Book Title: Alankar Shekhar
Author(s): Anantram Shastri Vetal
Publisher: Krishnadas Haridas Gupta
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023477/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GOOOOOOOOGOAGROGRUSOORVARIODOAGRAGDACOCOACCOED ||shriiH / / hari do sa saMskRta grantha mA lAsamA khyakAzIsaMskRtasIrijapustakamAlAyAH ames cera 60x6he61. 56 alaMkAravibhAge (1) prathamapuSpam / kezavamizrakRtaH alngkaarshekhrH| 000000000Vacapacecoverage-0000000000000000000000000000000000000 Greece Greece Gree Geese Giaye Gea G sAhityopAdhyAya-vetAlopAvhazrIanantarAmazAstriNA bhUmikAdibhiH saMbhUSya saMzodhitaH / prakAzaka:jayakRSNadAsa-haridAsa guptaHcaukhambA saMskRta sIrIja Aphisa. vidyAvilAsa presa-gopAlamaMdira ke uttara phATaka, banArasa sittii| Sesarcome YeoverGoGo GoGo Go 1984 rAjazAsanAnurodhena sarvedhikArAH prakAzakena svAyattIkRtAH / knnnninrre kee Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mode OCOROADOSEBODOVOROGORO @ THE KASHI-SANSKRIT-SERIES (HARIDAS SANSKRIT GRANTHAMALA) 56 ( Alankara Section No. I.) - ooo000000c THE ALANKARASEKHARA by KES'AVA MIS'RA. - H . Edited with Introduction etc. . BY : ANANTARAMA SASTRI VETAL Sahityopadhyaya, Late Sadholal Research Scholar& Post-Acharya Scholar, Govt. Sanskrit College, Benares. BUGGdada do CoccoBOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOoooooooooooOOOOOOOOON PRINTED PUBLISHED & SOLD BY Jai Krishna Das Hari Das Gupta The Chowkhamba Sanskrit Series Office, Vidya Vilas Press, North of Gopal Mandir Benares City. 1927. aarutte Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 3 Agents: Luzac & co, Booksellers, LONDON Otto Harrassowitz, Leipzig: GERMANY. The Oriental Book-supplying Agency, POONA. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H MERGEOGRAPGOOGOOGOLGOGONOLOGOLGOOGLEPORDERMY // zrIH // haridAsa saMskRta grantha mA lA sa.mA.lAya: kAzIsaMskRtasIriz2apustakamAlAyAH 56 alaMkAravibhAge (1) prathamapuSpam / NOLOROSCARSONSOMSONESH oovetearetora doveo do do doo dooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo kezavamizrakRtaH alngkaarshekhrH| 200*OcsAhityopAdhyAya-vetAlopAvhazrIanantarAmazAstriNA bhUmikAdibhiH saMbhUSya saMzodhitaH / prakAzaka:jayakRSNadAsa-haridAsa guptaHcaukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vidyAvilAsa presa-gopAlamaMdira ke uttara phATaka, banArasa sittii| OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOKaraon@@COPY rAjazAsanAnurodhena sarvedhikArAH prakAzakena svAyattIkRtAH / FacopdoCE COOOOOOOOONGAROORRORORSpace Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // prastAvanA / upakramaH / athaiSa mudrApayitvA prakAzayitumupakramyate alaGkArazekharo nAma zrImanmahArAja mANikyacandra kAritaH zrI kezavamizraviracito'laGkArazAstrIyo granthaH / upayogino granthasyAsya sarvato'dyatve durlabhatvamAka layya 'vidyAvilAsa' mudraNAlayasvAminA prerito'hametatprakAzane sotsAhaM prAvartiSi / kAvyamAlAyAM zilAyantrAlaye ca samucitapadacchedAbhAvAdidoSabAhulyena yathAkathaMcinmudritacaro'pi sAmpratamayaM nopalabhyata iti prakAzanamasya sAmpratameva / 1 alaGkArazabdasya kAvyagatasakalaviSayabodhakatA | granthagranthakArayoryathAvatparicayAya granthArambhe kimapi prastAvanAdikamavazyaM lekhanIyamiti pUrvaparamparAnugataM panthAnamavalambya kiJci tprasaGgocitamidAnIM nirUpyate / tatra tAvatprakRtagranthanAmadheyaviSayiNa mImAMsAM puraskRtya 'kiM nAma alaGkArazAstram ? kathaM cAsya kAvyazAstravyavahArayogyatA ? kena vedaM prathamamAviSkRtam ?' iti viSayAnavalambya vicAraH prastUyate - 'alaGkriyate'neneti vyutpattyA kAvyazobhAkarANAmupamAdInAmalaGkArANAmeva camatkRtijanakatayA vizvezvarapaNDitarAjAnakaruyyaka viracitayoH alaGkArakaustubhAlaGkAra sarvasvayoH prAdhAnyena nirUpaNAdatrApi 'alaGkArazekhare ' alaGkAramAtraM prati* pAdyo viSaya iti kalpanA nUnaM nAmadheyamadsIyamavalokya samutpadyeta, paraM grantha paryAlocanayA sphuTaM pratIyeta | yadasau kalpanA na tAvatsarvathA sAmaJjasyamAvahati / iha khalu kAvyocitAH sarva eva guNadoSAlaGkArAdayo viSayA nirUpitAH santi / alaGkArazabdazcirantanAtsamayAlakSaNarUpakAvyazAstravyavahAra yogyatAmadhigato dRzyate / tathAca 'alaGkatiralaGkAra' iti vyutpattyA alaGkArazabdasya saundaryaparatvAbhyupagamena kAvyAlaGkAraziroratnAyite alaGkArazekharanAmni alaGkAragranthe kAvyaviSayakaM guNadoSAlaGkArAdinirUpaNaM samucitameva / alaGkAra. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zAstraM hi kAvyaracanocitAM dizaM darzayitvA camatkaroti sacetasAM cetAMsi / yatkhalu kAvyasvarUpaM nirUpya doSaguNarItirasAlaGkArANAmavadhAraNe zaktimunmeSayati, tattAvadalaGkArazAstraM nigadyate / kAvyanirmAkalAkauzalAni lokottara vilakSaNAni nAnyatra vilasanti / sahRdayahRdayAnandasAdhanaM nAnyadastIti sarvotkRSTamidamalaGkArazAstram / satyapi kAvyaprapaJce'laGkArANAM prAdhAnye, tatra zAstre kathamiva kAvyocitAH sarve'pi viSayA guNadoSAdayaH sannivezyante iti balI yasIM zaGkAM samAdhAtuM tadvIjamanviSyate - pUrve kila vAlmIkiprabhRtayo lakSyaikacakSuSaH zaktizAlino mahAntastAni tAni kAvyAni praNIya vividhaM lokopakAraM racayAmbabhUvuH / tatastathaivAnye'pi kAvyaracanAsu prAbhavan / paraM kAvya nirmANaupayikAnniyamAn avijJAya kathaM nAma sarve'pi lakSaNaikacakSuSo mandAstatra pravarteranniti teSAmupadezAya kAvyazAstraM lakSaNarUpaM niyAmakaM niramIyata / tasya ca alaGkArazAstramiti saGketaH samajani / tatazca anityadharmANAmapyalaGkArANAM camatkRtijanakatvena tatkRtacArutvasyaiva kAvyavyavahArahetutayA, pratIyamAnamarthaM vAcyopaskArakatayA'laGkArapakSanikSiptaM manvAnaiH prAktanairbhAmahAdibhiH 'alaGkriyate'nena' iti karaNavyutpattyA 'prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti nayena alaGkArA eva kAvye pradhAnamiti siddhAntitam | itthaMtridhe vyavahAre pracalite 'rItirAtmA kAvyasya, vakroktiH kAvyajIvitam, rasaH kAvyAtmA, kAvyasyAtmA dhvaniH, nityadharmA guNAH kAvye pradhAnam' iti vividhAn pakSAnupakSipatAM vAmanAdInAM samaye 'alaGkRtiralaGkAraH' iti bhAvapradhAnAM vyutpattimavalambya kAvyazAstreSu rasAdipratipAdakeSu alaGkAratvavyavahAraH prAvartata / tAdRzameva panthAnamanusRtya zrImanmanmadabhadvairviracitaH 'kAvyaprakAzo' nAma alaGkAra zAstrIyo nibandha AkarazAstraM lakSaNazAstraM veti prasiddhiM gataH sarveSvalaGkAragrantheSu mUrdhanyatAmadhigacchati / tadanantaramanye'pi lakSaNagranthAH zanaiH zanai prAdurabhUvan / 'saundaryamalaGkAra' iti vAmanoktAlaGkAralakSaNAnusArato'pyalaGkArazabdasya doSAbhAvaguNAlaGkArakRta saundarya paratvena tatpratipAdakaM zAstraM 'alaGkArazAstra' miti sthAne saGketamAsAda yati / tadanusAreNaiva tAdRzazAstrapraNetAra Ara.GkArikA ucyante ! tathAvidhaM zAstramupajIvya lakSaNalakSitAni bahUni kAvyAni bahubhirni Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mitAni / tasmAdeva kAlAdArabhya lakSyalakSaNarUpavibhAgadvayakalpanayA kAvyamalaGkArazcetyubhayavidho vyavahAraH prvvRte| - atra ca alaGkArazAstra vividhAni darzanAni vyavasthitAni / tathA hi alaGkArasarvasvaTIkAyAM samudrabandhe-'iha viziSTArthI zabdo kAvyam / tayozca vaiziSTyaM dharmamukhena vyApAramukhena vyaGgyamukhena veti trayaH pakSAH / Adye'pyalaGkArato guNato veti dvaividhym| dvitIye'pi bhaNitivaicitryeNa bhogakRttvena veti dvaidham / iti paJcasu pakSeSvAdya udbha. TAdibhiraGgIkRtaH, dvitIyo vAmanena, tRtIyo vakroktijIvitakAreNa, caturtho bhaTTanAyakena, pazcama Anandavardhanena / vyaktivivekakArAbhimata stvanumAnapakSaH siddhAntapradarzanasamanantaraM vicArAsahatvena dUSitatvAt maqhukasya pUrvapakSatvenA'pyanabhimataH' iti / etasminpakSapazcake dhvanikRtA''nandavardhanAcAryaNAdriyamANazcaramaH pakSa eva bahuzaH srvairnggiikriyte| vicAryamANe satyucitametadeva prtiiyte| atra bahuvaktavye'pi viSaye vistarabhiyA sAmprataM maunmevaavlmbyte| ____ 'alaGkArazAstraM hi pUrva kenA''viSkRtam' ityatra yathAvannirNayastAvatkatuM duHzaka eva / tathApi prasiddheSu alaGkAragrantheSu kAli dAsakRterudAhRtatvAt kAlidAsAduttarasminneva kAle tasya vizeSato vyavahArayogyatA jAteti kalpayAnta kecit / kintu nATyazAstradarza nena kAlidAsAtpUrvakAle'pyasya sattA AsIditi nirvivAda sidhyati / nATyazAstre hi alaGkArAdivarNanaM sarvamapyupalabhyate / adyAvadhi upalabdhevalaGkAranibandheSu bhAmahasyaiva kAvyAlaGkAraH zAstrIyagranthe. Su sAmprataM prathamAbhidheyatAmadhigacchati / bhAmahIyakAvyAlaGkArasya prAcInatamatvena tasmAtpUrvabhAvino'laGkAragranthasyedAnImanupalabhmAt prAyo bhAmahopajIvitamalaGkArazAstramiti vaktuM yuktameva / granthaparicayaH / ayaM ca alaGkArazAstrIyaH prabandhaH zauddhodanikRtAlaGkArasUtravyA. khyAnarUpaH 'alaGkArazekharo' nAma kezavamizreNa mANikyacandrapreritena viracitaH / atra ca kAvyasvarUparItidoSaguNAlaGkArAdikaM nAtisaMkSi. ptaM nAtivistRtaM samucitarUpeNa saralayA bhASayA vargitaM vRttikAreNa / idAnIM prakaraNavibhAganirdezapuraHsaraM tatratyA viSayA nirUpyante / viSayAnukramaNikAyAM vistareNa viSayavivecane vidyamAne'pi sthUladU. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zA vizeSaviSayavivaraNarUpeNa granthasamAlocanaM prAsaGgikameveti tatrAvatIryate-asminnalaGkArazekhare ratnAnyaSTau vilsnti| 1 upakramaratnaM, 2 doSaratnaM, 3 guNaratnam,4 alaGkAraratna, 5 varNakaratna, 6 kavisampradAyaratnaM, 7 kavisAmarthyaratnaM, 8 vizramaratnaM ceti teSAM nAmAni / AditastriSu ratneSu marIcayastrayaH, caturthe catvAraH, paJcame trayaH, SaSThe catvAraH, sapta. me prayaH, aSTame tu dvAviti / etAdRzaH prakaraNavibhAgasaGketA granthanAmocitAH kavinA kalpitAH sutarAM zobhante / upakramaratne prathame marIcau-maGgalAcaraNapUrvikAM granthakArayiturvazaparamparAM nirUpya alaGkAravidyAsUtrakArasya zauddhodanerabhimataM 'rasAlaGkArabhUSitaM zabdazrava gAvyavahitottarakAlAvacchinnasukhavizeSasAdhanaM vA kAvyAmiti kAvyasvarUpaM pradarzya viziSTasya tasya kIrtyAdiphalasAdhanatvapratipAdanamukhena tatra pravRttyaupayikAni phalAni saGgrahItAni / kizca pratibhAyAH kAraNatvaM vyutpattavibhUSaNatvamabhyAsasya bhRzotpattikAritvaM cAbhidhAya 'kAvyasaraNi parizIlitavatAM zuddhAntaHkaraNAnAM satataM paryAlocayatAM karatalagataiva kavitA vilasatIti tAtparyavatIM zrIpAdoktimudbhAvya vRddhasamatAnItarANyapi kAraNAni saGgahya prakAraparijJAnasyApi kAraNatvanirUpaNopayika bhAratyAH salakSaNaM saGkepatazcatuAvadhatvaM svamatena daNDimatena ca pradarzitaM granthakAreNa / dvitIye marIcau-rItiprapaJcanirUpaNaM vidhAya uktimudrayozcAturvidhyamudAharaNamukhena pratipAdya 'etAsAM prayojanAdikamalaGkArasarvasve darzitAmiti 'alaGkArasarvasvaM' nAma nijanirmitiH sUcitA / tRtIye marIcau-padavRttIstrividhA nirdizya vyaJjanAyAH zakyalakSyavyaGgyAtmakatrividhArthavRttitvasya saMsAdhanena uttamAditri vidhakAvyodAharaNapradazanena ca vyaJjanopayogitA sAdhu siddhaantitaa| doSaratne prathame marIcau-pUrvapratijJAtaM doSANAM tyAjyatvaM daNDimatena pramANIkRtya doSasAmAnyalakSaNakathanapUrvakaM padadoSAnaSTau sau. dAharaNAn praadrshydnthkaarH| dvitIye marIcau-dvAdaza vAkyado. SAnudAhRtya govardhanasaMmataM asamarthasamAsasyApi doSAntaratvamuda. bhAvayat / tRtIye marIcau-aSTAnAmarthadoSANAmudAharaNAni pradarzya (1) parizIlitakAvyavarmanAM kavisaMsargavizuddhacetasAm / paribhAvayatAmanukSaNaM kavitA pANitale niSIdati // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA lokaprasiddhyapekSayA kaviprasiddhabalIyastvamudAhRtya prAguktAnAM doSatvaM smaarthyt| guNaratne prathame marIcauguNAnAM zlAdhyatvaM samarthya sAmAnyato guNasya dvaividhyaM ca nigadya paJcavidhazabdaguNapradarzanamukhena tatraivetare. SAmantarbhAvamuktavAn / tRtIye marIcau-'pUrvodIritAnA doSANAM sthAnavizeSeSvadoSatva'miti kArikoktaM vaizeSikaguNalakSaNaM prakAzya keSAM. cinmatena 'tatra doSAbhAvamAtratvaM na guNatvam', anyeSAM matena 'sahRda. yapratItisAkSikaM guNatvaM doSAbhAvatvaM veti sUcayitvA 'rasaprativandha. rahite sthale doSAbhAvatvaM yuktamiti zrIpAdamatapratipAdanena padeSu yathAsambhavamadoSatvamudAhRtya AtmanaH zrIpAdasya ca saMmataM sarvasAdhAraNamadoSatvaM nirUpitavAn / ___ alaGkAraratne prathame marIcau-kArikayoktapUrvamalaGkArANAM zobhA. spadatvaM saMsAdhya alaGkArasAmAnyalakSaNakathanapuraskAreNa zabdAla GkArANAmaSTavidhAnAmudAharaNAnyupasyatA vRttikAreNa yamakasya saMkSe. pataH saptAzItiprakAratvamuttavA govardhanamatena tasya citrAdanatiri. tatvaM pratipAditam / dvitIye marIcau--kArikoktAMzcaturdaza arthAlaGkArAn nAmato nirdizya dazavidhAmupamAM samabhivyAhAropamAM ca zrIpAdAbhimatAmudAhRtya tatra sarvatra nyUnAdhikyasambhave'pi kAvya. mahimnA sAmyaM nirUpya rAjazekharoktasAmyavAcakazabdaparigaNanapura:saraM kezavamizreNa kAvyasampatsarvasvarUpA alaGkAraziroratnabhUtA upamA kavikulasya mAtRrUpatvena nirdiSTA / itthameva appayyadIkSitairapi citramImAMsAyAM sarvAlaGkArANAmupamAvivarnatvaM pratipAditam / tRtIye marIcau--rUpakasya lakSaNaM paJcavidhatvaM ca udAharaNaiH sphuTI. kRtya tatra dvividhAyA lakSaNAyA antarbhAvamuktvA tadudAharaNe prdrshite| caturthe marIcau--utprekSAyA lakSaNodAharaNapradarzanaM kRtvA sarvAlaGkArasarvasvabhUtAM kaveH kortivadhinImutprekSAM navoDhAsmitAdivanmAnasa (1) alaGkAraziroratnaM sarvasvaM kAvyasampadAm / upamA kavivaMzasya mAtaiveti matirmama // (2) upamaikA zailuSI samprAptA citrabhUmikAbhedAn / rajayati kAvyaraGge nRtyantI tadvidAM cetH|| .. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA harantI nirdizya samAsoktiprabhRtInAM vibhAvanAntAnAmalaGkArANAM lakSaNodAharaNe nirUpya paramatAnusAramanyadezatvavibhAvanAvizeSotInAmekatarasvIkAreNa taditarA'nyathAsiddhikathanamukhena vyatirekAkSepayorapi pUrvoktebhyo'laGkArebhyaH pArthakyabhitaramatenoktam / . varNakaratne prathame marIvau--yoSirNanaprakAramupadizya tadavayavAnAM tAni tAnyupamAnAni svAbhimatAni zrIpAdAnusArikavikalpalatAkAroktAni ca sahya govardhanodIritAH zarIratadavayavayovarNanIyA guNAH prtipaaditaaH| dvitoye marIcau-puruSasya tadavayavAnAM ca varNanaprakArAnupadarya prazastArthavAcakAni padAni ca parigaNayya 'ziSTapra. yogAnusAreNa sAmudrikAyuktaM sarvamubhayovarNanIya'miti siddhAnto ni. rUpitaH / tRtIye marIcau-sAdRzyaprApakAn prakArAn daNDinoktAMstatpratipAdakAn zabdAMzca nirdizya kavighaTanAyA lokato vailakSa NyaM pradarzitam / - kavisampradAyaratne prathame marIcau-kavisampradAyasya sarvato'bhyahitatvaM didarzayiSustasya traividhyamabhidhAya tatprakArapradarzanagarbhitAn kavisampradAyasiddhAn niyamAn saprAJcaM nyarUpayad grnthkaarH| dvitIye marIcau-nRpAdIn varNanIyAnirdizya tavarNanocitAnprakArAn prAdarzayat / tRtIye marIcau-candrAdonAM ghetAdirUpairvarNanAtmakaM niyamAntaraM pratyapIpadat / caturthe marIcau-ekaThyAdisaMkhyAbodhakAn zabdAn paryajIgaNat / - kavisAmarthyaratne prathame marIcau-prakAropadezagarbha kavInAM prakarSabIjakathanaM pratijJAya vitrakAvyopakArakANi catvAri gatAgatasamatvAdIni pradarzitAni / dvitIye marIvau-kaThinasamasyApUraNocitAn svAbhimatAn zrIpAdarAjazekharavRddhAbhimatAMzca saprapaJcaM prakArAnupadarthya tArkikokto varNanIyaprakAravizeSaH snggrhiitH| - vizramaratne prathame marIcau-kAvyAtmabhUtaM rasaM vinA kAvyasya rasikajanamanaHsantoSA'janakatAmuktvA 'aGgAGgibhAvApannasakalavibhAvAdisAkSAtkArakatva'miti rasalakSaNaM nirucya rasatvamapi jAtiriti 11) sarvAlaGkArasarvasvaM kvikiirtivivdhinii| usprekSA harati svAntamaciroTAsmitAdivat // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vayam' iti sAbhimAnaM svAbhimataM pakSamupAkSipad vRttikAraH / tataH 'kAraNakAryasahakAribhirvyajyamAnaH sthAyI rasa' iti keSAMcinmatamupanyasya sAvikabhAvabhedapradarzanapUrvakaM navadhA kArikAkRtA vibhakteSu raseSu sambhogavipralambhAtmanaH zRGgArasya nAyikAyA nAyakasya ca bhedAbhirdizya vipralambhe zRGgArarUpavaM samarthayatA kezavamizreNa 'kAvyaratne mayA vistRtamida'miti svanirmito grantha aavisskRtH| tathaiva devAdibhyo'nyatra kAntAyAM rateH zRGgArAtmakatvaM zrIpAdamatenoktvA devAdiratimudA tya hAsyAdirasodAharaNapuraHsaraM rasAnAmaviro. dhvirodhaavbhydhaayissaataam| tato navadhA nirdiSTasya sthAyinaH pratyeka ratyAdInAM ca lakSaNAni kathayitvA sarveSu bhAveSu sthAyino mukhyatvapratipAdanamukhena vibhAvAnubhAvavyabhicAriNo nirdizya bhAvazabala tAyA udAharaNaM prAdarzi / dvitIye marIcau-rasadoSAn savistaraM ni. rUpya tadantargatasya anaucitInAmno doSasya sarvathA heyatve mahimabhadRvacaHprAmANyaM pradarzya doSAntaraM caika nirdizya kvacideSAmadoSatvamapi sUcitam / tRtIye marIcau-tattadrasAnukUlAni chandorItyakSarAdIni saMsUcya vaktAdyaucityena kvacidvaiparItye'pyadoSatvamudAharaNapradarzanamukhena samarthya sarvasAdhAraNaM do sandhigataM varNadoSaM ca pratipAdayatA granthakAreNa upasaMhAravidhayA prabandho'yaM samAptiM niitH| asmin kila prabAdhe-kAvyalakSaNaM baDhazena sAhityadarpaNoktaM tallakSaNamanusarati / kAvyakAraNAni ca nirUpitAni vaiziSTayaM drshynti| tisro rItayo, doSAzca aSTAviMzatiH, alaGkArasahasreSu satsvapi atyAvazyakA guNA nava, 'apare'traivAntarbhavitumarhanti' ityaparAniSidhya caturdazaiva arthAlaGkArAH prAdhAnyena teSUpamAyA daza prabhedAzca nirUpitA dRzyante / upamotprekSayostAvat sarvAlaGkArebhyaH sAdhitamutkRSTatamatvaM kezavamizreNa / strIpuMsayoH varNanaupayikAH prakArAzca bhUyAMsaH sahItAH santi / kavisampradAyasiddhAste te varNanaprakArA granthAntarebhyo vailakSaNyamAvahantaH kavInAmupakArakAH savistaraM pratipAditA upayogitA'tizayaM prakAzayanti / duSkarasamasyApUraNocitAnAM prakArANAM saho'pi samyaksamudbhAsate / rasaM vibhAvAdibhirvyajyamAnamanye manyante / kezavamizrastu 'aGgAGgibhAvApannAnAM sakalavibhAvAnAM sAkSAtkArako rasa' itthaM manute / etAvAneva ApAtato'tra vi Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zeSaH pratIyate, sarvamanyatsamAnameva granthAntareNa / itthamatrA'lpIyasyapi guNagauraveNa zlAghanIye alaGkArazekharaprabandhe kavinA cAturyeNa sarve viSayAstathA samAvezitAH, yathA'sau granthaH sahRdayAnAmupakArAya bhUyase manovinodAya ca prabhavet / granthakAraparicayaH / granthaparicayaupayikametAvantaM viSayaM vilikhya sAmprataM granthakArasya paricayaM pradarzayituM samayAdikaM ca nirUpayituM prasaGgato'tra granthe samA. patitAnAM granthakArANAM ca pAracayaM pradAtumupakramyate / tatra tAvat kA rikAkartA granthakArayitA granthakartA ceti trayANAM paricayapradAnaM kartuH mAvazyakamiti pUrva kArikAkartuviSaye kizciducyate-prabandhAntargataH kArikAbhAgo yaH kila sUtranAmnA vyavahriyate, zauddhodaninAviracito. 'stItyupakramopasaMhArAbhyAM siddhameva / sa cAyaM zauddhodanirvAmanazceti dvAveva alaGkArasUtrakAratvena prasiddhau / IzavIyadvAdazazatAbdyA anantaraM kArikA nirmiteti saMmbhAvyate / zauddhodaniriti vAstavika nAma ? AhosvidvauddhamatAnuyAyino'laGkArasUtrANi praNetuH kasyApi sveSTadevatAnukUlastAdRzaH saGketo vetyetadviSaye kimapi naiva nizcetuM zakyam / nAmaitat kutrApyanyatrAlaGkAragrantheSu nopalabhyate / sAmprataM granthakArayiturviSayamavalambya tena sahaiva granthakarturapi vi. Saye vicAryate-kezavamizraM granthakartRtve niyojayan mANikyacandrastu tIrabhukti (tirahuta) rAjyamalatavAniti eliGa (Eggeling) matam / nRpAlo'yaM kAzmIrAdhIzvaro nAsIt / indraprasthasamIpe yavanAnAM vijayAtpUrvamadhivasati sma / kezavamizreNa pradarzitA granthakAra. yituvaMzaparamparA 'koTakAMgaDA''dhIziturmANikyacandrasya vaMzaparamparayA saha saMvAdaM bhajatIti prastuto mANikyacandraH 'koTakAMgaDA''dhI. zvarA'bhinna evetyatra nApekSyate pramANAntarapradAna kimapi / kaNighaM (Cunningham) matAnusAreNa mANikyacandrasya rAjyArohaNaM 1563 mite IzavIye varSe samabhUt / ayaM ca dazavarSAvadhi rAjyazAsanamakarot / ____ asya pitA dharmacandraH (ghapustakAnusAreNa somacandraH) pitAmahazca 1Kane: Introduction to sAhityadarpaNa P. CXXIX. 2. S. K. De: Sanskrit Poetics Vol, 1, P. 261. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA rAmacandra AsIt / vaMzazcaitadIyaH 'suzarmetyAkhyayA saGketitaH / rAmacandro hi-paripanthipArthivadhvaMsakartA caraNazaraNIkRtA'nekabhUpAla: sAmrAjyazriyA nahuSaM zithilayan suhRdo gopAyan jagadAnandayan pratApAgnibhiH zatranantaH santApayan devadvijavRndaM santoSayanmanasvI saptasamudramekhalAyitAM suciramazAsadvasundharAm / kadAcitkAvila. (kAbula)bhUpAlena saha dillIdharAdhIzvarasya bhISaNe saGgAme sampravRtte tadantikastho'yaM rAmacandrabhUpatirbhUyasaH zatruvIrAn nihatya svayamapi tAmeva gatiM jgaam| tasmAt pratApazAlI svargasundarIgIyamAnakI. tiH paripanthibhUpatiprANApahAreNa tatsImantinIH svAtantryamArga prApayana dharmacandraH samudapadyate / tato vairibhUpAlarAjyalakSmIsukhopabhoga. 1 AsItpratyarthipRthvIramaNakamalinIvRndahemantamAsaH kIrtibhrAjatsuzarmAnvayakumudavanIyAminIjIvanAthaH / rAjadrAjanyarAjImukuTamaNigaNaprollasatpAdapIThaH prodyatsAmrAjyalakSmIzithilitanahuSo raamcndro'vniindrH|| mitrANi pratipAlayaMtrijagatIM kIrtIndunA''hAdayan , zatraNAM hRdayaM pratApadahanai rAtrindivaM jvAlayana / sarvasvena kRtArthayan dvijagaNAn devAnmakhaistoSaya. neSa prauDhamanAzcirAya bubhuje saptArNavAM medinIm // 2 sutrAmohAmadillIparivRDhavilasatkAvilakSoNibhoM: prakAnte prauDhayuddhe samadalayadasau koTizo vairivIrAn / pazcAnmAMsAsthimedaHkaluSitavasudhAM projjhya tAMzcAkalayya dyAM yAtAnvairivargAn divamapi sahasA jetukAmo jagAma // 3 kSIrAmbhodheH zazIva atiriva vadanAdvedhaso rAmacandrAdasmAdudyatpratApaH samajani sumanA dharmacandro nrendrH| yasyAdyApi prasannasmitasubhagamukhAH svidyadazcatkapolA romAJcastambhabhavyAstridazayuvatayo hanta gAyanti kiirtiiH|| niSkrAntaM sadanAdudaikSi bhagavAnambhojinIvallabha- . ste vAtAH parizIlitAH kmliniisaurbhymedsvinH| vizrAntaM girikAnaneSu nibiDacchAyeSu bhAgyodayAditthaM smeramukhoH stuvanti vipadaM yadvairivAmabhravaH // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prastAvanA bhAgyazAlI sakalaguNasampanno mANikyacandro janurlabdhavAn / yaH kila kAvyAlaGkArazAstravinmUrdhanyaH pArthiva sArvabhaumaH sarveSAM kAvye buddhinaipuNyamutpAdayituM vedAntanyAyatattvajJaM kezavaM niyujya alaGkArazekharAkhyaM granthamamuM nirmitavAn / 1160 mite khIsTavatsare saGketAkhyAM 'kAvyaprakAza' TIkAM racayiturmANikyacandrAdayaM 1563 mite IzavIye a 'siastes madhirUDho mANikyacandro bhinna iti tAvadubhayoH samayanirIkSaNataH sphuTameva pratIyate / - prakRta prabandhapraNetA kezavamizro hi janmanA katamaM dezamalaGkRtavAn kijAtIyazceti yathAvannAvagantuM zakyate / sambhAvyate paraM, yadasau uttara dezavAsI maithilaH syAditi / asya vedAnteSu nyAye ca paramaM prAvINyamAsIditi granthArambhe 'vedAntanyAyavidyAparicayacaturaM kezavaM sanniyujye 'ti lekhataH pratIyate / tarkaviSayonmizrakAvyagranthanirmANa kauzalamevAmuSya kAvyanyAyavidyAnaipuNye pramANamupalabhyate / apica kAvyazAstrIyAmetadIyAM yogyatAmalaGkArazekhara eva tAvatprakAzayati / svasmAtpUrvabhAvinAmAcAryANAM matamanena sAdhu viditamAsIdityasya lekhataH samyagavagamyate / svAtantryeNa samayastu naitasya nirNetuM zakyaH, AzrayadAtuH samaya eva samayametadIyaM nirNAyayati / mANikya candra preraNayA kezavamizro nibandhamenaM nibabandheti mANikyacandrasamaye kezavamizrasya sattA nizcitaiva / mANikyacandasya rAjyArohaNakAlastu 1563 mitaH khIsTAbdaH / atastadAzritasya kezavamizrasyApi samayastatkRtagranthanirmANakAlazca SoDazazatAbdyA uttarArdhastRtIyabhAgo vA niHsaMzayaM nizcetuM zakyate / 1 pratyarthibhUpatiparigraharAjyalakSmIdhammillamAlya surabhI kRtapANipadmaH / tasmAdajAyata samastaguNAbhirAmo mANikyacandra iti rAjakacakrazakraH // 2 kAvyAlaGkArapAraGgamamatirakhilakSmAbhRtAM cakravartI sarveSAmastu kAvye matiratinipuNetyAzaye sannivezya / vedAntanyAyavidyA paricayacaturaM kezavaM sanniyujya zrImanmANikyacandraH kSitipatitilako granthamenaM vidhatte // 3 S. K. Do: Sanskrit Poetics Vol. 1, P.261, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 prastAvanA asya tArkikatvaM samIkSya tarkabhASAkRtaH kezavamizrAdayamabhinnaeveti na sAmprataM kalpayitum / 1344-1419 IzavIye varSe tarkabhASAkartuH, alaGkArazekharakArasya ca SoDazazatAbdyA uttarArdhe sattA parasparamubhayorbhinnatAM vyaktamevAvagamayati / etAvadeva granthakarturviSaye -mImAMsituM pAryate / kastAvadasya pitA bhrAtA suto guruH ziSyazceti kimapi na jJAyate / 'alaGkAra sarvasvaM kAvyaratnaM' ceti granthadvayaM svako kRtitvena ni. rakSitkezavamizraH / kadAcididaM tatpraNIta saptagranthAntargatameva syAditi kalpyate, na nizcIyate paraM tayorgranthayoranupalambhAt / itthaMca kezavamizra nirmiteSu grantheSu alaGkArasarvasvaM kAvyaratnaM ceti dvayo nAmnaivopalabhyate / alaGkArazekharazcAyaM nayanagocarIbhavatyeva / anye tu granthA vastuto nAmato'pi nopalandhuM zakyante / kezavamizreNa kila 'AtmanA grathitAni sapta kAvyagrantharatnAni tarkakarkazabuddhibhirevAsskalayituM zakyanta' iti paryAlocayatA kAminIcaraNazobhamAnamaJjumaJjIraziJjitasundaro'yaM prabandhaH praNIteH / atra ca zrIpAdanAmadheyaM bahuvAramullikhitaM dRzyate / zauddhodane raMghAdarabodhako'yaM saGketaH syAtkimu ? anyeSvalaGkAragrantheSu prAyo nAsya nAmopalabhyate / rAjazekharabhojamahimabhaTTamammaTabhaTTAdInAM granthebhyo vAkyAnyuddhRtya yathAprasaGgaM granthe'smin sannivezitAni vyAkhyAkAreNa / kiJcAtra 18 pRSThe 'patraM zrIjayadeva paNDitaka vistanmUrdhni vinyasyati' ityasamarthasamAsodAharaNapadye jayadevaH paNDitakavitvena niradizyata / gItagovinde'pi 'jayadevapaNDitakaveH' ityupalabhyate / ato bahudhA 1 granthAH kAvyakRtAM hitAya vihitA ye sapta pUrva mayA te tarkArNava saMplavavyasanibhiH zakyAH paraM veditum / ityAlocya hRdA madAlasavadhU pAdAravindakvaNanmaJjIradhvanimaJjulo'yamadhunA prastUyate prakramaH // 2 tathAcedaM padyam (sarga 12 zlo0 10) - gAndharvakalAsu kauzalamanudhyAnaM ca yadvaiSNavaM yacchRGgAravivekatatvaracanAkAvyeSu lIlAyitam / tatsarvaM jayadevapaNDitakaveH kRSNaikatAnAtmanaH sAnandAH parizodhayantu sudhiyaH zrIgItagovindataH // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prastAvanA sambhAvyate, lakSmaNasenarAjyasabhAyAM vidyamAna eSa eva jayadevaH syaaditi| etadnthAntarganAnAM granthAnAM granthakArANAM ca paricayaH / granthakArAdiparicaye itthaMrUpeNa pradatte, granthe'smin pramANatvena saGgahItAnAM granthanAmato'pyadhigatAnAM granthakArANAM varNAnukrameNa paricayaH saMkSepato vitIryatealaGkArasarvasvam-etatpraNetA kezavamizra eva, rAjAnakaruyyako nAstItyasmAdeva granthAdavagamyate / ruyyakakRtaM tu alaGkArasarvasvamanyadeva / kavikalpalatA kara:-arisiMhato devezvaratazca bhinno'yaM sambhAvyate / kAdambarI--etasyAH prasiddhAyA AkhyAyikAyAH kartA bANabhaTTaH / eSa kila harSacaritapArvatIpariNayamukuTatADitakAdipraNetA harSavardhanabhUpateH sabhAyAmAsIt / harSavardhanasya rAjyakAlazca 606-648 mitAbdaparyamtaH / ataH SaSThazatakottarArdhe bANasya sthitiravadhAryate / kAlidAsaH--AbAlaprasiddhasya vikhyAtakIrteH kAvyanATakatrayIkartuH kavikulacUDAmaNerasya samayanirNayaM kartuM prayatamAnA bhUyAMso yathApramANopalambhaM svasvakalpanAnusAreNa taM taM samayaM niradikSan / vaikrama prathamaM zatakaM tAvattadIyaM samaya yuktamutpazyAmaH / kAvyaratnam etatpraNetA kezavamizraH pUrva pradarzitaparicaya eva / kumArasambhavam --kAlidAsametatkartRtvena prasiddha ko nAma na jAnAti / govardhanaH-sambhAvyate yadasau lakSmaNasenasabhAzritasya pUrvoktasya jayadevasya sahavAsI syAt / daNDI-ayaM kila bhAraveH prapautra AsIditi tatkRtAvantisundarIkathA. taH pratIyate / tatraivAsya vaMzaparamparA 'pazcimottarapradeze AryazikhAratne AnandapuranAmni pattane samudbhatA kauzikagotrasantatiH acalapurasthale nyavAtsIt / tadvaMzajanuSaH, kAJcIpurIparivRDhena siMhaviSNunA svapuramAnItAnArAyaNasvAmino dAmodaraH (bhAraviH) udapa. dhata / tasya putratritaye madhyamo manoharo vaMzavardhanakaro'bhavat / tadA. tmajanmanAM catuNI madhye zrIvIradattaHkanIyAn gau-daNDinAmAnaM sutamajIjanata' itthaM vilokyate / 'nAsika'prAntAnnirgatena bhAraviNAkRtA 1. S. K. De: Sanskrit Poetios Vol. 1, P, 262, 263. