rasa pIjie, zuddha niraMjana eka re // ' jaise svarNa ke vividha guNa aura paryAya sone se alaga nahIM haiM, usI meM samA jAte haiM, vaise hI darzana, jJAna cAritra Adi guNa paryAya AtmA se pRthak na hokara Atmamaya hI haiM / yadyapi paryAya - dRSTi se dekhane para AtmA bhI darzana jJAna aura cAritra kI dRSTi se aneka rUpavAlI pratibhAsita hotI hai, yataH vyavahAra yA paryAya -dRSTi se AtmA ke ananta guNa aura paryAe~ mAnI gaI haiM / lekina AtmA ko yadi nirvikalpa bhAva se arthAt guNa- paryAya Adi samagra saMkalpa-vikalpa se rahita hokara mAtra zuddha naizcayika dRSTi se dekhA jAya to vaha zuddha, niraMjana aura eka rUpa meM hI pratibhAsita hotI hai / upAdhyAya yazovijaya ne bhI pAtaMjala yogadarzana para apanI TippaNI meM isI bAta kI ora nirdeza karate hue kahA hai ki nirvikalpa - dhyAna meM zukla dhyAna ke dUsare pAda meM eka svAtma dravya kA paryAya rahita dravya kA zuddha dhyAna hotA hai aura isalie vaha svasamaya niSThA hai / usa avasthA meM dravyArthika pradhAna zuddha nizcayarya kI mukhyatA hotI hai / nizcaya-dRSTi aura vyavahAra-dRSTi kI upayogitA pAtra bheda se pRthak rUpa meM pratipAdita karate hue Anandaghana kA kathana hai : paramAratha paMtha je kahe, te raMje eka tanta re / vyavahAra lakha je rahe, tehanA bheda ananta re // jo vyakti paramArtha (nizcayAtmaka) mArga kA kathana karatA hai, vaha eka hI zuddhAtma-tattva rUpa ko dekhakara prasanna hotA hai, kintu jo vyavahAra naya kI 3. 9. vahI / 2. pAtaMjala yogadarzana para upAdhyAya yazovijaya kRta TippaNI, uddhRta - adhyAtma darzana, pR0 385 / Anandaghana granthAvalI, arajina stavana / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 143 daSTi se Atma-tattva ko dekhatA hai, usakI dRSTi meM AtmA ke ananta guNaparyAyoM kI apekSA se ananta bheda dRSTigata hote haiN| yahAM sahaja prazna uThatA hai ki nizcaya aura vyavahAra-dRSTi meM se kise grahaNa kiyA jAye athavA kisakA avalambana lene meM Atma-lAbha hai ? nizcaya-vyavahAra ke lAbhAlAbha kI dRSTi se Anandaghana kI ye paMktiyA~ mananIya haiM : vyavahAre lakha dohilo, kAMi na Ave hAtha re / . zuddha naya thApana sevatAM, navi rahe duvidhA sAtha re||' kevala vyavahAra naya kA Azraya lene se Atma-tattva (parama-tattva) kI prApti durlabha hai, kyoMki isake dvArA tattvataH kucha bhI upalabdhi nahIM hotI, jabaki zuddha nizcaya naya kI abheda sthApanA karane se arthAt use grahaNa karane para zuddhAtma-tattva lakSya ko pAne meM ka ra jana yA dvaitabhAva nahIM rhtaa| anya zabdoM meM nizcaya naya ko aMtaraMga meM dhAraNa kara Atma-tattva ko dekhane para AtmA aura paramAtmA meM kisI taraha kA dvaitabhAva yA bhinnatva nahIM rahatA, pratyuta advaita-abheda rUpa eka paramatattva kA anubhava hotA hai| yaha saca hai ki nizcaya-dRSTi ko lakSya meM na rakhakara mAtra vyavahAra naya kA avalambana lene para sAdhaka vividha paryAyoM aura vikalpoM meM itanA bhaTaka jAtA hai ki mUla lalya chUTa jAtA hai| aisI sthiti meM zuddha Atmatattva rUpa amRta-phala kA sArabhUta rasa use prApta nahIM hotA, usake palle kevala Upara ke chilake hI par3ate haiN| isIlie kadAcit Anandadhana jaise adhyAtmayogI ko yaha kahanA par3A ki 'vyavahAre lakha dohilo'--'vyavahAra dvArA zuddhAtmA tattva ko pAnA ati durlabha hai| itanA hI nahIM, kevala vyavahAranaya para Azrita rahane vAle sAdhakoM para karArI coTa karate hue 'kAMi na AveM hAtha re' 'kahakara yaha siddha kiyA hai ki sAdhaka yadi nizcayadRSTi ko lakSya meM na rakhakara mAtra vyavahAra-dRSTi ko hI saba kucha mAnakara anekavidha kaThora sAdhanA yA bAhya kriyAkANDa karatA hai, phira bhI pariNAmataH usakA vAstavika Atma-siddhi kA prayojana siddha nahIM hotaa| isase aisA pratIta hotA hai ki AcArya kundakunda kI bhAMti Anandaghana ne bhI 'zuddha naya thApana sevatAM' 'kahakara zuddha nizcaya naya ko grahaNa karane para 1. Anandaghana granthAvalI, arajina stavana / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 Anandaghana kA rahasyavAda bala diyA hai| upAdhyAya yazovijaya ne bhI isI bAta kI ora aMguli nirdeza karate hue adhyAtmasAra meM kahA hai ki 'isa prakAra zuddha naya kA avalambana lene se AtmA meM ekatva prApta hotA hai, kyoMki pUrNavAdI (paramArtha-vAdI) yA nizcayanayavAdI AtmA ke aMzoM (paryAyoM) kI kalpanA nahIM krte| paryAya jitanI jAnate haiM, utane se pUrNa dravya jJAta nahIM hotaa| kevala aMza hI pratIta hote haiN| sthAnAMga Adi sUtroM meM 'ege AyA' kA jo kathana hai, usakA Azaya bhI yahI hai|' isake atirikta unhoMne bhI aMtaraMga meM nizcaya-dRSTi ko rakhakara vyavahAra-dRSTi kA anusaraNa karane kI cetAvanI dI hai / isa sambandha meM unakA kathana hai : nizcaya dRSTi citta dharI jI, pAle je vyavahAra / puNyavaMta te pAmaze jI, bhava-samudra no pAra // 2 jo sAdhaka hRdaya meM nizcaya-dRSTi dhAraNa karake vyavahAra kA pAlana karatA hai, vahI bhAgyazAlI saMsArarUpa sAgara se pAra ho sakatA hai| AcArya kundakunda ne jo nizcaya aura vyavahAranaya ke sambandha meM yahA~ taka kahA hai ki vyavahAranaya nidrA hai to nizcaya naya jAgaraNa / ataH jo vyavahAra meM jagatA hai, vaha nizcaya naya se A~kha mUMda letA hai aura jo vyavahAra naya se svapnAvasthA meM hai, vaha pAramArthika dRSTi se jAga rahA hai| ___ Anandaghana kI nizcaya-vyavahAra naya kI dRSTi se Atma-tattva kI vivecanAe~ anyatra bhI pAI jAtI haiN| eka jagaha unhoMne kahA hai : acala abAdhita deva kuM, khema kharIra lakhaMta / vivahArI ghaTa bar3hi kathA, nihacai zarama ananta // 4 1. iti zuddhanayAttamekatvaM prAptamAtmani / aMzAdikalpanA'pyasya, naSTA yatpUrNavAdinaH // eka Atmeti sUtrasyA'pyayamevA'zayo mataH // -adhyAtmasAra, 31 / 2. zrI sImaMdhara svAmI vinati rUpa savAso gAthA nuM stavana-upAdhyAya yazovijaya, DhAla 5, gAthA 55 / 3. jo sutto vavahAre so joI jaggae sakajjAma / jo jaggadi vavahAre so sutto appaNe kajje // -mokkhapAhur3a, gA0 31 / 4. Anandaghana granthAvalI, pada 37 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati jaina darzana meM AtmA ke ghaTane-bar3hane kI arthAt gaMkoca-vistAra kI jo bAta hai, vaha vyavahAra naya kI dRSTi ko lakSya karake hai, kintu nizcaya naya kI daSTi se to AtmA saMkoca-vistAra ke guNa se rahita parama Ananda rUpa hai| AtmA ke bandhana aura mokSa ke sambandha meM kahA gayA hai : baMdhana mokha nihacai nahIM, vivahArI lakhi doya / kuzala khema anAdi hI, nitya abAdhita hoya // ' AcArya kundakunda ke samAna Anandaghana kA bhI spaSTa abhimata hai ki nizcaya naya kI dRSTi se AtmA bandhana aura mukti kI prakriyA se rahita hai| 'bandhana' aura 'mokSa' ke pratyayoM kI avadhAraNA kevala vyavahAra naya se siddha hotI hai| kyoMki bandhana aura mukti donoM AtmA kI paryAya haiN| bandhana azuddha aura mukti zuddha paryAya hai| ataH paryAya kI dRSTi se bandhana-mukti donoM vyavahArAzrita haiM kintu nizcaya-dRSTi se AtmA ina donoM se pare nitya, zAzvata aura trikAlAbAdhita hai| muni yogIndu ne bhI kahA hai ki 'vyavahAranaya se AtmA dravya, karma, bandha, bhAvakarma bandha aura nau karmabandha' meM phaMsatA hai| punaH yatna vizeSa se karma bandhana se mukta hokara mokSa ko prApta hotA hai kintu paramArtha (nizcaya) naya se AtmA na to karmabandha meM pha~satA hai aura na usakA mokSa hotA hai| vaha bandha-mokSa se rahita hai|" sArAMza yaha ki Anandaghana ke darzana meM Atmatattva kI vyAkhyA dravya aura paryAya tathA nizcaya aura vyavahAra naya kI dRSTi se kI gaI hai| vastutaH nizcaya aura vyavahAra-donoM dRSTiyA~ apane-apane sthAna para yathArtha haiN| kore nizcaya se bhI kAma nahIM cala sakatA, kyoMki sAdhaka ko vyavahAra bhUmi para calanA hai| jo sAdhaka zuddha nizcaya naya kI ucca bhUmikA arthAt nirvikalpa dazA taka nahIM pahu~cA hai, vahA~ taka vaha vyavahAra dRSTi kI apekSA nahIM kara sktaa| isake atirikta jana sAdhAraNa ko bhI prAthamika bhUmikA meM vyavahAra dvArA hI paramArtha kA upadeza diyA jA 1. Anandaghana granthAvalI, pada 37 / 2. baMdhu vi mokkhu vi sayalu jiya jIvahaM kammujaNei / appA kiM vi vi kuNai Navi Nicchau euM bhuNai // -paramAtmaprakAza, pra0 kha0 65 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 Anandadhana kA rahasyavAda sakatA hai| isalie puruSArtha siddhi meM spaSTataH yaha kahA gayA hai ki anAdikAla se ajJAnI jIva vyavahAranaya ke upadeza ke binA vastu kA svarUpa samajha nahIM sakate, ataeva unheM vyavahAra naya dvArA samajhAyA jAtA hai| isI taraha AcArya kundakunda ne bhI vyavahAra naya kI mahattA eka anya DhaMga se pratipAdita kI hai| unakA kathana hai ki 'jisa prakAra eka anArya ko kisI bhI prakAra kI zikSA dene ke lie, anArya bhASA ko hI mAdhyama banAnA par3atA hai, ThIka isI prakAra sAdhAraNa jana ko 'paramAtmatattva' kA jJAna vyavahAranaya se hI karAyA jA sakatA hai / uparyukta AdhAra para vyavahAra naya ko nizcaya naya kA pUraka kahA jA sakatA hai| eka sAdhya hai to dUsarA sAdhana / sAdhaka ko sAdhya taka pahu~cane ke lie eka sopAna kI AvazyakatA rahatI hai aura usa sopAna kA kAma vyavahAra naya karatA hai| ataH 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH' kI bhA~ti nizcaya aura vyavahAra naya ke samanvaya se hI Atma-tattva kI jAnakArI ho sakatI hai| apekSAvAda kI dRSTi se donoM mArga apane-apane dhyeya ke anusAra satya haiN| ekAnta rUpa se nizcaya kA kathana karanA aura vyavahAra kA niSedha yA apalApa karanA asamIcIna hai| isI prakAra nizcaya ko sarvathA anucita mAnakara ekAnta rUpa se vyavahAra kA Agraha rakhanA bhI ucita nhiiN| jo vyakti isa taraha ekAnta rUpa se eka hI dRSTi kA Agraha rakhakara dUsare kA sarvathA niSedha karatA hai, vaha yathArtha naya na hokara nayAbhAsa (mithyAvAda) hotA hai| aisI sthiti meM nayavAdI eka hI dRSTikoNa ko grahaNa kara saMgharSa kara baiThate haiN| Anandaghana ne yathArtha hI kahA hai : saravaMgA saba nai dhaNIre, mAnai saba paramAna / nayavAdI pallo gahai (pyAre), karai larAi ThAna // 3 1. abudhasya bodhanArthaM munIzvarA dezayantyabhUtArtham / vyavahArameva kevalamavaiti yastasya dezanA nAsti // 6 // -puruSArtha siddhayupAya, gA0 6, pR0 5 / . 2. jaha Navi sakkamaNajjo aNajja bhAsaM viNA u gAheuM / taha vavahAreNa viNA paramatyuva esaNamasakkaM // -samayasAra' gA0 8, pR0 18 / 3. Anandadhana granthAvalI, pada 61 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 147 vastutaH AtmA meM sabhI naya ghaTita hote haiN| ataH yaha AtmA naya aura pramANa se jAnA jAtA hai / yaha (AtmA) sarvAMgI aura svayaM saba nayoM kA svAmI hai| isakA rUpa eka naya dvArA siddha nahIM ho sktaa| saba dRSTikoNoM ko dhyAna meM rakhakara hI isakA svarUpa samajhA jA sakatA hai| antataH Anandadhana ne nayavAda se bhI Upara uThakara AtmA ko anubhavagamya batAyA hai| unakA spaSTa kathana hai ki yaha AtmA anubhava jJAna se hI jAnA jA sakatA hai|' samanvayAtmaka dRSTi Anandaghana ke rahasyavAda meM hameM samanvayAtmaka-zailI ke bhI darzana hote haiN| yaha paddhati pUrva paddhatiyoM kI apekSA adhika sarala aura sugama hai| ataH jana sAdhAraNa ke lie yaha paddhati ati upayogI hai| yaha vaha paddhati hai, jisake dvArA mAnava durAgrahapUrNa vicAroM se Upara uThakara samanvayasAdhanA kI ora pravRtta hotA hai| isake dvArA Anandadhana ne parama-tattva tathA SaTdarzanoM kA jo vivecana kiyA hai, usameM saMkIrNatA, kaTTaratA tathA anya dharmoM evaM darzanoM ke prati tanika bhI vidveSa kI gandha nahIM miltii| unakA eka mAtra lakSya thA, mAnava-samAja ko saMkIrNatA ke dAyare se mukta kara unameM samanvaya tathA sauhArdra bhAva sthApita karanA / jainadharma kI dRSTi Arambha se hI udAra, vyApaka evaM samanvayAtmaka rahI hai| 'namokAra mahAmantra' isakA sarvazreSTha udAharaNa hai jisake pA~coM pada vyaktivAcaka na hokara guNavAcaka haiN| usameM loka ke sabhI sAdhuoM ko vandanA kara eka vyApaka evaM udAra dRSTikoNa kA paricaya diyA gayA hai| jaina tattva-cintana meM isa paddhati kA vikasita rUpa hameM parilakSita hotA hai| jainadharma meM samanvayAtmaka dRSTi para jitanA adhika bala diyA gayA, * utanA kadAcit anyatra dRSTigocara nahIM hotA / jaina dArzanikoM ne sarvadharmoM evaM darzanoM ke prati mAdhyastha-bhAva kA Adarza upasthita kiyA hai| vyApaka evaM samanvayAtmaka zailI kI paramparA ko ujAgara karane vAle jainAcAryoM meM mukhyarUpa se siddhasena divAkara, samantabhadra, akalaMka, haribhadra tathA hemacandra Adi ke nAma liye jA sakate haiM, jinhoMne jainadarzana rUpa 1. Anandaghana granthAvalI. pada 61 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 Anandaghana kA rahasyavAda sindhu meM sarvadarzana rUpa saritAoM ko (samagra dRSTi-binduoM ko) samAhita kiyaa| ina sabhI jainAcAryoM meM vizeSa rUpa se AcArya haribhadra kI dArzanika kSetra meM sarvadharma-sahiSNatA suvikhyAta hai| unakA 'zAstravArtA-samuccaya tathA 'SaTdarzana-samuccaya' grantha SaTdarzanoM kI niSpakSa samAlocanA kA jvalanta udAharaNa hai| unakI madhyastha bhAvanA nimnAMkita zabdoM meM draSTavya hai: pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kArya parigrahaH // ' paramAtmA mahAvIra ke prati na merA koI pakSapAta hai aura na merA maharSi kapila, mahAtmA buddha Adi ke prati koI dvess| jisakA bhI vacana yathArtha ho, use svIkAra karanA caahie| isI taraha 'upadeza-taraMgiNI' meM bhI unhoMne kahA hai ki mukti na to digambaratva meM hai, na zvetAmbaratva meM, na tarkavAda meM, na tattvavAda meM aura na kisI eka pakSa kA samarthana karane meM hI hai / vastutaH kaSAyoM se mukta honA hI mukti hai|' isa samanvayAtmaka-paddhati kA anusaraNa Anandaghana tathA unake samakAlIna upAdhyAya yazovijaya kI kRtiyoM meM bhI dRSTigata hotA hai / vAstava meM santa Anandaghana ne satrahavIM zatI meM dhArmika evaM dArzanika-jagat meM vyApta saMkIrNa vicAradhArA ko dUra karane kA prabala prayAsa kiyaa| yahI kAraNa hai ki unakI kRtiyoM meM kahIM bhI kisI dharma yA darzana ke siddhAntoM ke prati anAdara buddhi yA saMkucita vRtti dikhAI nahIM detii| unhoMne sarvadharmoM evaM darzanoM kA samAdara kara unameM samanvaya sthApita kiyA, yadyapi unake samaya meM sAmpradAyika saMkIrNatA atyadhika thii| itanA hI nahIM, usa samaya bhArata meM auraMgajeba kA zAsana hone se dhArmika kaTTaratA ke kAraNa hindU-musalamAnoM ke madhya bhI viSamatApUrNa vyavahAra thaa| koI rAma ko lekara to koI rahIma ko lekara apane-apane ArAdhya ko sarvazreSTha 1. lokatattva nirNaya, haribhadrasUri viracita, zlo0 38 / 2. nAzAmbaratve na sitAmbaratve na tarka vAde na ca tattvavAde / na pakSa sevA''zrayaNena muktiH kaSAya muktiH kila muktireva // -upadezataraMgiNI, prathama taraMga, tapa upadeza, zlo0 8, pR0 98 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 149 ghoSita karane kA prayAsa kara rahA thA kintu usa alakha niraMjana ke parama rahasya kI anubhUti koI viralA hI kara pAtA thaa| Anandaghana ne yathArtha hI kahA hai : avadhU rAma nAma jaga gAvai, biralA alakha lagAvai / ' aisI viSama sthiti meM santa Anandaghana ne apane ArAdhya paramatattva ko vyApaka rUpa meM paribhASita kiyaa| tattvataH ArAdhya sabhI kA eka hI hai| usameM kisI prakAra kA bheda nahIM hai| bheda hai kevala nAma-rUpa kaa| kintu ArAdhya ke pRthak-pRthak nAma-rUpoM se usake svarUpa meM koI antara nahIM aataa| isa vyApaka dRSTikoNa ko dRSTipatha meM rakhakara hI Anandaghana ne kahA hai ki "Anandaghana cetanamaya niHkarma rI"-'paramatattva' (zuddhAtma-tattva) vaha hai jo samasta karmoM se rahita caitanyamaya evaM Ananda svarUpa hai| manuSya ko saMkIrNatA ke dAyare se haTa kara vizAla dRSTi se paramatattva jAnane kA prayAsa karanA caahie| vizAla-dRSTi se dekhane para paramatattva vyApaka, akhaNDa aura ananta rUpa meM dikhAI detA hai| isI kAraNa Anandaghana kA yaha paramatattva niraMjana, nirAkAra, alakha, Anandaghana aura caitanya - svarUpa hai| ananta haiM, usake nAma aura rUpa / unhoMne use rAma-rahIma, kRSNa-karIma, mahAdeva, pArzvanAtha, brahma Adi nAmoM se bhI sambaddha kiyA hai| unake katipaya padoM meM parama tattva kA ati vyApaka varNana huA hai| jaise--unhoMne paramatattva ko brajanAtha ke rUpa meM (pada 95), baMsIvAle (zrIkRSNa) ke rUpa meM (pada 98), hari ke rUpa meM (pada 96), rAma ke rUpa meM (pada 7, pR0 39), niraMjana ke rUpa meM (pada 8) brahma ke rUpa meM (pada 65) nirUpita kiyA hai| eka pada meM to unhoMne sarvadharmoM meM pracalita paramatattva ke vividha nAmoM kA eka sAtha prayoga kara samanvaya-dRSTi kA acchA paricaya diyA hai| unakI sarvadharmoM ke prati samAdaratA kA nimnAMkita pada mananIya hai : 1. Anandaghana granthAvalI, pada 97 / 2. vahI pd| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 Anandaghana kA rahasyavAda sindha meM sarvadarzana rUpa saritAoM ko (samagra dRSTi-binduoM ko) samAhita kiyaa| ina sabhI jainAcAryoM meM vizeSa rUpa se AcArya haribhadra kI dArzanika kSetra meM sarvadharma-patiAnA suvikhyAta hai| unakA 'zAstravArtA-samuccaya tathA 'SaTdarzana-samuccaya' grantha SaTdarzanoM kI niSpakSa samAlocanA kA jvalanta udAharaNa hai| unakI madhyastha bhAvanA nimnAMkita zabdoM meM draSTavya hai : pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kArya parigrahaH // ' paramAtmA mahAvIra ke prati na merA koI pakSapAta hai aura na merA maharSi kapila, mahAtmA buddha Adi ke prati koI dvess| jisakA bhI vacana yathArtha ho, use svIkAra karanA caahie| isI taraha 'upadeza-taraMgiNI' meM bhI unhoMne kahA hai ki mukti na to digambaratva meM hai, na zvetAmbaratva meM, na tarkavAda meM, na tattvavAda meM aura na kisI eka pakSa kA samarthana karane meM hI hai / vastutaH kaSAyoM se mukta honA hI mukti hai|' isa samanvayAtmaka-paddhati kA anusaraNa Anandaghana tathA unake samakAlIna upAdhyAya yazovijaya kI kRtiyoM meM bhI dRSTigata hotA hai / vAstava meM santa Anandaghana ne satrahavIM zatI meM dhArmika evaM dArzanika-jagat meM vyApta saMkIrNa vicAradhArA ko dUra karane kA prabala prayAsa kiyaa| yahI kAraNa hai ki unakI kRtiyoM meM kahIM bhI kisI dharma yA darzana ke siddhAntoM ke prati anAdara buddhi yA saMkucita vRtti dikhAI nahIM detii| unhoMne sarvadharmoM evaM darzanoM kA samAdara kara unameM samanvaya sthApita kiyA, yadyapi unake samaya meM sAmpradAyika saMkIrNatA atyadhika thii| itanA hI nahIM, usa samaya bhArata meM auraMgajeba kA zAsana hone se dhArmika kaTTaratA ke kAraNa hindU-musalamAnoM ke madhya bhI viSamatApUrNa vyavahAra thaa| koI rAma ko lekara to koI rahIma ko lekara apane-apane ArAdhya ko sarvazreSTha 1. lokatattva nirNaya, haribhadrasUri viracita, zlo0 38 / 2. nAzAmbaratve na sitAmbaratve na tarka vAde na ca tattvavAde / na pakSa sevA''zrayaNena muktiH kaSAya muktiH kila muktireva // -upadezataraMgiNI, prathama taraMga, tapa upadeza, zlo0 8, pR0 98 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 149 ghoSita karane kA prayAsa kara rahA thA kintu usa alakha niraMjana ke parama rahasya kI anubhUti koI viralA hI kara pAtA thaa| Anandaghana ne yathArtha hI kahA hai : avadhU rAma nAma jaga gAvai, biralA alakha lagAvai / ' aisI viSama sthiti meM santa Anandhana ne apane ArAdhya paramatattva ko vyApaka rUpa meM paribhASita kiyaa| tattvataH ArAdhya sabhI kA eka hI hai| usameM kisI prakAra kA bheda nahIM hai| bheda hai kevala nAma-rUpa kaa| kintu ArAdhya ke pRthak-pRthak nAma-rUpoM se usake svarUpa meM koI antara nahIM aataa| isa vyApaka dRSTikoNa ko dRSTipatha meM rakhakara hI Anandaghana ne kahA hai ki "Anandaghana cetanamaya niHkarma rI"-'paramatattva' (zuddhAtma-tattva) vaha hai jo samasta karmoM se rahita caitanyamaya evaM Ananda svarUpa hai| manuSya ko saMkIrNatA ke dAyare se haTa kara vizAla dRSTi se paramatattva jAnane kA prayAsa karanA caahie| vizAla-dRSTi se dekhane para paramatattva vyApaka, akhaNDa aura ananta rUpa meM dikhAI detA hai| isI kAraNa Anandaghana kA yaha paramatattva niraMjana, nirAkAra, alakha, Anandaghana aura caitanya - svarUpa hai| ananta haiM, usake nAma aura rUpa / unhoMne use rAma-rahIma, kRSNa-karIma, mahAdeva, pArzvanAtha, brahma Adi nAmoM se bhI sambaddha kiyA hai| unake katipaya padoM meM parama tattva kA ati vyApaka varNana huA hai| jaise-unhoMne paramatattva ko brajanAtha ke rUpa meM (pada 95), baMsIvAle (zrIkRSNa) ke rUpa meM (pada 98), hari ke rUpa meM (pada 96), rAma ke rUpa meM (pada 7, pR0 39), niraMjana ke rUpa meM (pada 8) brahma ke rUpa meM (pada 65) nirUpita kiyA hai| eka pada meM to unhoMne sarvadharmoM meM pracalita paramatattva ke vividha nAmoM kA eka sAtha prayoga kara samanvaya-dRSTi kA acchA paricaya diyA hai| unakI sarvadharmoM ke prati samAdaratA kA nimnAMkita pada mananIya hai : 1. Anandaghana granthAvalI, pada 97 / 2. vahI pd| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 Anandaghana kA rahasyavAda rAma kahau rahimAna kahau, kou kAnha kahau mahAdeva rii| pArasanAtha kahI kou brahmA, sakala brahma svayameva rI // ' ve spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki brahma yA paramatattva eka hai| usa paramatattva ko cAhe koI rAma kahe yA rahamAna, kRSNa kahe yA mahAdeva, pArzvanAtha kahe yA brahma / kintu vaha mahAcaitanya paramatattva svayaM brahma svarUpa hI hai arthAt zuddhAtma-svarUpa hI hai| usameM kisI prakAra kA antara nahIM hai| unakA yahI zuddhAtma-svarUpa paramatattva rAma-rahIma, mahAdeva Adi saba kucha hai| na unameM kisI taraha kA taratamAMza hai aura na unake nAma-rUpa meM bheda / unakA kathana hai ki bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taise khaNDa kalapanA ropita, Apa akhaNDa sarUpa rI // 2 jisa prakAra miTTI eka hokara bhI pAtra-bheda se aneka nAmoM se pukArI jAtI hai (jaise, yaha ghar3A hai, yaha kuNDA hai, yaha gilAsa hai, yaha pyAlA hai aadi)| usI prakAra eka akhaNDa rUpa paramatattva (zuddhAtmA) meM vibhinna kalpanAoM ke kAraNa, aneka nAmoM kI kalpanA kara lI jAtI hai, kintu vastutaH vaha to akhaNDa svarUpa hI hai| Anandaghana ke isa pada kI tulanA kabIra se kI jA sakatI hai| vaise paramatattva ke svarUpa ke sambandha meM kisI ko bhrAnti na ho isalie Anandaghana ne usake sambandha meM spaSTIkaraNa bhI kara diyA hai| unhoMne udAra zabdoM meM kahA hai ki 'unakA rAma vaha hai jo nija pada (sva-svarUpa) meM ramaNa karatA hai, unakA rahamAna vaha hai jo dUsaroM para rahama (karuNa-dayA) karatA hai, kRSNa vaha hai jo karmoM kA karSaNa karatA hai, mahAdeva vaha hai jo nirvANa prApta kara cukA hai, pArzvanAtha vaha hai jo brahma rUpa kA sparza karatA hai aura jise brahma kI anubhUti hai vahI brahma hai| isa prakAra, unake mantavyAnusAra karmoM se Alipta, athavA niSkarma (karma-upAdhi se rahita) zuddha 1. Anandaghana granthAvalI, pada 65 / 2. vahI pada 65 / 3. kabIra granthAvalI, pada 327, pR0 199 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 151 caitanyamaya Ananda-svarUpa paramatattva kA yahI yathArtha svarUpa hai| aura yaho carama satya hai| isI kA jJAna prApta karanA pratyeka sAdhaka kA lakSya hai| svayaM Anandaghana bhI isa Anandamaya paramatattva kI ArAdhanA isI rUpa meM karate haiN| lekina isakA tAtparya yaha nahIM ki ve avatAravAda ke samarthaka haiM athavA paramatattva ke sambandha meM unakI koI nizcita dhAraNA nahIM hai| mUla bAta yaha hai ki unheM kisI bhI prakAra kI saMkIrNatA svIkAra nahIM hai| ve apane ArAdhya ko kisI bhI nAma se, cAhe vaha saguNavAcI ho yA nirguNavAcI, kahane meM saMkoca kA anubhava nahIM krte| isakA spaSTa pramANa unakI 'Anandaghana caubIsI' aura 'Andaghana bahottarI' hai| 'Anandaghana bAvIsI' meM unhoMne jaina paramparAnusAra pratyeka tIrthakara kI nAmollekhapUrvaka stuti kI hai, jabaki 'Anandaghana bahottarI' meM mukhyataH 'niraMjana cetanamaya mUrati' ke rUpa meM paramatattva ke svarUpa ko prastuta kiyA hai| dUsare zabdoM meM 'Anandaghana bAvIsI' saguNopAsanA aura 'Anandaghana bahottarI' nirguNopAsanA kI dyotaka kahI jA sakatI hai| yaha saca hai ki jise paramatattva ke svarUpa kI vAstavika anubhUti ho jAtI hai, vaha sAmpradAyika bheda ke pacar3e meM yA saMkIrNatA ke ghere meM Abaddha nahIM raha sktaa| usake lie rAma-rahIma, kRSNa-karIma, pArzvanAtha aura mahAdeva yA brahma Adi meM koI antara nahIM raha jAtA aura na use sAkAra (saguNa) aura nirAkAra (nirguNa) brahma meM koI bheda pratIta hotA hai| usakA to apanA eka dharma hotA hai aura vaha hai, Atma-dharma (shuddhaatm-dhrm)| yahI bAta Anandaghana para pUrNarUpeNa caritArtha hotI hai| jaina mata meM dIkSita hone ke uparAnta bhI paramatattva ke sambandha meM unakI dhAraNA ativyApaka evaM samanvayakArI rahI hai| sAmAnyatayA jaina paramparA meM paramatattva kI upAsanA tIrthaMkaroM ke rUpa meM hI kI jAtI rahI hai, kintu Anandaghana ne paramatattva kI upAsanA tIrthaMkaroM kI stuti ke atirikta kRSNa, brajanAtha, zyAma, hari, niraMjana, alakha, brahma ityAdi ke rUpa meM bhI kI hai| 1. nija pada ramai rAma so kahiye, rahama kare rahamAna rii| kara karama kAnha so kahiye, mahAdeva niravANa rI / parasai rUpa so pArasa kahiye, brahma cinhai so brahma rI / ihabidha sAdhyo Apa Anandaghana cetanamaya niHkarmarI // -Anandaghana granthAvalI, pada 65 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 Anandaghana kA rahasyavAda Anandaghana ne hI nahIM pUrvavartI suprasiddha tArkika AcArya akalaMka, muni yogIndu, AcArya haribhadra,AcArya hemacandra Adi ne bhI paramatattva (paramAtmA) ko vyApaka evaM namanvayAtmaka-dRSTikoNa ke rUpa meM dekhA hai / AcArya akalaMka ne kahA hai ki jisane jAnane yogya saba kucha jAna liyA hai, jo janmarUpI samudra kI taraMgoM ke pAra pahuMca gayA hai, jisake vacana, doSa rahita, anupama aura pUrvApara virodha rahita haiM, jisane apane sAre doSoM kA vidhvaMsa kara diyA hai aura isIlie jo sampUrNa guNoM kA bhaNDAra bana gayA hai tathA isI hetu jo santoM dvArA vandanIya hai, cAhe vaha koI bhI ho, buddha ho, varddhamAna ho, brahmA ho, viSNu ho athavA mahAdeva ho|' ___ muniyogIndu ne bhI kahA hai ki paramAtmA hI niraMjana deva hai, ziva, brahmA, viSNu hai| eka hI paramatattva ke ye vibhinna nAma haiN| yaha niraMjana deva hI paramAtmA hai| ise jina, viSNu, buddha aura ziva Adi vibhinna nAmoM se pukArA jAtA hai| AcArya mAnatuMga ne bhI jinendra deva ko buddha, zaMkara, vidhAtA, puruSottama Adi zabdoM se sambodhita kiyA hai| AcArya hemacandra ne bhI somanAtha ke mandira meM binA kisI taratamAMza ke usa deva ko namaskAra kiyA hai jisake rAgAdi doSa kSaya ho cuke haiM, phira vaha deva cAhe brahmA, viSNu, hara yA jina koI bhI ho| isI taraha eka anya jaina 1. yo vizvaM veda vaidyaM janana jala nidherbha ginaH pAra dRzvA paurvAparyA viruddhaM vacanamanupamaM niSkalaMka yadIyam / taM vande sAdhu vaMdyaM nikhila guNanidhiM dhvastadoSadviSantaM / buddhaM vA varddhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA / 2. so siu saMkaru viNhu so, so ruda vi so buddha / so jiNu IsarU baMbhu so, so aMNatu so siddha // 105 // -yogasAra, pR0 383 / 3. buddhastvameva vibudharcita buddhi bovAt, tvaM zaMkaro'si bhuvanatraya zaMkaratvAt / ghAtA'si dhIra ! zivamArgavidhevidhAnAt , vyaktaM tvameva bhagavan ! puruSottamo'si // 25 // -bhaktAmara stotra / 4. yasma nikhilAzca doSA, na santi sarve guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // -lokatattva nirNaya, zlo0 40 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati bhakta kavi ne bhI padmAvatI kI ArAdhanA vyApaka rUpa meM kI hai| usane padmAvatI ko hI sugatAgama meM tArA, zaivAgama meM gaurI, kaulika zAsana meM brahmA aura sAMkhyAgama meM prakRti ke samAna batalAyA hai| usake anusAra unameM koI bheda nahIM hai aura na koI choTI-bar3I hai| saba samAna haiM / aisA ArAdhaka hI saccA bhakta hai| jinameM dUsaroM ke prati nindA-kaTutA yA saMkIrNatA kA bhAva ho, vaha saccA sAdhaka ho hI nahIM sktaa| santa Anandaghana ne bhI supArzva jina-stavana meM sarvadharma samanvaya kI dRSTi se eka hI paramAtmA ke vibhinna nAmoM kA ullekha kiyA hai| unake anusAra anekAnta dRSTi se dekhane para eka hI paramAtmA bhinna-bhinna rUpoMmeM dikhAI par3atA hai| unake pRthak-pRthak nAma unake viziSTa guNoM ke kAraNa haiN| paramAtmA ke vividha nAmoM kI mahattA pratipAdita karate hue ve kahate haiM ki paramatattvarUpa paramAtmA alakha, niraMjana, sakalajaMtu vizrAma, abhayadAnadAtA, paramapuruSa, paramAtmA, paramezvara, pradhAna, parameSThI, paramadeva, vidhi, viraMci, vizvaMbhara (brahmA, viSNu, maheza), hRSIkeza, jagannAtha aura pApa-kleza kA nAza karane vAle aghamocana Adi saba kucha haiN| isa prakAra eka hI paramAtmA ke aneka nAma haiM jo anubhavagamya haiN| dUsare zabdoM meM, 1. bhavabIjAMkurajananA, rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // -mahAdeva stotra, zlo0 44 / 2. tArA tvaM sugatAgame bhagavatI gaurIti zaivAgame vajrA kaulika zAsane jinamate padmAvatI vizrutA / gAyatrI zrutazAlinAM prakRtirityuktAsi sAGkhyAgame mAtarbhArati ! kiM prabhUta bhaNitairvyAptaM samastaM tvayA // -zrIbhairava padmAvatI :-zrI yoda, zlo0 20, pariziSTa 5, pR0 28 / / siva saMkara jagadIzvarU, cidAnanda bhagavAna / llnaa| jina arihA tIrthakarU, joti svarUpa asamAna // lalanA // 3 // alakha niraMjana vacchalU, sakala jaMtu visarAma / llnaa| abhayadAna dAtA sadA, pUraNa Atama rAma / lalanA / // 4 // vItarAga mada kalpanA, rati arati bhaya soga / lalanA / nidrA tandrA duradasA, rahita abAdhita joga / llnaa| // 5 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 Anandaghana kA rahasyavAda paramAtmA ke ina vibhinna nAmoM ke gUr3ha-rahasyArtha ko tantra-gaMvedanamAna arthAt anubhavajJAna dvArA hI jAnA jA sakatA hai / anyathA eka hI paramAtmA ke vividha nAmoM ke kAraNa bhrAnti hone kI sambhAvanA hai| vAstava meM, Anandaghana ne paramAtmA ke lokaprasiddha nAmoM kA nirdeza kara samanvaya-dRSTi se paramAtma-svarUpa ko prakaTa kiyA hai| jainAcAryoM ne paramAtmA ke vividha nAmoM ke sambandha meM samanvayadRSTi hI prastuta kI hai| paramAtmA, buddha, jina, hRSIkeza, zaMbhu, brahmA, Adi puruSa Adi pRthak-pRthak nAma eka hI artha ke vAcaka haiN| jahAM Anandaghana ne paramatattva ke sambandha meM vyApaka evaM samanvayazIlatA kA paricaya diyA hai, vahIM dArzanika kSetra meM bhI unakA dRSTikoNa samanvayavAdI rahA hai| ve darzana ke kSetra meM bhI ekAnta dRSTi ko asamIcIna samajhate haiN| isakA spaSTa pramANa muni suvrata jina-stavana hai, jisameM unhoMne ekAntavAdiyoM ke Atmatattva sambandhI vicAra ko prastuta kara unake doSoM kI ora bhI saMketa kiyaa| vastutaH unake samaya meM bhI dArzanika kSetra meM vAdavivAda huA karatA thaa| koI AtmA ko nitya mAnatA thA to koI anitya / kintu koI bhI vicAraka yA dArzanika AtmavAda sambandhI mAnyatA ko samanvayAtmaka DhaMga se pratipAdita nahIM kara rahA thaa| balki sabhI apane-apane pakSa ko lekara ekAntavAda ke Agraha se baddha the| aisI sthiti meM santa Anandaghana ne paraspara sadbhAva sthApita karane ke lie pUrva jainAcAryoM ke samAna samanvayAtmaka dRSTi dvArA sabhI darzanoM ko yathAyogya sthAna diyaa| unake anusAra vastutaH sabhI darzana sApekSika satya haiN| koI bhI darzana sarvathA satya athavA asatya nahIM hai| pUrNa satya meM saba darzanoM kA samanvaya honA caahie| parama puruSa paramAtamA, paramesara paradhAna / lalanA / parama padAratha parameSThI, paramadeva paramAna // lalanA // 6 // bidhi biraMci vizvaMbhasta, RSIkeza jaganAtha // la0 // aghahara aghamocana dhaNI, mugati paramapada sAtha // la0 // 7 // ima aneka abhidhA gharai, anubhavagamya bicAra // la0 // je jANai tehana karai, AnaMdaghana avatAra // la0 // 8 // -Anandaghana granthAvalI, zrIsupArva jina stavana / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 155 jainAcAryoM meM sarvaprathama siddhasena ne "jainetara sampUrNa dRSTiyoM ko anekAnta-dRSTi ke aMzamAtra batA kara' mithyAdarzanoM ke samUha ko jainadarzana batAte hue apanI sarva samanvayAtmaka udAra bhAvanA kA paricaya diyaa|" ___ vAstava meM 5vIM-6ThIM zatAbdI ke jainAcAryoM se lekara paravartI vicArakoM, santa kaviyoM kI vivecanA-paddhati meM samanvaya-sUtra khoje jA sakate haiN| santa Anandaghana ne bhI siddhasena Adi pUrvavartI jainAcAyau~ kI bhA~ti hI saba darzanoM ke prati eka samanvayAtmaka dRSTikoNa prastuta kiyA hai / isa sambandha meM unakA nimnAMkita pada draSTavya hai : jinavara mAM saghalA darzana che, darzana jinavara bhajanA re| sAgara mAM saghalI taTinI sahI, taTinI sAgara bhajanA re // samanvayavAdI virodha meM bhI avirodha khojatA hai| yaha kahanA atyuktipUrNa na hogA ki satrahavIM zatI meM (sAmpradAyika yuga meM) Anandaghana jaise AdhyAtmika santa ne 'lokAyatika kUrava jinavaranI' kahakara cArvAka jaise nAstika darzana ko bhI jinendradeva kI kukSi ke eka aMga ke rUpa meM sthApita kara dArzanika-jagat ko samanvaya kI zakti se paricita karA diyaa| sAmAnyataH koI bhI vicAraka yA dArzanika bhautikavAdI cArvAka darzana ko samaya-puruSa ke eka aMga ke rUpa meM prasthApita karane kI kalpanA bhI nahIM kara sktaa| kintu Anandaghana ne binA kisI pakSapAta ke use bhI yathAyogya sthAna diyaa| unake anusAra kisI bhI darzana ke prati upekSA yA anAdara buddhi nahIM honI caahiye| isa sambandha meM unakA spaSTa udghoSa hai ki SaTdarzana rUpa aMgoM ko namijina ke aMgoM (avayavoM) para sthApita karake jo sAdhaka sAdhanA karate haiM, ve namijina paramAtmA ke caraNaupAsaka SaTdarzanoM kI samAnarUpa se ArAdhanA karate haiM : 1. uddhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / / na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // -AcArya siddhasena viracita dvAtriMzikA dvAtriMzikA 4-15 / 2. bhaI micchA daMsaNa samUha bhaddayaya abhayasArassa / jiNa vayaNassa bhagavao saMvigga suhAdimaggassa / / -sanmati tarka, 3-35 / 3. syAdvAda maMjarI se uddhRta, pR0 27 / 4. Anandaghana granthAvalI, namijina stavana / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda SaDdarasaNa jina aMga bhaNIjai, nyAsa SaDaMga jo sAdhai re| nami jinavara nA caraNa upAsaka, SaDa darasaNa ArAdhai re / ' yaha saca hai ki sabhI darzanoM kI samAna bhAva se ArAdhanA karanevAlA sAdhaka hI paramAtmA ke caraNoM kA saccA upAsaka ho sakatA hai, ataH usakI buddhi anekAntika hotI hai| isI bAta ko unake samakAlIna upAdhyAya yazovijaya ne isa prakAra abhivyakta kiyA hai-"saccA anekAntavAdI kisI bhI darzana se dveSa nahIM krtaa| vaha sampUrNa naya rUpa darzanoM ko isa prakAra vAtsalya dRSTi se dekhatA hai, jaise koI pitA apane putroM ko dekhatA hai, kyoMki anekAntavAdI kI nyUnAdhika buddhi nahIM ho sktii| vAstava meM saccA zAstrajJa kahe jAne kA adhikArI vahI hai jo syAdvAda kA avalambana lekara sampUrNa darzanoM meM samabhAva rakhatA hai| vAstava meM mAdhyastha bhAva hI zAstroM kA gUr3ha rahasya hai, yahI dharmavAda hai / mAdhyastha bhAva rahane para zAstroM ke eka pada kA jJAna bhI saphala hai, anyathA karor3oM zAstroM ke par3ha jAne se bhI koI lAbha nhiiN|2" "niHsandeha saccA syAdvAdI sahiSNu hotA hai, vaha rAga-dveSarUpa AtmA ke vikAroM para vijaya prApta karane kA satat prayatna karatA hai| vaha dUsaroM ke siddhAntoM ko Adara kI dRSTi se dekhatA hai aura madhyastha bhAva se saMpUrNa virodhoM kA samanvaya karatA hai|" isa prakAra, jainadarzana kI dRSTi samanvayAtmaka evaM sanadarzitApUrNa hai| jaina paramparAnusAra Anandaghana ne bhI chahoM darzanoM ko nigamatApUrvaka samaya-puruSa ke SaD aMga ke rUpa meM kalpita kiyA hai| unake anusAra mukhyarUpa se SaTdarzana nimnalikhita haiM :-(1) sAMkhya, (2) yoga, (3) mImAMsaka, (4) bauddha, (5) lokAyatika (cArvAka) aura (6) jaina / aisA pratIta hotA hai ki nyAyavaizeSika darzana ko unhoMne sAMkhya aura yoga meM athavA yogadarzana ko sAMkhya darzana meM ginakara yauga arthAt naiyAyika aisA bhI artha TabbA meM kiyA hai| bhAratIya vicAradhArA meM suprasiddha SaTdarzanoM kI avadhAraNA isa prakAra hai : 1. Anandaghana granthAvalI, namijina stavana / 2. adhyAtmasAra, 61-70-73, uddhRta syAdvAda maMjarI, pR0 31-32 / 3. syAdvAda maMjarI, pR0 32 se uddhRta / 4. zrIAnandaghana caubIsI-pramodAyukta-sampA0 prabhudAsa becaravAsa pArekha, pR0 359 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda SaDdarasaNa jina aMga bhaNIjai, nyAsa SaDaMga jo sAdhai re / nami jinavara nA caraNa upAsaka, SaDa darasaNa ArAdhai re / / ' yaha saca hai ki sabhI darzanoM kI samAna bhAva se ArAdhanA karanevAlA sAdhaka hI paramAtmA ke caraNoM kA saccA upAsaka ho sakatA hai, ataH usakI buddhi anekAntika hotI hai / isI bAta ko unake samakAlIna upAdhyAya yazo - vijaya ne isa prakAra abhivyakta kiyA hai - " saccA anekAntavAdI kisI bhI darzana se dveSa nahIM karatA / vaha sampUrNa naya rUpa darzanoM ko isa prakAra vAtsalya dRSTi se dekhatA hai, jaise koI pitA apane putroM ko dekhatA hai, kyoMki anekAntavAdI kI nyUnAdhika buddhi nahIM ho sakatI / vAstava meM saccA zAstrajJa kahe jAne kA adhikArI vahI hai jo syAdvAda kA avalambana lekara sampUrNa darzanoM meM samabhAva rakhatA hai / vAstava meM mAdhyastha bhAva hI zAstroM kA gUr3ha rahasya hai, yahI dharmavAda hai / mAdhyastha bhAva rahane para zAstroM ke eka pada kA jJAna bhI saphala hai, anyathA karor3oM zAstroM ke par3ha jAne se bhI koI lAbha nahIM / 2" "niHsandeha saccA syAdavAdI sahiSNu hotA hai, vaha rAga-dveSarUpa AtmA ke vikAroM para vijaya prApta karane kA satat prayatna karatA hai| vaha dUsaroM ke siddhAntoM ko Adara kI dRSTi se dekhatA hai aura madhyastha bhAva se saMpUrNa virodhoM kA samanvaya karatA hai / " 156 isa prakAra, jainadarzana kI dRSTi samanvayAtmaka evaM pUrNa hai / jaina paramparAnusAra Anandaghana ne bhI chahoM darzanoM ko niSpakSatApUrvaka samaya-puruSa ke SaD aMga ke rUpa meM kalpita kiyA hai / unake anusAra mukhyarUpa se SaTdarzana nimnalikhita haiM : - (1) sAMkhya, (2) yoga, (3) mImAMsaka, (4) bauddha, (5) lokAyatika ( cArvAka) aura (6) jaina / aisA pratIta hotA hai ki nyAyavaizeSika darzana ko unhoMne sAMkhya aura yoga meM athavA yogadarzana ko sAMkhya darzana meM ginakara yoga arthAt naiyAyika aisA bhI artha TabbA meM kiyA hai| bhAratIya vicAradhArA meM suprasiddha SaTdarzanoM kI avadhAraNA isa prakAra hai : 1. Anandaghana granthAvalI, namijina stavana / 2. adhyAtmasAra, 61-70-73, uddhRta syAdvAda maMjarI, pR0 31 32 / 3. syAdvAda maMjarI, pR0 32 se uddhRta | 4. zrIAnandaghana caubInI- pramodAyukta nampA0 prabhudAsa becaradAsa pArekha, pR0 359 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 157 (1) sAMkhya-yoga, (2) nyAya-vaizeSika (3) pUrvottara-mImAMsA / ye tIna vaidika aura (4) jaina, (5) bauddha tathA (6) cArvAka, ye tIna avaidika darzana / SaTdarzana to eka upalakSaNa mAtra hI hai vastutaH vizvAvalokana kI aneka daSTiyA~ haiM, ve saba jainazAsana meM samAhita haiN| upAdhyAya yajJovijaya ke zabdoM meM ".....""sarvadarzana taNu mUla tujha zAsana, tiNeM te eka suviveka thunnie|1 tAtparya yaha ki jinezvara prabhu kA zAsana sarvadarzanoM kA mUla hai| yadyapi pratyeka darzana kI vicAradhArA pRthak-pRthak hai, tathApi pratyeka darzana ke vicAra amuka dRSTi se (kisI apekSA se) jaina darzana ke vicAroM meM mAnya haiM, isIlie jainadarzana meM sabhI darzanoM kA samAveza ho jAtA hai| dArzanika kSetra meM pramukha siddhAnta Atma-sattAvAda hai| isa siddhAnta para hI bhAratIya darzana ke sabhI tAttvika siddhAnta Tike hue haiN| isIlie Anandaghana ne AtmavAda ko lakSya meM rakhakara SaTdarzanoM kI carcA kI hai| sAMkhya-yoga darzana mukhya rUpa se Atma-sattA kI vicAraNA karatA hai, ataH Anandaghana ne ina donoM ko jinatattva-jJAna rUpI kalpavRkSa ke do paira mAnA hai|2 isI taraha bauddha aura mImAMsA darzana kramazaH AtmA ke bheda aura abheda kI carcA karate haiM arthAt bauddhadarzana AtmA ko aneka, bhedarUpa, kSaNika evaM parivartanazIla mAnatA hai aura mImAMsA darzana AtmA ko abheda (eka rUpa rahanevAlI nitya) rUpa mAnatA hai| isIlie ye donoM jinatattvajJAna rUpa kalpavRkSa ke do hAtha haiM, aura cArvAka darzana AtmA kI sattA kevala indriya-pratyakSa taka hI mAnatA hai| isa dRSTi se use kukSi (udara) ke rUpa meM sthApita kiyA / anta meM jainadarzana ko jina-paramAtmA. 1. sADA traNa so gAthA nu stavana, DhAla 17 / 2. jinasura pAdapa pAya bakhANu, sAMkhya joga duya bhede re / Atama sattA vivaraNa karatA, laho duga aMga akhede re // 2 // -Anandaghana granthAvalI, namijina stavana / 3. bheda abheda sugata mImAMsaka, jinavara duya kara bhArI re / lokAloka avalambana bhajiya, gurugamathI avadhArI re / / 3 / / vhii| lokAyatika kUkha jinavaranI, aMsa bicAra jo kIjai re| tattvavicAra sudhArasadhArA, gurugama viNa kima pIjai re||4|| vhii| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 Anandaghana kA rahasyavAda kA zreSTha uttamAMga mastiSka ke rUpa meM sthAna dekara Anandaghana ne baddhimattA kA sundara paricaya diyA hai| tAtparya yaha ki jainadarzana meM ye saba darzana samA jAte haiN| bhinna-bhinna dRSTi se sabhI darzana satyAMza haiN| santa Anandadhana kI viziSTatA yaha hai ki unhoMne kisI bhI darzana kI nindA nahIM kI aura na kisI darzana kI upekSA kii| kintu unhoMne sabhI darzanoM meM nihita satyAMza ko gaharAI se pahacAnA hai aura pahacAnane ke pazcAt hI apanI sUjha-bUjha ke sAtha sabako yathAyogya sthAna diyA hai| aparokSAnubhUti Anandaghana kA rahasyavAda anubhUtijanya hai| isalie usameM aparokSAnubhUti yA AtmAnubhUti kI pradhAnatA ko sarvAdhika mahattva diyA gayA hai| rahasyAnubhUti yA AtmAnubhUti ko abhivyakta karane hetu jo vividha vivecanapaddhatiyA~ apanAyI jAtI haiM ve sImita haiM, kyoMki bhASA sasIma hai aura aparokSAnubhUti asiim| ye paddhatiyA~ aparokSAnubhUti ke sambandha meM kucha iMgita kara sakatI haiM, kintu usa aparokSa tattva kI anubhUti nahIM karA sktii| ukta vivecana-paddhatiyoM ke atirikta dArzanika vAda-vivAda athavA tarka-vitarka kI praNAlI ke dvArA bhI rahasyamaya paramatattva kI vyAkhyA karane kA prayAsa prAcInakAla se dArzanikoM dvArA hotA rahA hai| kintu Anandaghana ne AtmAnubhava ke kSetra meM dArzanika vivAdoM tathA tarka-vicAra ko anupayukta mAnA hai| ve SaTdarzana ke vArajAla meM ulajhane kI apekSA AtmAnubhava ko adhika mahattva dete haiN| yahI kAraNa hai ki unake adhikAMza padoM meM 'AtmAnubhava' kI hRdayasparzI vivecanA hai| 'AtmAnubhava-rasa-kathA' kI mahattA para prakAza DAlate hue ve kahate haiM : Atama anubhava rasa kathA, pyAlA piyA na jAi / matavAlA to Dhahi parai, nimatA parai pacAi // 2 1. jaina jiNesara vara uttama aMga, aMtaraMga bahiraMge re| akSara nyAsa dharI ArAdhaka, ArAdhai guru saMge re // 5 // Anandaghana granthAvalI, pada 35 / 2. vhii| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 159 yaha AtmAnubhava rUpa rasa kA pyAlA ati sarasa hai, kintu isakA pAna karanA atyanta durlabha hai| pratyeka vyakti isa anubhava-rasa kA AsvAdana nahIM kara sktaa| isa rasAmRta kA pAna matAgrahI vyakti to kara hI nahIM sakatA, kyoMki jo satya ko na pakar3a kara kevala svamata kA durAgraha rakhate haiM athavA jo moha-mAyA meM DUbe hue haiM, ve isa rasa kA pAna karane aura use pacAne kI kSamatA nahIM rkhte| isakA AsvAdana to ve hI kara sakate haiM jo matAgraha se rahita aura moha-mAyA se mukta haiN| aise vyakti isa rasa ko pIkara AtmAnanda meM nimagna ho jAte haiN| isa sambandha meM unakI ye paMktiyA~ mananIya haiM : Atama anubhau rasa kathA, pyAlA ajaba vicAra / amalI cAkhata hI marai, ghUmai saba saMsAra / ' AtmAnubhava rUpa rasa ke pyAle kA vicAra adbhuta hai, AzcaryakAraka hai| yaha eka aisA vilakSaNa rasa kA pyAlA hai, jisakA AsvAdana karate hI vyakti AtmAnubhava meM lIna ho jAtA hai| jisane isa rasa kA pAna nahIM kiyA, vaha isa saMsAra meM hI bhaTakatA rahatA hai| vAstava meM, AtmAnubhUti ke abhAva meM samasta prANI saMsAracakra meM paribhramaNa kara rahe haiN| santa kabIra ne bhI AtmAnubhava ke sambandha meM kahA hai ki Atama anubhava jJAna kI. jo koI pache bAta / so gUgA gur3a khAi kai kahai kauna mukha svAda // 2 isa AtmAnubhava rUpa jJAna kA varNana sambhava nahIM, jo ise prApta karatA hai vahI isakA svAda jAnatA hai| santa raidAsa ne bhI kahA hai ki yaha likhanepar3hane jJAna-vijJAna kI bAteM nahIM hai, yahAM to anubhava hai, mAtra AtmAnubhava / AtmAnubhava kI mahattA ke sambandha meM upAdhyAya yazovijaya kA kathana bhI draSTavya hai| jJAna sAra meM unhoMne kahA hai ki samagra zAstroM kA abhyAsa mAtra dizA-nirdeza kara sakatA hai, kintu eka hI AtmAnubhava 1. Anandaghana granthAvalI, pada 53 / 2. kabIra graMthAvalI, pR0 100 / 3. paDhe guna kacha kAma na Avai, jau loM bhAva na dara se| -raidAsa kI bAnI, 13, pR0 13 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 Anandaghana kA rahasyavAda saMsAra-samudra se pAra pahu~cAne kA kArya karatA hai|' adhyAtmopaniSad meM bhI kahA gayA hai ki vizuddha AtmAnubhava ke binA atIndriya parama brahma ko zAstroM kI saikar3oM yuktiyoM se bhI kadApi nahIM jAnA jA sktaa| vastutaH zAstra to mAtra AtmA kA saMketa kara sakatA hai, lekina AtmAnubhUti nahIM karA sktaa| kavivara banArasIdAsa ne bhI kahA hai anubhava ciMtAmaNi ratana, anubhava hai rasakUpa / . anubhava mAraga mokha ko, anubhava mokha sarUpa // anubhava parama se prIti jor3ane vAlA rasAyana hai, amRta kA kaura hai aura isake samAna aura koI dharma nahIM hai, aisA banArasIdAsa jI eka savaiyA meM kahate haiM anubhau ke rasa kauM rasAyana kahata jaga, anubhau kau abhyAsa yaha tIratha kI Thaura hai| anubhau kI jo rasA kahAvai soI porasA su, anubhau aghorasA sauM Uradha kI daura hai / / anubhau kI keli yahai kAmadhenu citrAveli, anubhau ko svAda paMca amRta kau kaura hai| anubhau karama torai parama sauM prIti jorai, anubhau samAna na dharama koU aura hai // anubhava kI aisI mahattA ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki santa Anandaghana ke rahasyavAdI darzana meM eka hI pramANa para atyadhika bala diyA gayA hai aura vaha hai 'pratyakSa anubhava' jise Anandaghana ke zabdoM meM, AtmAnubhava athavA aparokSAnubhUti kahA gayA hai| jainadarzana meM bhI AtmAsAkSAtkAra ke lie Atma-pratyakSa pramANa ko hI mAnA gayA hai, indriyapratyakSa ko nhiiN| isIlie jaina darzana meM pratyakSa ke do bheda kie gae haiM : 1. jJAnasAra 26 / 2. atIndriyaM paraM brahma vizuddhAnubhavaM vinaa| zAstra yukti zatenApi naiva gamyaM kadAcan / -adhyAtmopaniSad, dvitIya adhikAra 21 / 3. adhyAtmopaniSad, dvitIya avikAra 2 / 4. samayasAra nATaka, utthaanikaa| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 161 (1) Atma-pratyakSa, aura (2) indriya-pratyakSa / mUla prazna yaha hai ki AtmA kA anubhava athavA Atma-anubhava-jJAna kaise prApta ho ? isa sambandha meM Anandaghana' kA spaSTa kathana hai ki AtmAnubhava na tarka se hotA hai, na dArzanika vivAdoM (SaDdarzana ke vAgvilAsa) meM ulajhane se aura na aindrika anubhava se hotA hai| isa Atma-tattva kA anubhava kevala anubhava-jJAna se ho ho sakatA hai| AtmAnubhava ke kSetra meM SaDdarzana ke bAgI-bilAna athavA SaDdarzana ke tarka-vitarka ke bhinna-bhinna kathanoM kI gahanatA kI thAha pAnA bar3A kaThina hai| eka zvAsa rUpI cole para (zarIra para) AdhArita vyakti SaDdarzana rUpI pattharoM kA bhAra kaise uThA sakatA hai ? vastutaH AtmAnubhava ke kSetra meM SaDdarzanoM kA tarka-vitarka bAdhaka hI hai| itanA hI nahIM, pratyuta AtmAnubhava-jJAna aura SaDdarzanoM ke jJAna kI tulanA karate hue Anandaghana kahate haiM ki kahAM bhramara ke pairoM ke samAna SaDdarzana kA jJAna aura kahAM gajapada (hAthI ke pairoM) ke samAna AtmAnubhava kA jJAna / AtmAnubhava jJAnarUpa hAthI se SaDdarzana rUpa bhramara kI tulanA kaise kI jA sakatI hai ?3 unake kahane kA mUla mantavya yaha hai ki SaDdarzana kA jJAna athavA SaDdarzana kA vAgvilAsa to bhramara ke laghu pairoM kI bhAMti sasIma hai aura AtmAnubhava kA jJAna vizAlakAya hAthI kI bhA~ti asIma hai| ataH asIma kI sasIma se jAnakArI honA asambhava hai / SaDdarzanoM kA vizAla-gahana jJAna ho jAne. para bhI AtmAnamati nahIM ho sakatI / isI taraha Anandaghana ne tarka-vicAra (vAda-prativAda kI paramparA) dvArA bhI zuddhAtma-tattva (paramAtma-tattva) ke patha ko prApta karanA asambhava batAyA hai| unakA kathana hai : 1. anubhava gocara vastu kore, jANie iha ilAja / -Anandaghana granthAvalI, pada 61 / 2. vahI, pada 61 / 3. vAgavAda SaTavAda sahu maiM, kisake kisa ke bolaa| pAhaNa ko bhAra kahA uThAvata, ika tAre kA colaa|| SaTapada pada ke joga sirISa sahai vayu kari gajapada tolA / Anandaghana prabhu Ai milo tumha, miTi jAi mana kA jholA // -vahI, pada 55 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 Anandaghana kA rahasyavAda tarka bicAre vAda paramparA re, pAra na pahu~ce koya / abhimata vastu vastu gate kahai re, te biralA jaga joya // ' tarka dvArA yadi paramAtmA ke patha ko khojane kA prayAsa kiyA jAya to vAdoM kI paramparA hI dRSTigata hotI hai| vAda-vivAda kA kahIM anta hI nahIM dikhAI detaa| dUsarI ora, paramAtmA ke mArga kA yathAtathya rUpa meM kathana karane vAle isa saMsAra meM virale hI mahApuruSa dikhAI dete haiN| tAtparya yaha ki jinhoMne AtmAnubhUti kI hai, ve hI samyak patha-pradarzana kara sakate haiN| vAda-vivAda dvArA paramAtmA ke mArga ko prApta nahIM kiyA jA sktaa| yadyapi yaha ukti prasiddha hai ki 'vAde vAde jAyate tattvabodhaH 'vAda-prativAda se tattva kA bodha hotA hai, kintu prAyaH yaha dekhA jAtA hai ki vAda-vivAda meM tattvabodha ke sthAna para kalaha kA vAtAvaraNa khar3A ho jAtA hai aura tattvabodha kahIM raha jAtA hai| yaha satya bhI hai ki vAda-prativAda dvArA tattva ke marma ko nahIM jAnA jA sktaa| haribhadra sUri ne yathArtha hI kahA hai ki tila pilane vAle baila kI gati kI bhAMti vAda aura prativAda dvArA tattva ke rahasya taka nahIM pahuMcA jA sktaa|2 AcArAMga cUNi meM bhI kahA gayA hai ki 'rAga-dosa karo vAdo' / pratyeka 'vAda' rAga-dveSa kI vRddhi karanevAlA hai| munirAma siMha ne bhI siddhAntoM kI vyAkhyA mAtra karate ghUmanevAle tarkapaTu paNDitoM ke viSaya meM kahA hai ki aise loga buddhimAn kahalAte hue bhI mAno anna ke kaNoM se rahita puAla kA saMgraha karate haiM aura kaNa kA parityAga kara usakI bhUsI mAtra kUTA karate haiN| bahuta par3hane se kyA lAbha ? SaDdarzanoM ke jhamele meM par3akara bhrAnti nahIM miTa sakatI, eka deva ke chaha bheda kara die, kintu usase mokSa ke nikaTa nahIM pahu~ca sake / 1. Anandaghana granthAvalI, ajita jina stavana / 2. vAdAMzca prativAdAMzca vadanto, nishcitaaNstthaa| tattvAntaM naiva gacchanti tIlapIlakavad gatau // -yogabindu, zlo0 67 / 3. AcArAMga cUrNi, 1171 4. pAhur3a dohA, 84-85-87 / 5. chaha saNa ghaMghaipaDiya, maNaMhaNa phiTTiya bhaMti / ekku deu chaha bheu kiu, teNa Na mokkha janti / -vahI, 116 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 163 kabIra ne bhI kahA hai ki SaDdarzana tathA 96veM pAkhaMDoM (bauddhamatoM) meM se kisI ne bhI isa tattva (rahasya) ko pUrNataH nahIM samajhA hai|' isI taraha kavi akhA ne bhI SaDdarzana kI khaTapaTa ko vyartha batAyA hai| cInI aura bauddha sAhitya meM bhI lAotse ne isa bAta ko nimnalikhita rUpa meM vyakta kiyA hai ki "vAda-vivAda karanevAloM ko tAo kA anubhava nahIM / jo usake viSaya meM vAda-vivAda karatA hai use usakA jJAna hI nahIM rhtaa| jo paNDita hote haiM ve 'tAo' ko nahIM jaante| "tAo kI eka prasiddha ukti yaha bhI hai ki 'jo makhara hai vaha nahIM jAnatA aura jo jJAnI hai vaha nahIM boltaa| 'vastutaH' yaha tAo anAyAsa (sahaja) karma karane vAle jJAno puruSa ko hI anubhavagamya huA karatA hai / "4 upaniSadoM meM bhI brahmAnubhUti meM tarka kI apratiSThA mAnI gaI hai| 'nepAmatistakeMNApanIyAH'5 tathA 'tarkApratiSThAnAt' (usa paramAtmA kA jJAna tarka se nahIM hotA)-jaisI uktiyA~ upaniSadoM meM bhI pAyI jAtI haiN| na kevala bhAratIya dArzanikoM ne anubhava kI mahattA svIkAra kI, pratyuta pAzcAtya dArzanikoM ne bhI anubhava ko mahattva diyA hai| pro0 je0 esa0 mekeMjI ne 'AuTa lAinsa Apha meTAphijiksa' meM adhyAtma-vidyA ke lakSaNa meM 'anubhava' zabda kA prayoga kiyA hai| unake matAnusAra "adhyAtmavidyA usa vidyA ko kahate haiM jisameM anubhava kA sAra-rUpa se vicAra hotA hai|" uparyukta vivecana se spaSTa hai ki AtmAnubhava ke kSetra meM paurvAtya evaM pAzcAtya sabhI dArzanikoM ne dArzanika vAda-vivAda aura tarka ko anupayukta mAnA hai, ataH dArzanika vivAda bauddhika upaja hai| anubhUti kA sambandha 1. chaha-darasana-chayAnaveM-pASaMDa Akula kina hUM na jAnA / -kabIra granthAvalI, padAvalI 24 / 2. khaTadarzana khaTapaTa kare, tarkavAda takarIra / adabada kI aure 'akhA', jyUlAvA lavata kuTIra / / -kavi akhaa| 3. vizva kA mUla athavA prbrhm| 'tattva' aura 'bodha' kA vAcaka / 4. tAo teha -lAotje, uddhRta rahasyavAda-AcArya parazurAma caturvedI, pR0 172 / kaThopaniSad, 112 / 9 6. kabIra aura jAyasI kA rahasyavAda aura tulanAtmaka vivecana, pR0 65-66 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 Anandaghana kA rahasyavAda pradhAnataH hRdaya se hotA hai aura tarka yA vAda-prativAda kA sambandha bauddhikatA se| isalie AtmAnubhUti ke sambandha meM buddhi dvArA jo bhI vAdavivAda yA tarka-vitarka kiyA jAtA hai, vaha anubhUtyAtmaka nahIM ho sktaa| buddhi tarka kara sakatI hai, vaha kisI bhI vastu-tattva kA vizleSaNa kara sakatI hai, kintu vaha 'anubhava' ('jAna') nahIM kara sktii| yaha una vAdoM aura matoM kA vizAla bhavana bhI khar3A kara detI hai, jinameM mana usI prakAra ba~dha jAtA hai jisa prakAra 'bandara-piMjare meM ba~dha jAtA hai|' buddhi se bauddhika samasyAoM kA samAdhAna ho sakatA hai, kintu buddhi jitanI samasyAoM kA samAdhAna nahIM karatI, utanI samasyAe~ upasthita kara detI hai aura isa prakAra hRdaya udvigna ho uThatA hai, citta asamAdhistha ho jAtA hai| inhIM saba kAraNoM ko dRSTigata rakhate hue Anandaghana ne dArzanika vivAdoM se Upara AtmAnubhava kI pradhAnatA ko sarvopari sthAna diyA hai| vAstava meM, Anandaghana jisa AtmAnubhava kI carcA karate haiM, vaha SaDdarzanoM kA satya nahIM hai, pratyuta anubhUtijanya satya hai / unake anusAra vAdoM kI carcA to kevala vAgjAla hai arthAt bolane kI caturAI kiMvA kalA hai| isase Atmatattva kA jJAna nahIM ho sktaa| aisA nahIM hai ki Anandadhana ne dArzanika vAdoM kA adhyayana-manana kie binA hI dArzanika vAdoM kI carcA ko vAgjAla kaha diyaa| bhAratIya vicAradhArA meM pracalita Atma-tattva sambandhI sabhI mAnyatAoM kA bhalI-bhA~ti parizIlana karane ke bAda hI ve kahate haiM ki bhinna-bhinna darzanoM meM Atma-tattva kI jo mImAMsA kI gaI hai, usase Atma-tattva kA jJAna hone ke bajAya buddhi bhramita ho , jAtI hai| aisI sthiti meM sAdhaka ke samakSa kaThinAI honA svAbhAvika hai ki vastutaH Atmatattva kyA hai ? isa prakAra aneka darzanoM kI mAnyatAoM ke vibhrama meM buddhi saMkaTa meM par3a jAtI hai aura isa saMkaTa ke kAraNa mujhe (sAdhaka ko) Atma-tattva kI prApti nahIM hotii|' ukta samasyA ke samAdhAna ke lie Anandaghana kA spaSTa kathana hai ki mata-matAnmanoM ke sabhI aikAntika pakSapAta ko chor3akara aura rAga-dveSa tathA moha kA parityAga kara jo sAdhaka AtmA kA dhyAna karatA hai, sthira citta se usakA cintana karatA hai, vaha 1. ima aneka vAdI mata vibhrama, saMkaTa paDiyo na lahai / : citta samAdhi te mATe pUchU, tumaviNa tata koNa kahai // -Anandaghana granthAvalI, muni suvrata jina stavana / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI vivecanA-paddhati 165 phira ina vyartha ke vAda-vivAdoM ke cakkara meM nahIM pdd'taa| yaha satya hai ki AtmAnubhava hone para sAre vAda-vivAda samApta ho jAte haiM aura citta samAdhistha ho jAtA hai| vAstava meM Anandaghana ke anusAra AtmAnubhava ke atirikta anya saba to vAgjAla hI hai arthAt vANI vyApAra yA bakavAsa hai| yahAM prazna uTha sakatA hai ki yadi Anandaghana ne dArzanika vivAdoM se Upara AtmAnubhava kI pradhAnatA ko sarvopari mahattva diyA hai, to phira unhoMne apanI racanAoM meM dArzanika vAdoM para vicAra kyoM kiyA ? yadyapi Anandaghana kI kRtiyoM meM SaDdarzana, nayavAda, syAdvAda, saptabhaMgI Adi dArzanika vicAra pAye jAte haiM, phira bhI itanA sunizcita hai ki unhoMne jaina tattva-jJAna ke pratyeka pahalU para anekAnta-dRSTi se sApekSa vivecanA kI hai| unakI kRtiyoM kA samyak avalokana karane para spaSTa ho jAtA hai ki unameM khaNDana-maNDana karanevAlI durUha tArkikatA yA vyartha ke vAda-vivAdoM kA sthAna nahIM hai| dArzanika carcA meM bhI unakA mUlabhUta dhyeya, jana sAdhAraNa ko bahirmukhI vRtti se vimukha kara AtmonmukhI karanA hai| unake darzana meM prayukta tattvamImAMsA, jJAnamImAMsA aura AcAramImAMsA sabhI meM AtmAnubhUti kI hI pradhAnatA dRSTigocara hotI hai| vastutaH Anandaghana uccakoTi ke pahuMce hue AtmAnubhavI santa the| AtmAnubhava dvArA ve AtmA ke amaratva kA anubhava karate haiN| yaha unakI sarvocca avasthA hai| isa sambandha meM unakA nimnAMkita pada atyanta prasiddha hai : aba hama amara bhae, na mreNge|' 1. valatUM jaga guru iNa pari bhAkha, pakSapAta sahu chNddii| rAga dveSa mohe pakha varajita, Atama sUM raDha maMDI // Atama dhyAna kare jo koU, so phira iNa meM nAvai / vAga jAla bIjUM sahu jANe, eha tattva citta cAvai // -Anandaghana granthAvalI, muni suvrata jina stavana / 2. vahI, pada 100 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra prAtma-jJAna kI jijJAsA Atmatattva kI jijJAsA adhyAtmavAdI aura rahasyavAdI darzana kI AdhAra bhUmi hai| rahasyavAda kA vizAla prAsAda AtmAnubhUti kI abhIpsA para hI khar3A huA hai| AtmAnanati kI yaha abhIpsA yA Atmatattva kI utkaTa jijJAsA AdhyAtmika santa Anandadhana kI ina paMktiyoM meM abhivyakta Atama tata kyUM jANUM jagataguru, eha vicAra mujha kahiyai / Atama tata jANyA viNa niramala, citta samAdhi navi lahiyai // ' Anandaghana AtmajJAna kI tIvra abhIpsA lie hue kahate haiM ki prabhu! mujhe Atmatattva kA jJAna kisa prakAra prApta ho, yaha upAya batalAie, kyoMki jaba taka Atmatattva kA jJAna nahIM hogA, taba taka citta meM nirAkulatA nahI AegI, mana nirmala aura nirvikAra nahIM hogA aura samAdhi kI upalabdhi sambhava nahIM hogii| isI taraha arajina stavana meM bhI unhoMne sva-svarUpa kI jijJAsA prakaTa kI hai| Atma ke nija svarUpa ko jAnanesamajhane kI dRSTi se ve kahate haiM : dharama parama arahanAtha no, kima jANuM bhagavaMta re| sva para samaya samajhAvie, mahimAvaMta mahanta re // 2 sAmAnyataH saMsAra meM anekavidha dharma pracalita haiM, lekina prazna yaha hai ki yathArtha dharma kauna-sA hai ? aisA kauna-sA dharma hai jo saMsAra-cakra se mukti dilAnevAlA ho, sva-svarUpa kI upalabdhi karAnevAlA ho| isa dRSTi se Anandaghana ukta paMktiyoM meM paramAtmA ke samakSa yaha jijJAsA vyakta karate haiM ki mujhe yaha batAnA ki Atmadharma ko kaise pahacAnA jA sakatA hai, AtmA kA apanA dharma yA sva-svabhAva kyA hai aura usakA paradharma arthAt vibhAva dazA kyA hai ? 