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrayasya duvinItabhUpate rAjyazAsanakAlastAvat 605-650 parimitA. bdaparyanto'sti / bhAravizca SaSThazatakAnte saptamazatakAdAvAsIt / 720-730 yAvatsamaye daNDinaH sthitiJjayate / ataH aSTamazatakasya pUrvAdhe uttarArdhe vA tasya sambhavo yujyte| 'SaSThe zatake daNDinaH satte'. ti mekDonal (Macdonell) mahAzayasya vacanaM tu vicAraNIyameva / daNDinirmitaprabandhatritayamadhye tRtIyamekaM dvisandhAnakAvyaM dhana. ayakRtAdvisandhAnakAvyato bhinnaM zRGgAraprakAzikAyAM sUcitam / daNDinA kRtAH kAvyAdarzadazakumAracaritAdayo granthAH prasiddhA eva / naiSadham-prasiddhasya kAvyottamasya naiSadhasya kartA khaNDakhAdyAdivi. vidhaprabandhanibandhanadharandharaH sAhitye tarke ca sarasvatyAH samAnalI. lAvilAsaprasAdamadhigataH zrIharSo hi kAnyakubjAdhIzvarasya prasiddha. kSatriyakulAGgArajayacandrasya pitaraM govindacandrabhUpAlamAzrito dvAdazazatakAnte vidyamAna aasiit| bharataH-prasiddhasya nATyazAstrakarturAlaGkArikaziromaNeH zrImato bharata. muneH samayanirUpaNaM kartumazakyameva / bhArgavasarvasvam-na jJAyate,kaM viSayamavalambya kena vA grantho'yaM nirmita iti| bhojarAjaH-dhArAnagaryA rAjyAsanamalarvANasya bhojasya 996-1055 IzavIyAbdamito'sti smyH| amunA hi vikhyAtimatA tatra tatra zAstreSu te te granthA nirmaayisst| etanirmitaH 'zRGgAraprakAzo' nAmaiko grantho madrAsarAjakIyapustakAlaye hastalikhito vidyate / ma0 ma0 kuppusvAmikRtavarNanataH pratIyate, yadeSa granthaH SaTtriMzatprakAzAtmako'laGkAragrantheSu sarvebhyo mahattama iti / caturvizatiH prakAzA. statra rsniruupnnpraaH| asmin granthe zRGgArasyaiva sakalarasamUlabhUtatvaM pratipAditam / etatpramANopaSTambhenaiva 'zRGgAraH prathamo rasa' iti taditarairapi siddhAntitam / / maharSiH-bharatamuniranyo vA kazcidayaM maharSirityatra pramANa bhAvAnnizcayo na kartuM shkyte| mahimabhaTTaH-vyaktivivekanirmAtA'sau kAvyanyAyavicakSaNaH prAyo dazamazatake aasiit| mAghaH -asya pitAmahaH 'suprabhadevo' nAma vrmlaatbhuuptermntrii| varmalA. 1 sarvamidamanyadapyetadviSayakamavantisundarIkathAto'vagantavyam / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prastAvanA tasya ca kAlaH saptamazatakasyAnto'STamazatakasyArambhaH / ataH aSTamazatakottarAdhe mAghasya sattA sidhyati / anena tAvat zizupAlavadhAbhidhaM kRtaM kAvyaM prasiddhameva / 'mAghe santi trayo guNA' ityuktirasmin vastuto ghaTate / raghuvaMzam - etadAkhyAM kAvyarUpAM kAlidAsasya kRtiM virala eva na jAnIyAt / rAjazekharaH - asya hi kAvyamImAMsAdikartuH sarasvatIputratvena prasiddhi gatasya kAlo dazamazatakArambhaH / vyaktivivekaH -- etatkarturmahimabhaTTasya paricayaH pUrva pradarzita eva / zauddhodaniH- etasya alaGkArazekharAkhyagranthasya sUtrakartA prasiddho'yam / zrIpAdaH - kimapi nAsya viSaye punarvaktumAvazyakamasti / vaktavyaM pUrvamuktameva / zrIharSaH - etadviSaye lekhanIyaM pUrva likhitameveti na punarlekhanAvazyakatA / zrutabodhaH - chandaHzastrIyasya granthasyAsya racayitA kAlidAsa iti prasiddhameva / AdarzapustakaparicayaH / alaGkanarazekharamimaM mudrApayituM pravRttena mayA yAni yAni pustakAniyato yataH samupalabdhAni, tattannAmanirdezAdikamidAnIM vidhIyate - pustakamekaM (ka) saMjJakaM zilAyantrAlaye mudrita mazuddhibahulaM 'vidyAvilAsa' mudraNAlayasvAminaH sakAzAdadhigatam / dvitIyaM (kha) saMjJakaM nirNayasAgare mudritaM zuddhamazuddhaM ca kAzIstharAjakIya sarasvatIbhavanato - labdham / tRtIyaM (ga) saMjJakaM prAyaH zuddhameva hastalikhitaM kAzIstharAjakIya sarasvatI bhavana pustakasaGgrahAntargataM pustakaM tatpustakAlayAdhyakSANAM khiste zrInArAyaNazAstriNAM prasAdAdupalabdham / pustakamidamAditaH svalpAMzena antatazca bahvaMzena khaNDitamiti yAvadupalabdhAtta. -smAdapi sumahat sAhAyyabhabhUt / caturthe ca (gha) saMjJakaM lakSmIdharapantadharmAdhikAriNAM pustakaM zuddhaM sampUrNa varakalavaidyanAthazAstrisUcana yA samAsAditam / pustakaM caitat granthasyArthamAge mudrite'dhigatam / yadi prathamata evAdhigamyeta, tarhi kiyanmahAnupakAraH syAt / astu, tAvataiva granthasaMzodhanaM sukhena sAdhu vidhAya tatratyapAThakalpanayA, pUrvatra sthale AvazyakAnsamucitAn pAdAna tatpustaka sthAna ekI. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 15 kRtya granthAnte saMnyavezayam / etatpustakacatuSTayIsAhAyyamAzrayannupakrAntamidaM kArya kathamapi mahatA parizrameNa samapAdayam / upasaMhAraH / pustakasyaitasya mudrApaNAya saMzodhanakarmaNi pravRtte pustakAnAmazuddhIstattatpAThabhedAMzca vilokya yathocitaM nirNaya kartumapArayatyayogye'pi mayi sahajakaruNApUrNayA dRzA sandigdheSu sthaleSu nirNayocitavicArasUcanAnugraheNa pUjyatamAH zrImantaH sugRhItanAmadheyAH zrIgurucaraNA vAtsalyabhAvAtizayaM prAkAzayanniti tena mahatI sahAyatA. mAdhagatavato yadabhUnme mahatkAryam , tatra viSaye kimapi lekhitaM lekhanIyaM na kSamate / avasare'vasare svakIyasammativicArasAhAyakaM vitIrya sumahadupakurvatAM niyAjasnehazAlinAM suhRdvarazrIhoziGgajagannAtha zAstriNAmupakArANAmAnRNyamarjayitumapArayan dhanyavAdapradAnapUrva kamupakArasmaraNameva tAvatkartuM sannaddho bhavAmi / etatprastAvanAlekhanaupayikI sAmagrI puraskRtya mayi svAbhAvikaM snehabhAvaM pradarzitavatAM yathAsamayaM samucitavicArasAhAyyaM ca vizrANayatAM zrIbaTukanAtha. zarma ema0 e0 mahodayAnAmupakAraparamparA dhanyavAdasahasreNApi na samIkatuM zakyati tadupakRtayo hRdaye sngghiitaaH| pustakapradAnena samucitaparAmarzapradarzanena ca khistezrInArAyaNazAstribhirmayi nistulAM snehadRSTiM vitaradbhiratra viSaye sumahatsAhAyyamA. caritamiti teSAmupakArAn smAraM smAraM saharSamAcarAmi samucitamevAbhinandanam / zrImadbhiH dharmAdhikAribhiH varakalazAstribhizca pustakapradAnasUcanAbhyAM subahUpakRtamiti tayorubhayonirupadhipremabhAvaM prakAzitavatorupakArAH kathamiva na saMsmaraNagocaratAM vrjeyuH| / ante ca durlabhAnAmupayuktAnAmaprakAzitAnAM ca granthAnAM prakAza nena sarvadA surasarasvatIsevAM vidhAya saMskRtavAGamayapracAraM cikI. rSatAM mudraNAlayasvAminAM zreSThivarazrIjayakRSNadAsaguptamahodayAnAmu. dyogamimaM subahu prazasya, itthamatra saGgrahIteSvapi samuciteSu pATheSu sAvadhAnaM kRte'pi saMzodhane dRSTidoSeNa granthe'sminsaMbhAvitA azaddhIH zuddhipatrAtsaMzodhya vidvAMso'laGkArazekharamAlokayiSyantIti dRDhaM vizvasya, sarvAntaryAmiNaH zrIparamezvarasya kRpayAnirvighnaM kAryamidaM pUrayan lekhAdato viramAmItyalaM pallavitena / kAzI. anantarAmazAstrI vetAlaH / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare pramANatvenopanyastAnA..... granthAnAM granthakArANAM ca varNakrameNa suuciiptrm| - 29, alaGkArasarvasvam 10, 39 / maharSiH kavikalpalatAkAraH 51 | mahimabhaTTaH kAdambarI mAghaH kAlidAsaH raghuvaMzam kAvyaratnam rAjazekharaH kumArasambhavam | vyaktivivekaH govardhanaH 18, 31, 3945, 52 daNDI 6,14, 25, 3458 zauddhodaniH naiSadham zrIpAdaH 4, 5, 7, 21, 24, 28, bharataH 34, 51, 71, 79,90 bhArgavasarvasvam / 25 zrIharSaH ... 44 bhojarAja . 8 zrutabodhaH iti / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // alaGkArazekharasya viSayAnukramaNikA / viSayAH pRSThAGkAH prathamaM ratnam . . 1-13 prathamamarIciH ziSTAcArAnugataM namaskArAtmakamAdau maGgalapadyadvayam 1 granthanirmANakAraNaprastAvaH granthakArayiturvazavarNanam sajanastutiH, durjananindA ca kAyasvarUpanirUpaNam / kArikAkartuH kAvyaprakAzakArAdInAM ca matena kAvyala- . kSaNaM nirUpya padAvalyAM kAvyatvaM pratipAdayatAMkeSAMcinmataM. khaNDayityA viziSTasya tasya kIyodiphalasAdhanatvaprati / pAdanam guNAdiviziSTasya kIrtiprItiprayojakatvaM pratipAdya zabdA. rthadvayanipuNasya sakatveH satkAvyasya ca prazaMsApUrvaka pravRttyopayikalAbhapUjAdikAvyaphalanirUpaNam / pratibhAdInA kAvyakAraNatvaM zrImanmaTabhadRzrIpAdayorabhimataM nirUpya manaHprasAdAdInAM kozAdiparijJAnasya ca / kAvye'vazyApekSaNIyatvavarNanam saMskRtaprAkRtapaizAcImAgadhIbhedena saMkSepato bhAratyAzcatuvidhatvaM devakinnarapizAcahInajAtIyAnAM krameNa saMskRtA- . dibhASAbhASitvaM ca pratipAdya saMskRtasya sarvApekSayA mUrdhaH / nyatvanirUpaNam gadyapadyamizrAtmanA saMskRtasya salakSaNaM traividhyaM nigadya / samavaiSamyabhedena tadAnantyapratipAdanam daNDimatena vAGmayasya saMskRtaprAkRtA'pabhraMzamizrarUpeNa salakSaNopanyAsaM cAturvidhyaM pradarzya yathAprasaGga tatprayo... gopapAdanam Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSayAH pRSThAGkAH dvitIyamarIciH 6-10 'rItyuktimudrAvRttInAM jIvitatvaM, doSANAM tyAjyatvaM, guNAnAM zlAghyatvam, alaGkArANAM zobhArthatvaM, rasasyAtmasvaM, rasadoSAbhAvAnukUlavarNAdInAM ca manastvamiti zarI. . ratulyasya kAvyasya rUpAntaravarNanam salakSaNodAharaNopanyAsaM gauDIvaidarbhImAgadhIrUpeNa rItesvaividhyaM gauDIyAdibhiH svabhAvatastatsevyatvaM ca pradarzya ... tasyA bahuvidhatvoktiH vaidarbhImAgadhIgauDInAM bhojarAjamatena yathAsaMkhyamuttamamadhyamAdhamatvavarNanam udAharaNamukhena lokacchekArbhakonmattabhedAduktezcaturvidha. tvopapAdanam 9-10 'etatprayojanAdikamalaGkArasarvasve nirUpita'miti grantha... kartuH pratikSA tRtIyamarIciH 10-13 zaktilakSaNAvyaJjanArUpeNa padavRttesravidhyam zatarlakSaNamuktvA kozavyAkaraNodInAM tadvodhaupayika-.. . tvakathanam lakSaNAyA lakSaNaM nirUpya tAtparyAnupapattermukhyArthAnupapattervA tadvIjatvaM pradarzya tadudAharaNam tRtIyasyA vRttervyaJjanAyA udAharaNam prakaraNAdisahakAribhedAt padAnAM tattadvicitrArthopasthApakatvam tattadudAharaNopanyAsapUrva padAnAmekadezAdyacaramAdibodha. . katArUpeNa vicitrasvabhAvatvapratipAdanam vyaJjanAyAH zakyalakSyavyaGgayAtmakatrividhArthavRttitva.. pradarzanam zakyArthasya vyaJjakatAyA udAharaNam lakSyArthasya vyaGgayArthasya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSayAH pRSThAGkAH uttamAdilakSaNanirUpaNapuraHsaraM trividhasyApyuttamamadhyamAdhamAtmakasya kAvyasyodAharaNAni .... 12-13 udAharaNapradarzanamukhena tatra pratipAdyasyArthasya vyaJjanAmantareNa prakArAntareNA'pratItestadartha vyaJjanAvRtterAvazya. .. katvasamarthanam . .. 13 . dvitIyaM ratnam . ..13-20 prathamamarIciH ...13-15 doSANAM heyatvaucityaM pradarzya tatra daNDino vacanaM pramANatayopanyasya doSasAmAnyalakSaNakathanamukhena vakSyamANapadadoSANAmaSTavidhatvoktiH kaSTasya salakSaNamudAharaNam aprayuktasya sandigdhasye vyarthasya azlIlasya lakSaNodAharaNe pradarzya amaGgalabIDAjugupsA. bhedaistasya traividhyakathanam apratItasya salakSaNamudAharaNam asAdhulakSaNaM sodAharaNam .... .. avAcaka , . , grAmyasya avAcakAzlIlA'nyatarAntarbhAvaH dvitIyamarIciH 16-18 vakSyamANavAkyadoSANAM dvAdazavidhatvam nyUna salakSaNodAharaNam bhedapradarzanapUrvakaM visandhilakSaNaM sodAharaNam vyAkIrNa salakSaNodAharaNam samAptapunarAttaM , . bhagnakama bhagnayati bhagnacchandaH vAkyagarbha... ... .................. 17.18 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C. 99 viSayAH arItimat avimRSTavidheyAMza " samudAyArthavarjitaM viruddhamatikRt govardhanamatena asamarthasamAsasyApi doSAntaratvamuktvA tadudAharaNam tRtIyamarIciH 19 "" arthadoSANAM vakSyamANAnAmaSTavidhatvam virasasya lakSaNamudAharaNaM ca grAmyasya "" viSayAnukramaNikAM "" ,, 99 "" "" 99 39 39 pRSThAGkAH 18 vyAhatasya 35 khinnasya (apuSTasya ) hInopamasya aghikopamasya asadRzopamasya, 'dezAdivirodhi 'lakSaNamudAharaNe saGgamayya tattacchAstrAdibhedena tadAnantyapratipAdanam lokakaviprasiddhyorvirodhe kaviprasiddherbalIyastvanidarzanam,, zaGkAsamAdhibhyAM doSANAM doSatvaM saMsAdhya doSalakSaNaniSkarSoktiH "" * 33 " "" 19-20 19 99 33 29 23 39 39 20 "viduSAmanudvegakAri kAvyaM kartavya miti sampradAyAnurodhena vyAkhyAM kurvato granthakarturvacanam tRtIyaM ratnam prathamamarIciH alaGkArairalaGkRte'pi kAvye guNasya atyantAvazyakatva - samarthanam 21 zrIpAdamatena zabdArthayoH kAvyazarIratvaM rasasya ca kAvyAtmarUpatvaM nirUpya guNadoSAlaGkArANAM krameNa zauryakANatvakuNDalAdisAdRzyakathanam zabdArthaniSThatvena guNasya sAmAnyato dvaividhyaM vaizeSikamu ww 21-28 21-22 "3 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSayAH - pRSThAGkAH NasvarUpaM ca darzayitvA zabdaguNAnAM paJcavidhatvoktipura- skAreNa tatraivetarasamAvezakathanam saMkSiptatvasya salakSaNamudAharaNam udAttatvasya prasAdasya ukta samAdheH dvitIyamarIciH vakSyamANAn caturo'rthaguNAn nirucya pareSAmatraivAntarbhAvasUcanam bhAvakatvaM __salakSaNodAharaNam suzabdatvaM paryAyokta sudharmitAyAH tRtIyamarIciH 24-28 svamatena paramatena ca vaizeSikaguNalakSaNaM nirdizya rasapratibandhAbhAve doSAbhAvatvamucitameveti zrIpAdamataM .. pratipAdya padeSu yathAsambhava doSAbhAvatvakathanam kaSTasya anuprAseSu adoSatvaM sodAharaNam , , aprayuktasya zleSAdau sandigdhasya vyAjastutau vyarthasya yamakAdau azlolasya bhagavatyAdau apratItasya tadvaditari asAdhutvasva anukRtI avAcakasya lakSaNAdau nyUnasya pratIterabAdhAt visandheH pAdabhede vyAkIrNasya sApekSe samAptapunarAcasva vAkyamede.,.... .. 25 " 25-21 " ... 26, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA pRSThAGkAH viSayAH yatibhaGgasya samaste pade adoSatvaM sodAharaNam 27 / nirarthakasya bAlAdau viruddhasya tathAtvAbhiprAyeNa prayoge , , 28 virasasya apradhAne grAmyasya dyarthasya narmaviSaye , rasahAnikaratvAbhAvAdeteSAmadoSatvaM pratiSThApya srvsaamaanyaa'dosstvkthnm| zrIpAdamatena punaruktasya tadarthAtizayAdiSu doSAbhAvatvam , caturtha ratnam . prathamamarIciH 29-31 alaGkArasya zobhArthatve yuktiM darzayitvA 'camatkAravizeSa. kAritvaM 'paramparayA rasopakAritvaM' ceti svakIyaparakI. yA'laGkArasAmAnyalakSaNe nirdizya zabdAlaGkArANAmaSTavidhatvena vibhajanam khaDgacakrAdibhedAdanantasya citrasya lakSaNam pakroko lakSaNodAharaNe anuprAsasya , pradarzya dvaividhyakathanam gUDhasya ,, kriyAkArakAdibhedAdanekavidha.. tvapratipAdanam zleSasya ,, ,, vibhaktipadavarNAdibhedAdaSTavidhatvoktiH prahelikAyAH , , cyutAkSarAdibhedaiH SaDvidhasvanirUpaNam praznottarasya bahiranta dena vaividhyaM kathayitvA tadudAharaNe 31 yamakasya lakSaNamudAharaNaM ca pradarzva saMkSepataH saptAzIti. prakAratvapratipAdanam govardhanamatena yamakasya citrAtmakatvama dvitIyamarIciH 32-34 arthAlaGkArANAM caturdazavidhatvam upamAyAstatprasaGgAdupamAnopameyayoga lakSaNAnyuktvA .... Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A viSayAnukramaNikA viSayAH pRSThAGka: tasyA dazadhAtvakathanam . . 32.. . dvividhAyA vAkyArthopamAyAH salakSaNamudAharaNam . ., . AtazayopamAyAH . zleSopamAyAH nindopamAyAH 32-33 bhUtopamAyAH viparyayopamAyAH saMzayopamAyAH niyamopamAyAH svopamAyAH vikriyopamAyAH zrIpAdasammatAyAH samabhivyAhAropamAyA udAharaNam 34 sarvatropamAsu sAmyasya nyUnAdhikatvayoH sattve'pikAvyamahimnA tatra sAmyapratIternirbAdhatvam 'samAnAdhikanyUnasajAtIyavirodhisakulyasodarakalpAdInAM sarveSAM sAmyavAcakatva'miti rAjazekharamata pradarzanam - 'alaGkAramUrdhanyAyitA kAvyasampatsarvasvarUpA upamA kavikulasya jananyeveti granthakAramatoddhATanam , tRtIyamarIciH . . 34-36 bhedapratyayatirodhAnapUrvakA'bhedapratyayarUpe svAbhimate . rUpakalakSaNe daNDivacanaM pramANatvenopakalpya rUpakasya / saMkSepataH paJcavidhatvanirdezaH 34-35 viruddhasya lakSaNamudAharaNaM ca samastasya udAharaNam vyastasya rUpakarUpakasya . zliSTarUpakasya sodAharaNasya samastAsamastAdibhedAda-: . saMkhyatvaM nirUpya natra lakSaNAyA antarbhAvakathanapUrvaka Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSayA pRSTAGkAH dvaividhyapratipAdanamukhena tadudAharaNopanyasanam 35-36 caturthamarIciH 36--39 lakSaNodAharaNopanyAsapuraHsaramutprekSAyAH sarvAlaGkAra sarvasvabhUtAthAzcetoharatvaM vyAhRtya utprekSAvyaJjakAnAM 4. padAnAM parigaNanam - samAsokta lakSaNodAharaNe apahanuteH samAhitasya svabhAvasya dvividhasya virodhasya sArasya dIpakasya lakSaNalakSitasya bhinnAbhinnatvarUpeNa bheda.. dvayaM taduhAraNaM ca nirdizya mAlAdIpakAdibhedena tasyA. 'gaNanIyatvavarNanam mAlAdIpakasya dvividhasya lakSaNodAharaNe sahoktadvividhatvamuktvA tallakSaNodAharaNopanyAsaH anyadezatvasya lakSaNamudAharaNaM ca vizeSoktaH 38-39 vibhAvanAyAH anyadezatvavizeSoktivibhAvanAnAmekatarasvIkAreNa ta. ditarAnyathAsiddhiriti teSAM teSAM matAnyupanyasya vyatirekAlaGkArasyAtiriktatvamekeSAM matena sodAharaNa nirdizya AkSepalakSaNanirUpaNapUrvakaM tatpArthakpasyodAharaNena spaSTIkaraNam 'bAlAnAM sukhabodhArtha pradarzitAnAM saMkSepato'laGkArANAM parasparaM bhedastaditareSAmabhAvazca saprapaJcamalaGkArasavasve darzita' iti pranthakArasyoktiH / __paJcamaM ratnam . prathamamarIciH 40-52 upamAyAH sAdRzyAtmakatvamuktvA tatpratiyogyanuyogi " Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA , viSayAH pRSThApaH nonirUpaNam . 40 . candrakalAdibhiryoSivarNanIyetyudAharaNAbhyAM sphuTIkRtya tasyA atyantAnandasandohadAyinItvarUpeNa varNanIyaravamuktvA tadudAharaNapradarzanam 40-41 yoSitaH zarIropamAnAnAM sodAharaNaM nirUpaNam , kezopamAnAnAM 41-42 lalATopamAnayoH bhrapamAnAnAM kapolopamAnAnAM mukhopamAnAnAM nAsikopamAnAnAM 43-44 kaNThopamAnAnAM 44 netropamAnAnAM , 44-45 adharoSThopamAnAnA dantopamAnAnAM vANItanmAdhuryopamAnAnAM, bAhUpamAnAnAM karopamAnAnAM 46-47 nakhopamAnAnAM stanopamAnAnAM 47-48 romAlyupamAnAnAM mAbhyupamAnAnAM valyupamAnAnAM pRSThopamAnAnAM 48-49 madhyopamAnAnAM jaghanopamAnasya nitambopamAnAnAM UrUpamAnAnAM caraNopamAnAnAM aGgaThanakhopamAnasya ........ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 - viSayAnukramaNikA viSayAH .. pRSThAGkAH yoSitaH gamanopamAnasya sodAharaNaM nirUpaNam kaTAkSopamAnAnAM , hAsopamAnAnAM 50-51 ., darzanopamAnasya . ,, zvAsavarNanaprakArasya , , nUpuradhvanivarNanaprakArasya ,, zrIpAdAnusArikavikalpalatAkAramatena nArINAM veNIdhammi. llasImantabhradantadRSTijihvAnAsikAbAhudvayAGgalinakhanAbhitrivalInAM tAni tAnyupamAnAni saGghahya puruSANAM skandhabhuja. . gamanasAdRzyavarNanam govardhanamatAnusAreNa saundaryAdIn zarIraguNAn varNayi. tvA kezakapolakaNThanetrAdharadantavANIbhujakarastanaromAli jaGghAnizvAsAnAM varNanaprakArapradarzanam mRduvama'nA saMkSepataH sarvAvirodhena nirUpitasya yoSivarNana prakArasyopasaMhAraH / dvitIyamarIciH atipuSTatvoccatvavizAlabAhutvarUpeNa puruSA varNanIyAH 53 puruSANAM sodAharaNaM bAhUpamAnapradarzanam , ,, vakSovarNanaprakAraH " , bhuja , madhya , 53-54 ,, ,, caraNa ,, , hRdi nArIstanayorivA'tisvacchatvamabhidhAya tadudAharaNam nArIvatsarva kAntiprayojakaM puruSeSvapi varNanIyamityukkA. tadudAhaNAni pUrvoktavarNanaprakArasyopalakSaNarUpatvaM nigadya prakArAntareNa / sodArahaNaM tadvarNanam pratApakIyoH agnyAdicandrAdyAtmanA varNanIyatvaM nirdizya karacaraNabhujavarNanaviSayanirUpaNapUrvakaM sodAharaNopa. 54 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA pRSThAGkAH viSayAH nyAsaM gamanasAdRzyapratiyogipratipAdanam vyAghrapuGgavAdInAmuttarapadasthAnAM prazastArthavAcakatvaM nigadya ziSTaprayogAnusAreNa sAmudrikAdyavirodhena sarvaH mubhayovarNanIyamiti sUcanam tRtIyamarIciH ivAdyaiH sAdRzyapratipattiH pratimAnAdyaiH samAnAdyairnibhAdibhiH , bandhucaurazatruvaMzAcaiH , 56-57 bhRtakAdyaiH bhRtyAyaiH nyakkArArthakriyApadaiH sAdRzyavarNanaprakAropadarzanam , sandehatattadvAkyAdibhiH 57-58, praticchandasarUpAdInAM sAdRzyapratipAdakAnAM zabdAnAM daNDimatamavalambya saGgrahaH / 'lokavilakSaNA kavInAM ghaTanA jagat kartumakartumanyathA kartuM samarthe'ti granthakartuH pratikSA SaSThaM ratnam . 59-68 prathamamarIciH kavisampradAyasya sarvAbhyarhitatvapradarzanapUrvakamasato'pi nibandhanena sato'pyanibandhanena niyamasya puskAreNa ca / tasya traividhyanirUpaNam kavisampradAyoktabhedatrayasya varNanaprakArAH kavisampradAyasiddhAnAM varNanIyAnAmanekeSAM viSayANAM.. saprapaJcaM prakArAntarairapi pratipAdanam dvitIyamarIciH rAjAdInAM varNanIyAnAM saGgrahaH rAzi kIrtipratApAdInAM varNanIyatvakathanam ... 61-62 devyAM saubhAgyalAvaNyAdInAM ... .. 62.. 59-61 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 12 viSayA: deze bahukhanidravyAdInAM varNanIyatvakathanam grAme dhAnyalatAvRkSAdInAM nagare aTTaparilAvaprAdInAM sariti samudragAmitvataraGgAdInAM sarasi ambulaharIjalagajAdInAM samudre dIpAdriratnAdInAM vane sarpavarAhagajayUthAdInAM udyAne saraNisarvaphalapuSpAdInAM parvate meghauSadhyAdInAM prayANe bherinisvAnabhUkampAdInAM 39 99 "" 99 "" "" 99 99 " yuddhe kavacabalavIrAdInAM azve vegitItyAdInAM gaje sahasrayodhitoccatAdInAM sUrye aruNatAdInAM candre kulaTAcakravAkAdipIDAdInAM vasante dolAkokilamalayAnilAdInAM grISme pATalamallIsantApAdInAM varSAsu meghamayUragarvAdInAM zaradi candrasUryapaTutAdInAM hemanta divasalaghutAdInAM 55 zizire kundasamRddhikamalamlAnatAdInAM " 29 . 99 99 " "" " " 99 93 vivAhe snAnazuddhAGgabhUSAdInAM svayaMvare zacIrakSAdInAM madyapAne vacanavaikalyagatiskhalamAdInAM " puSpAvacaye puSpAvacayapuSpArpaNAdInAM jalakrIDAyAM sarovarakSobhAdInAM sambhoge sAttvikabhAvasatkiArAdInAM viyoge tApanizvAsa cintAdInAM mRgavAyAM saMcAra vAgurAdInAM Azrame atithipUjAmRgavizvAsAvImAM " 99 " 99 99 59 "" pRSThAGkAH 62 35 99 93 19 39 59 62-63 63 "" 59 99 : 33 39 99 64 39 C " 39 " 99 wr 55 35 64-65 65 w:: " Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA - viSayAH pRSThAGka: prabhAte padmakozavikAsasya varNanIyatvakathanam madhyAnhe santApasya sAyaM sUryAruNyacakrapadmAdiviplavayovarNanIyatvamuktvA RtusandhervayaHsandhezca tathAtvakathanam andhakAre atikAThinyAdInAM varNanIyatvakathanam vRkSe zAkhAbAhulyAdInAM abhisaraNe nirbhayatvabhUSaNarAhityAdInAM , tRtIyamarIciH 65-67 kavisampradAyasiddhavakSyamANaniyamAntaraparigaNanam candrarAvatAdInAM zvetatvena varNanIyatvAbhidhAnam kRSNacandrakalaGkAdInAM nIlatvena , kSAtradharmatratAraudrarasAdInAM zoNatvena dIpAdInAM pItatvena rajolUtAdInAM dhUsaratvena sUryaturagAdInAM haritatvena varNanamupadizya 'dvirUpatAyA- ' maprasiddhau ca niyamo'yamuktaH, anyatra ca svarUpeNa varNanaM kArya'miti rahasyaprakAzanam caturthamarIciH 67--68 'ekadvayAditaH sahasraM yAvat yAni vastUni yatsaMkhyA. kAni, tAni kaviprayogAnusAreNa tathA vijJAya varNanI. yAnIti niyamAntarasaGgrahaH 67 airAvatapakSakAlavedapANDavavajrakoNapAtAlayogAGgahastAGgulimahAdevasUryatAmbUlaguNavidyAtithicandrakalA. dInAM yathAkramamekatvAdiSoDazatvena, dvIpavidyAdInAma: STAdazatvena, rAvaNabhujanetrAdeviMzatitvena, dhArtarASTrAdInAM zatatvena, jAnhavImukhAdInAM ca sahasratvena varNaH naucityasUcanam 67--60 sphuTatvAdamISAmudAharaNapradarzanasyAnupayogitvaprati. pAdanam Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSayAH pRSThAGkAH saptamaM ratnam . 