1. Anandaghana granthAvalI, arajina stavana / 2. vhii| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 167 Atma-jJAna kI yaha jijJAsA jaina evaM vaidika vAGmaya meM bhI abhivyakta huI hai| prAcInatama jainAgama AcArAMga kA prArambha hI AtmajijJAsA se hotA hai jo ki darzanazAstra kA mUla bIja mAnA gayA hai| usameM kahA gayA hai-'maiM kauna hU~, kahA~ se AyA hU~ ? kahA~ jAU~gA ? kyA merA punarjanma hogA ? merA svarUpa kyA hai ?' aadi|' isI kI pratidhvani vaidika-paramparA meM bhI dekhI jA sakatI hai| yathA-'ko'haM kIdRk kutaH AyAtaH'2-arthAt 'maiM kauna hU~ aura kahAM se AyA huuN|' yahI bAta muNDakopaniSad evaM kaThopaniSad meM bhI hai| yahAM sahaja prazna uTha sakatA hai ki Anandaghana ne Atmatattva ke sambandha meM hI jijJAsA prakaTa kyoM kI? isake aneka kAraNa haiN| jaba taka sAdhaka ko Atmatattva kA jJAna nahIM hogA, taba taka vaha apane sAdhya ko nahIM prApta kara sktaa| yaha satya hai ki paramatattva rUpa sAdhya ko pAne ke lie jaba taka hRdaya meM Atma-tattva ko jAnane kI chaTapaTAhaTa nahIM hogI, taba taka vaha sAdhya taka pahuMcane meM asamartha rhegaa| Atmatattva kI jijJAsA kA kAraNa unhoMne svayaM batAyA hai : Atama tatta jANyA viNa niramala citta samAdhi navi lahiyaura unakI spaSTa mAnyatA hai ki Atmatattva ko jAne binA citta kI nirmala, 1. puratthimAto vA disAto Agato ahamaMsi, dAhiNAo vA disAo Agato ahamaMsi, paJcatthimAtovA disAto Agato ahamaMsi, uttarAto vA disAto Agato ahamaMsi, uDDhAto vA disAto Agato ahamaMsi, adhe disAto vA Agato ahamaMsi, annatarItodisAto vA aNudisAto vA Agato ahamaMsi, evamegesi No NAtaM bhavati / atthi me AyA uvavAie, Natthi me AyA uvavAie, ke ahaM AsI, ke vA io cue peJcAbhavisyAmi / -AcArAMga, 11111 2. carpaTa paMjarikA, AcArya zaMkara / 3. kasminnu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavatIti / -muNDakopaniSad, 1 / 13 4. yeyaM prete vicikitsA manuSye, astItyeke nAyamastIti caike| -kaThopaniSad 1120 5. Anandaghana granthAvalI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 Anandaghana kA rahasyavAda nirupAdhika samAdhi athavA ekAgratA-sthiratA nahIM prApta ho sktii| isase spaSTa hotA hai ki mana kI zAnti (samAdhi) ke lie yA nirupAdhika cittadazA prApta karane ke lie hI unhoMne Anana-vijAnA kii| Atmatattva kI jijJAsA kA eka kAraNa yaha bhI hai ki AtmavAda kI mUla bhitti para hI vandha-mokSa, pApa-puNya, loka-paraloka Adi kI bhavya imArata khar3I huI hai| isake abhAva meM vyakti na to lokavAdI ho sakatA hai, na karmavAdI aura na kriyaavaadii| yadi Atmatattva ko hI na mAnA jAya to loka-paraloka, karma-kriyA Adi kisa para ghaTita hoMge? isIlie AcArAMga meM kahA gayA hai "se AyAvAdI logAvAdI kammAvAdI kiriyAvAdI"-arthAt jise AtmA kA samyak parijJAna ho gayA hai vahI AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI hai| isa AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki Anandadhana dvArA sarvaprathama Atmatattva kI jijJAsA prastuta karanA svAbhAvika hai| Anandadhana kI Atma-jijJAsA kA dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki Atmabodha ke abhAva meM vrata-niyama, sAdhanAe~, dharmakriyAe~ niSphala siddha hotI haiM, kyoMki Atma-bodha ke binA kriyAe~ gatAnugatika yA lakIra kI phakIra banakara athavA aMdhavizvAsapUrvaka kI jAtI haiN| ataH aisI kriyAe~ mAtra bhava-bhramaNa karAnevAlI hI hotI haiM na ki muktidaayinii| isa sambandha meM Anandaghana kA kathana hai ki Atma-jJAna sahita kI gaI kriyAe~ hI muktidAyinI hotI haiN| yadyapi vyakti anekavidha kriyAoM dvArA paramAtmA kI sevA-bhakti karanA cAhatA hai, kintu jina kriyAoM ke karane se mokSa nahIM milatA, aisI kriyAoM ke karane se caturgatilpa saMsAra meM hI paribhramaNa karanA par3atA hai| AtmasvarUpAnulakSI kriyA hI bhavabhramaNa kA anta kara 'sakatI hai| isIlie unakI yaha dhAraNA hai ki koI bhI sAdhanA AtmasvarUpa kA bodha ho jAne ke bAda hI sArthaka hotI hai| kisI bhI sAdhanA kA sArthaka pratiphala mokSa hai| isa dRSTi se unake dvArA Atma-tattva kI jijJAsA prastuta karanA tarkasaMgata hai| 1. AcArAMga, 1111 2. eka kahe seviye vividha kariyA karI, phala anekAMta locana dekhe / phala anekAnta kiriyA karI bApar3A raDaSar3e cAragati mAMhi lekhe // -Anandaghana granthAvalI, anantajina stavana / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 169 Anandaghana kI AtmasvarUpa kI jijJAsA kA eka anya kAraNa yaha bhI hai ki AtmA ke sambandha meM vibhinna mata pracalita haiN| koI AtmA ko kUTastha nitya mAnatA hai to koI kSaNika / aisI sthiti meM AtmA kA mUlasvarUpa kyA hai ? isakI sahI jAnakArI Atma-jijJAsuoM ko nahIM mila pAtI hai| isalie unhoMne vedAnta, sAMkhya, bauddha, cArvAka Adi darzanoM kI AtmA sambandhI mAnyatAoM ko tarka kI kasauTI para kasanA cAhA, kintu sabhI darzana unheM aikAntika hI pratIta hue| isalie unakI AtmajJAna kI jijJAsA adhika tIvra aura prabala ho utthii| ve punaH vItarAga paramAtmA ke samakSa duharAte haiM : . eka aneka vAdI mata, vibhrama saMkaTa paDiyo na lahe / citta samAdhi te mATe pUchU, tuma viNa tata koI na kahe // ' yahAM unhoMne citta-samAdhi para bala diyA hai| isase pratIta hotA hai ki ve yogIndu muni, muni rAmasiMha, kabIra Adi ke sAhitya se prabhAvita haiM / yogIndu muni, munirAmasiMha aura kabIra ne citta-zuddhi aura cittasamAdhi para vizeSa bala diyA hai| yoga-darzana meM bhI citta kI pAMca bhUmikAe~ pratipAdita haiM-mUr3ha, kSipta, vikSipta, ekAgra aura niruddha / jijJAsA eka manovRtti hai aura isakI tRpti , jJAna ke mAdhyama se hI sambhava hai| manovijJAna meM bhI jijJAsA ko mAnava kI mUla pravRtti mAnA gayA hai| yadyapi manovijJAna ke anusAra prANI meM sAmAnyataH caudaha mUla pravRttiyA~ mAnI gaI haiM, tathApi jijJAsA kI mUla pravRtti mAnavetara prANiyoM meM nahIM mAnI gaI hai| prakRti ke vibhinna upakaraNoM aura kriyA-kalApoM ko dekhakara usake mana meM sahaja hI prazna uThate rahate haiM / maiM kauna hU~, merA svarUpa kyA hai ? vizva kA sAratattva kyA hai ? usa paramatattva se hamArA kyA sambandha hai ? Adi / vastutaH rahasyavAdI sAdhaka ke lie, zuddhAtma-tattva ko pAne ke lie 1. Anandaghana granthAvalI, munisuvrata jina stavana / 2.. tAzca kSiptaM mUDhaM vikSipta ekAgraM niruddhamiticittasya bhUmayaH cittasyAvasthA vizeSAH // -pAtaMjala yogadarzana, sUtra 2 / --bhojavRtti / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 Anandaghana kA rahasyavAda antarmAnasa meM tIvra jijJAsA kA honA nitAnta anivArya hai| jisa sAdhaka meM jijJAsA kA tattva nahIM hai, vaha kadApi rahasyavAdI nahIM ho sktaa| isa prakAra kahA jA sakatA hai ki Atmatattva ke jJAna ke lie jijJAsA kI paddhati apanA kara Anandaghana ne manovaijJAnika evaM rahasyavAdI daSTi kA paricaya diyA hai| bhagavatIsUtra meM nirdeza hai ki gaNadhara gautama ne bhagavAn mahAvIra se chattIsa hajAra prazna kiye the| ataH yaha satya hai ki binA jijJAsA ke tattvabodha nahIM ho sktaa| vAstava meM, santa Anandadhana ne tattvabodha ke lie jijJAsA ko Avazyaka mAnakara eka manovaijJAnika satya ko udghATita kiyA hai| saMkSepa meM, Atmatattva bodha ke lie prazna-prati-prazna, evaM zaMkA-samAdhAna kI jo zailI Anandaghana ke rahasyavAdI darzana meM dRSTigata hotI hai, vaha pUrNataH unakI Agamika dRSTi kI paricAyaka hai| AtmA kA svarUpa Atma-jJAna ke lie Atma-jijJAsA ko honA hI paryApta nahIM hai, apitu AtmA kA lakSaNa evaM usake svarUpa kA samyak bodha honA bhI Avazyaka hai| upAdhyAya yazovijaya ne bhI kahA hai ki jaba taka AtmA kA lakSaNa kyA hai, isakA parijJAna na ho, taba taka guNasthAnArohaNa yA AdhyAtmika-vikAsa kaise sambhava haiM ? __ jainadarzana meM Atma-svarUpa kA vizleSaNa vidhi, niSedha evaM avAcya tInoM rUpoM meM upalabdha hotA hai| Anandaghana ne bhI AtmA ke svarUpa kA vivecana vidhi aura niSedha donoM prakAra se kiyA hai| yahA~ taka ki unhoMne upaniSadoM kI bhA~ti 'neti-neti' kaha kara AtmA ke svarUpa ko anirvacanIya bhI batAyA hai| vastutaH pratyeka jijJAsu sAdhaka ke antarmana meM yaha prazna sahaja uThatA hai ki AtmA kA svarUpa kyA hai ? usakA lakSaNa kyA hai aura use kaise jAnA jA sakatA hai ? Atma-jJAna kI jijJAsA mAnava kI sahaja evaM 1. jihAM lage Atama dravya nuM, lakSaNa navi jANyuM / tihAM lage guNa ThANuM bhalaM, kema Ave tANDe // -savAso gAthA nuM stavana, DhAla 3, 22 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 171 svAbhAvika vRtti hai| vaha jAnanA cAhatA hai ki AtmA kyA hai ? sabhI bhAratIya dArzanikoM, sAdhakoM evaM santoM ne apane-apane DhaMga se isa prazna kA uttara dene kA prayAsa kiyA hai| isI kAraNa vibhinna darzanoM meM AtmA ke svarUpa ke sambandha meM aneka mata-matAntara dRSTigata hote haiN| kisI ne AtmA ke vidhAyaka svarUpa para bala diyA hai to kisI ne usake niSedhAtmaka pahalU para / lekina koI bhI dArzanika AtmA ke svarUpa ke sambandha meM 'idamitthaM' kahane kA dAvA nahIM kara skaa| hAM, yaha bAta dUsarI hai ki jisane jitane aMza meM usake svarUpa kA anubhava kiyA, usane utane aMza meM use vyakta karane kA prayAsa kiyaa| ___ anya darzanoM kI tulanA meM jainadarzana meM AtmA ke svarUpa kI carcA kAphI vistAra evaM gaharAI se huI hai| jainadarzana meM padArtha ko AMkane kI do pramukha dRSTiyAM haiM-nizcaya aura vyvhaar| Atma-svarUpa kI vivecanA bhI ina donoM dRSTiyoM se kI gaI hai| yahI paddhati hameM santa Anandaghana ke rahasyavAda meM bhI sarvatra parilakSita hotI hai| jahAM eka ora, ve nizcayanaya kI dRSTi se AtmA ko 'caitanya-mUrati' arthAt jJAtA-draSTA kahate haiM vahIM dUsarI ora vyavahAra naya kI dRSTi se AtmA ko kartA-bhoktA bhI kahate haiN| isake atirikta unhoMne AtmA ke niSedhAtmaka evaM anirvacanIya svarUpa kI bhI carcA kI hai| prAtmA __jainadarzana ke anusAra nirantara jJAnAdi paryAyoM ko jo prApta hotA hai, vaha AtmA hai / AcArAMga meM kahA hai : "je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa|" arthAta jo vijJAtA hai vahI AtmA hai aura jo AtmA hai vahI vijJAtA hai| "AtmA" zabda kI vyatpatti para vicAra karane se isake svarUpa kA yathArtha paricaya prApta hotA hai| abhidhAna rAjendra koza ke anusAra 'atati iti AtmA'-arthAt jo gamana karatA hai vaha AtmA hai| tAtparya yaha ki jo jJAna-darzana, sukha-duHkha Adi paryAyoM meM satata ramaNa karatA hai vaha AtmA hai| dUsare zabdoM meM, jo jAnatA hai, anubhava karatA 1. AcArAMga 1 / 5 / 5 2. abhidhAna rAjendra koza, bhAga 2, pR0 188 / atadhAtorgamanArthatvena jJAnArthatvAdatati-satatamavagacchati upayoga lakSaNatvAd iti aatmaa| -abhidhAna rAjendra koza, bhAga 2, 50 188 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 Anandaghana kA rahasyavAda hai aura saMkalpa karatA hai vahI AtmA hai| AtmA kA lakSaNa pratipAdita karane ke pahale yahAM isa bAta kA bhI ullekha kara denA aprAsaMgika nahIM hogA ki jaina zAstroM meM AtmA, jIva, cetana, prANI, sattva Adi gabda paryAyavAcI haiN| jainAgamoM meM 'AtmA' zabda ke sthAna para adhikAMzataH 'jIva' zabda kA prayoga huA hai| jaina-darzana meM AtmA aura jIva zabda eka hI artha meM svIkRta haiN| Anandaghana ne bhI AtmA zabda ke sthAna para cetana, avadhU Adi zabdoM kA prayoga bahulatA se kiyA hai| AtmA kA lakSaNa ___ jaina-paramparA meM AtmA kA lakSaNa upayoga yA cetanA sarvamAnya rahA hai| bhagavatI,' sthAnAMga,2 uttarAdhyayana Adi jainAgamoM ke anusAra AtmA kA lakSaNa upayoga hai| paravartI jainAcAryoM evaM santoM-sAdhakoM 1. uvaoga lakkhaNeNaM jIve / -bhagavatI, 13 / 4 / 480 2. guNao uvaoga gunno| ThANAMga, 5 / 3 / 530 3. jIvo uvaoga lkkhnno| -uttarAdhyayana, 28310 4. upayogo lakSaNam / -tattvArthasUtra, 218 (kha) sAmAnyaM khalu lakSaNamupayogo bhavati sarva jIvAnAM sAkAro'nAkArazca so'STa bhedazcartudhA tu / -prazamarati prakaraNa, kArika 194 / (ga) savvaNhuNANa diTTho jIvo uvaoga lakkhaNo NicaM / -samayasAra, 24 evaM uvaoga eva ahamikko -samayasAra, 37 / (gha) cedaNa bhAvo jIo cedaNa guNa vajjiyA sesA -niyamasAra, 37 / / (Ga) uvaogo khalu duviho NANeNaya daMsaNeNa sNyutto| jIvassa savvakAlaM aNaNNa bhUdaM viyANihi // -paMcAstikAya, 40 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 173 ne bhI AtmA ke lakSaNa ke rUpa meM upayoga athavA cetanA mAnA hai| nizItha cUNi meM to spaSTa kahA gayA hai ki 'jahAM AtmA hai, vahAM upayoga (cetanA) hai, aura jahAM upayoga hai, vahAM AtmA hai|' ___ isI vicArasaraNi kA anusaraNa karate hue santa Anandaghana ne bhI sarvaprathama 'Anandaghana cetanamaya mUrati' ke kathana dvArA AtmA kA lakSaNa caitanyamaya pratipAdita kiyA hai| ve isa dhAraNA ko puSTi zAntijina stavana meM karate haiM : ApaNo Atama bhAva je, eka cetanA dhAra re| avara savi saMyoga thI, eha nija parikara sAra re // 2 AtmA kA sva-svabhAva cetana hai aura AtmasattA kA AdhAra cetanA hai| cetanA ke atirikta anya sabhI anAtma padArtha AtmA ke sAtha saMyoga (ca) upayogI vinirdiSTa statra lakSaNamAtmanaH / dvi-vidho darzana-jJAna-prabhedena jinAdhipaH / -yogadAra-prAbhRta, zlo0 6 / (cha) caitanya lakSaNo jIvo, yazcaitadviparItavAn / ajIvaH sa matAkhyAtaH puNyaM satkarma pudgalAH // -SaDdarzana samuccaya, 49 / (ja) caitanya svarUpaH pariNAmI kartA sAkSAd bhoktAsvadeha parimANaH pratikSetraM bhinnaH paudgalikA dRSTvAMzvAyam // -pramANa naya tattvAloka, 7.5556 5. (a) cetana lakSaNa AtamA, Atama sattA mAMhi / sattA parimita vastu hai, bheda tihUM maiM nAMhi // -samayasAra-nATaka, mokSadvAra, 11 / (ba) cetanA lakSaNo jIvaH cetanA ca jnyaandrshnopyogii| anantaparyAya pariNAmika kartRtva bhoktRtvAdi lakSaNo jIvAstikAyaH // -devacandra jI ma0 kRta nayacakrasAra 1. yatrAtmA tatropayogaH, yatropayogastatrAtmA / -nizIthacUrNi, 3332 / 2. zAntijinastavana, Anandadhana grnthaavlii| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 Anandaghana kA rahasyavAda sambandha se jur3e hue haiN| vastutaH AtmA jJAna-darzanamaya hai| yahI bAta saMthArAporisI sUtra' evaM niyamasAra meM isa prakAra kahI gaI hai ki jJAnadarzana se yukta eka merA AtmA hI zAzvata hai| anya sabhI bAhya-bhAva to saMyogavaza hai| AtmA ke caitanya svarUpa ko aura adhika spaSTa karate hue Anandaghana vAsupUjya jinastavana meM kahate haiM : ____ 'cetanatA pariNAma na cUke, cetana kahe jina caMdo re / 3 jinezvara deva kA kathana hai ki cetana (AtmA) kisI bhI avasthA meM apane caitanya-svabhAva ko nahIM chodd'taa| jainendra siddhAnta koza meM kahA gayA hai ki 'jIva svbhaavshcetnaa| yata saMnnidhAnAdAtmA jJAtA draSTA kartA bhoktA ca bhavati tallakSaNo jIva'4-arthAt jisa zakti ke sAnnidhya se AtmA jJAtA, draSTA athavA kartA-bhoktA hotA hai, vaha cetanA hai aura vahI jIva kA svabhAva hone se usakA lakSaNa hai| isa prakAra, AtmA ke lakSaNa kA vicAra karane se sahaja hI jJAta ho jAtA hai ki AtmA kA mukhya lakSaNa cetanA hai / AtmA ke ukta lakSaNa meM jo yaha kahA gayA hai ki AtmA apane caitanya svabhAva kA parityAga nahIM karatA, vaha dravyAthika naya ko lakSya karake kahA gayA hai / muni jJAnasAra ne yahI bAta isa rUpa meM kahI hai : dharmI apane dharma ko, tane na tInoM kAla / AtmA na tajai jJAna guNa, jar3a kiriyA ko cAla // 5 yahAM yaha prazna uTha sakatA hai ki cetanA se Anandadhana kA kyA abhiprAya hai ? aura vaha kitane prakAra kI hai ? cetanA ke vividha pahaluoM kA 1. ego me sAsao appA, nANadasaNa saMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga lkkhnnaa| -saMthArAporisIsUtra / 2. ego me sAsado appA, NANadasaNa lkkhnno| sesA meM bahirA bhAvA, savve saMjoga lakkhaNA // -niyamasAra, 102 evaM bhAva-prAbhRta, 59 / 3. Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / 4. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pR0 296-97 / 5. muni jJAnasAra, uddhRta-Anandadhana granthAvalI, pR0 296 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 175 sundara citraNa unhoMne vAsupUjya jina stavana meM kiyA hai| vastutaH Anandaghana kA 'cetanA' se tAtparya na to cAvaki-darzana kI taraha pRthvI Adi cAra bhUtoM se utpanna guNa hai aura na nyAya-vaizeSika ke samAna AtmA kA guNavizeSa hai, pratyuta unake anusAra cetanA jAnane-dekhane rUpa arthAt jJAna evaM anubhUti rUpa svabhAva hai| mukhyataH cetanA do prakAra kI hai-jJAna cetanA aura drshn-cetnaa| AtmA jJAna-darzanopayogamayI hai| ise hI Anandaghana ne 'cetanA' kahA hai| upayoga jJAna-darzana rUpa cetanA kA pariNamana hai| isI lie upayoga ko AtmA kA lakSaNa mAnA gayA hai| AtmA kA jo bhAva vastu ko (jJeya ko) grahaNa karane ke lie pravRtta hotA hai, usako upayoga kahate haiN|' yahAM 'upayoga' zabda kA artha hai-vastu ke bodha ke prati AtmA kI pravRtti athavA viSaya kI ora abhimukhtaa| isake do bheda haiM-eka sAkAra upayoga (savikalpa) aura dasarA nirAkAra upayoga (nirviklp)2| sAkAra upayoga vastu ke vizeSa svarUpa ko grahaNa karatA hai aura nirAkAra upayoga vastu ke sAmAnya svarUpa ko| Anandaghana ne nirAkAra upayoga ko darzana-cetanA aura sAkAra upayoga ko jJAna-cetanA kahA hai| 'darzana' sAmAnya kI cetanA hai aura 'jJAna' vizeSa kI cetanA hai| isa caitanyavyApAra se hI AtmA kI sattA kA bodha hotA hai| Anandaghana isa sambandha meM kahate haiM ki nirAkAra abheda saMgrAhaka, bheda grAhaka sAkAro re / darzana jJAna du bheda cetanA, vastu grahaNa vyApAro re // unake anusAra cetanA vastu (jJeya) ko jAnane-dekhane ke rUpa meM vyApAra hai, jisake jJAna aura darzana do bheda haiN| darzana-cetanA nirAkAra hai aura 1. upayujyate vastu paricchedaM vyApAryate jIvo'ne netyupayogaH / 2. sa dvividho'STa caturbhedaH / -tattvAryasUtra, 219 3. Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / tulanIya-nirAkAra cetanA kahAvai darasana guna, sAkAra cetanA suddha gyAna gunasAra hai| cetanA advaita doU cetana dakha mAMhi, sAmAna vizeSa sattA hI kau bisatAra hai / / -samayasAra-nATaka, mokSadvAra, 10 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 Anandaghana kA rahasyavAda jJAna-cetanA sAkAra / darzana (nirAkAra cetanA) abheda arthAt vastu ke sAmAnya-svarUpa ko grahaNa karatA hai, jabaki jJAna (sAkAra cetanA) bheda arthAt vastu ke vizeSa svarUpa ko grahaNa karatA hai| yahI cetanA pariNamana kI apekSA se tIna prakAra kI hai / yadyapi cetanA apane Apa meM eka aura akhaNDa tattva hai, tathApi vibhinna avasthAoM athavA apekSAoM se usake ye tIna rUpa bana jAte haiN| Anandaghana trividha cetanA kA vargIkaraNa karate hue kahate haiM : pariNAmI cetana pariNAmo, jJAna-karama-phala bhAvi re| jJAna-karama-phala cetana kahie, le jo teha manAvIre / ' AtmA pariNAmI svabhAva vAlA hai| Anandadhana ne jaina-darzana ke anusAra AtmA ko 'nitya-pariNAmI' mAnA hai| arthAt AtmA nitya hote hue bhI parivartanazIla hai| jJAna, karma (saMkalpa) aura karmaphala (sukha-duHkha rUpa anubhUti) ye tIna AtmA ke pariNAma kahe gaye haiN| isa prakAra cetanA tIna prakAra kI hai-jJAna cetanA, karma cetanA aura karma-phala cetnaa| ukta trividha cetanA kA pratipAdana pravacanasAra evaM adhyAtmasAra meM bhI hai| vastutaH uparyukta paMktiyAM pravacanasAra kI 125 vI gAthA kI akSarazaH anuvAda rUpa pratIta hotI haiN| 1. Anandaghana granthAvalI / 2. pariNamadi ceyaNAe AdA puNa cetaNAtidhA'bhimadA / sA puNa NANe kamme phalambhivA kammaNo bhaNidA // NANaM aTThaviyappo kammaM jIveNa jaM samAraddhaM / tamaNegavidhaM bhaNidaM phalaM ti sokkhaM va dukkhaM vA // appA pariNAmappA pariNAmo NANa-kamma-phala bhAvi / tamhA gANaM kammaM phalaM ca, AdA munnedvvo|| -pravacanasAra, gAthA 123-25 / 3. jJAnA'khyA cetanA bodhaH, krmaa'khyaadRisstt-rkttaa| jantoH karmaphalA''khyA, sA vedanA vyapadizyate // --upAdhyAya yazovijaya viracita-adhyAtmasAra, 18, 45 aatmnishcyaadhikaar| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 177 jJAna cetanA zuddhajJAna svabhAva rUpa pariNamana karatI hai, karma cetanA rAgAdi kAryarUpa meM pariNamana karatI hai aura karmaphala cetanA sukha-duHkhAdi bhogane rUpa pariNamana karatI hai| inameM jJAna-cetanA zuddha aura bhUtArtha hai, kyoMki vaha apane jJAnAdi guNoM meM pariNamana karatI hai| jJAna ke atirikta anya bhAva meM ramaNa karanA-ise maiM karatA hU~ --karma cetanA hai aura jJAna ke sivAya anya meM yaha cintana karanA- 'maiM bhogatA hU~' yaha karmaphala cetanA hai| ye donoM cetanAe~ 'para' ke nimitta hotI haiN| inameM AtmA rAgAdi pariNAmavAlI ho jAtI hai| ataH ye donoM dehAzrita baddhAtmA se sambaddha haiN| isI kAraNa inheM abhUtArtha, azuddha aura ajJAna cetanAe~ kahA gayA hai| Adhunika manovijJAna meM bhI cetanA ke tIna rUpa mAne gaye haiM1. Knowing (jAnanA), 2. Feeling (anubhava karanA) aura 3. Willing (icchA karanA) / dUsare zabdoM meM, jJAna, anubhava tathA saMkalpa ye tInoM cetanA ke tIna pahalU Anandadhana dvArA kathita ukta trividha cetanA kI tulanA Adhunika manovijJAna ke ina tIna rUpoM se kI jA sakatI hai| jJAna-cetanA, karma cetanA aura karmaphala cetanA ko kramazaH manovijJAna kI bhASA meM jJAna, saMkalpa aura anubhava kahA jA sakatA hai| jJAna cetanA jJAtA bhAva hai, karma cetanA kartA bhAva aura karmaphala cetanA bhoktA bhAva hai| inameM se jJAna cetanA aura karmaphala cetanA bandhanakAraka nahIM hai| bandhanakAraka hai kevala karma cetanA arthAt bandhana karma cetanA ko hI hotA hai, jaisA ki samayasAra nATaka meM banArasIdAsa ne bhI kahA hai|' jJAna cetanA mukti bIja hai aura karma-cetanA saMsAra kA biij| 1. jJAna jIva kI sajagatA, karma jIva kU bhUla / jJAna mokSa ko aMkura hai, kama jagat ko mUla // jJAna cetanA ke jage, pragaTe Atama rAma / karma cetanA meM base. karma-bandha pariNAma / / -samayasAra-nATaka, a0 10, 85-86 / 12 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 Anandaghana kA rahasyavAda pAzcAtya vicArakoM ne jJAna ke tIna stara mAne haiM 1. imperikala nAleja (aindrika anubhavAtmaka-jJAna), 2. rezanala nAleja (bauddhika jJAna) aura 3. inTyuzanala nAleja (antara aatm-jnyaan)| AcArAMga', bhagavatI, dazavakAlika samayasAra' Adi meM AtmA ke jJAna lakSaNa para bala diyA gayA hai, jabaki Anandaghana ne AtmA ko nizcaya naya se jJAna lakSaNa yukta aura vyavahAra naya se use karmoM kA kartA evaM sukhaduHkhAdi karmaphaloM kA bhoktA bhI mAnA hai| kartatva AtmA ke kartRtva pakSa para prakAza DAlate hue Anandaghana ne kahA hai : kartA pariNAmI pariNAmo, karama je jIvai kariye re| * eka aneka rUpa nayavAde, niyate nara anusariye re // "AtmA kartA hai' isa bAta ko siddha karate hue ve kahate haiM ki pariNAmI (parivartanazIla) AtmAkartA hai, isalie karma rUpa usakA pariNAma bhI honA cAhie, kyoMki AtmArUpa kartA karma rUpa kriyA karatA hai| isI kAraNa unhoMne isa bAta para bala diyA hai ki 'karama je jovai kariye re' -AtmA (jIva) dvArA kiyA gayA karma hI karmarUpa pariNAma hai / pariNAmoM meM kama, kama phala Adi samAhita haiN| AtmA jo kriyA karatA hai vahI karma hai athavA 'kriyate anena iti karma' jisake dvArA kiyA jAya vaha karma hai| Anandadhana ne isI dRSTi se kahA hai ki nayavAda kI apekSA se isa kartRtva ke eka nahIM, aneka rUpa haiN| yathA-nizcaya naya se AtmA apane jJAnasvabhAva kA kartA hai| azuddha nizcaya naya se vaha rAgAdi bhAvoM kA kartA hai| vyavahAra naya se jJAnAvaraNAdi paudgalika karmoM kA evaM zArIrika kriyAoM kA kartA hai aura upacAra se ghara, nagara Adi kA bhI kartA hai| 1. AcArAMga, 11515 2. rANe puNa niyamaM aayaa| -bhagavatI, 12 / 10 3. viyANiyA appagamappaeNaM / -dazavaikAlika sUtra, 9 / 3 / 11 4. vavahAreNu va dissai, NANissa caritta daMsaNaM gANaM / Navi NANaM Na carittaMNaM dasaMNaM jANago suuddho|| -samayasAra, gAthA 7 // 5. Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra bhoktRtva AtmA ke bhoktRtva svarUpa ko spaSTa karate hue Anandaghana kahate haiM : sukha-duHkha rUpa karama phala jAno, nizcaya eka Anando re / cetanatA pariNAma na cUke, cetana kahe jinacando re / ' uparyukta paMktiyoM meM AtmA ke bhoktA pakSa ko ujAgara karate hue ve kahate haiM ki jahAM AtmA karmoM kA kartA hai, vahAM vaha karma phaloM kA bhoktA bhI hai / karma phala ke do rUpa haiM - sukha rUpa aura duHkha rUpa / AtmA ke anukUla saMvedanAe~ (anubhava) honA sukha rUpa karma phala hai aura AtmA ke pratikUla saMvedanAe~ honA duHkha rUpa karma phala / vAstava meM nizcaya naya kI dRSTi se to zubhAzubha karmoM kA sukha-duHkha-rUpa pratiphala kA saMvedana AtmA ke sva-svabhAva se bhinna hai, kyoMki sukha aura duHkha pudgala paryAya kI avasthAe~ haiM / AtmA to kevala unakA sAkSI hai, vaha to mAtra darzaka hai / yadyapi nizcaya naya kI apekSA se AtmA karma kA kartA evaM bhoktA nahIM hai, tathApi vyavahAra naya kI apekSA se vaha zubhAzubha karmoM kA kartA aura unake sukha-duHkha-rUpa phala kA bhoktA bhI hai| lekina kartRtva aura bhoktRtva donoM hI dehadhArI baddhAtmA meM ghaTita hote haiM, na ki muktAtmA meM / uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki AtmA hI sukha aura duHkha kA kartA evaM bhoktA hai / 1. AcArya kundakunda ne bhI vyavahAra naya kI apekSA se AtmA ko pudgala, karmoM kA kartA aura azuddha nizcaya naya kI apekSA se caitasika bhAvoM kA 2. 179 Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / appA kattA vikattA ya, duhANaM ya suhANaM ya / appA mittamamittaM ca, duppaTThiya-supaTTio // - uttarAdhyayana, 20137 / 3. vavahArassa du Ado puggala kambhaM kare di Neya vihaM / taM cave puNo veyai puggala kammaM aNeya vihaM // - samayasAra, kartRkarmAdhikAra, gAthA 84 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 Anandaghana kA rahasyavAda kartA kahA hai|' niyamasAra' evaM paMcAstikAya meM bhI unhoMne AtmA ke kartRtva aura bhoktRtva pakSa para prakAza DAlA hai| kintu isake sAtha hI unhoMne zuddha nizcaya naya (dravyArthika dRSTi) kI apekSA se AtmA ko akartA kahA hai| isake atirikta vRhanyAMsaha, pramANanaya tattvAloka Adi granthoM meM AtmA ke kartRtva evaM bhoktRtva para vicAra kiyA gayA hai| niSedhAtmaka rUpa se prAtmA ke svarUpa para vicAra jaina-dharma meM AtmA ke svarUpa kA :niSedhAtmaka varNana sarvaprathama AcArAMga meM dRSTigocara hotA hai| usameM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki (AtmA) na dIrgha hai, na hRsva hai, na vRtta hai, na trikoNa hai, na catuSkoNa hai aura na parimaNDala hai| vaha na kRSNa hai, na nIlA hai, na lAla hai, na polA hai aura na zukla Adi / AcArAMga ke atirikta samayasAra', ".::: Adi meM bhI AtmA ke niSedhAtmaka svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| 1. Navi kuvvai kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAma jANa dohaMpi // eeNa kAraNena dukattA AdA saeNa bhAveNa / puggala kamma kayANaM Na dukattA savva bhAvANaM // -samayasAra, kRtakarmAdhikAra, gAthA 81-82 / 2. kattA bhottA AdA poggala kammassa hodi vvhaaro| kammaja bhAveNAdA kattA bhottA duNicchayado / / -niyamasAra, gAthA 18 / 3. paMcAstikAya, dravyAdhikAra, gAthA 57 / 4. NicchayaNassa evaM AdA appANameva hi karedi / vedayadi puNotaM caiva jANa attA du attANaM // -samayasAra, gAthA 83 / 5. bRhad dravya saMgraha, 2 / 89 6. pramANanaya tattvAloka, 7156 7. AcArAMga, 115 / 6 evaM sthAnAMga, 5 / 31530 8. samayasAra, gAthA 49-55 evaM niyamasAra, 178-179 / 9. paramAtma-prakAza, gAthA 86-93 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra aisA hI varNana kenopaniSad', kaThopaniSad, bRhadAraNyaka, mANDUkyopaniSad, taittirIya upaniSad aura aviyopaniSad meM bhI hai| ___ AcArAMga meM AtmA ko achedya, abhedya, adAhya bhI kahA gayA hai|' yahI bAta subAlopaniSad aura gItA meM bhI kahI gaI hai| AcArAMga ke samAna Anandaghana ne bhI AtmA ke niSedhAtmaka svarUpa kA citraNa kiyA hai| ve kahate haiM ki jo sAdhaka AtmA ke vAstavika svarUpa ko jAnegA vahI usa paramatattva kA AsvAdana kara skegaa| vastutaH AtmA na puruSa hai aura na strI / AtmA kA na koI varNa hai na jAti / AtmA na brAhmaNa hai na kSatriya, na vaizya hai aura na zudra / na vaha ekendriya, dvIndriya Adi hai, kyoMki ye bheda zarIra Azrita haiN| na AtmA sAdhu hai na sAdhaka, na laghu hai na bhArI, na garma hai na tthnnddaa| na vaha dIrgha hai na chottaa| vaha na kisI kA bhAI hai, na bhaginI, na pitA hai aura na putr| yaha AtmA na mana hai na zabda hai| yaha na to veza hai na bheSa hai| na yaha kartA hai aura na karma hai| ise na dekhA jA sakatA hai, na sparza kiyA jA sakatA hai aura na isakA svAda liyA jA sakatA hai arthAt AtmA rUpa, rasa, gandha-varNa-vihIna hai; ataeva usake darzana evaM sparzana kA koI prazna hI nahIM utthtaa| anta meM, Anandaghana kahate haiM ki AtmA (merA) kA 1. kenopaniSada, khaNDa 1, zloka 3 / 2. kaThopaniSada, a0 1, zloka 15 / 3. bRhadAraNyaka 8, zloka 8 / 4. mANDUkyopaniSad, zloka 7 / 5. taittirIyopaniSad, brahmAnandavallI 2, anuvAk 4 / . 6. brahmavidyopaniSad, zlo0 81-91 / 7. sana chijjai na bhijjai na ijjhai na hammai, kaM ca NaM svvloe| -AcArAMga, 1 / 3 / 3 8. na jAyate na mriyate na muhyati na bhidyate na dahyate / na chidyate na kampate na kupyate sarvadahano'yamAtmA // -suvAlopanipad, 9 khaNDa IzAdyaSTottara zatopaniSad, acchedyo'yamadAhyo'yamavaledyo'zoSaya eva ca / nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM sanAtanaH // gAnagInA, a0 2, zlo0 23 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 Anandadhana kA rahasyavAda svarUpa cetanamaya hai, Anandamaya hai| saccA sAdhaka isa Atma-svarUpa para apanA sarvasva nyochAvara kara detA hai|' Anandaghana ke ukta vicAroM kI tulanA kabIra ke vicAroM se bhI kI jA sakatI hai, kyoMki kabIra ne bhI kahA hai ki Atma-tattva anupama hai| isakI koI pahacAna nahIM hotii| isakA marma koI nahIM jAna sktaa| AtmA kA anirvacanIya svarUpa jahAM eka ora Anandaghana ne vidhi evaM niSedha rUpa se AtmA ke svarUpa ko pratipAdita kiyA hai, vahIM unhoMne AtmA ke anirvacanIya rUpa ko bhI prastuta kiyA hai| AtmA ke anirvacanIya svarUpa ko prastuta karate hue ve kahate haiM ki AtmA kI pahacAna kaise batAUM, isakA svarUpa to vacanAtIta hai| vANI dvArA isakA kathana kiyA nahIM jA sktaa| yadi AtmA ko rUpI kahatA hU~ to vaha A~khoM dvArA dikhalAI nahIM par3atA aura yadi use arUpI kahatA hU~ to arUpI tattva ko rUpa (zarIra) kI sImA meM kaise bAMdhA 1. avadhU nAma hamArA rAkhai, soi parama mahArasa cAkhai / nA hama puruSa nA hama nArI, barana na bhAMti hamArI / jAti na pAMti na sAdhu na sAdhaka, nA hama laghu nahi bhaarii|| nA hama tAte nA hama sIre, nA hama dIragha nA choTA / nA hama bhAI na hama bhaganI, nA hama bApa na dhoTA / nA hama manasA nA hama sabadA, nA hama tana kI dhrnnii| na hama bheSa bheSavara nAhI, nA hama karatA karaNI // na hama darasana nA hama pharasana, rasa na gaMdha kachu nAhIM / Anandaghana cetana maya mUrati, sevaka jaba bali jAhoM // -Anandaghana granthAvalI, pada 11 / rAma ke nAI bIsAMna bAbA, tAkA marama na jAnai koI / bhUkha triSA guNa vAke nAhIM, ghaTa ghaTa aMtari soI // Teka / veda bibarjita bheda bibarjita pApa ru puNyaM / gyAna bibarjita dhyAna bibarjita, bibarjita asthUla sUnyaM / / bheSa bibarjita bhIkha bibarjita, bibarjita'yaMmeka rUpaM / kahai kabIra tihUM loka bibarjita, aisA tatta anUpaM // . -kabIra granthAvalI, pR0 162, 220 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 183 jA sakatA hai ? arthAt arUpI AtmA karma se kaise baMdha sakatA hai ? yadi AtmA ko rUpI aura arUpI ubhaya rUpa kahatA hU~ to anupama aise siddha paramAtmA ke lakSaNa se mela nahIM baiThatA, kyoMki siddha paramAtmA kA koI rUpa nahIM hai| isI prakAra, yadi AtmA ko siddha-svarUpa kahatA hU~ to baMdha aura mokSa kI kalpanA ghaTita nahIM hotI, kyoMki jo sadA zuddha hai vaha baMdhana meM kaise par3a sakatA hai arthAt AtmA ko anAdikAla se zuddha mAnane para bandhana aura mokSa kI kalpanA siddha nahIM hotii| mAtra yahI nahIM, AtmA ko siddha-svarUpI kahane se sAMsArika dazA ghaTita nahIM hogI aura sAMsArika dazA ke abhAva meM puNya-pApa, punarjanma Adi kI kalpanA bhI nirasta ho jaaegii| yadi AtmA ko sanAtana tattva kahatA hU~ to prazna uThatA hai ki utpanna hone vAlA aura marane vAlA kauna hai ? aura yadi utpanna hone vAlA tathA marane vAlA mAnatA hU~ to prazna uThatA hai ki nitya aura zAzvata kauna hai ? ataH AtmA kA svarUpa to pakSAtikrAnta hai / usake sampUrNa svarUpa ko kisI eka naya dvArA siddha nahIM kiyA jA sktaa| lekina nayavAdI vicAraka eka hI dRSTikoNa se AtmA ke svarUpa ko apanA kara vivAda karate rahate haiM aura vivAda meM ulajhane se AtmA ke vAstavika svarUpa se anabhijJa raha jAte haiN| AtmA kA svarUpa to anubhava jJAna se hI samajhA jA sakatA hai| anta meM Anandaghana isI niSkarSa para pahuMcate haiM ki AtmA anubhava kA viSaya hai tathA vaha kathana aura zravaNa kI sImA ke pare kI vastu hai| unheM bhI antataH upaniSadkAroM kI bhAMti yahI kahanA par3A ki 'kahana sunana ko kachu nahIM pyAre Anandaghana mahArAja' -AtmA kA svarUpa vAstava meM kahane sunane jaisA nahIM hai, kyoMki yaha to AnandapuMja se yukta hai|' isakA jJAna indriyoM dvArA nahIM ho sktaa| 1. nisANI kahA batAUM re, vacana agocara rUpa / rUpI kahu~ to kachu nahIM re, baMdhai kai sai arUpa / rUpArUpI jo kahu~ pyAre, aise na siddha anUpa / siddha sarUpI jo kahUM re, baMdha na mokha vicAra / na ghaTai saMsArI dasA pyAre, pApa puNya avatAra // siddha sanAtana jo kahUM re, upajai viNasai kauna / upajai viNasai jo kahUM pyAre, nitya abAdhita gauna / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 Anandaghana kA rahasyavAda yaha AtmA to AtmA dvArA hI jAnA jA sakatA hai| yogazAstra meM bhI kahA gayA hai-'AtmAnamAtmanA vetti'|' ____ Anandadhana ke isa Atma-anirvacanIya svarUpa kI tulanA kabIra se kI jA sakatI hai| kabIra ne bhI use 'gUge kA gur3a' kahA hai, kyoMki usakA varNana kaise kiyA jAya ? jo parilakSita hotA hai, vaha brahma hai nahIM aura vaha jaisA hai usakA varNana sambhava nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki vaha na dRSTi meM A sakatA hai aura na muSTi meM / / nityavAda aura aninyavAda bhAratIya-dArzanika-jagat meM yaha prazna sadaiva vivAdAspada rahA hai ki AtmA nitya hai yA anitya athavA nityAnitya ? isa sambandha meM hameM mukhya rUpa se ye mata dRSTigata hote haiM (1) AtmA nitya hai-upaniSad, vedAnta tathA sAMkhya-yoga, (2) AtmA anitya hai-cArvAka aura bauddha-darzana, (3) AtmA nityAnitya hai-jainadarzana, isa prasaMga meM 'nitya' aura 'anitya' zabda ke abhiprAya ko jAna lenA Avazyaka hai| bhAratIya-dArzanikoM ne ise aneka arthoM meM prayukta kiyA hai| nitya zabda ke do pramukha artha rahe haiM-(1) zAzvata aura (2) aparivartanIya / saravaMgI saba nai dhaNI re, mAna saba paravAna / nayavAdI pallo gahai pyAre, karai larAi ThAna / / anubhava gocara vastu ko re, jANi vo iha ilAja / kahaNa suNaNa ko kuM kachu nahIM pyAre, Anandaghana mahArAja / / -Anandaghana granthAvalI, pada 61 / 2. yogazAstra, caturtha prakAza, 2 / 3. bAbA agama agocara kaisA, tAte kahi samujhAvauM aisaa| jo dIsai so to hai vo nAhIM, hai so kahA na jAI / sainA bainA kahi samujhAvoM, gUge kA gur3a bhaaii| dRSTi na dIsai muSTi na Avai, vinasai nAhi niyArA / aisA gyAna kathA guru mere, paNDita karo bicArA // -kavIra granthAvalI, pada pR0 126 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra '185 jahAM vedAnta evaM sAMkhya-darzana AtmA ko ina donoM arthoM meM nitya mAnate haiM, vahA~ nyAya-vaizeSika aura mImAMsaka use kevala prathama artha meM hI nitya mAnate haiN| isI prakAra, anitya ke bhI do artha haiM-(1) vinAzazIla aura (2) parivartanazIla / jahAM cArvAka prathama artha meM AtmA ko anitya mAnatA hai vahA~ bauddhadarzana dUsare artha meM AtmA ko anitya mAnatA hai / nitya pAtmavAda __cArvAka aura bauddha-darzana ko chor3akara prAyaH sabhI bhAratIya vicAraka AtmA kI nityatA kA pratipAdana karate haiN| vizeSataH vedAnta aura sAMkhyadarzana AtmA ko kUTastha nitya mAnate haiN| nitya AtmavAda ke sambandha meM Anandadhana kA kathana hai ki isa mata ke anusAra AtmA kUTastha nitya hai|' AtmA ko kUTastha nitya mAnane kA tAtparya yaha hai ki usameM kahIM koI vikAra, parivartana yA sthityantara nahIM hotaa| ___ yadyapi nitya AtmavAda dravyArthika naya kI apekSA se upayukta avazya hai aura isa dRSTi se isakA mUlya bhI hai, kintu AtmA kI aikAntika nityatA kA yaha siddhAnta tarka kI kasauTI para doSapUrNa siddha hotA hai| Anandadhana ne ekAnta nitya AtmavAda kI samIkSA karate hue nimnalikhita AkSepa prastuta kiyA hai| ___ (1) yadi AtmA ko kUTastha nitya mAnA jAya to usameM kRtavinAza doSa upasthita hotA hai, kyoMki kUTastha-nitya AtmA to akartA hai, abaddha hai| kintu vyavahAra meM vyakti zubhAzubha kriyAe~ karatA huA dRSTigocara hotA hai| prAyaH sabhI dharmoM meM bandhana se mukta hone ke lie vrata, tapa, japa Adi sAdhanAe~ batAyI gayI haiN| lekina kUTastha-AtmavAda kI dRSTi se AtmA ke akartA hone ke kAraNa mukti-prApti ke lie kI gaI samasta sAdhanA viphala hogI, kyoMki kUTastha AtmavAda ke anusAra AtmA parivartanoM se pare hai, jabaki kapina aura bhoktApana AtmA kI vibhAva-dazAe~ haiN| 1. eka kahai nityaja Atamatata, Atama darasaNa lIno / -Anandadhana granthAvalI, muni suvrata jina stavana / 2. kRta vinAsa akRtAgama dUSaNa, navi dekhai mati hIno / -vhii| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 Anandaghana kA rahasyavAda vAstava meM, isa siddhAnta ke anusAra yahI siddha hotA hai ki vyavahAra meM manuSya jo sAdhanAe~ yA zubhAzubha karma karatA huA dikhAI detA hai, vaha nirarthaka hai| jIvana bhara kI gaI sAdhanAoM-kriyAoM kA koI artha nahIM raha jaataa| mAtra itanA hI nahIM, apitu ananta janma taka karma karane para bhI saba kRta karma niSphala hoNge| kintu isase bandhana aura mokSa kI prakriyA asambhava hogii| sAmAnyatayA hama dekhate haiM ki jIva bandhanayukta hai aura bandhana se mukta hone ke lie vaha zubha karma karatA hai, kintu nityAtmavAda ke mAnane para bandhana se mukta hone ke lie sAdhaka ke kRta karmoM kA kyA prayojana raha jAegA? yaha nirvivAda satya hai ki bandhana se mukta hue binA Atma-darzana yA Atma-svarUpa kI upalabdhi nahIM ho sktii| isake lie sAdhanA kI AvazyakatA rahatI hai| sAdhanA ke abhAva meM jIva kabhI mukta nahIM ho sakatA aura jaba vyakti mukta nahIM hogA to nityAtmavAda meM 'mokSa' pratyaya kI kyA upayogitA rahegI ? kahane kA tAtparya yaha hai ki ekAnta rUpa se AtmA ko aparivartanazIla mAnane para 'kRtavinAza' (kie hue karmoM kA nAza) nAmaka dUSaNa hotA hai| AtmA ke nitya evaM akartA hone se vyakti ke dvArA kRta zubhAzubha karmoM kA koI artha nahIM raha jaataa| (2) yadi AtmA ko kaTastha nitya mAnA jAe to vyakti ko sukha-duHkha rUpa karmaphala kA anubhava nahIM honA caahie| lekina hama yaha bhI dekhate haiM ki mAnava ko zubhAzubha karma ke kAraNa madhura yA kaTu anubhava hote haiM jabaki nityAtmavAdiyoM ke anusAra sva-svarUpa meM lIna kUTastha nitya AtmA to kucha bhI karma karatA nahIM hai| phira bho, vaha nahIM kie hue karmoM kA phala bhogate hue dekhA jAtA hai isase aisA pratIta hotA hai ki nitya AtmavAda meM nahIM kie hue karmoM kA phala bhI manuSya ko milatA hai| ataH isa siddhAnta ke mAnane para dUsarA 'akRtAgama' nAmaka doSa arthAt jo zubhAzubha karma abhI taka AtmA dvArA kiyA nahIM gayA hai, usakI phalaprApti hotI hai| anitya prAtmavAda nitya AtmavAda kA virodhI siddhAnta anitya AtmavAda hai| anitya AtmavAda ke samarthaka-cArvAka aura bauddha-darzana haiN| dArzanika-jagat meM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 187 bauddha-darzana kA anAtmavAda-kSaNikavAda kA siddhAnta hI bahucarcita rahA hai| isake sambandha meM Anandaghana kA kathana hai ki bauddha-darzana ke anusAra AtmA kSaNika hai|"vh pratikSaNa utpanna aura vinaSTa hotA rahatA hai| vastutaH bauddhamata meM vijJAna-skandhana yA avicchinna parivartanazIla cetanA ke pravAha ko hI AtmA ke rUpa meM mAnA gayA hai| pAzcAtya dArzanika pro0 viliyama jemsa ne bhI vijJAna (cetanA) ko cetana anubhUtiyoM kA pravAha mAnate hue nitya AtmA ke sthAna para cita-santati (sTrIma Av thATa) ko svIkAra kiyA hai| pAzcAtya-dArzanika hya ma bhI AtmA kI anityatA kA samarthaka hai| isI taraha pAzcAtya dArzanika hairevilaTsa bhI kSaNikavAda ke poSaka haiN| kSaNikavAda yA anityavAda ke sambandha meM bauddhadarzana kA pramukha siddhAnta hai-'yata sat tat kSaNikam'-jo sat padArtha hai, vaha kSaNika hai| AtmA bhI eka satpadArtha hai, ataH vaha bhI kSaNika hai| saMkSepa meM, kahA jA sakatA hai ki yaha darzana ekAntarUpa se AtmA ke parivartanazIla pakSa para hI adhika bala detA hai| bauddhadarzana AtmA kI nazvaratA (ucchedavAda) ko nahIM, pratyuta AtmA kI satata parivartanazIlatA ke artha ko hI dyotita karatA hai| isa dRSTi se ise parivartanazIla AtmA kA siddhAnta bhI kaha sakate haiN| sAmAnyatayA cArvAka ko bhI anitya AtmavAdI kahA jAtA hai| kintu cArvAka darzana ke aura bauddhadarzana ke anitya-AtmavAda meM kucha bhinnatA hai| cArvAka ke anitya AtmavAda ke anusAra caitanya viziSTa deha ko hI AtmA mAnA gayA hai| deha ke naSTa hote hI caitanya bhI sadA ke lie naSTa ho jAtA hai| isa prakAra cArvAka cetanAyukta zarIra ko hI AtmA mAnakara usakI anityatA pratipAdita karatA hai| bauddhoM kI paramparAgata bhASA meM vaha ucchedavAdI hai| isa sambandha meM usakI prasiddha ukti hai bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH / 1. sugata mata rAgI kahai vAdI, kSaNika e Atama jANo / -Anandaghana granthAvalI, muni suvrata jina stavana / 2. syAdvAdamaMjarI, pR0 316 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 Anandaghana kA rahasyavAda cArvAka ke AtmavAda ke sambandha meM Anandaghana kA kathana hai ki cAra bhUtoM ke atirikta Atmatattva nAmaka koI pRthak sattA nahIM hai|' kahA jA sakatA hai ki cArvAka-darzana meM AtmA kI anityatA se abhiprAya kevala vinAzazIlatA hai aura vinAza meM AtmA kA sarvathA abhAva ho jAtA hai / isa mata meM AtmA ke vinaSTa hone ke pazcAt unakI punarotpatti ko svIkAra nahIM kiyA gayA hai| isI kAraNa isameM punarjanma, puNya-pApa, svarga narka, bandhana-mokSa Adi kI avadhAraNA nahIM pAI jaatii| ___ bhagavAn buddha ne AtmA ke sambandha meM jo siddhAnta diyA hai vaha 'anuccheda-azAzvatavAda' hai arthAt unake anusAra na to AtmA ekAnta rUpa se vinAzazIla hai aura na ekAnta rUpa se nitya hai| anya zabdoM meM bauddhadarzana meM AtmA kI anityatA kA abhiprAya kevala vinAzazIlatA se na hokara utpatti se bhI hai| bauddha-mata meM AtmA ko utpAda-vyaya dharmI arthAt satata parivartanazIla mAnA gayA hai aura cArvAka-mata meM AtmA ko kevala vyayadharmI (vinaashshiil)| isI taraha, bauddha-mata meM vijJAna-skandha, yA cetanApravAha ko AtmA kahA gayA hai aura cArvAka-mata meM cAra bhUtoM ke samUha se caitanya-tattva (AtmA) kI utpatti batAyI gayI hai| isa prakAra donoM ke anusAra cetanA pravAha aura cAra bhUtoM ke atirikta AtsA nAmaka koI nitya evaM svatantra tattva nahIM hai| ___ anitya AtmavAda kA siddhAnta bhI paryAyArthina-naya kI apekSA se AMzika rUpa se satya avazya hai, kintu aikAntika rUpa se ise mAnane para bandha-mokSa, sukha-duHkha Adi ko siddha karane kI naitika kaThinAI AtI hai| Anandaghana ne mukhya rUpa se anitya AtmavAda ke prati nimnAMkita doSa prastuta kie haiN| (1) yadi AtmA ko anitya yA kSaNika mAnA jAya to bandha-mokSa kI vyavasthA ghaTita nahIM hotii| anitya-AtmavAda ke anusAra AtmA prati1. bhUta catuSka varajI Atama tata, sattA alagI na ghaTai / aMdha sakaTa jo najara na dekhe, to syU kIjai sakaTai // -Anandaghana granthAvalI, muni suvrata jina stavana / 2. baMdha mokha sukha dukha navi ghaTai, eha vicAra mana aanno| -vhii| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 189 kSaNa badalatA rahatA hai to phira bandhana aura mokSa kisakA hogA ? bandhana aura mokSa ke bIca to kisI sthAyI sattA kA honA anivArya hai / anyathA sthAyI sattA ke abhAva meM bandha-mokSa kI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| jahAM eka ora bauddha-darzana AtmA kI sthAyI sattA ko asvIkAra karatA hai vahIM dUsarI ora vaha bandha-mokSa, punarjanma Adi kI avadhAraNA ko svIkAra karatA hai| kintu yaha to vadatovyAghAta jaisI paraspara viruddha bAta hai| prazna yaha hai ki yadi AtmA kSaNa-kSaNa meM badalatA hai to use bandhana kaise hogA? aura jaba bandhana nahIM hogA to mokSa kisakA hogA? yaha sarvamAnya siddhAnta hai ki jo bandhana meM hotA hai vahI mukta hotA hai| lekina anitya-AtmavAda kI dRSTi se to bandhana meM par3anevAlA AtmA anya hogA aura mukta hone vAlA AtmA anya / yadyapi buddha ne bandhana (duHkha) se mukta hone ke lie cAra Arya satya, aSTAMga mArga Adi kA upadeza diyA, kintu isa mAnyatA ke anusAra jagat ke samasta padArtha kSaNika haiM, anitya hai, ataH AtmA bhI kSaNika hai / jaba AtmA kSaNika hai to cAra Arya satya tathA mokSa-mArga kI sAdhanA ke rUpa meM pratipAdita aSTAMga mArga bhI kSaNika hoMge aura jaba mokSa ke sAdhana aura saMsAra ke bandhana kSaNika hoMge to mokSa kI kalpanA bhI svataH hI kSaNika siddha hogii| isa siddhAnta ke anusAra bandhana se mukta hone ke lie aSTAMga mArga kI sAdhanA prathama kSaNa meM utpanna hone vAlA AtmA karegA aura usake pratiphala ke rUpa meM mukti yA nirvANa milegA agale kSaNa meM utpanna hone vAle AtmA ko. kyoMki prathama kSaNa meM sAdhanA karanevAlA AtmA to vinaSTa ho cukA aura usake sthAna para anya AtmA kA prAdurbhAva ho gyaa| kahane kA tAtparya yaha ki pahale kSaNa meM jo AtmA thA vaha dasare kSaNa nahIM rhtaa| yadi prathama kSaNa meM utpanna honevAlA AtmA hI bandhana se mukta hotA hai aisA mAna leM, taba to AtmA kI anityatA kA koI artha nahIM raha jaayegaa| vastutaH eka hI kSaNa meM samasta sAdhanAe~ karake pUrNatA ko prApta nahIM kiyA jA sktaa| kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki eka janma nahIM, apitu aneka janma paryanta sAdhanA karane ke pazcAt pUrNatA-mukti prApta hotI hai| kintu AtmA ke kSaNika hone para sAdhanA aura pUrNatA prApta karane vAlA AtmA pRthak-pRthak hogaa| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 Anandadhana kA rahasyavAda saca yaha hai ki bauddha-mata meM AtmA kI nityatA eka kSaNa kI mAnI gaI hai aura kSaNa itanA sUkSma hotA hai ki jisakA vibhAjana nahIM kiyA jA sktaa| sarvadarzana-saMgraha meM, kSaNa se matalaba "aisA kAlAMza jisase sUkSmatama kAlAMza hai| nimeSa taka to hama anubhava kara sakate haiM kintu kSaNa kA nhiiN|"' aisI sthiti meM eka kSaNa meM bandha-mokSa, puNya-pApa, sukhaduHkha, janma-maraNa Adi kI prakriyAe~ AtmA meM ghaTita nahIM ho sktiiN| (2) yadi AtmA ko kSaNa-kSaNa meM badalatA huA mAnA jAya taba to vyakti ko sukha-duHkha kA anubhava nahIM honA caahie| lekina vAstavikatA yaha hai ki vaha sukha-duHkha kA anubhava karatA hai| svayaM buddha ne aneka varSoM taka sAdhanA kI aura usameM honevAle sukha-duHkha kA anubhava kiyA / yadi buddha ko sukha-duHkha kI anubhUti huI aisA mAna liyA jAya taba to anitya AtmavAda yA kSaNikavAda kI nIMva DagamagA jaaegii| ____ jaba AtmA eka hI kSaNa sthira rahatI hai to zubhAzubha adhyavasAya pUrvaka kI gaI kriyAyoM kA koI artha nahIM raha jaaegaa| phira bhI, bauddhadarzana meM cAra Arya satya, aSTAMgamArga Adi mokSa-mArga ke sAdhana ke rUpa meM pratipAdita haiN| kintu prazna yaha hai ki karma bA~dhanevAlA AtmA to kSaNa bhara meM naSTa ho gayA aura karma se chuTakArA pAne ke lie jo prayatna agale kSaNa meM utpanna honevAle AtmA ne kiyA vaha prayatna karanevAlA AtmA bhI naSTa ho gayA, taba karmoM se mukti kisa AtmA kI hogI ? puNya yA pApa karma karanevAlA AtmA jaba kSaNa bhara meM naSTa ho gayA taba phira zubhAzubha sukha-duHkha rUpa karmaphala kauna bhogegA ? aisA kahA jAtA hai ki buddha ne 49 dina taka samAdhi-sukha kA Ananda liyA kintu AtmA ke kSaNika mAnane para yaha bAta asaMgata pratIta hotI hai, kyoMki 49 dinoM meM to kaI AtmAe~ badala cukI hoNgii| isI taraha bhagavAn buddha ne eka bAra paira meM kA~TA biMdha jAne para apane ziSyoM se kahA-'bhikSuoM! isa janma se ekAnave janma pUrva merI zakti (zastra vizeSa) se eka puruSa kI hatyA huI thii| usI karma ke kAraNa merA paira kA~Te se biMdha gayA hai| uttarAdhyayana 1. sarvadarzana-saMgraha, pR0 108 / 2. ita eka navate kalpe zaktyA me puruSohataH / tena karma vipAkena, pAde biddhosmi bhikSavaH // -SaDdarzana samuccaya, ttiikaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra sUtra meM kahA gayA hai ki 'kaDANa kampANa na mokkha atthi'-kRta karmoM kA phala bhoge binA AtmA kA chuTakArA nahIM ho sktaa| kintu karmavAda kA yaha siddhAnta anitya-AtmavAda para lAgU nahIM ho sktaa| anitya AtmavAda kA khaNDana na kevala Anandaghana ne pratyuta kumArila, zaMkarAcArya, jayanta bhaTTa tathA malliSeNa Adi ne bhI kiyA hai| inake atirikta Apta mImAMsA evaM yuktyAnuzAsana meM bhI anityavAda para kaI AkSepa kie gae haiN| dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki santa Anandaghana ne nitya-AtmavAda aura anitya AtmavAda ke sambandha meM jo AkSepa yA doSa darzAe~ haiM, ve syAdvAda maMjarI meM varNita doSoM ke viparIta pratIta hote haiN| syAdvAda maMjarI meM jainadArzanika kalliSeNa ne nitya AtmavAda kA khaNDana sukha-duHkha, bandha-mokSa Adi ke AdhAra para kiyA hai, lekina Anandaghana ne kRta vinAza aura akRtAgama ina do doSoM ke AdhAra para khaNDana kiyA hai| isI taraha, malliSeNa ne anitya AtmavAda kA khaNDana kRta prANAza, akRta bhoga bhavabhaMga, pramokSa bhaMga tathA smRti bhaMga doSoM ke AdhAra para kiyA hai, aura Anandaghana ne bandha-mokSa aura sukha-duHkha bhoga Adi kI asambhAvanA ke AdhAra para khaNDana kiyA hai| vastutaH donoM kA nitya AtmavAda aura anitya AtmavAda kA khaNDana sarvathA tarka viparIta pratIta nahIM hai, kyoMki jo doSa ekAnta nitya AtmavAda ke mAnane para hote haiM ve hI doSa ekAnta anitya AtmavAda para bhI lAgU hote haiN| isI bhAMti anitya AtmavAda 1. uttarAdhyayana, 4 / 3 Apta mImAMsA, 40-41 / yuktyAnuzAsana, 15 / 16 naikAntavAde sukhaduHkha bhogau na puNya pApe na ca bandhamokSau / durnItivAdavyasanAsinaivaM paviluptaM jagadapyazeSam / / -syAdvAdamaMjarI, zloka 27 / 5. kRtapraNAzAkRta karmabhoga bhava pramokSa smRti bhaMgadoSAn / upekSya sAkSAd kSaNabhaMgamicchannaho mahAsAhasikaH paraste // -vahI, zloka 18 / 6. ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta evaM / paraspara dhvaMsiSu kaNTakeSu jayattha dhRSyaM jinazAsanaM te // -vahI, zloka 26 / m lh >> Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 Anandaghana kA rahasyavAda para jo AkSepa yA doSa ghaTita hote haiM, ve nityAtmavAda para bhI lAgU ho sakate haiN| vAstavikatA yaha hai ki ekAnta rUpa se cAhe nitya AtmavAda mAnA jAe yA anitya AtmavAda, donoM hI sadoSa haiM / aikAntika nitya AtmavAda aura aikAntika anitya AtmavAda donoM dharma sAdhanA kI dRSTi se anupayukta haiN| yadyapi AtmavAda ke sambandha meM nitya aura anityatA ke donoM hI dRSTikoNa sApejharUpa se avazya satya haiM, kintu ve aikAntika rUpa se arthAt AtmA ko kevala nitya yA anitya mAnane para samIcIna pratIta nahIM hote| uparyukta AdhAra para yaha niSkarSa nikalatA hai ki ekAnta nitya aura ekAnta anitya AtmavAda ke siddhAnta Atmatattva kI samucita vyAkhyA prastuta nahIM krte| ataH jainadarzana ne anaikAntika samanvayavAdI vicAroM ke AdhAra para AtmA ko nityAnitya yA pariNAmI-nitya siddha kiyA hai| AtmavAda ke viSaya meM jainadarzana kA daSTikoNa madhyastha, samanvayAtmaka evaM anaikAntika hai| jahAM eka ora, bauddhadarzana AtmA ko kevala pariNAmI (pratikSaNa parivartanazIla) mAnatA hai, vahIM dUsarI ora gItA, sAMkhya, vedAnta Adi use kUTastha nitya ghoSita karate haiN| kintu ina donoM bhinnabhinna dRSTikoNoM meM samanvaya sthApita kara jaina dArzanikoM ne AtmA ko pariNAmI nitya (nityAnitya) pratipAdita kiyA hai| isI vicArasaraNI kA anusaraNa santa Anandaghana ne bhI kiyA hai| jainadarzana ke anusAra AtmA nitya bhI hai aura anitya bhii| bhagavatI sUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki AtmA nityAnitya hai| bhagavAn mahAvIra aura gautama ke madhya hue saMvAda meM aikAntika nitya AtmavAda aura anitya AtmavAda sambandhI samasyA kA hala khojA gayA hai| bhagavatI sUtra meM AtmA ke sambandha meM aikAntika mAnyatA kA samAdhAna bar3e hI sundara DhaMga se kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne jIva (AtmA) ko dravya kI apekSA se zAzvata (nitya) aura bhAva arthAt paryAya kI apekSA se azAzvat (anitya) kahA hai|' 1. jIvANaM bhante kiM sAsayA asAsayA ? goyamA jovA siya sAsayA siya asAsayA / goyamA, davvaTThayAe sAsayA bhAvaTTayAe asAsayA / --bhagavatI, 7 / 2 / 273 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 193 santa Anandaghana ne utpAda vyaya aura dhrauvya (tripadI) ke AdhAra para AtmA ko nityAnitya pratipAdita kiyA hai, jo bhagavAn mahAvIra ke zabdoM meM 'upannei vA, vigamei vA, dhuveivA' hai / ye tIna siddhAnta ho jainadarzana kI nIMva haiM / AtmA kI nityAnitva sambandhI dhAraNA ko spaSTa karate hue Anandaghana kahate haiM ki Atma-svarUpa kA khela bar3A vicitra hai / isake rahasya ko jAna pAnA bar3A kaThina hai / yaha AtmA eka hI samaya meM utpanna hotA hai, punaH usI samaya vinaSTa ho jAtA hai tathA usI samaya meM apanI star for sattA meM sthira rahatA hai / AtmA meM utpAda vyaya rUpa parivartanazIlatA satata hotI rahatI hai, phira bhI yaha AtmA apanI dhruva sattA arthAt nityatA ko kabhI nahIM chor3atA hai / jaise--- svarNa ke mukuTa, kuNDala Adi aneka rUpa banate haiM, taba bhI vaha svarNa hI rahatA hai / isI prakAra, deva, nAraka, manuSya evaM tiryaJca gatiyoM meM paribhramaNa karate hue jIva kI vividha paryAyeM badalatI haiM--rUpa aura nAma badalate haiM / lekina ina vividha paryAyoM meM bhI Atma-dravya sadA ( trikAla meM) eka-sA rahatA hai / AtmA paryAyoM ke kAraNa sadaiva anyAnya rUpa badalatA rahatA hai / ina paryAyoM meM parivartita hone ke bAda bhI AtmA AtmA hI rahatA hai / isI bAta ko Anandaghana aura adhika spaSTa karate hue kahate ki jalataraMga meM bhI jaise pUrvataraMga kA vyaya hotA hai aura navIna kA utpAda hotA hai kintu jalatva to donoM meM dhruva rUpa se lakSita hotA hai / miTTI ke ghar3e ke AkAra ke rUpa meM utpAda hotA hai, TUTane para Tukar3e ke rUpa meM vyaya ( nAza), lekina ina donoM avasthAoM meM miTTI kA rUpa eka hI hai| isI taraha Anandaghana ke anusAra AtmA bhI dravya kI apekSA se dhauvya nitya hai aura paryAya kI apekSA se utpAda vyayazIla - anitya hai / santa Anandaghana kahate haiM haiM avadhU naTanAgara kI bAjI, jANai na bAMbhaNa kAjI / thiratA eka samaya meM ThAne, upajai vinasai taba hI / ulaTa pulaTa dhruva sattA rAkhai, yA hama sunI nahIM kabahI // eka aneka aneka eka phuni, kuMDala kanaka subhAveM / talataraMga ghaTa mATI ravikara, aginata tAi samAvai // AtmA kI vibhinna avasthAe~ jaina-darzana meM mukhya rUpa se AtmA kI avasthAoM para tIna taraha se vicAra kiyA gayA hai / 1. 13 Anandaghana granthAvalI, 59 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 Anandaghana kA rahasyavAda 1. svAbhAvika evaM vaibhAvika avasthA ke rUpa meM, 2. bahirAtma, antarAtma tathA paramAtma-avasthA ke rUpa meM, 3. nidrA, svapna, jAgrata evaM turIyAvasthA ke rUpa meN| .. na kevala jainadarzana meM pratyuta jainetara darzanoM meM bhI AtmA kI vibhinna avasthAoM para paryApta vicAra kiyA gayA hai / prAtmA kI svAbhAvika evaM vaimAvika avasthAe~ mAnava-jIvana saMgharSamaya hai| saMgharSa Antarika aura bAhya donoM stara para hotA hai / Antarika saMgharSa ke lie AtmA kI vaibhAvika avasthAe~ hI uttaradAyI haiN| nizcaya-naya kI dRSTi se to AtmA Ananda-svarUpa hai| usameM kisI prakAra kA dvandva yA saMgharSa nahIM hai / yadyapi vyavahAra-naya kI dRSTi se svAbhAvika evaM vaibhAvika avasthAoM kA saMgharSa anAdikAla se cala rahA hai aura yaha taba taka calatA rahegA, jaba taka ki vibhAva kA kSaya nahIM ho jaataa| vibhAva-dazA ke naSTa hone para hI svabhAva-dazA prakaTa hotI hai| isa sambandha meM Anandaghana kA kathana hai ki vibhAvarUpI rAtri ke vilIna hone para hI svabhAvarUpI sUrya udita hogA aura taba mAnoM AnandapuMja AtmA samyak prakAra se samatA se mila jaaegii| jaina-dharma meM AtmA kI mukhyataH do avasthAe~ mAnI gaI haiM-svabhAva aura vibhaav| yaha bAta alaga hai ki kisI AtmA meM vibhAva (malinatA) kA aMza adhika hai to kisI meM kama / bahirAtmA vibhAva-dazA meM ghirA rahatA hai to antarAtmA svabhAva-dazA meM ramaNa karatA hai| muktAtmA yA paramAtmA to sadaiva nija svabhAva meM sthita rahatA hai| isa prakAra, svabhAva aura vibhAva donoM kA jIvana meM saMgharSa anavarata cala rahA hai aura isa saMgharSa ko samApta karanA hI mAnava-jIvana kA carama lakSya hai / bhagavadgItA meM bhI isakI kucha jhalaka milatI hai| gItAkAra ne svAbhAvika evaM vaibhAvika avasthA ko kramazaHsvadharma aura paradharma ke rUpa meM 2. rAta vibhAva vilAta hI, udita subhAva subhAnu / samatA sAca matai milai, Anandaghana mAnu / -Anandaghana granthAvalI , pada 34 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra paribhASita kiyA hai / ' santa Anandaghana ne bhI AtmA kI ukta avasthAoM kA vizleSaNa kiyA hai kintu ve eka rahasyadarzI santa haiM, ataH apanI bAta ko rahasya evaM rUpaka meM hI prastuta karate haiM / unake anusAra AtmA kI svabhAva - dazA samatA hai aura vibhAva- dazA mamatA / unhoMne samatA ko AtmA (cetana) kI sahadharmiNI bar3I patnI ke rUpa meM aura mamatA ko AtmA kI vidharmiNI choTI patnI ke rUpa meM kalpita kiyA hai / isake sAtha samatA ko AtmA kA nijaghara aura mamatA ko AtmA kA paraghara kahAhai / isa prakAra, unhoMne samatA aura mamatA rUpa donoM sauta-patniyoM ke saMgharSa kA rUpaka alaMkAra dvArA atIva sundara aura sajIva citraNa kiyA hai / 195 AtmA kI svabhAva evaM vibhAva- dazA kA varNana karate hue Anandaghana ne arajina stavana ke prArambha meM hI kahA hai ki jahA~ zuddhAtma svarUpa kI anavarata anubhUti hotI ho, vahI AtmA kI sva-svabhAva - dazA hai, kintu kabhI-kabhI AtmA para-padArthoM ke AkarSaNa ke kAraNa apane zuddhAtma svarUpa se cyuta hokara paudgalika para bhAvoM meM bhaTakane lagatA hai taba vaha AtmA kI vibhAva- dazA yA para samaya kahalAtA hai / samayasAra TIkA meM Atma-dravya kI paryAya do rUpoM meM vibhakta kI gaI hai - svabhAva aura vibhAva / 2 vastutaH 'paryAya' zabda jainadarzana kA pAri - bhASika zabda hai / yaha avasthA yA dazA kA sUcaka hai / 'para' (pudgala) ke nimitta se honevAlI paryAya (avasthA) arthAt parAzrita - dazA ko vibhAvadazA kahA gayA hai / yahI vibhAva- dazA bandhana kI paricAyaka hai, jaba ki svAzrita yA svabhAva - dazA mukti kI dyotaka hai / isa sambandha meM DA0 sAgaramala jaina ne apane zodha-prabandha meM prakAza DAlA hai / ve kahate haiM"naitika jIvana kA artha vibhAva paryAya se svabhAva - paryAya meM AnA hai" 3 1. zreyAn svadharmo viguNaH, para dharmAtsvanuSThitAd / svadharme nidhanaM zreyaH paradharmo bhayAvahaH // - bhagavadgItA, adhyAya 3, zlo0 35 / 2. samayasAra TIkA, 2-3 / 3. bauddha evaM gItA ke AcAra-darzana ke sandarbha meM jaina AcAra - darzana kA tulanAtmaka adhyayana, pR0 222 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 Anandaghana kA rahasyavAda tAtparya yaha hai ki AtmA kA 'sva' meM ramaNa karanA hI svabhAva-dazA hai aura 'para' meM vicaraNa karanA hI vibhAva-dazA hai| yaha svAzrita aura parAzrita dazAe~ hI Anandaghana ke rahasyavAdI darzana meM AtmA kI svAbhAvika evaM vaibhAvika avasthA hai| aura yahI kramazaH samatA aura mamatA hai| yadyapi jaina-paramparA meM 'svabhAva' aura 'vibhAva' ati pracalita zabda haiM, tathApi sAmAnyataH svabhAva se abhiprAya hai-sva-svarUpa meM avasthita nirmala, nirvikAra, niSkaluSa, nirupAdhika svAzrita dazA aura vibhAva se tAtparya hai vikRta-dazA meM rahane vAlI malina, vikArI, aupAdhika-sAMyogika parAzrita dshaa| sarala zabdoM meM kaheM to svabhAva-dazA AtmA kI sAttvika vRtti kI pratIka hai aura vibhAva-dazA AtmA kI tAmasika vRtti kii| AtmA kI tAmasika aura sAttvika vRttiyoM ke viSaya meM Anandaghana kA kathana hai ki sAdhaka samasta sAMsArika prapaMcoM ko chor3a kara zuddhAtma-svarUpa kA avalambana lekara sabhI tamoguNavAlI (kaSAyAdi rAga-dveSa rUpa para bhAvoM) vRttiyoM kA parityAga kara sattvaguNa pradhAna samatA, dayA, kSamA, santoSAdi sAttvika vRttiyoM ko apnaae|2 yadyapi svabhAva aura vibhAva-dazAe~ paraspara viruddha haiM, tathApi donoM AtmAzrita haiN| yahAM prazna uThatA hai ki ye donoM virodhI dazAe~ AtmA meM kaise rahatI haiM ? isakA sIdhA-sA uttara hai| jaba AtmA jJAtA-draSTA bhAva meM sthira rahatA hai, usa samaya usameM rAga-dveSAdi para-bhAva nahIM rahate aura rAga-dveSa kA abhAva hI AtmA kI samatva-dazA hai, kyoMki jainAgama AcArAMga evaM bhagavatI sUtra meM samatva yA samatA ko AtmA kA dharma 1. zuddhAtama anubhava sadA, sva samaya eha vilAsa re / para bar3I chAMhar3I je par3e, te para samaya nivAsa re / / -Anandaghana granthAvalI, arajina stavana / tulanIya-pravacanasAra, gAthA 2, jJeyatattvAdhikAra / 2. zuddha Alambana Adarai, taji avara jaMjAla re / tAmasI vRtti savi parihari, bhaje sAttvika sAla re // -Anandadhana granthAvalI, zAnti jina stavana / 3. samiyAe dhamme Ariyehi pveie| -AcArAMga, 183 4. AyAe sAmAie, AyA sAmAissa atttthe| -bhagavatI, 1 / 9 / 228 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 197 (svabhAva) kahA gayA hai / ataH spaSTa hai ki jaba AtmA samatva bhAva meM sthira rahatA hai taba usameM vibhAva-dazA nahIM rhtii| kintu jaba AtmA nija se bhinna vijAtIya para-bhAvoM yA rAga-dveSa meM ramaNa karane lagatA hai taba usameM svabhAva-dazA yA samatA nahIM rhtii| isI sandarbha meM Anandadhana ne kahA hai : "eka ThAme kima rahai, dUdha kAMjI thoka"1-jaise dUdha aura kAMjI kA samUha eka sthAna para nahIM raha sakatA, vaise hI svabhAva aura vibhAva rUpa viparIta avasthAe~ eka sAtha AtmA meM nahIM raha sktiiN| jahAM samatA hai vahAM mamatA kA nivAsa nahIM aura jahAM mamatA hai vahAM samatA kA AvAsa nhiiN| unhoMne donoM ke antara ko bhI spaSTa kiyA hai : mohi aura bina antara etoM, jeto rUpai rAMga / samatA aura mamatA arthAt svabhAva aura vibhAva ke madhya itanA antara hai jitanA cAMdI aura rAMgA meN| AtmA yadyapi karma-paramANuoM se sampRkta hone ke kAraNa vaibhAvika paudgalika padArthoM ke prati AkarSita ho rAgAdi bhAva karatA hai, phira bhI yaha vibhAva dazA usakA sva svabhAva nahIM hai| usakA svabhAva to samatA samatA ke viSaya meM Anandadhana kA kathana hai ki cetana vibhAva-dazA meM rasa le rahA hai, yaha bAta usakI unmata dazA svataHhI batA rahI hai, kintu AtmA ko svAbhAvika pariNati to samatA hI hai| samatA ke atirikta Anandaghana rUpa AtmA kA apanA anya koI nahIM ho sktaa| isakA kAraNa yaha hai ki mAyA-mamatA Adi vibhAva to sAMyogika, aupAdhika evaM parAzrita haiM jabaki samatA-bhAva sahaja, nirupAdhika evaM svAzrita haiN| isI lie Anandaghana ne kahA hai : Anandaghana prabhu ko ghara samatA, aTakali aura libaasii| 1. Anandaghana granthAvalI, pada 50 / 2. vahI, pada 21 / / 3. aurana ke saMga rAce cetana, mAte Apa batAvai / AnaMdaghana kI samatA, AnaMdaghana vAkai na kahAvai // -vahI, pada 28 / 4. vahI, pada 43 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda vastutaH Anandakanda prabhu kA nija ghara to samatA hI hai, anya vaibhAvika pariNAma to AnumAnika. kAlpanika athavA chadmavezI haiM / 198 eka ora jahAM unhoMne AtmA kI svabhAvika dazA samatA para prakAza DAlA hai, vahIM dUsarI ora AtmA kI vaibhAvika avasthA mamatA kA bhI sundara citra khIMcA hai / " AtmA ke lie mamatA ke rasa lenA nissAra hai / jaisA ki Anandaghana ne kahA hai mamatA saMga sucAi ajAgala thana te dUdha duhAve | 2 mamatA kA sAtha AtmA ke lie bakarI ke gale ke stanoM se dUdha duhane kI bhAMti hai / tattvataH AtmA sahaja svAbhAvika guNoM se yukta hai, kintu karma sambaddha hone se apane mUla rUpa ko vismRta kara para bhAvoM meM vicaraNa karatA hai aura pariNAmataH caturgati meM bhaTaka rahA hai / Anandaghana ne AtmA kI isI vikRta - dazA kA atyanta sundara varNana karate hue kahA hai ki jaise -sUrya pUrva dizA ko chor3akara pazcima dizA se anurakta hokara asta ho jAtA hai, vaise hI yaha AtmA jaba samatArUpI sva-ghara ko chor3akara mamatA rUpa para-ghara meM anurakta ho jAtA hai taba usakI sahaja svAbhAvika dazA para ajJAna kA andhakAra chA jAtA hai| itanA hI nahIM, AtmA ke para-ghara meM praveza karane se kyA hAni hotI hai, isakA bhI yathArtha citra unhoMne khIMcA hai / ve kahate haiM ki AtmA ko para-ghara rUpa vibhAva-dazA meM bhaTakane se kisa Ananda kI anubhUti hotI hai ? vahAM kucha bhI to nahIM milatA / para-ghara meM praveza karane se to lAbha ke badale hAni hI hotI hai / mukhya rUpa se dhana, yauvana tathA zarIra kI kSati hotI hai / isake sAtha hI, laukika-vyavahAra meM bhI jIvana bhara apayaza milatA hai / vastutaH AtmA apane vaMza rUpa nija svarUpa kI maryAdA kA ullaMghana kara mana rUpI mantrI ke cakkara meM par3a gayA hai aura usake kathAnAnusAra hI unmArga meM paribhramaNa kara rahA 1. Anandaghana granthAvalI, pada 43, 45, 46 // 2. vahI, pada 28 / 3. bAlUDI abalA jora kisau karai, pIuDo para ghara jAI / pUraba disi taji pacchima rAtaDau, ravi astagaMta thAI // vahI, pada 41 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 199 hai| yaha kahAvata satya hai ki jisa taraha saMsAra meM eka aMdhA dUsare aMdhe ko dhakkA dekara calatA hai usI taraha mamatA meM aMdhA hokara AtmA bhI manarUpI mantrI ke mate hI cala rahA hai| aisI sthiti meM kauna kisakA yathArtha patha-pradarzana kara sakatA hai ?' yadi aMdhA manuSya aMdhe kA hI sahArA lekara cale to kaise apane gantavya sthala para pahuMca sakatA hai ? Anandaghana ne isa prasiddha lokokti kA prayoga kara AtmA aura mana kI aMdha-dazA kA spaSTIkaraNa kiyA hai| saMskRta meM bhI eka kahAvata hai aMdhenaiva nIyamAnA ythaandhaaH| unhoMne anyatra bhI 'aMdhoM aMdha palAya' kahAvata kA prayoga kiyA hai jisakA saMketa jainAgama sUtrakRtAMga sUtra meM milatA hai / Anandaghana ne AtmA kI vaibhAvika dazA kI dayanIyatA para prakAza DAlate hue eka mArmika apIla kI hai, jo isa prakAra hai-'samatA mamatA para kaTAkSa karatI huI kahatI hai ki are! yaha mamatA sauta para-ghara meM bhaTaka rahI hai, ise koI roko / isakI to rAga-dveSa rUpa saMsAra meM bhramaNa karane kI Adata hI ho gaI hai| isakA to vibhAvoM meM bhaTakane kA janmajAta svabhAva hI hai, kintu isane svAmI (AtmA) ko bhI apanI ora AkarSita kara rakhA hai| ataH vaha isa mamatA ke sAtha rasa le rahA hai, kintu isakA pariNAma kyA AnevAlA hai, isakA vicAra isane kabhI nahIM kiyaa| samatA mamatA ke prati kahatI hai ki yaha to para-ghara meM ghUmane ke kAraNa mithyA-bhASaNa karane vAlI ho gaI hai| ise satyAsatya kA koI viveka nahIM hai| yaha AtmA ko bahakAtI hai, jisase use bhI kalaMkita honA par3atA hai| isakI jhUTha-kapaTa Adi pravRttiyoM ko dekhakara loga vyabhicAriNI yA puMzcali kaha dete haiN| isake sAtha AtmA 1. paraghara mamatA svAda kisau lahai, tana dhana jobana hANi / dina dina dIsai apajasa bAvato, nija mana mAnai na kANi / / kulavaTa lopI avaTa UvaTa paDai, mana mahutA nai ghATa / AMdhai AMdhau jima jaga Theliyai, kauNa dikhAvaM vATa / / -Anandaghana granthAvalI, pada 41 / Anandaghana granthAvalI, ajitajina stavana evaM dharmajina stavana / aMdho aMdhaM pahaM nito dUramaddhANa gacchati / Avajje uppahaM jaMtU adUvA paMthANu gAmie / -sUtra kRtAMga, zrutaskandha 1, a01, u02| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 Anandaghana kA rahasyavAda rahatA hai aura AtmA kI saharmiNI hone ke nAte mujhe (samatA ko) bhI logoM ke upAlambha sunane par3ate haiN| isase hRdaya atyanta vyathita ho jAtA hai|' jaba AtmA kI azuddha cetanA zuddha cetanA ko chor3akara rAga-dveSa rUpa para ghara meM bhaTakatI hai taba buddhimAn ise vyabhicAriNI kahe to koI anucita nahIM hai| AtmA kI vaibhAvika avasthA kA citra prastuta karate hue Anandaghana kahate haiM ki samatA apane priyatama Atmadeva kI virUpAvasthA kA varNana karatI huI kahatI hai ki sakhI ! isa catura naTanAgara rUpa AtmA kI vezabhUSA to dekho arthAt isake vikRta svarUpa kI ora to dRSTipAta kro| yaha apane-apane nija svarUpa ko bhUlakara mamatA ke saMga meM hI khela rahA hai| isase merI sindura rUpa mAMga phIkI lagatI hai| ise kahAM taka upAlambha diyA jAya, kyoMki yaha to anAdikAla se isI taraha jIvana yApana kara rahA hai| zarIra kI sudha-budha khokara mana mAnA aise ghUma rahA hai jaise bhaMga pIkara matavAlA (pAgala) bana gayA ho| AtmA ne anAdi kAla se moharUpI bhAMga pI rakhI hai| isIlie vaha yatra-tatra bhaTaka rahA hai| isI taraha aneka padoM meM Anandaghana ne mamatA-mAyA, AzA-tRSNA" Adi 1. vArau re koI para ghara bhamavAno DhAla, nAnhI buhu nai para ghara bhamavAno DhAla / para ghara mamatAM jhUThA bolI thaI desyai dhanIjI nai Ala // alavai cAlo karatI dekhI, lokaDA kahisyai chinAla / olabhaMDA jaNa jaNa nA ANI. hIya. upAsai sAla / / -Anandaghana granthAvalI, pada 47 / 2. dekhau AlI naTa nAgara ke sAMga / aura hI aura raMga khelata tAte phIkI lAgata mAMga // urahAnau kahA dIjai bahuta kari, jIvata hai ihi DhAMga / mohi aura bica aMtara eto jeto rUpai rAMga // tana sudhi khora ghUmata mapa aise, mAnu kachu khAMI bhaaNg| aite para Anandaghana nAvata, kahA aura dIjai baaNg|| -vahI, pada 21 / 3. vahI, pada 46 / 4. vahI, pada 43 / 5. anubhau tU hai hitu hamArau / Au upAu karo caturAI, aura ko saMga nivaaro|| mro Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 201 vaibhAvika dazAoM kA citrAMkana kiyA hai| isake atirikta unhoMne samatA-mamatA ke antargat AtmA ke svAbhAvika aura vaibhAvika dazA ke poSaka bhAvoM kI bhI vivecanA kI hai|' isa prakAra, hama dekhate haiM ki Anandaghana kA rahasyavAdI darzana vibhAva se svabhAva kI ora (mamatA se samatA kI ora) Ane para atyadhika bala detA hai| isa daSTi se unake darzana ko svabhAva yA -:.""-.:: kahanA samucita hI hogaa| yadyapi unhoMne bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmAina tIna avasthAoM para pRthak se prakAza DAlA hai jisameM vahirAtma-dazA hI AtmA kI vibhAva-dazA hai, antarAtma-avasthA AtmA ke vibhAva-dazA se, svabhAva-dazA kI ora prayANa kI sacaka hai aura tIsarI paramAtma-avasthA hai jo ki AnandasvarUpa hai. svabhAva-dazA meM nitya avasthiti kI paricAyaka hai aura yahI zuddhAtmA kI avasthA hai / bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA jaina siddhAnta ke anurUpa santa Anandaghana ne AtmA kI tIna avasthAe~ bhI batalAI haiM-(1) bahirAtmA, (2) antarAtmA, aura (3) paramAtmA / AtmA ke trividha vargIkaraNa kI yaha paramparA ati purAnI hai / Anandaghana ke pUrvavartI aneka jainAcAryoM evaM sAdhakoM ne AtmA kI trividha avasthAoM para vicAra kiyA hai| unameM se kundakundAcArya, svAmI kArtikeya, pUjyapAda, yogIndu muni, AcArya zubhacandra aura AcArya hemacandra prabhRti ke nAma ullekhanIya haiN| AtmA kI trividha avasthAoM kA ullekha sabase pahale kundakunda ke 'modha-prAbhAna' meM milatA hai| svAmI kArtikeya ne bhI 'kArtikeyAnuprekSA' tisanA rAMDa bhAMDa kI jAI, kahA ghara karai svaarau| saTha Thaga kapaTa kuTaMbahi poSata, mana meM kyUna bicArau / kulaTA kuTila kubuddhi saMga kheli kai, apanI pata kyu hArau / Anandaghana samatA ghara Avai, bAjai jIta nagArau // -Anandaghana granthAvalI, pada 40 / 1. vahI, pada 79 evaM 80 / 2. tipayAro so appa parametara bAhiro hu dehINaM / tattha paro jhAijjai, aMtovAeNa caehi bahirappA // -mokSa pAhuDa, 4 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 Anandaghana kA rahasyavAda meM AtmA ke uparyukta tIna bheda pratipAdita kie haiM / yadyapi unakI vizeSatA yaha hai ki unhoMne paramAtmA ke bhI do varga batAe haiM - eka arahaMta aura dUsarA siddha / isI taraha pUjyapAda ne 'samAdhitantra' meM AtmA kI trividha avasthAoM kI carcA kI hai / yogIndu muni ne 'paramAtma- prakAza' evaM 'yogasAra' meM AtmA kI ina tIna avasthAoM para prakAza DAlA hai / 'yogasAra' meM unhoMne bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA aise tIna nAmoM kA saMketa kiyA, kintu paravAna pravAna meM mUr3ha, vicakSaNa aura para-brahma aise tIna nAmoM kA ullekha kiyA hai / AcArya zubhacandra ne 'jJAnArNava' meM AtmA kI tIna avasthAoM kA nirdeza kiyA hai / isI taraha AcArya hemacandra ne 'yoga - zAstra' meM evaM paM0 AzAdhara ne 'adhyAtma - rahasya'" meM AtmA kI uparyukta avasthAoM kA vivecana kiyA hai / 1. jIvA havaMti tivihA bahirappA taha ya aMtarappA ya / paramappA viya duvihA arahaMtA taha ya siddhAya // svAmI kAma 2. bahiraMtaH parazceti trighAtmA sarvadehiSu / upeyAttatra paramaM madhyopAyAd bahistya jet // 192 / samAdhitaMtra, 4 / 3. ti payAro appA muNahi para aMtaru bahirappu / para jAyahi aMtara - sahiu bAhiru cayahi NibhaMtu // --yogasAra, 6 / vihu havei / dehu ji appA jo muNar3a so jaNu mUDha havai || 4. mUDha viyakkhaNu baMbhu paru appA ti 5. 6. - paramAtma-prakAza, 13 / triprakAra: sa bhUteSu sarveSvAtmA vyavasthitaH / bahirantaH parazceti vikalpairvakSyamANakaiH / / 7. adhyAtma - rahasya, zlo0 4-5 / -- jJAnArNava, 5 / bAhyAtmAnamapAsya prasakti bhAjAntarAtmanA yogI / satataM paramAtmAnaM vicintayettanmayatvAya // -- yogazAstra, dvAdaza prakAza, 6 / - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 203 Anandaghana ke samakAlIna vicArakoM meM bhaiyA bhagavatIdAsa ne brahma-vilAsa meM,' dhAnatarAya ne 'dharma-vilAsa'2 meM aura upAdhyAya yazovijaya ne 'yogAvatAradvAtriMzikA' 3 meM AtmA kI ukta tIna avasthAoM kI vivecanA kI hai| upAdhyAya yazovijaya kI vizeSatA yaha hai ki unhoMne ina tInoM avasthAoM ko caudaha guNasthAnoM kI avadhAraNA ke sAtha ghaTAyA hai| jainetara paramparA meM prAtmA kI avasthAoM kA citraNa aupaniSadika-cintana meM bhI AtmA kI vibhinna avasthAoM kI avadhAraNA pAI jAtI hai| yaha bAta dUsarI hai ki AtmA kI vividha avasthAoM kI avadhAraNA ke sambandha meM unakI jaina-paramparA se kiMcit bhinnatA hai, kintu itanA nizcit hai ki AtmA ke vividha bheda unameM bhI mAnya haiN| taittirIya upaniSad meM AtmA kI pAMca avasthAe~ batalAyI gayI haiM : 1-annanya, 2-prANamaya, 3-manomaya, 4-vijJAnamaya aura 5-Anandamaya / kaThopaniSad meM trividha AtmA kA ullekha milatA hai : jJAnAtmA, mahadAtmA aura shaantaatmaa| isI taraha chAndogya upaniSad ko dRSTipatha meM rakhakara DAyasana ne AtmA ke tIna bhedoM kI carcA kI hai : zarIrAtmA, 1. eka ju cetana dravya hai, tina meM tIna prkaar| bahirAtama antara tathA paramAtama pada sAra / / brahmavilAsa, paramAtma chattIsI, 2 / 2. tIna bheda vyavahAra sauM, saraba jIva saba ThAma / bahirantara paramAtamA, nihacai cetanarAma // -dharmavilAsa, adhyAtma paMcAsikA, 41 / 3. bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti ca trayaH / kAyAdhiSThAyaka dhyeyAH prasiddhA yoga vAGmaye / / -yogAvatAra dvAtriMzikA, 17 / 4. emaapnmknn| etaM prANamayamAtmAnamupasaMkramya etaM -ma nAka / etaM vijJAnamayAtmAnamupasaMkramya / etmaanndmymaatmaanmupsNkrmy| -taittirIya upaniSad, bhRguvallI, 3 / 10 5. yacchedvAGmanasI prajJastadyacchejjJAna Atmani / jJAnamAtmani mahati niyacchettadyacchecchAnta Atmani / / -kaThopaniSad, 3313 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda jIvAtmA aura paramAtmA / ' nANDukyopanipada meM AtmA ke cAra bheda mAne haiM: antaH prajJa, bahiSprajJa, ubhayaprajJa aura avAcya / 2 204 santa Anandaghana ne bhI AtmA kI trividha avasthAoM ke svarUpa kA vivecana kiyA hai / ataH AtmA kI tInoM avasthAoM kA svarUpa evaM lakSaNa kyA hai, bahirAtma - dazA se antarAtma- dazA taka kaise pahu~cA jA sakatA hai aura usa avasthA taka pahuMcane ke kyA upAya haiM Adi praznoM ko carcA karanA Avazyaka hai / sarvaprathama AtmA ke trividha vargIkaraNa kI carcA karate hue Anandaghana kahate haiM : trividha sakala tanudhara gata AtamA, bahirAtama adharUpa sujJAnI / bIjo antara AtamA, tIsaro paramAtama aviccheda sujJAnI // 2 samasta dehadhAriyoM meM tIna prakAra kI AtmA hotI hai - 1 - bahirAtmA, 2 - antarAtmA, aura 3 - paramAtmA / AtmA kI ye tIna avasthAe~ kevala zarIradhArI jIvoM kI dRSTi meM rakhakara pratipAdita haiM / siddhoM meM ukta avasthAe~ nahIM hotIM / sAmAnyataH jIva ke do bheda mAne gaye haiM: saMsArI aura siddha / saMsArI jIvoM meM Atma- guNoM ke vikAsa kI dRSTi se AtmA kI ye tIna avasthAe~ kalpita kI gaI haiM / ina tIna avasthAoM ke lakSaNoM ke AdhAra para sAdhaka yaha jAna sakatA hai ki vaha kisa avasthA meM hai / vastutaH ye tInoM prakAra kI AtmAe~ uttarottara nirmalatara haiM arthAt AtmaguNoM kI vikAsa kI dRSTi se uttarottara Age bar3hI huI haiM / inameM nimnatama prakAra bahirAtmA kA hai, dvitIya prakAra antarAtmA kA hai, jo bahirAtmA se adhika nirmala evaM zreSTha hai, kintu ina donoM se bhI zreSThatama tIsarA prakAra paramAtmA kA hai jo nirmalatama hai / isa paramAtma-avasthA ko prApta 1. chAndogya, 308, 7-12 uddhRta ---- paramAtma prakAza, prastAvanA, pR0 107 / 2. nAntaH prajJaM na bahiH prajJaM nobhayataH prajJaM na prajJAna dhanaM na prajJanAprajJam // adRSTamavyavahAryamagrAhyamalakSaNamacintyamavyapadezyamekAtmapratyaya sAraM prapaJcopazamaM zAntaM zivaM advaitaM caturthaM manyatesa AtmA sa vijJeyaH // 7 // - mANDUkyopaniSad | 3. Anandaghana granthAvalI, sumatijina stavana / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 205 karanA hI sAdhaka kA mukhya lakSya hai| kintu isake lie sabase pahale bahirAtmA ke lakSaNa va svarUpa ko samajhanA Avazyaka hai| yaha satya bhI hai ki jaba taka bahirAtmA ke svarUpa kA parijJAna na ho, taba taka sAdhaka antarAtmonmantrI nahIM banatA aura jaba taka vaha antarAtmonmukhI hI nahIM hogA to paramAtmonmukhI kaise ho sakegA ? __ yahA~ prazna hotA hai-AtmA ke prathama prakAra ko jAnane se kyA lAbha ? lAbha to hai paramAtmA ke svarUpa ko jAnane meM, kyoMki usase sva-svarUpa kA bodha hotA hai| isameM sandeha nahIM ki jaba taka saMsAra ke svarUpa kA tathA zarIra aura AtmA kI bhinnatA kA bodha na ho, taba taka sva-svarUpa kI upalabdhi kadApi sambhava nhiiN| anAtmA ko jAnane para hI AtmA ko jAnA jA sakatA hai| yadi sAdhaka ko yaha bodha hI na ho ki AtmA kI ve kaunasI sthitiyA~ haiM jo paramAtma-dazA taka pahuMcane meM bAdhaka haiM, vaha AtmavikAsa ke kSetra meM agrasara ho nahIM sktaa| ataeva sva-svarUpa yA paramAtma-dazA kI prApti meM avarodhaka tattvoM kA parijJAna nitAnta Avazyaka hai, kyoMki roga ko jAne binA roga se mukti sambhava nhiiN| paramAtma-dazA kI prApti meM bAdhaka tattva hai, AtmA kI bahirmukhatA arthAt viSaya bhogoM kI AkAMkSA / bahirmukhI AtmA paramAtma-dazA se vimukha rahatA hai| aba mUla prazna yaha hai ki bahirAtma-dazA ke lakSaNa kyA haiM, bahirmukhatA kI pahacAna kyA hai ? bahirAtmA kA lakSaNa batAte hue Anandaghana kahate haiM : Atama buddhe kAyAdika grahyo, bahirAtma adharUpa sujJAnI / ' zarIrAdi meM Ana-buddhi rakhanA hI bahirAtmatA hai| jo manuSya deha aura AtmA ko eka mAnatA hai, vaha bahirAtmA hai aura aisA bahirAtmA pApa AcArya kundakunda, svAmI kArtikeya, AcArya pUjyapAda, yogIndu 1. Anandaghana granthAvalI, sumatijina stavana / 2. akkhANi bhirppaa| -mokSa-prAbhRta, gAthA 5 / micchatta-pariNadappA tivva-kasAeNa sudu AviTTho / jIvaM dehaM ekkaM bhaNNaMto hodi bahirappA / / -svaamikaattikeyaanuprekssaa| 4. bahirAtmA zarIrAdau jAtAtmabhrAntiH / / -smaadhitNtr,5| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 Anandaghana kA rahasyavAda muni,' AcArya zubhacandra, AcArya hemacandra, paNDita AzAdhara, bhaiyA bhagavatIdAsa, aura upAdhyAya yazovijaya prabhRti ne bhI bahirAtmA kA yahI lakSaNa pratipAdita kiyA hai| ___ bahirAtma-avasthA meM cintana kI dhArA kA prathama sUtra hai-'maiM zarIra hU~,' jaba ki adhyAtma-sAdhanA kA samUcA vikAsa isa vicArasaraNI ke AdhAra para huA hai ki 'zarIra aura AtmA pRthak hai / " bahirAtma vyakti zarIra aura AtmA ko eka mAnatA hai| phalataH isase 'mere' pana kI buddhi utpanna ho jAtI hai| yathA, merA zarIra, merI patnI, merA putra, merA parivAra, merA dhana aadi-aadi| kahane kA tAtparya yaha ki aisA vyakti samUce padArtha-jagat ko apane adhikAra meM sameTa lenA cAhatA hai| usakI tRSNA yA mamatva-truddhi surasA ke mu~ha ke samAna bar3hatI hI jAtI hai| isa taraha, jahA~ bhI 'mamatva' buddhi hotI hai, vahA~ bahirAtmadazA hotI hai| yaha bhI satya hai ki jahA~ mamatva hogA vahA~ ahaMkAra nizcit hogA aura jahA~ ye donoM 1. dehAdiu je parikahiyA te appANu muNei / so bahirappA jiNa bhaNiu puNu saMsArU bhamei // -yogasAra 10, evaM paramAtmaprakAza, gAthA 13 / 2. Atma buddhiH zarIrAdau yasya syAdAtmavibhramAt / bahirAtmA sa vijJeyo moha nidrAsta cetanaH // -jJAnArNava, 6 / 3. AtmadhiyA samupAttaH kAyAdiH kIrtyate'tra bahirAtmA / -yogazAstra, ekAdaza prakAza, 7 / 4. sa svAtmetyucyate zazvad bhAti batpaMkajodare / yo'hamityaMjasA zabdAtpazUnAM svavidA vidAm / / -adhyAtma-rahasya, 4 / 5. bahirAtama tAko kahai, lakhai na brahma svarUpa / magna rahai para dravya meM, mithyAvanta anUpa // -brahma vilAsa, paramAtma chattIsI / 6. anye tu mithyAdarzanAdi bhAvapariNato bAhyAtmA / -adhyAtmamata parIkSA, 125 / 7. anno jIvo annaM sriirN| -sUtrakRtAMga, 2 / 1 / 9 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra hoMge vahA~ rAga-dveSa hogA aura jahA~ rAga-dveSa hoMge vahA~ bandhana hogA / svayaM Anandaghana ne kahA hai 'rAga doSa jaga baMdha karata hai' -rAga-dveSa ye donoM saMsAra ko baMdhana meM DAlate haiM aura bandhana pApa hai / Anandaghana bhI yahI kahate haiM - 'bahirAtama aghruup|' AtmA kI trividha avasthAoM meM yaha prathama avasthA isIlie heya hai / darzana kI bhASA meM bahirAtmavartI ko cArvAka mata kA anuyAyI yA bhautikavAdI kahA jA sakatA hai, kyoMki usakA ekamAtra lakSya zarIra hI hai / vaha bhoga ko mahattva detA hai aura zarIra ko hI sarvasva samajhatA hai / kahA hai : yAvajjIvet sukhaM jIvet RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // vastutaH bahirAtmavartI jIva vartamAna paudgalika sukhoM ko prApta karane meM hI jIvana kI itizrI mAnatA hai / bhautikatA kI cakAcauMdha meM vaha AtmA aura zarIra ke bheda ko nahIM samajha pAtA / usakI yaha dhAraNA rahatI hai ki 'yaha zarIra merA hai, maiM isakA hU~ / zarIra aura zarIropayogI samasta padArthoM para usakI 'maiM' aura 'mere pana' kI buddhi hotI hai jisake kAraNa rAga-dveSa kI jar3eM majabUta hotI jAtI haiN| aise vyakti kI samagra cetanA moha se AvRtta ho jAtI hai / isI dRSTi se Anandaghana ne bahirAtmavartI jIva ko mUr3ha kahA hai : bahirAta mUr3hA jaga jetA, mAyA ke phaMda rahetA / ' bAhya vastuoM meM Atmatattva buddhi rakhane vAle saMsAra meM jitane bhI mUr3ha jana haiM, ve saba mAyA ke cakkara meM pha~se hue haiM / 1. 2. 207 aba dekhanA yaha hai ki Anandaghana kI dRSTi meM mUr3ha jana ke kyA-kyA lakSaNa haiM ? isa bahirAtma sthiti meM mUr3hajana kI dazA aura dhana ke prati usakI Asakti kA sundara citraNa karate hue Anandaghana kahate haiM : dhana dharatI meM gAr3e borA, dhUri Apa mukha lAvai / mUSaka sA~pa hoigo Akhara, tAtai alachi kahAvai // 2 Anandaghana granthAvalI, pada 97 / vahI, pada 4 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 Anandaghana kA rahasyavAda mUr3ha mAnava dhana kA saMrakSaNa karane hetu dhana ko jamIna meM gAr3atA hai aura usa para dhUla DAlatA hai, kintu vastutaH vaha dhana ke Upara dhUla nahIM DAla rahA hai, pratyuta apane para hI dhUla DAla rahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki dhana ke prati atyadhika mUrchA hone se, vaha mara kara usI dhana kI rakhavAlI karanevAlA sarpa, cUhA Adi banatA hai| isIlie aisI sampadA ko alakSmI kahA gayA hai| eka anya pada meM bahirAtmavartI mUr3ha maniva kI vicitra dazA kA varNana karate hue ve kahate haiM ki mUr3ha mAnava garbhAvasthA ke samasta kaSToM ko vismRta kara putra-patnI, dhana-yauvana Adi ko pAkara phUlA nahIM samA rahA hai aura isI meM masta hokara jIvana ko saphala samajha rahA hai| kintu Anandaghana aise mAnava para tIkSNa prahAra karate hue kahate haiM ki jIu jAnai merI saphala ghrii| suta banitA dhana yauvana mAto, garabha taNI vedana bisarI // ati aceta kachu cetata nAhI, pakarI Teka hArila lkrii| Ai acAnaka kAla topacI, gahaigau jyUM nAhara bakarI // supana rAja sAMca kari rAcata, mAcata chAMha gagana bdrii| Anandaghana hIro jana chArai, nara mohyo mAyA kaMkarI // ' he mUr3ha ! tU putra-parivAra, dhana-daulata meM Asakta hokara Atma-vismRta ho cukA hai aura apanI coMca meM sadaiva lakar3I kA Tukar3A lie rahane vAle hArila pakSI kI bhA~ti tUne bhI moha-mAyA meM pha~se rahane kI pravRtti apanA lI hai, lekina tujhe yaha jJAta nahIM hai ki jaise siMha akasmAt bakarI ko pakar3a letA hai, vaise hI kAlarUpI topacI tujha para AkramaNa kara degaa| phira bhI, tU svapnAvasthA meM prApta rAjya kI bhA~ti aura AkAza meM chAe hue bAdala kI taraha dhana-yauvana Adi ko satya mAnakara usI meM magna ho rahA hai| kitanA Azcarya hai ki mUr3ha mAnava ananta Anandamaya Atma-svarUpa rUpa hIre ko chor3akara kaMkara-patthara rUpa mAyA-jAla meM mohita ho rahA hai| isI taraha anyatra bhI unhoMne mUr3ha mAnava kI bhArI mUrkhatA ko pradarzita karate hue kahA hai khagapada mIna pada jala meM, jo khoje so borA / 1. Anandaghana granthAvalI, pada 3 / 2. vahI, pada 97 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 209 jaise AkAza meM pakSI ke aura jala meM machaliyoM ke padacihnoM ko khojanevAlA vyakti vastutaH mUrkha samajhA jAtA hai, vaise hI jar3a vastuoM meM yA paudgalika padArthoM meM sukha kI khoja karanevAlA vyakti bhI mUrkha hI hai| dUsare zabdoM meM, jaise pakSiyoM ke AkAza meM aura mIna ke sarovara meM padacihnoM ko khojanA niSphala hai, vaise hI para-padArthoM meM jo ki kSaNika haiM, nazvara haiM, sukha khojanA vRthA hai| prazna hotA hai-Akhira AtmA moha-mAyA meM kabataka ulajhA rahatA hai, isa moha-mAyA se chuTakArA kaise pAyA jA sakatA hai ? bahirAtmaavasthA se antarAtma-dazA kI ora unmukha karAnevAlI aisI kauna-sI preraka paristhitiyA~ haiM ? yahA~ para una paristhitiyoM kA vivecana karanA abhISTa hai jo mUr3ha mAnava ko antarAtma-dazA kI ora prerita karatI haiN| yaha sahI hai ki nimitta kAraNa ke binA kArya nahIM hotaa| jaba taka parapadArthoM se yA zarIra kI nazvaratA ke prati virakti nahIM hogI, taba taka jIva antarAtmavartI nahIM ho sktaa| ___ sarvaprathama Anandaghana bahirAtmavartI mUr3ha mAnava ko antarAtma-dazA kI ora unmukha karane hetu pudgala kI anityatA kA bodha karAte hue cetAvanI dete haiM : yA pudgala kA kyA visavAsA, hai supane kA vAsa re / camatkAra bijalI de jaisA, pAnI bica ptaasaa|| yA dehI kA garva na karanA, jaMgala hoyagA vAsA / / jUThe tana dhana jUThe jovana, jUThe haiM ghara baasaa| Anandadhana kahe saba hI jUThe, sAMcA zivapura vAsA / / ' isa zarIrarUpa pudgala-dravya para kyA vizvAsa karanA ? isakA vAsa to svapnavat hai| AkAza meM jaise-vidyut kA kSaNika prakAza hotA hai aura pAnI meM DAlA gayA batAzA jisa prakAra atizoghra samApta ho jAtA hai, usI prakAra yaha pudgala nirmita zarIra bhI kSaNika hai, nazvara hai| isa para mithyA garva karanA yA ise apanA mAnanA vRthA hai, kyoMki antataH eka dina yaha naSTa hone vAlA hai| tana, dhana, yauvana, ghara, parivAra Adi jitane bhI para-padArtha haiM, ve saba mithyA haiM, kSaNika haiN| yadi koI satya yA avinAzI 1. Anandaghana granthAvalI, pada 107 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda tattva hai to vaha ekamAtra mokSa meM (sva svarUpa meM) nivAsa karanevAlI AtmA hai | tana-dhana-yauvanAdi kI kSaNabhaMguratA ke sambandha meM anyatra bhI unhoMne - kahA hai|' isI taraha eka anya pada meM bahirAtmavartI jIva ko ajJAna-dazA se antarAtmA kI ora prerita karate hue Anandaghana kA kathana hai ki 210 kyA sovetana maTha meM, jAgi bilokana ghaTa meM / tana maTha kI paratIta na kIjai, Dhahai parai eka pala meM / halacala meTi khabari lai ghaTa kI, cinhai ramatA jala meM // 2 arthAt he Atman ! isa deharUpI maTha meM kyoM so rahA hai ? ajJAna nidrA arthAt bahirAtma-avasthA se vimukha ho aura jAgrata avasthA ( antarAtmaavasthA) meM sthita hokara apane bhItara dekha / zarIrarUpI maTha meM tU bar3I hI nizcitatA se so rahA hai, kintu isa para vizvAsa karanA ucita nahIM hai, kyoMki yaha eka kSaNa meM Dhaha jAnevAlA hai / ataH sampUrNa sAMsArika kriyAkalApa rUpa hala-cala ko chor3akara antarAtmA meM sthita hokara hRdaya meM svasvarUpa kA avalokana kara / isa hRdayarUpI sarovara meM ramaNa karane vAle AtmArAma ko pahacAna | isa nazvaratA ko dekhakara unhoMneM mUr3ha mAnava ko sajaga karate hue phira kahA hai ki are bhole mAnava ! moha nidrA (bahirAtma - dazA) meM kyA so rahA hai ? yadi jIvana meM kucha pAnA hai to moha-nidrA se jAgRta ho aura dekha, Ayu aMjaligata jala kI bhAMti abAdhagati se kSINa hotI jA rahI hai / pratyeka paharedAra ghaNTA bajAkara yahI cetAvanI detA hai ki jo ghar3I bIta gaI hai, vaha kabhI lauTa kara AnevAlI nahIM hai / isa saMsAra se indra, candra, dharaNendra yahAM taka ki tIrthaMkara ko bhI vidA honA par3A to phira rAjA, samrAT aura cakravartI kisa gaNanA meM haiM ? ye saba mahApuruSa isa duniyA se cala base to phira tU kisa kheta kI mUlI hai ? bhava-samudra meM bhaTakate-bhaTakate puNyodaya se yaha manuSya janma aura paramAtma-bhaktirUpa sahaja naukA hAtha laga gaI hai, to aba avilamba isa viSaya-vAsanArUpa sAgara se pAra ho jA 1. tana dhana jobana saba hI jhUTho prANa palaka meM jAvai / tana chuTai dhana kauna kAma ko, kAyakUM kRpaNa kahAvai // 2. vahI, pada 57 / - Anandaghana granthAvalI, pada 84 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 211 kevala caitanya-svarUpa usa zuddha niraMjana paramAtmA kA dhyAna kara jisase tU bhI paramAtmA bana jAya / " uparyukta tathyoM ke prakAza meM, saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki Anandaghana ne bahirAtmavartI moha mUr3ha mAnava kI dazA kA mArmika citra khIMcA hai tathA bahirAtmavartI jIva ko antarAtma-dazA kI ora abhimukha karane ke lie pudgala kI anityatA, zarIra kI nazvaratA, kSaNabhaMguratA Adi kA samyak bodha karAyA hai / yaha satya hai ki jaba sAdhaka ko zarIra kI anityatA kI pratIti ho jAtI hai, taba antardRSTi jAgRta ho jAtI hai arthAt jIva bahirAtmabhAva se haTakara antarmukhI bana jAtA hai| jaise hI bheda - vijJAna yA Atma-anAtma viveka jAgRta hotA hai, bahirAtma avasthA samApta ho jAtI hai / aba prazna uThatA hai ki antarAtmA kA lakSaNa kyA hai ? use kaise pahacAnA jA sakatA hai ? antarAtmA kA lakSaNa Anandaghana ne isa prakAra prakAra diyA hai : kAyAdiko sAkhIdhara kahyo, antara Atama bhUpa sujJAnI / 1. 2. kyA sovai uThi jAga vAure / aMjali jala jyU Au ghaTatu hai, deta pahariyA gharI ghAu re / iMdra caMdra nAgiMda muniMda cale, kauna rAjA patisAha rAu re / bhramata-bhramata bhava jalavi pAI taiM, bhagavaMta bhagati subhAva nAu re / kahA vilaMba kareM aba bore, tari bhava-jala-nivi pAra pAu re / Anandaghana cetanamaya mUrati, suddha niraMjana deva dhyAu re // - Anandaghana granthAvalI, pada 1 / Anandaghana granthAvalI, sumati jina stavana / tulanIya - (ka) aMtarappA hu appa saMkappo - mokSa prAbhRta, 5 / (kha) : gAthA 194-95-96-97-98 / (ga) citta doSAtma vibhrAntiH AntaraH / samAdhitaMtra 5 / (gha) yogasAra, gAthA 8 evaM paramAtma prakAza / (Ga) jJAnArNava, zlo0 7 / (ca) kAyAdeH samadhiSThAyako bhavatyantarAtmAtu / - yogazAstra, ekAdaza prakAza, 7 / adhyAtma rahasya, gAthA 5 / brahmavilAsa, paramAtma chattIsI, pR0 227 // (jha) samyagdarzanAdi pariNatastvantarAtmA / - adhyAtmamataparIkSA, 125 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 Anandadhana kA rahasyavAda antarAtmA kA mukhya lakSaNa hai-vaha, jo zarIra tathA zarIra se sambaddha sarva padArthoM evaM samagra pravRttiyoM meM, mamatva-buddhi kA tyAga kara una sabakA sAkSI-jJAtA-draSTA banakara rahatA hai| isIlie antarAtmA ko zarIra kA rAjA kahA gayA hai| antarAtmA bahirAtmA se sarvathA pRthak hotA hai| yadyapi antarAtmavartI jIva zarIra meM rahatA hai, phira bhI vaha usase cipakA nahIM rhtaa| vaha zarIra ko paramAtmA kI prApti kA ekamAtra sAdhana mAna kara calatA hai, sAdhya nhiiN| itanA hI nahIM, vaha zarIra ke bhItara raha kara bhI zarIra kA jJAtA-draSTA hokara rahatA hai| usake prati mamatva-buddhi nahIM rkhtaa| vaha saMsAra kI yathocita pravRttiyA~ karate hue bhI kamalapatravat nirlipta rahatA hai| isa avasthA meM sAdhaka kI cintana-dhArA badala jAtI hai| use yaha spaSTa bodha ho jAtA hai ki zarIra vinAzI hai, maiM avinAzI hU~'-jaba yaha satya spaSTa anubhava meM AtA hai ki 'maiM zarIra se bhinna hU~ taba sAdhaka kI Asakti (mamatva-buddhi) para itanA tIvra prahAra hotA hai ki moha kA kilA Dhaha jAtA hai, kyoMki moha kA udgama-sthala zarIra mAnA gayA hai| jaba zarIra aura AtmA ko eka mAnane kI bhrAnti TUTa jAtI hai to bheda-vijJAna prakaTa ho jAtA hai| isa sambandha meM Anandadhana kA yaha anubhava draSTavya hai : deha vinAzI, hU~ avinAzI, apanI gati pkreNge| nAsI jAsI hama thiravAsI, cokhe ha nikhareMge // ' zarIra vinAzazIla hai aura maiM (AtmA) avinAzI huuN| Atmatattva se bhinna pudgala nirmita isa zarIra kA nAza ho jAyagA kintu AtmA sthira, amara rhegaa| vastutaH Anandaghana kI yaha AtmAnubhUti isa bAta kI pratIka hai ki ve bheda-vijJAnI the| bheda-jJAna hone para sAdhaka kA jIvana ke prati sArA dRSTikoNa hI badala jAtA hai| zarIrAdi kI Asakti TUTane lagatI hai aura zuddhAtma-sUrya kA udaya ho jAtA hai| usakI dRSTi samyak ho jAtI hai arthAt use samyagdarzana kI prApti ho jAtI hai| vAstava meM, antarAtmA ko pahacAnane kA yahI eka mahattvapUrNa lakSaNa hai| isa sambandha meM Anandaghana kahate haiM ki he avadhU ! AtmA aura zarIra kI pRthaktA kA bodha ho jAne se aba merI anubhava-jJAnarUpa (samyagdarzanarUpa) kalI vikasita ho 1. Anandaghana granthAvalI, pada 100 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 213 gaI hai, isase antarAtma buddhi sva-svarUpa meM ramaNa karane lagI hai| aba Atma-bhAva ke atirikta anya kisI para padArtha meM merI buddhi nahIM jAtI / antarAtmA ne bahirAtmA kI vivazatAoM ke bandhana ko tor3akara mAyA- dAsI tathA usake samUce parivAra ko kucha samaya taka apane adhIna kara liyA hai / yadyapi saMsAra ke samasta prANI janma, jarA aura mRtyu ke vazIbhUta haiM, phira bhI, moha mUr3ha mAnava kSudra paudgalika padArthoM ke prati itanI mamatA rakhatA hai / isa bAta ko eka dRSTAnta dekara Anandadhana ne samajhAyA hai-- deva kAMI na bAga meM mIyAM, kisa para mamatA aisI / air meM eka miyA~ sAhaba nIma kI nibaulo ekatra kara rahe the / isI avasara para saMyoga se koI vyakti miyA~ sAhaba ke ghara pahu~cA aura usane unakI bIbI se pUchA - miyA~ sAhaba kahAM gaye haiM ? pratyuttara milA - bAga meM gaye haiN| jabaki miyA~ sAhaba bAga meM pahuMca kara bhI tuccha vastu nibaulI ikaTThI kara rahe haiM aura usI meM Ananda mAna rahe haiM / miyA~ kI bhA~ti sAMsArika jIva bhI saMsAra ke nissAra padArthoM meM sukha mAna rahA hai / kintu paudgalika padArthoM meM isI mamatva buddhi rakhanA kahAM taka ucita hai ? isake viparIta samyagdarzana ko prApta antarAtmavartI jIva ko yaha Atma-anubhavajJAna ho jAtA hai ki AtmA jJAnasvarUpa hai, Ananda svarUpa hai aura zarIra rogoM kA aura mana zoka santApa kA ghara hai / ataH vaha zarIra meM rahate hue bhI jJAtA-draSTA bhAva meM sthita hokara deha aura mana kA nATaka dekhatA rahatA hai aura isa prakAra apane jJAnAnandasvarUpa meM ramaNa karatA hai / bheda jJAna hone para antarAtmavartI jIva para nindA stuti Adi lokApavAda kA kucha asara nahIM hotA / vaha to kevala anubhava-jJAna meM lIna hokara sva-svarUpa kA sAkSAtkAra karatA hai / ' 1. avadhU ! anubhava kalikA jAgI, mati merI Atama sumirana lAgI / jAina kabahu aura Dhiga nerI, torI banitA berI / mAyA cerI kuTaMba karI hAthe, eka Der3ha dina gherI // jomana marana jarA basi sArI, asarana duniyAM jetI / de kAMI na bAga meM mIyAM, kisa para mamatA aitI // anubhava rasa meM rAge na sogA, lokavAda saba meTA / kevala acala anAdi abAdhita, zivazaMkara kA bheTA || barasA bUMda samuMda samAnai, khabari na pAvai koI / Anandaghana hai joti samAvai, alakha lakhAvai soI // -- Anandadhana granthAvalI, pada 60 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 Anandaghana kA rahasyavAda isa prakAra sAdhaka bahirAtmA ke vimukha evaM antarAtmA meM sthita hokara paramAtma-svarUpa kA cintana karatA huA eka dina svayaM paramAtmaavasthA ko prApta kara letA hai| antarAtma-dazA kI ora abhimukha hone kA sabase pahalA lakSaNa haiAtmA aura zarIra kA bheda-jJAna / Avazyaka niyukti meM kahA gayA hai ki 'yaha zarIra anya hai, AtmA anya hai| sAdhaka isa tattva-buddhi ke dvArA duHkha evaM klezajanaka zarIra kI mamatA kA tyAga kre|' antarAtmA kI ora unmukha hone para paramAtma-prApti ke lie eka urvara bhUmi taiyAra ho jAtI hai| kiMtu prazna yaha hai ki antarAtmA se paramAtma-avasthA taka pahu~cane kA upAya kyA hai? paramAtma-dazA kA lakSaNa kyA hai? isa sambandha meM Anandaghana ne paramAtma-svarUpa kA varNana isa prakAra kiyA hai : jJAnAnaMde ho pUraNa pAvanoM, vajita sakala upAdha sujnyaanii| atIndriya guNa-gaNa-maNi Agaru, isa paramAtama sAdha sujJAnI // 2 1. annaM imaM sarIraM, anno jIvutti eva kaya buddhi / dukkha-parikilesa karaM, chidaM mamattaM sriiraao| -Avazyaka niyukti, 1547 / 2. Anandaghana granthAvalI, sumati jina stavana / tulanIya-(ka) kammakalaMka vimukko paramappA bhaNNae devo / -mokSa-prAbhRta, 5 / (kha) svAmikAttikeyAnuprekSA, 198 / (ga) paramAtmA'ti nirmalaH / -samAdhi taMtra, 5 / (gha) yogasAra, 9 evaM paramAtma-prakAza , 15 / (Ga) jJAnArNava, 8 / (ca) cidrUpAnaMda mayo niHzeSopAdhivarjitaH zuddhaH / atyakSo'naMtaguNaH paramAtmA kIrtitastajjaiH // -yogazAstra, ekAdaza prakAza, 8 // (cha) brahmavilAsa, paramAtma chattIsI, pR0 227 / (ja) kevalajJAnAdi pariNatastu paramAtmA / -adhyAtmamata parIkSA, 125 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 215 jo ananta jJAna ke Ananda se paripUrNa aura parama pavitra hai, samasta upAdhiyoM se mukta hai, sAtha hI jo indriyAtIta aura ananta guNa rUpa maNiyoM kA bhaNDAra hai vaha paramAtmA hai| anta meM unhoMne 'isa paramAtama sAdha sujJAnI' kahakara ukta lakSaNa se yukta paramAtma-avasthA ko prApta karane para bala diyA hai| isa prakAra, uparyukta AtmA kI tonoM avasthAoM ke svarUpa evaM lakSaNoM kA nirdeza karane ke pazcAt Anandaghana paramAtma-dazA kI prApti kA upAya batAte hue kahate haiM : bahirAtama taji antara AtamA, rUpa thaI thira bhAva sujnyaanii| paramAtama nuM ho Atama bhAva vu, Atama arapaNa dAva sujJAnI / ' ___ yahAM Anandadhana kA spaSTa kathana hai ki Atma-samarpaNa hI vAstava meM paramAtma-prapti kA sabase sarala upAya hai| isakI zarta yahI hai ki sAdhaka bahirAtma bhAva ko chodd'e| bahirAtma bhAva kA tyAga kara antarAtma bhAva meM arthAt jJAtA-draSTA bhAva meM sthita rahakara paramAtma-svarUpa kA cintana kare / isa prakAra, bahirAtmA kA visarjana tathA paramAtmA meM antarAtmA kA samarpaNa kara paramAtma-avasthA ko prApta kre| yahI paranAtma-prApti kA saccA upAya hai| yahAM Anandaghana ne bahirAtmA ko paramAtma-prApti meM bAdhaka, antarAtmA ko paramAtma-dazAtaka pahu~cane kA sAdhana tathA paramAtmA ko apanA sAdhya mAnA hai| yaha manovaijJAnika satya hai ki manuSya apanI apUrNatA se chuTakArA pAnA cAhatA hai| vastutaH bahirAtma-dazA hameM apanI apUrNatA kA bodha karAtI hai, antarAtma-dazA hamAre antara meM nihita pUrNatA ko cAha kI paricAyaka hai aura tIsarI paramAtma-dazA pUrNatA ko dyotita karatI hai| Anandaghana dvArA pratipAdita AtmA kI trividha avasthAe~ sAdhaka ke AdhyAtmika vikAsa ko samajhane kI paddhati haiN| AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se caudaha guNasthAnoM kA vidhAna jaina-siddhAnta kI vizeSatA hai| AtmA kI trividha avasthAe~ bhI vikAsa kI tIna maMjileM haiN| ina vividha avasthAoM kI tulanA jainadarzana meM varNita caudaha guNasthAnoM se kI jA sakatI hai| prathama bahirAtma-avasthA pahale guNasthAna se tRtIya guNasthAna 1. Anandaghana granthAvalI, sumati jina stavana / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 Anandaghana kA rahasyavAda taka rahatI hai, dUsarI antarAtma-avasthA caturtha - guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka rahatI hai aura tIsarI paramAtma-avasthA terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM hotI hai / abhidhAna rAjendrakoza meM kahA gayA hai ki jo zarIra ko AtmA mAnatA hai evaM sarva paudgalika padArthoM meM mamatva buddhi rakhatA hai, vaha bahirAtmA hai / jo saMsAra meM rahakara bhI AtmA meM, jJAnAdi upayoga lakSaNa meM jAgarUka rahatA hai vaha antarAtmA hai aura jo kevala jJAna aura kevala-darzana se yukta hai, vaha paramAtmA hai / " nidrA, svapna, jAgrat aura turIya AtmA kI dvividha evaM trividha avasthAoM ke krama meM jIva kI cAra avasthAoM para vicAra kara lenA bhI Avazyaka hai, kyoMki santa Anandaghana ne AtmA kI cAra avasthAoM para bhI prakAza DAlA hai / sAmAnyataH jAgrat, svapna, suSupti aura turIya-AtmA kI ye cAra avasthAe~ aupaniSadika cintana meM bahucarcita haiM / mANDUkyopanipadra evaM sarvasAropaniSad meM AtmA kI ukta avasthAoM kI vizada carcA hai / yogavAsiSTha' meM bhI ina avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai / 1. abhidhAna rAjendra koza, bhAga 2, pR0 188-189 / 2. mANDUkyopaniSad, 2-12 3. mana Adi caturdazakaraNaiH puSkalairAdityAdyanugRhItaiH zabdAdInviSayAnsthUlAnyadopalabhate tadAtmano jAgaraNaM, tadvAsanA rahitazcaturbhiH karaNaiH zabdAdyabhAve'pi vAnananavAdakAya dopalabhatetAtmanaH svapnam / caturdazakaraNoparamAdvizeSavijJAnAbhAvAdyadAtadAtmanaH suSuptam // 1 // avasthAtraya bhAvAdbhAvasAkSi svayaM bhAvAbhAva rahitaM nairantaryaM caikyaM yadA tadA tatturIyaM caitanyamityucyate'nna kAryANaM SaNNAM kozAnAM samUho'nnamayaH koza ityucyate // 4. --sarvasAropanipad (35) / jAgratsvapna suSutAkhyaM trayaM rUpaM hi cetasaH // ( 6 / 1124 36 ) ghoraM zAntaM mUDhaM ca AtmacitamihAsthitam / ghoraM jAgranmayaM cittaM zAntaM svapnamayaM sthitam // ( 6 / 2 / 124137 ) mUDhaM suSupta bhAvasthaM tribhirhInaM mRtaM bhavet / yacca cittaM mRtaM tatra