69-74 prathamamarIciH 69--70 prakAropadezagarbha kaviprakarSabIjakathanam gatAgatasamatvasyodAharaNam puMlliGge saMskRtaprAkRtaikatAyA udAharaNam strIliGge napuMsakaline AkhyAte . aikAyeM bahuvacanaikavacanayoH sAmyasya ,, dharmidharmAbhidhAyinAM zabdAnAM parigaNanam vizeSasAmAnyavAcaka,bhAvAbhAvavAcakazabdAnAM saGgrahaH ,. dvitIyamarIciH 71-74 'duSkarasamasyApUraNAdikaM zaktaiH kavibhiH kartuM zakya'. miti tatprakArapradarzanam samasyApUraNaprakArAntargatasya praznottarasya udAharaNam ,, padabhaGgasya , " ., pUrvasminnAdyayojanasya avAntaraprakAraM prakArAntaraM zrIpAdasaMmataM ca prakAraM pradarya tavizeSapradarzanam kAsAMcana samasyAnAM nAnAbhuvanasambandhitvena tatprakArA. nupadarya zrIkRSNodare sarvasaMsargasya sArvakAlikatvamukkA agastyasamudrapAnAdipaurANikakathAbhiH zivAdidevasaM. cAraiH sAdRzyaizca sarvavarNanasambhavapratipAdanam 72-73 zrIpAdasya vRddhAnAM ca saMmataM samasyApUraNaprakAraM nirdi. zya tArkikoktavizeSanirUpaNam 73-74 aparikalitakAvyamArgamIzvaraM vazIkartumicchatAkavinA samAzrayaNIyaM prakAraM nirUpya 'zizUnAM kRte digdarzanami.. dam,samarthAnAM tu kiyAnatrArthe parizrama' iti granthakAro. kastatprakAropasaMhAraH Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH aSTamaM ratnam . prathamamarIciH rasasya kAvyAtmarUpatvena, taM vinA kAvyasya anAsvAdyatvaM nigadya rasalakSaNakathanam viSayAnukramaNikA 75 'kAraNakArya sahakAribhirabhivyaktaH sthAyibhAvorasa' iti keSAcinmattena rasasvarUpaM nirUpya kAryarUpANAmaSTavidhalA. ttvikabhAvAnAM nirdeza: zRGgArAdibhedena rasasya navavidhatvapratipAdanapuraHsaraM sa mbhogavipralambhAtmanA zRGgAradvaividhyakathanam sambhogasya lakSaNaM nirdizya nAyikAzrayatvena nAyakAzraya tvena ca tadbhadvayapradarzanam nAyikAzraya sambhogasyodAharaNam anUDhAsvakIyAparakIyApaNAGganeti caturNI nAyikAbhedAnAM pRSThAGkAH 75-93 75-85 "" lakSaNAni catasRNAmapi nAyikAnAM khaNDitotkaNThitAproSyatpattikA "" 19 75-76 76 99 'bhisArikAkalahAntaritAvAsakasajjAvipralabdhAsvAdhIna - bhartRketi rUpeNa punarbhedASTakanirUpaNam 99 mAyakAzrayasambhogasyodAharaNam nAyakasya lakSaNaM bahuprakArasyApi tasya anukUladakSiNazaThadhRSTAtmanA saMkSepatazcaturvidhatvaM ca pratipAdya anukUlAdInAM lakSaNAni lakSaNalakSitasya vipralambhasya pUrvAnurAgamAnapravAsa karuNAtmakatvena cAturvidhyam pUrvAnurAgasya lakSaNodAharaNe mAnastha pravAsasya karuNasya 49 77 15 77-78 78 " , ratiprakRtikasya zRGgArasya bhedarUpatvaM vipralambhe samarthya raterdevAdivRttitvaM zrIpAdAbhimataM pratipAdya kAntAviSayAyAstasyAH zRGgAratvena nirUpaNam " Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 09 viSayAH pRSThAkAra devaviSayAyA raterudAharaNam muni , " putra " .. " nRpa , guru , hAsyarasasya lakSaNamudAharaNaM ca zoka , raudra , vIra , bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta , 81-82 zAnta ,, rasAnAM avirodhavirodhayoH pradarzanam 82-83 ratyAdinirvedAntAnAM navAnAM sthAyibhAvAnAM saGgrahaH 83 nirvedasya sthAyitvasamarthanapUrvakaM sthAyino lakSaNam , ratyAdInAM vizeSalakSaNAni nirdizya sodAharaNaM teSAM sarva bhAveSu mukhyatvanirUpaNam uhIpanA''lambanAtmanA dvividhasya vibhAvasya viSaya pradarzanam anubhAvasya lakSaNamuktvA tatra helAvicchityAdInAM zRGgAra bhAvajAnAM ceSTAnAM pratipAdanam sAvikabhAvasya lakSaNam / . vyabhicArilakSaNamuktvA tasya nirvedAdivibhAgapradarzanam 84-85 nirvedAdInAM pratyekaM bhAvyatvaM kathayitvA kvacidvidyamAnAyA bhAvazabalatAyAH sasamanvayamudAharaNam dvitIyamarIciH rasadoSANAM parigaNanam vyabhicAriNaH svazabdopAdAnasya udAharaNaM tatsamanvayazca85-86 " pratyudAharaNam 86 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSayAH pRSThAGkAH sthAyinaH svazabdopAdAnasya udAharaNaM tatsamanvayazca rasasya , ,, zRGgArAdipadapratipAditasya ,, anubhAvasya kaSTaprakalpanIyatvasya ,, 86-87 vibhAvasya , 87 vibhAvavyabhicAriNoH prakAntarasavairitvasya udA0 tatsa087-88 vyaktiviparyayaM lakSayitvA tattallakSaNodAharaNopanyAsapura:- . saraM divyatvamadivyatvaM divyAdivyatvaM ceti vyaktInAM traivi.. dhyapratipAdanam divyAdInAM cAturvidhyamabhidhAya caturNAmapi teSAmuttamaH madhyamA'dhamAdibhedAbahuvidhatvakathanam divyAdivyayorvarNanIyaviSayANAM nirUpaNam 'anaucitI ca rasadoSo mahAniti tasyAH sarvathA / heyatvam 88-89 'anaucitIM vihAya rasabhaGgasya nAnyatkAraNAmiti mahimA bhahamatapradarzanam 'parigaNitebhyo'nye'pi rasadoSA anaucityamUlA bhavantI'. ti rasadoSAntarasya varNanam 'yatra rasahAni va sambhavinI tatraite doSA adoSatvamapi bhajantIti rasadoSopasaMhAraH tRtIyamarIciH 89-93, tatra tatra raseSu chandorItyakSarAdInAM yathocitamuhAmatva. hRdyatvamadhyamatvAbhidhAnam uddAmahRdya chandorItI nirdizya zrIpAdoktAnAmuddAmAnAM hRdyAnAM cAkSarANAM parigaNanam zRGgAre hRdyAkSarodAharaNam 'racanAvRttivarNA vaktrAdyaucityAkvacidanyathApi bhavantI'ti varNanam vanaucityasya udAharaNe samanvayaH vAcyaucityasya ," 90 90-91 21 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSayAH pRSTaGkAH pravandhaucityasya udAharaNapradarzanam gRhItamuktakAdisarvasAdhAraNadoSAntarapratipAdanam , gRhItamuktakasya udAharaNam gRhItamuktakarUpANAM hakArephacakArANAM vizeSato doSAspa. dAnAmudAharaNam mAtrAbhede gRhItamuktakasya svalpadoSatvamudAhRtya pade guNasvAspadasyodAharaNam 'raNayozcavarNasya ca bhUyastvaM rasahAnikara'miti sUcanam 92 sandhI doSAspadAnAM varNAnAM parigaNanam mUlasUtrakRnnAmagrahaNapUrva granthopasaMhAraH / viSayavibhAgabodhakAnAM prakaraNasaMkhyAsahitAnAM saGketAnAM pradarzanam granthamimaM dveSeNa dUSayatsu granthakAravacanodvAraH etasyA vyAkhyAyAH vyAkhyAntarAdutkRSTatvakathanam granthakAranAmanirdezaH, granthasamAptizca iti / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // kezavamizrakRtaH alngkaarshekhrH| prANAn kRzodarINAM rAdhAnayanAntasarvasvam / tejastamAlanIlaM zaraNAgatavajrapaJjaraM vande // svaprakAzacidAnandamayAya paramAtmane / avidyAnibiDadhvAntabhAskarAya namo'nyaham // granthAH kAvyakRtAM hitAya vihitA ye sapta pUrva mayA~ te tarkArNavasaMplavavyasAnibhiH zakyAH paraM veditum / ityAlocya hRdA madAlasavadhRpAdAravinda kaNa nmIradhvanimaJjulo'yamadhunA prastUyate prakramaH // AsItpratyarthipRthvIramaNakamalinIndahemantamAsaH kIrtibhrAjatsuzarmAnvayakumudavanIyAminIjIvanAthaH / rAjadrAjanyarAjImukuTamaNigaNaprollasatpAdapIThaH prodyatsAmrAjyalakSmIzithilitanahuSo rAmacandro'vanIndraH // mitrANi pratipAlayastrijagatI kIrtIndunA''hAdayan zatrUNAM hRdayaM pratApadahanai rAtriMdivaM jvAlayan / sarvasvena kRtArthayana dvijagaNAna devAn makhaistoSaya meSa prauDhamanAcirAya bubhuje saptArNavAM medinIm // sutrAmoddAmadillIparivRDhavilasatkAvilakSANibhatroM: - prakrAnte prauDhayuddha samadalayadasau koTizo vairivIrAn / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekharepazcAnmAMsAsthimedaHkaluSitavamudhAM pojya tA~zcAkalayya dyAM yAtAn vairivargAn divamapi sahasA jetukAmo jagAma // kSIrAmbhodheH zazIva zrutiriva vadanAdvedhato rAmacandrA. dasmAdudyatpratApa: samajani sumanA dharmacandro nrendrH| yasyAdyApi prasannasmitamubhagamukhAH svidyadazcakapAlA romAJcastambhabhavyAstridazayuvatayo hanta ! gAyanti kIrtIH / niSkrAntaM sadanAdudakSi bhagavAnambhojinIvallabha. ste vAtA: parizIlitAH kamalinIsaurabhyamedasvinaH / vizrAntaM girikAnaneSu nibiDacchAyeSu bhAgyodayAdityaM smaremukhAH stuvanti vipadaM yadvairivAmabhravaH / / pratyarthibhUpatiparigraharAjyalakSmI. dhammillamAlyasurabhIkRtapANipanaH / tasmAdajAyata samastaguNAbhirAmo mANikyacandra iti rAjakacakrazakraH / / kAvyAlaGkArapAraGgamamatirakhilakSmAbhRtAM cakravartI sarveSAmastu kAvye matiratinipuNetyAzaye sannivezya / vedAntanyAyavidyAparicayacaturaM kezavaM saniyujya zrImanmANikyacandraH kSitipatitilako granthamenaM vidhatte // bahudoSo'pi vidoSaH kriyate sujanena bANa iva hrinnaa| guNavadapi nirguNIyati durjanato mUSikAta iva pustam // parokeMge parAnande khalasajjanayAIyoH / svabhAva eva zaraNaM viSapIyUSayoriva // alaGkAravidyAsUtrakAro bhagavAn zauddhodaniH paramakAru. NikaH svazAstre pravartayiSyan prathamaM kAvyasvarUpamAhakAvyaM rasAdimadvAkyaM zrutaM sukhavizeSakRt // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamarane prathamamarIciH / AdipadenAlaGkAraparigrahaH / tathAca-tadubhayAnyataravatva vA lakSaNam / anyataratvaM ca tadanyAnyatvam / mukhavizeSasAdha. natvaM vA lakSaNam / samudAyArthazUnye'pi tadubhayamastyeveti vR. ddhAH / adRSTadvArA tahetuzabde'tivyApterAha-zrutamiti / saditi zeSaH / sukhe vaijAtyaM sarvAnubhavasiddhameva / kecittutadadoSau zabdArthoM saguNAvanalaGkatI punaH kApi / ityaahuH| rasamatipatti(1)dvArA sukhavizeSasAdhanaM vAkyaM(2) kaavymitypre| kecittu- padAvalI kAvyam , natu nirdoSagu. vadAdi / kAvyadoSANAmaparigaNanApatteH / naca doSAbhAvaghaTi. takAvyatvajJAnArthameva pratiyogiparigaNanamiti vAcyam / ta. vaita(3)tkAvyaM duSTamityanudbhAvanApatteH / idaM kAvyameva nesabhidhAnasyaivocitatvA'dityAhuH / tanna, tavAyaM heturAbhAsa itivadupa. ptteH| vyAptiviziSTapakSadharmasyaiva hetutvAt / naca hetutvenA. 'bhimata iti vAcyama, tulyatvAditi / vastutastu tatkAdhyaM pRthageva, yatra dossgunnaadicintaa| nahi duSTaM zarIraM zarIrameva na bhavatItyanye / kAdirUpaphalasAdhanatA tu viziSTasya / yadAhasAdhuzabdArthasandarbha guNAlaGkArabhUSitam / sphuTarItirasopetaM kAvyaM kurvIta kIrtaye // Ahuzva-- nirdoSa guNavatkAvyamalaGkArairalaGkatam / rasAnvitaM kaviH kurvan prIti kIti ca vindati / / (1) pratipattiguNadvArA-iti kapustake pAThaH / (2) vAkyaM--iti kapustake nAsti / (3) nacaitat--iti khapu0 paatthH| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhareiti / pravRtyaupayikaM phalamAha-- hitAya sukaviH kuryAt sukavereva hitamanyasya tu pratikUlaM(1) tat / taduktaM ca-- gau!H kAmadudhA samyak prayuktA smayate budhaiH / duSpayuktA punargotra prayoktuH saiva zaMsati // zlAghyaH pAmarapariSadi kaviriti(2) holAkakartApi / yasmai spRhayati vidvA~stakAvyaM kAvyamityAhuH // artheH kRtArthayantyeke ghaTanApaTavaH pare / ubhayatra pravINA ye ta eva kara yo matAH // hitamAha zrIpAdaH-- lAbhaH pUjA khyAtidharmaH kAmazca mokSazca / iSTAniSTamAptityAgI jJAnaM phalAni kAnyasya // iSTeti goSanyAyAt / AhuzcakAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsamitatayopadezayuje // vRddhAstu zrotRNAM drAG mahAnandaH sa svasminnAbhimAnikaH / tatkAlaphalametAvat kramAtkIrtidhanAdikam // nanevaM sarvaH sukavireca syAt , ata Aha tahetuH pratibhAdikam // 1 // tadAha- .. . ... .. ... ... pratibhA kAraNaM tasya vyutpattistu vibhUSaNam / bhRzotpattikadabhyAsaH kAvyasyaiSA vyavasthitiH / (1) pratikUlamiti tanna-iti kapu0 pAThaH / (2) kavayati dolIkakartApi-- iti ka,khapustakayoH pAThaH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamarane prathamamarIciH / / vyutpattirnAnAtantrajJAnam / AhuzcazaktirnipuNatA lokazAstra kAvyAdyavekSaNAt / kAvyajJazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave / / zaktiH puNyavizeSaH / sa eva pratibhetyucyate / vyutpattiH zaktirabhyAsastritayaM kAvyasAdhanam / ityapi / zrIpAdastu - parizIlitakAnyavartmanAM kavisaMsargavizuddhacetasAm / paribhAvayatAmanukSaNaM kavitA pANitale niSIdati // vRddhAstu - (1) naisargikI ca pratibhA zrutaM ca bahunirmalam / amandazcA'bhiyogo'syAH kAraNaM kAvyasaMpadaH // manaHprasattiH pratibhA prAtaHkAle'bhiyogitA | anekazAstradarzitvamityarthA lokahetavaH // dvitrikoSaparijJAnaM dvitrivyAkaraNajJatA / chandovidyApravINatvaM kAvye'vazyamapekSyate // AdipadAtmakAraparijJAnam / tathAhi - sA khalveSA bhAratI surasaridiva sahasramu (2)khyapi saMkSepeNa caturdhA pravartate / tadAhu: saMskRtaM prAkRtaM caitra paizAcI mAgadhI tathA / vidyAzcatasra evaitAH saMkSepAtkAvyavartmanaH // devAdyAH saMskRtaM prAhuH prAkRtaM kinnarAdayaH / paizAcI ca pizAcAdyA mAgadhI hInajAtayaH // catasRSvapi mUrdhanyaM saMskRtaM munayo viduH / (1) vRddhAstu - iti kapustake nAsti / (2) mukhApi -- iti pu0 pAThaH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare gadyaM padyaM ca mizraM ca tatridhaiva vyavasthitam // gadyamutkalikAmA padyagandhIti ca dvidhA / tatrApi payaM tadapi vRttakaM varNamAtrayoH // samavaiSamyabhedena tadAnantyAya kalpate / daNDinastu - tadetadvAGmayaM bhUyaH saMskRtaM prAkRtaM tathA / apabhraMzazca mizraM cetyAhurAryA ( 1 ) zcaturvidham // prAkRtaM tajjatattulyadezyAdikamanekadhA / apabhraMzazca yacchuddhaM tattaddezeSu bhASitam // saMskRtaM sargabandhAdi prAkRtaM skandhakAdikam / AsArAdi svapabhraMzo nATakAdi tu mizrakam // yathAmati yathAzakti yathaucityaM yathArati / kaveH pAtraspa caitAsAM prayoga upapadyate // ityalaGkArazekhare upakramarane kAvyasvarUpaphalakAraNamarIciH / zarIrakalpasya kAvyasya rUpAntaramAharItiruktistathA mudrA vRttiH kAvyasya jIvitam ( 2 ) // trividhasyApi doSAstu tyAjyAH zlAghyA dvaye guNAH // 1 // alaGkArastu zobhAyai rasa AtmA pare manaH // dvaya - iti zabdArthabhedAtritayAnvayi / pare - rasadoSAbhAvAnu kUlavarNAdayaH / ( 1 ) rAptA - iti gapu0 pAThaH / ( 2 ) jIvanam - iti gapura pAThaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamarane dvitIyamarIciH / tatra ( 1 ) rItimAha - tattadrasopakAriNyastattaddezasamudbhavAH // 2 // padyeSu rItayo gauDI vaidarbhI mAgadhI tathA // tadetatpallavayanti zrIpAdA:-- gauDI samAsa bhUyastvAdvaidarbhI ca tadalpataH / anayoH saGkaro yastu mAgadhI sA'tivistarA // gauDIyaiH prathamA madhyA vaidarbha maithilaistathA / anyaistu caramA rItiH svabhAvAdeva sevyate // tatra gauDI yathA -- unmIlanmadhugandhalubdhamadhupavyAdhUtacUtAGkura krIDasko kilakAkalI kalakalairudgIrNakarNajvarAH / nIyante pathikaiH kathaM kathamapi dhyAnAvadhAnakSaNaprAptaprANasamAsamAgamarasollAsairamI vAsarAH // no vaidarbhI yathA manISitAH santi gRheSu devatAstapaH ka vatse ! kaca tAvakaM vapuH / padaM saheta bhramarasya pelavaM zirISapuSpaM na punaH patatriNaH ! mAgadhI yathA- pANau padmadhiyA madhUkakusumabhrAntyA punargaNDayonIlendIvarazaGkayA nayanayorbandhUka buddhyA'dhare / lIyante kabarISu bAndhavajanavyAmohajAtaspRhA durvArA madhupAH kriyanti taruNi ! sthAnAni rakSiSyasi (2) / iyaM bahuprakAreti (3) vistRtamanyatra / ( 1 ) tatra rItimAha - iti kapustake nAsti / ( 2 ) saMrakSasi - iti gapu0 pAThaH / ( 3 ) iyaM ca bahudhA - iti kapu0 pAThaH / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare - bhojarAjastu - zastA vidagdhagoSThISu vaidarbhI rItiruttamA / mAgadhI madhyamA gauDI goDI kalahAyate // yadAha- brahman ! vijJApayAmi tvAM svAdhikAra jihAsayA / gauDastyajatu vA gAthAmanyA vA'stu sarasvatI // ukti vibhajate- lokacchekArbha konmattabhedAduktizcaturvidhA // 3 // tatra lokoktiryathA - -- zApAnto me bhujagazayanAdutthite zArGgapANau zeSAnmAsAn gamaya caturo locane mIlayitvA / pazcAdAnAM virahaguNitaM taM tamAtmAbhilASaM nirvekSyAvaH pariNatazaraccandrikAsu kSapAsu // ityAdau (1) 'locane mIlayitve 'ti / cheko vidagdhastasyoktiryathA yo'tidIrghAsitAkSasya vilAsacalitabhruvaH / kAntAmukhasyAvazagastasmai nRpazave namaH // atra 'nRpazava' iti / arbhakoktiryathA- sa ki svargataruH ko'pi yasya puSpaM nizAkaraH / mAtaste kIdRzA vRkSA yeSAM muktAphalaM phalam // atra 'puSpaM nizAkaraH, phalaM muktAphala' miti / unmattoktiryathAkAkArye zazalakSmaNaH kaca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya naH (2) zrutamaho ! kope'pi kAntaM mukham / ( 1 ) ityAdI locane mIlayittveti idaM kapustake nAsti / (2) doSANAmupazAntaye - iti gapu0 pAThaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamarane dvitiiymriiciH| kiM vakSyanyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA .. cetaH ! svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati // atra virahonmattasyaivamabhidhAnam / vinyAsavizeSavazAdhanA. 'bhiprAyavizeSalAbhena mudo harSasyotpattiH sA mudrA / tAmidAnI vibhajate-. mudrA padastha vAkyasya vibhaktarvacanasya ca // 4 // tatra padamudrA yathA - nirmAlyaM nayanazriyaH kuvalayaM vaktrasya dAsaH zazI bhrUyugmasya sanAbhi manmathadhanujyotsnA smitaspAJcalam / saGgItasya ca mattakokilarutAnyucchiSTameNIdRzaH sarvAkAramaho ! vidheH pariNataM vijJAnazilpaM cirAt / / atra nirmAlyA'dipadAnAM gaunnvRtyaa'bhipraayvishessaanmutprdaayitaa| vAkyamudrA yathA-- rAme taTAntavasatau kuzatalpazAyi nyacApi nAma bhavato bhagavannanAsthA / smRtvA tadehi sagaraM ca bhagIrathaM ca dRSTvA'thavA mama dhanuzca zilImukhAMzca // atra 'sagaraM ca bhagIrathaM cetyAdivAkyasya prAgupakArA. bhiprAyeNa dRSTvA(1) yAvadapakArasAmarthyAbhiprAyeNa nivezanAnmutma. dAyitA / vibhaktimudrA yathA-- zriyaM pradugdhe vipado ruNaddhi yazAsi sUte'vinyaM prmaattiN| saMskArazaucena paraM punIte zuddhA hi buddhiH kila kAmadhenuH / / __ atra 'pradugdha' ityAditivibhaktInAM dvayordikarmakayonivezanAnmagalyA'maGgalyArthakAnAmapi.maGgalya evAbhiprAyavazAdvibhakti (1) dRSTA'nyAderapakAra--iti gapu0 pAThaH / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 alaGkAra zekhare 1 mudrA | vacanamudrA yathA vizvaMbharA bhagavatI bhavatamisruta dvacanamudrA | - rAjA prajApatisamo janakaH pitA te / teSAM baMdhUtvamasi nandini / pArthivAnAM yeSAM gRheSu savitA ca guruvayaM ca // : atra 'varga' miti bahuvacanena saviturapyahaM mahAnisabhiprAyA prayojanaM yathaitAsAM rasamaitrI ca vistaraH / tathA'laGkAra sarvasve samapaJcamadarzayam // ityalaGkArazekhare upakramaratnaM rItyAdibahiraGgatraya marIciH / atha vRttiM vibhajatepadAnAM vRttayastisraH tisro vRttayaH padAnAM bhavanti / zaktirlakSaNA vyaJjanA ceti / tatra zaktirIzvarecchA, yA saGketa ityucyate / sA padeSu prasiddhaiva / sA ca - kozavyAkaraNAptoktivAkyazeSopamAditaH / prasiddhapadasambandhAdvyavahArAcca budhyate // lakSaNA zakyasambandhaH / sA ca tAtparyAnupapazyA mukhyArthAnupapacyA vA pravartate / yathA 'nirmAlyaM nayanazriya' ityAdau 'nirmAlyadAsA 'dipade | tRtIyA vRttirvyaJjanA / yathA-niHzeSacyutacandanaM stanataTaM nirmRSTarAgo'dharo netre dUramanaane pulakitA tanvI taveyaM tanuH / - midhyAvAdini ! vRtti ! bAndhavajanasyAjJAtapIDAgame ! vApIM snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamarane tRtiiymriiciH| atrAdhamapadena rantuM gatAsIti vyajyate / nanu ravirastaM gata ityAdau tAnyeva padAni kathaM zrotRNAM vicitrabuddhIrutpAdayantItyata AhavicitrasahakAriNAm // tadeva hi padaM svarasasamabhivyAhAraprakaraNatAtparyajJAnAdirUpasahakAribhedAttattaddhiyamutpAdayati / daNDa iva gavAbhyajanaghaTau / - nanu zaktyAdikamAnupUrvIvizeSaviziSTavarNasamudAye, tatka. thamekadezasya bodhakatA / ata AhasvabhAvadhaicitryajuSAm vicitrasvabhAvAni khalu padAni bhavanti / kacidekadeza. syAdyasya bodhakatA / yathA bhImasenabaladevAdipadAdau / kacicca. ramasya / yathA mataGgajanamundharAdharAdharapadAdau / sA ca tattatpadasmaraNena prakArAntareNa cetyanyadetat ! kiMca karNAvataMsapadavat zakyatAvacchedakasya pRthagupAdAnenApi na paunaruttayaM bhavati / yathA karibRMhitamayUrakekAdau / kacit zakyasyApi / yathA uda. yAcalakArAgRhAdau / udayapadasya pUrvAcale, kArApadasya bandi. gRhe zakyatvAt / kiMcitpadaM(1) parasparaviruddhatayA tiraskRta. tRtIyakoTikamivAnyarapratikSepe'parasyaiva lAbhaM janayati / yathA 'zItetarAnuSNakarA himAMzoH' ityAdau 'apAMsulAnAM dhuri kIrtanIyA, sa nandinIstanyamaninditAtmA' ityAdau praka palAbhavadityavadheyam / kiMcitpadamanapekSyarUDhikam / yathA siM. hAdavAMpadvipadaM nRsiMha' ityAdau / kiMciccAnapekSyayaugikam / yathA 'kSIrAmbhodhe risAdau / anyathA'nanvayApattiH / kiMca vAmanayanA vAmoruriti bhavati / natu vAmavadanA vAmapANiriti / sarva cedaM kacideva pade / ata uktaM svabhAveti / ( 1 ) kiMva-iti ka, khapustakayoH pAThaH / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 alaGkArazekhare tarika yadyaJjanApi padamAtravRttireva netyata Aha-- dhyAnArthatraye'pi ca // 1 // zakyalakSyavyaGgayAtmaka ityarthaH / zakyArthasya vyaJjakatA yathA-- avalokaya niHspando bisinIpatre bako bhAti / nirmalamarakatabhAjanaparisthito(1) vimalazaGkha iva // atra niHspandazabdasyA(2)rthana kriyAviraheNa bakagatamAzva. statvaM vyajyate / lakSyArthasya yathA-- mukhaM vikasitasmitaM vazitavakrima prekSitaM samucchalitavibhramA gatirapAstasaMsthA matiH / uro mukulitastanaM jaghanamaMsabandhoddharaM batenduvadanAtanau taruNimodgamo modate // atra vikAsaH puSpadharmo mukhe'nupapanna iti lakSitena prasa. tatvena lokottararamaNIyatAtmakAtizayo vyajyate / evamagre'pi / vyaGgayArthasya yathA 'avalokaya' ityAdAveva vyaGgayenAzvaH statvena dezasya saGketayogyatvaM vyajyate / trividhasyApIti / uttamamadhyamAghamAtmakasya / tatra vAcyanirUpitavyaGgayaprakarSAdhArasvamuttamatvam / yathA 'niHzeSacyutacandana'. mityAdau / atra hi vAcyArthApekSayA vyaGgayArtha eva jhaTiti camatkAravizeSamArohati / vAcyanirUpitavyaGgayaprakarSA'nAdhAratvaM madhyamatvam / yathA-- - grAmataruNaM taruNyA navavajulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhurnitarAM malinA mukhacchAyA // atra vajulakucha dattasaGketA taruNI na gateti vyajyate / (1) paristhitA vimalazavazuktiriva-iti kapu0 paatthH| (2) zabdasyAnekArthakriyA-iti gapu0 paatthH| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamarane tRtiiymriiciH| tacca guNIbhUtaM, tadapekSayA vAcyasyaiva camatkAritvAt / camatka. tihetuvyaGgayarahitatvamadhamatvam / yathA--- vandAmahe mahezAnacaNDakodaNDakhaNDanam / jAnakIhRdayAnandacandanaM raghunandanam // atra vyaGgayaH ko'pyarthastAhazo nAsti / atra sarvatra(1) vaktureva tAtparya niyAmakam / sajjJAnameva bodhopayogi / tadabhAvAdadhamamityucyate / apazcitaM cedaM mayaiva kAvya(2)ratne / nanu vyaJjanA vRtyantaramityatra kiM mAnamiti, ucyatebhadrAtmano duradhirohatanorvizAla vaMzonnateH kRtazilImukha saGghahasya / yasyAnupaplutagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUt // atra prakaraNena 'bhadrAtmana' ityAdipadAnAM rAjJi tadanvayayogya cArthe'bhidhAniyantraNe'pi gajasya tadanvayayogyasya cArthasya vyajanayaiva pratItiH / vastutastu adyArabhya ciraM sAdho ! niHzaGkamiha sacara / revAkuJje mRgendreNa sa duSTa(3)zvAdha ghAtitaH / / atra bhikSukaM pratyevaM vadantyAH prativezinaM prati nizAGka ratyabhidhAnaM sphuTamiti / kiMca revAkuJjasya ratasthAnatvaM labhyate / siMhabuddhayA pareNa na gantavyam / siMhastu vastugatyA nAstyeva / tadetavyAnAM vinA prakArAntareNa labdhavyamityAzaLeca naastiiti(4)| ... iti zrImANikyacandrakArite alngkaarshekhre| upakramaratne vRttimarIciH / (1) etadane-vyaJjanAsu-ityadhikaH pAThaH kha, gpustkyoH|| (2) vAkyaratne-iti ka,khapu. paatthH| (3) duSTazcAdya-iti ka, khapu0 pAThaH / (4) nAstItyAhuH zrIpAdA:--iti gapustake'dhikam / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMGkArazekhare - dvitIyaM ratnam | doSAstyAjyA ityuktam / yuktaM caitat / yadAha (1) -- doSaH sarvAtmanA tyAjyo rasahAnikaro hi saH / anyo guNo'stu vA mAstu mahAnirdoSatA guNaH // daNDI ca - 14 tadalpamapi nopekSyaM kAvye duSTaM kathaMcana / syAdvapuH sundaramapi zvitreNaikena durbhagam // doSatvaM ca rasotpattipratibandhakatvam / rasakAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvamiti yAvat / tatra prathamaM padado pAnAha-- kaSTAprayukta sandigdhavyarthA lIlApratItakAH // 'asAdhya vAcakau doSAH pade'STAveva bhASitAH ( 2 ) // 1 // kaSTaM zrutikaTu / yathA - barhinihAdanArhe'sminkAle jImUtamAlini / AliGgitaH sa tanvaGgayA kArtA labhatAM cirAt // atra 'bahinihAdanakartArthyA' dizandAH / aprayuktam-tathASSnAmapi kavibhirnAdRtam / yathA to'yaM dAruNAcAro na hanti suranimnagAm / ato manye daivato'sya pizAco rAkSaso'thavA // atra 'hantI'ti gamane, 'daivata 'zabdaH puMsi kavibhirna prayuktaH / sandigdham - sandehajanakam / yathA apidhAnena he vatsa ! kimarthamiha vartase / ArAdevAsti sa prAyo yataste bhayamusthitam // -- ( 1 ) ityantaH pAThaH kapustake nAsti / ( 2 ) nApare - iti gapu0 pAThaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyarane prathamamarIciH / 15 atra 'apidhAnArA'cchandau / vyartham - prakRtArthAnupayuktam / yathA bibharti yazca dehArthe priyAminduM hi mUrdhani / savai devaH khalu tvAM tu punAtu madanAntakaH // atra 'ca hi vai khalu tu' zabdAH / azlIlam - aujjvalyAbhAvavat / tadapi trividham / amaGgalavrIDAjugupsAbhedAt / krameNodAharaNam M 'vinAzAnmArutastasya su ( 1 ) marutsAdhano'pi san / nAsAgreNa sa sugrIvo vAyuM tyajati kevalam // atra 'vinAzasAdhanavAyu' zabdAH / apratItam - zAstramAtrama - si (2) ddham / yathA- truTI vizrAntirityeke pIlAvastIti cApare / svanmadhyamA'NimA tanvi ! naM kenApi vibhAvyate // atra 'truTipIlu' zabdau / asAdhu- anuzAsanaviruddham / yathA-zAtodari ! kathaGkAraM mAnametacikIrSasi / mAninImAnadalano vijayatyeSa candramAH // atra 'mAnameta, dvijayatI 'ti / avAcakam prakRtArthAzaktam / yathAbhUyo mattadviradagamanAM hArakeyUrayu (3) ktAM pInottuGgastanabharana manmadhyabhAgAbhirAmAm // smerodazcannavakisalayaspardhitAmrAdharauSThIM lakSmImakSisphuritavadanAmanvahaM saMsmarAmi // atra 'lakSmI' padamaGganAyAH / grAmyaM tvavAcakA lIlAnyatarAntarbhAvAnna pRthagiti / islaGkArazekhare doSaratne padadoSamarIciH // (1) sumahata - iti kha0 pu0 pAThaH / (2) viruddham - iti khapu0 pAThaH / (3) bhavyAM - iti pu0 pAThaH / - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / alaGkArazekhareathedAnI sAdhAraNAn (1) vAkpadoSAnAha-- nyUnaM visandhi vyAkIrNa samAptapunarAttakam // . bhagnakramayaticchando vAkyagarbhamarItimat // 1 // adhimRSTavidheyAMzaM samudAyArthavarjitam // viruddhamatikRvAkye doSA dvAdaza kIrtitAH // 2 // tatra nyUnam-anvayabodhaprayojakapadazUnyam / yathA-- tathAbhUtAM dRSTvA nRpasadasi pAzcAlatanayAM - bane vyAdhaiH sArdhaM suciramuSitaM valkaladharaiH // virATasyAvAse sthitamanucitArambhanibhRtaM - guruH khedaM khinne bhajati mayi nAdyApi kuruSu // atra 'sthita'mityanantara'masmAbhiriti, 'khiba'ityasmAtpU. 