sattvamekaM sthitaM samam || ( 6 / 11124138) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 217 yadyapi prAcIna jainAgamoM meM spaSTataH jAgrat, svapna, suSupti evaM turIya ina cAra avasthAoM kA nirdeza nahIM milatA, phira bhI, AcArAMga sUtra meM jAgrat evaM suSupta (prasupta ) ina do avasthAoM kI jhalaka avazya pAI jAtI hai / usameM kahA gayA hai ki jahA~ ajJAnI jana supta haiM vahAM jJAnI jana sadaiva jAgrata haiM / ' yahA~ pramatta AtmA ko suSupta aura apramatta AtmA ko jAgrat kahA gayA hai / Age calakara isakA vikasita rUpa paravartI sAhitya meM dekhane ko milatA hai / AcArAMga kI bhA~ti AcArya kundakunda ne mokSaprAbhRta meM AcArya pUjyapAda ne samAdhi-zataka meM aura yogIndu muni ne paramAtma- prakAza meM suSupta aura jAgrat ina do avasthAoM kI carcA kI hai / gotAkAra ne bhI isa tathya ko abhivyakta kiyA hai| hamArI jAnakArI meM jaina-dharma meM AtmA kI cAra avasthAoM kA citraNa sanmati ke TIkAkAra mallavAdI ne 'dvAdazAranayacakra' meM sarvaprathama kiyA hai / usameM cetana (AtmA) kI cAra avasthAe~ batalAyI gayI haiM-- ahaM bhAvAnahaM bhAvau tyaktvA sadasatI tathA / yadasaktaM samaM svacchaM sthitaM tattu ryamucyate / ( 6 / 11124/23) -- yogavAsiSTha, uddhRta, yogavAsiSTha aura usake siddhAnta, pR0 275-278 / 1. suttA amuNI sayA, muNiNo sayA jAgaranti / 2. jo sutto vavahAre so joI jaggae sakajjambhi / jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kajje || - mokSa-prAbhRta gAthA, 31 / 3. vyavahAre suSupto yaH sa jAgartyAtmagocare / jAgarti vyavahAre'smin sutavAtmagocare // - samAdhitaMtra, zlo0 78 / 4. - AcArAMga, 3 / 1 / 1 5. jA Nisi sayala haM dehi yahaM joggiu tahiM jaggai / jahiM puNu jaggai sayalu jagu sA Nisi maNivi suvei // - paramAtma prakAza, a0 2, gAthA 46 / yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI / yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // , - gItA, 2 / 69 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 Anandaghana kA rahasyavAda (1) jAgrat, (2) svapna ( supta), (3) suSupta aura ( 4 ) turIya / ' prakArAntara se santa Anandaghana ne bhI ukta cAroM avasthAoM kA varNana kiyA hai : AvI / nidrA supana jAgara ujAgaratA, turIya avasthA nidrA supana dazA risANI, jANi na nAtha manAvI ho // 2 nidrAvasthA, svapnAvasthA, jAgratAvasthA aura ujAgara ( turIya) ina avasthAoM meM se paramAtmA ko ujAgara arthAt turIya- dazA prApta ho gii| jainadarzana meM ujAgara se abhiprAya kevala jJAna-darzanamaya avasthA hai | Anandaghana kA kathana hai ki paramAtmA meM ujAgara dazA prApta hone se pUrva kI nidrA tathA svapna avasthAe~ samApta ho gii| ye kupita hokara calI gaIM kintu paramAtmA ne unheM kupita hote hue dekhakara bhI Azraya nahIM diyA / vItarAga paramAtmA sadaiva ujAgara - dazA meM rahate haiM jabaki saMsAra ke samasta jIvoM meM prArambha kI tIna avasthAyeM rahatI haiM jinakA anubhava pratidina ke vyavahAra meM hotA hai / cUMki, saMsArI jIva karma-prakRtiyoM se Abaddha hai, ataH darzanAvaraNIya karma ke udaya ke kAraNa nidrA, svapna Adi dazA kA anubhava hotA hai | Anandaghana ne ukta paMktiyoM meM 'nidrA' zabda kA prayoga kara karmavAda ke rahasya ko udghATita kiyA hai / yaha unakI apanI vilakSaNatA hai / aupaniSadika granthoM meM 'nidrA' zabda ke sthAna para 'suSupta' zabda kA prayoga huA hai / dUsarI avasthA svapna-dazA hai jisameM jIva ko anekavidha svapna Ate haiM / svapna-dazA ardhanidrita aura ardhajAgrat avasthA hai jisameM vyakti kA zarIra sotA hai kintu mana jAgatA hai aura vaha vividha kalpanAoM kI vividha anubhUtiyA~ karavAtA hai / nidrA aura svapna ina do avasthAoM ke atirikta tIsarI jAgrata avasthA hai / yaha Atma-cetanA kI avasthA hai| jaba jIva prayAsapUrvaka jJAtA - draSTA bhAva meM sthita hotA hai to apramatta yA jAgrat kahA jAtA hai / yaha tAvasthA nidrAvasthA kI bilkula 1. tasya catastro'vasthA jAgrat - nupta nuputa turIyAnvarthAravyAH etAzca bahudhA vyavatiSThante / ( tasyeti ) tasya - anantara pratipAdita caitanyatattvasyemAzcatastro'vasthAH jAgratsuptasuSupta turIyAnvarthAravyAH / jAgradavasthA, suptAvasthA, suSuptA - vasthA, turIyAvasthA etAzcAnvarthAH / -- dvAdazAranayacakra, pR 218-220 / prathama vibhAga / 2. Anandaghana granthAvalI, mallijina stavana / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra viparIta hai| cauthI turIyAvasthA hai jise jaina-mata ke sabhI santoM ne prAyaH ujAgara-dazA ke nAma se sambodhita kiyA hai| jainadarzana ke anusAra turIyAvasthA meM satata jAgRti hotI hai| jAgrat aura ujAgara (turIya) dazA meM mukhya antara yaha hai ki jahA~ jAgrat avasthA antarmuhUrta se adhika eka sAtha nahIM rahatI, vahA~ ujAgara-dazA sadaiva banI rahatI hai, naSTa nahIM hotii| dUsare, jAgrat avasthA saprayAsa hotI hai, jabaki ujAgaratA sahaja hotI hai / uparyukta cAra avasthAoM ke sambandha meM viMzatikA meM yaha batalAyA gayA hai ki moha anAdi-nidrA hai, bhavya-bodhi pariNAma svapna-dazA hai| tIsarI jAgrat-dazA apramatta muniyoM ko hotI hai, jaisA ki AcArAMga meM ullikhita hai aura cauthI ujAgara-dazA vItarAga-paramAtmA ko prApta hotI hai|' jIva kI ukta avasthAoM ko guNasthAnoM meM ghaTAte hue Anandaghana ke samakAlIna upAdhyAya yazovijaya ne kahA hai ki vastutaH cetanA kI cAra avasthAe~ hotI haiN| pahalI bahuzayana-dazA arthAt ghora nidrA jaisI dazA / dUsarI zayanadazA (svapna dshaa)| tIsarI jAgaraNa-dazA (jAgrat dazA) arthAt kucha jAgane rUpa aura cauthI bahujAgaraNa dshaa| bahuzayana-dazA pahale guNasthAna se tIsare guNasthAna taka hotI hai| zayana-dazA cauthe guNasthAna se chaThe guNasthAna taka hotI hai| jAgaraNa-dazA sAtaveM guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka aura bahujAgaraNa-dazA terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM hotI hai| isa prakAra, saMkSepa meM, yaha kahA jA sakatA hai ki jIva kI ukta cAroM avasthAe~ AdhyAtmika vikAsa kI paricAyaka haiM / jAgrat avasthA meM vyakti carmacakSuoM se samUce padArthoM ko yathAvasthita rUpa meM dekha sakatA hai, kintu suSupta avasthA meM (jise Anandaghana kI zabdAvalI meM nidrAvasthA kahA 1. moho aNAi niddA suvaNadasA bhavvavohi prinnaamo| apamatta muNI jAgara, jAgara, ujAgara vIyarAutti // -viMzatikA, uddhRta-adhyAtma-darzana, pR0 407 / 2. cAra che cetanAnI dazA, avitathA bahuzayana zayana jAgaraNa cauthI tathA / miccha, avirata, suyata terame tehanI, Adi guNa ThANe nayacakra mAhe muNI // -350 gAthA-stavana, DhAla 16 vIM, gAthA 2 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 Anandaghana kA rahasyavAda gayA hai) vyakti gAr3ha nidrA kA anubhava karatA hai, isameM dekhI sunI huI kisI bhI vastu ko vaha nahIM dekha pAtA hai / svapna-dazA meM vyakti jAgrat. avasthA meM dekhe hue padArthoM kA avalokana karatA hai / turIyAvasthA meM (jise jaina - paramparA meM ujAgara, bahujAgaraNa dazA, kevalAvasthA yA samAdhiavasthA ke nAma se abhihita kiyA gayA hai) samagra sAMsArika bhAva samApta hokara sva svarUpa kI jAgRti ho jAtI hai / kahane kA tAtparya yaha ki turIyAvasthA kevala tIrthakara aura siddha jIvoM meM hotI hai, kyoMki unhoMne jJAnAvaraNIya karma ke sAtha darzanAvaraNIya karma kI samasta prakRtiyoM kA kSaya kara diyA hai / turIyAvasthA ke prApta hone para nidrA, svapna tathA jAgrat ye tInoM avasthAe~ tirohita ho jAtI haiN| isa avasthA meM AtmA kevala jJAna evaM kevala darzana se yukta hokara sva-svabhAva meM ramaNa karatA hai / vaha mAtra jJAtA-draSTA (sAkSI) hotA hai / bandhana ( duHkha) aura usakA kAraNa aba taka hamane AtmA ke svarUpa, AtmA kI vibhinna avasthAe~ Adi Atmatattva sambandhI vicAradhArAoM kA avalokana kiyA / uparyukta vivecana se yaha to spaSTa ho gayA ki svabhAvataH AtmA jJAna-darzana Adi guNoM se yukta hai, kintu vartamAna meM karmAvaraNa ke kAraNa usake ye guNa pUrNa rUpa meM prakaTa nahIM haiM / vaha isa saMsAra meM anAdikAla se paribhramaNa kara rahA hai aura janma, jarA aura mRtyu ke duHkha bhoga rahA hai| sAmAnyatayA saMsAra ke sabhI prANiyoM meM svAbhAvika rUpa se duHkhoM se bacane kI pravRtti pAI jAtI hai, jise manovaijJAnika bhASA meM mUlapravRtti kahA gayA hai / manuSya ke sAre prayatna isI dizA meM ho rahe haiM / sAmAnyataH janma, jarA, roga aura mRtyu duHkha mAne gae haiM aura inhIM se mAnava mukta honA cAhatA hai / uttarAdhyayana meM to spaSTataH kahA gayA hai : jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro, jattha kI santi jaMtuNo // ' arthAt janma duHkhamaya hai, jarA duHkhamaya hai, roga aura mRtyu duHkhamaya hai, yaha saMsAra hI duHkhamaya hai, jisameM prANI nirantara kaSTa pAte rahate haiM / iso 1. uttarAdhyayana sUtra, 19/16 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 221 taraha buddha kI yaha ukti bhI prasiddha hI hai ki 'yadaniccaM taM dukkhaM''----jo anitya hai vaha duHkha hai / vastutaH janma, jarA aura mRtyu ke cakra meM paribhramaNa karanA hI bandhana yA duHkha kahA gayA hai / Azcarya to yaha hai ki jIva bandhana se to mukta honA cAhatA hai, kintu bandhana kyA hai aura usake kAraNa kyA hai isase sarvathA anabhijJa hai / yadi jIvana meM duHkha hai to usakA kAraNa avazya hogA, kyoMki kAraNa ke binA kArya kI utpatti hotI hI nahIM / isa kAraNa kArya ke siddhAnta kI puSTi meM Anandaghana kA kathana kAraNa joge ho kAraja nIpajai, emAM koI na vAda / viNa kAraNa viNa kAraja sAdhie, te nija mati unmAda kisI yogya kAraNa se hI kArya kI utpatti hotI hai / isameM tanika bhI sandeha nahIM, kyoMki yaha eka nyAyazAstrIya siddhAnta hai / kintu binA hI yadi koI vyakti kArya kI siddhi mAna le to yaha usakI buddhi kA unmAda hai / yahI bAta AtmA ke bandhana ( duHkha) para bhI lAgU hotI hai| binA kAraNa ke bandhana ( duHkha) rUpa kArya kI utpatti nahIM ho sakatI / yaha sarvavidita hai ki AtmA, anAdikAla se baddha hai, lekina usa bandhana se mukta hone ke lie sarvaprathama yaha jAnanA nitAnta Avazyaka hai ki bandhana kyA hai aura usake hetu kyA haiM ? . aisA pratIta hotA hai ki bhagavAn buddha ne bhI ukta praznoM ko dRSTi meM rakhate hue. cAra Arya satyoM kA upadeza kiyA / usameM sarvaprathama yaha batAyA ki duHkha kyA hai, phira duHkha samudaya arthAt duHkha ke kAraNa, duHkha-nirodha tathA duHkhanivRtti ke upAya batAe / isI taraha jainAcAryoM ne bhI karma-bandhana kA svarUpa, karma-bandhana ke kAraNa, karma-bandhana se mukti (nirodha) aura karmabandhana se mukti ke upAyoM kA sUkSma evaM gahana vizleSaNa kiyA hai / santa Anandaghana ne bhI jainadarzana sammata karma mImAMsA kA padmaprabha jina stavana meM saMkSipta kintu sAragarbhita vivecana kiyA hai| eka ora, jahAM unhoMne Atma-tattva kI gahana mImAMsA kI hai, vahIM jainadarzana ke karmasiddhAnta ko bhI apanI dRSTi se ojhala nahIM kiyA / jahA~ unhoMne AtmA 9. yadaniccaM taM dukkhaM, yaM dukkhaM tadanattA / yadattA taM netaM mama, ne so hamasmi na meso attA // - saMyukta nikAya, 4 / 35 / 1 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 Anandaghana kA rahasyavAda paramAtmA kA samyak vivecana kiyA hai, vahIM karma-siddhAnta kA rahasya bhI khola diyA hai| yadi AtmavAda ko unake rahasyavAdI darzana kI nIMva kaheM to karmavAda ko unake darzana kI bhitti kahanA anucita nahIM hogA jisa para unhoMne mukti mahala khar3A kiyA hai| sAmAnyataH pratyeka AtmA karma ke saMyoga se Abaddha hai| usakA karmoM se Abaddha hone kA mUla kAraNa zArIrAdi paudgalika padArthoM ke prati Asakti-tRSNA hai / karmavAda ko jAnane kA artha hai-bandhana kI prakriyA ko smjhnaa| Anandaghana ke samakSa mUla prazna yaha hai ki yadi 'AtmA hI paramAtmA hai' to phira AtmA aura paramAtmA ke bIca pArthakya kyoM hai ? kisa kAraNa se AtmA apane paramAtma-svarUpa se vaMcita hai ? paramAtma-svarUpa ko prakaTa hone se rokanevAle kauna-se aise bAdhaka vijAtIya tattva (kAraka) haiM jo AtmA kI svAbhAvika zakti para AvaraNa DAle hue haiN| ukta praznoM ke samAdhAna hetu ve svayaM jijJAsA vRtti se padmaprabha paramAtmA se pUchate haiM : padmaprabha jina tujha muja AMtarUM re, kima bhAMje bhagavaMta / karma vipAka kAraNa joinere, koI kahe matimaMta // ' AtmA aura paramAtmA ke bIca dUrI kA kAraNa kyA hai aura usa dUrI ko kaise miTAyA jA sakatA hai ? isa prazna kA uttara buddhimAn puruSoM ne isa prakAra diyA ki AtmA aura paramAtmA ke bIca dUrI kA kAraNa kevala karma hai| karma AtmA aura paramAtmA ke bIca alagAva paidA karate haiN| karma hI AtmA kA bandhana hai| AcArAMga niyukti meM bhI kahA hai : "saMsArassa u mUlaM kamma, tassa vi huMti ya kasAyA"2-arthAt saMsAra kA mUla karma hai aura karma kA mUla kaSAya hai| yaha karma-vipAka do prakAra kA hai-sukha rUpa karmavipAka aura duHkharUpa karmavipAka / AcArAMga meM kahA gayA hai ki 'kammuNA jyAhI jAyai'3-karma se hI samasta upAdhiyA~ (duHkha) paidA hote * haiN| ataH karma-mala kA abhAva hone para hI AtmA aura paramAtmA ke bIca kA antara samApta ho sakatA hai / karmamala ke abhAva se AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai| 1. Anandaghana granthAvalI, padmaprabha jina stavana / 2. AcArAMga niyukti, 189 / 3. AcArAMga, 12331 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandavana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra aba prazna yaha hai ki karma kyA hai ? jainadarzana meM rAga-dvepAtmaka AtmA ke pariNAmoM ko bhAvakarma tathA kArmaNa jAti ke pudgala-vizeSa, jo kaSAya ke nimitta se AtmA ke sAtha cipake hote haiM, unheM dravya-karma kahA hai| karmagraMtha meM 'karma' kI paribhASA isa prakAra dI gaI hai-'jIva kI kriyA kA jo hetu hai vaha kama hai| paM0 sukhalAlajI ke anusAra 'mithyAtva, avirati Adi kAraNoM se jIva ke dvArA jo kiyA jAtA hai vaha kama kahalAtA hai|'2 kama kA uparyukta lakSaNa dravya-kama aura bhAva-kama donoM para ghaTita hotA hai| saMta Anandaghana ke abhimatAnusAra 'karma' kI paribhASA nimnAMkita rUpa meM dI jA sakatI hai-kama je jIve karie rejIva ke dvArA jo kiyA jAtA hai, vaha kama hai| vaise 'karma' zabda aneka arthoM meM prayukta huA hai, kintu jainadarzana meM 'karma' zabda kriyA ke artha meM adhika pracalita hai| kriyA bhI tIna taraha kI mAnI gaI hai '-mAnasika. vAcika aura kAyika / tattvArthasUtra meM ina tIna prakAra kI kriyAoM ke vyApAra ko hI yoga kahA gayA hai| kaSAya-vRtti se yukta jaba ina tIna meM koI kriyA ghaTita hotI hai tabhI karma-vandha hotA hai| jaina-paramparA meM karma se abhiprAya sAmAnyataH usa azuddha vijAtIya jar3a tattva se hai jo AtmA kI ananta zakti para AvaraNa DAle hue hai, usake mUla svarUpa ko AvRta kie hue hai| yadyapi zuddha nizcayanaya kI dRSTi se AtmA para kisI bhI vijAtIya zakti kA prabhAva nahIM hai, vaha ananta jJAnAdi catuSTya guNoM se yukta hai; phira bhI vyavahAra naya kI dRSTi se usakA svarUpa usI prakAra AcchAdita hai jaise bAdala sUrya ke prakAza ko AcchAdita karate haiM / isa sanbandha meM Anandaghana kI paMktiyAM draSTavya haiM : pUraNa zazi sama cetana jANie, candrAtapa sama nANa / bAdala bhara jima dala thiti ANie, prakRti aNAvRta jANa / / 1. kIrai jieNa heuhi, jeNaMto bhaNNae kammaM / -prathama karmagrantha, gAthA 1 / 2. darzana aura cintana, paM0 sukhalAlajI, pR0 225 / 3. Anandadhana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / 4. kAyavAGamanaH karma yogH| -tattvArtha, 6 / 1 5. Anandadhana granthAvalI, pada 41 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 Anandaghana kA rahasyavAda AtmA cetana ko pUrNimA ke candramA kI bhAMti aura AtmA ke jJAna guNa ko candramA kI cAMdanI kI taraha samajhanA caahie| kintu jisa taraha candramA bAdaloM se Dhaka jAtA hai aura usakA vAstavika svarUpa dikhalAI nahIM par3atA, usI prakAra yaha AtmA karma-prakRtiyoM se AcchAdita hai| ___yahAM yaha prazna uThAyA jA sakatA hai ki yadi AtmA svabhAvataH jJAna-darzanamaya, zuddha aura nirvikAra hai to phira, azuddha tattva-karma ke sAtha vaha lipta kyoM huA? AtmA aura karma kA yaha saMyoga kaba se hai ? ina praznoM ke samAdhAna hetu Anandadhana jainadarzana sammata zAstrokta udAharaNa dekara AtmA aura karma ke anAdi sambandha kI puSTi karate haiN| ve kahate kanakopalavata payaDI puruSa taNI re, joDi anAdi subhAya / anya saMjogI jihAM lagi AtamA, saMsArI kahe vAya // ' jisa taraha svarNa aura miTTI khadAna meM anAdikAla se mizrita rUpa meM pAe jAte haiM, usI taraha prakRti (karma) aura puruSa (AtmA) kA bhI sambandha anAdi kAla se hai| jaba taka AtmA karma-pudgaloM ke sAtha sambaddha hai, taba taka vaha saMsArI kahalAtA hai| isI sandarbha meM yaha prazna bhI uThAyA jA sakatA hai ki AtmA aura karma donoM meM se kauna prathama hai ? kama pahale thA yA AtmA ? vastutaH AtmA aura karma meM kauna pahale thA aura kauna bAda meM -isakA nirNaya karanA atyanta kaThina hai| phira bhI, Anandaghana ne aneka zAstrokta udAharaNoM ke mAdhyama se yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki AtmA aura kama donoM hI anAdi haiM arthAt jar3a aura cetana donoM kI sattA anAdi hai| donoM meM paraspara bIjAMkuravat AdhAra-Adheya sambandha __ jainadarzana kI yaha vizeSatA hai ki usameM pratyeka padArtha ko AdhAra-Adheya ke sambandha se (dravya-guNa-paryAya ke mAdhyama se ) pratipAdita kiyA gayA hai| jaise binA AdhAra ke Adheya vastu Tika nahIM sakatI, vaise hI binA Adheya ke AdhAra bhI nahIM hotaa| arthAt dravya rUpa AdhAra ke binA guNa-paryAyarUpa Adheya Tika nahIM sakatA aura guNa-paryAyarUpa Adheya ke binA AdhArarUpa dravya nahIM ho sktaa| 1. Anandaghana granthAvalI, padmaprabha jina stavana / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandavana ke rahasyavAda ke dArzanika Azara 225 jainadarzana meM SaDdravya mAne gaye haiN| ye chaha dravya AdhAra haiM aura pratyeka dravya meM sthita guNa-paryAya Adheya haiN| ataH anAdikAla se AdhAra aura Adheya kA sambandha banA huA hai / yaha kahanA upayukta nahIM hai ki pahale dravya rUpa AdhAra thA aura bAda meM guNa-paryAya rUpa Adheya thaa| dravyarUpa AdhAra binA guNa-paryAya rUpa Aveya ke kaise sambhava hai ? aura guNa-paryAya rUpa Aveya binA dravyarUpa AdhAra ke kaise sambhava hai ? isakI puSTi hetu Anandaghana udAharaNa prastuta karate haiN| yathA-murgI ke binA aNDA nahIM hotA aura aNDe ke vinA murgI nahIM hotI aura ina donoM meM kauna prathama aura kauna bAda meM yaha nahIM batAyA jA sakatA; ThIka yahI bAta AtmA aura karma para bhI lAgU hotI hai| dUsarA dRSTAnta vIja-vRkSa kA dekara batAyA hai ki vIja ke binA vRkSa nahIM hotA aura vRkSa ke binA bIja nahIM hotaa| isI taraha rAta aura dina, siddha aura saMsAra, janma aura maraNa, dopaka aura prakAza Adi kI siddhi AdhAra-Aveya ke sambandha se hI ghaTita hotI hai| anta meM, ve kahate haiM ki tattva-jJAna meM ruci rakhane vAle jijJAsu sAdhaka Anandamaya sarvajJa prabhu ke vacanoM para zraddhA rakha kara jainAgamoM meM kathita anAdi-pravAha pracalita zAzvat bhAvoM para vicAra kreN|' jainAgamAnusAra AdhAra aura Ayeya donoM hI zAzvat haiN| dravya aura paryAya parasparAzrita haiN| kahane kA tAtparya yaha ki jar3a aura cetana athavA 1. vicArI kahA vicArai re, tero Agama agama apAra / binu AdhAra Adheya nahIM re, vinu Adheya AdhAra / muragI bina iMDA nahIM pyAre, vA binu muraga kI nAra // bhuraTa bIja vinA nahIM re, bIja na bhuraTA ttaar| nisa binu dyausa ghaTai nahIM pyAre, dina vinu nisa niradhAra / siddha saMsArI binu nahIM re, siddha na binu saMsAra / karatA binu karaNo nahI pyAre, vinu karaNI karatAra // jAmaNa maraNa binA nahI re, maraNa na janama vinAsa / dIpaka binu parakAsa ke pyAre, dina dIpaka parakAsa / / Anandaghana prabhu vacana kI re, pariNati dhari rucivaMta / sAsvata bhAva vicArate pyAre, khelo anAdi anaMta // -Anandaghana grandhAvalI, pada 62 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 Anandaghana kA rahasyavAda karma aura AtmA donoM zAzvat aura anAdi haiN| ina donoM kA sambandha anAdikAla se hai aura pravAha kI dRSTi se yaha sambandha anantakAla taka calatA rahegA / yadyapi kisI AtmA vizeSa ke sambandha meM isa sambandha kA viccheda arthAt karma se mukti sambhava hai|| isa prakAra, yaha spaSTa ho jAtA hai ki AtmA ke bandhana kA kAraNa karma hai, jo rAga-dveSajanya hai| isa sambandha meM cArvAka ko chor3akara prAyaH sabhI bhAratIya dArzanikoM kI yaha avadhAraNA hai ki AtmA kI zuddhatA para AvaraNa DAlanevAlo koI vijAtIya zakti hai jisake kAraNa AtmA kA nija svarUpa AvRta ho jAtA hai| AtmA ke isa zuddha svarUpa ko AvRta karane vAlI vijAtIya zakti ko jainadarzana meM 'karma' kI saMjJA dI gaI hai| jainetara darzanoM meM 'karma' zabda ke paryAyavAcI ke rUpa meM prakRti, mAyA avidyA, adRSTa, apUrNa, saMskAra, vAsanA, Azaya, dharmAdharma, pAza, zaitAna, deva, bhAgya Adi zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai, kintu sabhI kA phalitArtha eka hI hai| mUla prazna yaha hai ki bandhana kise kahate haiM aura usake kAraNa kyA haiM ? sAdhaka kI samagra sAdhanA kA prayojana bandhana se mukti hai, kyoMki bandhana se mukta hue binA Atmopalabdhi yA vItarAgatA kI prApti nahIM hotii| tattvArthasUtra meM bandhana kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki kaSAya bhAva ke kAraNa (rAga-dveSAdi vibhAva pariNatiyoM ke kAraNa) jIva karma-yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, vahI bandha hai| dUsare zabdoM meM, jaina siddhAnta meM bandhana kA abhiprAya karma-pudgaloM se AtmA kA saMyoga honA yA sampRkta honA hai| bandha do prakAra kA hai-dravya-bandha aura bhAva-bandha / karmapudgaloM kA Atma-pradezoM se sambaddha honA-eka rUpa honA dravya-bandha hai aura rAga-dveSAdi vikArI bhAva bhAva-bandha haiN| jainadarzana meM yaha bandhana kI prakriyA cAra bhAgoM meM vibhakta kI gaI hai| Anandaghana ne karma-bandhana sambandhI samagra viSayoM kI carcA ina paMktiyoM meM saMkSepataH kI hai1. sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatta sa bandhaH / -tattvArthasUtra, 8 // 2-3 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 227 payai ThiI aNubhAga pradezathIre, mUla uttara bahubheda / ghAti-aghAti baMdhodayodIraNA, sattA karma-viccheda / / ' vastutaH ina paMktiyoM meM unhoMne karma-siddhAnta ke mUla tattvoM ko sUtrarUpa meM prastutakara gAgara meM sAgara bharane kA prayatna kiyA hai| ve jaina-zAstra sammata bandhana kI cAra prakriyAoM ko batAte hue kahate haiM ki bandha ke cAra bheda haiM 1. prakRti-bandha, 2. sthiti-bandha, 3. anubhAga-bandha, aura 4. pradeza-bandha / prakRti-bandha prakRti arthAt svabhAva-svabhAva prakRtiH proktaH / kisa karma kA kaunasA svabhAva hai, yaha nirdhAraNa prakRti-bandha karatA hai| jaise, jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva AtmA ke jJAna guNa ko AvaraNa karanA hai| isI taraha pratyeka karma kA svabhAva prakRti-bandha nizcita karatA hai| isa prakRti-bandha ko mUla ATha prakRtiyA~ haiM, jinheM aSTakarma kahA jAtA hai / ve haiM 1-jJAnAvaraNIya, 2-darzanAvaraNIya, 3-vedanIya, 4-mohanIya, 5-nAma, 6-gotra, 7-Ayu, aura 8-antarAya / 2 ina ATha mUla-prakRtiyoM kI bhI uttara-prakRtiyA~ 158 mAnI gaI haiM, jinakA vizada vivecana kammapayaDI, karma-grantha Adi karma-zAstra se sambaddha 1. Anandaghana granthAvalI, padmaprabha jina stavana / tulanIya prakRtizca sthiti yaH pradezo'nubhavaH paraH / caturdhA karmaNo bandho duHkhodaya-nibandhanam / / -yogasAra-prAbhRta, a0 4, pada 2 / 2. Adyo jJAna darzanAvaraNa vedanIya mohanIyAyuSka naamgotraantraayaaH| -tattvArthasUtra, 85 evaM prathama karmagrantha-3 // 3. mUla pagaiaTTha uttara pagaI aDavanasayameyaM / -prathama karmagrantha, gAthA 2 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 Anandaghana kA rahasyavAda granthoM meM milatA hai / Anandaghana ne ina karma - prakRtiyoM ke pramukha bhedoM kA ullekha isa prakAra kiyA hai jJAnAvaraNIya 5, darzanAvaraNIya 9, vedanIya 2, mohanIya 2, darzanamohanIya aura cAritramohanIya ( darzanamohanIya ke 3 bheda aura cAritramohanIya ke 25 - solaha kaSAya aura nava upakaSAya isa prakAra kula 25 + 3 = 28 bheda), AyuSya ke 4, nAmakarma 22 - zubha aura azubha ( zubha aura azubha prakRti ke 103 bheda), gotra 2 - U~ca aura nIca tathA antarAya karma ke 5 bheda / kucha jainAcArya nAmakarma kI uttara prakRti 93 mAnakara samasta uttara prakRtiyoM kI saMkhyA 148 mAnate haiM / ukta sabhI mUla - uttara prakRtiyoM kA kSaya karane para hI paMcama gati rUpa mukti kI prApti ho sakatI hai / ' uparyukta ina ATha karmoM meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya-ye cAra ghAti karma kahalAte haiM aura nAma, gotra, AyuSya tathA datta - cAra aghAti / Anandaghana ne ghAti karmoM ko paramAtmA ke yathArtha darzana meM parvata ke samAna bAdhaka kahA hai / " vastutaH Atma-guNaghAtaka 4 karma haiM, kintu unakI uttara - prakRtiyA~ aneka haiN| AtmA ke cAra mUla anujIvI guNoM - darzana, jJAna, cAritra (sukha) aura vIrya (zakti) kA ghAta karanevAlI 37 ghAti uttara prakRtiyA~ haiN| inameM sarvaguNa ghAti prakRtiyA~ 20 haiM aura deza ghAti karma prakRtiyA~ 27 haiM / 'ghAti' aura 'aghAti' jainadarzana ke pAribhASika zabda haiM jo AtmA ke mUla guNa- jJAna, darzana Adi kA nAza karatA hai, use ghAti karma kahate haiM aura isake viparIta jo AtmA ke mUla guNoM kA nAza nahIM karatA hai use aghAti karma kahA jAtA hai / 1. jJAnAvaraNI paMca prakAra nI, darasaNa rA nava bheda | vedanI mohanI doi doi jANIi re, Aukho cAra vicheda || zubha azubha dou nAuM bakhANIyai, UMca noca doya gota / vighana paMcaka nivArI Apa thI, paMcama gati pati hota // - Anandaghana granthAvalI, pada 13 / Anandaghana granthAvalI, abhinandana jiMna stavana / 2. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 229 sthiti-bandha bandha kA dUsarA bheda hai-sthiti-bandha / pratyeka kA sattA meM banA rahanA sthiti-bandha kahalAtA hai| dUsare zabdoM meM, vibhinna karmoM kI kAla maryAdA ko sthiti-vandha kahA gayA hai|' anabhAga-bandha karmoM ke rasoM meM tIvratA-mandatA hotI hai| ataH karmoM ke adhyavasAya ke AdhAra para rasa (anubhAga) niyata hotA hai| isake dvArA karma-phala kI tIvratA-mandatA kA nirdhAraNa hotA hai| pradeza-bandha karma-vargaNAoM ke samUha ko pradeza-bandha kahate haiN| isameM karmoM kI vargaNA (saMkhyA) niyata hotI hai ki amuka karma kitanI karma-vargaNA kA banA huA hai| karma kI avasthAe~ jainadarzana meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya Adi pratyeka karma-prakRti kI pramukha rUpa se cAra avasthAe~ mAnI gaI haiM, jinakA saMketa Anandaghana ne uparyukta paMktiyoM meM kiyA hai| ve haiM-bandha, udaya, udoraNA aura sttaa| jainadarzana meM hI nahIM, anya darzanoM meM bhI karma kI ina avasthAoM kA ullekha milatA hai / anyadarzanoM meM bandha (badhyamAna) ko kriyamANa karma, udaya ko prArabdha karma tathA sattA kI avasthA ko saMcita karma kahA gayA hai| kriyamANa, prArabdha aura saMcitakarma kI ina tIna avasthAoM kA varNana to anyatra upalabdha hotA hai| kiMtu udIraNA ko caca jainadarzana ke atirikta anyatra kahIM bhI nahIM pAI jAtI hai| bandha karma-paramANu ke sAtha Atma-pradezoM ke sambaddha hone kI prakriyA bandha kahalAtI hai arthAt karma aura AtmA kA dUdha-pAnI kI taraha (nIrakSIravat) athavA lauhapiNazcat paraspara ekarUpa ho jAnA hI bandha kI avasthA hai| 1. sthitiH kAlAvadhAraNam / -uddhRta prathama karmagrantha, pR0 5 / 2. anubhAgo raso jnyeyH|-vhii / 3. pradezA dala snycyH|-vhii / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 Anandaghana kA rahasyavAda udaya ___ jo karma AtmA ke sAtha baMdha gaye haiM, ve karma jaba apanA phala dikhAnA zurU kara dete haiM, to usa avasthA ko udaya kahA jAtA hai| udIraNA ___ samaya maryAdA ke pUrNa hone ke pahale hI karma ke phala ko bhoga lenA udIraNA hai| dUsare zabdoM meM, niyata-kAla ke pUrva hI kisI vizeSa prayAsa ke karmaphaloM ko udaya kI avasthA meM lAkara bhoga lenA udIraNA hai| sattA ___ samaya kI maryAdA paripakva na ho, taba taka karmoM kI AtmA ke sAtha lage rahane kI avasthA sattA kahI jAtI hai| isa prakAra, hama dekhate haiM ki Anandaghana ne bandha ke cAra bheda, prakRtibandha ke mUla-uttara bheda, unameM bhI ghAti-aghAti kama tathA kama kI avasthAe~ Adi kama-mImAMsA kA suMdara citraNa kiyA hai| bandhana kA kAraNa karma hI bandha-rUpa banakara zubhAzubha phala cakhAte haiN| jaba taka AtmA kA vijAtIya dravya-karmoM ke sAtha sambandha hai, taba taka vaha bandhana se mukta nahIM ho sktaa| kintu prazna yaha hai ki bandhana kA kAraNa kyA hai? karma kina kAraNoM se ba~dhate haiM aura kina kAraNoM se chUTate haiM ? koI bhI karma (kArya) binA kAraNa ke kabhI bhI nahIM hotaa| karma-bandhana rUpa kArya bhI kinhIM kAraNoM se hotA hai aura karma-mokSa rUpa kArya bhI kinhIM kAraNoM se hotA hai| dazavaikAlika niyukti bhASya meM kahA gayA hai ki AtmA kA bandhana mithyAtva Adi hetuoM se hotA hai|' Anandaghana ne bhI bandhana evaM mukti ke kAraNa kI carcA karate hue kahA hai : kAraNa joge bAMdhe baMdhanai, kAraNa mugati mukAya / Asrava saMvara nAma anukrame, heyopAdeya suNAya // heuppamavo bNdho| -dazavakAlika niyukti bhASya, 46 / 2. Anandaghana granthAvalI, padmaprabha jina stavana / tulanIya-Asrava saMvara bhAva hai, baMdha mokha ke mUla / -samayasAra nATaka, 112 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AvAra 231 bandhana kA kAraNa Asrava hai aura mukti kA kAraNa sNvr| kAraNa ke upasthita hone para hI AtmA karmoM kA bandha karatA hai aura kama-bandha ke kAraNoM kA parityAga karane para hI vaha mukta hotA hai| Asrava kama bandha kA kAraNa hone se heya-chor3ane yogya hai aura saMvara mokSa kA kAraNa hone se upAdeya hai| sarvadarzanasaMgraha meM Asrava ko saMsAra kA hetu tathA saMvara ko mokSa kA kAraNa batAyA gayA hai| anya saba bAteM usI kI prapaMcabhUtavistAra rUpa mAnI gaI haiN|' vauddhadarzana meM bhI 'Asrava' zabda kA prayoga saMsAra ke kAraNa ke rUpa meM milatA hai / isa prakAra, jaina evaM bauddha donoM paramparAoM meM bandhana tathA saMsAra kA kAraNa Asrava mAnA gayA hai| santa Anandaghana ne bhI bandhana ke kAraNa ke rUpa meM mukhyataH Asrava kA hI nirdeza kiyA hai| __ sarala zabdoM meM Asrava kA artha hai-jIva rUpI (AtmA rUpI) tAlAba meM kama rUpa jala kA AnA arthAt AtmA meM kama pudgaloM kA praveza karanA Asrava hai| tattvArthasUtra meM Asrava kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai ki mAnasika, vAcika aura kAyika zubhAzubha kriyA-pravRtti yoga kahalAtI hai aura vahI Asrava hai / isake do bheda haiM-bhAvAsrava aura dravyAsrava / bRhadravya saMgraha meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ko bhAvAsrava ke bheda kahA hai aura jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke yogya karmapudgaloM ke Agamana ko dravyAsrava kahA hai| vastutaH AtmA ke bhItara kama Ane kA mukhya srota Asrava hai| jainazAstroM meM Asrava ke bandha-hetuoM kI saMkhyA 4,5 aura 2 rUpoM meM milatI 1. Asravobhava hetuH syAtsaMvaro mokSa kAraNam / itIyamahitI sRSTiranyadasyAH prapaMcanam // -sarvadarzanasaMgraha, Arhata darzana / 2.. kAyavAGmanaH karmayogaH / sa AsravaH / -tattvArthasUtra, 6 / 1-2 // 3. bRhadravyasaMgraha, gAthA 29 / 4. vahI, gAthA 30-31 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 Anandaghana kA rahasyavAda 2 7 . hai| samayasAra,' gommaTasArakarmakANDa, yogavAra- prAntare tathA karma - grantha4 meM bandhana ke cAra kAraNa varNita haiM / ve haiM - mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga / samavAyAMga, isibhASita evaM tattvArthasUtra meM pramAda sahita bandhana ke pA~ca kAraNa mAne gae haiN| bRhadravyasaMgraha, " kammapayaDi Adi meM kaSAya aura yoga ko hI bandhana kA kAraNa batAyA gayA hai / inhIM bandha-hetuoM ko 'Asrava' kI saMjJA dI gaI hai| vastutaH ukta sabhI bandhana ke hetu Asrava haiM aura Asrava ke hI ye bheda kahe jA sakate haiM / isIlie Anandaghana ne mithyAtva Adi bandha-hetuoM kI carcA na kara bandhana ke mUlabhUta kAraNa Asrava kA hI ullekha kiyA hai / laukika mAnyatA meM rAga-dveSa aura moha ko saMsAra (bandhana) kA kAraNa mAnA gayA hai | Anandaghana ke darzana bhI isakI kiMcit jhA~kI milatI 1. sAmaNNa paccayA khalu cauro bhaNNaMti baMdha kattAro / micchattaM aviramaM kasAya joga ya bodhavvA // samayasAra, 109 / 2. micchattaM aviramaNaM kasAya jogAya Asavo hoti / - gommaTasAra kANDa, 786 / 3. mithyA dRktvamacAritraM kaSAyo yoga ityamI / catvAra: pratyayAH santi vizeSeNAdya saMgrahe // -- yogasAra- prAbhRta-adhikAra, 3, padya 2 / 4. baMdhassa miccha avirai, kasAya jogati cau heu / 5. - caturtha karmagrantha, gAthA 50 // paMca Asava dArA paNNatA - micchattaM, aviraI, pamAyA, kasAyA, jogA / --samavAyAMgasUtra, paMcama samavAya, 18 evaM sthAnAMga, 418 / 6. isibhAsiyAI, 9 / 5 / 7. mithyAdarzanAvirati pramAda kaSAya yogA bandhahetavaH / __--tattvArthasUtra, 8 / 1 8. jogA paryADa padesA Thidi aNubhAgA kasAyado hoti / -- bRhadravyasaMgraha, gAthA 33 / evaM jogA paryADa paThis aNubhAgaM kasAyao kuNai / ---- paMcama karmagrantha, 96 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra hai / ata: isa dRSTi se bhI thor3A-sA vicAra kara lenA ucita hogA / mithyAtva, avirati Adi Upara kahe gae bandha-hetuoM ko saMkSepa meM yadi kahA jAya to kaSAya hI eka mAtra bandhana kA mUla kAraNa pratIta hotA hai|' isIlie kahA gayA hai 'kaSAyamukti kila muktireva / ' 2 - kapAyoM se mukti hI vAstava meM mukti hai / vaise to kaSAya ke aneka bheda-prabheda haiM, kintu saMkSepa meM kaSAya ke do rUpa haiM- rAga aura dveSa | jainAgamoM meM sthUla rUpa se kaSAya ke cAra bheda batAe gae haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobha / inameM bhI mAyA aura lobha kA samAveza rAga (Asakti) meM aura krodha tathA mAna kA samAveza dveSa meM kiyA gayA hai / ' ati saMkSepa meM kahanA cAheM to kaha sakate haiM ki rAga-dveSa bhI moha ke hI bheda haiN| jaisA ki uttarAsara meM kahA gayA hai ki rAga aura dveSa, ye do karma ke bIja haiN| karma moha se utpanna hotA hai / " isibhAsiyAI meM bhI kahA hai- 'moha mUlAni 1. sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnyudgalAnAnte / tatvArthasUtra, 8 / 1 / 2. 3. upadeza taraMgiNI, prathama taraMga - tapa upadeza, zlo0 8 / kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM / lobhaM cautthaM ajjhattha- dosA // -- sUtrakRtAMgasUtra, 6 / 26 / (kha) sthAnAMga, 4 / 1 / 251 / (ga) prajJApanA, 23 / 1 / 290 / 4. dohi ThANehi pApa kammA yaMtrati ... rAge duvihe paNa mANe ya / 5. 'rAgeNa ya doseNa ya / 'mAnA ya lobheya / dose duvihe " -- prajJApanA, 23 / rAgo ya doso viya kammabIyaM / - sthAnAMgasUtra, 2|3 | (ba) jIveNa bhaMte, NANAvaraNijjaM kammaM katihi ThANehi baMdhati ? goyamA / dohi ThANehiM, taM jahA - rAgeNa ya doseNa ya / rAge duvihe paNNattaM taM jahA - mAyA ya lobhe ya / do duvihe paNNattaM taM jahA - kohe ya mANe ya / 1 kammaM ca mohappabhavaM vayaMti // 233 - uttarAdhyayana, 32|7 | kohe ya Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 Anandaghana kA rahasyavAda dukkhANi'' arthAt duHkhoM kA mUla moha hai / Anandaghana kA bhI kathana hai ki moha ke krodha aura mAna do putra haiM aura ye donoM hI saMsArI jIvoM ko apriya lagate haiM, etadartha tiraskRta hote haiM / isa moha ko mAyA nAmaka putrI bhI hai jisakA vivAha lobha ke sAtha huA hai / isa prakAra, mohinI ( mohanIya karma ) kA parivAra cAroM ora vyApta hai / manovaijJAnika dRSTi se rAga, dveSa aura moha mAnasika vikAra mAne gae haiM / ataH yaha satya hai ki koI bhI mAnasika vikAra hogA to vaha yA to rAga (Asakti) rUpa hogA yA dveSa rUpa / ataeva Anandaghana ne bhI saMsAra ke bandhana kA kAraNa rAga aura dveSa batAyA hai : rAga dosa jaga bandha karata hai, inako nAsa kareMge / maryo te prANI, so hama kAja hareMge // rAga aura dveSa ye donoM hI saMsAra kA bandhana karanevAle haiM, etadarthaM ye saMsAra ke bandhana ke kAraNa kahe gae haiN| rAga-dveSa ke kAraNa hI anantakAla se prANI janma-maraNa kara rahA hai, kintu Anandaghana yaha cunautI dete haiM ki aba maiM ina rAga-dveSa rUpa bandha-hetuoM ko naSTa karake rahU~gA / vAstava meM, rAga-dveSa rUpa dvandva hI samagra anarthoM kA mUla hai / isIlie jainAgamoM meM rAga aura dveSa ko doSa kahA gayA hai / Anandaghana ne bhI mallijina stavana meM 18 doSoM kI carcA karate hue rAga-dveSAdi doSoM kA nirdeza kiyA hai : " rAga dveSa aviratinI pariNati, e caraNa mohanAM jodhA / 4 rAga, dveSa aura avirati ye tInoM doSa cAritra mohanIya karma ke subhaTa haiM / eka sthAna para unhoMne yaha bhI spaSTa rUpa se kahA hai ki rAga-dveSa aura moha ke kAraNa hI jIva ko caturgati rUpa saMsAra-cakra meM paribhramaNa karanA par3atA hai / 1. isibhAsiyAI, 216 // 2. krodha mAna beTA bhae, deta capeTA loka | 5. lobha jamAi mAyA sutA, eha baDhyo paramoka || -Anandaghana granthAvalI, pada 39 / 3. vahI, pada 100 / 4. Anandaghana granthAvalI, mallijina stavana / rAga dosa moha ke pAse, Apa banAye hitadhara / jaisA dAva para pAse kA, sAri calAvai khilakara // -- Anandaghana granthAvalI, pada 56 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 235 uparyukta vivecana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki Anandaghana ne zAstrIya dRSTi se bandhana ke kAraNa ke rUpa meM Asrava kA ullekha kiyA hai, vahIM vyAvahArika dRSTi se unhoMne rAga, dvepa aura moha ko saMsAra kA kAraNa batAyA hai| prAtmA kA sAdhya-mukti, prAnanda __ AtmA kA bandhana kama hai aura kama ke bandhana se chuTakArA pAnA hI mokSa hai| prazna yaha hai ki bandhana se mukti kaise mile ? vandhana se mukta hone kI prakriyA ko jAnane ke pUrva yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki AtmA kA sAdhya kyA hai aura use kaise prApta kiyA jA sakatA hai ? sAdhaka ke lie sAdhya kA parijJAna honA atIva Avazyaka hai, kyoMki sAdhya kA jJAna hone para hI sAdhya ko pAne kI tIvra jijJAsA utpanna hotI hai| vastutaH sAdhaka sAdhanA ke dvArA jisa sAdhya ko pAnA cAhatA hai usakA spaSTa bodha Avazyaka hai anyathA anekavidha sAdhanAe~ karane kA koI prayojana nahIM raha jaaegaa| sAdhya ke svarUpa ko jAnane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki sAdhya kI jAnakArI ke abhAva meM sAdhaka ke nirutsAhita evaM hatAza hone kI sambhAvanA hai, kyoMki usake sAmane yaha samasyA hai ki vaha kisake lie sAdhanA kare, kisa sAdhya ko siddha kare athavA kisa dhyeya yA lakSya ko prApta kare ? isa dRSTi se bhI sAdhya ke svarUpa kA spaSTa bodha paramAvazyaka hai| ___ manuSya kA jIvana eka yAtrA kI bhAMti hai| ataH yaha sahI hai ki jIvanayAtrA niruddezya nahIM hotii| jIvana hai to jovana kI yAtrA kA lakSya yA sAdhya bhI honA cAhie, kyoMki lakSyahIna yAtrA karane kA koI artha nahIM hai| saMskRta meM eka prasiddha ukti hai 'prayojanaM vinA mando'pi na pravartate'-arthAt binA prayojana ke eka mUrkha bhI kisI kArya meM pravRtta nahIM hotaa| kavi banArasIdAsa ne bhI kahA hai 'kAja binA na kare jiya udyama'' -kisI kArya ko lakSya meM rakhe binA jIva koI udyama-prayatna nahIM krtaa| yahI bAta AdhyAtmika jagat meM bhI ghaTita hotI hai| kintu AdhyAtmika dRSTi se kI gaI sAdhanAoM yA kriyAoM kA lakSya bhautika na hokara AdhyAtmika hI hotA hai / 1. smysaar-naattk| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 Anandaghana kA rahasyavAda ___ manuSya ke sAmane do hI lakSya (sAdhya) ho sakate haiM-eka bhukti (bhautika padArthoM ko pAnA) aura dUsarA mukti| dUsare zabdoM meM, bhautika sukha aura Atmika sukha / lekina prazna yaha hai ki vaha ina donoM meM se AtmA kA sAdhya kise mAne ? yadi bhautika padArthoM ko AtmA kA sAdhya mAnA jAya to ve nazvara, kSaNabhaMgura aura azAzvat haiN| jitane bhI bhautika padArtha haiM, ve saba kSaNika sukha denevAle haiN| isalie aise padArthoM meM sukha nahIM, sukhAbhAsa hai| isa dRSTi se bhautika sukha AtmA kA sAdhya kadApi nahIM ho sktaa| kintu manuSya Aja apanA sAdhya bhUlakara para-padArthoM ko pAne kI AzA meM hI yatra-tatra bhaTaka rahA hai| Anandadhana ne kahA hai : AzA aurana kI kahA kIjai, jJAna sudhArasa pIjai / bhaTakai dvAri-dvAri lokana kai, kUkara AsAdhArI / Atama anubhava rasa ke rasiyA, utaraI na kabahu khumArI // ' dUsaroM kI AzA kyA karanA ? jo apane nahIM haiM unase kyA AzA rakhI jAya ? jo svayaM parAzrita ho, vaha kyA sukha de sakatI hai| saMsAra ke samasta paudgalika padArtha parAzrita haiM, kSaNika haiN| isalie una paudgalika padArthoM se sukha kI AzA karanA ucita nhiiN| parAyI AzA para kyA jInA ? Anandaghana kahate haiM ki isa AzA-tRSNA ko chor3akara sAdhaka jJAnarUpa amRta kA rasAsvAdana kreN| jJAnAmRta kA pAna karane se hI sukha kI prApti ho sakatI hai| lekina jo paudgalika sukhoM kI AzA-tRSNA ke pIche daur3ate rahate haiM ve usa kutte kI bhAMti haiM jo eka roTI ke Tukar3e ko pAne kI AzA meM ghara-ghara bhaTakatA phiratA hai| isake viparIta, jo AtmAnubhava ke rasika jana haiM, ve jJAnAmRta kA pAna kara magna ho jAte haiM aura sadaiva AtmAnubhava meM hI DUbe rahate haiN| isa prakAra, Anandaghana ke anusAra AtmA kA sAdhya na to svarga kA sukha hai aura na bhautika sukha hii| unake anusAra AtmA kA sAdhya aisA AdhyAtmika Ananda ho sakatA hai jo pUrNa evaM zAzvat ho| jo apUrNa evaM kSaNabhaMgura hai, vaha sukha nahIM ho sktaa| chAndogya upaniSad meM bhI kahA gayA hai ki jo pUrNa hai vahI sukha hai| alpa meM sukha nahIM hai| isalie pUrNa 1. Anandaghana granthAvalI, pada 58 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 237 sukha yA ananta sukha ko hI jAnanA caahie|' aba yahA~ sahaja jijJAsA hotI hai ki vaha pUrNa sukha yA ananta sukha kyA hai ? jise jainadarzana meM trikAlAbAdhita akSaya sukha, ananta sukha yA AdhyAtmika Ananda kahA gayA hai| adhyAtmavAdI bhAratIya dArzanikoM ke samakSa cAra mUlabhUta prazna rahe haiM(1) AtmA kyA hai ? AtmA kA svarUpa (3) AtmA kA sAdhya kyA hai ? aura (4) usa sAdhya ko prApta karane kA upAya kyA hai ? AtmA kA sAdhya kyA hai ? isa prazna para jaina dArzanikoM ne hI nahIM, pratyuta cArvAka ko chor3akara sabhI bhAratIya dArzanikoM ne gaharA cintana kiyA hai| AtmA ke sAdhya-viSayaka mukti kI avadhAraNA lagabhaga sabhI darzanoM meM samAna rUpa se pAI jAtI hai / sAmAnyatayA jainadharma meM AtmA kA sAdhyamukti, mokSa yA vItarAga-dazA hai| jainetara darzanoM meM bhI mokSa ko AtmA kA sAdhya mAnA gayA hai| yadyapi Anandaghana ke rahasyavAdI darzana meM bhI kahIM-kahIM mukti athavA mokSa zabda kA prayoga dRSTigata hotA hai, tathApi unhoMne mukti athavA mokSa zabda ke sthAna para Anandaghana' zabda kA prayoga hI adhikAMzataH kiyA hai| na kevala Anandaghana ne, apitu pratyeka adhyAtmavAdI bhAratIya dArzanika ne isa tathya ko svIkAra kiyA hai ki sAdhaka ke jIvana kA ekamAtra lakSya yA sAdhya Ananda hai| isIlie upaniSadoM meM AtmA kI jo pA~ca avasthAe~ vatAyI gayI haiM, unameM antima avasthA Anandamaya koSa hai| dUsarI ora, vedAnta darzana meM AtmA ko saccidAnandamaya kahA gayA hai| isa sambandha meM upAdhyAya amara muni jI kA kathana hai-"bhAratIya darzana kA Adarza AtmA ke sambandha meM saccidAnanda rahA hai / jahA~ sat arthAt sattA, cit arthAt jJAna aura Ananda arthAt sukha tInoM kI sthiti carama sImA para pahu~ca jAtI hai, usI avasthA ko yahA~ paramAtma bhAva kahA gayA hai| usakI prApti ke bAda anya kucha prAptavya nahI 1. yo vai bhUmA tatsukhaM nAtye sukhamasti / bhUmaiva sukhaM bhUmA tvevavijijJAsitavya iti // -chAndogya upaniSad, 7 / 23 / 1 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 Anandaghana kA rahasyavAda rahatA / isakI sAdhanA kara lene ke bAda anya kucha kartavya zeSa nahIM raha jaataa| jaba ananta Ananda mila gayA, akSaya sukha mila gayA, phira aba kyA pAnA zeSa raha gayA ? kucha bhI to zeSa nahIM bacA, jise prApta karane ke lie prayatna kiyA jAe evaM sAdhanA kI jAe / bhAratIya darzana meM isI ko mokSa kahA gayA hai, isI ko mukti kahA gayA hai aura isI ko mAnava jIvana kA antima lakSya mAnA gayA hai / "" upaniSadkAroM ne bhI kahA hai-- Ananda brahmaNo rUpaM, tacca mokSa'bhivyajyate / Ananda (sukha) AtmA kA svarUpa hai aura vaha mokSa - anAvaraNa avasthA meM apane asalI svAbhAvika rUpa meM prakaTa hotA hai / AtmA ke Anandamaya svarUpa ke lie saccidAnanda ke sAtha hI cidAnanda, paramAnanda, nijAnanda, sahajAnanda Adi zabdoM ke prayoga bhI milate haiM / yahA~ prazna uThAyA jA sakatA hai ki Anandaghana ne 'saccidAnanda' yA 'cidAnanda' Adi zabda kA prayoga na kara 'Anandaghana' zabda kA prayoga hI kyoM kiyA athavA Ananda ko hI AtmA kA sAdhya kyoM mAnA ? lagatA hai ki unhoMne isa zabda kA prayoga kisI vizeSa prayojana ko lekara hI kiyA hogA / yadi hama 'saccidAnanda' zabda kA sandhi-viccheda kareM to sat + cit + Ananda - ina tIna zabdoM se milakara saccidAnanda zabda banA hai / sat yAnI sattA, cit arthAt cetanA aura Ananda / isakA zAbdika artha hogA jisameM sattA, cetanA aura Ananda ye tInoM pUrNatayA vikasita hoM, vaha paramatattva yA paramAtmA hai / aba hama jarA gaharAI se vicAra kareM to hameM ukta prazna kA samAdhAna tatkAla mila jAtA hai / yahA~ dhyAna meM rakhane yogya bAta yaha hai ki jainadarzana meM AtmA kI sattA zAzvat evaM anAdi mAnI gaI hai| isameM koI vivAda nahIM hai / ataH saMsArI AtmA ke pAsa apanI sattA vidyamAna hai / isake atirikta jainadarzana meM cit arthAt cetanA ko AtmA (jIva ) kA lakSaNa mAnA gayA hai ( cetanA lakSaNo jIvaH ) / isase yaha bhI siddha ho gayA ki AtmA caitanya svarUpa hai arthAt saMsArI AtmA ke pAsa sattA ke sAtha-sAtha cetanA bhI hai| sattA aura cetanA saMsAra 1. adhyAtma pravacana, pR0 26 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra samasta prANiyoM meM nyUnAdhika mAtrA meM vidyamAna rahatI hai / yahA~ taka ki jainadarzana kI yaha dhAraNA hai ki nigoda ke jIva meM bhI kucha aMza meM cetanA (jJAna- darzana) rahatI hai / lekina tIsarA Ananda nAmaka guNa pratyeka vyakti meM nahIM pAyA jAtA / kahane kA tAtparya yaha hai ki 'sat' aura 'cit' to mAnava ke pAsa vyakta rUpa meM hai kintu Ananda use vyakta rUpa meM dRSTigata nahIM hotA / nizcaya kI dRSTi se AtmA Anandamaya avazya hai / Anandaghana ne kahA hai - "nizcai eka Anando re / " " kintu vartamAna meM vaha avyakta hai, usakI kamI manuSya ko mahasUsa hotI hai; usake jIvana meM tanAva yA azAnti hai| vaha apanI AkulatA - vyAkulatA yA vikSobha ko miTAkara ananta Ananda pAnA cAhatA hai, zAnti cAhatA hai, sukha cAhatA hai / yaha svAbhAvika bhI hai, kyoMki sukha (Ananda) ko manovijJAna meM mAnava kI mUlapravRtti mAnA gayA hai / manuSya kA eka mAtra lakSya yahI hai ki use Ananda kaise prApta ho ? isakA kAraNa yaha hai ki usake pAsa sattA va cetanA to hai, mAtra Ananda nahIM hai / isIlie vaha usakI khoja meM yatratatra bhaTakatA hai | Ananda kahA~ milegA athavA Ananda kahA~ hai ? use kaise prApta kiyA jA sakatA hai ? Adi praznoM kA uttara upAdhyAya yazovijaya bar3e hI sundara evaM mArmika DhaMga se dete haiM Ananda ko hama dikhalAo, kahA~ DhU~r3hata tU mUrakha paMkSI, Ananda hATa na bikAo // are mUrkha pakSI (mUrkha mAnava ) ! Ananda ko tU bAhara kahA~ DhU~r3ha rahA hai ? vaha to antarAtmA meM hI hai / jisa Ananda ko tU pAnA cAhatA hai vaha hATa-bAjAra meM bikanevAlI vastu nahIM hai / vastuta: yaha Ananda pratyeka sthAna para upalabdha nahIM hotA, AtmA kA yaha Ananda to Ananda svarUpa AtmA meM hI samAyA huA hai / isa sambandha meM upAdhyAya yazovijaya kA kathana hai : AnandaThora Thora nahIM pAyA, Ananda Ananda meM samAyA / 3 Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / 1. 2. aSTapadI - upAdhyAya yazovijaya, pada 5 / uddhRta, Anandaghana granthAvalI, pR0 12 / 3. vahI, pada 4 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 Anandaghana kA rahasyavAda isase pratIta hotA hai ki upAdhyAya yazovijaya ke anusAra AtmA kA yaha Ananda anirvacanIya, ananta tathA anubhavagamya hai / vAstava meM, AtmA ko Ananda kI upalabdhi tabhI hotI hai jaba vaha vikalpoM, vikAroM, paudgalika bhAvoM athavA kaSAyAdi vibhAvoM se rahita hokara nija svarUpa meM sthita ho| isa prakAra aura sukha meM maulika antara yahI hai ki sukha viSayajanya hai aura Ananda AdhyAtmika / AdhyAtmika Ananda nitya zAkhatu aura 'dhruva' hai / AtmA kI sarvottama upalabdhi Anandamaya avasthA hai / jisa Ananda ko parama sAdhya mAnA gayA hai vaha samabhAva kI sAdhanA kA pratiphala hI hai aura isIlie prasaMgAntara se AtmA kA sAdhya samatA bhI hai / bhagavatIsUtra meM AtmA ke sAdhya ke sambandha meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki "AyA sAmAie, AyA sAmAissa aTThe " " - arthAt AtmA samatva rUpa hai aura samatva (samatA bhAva) hI AtmA kA sAdhya hai / AcArAMga meM bhI samatA ko (AtmA kA) dharma kahA gayA hai| isa samatA dharma kI carcA santa Anandaghana ke darzana meM bhI adhikAMza padoM meM hai / eka pada meM unhoMne samatA ke sAtha ramaNa karane kA upadeza dete hue kahA hai : sAdho bhAI samatA saMga ramIje / 3 arthAt rAga-dveSa rahita hokara samabhAvI bana jaao| unhoMne isa Atmadharma samatA kA vistRta vivecana zAntijina stavana meM bhI kiyA hai / ve isameM usa samatva yoga kI bAta karate haiM jisakI AcArAMga 4, uttarAdhyayana 1. bhagavatI sUtra, 1 / 9 / 228 / 2. samiyA dhamme Ariyehi paveie / - AcArAMga, 1|8|3 | 3. Anandaghana granthAvalI, pada 4 / 4. tamhA paNDie no harise, no kujje bhUehi / jANa pasiha sAyaM samie eyANupassI || - AcArAMga, 2 / 8 / 2 / 5. nimamo nirahaMkAro niHsaMgo cattagAravo / samo ya savva bhUesu, tasesu thAvaresu ya / lAbhAlAbhe suhe dukkhe jIvie maraNe tahA / samo niMdApasaMsAsu tahA mANAvamANao // -- uttarAdhyayana, 28 / * Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 241 isibhAsiyAI', anuyogadvArasUtra', mokSa-prAbhRta, niyamasAra', evaM bhagavadgItA' Adi granthoM meM hai| samatA kI sAdhanA ke lie Anandaghana kI ye paMktiyA~ mananIya haiM : mAna apamAna citta sama giNe, sama giNe kanaka pASANa re / vaMdaka niMdaka sama giNe, isyo hoya suM jANa re|| sarva jaga jantu ne sama giNe, sama giNe tRNa maNi bhAva re| mukti saMsAra baiTha sama giNe, muNe bhavajala nidhi nAva re / / sAdhaka satkAra-sammAna aura apamAna-tiraskAra, niMdA aura stuti donoM hI avasthAoM meM sama rhe| isI taraha svarNa aura pASANa tathA tRNa aura maNi donoM ko pudgala kI dRSTi se samAna smjhe| isI prakAra sabhI jIvoM ko Atmavata samajha kara unake prati samabhAva rkhe| isase bhI Age 1. savvatthesu samaM cre| -isibhAsiyAi, 18 2. jo samo savvabhUesu tasesu thAvaresu a| tassa sAmAiyaM hoi, ii kevali bhAsi // -anuyogadvArasUtra, 128 / 3. jiMdAe ya paMsasAe dukkhe ya suhaesu ya / sattU Na caiva baMdhUNaM caritta samabhAvado // __-moprAnta. 72 / 4. niyamasAra, 126 / gItA meM kahA hai-samatvaM yoga ucyate Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna / sukhaM vA yadi vA duHkhaM sa yogI paramomataH // jitAtmanaH prazAntasya paramAtmA samAhitaH / zItoSNa sukha-duHkheSu tathA mAnApamAnayoH / / jJAna-vijJAna tRptAtmA, kUTastho vijitendriyH| te yogI, samalASThAzmakAMcanaH // suhRnmitrAnunInamadhyastha dveSya bandhuSu / sAdhusvapi ca pApeSu samabuddhiviziSyate // -bhagavadgItA, adhyAya 67, 8, 9, 32 / 6. Anandaghana granthAvalI, zAnti jina stavana / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 Anandaghana kA rahasyavAda unhoMne kahA hai ki sAdhaka mukti aura saMsAra ko bhI samAna samajhe arthAta samatA ko parAkASThA para pahuMce hue AtmArthI kI dRSTi se mukti nivAsa aura saMsAra nivAsa donoM barAbara haiM / isa prakAra, sAdhaka samatva bhAva ko saMsAra samudra tairane ke lie naukA smjhe| upAdhyAya yazovijaya ne bhI mukti kA eka mAtra upAya samatA hI batAyA hai| aisA hI vicAra muni jJAnasAra aura zrImad rAjacandra ne bhI vyakta kiyA hai| ___ Anandaghana ke anusAra bhI AtmA kA sAdhya samatA (samatva bhAva) kaheM to anucita nahIM hogaa| kintu Anandaghana kI kRtiyoM kA gaharAI se adhyayana karane para pratIta hotA hai ki unake anusAra AtmA kA sAdhya Ananda kI upalabdhi hai| vastutaH naizcayika dRSTi se samatA aura Ananda meM koI maulika bheda nahIM hai| vyavahAra naya se eka hI AtmA kI ye do avasthAe~ haiN| AtmA kI pahalI avasthA samatA hai jise Anandaghana ne samatA, sumati yA zuddhacetanA kahA hai aura dUsarI Ananda / samatA AtI hai to vikSobha, tanAva aura AkAMkSAeM samApta hotI haiM tathA Ananda pratiphalita hotA hai| isa dRSTi se samatA aura Ananda ko AtmA kA sAdhya mAnane meM koI bAdhA nahIM aatii| samatva kI sthiti meM hI Ananda-dazA 1. adhyAtmasAra, adhikAra 9 / 2. jo koU niMdA karai, karai prazaMsA koya / asamI sama visamai lakhai, samI gaNai sama hoya / samI khusI, nahiM vekhusI, asamI donoM joya / yAta samavRtti sadhai, karmabaMdha laghu hoya / duHkha ko sukha kara leta hai, jo samadRSTi sAdha / asamI kU sukha duHkha, asama samI sadA nirabAdha // -muni jnyaansaar| 3. zatru bhitra pratyevarte samadarzitA, mAne amAne varte teja svabhAva jo| jIvita ke maraNe nahI nyUnAdhikatA, bhava-mokSe paNa zuddhavarte samabhAva jo // -zrImad rAjacandra / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 243 kA anubhava ho sakatA hai| jaba vyakti samadarzI yA samabhAvI hogA, rAga-dveSa rahita hogA, tabhI vaha avyAvAdha AnandAnubhUti kA AsvAdana kara skegaa| Anandaghana ne aneka padoM meM samatA ko AtmA kI zuddha cetanA aura Ananda (Anandaghana) ko zuddha cetana ke rUpa meM citrita kiyA hai| unhoMne Ananda (Anandaghana) aura samatA ko pati-patnI kA rUpaka dekara isa rahasya ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai| Anandaghana ke zabdoM meM: pUchoi AlI khabari naI, Ae viveka vdhaaii| mahAnanda sukha kI varanikA, tumha Avata hama gAta / prAne jIvana AdhAra kU.khema kuzala kaho bAta / / ' yahAM zraddhAsakhI samatA se viveka ko prANa jIvana aise AnandarUpa cetana-pati ko kuzalatA ke samAcAra pUchane ke lie kahatI hai| ___ Anandaghana ke anusAra jaba sAdhaka samatA kI parAkASThA para pahuMca jAtA hai taba use ananta Ananda kI anubhUti apane Apa hone lagatI hai| itanA hI nahIM, pratyuta usa sthiti meM samatA aura Ananda meM koI dvaita nahIM raha jaataa| samatA aura Ananda kI isa advaita-dazA kA manorama citraNa dekhie : prema jahA~ duvidhA nahIM re, nahi ThakurAita reja / . Anandaghana prabhu Ai virAjai, Apa hI samatA seja // 2 jahA~ vizuddha prema hotA hai vahA~ dvidhA bhAva nahIM rahatA aura na choTebar3e kA koI bhedabhAva tathA garva rahatA hai| isI taraha jaba AtmA samatA kI parAkASThA para pahuMca jAtA hai taba usa sthiti meM Ananda-puMja rUpa paramAtmA yA zuddhAtmA svayaM hI samatA kI seja para Akara virAjamAna ho jAte haiN| isa samatA aura ananta Ananda kI advata-dazA ko hI mukti kahate haiN| isa avasthA meM AtmA sva-svarUpa meM sthira rahatA hai, usameM kisI bhI prakAra rAga-dveSAdi vibhAva nahIM rahate haiN| yaha AnandAnubhUti kI dazA AtmapUrNatA kI dazA hai| jaisA ki Anandadhana ne kahA hai : Atama anubhava rasa bharI, yAme aura na maave| Anandadhana avicala kalA, viralA koI pAve // 1. Anandaghana granthAvalI, pada 37 / 2. vahI, pada 36 / 3. vahI, pada 2 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 Anandaghana kA rahasyavAda AtmA nija svarUpa ke guNoM ke anubhavarUpI rasa se labAlaba bharI huI hai| isalie isameM rAga-dvaSAdi vibhAva dazA ke hone kI koI sambhAvanA nahIM hai| tAtparya yaha ki AnandAnubhava kI sthiti meM AtmA meM kisI prakAra kA vikSobha-tanAva yA rAga-dvaSa kA bhAva nahIM rhtaa| isa acala, abAdhita AnandadAyinI paramAnanda-dazA ko koI viralA samadarzI sAdhaka yA jJAnI jana hI pA sakatA hai| ___ yadi hama Anandaghana ke anusAra mukti ke svarUpa kA vizleSaNa kareM to mukti kA artha hogA AtmA kI Anandamaya-dazA arthAt ananta Ananda kI prApti jise jainadarzana kI zAstrIya bhASA meM avyAbAdha sukha (anantasukha) kahA gayA hai| isa ananta sukha ko hI Anandaghana ne 'Anandaghana' kI saMjJA dI hai| vastutaH Ananda AtmA kA svabhAva hai, sva lakSaNa hai aura svarUpa hai| yadyapi darzana-jJAna Adi bhI AtmA ke svabhAva lakSaNa haiM, tathApi dhyAna meM rakhane yogya bAta yaha hai ki darzana-jJAna Adi guNoM kI anubhUti sAdhaka ko nyUnAdhika mAtrA meM hara kSaNa hotI rahatI hai, kintu AdhyAtmika Ananda to tabhI prApta ho sakatA hai jaba rAga-dveSa, icchAAkAMkSA Adi samApta ho| vaha to pUrNa vItarAga aura nirAkula-dazA meM hI sambhava hai| isIlie Anandaghana ne yaha batAnA cAhA ki AtmA kA sAdhya tattvataH Ananda kI prApti hI hai| vastutaH unake dvArA prayukta 'Anandaghana' zabda hI apane Apa meM rahasyamaya hai| isa rahasya ko jAnanA hI sAdhaka kA lakSya hai| jisane isa rahasya ko jAna liyA usane apane Apa ko jAna liyaa| ve svayaM isa rahasya ko jAnane ke lie atyadhika utsuka haiN| unakI yaha utsukatA padoM meM sarvatra jhalakatI hai| jaba unheM isa ananta Ananda kI anubhUti ho jAtI hai taba ve isameM sarAbora hokara kaha uThate haiM : mere prAna Anandaghana, tAna Anandaghana / mAta Anandadhana, tAta Anandadhana // gAta Anandaghana, jAta Anandadhana / rAja Anandaghana.kAja Anandaghana // sAja Anandaghana, lAja Anandadhana / / Ama Anandaghana, gAbha Anandaghana / nAbha Anandaghana, lAbha Anandaghana / ' 1. Anandadhana granthAvalI, pada 72 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 245 Anandaghana kI dRSTi meM prANa, zarIra, mAtA-pitA, jAti, rAjya Adi saba kucha Ananda hI hai| upAdhyAya yazovijaya ne bhI Anandavana ke antaraMga vyaktitva ko ati nikaTa se dekhA thaa| isIlie unhoMne Anandaghana kI Anandamaya-dazA kA sundara citraNa aSTapadI meM kiyA hai|' hama dekhate haiM ki Anandadhana aneka padoM evaM stavanoM meM bhakti kI bhASA meM paramAtmA se Anandaghana rUpa mokSa-pada-prApti kI yAcanA karate haiN| yathA eka araja sevaka taNAre, avadhAro jinadeva / / kRpA karI mujha dIjie re, Anandaghana pada seva // 2 vastutaH Anandaghana ne apane sAdhya ke svarUpa kA pratyakSa rUpa se kahIM bhI spaSTa citra nahIM khIMcA hai| rahasyadarzI sAdhaka ke lie yaha svAbhAvika bhI hai, kyoMki vaha to parama sattA (paramatattva) meM vizvAsa karatA hai jo ajJAta hai / vaha usa ajJAta parama sattA se sAkSAtkAra karanA cAhatA hai aura usase tAdAtmya-sambandha sthApita kara eka rUpa honA cAhatA hai / rahasyavAdI -darzana meM jo paramasattA yA paramatattva indriyAtIta hai, ajJAta hai, agamya hai, usa parama sattA se tAdAtmya-saMbandha sthApita kara lenA hI sAdhaka kA sAdhya hai| aisI parama sattA ko dArzanikoM ne paramatattva, parabrahma, parama satya, niraMjana, parama-zakti, mukti, mokSa, nirvANa, vItarAga-dazA, Ananda, avyAbAdha sukha, ananta sukha Adi vibhinna nAmoM se vyavahRta kiyA hai| eka anya dRSTikoNa se AtmA kA sAdhya (vItarAga dazA) hai| vastutaH jainadarzana meM paramAtmA koI pRthak sattA na hokara AtmA kA apanA nijasvarUpa prakaTa karanA hI mokSa, mukti yA vItarAgatA hai / jainadarzana meM arhataavasthA aura siddhAvasthA ko sAdhya mAnA gayA hai jise anya darzanoM meM kramazaH jIvanmukti aura videhamukti kahA gayA hai| Anandaghana ke darzana meM bhI ukta donoM prakAra kI mukti kA svarUpa parilakSita hotA hai| unake anusAra jIvanmukti paramAtma-avasthA hai jo ki jJAnAnanda se paripUrNa, pavitra, samasta upAdhiyoM se mukta tathA atIndriya hai| unhoMne AtmA kI 1. aSTapadI-upAdhyAya yazovijaya, pada 1-2, uddhRta-Anandaghana granthAvalI, pada 11 / 2. Anandadhana granthAvalI, vimala jina stavana / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 Anandaghana kA rahasyavAda tIna avasthAeM batalAI haiM aura unameM tIsarI paramAtma-avasthA hai| isI paramAtma-dazA ko prApta karanA hI sAdhaka kA lakSya hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki Anandaghana ke anusAra AtmA (bahirAtmA) kA paramAtmA kI koTi taka pahuMca jAnA hI jIvanmukti yA arhat avasthA hai| jainadarzana kI bhAMti anya darzanoM meM bhI yaha mAnA gayA hai ki bhedajJAna ho jAne para manuSya isI janma meM vItarAga-dazA (jIvanmukti) kA anubhava kara sakatA hai| tattvataH paramAtma-avasthA aura mukti meM koI bheda nahIM hai / eka hI avasthA ke ye do paryAyavAcI zabda haiM / Anandaghana eka anya pada meM mukti ke svarUpa kI carcA karate hue kahate haiM : kevala kamalA apacharA suMdara, gAna karai rasaraMga bhriirii| jIti nisANa bajAi birAjai, Anandadhana saravaMga dharIrI // ' AtmA karma-zatruoM ko jIta kara vijaya duMdubhi bajAtA huA apane zaddhasvarUpa meM sthita ho jAtA hai| nija-svarUpa ke prakaTa hone para rasaraMga se bharI huI sundara apsarAoM kI bhAMti kevala jJAna rUpa lakSmI prApta ho jAtI hai| anyatra bhI unhoMne kahA hai loka aloka prakAzaka chaiyo, jaNatAM kArija sIbUM / aMgoaMga bhari ramatAM, Anandaghana pada lIdhu // AtmA rAga-dveSa, moha-mamatA Adi vibhAva pariNatiyoM kA tyAga karatA hai taba samatA bhAva meM sthita hotA hai / pariNAmataH lokAloka prakAzaka kevala jJAna rUpa putra-prApti kA kArya siddha hotA hai aura kevala jJAna prApta hone para AtmA AnandapuMja rUpa mokSa-pada ko pA letA hai| jainadarzana meM videha-mukti arthAt siddhAvasthA se abhiprAya hai-AtmA kA aSTa karmo se rahita ho jaanaa| Anandaghana ne bhI jainadarzana sammata. videhamukti (siddhAtmA) ke svarUpa kA varNana karate hue kahA hai : loka aloka bici Apa virAjata, gyAna prakAza akelA / bAji chAMDi tahAM car3hi baiThe, jahAM sindhu kA melA // 1. Anandaghana granthAvalI, pada 53 / 2. vahI, pada 71 / 3. vahI, pada 55 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArzanika AdhAra 247 mukta AtmA yA siddhAtmA loka aura aloka kA jahAM saMdhi sthala hai vahAM nivAsa karatA hai / vahAM kevala jJAna kA hI prakAza hai / siddhAtmA janma, jarA aura mRtyu se ghire hue saMsAra kA tyAga kara usa sthAna para pahuMca jAtA hai jisa sthAna para ananta sukharUpa samudra laharA rahA hai| yahAM draSTavya yaha hai ki loka aura aloka ye jainadarzana ke pAribhASika zabda haiN| jainadarzana ke anusAra loka vaha hai jahAM paMcAstikAya ho arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya ho tathA aloka vaha hai jahAM kevala AkAza ho / prastuta pada meM Anandaghana muktAtmAoM ke sthAna kA saMkSepa meM bahuta hI sundara DhaMga se citraNa kiyA hai / yahAM yaha batAnA bhI aprAsaMgika nahIM hogA ki vastutaH mokSa yA mukti koI sthAna vizeSa nahIM hokara AtmA kI avasthA vizeSa hI hai / yadyapi vyavahAra dRSTi se lokAkAza aura alokAkAza ke bIca kA sthAna siddhoM kA AvAsa hone se 'siddhazilA' kahA jAtA hai / Anandaghana ne siddha-svarUpa kA varNana anyatra bhI kiyA hai / ve kahate haiM ki siddha paramAtmA ananta guNoM se yukta haiM, arUpI haiM, avigata haiM, zAzvat haiM, samagra padArthoM evaM bhAvoM ke jJAtA hai| sAtha hI, sahaja sukha meM ramaNa karane vAle, gambhIra, avinAzI aura avikAra haiM / jinhoMne jJAnAvaraNIya pAMca, darzanAvaraNIya nau, vedanIya do, mohanIya do - darzanamohanIya aura cAritra mohanIya, AyuSya cAra, nAma karma do, gotra do tathA antarAya karma kI pAMca uttara prakRtiyAM - isa taraha ukta ATha karmoM kI 31 uttaraprakRtiyoM ko kSaya kara 31 guNoM ko prApta kiyA hai|' vaise AgamoM meM siddha paramAtmA ke anya bhI aneka guNa batAe gae haiM, kintu yahAM unake pramukha 31 guNoM kI hI carcA kI gaI hai / 1. ananta arUpI avigata sAsato ho, vAsato vastu vicAra / sahaja vilAsI hAsI navi karai, avinAsI avikAra // jJAnAvaraNI paMca prakAra nI, darasaNa rA nava bheda / vedanI mohanI doi doi jANIi re, Aukho cAra vicheda // zubha azubha dou nAuM bakhANIyai, UMca nIca doya gota / vidhana paMcaka nivArI Apa thI, paMcama gati pati hota || jugapada bhAvI guNa jagadIsanAM re, ekatrIsa mati ANi / avara anaMtA paramAgama thakI, avirodhI guNa jANi // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda uttarAdhyayana sUtra meM bhI siddhAtmA ke 31 guNoM kA vivecana hai / yahAM yaha bhI ullekha karanA Avazyaka pratIta hotA hai ki santa Anandaghana ne kundakundAcArya kI bhAMti bandha aura mokSa ko paryAya avasthAoM kA viSaya mAnA hai' / vastutaH vyavahAra naya yA paryAya - dRSTi se hI bandha aura mokSa kI vicAraNA kI jAtI hai / isa sambandha meM unakA yaha pada draSTavya hai : 248 nizcaya naya kI dRSTi se na to AtmA kA bandhana hai aura na mokSa / ataH bandha aura mokSa donoM vyavahAra satya hai / sva-svarUpa kI dRSTi se to AtmA mAtra nitya, abAdhita aura AnandarUpa hai / isI bhAva kI punarAvRtti Anandaghana 'caubIsI' meM jJAnasAra kRta teisaveM pArzvajina stavana meM bhI huI hai / isI prakAra kA vicAra muni jJAnasAra ne bhI vyakta kiyA hai : baMdha maukha niha nahIM, vivahArI lakhi doi / kuzala khema anAdi hI, nitya abAdhita hoi // bandha mokha nahIM hamare, kabahI, nahiM utpAta binAsA / siddha sarUpI hama saba kAle, jJAnasAra padavAsA // 3 zrImadrAjacandra ne bhI prakArAntara se isI bAta ko puSTa kiyA hai| uparyukta vivecana ke AdhAra para niSkarSarUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki Anandaghana ke anusAra 'paramAnanda yA mukti' - sarva karmoM ke kSaya se 1. 2. sundara sarUpI subhaga siromaNI, suNi mukta Atama rAma / Anandaghana pada pAma // tanmaya tallaya tasu bhajana karI, Anandaghana granthAvalI, pada 37, tulanIya - vaMdhana mokha nahIM nizvaye, vivahAre bhaja doya re / akhaNDa anAdi na vicala kadA, nitya abAdhita soya re / - pArzvajinastavana, Anandavana granthAvalI | 3. Anandaghana granthAvalI, muni jJAnasAra uddhRta, pR0 20 / 4. chUTe dehA dhyAsato, nahi kartA tuM karma / - Anandaghana granthAvalI, pada 13 / nahiM bhoktA tuM tehano, eja dharma no marma / eja dharma thI mokSa che, tuM che mokSa svarUpa | anaMta darzana jJAna tuM, avyAbAdha svarUpa // - Atma-siddhi, pada 115-116 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana ke rahasyavAda ke dArganika AdhAra 249 prakaTIbhata parama Ananda yA AtmA kI Anandamaya (Anandaghana ) avasthA hI mukti athavA mokSa hai aura yahI AtmA kA parama evaM carama sAdhya hai| mukti ke upAya ___Anandaghana ne mAtra AtmA ke sAdhya ko hI sthira nahIM kiyA, pratyuta usa sAdhya taka pahuMcane aura use prApta karane ke upAyoM kI bhI carcA kI hai / aba prazna yaha hai ki mukti-prApti ke upAya athavA sAdhana kauna se haiN| sAdhya kI siddhi ke lie Anandaghana ne kina sAdhanoM kA avalambana liyA ? bhAratIya paramparA meM sAdhya kI siddhi ke lie jina sAdhanoM yA upAyoM kA sahArA liyA jAtA hai, unheM 'mukti ke upAya' athavA 'sAdhana' ke nAma se jAnA jAtA hai aura jisa kriyA se sAdhya kI siddhi hotI hai, use 'sAdhanA' kahA jAtA hai| ___ jainadharma meM mukti-prApti ke upAya ke rUpa meM ratnatraya kI sAdhanA suprasiddha hai| 'ratnatraya' jainadharma kA pAribhASika zabda hai| ratnatraya kI sAdhanA se abhiprAya hai-samyagdarzana, samyaka jJAna aura samyak cAritra kI aaraadhnaa| isa ratnatraya ko hI jaina dArzanika umAsvAti ne mukti kA mArga batAte hue kahA hai samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / / AcArya umAsvAti se lekara paravartI sabhI dArzanikoM ne mukti-prApti ke ukta tIna upAya batAe haiM / ina tInoM kI samyak sAdhanA paripUrNa hotI hai tabhI sAdhya kI siddhi hotI hai / ina tInoM ko vaidika bhASA meM mukti prApti ke upAya ke rUpa meM kramazaH bhakti, jJAna aura kama kahA gayA hai| kintu usameM ina tInoM ke samanvita rUpa para bala nahIM diyA gyaa| kisI ne bhakti ke dvArA mukti-prApti batAyI hai to kisI ne jJAna dvaaraa| jabaki jainadarzana meM ina tInoM meM se kisI eka ke dvArA mukti-prApti nahIM batAyI gii| unake anusAra samyagdarzana, samyak jJAna aura samyak cAritra-ina tInoM kI samucita rUpa se sAdhanA karane para hI Atmopalabdhi yA mukti prApti saMbhava hai / vastutaH nizcaya-naya ko dRSTi se to ye tInoM AtmA ke nija svarUpa 1. tattvArthasUtra, 112 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 Anandaghana kA rahasyavAda haiN| vyavahAra naya se hI ina tInoM ko sAdhana ke rUpa meM nirdiSTa kiyA gayA hai aura ina tInoM ke samanvita rUpa ko pradhAnatA dI gaI hai| santa Anandaghana kI sAdhanA-paddhati meM bhI ukta tInoM upAyoM kA samanvita rUpa prasphuTita huA hai / samyagdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra-ratnatraya kI sAdhanA ke atirikta unake sAdhanAtmaka rahasyavAda meM bhakti-prema-yoga kI sAdhanA, jaina-yoga, haThayoga Adi yoga-sAdhanA ke bhI darzana hote haiN| ataH unake dvArA apanAyI gaI vividha sAdhanA-paddhati kI carcA hama agale adhyAya meM kreNge| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya Anandaghana kA sAdhanAtmaka rahasyavAda sAdhanA mAnava jovana kA mahattvapUrNa aMga hai / bhAratIya-paramparA meM prAyaH sabhI RSi-manISiyoM ne sAdhanA ko apanAyA hai| rahasyavAdI-darzana meM bhI sAdhya kI prApti ke lie sAdhanA apekSita hai| jainadarzana kI sAdhanApaddhati kA parama aura carama lakSya mokSa yA mukti rahA hai| mokSa kA artha hai-AtmaguNoM kA pUrNa vikAsa, karma kI paratantratA se pUrNarUpa se mukta honA / santa Anandaghana ke sAdhanAtmaka rahasyavAda kA avikala rUpa hameM unakI kRtiyoM meM milatA hai| santa Anandaghana meM rahasyavAda ke mUlataH do rUpa dRSTigata hote haiM-eka sAdhanAmUlaka aura dUsarA bhAvanAmUlaka / sAdhanAmUlaka rahasyavAda meM hameM ratnatraya kI sAdhanA ke sAtha mukhyataH bhakti evaM yoga-sAdhanA ke spaSTataH darzana hote haiN| vastutaH unake sAdhanAmUlaka rahasyavAda kA pramukha lakSya hai-nirAkulatA aura Atmopalabdhi / ratnatraya kI sAdhanA ratnatraya kI sAdhanA jainadharma meM bahucarcita hai| jisa prakAra aSTAMga-yoga, yoga-darzana kI sAdhanA-paddhati ke rUpa meM suvikhyAta hai, usI prakAra ratnatraya jainadharma kI sAdhanA-paddhati ke rUpa meM suvikhyAta hai| usake tIna aMga hai : (1) samyagdarzana (2) samyagjJAna (3) samyak cAritra jaina-paramparA meM vyavahAra aura nizcaya donoM dRSTiyoM se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kA vidhAna kiyA gayA hai| mahAnizItha sUtra meM batAyA gayA hai ki sAdhanA kI dRSTi se samyagdarzana kA prathama sthAna Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 Anandaghana kA rahasyavAda hai, samyakjJAna kA dvitIya aura samyak cAritra kA tRtIya sthAna hai vastutaH darzana, jJAna aura cAritra rUpa ratnatraya kI sAdhanA ke dvArA hI AtmA kI uttarottara zuddhi hotI hai / darzana-jJAna aura cAritra ko kramazaH Atma-zraddhA, Atma-jJAna aura sva-svarUpa meM ramaNatA bhI kahA jA sakatA hai / samyagdarzana jaina- dRSTi se sAdhanA kA mUla samyagdarzana hai / samyagdarzana se hI AdhyAtmika vikAsa Arambha hotA hai / isIlie jaina - paramparA meM sAdhanA kI prathama bhUmikA samyagdarzana mAnI gaI hai / isa sambandha meM AcArya kundakunda kA kathana hai ki 'samyagdarzana ( samyak zraddhA) mokSa kI pahalI sIr3hI hai / jaina- zAstroM meM samyagdarzana kI carcA aneka rUpoM meM parilakSita hotI hai / samyagdarzana ke vividha rUpa sAmAnyatayA jaina - paramparA meM 'darzana' zabda tIna arthoM meM prayukta huA hai / (a) dRSTiparaka artha meM 'jaisI dRSTi vaisI sRSTi' yaha kahAvata prasiddha hai / dRSTi do hai -- ( 1 ) sanyak-dRSTi aura (2) mithyA - dRSTi / samyak dRSTi se abhiprAya haivizuddha-dRSTi yA nirmala-dRSTi tathA midhyAdRSTi kA artha hai - moha-dRSTi | yahA~ samyak --'darzana' zabda dRSTiparaka artha meM vyavahRta huA hai / ( ba ) tattva zraddhAparaka artha meM jainAgama meM 'samyagdarzana' zabda kA prayoga tattvArtha zraddhAna ke artha meM bhI huA hai / 1. sammadaMsaNaM paDhamaM, sammaM nANaM biijjiyaM / taiyaM ca sammacArita, egabhUyamimaM tigaM // - mahAnizItha, gAthA 2 / 2. sovANaM paDhama mokkhassa / -- darzana pAhuDa, 21 | Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 Anandaghana kA rahasyavAda hai, samyakjJAna kA dvitIya aura samyak cAritra kA tRtIya sthAna hai|' vastutaH darzana, jJAna aura cAritra rUpa ratnatraya kI sAdhanA ke dvArA hI AtmA kI uttarottara zuddhi hotI hai| darzana-jJAna aura cAritra ko kramazaH Atma-zraddhA, Atma-jJAna aura sva-svarUpa meM ramaNatA bhI kahA jA sakatA hai| samyagdarzana jaina-dRSTi se sAdhanA kA mUla samyagdarzana hai| samyagdarzana se hI AdhyAtmika vikAsa Arambha hotA hai / isIlie jaina-paramparA meM sAdhanA kI prathama bhUmikA samyagdarzana mAnI gaI hai| isa sambandha meM AcArya kundakunda kA kathana hai ki 'samyagdarzana (samyaktraddhA) mokSa kI pahalI sIr3hI hai| jaina-zAstroM meM samyagdarzana kI carcA aneka rUpoM meM parilakSita hotI hai| samyagdarzana ke vividha rUpa sAmAnyatayA jaina-paramparA meM 'darzana' zabda tIna arthoM meM prayukta huA hai| (a) dRSTiparaka artha meM - 'jaisI dRSTi vaisI sRSTi' yaha kahAvata prasiddha hai| dRSTi do hai-(1) samyak-dRSTi aura (2) niyaa-dhi| .::TI-se abhiprAya haivizuddha-dRSTi yA nirmala-dRSTi tathA mithyA-dRSTi kA artha hai-moh-dRsstti| yahA~ samyak-'darzana' zabda dRSTiparaka artha meM vyavahRta huA hai| (ba) tattva zraddhAparaka artha meM : jainAgarmoM meM 'samyagdarzana' zabda kA prayoga tattvArtha zraddhAna ke artha meM bhI huA hai| 1. sammadasaNaM paDhama, sammaM nANaM biijjiyaM / taiyaM ca sammacAritta, egabhUyamimaM tigaM // -mahAnizItha, gAthA 2 / 2. sovANaM paDhama mokkhassa / -darzana pAhuDa, 21 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA sAdhanAtmaka rahasyavAda 253 (sa) zraddhAparaka artha meM 'samyagdarzana' zabda deva, guru aura dharma ke prati zraddhA ke artha meM bhI prayukta huA hai| jaina-paramparA meM zraddhA, samyaktva, zraddhAna, samatva, samakita, samyagdRSTi, samyagdarzana, zuddha zraddhA Adi ekArthaka haiM / samyagdarzana kA lakSaNa evaM svarUpa AcArya umAsvAti ke zabdoM meM, 'tattvArthazraddhAna samyagdarzanam'tattvarUpa padArthoM ko zraddhA arthAt dRr3ha pratIti samyagdarzana hai| AcArya samantabhadra AptAdi ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiM / aura AcArya hemacandra ke anusAra sudeva, suguru aura sudharma meM zraddhA rakhanA samyaktva arthAt samyagdarzana hai| santa Anandadhana ne bhI ukta jainAcAryoM kA anusaraNa karate hue samyagdarzana kA mahattva evaM lakSaNa nimnAMkita paMktiyoM meM abhivyakta kiyA hai : __ bhAva avizuddha ju, kahyA jinavara deva re| te tima avitattha muddahe, prathama e zAMti pada seva re / / AgamoM meM jinezvara paramAtmA ne jina-jina bhAvoM arthAt tattvoM yA padArthoM ko svabhAva-dazA kI dRSTi se vizuddha aura dvibhAva dazA kI azuddha nirUpita kie haiM, unheM yathAtathya rUpa meM hI yathArtha jAnakara aura una 1. tattvArtha sUtra 12 evaM tahiyANaM tu bhAvANaM, sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNa saddahaMtassa, sammatta taM viyAhiya // -uttarAdhyayana, 20115 / 2. zraddhAnaM paramArthAnAmAptA'gama tapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam // -samIcIna dharmazAstra, pR0 32 / 3. yA deve devatA buddhi, gurau ca gurutAmatiH / dharme ca dharmadhIH zuddhA, samyaktvamidamucyate // -yogazAstra, prakAza, 3, zlo0 2 / 4. Anandadhana granthAvalI, zAnti jina stavana / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 Anandadhana kA rahasyavAda para pUrNa zraddhA karanA hI samyagdarzana hai aura yahI Atma-zAnti kA prathama sopAna hai| ukta paMktiyoM meM Anandaghana ne yathArtha zraddhA para bala diyA hai| unakA spaSTa kathana hai ki sAdhaka sarvaprathama jisa vastu kA jaisA svarUpa, svabhAva yA pariNAma hai, use usI rUpa meM maane| isa prakAra kI dRr3ha zraddhA, yathArtha vizvAsa, vItarAga-Apta vacana para pUrNa AsthA rakhane para hI -::- - mila sakatI hai| vyAvahArika dRSTi se 'jina' kI vANI meM, 'jina' ke upadeza meM jisako dRDhaniSThA hai, zuddha zraddhA hai, vahI samyagdarzI hai| ___ saMkSepa meM jIvAdi nau tattva evaM SaDdravya kA jo svarUpa tIrthaMkaroM ne batAyA hai, ve usI rUpa meM yathArtha haiM, isa prakAra kI tattva-zraddhA hI samyagdarzana hai| AcArAMga meM bhI samyagdarzana ke zraddhAparaka artha kA nirdeza milatA hai / usa zraddhA kA AdhAra usameM jinoM kI AjJA hai| usameM kahA gayA hai tameva saccaM NIsaMkaM, jaM jiNehiM paveiyaM / ' 'jo jinoM ne kahA hai vahI saccA hai'| yaha zraddhA hI samyagdarzana hai| prastuta sUtra meM 'jinoM ne jo kucha kahA hai, vahI satya aura niHsaMka hai'aisI zraddhA para bala diyA gayA hai| uparyukta samasta uddharaNoM meM samyagdarzana kA mUla zraddhA batAyA gayA hai| binA zraddhA ke sAdhaka sAdhanA meM praviSTa nahIM ho sktaa| kintu zraddhA ke do rUpa haiM-eka andha zraddhA ora dUsarI samyak zraddhA, sazraddhA yA zuddha shrddhaa| gItA meM zraddhA ke tIna rUpoM kI carcA kI gaI hai| ve haiM-sAttvikI, rAjasI aura tAmasI zraddhA / 2 santa Anandaghana ne bhI anantajina stavana meM samyagdarzana ke sandarbha meM zraddhA ke sthAna para 'zuddha zraddhAna' kA prayoga kiyA hai| zraddhA to andha bhI ho sakatI hai, lekina zuddha-zraddhA yA samyak zraddhA ke jJAna-cakSu sadaiva khule rahate haiN| vaise to pratyeka zraddhA jJAnapUrvaka hI hotI hai| AcArya samantabhadra ne bhI zraddhA ke sthAna para 'suzraddhA' zabda prayukta kiyA hai| AcArAMgasUtra, 1155 / 2. bhagavadgItA, 172 / 3. suzraddhA mamate mate smRtirapi tvayyarcanaM cApi te / -stutividyA, 114 vAM padya / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA sAvanAtmaka rahasyavAda 255 zraddhA jIvana kA saMbala hai / jaina granthoM meM zraddhA kA mahattvapUrNa sthAna hai| usase hI mokSa mila sakatA hai / suttapiTaka meM bhI kahA gayA hai ki manuSya zraddhA se saMsAra pravAha ko pAra kara jAtA hai / ' bhagavadgItA meM zraddhA kI mahattA nimnAMkita zabdoM abhivyakta huI hai--'yaha puruSa zraddhAmaya hai / isalie jo puruSa jaisI zraddhAvAlA hai, vaha svayaM bhI vahI hai / tAtparya yaha ki jaiso jisakI zraddhA hai, vaisA hI usakA svarUpa hai / vastutaH zraddhA yA samyagdarzana vaha AdhArabhUta sopAna hai jisake Upara cAritra rUpI bhavya prAsAda nirmita kiyA jA sakatA hai / uttarAdhyayana sUtra meM to yahAM taka kahA hai ki 'natthi caritaM sammataM vihUNaM' samyaktva ke binA, zraddhA ke binA samyak cAritra kI prApti nahIM ho sakatI / vizvAsa yA zraddhA ke abhAva meM cAritra kevala bAhya AcaraNa mAtra hai| Anandaghana ne bhI samyagdarzana ke lie zuddha zraddhA kI mahattA para prakAza DAlate hue kahA hai : arthAt deva guru dharmanI zuddhi kaho kima rahai, zuddha zraddhAna ANo / zuddha zraddhAna viNa saba kiriyA karI, chArapara lIpaMNo teha jANo // 4 yadi ekAnta nirapekSa vacana kA kathana kiyA jAya to phira deva, guru aura dharma ke yathArthatA kI parIkSA kaise ho sakatI hai ? aura parIkSA ke abhAva meM deva, guru-dharma para dRr3ha zraddhA kaise Tika sakatI hai ? isalie sarvaprathama deva, guru aura dharma para andhazraddhA nahIM, pratyuta parIkSApUrvaka samyak zraddhA kA honA nitAnta Avazyaka hai / samyak zraddhA ke abhAva meM kI gaI samUcI AdhyAtmika sAdhanAe~ - kriyAe~ rAkha (dhUla) ke Dhera para lIpane ke samAna vyartha hai / cUMki, samyagdarzanavihIna samasta kriyAe~ saMsAra kI abhivRddha hI karatI haiM / kahane kA tAtparya yaha hai ki zraddhAvihIna sAdhaka dvArA kRta samasta AcaraNa rAkha para lIpane kI bhAMti vyartha zrama hai / jisa prakAra rAkha lIpanA vyartha hai, usI prakAra zraddhAhIna kriyAe~ bhI niSphala hotI 1. suttapiTaka -suttanipAta, 1|10|4 | 2. zraddhAmayo'yaM puruSo yoyacchraddhaH sa eva saH / - bhagavadgItA, 17 / 3 / 3. uttarAdhyayana, 28 / 29 / 4. Anandaghana granthAvalI, anantajina stavana / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 Anandaghana kA rahasyavAda haiN| yahI bAta prakArAntara se upAdhyAya yazovijaya ne bhI kahI hai| isa sambandha meM unakA kathana hai 'samatA ke binA sArI kriyAe~ Usara bhUmi meM vapana kie bIja ke samAna niSphala hai|' isI kI pratidhvani upAdhyAya vinaya vijaya kI nimnAMkita paMktiyoM meM bhI draSTavya hai : samatA viNa je anusare, prANI punyanAM kAma / chAra Upara te lIpaMj, jyoM jhAkhara citrAma // 2 samyagdarzana kA hI apara nAma zuddhA zraddhA hai / zuddha zraddhA Ane para antadRSTi khula jAtI hai, Atma-anAtma tattvoM kA viveka ho jAtA hai / jainadarzana kI pAribhASika zabdAvalI meM ise 'samyaktva-prApti' kahate haiM aura rahasyavAda kI avasthAoM meM ise Atma-jAgRti kI avasthA kahA gayA hai| samyak jJAna jaina-paramparA meM sAdhanA ke kSetra meM samyakjJAna kA vahI mahattva hai, jaisA samyagdarzana kA / samyagdarzana ke bAda sAdhaka kI dUsarI sAdhanA haisamyakjJAna kI prApti / samyakjJAna aura samyagdarzana kA anyonyAzrita sambandha hai| donoM eka dUsare ke pUraka kahe jA sakate haiN| darzana kA samAveza jJAna ke antargat aura tapa kA samAveza cAritra ke antargat mAnA gayA hai| isa dRSTi se kahIM-kahIM 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH' sUtra ke anusAra jJAna aura kriyA ko mokSa kA sAdhana kahA hai| sUtra kRtAMga meM kahA hai ki jJAna aura karma (kriyA) se hI mokSa milatA hai| jJAna ke sambandha meM jainadarzana kI yaha avadhAraNA hai ki jJAna AtmA kA maulika guNa hai| vaha nyAya-vaizeSika kI bhAMti use Agantuka guNa 1. adhyAtmasAra, adhikAra 9 / 2. uddhRta-Anandaghana caubIsI, pR0 300 sampA0-le0 motIcanda giradharalAla kaapdd'iyaa| 3. AhaMsu vijjA caraNaM paramokkhaM / -sUtrakRtAMga, 1 / 12 / 11 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA sAdhanAtmaka rahasyavAda 257 nahIM mAnatA / usake anusAra jJAna AtmA hI hai|' isalie vaha AtmA se abhinna hai| jainAcAryoM ne jJAna ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai-mithyAjAna aura samyagjJAna / AtmA kyA hai, karma kyA hai, bandhana kyA hai ? Adi AtmaanAtma sambandhI viSayoM kA yathArtha bodha honA hI samyagjJAna kahalAtA hai| yathArthabodha samyagjJAna hai aura ayathArthabodha mithyAjJAna / santa Anandaghana ke anusAra AtmA kA jJAna, AtmA ke vizuddha svarUpa kA yathArtha jJAna honA hI samyagjJAna hai| nizcaya-dRSTi se Atma-svarUpa kA jJAna hI samyagjJAna hai| paM0 daulatarAma ne bhI kahA hai ki "Apa rUpa ko jAna panau so, samyagjJAna kalA"2 AcArya hemacandra ne sAdhatA ke kSetra meM Atma-jJAna ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| yaha satya hai ki sabhI jJAnoM meM zreSTha jJAna AtmajJAna hI hai| Atmatattva kA parijJAna karane para sabhI kA parijJAna ho jAtA hai| vastutaH samyagjJAna AtmA kI vaha zakti hai jisake abhAva meM kriyA aMdhI hai| ___ isa prakAra, samyagjJAna ke prApta hone para sAdhaka meM se rAga-dveSa-mohAdi kSINa ho jAte haiM, sva-para kA bheda spaSTa ho jAtA hai aura samatA kI kiraNeM mithyAtva kA aMdhakAra dUra kara detI haiN| phalataH kevala jJAna rUpa sUrya Alokita ho jAtA hai| Anandaghana ne samyak jJAna kI yathArthadazA kA varNana karate hue kahA hai : mere ghaTa jJAna bhAna bhayo bhora / cetana cakavA cetanA cakavI bhAgau viraha ko sora / / 1 / / phailI cihu~ disi catura bhAva ruci, miTyo bharama tama jora / ApakI corI Apa hI jAnata, ore kahata na cora // 2 // 1. je AyA se vinnAyA je vinnAyA se AyA / -AcArAMga, 1 / 5 / 5 / 2. chahaDhAlA, 4 / 6 / 3. yogazAstra, 4 / 2 / 4. je ega jANei se savva jaannei| -AcArAMga, 113 / 4 / 17 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 Anandaghana kA rahasyavAda amala kamala vikaca bhaye bhUtala, maMda viSai sasi kora / Anandaghana ika vallabha lAgata, aura na lAkha karora // 3 // ' mere hRdaya meM kaivalya bIjarUpa samyagjJAna kA sUrya udita ho gayA hai / isake udita hone se bhrama-mithyAtva rUpa aMdhakAra-zakti kA prabala jora manda paDa gyaa| sUrya kA prakAza phailate hI jaise pRthvI para kamala khila jAte haiM, vaise hI samyagjJAna rUpa sUrya ke Alokita ho jAne se hRdaya-kamala vikasita ho gayA aura pariNAmataH viSaya-vAsanA, mithyAtva rUpa canda-kiraNeM maMda par3a giiN| samyaka cAritra mokSa-prApti kA eka sAdhana samyak cAritra bhI hai| samyak cAritra jaina-sAdhanA kI AdhArazilA hai| isake binA sAdhaka kA darzana aura jJAna nirarthaka hai / 2 kahA bhI hai-'jJAnasya phalaM viratiH'-jJAna kA phala hai vrata arthAt samyak aacrnn| nizcaya-dRSTi se samyak cAritra kA artha hai-sva meM ramaNa krnaa| Anandaghana ke anusAra Atma-svarUpa meM ramaNa karanA hI samyak cAritra hai| vastutaH unhoMne yoga-sAdhanA ko samyak cAritra ke rUpa meM prakaTa kiyA hai| unakI dRSTi meM yoga hI samyak cAritra hai| Anandaghana kI AcAra pradhAna rahasya-sAdhanA vAstava meM sva-svarUpa meM lInatA aura svasvarUpa meM ramaNatA kI sAdhanA hai| zAstrIya paribhASA meM ise bhAvacAritra kahA gayA hai| yahI vizuddha saMyama hai| prAcIna jainAgama AcArAMga sUtra samyaka cAritra kA sarvotkRSTa udAharaNa prastuta karatA hai| isameM mukhyarUpa se sAdhujIvana ke AcAra saMbandhI niyamoM para vizada prakAza DAlA gayA hai| jainadarzana kA mukhya uddezya hai-vyakti ko svAvalambI bnaanaa| svAvalambana ke sAdhanAbhUta samyak cAritra ko jIvana meM kaise utArA jAya, isakI sundara preraNA Anandaghana ne 'AzA aurana kI kyA kIjai' pada meM pradAna kI hai| unake anusAra samyak cAritra kI sAdhanA kA eka mAtra lakSya hai-sva-svarUpa kI upalabdhi / sva-svarUpa kI upalabdhi samatA yA samabhAva se hI ho sakatI hai, kyoMki samabhAva hI 1. Anandaghana granthAvalI, pada 73 / 2. SaDprAbhRta, 65 evaM niyamasAra, 137-139 / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA sAdhanAtmaka rahasyavAda 259 cAritra hai|' samabhAvI sAdhaka ke jIvana meM kisI ke prati bhI rAga-dveSa nahIM rahatA, pratyuta usakI dRSTi sabhI ke prati samAna rahatI hai| Anandaghana ne bhI samatva (samatA) kI carcA yatra-tatra kI hai| ve svayaM jainAgamAnusAra sAdhucaryA kA pAlana karate the| unake sAdhutva kA Adarza nimnAMkina Agama vAkya ke anusAra thA : lAbhAlAbhe suhe dukkhe jIviye maraNe thaa| samoniMdA pasaMsAsu tahA maNAvamANao // 2 isI bhAva ko Anandaghana ne apane zabdoM meM isa prakAra abhivyakta kiyA mAna apamAna citta samagiNe, sama giNe kanaka pASANa re| vaMdaka niMdaka sama giNe, izyo hoya tUM jANa re // sarva jaga jantu sama giNe, giNe tRNa maNi bhAva re| mukti saMsAra behu sama giNe, muNe bhava-jalanidhi nAva re // kahA bhI hai ki zramaNatva kA sAra upazama hai| dhammapada meM bhI kahA gayA hai ki jo samatA kA AcaraNa karatA hai, vaha samaNa (zramaNa) kahalAtA hai|" santa Anandadhana ke anusAra 'zramaNa' kA lakSaNa isa prakAra hai : AtamajJAnI zramaNa kahAvai, bIjA to dravya liNgiire| vastugate je vastu prakAzai, Anandadhana mata saMgIre // 3 jo AtmajJAna se yukta hai, vahI saccA zramaNa kahalAtA hai| Atma-jJAna se rahita sAdhu to mAtra dravya se veza ko dhAraNa kie hue haiN| vastutaH Anandaghana na kevala zramaNa kI carcA kI hai, apitu unhoMne zramaNa ke samyaka cAritra ke zuddha svarUpa kI ora bhI saMketa kiyA hai| . 1. cArittaM samabhAvo / -paMcAstikAya, 107 / 2. uttarAdhyayana sUtra, 19 / 91 / Anandaghana granthAvalI, zAMtinAtha jina stavana / 4. uvasamasAraM khu sAmaNNaM / -bRhatkalpasUtra, 1 / 35 / 5. dhammapada, 26 / 6 / 6. Anandaghana granthAvalI, vAsupUjya jina stavana / lh lh >> Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 Anandaghana kA rahasyavAda sUtra anusAra je bhavika kiriyA karai, tehano zuddha cAritra parikho // ' jainAgamoM meM varNita zramaNAcAra ke anurUpa jo sAdhaka samyak cAritra kA pAlana karatA hai, samyak kriyA-AcaraNa karatA hai usI kA cAritra samyaka cAritra kahA gayA hai| yadyapi Anandaghana ne kahIM-kahIM ADambara yakta karma-kANDoM ko anupayukta mAnA hai, phira bhI zuddha-kriyA arthAt samyaka-kriyA. samyak-AcaraNa kA samarthana kiyA hai, kyoMki yaha zuddha-kriyA' mokSa-prApti kA parama sAdhana hai| ataeva zuddha-kriyA ke sambandha meM unakA nimnAMkita mantavya hai : nija sarUpa je kiriyA sAdhe, te adhyAtama lahiyere / je kiriyA kari caugati sAdhai, te na adhyAtama kahiye re // 2 jisa kriyA se, jisa cAritra se, jisa jIvana-caryA se nija svarUpa kI prApti hotI hai, vahI zuddha kriyA hai, vahI AdhyAtmika-nAdhanA hai, kintu isake viparIta jisa kriyA se, jisa ADambarayukta karma-kANDa se cartugati paribhramaNa karanA par3e, vaha AdhyAtmika kriyA arthAt samyak cAritra nahIM kahA jA sktaa| isameM tanika bhI sandeha nahIM hai ki zuddha kriyA kI AdhAra zilA zuddha zraddhA samyagdarzana hai| isI taraha anyatra bhI Anandaghana ne zramaNa jIvana ke AcAra dharma ke antargat dravya aura bhAva se pAMca samiti ke svarUpa para bhI samyak prakAza DAlA hai / bhakti-yoga kI sAdhanA jaina-bhakti kA svarUpa ___ ratnatraya kI sAdhanA-paddhati ke atirikta bhaktitattva ne bhI Anandaghana. ko sarvAdhika prabhAvita kiyA hai / bhakti bhI unakI sAdhanA kA pramukha rUpa hai| sAdhanA kI prathama bhUmikA meM bhakti kA bahuta bar3A upayoga hai / vastutaH bhakti yoga eka vilakSaNa taraha kI sAdhanAtmaka avasthA hai| prema kI ajasra _dhArA antaHkaraNa meM se phUTa nikalatI hai, usa prema kI ajasra dhArA ko 1. Anandaghana granthAvalI, ananta jina stavana / 2. Anandaghana granthAvalI, zreyAMsa jina stavana / 3. pAMca samiti-DhAleM, uddhRta-Anandadhana granthAvalI, pR0 245 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA sAvanAtmaka rahasyavAda 261 paramAtmatattva kI upAsanA meM pravAhita karanA hI bhakti-yoga hai| dUsare zabdoM meM, 'prema' jise yoga kI bhASA meM 'bhakti' kahate haiN| yahAM bhakti se abhiprAya hai-bhAva kI vizuddhi se yukta anurAga / jisa anurAga meM bhAva kI nirmalatA nahIM hotI, vaha anurAga (prema) bhakti nahIM khlaataa| ___ bhakti kI sAdhanA AsthA ko sudRr3ha banAne kI sAdhanA hai| paramAtmA banane ke lie yaha eka sarala evaM sugama mArga hai| jaina-paramparA meM jinendra ke stavana, pUjanAdi ko bhakti kahA gayA hai| kintu jaina-bhakti kA lakSya aihika svArtha na hokara Atma-zuddhi hai| ___bhakti, sAdhanA kI prAthamika sthiti hai / AtmA java paramAtmA bananA cAhatI hai taba usakA prArambhika prayatna bhakti ke rUpa meM hI hotA hai| bhakti meM samarpaNa kA bhAva pradhAna hotA hai| bhakta apane jIvana ko tabhI sArthaka mAnatA hai, jaba vaha bhagavAn ke caraNoM para samUcA car3ha jAe / santa Anandaghana ke stavanoM evaM padoM meM bhakti yoga kI parAkASThA ke darzana hote haiN| bhaktiyoga kI parAkASThA kA sarvottama udAharaNa Anandaghana kI nimnAMkita paMktiyoM meM draSTavya hai : jina caraNe cita lyAuM re manA / arihaMta ke guNa gAUM re manA / / jina0 // udara bharaNa ke kAraNa re gauvAM vana meM jAya / cAra carai cihuM disa phire, vAkI surati vacharuA mAMhi re / ' jisa prakAra udara bharaNa ke lie gaueM vana meM jAtI haiM, ghAsa caratI haiM, cAroM ora phiratI haiM, kintu unakA mana apane bachar3oM meM lagA rahatA hai, vaise hI saMsAra ke kAmoM ko karate hue bhI bhakta kA mana bhagavAn ke caraNoM meM lagA rahatA hai| punazca unakA kathana hai ki jisa prakAra kAmI kA mana, anya saba sudha-budha khokara kAma-bAnanA meM hI tRpta hotA hai, anya bAtoM meM use rasa nahIM AtA, vaise hI prabhu-nAma aura smaraNAdi rUpa bhakti meM, bhakta kI avicala ananya niSThA hotI hai / usakA mana bhagavAn ke atirikta anyatra kahIM bhI nahIM jaataa| isa pada se yaha phalita hotA hai ki sAdhaka ko arhanta-siddha paramAtmA kI bhakti avazya karane yogya hai, kyoMki bhakti 1. Anandaghana granthAvalI, pada 81 / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 Anandaghana kA rahasyavAda yoga kA dhyeya hai-pratyakSAnubhUti / Anandaghana ne anyatra bhI aneka padoM meM bhakti-yoga para samyak prakAza DAlA hai / yoga-sAdhanA yoga eka AdhyAtmika sAdhanA hai / maharSi pataMjali ke aSTAMga yoga kI sAdhanA bahucarcita hai / jaina - paramparA meM bhI adhyAtma sAdhanA yoga ke rUpa meM prasphuTita huI hai| isakA suvyavasthita rUpa hameM AcArya haribhadra kI kRtiyoM meM dekhane ko milatA hai / unhoMne yoga-sAdhanA krama ko ATha yoga dRSTiyoM ke rUpa meM vibhakta kiyA hai / Anandaghana ne bhI sambhava jina stavana meM 'dRSTi' zabda kA prayoga kiyA hai / ve kahate haiM / doSa vali dRSTi khulai bhalI, prApti pravacana vAka' / yahAM unhoMne samyak yoga- dRSTi khulane para bala diyA hai / yoga ko hama AdhyAtmika vikAsa krama kI bhUmikA bhI kaha sakate haiM / yoga-sAdhanAparaka zabdAvalI santa Anandaghana ke sAdhanAtmaka rahasyavAda meM ratnatraya evaM bhaktitattva kI sAdhanA ke sAtha hI yoga-sAdhanA kA bhI samAveza huA hai / unakI racanAoM meM jisa prakAra ratnatraya tathA bhakti-yoga kI sAdhanA kA vivecana upalabdha hotA hai, usI prakAra yoga kI sAdhanAparaka zabdAvalo bhI aneka rUpoM meM prApta hotI hai / kahIM unhoMne siddhoM-nAthoM aura tAntrikoM ke yogaparaka zabda yathA - surati, nirati, ajapAjApa, anAhadanAda, Ananda, amRta, gagana-maNDala, brahmarandhra, sahaja, niraMjana, ir3A, piMgalA, suSumnA Adi zabda vyavahRta kie haiM to kahIM aSTAMga yoga kI carcA kI hai aura kahIM-kahIM jaina-yogaparaka sAdhanA ko bhI apanAyA hai, jisameM yoga kI pUrva bhUmikA kerUpa meM unhoMne abhaya, adveSa aura akheda kI carcA kI hai / sAtha hI avacaMka-traya yoga kA bhI ullekha kiyA hai / vastutaH Anandaghana ke yogaparaka zabdoM ke prayoga meM svAnubhUti kI gaharI cetanA hai / unakI yoga-sAdhanA meM aSTAMga-yoga, haThayoga, jaina-yoga tathA kabIra Adi pUrvavartI sAdhakoM kI yoga-sAdhanA paddhati kA samanvita rUpa parilakSita hotA hai / Anandaghana vAstava meM, eka jAgarUka sAdhaka the / isIlie pUrvavartI evaM 1. Anandaghana granthAvalI, sambhava jina stavana / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana kA sAvanAtmaka rahasyavAda tatkAlIna sAdhanA-paddhatiyoM kI zabdAvalI se unakA pUrNataH paricita honA asvAbhAvika nahIM hai| yoga kA svarUpa 'yoga' zabda yuj dhAtu se banA hai, jisakA artha hai 'jor3anA' / jo sAdhana AtmA ko paramAtmA se jor3atA hai, usako yoga kahA jAtA hai| maharSi pataMjali ke anusAra cittavRttiyoM kA nirodha hI yoga hai|' jaba ki yoga ke sambandha meM jainadarzana kI avadhAraNA yaha hai ki zarIra, vANI tathA mana ke karma kA nirodha saMvara hai aura yahI yoga hai / AcArya haribhadra kA abhimata hai ki yoga mokSa prApta karAnevAlA arthAt mokSa ke sAtha jor3anevAlA hai aura AcArya hemacandra ne to yoga ko jJAna, zraddhAna aura cAritrAtmaka kahA hai| santa Anandaghana ne bhI isI kA anusaraNa karate hue samyak cAritra ko hI yoga ke rUpa meM prakaTa kiyA hai| vastutaH mokSaprApti ke jo kAraNabhUta sAdhana haiM, vahI yoga hai| yoga ke vividha bheda ___mUlataH yoga eka hai, phira bhI sthUla rUpa se usake aneka bheda kie gae haiM / yathA-haThayoga, rAjayoga athavA aSTAMga-yoga, layayoga,maMtrayoga, jaina-yoga Adi / Anandaghana ke rahasyavAda meM ukta yoga ke sabhI bhedoM kI vicAraNA pAI jAtI hai| haThayoga haThayoga meM vividha AsanoM ke dvArA 'kAyAsAdhana' kiyA jAtA hai| haThayoga vizeSarUpa se zarIra se sambaddha sAdhanA hai| isameM mukhyataH zvAsocchvAsa kA nirodha kiyA jAtA hai| madhyayuga meM siddhoM aura nAthoM ne haThayoga kI prakriyA kA kAphI pracAra-prasAra kiyaa| haThayoga kA sabase pramukha viSaya hai nAr3I-jaya, isakA vikasita rUpa kuNDalinI-zakti kA hai| yogI kA lakSya kuNDalinI zakti ko suSumnA ke bIca se cakroM kA bhedana karate hue sahasrAra kamala taka le jAnA hai| jaba kuNDalino sahasrAra cakra 1. yogadarzana, 112 / 2. tattvArtha, 9 / 1 / 3. yogavizikA, 1 // 4. abhidhAna cintAmaNi, 1177 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 Anandadhana kA rahasyavAda meM pahuMca jAtI hai taba sAdhaka ko samAdhi kI sthiti prApta ho jAtI hai| isa samAdhi avasthA ko prApta karane ke pazcAt yogI amara ho jAtA hai| ___ yadyapi jaina-sAdhanA meM haThayoga ko nahIM mAnA gayA hai, kintu santa Anandaghana meM isake prArambhika tattva pAe jAte haiN| kintu unakI racanAoM meM haThayoga kA bIbhatsa rUpa dRSTigocara nahIM hotA hai| haThayoga kI prAraMbhika prakriyA kA ullekha karate hue Anandaghana kA kathana hai : mhAro bAlUDo saMnyAsI, deha devala maThavAsI / iDA piMgalA mAraga taji jogI, sukhamanA ghari aasii| brahmarandhra madhi AsaNa pUrI bAbU, anahada nAda bajAsI // ' merA alpavayaska saMnyAsI zarIrarUpI mandira meM nivAsa karatA hai aura vaha candranAr3I (ir3A) tathA sUryanAr3I (piMgalA) kA parityAga kara suSumnA nAr3I meM praveza karatA hai| tadanantara yogI apanA Asana sthira kara suSumnA nAr3I dvArA prANavAyu ko brahmarandhra meM le jAkara anahadanAda bajAtA huA cittavRtti ko usameM lIna kara detA hai| layayoga __ AtmA ko paramAtmA meM laya kara denA hI 'layayoga' kahalAtA hai| isake aneka bheda haiN| yathA-nAda-laya-yoga, zabda-surati-yoga, sahaja layayoga / Anandaghana meM nAdalaya-yoga se sambaddha rahasyAbhivyakti pAI jAtI hai| anahadanAda kI carcA unhoMne aneka sthaloM para kI hai| ahanadanAda zravaNa nAda laya kI parAkASThA hai| anahadanAda se tAtparya hai, jisake dvArA sAdhaka apanI AtmA ke gUr3hatama aMza meM praveza karatA hai, jahAM para apane ApakI pahacAna ke sahAre vaha sabhI sthitiyoM ko pAra kara anta meM kAraNAtIta ho jAtA hai / jaba anahadanAda sunAI par3atA hai tabhI sAdhaka ko paramatattva ke darzana hote haiN| yoga se prabhAvita hone ke kAraNa Anandaghana bhI anahadanAda ke rUpa meM usakI anubhUti karate the| isakA saMketa karate hue unhoMne kahA hai : upajI dhuni ajapA kI anahada jIta, nagAre vArI / jhar3I sadA Anandaghana barakhata, bana mora ekana tArI // 2 1. Anandaghana granthAvalI, pada 75 / 2. vahI, pada 86 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kAnAvanAtmaka rahasyavAda jo sAdhaka AzAoM ko mArakara apane antaH meM ajapAjApa ko jagAte haiM, ve cetana mUrti niraMjana kA sAkSAtkAra karate haiN| isa ajapA kI anahada dhvani utpanna hone para Ananda ke megha kI jhar3I laga jAtI hai aura jIvAtmA saubhAgyavatI nArI ke sadaza bhAvavibhora ho uThatI hai| anahadanAda kI carcA anyatra bhI Anandadhana ne kI hai| nAda laya-yoga kA apanA eka rUpa aura hameM Anandaghana meM milatA hai| vaha hai unakA zabda surati-yoga / isa yoga kA varNana sAmAnyataH yogazAstra ke granthoM meM nahIM miltaa| AcArya kundakunda ke mokSapAhur3a meM 2 'surada' (surata) zabda kA pratyaya avazya upalabdha hotA hai kintu isake bIja siddhoM meM DhUr3he jA sakate haiN| Anandaghana ne bhI katipaya padoM meM 'surati' yA 'surata' zabda kA prayoga kiyA hai / rAjayoga layayoga ke bAda rAjayoga AtA hai| haThayoga aura layayoga rAjayoga kI prAthamika bhUmikAeM hI kahI jA sakatI haiN| rAjayoga vastutaH haThayoga ke pazcAt kI sAdhanA hai| haThayoga meM zArIrika sAdhanA para bala diyA jAtA hai| isake viparIta rAjayoga kA sambandha mana se mAnA jAtA hai| rAjayoga ko aSTAMga yoga bhI kahate haiN| aSTAMga yoga kI carcA Anandaghana ne bhI kI hai| isa sambandha meM unakA nimnAMkita pada draSTavya hai : yama niyama AsaNa jayakArI,prANAyAma abhyaasii| pratyAhAra dhAraNA dhArI, dhyAna samAdhi samAsI // 4 yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ye aSTAMga-yoga kahe gaye haiN| yama aura niyama yama kA artha hai-indriyoM kA nigraha karanA aura niyama kA artha haimahAvratoM kA pAlana krnaa| 1. Anandadhana granthAvalI, pada 75 / 2. mokSapAhur3a, gAthA 83-84 / 3. jogI surati samAdhi maiM, mAno dhyAna jhkolaa| -Anandaghana granthAvalI, pada 31 / evaM surata siMdUra mAMga raMgarAtI, nirata benI sabhArI / -Anandaghana granthAvalI, pada 86 / 4. Anandaghana granthAvalI, pada 75 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 Anandaghana kA rahasyavAda zrAsana Asana prAyaH kisI vizeSa prakAra se baiThane ko kahate haiM / isalie yamaniyama ke pazcAt Asana yoga kA hI sthAna aSTAMga yoga meM AtA hai / Asana meM zarIra kA zithilIkaraNa hI mukhya hai / prANAyAma aSTAMga yoga meM prANAyAma ko mahattvapUrNa mAnA gayA hai| recaka, pUraka aura kuMbhaka - ye tIna prANAyAma ke aMga hai / zvAsa ko bAhara nikAlane kI kriyA recaka hai, zvAsa ko andara khIMcane kI prakriyA pUraka aura zvAsa ko sthira rakhanA kuMbhaka kahalAtA hai| Anandaghana ne bhI recaka, pUraka aura kuMbhaka kA nAmollekha kiyA hai / ' jainayoga ke antargat prANAyAma kA vizeSa artha bhAvazuddhi ke nimitta huA hai, kintu yoga-sAdhanA kI dRSTi se anAvazyaka mAnA gayA hai| jaina prakriyA ke anusAra vijAtIya dravya kA recana aura antarabhAva meM sthira honA kuMbhaka hai / citta kI ekAgratA ke lie yahI prANAyAma hai / jai paramparA meM dravya prANAyAma kI apekSA bhAva prANAyAma para bala diyA gayA hai / isa bAta kI puSTi upAdhyAya yazovijaya ke nimnAMkita kathana se hotI hai : bAhya bhAva recaka iMhAjI, pUraka antara bhAva / kuka thiratA guNe karIjI, prANAyAma svabhAva | paramAtmA ne vidyA kA virecana kara recaka prANAyAma kiyA hai aura svabhAva dazA ko prApta kara pUraka prANAyAma kiyA hai tathA meruvat niSprakaMpa sahajAtma svarUpa meM sthira ho kara kuMbhaka prANAyAma kiyA hai / Asana aura prANAyAma ko hI nAmAntara se haThayoga kahate haiM / prANAyAma ke sambandha meM jainAgamoM meM adhika nahIM kahA gayA hai, kyoMki Asana, mudrA, prANAyAma Adi haThayoga ke antargata Ate haiM / pratyAhAra pratyAhAra kA artha hai lauTAnA / indriyA~ apane viSayoM se lauTAyI jAtI haiM yA lauTa jAtI haiM, isalie isa prakriyA ko 'pratyAhAra' kahate haiM | yoga1. recaka pUraka kuMbhakakArI, mana indrI jayakArI / ---Anandaghana granthAvalI, pada 75 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA sAvanAtmaka rahasyavAda darzana ke pratyAhAra aura jainadarzana ke prati saMlInatA ke artha meM vizeSa antara nahIM hai| Anandaghana kI yoga-sAdhanA meM dhyAna, dhAraNA tathA samAdhi bhI kisIna-kisI rUpa meM samAhata hai| dhAraNA pataMjali ke anusAra dhAraNA kA lakSaNa hai-'deza bandhazcittasya dhAraNA'citta ko kisI deza vizeSa meM bAMdhanA dhAraNA hai, jaba ki jainadarzana ke anusAra citta kI ekAgratA kisI eka sthAna para athavA kisI eka pudgala para lagA denA dhAraNA hai| santa Anandaghana ne bhI namijina stavana meM dhAraNA kI carcA kI hai| dhyAna sAmAnyataH dhyAna kA tAtparya hai-cittavRtti ko kendrita karanA / Avazyaka niyukti meM kahA hai ki kisI eka viSaya para citta ko sthira = ekAgra karanA dhyAna hai| dhyAna yoga kA pramukha sAdhana hai jisase mana ko eka bindu para kendrita kiyA jAtA hai| dhyAna ke sambandha meM jainAgamoM meM vizad varNana upalabdha hotA hai| vAstava meM jainadharma kI sAdhanA meM dhyAna ko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| use karmakSaya kA sAkSAt kAraNa mAnA gayA hai| dhyAna eka sAdhanA hai| isase AtmA ke zuddha svarUpa kA parijJAna hotA hai| isI dRSTikoNa ko dRSTipatha meM rakhate hue hI sambhavataH Anandaghana ne bhI apanI racanAoM meM aneka sthaloM para dhyAna kA varNana kiyA hai| 1. yogadarzana, 3 / 1 / 2. mudrA bIja dhAraNA akSara, nyAsa aratha viniyoge re / -Anandaghana granthAvalI, namijina stavana / 3. vittaslegagayA havai jhANaM / -Avazyaka niyukti, 1459 / 4. Atama dhyAna kare jo kou, so phira iNa me naavai| -Anandaghana granthAvalI, muni suvrata jina stavana / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 Anandaghana kA rahasyavAda samAdhi sUtrakRtAMga cUNi meM samAdhi kA lakSaNa batAyA hai samAdhirnAmaH rAga-dveSa parityAgaH / / rAga-dveSa kA tyAga hI samAdhi hai| samAdhi do prakAra kI hotI hai-eka sAlambana aura dUsarI niraalmbn| nirAlambana samAdhi hI nirvikalpa samAdhi kahalAtI hai| vastutaH samAdhi zabdoM dvArA varNana karanA kaThina hai| vaha anubhavajanya bodha hai| Anandaghana ne bhI samAdhi kI avasthA kA nirdeza kiyA hai| mantrayoga mantrayoga kA viSaya ativizad hai| ataH yahAM hama mantrayoga ke antargat kevala japa sAdhanA para hI prakAza ddaaleNge| yoga-sAdhanA meM japa kA mahattvapUrNa sthAna hai| gItA meM 'yajJAnAm japa yazo'smi' kahakara japa kI mahattA pradarzita kI hai| ___ japa ke aneka bheda-prabheda haiN| phira bhI mukhyataH japa tIna prakAra kA hai-bhASya japa, upAMzu japa aura mAnasa japa / Anandaghana ne mAnasa japa ko sarvAdhika mahattva diyA hai| isa mAnasa japa kA sabase sundara aura mahattvapUrNa rUpa ajapAjApa hai| yogIjana adhikAMzataH isI ajapAjApa kI sAdhanA karate haiN| ___ ajapAjApa mAnasa japa kA eka prakAra hai| ajapAjApa se abhiprAya hai jisake anusAra sAdhaka bAhya jIvana kA parityAga kara Abhyantarita jIvana meM praveza karatA hai| isa ajapAjApa meM zvAsocchvAsa ko kriyA ke sAtha hI sAtha mantrAvRtti kI jAtI hai| ajapAjApa kA sambandha nAdasAdhanA se mAnA jAtA hai| santa Anandadhana ne bhI aneka padoM meM ajapAjApa kA nirdeza kiyA hai| eka pada meM ve isakI carcA karate hue kahate AsA mAri AsaNa dhari ghaTa meM, apajAjApa jgaavai| Anandaghana cetana mai mUrati, nAtha niraMjana pAvai // 2 1. sUtrakRtAMga cUrNi, 1 / 2 / 2 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 57 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA sAvanAtmaka rahasyavAda 269. sAdhaka AzA tRSNA kA parityAga kara mana meM dRr3ha sthiratA rUpa Asana jamAkara ajapAjApa arthAt dhvani rahita jApa karatA hai, vaha Ananda rUpa jJAnadarzanamaya niraMjana (paramAtmapada) ko prApta kara letA hai / isa ajapAjApa kI sAdhanA meM Anandaghana ne Asana ko bhI mahattvapUrNa mAnA hai, kyoMki Asana se kAyA ke yoga para aMkuza rahatA hai / jaina- yoga santa Anandaghana meM uparyukta yaugika sAdhanA ke atirikta jaina-yoga kI sAdhanA bhI pAI jAtI hai / unhoMne jaina yoga ke anurUpa yoga sAdhanA kI dRSTi se paramAtma-sevA ke lie sarvaprathama pUrva bhUmikA ke rUpa meM abhaya, adveSa aura akheda - ina tIna guNoM kI sAdhanA sAdhaka meM honA anivArya batAI hai| isa sambandha meM unakA kathana hai : saMbhava deva dhure sevo savere, abhaya adveSa akheda / ' vastutaH jainayoga meM yoga kA prArambha sevA se mAnA gayA hai, kyoMki sevA se lekara samatA taka jo dhArmika anuSThAna sAdhaka karate haiM, ve dharmavyApAra hone ke kAraNa yoga ke upAya mAtra haiM / 2 zravaMcaka traya-yoga-sAdhanA jainadarzana meM tIna yoga batAe gae haiM - yogA'vaMcaka, kriyAvaMcaka aura phalAvaMcaka / ye tInoM yoga jaina-yoga kI pAribhASika zabdAvalI meM prayukta hue haiM / ina tInoM yogoM ko vistRta vivecanA jainAcArya haribhadrasUri ne yoga-dRSTi-samuccaya meM kI hai / santa Anandaghana ne bhI ukta avaMcaka trayayoga kA ullekha kiyA hai / nimnAMkita paMktiyoM meM tIna prakAra kI yoga prakriyA kA nirdeza karate hue ve kahate haiM : niramala sAdhu bhagati lahI sakhI, joga avaMcaka hoya | kiriyA avaMcaka tima sahI, sakhI, phala avaMcaka joya // 3 pavitra sAdhuoM kI bhakti se sAdhaka ko yogA'vaMcaka kI prApti hotI hai arthAt kuTilatA rahita yoga kI prApti hotI hai / isa avaMcaka yoga kI 1. Anandaghana granthAvalI, saMbhava jina stavana / 2. yogabheda dvAtriMzikA, 31 / 3. Anandaghana granthAvalI, candraprabha jina stavana / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 Anandaghana kA rahasyavAda kriyAe~ (kArya) bhI usI prakAra ayaMtraka-amogha acUka hotI hai aura isakA phala bhI nizcaya avaMcaka hotA hai| dUsare zabdoM meM, Atma svarUpa ko prApta sadguru ke yoga se kuTilatA rahita yoga kI prApti hotI hai / yoga-avaMcakatA ke prApta hone para kriyA avaMcakatA tayA phala avaMcakatA kI siddhi hotI hai| sArAMzataH yaha kahA jA sakatA hai ki Anandadhana kI yoga-sAdhanA meM hameM rahasyavAda kI antarmukhI prakriyA milatI hai| vastutaH Anandaghana sarvazreSTha sAdhanAtmaka rahasyavAdo the| yoga jaise jaTila viSaya kA unheM sUkSmAtisUkSma jJAna thaa| isa prakAra, hama dekhate haiM ki Anandaghana ke sAdhanAtmaka rahasyavAda meM ratnatraya, bhakti aura yoga kA sundara samanvaya huA hai| ina sabhI sAdhanAmArgoM kA avalambana lekara ve apane parama lakSya kI ora Age bar3he haiN| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda bhAvAtmaka rahasyavAda meM anubhUti kA mahattva rahasyavAda meM dArzanika-cintana kI apekSA anubhUti kA mahattva adhika hai / dArzanika cintana tArkika yA bauddhika hotA hai jabaki anubhUti kA sambandha bhAvanA (hRdaya) se hotA hai / yadyapi cintana (vicAra) aura anubhUti (bhAva) donoM meM jJAna kA tattva rahatA hai, tathApi jaba dArzanika vicAroM kI abhivyakti bhAvanA kI bhUmikA se hotI hai taba rahasyavAda janma hotA hai / AdhyAtmika rahasyavAda ke svarUpa ko spaSTa karate hue sparjana ne likhA hai ki "jaba rahasyavAdI apanI dhAraNA isa prakAra vyakta karatA hai ki vaha buddhi aura bhAvanA - donoM kA hI Ananda vidhAna karatI hai, taba use AdhyAtmika rahasyavAda kahate haiM / " " DA0 rAdhAkRSNan ne vicArAtmaka anubhUti ko adhyAtma vidyA kahA hai / unake anusAra " adhyAtmavidyA vaha hai jisameM mukhyataH anubhUtigata vastutattva kA vicAra kiyA jAe / "2 Anandaghana meM adhyAtma-cintana ke sAtha-sAtha : bhAvAtmaka anubhUti bhI hai unake kAvya meM buddhi aura bhAva donoM kA sundara samanvaya huA hai| isa prakAra, bhAvAtmaka rahasyavAda ke kSetra meM anubhUti kA mahattvapUrNa sthAna hai / anubhUti kA apara nAma anubhava hai / 'anubhUyeta anena iti 1. The Mystical sense May be called philosophical in all these writers who present their convictions in a philosophical form calculated to appeal to the intellect well as to the emotion. -Mysticism in English Poetry-Spurgion uddhRta, kabIra aura jAyasI kA rahasyavAda aura tulanAtmaka adhyayana, pR0 201 / 2. DA0 rAdhAkRSNan, da hArTa Apha hindustAna, anuvAda - bhArata kI antarAtmA, vizvambharanAtha tripAThI, pR0 65 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 Anandaghana kA rahasyavAda anubhvH|' anubhava do prakAra kA hotA hai-laukika aura AdhyAtmika / ina donoM meM AdhyAtmika Ananda kA anubhava hI zuddhAtmA kA anubhava hai| santa Anandaghana ne bhI zuddhAtmA ke anubhava ko sva-samaya yAnI sva-svarUparamaNatA kahA hai|' sAdhanA kI prArambhika sthiti se lekara usakI sarvocca sthiti paryanta yaha anubhava kramazaH bar3hatA jAtA hai aura eka dina sAdhaka ko kRtakRtya kara detA hai| jainendra siddhanta koza meM 'anubhava' kA artha 'pratyakSa vedana' diyA hai / 2 dravya-saMgraha kI TIkA ke anusAra sva-saMvedanagamya Atma sukha kA vedana hI svAnubhava hai| vAstava meM, AtmA kA anubhava sva-saMvedana dvArA hI sambhava hai| AtmA ko jAnane meM anubhava hI pradhAna hai| kavi banArasIdAsa ke anusAra 'anubhava' kA lakSaNa hai : vastu vicArata dhyAvate, mana pAvai vizrAma / rasa svAdata sukha Upajai, anubhau yAko nAma // 4 Atmika rasa kA AsvAdana karane se jo Ananda milatA hai use hI anubhava kahate haiM / "isI anubhava ko jagat ke jJAnIjana rasAyana kahate haiN| isakA Ananda kAmadhenu aura citrAveli ke samAna hai, isakA svAda paMcAmRta bhojana jaisA hai| anubhava mokSa kA sAkSAt mArga hai"|" anubhava-rasa kI carcA Anandaghana ne bhI adhikAMza padoM meM kI hai jinakA ullekha pichale adhyAyoM meM prasaMgAnusAra kiyA jA cukA hai| ataH yahAM vistAra meM jAnA ucita nhiiN| 'anubhava-rasa' kI mahattA para prakAza DAlate hue ve kahate 1. Anandaghana granthAvalI, arajina stavana, 2 / 2. jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, pR0 82 / 3. dravya saMgraha, TIkA, 421184 / 4. banArasIdAsa, samayasAra nATaka, 17 vAM padya, pR0 6 / 5. anubhau ke rasa kauM rasAyana kahata jaga, anubhau abhyAsa yaha tIratha kI Thaura hai| anubhau kI keli yahai kAmadhenu citrAveli, anubhau ko svAda paMca amRta ko kaura hai // --samayasAra-nATaka-, banArasIdAsa, 19 vAM padya, pR0 6 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda vana kA bhAvAnmaka rahasyavAda avadhU ! anubhava kalikA jAgI, mati merI Atama sumirana laagii| anubhava rasa meM roga na sogA, lokavAda saba meTA // kevala acala anAdi abAdhita, ziva zaMkara kA bheTA // varaSA bUMda samuMda samAnai, khabari na pAvai koii| Anandadhana huvai joti samAvai, alakha lakhAvai soii||' anubhavarUpI kali ke vikasita ho jAne para kruddha buddhi anAtma bhAvoM se haTakara Atma smaraNa meM laga jAtI hai| Atma-anubhava-rama meM nimagna sAdhaka ke lie mAnasika evaM zArIrika kisI bhI prakAra kA zoka-santApa nahIM rahatA aura na use nindA-stuti Adi lokApavAda kA bhaya rahatA hai| anubhava rasa meM to kevala vAdhArahita, zAzvat, sthira AtmA-paramAtmA kA milana arthAt Atma-sAkSAtkAra rahatA hai| jisa prakAra varSA kI bUMda sAgara se milakara samudrarUpa ho jAtI hai usI prakAra anubhava-rasa kA AsvAdana karane vAle AtmAnubhavI bhI Ananda rAzi rUpa jyoti meM samA jAte haiM arthAt paramAtma-svarUpa ho jAte haiN| isalie ve svayaM alakSya ho jAte haiN| kintu isa alakSya rahasyamaya tattva para vicAra evaM lekhanI kI gati nahIM hotI, kevala anubhUti hI isa alakSya tattva kA sAkSAtkAra karane meM samartha hotI hai| eka anya pada meM Anandaghana kA kathana hai ki AtmAnubhava ke binA samyagdarzana rUpa antaryoti prakaTa nahIM kI jA sakatI aura samyagdarzana rUpa Atma-jyoti ke abhAva meM ghaTa meM sthita Atmadeva ke darzana nahIM ho skte| ataH jo sAdhaka AtmAnubhava ke dvArA samyagdarzana rUpa Atma-jyoti ko Alokita kara hRdaya meM virAjita Atma-mUrti (paramAtmamUrti) ko dekhatA hai, vahI AnandapuMja paramAtma pada ko prApta karatA hai| unhoMne yaha bhI spaSTa rUpa se kahA hai ki AtmA ko jAnane kA eka mAtra upAya anubhava-jJAna hai, kyoMki vaha anubhavagamya hai|' samayasAra ko AtmakhyAti TIkA meM bhI kahA hai ki yaha AtmA anubhava se hI jAnane yogya 1. Anandaghana granthAvalI, pada 60 / 2. Atama anubhava bina nahIM jAne, antara jyoti jagAvai / ghaTa antara parakhe so hI mUrati, Anandaghana pada pAvai // -Anandaghana granthAvalI, pada 103 / 3. vahI, pada 61 / 18 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 Anandaghana kA rahasyavAda hai|' Anandaghana ke padoM meM cetana aura samatA ke viraha-milana ke sandarbha meM bhI 'anubhava' zabda kA bahulatA se prayoga huA hai| isase spaSTa hotA hai ki bhAvanAtmaka anubhUtipradhAna rahasyavAda meM 'anubhava' kA apanA eka viziSTa mahattva hai| Anandaghana meM kevala nAcanAtmaka rahasya-bhAvanA hai, pratyuta bhAvanAtmaka anubhUtimUlaka rahanya-bhAvanA ke bhI darzana hote haiN| vastutaH sAdhanAtmaka aura bhAvanAtmaka donoM anubhUti kA sundara samanvaya hone se unake rahasyavAda ke sambandha meM sone meM sugandha' kI kahAvata pUrNataH caritArtha hotI hai| bhAvAtmaka anubhUtimUlaka rahasyavAda meM adhyAtma kI bhAvanAtmaka vivecanA hotI hai| Anandaghana kI vivecanA gyAnu-mpUirNa tathA atIndriya parAbauddhika jJAna para AdhArita hai| unakI kRtiyoM kA samyak avalokana karane para jJAta hotA hai ki unameM AdhyAtmika anubhava carama sImA para pahu~ca gayA hai, phalataH unakI vANI meM bhI vahI AdhyAtmikatA kA pIyUSa jhara rahA hai| ___ bhAvapradhAna anubhUti hI rahasyavAda kA prANa hai| Anandaghana kA mukhya prayojana zuddhAtma tattva ko anubhUti hai| cetana (AtmA) ko mamatA, mAyA, moha, lobha, rAga-dveSa Adi vaibhAvika pariNatiyoM se mukta kara Atmopalabdhi karAnA hai| isake lie unhoMne samatA aura cetana ko pati-patnI kA rUpaka dekara darzana aura adhyAtma ke gUr3havAda (rahasyavAda) ko atIva manorama DhaMga se vyakta karane kI ceSTA kI hai| yadyapi Anandaghana jaise mahAn adhyAtmavettA kI svAnubhUtipUrNa rahasyabhAvanA kI vyAkhyA karanA sarala nahIM hai, kyoMki unakI gaharI evaM tIvra AdhyAtmika anubhUti usa paramasattA se sambaddha hai jo sAdhAraNa jana ke lie adRzya, agrAhya evaM agamya hai| vastutaH Anandaghana 'AtmA ke premI' haiM jo ki samagra anubhUtiyoM kA kendra hai aura sambhavataH isIlie unameM rahasyavAda ke sabhI tattva sahaja rUpa meM pAe jAte haiN| 1. AtmAtmAnubhavaikagamyamahimA vyakto'yamAste dhruvaM / nityakarmakalaMkapaMka vikalo devaH svayaM zAzvataH // -samayasAra, pR0 38 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 275 rahasyavAda kI avasthAe~ Anandaghana ne apane bhAvAtmaka anubhUtimUlaka rahasyavAda kI abhivyakti dAmpatya-prema ke mAdhyama se kI hai / yaha satya bhI hai ki AdhyAtmikatA ke caramotkarSa ko vyaktakarane ke lie rahasyavAdI sAdhaka ko rahasyavAda kI vividha avasthAoM se gujaranA par3atA hai| inameM mukhyataH sarvaprathama Atmatattva kI jijJAsA kI avasthA hai / antarmana meM Atna - jijJAsA udita hone para sAdhaka AtmAnubhUti ke lie tar3apa uThatA hai / phalataH use yaha bheda-vijJAna ho jAtA hai ki zarIra aura AtmA bhinna hai / aisA Atmabodha hone para use saMsAra ke samasta padArtha anAkarSaka pratIta hote haiM / aisI sthiti meM sAdhaka ke antarmana meM kevala eka hI AkAMkSA rahatI hai-apane zuddha cetana rUpa priyatama se milana kI / jaba taka usakA priya se milana nahIM hotA hai taba taka vaha priya ke viraha meM vyathita rahatA hai / Anandaghana meM isa AtmajijJAsA kI avasthA ke darzana pracura mAtrA meM hote hai / AtmajijJAsA unake rahasyavAda kA pramukha tattva hai / 'Anandaghana ke dArzanika AdhAra' nAmaka adhyAya meM hamane 'Atma-jijJAsA' ke sambandha meM vistArapUrvaka vicAra kiyA hai| yahA~ kevala yaha batAnA hI abhISTa hai ki AtmajijJAsA ke pazcAt hI viraha kI avasthA AtI hai / Anandaghana meM virahAvasthA ke paryApta darzana hote haiM / unhoMne cetana ke viyoga meM hRdaya kI jisa AkulatA aura AturatA kA citraNa kiyA hai usameM kahIM bhI akRtrimatA nahIM Ane pAI hai / unake viraha vyathA ke varNana anUThe aura svAbhAvika haiM / unake adhikAMza padoM meM becainI aura vivazatAoM se bharI huI mArmika vedanA svAbhAvika rUpa se abhivyakta huI hai / eka ora, sAdhaka priya ke viraha meM atyadhika duHkhita rahatA hai, dUsarI ora, vaha use pAne ke lie vividha prakAra kI sAdhanAe~ karatA hai / yahI Atma-pariSkaraNa kI avasthA hai | yaha rahasyavAda kI dUsarI avasthA hai / isa avasthA ko rahasyavAda kA sAdhanA-pakSa kahA jA sakatA hai, jisameM sAdhaka yoga-sAdhanA ke dvArA paramatattva se tAdAtmya sthApita karane kA prayAsa karatA hai / isakA vistRta vivecana pichale adhyAya meM kiyA jA cukA hai / sAdhanA ke dvArA AtmA ke pariSkRta hone para priya milana kI avasthA AtI hai / kintu isameM sAdhaka ko paramatattva rUpa priya ke milana meM anekavidha vighna upasthita hone lagate haiM / isa sthiti meM ve samasta vikRta bhAva Ate haiM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 Anandadhana kA rahasyavAda jo Atma-sAkSAtkAra meM bAdhaka hote haiN| priya-milana meM bAdhA DAlanevAlI isa tIsarI avasthA ko vighna kI avasthA kahate haiN| jaina-darzana kI bhASA yaha vibhAva-dazA yA karmAvaraNa kI dazA hai| Anandaghana ke anusAra priyamilana meM antarAya bhUta mAyA-mamatA, mohinI tathA ghAti karmarUpI parvata haiM / kabIra tathA anya sAdhakoM ne mukhyarUpa se mAyA ko priya-milana meM vighnAvasthA ke rUpa meM mAnA hai| jaba sAdhaka pUrNatayA mAyA-mamatA, mohAdi se yuddha kara vijaya prApta kara letA hai taba milana kI sthiti AtI hai| isa sthiti meM AtmA aura paramAtmA kA cetana aura cetanA (samatA) kA jo ki anAdi kAla se bichar3e hue the, milana ho jAtA hai| tadanantara rahasyavAda kI Atma-samarpaNa kI avasthA AtI hai aura phira rahasyavAda kI antima avasthA tAdAtmya athavA Atma-sAkSAtkAra kI ho sakatI hai, jisameM sAdhaka kA AtmA svayaM paramAtmA bana jAtA hai| isa avasthA meM AtmA-paramAtmA kA tathA cetana aura cetanA kA dvaita bhAva samApta hokara donoM meM advaita sthApita ho jAtA hai| rahasyavAda kI isI caramAvasthA ko prApta karanA sAdhaka kA mukhya lakSya hai| santa Anandaghana meM rahasyavAda kI uparyukta sabhI avasthAe~ spaSTa rUpa meM pAI jAtI haiN| ataH yahA~ unakA kramazaH vizad vivecana karanA samIcIna hogaa| kintu isake pUrva rahasyavAda kI avasthAoM ke sandarbha meM, ivilina anDara hila ke abhimatAnusAra rahasya-sAdhanA aura anubhUti kI jo avasthAe~ mAnI gaI haiM unakA bhI nAma-nirdeza karanA aprAsaMgika nahIM hogaa| aNDarahila ke anusAra rahasyavAdI sAdhanA ke vikAsa kI pramukha avasthAe~ nimnAMkita haiM : (1) Atma-jAgRti kI avasthA (avekaniMga Apha selpha phAra aivsolyUTa), (2) Atma-pariSkaraNa kI avasthA (pyoriphikezana Apha di selpha), (3) Atma-bodha kI avasthA (ilyUminezana Apha di selpha), (4) Atma-vighna kI avasthA (di DArka nAiTa Apha di sol)| (5) tAdAtmya (milana) kI avasthA (yUniTI Apha di sol)| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda aNDarahila ne tAdAtmya athavA Atma-sAkSAtkAra kI avasthA ko hI milana kI avasthA mAnA hai| vastutaH aNDarahila aura rahasyavAda ke bhAratIya AcAryoM dvArA pratipAdita uparyukta avasthAoM meM vizeSa pArthakya pratIta nahIM hotaa| rahasyavAdI sAdhaka ina vibhinna avasthAoM ko kramazaH pAra kara karmoM kA nAza karake Atma-samatA se ekatA kA anubhava karatA hai aura jaba donoM meM ekatva sthApita ho jAtA hai taba AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai| kintu yaha sthiti tabhI sambhava hai jaba ki AtmA pUrNatayA vibhAva-dazA arthAt mamatA-mAyA Adi vikRta cetana-dazAoM kA parityAga kara svabhAvadazA arthAt samatA ke ghara meM sthita ho| ___ Anandaghana ne apane ko kevala norasa, zuSka aura dArzanika siddhAntoM taka hI sImita na kara cetana aura samatA ke sambandha kI bhAvAtmaka anubhUti ko dAmpatya rUpakoM ke dvArA sajIva evaM sarasa rUpa meM abhivyaMjita kiyA hai / unhoMne katipaya padoM meM patnI ke lie 'samatA', 'sumatA','sumati' aura kucha padoM meM 'cetanA' (zuddha cetanA) zabda kA prayoga kiyA hai, kintu ye sabhI zabda lagabhaga ekArthavAcI haiN| __ jainadarzana meM mukhyarUpa se cetanA ke do rUpa mAne gae haiM-zuddha cetanA aura azuddha yA vikRta cetnaa| azuddha cetanA ke bhI do bheda haiM-karma cetanA aura karmaphala cetanA / jJAna cetanA zaddha cetanA hai jo ki AtmA kA sva-svabhAva yA sva-lakSaNa hai jise Anandaghana ke zabdoM meM 'samatA' kahA gayA hai / azuddha cetanA ko ajJAna cetanA bhI kahate haiN| yaha AtmA ko vaibhAvika avasthA hai jise Anandaghana ne mamatA-mAyA-mohinI Adi nAmoM se abhihita kiyA hai| Anandaghana ke rahasyavAda kI avasthAoM ke vivecana meM hama patnI ke lie 'samatA' aura pati (priyatama) ke lie 'cetana' zabda kA hI ullekha kareMge, kyoMki 'cetanA' kI apekSA 'samatA' zabda unake padoM meM sarvAdhika prayukta huA hai / sAdhanAtmaka rahasya-bhAvanA ke dvArA jaba sAdhaka kI antardRSTi khula jAtI hai taba usakI samatva rUpa AtmA sAdhya rUpa zuddhAtma-tattva se 1. kabIra aura jAyasI kA rahasyavAda aura tulanAtmaka vivecana, pR0 328-29 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 Anandaghana kA rahasyavAda sAkSAtkAra karane ke lie Atura ho uThatI hai aura usa sAkSAtkAra kI abhivyakti ke lie vaha rUpakoM-pratIkoM Adi sAhityika vidhAoM kA avalambana khoja letI hai| yahI kAraNa hai ki Anandaghana kI abhivyakti ke nirjhara se cetana aura samatA sambandhI prema kA bhI sarasa prabhAva jharatA huA dikhAI detA hai / ataH unameM rahasyabhAvanA kI abhivyakti priyatama aura priyA kA rUpa dhAraNa kara letI hai / madhyakAlIna jaina evaM jainetara santoM, sAdhakoM evaM kaviyoM kI bhA~ti Anandaghana ne bhI cetana aura samatA kA tathA AtmA aura paramAtmA kA priya-premI ke rUpa meM citraNa kiyA hai| prema aura viraha kA sambandha ___ vAstava meM prema aura viraha kA bahuta ghaniSTha sambandha hai| donoM ko eka dUsare se pRthak nahIM kiyA jA sktaa| kavi usamAna ne prema aura viraha ke sambandha ke viSaya meM kahA hai ki ___ jahA~ prema taha~ virahA jAna hu|' jahA~ prema hai vahA~ viraha hai / santa Anandaghana ne bhI prema aura viraha donoM para aneka padoM aura sAkhiyoM meM apane udgAra vyakta kie haiN| prema hI viraha kA, viyoga kA utsa hai| AtmA ke viyoga meM hone vAlI tIvra vedanA ko viraha kahA jAtA hai to AtmA se milana kI akSuNNa utkaNThA prema hai / Anandaghana kI racanAoM meM isI AdhyAtmika prema aura viraha kA citrAMkana huA hai / ataH unameM varNita prema-tattva para bhI kiMcit prakAza DAlanA upayukta hogaa| ananya prema prema meM ananyatA nitAnta jarUrI hai| AtmAnubhavI sAdhaka ko paramAtmapriya ke atirikta kucha dikhAI hI na de, tabhI vaha vizuddha prema kahA jA sakatA hai| aise sAdhaka ke lie to isa jagat meM kevala paramAtmA yA zuddhAtmA hI pati hai| paramAtma-priya ko chor3akara vaha anya kisI kI cAha nahIM karatA hai| prema kI ananyatA kA sarvotkRSTa udAharaNa Anandaghana ke 'RSabha jinesara prItama mAharo, aura na cAhU~ re kaMta' stavana meM spaSTataH dekhA jA sakatA hai| na kevala Anandaghana ne paramAtmA se prIti karane ke 1. kabIra sAhaba, saMpA0, vivekadAsa, pR0 382 / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda sambandha meM kahA hai, pratyuta upAdhyAya yagovijaya evaM devacandra jI ma0 Adi ne bhI prabhu se prIti karane hetu kahA hai| devacandra jI ma0 ne bhI Anandaghana kI bhA~ti caubIsI kI zuruAta paramAtma-prIti se kI hai| ve likhate haiM : RSabha jiNaMdazuM priitdd'ii| proti aMtI para thakI, je tor3e ho te jor3e eha / parama puruSa thIM rAgatA, ekatvatA ho dAkhI guNa geha // ' vastutaH alaukika premajanya tallInatA aisI vilakSaNa hotI hai ki dvaitabhAva yA dvidhA bhAva hI samApta ho jAtA hai| isa sambandha meM Anandadhana kI yaha mAnyatA hai ki jahA~ vizuddha Atma-prema hotA hai, vahA~ dvaitabhAva Tika hI nahIM sakatA aura na ahaM kI bhAvanA vidyamAna raha sakatI hai ?2 aparokSAnubhUtijanya prema tattva kA pratyakSa anubhava kara lene ke vAda dvaitabhAva samApta ho jAtA hai| AtmA kA yaha anubhavagamya premamaya rUpa hI rahasyavAda' kA kendra bindu hai| prema jIvana kI sabase vyApaka vRtti hai. kyoMki prema anubhUti sAdhya-viSaya hai| kintu prema do prakAra kA hotA hai-eka laukika arthAt aindrika vAsanAjanya prema aura dUsarA atIndriya-alaukika yA AdhyAtmika prema / AdhyAtmika anubhUti ke kSetra meM Anandaghana ne jisa prema kI carcA kI hai, vaha vAsanAjanya prema na hokara viguddha-Atnikaprema hai / ise AdhyAtmika, alaukika aura nirupAdhika Atma-prema kaha sakate haiM / prema ke sambandha meM kisI ko bhrAnti na ho etadartha Anandaghana ne spaSTa kahA hai ki Atma-anubhava rUpa prema kA vRttAnta kucha nirAlA hI sunA jAtA hai| yaha koI sAdhAraNa sAMsArika prema nahIM hai jise pratyeka vyakti anubhava kara ske| AtmAnubhava rUpI prema ko to strI-puruSa aura napuMsaka-ina tIna vedoM se rahita nirvedI Atma-jJAnI athavA kevala jJAnI hI jAna sakatA hai, anubhava kara sakatA hai aura jisane eka bAra isakA AsvAdana kara liyA hai vaha ananta kAla taka isakA samvedana karatA rahatA hai - Atama anubhava prema ko, ajaba suNyo virtNt| niravedana vedana kare, vedana kare anaMta / / 1. RSabhajina stavana, caturvizati jina stavana, saM0 umarAvacanda jaragar3ha / 2. prema jahAM duvidhA nahIM re, nahIM ThakurAita reja / -Anandaghana granthAvalI, 36 / 3. Anandavana granthAvalI, pada 75 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 Anandaghana kA rahasyavAda itanA hI nahIM, Atma-prama ke sambandha meM unakA kathana hai ki sAdhaka rUpa suhAgina ke hRdaya meM nirguNa-brahma-zuddha AtmA kI anubhUti se aisA prema jagA hai ki anAdikAla se calI AnevAlI ajJAna kI nIMda samApta ho gyii| hRdaya ke bhItara bhakti ke dIpaka ne eka aisI sahaja jyoti ko Alokita kiyA hai jisase ahaMkAra svayaM dUra ho gayA hai aura anupama vastu prApta ho gayI / prema eka aisA acUka tIra hai ki jise lagatA hai vaha sva-svarUpa meM sthira ho jAtA hai| vaha eka aisI vINA kA nAda hai, jise sunakara AtmArUpI mRga caranA bhUla jAtA hai| prabhu to prema se milatA hai. usakI kahAnI kahI nahIM jA sakatI : suhAgani jAgI anubhau priiti|| nIMda anAdi ajJAna kI meTi gahI nija rIti / / dIpaka ghaTa maMdira kiyo, sahaja sujoti sarUpa / Apa parAI ApuhI, ThAnata vastu anUpa / / kahA dikhAvU aura kuM, kahA samajhAIM bhora / tIrana cUkai prema kA, lAge so rahai Thora / / nAda vilUdhoM prAna kuM, ginai na triNa mRga loi / Anandaghana prabhu-prema kI, avatha malhAnI koi / ' Anandadhana ke samakSa samasyA yaha hai ki jinhoMne AtmAnubhava rUpI prema kA rasAsvAdana hI nahIM kiyA hai aise bhole prANiyoM ko usake sambandha meM kaise samajhAyA jAya aura isa anubhava-prIti ko unheM kaise dikhAyA jAya, kyoMki yaha AdhyAtmika-prema atIndriya hone se A~khoM se dikhAI nahIM detA aura vANI dvArA isakA kathana nahIM kiyA jA sktaa| phira bhI, isa sambandha meM laukika udAharaNa dvArA itanA iMgita kiyA jA sakatA hai ki yaha anubhava rUpI prema kA tIra to itanA painA hai ki jise laga jAtA hai, vaha vahIM sthira ho jAtA hai arthAt anubhava-prema kA tIra lagane ke pazcAt pariNAmoM kI caMcalatA miTa jAtI hai aura sAdhaka sva-svabhAva meM sthita ho jAtA hai phira use anya kisI bAhya-bhAvoM meM ruci nahIM rhtii| jisa prakAra gAyana (nAda) meM Asakta huA hariNa apane prANoM kI tanika bhI paravAha nahIM karatA, usI taraha Ananda ,rUpa prabhu-prema meM tallIna sAdhaka apane prANoM kI kiMcit bhI cintA nahIM krtaa| prabhu-prema kI kathA to ani 1. Anandaghana granthAvalI, pada 54 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda rvacanIya hai,akatha hai-kahI nahIM jA sktii| isalie bhI akathya hai ki na kahane para sAdhAraNatayA vizvAsa nahIM kiyA jaataa| na kevala Anandaghana ne hI 'prema-tIra' lagane kI bAta kahI hai, pratyuna kavIra aura jAyamI ne bhI isakA ullekha kiyA hai| kabIra ne sabada ko hI tIra mAna kara kahA hai: sArA bahuta pukAriyA pIr3a pukArai aur| lAgI coTa sabada kI, rahyA kabIrA Thaura / ' jAyasI ke anusAra 'prema-bANa' kA ghAva atyadhika duHkhadAyI hotA hai| jise lagatA hai vaha na to mara hI pAtA hai aura na jIvita hI raha pAtA hai| bar3I becainI sahatA hai| yahAM draSTavya yaha hai ki Anandaghana ke prema-tIra meM yaha viziSTatA hai ki use zabdoM meM batAyA nahIM jA sakatA, mAtra anubhava kiyA jA sakatA hai| sAtha hI, isa tIra ke lagane para sAdhaka meM pIr3A yA becainI nahIM hotI, balki vaha sva-svabhAva meM sthira ho jAtA hai, Atmastha ho jAtA hai| Anandaghana ne AdhyAtmika prema ke kSetra meM 'prema ke pyAle' kI bAta bhI khUba mArmika DhaMga se kahI hai| isa sambandha meM unakA kathana hai ki prema kA yaha pyAlA agamya hai arthAt rahasyamaya hai| isa prema-pyAle ko to adhyAtma meM nivAsa karanevAlA yogI hI prApta kara sakatA hai aura phira ise pIkara matavAlA huA yaha Ananda samUha rUpa cetana aisA khela khelatA hai ki sArA saMsAra tamAzA dekhatA hai| premarUpI rasa se bharA huA yaha pyAlA tana kI bhaTTI meM brahmarUpI agni para auTAyA jAtA hai aura usa sattva kA pAna karane para anubhava kI lAlimA sadaiva phUTatI rahatI hai| kavi bhUdharadAsa ne to saccA amalI usI ko mAnA hai, jisane prema kA pyAlA piyA hai| isa 1. kabIra granthAvalI, sabada ko aMga, pR0 64 / 2. premaghAva dukha jAne na koii| jehi lAgai jAna te soii| kaThina marana te prema bevasthA, nA jiu jiya na dasavaM avasthA / --jAyasI granthAvalI, pramakhaNDa, pahalI caupAI, pR0 49 / __ Anandaghana granthAvalI, pada 58 / gAMjArU bhAMga aphIma hai, dArU zarAba pozanA / pyAlA na pIyA prema kA, amalI huA to kyA huA / -bhUdharadAsa, bhUdharavilAsa, 50 vI gajala, pR0 28 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 Anandaghana kA rahasyavAda taraha 'prema ke pyAle' kI carcA kabIra aura jAyasI meM bhI upalabdha hotI hai| jAyasI ke pyAle meM behozI adhika hai, jabaki Anandaghana ke premapyAle meM mastI adhika hai| usameM premI kA jAgaraNa hai| AnandAnubhava rUpa pyAle ko pIkara premI-bhakta behoza yA mUcchita nahIM hotA, apitu vaha jAgRta rahatA hai| Atma-premI Anandaghana ne 'prema ke pyAle' khUba piye haiM aura adhikAMza padoM meM isakA nirdeza kiyA hai| AnandaghanarUpI samatA priyA ne prema kA pyAlA pI-pIkara hI apane viraha ke saba dina vyatIta kie haiN|2 kintu unakA yaha prema sastI bhAvukatA nahIM hai aura na bAjArU saudA hai| unake anusAra yaha prema kA saudA (vyApAra) bar3A hI agamya (rahasyamaya) hai| ise koI viralA puruSa hI parIkSApUrvaka samajha pAtA hai| jo hRdaya letA hai aura detA hai, vahI isake rahasya-marma ko jAna pAtA hai| dUsare zabdoM meM, apane nijI anubhava se hI isakI jAnakArI ho pAtI hai| jo isameM rahatA hai, usI ko isakA rahasya vidita hotA hai| samatA aura cetana ke prema ke bIca kisI madhyastha kI AvazyakatA nahIM hotI / isa sambandha meM Anandaghana kI ye paMktiyA~ mananIya haiM : risAnI Apa manAvo re, bIca basoTha na pher| saudA agama prema kA re, parikha na bujhai koya / lai dai vAhI gama paDai pyAre, aura dalAla na hoya // 3 Anandaghana ke ukta kathana kA sAra yaha hai ki yaha prema samatA aura AtmA kA hai| isameM kisI 'para' ke nimitta kI AvazyakatA nahIM, kyoMki samatA aura AtmA tattvataH pRthak-pRthak sattA nahIM hai, apitu samatA AtmA kA hI sva-svarUpa hai| ataH yaha prema svAzrita hai, AtmA kA AtmA ke prati zuddha prema hai| 1. jogI dRSTi so lInA naina ropi nainAhiM jiu diinhaa| jAhi mada car3hA parAtehi pAle, sudhi na rahI ohi eka pyAle // --jAyasI granthAvalI, vasanta khaNDa, 12 vIM caupAI, pR0 84 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 18 / 3. vahI, pada 36 / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 283 vAstava meM, Anandaghana ne ananya prema ko jisa-taraha AdhyAtmika pakSa meM ghaTAyA hai, vaha anupama evaM advitIya hai| ataH saMkSepa meM kaha sakate haiM ki Anandaghana ke anubhUtima laka bhAvAtmaka rahasyavAda meM prema-tattva kI vizad evaM vyApaka vicAraNA huI hai / yahAM yaha spaSTa kara denA ucita pratIta hotA hai ki yadyapi unakA yaha ananya prema AdhyAtmika evaM alaukika hai, tathApi jana-sAdhAraNa ke lie unheM isa AdhyAtmika prema kI anubhUti ko dAmpatyamUlaka rUpakoM ke mAdhyama se abhivyakta karanA par3A hai| ___ yahA~ sahaja prazna uTha sakatA hai ki uccakoTi ke pahuMce hue Anandaghana jaise AdhyAtmika santa ko adhyAtma ke kSetra meM Atma-brahma-prema ko laukika sambandhoM ke dvArA vyakta karane kI AvazyakatA kyoM huI? isakA uttara sIdhA hai| AdhyAtmika prema kI anubhUti ko jyoM kA tyoM zabdoM meM prakaTa karanA kaThina hotA hai / binA rUpakoM-pratIkoM kI sahAyatA lie AdhyAtmika anubhUtiyoM ko sAmAnya zabdoM meM abhivyakta nahIM kiyA jA sktaa| Anandadhana yadi rUpakoM kI sahAyatA nahIM lete to unakI rahasyamaya svAnubhUti kI abhivyakti hI nahIM ho pAtI aura vaha jana-sAdhAraNa kI samajha meM bhI nahIM aatii| yahI kAraNa hai ki unhoMne dAmpatya rUpakoM kA Azraya lekara premapUrNa sAttvika bhAvoM kI anubhUti vyakta kI kintu usameM vilAsitA kI kahIM bhI gandha nahIM Ane pAI hai| jaina-mahAkAvyoM meM sItA, aMjanA, rAjula Adi satiyoM kA saundarya, unakA prema aura viraha-milana varNita hai kintu saba kucha zIla ke aise dhAge meM Abaddha hai ki usameM kahIM bhI azlIlatA nahIM Ane pAI hai| usI prakAra Anandaghana ke muktaka padoM meM prema, viraha-milana Adi se sambaddha dAmpatyamUlaka rUpaka aise bA~dhe gae haiM ki ve mAtra cetana aura samatA ke AdhyAtmika prema ko hI prakaTa karate haiM AdhyAtmikatA ke atirikta unameM kahIM bhI vilAsitA yA bhautikatA ko nahIM jor3A gayA hai| vAstava meM, unake padoM meM jahA~-jahA~ prematattva kA ullekha huA hai, vaha nara-nArI kA prema na hokara cetana aura samatA athavA AtmA aura paramAtmA kA vizuddha nirupAdhika prema hai| svayaM Anandaghana ne laukika aura AdhyAtmika prema ke antara ko spaSTa karate hue kahA hai : prIta sagAI re jagamAM saha karai, prIta sagAI na koya / prIta sagAI re nirupAdhika kahI, sopAdhika dhana khoya / / ' 1. Anandaghana granthAvalI, Rpabhajina stavana / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 Anandaghana kA rahasyavAda saMsAra meM prema-sambandha sabhI karate haiM kintu yathArthataH vaha prema-sambandha nahIM . hai, kyoMki saMsAra kA yaha prema-sambandha upAdhiyoM se jur3A huA (kaNDIzanala) hai| ataH kSaNika hai, nazvara hai| sAtha hI, Atma-guNa rUpa sampadA ko vinaSTa karane vAlA hai| isIlie Anandaghana kI dRSTi meM saccA prema sambandha vahI hai, jisameM nirupAdhikatA ho, jo svAzrita ho, anazvara ho / jahAM prema sambandha aupAdhika (kaNDIzanala) hotA hai, vahAM Atma-prema nahIM ho sktaa| isa prakAra, Anandadhana kI kRtiyoM meM Atma-brahma-prema kI vizuddhatA kA samyak nirUpaNa huA hai| vAstava meM unakA prema bar3A hI nirmala aura anirvacanIya hai| viraha kA svarUpa __viraha kA artha hai vaha ekAkIpana kA bhAva jisameM jIva apane mUla se 'vi' arthAt vizeSa rUpa se 'raha' -rahita hone ke kAraNa tIvra vedanA kA anubhava karatA hai|' AdhyAtmika prema meM AdhyAtmika viraha kA prAdhAnya rahatA hai| viraha eka Antarika vedanA hai jisako kisI bAhya lakSaNa se samajhanA sAmAnyatayA kaThina hai| viraha ke do rUpa haiM-eka laukika aura dUsarA AdhyAtmika / laukika viraha ko kadAcit bAhya lakSaNoM ke dvArA samajhA bhI jA sakatA hai kintu AdhyAtmika viraha ko samajhanA atIva duSkara hai / viraha cAhe laukika ho yA AdhyAtmika, vaha sarvathA vyaktigata anubhava hotA hai| isa viraha tApa ke vedanAtmaka svarUpa kI atyanta vizad vyaMjanA Anandaghana kI vANI meM mukharita huI hai| unhoMne prakRti pazu-pakSI Adi uddIpanoM dvArA virahiNI AtmA kI vyathA ko bar3e hI mArmikatA se vyakta kiyA hai| jo vedanA, jo komalatA, jo saralatA, jo gambhIratA tathA jo akRtrimatA Anandaghana ke padoM meM dRSTigata hotI hai, vaha sambhavataH kabIra aura banArasIdAsa ke atirikta anyatra durlabha hai| kAvya kI dRSTi se Anandaghana kA viraha-varNana anUThA hai| Anandaghana ke padoM ko par3hane para aisA lagatA hai ki unakA hRdaya kitanA komala aura 'prema kI pIra' se bharA thaa| unake samasta padoM meM gUr3hatA aura gambhIratA vilakSaNarUpa meM dikhAI detI hai| viraha AzA ke avalambana para jIvita rahatA hai| jisase Aja vichoha hai, viyoga hai, kala 1. kabIra sAhaba, pR0 381 / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 285 usase milana bhI hogA, yaha AzA ho premI kA eka mAtra sahArA hai| kabIra, mIrA aura banArasIdAsa kI bhAMti Anandaghana kI AtmA bhI apane priyatama ke viyoga meM vyAkula dikhAI detI hai / Anandaghana ne samatA-priyA ke viraha vyathita hRdaya ke manobhAvoM kA sundara citraNa kiyA hai| yadyapi unhoMne milana, sAkSAtkAra, AtmasamarpaNa Adi rahasyavAda kI vividha avasthAoM para prakAza DAlA hai, tathApi viraha unakA pramukha tattva rahA hai| unake adhikAMza pada viraha-vedanA se hI sambaddha haiN| yahI kAraNa hai ki unhoMne AdhyAtmika kSetra meM viraha kI vividha avasthAoM ke anupama citra khIMce haiN| isase spaSTa hotA hai ki Anandaghana ke bhAvAtmaka rahasyavAda meM virahatattva kA mahattvapUrNa sthAna hai| aisA pratIta hotA hai ki viraha kI agni meM hI ve karma, mAyA mamatA Adi vaibhAvika pariNatiyoM ko bhasma kara Atmopalabdhi cAhate haiN| viraha se sAdhaka kI AtmA pUrNa pariSkRta ho jAtI hai| yahI bAta sUphI kavi usamAna ne isa prakAra kahI hai ki "sAdhaka virahAgni meM jalakara kundana ke samAna jAjvalyamAna ho uThatA hai, usakA zarIra pUrNataH zuddha evaM nirmala ho jAtA hai| yaha viraha-tattva rahasyavAdI sAdhanA meM atyadhika mahattva rakhatA hai| Anandaghana kI viraha-vyathA kabIra kI apekSA adhika sarasa, komala, bhAvamaya, vyApaka aura saMvedanAtmaka hai| viraha ke dvArA vedanA kI tIvratA ___ Anandaghana ko samatA-priyA AdhyAtmika viraha meM itanI lIna hai ki apane cetana rUpa priyatama ke viyoga meM zArIrika-mAnasika sudha-budha hI kho baiThatI hai| vastutaH viraha-sAdhanA meM lIna sAdhaka kI aisI dazA honA svAbhAvika hai| Anandaghana rUpI samatA-priyA kI virahAvasthA meM hone vAlI asIma vedanA kA citraNa draSTavya hai piyA bina sudha budhi bhUlI ho / AMkhi lagAi duHkha mahala ke, jharokhe jhUlI ho / / 1. biraha agini jari kundana hoI / nirmala tana pAvai pa soi|| -usamAna Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 Anandaghana kA rahasyavAda haMsatI tabaha virANiyAM, dekhI tana-mana chIjyo ho| samujhI taba etI kahI, koI neha na kIjyo ho / ' samatA-priyA cetana rUpa priya ke binA apanI sArI sudha-budha vismRta kara baiThI hai| usakA pati bAhara vibhAva-dazA meM calA gayA hai| ataH vaha duHkharUpI mahala ke jharokhe meM baiThakara TakaTakI lagAkara priya ke Agamana kI pratIkSA meM tapa rahI hai| jaba use pati-viyoga kA anubhava nahIM thA, taba vaha pani-viyoginI anya striyoM ko tana se kSINa aura mana se duHkhita hotI huI dekhakara haMsI kiyA karatI thii| kintu jaba svayaM ko isakA anubhava huA taba usake muMha se kevala itanA hI nikalA ki 'koI neha na kIjyo ho' isakA kAraNa yaha hai ki snehI kA viyoga jitanA adhika duHkhadAyI hotA hai, utanA anya kisI kA nhiiN| yaha nitAnta satya hai ki zuddhAtmarUpa priya ke prema-svarUpa kA jisane anubhava kiyA hai, vahI sAdhaka usake viyoga meM vyathita hotA hai| Anandaghana ne gavAma-priya ke prema-rUpa ko jAnA hai tabhI usake mukhAravinda se eka priya-prema viyogI ke rUpa meM virahamaya udgAra niHsRta hue haiN| Anandadhana yahAM isI virahajana-vyathA kA citrAMkana kara rahe haiN| ve kahate haiM : / prItama prAnapati binA, priyA kaise jIvai ho| prAna-pavana virahA-dazA, bhuaMgani pIvai ho / ' samatA-priyA cetana-priyatama ke binA kaise jIvita raha sakatI hai ? kyoMki viraha sarpa ke sadRza bhayaMkara hotA hai| viraha rUpa sarpa usakI prANa-vAyu ko pI rahA hai| tAtparya yaha hai ki zuddha cetana ke abhAva meM samatA ke caitanya prANa nahIM raha skte| samatA aura cetana kadApi puSpa aura usakI suvAsa kI bhAMti alaga nahIM ho sakate / jahAM cetana hai, vahAM samatA hai aura jahAM samatA hai vahAM cetana hai kyoMki samatA cetanA (AtmA) kA svalakSaNa hai, sva-svabhAva hai| viraha-dazA meM sukhadAyaka vastue bhI duHkha bar3hAtI haiN| isIlie kahA hai sItala paMkhA kumakumA, candana kahA lAvai ho / anala na virahAnala yaha hai, tana tApa bar3hAvai ho // 1. Anandaghana granthAvalI, pada 26 / 2. vahI, pada 26 / ___3. vahI, pada 26 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 287 zItala paMkhA, kumakuma, candana Adi vastuoM se viraha kI Aga aura bhI bhar3akatI hai| zItala pavana se viraha kI agni zAnta nahIM hotI, apitu vaha tana-tApa ko aura bar3hAtI hai| sAmAnya agni aura virahAgni meM yahI antara hai ki pahalI zItala padArthoM se zAnta ho jAtI hai jabaki dUsarI zItala padArthoM se adhika prajjvalita ho uThato hai| aiso hI dazA meM phAlguna mAha A gyaa| isa mAha meM cAMcara gAyaka eka rAtri ko holI jalAkara Ananda manAte hai, kintu samatA-priyA kyA kare, usakA pati bAhara vibhAva-dazA meM ghUma rahA hai, ataH usakA viraha phUTa par3A : phAguna cAcari ika nisA, horI siragAnI ho| mere mana saba dina jarai, tana khAka ur3AnI ho / ' cAMcara gAyaka to kevala eka hI dina holI jalAte haiM kintu usake (samatApriyA ke) mana meM to viraha kI holI dina-rAta jala rahI hai aura isase usakA zarIra rAkha (khAka) hokara ur3A jA rahA hai| isI prakAra nimnAMkita pada meM bhI virahajanita vyathA kI kathA ko bar3e mArmika DhaMga se kahA gayA hai| isameM Anandaghana rUpa samatA virahiNI kI manovyathA kA sundara citra khIMcA hai| piyA bina sudhi budhi mUMdI ho| viraha bhuyaMga nisA samai, merI se jar3I khUdI ho / vastutaH prastuta pada 'piyA bina sudhi budhi mUMdI ho' aura isake pUrva kI 'piyA bina sudha-budhi bhUlI ho' paMktiyoM ke bhAvoM meM bahuta kucha sAmya hai| prArambha kI donoM paMktiyoM kA bhAva lagabhaga samAna hI pratIta hotA hai| vahA~ viraha rUpa sarpa priyA ke prANa vAyu ko pI rahA hai to yahA~ rAta ke samaya viraharUpa sarpa ne priyA kI zaiyyA ko rauMda kara asta-vyasta kara diyA hai| isake atirikta usameM phAlguna mAha kI carcA hai to yahA~ zrAvaNa-bhAdoM kI bAta hai| samatA-priyA apanI virahAvasthA kA citraNa isase bhI adhika vedhaka zabdoM meM karatI hai : bhoyana pAna kathA miTI kisakU kahUM sadhI ho| Aja kAla ghara Avana kI, jIu Asa bilUMdhI ho / ' 1. Anandaghana granthAvalI, pada 26 / 2. vahI, pada 32 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda virahAvasthA meM bhojana aura jala-pAna karanA to dUra rahA, tu viSayaka carcA hI miTa gaI / kintu yaha bAta kisako kahI jAya aura kahe bhI to koI vizvAsa nahIM kara sakatA / vAstava meM jahA~ samatA -priyA priya ke viyoga meM apanI sudha-budha hI bhUla gaI hai, vahA~ khAne-pIne kI kathA kA to prazna hI nahIM utthtaa| yadyapi mamatA ke ghara se Aja kala meM hI cetana rUpa priyatama ke ghara Ane kI AzA thI aura isI AzA ke sahAre aba taka usane apane prANa TikAe rakhe kintu abhI taka priyatama kA Agamana nahIM huA hai| 288 viraha ke pAta isase usakI viraha-vedanA aura adhika bar3hatI jA rahI hai aura netroM se azruoM kI dhArA baha par3I / azruoM kA viraha vedanA meM bahuta mahattva hai / viraha-vedanA bar3hane para A~sU jharane laga jAte haiM / isIlie santa Anandaghana ne bhI virahiNI kI sA avasthA ke citra citrita kie haiM / eka citra hai vedana viraha athAha hai, pAnI nava nejA ho / habIba tabIba hai, TArai karaka karejA ho // gAla hathelI lagAi kai, surasiMdhu hamelI ho / aMsuvana nIra bahAya kai, sIMcU kara belI ho / ' viraha kI pIr3A athAha hai / phalataH virahiNI kI andara dha~sI huI A~khoM se azru rUpa jala aisA laga rahA hai, jaise kisI gahare meM jala dikhAI detA hai| aisA kauna sadgururUpI vaidya yA hakIma hai jo usake kaleje meM honevAlI kasaka ko dUra kara ske| vartamAna meM sadgururUpI vaidya hakIma kI durlabhatA ke pariNAmasvarUpa vaha gAla para hAtha rakhakara priya ke vicAroM meM zokamagna hokara vedanA samudra meM gote khA rahI hai athavA gAla para hathelI rakhakara netroM meM se azrurUpa nIra bahAkara mAno vaha hastarUpI latA ko sIMca rahI hai / isI sAzru avasthA kA eka 'bhAdu kADhuM maI kIyau pyAre, aMsuvana dhAra bahAya' kiyA hai / isase ve kahate haiM ki bhAdrapada meM jaba ghanaghora varSA hotI hai aura ora citra Anandaghana ne 2 vAle pada meM bhI citrita 1. Anandaghana granthAvalI, pada 32 / 2. vahI, pada 30 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 289 megha ke barasane se cAroM ora kIcar3a ho jAtA hai, tava bAdaloM ko barasate dekha virahiNI ke nayanoM se bhI A~suoM kI jhar3I laga jAtI hai aura phalasvarUpa A~suoM ke atyadhika bahane se usake samIpa kIcar3a ho jAtA hai| vAstava meM AdhyAtmika viraha kI vedanA athAha hotI hai| eka ora virahiNI kI A~khoM meM se azrudhArA kA pravAha cAlU hai to dUsarI ora usakA hRdaya-sarovara ekadama sUkhA huA hai| isa sambandha meM Anandadhana rUpa namanA-virahiNI kA kathana hai ki zrAvaNa-bhAdoM meM cAroM ora ghanaghora ghaTAe~ chAyI huI haiM aura bIca-bIca meM bijalI bhI camaka rahI hai| isa samaya samasta nadiyA~-nAle aura tAlAba bhare hue haiM, kintu priya ke viyoga meM merA hRdayarUpI sarovara to Ananda-jala se nitAnta rikta hai zrAvaNa-bhAdU ghanaghaTA, bica bIja jhabUkA ho| saritA saravara sava bharai, merA ghaTa sara sUkA ho // ' sAtha hI sAtha piya-piya kI raTana ko papIhe kI vANI se sambaddha kara viraha kA jItA-jAgatA citra Anandaghana ne prastuta kiyA hai / dekhie milApI Ana milAvo re, mere anubhava mIThaDe mIta / cAtika piu piu karai re, pIu milAve na Ana / jIva pIvana pIuM pIuM karai pyAre, jIu niu Ana ayAna // 2 samatA-priyA kahatI hai ki he anubhava mitra! aba tuma cetanarUpa priya ko lAkara mujhase milA do| megharUpa priya ke sammukha dekhakara papIhA bhI piupiu (priya-priya) zabdoM kA raTana kara rahA hai, kintu priya ko lekara milAtA nahIM hai| papIhe kI piu-piu kI tAna ko sunakara merA jIvarUpI papIhA bhI apane jIvanadhanarUpI priya ko ghara padhArane ke lie 'piu-piu' (priyapriya) kI dhvani anavarata kara rahA hai| vAstava meM priya ke abhAva meM virahiNI sadaiva duHkhI rahatI hai aura apanI sudha-budha khokara vaha idhara-udhara ghUmatI rahatI hai| priyatama ke atirikta usake tana-mana kI pIr3A ko kauna samajha sakatA hai ? aura vaha kisake sAmane rudana kara apanI isa virahavyathA ko dikhaae| rAtri bhI apane mukha ke tAre rUpI dA~ta ko dikhAkara 1. Anandadhana grantha valI, pada 32 / 2. vahI, pada 30 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 Anandaghana kA rahasyavAda mAno virahiNI kI ha~sI kara rahI hai / isase usane ro-rokara apane AsapAsa mAno bhAdrapada meM honevAle kIcar3a kI bhA~ti kIcar3a kara liyA hai / itanA hI nahIM, pratyuta usakI cittarUpI cakkI cAroM tarapha ghUma rahI hai jisane usake prANoM ko pIsa kara maidA banA diyA hai / aisI sthiti meM vaha apane cetanarUpa priyatama se anurodha karatI hai ki he prabho ! aba tuma isa abalA ke prati adhika kaThora mata bano aura zIghra Akara mujhe darzana do dukhiyArI nisa dina rahU~ re, phirU~ saba sudhi budhi khoi / tana kI mana kI kavana lahai pyAre, kisahi dikhAvuM roi // nisi a~dhiyArI mohi ha~saire, tAre dA~ta dikhAya / bhAdu kAduM maI kIyau pyAre, aMsuvana dhAra bahAya // cita cAkI cihna disi phirai re, prAna maido karai pIsa / abalA saI jorAvarI pyAre, eto na kIjai Isa || ' 1 virahiNI kA antas viraha vyathA ke krama ko Age bhI jArI rakhatA hai / Anandaghana rUpa samatA-virahiNI ko viraha vyathArUpI bhAdrapada kI ghanaghora rAtri eka kaTAra ke samAna pratIta hotI hai jo usakI chAtI ko kSaNa-kSaNa meM vidIrNa kara rahI hai / kintu kabhI-kabhI priyatama kI sundara chavi ko dekhakara usakA hRdaya prema se vibhora ho uThatA hai aura mukha se 'piyApiyA' kI dhvani nikala par3atI hai / papIhA bhI 'piu-piu' karane lagA hai aura usakI yaha piu-piu kI madhura dhvani samatA-virahiNI ko priya kI smRti aura adhika tAjA karA rahI hai / isIlie kaviyoM ne use viyoginI ke prANa haraNa karane meM pravINa kahA hai| eka rAtri ko priyatama ke dhyAna meM samatA-virahiNI aisI tallIna huI ki vaha priyatama ke nAma kI smRti hI bisara gaI / catura cAtaka ne piu-piu kI dhvani se use priyatama kI smRti karAI / isI taraha eka bAra kisI ne 'piu-piu' kA AlApa kiyA kintu usa samaya virahiNI priya ke dhyAna meM magna thI, dhyAna TUTane para use vidita huA ki papIhe ne hI use dhyAnamagna dekhakara 'piupiu' kI tAna chedd'ii| isase vaha apane priya ke smaraNa meM vizeSa pravRtta huI aura priya milana ke lie usakI utsukatA atyadhika bar3ha gaI 1. Anandaghana granthAvalI, pada 30 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda bhAduM kI rAti kAtI sI bahai, chAtIya china china chIna / prItama savI chavi nirakha kai, piu piu piu piu kIna / vAhI cavI cAtika karai, prANa haraNa parabIna ||1|| ika nisi prItama nAu kI, bisari gaI sudhi nIu / cAtika catura citA rahI, piu piu pou piu // 2 // eka samai AlApa kai, kInhai aDAne gAva | sughara papIhA sura dharai, deta hai pIu pIu tAna ||3|| 291 isa prakAra, Anandaghana ne samatA- virahiNI kI manodazAoM kA sundara citraNa viraha vyathA ke rUpa meM vibhinna padoM meM kiyA hai| eka citra hai ki samatA-virahiNI kA cetana pati use bhare yauvana meM chor3akara vibhAva - dazA rUpa para ghara meM calA gayA hai / isase vaha atyadhika duHkhita hotI hai aura usake mu~ha se viraha-vyathita udgAra prakaTa hote haiN| priya ke viyoga meM usakI yuvAvasthA vyartha hI jA rahI hai, jabaki usake lie ye dina Amodapramoda ke haiM / usakI sabhI rAteM rudana karate hI bIta rahI haiM / isa viyogAvasthA meM use ratnajaTita AbhUSaNa bhI acche nahIM lagate haiM / viraha vyathA kI tIvratA ke kAraNa kabhI-kabhI usake mana meM aisA vicAra A jAtA hai| ki priya ke binA jIne kI apekSA to viSa khAkara mara jAnA ucita hai, kyoMki na sote caina hai aura na zvAMsa lete caina hai / mana hI mana use pazcAttApa bhI hotA hai / priyA kI aisI vikalatA dekha kara bhI yadi Ananda samUha rUpa priya ghara nahIM Ate haiM to vaha yoginI banakara ghara se nikala jAne ke lie bhI udyata hotI hai vAre nAha saMga mero yUM hI jobana jAya / e dina hasana khelana ke sajanI, rote raina vihAya // 1 // naga bhUSaNa se jarI jAta rI, mo tana kachu na suhAya / ika buddhi jIya meM aisI Avata hai, lIjai rI viSa khAi // 2 // nA sovata hai leta usAsana, mana ho mana pichatAya / afrat go for ghara teM, Anandaghana samajAya || 3 || 2 1. -Anandaghana granthAvalI, pada 34 / 2. vahI, pada 90 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 Anandaghana kA rahasyavAda priya ke binA use pratyeka pala chaha mAha ke barAbara laga rahA hai, kintu niSThara pati aba bhI itanA nahIM samajha pA rahA hai|' jo amAnamatrI premayogI sAdhaka hote haiM, ve zuddhAtmarUpa priya ko pAne ke lie atyadhika vyAkula ho uThate haiN| jaba taka Atma-priya se milana nahIM hotA hai taba taka unake hRdaya meM virahAgni kI asahya jvAlA uThatI rahatI hai| isa sambandha meM Anandaghana kI ukti yathArtha hI hai : virahAnala jAlA ati prItama, maupai sahI na gii| virahajanita TIsa evaM vedanA kI bhI abhivyakti unake padoM meM sthAna-sthAna para bar3I hI bhAvAtmaka zailI meM huI hai| eka padameM unhoMne kahA hai ki priya ke viraha meM virahiNI strI ko zRMgAra ke sarvasAdhana duHkha ke kAraNa hote haiN| unakI samatArUpI priyA anubhava rUpa kevaTa se apanI viraha vyAkulatA ke sambandha meM kaha rahI hai ki aba maiM miSTabhASI priyatama ke binA prasannatApUrvaka nahIM raha sakatI / priya ke abhAva meM raMgIna cunarI, laTa, hIra-cIra, katthA, supArI, pAna kA bIr3A, mA~ga kA sindUra, candana kA vilepana Adi sukhakara vastue~ bhI pIr3A pahu~cA rahI haiN| sAtha hI virahakIr3A zarIra-kASTha ko khA rahA hai| aisI sthiti meM virahiNI jahA~-tahA~ apane priya ko khoja rahI hai| kintu vaha kahIM bhI nahIM dikhAI de rahA hai| ataH sArA saMsAra use sunasAna pratIta ho rahA hai| priya ko khojate-khojate kaI rAtriyA~ bIta gaIM aura aneka dina bhI vyatIta ho gae phira bhI chehadenevAle priya ne aba taka ghara meM Agamana nahIM kiyA hai| Age vaha kahatI 1. samajhata nAMhi niThUra pati etI, pala ika jAta chai mAsI / -Anandaghana granthAvalI, pada 43 / 2. vahI, pada 48 / 3. mere mAMjhI majIThI suNa ika vAtA, mIThaI lAlana bina na rahu~ raliyAtA // 1 // raMgata cUnaDI dula DI cIDA, kAtha supArI rU pAna kA bIDA / mAMga siMdUra saMdala karai pIDA, tana kaThaDA kore virahA kIDA // 2 // jahAM tahAM DhUDhU Dholana mItA, paNa bhogI bhaMvara bina saba jaga riitaa| rayaNa bihANI dIhADA bItA, aja hu~ na Aye mujhe chehA dItA // 3 // -vahI, pada 20 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 293 hai ki merI isa viraha-vyathA para duniyA ke loga bhale hI ha~se, kintu maiM to priya ke viyoga meM atyadhika jhulasa rahI huuN| priya ke binA virahiNI ghara meM kaise nivAsa kare ? yadyapi suhAvanI zayyA bichI huI hai, cA~danI rAta hai, puSpavATikA hai, manda-manda zItala pavana baha rahA hai aura sabhI sakhiyA~ manovinoda kara rahI haiM / isa prakAra Amoda-pramoda ke sabhI sAdhana vidyamAna haiM, tathApi virahiNI kA mana priya ke viraha meM unmatta hokara tapta ho rahA hai / ye sabhI AnandadAyaka vastue~ viraha-tApa ko adhika prajjvalita kara rahI haiN| vaha priya ke Agamana kI pratIkSA meM bAra-bAra pRthvI tathA AkAza kI ora dekha rahI hai, kintu aise meM priya kA adRzya rahanA logoM ke lie eka tamAzA ho gayA hai / isakA kAraNa spaSTa hai ki dRzya meM adRzya-arUpI Atma-tattvarUpa priya ko dekhane kA prayAsa kiyA jA rahA hai jo janasAdhAraNa ke lie eka Azcaryajanaka bAta hai aura isIlie unake lie yaha eka khela-sA pratIta ho rahA hai| kintu virahiNI ke lie to yaha tamAzA na hokara atIva duHkha kA viSaya hai| priya ke anAgamana se usake zarIra kA rakta-mAMsa sUkha rahA hai aura niHzvAsa chor3atI huI vaha nirAza ho cukI hai| vAstava meM Anandaghana rUpa samatA-virahiNI apane zuddhAtma-cetana priyatama ko pAne ke lie chaTapaTA rahI hai / priya ke binA usake prANa kSaNa bhara bhI dhairya dhAraNa nahIM kara rahe haiN| aba usake dhairya kA bA~dha TUTa cukA hai| isIlie vaha kahatI hai ki sajjanoM se sneha-prema karane vAlA vaha priyapremI mujhe kaba milegA, usake darzana kaba hoMge yA kisa dina usase bheMTa hoMgI ? viyoga sahane kI sAmarthya aba usameM nahIM raha gaI hai, kintu yaha 1. bhore logA jhUrU huM tuma bhala hAsA / saluNe sAhaba bina kaisA ghara bAsA // 1 // seja suhAlI cAMdaNI rAtA, phUlar3I vAr3I sItala vAtA / sayala sahelI karai sukha hAtA, merA mana tAtA muA virahA mAtA // 2 // phiri phiri jovoM dharaNI agAsA, terA chipanA pyAre loka tamAsA / / ucale tana tai lohU mAMsA, sAMiDA na Avai dhaNa chor3I nisAsA // 3 // -Anandadhana granthAvalI, pada 19 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 Anandaghana kA rahasyavAda antarhRdaya kI bAta pratyeka vyakti se kaise kahI jAya ? jisa prakAra eka madhupramehI rogI binA vaidya ke jIvita nahIM raha sakatA hai, usI taraha vaha bhI Ananda samUha rUpa priya ke viyoga meM eka kSaNa bhI jIvita nahIM raha sktii|' viraha-vyathA ke kAraNa usakA zarIra Akula-vyAkula ho rahA hai| aisI avasthA meM use na eka paise bhara anna-kaNa bhAtA hai, na gahane aura vastra pahananA acchA lagatA hai, na samAja meM kahIM jAne-Ane kI icchA hotI hai| aura na bhAI-bahana, mAtA-pitA, sagotrIya, sajAtIya Adi se bAta-cIta karanA acchA lagatA hai| use to sadaiva cetana priya ke darzana, sparzana aura unameM ekAgratA rUpa ekatAna hokara AtmAnubhava rUpa amRta-rasa kA pAna karane kI tamannA hai| jaba taka usakI yaha tamannA pUrNa nahIM hotI hai taba taka prANanAtha ke bichur3ane kI vedanA kA vaha pAra nahIM pA sakatI, kyoMki viraharUpa duHkha kA sAgara athAha hai / vAstava meM, Anandaghana kA hRdaya pratipala apane prabhu ke bichoha meM tar3apatA rahatA hai / isa AdhyAtmika viraha kI tar3apana kA, 'prema kI pIra' kA hRdayagrAhI varNana nimnAMkita zabdoM meM draSTavya hai : prANanAtha bichure kI vedana, pAra na pAvU pAvU thgorii| Anandaghana prabhu darasana aughaTa, ghATa utArana nAva magorI // kyA~ rai monai milasyai saMta sanehI / saMta sanehI surajana pAkhai, rAkhai na dhIraja dehI // 1 // jaNa-jaNa Agali aMtara gatinI, vAtar3I karie kehI / Anandadhana prabhu vaida viyoge, kima jIvai madhumehI // 2 // -Anandaghana granthAvalI, pada 5 / 2. pyAre AI milo kahA, aiThe jAta / mero viraha vyathA akulAta gAta // 1 // eka paIsArI na bhAvai nAja, na bhUSaNa nahi paTa samAja // 2 // -vahI, pada 78 / 3. bhrAta na mAta na tAta na gAta na, jAta na bAta na lAgata gaurI / mere saba dina darasana parasana, tAna sudhArasa pAna pagorI // -vahI, pada 17 / 4. vahI, pada 17 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 295 viyogarUpa duHkha-sAgara ke ghATa ko pAra karane ke lie vaha Ananda samUha rUpa prabhu se prema-bhaktirUpI naukA mA~gatI hai tAki vaha viraha rUpa duHkhasAgara ko pAra kara priya ke darzana kara ske| 'prANanAtha biche kI vedana, pAra na pAvU pAvU thagorI'-isa AdhyAtmika viraha kI tar3apana ko Anandaghana ne eka anya pada meM aura bhI spaSTa karake kahA hai koNa sathaNa jANe para mananI vedana viraha athAha / thara thara dehar3I dhUjai mhArI, jima vAnara bharamAha // ' dUsare ke mana kI athAha viraha kI pIr3A ko kauna jAna sakatA hai| ise to kevala bhuktabhogI hI jAna sakatA hai / mana kI viraha-vedanA kI koI thAha nahIM pAI jAtI / jisa prakAra mAgha mAsa kI bhayaMkara zIta meM bandara kA~pate haiM, usI taraha priya kI viraha-vyathA ke kAraNa namatA-virahiNI kA zarIra bhI thara-thara kAMpa rahA hai| usakI yaha viraha-vyathA itanI adhika bar3ha gaI hai ki use na apane deha kI, na ghara kI aura na snehI janoM kI sudha-budha hai / isa viraha-vyathA ko dUra karane kA upAya yaha hai ki yadi Ananda samUha rUpa priya samatA-priyA kA hAtha pakar3a le arthAt use apanA le to viraha-vyathA kA anta A sakatA hai aura usake hRdaya meM hamezA ke lie utsAha tathA Ananda kA sAmrAjya chA sakatA hai koI deha na geha na neha na reha na, bhAvai na duhar3A gAha / Anandaghana vAlhA bAhar3I sAhabA, nisadina dharU~ umAha // ' yahI bAta prakArAntara se eka anya pada meM bhI kahI gaI hai ki virahAvasthA meM virahiNI ko jar3AU caukI bhI acchI nahIM lagatI hai aura vastrAbhUSaNa to zarIra para dhAraNa karane para mAnoM Aga bhar3akane lagatI hai| yahI nahIM, use priya ke abhAva meM mokSa lakSmI bhI sukhadAyI nahIM lagatI hai to phira svarga kI apsarAeM to kisa ginatI meM hai ? kahane kA abhiprAya yaha hai ki Anandaghana rUpa samatA-priyA ko zuddhAtma-priya ke atirikta na svarga-sukha hI cAhatA hai aura na mokSa-sukha kI spRhA hai| use to kevala muddhAtma-priya se milana kI utkaNThA hai, kintu abhI priya se milana nahIM huA hai| ataH usakI viraha-vedanA itanI adhika bar3ha cukI hai ki use vaidya yA 1. Anandaghana granthAvalI, pada 22 / 2. vahI, pada 22 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 Anandaghana kA rahasyavAda hakIma bhI zAnta nahIM kara sktaa| yaha viraha kI Aga to eka mAtra Anandamaya priya ke milana rUpa amI-varSA se hI zAnta ho sakatI hai : paTa bhUSaNa tana bhaukana uThe, bhAvai na coki jarAva jriirii| siva kamalA AlI sukha na upAvata, kauna ginata nArI amarI rii|| sAsa visAsa usAsa na rAkhai, naNada nigorI bhorai lriirii| aura tabIba na tapati bujhAvai, Anandaghana pIyUSa jharI rii||' virahAgni kI jvAlA abhI manda nahIM huI hai| vaha Age adhikAdhika vega ko pakar3atI hI hai| virahiNI ke antas kI viraha-vyathA se bharI huI uttapta gati kA mArmika citraNa nimnAMkita zabdoM meM dekhA jA sakatA piya viNa kona miTAvai re, viraha vyathA asarAla / nIMda nimANI Akhitere, nAThI mujha duHkha dekha // dIpaka sira Dole pyAre, tana thira dharai na nimeSa // 1 // sasi sarANa tArA jagI re, vinagI dAmini tega / rayaNI dayana matai dago, mayaNa sayaNa viNu vega / / 2 / / 2 viraha kI jo atyanta ugra pIr3A samatArUpI virahiNI ko isa samaya ho rahI hai use cetanarUpa priya ke atirikta dUsarA kauna dUra kara sakatA hai ? samatA kI isa bhayaMkara virahAvasthA ke duHkha ko dekhakara mAnava mAtra ko priya lagane vAlI nidrA bhI