'mitha' miti ca dAtumarhati / visandhi-sandhiviraho viru. ddhasandhizca / Ayo'pi dvividhaH, aicchikaH pragRhyAdinibandhanazca / aicchikaH sakRdapi doSaH / ubhayorudAharaNam(2)-- meghAnilena amuMnA etasminnadrikAnane / pAdapA uttamA uccA idAnImeva pAtitAH // caramazcaturvidhaH, azlIlaH kaSTa utvaprApta(3)visargoM luptavi. sargazca / krameNodAharaNAni-- burindIvarazreNibAndhavA yatra vAyavaH / maJjaryudgamagarbhA'sau tAlyurvI vidhyate // dhIro vinIto nipuNo varAkAro nRpo'tra saH / yasya bhRtyA balosiktA bhaktA buddhiprabhAvitAH // (1) asAdhAraNAn-iti khapu0 paatthH| (2) ubhayorudAharaNam-iti kapustake nAsti / (3) upahatavisargo-- iti gpu0paatthH| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyarane dvitiiymriiciH| vyAkIrNam-vyavahitAnvayam / yathA-- mamRNacaraNapAtaM gamyatAM bhUH sadarNa viracaya sicayAntaM mUrdhni dharmaH kaThoraH / - taditi janakaputrI locanairazrupUrNaiH pathi pathikavadhubhirvIkSitA zikSitA ca // atra 'tadgamyatAm tadviracaye'tyanvaye taditi vyavahitam / samAptapunarAttakam-samAptI pradhAnavAkyArthabodhe jAte punarupAttam / yathA 'nirmAlyaM nayanazriya' ityAdau 'cirA'diti / yathA ca(1)-- kreGkAraH smarakArmukasya suratakrIDApikInAM ravo . ___ jhaGkAro ratimaarImadhulihAM lIlAcakoradhvaniH / tanvyAH kaJculikApasAraNabhujAkSepaskhalatkaGkaNa kANaH prema tanotu vo navavayolAsyAya veNusvanaH / atra 'veNusvana' iti / bhagnakramam-yatrArthaH zabdo vA (2)krameNa nAsti / ubhayaM yathA turaGgamatha mAtaGgaM prayacchAsmai madAlasam / kAntipratApau bhavataH sUryAcandramaso samau // bhagnayati yathA 'rAme taTAntavasatau kuzatalpazAyinyavApi' ityAdau / atrA''vazyakI padazeSayatinAsti / bhagnacchando yathA tataH paramomityuktvA pratasthe munimaNDalam / bhagavAnapi saMprAptaH prathamoddiSTamAzramam // atra (3)pazcamaM laghu kartumarhati / yatrAparyavasitavAkyamadhye tadanapekSa vAkyAntaramanupavizati, tadvAkyagarbham / yathA yogyo yaste putraH so'yaM dazavadana! lakSmaNena myaa| (1) dvitIyamidamudAharaNaM gapustake nAsti / (2) zAbdo vA kramo nAsti-iti gapu0 paatthH| (3) etadanantaraM-caturthe gaurave-ityadhikaH kapu0 pAThaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare rakSanaM gadi zaktimRtyuvazaM nIyate vivazaH // atra tRtiiypaadgrbhtaa| arItimat-yAM rItimupakramya pravRttaM tadbhaGgavat / yathAgAhantAM mahiSA nipAnasalilaM zRGgairmuhustADitaM chAyAbaddhakadambakaM mRgakulaM romanthamabhyasyatu / .. vizrabdhaH kriyatAM varAhapatibhirmustAkSatiH pallale vizrAma labhatAmidaM ca zithilajyAvandhamasmaddhanuH / / atra tRtiiypaade'nbhihitkaadraattdbhnggH| avimRSTavidheyAMzamprAdhAnyA'nirdiSTavidheyakam / yathA vapurvirUpAkSamalakSyajanmatA, digambaratvena niveditaM vasu / vareSu yadvAlamRgAkSi! mRgyate tadasti kiM vyastamapi trilocane // atra janmoddizyAlakSyatvaM vidheyam , tacca samAsapraviSTatayA na prAdhAnyana nirdiSTam / samudAyArthavarjitaM yathA-- jaradgavaH kambalapAdukAbhyAM dvAri sthito gAyati maGgalAni / taM brAhmaNI pRcchati putrakAmA rAjan!rumAyAM lazunasya ko'dh:(1)| atha viruddhamatikRt kuberasyeva bhagavAn bhavAnIramaNo hrH| . akAryamitrameko'sau vAsudevaH kirITinaH // atra 'bhavAnIramaNA, kAryamitra' zabdau viruddhAM matiM kurutH| atrA'samarthasamAso doSAntaramiti govardhanaH / yathA prAkpratyakpRthivIbhRtoH pariSadi prakhyAtasaMkhyAvatA___. mahAyA'dbhutatarkakarkazatayA vicchidya vidyAmadam / ye ke'pyutkalabhUpate ! tava sabhAsaMbhAvitAH paNDitAH .. patraM zrIjayadevapaNDitakavistanmUrdhni vinyasyati(2) / ityalaGkArazekhare doSaratne vAkyadoSamarIciH / (1) ko'rthaH-~-iti gapu0 pAThaH / (2) padyamidaM gapustake nopalabhyate / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyarane tRtIyamarIciH / athA'rthadoSAnAha aSTA'rthadoSA virasagrAmyavyAhatakhinnatAH // hInAdhikA'sahaksAmyaM dezAdInAM virodhi ca // 5 // tatra virasam-prastutarasaviruddham / yathAkiM rodiSi hA ! rAvaiH sutamaraNazucaM jahIhi kiM mriyase / saphalaya yauvanamadhunA samamanuraktena sutanu ! mayA / / atra karuNazRGgArayormahAn virodhaH / grAmyam -avidagdhoktiniSpannam / yathA svapimyadyAnavadyAGgi ! sampratyAptastavAntike / manAgurudvayaM bAle ! kuzcitaM samudazcaya // ' vyAhatam-upAttaviruddham / yathAvivRNvatI zailasutApi bhAvamaGgaiH sphuradvAlakadambakalpaiH / " sAcIkRtA cArutareNa tasthau mukhena paryastavilocanena // atra zailaduhitRtvabhAvaprakAzanatve viruddha / ekena prastaraprakR. titvasyApareNa vidagdhatvasya lAbhAt / khinnam-apuSTam / yathA tvatprayANasamudbhUtadhUlI lumpati bhAskaram / kRpANaM pANinA dhatse zUro na tvatsamo bhuvi // . atra dhUlyutthApanakRpANadhAraNayorazUrasAdhAraNyAt zaurya syApuSTiH / hInopamaM yathA kacidane prasaratA kacidApadya nighntaa| ... zuneva sAraGgakulaM tvayA bhinnaM dviSAM balam // .. adhikopamaM yathA vasiSThavadayaM dAso hanUmAniva mUSikA / sarasvAniva kUpo'yaM zunIyaM zrIriva svayam // atra yadyapyupameyAnAM prakarSa eva, tathApyAyantikarasahAne: so'pi na pratIyate / asadRzopamaM yathA niryayau rudranayanAt sasphuliGgo pahAnalaH / varSantI zIkarAsAraM gaGgA himagireriva / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 . alaGkArazekhare atra sphuTamasAdRzyam / dezAdivirodhi-yatra dezakAlavayo. 'vasthAdivirodhaH pratIyate / yathA-- praveze caitrasya sphuTakuTajarAjismitadizi pracaNDe mArtaNDe himakarasamAnoSmamahasi / jalakrIDAyAtaM marusarasi bAladvipakulaM madenAndhaM vidhyantyasamazarapAtaiH prazaminaH // atra 'praveze caitrasya sphuTakuTajeti kAlasya, 'marusarasI'ti dezasya, 'madenAndha miti vayasaH, 'prazamina' ityavasthAyAvirodhaH / idaM ca tattacchAstratattatpramANatattallokAdibhedAdanantam / yatra tu lokasya kavezca prasiddhayorvirodhaH, tatra kaviprasiddhireva balIyasIti / yathA-- susitavasanAlaGkArAyAM kadAcana kaumudI mahasi sudRzi svairaM yAntyAM gato'stamabhUdvidhuH / tadanu bhavataH kIrtiH kenApyagIyata yena sA priyagRhamagAnmuktA''zaGkA ka nAsi zubhapradaH // atra kIrtajyotsnAvatprakAzakatA lokaviruddhApi kavisa. mysiddhtydossH| nanu kathamamISAM doSatA, AkAGkSAdijJAnAsattve zAbdajJAnA(1). vilambAditi conA vAkyAntarApekSayA kAvye saamgriilkssnnyaat| anyathA prtiitilkssnnyaanupptteH| tathAcA'nvayabodhAnukUlAkAGkA. samve'pi rasotpatyanukUlAkAGkSAdiviraho doSa iti dhyeyam / sampradAyAnurodhena vyAkhyeyaM mama vastutaH(2) / tArakAvyaM prakurvIta yatrodvego na dhImatAm // iti zrImANikyacandrakArite alaGkArazekhare dossrtne'rthdossmriiciH| (1) mAnavilambAnupapatteH-iti gapu0 pAThaH / (2) tattvata:--iti gapu0 paatthH| - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyarane prthmmriiciH| .. tRtIyaM ratnam / zlAghyA guNA ityuktam / yuktaM caitat / yadAha. alaGkRtamA zravyaM na kAvyaM guNavarjitam / guNayogastato mukhyo guNAlaGkArayo(1)gayoH // .. : (2)taduktam-- alaGkArasahasraH kiM guNo yadi na vidyate / vikrIyante na ghaNTAbhirgAvaH kssiirvivrjitaaH|| uktaM ca zrIpAdena(3)-'zabdArthoM kAvyasya zarIram , AtmA rasaH, guNAH zauryAdivat , doSAH kANatvAdivat / alaGkArAH kuNDalAdivat' iti / tAn vibhajate- .. guNaH sAmAnyato dvedhA zabdeSvaSu ca sthitaH // doSANAmapyadoSatvaM prAhurvaizeSikAnguNAn // 1 // tatra saMkSiptatvamudAttatvaM prasAdoktisamAdhayaH // atraivAnyasamAvezAtpazca zabdaguNAH smRtAH // 2 // svalpAkSareNa bhUyo'rthakathanam-saMkSepaH / yathA te himAcalamAmanya punaH prekSya ca zUlinam / ... siddhaM cAsmai nivedyArtha tadvisRSTAH khamudyayuH / / zlAghyavizeSaNatvam-udAttatvam / yathAzrutvA yaM sahamA ''gataM nijapurAttrAsena nirgacchatAM zatrUNAmavarodhanajelabharapasyandalimpatpuTAH / . . (1) yoddhayoH iti gapu0 paatthH| (2)ita pArabhya 'kSIravivarjitAH' ityantaH pAThaH kapustake nAsti / (3) bhagavatA-iti kha,gapu0 paatthH| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare - zubhre sadmani pallavinyupavane vApyAM navAmbhoruhi krIDAdrau navazAdvale vivalitagrIvairvimuktA dRzaH // atra 'zubhre pallavinI 'tyAdivizeSaNAnAM zlAdhyatA / jhaTityartha 22 pratyAyakatvam - prasAdatvam / yathA sa vizvajitamArebhe yajJaM sarvasvadakSiNam / AdAnaM hi trisargAya satAM vArimucAmiva // kauzalAdarthavizeSa lAbhaH- uktiH / yathAkuzalaM tasyA jIvati kuzalaM pRcchAmi jIvatItyuktam / punarapi tadeva kathayasi mRtAM nu kathayAmi yA zvasiti / / atra kuzalama kuzalaM vetyuttare kartavye 'jIvatI'tyuktivizeSAjjIvitamAtrazeSatA (1) labhyate / anyadharmANAmanyatrA''ropaNamsamAdhiH / yathA - - Calcula nIlAbjAnAM nayanayugaladrAghimA dattapatraH kumbhAvaibhau kuca parikaraH pUrvapakSIcakAra / vibhrAntirmadanadhanuSo vibhramAnanvavAdI dvaktrajyotsnA sitakararucaM (2) dUSayAmAsa tasyAH // atra patradAnAdi (3) cetanadharmANAmAropaNamiti / ityalaGkArazekhare guNaratne zabdaguNamarIciH / - * athA'rthaguNAnAha bhAvikatvaM suzabdatvaM paryAyoktiH sudharmitA // catvAro'rthaguNAH proktAH pare svatraiva saGgatAH // 1 // ( 1 ) jIvitamAtraM labhyate - iti ka, khapu0 pAThaH / ( 2 ) zazadhararuci - sadyaH - iti gapu0 pAThaH / (3) pata-padAnAM - iti ka, khapustakayoradhikaH pAThaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyarane dvitIyamarIciH / !! saGgatA antarbhUtAH / tadAhu:-- alaGkArAsszritAH kIcedadoSAntargatAH pare / caturvvantargatAH kecidatazcatvAra eva te // tatra bhAvikatvam - abhiprAya pUrva kAbhidhAnam / svayaM dausamiti yAvat / yathA-dRSTi he prativezini ! kSaNamihApyasmadgRhe dAsyasi prAyeNAsya zizoH pitA na birasAH kaupIrapaH pAsyati / ekAkinyapi yAmi tadvaramitaH srotastamAlAkulaM nIrandhrAstanumA likhantu jaraThacchedA nalagranthayaH // atropapatiM prati saGketAbhiprAyeNaivamabhidhAnam / dAruNe'rthe dAruNapadatA - suzabdatA / yathAdevavrate vAJchati dIrghanidrAM droNe ca kaNe ca yazo'vazeSe / lakSmIsahAyasya tavAdya vatsa ! vAtsalyavAn drauNirayaM sahAyaH // atra mumUrkhati mRte cetyarthe IdRkpadatA / yena krameNa yadvastu tatkramAbhidhAnam - paryAyoktiH / yathA prthmmrunncch| yastAvattataH kanakaprabha stadanu virahottAmyattanvI kapolata laghutiH / udayati tato dhvAntadhvaMsakSamaH kSaNadAmukhe sarasabisinIkandacchedacchavirmRgalAJchanaH // yatra vizeSaNadvArA vizeSyalAbhaH - sA sudharmitA / yathAayamudayati mudrAbhaJjanaH padminInAmudayagirivanAlI bAlamandArapuSpam / virahavidhurako dvandvabandhu vibhindan kupitakapikapolakoDatAmrastamAMsi // atra padminIprakAzAdInAM sUryaniyatatvAttallAbhaH / ityalaGkAra zekhare guNaratne'rthaguNamarIciH / 23. * Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 alaGkArazekhare - idAnIM vaizeSikAnguNAnAha- padavAkyatadartheSu ye doSAH pUrvamIritAH // teSAM kazcidadoSatvaM yattadvaizeSiko guNaH // 1 // uktAnAmeva doSANAM viSayAvasthAdibhedAdyadadoSatvaM tadeva vaizeSiko guNa ityarthaH (1) / kecittu - eteSAmeva doSANAM sthAneSveteSvadoSatA / paraM natvasti guNatA pArthakyamanayoryataH // anye tu kacidadoSatAmAtram, kaciguNatApi / tatra sahRda yAnAmetra pratItiH sAkSiNI / tadAhu: alaGkAre guNe doSe rase vA kAvyasampadAm pratItireva viduSAM pramANamavasIyate // C zleSAdI nAprayuktatA // zrIpAdastu - 'rasotpattipratibandhakatayaivaiteSAM doSatA / yatra kenApi nimittena na rasapratibandhaH, tatrAdoSatvamucitamevetyAha / taMtra padeSu yathAsambhavamAhaanuprAseSu no kaSTam yathA - 'mahArASTreSu noSTriNaH' ityAdau / 1 yathA yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAtrIkRto yogaGgAM ca dadhe'ndhakakSayakaro yo barhipatrapriyaH / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmA'marAH so'vyAdiSTabhujaGgahAravalayastvAM sarvadomAdhavaH // atra kSapazabdo gRhe / miSastutau (2) na sandigdham (1) vaizeSika guNatvamityarthaH - iti kapu0 pAThaH / (2) mithaH stutI -- iti ka, khapu0 pAThaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIparatne tRtIyamarIciH / 5 yathA..... pRthukArtasvarapAtraM bhUSitaniHzeSaparijanaM deva ! / vilasatkareNugahanaM sampati samamAvayoH sadanam // na vyartha yamakAdiSu // 2 // yathAdadhatyurojadvayamuvezItalaM bhuvo gateva svayamurvazI talam / babhau mukhenA'matimena kAcana zriyA'dhikA yAM prati menakA ca na / atra cakAra: (1) / nA'zlIla bhagavatyAdI tadAhu:-- bhaginIbhagavatyAdau zivaliGgaguhAdiSu / abhipretakumAryAdau svazlIlaM naiva duSyati / / azlIlatrayamatroktamiti dhyeyam / daNDI tu.... niSThayUtodgIrNavAntyAdi gauNavRttivyapAzrayam / atisundaramanyatra grAmyakakSA vigAhate // tadvide(2) nA'pratItakam // yathA sarvakAryazarIreSu muktvA'Ggaskandhapazcakam / saugatAcAmivAtmA'nyo nAsti mantrI mahIbhRtAm // sahAyAH sAdhanopAyA dezakAlau balAbalau / vipattezca pratIkAraH paJcAGgo mantra ucyate // rUpaM saMjJAtha saMskAro vedanAnubhavastathA / iti bauddhAH zarIreSu manyante skandhapazcakam / iti bhArgavasarvakhe / nA'sAdhvanukRtau (1)camatkAra:- iti ka,khapu0 paatthH|| (2) tadvidya-iti gapustake paatthH| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 alaGkArazekhare - yathA huM huM huM na na mameti yuvatyA jalpitaM jayati mAnadhanAyAH / ityAdau / nApi lakSaNAdAvavAcakam // 3 // lakSaNAderazakya(1) vRttitvAditi hRdayam / idAnIM vAkyeSu yathAsambhavamAha - pratItyabAdhAnna nyUnam yathA tasya saMvRtamantrasya gUDhAkAreGgitasya ca / phalAnumeyAH prArambhAH saMskArAH prAktanA iva // 'yatrAnyatkriyApadaM nAsti, tatra astirbhavatirvA prathama puruSe prayujyate' iti nyAyena yatra tadvayena nopapattistatra tadUSaNamityarthaH / evaM prakaraNAdinA padAntarasya lAbhe draSTavyam / ata uktam- pratItyavAdhAditi / pAdabhede visandhi na // yathA yadyapi nadati saroSaM mRgapatipurato'pi mattagomAyuH / tadapi na kupyati siMho amadRzapuruSeSu kaH kopaH (2) // iha yadyapi yadullikhitaM sandhiviraho na doSa iti, tathApya( 1 ) razakye eva vRttitvAt - iti ka, khapu0 pAThaH / ( 2 ) itaH paraM - "indrasyAzucizUkarasya ca sukhe duHkhe ca nAstyantaraM svecchAkalpatayA tayoH khalu sudhA viSThA ca kAmyAzanam / rambhA cAzucizUkarI ca paramapremAspadaM mRtyutaH saMtrAso asamaH svakarmagatibhizcAnyonyabhAvaH samaH // iti zAntodAharaNam" ka pustake pATho'yamadhiko dRzyate / sa ca visandheH pAdabhedatvAbhAvAdasaGgata ityupekSyaH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyarane tRtIyamarIciH / nuzAsanaviruddhatvAt 'visadRzapuruSeSu' iti paThanIyam / .. : .na vyAkIrNa tu sApekSe(1) yathAatha prajAnAmadhipaH prabhAte jAyApatigrAhitagandhamAlyAm / vanAya pItapratibaddhavatsAM yazodhano dhenumRrmumoca / ityaadau| . nA'nyavAkye samAptatA // 4 // samAptapunarAttakaM vAkya bhede na doSaH / yathA- ... . ... taM zaraiH pratijagrAha kAliGgA gajasAdhanaH / pakSacchedovataM zakraM zilAvarSAva parvataH // yathA cA(2) na kilA'nuyayustasya rAjAno rkssituryshH| ' vyAhattA yatparakhebhyaH zrutau taskaratA sthitA // samaste yatibhaGgo na yathA- . kalyANAnAM tvamasi mahasAM bhAjanaM vizvamate ! dhuryA lakSmImalamapi bhRzaM dhehi deva ! prasIda / yadyatpApaM pratijahi jagannAtha ! namrasya tanme bhadraM bhadraM vitara bhagavan ! bhUyase majalAya / / bAlAdau(3) nA'rthavarjitam / / Adipadena vIravAtulAdi(4)parigrahaH / ythaa-'kaakaarymityaadau| (1) sAkAGke--iti gapu0 paatthH| (2) dvitIyamidamudAharaNaM gapustake nAsti / . (3) mattAdau-iti khapu0 pAThaH / (4) virahivAlA-iti khpustke| .. .....:; Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 alaGkArazekhareviruddhaM na tathA vAkye(1) 'viruddhAM dhiyamutpAdayatvi'tyabhimAyeNa prayoge tana doSa ityarthaH / vAkyArthe yathAsambhavamAhabirasaM nA'pradhAnake // 5 // yathA- - kSipto hastAvalagna: prasabhamabhihato'pyAdadAnoM'zukA'ntaM gRhNan kezeSvapAstazvaraNanipatito nekSitaH sambhrameNa / AliGgana yo'vadhUtatripurayuvatibhiH sAzrunetrotpalAbhiH ___ kAmIvAparAdhaH sa dahatu duritaM zAmbhavo vaH vArAmiH // vyartha na narmaNi grAmyam 'dvayarthaiH padaiH pizunayecca rahasyavastviti bhrtokteH| sarvatra hetumAharasahAnerayogataH // atha sarvasAdhAraNamadoSatvamAhatatra tatrAbhidhAtavye tathA'nukaraNAdiSu // 6 // unmattAdhabhidhAneSu ko'pi doSo na vidyate // . zrIpAdastu-- tadarthAtizaye audhye dainye kope'vadhAraNe / viSAde vismaye harSe punaruktaM na duSyati / iti zrImANikyacandrakArite alaGkArazekhare guNaratne vaishessikgunnmriiciH| M (1) kAvye-iti ka,khapu0 pAThaH / . Tha:1.. . . . . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtharane prathamamarIci caturtha rtnm| alaGkArastu zobhAyai ityuktam / taca sAdhu / yata: guNavatyapi nirdoSe'laGkAraiH kAvyarAjani / jAyate'nyaiva suSamA ratnAlaGkaraNairiva // * Ahuzca-'nirdoSa guNavatkAvya'mityAdi / tatra camatkAra. vizeSakAritvamiti (2) sAmAnyalakSaNam / zabdArthaniSThatvena vizepitaM vizeSaNadvayam / (2) 'paramparayA rasopakAritvaMta'dityanye / tatra prathamaM zabdAlaGkArAn vibhajate-- citrapakroktyanuprAsagaDhazleSaprahelikAH // praznottaraM ca yamakamaSTA'laGkRtayo dhvanI // 1 // tatra kautukavizeSakAri citram / tacca khaDgacakrapayAdibhedAdanantam / yathA sarvatobhadradhenvAdi gomUtrImurajAdi ca / gatapratyAgatAdhAhuzcitrakAvyaM kavIzvarA (3) // tacca mAghAdau muvyaktatvAnehodAhiyate / anyAbhiprAyeNoktaM vAkyamanyenA'nyArthakatayA yadyojyate-sA vkroktiH| etadeva vA. kovAkyamucyate / yathA ko'yaM dvAriH hariH prayAyupavanaM zAkhAmugasyAtra (4) kiM - kRSNo'haM dApite ! vibhemi sutarAM kRSNAdahaM vAnarAva / mugdhe'haM madhusUdano vraja latA tAmeva puSpAnvitA mitya nirvacanIkRto dayitayA hINo(5) hariH pAtu vH|| (1) kAritvamalaGkAra--iti khapu0 paatthH| . . (2) vizeSalakSaNadvayam-iti ka,gapu0 paatthH| (3) munIzvarA:-iti ka,khapu0 paatthH| (4) zAkhAmRgeNAtra-iti kpustke| (5) mugdho -iti kapu0 pAThaH / . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekharevarNasAmyamanumAsaH / sa ca dvividhaH, lATAnuprAsazchekA. nuprAsazca / tatrA'sakRdAvRttavarNatvam-lATAnumAsaH / yathA anaGgamaGgalagRhApAGgabhaGgitaraGgitaH / AliGgitaH sa tanvayA kRtArthayatu mAnasam / / anekasya vyaanasya sakRtsAmyam-chekAnuprAsaH / yathAnitambagurvI guruNA prayuktA cadhurvidhAtRpratimena tena / cakAra sAmattacakoranetrA lajjAvatI lAjavimokSamagnau / / 'padamekaM hRdA kRtvA tadanupAsakAmpayA AdikSAntalipo kAdikSAntazabdaM vicintayet' / / iti rahasyam / gUDham-kriyAguptAdiH / yathA puMskokilakulasyaite nitAntamadhurAravaiH / sahakAramA ramyA vasante kAmapi zriyam (1) // ida ca nAnA / yadAhu:--.. kriyAkArakasambandhaguptAnyAmantritasya ca / gupta tathA samAsasya liGgasya vacanasya ca // ekoccaarnnaapnhutbhedtvm-shlessH| yathA-'yena dhvastamanobhabene tyAdau / ayaM cASTadhA / yadAha-- vibhaktipadavarNAnAM liGgasya vacanasya ca / bhASAmakRtyorbhedena zleSAH syuH pratyayasya ca // prahelikA-sakRtpaznaH / sA ca cyutAkSarA dattAkSarAdiH / yathA vidagdhaH saralo rAgI nitambopari saMsthitaH / tanvajhyA''liGgitaH kaNThe kalaM kUjati ko viTaH // (1) atra 'adhuH' iti kriyA / ramyA ete sahakAradamAH puMsko. kilakulasya Aravasante nitAntaM kAmapi zriyaM adhuHitynvyH| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtharane prathamamarIciH 31 atra 'viTa' ityatra vikArasthAne ghakAradAne dvitIyo'rtho bhavati / sA ca SoDhA / tadAha prahelikA sakRtpaznaH sA ca SoDhA cyutAkSarA / . dattAkSarobhayaM mussttibindumtyrthvtypi(1)|| praznottaramapi dvividham , bahirantazca / tatra bahiH praznottaraM yathA prAyaH kArye niyujyante janAH sarvatra kIdRzAH / 'dhAne tyayaM(2) bhavecchabdo nauvAcI vada kIdRzaH // saavdhaanaaH(3)| antaH praznottaraM yathA kAhamasmi guhA vakti prazne'muSmin kimuttrm(4)| kathamuktaM na jAnAsi kadarthayasi yatsakhe / / atulyArthatve satyAnupUrvI vizeSaviziSTaniyatavyaanasamudA. yAbhyAso-yamakam / yathA navapalAzapalAzavanaM puraH sphuTaparAgaparAgatapaGkajam / / mRdulatAntalatAntamalokayat sa murabhi surAbhiM sumnobhraiH| taccedaM saGkapeNa saptAzItiprakAramiti cAnyatra vistaraH / etacitramiti (5) govardhanaH / ityalaGkArazekhare alaGkAraratne zabdAlaGkAramarIciH / (1) vidrumartyathavatyapi-iti kapu0 paatthH| (2) nAdhetyayaM-iti ka,gapustakayoH paatthH| (3) sau~aukArasahitaH adhA-dhAkArarahitazca naaH| 'nauH' ityrthH| (4)kA-pratidhvanikAriNIti, guhaa-sNvrnnkaarinniitivottrm| kAyateH 'anyebhyo'pI'ti DaH, strItvATTAp / gRhatastu igupadhalakSaNaH kaH, adnttvaahaa| (5) etacitra evAntarbhUtamiti-iti khpustke| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. alaGkArazekhareathA'rthAlaGkArAna vibhjteupmaaruupkotprekssaasmaasoktirphutiH|| .... samAhitaM svabhAvazca virodhaH sAradIpakau // 1 // sahoktiranyadezatvaM vizeSoktivibhAvane // evaM syurIlaGkArAzcaturdazana cApare // 2 // tatra bhede sati saadhrmym-upmaa| adhikaguNavattayA sambhAvya. mAnamupapAnam / nikaSTaguNavatcayA sambhAvyamAnamupameyam / tAM vibhajate, vaakyaarthaa'tishyshlessnindaabhuutvipryyaaH|| saMzayo niyamaH svaM ca vikriyetyupamA daza // 3 // tatra vAkyArthenaiva vAkyArtho yadupamIyate-sA vAkyArthopamA / sA ca dvayI, pratyekaM sAdRzyAnapekSA tatsApekSA ca / AyA yathA-- kAminInayanakajjalapakAtthito madanamattavarAhaH / kAmimAnasavanAntaracArI kandamutkhanati mAnalatAyAH // antyA yathA tvadAnanamadhIrAkSamAvirdazanadIdhiti / bhramabhRGgamivAlakSyakesaraM bhAti paGkajam // yatrAtizayadharmopanyAsaH-sA'tizayopamA / yathA-- kalpadrumo na jAnAti na dadAti bRhaspatiH / ayaM ca jagatIjAni nAti ca dadAti ca // padazleSanibandhanasAmyam-zleSopamA / yathA tamAlapatrAbharaNA rAjate vilsdvyaaH| bAlevodyAnamAleyaM saalkaannshobhinii|| patropamAnasya nindayA pratikSepaH sA nindopamA / yathA-- Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtharatne bitIyamarIciH / . nAgendrahastAtvaci karkazatvAdekAntazaityAt kdliivishessaaH| labdhvApi loke pariNAhi rUpaM jAtAstarvorupamAnabADAH // yatrA'saMsRSTatvajJAnena saMsargamAropya sAmyaprasanjanam-sA bhUtopamA / yathA-- ... ubhau yadi vyomni pRthakpravAhAvAkAzagaGgApapasaH patetAm / tadopamIyeta tamAlanIlamAmuktamuktAlatamasya vakSaH // yatropamAnasyaivopameyatA-sA viparyayopamA / yathA-- atha mulalitayoSibhrUlatAcAruzRGgaM rativalayapadAGke cApamAlajya kaNThe / sahacaramadhuhastanyastacUtAGkurAstraH zatamakhamupatasthe prAJjaliH puSpadhanvA / ityAdau / patropamAnopameyayoH saMzayakoTitA-sA saMkhayo. pamA / yathAkiminduH ki padma kimu mukurabimbaM kimu mukhaM kimabje ki mInau kimu madavANI kimu dRzau / khagau vA gucchau vA kanakakaLazau vA kimu kucau taDidvA sArA vA kanakalatikA vA kimavalA // yatretaravyAtyA sAmyalAbhaH-sA niyamopamA / yathA-- kaste purandarAdanyaH pratimallo bhaviSyati / Rte sahasrakiraNAt tvatpratApasamo hi kaH / yatropamAnAntaravirahatAtparyeNa svasAmyam-sA svopamA / yathA ApUrNitaM pakSmalamakSiyugmaM prAntayutizcaityajitAmRtAMzu / asyA ivAsyAzvaladindranIlagolA'maLazyAmachatAratAram / / abhedAnumAnavadiha bhedo draSTavyaH / yatropamevamupamAnavikA. ratayocyate-sA vikriyopamA / yathA-- hariNAdatha tannayanAdatha padyAtpanapatrAcca / .. AhRtya kAntisAraM vidhirasRjat subhraSo dRssttim|| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekharezrIpAdastu-'samaminyAhAropamApyasti' ityAha / sA yathA prakRyaiva manohAri vadanaM hrinniidRshH| candre hAdakatA kasmAt payaH kena pariSkRtaH // atra sarvatra-- nyUnAdhikatvazaGkA cedvibhAgeSu tadiSyatAm / kiMcidvizeSamAdAya bhedo'bhedazca kazcana // kAcitsamastAnvayinI kriyAmAtrAnvayA parA / vizeSaNAnvayA kAcidupamA kApi tatparA // atra ca-- nyUnatA sAmyamAdhikyaM yadyadevAbhidhIyate / aho ! kAvyasya mAhAtmyaM samataiva pratIyate // tadAha rAjazekharaH samAnamadhikaM nyUna sajAtIyaM virodhi ca / sakulyaM sodaraM kalpamityAdyAH saamyvaackaaH|| alaGkAraziroratnaM sarvasvaM kAvyasampadAm / upamA kavivaMzasya mAtaiveti matirmama // ityalaGkArazekhare arthAlaGkAre upmaamriiciH| atisAmyAdapaDhnuta(1)bhedayorupamAnopameyayorabhedaprayo rUpakam / yadAha tadvapakamabhedo ydupmaanopmeyyoH| iti / daNDI ca-- upamaiva tirobhUtabhedA ruupkmucyte(2)| iti / tadvibhajate(1)dapahanutabhedapratyayo rUpakama-iti gapu0 paatthH| (2) miSyate iti kapu0 pAThaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtharane tRtIyamarIciH / viruddhaM ca samastaM ca vyastaM rUpakarUpakam / liSTaM ca rUpakaM tasmAt saGkSepAtpazvadhA smRtam // 1 // tatra - yatropamAnaviruddho'rthaH - tadviruddham / yathAdivA na paribhUyate naca manAgapi kSIyate navA caramavAridheH payasi luptimAvindati / naca tridaza vadana kAntibhirjIyate yazastuhinadIdhitirjayati ko'pi bhUmIpateH // samastaM yathA- tasyA bAhulatA pANipadmaM caraNapallavam / mukhendurakSibhramarau sarvasvaM puSpadhanvanaH // vyastaM yathA bhujau mRNAle vadanaM sudhAMzuH kundAni dantAzcaraNau saroje / smitaM prasUnAni karau prabAle payodharau bhUmidharau mRgAkSyAH // rUpakarUpakaM yathA mukhapaGkajaraGge'smin bhrUlatAnartakI tava / narInarti lasatsvarNa ketakIdalalocane // zliSTarUpakaM yathA - 35 -- rAjahaMsopabhogAIM bhramaraprArthya saurabham / puSNAti suSamAM kAMcinmukhapaGkeruhaM taba || idaM ca samastA'samastAdibhedAdanantam / lakSaNApyatraivAntarbhavati / upamAnopameyayorabhedapratipratteratrApi sacvAt / taduktam'rUpakaM lakSaNAdika' miti / sA ca dvidhA, samastA samastabhedAt / tatrAdyA yathA udayati kanakAcaLayorupari calatpaGkajazcandraH | tadupari ghanAndhakAraH kasya kRte dhAturIdRzI sRSTiH / antyA yathA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare sAmarase sAlasatA jalamuci kazcidviparyAsaH / / nispandasA latAyAM kathayati kasyApi puNyAni / / ityalaGkArazekhare arthAlaGkAre ruupkmriiciH| anyanimittake vastunyanyAnimittakatvA''ropaNam-utpekSA / yathAgamanamalasayAtaH kumbhalakSmI kucAbhyA pviklkrshodhaamuurukaanndddvyen| yadiyamaharadeSAM hetunA'nena nUnaM nijavapuSi karIndrAH pAMmupUraM kSipanti // iyaM ca sarvAlaGkArasarvasvaM kavikIrtivivardhinI / utprekSA harati svAntapaciroTA smitAdiva // zaGke mabhye dhuvaM prAyo nUnaM jAnAmi tarkaye / iveyAdibhirutprekSA vyajyate kAvyavartmani // anydbhipretyaa'nyaabhidhaanm-smaasoktiH| saiva cA'nyApadeza ucyate / yathA tvaM pIyUSa ! divo'pi bhUSaNamasi drAkSe ! parIkSeta ko ... mAdhurya tava vizvato'pi viditA mAdhvIka! sAdhvI kthaa| etat kintu tathApyaruntudamiva bamo na cetkupyase ... yaH kAntAdharapallave madhurimA nAnyatra kutrApi sH|| kiMcidapaDhnutya ydnyaarthprdrshnm-saa'phnutiH| yathA sItkAraM zikSayati vraNayatyadharaM tanoti romAJcam / nAgarikaH kimu milito nahi nahi sakhi ! hemanaH pvnH|| kalamadhuraM kila kUjan yamunAkUleSu nIlaghanadehaH / dRSTaH sakhi ! gopAlo nahi nahi sakhi ! kokilo dRssttH(1)| (1) padyamidaM ka,gapustakayo!palabhyate / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtharane cturthmriiciH| " ArabdhAnukUlA''kasmikamrahakArilAbhaH-samAhitam / yathAmAnApanodanavidhau madirekSaNAyA yAvanamAmi caraNAvatha tAvadeva / nIpaskhalannavasamIrapuraHsarANi prAdurbabhUvuracirAd dhanagarjitAni / / yasya vastuno yatsvabhAvatA tadAkhyAnam-svabhAvaH / tadeva jAtirucyate / yathA calati kathaMcitpRSTA yacchati vAcaM kathaMcidAlInAm / Asitumeva hi manute gurugarbhabharAlasA mutanuH // virodho dvividhH| tatrAya:-pAramArthikA'virodhe'pi auci. tyana virodhitA (1)pratIyate yatra, saH / yathA 'manISitAH santi gR. heSu devatAH' ityAdau / dvitIyastu-yathAzrute virodhasandhAne'pi ya. trAbhipretA(2)mAdAyA'virodhaH / ayameva virodhAbhAsa ucyate / yathA bhaktAnAM kAmadastuSTo ruSA kAmaM dahanapi / __ api jJAnamaya: sthANuryastamIzaM stuvImahi / uttarottaraM yatra sArotkarSaH-sa sAraH / yathA viSayeSu tAvadabalAstAsvapi gopyaH svbhaavmRvaacH| madhye tAsAmapi sA tasyA api sAci vIkSitaM kimapi / / samastavAkyopakArakatvam-dIpakatvam / taccA'bhinna bhinaM c| abhinnaM yathA 'pANI padmadhiyetyAdau' tattatkArakakriyAdibhedAdanantam / bhinnaM yathA-- nRtyanti niculotsaGge gAyanti ca kalApinaH / / bananti ca payodeSu dRzo ha|zrugarbhiNIH / / atra vistarabhiyA sarva nodAhiyate / etacca mAlAdIpakA. (1) viruddhatayA-iti kha,gapu0 paatthH| (2)bhipretamAsAdyAvirodhaH-iti.kapu0 paatthH| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 alaGkArazekharedibhedAdanantam / atra pUrvAparavAkyArthayorupakAryopakAraka(1). zRGkhalA-mAlAdIpakam / tatrottarasya pUrvopakArakatvaM yathA cArutA vapurabhUSayadAsAM tAmanUnanavayauvanayogaH / taM punarmakaraketanalakSmIstAM madastamapi vallabhasaGgaH / / pUrvasyocaropakAratvaM yathAsaGgrAmAGgaNamAgatena bhavatA cApe samAropite(2) devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam / kodaNDena zarAH, zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM, tena tvaM, bhavatA ca kIrtiratulA, kIryA ca lokatrayam // samAnakAloktiH-sahoktiH / sA dvyii| udAsInayostvarAmatiyattaye, kAryakAraNayorapi / AdhA yathA-- saha dIghoM mama zvAsairimAH samprati raatryH| samaM mama zarIreNa kSIyante divasA amI // antyA yathA-- vardhate saha pAnthAnAM mUrchayA cUtamaarI / patanti ca samaM teSAmazrubhirmalayAMnilAH / / prayojyaprayojakayovaiyadhikaraNyam-anyadezatvam / yathA-- sA bAlA. vayamapragalbhavacasaH sA strI vayaM kAtarAH sA pInonnatimatpayodharayugaM dhatte sakhedA vayam / sA''krAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM doSairanyajanAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // kAraNe satyapi kAryAbhAvo-vizeSoktiH / yathA-- AvAti vAridharazIkaravArivarSI svairaM kadambavanadurlalitaH samIraH / (1) pakArakam-iti ka,gapu0 pAThaH / (2) samAsAdite-iti ka,khapustakayoH pAThaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtharane caturthamarIciH 39 - aGge'rpitAni nalinInavapallavAni . tApastathApi sudRzaH zithilo na jAtaH // kAraNaM vinApi kAryodayo-vibhAvanA / yathA-- nAGgeSu ratnAbharaNAni santi nizvAsahAryANyapi nAMzukAni / tathApi sA samprati sArasAkSI dine dine kAmapi kAntimeti // kecittu-'anyadezatvameva vizeSoktivibhAvane, adhikaraNadvayamAdAya' / anye tu-'anayorevaikenA'parasyAnyathAsidiH, vyatirekamAdAya' iti / govardhanastvAbhyAmevAnyathAsiyAnyadezatvameva nirAcakAra / vyatirekAlaGkArastvatiricyata ityeke| sa ca yathA-- kAdAcitkI dyuti dhatte kalaDI kSIyate'nvaham / doSAkaraH kathaGkAraM tvadAnanasamaH priye ! // ekenAparasyA(2)'nyathAsiddhirAkSepaH / so'pi pRthgitypre| yathA-- indreNa kiM sa yadi karNanarendrasUnu rairAvatena kimasau yadi tadvipendraH / dambholinA'pyalamayaM yadi tatpratApa: svargo'pyayaM nanu mudhA yadi tatpurI sA // sukhabodhAya bAlAnAmatikomalavarmanA / mayA saMkSepaNAditthamalaGkArAH pradarzitAH // yathaiteSAM mitho bhedaH pareSAM nAtirekitA tathA'laGkArasarvasve saprapaJcamadarzayam // iti zrImANikyacandrakArite alaGkArazekhare alaGkAraratne arthAlaGkAramarIciH / < ber (1) prastutasyAsiddhi-iti ka,khapu0 paatthH| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare paJcamaM rtnm| upamA kAvyasampadA sarvasvam , sA ca sAdharmyamiti / idAnIM tasya pratiyogyanuyoginAvAha-- candrakalA'mbujadAma zirISaM vidyuttArA kanakalatA c| damanakakAJcanayaSTI dIpaH sarvairebhiryoSiryA // 1 // yathAzikheva dIpasya, lateva haipI, kaleva cAndrI, sragivAmbujAnAm / zirISapuSpaM smarahemayaSTI sA me kadA locanagocaraH syaat(1)|| damanakataruzAkhAlambi cholaGga(2)yugmaM tuhinakiraNabimbe khjriittmcaarH| vikacakamalakoze dADimIbIjapati tritayamidamapUrva dRSTamekatra citram // 'taDidvA tArA vetyAdi' 'udbhinnayA ratnazalAkayA ve'tyAdi. darzanAttathAtvaM varNyata ityAhuH / atyantAnandasandohadAyinI parivaryate // yoSidityanuvartate / yathA sA kaumudI nayanaporamRtaikavarti rAnandapaGkajavanI(3)vilasallatAmA / prANAH smarasya janapuNyataroH phalAni sAphalyamakSijanuSAM ka gatA na jAne / zaktirmurtimatI smarasya jagatAM nArImayaM maNDanaM kAntAnAmupamAnakalpanakalAkAnteH samuttejanam / (1) padyamidaM gapustake nAsti / (2) rolamba-iti khpustke| (3) vatIvilasattaDAgaH-iti khapu0 paatthH| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaratne prathamamarIciH / lakSmIH saMsRtisAgarasya sarasI lAvaNyapuNyAmbhasAM sA rAjatrajacakSuSAM kSaNamabhUdAnandakanda (1) sthalI // rocanAsvarNavidyudbhirharidrAbhirvarATakaiH H // 2 // campakai matakyA varNyate tattanodyutiH // yathA - pratyagra padmavIjayuti kAJcanaketakacchAyam / gorocanA'tigauraM vapuratha sAkSAtkRtaM tasyAH || campakadAmaharidrAkAJcanasaudAminInAM ca / payati kAntimeSA nijavapuSA padmapatrAkSI // idamupalakSaNam / 'tAmagratastAmarasAntarAbhA' mityAdeva, vetratvacA tulyarucAM vadhUnAM karNAntato gaNDatalAgatAni / bhRGgAH sakhelaM yadi nApatiSyan ko'vedayiSyannavacampakAni // ityAdezva 'mocAntvacaH paJcaSapATanAnA' mityAdeva, 'kAzmI ragauravapuSAmabhisArikANAmAbaddha rekha (2) miyAdestattatsAmyamapi bodhyam / tamaH zaivAlapA dhoda vaha bhramaracAmaraiH // 3 // yamunAvacinIlAimanIlAbjAmraiH samaH kacaH // yathA na jImUtacchedaH sa hi gaganacArI naca tamo nacA'syendomaitrI naca madhukarAste hi mukharAH / (1) paNyasthalI - iti kapustake, puNyasthalI - iti ca pATaH khapustake | (2) kAzmIra gauravapuSAmabhisArikANA 41 mAbaddharekhamabhito maNimaJjarIbhiH / etattamAladalanIlatamaM tamisraM 'tatpremahemanikaSopalatAM prayAti // khapustake sampUrNamidaM padyam / * Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare na picchaM tatkekinyucitamasito'yaM naca maNi. . mRdutvAdA ! jJAtaM ghanacikurapAzA mRgadRzaH // . jAnAmi jAnaki ! kalindasutAjale'smin nAtAsi hanta ! yadimAstava kuntalAnAm / vIcISu nIlakamalasraji zaivaleSu . dRzyanta eva rucayaH kaNazaH prakIrNAH // .. tArA radAnA, vadanasya candra, rucA kacAnAM ca namo jayantIm / AkaNThamakSNotiyaM madhUni mahIbhujaH kasya na bhojyntiim(1)|| kUpasina sthagitahRdayA sampuTaM hATakIyaM mastanyastAcalanivasanA cAmaraM vAridAbham / . yatrA''sInA ratiriva vaNikpreyasI vIthikAyAM.. vikrINIte mukulitamukhI saMjJayA mauktikAni // aGgulyA yadi nirdizedaruNimA lAkSAguTIvibhramaM vAcA yadyatha zuddhapAradavaTIbuddhiM radasya dyutiH / harabhajayA yadi nIlimA vitanute kAcasrajaH pratyayaM vikretuMbata ! mauktikAni bhavati vyagrA vaNikpreyasI (2) / - idamapyupalakSaNam / punaH punaH kAcana kurvatI kacacchaTAdhiyA dhUpajadhUmasaGgraham / sakhosmitastarkitatannijabhramA babandha tanmUrdhani(3) cAmaraM cirAt / / iti dhUmasAmyamapi bodhyam / __'pAzaH pakSazca hastazca kalApArthAH kacAtpare' . ) iti rahasyam / (1) svayaMvare itthaMbhUtAM vimAnasthAMdamayantI rAjAnA dahazuH ' iti vaakyaarthH| (2) zloko'yaM kha,gapustakayonAsti / (3) tanmUrdhaja-iti kapu0 paatthH|| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaratne prthmmrii|| lalATamardha candreNa hemapaTTikayA tathA // 4 // yathAkezAndhakArAdatha dRzyamAlasthalArdhacandrA sphuTamaSTamIyam / enAM yadAsAya jagajayAya manobhuvA middhirasAdhi sAdhu / / adhastAdandhakArANAmupariSTAkuraGgayoH / sindurabindusubhagA dRSTA kanakapaTTikA // ballIsmaradhanurvAcibhRGgAlIpallavairbhuvau // yathA-'atha mullityossiddhuultaacaarushRnggmityaadi| 3yAmAsvaGgaM cakitahariNIprekSaNe dRSTipAtAn vakracchAyAM zazini zikhinAM barhamAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu bhUvilAsAn hantakasminkacidapi na te caNDi ! sAdRzyamasti / / bhrUpallavaM madhuparAjirucAM nidhiste gaNDasthalI knkdrpnndrphntrii| he kambukaNThi ! zukakinnarahaMsavANi ! prANA mamAsi madanasya ca jaitramastram // candrA''dazauM kapolasya muvyaktamavyavahitazlokadvaye / 'pANI padmadhiyA madhUkakumu. bhabhrAntyA punargaNDayo rityAdidarzanAttathAtvamapi vrnnte(?)| mukhasyendrabjadarpaNAH // yathA 'kiminduH kiM panaM kimu mukurabimbaM kimu mukha'mityAdau / tilaprasUnaM nAsAyAH (1)idamupalakSaNam,. 'pANI"gaNDayo rityAdestathAtvamapi iti khapu0 paatthH| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhareyathAbandhukAtibAndhavo'yamadharaH snidho madhukacchavi-' gaNDazcaNDi ! cakAsti nIlanalinazrImocanaM locanam / nAsA'nveti tilaprasUnapadavIM kundAbhadanti ! priye! prAyasvanmukhasevayA vijayate vizvaM sa puSpAyudhaH // kAmatUNIkRtya nAsA varNyate iti zrIharSaH(1) / 'nAsA. vaMzo mRgIdRzAm' ityapyasti / 'nAsAnAlI tilopamA' ityapi paThanti / kaNThaH kamboH samaH smRtaH // yathA'he kambukaNThi' ityAdau, 'kambugrIve ! tadvadevASTamAntye' ityAdau c| mRgatannetrapAthojatatpatrajhapakhaJjanaiH // 6 // netraM ckortnnetrketkaalismraashugaiH|| yathA cakoranetraNahagutpalAnAM nimeSayantreNa kimeSa kuSTaH / ___ sAraH mudhodgAramayaH prayatnairvidhAtumetannayane vidhAtuH // 'hariNAdatha tannayanAdatha padmAtpadmapatrAcce'tyAdi / 'kimabje ki mInA vityAdi ! nayane khaJjanakamale bAhU vilasanmRNAlabisakhaNDe / vapurapi zirISapuSpaM mukhamindusvaM zarallakSmIH // cakAra sA mattacakoranetrA vilolanetrabhramarairgavAkSAn / pUrNAn dalaiH kAcana ketakInAmaho ! vadhUnAM pRthageva dRSTiH / (2)nAsA'dasIyA tilapuSpatUNaM jagattrayavyastazaratrayasya / - zvAsAnilAmodabharAnumeyAM dadhatibANI kusumAyudhasya / / ettpdyaabhipraayennoktmidm| - - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kecittu - kozAtakIpuSpagulucchakAntibhirmukhairvinidrolbaNavANacakSuSaH / grAmINavadhvastamalakSitA janaizviraM vRtInAmupari yalokaman // iti mAghadarzanAt kozAtakIsvena mukhaM vANatvena netraM varNanIyamiti vadanti / anye tu paJcamarane prathamamarIciH / tayA madRddhAnanacandrakAntyA praphullacakSuH kumudaH kumAryA / prasannacetassalilaH zivo'bhUtsaMsRjyamAnaH zaradeva lokaH // iti darzanAnetraM kumudopameyamityAhuH / pravAla bimba bandhUkapallavairadharoSThakau // 7 // va mAdhuryamAzritya yAvanmadhuravastubhiH // yathA - puSpaM vAlopahitaM yadi syAnmuktAphalaM vA sphuTavidrumastham / tato'nukkuryAdvizadasya tasyAstAmroSThaparyastarucaH smitasya / tanvI zyAmA zikharidazanA pakavimbAdharoSThI madhye kSAmA cakitahariNIprekSaNA nimnanAbhiH / zroNIbhArAdalasagamanA stokanamrA stanAbhyAM yA taMtra syAdyuvativiSaye sRSTirAdyeva dhAtuH // 'bandhUkadyutibAndhavo'yamadhara' ityAdi / japA'pyatra gaNanIyeti (1) govardhanaH / mAdhuryamAzrityetyAdi yathA 'tvaM pIyUSa ! divo'pi bhUSaNamasI' yAdau / muktAmANikyanAraGgadADimIkundakorakaiH // 8 // tArAbhizva radAH " yathA 'kUrpAsena sthagite' tyAdau, 'tanvI zyAmA zikharI' syAdau / (1) varNanIyeti - iti kapu0 pAThaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkAra zekhare - taddantA nAgaraGgAni cholaGgAni payodharau / oSThAdharau ca vimbAni sA me phalamayI priyA // 'damanake' syAdi, 'bandhUkatItyAdi / tatkora kairyathA - adharaH kisalayamaGghrI padmau kundasya korakA dantAH / kaH kau ke kaM kau kAna prahasati isato hasanti hariNAkSyAH // 'tArAradAnA 'mityAdi / 46 vANI haMsAlizuka kinnaraiH // veNuko kilavINAbhirmAdhurya madhuraiH saha // 9 // yathA 'he kambukaNThi ! zukakinnarahasavANI'tyAdi / tasya gopturdvarephANAM karNotpalanipAtinAm / svarasaMvAdibhiH kaNThaiH zAligodhyo jagurguNAn // kaNThaH kimasyAH pikaveNuvINAstisro jitAH sUcayati trirekhaH / ityantarastUyata yatra kApi nalena bAlA kalamAlapantI / / mAdhuryamiti / madhudroNIva mandAramarandA'mandadRSTivat / sudhAsAra iva drAkSAgoNI vANI tava priye ! // bAhubisena vidyuillimRNAlaiH bisamRNAlayoravAntarabhedavivakSayoktamidam / yathA asyA bhujAbhyAM vijitAdvisAki pRthakkaro'gRhyata tatprasUnam / iSyate tanna gRhAH zriyaH kairna gIyate vA kara eva lokai| // vidyunmRNAlasubhagA bAhuvallI mRgIdRzaH / yUnAM tu kaNThakANDeSu jAtA kanakazRGkhalA // karastu padmena // pallavavidumakAbhyAm Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamarane prathamamarIciH / yathA karakisalayena muzA rAgasaritpaGkajeneva / . zithilitavidrumamahasA spRSTo'haM cetnaamlbhe(1)| candrakalAkundakorakaizca nakhAH // 10 // ..... yathA nirsitAzokadalaprasUti pANidvayaM cArunakhaM tadIyam / navoditendupratimasya zobhA vyomnaH pradoSe viphalIcakAra / nirdoSaratramubhagaiH kundakorakakAntibhiH / nakhaiH kamalapatrANi bAlA cakre pRthak pRthak // puugaabjttkorkvilvtaalgucchebhkumbhaadrightteshckrH| sauvIrajambIrakabIjapUrasamudgacholaGgaphalairurojaH // 11 // yathAkanakakramukAyitaM purastAdatha paGkaruhakorakAyamANam / kramazaH kalazAyamAnamAste(2)sudRzo vakSasi kasya bhaagdheym|| kalazIyati kucakamalaM kamalIyati locanabhramaraH / yaNukIyati punarasyA hariNadRzaH pratyahaM madhyaH / / stanabilvadvayI tasyAH prayayau cakravAkatAm / . uDDIya punaradrINAM jahAra vipulAM zriyam // cirapravAsiMstava vATikAyAM bibharti catvAri phalAni vIrut / sauvIrajambIrakabIjapUratAlAnyasau dhAsyati(3) kiM na jAne // ..'khagau vA gucchau ve'tyaadi| svayambhUH zambhUrambhojalocane ! tvtpyodhrH| nakhena kasya dhanyasya candracUDo bhaviSyati // . ..... (1) cetanAM na labhe-iti ka,khapu0 paatthH| (2) kamalAyamAnamAste-iti kapustake paatthH| ... (3) vidhAsyatItyarthe dhAsyatIti prayogaH,dhArayiSyatIti vaa'rthH| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 alaGkArazekhare . . . 'sampuTaM hATakIya' mityAdi, 'damanakataruzAkhAlambi cholaGgaH yugma'mityAdi / mahato'pi mahIyAMsamaNIyAMsamorapi / tvatpatIkaM vidunamaNumadhye ! nagastani ! // . rekhAkA(1)rA'lisuzyAmAromAlistena taadRshaiH|| zaivAladhUmabhRGgAlilatAyairupamIyate // 12 // nAbhIvilAducalitA bhujaGgI romAlirAsyendusudhA lilikSuH / samIkSya kezAvalibahimAlAmurojagiyoM smliiytaa'ntH(2)| sugamamidam / nAbhIrasAtalA''vatahadakUpanadAdibhiH / / / / / yathA " madanasaritametAM gAhamAno jano'sau - jaghanapulinanAbhImaNDalAvartaramyAm / .. ., mukhakamalasanAthAmullasadbhUlatomi . ... ciravirahahutAzA''yAsamujjhAJcakAra / / svabhAbhikUpaH pAtAlaM nitambastava medinii| payodharaste hemAdristvaM mamAsi jagatrayam / / hRdanadasarAMsi nAbhitrivalI taTinI rasAtmakaM ca vapuH / - tadapi talodari ! sampati (3)kathamiva santApamAtanuSe / / balI taTinyA tadrUpaiH .. . . ___ tatsamaiH pAzAdibhiH / tadAha--'trivalIpAzaistayA tathA naddhaH', 'kAmasya sopAnamiva prayukta miti / pRSThaM kAzcanapaTakaiH // 13 // . (1) kAntA-iti kapu0 paatthH|| (2) padyametat kha,gapustakayo sti| (3) sundari-iti khapu0 paatthH| . Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaratne prathamamarIciH / yathAmuktAvaliste radanAH pRSThaM kAJcanapaTTakam / nakhAMzavaste ratnAni madhye kSINAsi kiM priye ! // sUcyagratalazUnyA'NuvedIsiMhAdibhiH smH|| muSTigrAhyo bhavenmadhyaH atra madhyasyA'tisUkSmatayA tatprAdhAnyenopamAnatA / ata eva muSTigrAhyatA talapramANatA sUkSmatvAdeva madhye zUnyatA ca / ata eva 'sadasatsaMzayagocarodarI'tyapi varNayanti / . jaghanaM pulinopamam // 14 // yathA-'madanasaritametA'mityAdi / pIThaprastarabhUcanitambaH parivarpate // yathAnitambaH svarNapIThaM te tavAGgulyazca pallavAH / jyotsnendupuSpapIyUSaphenakAnti smitaM tava // 'tapanIyazilAzobhA kaTi'rityAdi / 'nitambastava me. dinii'tyaadi| cakreNa vizva yudhi puSpaketuH piturjitaM vIkSya sudarzanena / jagajigISatyamunA nitambamayena kiM durlabhadarzanena / vibhramya taccArunitambacakre dUtasya dRk tasya khalu skhalantI / sthirA cirAdAsta tadUsarambhAstambhAvupAzliSya kareNa gADham // iti naiSadhAt , 'rathacaraNavizAlazroNilolekSaNene ti mAghAcca cakrAntaradvayasAmyamapyatra / jarustu karihastena kadalyA karabheNa ca // 15 // yathAkadalI kadalI karabhaH karamaH karirAjakaraH kriraajkrH| bhuvanatritaye'pi vibharti tulAmidamUruyugaM na camUradRzaH // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekharecaraNa pallavAmbhojasthalapadmapravAlakaiH / / yathAvijitapravAlapallavakavalIkRtamollasatsuSame / padakamale kamalAyA luThadalakaH pAtu devakIsUnuH / / abhyunnatAGguSThanakhaprabhAbhirvikSepaNAdrAgamivodirantau / AjahatustacaraNau pRthivyAM sthalAravindazriyamavyavasthAm / / pUrNendunAGguSThanakhau yathAyazaH padAGguSThanakhI mukhaM ca bibharti pUrNenducatuSTayaM yaa| kalAcatuHSaSTirupaitu vAsaM tasyAM kathaM subhruvi nAma nA'syAm / / gamanaM haMsahastivat // 16 // yathA-'gamanamalasa yAta rityAdi / sA rAjahaMsairiva sannatAGgI gateSu lIlAzcitavibhramaMSu / vyanIyata pratyupadezalubdhairAditsubhirnU puraziJjitAni / / ityAdau / kaTAkSo yamunAbIcibhRGgAvaliviSAmRtaH // yathAhAlAhalaM vA vilasatsudhA vA bhRGgAvalI vA yamunormayo vA / nizANaghRSTA madaneSavo vA yadvA kaTAkSA hariNekSaNAyAH // jyotsnendupuSpapIyUSaphena kairavavaddhasaH // 17 // haso hAsyam / yathA-'jyotsnendupuSpapIyUSa' ityAdi / .. nUnaM te coritA tAnna ! smitekSaNamukhadyutiH / snAtumambhaH praviSTAyAH kumudotpalapaGkajaiH // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaratne prthmmriiciH| 51 muktApyatra gnnniiyaa| 'muktAphalaM vA sphuttvidrumsth'mityaadeH| darzanaM vamadabjAdi yathAdhavalayadiva jagadakhilaM plAvayadiva vizvameva vishikhaudhaiH(1)| vamadiva kamalasahasra locanameNIhazo jayati // zvAsastu surabhiH shnaiH|| vahanti mAtarambhojasaurabhodgAravAsitAH / mandamandamamI vAtA nizvAsAstAvakA iva // haMsasArasazandAbhyAM vardhate nUpuradhvaniH // 18 // yathA-'sA rAjahaMsairive' yAdi / lIlAcalastrIcaraNAruNotpalasphurattulAkoTininAdakomalaH / zaurerupAnUpamapAharanmanaH svarAntarAdunmadasArasA''ravaH / / atra zrIpAdAnusArikavikalpalatAkAra etAvada. dhikamAha veNyAH sarpA'sibhRGgAlyo dhammillasya vidhuntudaH / sImantasyAdhvadaNDau ca bhruvoH sarpakRpANako // dantasya jIrakA jJeyA madirA kumudaM dRzoH / jivAyAstvaJcalo dolA nAsAyAH pATalI tathA / vallarI laharI pAzaH zAkhA bAhudvayasya ca / pravAlazAkhA vAGgulyAH palavazca nakhasya tu // raktapuSpANi, nAbhyAstu vivarAmbhoruhe same / bIcisApAnaniHzreNyastrivalyA iti ca striyAm // puMsAM tu vRSaraktAkSaskandhau skandhasya sannibhau / bhujau vajrasya gamanamukSNAmityabhikIrtitam // (1) vidheH-iti gapu0 pAThaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - alaGkArazekharegovardhanastu zarIratadavayavayovarNanIyAnguNAnAha(1) saundarya mRdutA kAryamatikomalatA tathA / kAntiraujjvalyamAva(2)lyamityete vapuSo guNAH // kezasya dIrghakauTilyamRdunaiviDyanIlatAH / kapole svacchatA kaNThe drAdhIyastvaM trirekhatA // netre snagdhyaM vizAlatvaM lolatA'pAGgadIrghatA / : nIlatA prAntalauhityaM zvaityaM nibiDapakSamatA // adhare'tyantamAdhuryamucchvasa(3)tvaM surkttaa| dantasya zvaityalauhityaM dvAtriMzattA'tidIptatA // mAdhuryaM spaSTatA vAcAM mRdutA samatA bhuje / kare'timRdutA zaityaM sarvabhAge ca zoNatA // stane shyaamaagrtauntyvistaarhddhpaannddutaaH| romAlyAM mArdavaM saukSmyaM zyAmatA nAbhigAmitA // kAntivRttAnupUrvatvaM jakyo tidiirghtaa| . atyantamandatA zaityaM nizvAse tu sugandhitA / / ityaadi| mayA saMkSepazIlena gacchatA mRduvama'ni / sarveSAmavirodhena (4)dimAtramiha darzitam // ityalaGkArazekhare varNakaratne yoSivarNanamarIciH / (1) varNanIyAnyAha-iti gapu0 paatthH| (2) mAdhurya-iti gapu0 pAThaH / (3) mucchUnatvaM-iti kha,gapu0 pAThaH / (4) sarvaziSTAnurodhena-iti kha,gapu0 paatthH| . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / mAsumahAbhujaH paJcamaratne dvitIyama mihI. idAnI puruSavarNanamAha rAjJAmatyantapInatvamuccatA dIrghabAhutA // " ___atra puMsAmiti vaktavye prAyazaH kavInAM rAjAna eva varNanIyA bhavantIti tAnanugRhNatA maharSiNA rAjJAmityuktam / yathA 'vyUDhorasko vRSaskandhaH zAlapAMzumahAbhujaH' ityAdau / yugAgalabhujaGgendradaNDastambhahastakaiH // 1 // bAhuH yathA-'yuvA yugavyAyatabAhu'rityAdi / bhuje bhujaGgendrasa. mAnasAre' ityAdau / ____ amuSya dobhyA'maridurgaluNThane dhuvaM gRhiitaa'rgldiirghpaantaa| uraHzriyA tatra ca gopurasphuratkapATadurdharSatira prasAritA // nAgendragamanaH pInamairAvatakarAyatam / dordaNDaM bhuvanAgArastambhaM rAjA mamarza saH // vakSaH kapATena zilApaTTena vayate // (1)yathA tasyAbhavatsanurudArazIlaH zilaH zilApaTTavizAlavakSAH / jitAripakSo'pi zilImukhairyaH shaaliintaamjdiiddymaanH|| aMse vipulatA yathA-'yuvA yugavyAyatabAhuraMsala' ityAdi / madhye kAryam . (1) ita Arabhya ase vipulatA'-ityantaH pAThaH kapustake na dRshyte| . .. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 alaGkArazekhare yathA-- thA avntinaatho'ymudgrbaahurvishaaltrkssaastnuttmdhyH| Aropya cakrabhramamuSNatejAstvaSTreva yatnollikhito vibhAti // . ityAdi / unnatatA pade // 2 // yathAkUrmAkAraM caraNayugalaM dhRtadigdantizuNDA daNDAvUrU bhujayugamapi vyaktanAgendrazobham / prAyaH pRthvIdharaNavidhaye tatsamarthAn padArthA nekIkRtya tribhuvanasRjA nirmitA yasya mUrtiH // stanayoriva nArINAmatyantasvacchatA hRdi / yathAsA nirmale tasya madhukamAlA hRdi sthitA ca pratibimbitA ca / kiyasamanA kiyatI ca mamA pazceSuvANAliriva vyaloka / / nArIstanasvacchatA yathA* pratiphalitaM galagaralaM kajjalabuddhyA payodhare devyAH / prAtaH proJchitumicchan girijAhasito haro jayati // kAntiprayojakaM yAvat tAvattatpravaryate // 3 // tadvaghoSit / yathA kRtAvarohasya hayAdupAnahI tataH pade rejaturasya bibhrtii| tayoH pravAlainayostathAmbujainiyoddhakAme kimu bddhvrmnnii|| dhAtutAmrAdharaH praaNshurdevdaarubRhdbhujH|| prakRsaiva ziloraskaH suvyakto himavAniva // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaratne dvitiiymriiciH| candrAnana ! candradinaM mRgalocana ! mRgazirazca nakSatram / tithiratithipriya ! navamI zubhayogaH subhaga! bhAti bhvaan(1)| __ kAmaM kamalapatrANAM netre tsyaanukaarinnii| ityAdi vistRtamanyatra / idamupalakSaNam / AhAdakatvapuraskAreNa candrAdisAmyamubhayorapi / yathA-'itthaM dvijena dvijarAjakA. nti'rityAdi 'induprabhAmindumatI babhASa' iti raghuvaMze, 'sphurakamalaprabhe' iti zrutabodhe / pratApo'rkAgni(2)vajrAdyaiH kIrtizcandrAdizubhrakaiH / / kare pordhvarekhAdi pade chatradhvajAdikam // 4 // gamanaM hastisiMhAbhyAM kArkazyaM ca bhujAdiSu // sphuTamihodAhaNam / gamanaM yathA-- pUrva yathA devapaterniyogaM mUrdhA vahankArmukavANahastaH / prAptastathaivAzu gajendragAmI prodbhidyamAno navayauvanena // 'tato mRgendrasya mRgendragAmI'tyAdi / . syuruttarapade vyAghrapuGgavarSabhakuarAH / siMhazArdUlanAgAdyAH puMsi zreSThArthavAcakAH // AdipadAdRSabho'pi / kartavyA ratnasiMhAdyA nararAjAditaH padAt / vizeSya bhAvo AsadAM narabhUmi(3)vizeSaNAt / / yadyatsAmudrikAyuktaM tadvarNyamubhayorapi / kintu ziSTaprayogo'tra niyAmakatayeSyate(4) // ityalaGkArazekhare varNakaratne purussvrnnnmriiciH| (1) idamuttarArdha ka, gapustakayo sti| (2) pratApo'gnyAdi-iti kapuH pAThaH / (3) varabhUmi-iti khapustake paatthH| (4) mayA kalpatayeSyate-iti kapu0 paatthH| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 alaGkArazekhareidAnI sAdRzyaprApakaprakArAnAhaivAdyaiH pratimAnAdyaiH samAnAnimAdibhiH // . bandhucaurArivaMzAyaiH sAdRzyapratipattayaH // 1 // ivAcairiti / tadAhuH-- ivavadvAyathAzabdAH samAnanibhasaMnibhAH / tulyasaGkAzanIkAzapatimApratirUpakAH // sahasadRzasaMvAdizabdAH sAdRzyavAcakAH / pratimAnAyairiti / pratimAnaM pratibimba pratimA pratiyAtanA praticchAyA / pratikRtirarcA puMsi pratinidhirupamopamAnaM syAt / / smaanaadyairnibhaadibhiriti| vAcyaliGgAH samAnazca sadRkSaH sadRzaH sadRk / sAdhAraNaH samastulyaH syuruttarapade tvmii| nibhasaGkAzanIkAzapratIkAzopamAdayaH / bandhviti / bandhurmitraM vayasyazca preyAn prItaH suhRt sakhA / upamAnopameyayorevam / caureti / pratirodhiparAskandipATaccaramalimlucAH / 'mukhakAnticaurazcandra' ityAdi kartavyam / arIti / ripuvairisptnaaridvissdvessnnduhRdH| dvivipakSA'hitA'mitradasyuzAtravazatravaH / abhighAtiparA'rAtipratyarthiparipanthinaH / 'candrasya vairi mukha'mityAdi kartavyam / vaMzAcairiti / santatirgotrajananakulAnyabhijanAnvayau / vaMzo'nvabAyaH santAnaH sapiNDAstu sanAbhayaH // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamarale tRtIyamarIciH / samAnodaryasAdasamarthya sahajAH samAH / sagotrabAndhava jJAtibandhusvasvajanAH samAH // 'candrasagotraM, candrasodaraM mukhamityAdi kartavyam / prakArAntaramAha bhRtakAdyaizca bhRtyAce nyakkArAyaiH kriyApadaiH // sandehatasadvAkyAdyaiH sAdRzyaM pratipadyate // 2 // bhRtakAdyairiti / bhRtako bhRtibhuk karmakaro vaitAnika saH / 'mukhasya mRtakazcandra' ityAdi kartavyam (1) / bhRtyAyairityAdi / bhRtyadAseyadA seradAsamopyakacaiTakAH / niyojya kiMkara meNyasujiSyaparicArakAH // 'mukhasyadAsaH zazI'tyAdi kartavyam / nyakkArArthairiti / nyakkaroti tiraskurvan pratikSipati bhartsati / AkrozatyavajAnAti kadarthayati nindati // viDambayati saMrundhe hasatItyasyati / 'svanmukhaM candraM nyakkarotIti vidheyam (2) / tRNIkRtamadhikSitaM nirastaM ca laghUkRtam / anAdRtamavajJAtamambhojaM tvanmukhendunA // sandeheti / yathA - 'kiminduH kiM padma' mityAdi / tattadvA kyairiti / tasya puSNAti saubhAgyaM tasya kAntiM vilumpati / tena sArdhaM vigRhNAti tulAM tenAdhirohati / / tatpadavyAM padaM dhatte tasya kakSAM vigAhateM / ( 1 ) ityapi boddhavyam - iti kapu0 pAThaH / ( 2 ) dhyeyam - iti kapustake | 8 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 alaGkArazekhare tamarthamanubadhnAti tacchILaM taniSedhati // tasya cAnukarotIti tamarthamanuvi(1)ndati / AkArayatyAhayate jigISati saroruham // . . vidhirambhojasAmrAjye mukhendumabhiSiJcati / tasyA mukhena sahavaM kazcandraM kartumicchati(2) // . bhavanduirna dAso'pi tvadAsyaM cet kimindunaa| candramUrdhni padaM dhatte tathA candrastapasyati(3) // lIyate candramAH kApi bibheti ca palAyate / / daNDI tuprticchndsruupaadisjaatiiyaa'nuvaadinH| salakSaNasapakSAbhasavarNatulitAdikam // ... kalpadezIyadezyAdi ye cAnyUnArthavAcinaH / samAsazca bahuvrIhiH zazAGkavadanAdiSu // bhavantIvAdizabdAzca sAdRzyapratiprattaye / isAha / ..... . ... kavInAM ghaTanA'nyaiva craacrvilkssnnaa| akartumanyayAkartuM kartuM yA kSamate jagat / / iti zrImANikyacandrakArite alaGkArazekhare - varNakaratne saadRshyvrnnnmriiciH| -1 (1) dhAvati-iti vapu0 paatthH| (2) kaH kartuM candramIzvaraH-iti khapustake / ... (3) candra pratapyasi-iti kapustake, candra tapasyati-iti ca khapustake pATho dRzyate / tau ca dUSitatvAdasaGgatatvAca na shobhniiyo| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTharatne prathamamarIciH / SaSThaM ratnam / idAnIM kavisampradAyasya sarvApekSayAbhyarhitatvaM darza yannAha--' asato'pi nibandhena satAmapyanibandhanAt // niyamasya puraskArAt sampradAyastridhA kaveH // 1 // asato'pIti / vastugatyA yanna bhavati tadapi kavibhirnibadhyate / yathA - ratnAni yatra tatrAdrau haMsAdyalpajalAzaye / jalebhAdyaM nabhonadyAmambhojAyaM nadeSvapi // timirasya tathA muSTigrAhyatvaM sUcibhedyatA / zuklatvaM kIrtipuNyAdau kA cAkIrtyaghAdiSu // pratApe raktatoSNatve raktatvaM krodharAgayoH / jyotsnApAnaM cakorANAM pravAlaM sarvavIrudhAm (1) // kesarAzokayoH satkhIgaNDUSAt pAdaghAtataH / mAsAntare'pi puSpANi romAlikhivaliH khiyAm // satAmapIti / pAramArthikamapi na nivaddhyate / yathA vasante mAlatIpuSpaM phalapuSpe ca candane / kAmidanteSu kundAnAM kuDmaleSu ca raktatA // nArINAM zyAmatA pAtaH stanayoryacca (2) vA hiye / niyamasyeti / himavatyeva bhUrjatvak candanaM malaye param / - hemanta ziziroM tyaktvA sarvadA kamalasthitiH // 59 (1) zaivAlaM sarvavAriSu - iti khapu0 pAThaH / ( 2 ) namratA tathA - iti kapustake | Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : alaGkArazekharekiMca(1)- - sAmAnyaprANe zauklyaM puSpAmbhazchatravAsasamm / dhvajacAmarahaMsAnAM hArasya bakabhasmanoH // kRSNatvaM sarvakSAhi(2)meghavAridhivIrudhAm / - .. bhillakAcAmurANAM ca dhUmapaGkaziroruhAm // lauhityaM dhAtumANikyajapAratnavivasvatAm / padmapallavabandhUkadADimIkarajAdiSu // pItatvaM zAlimaNDUkavalkaleSu parAgake / varSAsveva zikhipauDhimadhAveva pikadhvaniH // anyaccakamalAsampadoH kRssnnhribonaaNgsrpyoH| pItalohitayoH svarNaparAgAgnizikhAsu ca / / candre zazaiNayoH kAmadhvaje mkrmtsyyoH| dAnavAsuradaityAnAmaikyamevAbhisaMhitam // apica- . . cirantanasyApi tathA zivacandrasya baaltaa| mAnavA maulito vA devAzcaraNataH punaH / / bhuvanAni nivanIyAt trINi sapta caturdaza / catasro'STI daza dizazcaturaH sapta vAridhIna(3) // aSTAdaza smRtA vidyAzcatasrazca cturdsh| . ye sthale te jale jIvA bhindantyaka raNe mRtAH // mahazcamAdau sarmAnte sUkSmatA nglaampi| ( 1 ) kiMca-iti khapustake nAsti / (2) zailavRkSAdi iti bapustake / (3) 'catasro'STA vityAdi padhaM ghapustake naasti| - - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTharatne prayamamarIciH / dhaulAdirmiyate zabdAnabhA (1) zatadhanUpari ? // nAma tasadupAcau sthAcchaGkaro vRSavAhanaH / / cihnatvena vRSAGko'yaM dhvaje sasvAdRSadhvajaH / / zUlI na sI girizaH zazI na hariNI vidhuH / indumaulimahAdevo gaGgAmaulitu kacit / / ralayorDalayozcaiva vabayoH saJcayorna bhin| nAnusvAravisau ca citramanAya sammatau // ivavadvAhihIhaspautabaitukilaivaca / padAnyetAni deyAni pAdasyAdhe na Atucit // bhUtendramAratezAmAka mahachando nirarthakaH / duroM brAhmaNe vRSTibhojyauSadhapayAdiSu // ityalaGkArazekhare kavisampradAyarane niyamamarIciH / atha saMkSepeNa varNanIyamAhavarNyazca rAjA devI ca dezo prAmaH purI sarit // saro'dhyaraNyodyAnAdriprayANaraNavAjinaH // 1 // hastyarkacandrAvRtavo vivAho'tha svyNvrH|| surApuSpAmbusambhogavizleSamRgayA''zramAH // 2 // kAlA(2) RtuvayAsandhI dhvaantvRkssaabhisaarikaaH|| eSAM viziSya varNanaprakArAH (3) pradazyantenRthe kIrtimaMtApA''jJAduSTazAntivivekitAH / dharmaprayANasaMgrAmazastrAbhyAsanayakSamAH // (1) nabhApUrtirathohammU-iti kapu0 paatthshcimsyaa| / (2) kAlAntaraMhati kaSu0, kalAkAsu-ratisapu0 paatthH| (3) varNanamAha-iti kapu0 pAhaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkAra zekhare-- prajApAlo'rizailAdinivAso (1) ripuzUnyatA | audArya dhairyagA (2) mbhIryaizvarya sthairyodyamAdayaH // devyAM saubhAgyalAvaNyazIlazRGgAramanmathAH / trapAcAturyadAkSiNyapremamAnavatAdayaH // deze bahukhanidravyapaNya ( 3 ) dhAnyakarodbhavAH / durgagrAmajanAdhikya nadImAtRkatAdayaH // grAme dhAnyalatAvRkSasarasIpazupuSTayaH / kSetrAdiha (4) kedAragrAmastrI mugdhavibhramAH // pure'parikhAvatolItoraNadhvajAH / prAsAdAdhvamapA''rAmA vApI vezyA satI nadI // sarityambudhiyAyitvaM vacyo vanagajAdayaH / padmAni SaTpadA haMsanakrAcAH (5) kUlazAkhinaH // sarasyambho laharyambhogajAdyambujaSaTpadAH / haMsacakrAdayastIrodyAna strI pAnya kelayaH // abdhau dvIpAdriratnomipotayAdojalaplavAH / viSNuH kulyAgamazcandrAdvRddhiraurvo'bda (6) pUraNam // araNye'hivarAhebhayUtha siMhAdayo dumAH / kAkolUkapotAdyA bhillabhallUdavAdayaH // udyAne saraNiH sarvaphaLapuSpalatAdayaH / 62 (1) zailAdivAso'ripurazUnyatA - iti kha, ga, ghapu0 pAThaH / (2) gAmbhIryazIryaizvaryo-iti kha, ga, ghapustakeSu / (3) pazudhAnya- iti khapu0 pAThaH / ( 4 ) rudra - iti kapu0, ghaTTa - iti ghapu0 pAThaH / (5) cakrAdyAkulazAkhinaH - iti kapu0 pAThaH / (6) roSadha-iti kapustake / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . SaSTharatne dvitIyamarIciH / pikAlike(1)kihaMsAyAH krAMDAvApyadhvagasthitiH // . zaule meghauSadhI(2) dhAtuvaMzakinnaranijharAH / zRGgapAdaguhAratnavanajIvAdyupatyakAH / / prayANe bherinisvAnabhUkampabaladhUlayaH / kara(3)bhokSadhva(4)jacchatravaNikazakaTavesarAH // . . yuddhe tu varmabalavI(5)rarajAMsi tUrya niryAtanAdAramaNDaparaktanadyaH / chinnAtapatrarathacAmaraketukumbhi- .... . .. yodhAH surItabhaTAH surapuSpavRSTiH // . azve vegitvamaunatyaM tejaH sallakSaNasthitiH / khurotkhAtarajAprauDhijAtigativicitratA // .. gaje sahasrayodhitvamuccatA karNacApalam / arivyUhavibheditvaM kumbhamuktAmadAlayaH // .. sUrye'ruNanA ravimaNicakrAmbujapathikalocanaprItiH / tArendudIpakauSadhi(6)ghUkatamazcaurakumudakulaTArtiH // candre kulaTAcakrAmbujacauravirahitamo'tiraujjvalyam / jaladhijananetrakairavacakoracandrAzmadampatiprItiH(7) / (1) koli-iti ka,kha,gapu0 paatthH|... (2) mahauSadhI-iti khapu0 paatthH| (3) parakSobhagaja-iti ga,dhapu0 paatthH| : ... :: (4) gaja-iti khpustke| (5) cAra-iti khapura, carmatalavAra-iti ghapu0 paatthH| (6) SadhyulUkatama iti kapustake paatthH| (7) jalanidhijananetrakairavacakoracandrAspadaM pratiprItiH-iti kapu0 paatthH| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : alaGkArazekharesurabhI dolAkokiladakSiNavAtadrupallavodbhedAH / jAtItarapuSpacayA''mra(1)maJjarIbhramarajhaGkArAH // . grISme pATalamallItApasara pthikshossyaatolkaa:| saktumapAprapAstrImRgatRSNAmrAdiphalapAkAH // ... varSAmu ghanazikhismayahaMsagamAH paGkakandalo dau|.. jAtIkadambaketakajhaJjhAnilanimnagAhaliprItiH // zaradInduravipaTutvaM jalAcchatA'gastyahaMsavRSadarpAH / saptacchadAH (2)sitAbhrAjarUciH zikhipakSapadapAtA // hemante dinalaghutA maruvakaravavRddhi(3)zItasampattiH / zizire kundasamRddhiH kamalahatirvA gudAmodAH / / vivAhe snAnazuddhAGgabhUSA(4)tUryatrayIravAH / vedIsaGgItahomA(5)dilAjamaGgalavarNanam // ...... svayaMvare zacIrakSA mnycmnnddpsjj(6)taa|... rAjaputrInRpAkArAnvayaceSTAprakAzanam // .. . murApAne vikalatA skhalanaM vacane gatau / lajjAmAnacyutiH premAdhikyaM raktAkSatA bhramaH // . puSpAvacaye puSpAvacayaH puSpArpaNArthane dayite / . mAlAgotraskhalane krodho vakroktisaMbhramAzleSAH // jalakelau saraHkSobhazcakrahaMsApasarpaNam / ... (1) drumamaJjarI-iti ka,gha,pu0 paatthH| (2) saptacchadAsitAbhrAbja-iti ka,kha,gapu0 pATho vicAryaH / (3) vRddhi-iti ka,ghapustakayo sti| (4) bhUSolUlu-uti ga,ghapu0 paatthH| (5) rAmAdi-iti kapu0 paatthH| . (6) sajanAH-iti khapu0 pAThaH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTharane dvitIyamarIciH / | padmaglAniH payaHkSepo'kSirAgo bhUSaNacyutiH // surate sAtvikA bhAvAH sItkArAH kumalAlatA / kAJcIkaGkaNamaJjIraravo ra (1) danakhakSate // virahe tApanizvAsa cintAmauna kRzAGgatAH / abdasaMkhyA nizAdairdhya jAgaraH ziziroSNatA // mRgayAyAM ca saMcAro (2) vAgurA nIlaveSatA | mRgAdhikyaM mRganAso hiMsradroho gatitvarA // Azrame'tithipUjaiNavizvAso hiMsrazAntatA / yajJadhUmo munisutA duseko valkalaM humAH // padmakozotsavaH (3) prAtarmadhyAhne tApasaMpputraH / sAyaM sUrye'tilauhityaM cakrapadmAdiviplavaH // pUrvagretanatvazca sandhiM vyApyopavarNanam / evaM zaizavatAruNya mAdhyasthyaM viSamaM ca tat // andhakAre'tikAThinyaM vizvalopasamarthatA | AkasmikasamArambho niHzaGkamabhisAri ( 4 ) tA // vRkSe pracurazAkhatvaM dalA'darzita sUryatA / ucca prasavotkarSo vayaHpathikasevyatA // abhisAre bhayabhraMzo maJjIrAditiraskriyA / sAhasa rAgitotkarSAH kAlAnuguNavatA // ityalaGkArazekhare kavi sampradAyaratne varNanIyamarIciH / niyamAntaramAha zvetAzcandrAdayo jJeyA nIlAH zrIkezavAdayaH // zoNAstu kSAtradharmAdyAH pItA dIpazikhAdayaH // 1 // ( 1 ) 'dhara - iti khapu0 pAThaH 1 ( 2 ) zvasaMvAro iti-gapu0 pAThaH / (3) padmake kotsavaH - iti ka, kha, gapu0 pAThaH / ( 4 ) sArikAH - iti ka, dhapu0 pAThaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekharedhUsarA a(1)ya dhUlyAdyA jJAtavyAH kAvyavasma'ni / / atraivaM jJAtavyam zvetAni candrazakrApazambhunAradabhArgavAH / halI zeSAhizakrebhau siNhsaudhshrddhnaaH|| sUryendukAntanirmokamandAra[himAdrayaH / himahAsamRNAlAni svargaGgebha(2)radAbhrakam // sikatA'mRtalodhrANi guNakairavazarkarAH / nIlAni kRSNacandrAGkavyAsarAmadhanaJjayAH / / zanidrupadajA kAlI rAjapaTTa vidUrajam / viSA''kAza(3)kuhUzakhA'gurupApatamonizAH // rasAvadbhutazRGgArau pada(4)tApiccharAhavaH / sIricIraM yamo rakSaH kaNThaH khaJjanakekinoH // kRyA chAyA gajAGgArakhalAntaHkaraNAdayaH / zoNAni kSAtradharmazca tretA raudrarasastathA / cakorakokilApArAvatanetraM kapermukham / tenaH sArasamastaM(5) ca bhaumakuGkumatakSakAH / / jihendragopakhadyotavidyutkuJjarabindavaH / pItAni dIpajIvendragaruDezvaraha(6)gjaTAH // .. brahmA viirrssvrnnk(7)pidvaaprrocnaaH| kiJjalkacakravAkAdyA haritAlaM manaHzilA // (1) ratha-iti khpustke| .(2) svardaNDebha-iti ka,gapu0, zvadantaibha-iti ca ghapu0 paatthH| (3) viSakAza-iti ghpustke| (4) tathA picchaMca-iti kapu0 paatthH| (5) pUSaNamastaM-iti kapu0 paatthH| (6) sajjaTA:-iti kapustake / (7) kali-iti gapu0 paatthH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTharate tRtIyamarIcikA dhUsarANi rajo lUtA karabho gRhgodhikaa| . kapotamUSako durgA kAkakaNThakharAdayaH // idamupalakSaNam - haritAH sUryaturamA budho mrktaadyH| ityapi boddhavyam / dvairUpye cA'prasiddhau ca niyamo'yamudAhRtaH / anyadvastu yathA yatsyAt tattathaivopavarNyate / * ityalaGkArazekhare kavisampradAyaratne shuklaadiniymmriiciH| 17idAnIM niyamAnataramAhaekasmAdAsahasraM ca yadyavastu yathA bhavet // .. tattat kaviprayogeNa jJAtavyaM kAvyamicchatA // 1 // atra jJAtavyam eka aindraH karI cAzvo gajAsyaradazukrahak / / dvayaM pakSanadItIranarazrutibhujAdikam // vayaM kaalaamibhuvngnggaamaargeshhggunnaaH| grIvArekhA mahIkoNAstathA zUlazikhAvalI // sandhyA puraH puSkarANi rAmaviSNujvarA'jrayaH catvAri vedabrahmAsyavarNAbdhiharibAhavaH // svardantidantasenAGgopAyayAmayugAzramAH / paJca pANDavarudrAsyendriyasva vratA(1)dayaH / / mahAbhUtamahApApamahAkAvyamahAmakhAH / purANalakSaNaM prANAnilA vargendriyArthakAH // SaD vajrakoNatrizironetrataGgidarzanam / / cakravartI mahAsenavadanAni guNA rasAH // (1)gratAmayaH-iti vapu0 .pAThaH / .... ..... Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare- .. sapta pAtAla bhuvnmunidviipaarphvaajinH| .. vArAzca svararAjyAvrIhivahnizikhAdayaH // aSTau yogAGgavastrIzamUrtidiggajasiddhayaH / brahmazrutivyAkaraNadikpAlA'hikulAdrayaH // navAGgadvArabhUkhaNDakRtsarAvaNamastakAH / vyAghrIstanamughAkha(1)NDazeradhya(2)GkarasagrahAH // daza hastAGgulIzambhuSAhurAvaNamaulayaH / kRSNAvatAro digvizvadevA'vasthendugAjinaH / / ekAdaza mahAdevA: senAzca kurubhUpateH / dvAdazArkA rAzimAsasaMkrAntiguhabAhavaH / zArikoSThakasenAnInetrakSamApatimaNDalAH / trayodaza syustAmbUlaguNA atha caturdaza / vidyAnvayamanu(3)svArADbhuvanadhruvatArakAH / / tithayaH syuH paJcadaza SoDazendukalA'mbi(4)kAH / aSTAdaza dvIpavidyApurANasmRtidhAnyakam // viMzatI rAvaNabhujA(5)netrAghatha zataM tathA / dhArtarASTrAH zatabhiSaktArakAH puruSAyuSam / / rAvaNAGgulyabjadalazakrayajJAbdhiyojanam / sahasraM jAhnavIvaktrazeSazIrSAmbujacchadAH // ravira(6)zmyarjunakaravedazAkhendradRSTayaH / udAharaNameteSAM prasiddhatvAnna likhyate / prahate kevalaM pAnthA mAdRzAH kAvyavani // iti zrImANikyacandrakArite alaGkArazekhare kavisampradAyaratne saGkhyAniyamamarIciH / (1) kuNDa-iti ka.dhapu0 paatthH| (2) zRGgArAdi-iti kapu0 pAThaH / (3) svarAzcaiva-iti kapuH pAThaH / (4) kalAH smRtAH iti kapustake / (4) bhujAlayo'tha-iti ka,ghapu0 paatthH| (6) bANArjuna-iti kh,ghpupaatt| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamarane prathamamarIciH / saptamaM ratnam / idAnIM prakAramupadizaneva kavInAM prakarSabIjamAha - gatAgatasamatvaM ca saMskRtaprAkRtaikatAm / tathA vacanayoH sAmyaM dharmidharmAbhidhAyi ca // 1 // kavayaH kurvate zaktAH samasyApUraNAdikam // AyaM catuSTayaM tatra citrakAvyopakArakam (1) // 2 // gatAgatetyAdi yathA - 'mama ruru madhyama sahAsa kArikA vararava vanadAnava sarasIrasa gajabhujaga taruNIruta radasodara nadabhedana varabhairava kalapulaka patadAtapa' ityAdi / cakArAdasAmye'pi sphuTArthatA yathA - rAjA ( 2 ) nadI mAlikA rAjate dInarakSI pinAkinA nandamayana sahasAnuta ( 3 ) ityAdi / rejire babhUva - tiSThatItyAkhyAte / saMskRtetyAdi / tatra puMlliGge - hArAhAravihArasArasamarA : sambhoga bhogA ( 4 ) dhvarAH saMhArAmaravAravAraNaraNASTaGkAravIrA (5) karAH / lolollAsa(6)bilAsavAya saharA'haGkArahIrAGkurA nIhAroragatArarAgataralA govindakandauda ( 7 ) nAH // strIliGge dharaNI dhAraNI goNI rohiNI ramaNI maNI / kandalI laharI rambhA (8) nArI bherI vasundharA // (1) AdicatuSTayaM citrakAvyopakArakam - iti kapu0 pAThaH ( 2 ) jArA - iti khapu, jarA-iti ghapu0 pAThaH / ( 3 ) sAtvanuta-iti kapu0, sAtvata-iti ca khapu0 pAThaH / ( 4 ) rogAmbarAH - iti kha, ghapu0 pAThaH / (5) tIrAkarAH - iti khapustake | ( 6 ) lolollAgha - iti kapu, lolollola - iti ca ghapu0 pAThaH / ( 7 ) kandodarAH - iti khapu0 pAThaH / ( 8 ) rAmA - iti kha, ghapu0 pAThaH / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 napuMsake-- alaGkAra zekhare - jalaphalapalamUlaM vArikalAlatUlaM vanapalaladukUlaM tUNa (1) gambhIrakUlam / salilakamalacIraM svarNa (2) rAjIvanIraM halarajatakuTIraM dArunAlaM paTIram // bhaNa gaccha dehi saMhara kuru rocaya mArayA'vagacchehi / avalokayA'vacintaya khAdeti ca (3) dhAtujaM viddhi / ekasmimevArthe bahuvacanaikavacanayoH sAmyaM yathAkravyAdo devaro vAri phalino barhiNo naraH / tAdRzo bhUruhAyAzca mAsapherava somapAH // evaM rathinamanthAnazabdAH khuraNasAdayaH / dharmidharmAbhidhAyi padaM yathA suSirArdrapratIhAra culla pillAdizatravaH / sperAlasau matsarazca dharmidharmAbhidhAyakAH // cakArAdvizeSasAmAnyavAcakabhAvA'bhAvavAcakaparigrahaH / taduktam zakuntadhAtumaruto garutmat kAmadarzanam / akSaM vadhUtha gamanaM ceTakAdyA ( 4 ) dvivAcakAH // apidhAnAdyapUpAdibhAvAbhAvapradarzanam / AdipadAt ArAdayutabhinnAvataMsAdi (5) parigrahaH / ityalaGkArazekhare kavi sAmarthyaratne citrAdyupakAramarIciH / (1) tuGga - iti ka, khapu0 pAThaH / (2) tuccha - iti ka, khapustakayoH / ( 3 ) pravadeti ca iti ghapu0 pAThaH / - (4) svacchabaMdhU svagamanacaTakAdyA iti kapu0 pAThaH / (5) AnAdayuta siddhAvalagnAvataMsAdi- iti khapu0 pAThaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamarane dvitiiymriiciH| 71 samasyApUraNAdikamiti / idaM tu kaThinasamasyAbhiprAyeNa / taduktaM-'kavayaH kurvate zaktA' iti / tatraivaM prakAra: yadIdaM syAttadedaM syAtkartA viSayameti ca / ayogyaH khalu kaH zabdaH kutra saMsargadhIne hi // praznottarAtpade bhaGgAtpUrvasminnAdyayojanA / mithyAbhidhAyyasAvevameSa sArvatrikA kramaH // praznati / ke maNDayanti stanamaNDalAni kIdRzyumA candramasaH kutaH shriiH| kimAha sItA dazavaktranItA haaraamhaadevrtaatmaatH||; pade iti / 'mRgAt siMhaH palAyate' ityAdau / mRgamatIti mRgAta te palAya mAMsAya ityarthakaraNAt / pUrvasmimiti / 'pratyarthikIrtinirjitakajaladhavalaM japAkusuma'miti yAvat / avAntaramakArastu etatsvapne mayA dRSTaM citranyastaM vilokyatAm / ariSTametatsaJjAtamindrajAlaM vibhAvaya / / prabodhayatibAlAMzca yathAyogyaM prapUrayet / mubodhamidam / prakArAntaraM tu devrssivrshaapaadyairmnnimntraussdhaadibhiH| manorathena tapasA pApAtpuNyacayena ca // mAyayA zambarAdInAM sarva sNbhaavyetkviH| .. atrAdau dvandvayam / tapastAtkAlikaM puNyam / zrIpAdastu-- rAgavAtsalyazokAdyaurviyoge(1)na madena ca / . matibhrameNa zauryeNa viparItakaraH pumAn // . (1) vinayena-iti kpustke| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare-. ityAha / vizeSastu(1)-- kalpAyabdhyaNu(2)saMsargaprIticakSuHvaNumahAn / yugAntatimidUrocca(3)nikaTe mahadapyaNu // hareradhomukhatvena bimbAcca vipriittaa| dRkpIDanAcanuvyUhAdbhAvanAd bimbato bahu // tamo'kIyAdibhiH kArya zauklyaM jyotsnAdikItibhiH / lauhityaM rktpiitaadisndhyaartnaadhraa(4)dibhiH|| ...timiddhatAprayuktacakSurmAndham / idaM ca 'zailIyati pipIli. kA' itpAdau, 'mazakIyati kuJjara' ityAdau, 'viparIto'bhavajana' ityAdau, eko'pi sa zataM nRpa' ityAdau, 'maSIyati jagapraya'misyAdau, 'zvetadvIpAyave nagada' ityAdau, 'padmarAgAyate namat' ityAdI krameNa boddhavyam / kAsAcitsamasyAnAM nAnAbhuvanIyasaMsargaviSayatvAt (5)tatprakArAH pradayante jagataH pralaye bhUmiorgarutmatsugho()ddhRtau / . . balIndrau(7) hATakezIyayAtrAyAM dvau rasAtale // ' hATakezaH paataalshmbhuH(8)| rasAtale iti trityaanvyi(9)| (1) asAdhAraNyena tatprakArastu-itikha,dhapu0 pAThaH / (2) kalpAdyayANDa-iti kapu0 paatthH| (3) yugAnte cAtidUroca-iti kaSu0 paatthH| (4) ratnakarAdibhiH-iti khapu0 paatthH| (5) bhuvanasaMsargatvAtU-iti kpustke| (6) sudhoddhatA-iti khapu0 paatthH| .. (7) valISThau- iti khapu0 pAThaH / ....... (8) hATakezaH pAtAlazambhuH-iti kapustake naasti|| (9) tRtIyAnvayi-iti kapuH paatthH|. ... .. . Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaratne dvitiiymriiciH| tathA-- cauvimbena jale (1)zAI tvabdhimanthe dvayaM bhuvi / / bhuvItyubhayAnvayi / tathApAtAlaM vaanro(2)kssiptcndndrumpnngaiH| dhvajamAsAdadhUlIbhirbhUmiH svargamupAyayau / zrIkRSNasyodare sarvasaMsargaH saarvkaalikH|| 'pAtAlaM bhUmizca svarga yayA vitynvyH| agastyA'mbhodhipAnAdipaurANikakathAzataiH / zivAdidevasaMcAraiH sAdRzyaH sarvavarNanam // zivAdIti / yatra zivo yAti tatra tatrAntarIyakatayA sarpaH candrAnalAdInAmapi gamanamAvazyakamityarthaH / sAdRzyairiti / lakSaNayA 'mUcyagre parvatadvaya misAdau / aucityena saMgrAme kumbhimuktAbhirdivA tArakitaM nmH| ... ityaadau| rAjazekharastu utpATitainabhonItaiH zailairAmUlabandhanAt / .... tAMstAnarthAn samAlocya samasyAM puuryetkviH|| . ityAha / vRddhAstu kA pratyeti pratImo na drAk pratyemi pratIhi ca / . nahi no tatkimityAyai(3)rUktimAzritya pUrayet // yathA-... . parAjitazcedbhagavAn jarAsandhena jntunaa| ... pratItiragha meM jAtA mRgAt siMhaH palAyate // . (1) jalezAdhorandhi-iti sAghapu0 paatthH| . . . . (2) vAraNe kSipte-iti kapu0 paatthH| (3)na kimityaacai-iti-ghpustke| . ... Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 alaGkArazekhare - mA saMbhAvaya zalyena phAlgunasya praajym| kaH pratIyAtkuruzreSTha ! mRgAt siMhaH palAyate // nahi gANDIvakodaNDa(1)mRgAva siMhaH palAyate / tarika kamalapatrAkSa ! mRgAta siMhaH palAyate / / mubodhamakhilam / tArkikAstu(2). zabdAducchalite sindhau zailANDAdau vidaarite| .. tvatpratApAdravIbhUte svarNAdrau(3) maline ravau // . . virahe sarva dahanaH santoSa sarvameva shshii| kAmini sarva kAmyaM zAnte loSThAyate vizvam // ... vaizeSikeSu kAvyeSu guNeSUtkRSTamandayoH / : apekSAyAM ca saMsarga syAtAmutkRSTamandate // vaizeSikeSu rUpAdipaJcasu / kAvyeSu / guNeSu zauryodAryasaundaryAdiSu / aparikalitakAvyasaraNigIzvaraM vazIkartumanaticiramanusaran kaviH avyayairajahalliGgaiH saadhaarnnvishessnnaiH|| chando jJAtvA pRthagvAkyaiH svabuddhyA mAnasIM zrayet // samasyaM padaM vAkyamiti smrtvym(4)| zizUnAM gataye'smAbhirdiAtramiha darzitam / kAvyakAntArapAnthAnAmIgarthe kiyAn zramaH // iti zrImANikyacandrakArite alaGkArazekhare kavisAmarthyaratne samasyApUraNAdimarIciH / ...( 1 ) kodaNDo mRgAdityAdi-iti kapu0 pAThaH / (2) tArkikAstu-iti kapustake naasti| (3) svarNAyaNDAditaijase-iti khapu0 paatthH| (4) samasyApadaM vAkyaM smartavyam-iti ka,pu0 paatthH| : Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaratne prathamamarIciH / aSTamaM ratnam | 'rasa Atme' syuktam / tatra yathAtmAnaM vinA zarIramaprayo jakam, tathA rasaM binA kAvyam / yathAha - sAdhupAke'pyanAsvAdyaM bhojyaM nirlavaNaM yathA / tathaiva nIrasaM kAvyaM na syAdasikatuSTaye // . tatra rasatvamaGgAGgibhAvAnna sakalavibhAvAdisAkSAtkAraka tvam / vizeSaNaM (1) samUhAlambanavAraNAya / rasatvamapi jAtiriti vayam / kecittu - kAraNenA'tha kAryeNa sahakAribhireva ca / vyaktatvaM nIyamAnastu sthAyI bhAvo rasaH smRtaH // kAraNamaGganAnavayauvanAdi / kAryANi - stambhaH svedo'tha romAJcaH svarabhaGgo'tha vepathuH / vaivarNyamayAvityaSTau sAtvikA matAH // sahakAriNa udyAnAdayaH / vyabhicAriNo glAnyAdayaH / yadAhuH - vibhAvairanubhAvaizca sAtvikairvyabhicAribhiH / AropyamANa utkarSa sthAyI bhAvo rasaH smRtaH // tamidAnIM vibhajate- 75. zRGgArahAsya karuNaraudravIrabhayAnakAH // bIbhatsA'dbhuta zAntAzca kAvye nava rasAH smRtAH // 1 // zRGgArasvahAsyatvAdikaM jAtivizeSa eva (2) / vyakti praznastu su. khajJAnAtmakarasavAdimatena bhavatyeveti dik / tatra zRGgAraM vibhajatesambhogo vipralambhaya zRGgAro dvividhaH smRtaH // ( 1 ) aAGgItyAdi samUhA - iti kha, ghapu0 pAThaH / ( 2 ) vAkyamidaM kapustake nAsti / - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare tatra strIpuMsalakSaNeSTamAptau ratireva sambhogaH / taduttam anuraktau niSevetAM yatrAnyonyaM vilAsinI / darzanasparzanAdIni sambhogo'yamudAhRtaH // tatra nAyikAzrayaH sambhogo yathA zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanai... nidrAvyAjamupAgatasya muciraM nirvaye patyurmukham / visrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // Alokya namramukhItyanvayaH / nAyikA caturdhA-- anUDhA ca svakIyA ca parakIyA paNAGgAnA(1) // 2 // trivargiNaH svakIyA(2) syAdanyAH kevalakAminaH // tatraanuraktA'nuraktana svayaM yA svIkRtA bhavet // 3 // sA'nUDheti yathA rAjJo duSyantasya zakuntalA // devatAgurusAkSyeNa svIkRtA svIyanAyikA // 4 // parakIyA'pyanUDhaiva vizeSastu sphuttstyoH|| sAmAnyavanitA vezyA bhavetkapaTapaNDitA / / 5 / / nahi kazcitpriyastasyA dAtAraM puruSaM (3)vinA // asyAH prakAzo'nyAsAM pracchanno ramaNa iti vizeSaH / tAzcASTadhAkhaNDitotkaNThitA proSyatpatikA(4) caabhisaarikaa6|| kalahAntaritA vAsakasajjA vipralabdhikA // svAdhInabhartRkA cAnyA catasro'pyaSTadhA matAH // 7 // (1) varAGganA-iti kapu0, parAGganA-iti ca ghapu0 pAThaH / (2) trivarNinA-iti kapustake / (3) nAyaka-iti ka,pu0 paatthH| (4)khapustake zoSitpatikA-iti paatthH| savAzukha evetyupekssyH| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamarane prathamamarIciH / nAyakAzrayo yathAtvaM mugdhAkSi ! vinaiva kaJculikayA dhatse manohAriNI lakSmImityabhidhAyini priyatame tadvITikAsaMspRzi / vAyyopAntaniviSTasasmitasakhInetrotsavAnandito niryAtaH zanakairalokavacanopanyAsamAlIjanaH // rUpasaubhAgyasampannaH kulInaH kuzalo yuvA // anuDataH sUnRtavAG nAyakaH prItaye striyaaH||8|| ayaM bahupakAro'pi saMkSepeNa cturvidhH| anukUlo dakSiNazca zaThadhRSTau ca te yathA // nIlIrAgo(1)'nukUlaH syaadnnyrmnniirtH||9|| dakSiNazvA'nyacitto'pi yaH syAdavikRta: sriyaam|| priyaM vatyApriyaM tasyAH kurvan yo vikRtaH(2) shtthH||10|| dhRSTo jJAtAparAdho'pi na vilksso'vmaanitH|| / vipralambhastubhAvo yadA ratirnAma prakarSamadhigacchati // 11 // nAdhigacchati cAbhISTaM vipralambhaH sa ucyate // abhISTaM strIpuMsalakSaNameva / sa capUrvAnurAgo mAnAramA pravAsaH karuNAtmakaH // 12 // vipralambhazcaturdhA syAtpUrvapUrvo hyayaM guruH / strIpuMsayonavA''lokAdevollasitarAgayoH // 13 // jJeyaH pUrvAnurAgo'yamalAbhAdatikAmayoH // yathApremAH praNayaspRzaH paricayAdudgArAgodayA- ..... stAstA mugdhadRzo nisargamadhurAzceSTA bhaveyumayi / (1) lInarAgo-iti kapustake pAThaH prkRtviruddhH| (2) kurvannavikRtI-iti kpustk|. . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 alaGkArazekhareyAsvantaHkaraNasya bAhyakaraNavyApArarodhI kSaNA dAzaMsAparikalpitAsvapi bhavatyAnandasAndro layaH // athA'nyavanitAsaktamavagamya svavallabham // 14 // ISyAvazena mukhyameSa mAna udAhRtaH / / yathAsA patyuH prathamAparAdhasamaye sakhyopadezaM vinA no jAnAti savibhramA'GgavalanAvakroktisaMsUcanam / svacchairacchakapolamUlagalitaiH paryastanetrotpalA bAlA kevalameva roditi luThallolAlakairazrubhiH // pravAsaH paradezasthe dvitIye birahodbhavaH // 15 // yathAtvAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyA mAtmAnaM te caraNapatitaM yAvadicchAmi katum // astAvanmuhurupacitaidRSTirAlupyate me krUrastasminnapi na sahate saGgamaM nau kRtAntaH // .... isaadi| sthAdekatarapazcatve dampatyoranuraktayoH // zRGgAraH karuNAkhyo'yamajasyeva rteriv(1)||16|| nanu zRGgArasya ratiprakRtitvAttasyAzca sukhasaMvedanarUpatvA ttasya vimalambhe'sambhavAt (2)sa kathaM zRGgArabheda iti cena, 'dhanyo'hamasyAH kRte dazAmimAmanubhavAmi' iti tatrApi tada bhimAnAta (3) / kacitsambhogapoSakatvena spRhaNIyatvAceti vi. (1) vipralambhe'bhAvAt-iti kapu0 paatthH| (2) syendumatIriva-iti ghapu0 paatthH| (3) tadabhidhAnAt-iti kapu0 pAThaH Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaratne prathamamarIciH / stRtaM mayaiva kAvyaratne (1) / zrIpAdastu -- ratirbhavati devAdau munau putre nRpe gurau / 1. zRGgArastu bhavet saiva yA kAntAviSayA ratiH // tatra deve yathA kaNThakoNa viniviSTamIza ! te kAlakUTamapi mahAmRtam / apyupAttamamRtaM bhavadvapurbhedavRtti yadi me na rocate // munau yathA haratyadhaM samprati hetureSyataH zubhasya pUrvAcaritaiH kRtaM zubhaiH / zarIrabhAjAM bhavadIyadarzanaM vyanakti kAlatritaye'pi yogyatAm // putre yathA ehyehi vatsa ! raghunandana ! pUrNacandra ! cumbAmi mUrdhni suciraM ca pariSvaje tvAm / Aropya vA hRdi divAnizamudvahAmi vande'thavA caraNapuSkarakadvayaM te // nRpe yathA te kaupInadhAsta eva hi paraM dhAtrIphalaM bhuJjate teSAM dvAri nadanti vAjinitrahAstaireva labdhA kSitiH (2) // tairetatsamalaMkRtaM nijakulaM kiMvA bahu bramahe ye dRSTAH paramezvareNa bhavatA tuSTena ruSTena vA // gurau yathA - 79 hA tAta ! vizvajanavatsala ! mAmakInajIvoSadha ! sumaNivaMzavataMsabhUta ! | syAM cedbhavatkulajasadmani ceTakaH syAM yadrA bhavaccaraNapaGkajareNureva || ( 1 ) vAkyaratna - iti kapustake | (2) sthitiH - iti khapustakasthaH pATha ekArthakatvAdanupayuktaH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekharehAsamUlaH samAkhyAto hAsyanAmA raso budhaiH||.. ceSTAGgaveSavaikRtyAbAcyo hAsasya codbhavaH // 17 // kapolAkSikRtollAso bhinnoSThaH sa mahAtmanAm // vidIrNAsyazca madhyAnAmadhamAnAM sazabdakaH // 18 // yathA napuMsakamiti jJAtvA priyAyai preSitaM manaH / tattu tatraiva ramate hatAH pANininA vayam // zokotthaH karuNo jJeyastatra bhUpAtarodane(1) // .. vaivarNyamohanirvedapralayAzrUNi varNayet // 19 // 'yathA madekaputrA jananI jarAturA navapramUtirvaraTA tapasvinI / gatistayoreSa janastamardayanaho vidhe! svAM karuNAruNaddhi no // krodhAtmako bhavedraudraH krodhaprauvyA ca vairiNaH / / bhISmavRttirasAmAnyo bhavedugrakriyAzrayaH // 20 // svaasghaatsvshNsaa'strotkssepbhrukuttystthaa(2)|| atrA'rAtijanAkSepo dalanaM copavarNyate // 21 // yathA kRtamanumataM dRSTaM vA yaridaM guru pAtakaM ___ mnujpshubhirnimryaadairbhvdbhidaayudhaiH| narakaripuNA sAdha teSAM sabhImakirITinA mayamahamamRGbhedomAMsaH karomi dizAM balim // utsAhAtmA bhavedvIro balazastrAzrayazca sH|| nAyako'tra bhavetsarvaiH zlAghyairabhi(3)mato guNaH // 22 // (1) bhUyAsu rodanam iti kapu0 paatthH| . (2) svayaM zastrotkSepa-iti kapu0, zvAsAghAtasvazastrAstrokSepa iti ghapu0 paatthH| .. '. (3) radhigato-iti khapu0 pAThaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA aSTamarane prathamamazIthiH / yathA kSudrAH ! saMtrAsamete vijahita harayo ! bhinnazakremakumbhA ! yuSmadgAtreSu lajjAM dadhati paramamI sAyakA niSpatantaH / saumitre ! tiSThaH pAtraM tvamasi nahiM rUpAM nanvahaM meghanAdaH kiMcidbhrUbhaGgalIlA niyamitajaladhiM rAmamanveSayAmi // bhayAnako bhavedbhItiprakRtigharavastunaH // sa ca prAyeNa vanitAnIyabAleSu dRzyate // 23 // digAlokAsssya zoSaGgikampagadgada saMbhramAH // stambhavaivarNyamohAzca varNyante vibudhairiha // 24 // 81 yathA grIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane dattadRSTiH pazcArdhena praviSTaH zarapatanabhayAd bhUgasA pUrvakAyam / zaopairardhAvalIDhaiH zramavivRtamukhabhraMzibhiH kIrNavarmA pazyodagraplutatvAdviyati bahutaraM stokamurvyAM prayAti // bIbhatsaH syAjjugupsAtaH sauhRdyazravaNekSaNAt // niSThIvanAsyabhaGgAdi syAdatraM mahatAM naca // 25 // utkRtyotkRtya kRttiM prathamamatha pRthUtsedhabhUyAMsi mAMsA - "nyaMsasphik pRSThapiNDAdyavayava sulabhAnyugragandhIni jagdhvA / ArtaH paryastanetraH prakaTitadazanaH pretaraGkaH karaGkAH daGkasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti // vismayAtmA'dbhuto jJeyaH sa cA'saMbhAvya vastunaH // darzanAcchravaNAdvApi prANinAmupajAyate // 26 // 11 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare tantra netravikAraH (1)syAtpulakA sveda eva c|| nispandanetratA sAdhusAdhuvAdAstathA(2) matAH // 27 // yathAcitraM kanakalatAyAM zaradindustatra khaJjanadvitayam / tatra ca manojadhanuSI tadupari gADhAndhakArANi // samyagajJAnasamutthAnaH zAnto nispRhanAyakaH // rAgadveSaparityAge samyagjJAnasya caudryH|| 28 // pazcAttApaH zarIrAdiyAvastuviDambanam // ..., vivekacittasthairyAdiyogAdyAstasya lakSaNam // 29 // yathAaho vA hAra vA kusumazayane vA dRSadi vA . maNau vA loSThe vA balavati ripo vA muhRdi vA / tRNe vA sTeNe vA mama samahazo yAntu divasAH . kacitpuNyAraNye ziva ziva ziveti pralapataH // sTeNaM strIsamUhaH / atrA'hiriva hAro heyo natu hAravadahirapyupAdeya iti boddhavyam / atra sarvatra tattadrasamAtre(3) udAharaNamiti smartavyam / idAnIM rasAnAmavirodhavirodhAvAhazRGgArahAsyau karuNabIbhatsau vIraraudrako // bhayAnakA'bhutau mitre mithaH zAnto na kasyacit 30 zAnte karuNavIbhatsI na kiMcivaSTi cA'dbhutaH // zRGgAre zAntakaruNau hAsyasya karuNo ripuH // 31 // (1) netravikAsaH-iti ghpustke| (2) tathA ca gI:-iti skha,ghapu0 paatthH| . (3) tattadrasatvamA-iti ka,khapustakayoH pAThaH / ..... Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaratne prathamamarIciH / - atra karuNabIbhatsayomaitrI vizeSAbhiprAyeNeti smartavyam / sthAyI bhAvo rasa ityuktamata Aha-- ratirhAsazca zokazca krodhotsAhau bhayaM tathA // jagupsA vismayo bhAvA nirvedaH sthAyino nava // 32 // ___ sthApino bhAvA navetyarthaH / nanu nirvedasya kathaM zAntarasa. sthAyitA, vyabhicAritvAditi cen| adhikaraNabhedenobhayAvirodhAdityanyatra vistaraH / sthAyilakSaNaM tu - viruddhairaviruddhairvA bhAvairvicchidyate na yH|| svAtmabhAvaM nayatyanyAn sthAyI bhAvaH sa ucyate // 33 // __yathA lavaNAkaraH(1) |virudairjugupsaadibhirvirudai ratyA. dibhiryo na vicchidyate / vizeSalakSaNaM tu-mano'nukUlaviSaya. khAtmakasaMvedanaM ratiH / aGgakrIDAdibhizvetovikAro hAsaH / iSTanAzAdijanitaM cittavaiklavyaM zokaH / pratikUleSu taikSaNyaprarohaH krodhaH / kAryArambhe sthirasaMrambha utsAhaH / vyAghrAdidarzana. janitaM cittavaiklavya(2) bhayam / doSadarzanAtpadArthe garhaNaM jugupsaa| lokasImA'tikrAntapadArthaviSayazcittavikAro vismayaH / tasyajJA. nAdAdibhiH svAvamAnanaM nirvedaH / ete ca sarvabhAveSu mukhyA: / yadAha.. yathA narANAM nRpatiH ziSyANAM ca yathA guruH / .. tathA sarveSu bhAveSu sthAyI bhAvaH smRto mahAn // vibhAvo dvividhaH, uddIpana Alambanazca / tatra kokilavasantAdiruddIpanaH nAyikAdirAlambanaH / yogA(3) / asmAkaM (1) yathA lavaNAkaraH-iti khapustake nAsti / (2) manaHklavyaM-iti kapu0 pAThaH / (3) yogAdapi-iti kapu0 paatthH| . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhara- . mate ratitvAdikamanubhAvatvAdikaM ca jAtireva / nahi vaizeSikA: divadasmatyakriyeti / anubhAvalakSaNaM tuanubhAvo vikArastu bhAvasaMsUcanAtmakaH // tatra helAvicchittivindhokakilakizcitavibhramAH // 34 // lIlA vilAso hAvazca vikSapo vikRtaM mdH(1)| mohAyitaM kumitaM mauradhyaM ca tapanaM tthaa|||35|| lalitaM cetyamI hAvAzceSTAH zRGgArabhAvajAH // etacAsmAbhireva prapaJcitamanyatra / sAcikalakSaNaM tu(2)rajastamobhyAmaspRSTaM manaH sttvmihocyte||36|| nivRttaye'sya tatyAgAt prabhavantIti sAsvikAH / / asya rasasya / vyabhicArilakSaNaM tu.vizeSeNA'bhitaH kAye sthAyinaM bhAvayanti ye||37|| anu(3)bhAvAdihetUMstAn vadanti vyabhicAriNaH / / AdipakSAt svedAdiparigrahaH / te canirdheduglAnizaGkAkhyAstathA'sUyAmadazra(4)mAH // 30 // AlasyaM caiva dainyaM ca cintA mohaH smRtitiH / / brIDA capalatA harSazvAvego jaDatA tathA // 39 // garyo viSAda autsukyaM nidrA'pasmAra eva ca // suptaM virodho'marSazcApyavAhityamayogratA // 40 // . (1) vittasaMmadaH-iti ghapustake / :-: (2) ita Arabhya 'vyabhicArilakSaNaM tu' ityantaH pAThaH kapustake naasti| ... (3) anubhUtAdi-iti kapu0 paatthH| (4) bhramAH-iti khapustake / . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaratne prathamamarIciH matirvyAdhistathonmAdastathA maraNameva ca // bAsazcaiva vitarkazca vijJeyA vyabhicAriNaH // 41 // ... amI ca pratyekaM (1) bhAvyante kacicchabalatApi ( 2 ) / yathA 'kAskArya zazalakSmaNa' ityAdI / atra kA'kAryamiti vitarkaH 1 bhUyo'pi dRzyeta setyautsukyam / doSANAmiti matiH / kope'pIti smRtiH / kiM vakSyantIti zaGkA / svapne'pi sA. durlabheti dainyam | cetaH svAthyamupaihIti dhRtiH / kaH khalvityAdi cintA / ityalaGkArazekhare vizramarale rasamarIciH / 'pare ra sadoSA'bhAvAnukUlavarNAdayaH kAvyazarIre manaH' ityuktam / ato rasadoSAnidAnIpAha svasvazabderupAdAnaM bhAvasya ca rasasya ca // kaSTaprakalpanIyatvamanubhAvavibhAvayoH // 1 // prakrAnta (3) rasavairitvaM teSAM vyaktiviparyayaH // anaucitI ca sarvatra rakheM doSAH syuriidRshaaH||2|| sAmAnyato vizeSato vA svasvavAcaka zabdamatipAdi (4)tAnAM nirvedAdInAM ratyAdInAM vA rasAnanuguNatvamiti sakalAnubhavasiddham / tatra vyabhicAriNaH svazabdopAdAnaM yathA-savrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare * satrAsa bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / serSyA jantusutAvalokana vidhau dInA kapAlodare pArvakhA navasaGgamapraNayinI dRSTiH zivAyA'stu vaH // (1) pratyekameva zlAdhyante iti kha, ghapu0 pAThaH / (2) sarvabhAvatApi - iti kapura pATha (3) prakRte iti kapura pAThaH pAdakAnAM - - iti kapustake | Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 alaGkArazekhare - savrIDA nayananipAtanAt / atra vrIDAdInAM svasvabhAvamatipAditAnAM camatkArajanakatvasya sahRdayasAkSikatayA tadabhAvAdeva rasabhaGga ityucitam / etadeva pratyudAharaNena pratipAdayanti - dhyAnamrA dayitAnane mukulitA mAtaGgacarmAmbare sotkampA bhujage nimeSarahitA candre'mRtasyandini / maliH surasindhudarzanavidhau mlAnA kapAlodare ityAdi / sthAyino yathA saMprahAre praharaNaiH mahArANAM ( 1 ) parasparam / uNatkAraiH (2) zrutigatairutsAhastasya ko'pyabhUt // saMprahAraH saMgrAmaH / atrotsAhasya | rasastha rasazabdapratipAdi - tasya rasA'janakatvam / yathA- tAmanaGgajayamaGgalazriyaM kiMciduccabhujamUlazobhinIm / netrayoH kRtavato'sya gocare ko'pyajAyata rasAM nirantaraH / / zRGgArAdipadapratipAditasya yathAAlokya komalakapolavalAbhiSiktavyaktAnurAmasubhagAmabhirAmamUrtima | pazyaiSa bAlyamativRtya vivartamAnaH zRGgArasImani taraGgitamAtanoti // anubhAvasya kaSTamakalpanIyatvaM yathAkarpUradhUlidhavaladyutipUradhauta dikhaNDale zizirarociSi tasya yUnaH / kIlA ziroM'zuka niveza vizeSaklRptivyaktastanonnatira bhUnnayanAnau sA // ( 1 ) svahArANAM - itikapu0 pAThaH / (2) pustakaye'pi jhaNatkArai:- iti pAThaH / sa cA'saGgata iva pratibhAti / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamarale dvitIyamarIciH / atra candrAdaya uddIpanavibhAvAH zRGgAra (1) yogyAnubhAvapratItyAsvAdanA'paryavasAyinaH sthitAH / yadyapyaMzukanivezo 'nubhAvasvayogyastathApi tasya stanavyaktiprayojakatvenopAdAnAdanubhAvatvAparyavasAnam (2) / yadvA puMniSTha eva zRGgAraH pratipipAda viSitaH, 'abhUnayanAvanau se' tyanena tasyaivAlambanatvapratipAdanAt / naca puMsi - kazcidanubhAva upAttaH, naca vibhAvairAkSepAI iti kaSTena kalpanIyaH / vibhAvasya yathApariharati ratiM matiM lunIte skhalatitarAM parivartate ca bhUyaH / iti bata ! viSamA dazA'sya dehaM paribhavati prasabhaM mitra kurmaH // 'ityanena prakAreNAsya dazA dehaM paribhavati' ityanvayaH / atra ratiparihArAdInAmanubhAvAnAM karuNAdAvapi (3) sambhavAt kAminIrUpo vibhAvo yatrapratipAthaH, prakaraNAdisApekSa (4) tvAt / prakRtarasavirodhiviSayako vibhAvAdiH / tatra vibhAvavyabhicAgorudAharaNaM yathA prasAde vartasva prakaTaya mudaM saMtyaja ruSaM priye ! zuSyantyaGgAnyamRtamiva te siJcatu vacaH / nidhAnaM saukhyAnAM kSaNamabhimukhaM sthApaya mukhaM na mugdhe ! pratyetuM prabhavati gataH kAlahariNaH // ( 1 ) zRGgArayogyA anubhAvApratIsthA-iti khapu0, yogyA anu* bhAvAH pratItyAnAsvAdanA - iti ca ghapu0pAThaH / ( 2 ) pAdAnAttasya tadanubhAvakatvaparyavasAnam - iti kha, dhapu0 pAThaH / (3) saMbhAvanAskAminIrUpo vibhAvo'pyatra pratipAdyaH - iti kapu0 pAThaH / ( 4 ) sabhyapatatvAt - iti ghapustake / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekhare - atra zRGgAre pratikULasya zAntasyAnityatAprakAzana rUpo vi. - bhAvaH tatmakAzito nirvedazca vyabhicAryukto'yuktaH (1), zAnte niH rvedasya sthAyitvAt / vyaktiviparyaya iti / yayaktau yadvarNanamanucitaM tatra tadvarNanam / vyaktayo divyA adivyA divyAdivyAzca / taMtra divyatvam - amatyaikarUpatA / yathA- zivAdeH zeSAdeH / divyatvam matyaikarUpatA / yathA-mAlatImAdhavAdeH (2) / divyAdivyatvamubhayarUpatvam (3) / yathA zrIkRSNAdeH / trividhA apyete caturvi ghA (4) bhavanti / vIraraudrazRGgArazAntarasaMdhAnIH dhIrodAttadhIroddhatadhIralalitadhIra mshaantaaH| yathA- rAmabhArgava zrIkRSNajImUtavAhanAH / ete cottamamadhyamAdhamabhedAdbahavo bhavanti / tatra svaHpA tAlagamana samudrAdyullaGghanaparvatasphoTanAdyutsAho divyeSveva varNanIyaH / adivyeSu tu yAvadeva lokaprasiddhamucitaM tAvadeva varNa. nIyam | anaucitI ca mahAn rasadoSaH / sA cabhavAnIzaGkarAdInAM pitrorvA kelivarNanam / atyuktirvA namaHsAbhyaM stanAdA (5) vityanaucitI // ityanenoktAsti(6) / yadyapi kumArasambhave kAlidAsena varNitam, tathApyarvAcInairna kartavyam / nahi gajAdInAmaudarya tejo vaTakASThamazitaM pacatItyasmadAdInAmapyadaryeNa (7) tejasA tathA bha - : 8/ ( 1 ) rUpo'nubhAvaH tatra prakAzito nirvedasya - iti kapustake (2) matyaikarUpatA - mAlatI - iti ka, ghapustakayornAsti / - (3) ubhayarUpatvaM iti ka, ghapustakayorna dRzyate / (4) adhyetAzcaturdhA - iti kapu0 pAThaH / 1 (5) stanAdau syAdanaucitI - iti kha, ghapu0 pAThaH / ( 6 ) ityanenAsti varNanam - iti kapu0 pAThaH / (7) gajAdInAmudayai tyasmadAdInAmudaryeNa iti ka, kha - " - pustakayoH / -1 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaranaM dvitiiymriiciH| vitavyamiti nyAyAt / tasyApi doSatvAdvA dossaantrvditi(1)| doSo vyaktiviveke'yaM kavilokavilocane / kAvyamImAMsakaprAptamahimA mhimaa''ht:(2)| yadAha mahimA- . .. anaucityAhate nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / prasiddhyaucityamUlA hi rasasyopaniSatparA // IdRzA ityanenAnye'pyanaucityahetavo doSA bhavantIti darzitam / yathA-nAyikAyA mAnAdinA caraNaprahArAdinA vA nAyakasyAtyantikakopAdivarNanam / vyaktiviparyayAnaucityayoravAntara. bhedavivakSayedaM(3) bhedakathanam / amISAM kacidadoSatApi / yatra na rasahAnirbhavati tatra sahRdayaraiva paryAlocanIyamiti granthagaurava. bhayAneha tanyate iti / ityalaGkArazekhare vizramaratne rsdossmriiciH| idAnImanukUlAna varNAdInAha(4)uddAmA vIraraudrAdau chandorItyakSarAdayaH / / hRdyAH zaGgArahAsyAMdo parayormadhyamA gtiH||1|| raudrAdAvityAdipadena bhayAnakasya, hAsyAdAviti karuNasya parigrahaH / parayorvIbhatsAdbhutayoH / zAntasya niyamo (1) doSAnvaktuM vadanti-iti kapu0 pAThaH / (2) 'doSo vyaktiviveke'muM..."mImAMsikaprApta'-'doSaM....."vi. ghekeSu...."mImAMsiSu prAptaM'-'doSaM"mImAMsiSu prAptamahi. mA mahitAhate'-iti pAThavayaM krameNa ka,kha,ghapustakeyU. plbhyte| (3) vivakSayA bhedaH-iti ka,ghapu0 paatthH| (4)varNanIyAnAha-iti kapuH pAThaH / / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alakArazekhare-- nAstIti hRdayam / uddAmA iti / chandaH daNDakahaMsagdhirAdi / rItigauMDI | akSareSu zrIpAda: 1 90. uddAmAH sAntarAlena (1) sajAtIyetareNa ca / yogASTAdyAzca (2) catvAraH zaSau ( 3 ) vikaTagumphanA // hRdyA iti / upendrAdicchandaH / iha rItirvaidarbhI / akSareSu punaH sa eva ( 4 ) - raNau (5) ca laghvantaritau noparyanunAsikaH / asamAso'tha so'lpo vA hRdyaM syAtsandhisaukhya (6) vat // yathA - anaGgaraGgapratimaM yadaGgaM bhaGgIbhiraGgIkRtamAnatAyAH / kurvanti yUnAM sahasA yathaitAH svAntAni zAntA'paracintanAni // atra vaiparItyaM doSAyeti manasi kRtvA kacidadoSatAmAhavaktRvAcyaprabandhAnAmaucityena kacitkacit / racanAvRttivarNAnAmanyathAtvamapISyate // 2 // yathA-- : manyAyastArNavAmbhaH plutakuharacalanmandaradhvAna dhIraH koNAghAteSu garjatmalayaghana ghaTAnyonyasaMghaTTacaNDaH | kRSNAkrodhAgradUtaH kuruzatanighanAspAtanirghAtavAtaH kenA'smatsiMhanAdapratirasita sakho dundubhistADito'yam // ! (1) svAntarAlena - iti kapu0 pAThaH / (2) yogAdyAzcaiva - iti kapu0 pAThaH / (3) zeSA - iti kapustake | (4) punastu evaM - iti kapu0 pAThaH / ( 5 ) nasau - iti kapu0, Izau - iti ghapu0 pAThaH / ( 6 ) sauSThavam - iti pu0 pAThaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaratne tRtiiymriiciH| bherIzatasahasrANi DhakAzatazatAni c| / ekadA yatra hanyante koNAghAtaH sa ucyate(1). // atra hi na vAcyamuddAma(2) praznatvAt / prbndhshcaabhine| yatvAnna tathA / kintu vaktA bhImasena iti tadaucityAduddAmA varNAdayaH / kacidvAcyaucityAt / yathA- ..... , zaGkhacyAkIrNaraGku drutanizitazarakSuNNadIvyattarakSu jyAghoSakSubdhakaNThIravaravacakitavyastamAtaGgayUtham / - khaDgavyAlUnakhaDgaM tumalakala kalaM prAntakUjaccha kuntaM / bhalladhvastA'ccha bhallaM vanabhuvi mRgayAkarma tena pratene // - atra hi vAcyasya sarvaprANiviplavAtmakamRgayAyA eva tayAtvAt tatvam / kacitpabandhaucityAt / yathA kAdambaryAdau pR. gAre'pi na mamRNA varNA iti dik / sarvasAdhAraNa doSamAhagRhItamuktako neSTo haracAnAM vizeSataH // mAtrabhedo'pyataH ilAdhyaH pade tveSa zubhAvahaH // 3 // ekasya padasya zeSe yo varNaH so'parasyAye na dIyate / yathA-nAkakalA / hakArarephacakArANAM tu sutarAm / yathA pravAhaharitA dUrvA vihArarasitaM (3)tthaa| sphUrjakAcacayA bhUmibhUyaH puNpairavApyate // mAtrAbhede tu svalpo dossH| yathA-nAkakAdambinI / pade sveSa na doSA, kintu guNaH / yathA 'vandAmahe mahezAna' ityAdau / (1) padyamidaM kha,ghapustakayo sti| (2) vAcyamuhAmaM prabandhatvAt-iti kapu0 pATho viparItaH / (3) vivAharasitaM-iti ka,svapu0 pAThastUdAharaNA'nanukUlaH / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ alaGkArazakhareanyadapyAharaNayozca(1) cavarNasya zaithilyAyaiva bhUritA // 4 // repha(2)NakAracavarNANAM bhUyastvaM zaithilyahetutayA rshaanikrmityrthH| sandhau varNadoSamAha-- zarahA(3)stAdatihRye namazarahA: kAhakArAcca / chacatathazarA nakArA(4)dadharA doSAya bhUyasAM yogH||5|| tAt takArAt kAt kakArAt adharA adhovartinaH a. tihadhayoH zRGgArahAsyayo rasayordoSAya bhavanti / zabdadoSakaSTasyAnvayabodhavirodhitA, asya tu tasminnapi rasahAniriti vizeSaH / anaikAntikabAdhayorivA'numitau / etadbhine taditi rahasyam / bhUyasAM varNAnAM yogaH kAtyAdipade / zruta(5)mevA'nyathAkAramakSarANi kiyantyapi / kAvyAlaGkAravidyA(6)yAM zauddhodanirasUtrayat / / upakramo doSaguNAvalaGkAro'tha varNakaH / sampradAyaH kavestasya sAmarthyamaya vizramaH / aSTau ratnAni dIptAni santyalaGkArazekhare / catvAraH syuralaGkAre sampradAye mriicyH| sAmarthya dvau parasmistu paJcake sthustrayastrayaH // (1)ralayozca-iti kapu0 paatthH| (2) rephalakAra-iti kapu0 paatthH| (3) rasahA-iti kapu0 paatthH| (4) zakakArA-iti kapustake, makArA-iti dhapustake / (5) zruti-iti kapu0 paatthH| (6) vidyAbhyAM-iti kpustke| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaratne tRtiiymriiciH| mAmakInAM kRtimimAM dveSato(1) dUSayanti ye / kAvyavAtI na jAnanti te nUnaM pAMsulAsutAH(2) / / Aste yadyapi pUrvapaNDitakRtavyAkhyaiva saMkhyAvatA mAnandAya tathApi kezavakavervAcAmiyaM gumphanA / vyAkhyAsauSThavaMzabdalAghavamithAsambandhapUrvApara pratyarthapratibandhanirmalaguNA(3)kutrA'nyato(4)labhyatAm // tamoDhamatiH prazastakavitAvallIvasantotsavaH kozavyAkaraNaprapaJcacaturo'laGkArapAragamaH / zrImatkezavAmizramadbhutaguNAvAsaM niyujya svayaM cakre zakrasamaH prabandhama(5)malaM mANikyacandro nRpaH / / iti zrImanmahArAjamANikyacandrakArite kezavamizrakRte alaGkArazekhare vizramaratne anukuulvrnnaadimriiciH| - samAptazvA'yaM granthaH / (1) viSanto-iti kha,ghapu0 paatthH| (2) pAMsulAH smRtAH-iti kapu, pAMsulAH sumA:-iti ghapu0 paatthH| (3) saMkhyAsauSThava"pratyarthapratibandha"guNaH-iti kha,ghapu0 pAThaH / (4) kutrApyato-iti kapu0 paatthH| (5) managhaM-iti kha,ghapustakayoH paatthH| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * - -- */ AMAANAI SUNITY m Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArazekharAntargatAnAM kArikANAM varNakramAnusAri sUcIpatram | kArikAH atyantAnandasandoha 'anukUlo dakSiNazca anuprAseSu no kaSTaM anubhAvAdihetUMstAn anubhAvo vikArastu alaGkArastu zobhAyai avimRSTavidheyAMzaM aSTArthadoSA virasa asatospi nibandhena AlasyaM caiva dainyaM ca ivAdyaiH pratimAnAdyai IrSyAvazena vaimukhya utsAhAtmA bhavedvIro uddAmA vIraraudrAdau unmattAdyabhidhAneSu upamA rUpakotprekSA ekasmAdAsahasraM ca kaTAkSo yamunAvIci kapolAkSikRtollAso kalahAntaritA vAsaka kavayaH kurvate zaktAH kaSTAprayuktasandigdha kAlA RtuvayaH sandhI kAvyaM rasAdimadvAkyaM pRSThAGkAH | kArikAH 40 77 24 krodhAtmako bhavedraudraH gatAgatasamatvaM ca gamanaM hastisiMhAbhyAM 38 | garyo viSAda autsukyaM guNaH sAmAnyato dvedhA 84 6 gRhItamuktako neSTo 16 candrakalAmbujadAma campakaihamaketA 19 caraNaH pallavAmbhoja 84 citravakroktyanuprAsa 59 jJeyaH pUrvAnurAgo'ya 56 78 80 tatra netravikAraH syAt tArAbhizca raMdA, tilaprasUnaM nAsAyAH 28 trivargaNaH svakIyA syA 32 | dakSiNazcAnyacitto'pi darzanaM vamadabjAdi 89 67 50 digAlokA syazoSAGga dvayarthaM na narmaNi grAmyaM 80 76 dhUsarA atha dhUlyAdyA 69 | dhRSTo jJAtAparAdhoM'pi 14 nahi kazcitpriyastasyA 61 nAdhigacchati cAbhISTaM 2 | nAbhI rasAtalAvarta pRSThAGkAH 80 69 55 84 21 91 40 41 50 29 3833242594253 20 45 43 76 77 51 81 28 66 77 76 17 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAH nAlI bhagavatyAdau nirvRttaye'sya tattyAgAt netraM cakora netra nyUnaM visandhi vyAkIrNa padavAkpatadartheSu padAnAM vRttayastisraH padyeSu taya gauDI parakIyA'pyanUDhaiva pazcAttApaH zarIrAdi pIThaprastarabhUcakre pUgAbjatatkorakabilva prakAntara savairitvaM pratApo'rkAgnivajrAdyaiH pratItyabAdhAnna nyUnaM bAhubisena vidyu bAhurvakSaH kapaTena bIbhatsaH syAjjugupsAtaH bhayAnako bhavedbhIti bhAvikatvaM suzabdasvaM bhRtakAdyaizca bhRtyAdyai matirvyAdhistathonmAda mudrA padasya vAkyasya yamunAvacinIlAzma raNayozca cavarNasya ratirhAsazva zokazca rAjJAmatyanta pInatva rItiruktistathA mudrA rUpasaubhAgyasampannaH rekhAkArA'lisuzyAmA lalitaM cetyamI hAvA sUcIpatram | pRSThAGkAH 25 84 kArikAH lIlA vilAso hAvazva vara vAcyaprabandhAnA 4 varNyazca rAjA devI ca 16 vaNya mAdhuryamAzritya vallIsmaradhanurvIci 24 10 vAkyArthAtizayazleSa vipralambhazcaturdhA syAt 7 76 | viruddhairaviruddhairvA 82 | viruddhaM ca samastaM ca 49 | vismayAtmA'dbhuto jJeyaH 47 | zarahAstAdatihRdye 85 zAnte karuNabIbhatsau 55 26 46 zRGgArahAsyakaruNa zRGgArahAsyo karuNa zokotthaH karuNo jJeyaH zvetAzcandrAdayo jJeyA 81 samaste yatibhaGgo na 53 81 sambhogo vipralambhazca 22 17 samyagjJAnasamutthAnaH sahoktiranyadezatvaM 85 sA'nUDheti yathA rAjJo 41 92 sUcyagratalazUnyANu saMkSiptatvamudAttatvaM stanayoriva nAgINA syAdekatarapaJcatve 6 svasvazabderupAdAnaM svAMsaghAtasvarAMsA 48 | hastyarka candrAvRtavo 77 84 hAsamUlaH samAkhyAto pRSThAGkAH 84 61 45 43 32 G 83 35 89 92 82 75 82 80 65 27 75 82 32 76 49 21 54 78 85 80 61 80 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAni granthAntargatAnAM padyAnAm akArAdyanukramaNikA / pRSThAni | padyAni agasyAsbhodhipAnAdi aGgulyA yadi nirdize atha prajAnAmadhipaH atha sulalitayoSidu adyArabhya ciraM sAdho adhare'tyantamAdhurye adharaH kisalayamaGghrI adhastAdandhakArANAM anaGgamaGgalagRhA anaGgaraGgapratimaM anuraktau niSevetAM anaucityAgate nAnya andhakAre'tikAThinyaM apidhAnAdyapUpAdi apidhAnena he vatsa andhau dvIpAdriratnomiM abhighAtiparArAti abhisAre bhayabhraMzo abhyunnatAGguSThanakha amuSya dorbhyAmaridurga ayamudayati mudrA araNye'hivarAhebha arthaH kRtArthayantye ke alaGkAraziroralaM alaGkArasahasraiH kiM alaGkArAzritAH keci 13 73 alaGkAre guNe doSe 42 | alaGkRtamapi zravyaM 27 avantinAtho'yamudagra avalokaya nispando 33 13 avyayai rajahalliGgaiH 12 azve vegitvamaunnatyaM 46 aSTAdaza dvIpa vidyA aSTAdaza smRtA vidyA aSTau yogAGgavasvIza aSTau ratnAni dIptAni 43 30 90 76 89 65 AghUrNitaM pakSmala 70 asyA bhujAbhyAM vijitA ahau vA hAre vA alaM kya komalakapola AvAti vAridhara 14 62 Azrame'tithipUjaiNa 56 | AsItpratyarthipRthvI 65 | Aste yadyapi pUrva 50 indreNa kiM sa yadi ivavadvAyathAzabdAH 52 23 ivavadvAhihIharUma 62 | utkRtyotkRtya kRti 4 || utpATitairnabhonItaiH 34 | udayati kanakAcalayo 21 udAharaNameteSAM 23 uddAmAH sAntarAlena pRSThAni 24 21 54 12 74 63 68 : 60 68 92 46 82 33 86 38 65 1. 