usake pAsa se bhAga gaI arthAt priya ke viraha meM nIMda bhI usakI A~khoM se calI gii| itanA hI nahIM, apitu sira dIpaka kI bhAMti Andolita ho rahA hai aura sArA zarIra nimiSa mAtra ke lie bhI sthira nahIM raha rahA hai| tAtparya yaha hai ki virahiNI kI viraha-vyathA ko nIMda Ter3hI najara se dekhakara use chor3akara bhAga gii| laukika vyavahAra meM virahiNI strI kI jo dazA priya ke viyoga meM hotI hai, vahI dazA AdhyAtmika viraha meM samatA virahiNI kI cetana priya ke viyoga meM ho rahI hai| priya ke viyoga meM use nIMda nahIM AtI hai, usakA sira Dola rahA hai aura zarIra bhI eka kSaNa ke lie sthira nahIM rhtaa| candramA astaMgata hai, tAre TimaTimA raheM haiM aura bijalI talavAra kI bhAMti 1. Anandaghana granthAvalI, pada 16 / 2. vahI, pada 27 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 297 camaka rahI hai| isa prakAra, rAtri aura kAmadeva cetanarUpa svajana priyapati ke abhAva meM vegapUrvaka dhokhA dene ko udyata ho rahe haiN| virahiNo kI rAteM kisa taraha bItatI haiM, prakRti usake sAtha kaisA vyavahAra karatI hai Adi kA citraNa bhI prabhAvotpAdaka DhaMga se kiyA gayA hai| isase bhI adhika virahiNI kI viraha-dazA kA mArmika citra nimnAMkita paMktiyoM meM draSTavya tana paMjara jhUrai paryo re, ur3i na sake jiu hNs| virahAnala jAlA jalI pyAre, paMkha mUla niravaMza / / usAsa sAsai baDhAu kaure, vAda vade nisi rAMDa / na miTe usAsA manI pyAre, haTakai na rayaNI mAMDa // ' jIvAtmA-haMsa zarIra-piMjar3e meM par3A-par3A jhulasa rahA hai, atyadhika kaSTa pA rahA hai, kSINa hotA jA rahA hai| piMjare meM kaida hone se vaha ur3a bhI nahIM sktaa| viraha rUpa agni kI jvAlAoM ne to pracaNDa rUpa dhAraNa kara liyA hai, isa kAraNa usakI ur3ane kI pAMkhe mUla se hI sarvathA naSTa ho gaI haiN| ataH kisI taraha ur3akara bhI vaha priya ke samIpa nahIM pahu~ca sakatA hai| itanA hI nahIM, virahiNI kA trAmonchvAna bar3hA huA hai| jyoM-jyoM rAta bar3hatI jA rahI hai, tyoM-tyoM zvAsa-prazvAsa kI gati bhI bar3hatI jAtI hai| mAnoM zvAsa aura rAta meM spardhA ho rahI hai| virahiNI zvAsa ko rokane kA prayAsa karatI hai, phira bhI zvAsa kI tIvratA kama nahIM hotii| aura udhara lar3AI ThAne hue rAta pIche nahIM haTatI hai| prastuta paMktiyoM meM virahiNI kI viraha-vyathA kI kalpanA atibhavya hai| isameM virahiNI strI kI rAtriyoM kA hUbahU citra khIMcA gayA hai / isI taraha nimnAMkita pada meM bhI Anandaghana rUpa samatA-virahiNI ko cetana rUpa priya ke viraha kI vyathA isa prakAra ho rahI hai mAno koI use bhAlA mAra rahA ho| isIlie vaha viraha se duHkhita hokara kaha uThatI hai ki he priya ! karma-caNDAla rUpa yamarAja ke samAna Apa merA anta kahAM taka loge? aba to kevala eka jIva (prANa) lenA zeSa rahA hai| yadi use bhI lene kI tumhArI icchA ho to le lo 1. Anandaghana granthAvalI, pada 27 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 Anandaghana kA rahasyavAda viraha vyathA kucha aisI vyApata, mAnu koI mArata nejaa| antaka aMta kahAlu laigoM, cAheM jIva to lejA // ' Anandaghana rUpa samatA ke ye zabda Atma-viraha kI mahAvyathA ko pradarzita karate haiN| priya kA kSaNa mAtra kA viyoga Anandaghana rUpa - ko sahana nahIM hotA hai, kintu vaha priyatama sadaiva Anandadhana ke samakSa rahatA bhI kahAM hai ? aisA saubhAgya to kiso kA hI hotA hai / ataeva kabhI-kabhI Anandaghana kI samayA-priyA apane priyatama' ko upAlambha bhI de baiThatI hai piyA tuma niThura bhae kyuM aise| he priya ! tuma itane niSThura hRdaya ke kaise ho gae ? maiM mana, vANI aura karma se ApakI ho cukI aura ApakA yaha upekSA bhAva / isI taraha pyAre lAlana bina meroM koNa hAla, samajhe na ghaTa kI niThura lAla // 3 pada meM bhI samatA-priyA priya kI niSThuratA para upAlambha detI hai ki he priya ! tere binA merI kyA dazA ho rahI hai ? kintu merI hRdaya kI vyathA ko niSThura pati samajha nahIM rahA hai| kabIra, mIrA, santa sundaradAsa Adi ne bhI priya ke viyoga meM apanI 'vyAkulatA' kucha inhIM zabdoM meM vyakta kI hai| santa sundaradAsa kahate haiM ki viyoga meM bhUkha-pyAsa aura nIMda bhI dUra ho gaI hai : 1. Anandaghana granthAvalI, pada 25 / 2. vahI, pada 44 / 3. vahI, pada 68 / 4. talaphai bina bAlama mora jiyA, dina nahiM caina rAta nahIM niMdiyA, talapha talapha ke bhora kiyA / tana-mana mora rahaTa asa Dole sUna seja para janama liyaa| naina thakita bhae paMtha na sUjhai, sAMI bedaradI sudha na liyaa| kahata kabIra suno bhAI sAdho, harI pIra duHkha jora kiyA / -kabIra granthAvalI 5. rAta divasa mohi nIMda na Avata, bhAvata anna na pAnI / aisI pIra biraha tana bhItara, jAgata raina bihAnI // -mIrA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandadhana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 299 bhUkha piyAsa na nIdar3I, virahina ati behAla / sundara pyAre piva bina, kyoM kari nikasai sAla // ' darzana kI utkaNThA saMskRta kAvyazAstra meM varNita viraha kI avasthAoM meM sarvaprathama abhilApA kA nirdaza milatA hai| Anandaghana meM isake bhAvapUrNa citra milate haiM / virahiNI kI sabase sAtvika abhilASA apane priyatama ke darzana kI hotI hai / cetana rUpa pati viraha se prapIr3ita Anandaghana kI samatA-priyA bhI priya-darzana ke lie tar3apatI hai / darzana ke lie vyAkula Anandaghana kI janatA-priyA eka sthala para darzana kI tIvra utkaNThA vyakta karate hue kahatI hai darasana prAnajIvana mohi diijai| bina darasana mohi kala na parata hai, talaki talaki tana chIjai // 2 he prANajIvana ! aba to mujhe apanA darzana do / binA darzana ke mujhe caina nahIM par3a rahI hai / tumhAre darzana ke abhAva meM merA zarIra tar3apa-tar3apa kara kSINa hotA calA jA rahA hai| vastutaH mAnava jIvana kA carama lakSya hai-Atma-darzana-vizuddha Atma-sAkSAtkAra / Atma-darzana meM ho zAnti nihita hai| kAla-labdhi AtI hai aura mAnava kI dIrghakAlIna sAdhanA saphala hotI hai tabhI use Atma-darzana yA priyA-darzana hotA hai arthAt svabhAva dazA kI upalabdhi hotI hai aura sAdhaka apane meM atyanta zAnti kA anubhava karatA hai / upAdhyAya yazovijaya ne bhI Atma-darzana kI utkaNThA ko nimnAMkita pada meM abhivyakta kiyA hai cetana ava mohi darzana dIje / tuma darzana ziva-sukha pAmIje, tuma darzana bhava dIje // 3 he Atman ! aba mujhe apanA darzana do / tumhAre darzana se hI ziva-sukha (mokSa-sukha) milatA hai aura tumhAre darzana se hI yaha bhava-bandhana chUTatA hai / isI tathya ko abhinandana jina stavana meM Anandaghana ne aura adhika spaSTatA se varNita kiyA hai| unakI antarAtmA paramAtmA ke darzana 1. sundara-darzana, pR0 268 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 24 / 3. adhyAtma padAvalI, pR0 223 / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 Anandaghana kA rahasyavAda kI pyAsI banakara aneka vighnoM aura saMkaToM ke bIca bhI darzanotsaka hai| unakI paramAtma-darzana kI pipAsA nimnAMkita paMktiyoM meM abhivyaMjita abhinandana jina darzana tarasIe, darzana durlabhadeva / mata mata bhede jo jai pUchIe, sahu thApe ahameva / ' Anandaghana kI antarAtmA paramAtmA ke darzana ke lie atyadhika tarasa rahI hai, kintu paramAtma-dargana (Atma-darzana) atIva durlabha hai| isakA kAraNa yaha hai ki abhI AtmA para karmoM ke nAnA AvaraNa par3e hue haiM, isI lie paramAtmA ke darzana meM aneka vighna-bAdhAe~ ar3I khar3I hai / vighnabAdhAoM ke upasthita hone ke uparAnta antataH Anandaghana kI antarAtmA kRta saMkalpa hokara pukAra uThatI hai tarasa na Ave ho naraNa-jIvana taNo, sIjhe jo darzana kAja / darasaNa dulaMbha sulabha kRpA thakI, Anandaghana mahArAja // 2 paramAtma-darzana kI pipAsA unhe itanI becaina kie hue hai ki isake lie ve jIvana-maraNa kI bAjI taka lagAne ke lie tatpara ho uThate haiM / paramAtmadarzana kA kArya yadi saphala ho jAya to janma-maraNa ke trAsa yA kaSTa kI unheM koI paravAha nahIM hai, kyoMki unakA dRr3ha vizvAsa hai ki paramAtmA ke darzana se to janma-maraNa ke cakra meM bhaTakane kA kaSTa hI sadA ke lie miTa jaaegaa| yadyapi paramAtma-darzana durlabha avazya hai, tathApi Ananda-kanda paramAtmA kI yadi kRpA ho jAya to yaha sulabha bhI hai| tAtparya yaha ki darzana kI pipAsA jAgRta hone para sAdhaka usakI siddhi ke lie jIvanamaraNa kI bAjI lagA kara bhI paramAtmarUpa priya ke darzana karanA cAhatA hai| ataeva Anandaghana ne yathArtha hI kahA hai ki-'yadi darzana prApti kA merA kArya siddha ho jAya to mujhe janma-maraNa kA koI kaSTa nahIM hai|' unheM to kevala eka hI tIvra pyAsa hai aura vaha hai paramAtma-darzana kI zuddhAtma-darzana kii| prastuta kRti meM Anandaghana kI paramAtma-darzana kI tIvra abhilASA abhivyaMjita huI hai| isameM darzana kI mahattA ke sAtha-sAtha usakI durlabhatA ke vibhinna kAraNoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| isI 1. Anandadhana granthAvalI, abhinandana jina stavana / 2. vahI, 6 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 301 taraha, candraprabha jina stavana meM bhI paramAtmA ke zAnta, nirmala, nirvikAra mukharUpI candramA ke darzana kI tIvra abhIpsA pradarzita huI hai / nimnAMkita paMktiyoM meM Anandaghana kI antarAtmacetanA candraprabha jina stuti ke mAdhyama se zuddhAtmA (paramAtmA) ke mukha-candra kA darzana karane ko utkaNThita hokara apanI sakhI se kaha uThatI hai : - candraprabha mukhacanda sakhI munai dekhaNa de, upasama rasano kaMda | sakhI0 / sevai suranara indasakhI, gati kalimala duHkha daMda / sakhI0 // he sakhI ! tU mujhe candaprabha jina paramAtmA ke mukha rUpI candra ke darzana kara lene de, kyoMki paramAtmA kA mukha candra zAnta ( upazama) rasa kA mUla hai aura vaha rAga-dveSa Adi samasta duHkha- dvandva se rahita hai arthAt jisake bhItara se samasta vikAra dUra ho gae haiN| ukta paMktiyoM meM paramAtma-mukha kI do vizeSatAoM kA digdarzana karAyA gayA hai- 'upazama rasa no kaMda' tathA gatakalimala - duHkha dvandva / paramAtmA ke mukha candra ko vizeSatA yaha hai ki eka to vaha zAnta rasa kA mUla hai aura dUsarA samasta kleza, mAlinya evaM duHkha dvandvoM se rahita hai / yadyapi prastuta kRti meM 'dekhaNa de' zabda kI bAra-bAra punarukti huI hai tathApi yaha punarukti doSa na hokara kavitA kA guNa hai / yahA~ bAra-bAra Anandaghana kI antarAtmA dvArA 'dekhaNa de' zabda kA prayoga karanA unakI paramAtmA ke mukha candra ke darzana kI AturatA yA tIcchA ko dyotita karatA hai / ukta kathana meM paramAtmA ke mukha candra kA svarUpa usake darzana kA mahattva tathA darzana kI tIvratA ko abhivyakta kiyA gayA hai, kintu prazna yaha hai ki - abataka Anandaghana kI antarAtmA paramAtmA ke mukha-candra ke darzana ke lAbha se vaMcita kyoM rahI ? isake uttara meM vaha apanI lambI Atma-yAtrA ( jIvana-yAtrA ) kA itihAsa prastuta karatI hai| vaha kahatI hai ki sUkSma nigoda se lekara aba taka maiMne vibhinna gatiyoM aura yoniyoM meM paribhramaNa kiyA arthAt saMsArI jIva ke samasta prakAroM meM se koI bhI aisA prakAra nahIM chor3A, jahA~ maiMne janma na liyA ho, isa bAta ko vairAgyazataka meM bhI kahA gayA hai, kintu kahIM bhI paramAtma 1. Anandaghana granthAvalI, candraprabha jina stavana / 2. nasA jAI, na sA joNI, na taM ThANaM, na taM kulaM / na AyA, na muA jattha, save jIvA anaMta so / - vairAgyazataka, gAthA 23 / uddhRta - zrI jaina dharmaprakaraNa ratnAkara, pR0 471 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 Anandadhana kA rahasyavAda darzana kI pipAsA jAgRta nahIM huI, ataeva aba taka maiM paramAtmA ke darzana se vihIna hI rhii| isa prakAra, Anandadhana kI antarAtmA anantakAla taka aura yoniyoM meM binA paramAtmA ke mukha-darzana ke rhii| isI tathya ko prastuta stavana meM vyakta kiyA gayA hai| yahA~ kavi ne jaina darzana sammata jIva-yoniyoM kA vargIkaraNa bhI spaSTa kara diyA hai| anyatra bhI Anandaghana rUpa samatA-priyA kI cetana rUpa priya ke darzana kI utkaNThA parilakSita hotI hai| apanI antarvyathA kI uDelate hue vaha priyatama se premapUrNa zabdoM meM nivedana karatI hai ki he miSThabhASI ! maiM terI mIThI vANI para nyochAvara hotI huuN| tere binA merA nahIM cala sktaa| tere abhAva meM anya samasta svajana-parijana aniSTa lagate haiN| itanA hI nahIM, tere mukha ke darzana kie binA jIva ko caina nahIM par3atI hai| prema-pyAle ko pI-pokara hI priya ke viyoga ke saba dina bitAe haiN| phira bhI abhI taka terA Agamana nahIM huA hai| aba maiM tere Agamana samAcAra kisase pUrcha, kahA~ terI khoja karUM aura kisake sAtha saMdeza-pAtI bhejUM ? isalie he Anandadhana prabhu ! aba to terI asaMkhyAta pradeza rUpa seja prApta ho jAe to mere samasta viraha-duHkhoM kA anta A jAe / 2 . suhama nigode na dekhiyo sakhI0, bAdara ati hI visesa // sakhI0 / puDhavI AU na lekhiyo sakhI0, teU vAU na lesa // sa0 // 2 // vanasapatI ati ghaNa dihA sakhI0, dITho nahIM dIdAra // sa0 // bitI cauriMdI jala lIhA, sakhI0, gati sannI paNa dhAra ||s0|| 3 // sura tiri niraya nivAsa mAM, sakhI0, manuja anAraja sAtha / appajatA pratibhAsa mAM, sakhI0, catura na caDhiyo hAtha // sa0 // 4 // ima aneka thala jANiye sakhI0, darasaNa vina jinadeva / / Agama thI mati ANie sakhI0, kIje niramala seva // sa0 // 5 // -Anandaghana granthAvalI candraprabha jina stvn,| vArI hUM bolaDe mIThaDai / tujha vAjU mujha nA sarai, surijana, lAgata aura anIThaDe // 1 // mere jIya kuM kala na parata hai, bina tere mukha dIThaDe / prema pIyAlA pIvata pIvata, lAlana saba dina nIThaDe // 2 // pUrvI kauna kahAM dhuM DhUMdU, kisakU~ bhejUM cIThaDe / Anandadhana prabhu sejaDI pAvU, bhAge Ana basIThaDe // 3 // -Anandaghana granthAvalI, pada 18 / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda milana kI utkaNThA darzana kI abhilASA ke sadRza hI milana kI abhilASA bhI bar3I hI mArmika hotI hai / Anandaghana rUpa samatA virahiNI ne apanI milana kI abhilASA kI tIvratA bhI spaSTa padAvalI meM prastuta kI hai / usakI milanotkaNThA nimnAMkita pada meM citrita huI hai-- 303 1. 2. maune milAvo re koI kaMcana varaNo nAha / aMjana rekha na AMkhar3I bhAvai, maMjana sira par3o dAha // ' samatA -priyA kahatI hai ki are, koI svarNa varNa vAle nAtha se mujhe milA do arthAt zuddhAtmA-rUpa priya se merI bheMTa karA do| priya-milana ke abhAva meM viraha ke kAraNa A~khoM meM kAjala kI rekhA bhI nahIM suhAtI hai aura snAna karane para to aisA pratIta hotA hai ki jaise sira para Aga lago ho / milana kI abhilASA eka anya pada meM bhI bar3e hI prabhAvotpAdaka DhaMga se abhivyakta huI hai-- koDa / milavAno milavAno koDa || maune mAharA mAdhaviyA nai, maune mAharA nAhaliyA nai hU~ rAkhuM mAMDI koI bIjo mone vilago jhoDa // 1 // mohaniyAM nAliyA pAkhai mAhare, jaga savi ujaDa joDa / mIThA bolA mana gamatA nAhaja viNa, tana mana thAau coDa // 2 // kaI Dhauliyau khATa cheDI talAI, bhAve na resama sauDa / avara sabai mAhare bhalA bhalerA, mAhare Anandaghana siramoDa || 3 || 2 Anandaghana rUpa samanA priyA ko priya milana kI 'utkaTa abhilASA' hai / isIlie vaha spaSTa zabdoM meM kahatI hai ki mujhe apane 'cetana rUpa svAmI se milane kA bar3A cAva hai' (koDa) / zuddhAtma- priya ke atirikta anya saba bAteM mujhe jhaMjhaTa bharI lagatI haiM / manamohana nAtha ke mere samIpa na hone se sArA saMsAra vijana -tulya yA sunasAna-sA lagatA hai / itanA hI nahIM, miSThabhASI manabhAvana cetana rUpa nAtha ke binA mere tana-mana meM pIr3A ho rahI hai / sAtha hI palaMga, khATa, pachevar3I (or3hane ke vastra), gaddI, takiyA, rezama kI rajAI Adi upabhoga kI koI bho cIja acchI nahIM lagatI / mere lie Anandaghana granthAvalI, pada 22 / vahI, pada 23 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda anya saba padArthaM to bhale hI bhale haiN| kevala Anandaghana rUpa nAtha hI mere siramora haiM / isI taraha milana kI utsukatA nimnAMkita pada meM bhI dRSTigata hotI hai-- 304 tumha bhAvai so kIjai vIra, mohi Ana milAvo lalita dhIra' / samatA virahiNI apane bhAI viveka se kahatI hai ki tumheM jo bhI ucita karo, kintu yena-kena prakAreNa mujhe apane priyatama se milA do / jaba taka priya milana nahIM hotA hai, taba taka priyatama kI pratIkSA meM virahiNI kA mArga kI ora hI dhyAna lagA rahatA hai / jo pathika Ate hue dikhAI par3ate haiM, unase priyatama ke Agamana kA sandeza pUchatI rahatI hai ki priyatama mujhase kaba Akara mileMge | Anandaghana rUpa samatA virahiNI bhI apane bhAI viveka se sarvaprathama priyatama kI kuzalatA ke samAcAra pUchatI hai prAna jIvana AdhAra kuM, khema kuzala kaho bAta | 2 tadanantara usase priya Agamana ke samAcAra pUchatI hai ki he bhAI viveka ! tuma yaha saca saca batAo ki priya svAmI yahAM kaba AeMge athavA nahIM AeMge ? salUne sAhiba AvaiMge, mere vIra viveka kahau na sAMca re / jaba Anandaghana kI samatA - virahiNI priya milana ke lie atyadhika vihvala aura Atura ho jAtI hai, dhairya TUTane lagatA hai taba vaha priya-milana sambandhI bAta jyotiSI se pUchane ke lie bAdhya ho jAtI hai, kyoMki aba taka vaha sabhI se apanI viraha vyathA kaha kaha kara thaka gaI / kintu priya se milana nahIM huA / ataH viziSTa jJAnI guru jana rUpa jyotiSajJa se vaha apane priya-milana ko bAta pUchatI hai / priya-milana ke lie ati vyAkula virahiNI samatA dvArA jyotiSajJa se pUche gae prazna kA bar3A hI sajIva evaM svAbhAvika citraNa nimnAMkita paMktiyoM meM huA hai / rAzi rAzi tArA kalA, josI joi na josa / ramatA samatA kaba mile, bhAgai virahA sosa // 1. Anandaghana granthAvalI, pada 68 / 2. vahI, pada 37 / 3. vahI, pada 38 / 4. vahI, pada 27 / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 305 are jozIrAja ! apane paMcAMga meM rAzibala, candrabala, grahabala, aura lagnaaMzabala Adi dekhakara yaha batAo kI ramatA rAma cetana aura usakI patnI samatA kA milana kaba hogA? usakI viraha-vyathA kaba dUra hogI ? vAstava meM samatA-virahiNI lambe viraha se thaka kara jarjarita ho gaI hai| isalie kabhI vaha apanI viraha-vyathA ke gIta anubhava ko sunAtI hai to kabhI viveka ko aura kabhI apanI sakhI zraddhA ke pAsa viraha-duHkha ko kahakara hRdaya halkA karatI hai| yaha mAnavIya svabhAva hai ki vaha apane duHkha ko anya vyakti ko sunAkara apane duHkha kA bojha kucha halkA karanA cAhatA hai| isase use kucha zAnti milatI hai| samatA ko virahakAla ati dIrgha aura asahya lagatA hai aura jaba usake dhairya kA bAMdha TUTa jAtA hai taba vaha viraha-vyathA se mukta hone ke lie jyotiSajJa kA sahArA letI hai| yaha zata-pratizata satya hai jaba vyakti cAroM ora se nirAza aura hatAza ho jAtA hai taba vaha apanA bhaviSya jAnane ke lie jyotiSazAstra kA avalambana letA hai| vizeSarUpa se virahiNI striyA~ jyotiSa meM adhika vizvAsa rakhatI haiN| aisA pratIta hotA hai ki Anandaghana ke samaya meM bhI jyotiSazAstra kA adhika pracAra-prasAra rahA hogaa| sambhavata: isIlie unhoMne samatA aura cetana ke milana ke viSaya meM jyotiSajJa se prazna kiyA hai|, milana kI pratIkSA darzana aura milana kI abhilASA ke sAtha-sAtha pratIkSA aura AzA kI avasthA kI dhvani bhI Anandaghana meM dekhI jA sakatI hai| 'pratIkSA' ko phArasI kAvyazAstra kI dRSTi se intajArI' aura 'bekarArI' kI avasthAoM kA milA-julA rUpa kahA jA sakatA hai| jaise premI yA virahiNI. strI apane pati ke Ane kI bATa johatI rahatI hai, vaise hI paramAtmA ke sAtha vizuddha prIti karane vAlA sAdhaka bho paramAtmA se viraha ho jAne se antarAtmA meM unake padhArane kI bATa johatA yA pratIkSA karatA rahatA hai| vizuddha Atma-bhAva ke pathika sAdhaka Anandaghana ko antarAtmA bhI paramAtmA ke patha ko niSThApUrvaka nihArane meM lagI huI hai| ve jAgRta hokara antahRdaya se pukAra uThate haiM : Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda paMthaDoM nihAlu bIjA jina taNuM, ajita ajita guNa dhAma / ' Anandaghana kI antarAtmA ananta guNoM ke dhAma tathA kisI ke dvArA jIte nahIM gae aise ajita jina kA mArga nihAra rahI hai / nihArane kA artha dekhanA hotA hai kintu lAkSaNika dRSTi se isakA artha antarAtmA meM sthira hokara paramAtna-arjuna kI tanmayatA hai / isI taraha anyatra bhI Anandaghana samatA priyA kahatI hai ki maiM nizadina apane pati ke Agamana kI pratIkSA karatI rahatI hU~, apalaka dRSTi se mArga nihAratI rahatI hU~, kintu patA nahIM vaha kaba AegA ? mujha jaisI usake lie aneka haiM, kintu usake samAna mere lie dUsarA koI nahIM : 306 nisi dina jovu vATaDI, ghari Avare DholA / mujha sarIkhe tujha lAkha hai, mere tu hI mamolA // 2 vastutaH use to eka mAtra AzA bharosA apane priya kA hI hai | mahAkavi tulasIdAsa ne yathArtha hI kahA hai eka bharoso eka bala, eka Asa bisvAsa / svAti bUMda ghanasyAma hita, cAtaka tulasIdAsa || candramA ko cakora aneka mila sakate haiM, kintu cakora ke lie to candramA eka hI hai cAho anacAhA jAna pyAre pai Anandaghana, prIti rIti viSama suroma roma ramI hai / mohi tuma eka tumhai mosama aneka Aha kahA kahu caMdahi cakorana kI kamI hai // 4 1. Anandaghana granthAvalI, ajitajina stavana / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 31 / 3. tulasI granthAvalI, 15 / 4. ghanAnanda kavitta, 33 / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 307 isI taraha dayArAma, kabIra, mIrA, tulasI Adi ne bhI isI bhAva ko prakArAntara se vyakta kiyA hai| ___ Anandaghana rUpa samatA-virahiNI cetana rUpa priyatama ke binA rAtadina viraha meM jhulasa rahI hai / priya kI pratIkSA meM virahiNI kI AMkhoM ne choTebar3e sabakI maryAdA kA atikramaNa kara diyA hai aura ve priya ke Agamana kI pratIkSA meM dvAra kI ora TakaTakI lagAkara anavarata dekha rahI haiN| eka kSaNa ke lie bhI ve dvAra se haTanA nahIM cAhatIM piyA bina nisa dina jhUrUM kharI rii| lahur3I bar3I kI kAni miTAI, dvAra tai AMkheM kaba na TarI rii|" virahiNo kI AMkheM priya ko TakaTakI lagAkara nirakhane meM lagI huI haiN| satata dekhate rahane kI tIvra abhilASA usakI kabhI bujhatI nahIM hai| phira bhI, tRpti na mila skii| isakA kAraNa yaha hai ki paramAtmarUpa priya kI mUrti amRta-rasa se paripUrNa hai, saMsAra ke kisI bhI padArtha se usakI upamA (tulanA) nahIM dI jA sktii| usakI dRSTi meM parama karuNAmaya zAntasudhArasa chalaka rahA hai| isa kAraNa use dekhane para netroM ko tRpti hI nahIM hotI amI bharI mUrati racI re, upamA na ghaTe koya / zAnta sudhArasa jhalItI re, nirakhata tRpti na hoya // isI bhAva ko bhaktAmara stotra meM prastuta kiyA gayA hai ki 'zAnta-rasa meM raMge hue jina paramANuoM se ApakA zarIra banA hai, ve paramANu jagat meM utane hI the| ataH tInoM bhuvana meM eka mAtra sundara he jinavara ! Apake 1. hUM sarakhI bahu Apane, mAre to eka Apa / -dayArAma 2. hamase tumako bahuta haiM, tuma se hamako nAhiM / -kabIra 3. tuma se hamakU kabare miloge hamasI lAkha karora / -mIrA 4. tumha se tumhahi nAtha moko, moso jana tumako bahutere / -tulasIdAsa, giitaavlii| 5. Anandadhana pranthAvalI, pada 16 / 6. Anandaghana pranthAvalI, vimalajina stavana / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 Anandaghana kA rahasyavAda jaisA kisI dUsare kA rUpa nahIM hai / ApakA koI upameya hI nahIM hai| usakI A~kheM tRpti kA anubhava nahIM karatI aura ye netra jaba apane priya ko nahIM dekha pAte haiM to usake pratIkSApatha para biche rahate haiN| isa sambandha meM Anandaghana rUpa samatA virahiNI kA kathana hai- 'mArga ko nihAratenihArate A~kheM sthira ho gaIM', jaise ki yogI samAdhi meM aura muni dhyAna meM hotA hai / viyoga kI bAta kisase kahI jaae| mana ko to priya kA mukha dekhane para hI zAnti ho sakatI hai paMtha nihArata loane, Taga lAgI addolaa| jogI suratI samAdhi meM, mAno dhyAna jhakolA / / kauna suNe kisakuM kahUM, kise mAMDu kholaa| tere mukha dI, Talai, mere mana kA jholA // 2 isa prakAra priyatama kI pratIkSA meM patha nihArate-nihArate netra sthira ho cuke haiN| aba virahiNI ko mArga bhI dikhAI nahIM detaa| kintu yadi priyatama karuNA rUpI cA~danI ko phailAe to vaha priya ke mukhacandra ko dekha sakatI hai nisi aMdhiyArI ghana ghaTAre, pAuM na vATa ke phaMda / karuNa kara to niravahuM re, dekhu tujha mukhacanda // sAtha hI vaha Ananda samUha rUpa prabhu ko zIghra Akara usase milane ke lie bhI nivedana karatI hai Anandaghana prabhu vegi milo pyAre, nahiM to gaMga taraMga bahUM rI // 4 he Anandaghana prabhu ! zIghra Akara milo, anyathA maiM gaMgA kI taraMga meM baha jaauuNgii| virahiNI ko priya-viraha kI marmAntaka vedanA ke kAraNa mRtyu 1. yaH zAntarAga-rucibhiH paramANubhistvaM, nirmApitaritryabhuvanaika-lalAmabhUta tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM, yatte samAnamaparaM nahi rUpamasti / / -bhaktAmarastotra, 12 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 31 / 3. vahI, pada 36 / 4. vahI, pada 14 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 309 bhI Asanna lagatI hai| isIlie Anandaghana rUpa samatA virahiNI ke prANa priyatama ke binA isI sthAna para nikala rahe haiM sUni anubhava prItama binA, prAna jAta ihi ThAMhi / ' Age vaha aura adhika spaSTa zabdoM meM kahatI hai ki karor3oM upAya kyoM na kie jAyeM, kintu aba maiM Anandaghana rUpa priya ke binA eka kSaNa bhI jIvita nahIM raha sakatI : Anandaghana bina prAna na rahe china, kori jatana jo kIje / yadyapi darzana kI AzA unheM roka letI hai, kintu vilambajanita nirAzA bhI apanA gaharA raMga jamA letI hai aura Anandaghana rUpa samatA-virahiNI priya kA Agamana na hone para nirAza hokara kaha uThatI hai ki isa taraha se jisa ghara meM virahiNI kA pati bAhara calA gayA ho, vaha strI to hamezA hI udAsa rahegI iha bidhi che je ghara dhaNIre, usayU~ rahe udAsa / nirAzA meM prAzA ko kiraNa ghora se ghora nirAzA meM bhI AzA kI kiraNa use dikhAI detI hai| isIlie vaha kahatI hai ki Anandaghana prabhu samatA rUpa nija ghara meM Akara hara prakAra se usakI guNa sthAna-ArohaNa rUpa AzA ko pUrNa kareMge hara vidhi Ai pUrI karai, Anandadhana prabhu Asa || kyoMki AzA amara hai aura usa AzA-kiraNa ke sahAre hI aba taka usane apane prANa TikAe rakhe haiN| anubhava atyadhika AzAvAdI hai| vaha virahiNI samatA ko dhairya ba~dhAte hue hara samaya Azvasta karatA rahatA hai| vAstava meM anubhava rUpI bhAI kA AzAvAda hI use Ananda detA hai aura usake atirikta koI cArA bhI nahIM hai| vaha samatA kI viraha-varNita-dazA ko sunakara usake manonukUla bAta karatA hai aura kahatA hai ki he samatA ! aba tanika dhairya dhAraNa kro| Anandaghana priya svayaM tere yahA~ A rahe haiM anubhava bAta banAikai, kahai jaisI bhAvai ho / samatA Tuka dhIraja dharo, Anandaghana Avai ho / / 1. Anandaghana granthAvalI, pada 33 2. vahI, pada 24 / 3. vahI, pada 27 / 4. vahI, pada 27 / 5. vahI, pada 32 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda eka anya pada meM bhI anubhava ne isI taraha use priya ke ghara Ane kA pUrNa AzvAsana diyA hai AturatA nahIM cAturI re, suni samatA Tuka bAta / Anandaghana prabhU Ai mileMge, Aja ghare hara bhAMta // ' samatA kI viraha-vyathA ko sunakara anubhava kahatA hai ki isa taraha AturatA rakhane meM buddhimAnI yA cAturya nahIM hai| jaldabAjI se kAma nahIM bntaa| maiM kahatA hU~ ki Anandadhana prabhu Aja tere ghara Akara avazya mileMge / yahA~ Anandaghana ne donoM padoM meM 'Tuka' zabda kA prayoga kara AzA ko navapallavita kiyA hai| isase samatA ke hRdaya meM priya-milana kA AbhAsa hotA hai| na kevala anubhava apitu mitra viveka bhI samatA kI athAha viraha-vyathA ko sunakara use priya ke Ane kA AzvAsana detA hai ki Anandaghana prabhu tere yahA~ Ae~ge aura Akara svabhAva rUpa seja para Ananda rUpa raMgareliyAM kareMge mIta viveka kahai hitUM, samatA suni bolaa| Anandaghana prabhU AvasI, sejaDI raMga rolA // anubhava aura viveka ke atirikta usakI priya sakhI zraddhA bhI use priya Agamana ke lie Azvasta karatI huI kahatI hai ki he svAminI! itanA adhika kheda tuma mata kro| zanaiH-zanaiH priyatama prabhu tumhAre pAsa AeMge aura taba Ananda samUha rUpa prabhu kA prema tumase bar3ha jAegA kahai saradhA suni sAminI, eto na kIjai kheda / herai herai prabhu AvahI, bar3he Anandaghana meda // 3 anubhava, viveka aura zraddhA ina tInoM ke dvArA AzvAsana dene para svayaM samatA-virahiNI ko bhI priyatama ke Ane kI AzA baMdha jAtI hai / nirAzA meM bhI use aba AzA-kiraNa dikhAI de rahI hai| use vizvAsa ho gayA ki vibhAva dazArUpI rAtri ke vilIna hote hI svabhAva dazA rUpI sUrya prakaTa 1. Anandaghana granthAvalI, pada 30 / 2. vahI, pada 31 / 3. vahI, pada 35 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda hogA / aura taba Ananda rUpI priya Akara mAnoM samatA se vAstavika rUpa meM mila jaaegaa|' uparyukta varNana se spaSTa vidita hotA hai ki Anandaghana kI antarAtmacetanA AzAvAdI hai| isakA sarvottama udAharaNa ajitajina stavana hai| unakI antarAtma-cetanA paramAtma-patha ke darzana ke lie atyadhika utsuka hai, kintu isa samaya use usakI upalabdhi nahIM ho rahI hai, phira bhI vaha AzA ke sahAre jIvita hai-isakA spaSTa digdarzana nimnAMkita paMktiyoM meM kiyA hai kAla labdhi lahI paMtha nihAlasyU~ , e AzA avalamba / e jana jIve jinajI jANajya, Anandaghana mata aMba // 2 Anandadhana kI antarAtma-cetanA paramAtma ke darzana ke lie kAlalabdhi (viraha kA kAla pUrA hone) kI pratIkSA karatI hai aura usake jIne kA zreSTha AdhAra yahI hai| cUMki paramAtmapatha ke darzana ke lie svabhAva ramaNa rUpa puruSArtha dvArA Atma-zakti prApta hone taka pratIkSA karanA Avazyaka hai| isI ko dRSTi patha meM rakhakara vaha kahatI hai ki he prabhu ! samaya paripakva hote hI (kAlalabdhi) maiM avazya tumhAre darzana karU~gI, isI AzA-pratIkSA kA avalambana lekara maiM jI rahI huuN| vastutaH merI AtmA to usa dina ke lie utsuka hai, jisa dina mujhe tumhAre darzana hoNge| usI dina merI yaha Atma-sAdhanA saphala hogii| jainadharma meM pratyeka kArya ko saphalatA ke lie pA~ca samavAyI kAraNa mAne gaye haiM / ve haiM-kAla, svabhAva, niyati, karma aura puruSArtha / AtmavikAsa ke lie bhI inhoM kA mahattva hai| Anandaghana ne prastuta pada meM 'kAla' (kAla-labdhi) samavAyI kAraNa kA nirdeza kiyA hai kyoMki samaya kA paripAka hone para hI amuka kArya hotA hai| jaise phasala amuka samaya para hI pakatI hai| bIja bote hI kisAna ko phala nahIM mila jAtA, use pratIkSA karanI par3atI hai, dhairya ke sAtha phasala pakane taka intajArI karanI par3atI hai aura aDiga vizvAsa rakhakara sakriya rahanA par3atA hai, tabhI use 1. Anandaghana granthAvalI, pada 34 / 2. Anandaghana granthAvalI, ajitajina stavana / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 Anandaghana kA rahasyavAda sundara phala milatA hai| yahI bAta paramAnma-darzana ke sambandha meM bhI parNarUpeNa caritArtha hotI hai| svabhAva ramaNa meM puruSArtha karate-karate jisa samaya Anana-gati itanI adhika bar3ha jAtI hai ki divyadarzana (AtmapratyakSa) hote dera nahIM lagatI, usI samaya ko kAla-labdhi (samaya kA paripAka) kahA jAtA hai / ataH Anandaghana ne kAla-labdhi ko hI paramAtmadarzana kI AzA kA antima AdhAra mAnakara usI ke sahAre jIvana jIne tathA taba taka pratIkSArata rahane kI bAta abhivyakta kI hai| yahA~ sahaja prazna hotA hai ki Anandaghana ne 'AzA aurana kI kyA kIjai' pada meM to AzA kI upekSA kI hai, jabaki unake anya padoM meM sarvatra AzAvAda kA svara gUMja rahA hai ? ukta paMktiyoM meM to spaSTa rUpa se unhoMne AzA ko bar3A AdhAra mAnA hai| tathyAtmaka bAta yaha hai ki 'AzA aurana kI kyA kIjai' pada kI AzA meM aura anya padoM meM varNita AzA meM AkAzapAtAla kA antara hai| pahalI AzA parAI hai| usameM bhautika padArthoM yA viSayoM ko pAne kI lAlasA hai| isIlie Anandaghana ne spaSTa rUpa se aisI AzA para jInevAloM ko 'pU~cha hilAnevAle kutte' kI upamA dI hai| yahI nahIM, vaha AzA parapadArthoM kI dAsI hai| aura isa AzA kA AdhAra kAla-labdhi hai / isameM kisI se yAcanA nahIM kI gaI hai aura na parapadArthoM ko prApta karane kI yaha AzA hai| yaha to AtmA kA apane hI AtmasvabhAva meM puruSArtha karake kAla-labdhi prApta hone para paramAtma-darzana kI AzA hai| isase spaSTa hotA hai ki 'AzA aurana kI kyA kIjai' pada meM spaSTataH AzAdAsI ke dAsa kI bAta kahI gayI hai, aura usameM AzAdAsI para vijaya prApta karane kA nirdeza kiyA gayA hai| antarAtma-cetanA ko isa prakAra kI AzA ke avalambana ke atirikta koI cArA hI nahIM hai / isIlie Anandaghana kahate haiM ki isI AzA ke AdhAra para mere jaisA sAdhaka jIvana jI rahA hai| vAstava meM sAdhaka ke jIne kA AdhAra bhautika na hokara AdhyAtmika hotA hai, kyoMki sAdhaka ko jaba taka pUrNa-zuddha Atma-davA kI upalabdhi nahIM ho jAtI, taba taka usa kAla ko vaha Atmazakti upalabdha karane meM bitAtA hai| vaha svabhAva ramaNa meM puruSArtha karate-karate hI apanA jIvana pUrNa karatA hai / yahI kAraNa hai ki Anandaghana Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 313 ne kAla paripakva hone taka paramAtma-darzana kI pratIkSA meM rata rahane kI AzA kA avalambana lekara usI ke sahAre jIne kA nizcaya kiyA hai| Anandaghana kI virahajanya-vyathA kA karuNAjanaka dRzya kAvya kA mArmika sthala hai| AdhyAtmika santa hone ke kAraNa inameM hRdaya kI gaharI anubhUti hai / sampUrNa hindI jaina-kAvya sAhitya meM sambhavataH banArasIdAsa ke bAda Anandaghana ne hI viraha-vedanA kA itanA vyApaka evaM mArmika DhaMga se AdhyAtmika citraNa kiyA hai| niSkarSa yaha ki rahasyavAdI kAvya kI dRSTi se Anandaghana kA virahavarNana sarvotkRSTa hai| inhoMne apane 'Atma-priyatama' ke viyoga meM apane hRdaya kI jisa AkulatA kA citraNa kiyA hai, usameM kahIM bhI kRtrimatA nahIM dikhAI detii| inakA hRdaya pratipala prabhu ke vichoha meM tar3apatA rahatA hai| isalie katipaya padoM meM zuddhAtmA se milanotkaNThA kI tIvra bhAvukatA parilakSita hotI hai aura rahasyavAda kI jhalaka spaSTa dikhAI detI hai| nAnAnmanamA Anandaghana ke viraha-milana se sambandhita padoM ko UparaUpara se par3hanevAloM ko vyAvahArika yA laukika vipralambha zRMgAra pradhAna pratIta hote haiM, kintu gaharAI se dekhane para unakA samagra kAvya AdhyAtmika tathyoM se paripUrNa pratIta hotA hai / isa prakAra, Anandaghana ke rahasyavAda meM virahAvasthA kI vividha abhivyaktiyA~ pAI jAtI haiN| unake viraha-varNanoM ke bhAvAtmaka-citroM se rahasyavAda ke saundarya meM dviguNita vRddhi ho gaI hai| vastutaH Anandaghana kI samagra kRtiyoM kA sUkSmatA se avalokana karane para spaSTa ho jAtA hai ki unameM bhAvAtmaka anubhUti kI pramukhatA hai| bhAvamUlaka anubhUti hI rahasyavAda kA prANa hai, jo unake kAvya meM kabIra kI apekSA bhI adhika bhAvapravaNatA ke sAtha prasphuTita huI hai| vighna kI avasthA vighnAvasthA ke antargata ve sabhI vikAra, vibhAva yA parabhAva Ate haiM jo AtmAnubhUti meM bAdhaka haiN| rahasyavAdI sAdhaka ko jaba Atma-anAtma kA viveka ho jAtA hai aura sAdhanA ke dvArA paramatattva kI AMzika anubhUti hone lagatI hai, taba vaha zuddhAtma priya se milane ke lie Atura Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda 314 uThatA hai| kintu priyatama taka pahu~cane meM use moha-mAyAjanya aneka vighna-bAdhAoM se jUjhanA par3atA hai / rahasyavAdI sAdhanA ke vikAsa kI avasthAoM meM priya-milana kI utkaNThA jAgRta hone ke pazcAt vighna kI avasthA AtI hai, jise aNDarahila ne 'da DArka nAiTa Apha da sola' kahA hai| yaha avasthA priya-milana meM bAdhaka hotI hai| sUphI rahasyavAdiyoM ke matAnusAra priya-milana meM bAdhaka zaitAna hotA hai aura bhAratIya rahasyavAdI-sAdhaka ke anusAra maayaa| santa Anandadhana ne paramAtma-darzana meM bAdhaka tattvoM-mAyA, mamatA aura karma ko pramukha mAnA hai| mAyA rahasyavAdI santa Anandaghana ne kabIra kI bhA~ti karma ke atirikta AtmA-paramAtmA ke milana meM mAyA ko bAdhaka mAnA hai / yogI kI sAdhanA mAyA ke dvArA hI bhaMga hotI hai| isIlie prAyaH sabhI sAdhakoM ne 'mAyA' ko paramAtma-milana meM apanA parama zatru mAnA hai| gorakhanAtha ne mAyA ko bAghina ke rUpa meM citrita kiyA hai aura kahA hai ki yaha mAyA rUpI bAghina dina ko mana mohatI hai aura rAta meM sarovara kA zoSaNa karatI hai| mUrkha loga jAnakara bhI ghara-ghara meM isa vyAghrA kA poSaNa karate haiN|' santa Anandadhana ne bhI kahA hai ki mUrkha mAnava Anandadhanamaya Atma rUpI hIre ko chor3akara mAyA rUpI kaMkara-patthara meM mohita ho gayA hai : Anandaghana hIro jana chAre, nara mohyo mAyA kaMkarI / isI prakAra unhoMne 'mAyA' ke dvArA cetana ke chale jAne kI bAta bhI anya padoM meM kahI hai| yaha mAyA ajJAna kA pratIka hai| jainadarzana meM ise mithyAtva kahA gayA hai| jainadarzana ke cAra kaSAyoM ke antargata mAyA bhI eka hai tathA ise chala aura kapaTapUrNa vRtti kahA gayA hai| isakA kAma hai jagat ko chlnaa| sAtha hI yaha mAyA sabako mohita karanevAlI hai| isIlie 1. divasai bAghaNi mana mohai rAti sarovara soSai / jANi bujhi re muriSa loyA dhari-dhari bAghiNa poSai // -hindI kAvyadhArA, pR0 160 / 2. Anandaghana granthAvalI, pada 3 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda santa Anandaghana ne bhI isa mohinI mAyA kA citraNa bar3e hI prabhAvotpAdaka DhaMga se aneka padoM meM kiyA hai / eka pada meM unhoMne spaSTarUpa se kahA hai ki 'jagat ko ThaganevAlI aisI mohinI mAyA ne cetanarAja ko bhI Thaga liyA hai / '' anyatra bhI unhoMne kabIra kI bhAMti mamatA mAyA ko ThaginI, dhokhebAja Adi kahA hai / na kevala Anandaghana ne apitu kavi bhUdharadAsa ne bhI mAyA ko 'ThaganI' kahA hai, kyoMki vaha samUce saMsAra ko Thagakara khA jAtI hai / jo isa para tanika bhI vizvAsa karatA hai, vaha mUrkha pIche se pachatAtA hai / 3 aura kabIra ne to ise 'mahAThaginI' batAyA hai, cUMki isake jAla se brahmA, viSNu aura maheza baca nahIM sake / santa palaTU ke anusAra mAyA ne kisI ko Thagane se nahIM chor3A, kintu isako kisI ne nahIM ThagA / jo isako Thaga sake use hI saccA bhakta samajhanA cAhie / isI taraha, aneka santoM, kaviyoM evaM sAdhakoM ne mAyA ko ThaginI ke rUpa meM aMkita kiyA hai / mAyA kA yaha mahAmohinI rUpa itanA prabalatama hai ki vaha jIva ko kisI prakAra nahIM chor3atI hai / bhrama, moha Adi vikAroM se rahita prANI ko bhI apane AkarSaka evaM mohaka rUpa se chalapUrvaka lubhA 1. mohanI mohana Thagyo, jagata ThagArI rI / dIjie Anandaghana dAda hamArI rI / -- Anandaghana granthAvalI, pada 76 / 2. ThagorI, bhagorI, lagorI, jagorI / mamatA, mAyA Ama lai mati, anubhava merI aura dagorI / vahI, pada 17 / 3. suni ThaganI mAyA, taiM saba jaga Thaga khAyA / -Tuka vizvAsa kiyA jina terA so mUrakha pachatAyA || bhUdharadAsa, bhUvara vilAsa, 8 vAM pada, pR0 5 / mAyA mahAThaginI hama jAnI tiraguna phAMsi liye kara Dolai, bolai madhurI bAnI // 4. 5. -- kabIra, sabada, santa sudhArasa / mAyA ThaginI jaga ThagA ihakai ThagA na koya / palaTU yahikai so Thagai (jo ) sAMcA bhaktA hoya || -palaTU, saMtavANI saMgraha, bhAga 1, pR0 223 | 315 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda letI hai| yadyapi yaha nirlajja hai tathApi isameM vaha mohaka jAdU hai jisameM ananta guNoM kA bhaNDAra cetana bhI mohita ho jAtA hai / Anandaghana ne yathArtha hI kahA hai kahA nigorI mohanI mohaka lAla gaMvAra / ' yadyapi cetana mAyA para mohita ho gayA hai, kintu yaha mAyA-mamatA Akhira kahA~ se AI hai aura kisa deza kI rahanevAlI hai ? isakA to use patA hI nahIM hai| vAstava meM bher3a ke samAna yaha mohinI mAyA saMsAra ke padArthoM se sambandha rakhane vAlI tathA aniSTakArI hai| yaha amaMgalakArI mAyA jisa ghara meM bhI praveza karatI hai, vahA~ anekAneka vipadAyeM khar3I kara detI hai| sAtha hI, yaha atyanta lajjA dilAne kA kAraNa hotI hai| ataH isase eka kaur3I jitanA bhI prayojana siddha nahIM hotaa| janadarzana meM mAyA kA sambandha mohanIya karma se hai arthAt mAyA mohanIya karma kA hI eka bheda hai| ATha karmoM se mohanIya karma prabalatama hai| moha ke kAraNa hI cetana para bhAvoM meM bhaTaka rahA hai| kAma, krodha, lobha, mada, matsara, rAga-dveSa, tRSNA, mAyA-mamanA Adi moha ke hI vibhinna rUpa haiN| sAmAnyatayA moha, mAyA aura mamatA paryAyavAcI artha meM hI prayukta hote haiN| santa Anandaghana ne mohanIya karma ko 'mohinI' strI kA rUpaka dekara usake parivAra kA sundara citra khIMcA hai / mohinI kI mithyA nAmaka kanyA hai, krodha-mAna usake putra haiN| mAyA kA lobha ke sAtha pANigrahaNa huA hai| ataH vaha mohinI kA jamAI hai| isa prakAra, isa mohinI kA bahuta lambA-caur3A parivAra hai| mohinI mAyA ke isa prakAra ke aura bhI aneka sundara citra Anandaghana ne khIMce haiN| yahI mohinI mAyA Anandadhana kI rahasyAnubhUti meM 1. Anandadhana granthAvalI, pada 39 / 2. Ai kahAM te mAyA mamatA, jAnu na kahA kI vAsI / rIjhi parai vAkai saMga cetana, tumha kyuM rahe udAsI // varajo na jAi ekaMta kaMta ku, loka meM hovata hAMsI // -vahI, pada 43 / 3. vahI, pada 45 / 4. vahI, pada 39 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 317 bAdhaka rUpa hai / isako to manuSya mohanIya karma kA nAza karake hI jIta pAtA hai / kabIra ne mAyA kI DAyana ke rUpa meM kalpanA kI hai / ve likhate haiM-- 'mAyA rUpI DAyana mere mana meM rahatI hai / vaha nitya vikRta karatI hai, isa DAyana ke pA~ca lar3ake haiM-- kAma, krodha, aura lobha / ve rAta dina mujhe nAca nacAte haiM / " mere mana ko mada, moha mamatA Anandaghana ne mohinI mAyA ke sAtha-sAtha mamatA ko bhI priya - milana meM bAdhaka mAnA hai, kyoMki cetana samatA rUpI sva- patnI ko chor3akara mamatA rUpI para-patnI meM Asakta ho jAtA hai aura dina-rAta mamatA kI seja para hI par3A rahatA hai, isase samatA cetana se nahIM mila pAtI hai / vaha priyatama se nivedana karatI hai ki he priya ! aba to mamatA-gaNikA kA sAtha chodd'ie| Apake aura mere bIca jo antara par3A huA hai use dUra kIjie / vAstava meM yaha binA pAye kI arthAt nirmUla mamatA hI Apake aura mere milana meM bAdhA DAla rahI hai / kintu cetana deva to mamatArUpI gaNikA meM matavAle hokara usI ke raMga meM raMge hue haiN| jaba taka jar3atvarUpa isa mamatA kA sAtha nahIM chUTatA taba taka cetanA se samatA kA milApa nahIM ho sktaa| isa prakAra mamatA kA ullekha Anandaghana ke padoM meM bahulatA se huA hai / eka pada meM ve kahate haiM ki 'he cetana ! jisake sAtha tuma khela rahe ho vaha to saMsAra kI dAsI hai| sAtha hI, yaha durgaMti meM le jAne vAlI dhUrta, kapaTI, kRpaNa, ahitaiSI Adi hai / 3 1. ika DAMina mere mana meM basaire, nita uThi mere jIya kauM Dasai re / yA DAMina ke larikA pAMca re, nisadina mohi nacAvaiM nAca re // kahai kabIra hUM tAkau dAsa, DAMini ke saMgi raheM udAsa // -- kabIra granthAvalI, padAvalI 236 / 2. pyAre, ava jAgo parama guru parama deva, meTahu hama tuma vIca bheda | AlI lAja nigAro gamArI jAta, mohi Ana manAvata vividha bhAMti // AlI pera nimUlI cUnaDI kAMni, mohi tohi milana bica deta hAni // AlI pati matavAlA aura raMga, rame mamatA gaNikA ke prasaMga | aba jar3a te jar3atA ghAta aMta, cita phUle 'Anandaghana vasaMta // -- Anandaghana granthAvalI, pada 83 / 3. vahI, pada 45 evaM 46 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 Anandaghana kA rahasyavAda mamatA-mAyA ke atirikta priya-milana meM bAdhaka kubuddhi, kumati, AzA, tRSNA Adi vaibhAvika bhAvoM kA bhI varNana Anandaghana ke padoM meM huA hai| unake anusAra mUlataH cetana aura samatA ke bIca viyoga-virata karAnevAlA 'kubhAva'' yAnI vikRta bhAva hai, jo mohinI mAyA-mamatA Adi AtmA kI vaibhAvika avasthA hai| paramAtma-darzana meM bAdhaka ghAtI karma-parvata __Anandaghana ko antarAtma-cetanA paramAtma-darzana ke lie atyadhika utkaNThita hai, kintu bIca meM aneka vighna-bAdhAe~ khar3I ho jAtI haiN| parama rahasya se sAkSAtkAra karane kA mArga bar3A kaNTakAkIrNa hai, usameM aneka bAdhAe~ AtI haiN| cUMki mAnava sAMsArika jIva hai, ataH paramAtmA ke yathArtha darzana meM ghAtI karma rUpI parvata bAdhaka ho rahe haiM / isIlie Anandaghana ke antara kA svara phUTa par3A ghAtI DUMgara ADA ati ghaNA, tujha darasaNa jaganAtha / dhIThAI kari mAraga saMcarUM, saiMgU koi na sAtha // 2. he jagannAtha ! Apake darzana meM vighnakAraka ghAtI karmarUpI aneka pahAr3a khar3e haiN| isalie maiM Apake darzana nahIM kara pA rahA huuN| sAhasa karake kadAcit Apake darzana ke patha para cala paDU to sAtha meM koI patha-pradarzaka bhI nahIM hai| Anandaghana ne isake atirikta paramAtma-darzana meM anya kaThinAiyA~ bhI batalAI haiM / jaise 1. matAgraha yA durAgraha, 2. tarkavAda, 3. sadguru kI durlabhatA, 4. patha-pradarzaka kA abhAva 5. sahayogI kA abhAva / 1. viraha ku bhAvai so mujha kIyA, khabara na pAvU dhiga merA jIyA / hadIyA devU batAvai koI pIyA, Avai Anandaghana karU ghara dIyA // --Anandadhana granthAvalI, pada 19 / Anandadhana granthAvalI. abhinandanajina stavana / 3. vhii| airim Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 319 uparyukta kaThinAiyoM ke sAtha hI sabase bar3A vighna Atma-guNoM kA ghAta karane vAlI ghAtI karmarUpI parvata paramAtma-darzana meM ror3e aTakAte haiN| ye prAtI-garvana eka nahIM, aneka haiN| paramAtna-darzana ke lie ina ghAtI karma rUpI parvatoM ko haTAnA Avazyaka hI nahIM, nitAnta anivArya hai| aneka ghAtI karma rUpI parvatoM meM bhI mohanIya karma sabase bar3A parvata hai| yadi isa eka parvata ko cUra-cUra kara diyA jAe to zeSa parvata svataH cakanAcUra ho jAte haiN| candraprabhajina stavana meM Anandaghana ne spaSTa rUpa se kahA hai ki paramAtmA ke mukha-candra ke darzana meM bAdhaka mohanIya karma hai| paramAtmA (zuddhAtmA) kI satata preraNA se sAdhaka kramazaH karma rUpI parvatoM ko pAra kara bArahaveM kSINa moha guNasthAna nAmaka zikhara para pahuMca jAtA hai, jahA~ samasta karma rUpI AvaraNa kSINa ho jAte haiM / sabhI manoratha pUrNa karane vAle . kalpavRkSa svarUpa Anandaghana paramAtmA ko pA lete haiN|' mohanIya karma kA kSaya hone para paramAtmA ke mukha rUpI candramA ke darzana ho jAte haiN| yadyapi dravya-dRSTi se AtmA aura paramAtmA meM aikya hai, samAnatA hai, tathApi vartamAna meM AtmA aura paramAtmA ke bIca meM eka antarAla hai| ataH yaha prazna honA svAbhAvika hai ki AtmA aura paramAtmA ke bIca isa antarAla kA kAraNa kyA hai ? isakA samAdhAna Anandaghana ne padmaprabha jina stavana meM kiyA hai| AtmA aura paramAtmA ke madhya jo antara hai usakA eka mAtra kAraNa hai 'karma' / 2 karmoM ke pragAr3ha AvaraNa ke kAraNa hI AtmA paramAtmA ke darzana se vaMcita hai| karma rUpI AvaraNa kA viccheda hone para jIvAtmA aura paramAtmA kI yaha dUrI samApta ho jAtI hai, AtmA kA paramAtmA se milana ho jAtA hai| jaba taka AtmA karmoM se sampRkta hai, taba taka AtmA aura paramAtmA ke bIca dUrI banI rhegii| ataH paramAtma1. preraka avasara jinavarU sakhI, mohanIya kSaya thAya / sakhI / kAmita pUraNa suratarU sakhI, Anandaghana prabhu pAya // sakhI0 // Anandaghana granthAvalI, candraprabhajina stavana / 2. padmaprabha jina tujha mujha AMtarU, kima bhAMje bhagavaMta / karmavipAke kAraNa joina, koI kahai mativanta / / -Anandaghana granthAvalI, padmaprabhajina stavana / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 Anandaghana kA rahasyavAda milana kA zubha manoratha tabhI pUrNa ho sakatA hai jaba ki karma aura karmabandhana ke kAraNoM para vijaya pAI jAya / * zubha-azubha bhAvoM se haTakara zuddha nabo- yA sva-svarUpa meM pravRtta honA yA lIna honA hI paramAtma-milana kA satpatha hai| isI tathya ko Age aura adhika spaSTa zabdoM meM vyakta karate hue Anandaghana ne kahA hai juMjana karaNe antara tujha paDyo, guNa karaNe kari bhaMga / graMtha ukti kari paMDita jana kahyo, antara bhaMga suaMga // ' he nAtha ! karmoM ke yoga (sambandha) se hI ApameM aura mujhameM antara par3A huA hai| kintu isa antara ko guNakaraNa (sadguNoM kI sAdhanA) kI prakriyA ke dvArA dUra kiyA jA sakatA hai| jaina-granthoM meM sahaja prakriyA tIna karaNoM meM vibhAjita hai-(1) yunjanakaraNa, (2) guNakaraNa, aura (3) jJAnakaraNa / ye tInoM karaNa jaina pAribhASika zabda haiN| inakI vizeSa carcA yoga-dRSTi samuccaya, yoga-bindu, yoga-zAstra, yogadvAtriMzikA Adi yoga-viSayaka granthoM meM hai| tIsare jJAnakaraNa kA samAveza guNakaraNa meM hone se Anandaghana ne yahA~ do karaNoM kA hI nirdeza kiyA hai| AtmA kI karmoM ke sAtha jur3ane (saMyoga) kI prakriyA ko yujanakaraNa kahate haiM aura jisameM AtmA apane vAstavika guNoM-jJAna, darzana aura cAritra meM rata yA sthira hokara kriyA karatI hai, usa kriyA ko guNakaraNa kahate haiN| dUsare zabdoM meM, guMjanakaraNa kI kriyA Asrava rUpa hai aura guNakaraNa kI kriyA saMvara rUpa hai / muni jJAnasAra ne bhI jJAnakaraNa aura guNakaraNa ke sambandha meM kahA hai : jJAnakaraNa guNakaraNa do, e subhAva sambaddha / guNa karaNe samavAya phala, acala akala riddhi siddha // 2 vastutaH paramAtmA ke sAtha AtmA ke milana meM bAdhaka kAraNa yujanakaraNa kI kriyA hai| isIke kAraNa AtmA kA paramAtmA se milana nahIM ho pA rahA hai| isase spaSTa hai ki Anandaghana ne mukhya rUpa se AtmA 1. Anandaghana granthAvalI, padmaprabhajina stavana / 2. vahI, 5 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 321 paramAtma-milana meM vighnAvasthA ke rUpa meM yuMjanakaraNa kI prakriyA ko mAnA hai| jaba guNakaraNa kI prakriyA ke dvArA yuMjanakaraNa kA nAza hogA tava AtmA aura paramAtmA ke bIca kA karma rUpa pardA haTa jAegA, antara dUra ho jAegA aura anAhata nAva rUpI mAMgalika vAdyayantra baja utthege| jIva rUpI yaha sarovara Ananda rasa se paripUrNa hokara atyanta vRddhi ko prApta hogA / AtmA paramAtmA bana jaaegii|' milana kI avasthA ___ rahasyavAdI sAdhaka ko yaha bodha ho jAtA hai ki usakA priya se viyoga aSTa karmoM ke bandhana athavA mAyA-mamatA ke kAraNa hai| rAga-dveSa, kAmakrodha, lobha-moha, mAyA-mamatA, AzA-tRSNA Adi samasta manovikAra karmabandhana ke kAraNa haiM aura ye manovikAra hI paramAtma-milana meM bAdhaka haiN| phira bhI rahasyavAdI sAdhaka kA yaha dRr3ha vizvAsa rahatA hai ki karma-bandhana TUTane para paramAtmA rUpa priya se bheMTa hogI, milana hogaa| jaba AtmA pUrNatayA zuddha ho jAegI, karmoM se rahita ho jAegI tabhI priya se milana sambhava hai| vastutaH saMyoga aura viyoga ye donoM eka prakAra kI bhAva-dazAe~ haiN| jisa prakAra viraha ke laukika aura AdhyAtmika do rUpa haiM, usI prakAra milana ke do rUpa haiM-eka laukika aura dUsarA AdhyAtmika / yaha spaSTa hai ki laukika milana vAsanAmaya hotA hai| usameM mana viSaya-vAsanA se sanA huA hotA hai, jaba ki AdhyAtmika-milana zarIra dvArA nahIM hotA, kyoMki yaha milana paramAtmA (zuddhAtmA) se hotA hai| paramAtmA se milana zarIra aura indriyoM dvArA to ho hI nahIM sktaa| kAma aura bhoga kA sambandha zarIra aura indriyoM taka sImita hai / AdhyAtmika milana meM viSayavAsanA niHzeSa ho jAtI hai| yaha milana ucca mAnasika dharAtala para hotA hai| maitrAyaNyupanipat meM mana ke do stara varNita haiM-eka zuddha mana 1. tujha mujha antara ante bhAjase, vAjasyai maMgala tUra / jIva sarovara atizaya vAdhisyai, Anandaghana rasa puur| -Anandadhana granthAvalI, padmaprabhajina stavana, 6 / 21 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 Anandaghana kA rahasyavAda aura dUsarA azuddha mana / ' zuddha mana viSaya-vAsanA (kAma) se rahita hotA hai aura azuddha mana kAma se sanA huA hotA hai| paramAtma-milana zuddha mana ke dvArA hI sambhava hai| isa mAdhyAmika-milana meM vaha teja hotA hai jo malina vAsanAoM ko bhasma kara detA hai aura jIvana ke carama sAdhya Ananda kI upalabdhi karA detA hai / isa prakAra, AdhyAtmika-milana alaukika hotA hai| rahasyavAdI santa Anandaghana ne viraha aura milana donoM ke gIta gAe haiN| yadyapi unameM virahAnubhUti kA svara hI adhika gUMjatA hai, tathApi milana kI avasthA ke bhI kucha citra pAye jAte haiN| jisa prakAra Anandaghana rUpa samatA virahiNI ne apane cetana-priya ke viraha meM azrugIta bahAe haiM, usI prakAra usane milana ke harSagIta bhI gAe haiN| yaha bAta alaga hai ki milana ke ina citroM meM utanA tIvra harSonmAda dRSTigata nahIM hotA jitanI viraha-vedanA kI tar3apana / Anandaghana ke kAvya meM viraha kI apekSA milana kA citraNa atyalpa hai, tathApi yaha citraNa bhI unhoMne rUpakoM ke sahAre bar3e hI sundara evaM bhAvapUrNa DhaMga se abhivyaMjita kiyA hai| yaha kahanA kadAcit adhika upayukta hogA ki Anandaghana kA rahasyavAda vAstava meM cetana-cetanA ke milana kI bhAvAtmaka anubhUti hai| rahasyavAdI sAdhaka jaba vibhinna rahasyavAdI avasthAoM ko pAra karatA huA mAyA-mamatA Adi samasta vikAroM-vibhAvoM para vijaya prApta kara letA hai, taba usakA zuddhAtma rUpa priyatama se milana hotA hai / yaha nitAnta satya hai ki virahAvasthA kA anta hone para hI priya-milana kI avasthA AtI hai| nimnAMkita pada meM cetana aura cetanA kI virahAvasthA ke anta aura milana kI avasthA kA varNana cakavA-cakavI ke rUpaka ke dvArA manorama DhaMga se kiyA gayA hai / Anandaghana kA kathana hai mere ghaTa jJAna bhAna bhayo bhora / cetana cakavA cetanA cakavI, bhAgau viraha ko saura // 1 // 1. mano hi dvividhaM proktaM, zuddhaM cAzuddhameva ca / azuddhaM kAma saMparkAcchuddhaM kAma vivarjitam / -maitrAyaNyupaniSat, 6 // 34 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 323 phailI cihuM disi catura bhAva ruci, miTyo bharama tama jora / Apa kI corI Apa hI jAnata, ore kahata na cora // 2 // amala kamala vikaca bhaye bhUtala, maMda viSa sasi kora / Anandaghana ika ballabha lAgata, aura na lAkha karora // ' cetana rUpa cakavA aura cetanA rUpI cakavI kA jo anAdikAlIna vichoha thA, viyoga thA, viraha thA, usa viraha ke karuNa-krandana kA Aja anta ho gyaa| vibhAva-dazA samApta hokara hRdaya meM svabhAva-dazArUpI sUrya udita ho gyaa| aruNodaya hone se jaise bhUtala para nirmala kamala khila jAte haiM, vaise hI jJAna sUryodaya se hRdaya-kamala khila uThA aura vAsanA rUpI candrakiraNeM manda ho gyiiN| aisI sthiti meM kevala Anandamaya AtmA hI sAdhaka ko priya lagatI hai / anya lAkhoM-karor3oM sAMsArika pralobhana usake samakSa tuccha aura niHsAra pratIta hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki zuddhAtmA ke samakSa sAMsArika vaibhava-vilAsa nagaNya hai / yahA~ Anandaghana kI viziSTatA yaha hai ki viraha-milana ke mAdhyama se unhoMne mithyAtva-aMdhakAra nirAkaraNa aura kaivalya bIja rUpa samyak jJAna ke udita hone para bala diyA hai| aba taka cetana cetanA kA jo rAgAtmaka viraha thA vaha jJAnAtmaka viraha meM pariNata ho jAtA hai| jaba mithyAtva aMdhakAra hRdaya se dUra ho jAtA hai, taba cetana nija ghara kI ora prayANa karatA hai / cetana ke ghara Ane se samatA ke Ananda kA koI ThikAnA nahIM hai / bahuta dina bAhara bhaTakane ke bAda cetana Aja ghara A rahA hai / varSoM kI pratIkSA ke bAda piya ke Agamana ko sunakara vaha atyadhika prasanna ho uThatI hai| samatA AhlAdita hokara apanI sakhI se kahatI hai-he sakhI, dekho Aja cetana ghara A rahA hai| vaha ananta kAla taka mamatA-mAyA Adi para-pariNatiyoM ke vaza meM hokara ghUmatA phirA, aba usane hamArI sudha lI hai : Aja cetana ghara Avai, dekho mere shio| kAla anAdi kiyo paravaza hI aba nija cita hI citAve / / 1. Anandaghana granthAvalI, pada 73 / 2. vahI, pada 5, / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 Anandaghana kA rahasyavAda samatA (cetanA) kA cetana se milApa karAnevAle tattva anubhava aura viveka haiN| anubhava aura viveka cetanA kA cetana-priyatama se milana karAkara tabhI dama lete haiN| dekhie : baMdhu vivekai pivaDau bUjhavyo, vAryo para ghara saMga / hejai milIyA cetana cetanA, varatyo parama suraMga // ' viveka bandhu ne cetana ko samajhAyA aura use mamatA rUpI para ghara meM jAne se rokaa| pariNAma yaha huA ki cetana aura cetanA sahaja hI mila gae, jisase paramAnanda rUpa priya ke sAtha eka raMga prApta ho gayA arthAt cetana aura cetanA eka rUpa ho ge| isI taraha eka anya pada meM anubhava ne bhI cetana ko smjhaayaa| taba cetanarAja mamatA se mukta hokara samatA rUpI nija ghara meM A ge| unake Agamana se mAno vasanta kA Agamana ho gyaa| kintu priyatama kA Agamana hone para bhI cetanA kA usase sAkSAtkAra nahIM hotA hai, kyoMki usakA karma rUpI cUMghaTa donoM ke pratyakSa-milana meM bAdhaka hai / ataH sakhI use karma-cUMghaTa ko haTAne kA saMketa karatI huI kahatI hai Anandaghana darasa piyAsI, khola ghaMghaTa mukha jove // 3 anta meM karma rUpI cUMghaTa khula jAtA hai aura priyatamA priyatama se suhAga prApta karatI hai| vaha Ananda vibhora hokara kaha uThatI hai : Aja suhAgina nArI, avadhU, mere nAtha Apa sudha lInI, kInI nija aMga cArI // he Atman ! mere nAtha ne Aja svayaM anugraha karake merI sudha lI hai aura mujhe apanI sahacarI banAyA hai| isalie nArI Aja saubhAgyavatI huii| lambI pratIkSA ke bAda Ae nAtha ko prasanna karane hetu vaha sAdhanA rUpI vividha bhAMti ke zRGgAra karatI hai / usane sadguNoM ke prama kI aura zraddhA 1. Anandaghana granthAvalI, pada 41 / 2. vahI, pada 78 / 3. vahI, pada 85 // 4. vahI, pada 86 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 325 ke raMga meM raMgI huI rucikara jhInI sAr3I dhAraNa kI hai, bhakti rUpI meMhadI racAkara aura bhAva kA sukhadAyaka aMjana lagAyA hai / tadanantara sahaja svabhAva rUpI cUr3iyA~ aura sthiratA rUpI bahumUlya kaMgana dhAraNa kiyA hai / dhyAna rUpa urvazI - gahanA vakSasthala para rakhA hai aura piya ke guNa-ratnoM kI mAlA ( ratnatraya) ko gale meM pahanA hai / surata rUpa sindUra se mAMga ko sajAyA hai aura nivRtti rUpa veNI ko AkarSaka DhaMga se gUMthA hai / isa prakAra, samatA-priyA solahoM zRGgAra se sajakara priya ke mukti mahala meM jAne hetu guNasthAna rUpa sIr3hiyoM para car3hatI hai, taba usake ghaTa meM tribhuvana kI sabase adhika prakAzamAna anubhava jJAna rUpI jyoti prakaTa ho gaI, jisase kevala jJAna rUpa zuddhAtma-darpaNa meM mana mohaka priya kA rUpa chalaka uThA / priya ko dekhate hI ajapAjApa kI dhvani utpanna ho gaI aura dvAra para anahadanAda ke vijaya nagAre bajane lage / aba to Ananda-megha kI anavarata jhar3I laga gaI aura mana- mayUra usa Ananda meM eka tAra ho gayA-lavalIna ho gayA : prema pratIta rAga ruci raMgata, pahire jInI sArI / mahiMdI bhakta raMga kI rAco, bhAva aMjana sukhakArI ||2|| sahaja subhAva cUriyAM penI, thiratA kaMgana bhArI / dhyAna uravasI ura meM rAkhI, piya guna mAla AdhArI // 3 // sUrata siMdUra mAMga raMga rAtI, nirateM benI samArI / upajI jyota udyota ghaTa tribhuvana, ArasI kevala kArI // 4 // dhuni ajapA kI anahada, jIta nagAre vArI / jhar3I sadA Anandaghana barakhata, bana mora ekana tArI // 5 // 1 Anandaghana rUpa Atma-priyA kA parama saubhAgya hai ki cirakAla ke pazcAt usake bhItara niraMjana deva svayaM prakaTa hue haiM / isalie vaha dRr3hatApUrvaka kahatI hai ki aba niraMjana AtmA hI merA pati hai / isakA hI mujhe avalaMbana hai| aba use idhara-udhara kahIM bhaTakane kI aura sira jhukAne kI AvazyakatA nahIM hai aura na kisI ko prasanna karane kI / sAtha hI, use apane niraMjana rUpa pati ko dekhane ke lie khaMjana pakSI ke netra ke 1. Anandaghana granthAvalI, pada 86 / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 Anandaghana kA rahasyavAda lambe netra aura una netroM ko sundara banAne ke lie aMjana kI bhI AvazyakatA nahIM hai kyoMki usake apane hRdaya meM hI niraMjana paramAtmarUpa pati virAjita haiN| antaHkaraNa meM suzobhita niraMjana paramAtmA ke kAraNa aba usake samasta pApa aura bhaya dUra bhAga gae haiN| usakA yaha paramAtmarUpa sAjana sAdhAraNa nahIM hai / vaha kAmadhenu aura amRta-kuMbha hai| itanA hI nahIM, Anandamaya paramAtmA usake hRdaya rUpI vana ke kesarI siMha haiM jo kAma rUpI madonmatta hAthI kA nAza karane vAle haiM aba mere pati gati deva niraMjana / bhaTakU kahAM kahAM sira paTakU, kahAM karUM jana raMjana // 1 // khaMjana dRga daga nAMhi lagAvaM, cAhuM na cita vita aMjana / saMjana ghaTa antara paramAtama, sakala dUrita bhaya bhaMjana // 2 // ehi kAma-gavi, ehi kAma ghaTa, ehi sudhArasa maMjana / Anandaghana ghaTavana kehari, kAma mataMgaja gaMjana // 3 // ' isa prakAra, jaba cetana-cetanA kA milana ho jAtA hai, taba samasta dvaita bhAva tirohita ho jAte haiM / pUrNatA kI sthiti A jAtI hai / donoM meM koI antara hI nahIM raha jAtA aura usakI cirakAlIna viraha-vyathA samApta ho jAtI hai / dvaita bhAva kevala virahAvasthA taka pratibhAsita hotA hai kintu jaise hI milana kI avasthA AtI hai, dvaita bhAva miTa jAtA hai aura sAdhaka AtmAnubhava-rasa kA pAna karane lagatA hai / prAtma-samarpaNa kI avasthA rahasyavAda kI avasthAoM ke sandarbha meM Agamana kI avasthA bhI ullekhanIya hai, kyoMki Anandaghana ne 'Atma-arpaNa' kI bAta kahI hai| ataH isa prazna para kiMcit gaharAI se vicAra kara lenA apekSita hai| ___ sabase pahale hameM yaha spaSTa karanA hogA ki AtmArpaNa' yA 'AtmasamarpaNa' se Anandaghana kA kyA tAtparya hai ? jaina-paramparA meM Atma-arpaNa yA Atma-samarpaNa kA artha hai-AtmA ko para bhAva se haTAkara svabhAva-mA kI ora le jAnA yA 'sva' meM kendrita honaa| yaha bahirmukhatA kA tyAga kara 1. Anandadhana granthAvalI, pada 8 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 327 antarmukha honA hai| Atma-arpaNa kA abhiprAya hai-Atma-avasthiti yA Atma-ramaNa / nizcaya-dRSTi se sva-svarUpa meM anavarata ramaNa karanA hI AtmArpaNa hai / Anandaghana dvArA varNita paramAtmA ke caraNoM meM AtmArpaNa karane kA artha hai dehAdi bAhya-padArtha-jaise-putra-kalatra, dhana-sampatti,makAnakheta Adi ke prati sAdhaka kI jo Asakti yA mamatva bhAva hai, usakA parityAga kara Atma-bhAva meM sthita honA / dUsare zabdoM meM- bahirAtmA kA tyAga kara antarAtmamukhI hokara paramAtma-bhAva kA cintana krnaa| Avazyaka sUtra meM sthAna-sthAna para 'appANaM vosirAmI' zabda kA prayoga huA hai| prAkRta ke 'appA' zabda kA artha hai-'AtmA' yA 'apanepana kA bhAva' / aura 'vosirAmI' zabda kA artha hai-visarjana / isa prakAra 'appANaM vosirAmI' kA artha hotA hai-AtmA arthAt bahirAtmA kA visarjana / dUsare zabdoM meM, apanepana yA mamatva bhAva kA visarjana / Anandaghana ke pada meM yaha Atma-arpaNa zabda uparyukta 'appANaM vosirAmI' kI prAcIna avadhAraNA ko hI pratidhvanita karatA hai| yadyapi usameM kucha bhakti kA sampuTa bhI jur3a gayA hai| AgamoM kA 'appANaM vosirAmI' aura Anandaghana kA Atma-arpaNa eka artha meM paryAyavAcI kahe jA sakate haiN| jaba AdhyAtmika sAdhaka 'appANaM vosirAmI' (maiM apane ApakA vyutsarga karatA hU~) kahakara AtmA kA visarjana karatA hai to prazna yaha upasthita hotA hai ki kyA vaha vAstava meM AtmA kA tyAga karatA hai ? vastutaH vaha AtmA kA tyAga nahIM karatA, pratyuta AtmA se pRthak zarIra aura zarIra se sambaddha para-padArthoM ke prati jo mUrchAbhAva hai, rAgabhAva hai yA apanepana kA bhAva hai, usakA tyAgakara sva-svarUpa se tAdAtmya sthApita karatA hai| AtmA jJAtA, draSTA hokara samabhAva meM ramana karatA hai, jaba taka para-padArthoM ke prati, anAtmIya tattvoM ke prati mamatva bhAva haiM, taba taka zuddhAtmA yA paramAtmA ke nikaTa nahIM pahuMcA jA sktaa| kintu jahAM sarvatobhAvena Atma-samarpaNa hotA hai vahA~ AtmA bahirAtmabhAva ko dUra karake antarAtma-bhAva meM praveza karatI hai aura paramAtmA se tAdAtmya sthApita kara letI hai| AtmA kA AtmA meM hI samarpaNa ho jAtA hai| pAzcAtya nItizAstra meM isI bAta ko pUrNatAvAdI vicArakoM ne nimna AtmA ke tyAga dvArA uccAtmA ke lAbha ke rUpa meM samajhAyA hai| Atma-samarpaNa meM AtmA kA trividha-bheda miTa jAtA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 Anandaghana kA rahasyavAda jAtA hai aura mAtra zuddha Atma-tattva raha jAtA hai, jo darpaNa kI taraha nirmala aura nirvikAra hai (usakA nAma cAhe jo ho ) / yahAM yaha bhrAnti honA svAbhAvika hai ki jahA~ AtmA paramAtmA ke caraNoM meM sarvatobhAvena Atma-namarpaNa kara detA hai, vahAM usake pR bane rahane kA to koI artha hI nahIM raha jAtA / kintu jaina darzana meM AtmA se pRthak paramAtmA nAma kI koI sattA mAnya nahIM hone se zuddhAtmA prati yaha AtmasamarpaNa hai / isI sandarbha meM dUsarA prazna yaha uThAyA jA sakatA hai ki eka ora jahAM jainadarzana paramAtmA kI pRthak sattA ko asvIkAra karatA hai, vahIM dUsarI ora, Anandaghana paramAtmA ke hI caraNoM meM Atma-samarpaNa karane para bala dete haiM / yaha viparyAsa kyoM ? AdhyAtmika sAdhaka ke lie Atma-samarpaNa arthAt nimnAtmA kA visarjana karanA to Avazyaka hotA hai kintu mUla prazna yaha hai ki vaha kisake samakSa Atma-samarpaNa kare ? isI prazna kA samAdhAna karate hue Anandaghana kahate haiM : sumati caraNa ka~ja Atama arpaNa, darpaNa jima avikAra sujJAnI / ' he AtmajJAnI ! darpaNa kI taraha nirmala- nirvikAra aise sumati jina ke caraNoM meM Atma-arpaNa karo / yahA~ Anandaghana kA 'paramAtmA' se matalaba kisI vyakti vizeSa se nahIM hai, apitu AtmA kI hI eka zuddha avasthA vizeSa se hai / paramAtmA ke svarUpa kA citraNa karate hue ve kahate haiM ki paramAtmA vaha hai jo jJAna ke Ananda se paripUrNa, saMsAra kI samagra upAdhiyoM se rahita, atIndriya aura ananta guNa samUha se samanvita ho / aise atIndriya paramAtmA ke caraNoM meM Anandaghana ne Atma- arpaNa karane kA nirdeza kiyA hai / uparyukta vivecana se spaSTa dhvanita hotA hai ki Anandaghana ke darzana meM paramAtmA nAmaka koI pRthak svatantra sattA nahIM hai / AtmA hI para 1. Anandaghana granthAvalI, sumatijina stavana / 2. vahI / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda mAtmA hai / 'appA so paramappA' kA udghoSa unakI ina paMktiyoM meM draSTavya Atama paramAtama anusArI, sIjhe kAja savArI / ' AtmA Atma-arpaNa dvArA kisa prakAra paramAtma-svarUpa prApta kara letA hai isake lie ve eka sundara rUpaka dete haiM : jina sarUpa thai jina ArAdhe, te sahi jinavara hove re / bhRGgI ilikAne caTakAve, te bhRGgI jaga jove re // 2 unakA spaSTa kathana hai ki sAdhaka yadi paramAtmarUpa hokara paramAtmA kI bhakti karatA hai to vaha svayaM paramAtma-svarUpa ho jAtA hai| sAdhaka rAgadveSAdi vRttiyoM ko chor3akara tadAkAra vRtti dhAraNa kara jinezvara kI ArAdhanA karatA hai, vaha nizcit rUpa se paramAtmA bana jAtA hai| yaha eka loka-prasiddha ukti hai ki bhramara laTa (eka kITa-vizeSa ko) caTakA detA hai, bhanabhanAtA hai aura vaha laTa satraha dinoM meM gagana meM ur3anevAlI bhramarI bana jAtI hai| zAstrakAroM ne ise 'kITa-bhramara nyAya' kahA hai| jisa prakAra bhramara ke dhyAna se kITa bhramara bana jAtA hai, usI prakAra paramAtmA ke dhyAna se AtmA paramAtmA bana jAtA hai| isase spaSTa hai ki Anandaghana ke rahasyavAda kA mUlAdhAra AtmA-paramAtmA hI hai| ve usa paramAtmA ke caraNoM meM Atma-arpaNa karanA cAhate haiM, jo zuddhAtma rUpa hai| unakI dRSTi meM yaha Atma-arpaNa bAhya nahIM, AtmA kA hI zuddha svarUpa yA sAra-tattva hai| saMkSepa meM, kahA jA sakatA hai ki Anandaghana kisI anya ke caraNoM meM Atma-arpaNa karane kI bAta nahIM karate, unakA zuddhAtmA ke caraNoM meM Atma-samarpaNa karane kA udghoSa hai| na kevala unhoMne Atma-arpaNa kA kathana kiyA, hai, apitu Atma-arpaNa kA samyak upAya bhI batalAyA hai / isa sambandha meM ve kahate haiM : 1. Anandaghana granyAvalI, pada 75 / 2. Anandaghana granthAvalI, namijina stavana / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 Anandadhana kA rahasyavAda bahirAtama taji antara AtamA, rUpa thaI thira bhAva sujJAnI / paramAtamanu Atama bhAvavU, Atama arapaNa dAva sujJAnI / ' bahirAtma bhAva ko tyAga kara antarAtma svarUpa meM sthita hokara paramAtma svarUpa kA cintana karanA hI Atma-arpaNa kA zreSTha upAya hai| unake anusAra AtmArpaNa kI avasthA (tattva) para cintana karane se sAdhaka kI buddhi nirmala ho jAtI hai, samasta saMzaya dUra ho jAte haiM aura Atmopalabdhi rUpI saMpadA prApta ho jAtI hai, jo Anandaghana rUpa rasa se yukta hai : Atama arpaNa vastu vicAratAM, bharama Talai mati doSa sujJAnI / parama padAratha sampati saMpajai, Anandaghana rasa poSa sujJAnI // isa Atma-arpaNa kI avasthA ke sandarbha meM unhoMne RSabhajina stavana meM Atma-arpaNa karane ke pUrva sAdhaka ko niSkapaTa hone kI cetAvanI bhI dI hai / ve kahate haiM kapaTa rahita thaI Atama arpaNA, Anandadhana pada reha / 3 sAdhaka ko 'tma-arpaNa karane ke pahale niSkapaTa honA Avazyaka hai, kyoMki jaba taka vaha niSkapaTa hokara Atma-arpaNa nahIM karatA, taba taka vaha kevala dikhAvA mAtra hogaa| jahA~ kapaTa hai, dvaitabhAva hai, vahA~ paramAtmA ke sAtha antarAtmA kI eka-rUpatA nahIM ho sktii| isIlie Anandaghana ne sAdhaka ke niSkapaTa hone para bala diyA hai| isa prakAra, hama dekhate haiM ki Anandaghana kI Atma-samarpaNa yA AtmaarpaNa kI avasthA meM kisI prakAra ke dambha, chala-prapaMca yA mAyA-jAla Adi ko sthAna nahIM hai| niSkAma aura niHsvArtha bhAva se antarAtmA kA paramAtmA meM arpita ho jAnA-lIna ho jAnA hI saccI Atma-arpaNatA hai| jaba sAdhaka apane Atma-tattva se bhinna-parabhAva jinheM abhI taka vaha apanA mAnatA AyA hai, unakA sarvatobhAvena vyutsarga-antaHkaraNa se tyAga kara detA hai tabhI usakA AtmArpaNa saccA kahA jA sakatA hai| aise samarpaNakartA bahirAtma bhAva se sarvathA mukta hokara antarAtma-dazA meM hI sthira 1 Anandaghana granthAvalI, sumatijina stavana / 2. vhii| 3. Anandaghana granthAvalI, RSabhajina stavana / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 331 hokara paramAtma avasthA kA cintana karate haiN| yahI nahIM, bahirAtma-dazA ke visarjana ho jAne se AtmA kI paramAtmA ke sAtha itanI ekarUpatA ho jAtI hai ki vaha paramAtmarUpa ho jAtA hai| vastutaH jainadarzana meM sAdhaka aura siddha, bhakta aura bhagavAn, AtmA aura paramAtmA bhinna-bhinna sattAe~ nahIM haiN| jaina-dRSTi AtmA aura paramAtmA meM parama advaita mAnatI hai, kyoMki paramAtmA AtmA kI hI zuddha dazA hai| tAdAtmya athavA Atmopalabdhi kI avasthA __ Atma-samarpaNa kI sthiti ke pazcAt rahasyavAda meM antima avasthA Atmopadavidha athavA aparokSAnubhUti kI hai| yahI Atmopalabdhi yA aparokSAnubhUti sAdhaka ke lie siddhAvasthA yA muktAvasthA bana jAtI hai| katipaya bhAratIya rahasyavAdiyoM ne ise tAdAtmya kI avasthA bhI kahA hai aura aNDarahila ne ise 'yuniTI Apha da sola' kahA hai| sAdhaka ke isa sthiti meM pahuMcane para hRdaya kI samasta moha-pranthiyA~ vidIrNa ho jAtI haiM aura AtmA kA paramAtmA se tAdAtmya ho jAtA hai| vastutaH rahasyavAdI sAdhaka kA antima lakSya yA parama sAdhya isI avasthA ko prApta karanA hai| na kevala rahasyavAdiyoM kA, apitu dArzanikoM kA bhI mukhya prayojana Atmadarzana aura Atmopalabdhi hI rahA hai| isa avasthA ko upaniSadoM meM 'brahmabhAva' kI saMjJA dI gaI hai| unameM isa sthiti kA varNana bar3e vizada rUpa meM pAyA jAtA hai| muNDakopaniSad meM kahA gayA hai-"usa brahma ke darzana hone para hRdaya kI samasta ajJAna rUpI granthiyA~ naSTa ho jAtI haiM aura saba prakAra ke saMzaya dUra ho jAte haiN| sAdhaka ke samUce pApa-karma bhI kSaya ho jAte haiN|" isI brahma-sAkSAtkAra yA ---- |r kI AnandAnubhUti kA AsvAdana rahasyavAdI santa Anandaghana ne bhI kiyA hai| Anandaghana ne bhI upaniSadoM kI hI bhA~ti Atmopalabdhi kI dazA kA varNana kiyA hai| muNDakopaniSad kI bhA~ti ve kahate haiM ki Atmopalabdhi hone para samasta duHkha aura durbhAgya naSTa ho jAte haiN| unakA vizvAsa hai ki Atmopalabdhi hote hI sAdhaka kA saMsAra-sAgara se nistAra ho jAtA 1. bhidyate hRdayagranthizchidyante sarva saMzayAH / kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare / / -muNDakopaniSad, 2 / 2 / 8 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 Anandaghana kA rahasyavAda hai aura usakA jIvana Anandamaya bana jAtA hai| eka pada meM Anandaghana ne Atmopalabdhi kI isa sthiti kA bar3A hI mArmika citra prastuta kiyA hai| vimalajina stavana meM ve mastI meM jhUma uThate haiM, unakA roma-roma pukAra uThatA hai duHkha dohaga dUrai TalyA re, sukha saMpata / bheTa / dhIMga dhaNI mAthe kiyo re, kuNa gaMje nara-kheTa / / vimala jina dIThA loyaNe Aja, mhArA sIjhA vAMchita kAja // ' Aja maiMne vimalajina ko divya-netroM se pratyakSa dekha liyA hai, mujhe unakA sAkSAtkAra huA hai| isase merA manovAMchita kArya siddha ho gyaa| paramAtmatattva kA sAkSAtkAra evaM Atmopalabdhi kI dazA meM AtmA svayaM paramAtmA bana jAtA hai| jainadarzana kA prANabhUta sUtra hai-'appA so prmppaa'| isIlie Anandaghana paramAtma-tattva ke darzana karake svayaM ko kRtakRtya mAnate haiN| yahA~ unake dvArA prayukta 'loyaNa' zabda meM gUr3ha rahasya bharA huA hai| sAmAnyatayA 'loyaNa' kA artha hai netra (locn)| lekina prazna yaha hai ki kyA paramAtmA kA vAstavika sAkSAtkAra yA darzana carma-cakSuoM se ho sakatA hai ? isakA samAdhAna svayaM Anandaghana ne ajitajina stavana meM kiyA hai| unhoMne spaSTataH yaha kahA hai : carama nayana kari mAraga jovato, bhUlyo sayala saMsAra / carma-cakSuoM se paramAtma-patha kA darzana karane ke bhrama meM to samUcA saMsAra par3A huA hai| kintu paramAtma-patha ke darzana ke lie to divya-cakSu arthAt jina-cakSu caahie| usa mArga ko kina cakSuoM se dekhA jAya isa sambandha meM ve spaSTa kahate haiM : jiNa nayane kari mAraga joie, nayaNa te divya-vicAra / paramAtma-patha dekhane ke lie jina arthAt paranAna-mpo netroM kI AvazyakatA hai| Atma-jJAna rUpI netroM ke dvArA hI paramAtmA ke mArga ko dekhA 1. Anandaghana granthAvalI, vimalajina stavana / 2. Anandaghana granthAvalI, ajitajina stavana / 3. vhii| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 333 jA sakatA hai| isalie yahA~ bhI unakA 'loyaNa' se abhiprAya Atma-jJAna rUpI divya-netroM se hai| paramAtmA kA sAkSAtkAra hote hI Atmika dRr3hatA bar3ha jAtI hai aura isIlie ve dRr3ha Atmabala ke sAtha kaha uThate haiM ki jisane paramAtmA rUpI nAtha ko apane sira para dhAraNa kara liyA hai yAnI jise paramAtmA rUpI svAmI kA AdhAra mila gayA hai use rAga-dveSa-mohAdi Antarika zatru apanA zikAra kaise banA sakate haiM ? isake sAtha hI unheM paramAtma-darzana se samyagdarzana-jJAna rUpa Atmika sukha-sampadA milI hai| vaha paudgalika sukha kI taraha nAzavAn nahIM hai, apitu akhaNDa aura avinAzI hai| isa sampadA ke prApta ho jAne para kRtakRtya hokara ve apanI mastI meM bola uThate haiM mhArA sIjhA vAMchita kaaj| mere manovAMchita kArya Aja siddha ho ge| jisa Atmika-sukha-sampadA ko prApta karane kA merA manoratha thA, vaha saphala ho gyaa| unhoMne kahA hai ki paramAtma-sAkSAtkAra hone para saba prakAra ke saMzaya samApta ho jAte haiM aura nirmala samyagdarzana prakaTa ho jAtA hai| jaise, sUrya kI kiraNoM kA jAla phailate hI andhakAra naSTa ho jAtA hai, vaise hI paramAtma-darzana hone para saMzaya rUpa ajJAnAndhakAra dUra ho jAtA hai| paramAtmA kA sAkSAtkAra hone ke pazcAt sAdhaka meM kisI prakAra kA saMzaya yA saMkalpa-vikalpa nahIM raha jAtA. apitu usake saba saMzaya nirmUla ho jAte haiM darasaNa dIThe jina taNo re, saMzaya rahe na vedha / dinakara kara bhara pasaratAM re, andhakAra-pratiSedha / ' kucha aisA hI bhAva zAntijina stavana meM bhI dhvanita hotA hai : tAhare darasaNai nistoM , muja sIdhAM savi kAma re / Apake darzana se yAnI paramAtmA kA sAkSAtkAra hone se merA saMsAra-sAgara se nistAra ho cukA hai aura mere sabhI kArya siddha ho gae haiN| ukta kathanoM se spaSTa vidita hotA hai ki Anandaghana kA paramAtmA se sAkSAtkAra huA aura phalataH unake samasta duHkha-durbhAgya evaM saMzaya dUra ho ge| 1. Anandaghana granthAvalI, vimalajina stavana / 2. Anandaghana granthAvalI, zAntijina stavana / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 Anandaghana kA rahasyavAda paramAtmA se sAkSAt bheMTa arthAt Atmopalabdhi hone para AtmA paramAtma-svarUpa ho jAtA hai| isa avasthA ko Anandadhana ne nimnalikhita zabdoM meM prakaTa kiyA hai aho aho huM mujane kahU~, namo muja namo muja re| amita phala dAna dAtAranI, jethI bheMTa thaI tuja re // ' paramAtmA ke darzana ko pAkara maiM dhanya ho utthaa| mere janma-janma ke bandhana kaTa gae, taba maiM apane Apako hI bAra-bAra namana karatA huuN| abhiprAya yaha hai ki jaba sAdhaka ko paramAtma-svarUpa kI vAstavika anubhUti hotI hai, Atmadeva kA darzana hotA hai, taba AtmA AtmA ko hI namana karatA hai, kyoMki usa avasthA meM AtmA aura paramAtmA donoM abhinna rUpa meM pratibhAsita hote haiN| isI dRSTi se Anandaghana ne apanI AtmA ko praphullita hokara sAdhuvAda diyA hai, namana kiyA hai, bhAgyazAlI evaM kRtakRtya mAnA hai| vastutaH Atmopalabdhi vaha dazA hai jaba sAdhya aura sAdhaka, bhakta aura bhagavAn ke sAre dvaita samApta ho jAte haiN| AtmA kA hI paramAtma-svarUpa meM bodha hotA hai, AsvAda hotA hai, usa dazA meM AtmA aura paramAtmA meM koI dUrI nahIM raha jAtI hai| jo ArAdhaka thA, vahI ArAdhya bana jAtA hai| kahA bho gayA hai-:..::.:.:'| isa Atmopalabdhi kA aparimita phala mokSa hai, saMsAra-cakra se mukti hai, jise pAkara kucha bhI pAnA zeSa nahIM raha jAtA / ukta paMktiyoM meM Anandaghana ne paramAtmA ke sAtha advaita kI anubhUti karake ho parama zAnti ke adhiSThAna svAtmA ko namaskAra kiyA hai| bhakti ke mAdhyama se ukta stavanoM meM paramAtma-sAkSAkAra kA kitanA anubhUtimaya citra upasthita kiyA hai| itanA hI nahIM, unakA 'paracA' (paricaya) Anandaghana rUpa paramAtma-svarUpa se bhI huA thaa| isa bAta ko unhoMne bar3e hI mArmika DhaMga se abhivyakta kiyA hai : sAdho bhAI apanA rUpa jaba dekhaa| karatA kauna karanI phuni kaisI, kauna mAMgego lekhA // 1. Anandaghana granthAvalI, zAntijina stavana / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA bhAvAtmaka rahasyavAda 335 sAdhu saMgati aura guru kI kRpA teM miTi gai kula kI rekhA / 'Anandaghana' prabhu paraco pAyo, utara gayo dila bhekhA // ' he sajjanoM! jaba maiMne Atma-darzana kiyA, Atma-lAbhAtkAra kiyA, taba maiMne yaha jAnA ki dravya-dRSTi se AtmA na to karmoM kA kartA aura bhoktA hai aura na zubhAzubha karma-phaloM kA lekhA-jokhA rakhanevAlA hai| satsaMga aura sadguru ke anugraha se cirakAlIna hRdaya ke bhItara jamI huI ahaMkArAdi vRttiyA~ dUra ho gayIM / abhI taka maiM kula-vaMza, gaccha Adi kI maryAdA se Abaddha thA, kintu sajjanoM ke samAgama meM Ane evaM sadguru ke prasAda se Aja maiM ina saba se Upara uTha kara nija-svarUpa meM sthita ho gyaa| svasvarUpa meM sthita hone se Anandamaya paramAtmA se merA paricaya ho gayA aura isakA pariNAma yaha huA ki mujhe apane paramAtma-svarUpa kA bodha ho gayA / aba AtmA aura paramAtmA kA bheda samApta ho gyaa| saMkSepa meM, Anandadhana kA bhAvAtmaka anubhUtimUlaka rahasyavAda eka vRkSa kI bhA~ti hai, jisakA bIja paramAtma-prema hai, aMkura AdhyAtmika viraha hai, Atma-darzana phUla hai aura paramAtmasvarUpa kI upalabdhi madhura-phala hai| 1. Anandaghana granthAvalI, pada 7 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI jaina tathA anya grantha abhidhAna rAjendra koza-(sAta bhAga)- zrImadvijaya rAjendrasUri jI, zrIjaina zvetAmbara samasta saMgha, ratalAma, san 1913 / abhidhAna cintAmaNi- hemacandra : ' :..:.:::zAstrI, caukhambhA vidyAbhavana, vArANasI-1 / amarakoza-amarasiMha-TIkAkAra haragovinda, caukhambhA saMskRta sIrIja, san 1968 / anuyogadvAra sUtra-(vRtti sahita) zrImadmaladhArIya hemacandrasUri, zAha ___ gulAbacanda lallUbhAI, bhAvanagara, san 1939 / anyayogavyavacchedikA AcArya hemacandra adhyAtmasAra-upAdhyAya yazovijaya, kezarabAI jJAna bhaNDAra, sthApaka, saMghavI-nagInadAsa karamacaMda, prathama AvRtti, vi0 saM0 1994 / adhyAtmopaniSat-upAdhyAya yazovijaya, kezarabAI jJAna bhaMDAra, sthApaka, saMghavI-nagInadAsa karamacanda, prathama AvRtti, vi0 saM0 1994 / adhyAtmamataparIkSA-upAdhyAya yazovijaya (dekhie-nyAyAcArya zrIyazo vijayajIkRta grnthmaalaa)| anekAnta vyavasthA prakaraNa-prathama nAva yazovijaya, tattvabo dhinI vRtti zreSThI IzvaradAsa mUlacanda, zrIvijaya lAvaNya sUri jJAna mandira, boTAda (saurASTra), vi0 saM0 2008 / / adhyAtma-pravacana-upAdhyAya amaramuni-sampA0 muni dularAja, Adarza ___ sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna), 1973 / apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda-DA. vAsudeva siMha, samakAlIna prakAzana, vArANasI, prathama saMskaraNa, saM0 2022 / / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 337 aSTapadI-upAdhyAya yazovijaya / adhyAtma padAvalI-sampA0 rAjakumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha, prathama saMskaraNa, zakasaMvat, 1954 / aSTAdaza-upaniSata-(prathama khaNDa ) vaidika-saMzodhana-maNDalam, puNya pattanam, prathama saMskaraNa, zaka saMvat 1880 / adhyAtma-rahasya-paM0 anana -jaganamora mukhtAra, prakAo__ vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dillI, prathama AvRtti, 1957 / atharvaveda-saMskRti saMsthAna, barelI, 1962 / adhyAtma darzana-bhASyakAra-muni nemicandra ma0, vizvavAtsalya prakAzana samiti, AgarA-2, prathama saMskaraNa, 1976 / praSTa pAhur3a-AcArya kundakunda, rAvajI bhAI chaganabhAI desAI, paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa / aSTaka prakaraNa-zrI haribhadrasUri, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, govAliyA, TaiMka roDa, bambaI, prathama AvRtti, san 1941 / / akalaMkagranthatrayam-(svopajJa vivRtti sahitaM laghIyastrayam, nyAyavini zvayaH, pramANasaMgrahazca) : akalaMkadeva-sampAdaka-nyAya kumudacandra', siMdhI jaina granthamAlA, ahamadAbAda-kalakattA, prathama AvRtti, vikrama saM0 1996 / AcArasaMga sUtra-paMcama gaNadhara sudharmAsvAmI, sampA0-muni jambU vijaya, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 400036 prathama saMskaraNa, I0 san 1977 / AcArasaMga niyukti-AcArya bhadrabAhu, zrI siddhacakra-sAhitya pracAraka samiti, san 1935 / prAcArAMga Ni-zrI jinadAsagaNI, zrI RSabhadevajI kezarI-malajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1941 / Agamayuga kA janadarzana-paM0 dalasukha mAlavaNiyA-sampA0 vijayamuni zAstrI, sanmati jJAnapITha, AgarA, prathama praveza, 1966 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 Anandaghana kA rahasyavAda AptamImAMsA (devAgama)-svAmI samantabhadrAcArya, hindI TIkAkAra- paM0 jayacandrajI, muni anantakIrti granthamAlA samiti, kAlabAdevI roDa, bambaI, prathama AvRtti / Anandadhana granthAvalI-sampA0- mahatAbacanda khAraiDa, 'vizArada vijayacanda jaragaDa, jayapura-3, prathama AvRtti, saM0 2031 / Anandaghana caubIsI pramodAyukta- sampA0 prabhudAsa becaradAsa pArekha, zrI jaina zreyaskara maNDala-mahesANA, punarAvRtti, san 1957 / prAnandaghana caubIsI-vive0 motIcanda giradharalAla kApaDiyA, zrImahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI-36, prathama AvRtti, I0 sa0 1970 / AnandaghanajI nAM padoM, bhAga 1-vive0 motIcanda giradharalAla kApa DiyA, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI-36, dvitIya AvRtti, 1956 / AnandaghanajI nAM pado, bhAga 2-vive0 motIcanda giradharalAla kApaDiyA prakA0- zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI-36, prathama AvRtti, 1914 / Anandaghana pada-saMgraha-AcArya vuddhisAgara sUri, zrI adhyAtma jJAna prasAraka maNDala, bmbii| Anandaghana eka adhyayana-DA0 kumArapAla desAI, Adarza prakAzana, jummA masjida sAme, gAMdhI roDa, ahamadAbAda-380001, prathama AvRtti, 1980 / adhyAtma-darzana-bhASyakAra-muni nemacandra ma0, vizvavAtsalya prakAzana samiti, lohAmaNDI, AgarA-2, prathama saMskaraNa, 1976 / A0 pravara Ananda RSi abhinandana grantha-sampAdaka- zrIcanda surAnA, 'sarasa', prakAzaka- zrI mahArASTra sthAnakavAsI jaina saMgha, sAdhanA sadana, nAnA peTha, pUnA-2, san 1975 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 339 Adhunika hindI kAvya meM rahasyavAda-DA0 vizvanAtha gaur3a, nandakizora eNDa sansa, cauka, vArANasI, prathama saMskaraNa, 1961 / pAlApa siddhipAlApa paddhati-racayitA- devasena, caurAsI mathurA, prathama saMskaraNa, vIra0 ni0 2459 / Atmasiddhi zAstra-zrImad rAjacandra, anuvAdaka-sampA0- paM0 jagadIza candra zAstrI, ema0 e0, zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, khArAkuA~, bambaI-2, prathama AvRtti, san 1937 / Avazyaka-niyukti-AcArya bhadrabAhu svAmI / / isibhAsiyAI-anu0 manohara muni, sudharmA jJAnamandira, 170, kAMdAvADI, bambaI naM0 4 / IzopaniSad-gItA presa, gorakhapura / uttarAdhyayana sUtra-(AtmArAmakRta hindI TIkA sahita) jaina zAstra mAlA kAryAlaya, lAhaura, san 1939-42 / upadezataraMgiNI-zrI ratnamandira gaNi, bhUrAbhAI harSacandra, abhyudaya presa, vArANasI, vI0 saM0 2437 / uvAsaga da sAMga-(upAsakadazAMgasUtram) - niyojaka- zrI kanhaiyAlAla jI sa0, zrI a0 bhA0 zve0 sthA0 jaina zAstroddhAra samiti, rAjakoTa (saurASTra), tRtIya AvRtti, vi0 saM0 2017 / upaniSatsaMgraha-(prathama aura dvitIya bhAga) - motIlAla banArasI dAsa cauka, vArANaso (u0 pra0), prathama saMskaraNa, san 1970 / eka sau paccIsa (125) eka sau pacAma (150) tIna sau pacAsa (350) gAthAoMnA stabanoM-racayitA- upAdhyAya yazovijaya, saMzodhaka zrI mahAna vijayanagI.jainavidyAvinaya priMTiMga presa, ahamadAvAda, prathama AvRtti, vi0 saM0 1975 / / Rgveda- svAdhyAya maNDala, vasanta-zrIpAdasAtavalekara, bhArata mudraNAlaya, aundhanagara (ji. satArA), dvitIya AvRtti, san 1940 / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 Anandaghana kA rahasyavAda propaniyukti-AcArya bhadrabAhu svAmI (droNAcArya vRtti), A0 vijaya dAna sUri jaina granthamAlA / auvavAiya sUtra-(aupapAtika sUtra) - anuvAdaka-muni umezacandra jI 'aNu', zrI akhila bhAratIya sAdhumArgI jaina saMskRti rakSaka saMgha, sailAnA (ma0 pra0) prathama AvRtti, san 1963 / kabIra kA rahasyavAda-DA0 rAmakumAra varmA, prakA0-sAhitya bhavana (prA.) limiTeDa, ilAhAbAda-3, 11vAM saMskaraNa, 1972 / kabIra aura jAyasI kA rahasyavAda aura tulanAtmaka adhyayana-le0 ___ DA. govinda triguNAyata, sAhitya sadana, deharAdUna-1, tRtIya saMskaraNa, 1971 / kabIra granthAvalI-sampA0- DA0 bhagavatsvarUpa mizra, vinoda pustaka mandira, AgarA-3, prathama saMskaraNa, 1969 / kabIra granthAvalI-sampA0- zyAmasundara dAsa, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, 1928 / kaThopaniSad-gItA presa, gorakhapura / kabIra sAhitya ko parakha-AcArya parazurAma caturvedI, bhAratI bhaNDAra, ilAhAbAda, samvat 2021 / / kabIra sAhaba-sampA0- vivekadAsa, kabIra vANI-prakAzana kendra, vArANasI, prathama saMskaraNa, 1978 / karmagrantha (prathama bhAga)-zrImad devendrasUri, anuvAdaka-paM0 sukhalAla jI saMghavI, javAharalAla nAhaTA, zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka-maNDala, AgarA, dvitIya AvRtti, san 1939 / kArtikeyAnuprekSA-svAmikArtikeya- (svAmi-kumAra) - sampA0-50 kailAza candra zAstrI, zrI paramazruta prabhAvaka-maNDala, zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA, agAsa, prathama AvRtti, I0 sa0 1960 / kAvyAlaMkAra-AcArya bhAgaha-bhAvakAra-devendranAtha zarmA, bihAra . .., paTanA, vi0 saM0 2019 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI kAvyAdarza- -A0 daNDI- anu0 vrajaratnadAsa, vrajaratnadAsa zrI kamalamaNi granthamAlA - kAryAlaya, bulAnAlA, kAzI, 1988 / 341 kAvyAlaMkAra - sAra-saMgraha (udbhaTa) evaM laghuvRtti kI vyAkhyA - vyAkhyA kAra- DA0 rAmamUrti tripAThI, mohanalAla bhaTTa saciva, prathama zAsana nikAya, hindI sAhitya sammelana, prayAga, prathama saMskaraNa, san 1966 / kAvya - prakAza - mammaTa - TIkAkAra - DA0 satyavrata siMha, caukhambA vidyAbhavana, banArasa - 1 | kenopaniSad - gItA presa, gorakhapura / gujarAta ke santoM kI hindI vANI -sampA0 DA0 ambAzaMkara nAgara, gurjara bhAratI, dUdhiyA bilDiMga, gAMdhIroDa, ahamadAbAda -1, prathama saMskaraNa, san 1969 / gujarAta ke hindI gaurava grantha - le0 DA0 ambAzaMkara nAgara, gaMgA pustaka mAlA kAryAlaya, lakhanaU, 1964 / gujarAta ke kaviyoM ko hindI kAvya sAhitya ko dena - lekhaka - DA0 naTavaralAla ambAlAla vyAsa, vinoda pustaka mandira, AgarA, 1967 / gorakhabAnI - sampA0-pItAmbaradatta bar3athvAla, hindI sAhitya sammelana, prayAga, dvitIya saMskaraNa, vi0 saM0 2003 / gorakSa siddhAnta-saMgraha gommaTasAra (karmakANDa ) - nemicandra siddhAnta cakravartI, zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa, caturtha AvRtti, I0 sa0 1972 // ghanAnanda vitta-nampA vizvanAthaprasAda mizra, sarasvatImandira jatanabara, vArANasI, SaSTha saMskaraNa, saM0 2026 vi0 / ghanAnanda aura Anandaghana - AcArya vizvanAthaprasAda mizra, pariSad, kAzI, prathamAvRtti, saM0 2002 / carpaTapaMjarikA - AcArya zaMkara / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 Anandadhana kA rahasyavAda chAndogyopaniSad-gItApresa, gorakhapura / jAyasI granthAvalI-paM0 rAmacandra zukla, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, 1924 / janadarzana manana aura mImAMsA-muni nathamala, sampA0-vijaya muni zAstrI, zrI sanmati jJAnapITha, AgarA, prathama saMskaraNa, 1966 / jaina aitihAsika rAsamAlA-(bhAga 1) saMzodhaka-mohanalAla dalIcanda desAI, zrI gajAna pragAnta-nAnanda, bambaI, prathama AvRtti, vi0 saM0 1969 / jaina tattvAdarza-(uttarArddha)-zrI AtmArAmajI ma0, zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA, paMjAba, heDa Aphisa, aMbAlA zahara, tRtIya saMskaraNa, I0 sa0 1936 / jaina maramI prAnandaghana kA kAvya-(lekha)-le0 AcArya kSitimohana sena, aMka 'vINA', patrikA, varSa 12, aMka 1, navambara, san 1938 / jaina kAvya dohana-(bhAga 1)-saMgrahakartA-zrImanamukha lAla ravajI bhAI mehatA, ahamadAbAda, 1913 / jainendra siddhAnta koza-(bhAga 1-4)-kSullaka jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, prakAzana kAryAlaya, durgAkuNDa mArga, vArANasI-5, prathama saMskaraNa, 1970 / ThANAMga sUtra-(sthAnAMga sUtra)-saMyo0-50 muni amolaka RSi ma0, rAjA bahAduralAla sukhadeva sahAya jvAlAprasAda jI jauhrii| tattvArtha sUtra-AcArya umAsvAti, vive0-paM0 sukhalAlajI saMghavI, sampA0-60 kRSNacandra jainAgama darzana zAstrI evaM paM0 dalasukha mAlavaNiyA, zrI mohanalAla dIpacanda cokasI, jainAcArya zrI AtmAnaMda janma zatAbdI smAraka TrasTa borDa, bambaI-3, prathama saMskaraNa, 1996 / tattvArtha rAjavAtika sUtra-AcArya akalaMkadeva, sampA0-60 gajAdharalAla jaina, sAhitya zAstrI, zrI pannAlAla jaina, kAzI, candraprabhA mudraNAlaya, san 1915 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 343 tulasI granthAvalItaittirIyopaniSad-gItApresa, gorakhapura / dazavakAlika niyukti bhASyadazavakAlika sUtra-zrI zayyaMbhavasUri, zrI akhila-bhAratIya sAdhumArgI jaina saMskRti rakSaka saMgha, sailAnA (ma0 pra0), dvitIya AvRtti, san 1964 / darzana aura cintana-khaNDa 1-2-paM0 sukhalAlajI, paM0 sukhalAlajI sanmAna samiti, gujarAta vidyA sabhA, bhadra, ahamadAbAda-1, I0 san 1957 / dravyasaMgraha-zrI nemicandra siddhAnta cakravartI, TIkAkAra-paM0 amRtalAla darzana-sAhityAcArya, sadbodha ratnAkara kAryAlaya, lakSmIpurA, sAgara (ma0 pra0), san 1968 / dravyaguNa paryAyano rAsa-upAdhyAya yazovijaya / dvAdazAra nayacakka-(prathama vibhAga) : AcArya mallavAdI, sampA0 AcArya vijaya - labdhisUri, candulAla jamanAdAsa zAha, maMtrIlabdhisUrIzvara jaina granthamAlA, chANI (bar3audarA sTeTa), vi0 saM0 2004 / dvAtriMzat dvAtrizikA-AcArya siddhasena / dohAko za-siddha sarahapAda-sampA0-rAhula sAMkRtyAyana, bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA-3, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2014 / dhavalA-amarAvatI, prathama sNskrnn| dhammapada-sampAla-zrI satkAri zarmA baMgIya, caukhambA-vidyAbhavana, vArANasI-5, dvitIya saMskaraNa, san 1977 / dharmavilAsa-(dhAnata vilAsa)-dhAnatarAya, jaina grantharatnAkara kAryAlaya, bambaI, prathama saMskaraNa, 1914 / / nayacakra-racayitA-zrI mAilla dhavala (devasenakRta sAnuvAda-AlApa paddhati tathA vidyAnanda kRta tattvArthavArtika ke nayavivaraNa sahita) : sampAdaka-paM0 kailAzacandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI-6, prathama saMskaraNa, san 1971 / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 Anandaghana kA rahasyavAda naya-rahasya-upAdhyAya yazovijaya (dekhie-nyAyAcArya zrI yagovijayajI kRta grnthmaalaa)| nayacakrasAra-zrImad devacandra jI ma0 / nAyAdhamma kahAnonAtha sampradAya-hajArIprasAda dvivedI, hindustAnI ekeDamI, u0 pra0, ilAhAbAda, 1950 / nArada bhaktisUtraniyamasAra-AcArya kundakunda, jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, san 1916 / nizItha cUNi-(sabhASya)-zrIjinadAsa gaNi, sanmati jJAnapITha, lohAmaNDI, AgarA, prathama saMskaraNa, san 1957 / / nijAnanda-caritAmRta-racayitA-paM0 kRSNadatta zAstrI, sampA0-60 hariprasAda zarmA, saMta sabhA zrI navatanapurI dhAma, jAmanagara, vi0 saM0 2021 / nyAyAcArya-zrI yazovijayajI kRta granthamAlA, zrI jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vikrama saMvat 1965 / paMcAstikAya-AcArya kundakunda, zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa, tRtIya AvRtti, vi0 saM0 2025 / paramAtma-prakAza-yogIndu .:::..: e0 ena0 upAdhye, paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAmacandra Azrama, agAsa, tRtIya saMskaraNa, san 1973 / praznavyAkaraNa sUtra-(paNhAvagaraNaM)-vRttisahita, (prathama evaM dvitIya khaNDa)-zrI jJAna vimalasUri, sampA0-60 maphatalAla jhaveracanda, zrImukti vimala jI jaina granthamAlA, ahamadAbAda, vi0 saM0 1995 / pravacanasAra-kundakundAcArya, prakA0-zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAmacandra Azrama, agAsa, tRtIya AvRtti, san 1964 / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 345 pramANanayatattvAlokAlaMkAra pramANanayatattvAloka-vAdideva sUri-vive0 aura anuvAdaka-paM0 zobhA candra bhArilla, Atma-jAgRti kAryAlaya, zrI janagurukula zikSaNa saMgha, byAvara, prathama AvRtti, 1942 / / prazamarati prakaraNa-AcArya umAnyami-:-. rAjakumAra sAhityA cArya, zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, jauharI bAjAra, bambaI-2, prathama AvRtti, I0 sa0 1950 / prajJApanA sUtra-Arya zyAmAcArya-A0 malayagiri viracita TIkA-anu vAda gahita-anuvAdaka evaM saMzo0-50 bhagavAnadAsa harSacandra, zAradA presa, jaina sosAyaTI, ahamadAbAda, saM0 1991 / pAina-lacchI nAmamAlA-mahAkavi dhanapAla, sampA0 becaradAsa jIvarAja dozI, zrI zAdIlAla jaina Ara0 si0 eca0 baraDa eNDa ko0, bambaI-3, prathama AvRtti, 1960 / pAina saha mahaNNavo-sampA0-DA0 vAsudevazaraNa agravAla, prAkRta grantha pariSad, vArANasI-5, dvitIya saMskaraNa, 1963 / pAhur3a dohA-muni rAmasiMha, kAraMjA jaina pablikezana sosAiTI, kAraMjA (barAra), 1933 // pAtaMjala yogadarzana-maharSi pataMjali, vogabhASya vivRti ke vyAkhyAkAra svAmI brahmalIna muni, bhagavAn zrI kabIra svAmI kA mandira, dAlagiyA mahollA, mahIdharapurA, sUrata (guja0), san 1958 / paramArSa svAdhyAya grantha saMgraha-zrI jaina grantha prakAzaka sabhA, bhAvanagara, san 1939 / puruSArthasiddhaya gaya-AcArya amRtacandra, paramazruta-prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa, paMcama AvRtti, san 1966 / banArasI-vilAsa-kavivara paM0 banArasIdAsa, nAnUlAla smAraka grantha mAlA, jayapura, saM0 2011 / / brahmavilAsa-bhaiyA bhagavatIdAsa, jaina ratnAkara kAryAlaya, vambaI, dvitIya AvRtti, san 1926 / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 Anandadhana kA rahasyavAda brahmavidyopaniSad-gItApresa, gorakhapura / bRhadAraNyakopaniSad-gItApresa, gorakhapura / bahadAraNka brAhmaNa-gItAprema, gorakhapura / bahadravya-saMgraha-zrInemicandra siddhAnta cakravartI, saMzo0-50 manoharalAla zAstrI, zrIparamazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra jainazAstra mAlA, agAsa, tRtIya AvRtti, vi0 saM0 2022 / bauddha gAna o dohA-(baMgalA meM)-sampA0-hAtoyAna paM0 haraprasAda zAstrI, baMgIya sAhitya pariSad, kalakattA, dvitIya mudraNa, baMgAbda 1338 / bauddha evaM gItA ke prAcAra darzana ke sandarbha meM, jaina AcAra darzana kA tulanAtmaka adhyayana-DA0 sAgaramala jaina / bhagavatI sUtra-(vyAkhyA prajJapti) - abhaya devasUri kRta vRtti sahita, zrI RSabhadevajI kezaramalajI jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma, dvitIya saMskaraNa, san 1939-1940 / bhaktikAvya meM rahasyavAda-DA0 rAmanArAyaNa pANDeya, nezanala pabliziMga hAusa, dillI-7, prathama saMskaraNa, 1966 / bhagavadgItA-gItA presa, gorakhapura / bhaktAmara stotra-ratracinA-mAnatuMgAkArI (dekhira-zrI jainadharma prakaraNa rtnaakr)| bhagavatI sUtra-(vyAkhyA prajJapti-paMcama aMga-prathama khaNDa)-zrI sudharmA svAmI, zrI abhayadevasUrikRta vivaraNa sahita / anu0 evaM saM0 - paM0 becaradAsa jIvarAja, zrI manasukhalAla ravajI bhAI mehatA, zrI jinAgama-prakAzaka sabhA, 107 dhanajI sTrITa, bambaI vi0 saM0 1974 / bhArata kI antarAtmA-anu0 vizvambharanAtha tripAThI, 1953 / bhAratIya saskRti aura sAdhanA (dvitIya ).-nahAmahopAdhyAya DA0 gopInAtha kavirAja, bihAra - rASTra.. ' , paTanA, 1964 / bhAgavat purANa (dvitIya khaNDa)-le0-maharSi vedavyAsa, motIlAla jAlAna, gItA presa, gorakhapura, paMcama saMskaraNa, saM0 2021 / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 347 bhUdhara-vilAsamarAThI sAhityAtIla madhurAbhakti-DA0 prahlAda narahara jozI (puNe, 1957) / mahAdeva-stotra-(AcArya hemacandra, dekhie- paramArSa svAdhyAya grantha sNgrh)| madhyamaka zAstra-nAgArjuna, buddhisTa saMskRta TeksaTsa, naM0 10, mithilA vidyApITha, saM0 2016 / mahArASTra zabdakoza (bhAga 6)mANDUkyopaniSad-gItApresa, gorakhapura / mIrA aura unakI premavANI (mIrA bAI kI padAvalI, khaNDa-1), lekhaka jJAnacanda jaina, ema0 e0, adhyodhyA siMha, vizAla bhArata buka Dipo, 195-e, harisana roDa, kalakattA, prathama saMskaraNa, san 1945 / muNDakopaniSad-gItApresa, gorakhapura / medinI koza-bhaTTamala, caukhambA saMskRta granthamAlA / maitrAyaNyupaniSad-gItApresa, gorkhpur| mokSa pAhur3a (mokSa-prAbhRta)-AcArya kundakunda (dekhie aSTa pAhur3a) mokSa-mArga prakAzaka-zrI ToDaramalajI, jinavANI pracAraka kAryAlaya, 80, loara cittapura roDa, kalakattA, prathama AvRtti, san 1939 / yajurveda-mudritA-ajamera vaidika yaMtrAlaya, vi0 saM0 1956 / yuktyAnuzAsanayogasAra prAbhRta-AcArya amitagati, sampA0- jugalakizora mukhtAra, 'yugavIra', bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI-5, prathama saMskaraNa, san 1968 / yogazAstra-AcArya hemacandra, zrI vijaya kamala kezara granthamAlA, caturtha . saMskaraNa, vi0 saM0 1980 / yogAvatAra dvAtrizikA-upAdhyAya yazovijaya / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kA rahasyavAda yogavAsiSTha - sampA0 - vAsudeva lakSmaNa zAstrI, tukArAma jAvejI, nirNayasAgara presa, bambaI, san 1918 / 348 yogavAsiSTha aura unake siddhAnta - le0- bhIkhanalAla Atreya, tArA priMTiMga varksa, banArasa, dvitIya saMskaraNa, 1957 / yogasAra -- yogIndu muni, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, 1937 / yogadarzana - maharSi pataMjali, TIkAkAra - harikRSNadAsa goyandakA, ghanazyAmadAsa jAlAna, gotApresa gorakhapura, dvitIya saMskaraNa, saM0 2011 / yogabindu - AcArya haribhadrasUri seTha IzvaradAsa mUlacanda, zrI jaina grantha prakAzaka sabhA, ahamadAbAda, san 1940 / yogadRSTisamuccaya - AcArya haribhadrasUri (dekhie - zrI haribhadrasUri grantha saMgraha) / da - AcArya parazurAma caturvedI, bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA-4, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2020 / rahasyavAda rahasyavAda - DA0 rAjendrasiMha rAyajAdA, gulAba kumArI rA0 rAyajAdA, soMdaraDA, vAyA kezoda 362220, prathama AvRtti, 1980 / rAjasthAna evaM gujarAta ke madhyakAlIna santa evaM bhakta kavi - le0 - DA0 madanakumAra jAnI, javAhara pustakAlaya, mathurA / rAyapaseNI sUtra - sampA0- becaradAsa jIvarAja dozI, vi0 saM0 1994 / rAdhAkRSNadAsa granthAvalI raidAsa kI bAnI lokatattvanirNaya - AcArya haribhadrasUri (dekhie - zrI haribhadrasUri grantha saMgrahaH) / vizeSAvazyaka bhASya - ( bhAga - 1 AcArya jinabhadra gaNi - sampA0 paM0 dalasukha mAlavaNiyA, lAlabhAI dalapatabhAI, bhAratIya saMskRti vidyAmandira, prathama saMskaraNa, 1966 // " - Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 349 vizeSAvazyaka nASya-vinara bhAga) : AcArya jinabhadragaNi, sampA0 paM0 dalasukha mAlavaNiyA, lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira, ahamadAbAda-9, prathama saMskaraNa, 1968 / vItaka-svAmI laaldaasjii| vedAnta o sUphI-darzana-ramA caudharI, kalakattA, 1944 I0 / sanmati tarka prakaraNa-AcArya siddhasena divAkara-zrI abhayadevasUri praNIta tattvabodha vidhAyinI vyAkhyA (prathama kANDa, prathama vibhAga), zrI jaina grantha prakAzana sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1996 / / samayasAra-AcArya kundakunda, rAvajI bhAI chaganabhAI desAI, paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa, dvitIya AvRtti, I0 san 1974 / / saMthArAporisI sUtra-(dekhie zrI jainadharma prakaraNa ratnAkara, pR0 171) / sarvadarzana saMgraha-zrImat sAyaNa mAdhavAcArya, prAcyavidyA saMzodhana mandira, bambaI, prathama saMskaraNa, 1924 / samayasAra TIkA-AcArya amRtacandra / samAdhi taMtra-AcArya pUjyapAda, vIra-sevA mandira, sarasAvA, bharahAnapura, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 1976 / santavANI saMgraha, bhAga 1sarvasAropaniSad-gItApresa, gorakhapura / sarvArtha siddhi (tattvArthavRtti)-zrI pUjyapAda svAmI, kalgappA bharamAppA niTeva, kolhApura, prathama AvRtti, zakAbda 1825 / sanmati TIkAsamayasAra nATaka-kavivara paM0 banArasIdAsajI, AgarA, sastIgranthamAlA, 7.33 dariyAgaMja, dillI, prathama AvRtti, vIra nirvANa saM0 2476 / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 Anandaghana kA rahasyavAda saMyutta nikAya-anu0-bhikSu jagadIza kAzyapa, bhikSu dharmarakSita ema0 e0, ___ mahAbodhi sabhA, sAranAtha, banArasa, prathama saMskaraNa, san 1954 / sAhityakoza-jJAnamaNDala prakAzana, saM0 2015 / sADAtraNa so gAthAno nuM stavana-upAdhyAya yazovijaya, zrI mahAvIra jaina sabhA, khambhAta (gujarAta), prathama AvRtti, vi0 saM0 1975 / somaMdhara svAmI nuM vinatI rUpa savA sau gAthA - stavana-racayitA upAdhyAya yazovijaya, zrImahAvIra jaina sabhA, khaMbhAta, jaina vidyAvijaya, ahamadAbAda, prathama AvRtti, vi0 saM0 1975 / sundara-darzanasubAlopaniSad-gItApresa, gorakhapura / sUtrakRtAMga sUtra--(zrImajhIlAMkAcArya vRttiyuktam)-sampA0 evaM saMzo0 muni zrI jambUvijayajI, motIlAla banArasIdAsa, iNDolAjika TrasTa, baMgalAroDa, javAhara nagara. dillI-7, prathama saMskaraNa, san 1978 / sUkti triveNI-sampAdaka-upAdhyAya amaramunijI, sanmati jJAnapITha, ___ lohAmaNDI, AgarA-2, prathama prakAzana, san 1968 / SaDdarzana samuccaya (TokA sahita)- bhAratIya jJAnapITha, dehlii| SaDdarzana samuccaya :-AcArya haribhadrasUri (dekhie-zrI haribhadra sUri grantha sNgrh)| zvetAzvetaropaniSad-gItApresa, gorakhapura / / zrImaddevacandra-(bhAga-1)-maMgodhaka-AcArya buddhisAgara sUri, zrI adhyAtma jJAna prasAraka maNDala, dvitIya AvRtti, I0 sa0 1929 / zrI jainadharma prakaraNa ratnAAra-yojaka-AcArya vijayarAmasUri, zrI surendrasUri jaina tattva jJAna pAThazAlA, ahamadAbAda, san Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 351 zrIprakaraNa - ratnAkara ( bhAga 1 ) - bhImasiMha mANaka, nirNayasAgara presa, bambaI, san 1903 / zrI haribhadrasUri grantha saMgraha -- zrI jainagrantha prakAzaka sabhA, bhAvanagara, san 1939 I0 / zrI mahAvIra jaina vidyAlaya-rajata mahotsava smAraka grantha- saMpA0motIcanda giradharalAla kApaDiyA aura candulAla sArAbhAI modI, mahAvIra jaina vidyAlaya, govAliyA TaiMka, bambaI-26, I0 san 1915-40 / zvetAzvetaropaniSad - gItAprema, gorakhapura / syAdvAdamaMjarI - ( kArikA 1 TIkAsaha ) - hemacandrAcArya-anyayoga-vyavaccheda dvAtriMzikA stavana TIkA malliSeNa sUri praNItA - sampA0 - DA0 jagadIzacandra jaina, zrIparamazruta prabhAvaka maNDala, zrImadrAjacandra Azrama, agAsa, tRtIya AvRtti, I0 sa0 1970 / zrI mahAvI jaina vidyAlaya-rajata mahotsava granthazrImadrAjacandra - ( prathama khaNDa ) - anu0 - haMsarAja jaina, paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa, prathama saMskaraNa, san 1974 / zrI bhairava padmAvatI kalpa-A0 malliSeNa sUri-sampA0 pro0 ke0 vI0 abhyaMkara, ema0 e0, sArAbhAI maNilAla navAba, ahamadAbAda, prathama AvRtti, I0 san 1937 / zrI sametazikharatIrthanA DhAliyAM--preSaka zeTha pannAlAla umAbhAI, sampA0 pU0 AcArya vijayapadmazrI jaina satyaprakAza, varSa 13, aMka - 6, kramAMka - 150 / hindI sAhitya kA itihAsa - AcArya rAmacandra zukla, nAgarI pracAriNI kAzI, 11 vAM saMskaraNa, saM0 2014 | sabhA, hindI kAvyadhArA - rAhula sAMkRtyAyana, kitAba mahala, ilAhAbAda, prathama saMskaraNa, 1945 / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 Anandaghana kA rahasyavAda hindI-pada-saMgraha-DA0 rAmasiMha tomara, sampA0-DA0 kastUracaMda kAsalI__ vAla, sAhityazodha vibhAga, digambara jaina a0 kSetra zrI mahAvIrajI, jayapura, prathama saMskaraNa, 1965 / hindI jaina bhaktikAvya aura kavi-DA0 premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1964 / jJAnasArASTaka-upAdhyAya yazovijaya, kezarabAI jJAnabhaNDAra sthApaka, saMghavI nagInadAsa karamacanda, prathama AvRtti, vi0 saM0 1994 / jJAnArNava -- AcArya zubhacandra-anuvAdaka-paM0 bAlacandra zAstrI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, prathama AvRtti, san 1977 / aMgrejI grantha An Introduction to Tibetan-Mysticism : Lama Govind ___Anagarika : Rider Company; London, 1959. Asta Pahuda of Kundkundacharya : Part I- Intro ___duction by Jagat Prasad. Comparative Religion : A. C. Bonquet : Pelican Series; 1953. Counter Attack from the East : C. E. M. Joad. The Concise Oxford Dictionary : p. 782 (Word-Mys tic), Oxford, 1961. Eastern Religions and Western Thought : Dr. S. Radha krishnan, Oxford, University Press; (II Edition). Exploring Mysticism : First Staal. Foundation of Tibetan Mysticism : Lama Anagarika ___Govind. Gorakhanath and Kanfata Yogis : Briggs, Calcutta, 1938. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha saMkhyA paMkti saMkhyA 1 sandarbha 1 1 8 7 15 16 45 48 49 56 56 73 75 76 77 78 78 84 90 82 64 101 102 103 104 106 110 112 120 135 138 145 150 168 20 15 25 6 21 3 6 3 9 12 20 6 18 24 25 2 7 23 10 20 2 3 16 24 11 30 zuddhipatraka azuddha pATha pa gUr3hapAda kra0saM0 2.3.1 bhAvAnAtmaka sparUpa saralatA kolata anubhUtiyAM nahUya mUlA isameM digambara digambara satI meM laga tapAgacca Ananda jhakhaM nisInI kahAM batAburaM dhIre priyA samatA bhAvadazA mAMge pIrA kumatI cetanA-cetanA meM samAbhirUr3ha ghI apekSA kalapanA zuddha pATha gUr3havAda kra0saM0] 1.2.3 bhAvanAtmaka svarUpa sarasatA jholata anuzrutiyA~ nahayamUlA isase zvetAmbara digambara zatI meM taka tapAgaccha Anandaghana jhUru nisANI kahAM batArbure paie thIre triyA samatA rUpa svabhAva dazA bhAMge vIrA kumati cetana-cetanA kI samabhirUr3ha dhI upekSA kalpanA rar3abar3e Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 354 ) 187 18 10 167 168 200 203 213 213 hairevilaTsa nahIM hai bina kathAnAnusAra khora ghUmata mapa dhAnatarAya isI rAge hairekliTasa nahIM hotA hai bica kathanAnusAra khoi ghUmata mana dyAnatarAya aisI 214 215 218 isa 241 252 253 253 253 27 anubhUyate 268 268 271 '276 286 288 28e 15 beDa jainAgarmoM jainAgamoM avizuddha ju avizuddha savizuddha ju muddahe saddahe dvibhAva dazA kI azuddha vibhAva dazA kI daSTi se azu yazo'smi yajJo'smi apajAjApa ajapAjApa anubhUyeta aMtI anaMtI virahajana virahajanya hamelI samelI lekara lAkara talaki-talAka talaphi-talaphi kI uDelate ko u~Dhelate jhalItI jhilatI jANajya jANajo nAva nAda ramana ramaNa jAtA hai aura hai aura 266 18 302 307 311 321 327 328 0 23 1