93 39. 56 61 81 73 35 68 * Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAnAm pRSThAni 79 padyAni ___ pRSThAni padyAni udyAne saraNiH sarva 62 kAmaM kamalapatrANAM unmIlanmadhugandhalubdha 7 kAraNenA'tha kAryeNa upakramo doSaguNI | kAvyAlaGkArapAraGgama ubhau yadi vyomni pRthak 33 | kAvyaM yazase'rthakRte eka aindraH karI cAzvo 67 kAhamasmi guhA vakti ekAdaza mahAdevAH kiminduH kiM padma etatsvapne gayA dRSTaM ki rodiSi hA rAvaiH eteSAmeva doSANAM 24 kabarasyeva bhagavAn evaM rathinamanthAna - | kuzalaM tasyA jIvati / eohi vatsa raghunandana / 71 kUsena sthagitahRdayA kaNThakoNaviniviSTa. kUrmAkAraM caraNayugalaM kaNThaH kimasyAH pika kRtamanumataM dRSTaM vA kadalI kadalI karabhaH kRtAvarohasya hayA kanakakramukAyitaM | kRtyAchAyAgajAGgAra kamalAsampadoH kRSNa kRSNatvaM sarvavRkSAhi karakisalayena sudazA ke maNDayanti stana kartavyA ratnasiMhAdyA kezasya dIrghakauTilya karpUradhUlidhavala kezAndhakArAdatha ... kalamadhuraM kila kUjan kesarAzokayoH satstrI kalazIyati kucakamalaM ko'yaM dvAri hariH .. kalAdezIyadezyAdi kozavyAkaraNAptokti kalpadrumo na jAnAti | kozAtakIpuSpaguluccha kalpAdyabdhyaNusaMsarga kaH pratyeti pratImo na , kalyANAnAM tvamasi | kanyAdo devaro vAri kavInAM ghaTanA'nyaiva | kriyAkArakasambandha kaste purandarAdanyaH 33 | kreGkAraH smarakArmukasya kAcitsamastAnvayinI kvacidane prasaratA kAdAcitkI dyutiM dhatte 39 | kvAkArya zazalakSmaNaH kAntirvRttAnupUrvatvaM 52 | kSipto hastAvalagnaH kAminInayanakajala 32 kSIrAmbhodheH zazIva Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 81 padyAni pRSThAni | padyAni pRSThAni zudAH saMtrAsamete jaradvaH kambala 28 gaje sahasrayodhitva jalakalau sarAkSobha .64 gadyamutkalikAprAyaM jalaphalapalamUlaM . 7 gamanamalasayAtaiH 36 jAnAmi jAnaki kalinda 42 gAhantA mahiSA nipAna | jihvendragopakhadyota guNavatyapi nirdoSa 29 tataH paramomityuktvA gauDIyaiH prathamA madhyA tatpadavyAM padaM dhatte - - - gauDI samAsabhUyastvAt 7 tathAbhUtAM dRSTvA nRpa gauauH kAmadughA samyaka 4 tadadoSau zabdArthoM granthAH kAvyakRtAM hitAya 1 tadarthAtizaye zaighraya grAmataruNaM taruNyA ..12 tadalpamapi nopekSya grAme dhAnyalatAvRkSa 62 tadetadvAmayaM bhUyaH grIvAbhaGgAbhirAmaM 81 tadantA nAgaraGgAni grISme pATalamallI 64 tanvI zyAmA zikhari cakAra sA mattacakora . 44 tamAlapatrAbharaNA cakorakokilApArAvata 66 tamo'kIyAdibhiH kAyaM cakoranetraNadvagussalAnAM . 44 tayA pravRddhAnanacandra cakraNa vizvaM yudhi 41 tarkaprauDhamatiH prazasta catasRvapi mUrdhanyaM tasya goptudirephANAM. 46 catvAraH syuralaGkAre tasya cAnukarotIti 58 candrAnana candradinaM tasya puSNAti saubhAgyaM 57 candre kulaTAcakrA..... | tasya saMvRtamantrasya 26 candre zazaigayoH tasyA bAhulatA pANi - 3 campakadAmaharidrA tasyAbhavatsUnurudAra 53 calati kathaMcitpRSTA 37 tAmanaGgajayamaGgala . 86 cArutA vapurabhUpayadAsAM .. 38 tAmarase sAlasatA, 36 citraM kanakalatAyAM tArA radAnAM vaMdanasya ... 42 cirantanasyApi tathA ..... 60 timirasya tathA muSTi . , 59 cirapravAsiMstava 47 turaGgamatha mAtaGgaM jagataH pralaye bhUmi tRNIkRtamadhikSipta 72 | Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ac padyAni te kaupInadhAsta eva himAcala mAmantrya taM zaraiH pratijagrAha trayaM kAlAgnibhuvana . truTau vizrAntirityeke tvatprayANasamudbhUta tvadAnanamadhIrAkSa tvannAbhikUpaH pAtAlaM tvAmAlikhya praNaya tvaM pIyUSa divo tvaM mugdhAkSi vinaiva dadhatyuro jadvayamurvazI dantasya jIrakA jJeyA damanakataruzAkhA daza hastAGgulI zambhu divA na paribhUyate dRSTi he prativezini devarSivarazApAdyai devavrate vAJchati dIrgha devAdyAH saMskRtaM prAhuH hori saubhAgyalAvaNya deze bahukhanidravya doSo vyakti viveke'yaM doSaH sarvAtmanA tyAjyo dyaubimbena jale zArGga dvitrikoSaparijJAnaM 1 dvairUpye cAprasiddhau ca dharaNI dhAraNI goNI dhavalayadiva jagadakhilaM dhAtutAmrAdharaH prAMzu padhAnAm - padyAni 79. dhArtarASTrAH zatabhiSak pRSThAni 21 27 67 15 19 32 48 78 36 77 25 51 40 68 35 23 71 23 5 62 62 dhIro vinIto nipuNo dhUsarANi rajo lUtA na kilA'nuyayustasya na jImUtacchedaH sahi napuMsakamiti jJAtvA 69 51 54 nayane khaJjanakamale navapalAzapalAzavanaM navAGgadvAra bhUkhaNDa nahi gANDIvakodaNDa nAgendragamanaH pIna nAgendra hastAstvaci nAbhIbilAduzcalitA nAma tattadupAdhau syAt nArINAM zyAmatA pAtaH nitambagurvI guruNA nitambaH svarNapIThaM te nibhasaGkAzanIkAza nirdoSaratna subhagaiH nirdoSaM guNavatkAvya nirbharTisatAzokadala nirmAlyaM nayanazriyaH niryayau rudranayanAt niSkrAntaM sadanAdudaikSi 89. 14 73 niSThyatodgIrNavAntyAdi 5 niHzeSacyutacandanaM 67 nIlAbjAnAM nayana nUnaM te coritA tanvi nRtyanti niculotsaGge nRpe kIrti pratApA''jJA pRSThAni 68 16 67 27 41 80 44 31 68 x m m * * & 2 & w 74. 53 33 -48 61 59 -30 42 56 47 3 47 19 2 25 10 22 50 37 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAni netraM snaigdhyaM vizAlatvaM naisargikaca pratibhA nyakkaroti tiraskurvan nyUnatA sAmyamAdhikyaM nyUnAdhikatvazaGkA se padamekaM hRdA kRtvA padmakozotsavaH prAta parAjitazcedbhagavAn parizIlita kAvyavartmanAM pariharati rati parodvege parAnande pANau padmadhiyA madhUka pAtAlaM vAnarotkSipta pAzaH pakSazca hastazca pItatvaM zAlimaNDUka punaH punaH kAcana kurvatI pure'TTaparikhAvapra puSpAvacaye puSpA puSpaM pravAlopahitaM puMsAM tu vRSaraktAkSa puMskokilakulasyaite pUrva pretanatvazva pUrvaM yathA devate pRthukArtasvarapAtra prakRtyaiva manohAri prajA pAlo'rizailAdi pratApe raktatoSNatve praticchandasarUpAdi pratiphalitaM galagaralaM pratibhA kAraNaM tasya: anukramaNikA / pRSThAni padyAni 52 pratimAnaM pratibimbaM pratirodhiparAskandi 57 | pratyagrapadmabIja 34 pratyarthibhUpatiparigraha 34 30 prathamamaruNacchAya prabodhayatibAlAMzca prayANe bherinisvAna 65 73 | prayojanaM yathaitAsAM pravAhaharitA dUrvA 5 87 praveze caitrasya sphuTa praznottarAtpade bhaGgAt prasAde vartasva prakaTaya 7 42 73 | prahelikA sakRtpraznaH prAkRtaM tajjata tulya 260 prAkpratyakpRthivIbhRtoH prANAn kRzodarapaNAM prAyaH kArye niyujyante 42 62 64 premArdrAH : prayaNaspRzaH 45 bandhurmitraM vayasyazca 55 51 | bandhUkadyutibAndhavo 30 barhinihAinAsmin 65 | bahudoSo'pi vidoSaH bibharti yazca dehArdhe 25 brahman vijJApayAmi tvAM 34 brahmA vIrarasasvarNa 62 bhaktAnAM kAmadastuSTo 59 bhaginIbhagavatyAdI -58 bhaNa gaccha dehi saMhara 54 bhadrAtmano duradhiroha 4| bhavatIndurna dAso'pi pRSThAmi 56 56 41 2 23 71 63 . 10 91 20 71 87 -31 18 1 31 77 56 44 14 15 8 66 37 25 70 13 58 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 padyAni bhavantIvAdizabdAzva bhavAnIzaGkarAdInAM bhujau mRNAle vadana bhuvanAni nibadhnIyAt bhUtendra bhAratezAtprAk bhUyo mattadviradagamanAM bhRtako bhRtibhuk karma bhRtyadAseyadAsera bherIzatasahasrANi bhrUpalavaM madhuparAji madanasaritametAM madekaputrA jananI madhudroNIva mandAra manISitAH santi gRheSu manaHprasattiH pratibhA manthAyastArNavAmbhaH mayA saMkSepazIlena masRNacaraNapAtaM mahato'pi mahIyAMsa mahatvamAdau sargAnte mahAbhUta mahApApa mAdhurya spaSTatA vAcA mAnApanodanavidhI mAmakInAM kRtimimAM mAyayA zambarAdInAM mA saMbhAvaya zalyena mitrANi pratipAlayaM muktAvaliste radanAH mukhapaGkajaraGge'smina. mukhaM vikasitasmitaM paryAnAmU pRSThAni padyAni 58 mRgayAyAM ca saMcAro meghAnilena amunA 88 35 yato'yaM dAruNAcAro 60 yathA narANAM nRpatiH 61 yathAmati yathAzakti 15 | yathaiteSAM mitho bhedaH 57 57 91 yadIdaM syAttadedaM syAt yadyatsAmudrikAdyuktaM yadyapi nadati saroSaM 43 yazaH padAGguSThanakhau 48 yuddhe tu varmabalavIra yena dhvastamanobhavena 80 47 yogyo yaste putraH 7 yo'tidIrghAsitAkSasya 5 raktapuSpANi nAbhyAstu 90 raNI ca laghvantaritau 52 ratirbhavati devAdau 17 | ratnAni yatra tatrAdrau 48 | ralayorDalayozcaiva 60 rasAvadbhuta zRGgArau 67 | rAgavAtsalyazokAdyai 52 rAjahaMsopabhogAI 37 rAme taTAntavasatau 93 71 74 lAbhaH pUjA khyAti 1 lIyate candramAH kApi 49 | lIlAcalatstrIcaraNA 35 | lauhityaM dhAtumANikya 12 vandAmahe mahezAna ripuvairisapatnAri rUpaM saMjJAtha saMskAro pRSThAni 65 16 14 83 6 39 71 55 26 50 63 24 17 : 51 79 59 61 66 71 35 56 25 58 51 60 13 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrmnnikaa| padyAni pRSThAni padyAni pRSThAni papurvirUpAkSamalakSya 18 vyUDhorasko vRSaskandhaH 53 vardhate saha pAnthAnAM zakuntadhAtumaruto .. .70 varSAsu ghanazikhismaya zaktinipuNatAloka vallarI laharI pAzaH zaktimUrtimatI smarasya vavurindIvarazreNi . zaGkavyAkIrNaraGka vasante mAlatIpuSpaM . zaGka manye dhuvaM prAyo 36 vasiSThavadayaM dAso 19 zani padajA kAlI - vahati prAtarambhoja zabdAducchalite sindhI vAcyaliGgAH samAnazca zaradInduravipaTutvaM vijitapravAlapallava 50 zastA vidagdhagoSThISu viDambayati saMrugdhe 57 | zAtodari kathaGkAraM vidagdhaH saralo rAgI 30 zApAnto me bhujaga vidyAnvayamanusvArAD zArikoSThakasenAnI vidyunmRNAlasubhagA | zikheva dIpasya vidhirambhojasAmrAjya | zizUnAM gataye'smAbhiH vinAzAnmArutestasya | zUnyaM vAsagRhaM vilokya . vibhaktipadavarNAnAM | zalI na sI girizaH .. vibhAvairanubhAvaizva zaile meghauSadhI dhAtu vibhramya tazcArunitamba | zyAmAsvaGgaM cakita virahe tApanizvAsa . 65 | zriyaM pradugdhe vipado virahe sarva dahanaH 74 zrIkRSNasyodare sarva vivAhe snAnazuddhAna 6. zrutamevAnyathAkAra vivRNvatI zailasutApi 19 zrutvA yaM sahasA''gataM vizvaMbharA bhagavatI 10 zrotRNAM drAGamahAnanda: viSayeSu tAvadabalA zlAghyaH pAmarapariSadi vRkSe pracurazAkhatvaM 65 | zvetAni candrazakrAzva veNyAH sIlibhRGgAlge 54 SaDvajrakoNatriziro vaizeSikeSu kAvyeSu sa kiM svargataruH ko'pi vyAnamrA dayitAnane 86 | sAmAGgaNamAgatena . 38 vyutpattiH zaktirabhyAsa 5 / sahaksAzasaMvAdi Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAnAm padyAni pRSThAni padhAni pRSThAni santatigotrajanana . 56 | surApAne vikalatA 64 sandhyA puraH puSkarANi 67 suSirArdrapratIhAra 70 saptapAtAlabhuvana / susitavasanAlaGkArAyAM / 20 samavaiSamyabhedena sUryendukAntanirmoka 66 samAnamadhikaM nyUnaM. samAnodaryasodarya . sUrye'ruNatAravimaNi ... 63 sampradAyAnurodhena saundarya mRdutA kArya 52 sarasyambholaharyambho saMgrAme kumbhimuktAbhiH / 73 sarityambudhiyAyitvaM saMprahAre praharaNaiH sarvakAryazariSu . saMskRtaM prAkRtaM caiva .... sarvatobhadradhenvAdi saMskRtaM sargabandhAdi ... 6 stanabilvadvayI tasyAH . 47 sarvAlaGkArasarvasvaM sa vizvajitamArebhe stane zyAmAgrataunatya : 52 sabrIDA dayitAnane stambhaH svedo'tha romAJcaH 75 saha dIrghA mama zvAsa syuruttarapade vyAghra .. 55 sahastraM jAhnavIvaktra . svapimyadyAnavadyAGgi... 19 sahAyAH sAdhanopAyA svaprakAzamayAnanda sA kaumudI nayanayoM 40 | svayambhUH zambhurambhoja sAdhupAke'pyanAsvAcaM svayaMvare zacIrakSA sAdhuzabdArthasandarbha svardantidantasenAGgo ..... 67 sA nirmale tasya madhUka 54 haratyaghaM saMprati .... .. 79 sApatyuH prathamAparAdha - 78 hariNAdatha tannayanA sA bAlA vayamapragalbha . 3. haritAH sUryaturagA .. sAmAnyagrahaNe zauklyaM / 60 hareradhomukhatvena sA rAjahaMsairiva 50 hA tAta vizvajanavatsala sikatAmRtalodhrANi - 66 hArAhAravihArasAra sItkAraM zikSayati 36 hAlAhalaM vA vilasa sukhabodhAya bAlAnA 39 himavatyeva bhUrjatvaka sutrAmoddAmadillI . 1 huM hu hu na na mameti / surate sAttvikA bhAvA 65 hemante dinalaghutA 64 surabhau dolAkokila 64 hadanadasarAMsi nAbhi .. 48 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) pustakapAThAntarANi / mudritapustakapAThAH ghapustakapAThAH pR0 sumanA dharmacandro sumanAH somacandro svazAstre . svazAstraM 2 24 nAnAtantrajJAnam nAnAtantrajJAnajazaktivizeSaH 5 1 'apabhraMzazca mizraM cetyAhu- 'saMskRtaM svargiNAM bhASA tatta. rAryAzcaturvidham etadane- hezeSu bhASitam idamadhikam 6 7 dRSTvA yAvadapakAra dRSTetyAderapakAra svarasasamabhi0 svarasamabhi0 sumarutsAdhano'pi sumahAsAdhano'pi tvanmadhyamA'NimA tvanmadhyasyA'NimA jJAnAsattve jJAnasattve . atra cakAraH atra canakAraH . kiMcidvizeSa kaMcidvizeSa aciroDhA smitAdiva aciroTAsmitAdivat divo'pi bhUSaNa divo vibhUSaNa : : : : : 0 : tAlAnyasau taniSedhati sarvavIrudhAm bhisArikAH tAlAnvito taM niSedhati sarvavAriSu bhisArakAH * * * * * 59 iti / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR050 * zuddhipatram / zuddham smeramukhAH 'vattvaM vRddhAstu(1)alaGkArAstu sa kiM bhavanti, yathA siMhA0 nispando nispanda kAvyaratne metat' 'vija0 yathAca cenna keci0 karNe ca vibhindana kAliGgo alaGkArAstu tatra, pratipattaye 'laGkArasarvasva ath smaremukhAH 'vatva vRddhAstu-(1) / alaGkArastu sa ki bhavanti / yathA sihA. niHspando niHspanda kAvyaratne meta, dvija0 yathA ca conna kIce kaNe ca vibhindan kAliGgA alaGkArastu tatrapratiyattaye 'laGkArasarvasve bhuvo . darpaNAH 'tArAradAnA0' zambhU maNAMrapi giyoM paJceSuvANA * * * * * * * * dhruvau darpaNAH // 5 // 'tArA radAnA * * * * * * * * * * * maNorapi .. giryoH pazceSuvANA0 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham 'mukhasyadAsaH pratiprattaye yatra tatrAdrau nibaddhyate satvA sAtvikA hala''dArunAlaM kAvya sAtvikA sAtvikai svakIyA (2) striyAm kAvyaratne yathA * miti zuGgAra mRgayAkarma zuddhipatram zuddham 'mukhasya dAsaH pratipattaye yatratatrAdrau nibadhyate sattvA sAttvikA hala''dArunAlaM kAvya sAttvikA sAttvikai (2) svakIyA striyAm kAvyaratne yathA * miti / zRGgAra mRgayAkarma iti / pR0 paM0 57 12 58 14 59 59 16 61 3 65 70 74 13 75 13 75 16 76 11 G 11 79 1 887 89. 11 89 16 91 sarva prakAra kI saMskRta tathA bhASA bhASya pustakoM ke milanekApatA jayakRSNadAsa - haridAsa gupta, caukhambA saMskRta sirija Aphisa, vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira ke uttara phATaka, banArasasiTI | Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ `bdl`lmnn Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaashiisNskRtsiiriij'-pustkmaalaa| iyaM kAzI-saMskRtapranthamAlA vibhAgazaH prakAzitA bhavati / etasyAM prAcInAH navInAtha durlabhAH sulabhAzca atyupayuktAH saMskRtagranthAH kAzikarAjakIyasaMskRtapAThazAlIyaiH / / paNDitairanyairapi vidvadbhiH saMzodhitAH krameNa saMmudritA bhavanti / asyAM prakAzyamANAnAM pranthAnAM mUlyaM sUcIpatre prakAzitaM vartate / paraMtu etasyA niyamenA'vicchinnatayA nizcitagrAhakamahAzayAnAM pratimudrAzatakaM paJcaviMzatimudrAH ( kamizana ) parAvartitA bhaveyuH mArgavyayazca na pRthak dAtavyo bhavet / tatra mudritagranthanAmAni / muulym| 1 nalapAkaH nlvircitH| saMpUrNaH (pAkazAstram 1) ru0 1-8 2 saMkSepazArIrakam / raamtiirthsvaamikRtaanvyaarthbodhiniittiikaashitm| (vedAntaM 1) ru08-0 3 vaizeSikadarzanam / paM0 zrIduNDhirAjazAstrikRtavivaraNopetAbhyAM prazastapAdabhASyopaskArAbhyAMsamanvitam (vaizeSikaM1)ru02-8 4 zrIsUktam / vidyAraNyapRthvIdharazrIkaNThAcAryakRtabhASyatrayeNa TippaNyA ca samalaGkatam / (vaidikaM 1) ru00-6 5 laghuzabdenduzekharaH (bhairavI) candrakalATIkAsahitaH tatpuruSAdi. smaaptipryntH| (vyAkaraNaM 1) ru08-0 6 kArikAvalI muktA dina rAma zabdakhaNDasahitA tathA "guNa nirUpaNadinakarIya" mahAmahopAdhyAya paM0 zrIlakSmaNazAstri. kRtvyaakhyaashitaa| (nyAyaM 1) ru06-0 7 paJcakiraNam / vArtikAbharaNAlaGkatavArtikaTIkayA-tattvacandri. kAsamavetavivaraNena ca samanvitam / (vedAntaM 2)ru00-8 8 alngkaarprdiipH| pnndditvrvishveshvrpaannddeynirmitH| ru00--8 9 annggrngg:mhaakviklyaannmllvircitH| (kAmazAstraM1) ru00-12 10 jaatkpaarijaatH| zrIvaidyanAthazarmaNA vircitH| (jyo01) ru02-0 11 pAraskaragRhyasUtram / kaatyaaynsutriiyshraaddh-shauc-saan-bhojnklpshitm| (karmakANDam 1) ru0 0--8 12 puruSasUktam / sAyaNabhASya-mahIdharabhASya-maMgalabhASya-ni mbArkamatabhASyacatuSTayasahitam / (vaidikaM 2) ru0 1--4 13 zrImatsanatsujAtIyam-zrImacchaGkarabhagavatpAdaviracitabhASyeNa nIlakaNThIbyAkhyayA ca sNvlitm| (vedAntaM 3)ru01-4 14 kumArasaMbhavaM mahAkAvyam / mahAkavi-zrIkAlidAsavi0 / saJjI. vanI-zizuhitaiSiNI-TIkAddhayopetam sampUrNam / (kAvyaM2) ru018 Adme Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitiH| kAzIsaMskRtasIrIz2a / 15 zrutabodhazchandopranthaH / AnandavArddhana taatpryprkaashaakhysNskRtbhaassaattiikaashitH| (chaMdaH 1) ru00-6 16 kaarikaavlii| muktAvalI nyAyacandrikATIkAdvayasahitA sttippnnaa| - (nyAya 2) ru01-0 17 paarskrgRhysuutrm| kANDadvaye harihara-gadAdhara0 tRtIyakANDe ha. rihara-jayarAma-praNItabhASyeNa samalaGkatam / hariharabhASyasa. hitasnAnatrikaNDikAsUtra-gadAdharabhASyasahitazrAddhanavakaNDikAsUtraiH yamalajananazAnti-pRSTodivi-zauca-bhojanakAmadevakRtabhASyasahitotsargapariziSTasUtraiH pariSkRtaM-Tippa NyAdibhiH sahitaM c| (karmakANDaM 2)ru03-0 18 saMkSepazArIrakam-madhusUdanITIkAsahitam saMpUrNa (vedAntaM4)ru08-0 19 laghujUTikA-arthAt abhinavA paribhASenduzekharapariSkRtini (vyAkaraNaM 2) ru0 0-8 20 kAtIyeSTidIpakaH / ( darzapaurNamAsapaddhatiH) mahAmahopAdhyAya paM0 zrInityAnandapantaparvatIyaviracitaH / (karmakANDa) ru01-0 21 saptapAThi-zrIzivamahimnastotram zrIgandharvarAja puSpadantAcArya viracitam / hariharapakSIya-madhusUdanITIkayA (saMskRtaTI. kA-saMskRtapadyAnuvAda-bhASATIkA-bhASApadyAnuvAda-bhASA. bimba ) paJcamukhInAmnyA TIkayA-zaktimahimnastotraNa ca smnvitm| (stotravi01) ru01-0 22 bauddhA''cAryazrIdharmakIrtipraNItaH saTIkanyAyabinduH-bhASATIkAsahitaH (bauddhanyAya vi01) ru01-8 23 sapariSkRta-darpaNasahitavaiyAkaraNabhUSaNasAraH (vyAkaraNaM 3) ru04-0 24 nyAyavArtikatAtparyaTIkA shriivaacsptimishrvircitaa| sampUrNa (nyAyabibhAga 3) ru06-0 25 mImAMsAnyAyaprakAzaH (ApadevIyaH) zrIcinnasvAmizAstrikRtayA __sAravivecinyA vyAkhyayA sahitaH (mImAMsA1)ru02-0 26 paurohityakarmasAra: (TippaNIsamalaMkRtaH) prathamo bhAgaH zrIramA kAntazarmaNA sNgRhiitH| (karmakANDavi03) 300-4 27 laghuzabdenduzekharaH ma0 ma0 shriinaageshbhttttvircitH| avyayI. bhAvAmto bhAgaH, ma0ma0 paNDita zrInityAnandapanta-parvatIya. kRtazekharadIpakAkhyena TippaNena smujjvlitH| (vyA04)ru04-8 28 rghuvNshmhaakaavym| mahAkavizrIkAlidAsaviracitam paJcasargA. smakam / ma0 ma0 zrImallinAthasurikRtasaJjIvinITIkayA pa0 zrIkanakalAlaThakkurakRtA'theprakAzikATIkayA ca sama. laGkatam (kAvyavi03) ru00-12 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzIsaMskRtasIrIz2a / 29 kAmasUtram / zrIvAtsyAyanamunipraNItaM bahuyatnarAsAditathA pUrNayA jayamaGgalaracitayA TIkayA smetm| bahukhaNDitapAThAn paripR. rya,sUtrAGkAMzca saMyojya, pariSkRtya saMzodhitam / (kAma02)ru08-0 30 nyAyakusumAJjalIH / nyAyAcAryapadAGkitazrImadudayanAcaryaviraci tH| mahAmahopAdhyAyarucidattakRtamakarandodbhAsitamahAmaho pAdhyAya varddhamanopAdhyAyapraNitaprakAzasAhataH (nyAyaM4) ru06-0 31 paribhASenduzekharaH / ma0 ma0 shriinaageshbhttttrcitH| ma0 ma0 bhairava mizraviracitayA bhairavItyaparAkhyayA paribhASAvivRtyA-tattva prakAzikayA TIkayA ca shitH| (vyAkaraNaM 4) ru03-0 32 arthsNgrhH| puurvmiimaaNsaasaarsNgrhruupH| zrIlaugAkSibhAskaraviraci. tAzrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryazrIrAmezvarazivayogibhikSa. vircitmiimaaNsaarthkaumudyaakhyvyaakhyaashitH|(miimaaN02) ru01-0 33 nyAyavArtikam nyAyadarzanavAtsyAyanAbhASyopabRMhaNam / paramarSi bhAradvAjohayotakaraviracitam / maharSi-gotamAdicaritasamva. litabRhatbhUmikAsahitam / / (nyAyaM) ru06-0 34 zuklayajurvedasaMhitA / vaajsneyimaadhyndinshaakhiiyaa| zrImaduvva TAcAryaviracitamantrabhASyeNa zrImanmahIdharAcAryaviracitaveda dIpena ca shitaa| (bhAga 1-2-3-4)(vaidikaM 3) ru08-0 35 zuklayajurvedakANvasaMhitA / shriisaaynnaacaaryvircitbhaassyshitaa| 1 adhyAyAdArabhya 20 adhyaaypryntaa| (vaidikaM 4) ru06-0 36 siddhAntalezasaMgrahaH / shriimdppydiikssitvircitH| zrImatparamahaMsa parivrAjakAcAryakRSNAnandatIrthaviracitA kRSNAlaGkArAkhyayA byAkhyayA smlNkRtH| (vedAntaM 4) ru06-0 37 kAzikA / zrIpANinimuniviracitavyAkaraNasUtrANAM vRttiH vi. dvdvr-vaamn-jyaadityvinirmitaa| (vyAkaraNaM 5) ru06-0 38 prAkRtaprakAzaH / bhaamhkRtH| zrImadvararucipraNItaprAkRtasUtrasahi tH| TippaNyA ca sNyojitH| (vyAkaraNaM 6) ru01-4 39 jIvanmuktivivekaH shriimvidyaarnnysvaamivircitH| bhASAnuvA. _dsmetH| (vedAntaM 5) ru02-0 40 zrInAradIyasAhatA / brahmaNopadiSTo nAradamahAmuniprokto jyautiSagranthaH / (jyotiSa 2) ru00-6 41 medinIkozaH-medinIkAraviracitaH / (kozaM 1) ru01-8 42 mImAMsAdarzanam / zrIzabarasvAmiviracitabhASyasahitam / (bhAga1-2) (mImAMsA 3) ru010-0 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaashiisNskRtsiiriij'| 43 nyAdarzanam / zrIgotamamunIpraNitam / zrIvAtsyAyanamunIpraNita. bhASyasahitam / zrIviznAthanyAyapazcAnanabhaTTAcAryaviraci tanyAyasUtravRttyanugatam / TippaNyAdisahitam (nyAyaM 6) ru03-0 44 daanmyuukhH| vidvdvrshriiniilknntthbhttttvircitH| (dharmazAstraM1) ru01-8, 45 kaalmaadhvH| vidvrshriimaadhvaacaaryvircitH| (dharmazAstraM2) ru01-8 46 bhAsvatI / zrImacchatAnandaviracitA / zrImAtRprasAda ( daivajJabhU SaNa) pANDeyena kRtAbhyAM chAtrabodhinInAma saMskRtasodAharaNa bhASATokAbhyAM shitaa| (jyotiSa 3) ru0 2-0 47 phkkikaaprkaashH| upAdhyAyopAhavaiyAkaraNakesarIbirudAGkitamaithi. lendradattazarmaviracitaH / paM0 sItArAmazarmakRtaTippaNyA vibhuussitH| (vyAkaraNaM 7) ru01-4 48 mitAkSarA / zrIgauDapAdAcAryakRtamANDUkyakArikAbyAkhyA-zrIma sparamahaMsaparivrAjakAcAryasvayamprakAzAnandasarasvatIsvAmi kRtaa| zaMkarAnandakRtamANDUkyopaniSaddIpikA c| (vedA06) ru01-4 49 kAvyaprakAzaH / zrImammaTAcAryaviracitaH / paM0 zrIharizaGkarazarmaNA maithilena saMgRhItayA nAgezvarITIkayA'laGkataH (kAvya04) ru04 - 50 adhikaraNakaumudI / shriidevnaathtthkkurkRtaa| (mImAM04) ru01-0 51 raghuvaMzamahAkAvyam / mahAkavizrIkAlidAsaviracitam mahAmaho pAdhyAya zrImallinAthakRtasaJjIvinITIkayopetam paM0 zrIkanakalAlaThakkureNa viracitayA bhAvabodhinI TippaNyA sama. laGkatam saMpUrNam / ru01-4 52 kaathbodhH|saajniikRt ttiikopetH| dattAtreya smprdaayaa'nugtH| ru0-8 53 rasacandrikA / parvatIya-paNDitapravara-zrIvizvezvarapANDeya nirmitA (kAvya0 6) ru01-0 54 alaGkAramuktAvalI / parvatIya-vidvadvara-zrIvizvezvara pANDeya. nirmitA __ (kAvya vi07) ru0-12-0 ) jayakRSNadAsa-haridAsaguptaH, patrAdipreSaNasthAnam / caukhambA saMskRta sIrIja zrAphIsa, vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira ke uttara phATaka banArasa sittii| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaashiisNskRtsiiriij'| 46 bhAsvatI / zrImacchatAnandaviracitA / zrImAtRprasAda ( daivajJabhU SaNa) pANDeyena kRtAbhyAM chAtrabodhinInAma saMskRtasodAharaNa bhASATokAbhyAM shitaa| (jyotiSaM 3) ru02-0 47 phkkikaaprkaashH| upAdhyAyopAhavaiyAkaraNakesarIbirudAGkitamaithi lendradattazarmaviracitaH / paM0 sItArAmazarmakRtaTippaNyA vibhuussitH| (vyAkaraNaM 7) ru01-4 48 mitAkSarA / zrIgauDapAdAcAryakRtamANDUkyakArikAbyAkhyA-zrIma tparamahaMsaparivrAjakAcAryasvayamprakAzAnandasarasvatIsvAmi kRtaa|shNkraanndkRtmaanndduukyopnissddiipikaa c| (vedA06) ru.1-4 49 kAvyaprakAzaH / shriimmmttaacaaryvircitH| paM0 zrIharizaGkarazarmaNA maithilena saMgRhItayA nAgezvarITIkayA'laGkataH (kAvya04) ru04-0 50 adhikaraNakaumudI / zrIdevanAthaThakkurakRtA / (mImAM0 4) ru01-0 51 raghuvaMzamahAkAvyam / mahAkavizrIkAlidAsaviracitam mahAmaho pAdhyAya zrImallinAthakRtasaJjIvinITIkayopetam paM0 zrIkanakalAlaThakkureNa viracitayA bhAvabodhinI TippaNyA sama. laGkatam saMpUrNam / ru01-4 52 kaathbodhH| sAjanIkRta ttiikopetH| dattAtreya smprdaayaa'nugtH| ru0-8 53 rasacandrikA / parvatIya-paNDitapravara-zrIvizvezvarapANDeya nirmitA (kAvya06) ru01-0 54 alaGkAramuktAvalI / parvatIya-vidvadvara-zrIvizvezvara pANDeya nirmitA (kAvya0 vi07)ru0-12-0 55 vRttaratnAkaraH-bhaTTa kedArapraNItaH / naaraaynnbhttttiiyvyaakhyaashitH| sampAdakanirmitaviSamasthalaTippaNopetaH / zrutabodhacchando maJjarIsuvRttatilakaizca smetH| (chaMda vi01) 1-8-0 56 alaGkArazekharaH / kezavamizrakRtaH / sAhityopAdhyAya vetAlopAha zrI anantarAmazAstriNA bhUmikAdibhiH saMbhUSya saMzodhitaH / 57 shktivaadH-ttiikaatryopetH| zrIgadAdharabhaTTAcAryapraNItaH / kRSNa bhaTTakRtayA maJjUSayA-mAdhavabhaTTAcAryanirmitayA vivRtyA zrImanmAdhvasaMpradAyAcAryyadArzanikasArvabhaumasAhityadarzanAdyAcAryataratnanyAyaratna gosvAmidAmodarazAstriracitayA vinodinyA ca smetH| (nyA0 vi07)2-0-0 jayakRSNadAsa-haridAsaguptaH, patrAdipreSaNasthAnam / caukhambA saMskRta sIrIja zrAphIsa, vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira ke uttara phATaka banArasa sittii|